Ekonomska Politika - Skripta

PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIH

EKONOMSKA POLITIKA SKRIPTA

WWW.BH-PRAVNICI.COM [email protected]

WWW.BH-PRAVNICI.COM POJAM I PREDMET EKONOMSKE POLITIKE 1. OPĆE NAZNAKE O EKONOMIJI U najopštijem značenju, ekonomija obuhvata ukupnost ekonomskih nauka čiji je zajednički predmet ljudska djelatnost koja koristi ograničena sredstva radi zadovoljavanja potreba. U osnovi te djelatnosti je privreĊivanje, shvaćeno kao sveukupna aktivnost ljudi kojom se osiguravaju dobra neophodna za reprodukciju ljudske vrste i društvene zajednice. Pojmovno odreĎenje privreĎivanja kao svjesne djelatnosti obuhvata njegova 3 bitna elementa: 1. Ljudske potrebe – raznovrsne ljudske potrebe predstavljaju preduslov privreĎivanja; 2. Ograničenost sredstava za njihovo zadovoljavanje – radi se o relativnoj ograničenosti ekonomskih dobara u odnosu na ljudske potrebe; 3. Svjesna djelatnost sa namjerom da se smanji ograničenost sredstava. Uloga ekonomije u njenom najširem značenju jeste da u postojećim uslovima omogući što efikasnije privreĎivanje.

2. POJAM EKONOMSKE POLITIKE Izrazom “ekonomska politika” označava se privreĎivanje u društvenoj zajednici sa težištem na organiziranje i usmjeravanje tokova reprodukcije u okviru države. U domenu ekonomske teorije, pojam ekonomska politika se koristi za označavanje dvaju pojava: 1. Kao raznovrsna aktivnost države i drugih nosilaca ekonomsko-političkog odlučivanja (tzv. makroekonomski subjekti), čija svrha je stvaranje adekvatnog društvenog ambijenta za optimalan privredni i ekonomski razvoj; 2. Kao naučna disciplina u okviru sistema ekonomskih nauka koja se bavi iznalaženjem i analiziranjem odnosa i zakonitosti u vezi sa djelovanjem države i drugih makroekonomskih subjekata u regulisanju ekonomskih odnosa. Pod privrednim razvojem po pravilu se podrazumijeva porast materijalne proizvodnje (mase roba i usluga) i društvenog proizvoda. Ekonomski razvoj je širi pojam, jer uz materijalno-proizvodnu stranu obuhvata i društvenu komponentu shvaćenu kao ukupnost upravljanja privrednim razvojem.

3. PREDMET EKONOMSKE POLITIKE KAO NAUKE U osnovi ekonomske politike kao nauke je da u konkretnom ekonomskom sistemu naĎe optimalan domet i način djelovanja države kako bi se ostvario uspješan ekonomski razvoj. 3.1. Opravdanje ekonomske uloge drţave je dvostruke prirode: 1. Funkcioniranje države pretpostavlja i pribavljanje sredstava kojima se osigurava materijalna osnova za brojne zadatke države u ukupnom društvenom razvoju; 2. Tokovi društvene reprodukcije koji su prepušteni isključivo spontanom djelovanju tržišnih zakonitosti, u dužem periodu pokazuju veće ili manje poremećaje. Osnovna svrha aktivnosti države u domenu privreĎivanja odnosi se na dopunjavanje i korigovanje djelovanja tržišta i ekonomskih zakonitosti. Dometi ekonomskih aktivnosti države uslovljeni su stepenom efikasnosti tržišta i tržišnih zakonitosti u osiguravanju efikasnog ekonomskog razvoja.

2

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Dakle, ne dovodeći u pitanje prirodu tržišne privrede i ulogu tržišta, ipak je neophodna odreĎena osmišljena uloga države u stvaranju što pogodnijeg društvenog okvira za potpunije korištenje radnih, materijalnih i finansijskih potencijala. 3.2. Regulativne i operativne aktivnosti. Ekonomske funkcije države pretpostavljaju 2 opća vida ovih aktivnosti: regulativne i operativne aktivnosti. Regulativna uloga obuhvata 2 relativno zasebna pravca djelovanja: 1. Organiziranje tokova privređivanja. Ovaj pravac djelovanja sadrži opća pravila ponašanja učesnika reprodukcije, definira status i meĎusobne odnose privrednih subjekata, kao i odnos društvene (državne) zajednice i privrednih subjekata. To se svodi na institucionalnu osnovu privreĎivanja i funkcionalni okvir privreĎivanja. Pod institucionalnom osnovom se podrazumijevaju osnovni nosioci privreĎivanja, kao i ukupna struktura makroekonomskog upravljanja tokovima reprodukcije. Funkcionalni okvir privreĎivanja podrazumijeva osnovni mehanizam povezivanja i usmjeravanja ekonomskih tokova (prvenstveno putem tržišta, uz korigovanje i dopunu od strane države). 2. Ekonomsko-političke odluke i mjere od strane državnih organa i drugih makroekonomskih subjekata kojima se usmjeravaju tokovi reprodukcije. Pomenuta dva pravca su meĎusobno povezani i funkcionalno uslovljeni. Kako oba pravca djelovanja pretpostavljaju i jedinstvene nosioce, to se može ustvrditi da ekonomska politika u širem smislu riječi obuhvata i privredni sistem (tj. pravno ustrojstvo privreĎivanja za relativno duži period) i ekonomsku politiku (sistem mjera i odluka kojima se privredni tokovi u kraćem periodu nastoje usmjeriti u željenom pravcu sa ciljem što efikasnijeg ekonomskog razvoja). Operativna uloga države u tokovima privreĎivanja ostvaruje se kroz pojavljivanje države kao privrednog subjekta, u istoj ravni sa ostalim privrednim subjektima kada su u pitanju uslovi privreĎivanja i kriteriji efikasnosti (javni sektor privreĎivanja). Javni sektor se po pravilu veže za one vrste privreĎivanja koje nisu atraktivne, ili pak prevazilaze ekonomske mogućnosti privatne inicijative, a pojavljuju se kao kočnica efikasnog privrednog razvoja. Prvenstveno su to oblasti privredne infrastrukture (saobraćajnice, vodoprivreda, energetika itd). Eksponiranje države u tom smislu prvenstveno je u funkciji jačeg zamaha robne privrede. 3.3. Drţavno (nacionalno) odreĊenje. Ekonomska politika u prvom redu ipak ima svoje “nacionalno”, odnosno državno odreĎenje. To znači da dometi, intenzitet i oblici ekonomskih zadataka “javne vlasti” variraju u svakoj državi ponaosob. Najznačajniji faktori nacionalnog odreĎenja su: geografski položaj, prirodni uslovi, klima, gustina naseljenosti, tradicija, svojinski odnosi na zemlji, načini industrijalizacije, te ustavnopravni poredak i politički sistem. 3.4. Ekonomska struktura. Ekonomsku strukturu državne zajednice čini ukupnost načina privreĎivanja i proizvodnih odnosa. Razmatrajući faktore koji odreĎuju ekonomsku strukturu, ekonomska politika sagledava proizvodne snage društva, prvenstveno njihov dostignuti razvoj, obim i kvalitet, što u osnovi utiče i na formiranje i razvoj proizvodnih odnosa. To znači da ekonomska politika sagledava meĎusobnu uslovljenost proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, stepen njihove usklaĎenosti, kao i elemente koji pospješuju ili onemogućavaju adekvatan ekonomski razvoj. U sferi analize proizvodnih snaga, ekonomska politika prvenstveno razmatra opće i posebne uslove ekonomskog razvoja, dinamiku i strukturu privrede, faktore privrednog razvoja, odnose i uslovljenost pojedinih oblasti i grana privrede, meĎusobni uticaj pojedinih momenata društvene reprodukcije, kao i njihov pojedinačni učinak na privredni razvoj, itd.

3

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM U domenu proizvodnih odnosa, ekonomska politika analizira prvenstveno uslovljenost materijalne i društvene komponente razvoja, povratni uticaj proizvodnih odnosa na razvoj proizvodnih snaga, zatim društveno usmjeravanje privrednih kretanja, a posebno ulogu države u organizovanju i usmjeravanju tokova reprodukcije. Za ekonomsku politiku karakterističan je i sistemski pristup, što je rezultat činjenice da je privreĎivanje jedan od podsistema društva kao izuzetno složenog sistema. 3.5. OdreĊenje predmeta ekonomske politike. U definiranju ekonomske politike kao naučne discipline postoje različita mišljenja pojedinih autora. MeĎutim, zajednički elementi kod svih njih su: - ekonomska politika se odnosi na ekonomiju, odnosno privreĎivanje u društvenoj (državnoj) zajednici; - ekonomska politika za predmet nema pojavne oblike privreĎivanja niti ekonomske zakonitosti, već zakonitosti ekonomskih tokova u konkretnoj državnoj zajednici; - dvostruko odreĎenje ekonomske politike (kao nauke i praktične djelatnosti) znači da predmet ekonomske politike kao naučne discipline jeste kako ekonomska politika kao društvena akcija, tako i objašnjavanje zakonitosti koje se odnose na materijalne i društvene pretpostavke efikasnog privreĎivanja u datoj zajednici. 3.6. Definicija. Ekonomska politika kao posebna ekonomska nauĉna disciplina, polazeći od analize ekonomskog sistema i privrednih tokova, odnosno društvenih i materijalnih pretpostavki ekonomskog razvoja, otkriva i objašnjava odnose i zakonitosti u vezi sa dometima, oblicima, metodama i efektima ekonomske uloge drţave u organiziranju i usmjeravanju tokova reprodukcije.

4. METOD EKONOMSKE POLITIKE Odsustvo univerzalnog standarda opovrgavanja hipoteza i nemogućnost realiziranja kontrolisanog eksperimenta (za razliku od prirodnih nauka), determinira da se pristup u analizi ekonomskih fenomena zasniva na interpretaciji iskustava. Ekonomska stvarnost se metodološki analizira na slijedećim osnovnim postulatima: -

-

Ekonomija predstavlja organski povezanu cjelinu i nijedna pojava u njoj se ne može potpuno razumjeti ako se posmatra izolovano, bez povezanosti sa ostalim pojavama; Kako je privreĎivanje dio društvenog sistema, analiza ekonomskog sistema mora obuhvatiti i okruženje u najširem smislu riječi, tj. ostale elemente društva, prvenstveno ustavnopravni sistem, politički sistem, socijalni režim, tradiciju itd, te meĎunarodne ekonomske i političke odnose. Analiza elemenata ekonomskog sistema mora obuhvatiti i njihovu dinamičku komponentu, jer se ti elementi nalaze u stalnom kretanju i promjenjivosti. Dinamička komponenta pojedinih elemenata ekonomskog sistema znači kako relativnu samostalnost dijelova, tako i mogućnost da njihovo kvantitativno narastanje za rezultat ima i kvalitativne iskorake u smislu redefiniranja privrednog sistema i ekonomske politike. Ovaj prelaz iz kvantiteta u kvalitet posebno je karakterističan u slučajevima kada se ekonomska politika kao nauka javlja u funkciji ocjene ekonomske politike kao praktične aktivnosti (valorizacija privrednog sistema).

5. MJESTO EKONOMSKE POLITIKE U SISTEMU EKONOMSKIH NAUKA 5.1. Ekonomska politika i politiĉka ekonomija. Politička ekonomija, kao osnovna ekonomska nauka, utvrĎuje i analizira opće zakonitosti razvoja odnosa u privreĎivanju kao društvenom odnosu. IzmeĎu političke ekonomije i ekonomske politike postoji meĎusobna povezanost i uslovljenost. Opće ekonomske zakonitosti, koje analizira politička ekonomija, predstavljaju osnovu i okvir za ekonomsku politiku i kao nauku i kao praktičnu aktivnost odreĎene zemlje. S druge strane, praktični aspekti ekonomsko-političke aktivnosti, kao i zakonitosti koje otkriva ekonomska politika, u osnovi potvrĎuju ili pak redefiniraju opće ekonomske zakonitosti.

4

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 5.2. Ekonomska politika i ekonomika. Ekonomika izučava posebne oblike ispoljavanja općih ekonomskih zakonitosti u konkretnoj zemlji, odnosno u pojedinim etapama njenog ekonomskog razvoja. Politička ekonomija i ekonomika povezane su zajedničkim predmetom istraživanja, a razlikuju se po stepenu uopćavanja pri razmatranju. Shodno tome, izmeĎu ekonomske politike i ekonomike postoji još viši stepen uslovljenosti nego u odnosima izmeĎu ekonomske politike i političke ekonomije. Ove dvije naučne discipline su predmetno povezane, s tim što je razmatranje ekonomske politike suženo uglavnom na domete i oblike aktivnosti države u tokovima reprodukcije, dok ekonomika predmetno u cjelosti obuhvata ekonomsku strukturu. 5.3. Ekonomska politika i privredni sistem. Pojmovno, privredni sistem osim dominantne ekonomske dimenzije, sadrži i elemente sistemskog pristupa u poimanju privreĎivanja i to u 2 pravca: 1. PrivreĎivanje kao podsistem društva; 2. Naglašena veza privreĎivanja sa pravnim sistemom kao jednim od podsistema društvenog sistema. Predmet privrednog sistema čini proučavanje odnosa i iznalaženje zakonitosti koje se odnose na sistemsko reguliranje tokova privreĎivanja. Prema Zombartu, privredni sistem sadrži 3 elementa: 1. Duh sistema – glavni motivacioni faktor privreĎivanja; 2. Oblik sistema – ukupnost elemenata društvenog, pravnog i organizacionog karaktera, što predstavlja okvir privredne aktivnosti; 3. Sadržaj sistema – izražen u proizvodnoj tehnici, odnosno tehnološkom procesu u proizvodnji. Na osnovu ispoljavanja ovih elemenata, Zombart je identificirao 5 privrednih sistema: 1. sistem zatvorene privrede, 2. sistem zanatske privrede, 3. sistem kapitalističke privrede, 4. sistem kolektivističke privrede i 5. sistem korporativne privrede. U odnosu na privredni sistem koji pretpostavlja uglavnom pravno regulisanje sistema privreĎivanja, ekonomska politika je znatno šira naučna disciplina jer obuhvata cjelokupnost učešća države u organizovanju i usmjeravanju tokova reprodukcije. Privredni sistem za osnovu ima rezultate ekonomske politike kao naučne discipline, dok se ekonomska politika u svom praktičnom odreĎenju koristi instrumentima privrednog sistema. Imajući u vidu navedeno, u širem smislu se može govoriti o ekonomskoj politici koja, uz već naznačeni uži predmet, obuhvata i izneseno predmetno odreĎenje privrednog sistema, shvaćenog kao jedan od oblika učešća države u organizovanju i usmjeravanju tokova društvene reprodukcije. 5.4. Ekonomska politika i ostale nauĉne discipline (finansijska teorija, ekonomska historija, ekonomska geografija, ekonomika pojedinih oblasti odnosno grana privrede). Odnosi izmeĎu ekonomske politike i ovih naučnih disciplina su u osnovi istovrsni: na jednoj strani, opći odnosi i zakonitosti koje otkriva i analizira ekonomska politika predstavljaju polazište za ove uže ekonomske discipline. S druge strane, ispoljavanje ekonomskih zakonitosti u pojedinim sektorima društvene reprodukcije ima povratni uticaj na ekonomsku politiku.

5

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

EKONOMSKA TEORIJA I KONCEPCIJE EKONOMSKE POLITIKE 1. UVODNE NAPOMENE 1.1. Svrha i cilj spoznaje zakonitosti. Spoznaja odnosa i zakonitosti tokova reprodukcije i ukupnog ekonomskog razvoja omogućava društvenoj zajednici da s njima uskladi praktično djelovanje, tj. da država usmjerava tokove privreĎivanja kako bi se potencirao njihov pozitivni efekat u funkciji efikasnog ekonomskog razvoja. 1.2. Liberalizam i intervencionizam. Za razvoj ekonomske politike karakteristična su 2 pristupa: liberalizam i državni intervencionizam. Razlike izmeĎu ovih pristupa tiču se odnosa izmeĎu djelovanja tržišnih zakonitosti i društvene aktivnosti kojom se koriguje i dopunjava djelovanje tržišta. Za oba pristupa karakteristično je da ne dovode u pitanje tržište i punu ekonomsku slobodu proizvoĎača, potrošača i drugih učesnika društvene reprodukcije. Cilj oba pristupa je da se osigura društveni okvir za uspješno privreĎivanje i efikasan ekonomski razvoj, tj.stanje ekonomske ravnoteže. Ekonomska ravnoteža podrazumijeva stabilnost općeg nivoa cijena, monetarnu ravnotežu i stabilan paritet novca, tokove reprodukcije sa izbalansiranim materijalnim i vrijednosnim strukturama proizvodnje, te sigurno i jasno definisano poslovno okruženje kao i druge pretpostavke stabilnog privrednog razvoja. 1.3. Ĉetiri ravni analize. Analiza koncepcija ekonomske politike bazira se na 4 osnovna elementa: teorijska osnova privreĎivanja, ekonomska uloga države, karakter ekonomsko-političkih mjera, te učinci odreĎene koncepcije za doktrinu i privredni razvoj.

2. MERKANTILIZAM Pojam merkantilizam potiče od latinskih riječi mercatus (trgovina) i mercator (trgovac). Javlja se krajem XV vijeka (rani merkantilizam) i traje do druge polovine XVIII vijeka (razvijeni merkantilizam). Predstavnici ranog merkantilizma su Antonio Sera, Tomas Man i Antoan Monkretjen, a razvijenog Viljem Peti, Dţošua Ĉajld i Dţejms Stjuart. Za rani merkantilizam karakteristično je da se objašnjenje privreĎivanja u društvenoj zajednici zasniva na preslikavanju odnosa sa mikronivoa, odnosno sa stanovišta pojedinca kao učesnika u ekonomskim tokovima. Razvijeni merkantilizam sadrži i elemente makroekonomske analize, odnosno klasičnog poimanja privreĎivanja u društvenoj zajednici. 2.1. Opće odrednice. Zajedničke odrednice merkantilizma mogu se svesti na slijedeće: a) Bogatstvo jedne zemlje, odnosno pokazatelj njene ekonomske moći je količina plemenitih metala kojima ona raspolaže; b) Uvećanje bogatstva društvene zajednice postiže se na 2 načina: proizvodnjom zlata i srebra i prometom, prvenstveno vanjskom trgovinom. To znači da promet predstavlja opći izvor uvećanja bogatstva, a proizvodnja roba samo je sredstvo da se postigne opći cilj. c) Opći cilj svake državne zajednice je uvećanje bogatstva. Slijedeći logiku trgovca, to je prvenstveno značilo potenciranje povećanja bogatstva na račun drugih državnih zajednica. Ovo je bio osnov da se sticanje bogatstva od drugih zemalja ne zasniva samo na razmjeni, već i da poprimi sasvim druge forme (ratovi, kolonijalizam i sl). 2.2. Ekonomska uloga drţave. Merkantilisti su bili zagovornici aktivne ekonomske uloge države, kako na unutrašnjem planu tako i u vanjskotrgovinskim odnosima. Svrha aktivne uloge je opći ekonomski

6

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM razvoj zemlje koji se manifestira putem uvećanja bogatstva izraženog u količini plemenitih metala. Na unutrašnjem planu naglasak se stavlja na tzv.posredne mjere za uvećanje bogatstva (razvoj manufaktura i proizvodnje za izvoz). Na vanjskoekonomskom planu težište je na ostvarivanju trgovinskog suficita. 2.3. Ekonomsko-politiĉke mjere. Interventna uloga države iscrpljuje se u sferi regulacije, sa dominantnim prisustvom mjera koje se odnose na vanjskotrgovinski promet. To znači da su isključeni operativni angažmani države. Zavisno od oblasti koju obuhvataju, ekonomsko-političke mjere mogu se svrstati u 4 grupe: 1) Regulisanje vanjske trgovine sa osnovnim ciljem da se spriječi odliv zlata i srebra iz zemlje po osnovu uvoza, uz istovremeno podsticanje izvoza. Time se ostvaruje trgovinski suficit i priliv plemenitih metala. 2) Podsticanje razvoja manufakturne proizvodnje roba koje se izvoze, uključujući regulisanje njihove organizacije, kao i administrativne olakšice poslovanja. 3) Regulisanje transporta, prvenstveno pomorskog, radi pružanja usluga i ostvarivanja prihoda po ovom osnovu, kao i zbog opsežnije kontrole meĎunarodnih robnih tokova. 4) Stvaranje kolonija radi osiguranja jeftinih sirovina i širenja tržišta za domaću ponudu. 2.3. Uĉinci. Što se tiče teorijskih dometa merkantilizma, treba istaći njegova 2 opća doprinosa: - Merkantilizam predstavlja historijski prvo relativno zaokruženo razmatranje privreĎivanja u državnoj zajednici; - U razvijenoj fazi, merkantilizam sadrži i začetke klasičnog učenja o elementima makroekonomije kao što su odnos izmeĎu količine novca u opticaju, cijena, kamatnih stopa, dohotka i zaposlenosti. U pogledu ekonomskog razvoja, merkantilistička koncepcija je odigrala ključnu ulogu u pogledu: - obogaćivanja strukture privreĎivanja (afirmacija tzv.nepoljoprivrednih sektora); - diferenciranja ekonomske strukture (pojava kapitalista, odnosno vlasnika slobodnih novčanih sredstava koja su ulagana u proizvodnju); - širenja tržišta i tokova privreĎivanja (kako unutar država, tako i u meĎunarodnim razmjerama); - stvaranja materijalnih i društvenih pretpostavki za pojavu industrijskog načina proizvodnje i krupne robne privrede. Neki elementi merkantilizma su aktuelni i danas. Prvenstveno je to vanjskotrgovinski suficit i pitanje kako povećati izvoz a smanjiti uvoz, što je univerzalni cilj savremenih ekonomskih politika. Zatim, tu je i ekonomski protekcionizam, koji je u odreĎenoj mjeri prisutan u svim ekonomskim politikama savremenih država.

3. LIBERALIZAM Liberalizam i koncepcija liberalne ekonomske politike obuhvata period od druge polovine 18.vijeka do 30-ih godina 20.vijeka. U ovom periodu se izmeĎu ostalog bilježi: -

prva industrijska revolucija, odnosno revolucija uglja i čelika (pronalazak parne mašine);

-

nagla industrijalizacija, pojava tvorničkog načina proizvodnje;

-

promjene socijalne strukture po osnovu preseljenja stanovništva sa sela u gradove;

-

veliko iseljavanje stanovništva iz Evrope u Ameriku, Australiju i na Novi Zeland;

-

druga industrijska revolucija, odnosno “revolucija čelika i elektriciteta” (otkriće dinamo mašine i sintetske anilinske boje);

-

koncentracija proizvodnje i pojava dioničkih društava i velikih korporacija.

7

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Glavni predstavnici liberalne ekonomske doktrine su: -

Adam Smit, čijim djelom “Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda” (An Inquiry into the Nature and Causes of the Welth of Nations) iz 1776.godine je ekonomija praktično afirmisana kao zasebna nauka. Smit smatra da bogatstvo nacije proizilazi iz nastojanja svakog pojedinca da ostvaruje vlastite interese. Služeći svojim vlastitim interesima, pojedinac zapravo služi i društvenom tj.javnom interesu.

-

Dejvid Rikardo, čije najpoznatije djelo je “Načela političke ekonomije i oporezivanja” (Principles of Political Economy and Taxation) iz 1817;

-

Ţan Batist Sej sa djelom “Traktat političke ekonomije” iz 1803.godine.

3.1. Opće odrednice. Industrijalizacija je praćena najgrubljim oblicima eksploatacije koji su se ogledali u dužini radnog vremena i visini nadnice. Kao odgovor na ovo pojavljuje se pokret sindikalizma, što je za posljedicu imalo pojavu tzv.radničkog zakonodavstva. Ključnu ulogu u inoviranju ustrojstva društvenih zajednica imale su ideje prosvjetiteljstva, kojima se odbacuju autoriteti u korist ideje ljudskih prava. Ideje o ljudskim pravima predstavljale su osnovu i za ekonomski i za politički liberalizam. Zajedničke odrednice liberalne koncepcije ekonomske politike su: 1. Bogatstvo društvene (državne) zajednice shvata se kao masa roba i usluga kojima se zadovoljavaju potrebe u društvu; 2. Glavni izvor bogatstva je proces proizvodnje, a ekonomska moć iskazuje se narastanjem proizvodnih mogućnosti društva; 3. Motivacioni faktor narastanja bogatstva je interes pojedinca. Njegovo realiziranje u smislu pojedinačnog bogaćenja, istovremeno uvećava i bogatstvo državne zajednice; 4. Glavni unutrašnji faktor povećanja proizvodne moći je podjela rada, odnosno specijalizacija u ukupnoj strukturi privreĎivanja, kao i u okviru pojedine oblasti privrede; 5. Funkcionalni okvir privreĎivanja zasniva se na unutrašnjem prirodnom poretku. Pojedinci, učestvujući u procesu društvene reprodukcije ureĎuju i meĎusobne odnose zahvaljujući ekonomskim slobodama i tržištu kao osnovnom mehanizmu organizovanja i usmjeravanja tokova reprodukcije. Funkcionalnu odrednicu liberalizma najsažetije oslikava načelo “slobodna proizvodnja – slobodni promet”. 6. Uloga tržišta i ekonomskih sloboda značili su i odnose izmeĎu država koji se zasnivaju na slobodnom prometu, uvećanje meĎunarodne razmjene, podjelu rada u meĎunarodnim okvirima itd. 7. Ekonomska ravnoteža u tokovima reprodukcije uspostavlja se sama po sebi, na osnovu Sejovog zakona (tržišta), prema kojem svaka pojedinačna ponuda automatski izaziva pojedinačnu tražnju, tako da su u globalnim okvirima agregati ponude i tražnje podudarni. Automatsko uravnoteženje ponude i tražnje jedino može poremetiti štednja, pa se poseban značaj pridavao pitanju kako da se uštede bez ikakvih zastoja transferiraju u investicije. 3.2. Ekonomska uloga drţave. Liberalistički koncept imao je restriktivan stav prema učešću države u tokovima reprodukcije kako u odnosu na regulativne funkcije, tako i u pogledu operativnog angažmana. Kako tržišni mehanizam predstavlja dovoljan okvir za organizovanje i usmjeravanje tokova privreĎivanja, ekonomska uloga države svodi se na to da bude u funkciji ovog “prirodnog poretka”. U toj funkciji su pravne pretpostavke za pune ekonomske slobode kao što su: efikasna zaštita privatne svojine, pravno regulisanje općih uvjeta za promet, sloboda ugovaranja, svojevrsna garancija države za poslovne aranžmane, prinudno izvršenje ugovornih obaveza itd.

8

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM U pogledu ekonomskih funkcija u užem smislu, uloga države odnosi se na antimonopolsko zakonodavstvo i stabilnost novca. Što se tiče finansijskih aktivnosti države, treba istaći da su javni izdaci, odnosno funkcije države bili strogo ograničeni na 3 sektora: 1. Unutrašnja i vanjska sigurnost; 2. Pravni poredak; 3. Finansiranje javnih objekata i aktivnosti za koje privatni kapital nije bio zainteresiran (prvenstveno privredna infrastruktura). Kako se javni izdaci shvataju kao “nužno zlo” jer su sa stanovišta akumulacije neproduktivni, osnovni pristup finansijskoj aktivnosti je kvantitativan, sa temeljnim zahtjevom da javni rashodi budu što manji, po devizi “najbolje finansije su najmanje finansije”. U istoj ravni je i zahtjev da država svojom aktivnošću, prvenstveno prilikom oporezivanja, što manje remeti učinke djelovanja tržišnih zakonitosti i da u ovom domenu treba poštivati tzv.manĉestersko pravilo: “Ostavi ih onakve kakve si ih zatekao” (Leave them as you find them). Liberalni koncept ekonomske politike zasniva se na 2 temeljna obilježja: neutralnost i cikliĉnost. Neutralnost znači da finansijska i ukupna aktivnost države treba imati neutralno djejstvo u odnosu na tržište i ekonomske zakonitosti. Ekonomska aktivnost države svodi se samo na dopunu tržišta. Cikliĉnost se ogleda u tome da se ostvari tzv.paralelna aktivnost izmeĎu privatne inicijative i državnog unošenja u tokove reprodukcije. To znači da ukoliko doĎe do smanjenja ili zastoja privatne inicijative, država treba isto tako da se ponaša u svojoj aktivnosti i obrnuto, zamah privatne aktivnosti u smislu povećanja proizvodnje i drugih vidova privreĎivanja je znak za veće finansijsko prisustvo države i njene ukupne ekonomske uloge. Po liberalističkoj koncepciji smatralo se da učešće države (osim u ratnom stanju), nikako ne smije preći 15% društvenog proizvoda, odnosno nacionalnog dohotka, jer bi se time doveo u pitanje tzv.prirodni poredak. 3.3. Ekonomsko-politiĉke mjere. Koncept liberalne ekonomske politike u prvi plan stavlja instrumente i mjere fiskalne i monetarno-kreditne politike. U domenu fiskalne politike, to je pretpostavljalo prvenstveno slijedeće: - nizak poreski pritisak, kako bi veća kupovna moć pojedinaca značila i produktivno angažovanje društvenog proizvoda; - pojednostavljena struktura oporezivanja, u kojoj se neposredni porezi (na dohodak i na imovinu) zasnivaju isključivo na proporcionalnim poreskim stopama radi osiguranja neutralnosti u odnosu na zakone tržišta; - budžetska ravnoteža, kao zlatno pravilo, obzirom da i deficit i suficit znače odstupanje od osnovnih postulata finansijske i ukupne aktivnosti države (neutralnost i cikličnost), uz jedini izuzetak u slučaju rata. U domenu monetarne politike, karakteristične su slijedeće mjere i instrumenti: - monetarna ravnoteža, što podrazumijeva uravnoteženost izmeĎu ponude i potražnje za novcem; - zlatni paritet valute, u funkciji stabilnosti novca i politike monetarne ravnoteže; - diskontna stopa (instrument kojim centralna banka kreditiranjem poslovnih banaka uvećava njihov kreditni potencijal i time utiče na količinu novca u opticaju). Za liberalni koncept karakteristično je da se diskontna stopa koristila samo u slučaju kada se štednja ne transferira u investicije u relativno kratkom periodu. U pogledu vanjske trgovine, pored stava o liberalizaciji, potrebno je istaći da su neke zemlje ipak koristile odreĎene instrumente ekonomskog protekcionizma kako bi zaštitile domaću privredu. MeĎutim, u odnosu na merkantilizam, primjena ovakvih mjera bila je znatno manjeg intenziteta. 3.4. Uĉinci. Mnoge analize i zakonitosti liberalne doktrine predstavljaju trajne vrijednosti ekonomske nauke. Za sagledavanje doprinosa ekonomskoj teoriji, bitno je imati u vidu da je osnovni metodološki

9

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM pristup liberalizma analiza odnosa u cjelini tokova reprodukcije, pri čemu se naglasak stavlja na iznalaženje i objašnjenje općih unutrašnjih zakonitosti, umjesto normativnog pristupa privreĎivanju kao društvenom odnosu. To je značilo da težište aktivnosti države treba biti na potvrĎivanju, a ne remećenju unutrašnjih zakonitosti i “prirodnog reda stvari”, te da su odnosi i zakonitosti privreĎivanja univerzalnog karaktera. Za najveći broj savremenih istraživanja i analiza tokova privreĎivanja, karakteristično je da se kao pristupni model uzima tržišna privreda liberalnog tipa (bez elemenata državnog intervencionizma). Učinci liberalnog koncepta u domenu privrednog i ekonomskog razvoja su takoĎer izuzetni. Osim što je za ovaj period karakterističan naglašen privredni razvoj, liberalizam je predstavljao okvir i za potvrdu ekonomskih sloboda u uslovima tržišne privrede, kao i za jačanje ljudskih prava i sloboda te drugih elemenata demokratskog političkog sistema.

4. INTERVENCIONIZAM Javlja se 30-ih godina 20.vijeka na osnovu teoretskih postavki i analiza Dţona Mejnarda Kejnsa i sljedbenika tzv.”Kejnzijanske škole”: Prvo značajnije Kejnsovo djelo bilo je “Ekonomske konsekvence mira” (The Economic Consequences of Peace) iz 1919.godine, a zaštitnim znakom intervencionističke ekonomije smatra se njegovo djelo “Opća teorija zaposlenosti, kamata i novca” (The General Theory of Employment, Interest and Money), objavljeno 1936.godine. Polazište ovog pristupa je da u pravilu postoji neravnoteža izmeĎu agregata tražnje i agregata ponude, te da je privreda koja je prepuštena samo tržišnim zakonitostima sklona ekonomskoj neravnoteži, što su pokazale i ekonomske krize 30-ih godina. 4.1. Opće odrednice Temeljna Kejnsova postavka je da ne postoji prirodni ekonomski poredak i da ekonomske zakonitosti treba posmatrati u dinamici. Stoga ekonomska ravnoteža nije kontinuiran proces i ekonomski sistem može postići ravnotežu i u uslovima visoke nezaposlenosti (za razliku od dotadašnjeg mišljenja). Kejns je težište analize procesa uravnoteženja premjestio sa cijena na pitanja zaposlenosti i kamatne stope. Njegov koncept se bazira na meĎuzavisnosti investicija, potrošnje, štednje i dohotka. Polazeći od nacionalnog dohotka (društvenog proizvoda) i zaposlenosti, Kejns ističe da oni u osnovi zavise od agregata efektivne tražnje. Kako ravnoteža u privredi znači da je štednja jednaka investicijama, a dohodak zbiru potrošnje i investicija, to znači da je osnovni generator rasta društvenog proizvoda i zaposlenosti agregat tražnje. Agregat tražnje uslovljen je nizom faktora ekonomske i neekonomske prirode, od kojih su osnovni: - sklonost ka potrošnji (odnos izmeĎu dijela dohotka koji se neposredno troši i ukupnog dohotka; obrnuto je proprocionalan sklonosti ka štednji); - graniĉna efikasnost kapitala (odnos izmeĎu profita od investicija i ukupno angažovanog kapitala); - kamatna stopa (odnos izmeĎu kamate kao prinosa i samog kapitala koji je predmet kredita). Analizirajući navedene faktore, Kejns zaključuje da granična sklonost ka potrošnji i granična efikasnost kapitala imaju tendenciju opadanja, a kamatna stopa tendenciju formiranja iznad nivoa koji bi se očekivao na osnovu tražnje za novčanim kapitalom. 4.2. Ekonomska uloga drţave Zadatak države prvenstveno je da aktivno djeluje u formiranju globalne ravnoteže izmeĎu agregata ponude i tražnje i da regulisanjem efektivne tražnje (po pravilu češće povećanjem nego smanjivanjem) osigura pretpostavke za stabilan privredni razvoj i povećanje zaposlenosti. Dakle, ekonomska uloga države se znatno proširuje sa težištem da se ovim putem dopunjava i koriguje tržišni mehanizam, kako bi se osigurao adekvatan društveni okvir privreĎivanja.

10

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Djelovanje države na tokove društvene reprodukcije pretpostavljalo je angažiraniji pristup prema ranije utvrĎenim ekonomskim funkcijama države (antimonopolsko zakonodavstvo i stabilnost novca), kao i sasvim nove funkcije i zadatke: - opsežnije privredno i radničko zakonodavstvo, - socijalno zakonodavstvo (zdravstvena zaštita, penzijsko osiguranje i neposredni vidovi socijalne zaštite), - širenje sektora javnih usluga, - javni radovi, - podsticanje privatne aktivnosti, posebno u strateškim oblastima privreĎivanja, - interventne mjere u poljoprivredi, - kontrola bankarskog i berzanskog poslovanja; - neposredne privredne aktivnosti od strane države po osnovu nacionaliziranja privrednih kapaciteta i formiranja javnog sektora privreĎivanja. Temeljne poluge ukupne državno-intervencionističke ekonomske politike su fiskalna i monetarnokreditna politika. Finansijska aktivnost drţave se umjesto kvantitativnog, tretira i kreira sa kvalitativnog aspekta. Ovaj pristup značio je 3 bitno nove odrednice javnih finansija: 1. Naglo se povećava učešće javnih izdataka; 2. Napušta se tzv.mančestersko pravilo u korist manjeg ili većeg remećenja tržišnih zakonitosti; 3. Umjesto fiskalnih ciljeva finansijske aktivnosti, u prvi plan stavljaju se ekonomski i socijalni učinci. Ukupna ekonomska aktivnost države, odnosno državno-intervencionistički koncept ekonomske politike zasniva se na 2 temeljna obilježja: funkcionalnost i anticikliĉnost. Funkcionalnost podrazumijeva da finansijska i ukupna aktivnost države treba imati aktivan (funkcionalan) odnos prema tržištu i ekonomskim zakonitostima u smislu dopune i korekcije tržišta. Anticikliĉnost pretpostavlja mjere ekonomske politike radi prevazilaženja konjunkturnih kretanja u privredi. U principu, država se ponaša suprotno od tokova privreĎivanja po osnovu privatne inicijative i učinaka tržišnog mehanizma. Ukoliko privatna inicijativa zataji, na scenu stupa država i ranovrsnim mjerama uvećava agregat tražnje uz istovremeno podsticanje investicija, uključujući aktiviranje javnog sektora privrede kao i veći stepen korekcije i dopune tržišta. U obrnutom slučaju, ako se po osnovu privatne inicijative i tržišnog privreĎivanja ostvaruje stabilan privredni razvoj, država se treba suzdržati od većeg unošenja u društvenu reprodukciju uz istovremeno saniranje ekonomske aktivnosti koja je bila pojačana u periodu depresije. 4.3. Ekonomsko-politiĉke mjere. Za intervencionističku ekonomiju karakteristično je da neposredno operativno unošenje države u tokove privreĎivanja poprima sistemski karakter. Javni sektor privrede u prosjeku obuhvata oko 1/3 proizvodnih fondova, sa generalnim ciljem da se na ovaj način dopuni privatna inicijativa i omoguće nesmetani tokovi reprodukcije. Osim što se na ovaj način javnim sektorom “pokrivaju” one djelatnosti koje nisu atraktivne za privatnu inicijativu, po ovom osnovu država može ostvarivati prihode i time uvećati tzv.neporeske izvore u strukturi javnih prihoda. Što se tiče strukture regulativnih mjera, u domenu fiskalne politike, od posebnog značaja su slijedeće: -

Znatno razuĊenija struktura poreza, u najvećoj mjeri zbog mnoštva ciljeva oporezivanja. Ovi ciljevi mogu se klasificirati na 2 grupe: ekonomski (uticaj na faktore agregata tražnje i podsticanja investiranja), te redistributivni (preraspodjela bogatstva);

11

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM -

Selektivno oporezivanje radi učinaka u 3 osnovna vida: raspored poreskog tereta u odnosu na uslove privreĎivanja i strateški značaj pojedinih oblasti privrede, veće oporezivanje visokih dohodaka kako bi se stimulisalo usmjeravanje kupovne moći u investiranje, oslobaĎanja i olakšice za niske dohotke;

-

Potenciranje redistributivnih uĉinaka finansijske aktivnosti. To se realizira s jedne strane progresivnim oporezivanjem, čime se prema ekonomskoj snazi pojedinaca vrši ravnomjerniji raspored poreskog tereta, a sa druge strane širokim programom socijalnih izdataka iz budžeta (finansiranje obrazovanja, zdravstva, neposredna davanja za ugrožene kategorije stanovništva i sl).

-

Širenje strukture javnih prihoda pri čemu nezamjenjiv instrument predstavlja javni zajam;

-

Destimuliranje štednje rentijerskog tipa;

-

Potiskivanje klasičnih javnih izdataka u strukturi budžeta u korist ekonomskih rashoda (javni sektor ili stimulisanje privatne inicijative) i socijalnih izdataka;

-

Relativiziranje zlatnog pravila budţetske ravnoteţe u smislu da je deficit u budţetu pravilo kako bi se nadomjestila nedovoljna tražnja. Ukoliko se uopće govori o budžetskoj ravnoteži, umjesto jednogodišnjeg budžeta operira se sa tzv.cikliĉnim budţetima koji se vremenski podudaraju sa jednim privrednim ciklusom. Poseban izraz principa budžetske ravnoteže je i napuštanje načela jedinstva budžeta, po kome su svi javni prihodi i rashodi obuhvaćeni budžetom kao jedinim aktom finansijske aktivnosti države. To je uz tipični budžet, kao instrument finansiranja klasičnih javnih potreba, značilo i uvoĎenje ekonomskog ili kapitalnog budžeta kojima se osiguravaju sredstva na ime intervencija u privredi. U tom smislu, prvi slučaj napuštanja načela jedinstva budžeta zabilježen je u Danskoj 1927.godine.

U domenu monetarno-kreditne politike, najznačajnije mjere kojima se utiče na uspostavu ekonomske ravnoteže su: -

Aktivna emisiona politika, kojom se emitiranjem gotovog novca u opticaju uvećava novčana masa i time neposredno povećava agregat tražnje. To je značilo 2 temeljne posljedice: relativiziranje monetarne ravnoteže i napuštanje zlatnog standarda - pariteta valute.

-

Ekspanzivna ili restriktivna kreditna politika po osnovu aktivne politike kamatnih stopa. Time se neposredno utiče na kretanje kamata, a postižu se i dvostruki opći efekti: promjene količine novca u opticaju, te obim i struktura investiranja.

-

Stvaranje ili poništavanje, odnosno raspodjela ili preraspodjela novĉane mase u opticaju sa neposrednim efektima po formiranje i tokove agregata tražnje putem politike otvorenog tržišta (hartije od vrijednosti), povećanja ili smanjenja stope obaveznih rezervi banaka, prodaja ili kupovina zlata itd, uključujući i neposredno učešće države na tržištu novca i kapitala, kako bi se uticalo na kretanje kamata i kurseva dionica i drugih oblika plasmana kapitala.

Značajan sektor intervencionističkog koncepta su i instrumenti vanjske trgovine sa nizom interventnih mjera (npr.carine, izvozni stimulansi, uvozne dozvole, kvote itd) radi ostvarivanja trgovinskog i platnog suficita i zaštite domaće privrede. Bitno je istaći da su zbog naglašene globalizacije ekonomskih tokova ove mjere bile znatno manje rigidne u odnosu na merkantilistički koncept. 4.4. Uĉinci U pogledu teorijskog doprinosa intervencionističke doktrine, treba istaći slijedeće:

12

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 1. Osnovni pristup Kejnsa i sljedbenika kejnzijanske škole privreĎivanju u društvenoj zajednici jeste da se radi o sistemu u njegovom historijskom razvoju (nema vječnih zakonitosti, već one zavisno od okolnosti poprimaju različite varijacije); 2. Metodološki, ovaj koncept ekonomske politike polazi od meĎusobne funkcionalne ovisnosti pojedinih ekonomskih fenomena i procesa kao što su društveni proizvod, zaposlenost, štednja, tražnja, ponuda, cijene, kamata itd. To omogućava kako iznalaženje zakonitosti tokova reprodukcije, tako i odgovarajuće poteze u okviru ekonomske politike kao praktične djelatnosti; 3. Posebna zasluga odnosi se na činjenicu da su ova doktrina i koncept po prvi put promovirali osnovnu makroekonomsku aparaturu, koja je i danas osnov za istraživanje i analize privreĎivanja, kao i za ekonomsku politiku najvećeg broja zemalja. Pojmovi bruto društvenog proizvoda, čistog društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka prema troškovima faktora proizvodnje, kategorije ličnog dohotka i rapoloživog dohotka koji su i danas opšteuvosvojeni, nesumnjivo potiču od Kejnsa. 4. Analitički instrumentarij korišten u državno-intervencionističkoj ekonomskoj politici preuzele su i doktrine koje su najžešće osporavale intervencionističku doktrinu. Praktiĉni uĉinci koncepta intervencionističke politike bili su spektakularni. Potvrdilo se da intervencionizam nije samo način prevazilaženja najdublje krize, već se pokazao i kao pouzdan u eliminiranju kriznih žarišta najrazvijenijih privreda.

5. SAVREMENE KONCEPCIJE EKONOMSKE POLITIKE Ove koncepcije predstavljaju varijacije izmeĎu liberalizma i intervencionizma. Kod njih je naglašen aplikativni aspekt, dok je njihovo teorijsko odreĎenje još uvijek aktuelno. Zajednički imenitelj je da one predstavljaju odgovor na recesiju u tokovima reprodukcije krajem 70-ih i početkom 80-ih godina u grupi najrazvijenijih zemalja, kada je uporedo sa stagnacijom privrednog razvoja zabilježena i značajna inflacija. Pokazalo se da dotadašnja aktivnost države, usmjerena na efektivnu tražnju, ne može postići rezultate kao 30-ih godina. Mjere aktivne fiskalne i monetarne politike nisu sprečavale rast nezaposlenosti i inflacije, te se kao dopuna počinju koristiti politika nadnica i cijena. Prvim mjerama postiže se rast društvenog proizvoda i zaposlenosti, a drugim onemogućava rast cijena i inflacije. Umjesto pune zaposlenosti, kao temeljni cilj ekonomske politike promovira se stabilnost cijena, čime mjere monetarne politike stiču prednost u odnosu na fiskalnu politiku. 5.1. Monetarizam Javlja se krajem 50-ih godina. Rodonačelnik je MILTON FRIDMAN. Osnovni pristup predstavnika ove teorije su reakcije na Kejnzijanski koncept ekonomske politike, u smislu da ekonomija efikasnije funkcionira ukoliko država manje utiče na tokove reprodukcije. Dakle, pune ekonomske slobode i nesputano djelovanje tržišnih zakonitosti trebaju biti okvir unutar kojeg će se osigurati efikasan ekonomski razvoj. Shodno tome, zadatak države je prvenstveno da osigura ambijent za potvrĎivanje punih ekonomskih sloboda i funkcioniranje tržišnih mehanizama. Postoje mišljenja prema kojima kejnzijanska i monetaristička koncepcija nisu tako udaljene kako se čini na prvi pogled. Obje koncepcije uglavnom se bave pitanjima agregatne tražnje, pri čemu je u kejnzijanskoj koncepciji uslov ekonomske ravnoteže da je ukupna potražnje jednaka ukupnoj proizvodnji, dok kod monetarista ravnoteža sistema postoji kad su usklaĎeni odnosi izmeĎu monetarne ponude i tražnje. Obje koncepcije ukazuju da se inflacija javlja kao cijena pune zaposlenosti. Dilema je čemu dati prednost na kraći rok – politici pune zaposlenosti ili politici monetarne ravnoteže. Bitna razlika je u tome što kejnzijanska koncepcija polazi od nezaposlenosti, dok monetaristi za pretpostavku imaju punu zaposlenost. Otuda i meĎusobne razlike u savladavanju inflacije: kod kejnzijanske politike putem agregata tražnje i po osnovu monetarne ponude utiče se na rast investicija, što

13

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM na duži rok proizvodi ekonomsku ravnotežu i stabilan razvoj. Kod monetarističke koncepcije obuzdavanje inflacije se osigurava stvaranjem ravnoteže na finansijskom tržištu (tržištu novca i kapitala), putem uticaja na procese portofilio selekcije. Portofilio podrazumijeva strukturu imovine: gotovinu, domaće hartije od vrijednosti i strane hartije od vrijednosti koje posjeduje vlasnik i svojim svakodnevnim odlukama utiče na ovu strukturu, nastojeći da uz što manje ulaganja i rizika ostvari što veći prihod. Ravnoteža na finansijskom tržištu postoji kad je uravnotežena ponuda i tražnja za sva 3 oblika imovine. Zbog toga bilo kakve promjene novčane mase u opticaju, a posebno aktivnosti centralne banke (politikom otvorenog tržišta, aktivnom kamatnom politikom itd), izazivaju reakcije na finansijskom tržištu i efekte supstitucije pojedinih oblika imovine. 5.1.2. Ekonomska uloga drţave. U odnosu na prethodni koncept ekonomske politike, osjetno je reduciran domet i radikalno promijenjen način unošenja države u tokove reprodukcije. Monetaristi su isticali 2 opća argumenta protiv korištenja agregata tražnje kao osnovnog sredstva državno-intervencionističkog koncepta: 1. Smatrali su da na duži rok povećanje agregata tražnje nema nikakvih učinaka na rast društvenog proizvoda jer tokovi reprodukcije neminovno ostvaruju prirodne razmjere nezaposlenosti i odgovarajući nivo proizvodnje; 2. Od momenta kad se recesija uoči i preduzmu mjere sa ciljem povećanja agregata tražnje, pa do učinaka većeg broja ovih mjera, proĎe odreĎen vremenski period u kome je recesija već prevaziĎena te ove mjere djeluju neefikasno, pa i destabilizirajuće. Zbog toga, ne osporavajući kratkoročne učinke povećanja agregata tražnje, monetaristi nisu preporučivali preduzimanje mjera ove prirode. Monetaristi su zagovarali ekonomsku aktivnost države koja se naslanja na automatsku monetarnu politiku. Prema tom mišljenju, automatskom monetarnom politikom moguće je postići 3 opća efekta: 1. Onemogućiti da monetarna ekspanzija postane glavnim izvorom ekonomske neravnoteže (u smislu inflacije i poremećaja na finansijskom tržištu); 2. Stabilizirati tokove reprodukcije (prvenstveno učincima na stabilnost općeg nivoa cijena); 3. Neutralizirati destabilizacione efekte nemonetarnih faktora (prvenstveno kontrolisanje radikalnih promjena u meĎunarodnim ekonomskim odnosima). 5.1.3. Ekonomsko-politiĉke mjere. U odnosu na kejnzijanski koncept, operativni angažman države sužen je u obimu, jer se odnosi samo na djelatnosti koje se ne mogu osigurati isključivo po osnovu tržišnog mehanizma (tj.sektor javnih usluga i neki vidovi privredne infrastrukture). Osim toga, angažman države je i funkcionalno reduciran u odnosu na stepen dopune i podrške privatnoj inicijativi. Što se tiče regulativnih mjera, insistiranje monetarista na automatskoj monetarnoj politici značilo je i osjetno sužavanje i pojednostavljivanje strukture ekonomsko-političkih mjera. U prvi plan dolaze mjere monetarne politike usmjerene na kretanje monetarnih agregata i uravnoteţenje ponude i potraţnje na finansijskom trţištu, odnosno na portofilio selekciju. U tom smislu značajne su slijedeće mjere: -

Instrumenti kojima se stvara ili poništava novčana masa. Time se neposredno determinira globalna ravnoteža u zemlji;

-

Mjere i instrumenti usmjereni na proces portofilio selekcije, prvenstveno u pogledu supstitucije na finansijskom tržištu po osnovu politike otvorenog trţišta (kupoprodaja hartija od vrijednosti), zatim eskontna politika (utičući na visinu kamate i obim novčane mase), te javni zajam (nastojeći povećati ponudu ili tražnju na finansijskom tržištu);

-

Značajan novi instrument je politika fleksibilnog – plivajućeg deviznog kursa, smatrajući da on više odgovara automatskoj monetarnoj politici od fiksnog kursa;

14

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM -

Kako se u okviru monetarizma potiskuje fiskalna politika, to je značilo i reafirmaciju liberalnih postavki o neutralnim uĉincima oporezivanja, suţenim razmjerama preraspodjele dohotka te o budţetskoj ravnoteţi.

5.1.4. Uĉinci. Mnogi elementi monetarizma su integralni dio ekonomskih politika najrazvijenijih zemalja. Pored toga, monetarizam dominira stabilizacionom politikom MMF-a, što posredno za posljedicu ima da veliki broj zemalja danas svoju ekonomsku politiku zasniva na postavkama monetarističke ekonomije. Efekti monetarizma na ekonomski razvoj su različiti zavisno od stepena razvijenosti zemlje, kao i od vremenskog roka. Kod ekonomski razvijenih zemalja, monetarizam na kraći rok znači žrtvovanje razvoja (investicija, zaposlenosti itd) za račun ravnoteže, što na duži rok proizvodi povećanje efikasnosti privreĎivanja i stabilan privredni rast. Kod nerazvijenih zemalja, ovi efekti se svode samo na uravnoteženje ekonomskih tokova, uz izostanak očekivanih dugoročnih razvojnih učinaka. 5.2. Ekonomija ponude Datira od sredine 70-ih, a šire je prihvaćena u 80-im godinama 20.vijeka. Ovaj koncept polazi od proizvodnje i agregata ponude. Po njemu su rast društvenog proizvoda i zaposlenosti determinirani mikroekonomskim faktorima, odnosno faktorima kojima se formira agregat ponude. Zbog toga ekonomska aktivnost države prvenstveno treba biti usmjerena na podsticanje agregata ponude. Pritom je bitna pretpostavka umanjenje državne intervencije, kako bi se osigurao veći prostor za privatnu inicijativu. Ekonomija ponude se izvorno temelji na tzv.Lafareovoj krivulji, što predstavlja odnos izmeĎu poreskog opterećenja i motiva za privreĎivanje. U tom smislu, sa rastom poreskog opterećenja opada motivacija za privreĎivanje i obrnuto, što utiče na dinamiku razvoja. Zbog toga zagovornici ove koncepcije zahtijevaju da veći dio nacionalnog dohotka i kapitala treba ostati u privatnim rukama, umjesto širenja razmjera preraspodjele dohotka od strane države. 5.2.2. Ekonomska uloga drţave. Ekonomija ponude svoju pažnju usmjerava na borbu protiv stagnacije privrednog razvoja i rasta inflacije. Motivaciju i privatnu inicijativu smatra nosiocima efikasnijeg razvoja. U ostvarivanju ekonomske ravnoteže ekonomija ponude polazi od ponude (proizvodnje). Prema rastu agregata ponude treba podešavati agregat tražnje, kako bi se uspostavila ekonomska ravnoteža. To znači da se inflacija ne liječi samo monetarnim sredstvima, nego i povećanjem proizvodnje odnosno efikasnijim privreĎivanjem. 5.2.3. Ekonomsko-politiĉke mjere. U ovom konceptu prisutne su 2 opće inovacije u strukturi ekonomskopolitičkih mjera: - potenciranje mikroekonomske politike i indirektnih mjera kojima se utiče na efikasnije privreĎivanje; - smanjenje operativnog angažmana države, kao i tzv.sektora neposrednih podsticajnih mjera za privatnu inicijativu. U regulativnim aktivnostima države u prvi plan se nameću pitanja redefiniranja poreske, odnosno fiskalne politike. U tom smislu, posebno su značajne slijedeće mjere: -

opće smanjenje poreskog pritiska, kako bi veći dio nacionalnog dohotka ostao u privatnim rukama i time podstakla pojedinačna motivacija u privreĎivanju;

-

inovirana struktura javnih prihoda, u smislu značajnog rasta tzv.neporeskih prihoda, prvenstveno javnog zajma;

-

pomjeranje poreskog opterećenja sa dohotka (proizvodnje) na finalnu potrošnju. Od oporezivanja se isključuju sirovine, repromaterijali, kapitalna dobra i drugi elementi proizvodne potrošnje. Ovo se

15

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM realizira uvoĎenjem poreza na dodatnu vrijednost ili zadržavanjem poreza na promet u trgovini na malo; -

bitnu promjenu poreske politike predstavlja oporezivanje dohotka. Znatno se ublažavaju poreske progresije, smanjuju poreski razredi te obaraju marginalne poreske stope.

Mjere monetarne politike su uglavnom u funkciji monetarne ravnoteže, s tim što u odnosu na monetaristički koncept ova ravnoteža nije tako rigidna. To znači znatno elastičnije korištenje instrumenata usmjerenih na uravnoteženje finansijskog tržišta. 5.2.4. Uĉinci. Ekonomija ponude je danas najčešće prisutan koncept ekonomske politike u grupi najrazvijenijih zemalja. Smanjenje poreskog pritiska i jačanje motivacije u privreĎivanju nesumnjivo je za posljedicu imalo povećanje efikasnosti ukupne privrede. MeĎutim, kao posljedica nedostatka poreskih prihoda javljaju se hronični i enormni budžetski deficiti, kao i nepotpuna zaposlenost. Zbog toga za manje razvijene zemlje ekonomija ponude ima znatno sužene mogućnosti primjene.

6. KONCEPCIJE EKONOMSKE POLITIKE MANJE RAZVIJENIH ZEMALJA Za odreĎenje pojma razvijenosti u ekonomskoj teoriji danas je u upotrebi kvantitativni indikator, prvenstveno društveni bruto proizvod po stanovniku. Agencije u okviru UN-a, koristeći indikatore opće razvijenosti (visina dohotka per capita, stepen opće pismenosti stanovništva i učešće preraĎivačke industrije u ukupnom dohotku), najčešće vrše diferenciranje država u 3 grupe: - najmanje razvijene zemlje sa niskim dohotkom; - zemlje sa niskim dohotkom; - zemlje sa visokim dohotkom. 6.1. Opće odrednice Bez obzira na specifičnosti i meĎusobne razlike u ekonomskoj razvijenosti, zajedničke karakteristike ovih zemalja su: - suočene su sa demografskom eksplozijom (1990.godine je 77% svjetskog stanovništva živjelo u grupi zemalja sa niskim dohotkom); - udio poljoprivrednog stanovništva u strukturi radno aktivnog stanovništva je izuzetno visok; - niska stopa industrijalizacije; - problem hroničnog nedostatka kapitala, zbog čega su sve nerazvijene zemlje posegle za kreditima iz inostranstva. Globalna recesija u 80-im godinama manifestirala se kroz pad cijena sirovina i porast kamatnih stopa, što je proizvelo pojavu visokih i stalno rastućih dugova ovih zemalja, odnosno duţniĉku krizu; 6.2. Ekonomska uloga drţave Pomenute odrednice ekonomskog razvoja uslovile su naglašenu ekonomsku ulogu države u manje razvijenim zemljama. Ono što je u razvijenim zemljama tokom dužeg perioda činila privatna inicijativa, u manje razvijenim zemljama morala je preuzeti državna struktura. Zbog toga u nerazvijenim zemljama postoji veliki broj varijacija odnosa izmeĎu ekonomske aktivnosti države i tržišnog mehanizma. Te varijacije se kreću od elemenata komandne ekonomije, preko klasičnog liberalnog koncepta, pa do intervencionističkog koncepta. U ekonomskoj politici pojedinih zemalja te varijacije podrazumijevaju sintezu elemenata više koncepcija ekonomske aktivnosti države. Zajednička karakteristika većine nerazvijenih zemalja je znatan operativni angažman države, pri čemu poseban značaj imaju aktivnosti države na strategiji privrednog razvoja. Pritom je značajno organiziranje velikih investicionih projekata, posebno u pogledu izgradnje brana, ureĎenja vodenih tokova i sistema navodnjavanja radi povećanja poljoprivredne proizvodnje i podsticanja privatne inicijative.

16

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Veoma bitna mjera ekonomske politike nerazvijenih zemalja je osiguranje dodatnih izvora akumulacije, bilo iz domaćih izvora ili iz inostranstva. Njima se nastoje osigurati sredstva za brži rast investicija i privredni razvoj po tom osnovu. Regulativna sredstva eknomske politike koja su zajednička za nerazvijene zemlje su: - mjere kojima se stimulira uvoz kapitala, posebno neposrednih investicija; - posticanje investicija iz domaćih izvora; - preferiranje radno-intenzivnih grana privrede radi povećanja zaposlenosti; - mjere zaštite domaće privrede od konkurencije iz inostranstva; - aktivnosti na supstituciji uvoza iz raspoloživih domaćih resursa; - stimuliranje izvoza. Ove mjere pretpostavljaju korištenje velikog broja instrumenata od fiskalne i monetarno-kreditne politike, preko politike vanjske trgovine, raspodjele i investicija, pa do politike cijena. Ukupna ekonomska aktivnost države očito je intervencionistička, a učešće elemenata monetarizma i ekonomije ponude u osnovi zavisi od obima i vrste aranžmana konkretne zemlje sa MMF-om i drugim meĎunarodnim organizacijama ekonomskog karaktera. 6.3. Ekonomsko-politiĉke mjere Postavlja se pitanje koliko je kejnzijanski koncept ekonomske politike od pomoći nerazvijenim zemljama. Naime, kejnzijanski koncept odnosi se na izrazito razvijene zemlje u kojima je pad društvenog proizvoda i zaposlenosti prouzrokovan nedovoljnom potražnjom. U nerazvijenim zemljama proizvodni kapaciteti, odnosno ponuda nikad nije bila prevelika da bi izazvala ekonomsku neravnotežu i stagnaciju u tokovima privreĎivanja. MeĎutim, kejnzijanski koncept pomaže kreatorima ekonomske politike nerazvijenih zemalja prvenstveno kroz: - shvatanje inflacije kao realnog fenomena, a ne monetarne pojave; - u domenu ocjene opravdanosti stranih kredita; - makroekonomski agregati, uključujući statističke i matematske metode u okviru intervencionizma, od neposredne su koristi prilikom izrade strategije i planova razvoja nerazvijenih zemalja. U manje razvijenim zemljama primjena savremenih koncepcija ograničena je samo na pojedine njihove elemente. Monetaristiĉka koncepcija značajna je sa aspekta voĎenja antiinflacione politike i uravnoteženja monetarnih i privrednih tokova, što diktiraju aranžmani sa MMF-om. Zbog toga su elementi monetarizma silom prilika dio zvaničnih ekonomskih politika većeg broja nerazvijenih zemalja. Iz domena ekonomije ponude, značajne su ekonomsko-političke mjere usmjerene na stimuliranje domaće privatne incijative i stvaranje poreskih olakšica (“poreskih oaza”) za inostrani kapital. 6.4. Lanci siromaštva Ekonomska politika najnerazvijenijih i nerazvijenih1 zemalja osuĎena je na instrumente i mjere kratkoročnog karaktera. Njima se anuliraju veći debalansi, ali istovremeno otvaraju i nove neravnoteže bez ozbiljnih pomaka u ukupnim tokovima privreĎivanja. Ostaje aktuelna dilema da li otvoriti veći prostor za tržišni mehanizam, ili pak zadržati naglašenu ekonomsku ulogu države.

7. DIREKTIVIZAM Osnovu socijalističke ekonomske doktrine i koncepta ekonomske politike postavili su Marks i Engels, a zatim kasnije razvijali Lenjin i drugi klasici marksizma, kao i savremeni marksisti. 7.1. Opće odrednice 1

Najnerazvijenije zemlje imaju bruto proizvod per capita ispod 450 USD, nerazvijene između 450 i 1.800 USD.

17

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Socijalistička ekonomska doktrina u osnovi znači kritiku i negiranje kapitalističkog načina proizvodnje. Kritika se prvenstveno odnosi na neorganiziranost robne privrede, s obzirom na stihijnost zakona ponude i potražnje, odnosno naknadnog (ex post) djejstva tržišnog mehanizma čime se otvara problem usklaĎenosti proizvodnje sa potrebama u društvu i pojave nepotrebnog rada (za robe koje nisu valorizirane na tržištu). Drugo pitanje opće kritike je eksploatacija, jer kapitalistički način proizvodnje neminovno vodi klasnoj podjeli društva. Klasici marksizma su samo uzgredno i fragmentarno razmatrali ustrojstvo privreĎivanja u budućem socijalističkom društvu, tako da ne postoji cjelovita teorija socijalističke ekonomije. MeĎutim, iz njihove kritike kapitalističkog društva, kao osnovni elementi socijalističke privrede mogu se naznačiti: - osnovu društva i sistema privreĎivanja čini državna, odnosno kasnije društvena svojina kao njen izvedbeni oblik; - privredni razvoj i odnosi u privreĎivanju su pod neposrednom svjesnom društvenom kontrolom na nivou državne zajednice; - naglašena ekonomska uloga države, posebno u početnom stadiju (kao diktatura proletarijata), kako bi se sačuvali socijalistički odnosi, da bi tokom vremena počeo proces odumiranja države u pravcu izgradnje društva zasnovanog na slobodnoj i neposredno izraženoj zajedničkoj volji svih članova. Ove odrednice u osnovi znače nespojivost socijalističkog društva i tržišnog privreĎivanja. Osnovni ekonomski zakon je centralni drţavni plan, čime se suspenduje djelovanje tržišta. Ovakav stav u odnosu izmeĎu zakona vrijednosti i planiranja je relativiziran 60-ih godina 20.vijeka u praksi socijalističkih zemalja, i to u smislu da postoji komplementarni odnos izmeĎu zakona vrijednosti (ono što je objektivno dato) i svjesnog djelovanja (ono što se želi postići planiranjem). MeĎutim, funkcionalni dometi tržišta u tzv.socijalističkoj robnoj privredi svedeni su samo na trţište roba i usluga, uz naglašeno prisustvo administrativnih mjera. Funkcioniranje tržišta rada bilo je nespojivo sa osnovom sistema koji pretpostavlja radničku klasu na vlasti. Pored toga, neprihvatljivo je bilo funkcionisanje tržišta kapitala i sredstava, jer bi se time legaliziralo prisvajanje po osnovu vlasništva. To je u suprotnosti sa temeljnim principom socijalističkih društava po kome su rad i rezultati rada jedini osnov pojedinačnog prisvajanja. 7.2. Ekonomska uloga drţave Osnovni mehanizam organiziranja i povezivanja privrednih tokova je centralni drţavni plan, zasnovan na 2 principa: 1. Direktivnost, što je značilo da ima snagu zakona u smislu obaveznosti i ispunjenja planskih zadataka; 2. Sveobuhvatnost, tj.planom su obuhvaćeni svi proizvodni subjekti, odnosno zadaci iz oblasti proizvodnje, input proizvodnje, finansijska sredstva u odnosu na troškove proizvodnje i veličina dobiti. Glavni instrument općedržavnog plana su finansijski tokovi obuhvaćeni općedržavnim budžetom. Budžet pritom sadrži ne samo prihode od poreza i sl, već i prihode od poslovanja državnih preduzeća. S druge strane, kao glavni budžetski rashodi javljaju se ekonomski izdaci. Praktično su općedržavnim budžetom bili obuhvaćeni svi finansijski tokovi u zemlji, osim oblasti lične potrošnje i skromnog privatnog sektora. Podešavanje agregata tražnje prema agregatu ponude ostvaruje se putem kreditnih i gotovinskih planova sa centralnom bankom kao jedinstvenim emisionim, kreditnim i blagajničkim centrom. Ekonomska aktivnost države odnosila se ne samo na državni sektor, već i na dvostruko ograničeni privatni sektor putem intenzivnih regulativnih mjera. Privatni sektor bio je ograničen po osnovu obima sredstava u ličnoj svojini, kao i po vrsti djelatnosti ovog sektora. U ovakvim ekonomijama ne nameće se u otvorenoj formi problem ekonomske neravnoteže, jer država u planu na bazi materijalnih bilansa odreĎuje agregat ponude i prema njemu definira i finansijske tokove,

18

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM odnosno agregat tražnje. U vrijeme reformi 60-ih godina 20.vijeka, kad se otvara prostor za izvjesnu ekonomsku samostalnost privrednih subjekata, pojavljuju se i prve pukotine u ovoj “zatvorenoj ravnoteži”, što se prvenstveno manifestira putem inflacije i inostranih zaduživanja socijalističkih zemalja. 7.3. Ekonomsko-politiĉke mjere Težišne ekonomske odluke donose se u okviru državnog aparata. Privredni subjekti svode se na izvršioce planskih zadataka. Strukturu ekonomsko-političkih mjera u okviru direktivizma karakterizira: - naglašeno prisustvo kako regulativnih, tako i operativnih mjera kojima se utvrĎuju pojedinačni planski zadaci; - dominantnost realnih (materijalnih) mjera u odnosu na makroekonomske mjere; - svoĎenje dometa monetarno-kreditnih mjera i instrumenata fiskalne politike na kontrolu preduzeća u pogledu ispunjenja plana; - gotovo isključivo prisustvo administrativnih mjera u odnosu na ekonomske mjere, obzirom na simboličan legalni prostor za djelovanje tržišnih zakonitosti. 7.4. Uĉinci Učinci direktivizma na ekonomski razvoj su različiti, zavisno od toga da li se posmatraju na kraći ili na duži vremenski period. Na kraći rok direktivističke privrede u odnosu na tržišne ekonomije ostvaruju veću stopu ekonomskog rasta. Kratkoročne prednosti komandne ekonomije su: - koncentracija sredstava akumulacije i po tom osnovu ostvarivanje dinamičnije industrijalizacije u zemlji; - manje oscilacije i poremećaji u privrednim tokovima; - eliminiranje otvorene nezaposlenosti i intenzivniji angažman raspoloživog fonda rada; - veća ekonomska i socijalna sigurnost radnika, što se odražava i na produktivnost rada; - lakše organiziranje krupnih investicionih projekata itd. MeĎutim, na duži rok robne privrede ostvaruju znatno veću stopu privrednog i ekonomskog razvoja. Naime, na duži vremenski period direktivizam ima niz negativnih učinaka, kao što su: - preferiranje ekstenzivnog umjesto intenzivnog privrednog razvoja; - niska efikasnost u korištenju sredstava akumulacije; - odsustvo konkurencije na domaćem tržištu izaziva slabu konkurentnu sposobnost privrede na meĎunarodnom tržištu ; - tehnološko zaostajanje u odnosu na tržišne privrede; - odsustvo motivacije za efikasnije korištenje postojećih proizvodnih kapaciteta i fondova; - otvaranje strukturalnih neusklaĎenosti u proizvodnji i raspodjeli itd. U pogledu općih učinaka direktivizma, bitno je istaći da je kritička analiza funkcioniranja tržišne privrede značila i dublje sagledavanje općih zakonitosti ekonomskog razvoja i odnosa izmeĎu pojedinih njegovih segmenata. Pored toga, neki instrumenti direktivističke ekonomske politike pokazali su se efikasnim u obliku modificiranom prema tržišnoj privredi. Zbog toga su preuzeti u okviru državno-intervencionističke ekonomije (npr.planiranje u okviru društva, elementi javnog sektora, neki vidovi socijalne sigurnosti radnika, učešće radnika u upravljanju itd).

EKONOMSKI RAZVOJ 1. POJAM EKONOMSKOG (PRIVREDNOG) RAZVOJA Ekonomski (privredni) razvoj podrazumijeva da društveni proizvod (nacionalni dohodak) ima veći rast od stope priraštaja stanovništva, tako da veličina per capita takoĎer ima rast. Stagnacija znači da su rast DP i broja stanovnika jednaki, tj.veličina per capita ostaje ista. Nazadovanje u ekonomskom razvoju postoji kad društveni proizvod ima manji rast u odnosu na priraštaj stanovništva.

19

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 1.2. Materijalna i društvena komponenta Ekonomski razvoj u osnovi ima 2 komponente: materijalno-proizvodnu i društvenu. Materijalnoproizvodna komponenta obuhvata porast društvenog proizvoda. Imajući u vidu ovu komponentu, govori se o privrednom razvoju. Društvena komponenta pretpostavlja funkcionalnu vezu izmeĎu procesa privreĎivanja i njegovog šireg okruženja, odnosno društvene zajednice. Imajući u vidu ove komponente i činjenicu da privreĎivanje kao društveni odnos podrazumijeva jedinstvo materijalno-tehničkih procesa sa ekonomskim i ukupnim odnosima, možemo govoriti o općim determinantama i o faktorima ekonomskog razvoja. Opće determinante na privredni i ekonomski razvoj utiču posredno, a faktori neposredno. 1.3. Podruštvljavanje ekonomskih tokova Uporedo sa razvojem proizvodnih snaga tekao je i proces društvene podjele rada, odnosno specijalizacije ljudskih radova i proizvodnih procesa. Istovremeno se odvijao i proces integriranja ovih različitih proizvodnih aktivnosti u cjelinu tokova društvene reprodukcije. Na taj način se privreĎivanje potvrĎuje kao društveni odnos, a istovremeno se utemeljuje kao jedan od najznačajnijih podsistema u okviru društva kao sistema. Smisao organiziranja i povezivanja proizvodnih procesa u širim društvenim okvirima je da se najefikasnije iskoriste postojeći resursi u društvu i time ostvari optimalan ekonomski razvoj. 1.4. Faktori razvoja Faktori ekonomskog razvoja, odnosno proizvodni faktori su: stanovništvo, odnosno ljudski faktor, prirodna bogatstva (predmeti rada) i proizvedena bogatstva (sredstva rada). Ova 3 faktora čine jedinstvo, jer je rezultat privreĎivanja uslovljen njihovim zajedničkim djelovanjem. Osim proizvodnih faktora, kao faktori ekonomskog razvoja javljaju se i: akumulacija, tehničko-tehnološki progres i društveni uslovi, odnosno proizvodni odnosi. Značaj pojedinih faktora kroz historiju bio je različit, zavisno od stepena razvijenosti privrede. U ranijim fazama privrednog razvoja u svijetu, prirodni faktori (prvenstveno klima i plodnost tla) bili su od presudnog značaja, dok je u današnjim uslovima tehnički progres najdinamičniji faktor razvoja.

2. OPĆE DETERMINANTE EKONOMSKOG RAZVOJA MeĎu determinantama ekonomskog razvoja, poseban značaj imaju oni podsistemi društva koji imaju neposrednije učešće prilikom definiranja društvenog okvira privreĎivanja, počev od ustavnog ustrojstva države, političkog režima, obrazovanja, nauke, pa do sistema socijalne zaštite. 2.1. Teorijske osnove privrednog razvoja Za elementarnu spoznaju teorijskih osnova privrednog razvoja, pretpostavka je razumijevanje glavnih područja istraživanja u ovim teorijama, a to su: faze razvoja, stabilni i uravnoteženi rast i ciklični tokovi razvoja. Faze razvoja. Dosadašnji razvoj u svijetu prošao je kroz slijedeće faze: - tradicionalno društvo, sa naturalnom proizvodnjom kao dominantnim oblikom privreĎivanja; - predindustrijsko društvo, sa afirmacijom robne privrede i stvaranjem pretpostavki za razvoj industrije; - industrijsko društvo, sa krupnom robnom privredom, masovnom proizvodnjom i visokim stepenom potrošnje (potrošačko društvo); - postindustrijsko društvo (informacione tehnologije i razvoj kompjuterizirane proizvodnje).

20

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Navedene faze razvoja za kriterij imaju samo kvantitativne pokazatelje, odnosno rast društvenog proizvoda. Unutar ovih faza formiraju se različita društva, odnosno državne zajednice, pa u tom smislu možemo govoriti o zemljama sa centralno-planskom ekonomijom i zemljama sa tržišnom ekonomijom, odnosno o zemljama sa nerazvijenim proizvodnim snagama i niskim dohotkom i zemljama sa razvijenim proizvodnim snagama i visokim dohotkom. Ovim se omogućava svojevrsno korigovanje kvantitativnih pokazatelja. Stabilni i uravnoteţeni razvoj. Pod stabilnim privrednim razvojem podrazumijeva se stabilnost u porastu društvenog proizvoda. To znači da se iz godine u godinu bilježe povećane godišnje stope rasta društvenog proizvoda. Pored toga, stabilni privredni razvoj podrazumijeva i stabilnost u društvenom okruženju, prvenstveno kada su u pitanju uslovi privreĎivanja definisani u okviru privrednog sistema i ekonomske politike. Uravnoteženi privredni razvoj podrazumijeva srazmjernost izmeĎu pojedinih oblasti i grana privreĎivanja, kao i proporcionalnost izmeĎu pojedinih makroekonomskih agregata, prvenstveno ponude i tražnje. Dakle, Uravnoteženi razvoj ima 2 temeljne dimenzije: - naturalna uravnoteženost, koja se odnosi na materijalnu usklaĎenost osnovnih oblasti i grana privrede; - tržišna ravnoteža, koja se tiče odnosa izmeĎu novčanog izraza ponude i agregata tražnje. U odnosima izmeĎu stabilnog i uravnoteženog razvoja moguće su 4 varijacije: 1. Stabilni privredni razvoj kroz duži period kao nezaobilaznu pretpostavku ima uravnoteženi razvoj; 2. Nestabilni privredni razvoj po pravilu podrazumijeva i neuravnoteženi razvoj. Upravo neuravnoteženost izaziva i nestabilan rast društvenog proizvoda; 3. Kao odstupanje od općeg pravila, moguće je da se u kratkom periodu ostvari stabilni privredni rast i u uslovima odsustva uravnoteženosti. Tipičan primjer je politika tzv.napregnutog privrednog razvoja po osnovu dodatnih izvora akumulacije za račun monetarne ravnoteže. 4. Moguće je da postoji ravnoteža u privredi, ali i stagnacija privrednog razvoja, odnosno “ravnoteža u uslovima visoke nezaposlenosti”. Bitno je napomenuti da su zadnje 2 varijacije odstupanje od općeg pravila i da su moguće samo u kratkom roku. Po pravilu postoji povezanost i uslovljenost izmeĎu stabilnog i uravnoteženog razvoja. Cikliĉni tokovi razvoja. Teorije o cikličnim privrednim kretanjima javljaju se na bazi analize tokova privreĎivanja kroz duži vremenski period. Privredni ciklus prema većini ekonomista obuhvata period od 8-10 godina. On sadrži 2 ključne faze: - ekspanziju, koja znači prosperitet u rastu proizvodne moći i društvenog proizvoda uključujući i zaposlenost; - kontrakciju, unutar koje se nakon najviše tačke u razvoju (“vrh”) bilježe depresivna kretanja sve do najniže tačke (“uvala”), kad počinje oživljavanje privrednih tokova. Najpoznatije teorije privrednih ciklusa su: - monetarna teorija, koja cikluse objašnjava ekspanzijom bankovnog kredita; - inovaciona teorija uzrocima ciklusa smatra naglo uvoĎenje pronalazaka i inovacija uopće; - psihološka teorija faktore ciklusa nalazi u pesimističkim i optimističkim očekivanjima stanovništva; - teorija nedovoljne potrošnje privredne cikluse objašnjava činjenicom da suviše dohotka ide bogatom ili štedljivom dijelu stanovništva; - teorija pretjeranih investicija objašnjenje ciklusa nalazi u prevelikim investicijama. 2.2. Ekonomski sistem i privredni razvoj Ekonomski sistem obuhvata: - proizvodnju, kao jedinstvo materijalno-proizvodnih procesa i odnosa u vezi s tim;

21

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM -

ukupnost društvenih odnosa, institucija i metoda organizovanja i usmjeravanja tokova reprodukcije.

Za razumijevanje odnosa izmeĎu ekonomskog sistema i privrednog razvoja, pretpostavka je sagledavanje statusa ekonomskog podsistema u odnosu na društvo, kao i osnovnih elemenata ovog podsistema koji imaju uticaja na razvoj. Osobenost ekonomskog sistema se prvenstveno odnosi na slijedeće karakteristike: -

hijerarhijsko ustrojstvo – ekonomski sistem je dio znatno šireg društvenog sistema, što podrazumijeva i primat društvenog nad ekonomskim sistemom;

-

sloţen sistem – obuhvata veći broj podsistema, počev od pojedinih grana i oblasti privreĎivanja, preko institucionalne osnove privreĎivanja i oblika društvene organizacije, pa do ekonomskopolitičkih mjera.

-

dinamiĉki sistem – ova osobenost proizilazi iz činjenice da je privreĎivanje po prirodi dinamičan proces. Pored toga, ekonomski sistem kao dio šireg društvenog sistema ima najviše neposrednih veza sa ostalim sistemima.

-

stohastiĉki karakter –na privredni razvoj utiče znatan broj neekonomskih faktora, čime se javlja i naglašen stepen neizvjesnosti ekonomskih odluka.

Elementi sistema koji imaju značajniji uticaj na privredni i ekonomski razvoj su: a) b) c) d)

Raspodjela ekonomske moći; Radni odnosi; Struktura institucija; Metodi društvenog organiziranja tokova reprodukcije.

Raspodjela ekonomske moći, odnosno privredni poredak zavisi od oblika svojine, odnosno od učešća pojedinih oblika vlasništva u ukupnoj svojinskoj strukturi. Radni odnosi, tj.ekonomska i socijalna sigurnost radnika i graĎana su značajan element ekonomskog sistema sa neposrednim višestrukim vezama sa društvom kao najširim sistemom. Zbog toga, već u vrijeme prvih oblika aktivnog unošenja države u tokove privreĎivanja, javlja se tzv.radniĉko zakonodavstvo, a zatim i aktivna socijalna politika (politika životnog standarda, kolektivna ili javna potrošnja, neprivredne djelatnosti kao što su obrazovanje, zdravstvo, kultura i sl, zatim penzijskoinvalidsko osiguranje, pomoć nezaposlenim itd). Postoje 2 izvorna modela socijalne politike: rezidualni pretpostavlja da se pojedinac sam brine o zadovoljavanju svojih potreba i interesa, a država garantuje samo ravnopravnost učesnika u društvenim odnosima; redistributivni model podrazumijeva da država putem preraspodjele dohotka treba svim graĎanima obezbijediti osnovnu socijalnu sigurnost. Struktura institucija obuhvata institucije i organizacije čija je djelatnost u cjelini ili djelimično vezana za privreĎivanje. U osnovi se može govoriti o 3 grupe institucija: 1. osnovni nosioci privredne aktivnosti, tj.preduzeća, banke, osiguravajuća društva itd. 2. institucije koje normiraju društveni okvir privreĊivanja i usmjeravaju tokove privredne aktivnosti (državne institucije, odnosno institucije javno-pravnog karaktera). 3. ostale institucije (političke partije, sindikati, asocijacije poslodavaca i sl). Sa stanovišta ekonomskog sistema i privrednog razvoja, prva grupa faktora se najčešće označava kao mikroekonomski subjekti, a ostale 2 grupe kao makroekonomski subjekti. Metodi društvenog organiziranja tokova reprodukcije u suštini se odnose na osnovni mehanizam na osnovu kojeg se odvijaju procesi privreĎivanja. Generalno pitanje u ovom domenu je odnos izmeĎu tržišnog mehanizma i ekonomske uloge države. Razmjere unošenja države u ekonomske tokove odreĎuju

22

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM prirodu privrede (tržišna ili netržišna), kao i koncepciju ekonomske politike (liberalna ili intervencionistička ekonomija). Postoje 2 opće forme unošenja države u društvenu reprodukciju: privredni sistem, kao skup zakona i drugih propisa kojima se regulišu odnosi u priveĎivanju i ekonomska politika, kao ukupnost odluka i mjera države kojima se utiče na usmjeravanje privrednih kretanja, uključujući i operativni angažman države u tokovima privreĎivanja. 2.3. Politiĉki sistem i ekonomski razvoj Politički sistem podrazumijeva proces stvaranja i donošenja odluka kojima se rješavaju sukobi interesa meĎu pojedinim grupama i istovremeno osigurava funkcioniranje i razvoj društvene zajednice. On različite institucije kao nosioce političke vlasti, te društvene snage koje stvaraju politiku i u čije ime pomenute institucije vladaju. Suština političkog sistema je borba političkih snaga da ovladaju ovim institucijama, prvenstveno organima vlasti. Ekonomski ili tzv.svjesni determinizam. U pogledu odnosa izmeĎu političkog i ekonomskog sistema, u osnovi se može govoriti o 2 dijametralno različita pristupa: tzv.ekonomski determinizam i tzv.politiĉki (svjesni) determinizam. Prema konceptu ekonomskog determinizma (historijskog materijalizma), proces privreĎivanja determinira i ostale procese i odnose i društvu, a time i proces razvoja društva u cjelini. Prema pristupu političkog (svjesnog) determinizma, uticaj ekonomskog sistema na ukupni društveni razvoj je supsidijarnog značaja. U tom smislu se ističe da dominantan uticaj ima politički sistem i da praktično svjesno ostvarivanje promjena u društvu ničim nije limitirano. Pomenuta 2 pristupa ipak su rezultat krajnosti. Neosporno je da ekonomski sistem ima višestruke uticaje na ustrojstvo političkog sistema, ali treba istaći da sistem vlasti i politike istovremeno ima i relativnu samostalnost. Time se potencira i povratni uticaj političkog sistema na sistem privreĎivanja, kao i meĎusobni rivalitet ekonomskog i političkog sistema u odnosu na opći društveni razvoj. Politiĉki reţim i slobode. U domenu odnosa političkog sistema i ekonomskog razvoja, od posebnog značaja je priroda političkog režima i stepena garancije ljudskih prava i sloboda. Političke i socijalne vrijednosti demokratskog političkog sistema neposredno se transformiraju u ekonomske snage društva. Demokratski politički sistem svoju potvrĎuje se upravo putem efikasnog ekonomskog i socijalnog razvoja. Pritom država ne samo da stvara ambijent za uspješno privreĎivanje, već osigurava i niz socijalnih zahtjeva, čime se amortiziraju negativne implikacije djelovanja tržišnih zakonitosti na društvo kao sistem. Socijalne vrijednosti imaju povratni uticaj na privredni razvoj u smislu da se javljaju kao proizvodne snage. 2.4. Pravni poredak i ekonomski razvoj Postoje 2 razloga općeg karaktera koji nalažu dodirne tačke privrednog i pravnog poretka. Prvi se tiče nedovoljnosti unutrašnje logike tokova privreĎivanja. To znači da je neophodno regulisanje odreĎenih odnosa izmeĎu učesnika u društvenoj reprodukciji, uz korištenje instrumenata pravnog sistema i autoriteta države (npr.kontrola bankarskog sistema, pravila berzanskog poslovanja itd). Drugi razlog odnosi se na usklaĎivanje preferiranih pojedinačnih interesa sa javnim interesima, odnosno kad se od strane države nameću odreĎene obaveze privrednim subjektima (porezi i sl), gdje se po pravilu koristi pravni instrumentarij. Efikasnost pravnog poretka u domenu privrede rezultat je 2 faktora: 1. Ekonomska snaga pojedinaca na koje se neka norma odnosi, u smislu raspolaganja zalihama i mogućnosti preorijentacije ekonomskih aktivnosti; 2. Relativan odnos snaga izmeĎu pojedinačnih ekonomskih interesa i javnog interesa sadržanog u pravnoj normi. U slučajevima kada norma tangira širok krug pojedinaca, veća je mogućnost izigravanja zahtjeva koje ta norma sadrži.

23

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Izvedbene forme objedinjavanja privrednog i pravnog poretka. Ovo objedinjavanje se u osnovi vrši preko ustava i operacionaliziranjem ustavnih odredbi u okviru privrednog sistema. Ustavnopravnim normama regulišu se najvažniji društveni odnosi, te ustav sadrži i temeljne norme koje se odnose na proces privreĎivanja, kao što su: - priroda privrede (stepen ekonomskih sloboda privrednih subjekata); - ekonomska uloga države (oblici društvene organizacije privreĎivanja); - podjela ekonomsko-političke vlasti; - osnove privrednog sistema (pravno reguliranje tokova reprodukcije). Ustavnopravne norme reguliraju opći okvir privreĎivanja u državnoj zajednici. S druge strane, ekonomska struktura, koristeći demokratske principe organiziranja političkog sistema javne vlasti, je u mogućnosti da pravni poredak podesi prema zahtjevima ekonomije. To izmeĎu ostalog omogućava i tzv.elastiĉnost ustavnih normi, na osnovu kojih se i bez promjena samog ustavnog teksta redefinira opći okvir privreĎivanja.

3. FAKTORI EKONOMSKOG RAZVOJA Polazeći od činjenice da proces privreĎivanja pretpostavlja 3 osnovna elementa – radna snaga, predmeti rada i sredstva rada, prvu grupu faktora čine oni koji neposredno determiniraju rast proizvodnih snaga društva i uvećanja bogatstva društvene zajednice. Obzirom da su proizvodni rezultati uvijek uslovljeni zajedničkim učešćem sva 3 faktora, srazmjera izmeĎu tih faktora je preduvjet optimalnog ekonomskog razvoja. Ta srazmjera, odnosno kombinacija proizvodnih faktora, zavisi od tehničke i tehnološke osnove proizvodnje, organizacije proizvodnog procesa, obima proizvodnje, te od prirode samog proizvoda. Kako je proces privreĎivanja dinamičan, to je i kombinacija faktora podložna promjenama. Druga grupa faktora obuhvata akumulaciju, tehnički progres i društvene uslove rada. Ovom grupom faktora animiraju se proizvodni faktori, odnosno stavljaju se u funkciju i pospješuje ostvarivanje naznačene kombinacije proizvodnih faktora. 3.1. Stanovništvo kao faktor ekonomskog razvoja Sa stanovišta ekonomskog razvoja, uloga stanovništva je dvostruka: u procesu proizvodnje javlja se kao proizvoĎač, a u procesu potrošnje kao potrošač dobara. Uobičajeno je da se stanovništvo razmatra kroz dvije ravni: kroz brojno stanje i preko strukture, odnosno kvalitativnih obilježja stanovništva. Brojno stanje stanovništva je prvenstveno značajan faktor dimenzioniranja unutrašnjeg tržišta zemlje. Naime, brojno stanje i visina dohotka koji stanovništvo ostvaruje, u osnovi opredjeljuje i veličinu tržišta. To znači da, ako se zanemari vanjskotrgovinska razmjena, brojno stanje stanovništva odreĎuje obim i strukturu proizvodnje u okviru jedne zemlje. UtvrĎivanje brojnog stanja stanovništva u jednoj zemlji vrši se na bazi zvaničnog popisa koji se organizuje u odreĎenom vremenskom intervalu (najčešće svakih 10 godina). Kretanje veličine stanovništva izražava se stopom prirodnog priraštaja koja je uslovljena stopom nataliteta (broj roĎenih na 1000 stanovnika) i stopom mortaliteta (broj umrlih na 1000 stanovnika). Struktura stanovništva. Najvažniji elementi strukture stanovništva su aktivno i pasivno stanovništvo, obrazovna odnosno kvalifikaciona struktura i ekonomsko-socijalna struktura. Radno aktivno stanovništvo čini dio ukupnog stanovništva koji je sposoban za privreĎivanje. U demografskim analizama u radno aktivni dio stanovništva ubrajaju se lica starosti izmeĎu 15 i 65 godina. Iz ove populacije se praktično formira ponuda radne snage, te se sa stanovišta ekonomskog razvoja ovaj dio populacije javlja i u funkciji proizvoĎača i u funkciji potrošača.

24

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Pasivno ili izdrţavano stanovništvo obuhvata lica koja zbog starosti (ispod 15 ili preko 65 godina) ili bolesti ne mogu biti uključeni u proces privreĎivanja. Ovaj dio populacije pojavljuje se samo u ulozi potrošača. Radno aktivno stanovništvo se može podijeliti na zaposleno i nezaposleno. Nezaposlenost može biti otvorena i prigušena, odnosno prikrivena, zavisno od toga da li se radi o vidljivoj nezaposlenosti ili se ovaj problem prikriva tako što se dio kategorije zaposlenih koristi nedovoljno odnosno nepotrebno i na taj način prikriva faktička nezaposlenost. Smatra se da je prikrivena nezaposlenost neminovna kada postoji osjetan porast broja zaposlenih uz nisku produktivnost rada. Obično se kao glavni vid koncentracije prikrivene nezaposlenosti navodi poljoprivreda u uslovima tzv.agrarne prenaseljenosti. Od prikrivene nezaposlenosti treba razlikovati tzv.laţni rad, koji predstavlja neposredno korištenje radne snage bez ikakve društvene korisnosti. Najčešće se ovakav rad koncentrira u društveno-političkoj nadgradnji. Poznata su iskustva iz socijalističkih privreda u ovom domenu čime su “rješavani” problemi nezaposlenosti. Otvorena nezaposlenost može se podijeliti u 2 podgrupe: nezaposlenost nedovoljne traţnje i nezaposlenost trţišta radne snage. Nezaposlenost nedovoljne (premale) traţnje predstavlja neusklaĎenost ponude i tražnje radne snage (niska tražnja u odnosu na ponudu) i u osnovi može biti dvostruka: - cikliĉna nezaposlenost, koja je rezultat cikličnih ekonomskih tokova, i - nezaposlenost neskladnog rasta, što pretpostavlja da iz različitih razloga ekonomske i neekonomske prirode postoji na duži rok veća ponuda u odnosu na tražnju radne snage. Nezaposlenost trţišta radne snage uzrokovana je sporim ili neadekvatnim djelovanjem tržišta rada i može biti dvostruke prirode: - frikciona nezaposlenost, što znači da nesklad izmeĎu ponude i tražnje radne snage ne postoji, ali tržište sporo reagira i ne vrši pravovremeno svoju uobičajenu funkciju, i - strukturalna nezaposlenost, koja je rezultat lošeg djelovanja tržišta, pa se zbog toga javlja nesklad izmeĎu strukture ponude radne snage (zanimanje, obrazovna i kvalifikaciona struktura) i strukture tražnje radne snage. Ekonomski je opravdana samo ona zaposlenost koja je rezultat razvoja proizvodnih snaga i rasta društvenog proizvoda po stanovniku. Potenciranje neekonomskih kriterija pri podizanju nivoa zaposlenosti za osnovu ima ekstenzivan razvoj privrede zasnovan na tzv.politici jeftine radne snage. Ono ima pozitivne socijalne i političke, pa u kratkom roku i pozitivne ekonomske efekte, meĎutim uistinu ne predstavlja način rješavanja problema nezaposlenosti. S druge strane, nezaposlenost nije problem koji se rješava isključivo tzv.unutrašnjim zakonitostima privrednog razvitka, nego se poduzimaju raznovrsne aktivnosti kojima se korigiraju učinci ekonomskih zakonitosti. Ukupnost ovih aktivnosti, odnosno odluka i mjera u ovom domenu, čini osnovu politike zapošljavanja. U suštini politike zapošljavanja radi se o kombinaciji ekonomskih zakonitosti i tzv.ekonomske zaposlenosti s jedne strane, te principa solidarnosti i tzv.socijalne zaposlenosti na drugoj strani. Putem socijalne zaposlenosti koriguje se ekonomska zaposlenost. Obrazovna struktura stanovništva odnosi se na stepen obrazovanja, odnosno stručne kvalifikacije radno aktivnog stanovništva. Stručna osposobljenost radnika je pretpostavka za savremeni privredni razvoj koji karakterišu ubrzane tehničko – tehnološke promjene. Istovremeno, stručna osposobljenost je i pretpostavka za efikasnije korištenje ostalih faktora proizvodnje. Proizvodne mogućnosti zemlje su veće ukoliko ima kvalificiraniju radnu snagu i obrnuto. Ekonomsko – socijalna struktura je pokazatelj angažovanosti stanovništva u pojedinim sektorima društvene reprodukcije. Ona se smatra pouzdanim pokazateljem dinamike i strukture privrednog razvoja. Ekonomsko-socijalna struktura je istovremeno pokazatelj stručne i kvalifikacione osnove radnog potencijala i stoga je polazište za definiranje strategije privrednog i ekonomskog razvoja.

25

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Pod ekonomsko-socijalnom strukturom danas se podrazumijeva odnos izmeĎu angažiranosti radnog kontingenta stanovništva u 3 velike privredne oblasti, odnosno u: - primarnim djelatnostima – poljoprivreda, ribarstvo i šumarstvo; - sekundarnim djelatnostima – rudarstvo, industrija, graĎevinarstvo i proizvodno zanatstvo; - tercijarnim djelatnostima – saobraćaj, trgovina, ugostiteljstvo, turizam i tzv. informacijska industrija (štampa, masovne komunikacije, biblioteke, knjigovodstvo, obrazovanje, istraživanje, komunikacijska oprema itd). 3.2. Prirodno bogatstvo Prirodno bogatstvo čine dobra koja se nalaze u prirodi i koja se direktno mogu uključiti u proces privreĎivanja, odnosno za njihov nastanak nije utrošen ljudski rad. U nerazvijenim zemljama, gdje je težište na poljoprivredi, glavna prirodna bogatstva su klima, veličina i plodnost zemljišta. U razvijenim zemljama glavni elementi prirodnih resursa su izvori energije i rudna bogatstva. Zbog vanjske trgovine, za visokorazvijene zemlje vlastita prirodna dobra imaju mnogo manji značaj za uspješan ekonomski razvoj. Pored toga, za zemlje koje imaju veliko unutrašnje tržište prirodna bogatstva ne predstavljaju limitirajući faktor kao kod zemalja čije nacionalno tržište je usko i koje su više upućene na vanjskotrgovinsku razmjenu. Kada su u pitanju prirodni resursi, poseban značaj za ekonomski razvoj imaju zemljište, šume, voda, rudno bogatstvo i energetski izvori. Poljoprivredno zemljište zauzima oko polovine ukupne površine BiH. Po stanovniku dolazi oko 0,36 hektara obradivih površina, što BiH svrstava u skupinu zemalja prosječno bogatih ovim prirodnim dobrom. Ovdje je bitno napomenuti da se zemlje diferenciraju na 4 grupe: - vrlo bogate (preko 1 ha po stanovniku) – npr.Australija, Kanada, Argentina itd; - bogate zemljištem (0,65-0,99 ha po stanovniku) – npr.Turska i Španija; - prosječno bogate (0,30-0,64 ha po stanovniku) – npr.MaĎarska, Francuska, Danska itd; - siromašne (manje od 0,30 ha po stanovniku) – npr.Indija, Japan, Belgija itd. MeĎutim, oko 60% obradivih površina u BiH se nalazi iznad 500m nadmorske visine, 5/6 teritorije ima nagib iznad 12%, a oko 70% površina izloženo je eroziji. Uz ovo treba istaći i naglašeno ekstenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Šumski fond. U BiH je 1991.godine preko 2,4 miliona hektara bilo pokriveno šumom. Na visoke šume otpada 53% ove površine. Slabost ovog resursa je relativno malo (oko 30%) učešće četinara, kao najkvalitetnijeg dijela šumskog fonda. Voda. BiH u globalu raspolaže zadovoljavajućim količinama vode, meĎutim raspored ovog resursa ima niz nedostataka. Pet puta je veći oticaj u jadranski nego u crnomorski sliv, a crnomorski sliv obuhvata gotovo ¾ teritorije BiH. TakoĎer treba imati u vidu i velike varijacije u vremenu (najmanje količine padavina su u ljetnim mjesecima), veliku propusnost kraških terena, kao i zagaĎenost voda, posebno u slivu Bosne i Vrbasa. Stepen iskorištenosti hidropotencijala u BiH je svega 36%, meĎutim hidroenergija učestvuje sa oko 40% u ukupnoj proizvodnji električne energije. Rudno bogatstvo i energetski izvori. BiH raspolaže značajnim rezervama uglja koje se procjenjuju na oko 3,2 milijarde tona. Od toga je oko 63% lignita, 37% mrkog uglja, dok BiH ne raspolaže sa visokokaloričnim kamenim i koksnim ugljem. Rezerve rude željeza procjenjuju se na oko 718 miliona tona, boksita oko 86 miliona tona (kvalitetna ruda boksita), olova i cinka oko 60 miliona tona. TakoĎer treba naglasiti da BiH raspolaže značajnim rezervama nemetalnih sirovina (so, azbest, kaolin, gips, keramička glina itd). 3.3. Proizvedeno bogatstvo

26

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Proizvedeno bogatstvo čine dobra koja su rezultat rada. Kako je cilj svake države da uveća proizvedena dobra, neophodno je da se s vremena na vrijeme utvrĎuje veličina proizvedenih dobara, kako bi se utvrdio porast, procijenila proizvodna moć društvene zajednice i shodno tome usmjerio dalji ekonomski razvoj. Metodi izraĉunavanja. Postoje 2 osnovna metoda: naturalni i vrijednosni. Naturalni metod (metod inventarisanja, odnosno popisa proizvedenih dobara) znači da se dobra izražavaju u svojim mjernim jedinicama (tone, litre, metri, komadi itd). Prednosti ovog metoda su što se njime dobiva realna slika o porastu proizvodnje. Mane su što je ovaj metod previše komplikovan i što je nemoguće proizvedeno bogatstvo sintetički izraziti – različita dobra se ne mogu svesti na jednu jedinicu i jedinstveno izraziti cjelokupno proizvedeno bogatstvo. Vrijednosni metod pretpostavlja da se proizvedeno bogatstvo izražava u novčanom obliku, na bazi cijena. Ovaj metod je praktičniji i znatno jednostavniji, meĎutim njegova tačnost zavisi od cijena koje se uzimaju u obzir prilikom izračunavanja, posebno u uslovima inflacije. Zbog toga je mnogo realniji pristup izračunavanju na osnovu tzv.stalnih, a ne tekućih cijena. Naime, za period u kome se vrši izračunavanje (najčešće 10 godina) uzima se godina u kojoj su cijene bile najstabilnije i kao takve tipične u odnosu na prethodni obračun i u odnosu na vrijeme kad se pristupa izračunavanju. Struktura proizvedenog bogatstva obuhvata 2 vrste dobara: proizvodna i potrošna dobra. Potrošna dobra čine robe i usluge namijenjene finalnoj potrošnji. Proizvodna dobra čine različiti proizvodni fondovi, odnosno osnovna i obrtna sredstva. Od posebnog značaja za ekonomski razvoj su osnovni proizvodni fondovi (fiksni fondovi) kao što su: mašine, ureĎaji, fabričke zgrade, putevi, zemljište, te patenti, licence i druga prava industrijske svojine. TakoĎer su značajni fiksni fondovi neproizvodnog karaktera (stambene zgrade, škole, bolnice, muzeji itd), te javna dobra (ceste, ureĎene obale, plovni kanali itd). Od veličine i kvaliteta proizvodnih fondova u osnovi zavisi i veličina angažovanja ostalih faktora proizvodnje, a time i dinamika i struktura privrednog razvoja. Proizvodni fondovi u BiH. U posljednjih 50 godina karakteristično je stalno jačanje materijalne osnove rada. MeĎutim, obzirom na prirodni priraštaj stanovništva, vrijednost fiksnih fondova po stanovniku u BiH nije bitnije rasla. Početkom 80-ih godina, u vrijeme dužničke krize, bitno se smanjuju investicije i shodno tome rast proizvodnih fondova. U vrijeme rata je došlo do značajnog uništenja proizvodnih fondova (u nekim područjima 40-60%), tako da su danas najznačajniji ograničavajući faktori razvoja BiH raspoloživo proizvedeno bogatstvo i akumulacija (kapital). Osim veličine i strukture proizvedenog bogastva, za ekonomski razvoj izuzetno je važno njihovo optimalno korištenje koje se postiže organizacijom i povezivanjem tokova privreĎivanja. 3.4. Akumulacija kao faktor ekonomskog razvoja Akumulacija predstavlja dio novostvorene vrijednosti (nacionalnog dohotka) koji se usmjerava na ime povećanja proizvodnih mogućnosti društvene zajednice. Akumulacija u suštini znači uskraćivanje dijela tekuće potrošnje u korist osiguravanja materijalne osnove za privredni razvoj. Zbog toga su u kratkom roku akumulacija i potrošnja obrnuto srazmjerne. MeĎutim, povećanjem proizvodnih mogućnosti društva povećava se i ukupna masa roba i usluga za tekuću potrošnju, te se može zaključiti da su u dužem roku akumulacija i finalna potrošnja u pozitivnoj ovisnosti. U odnosu na ostale faktore ekonomskog razvoja, akumulacija ima 2 osnovne specifičnosti: 1. Može se smatrati izvedbenim faktorom ekonomskog razvoja, jer je većim dijelom ovisna od ostalih spomenutih faktora (ljudski, prirodni, materijalni);

27

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 2. Upravo akumulacija stavlja u funkciju potencijalne resurse privreĎivanja i ima najneposredniji uticaj na ekonomski razvoj. Obim akumulacije zavisi od stepena razvoja proizvodnih snaga. U uslovima privredne nerazvijenosti nameće se zahtjev za maksimiziranje akumulacije, ali je limitirajući faktor naglašena neelastičnost ukupne potrošnje. To znači da se tek dostizanjem višeg stepena razvoja stvaraju ekonomske pretpostavke za značajnije povećanje akumulacije i potrošnje. S druge strane, u slučaju privredne razvijenosti stvaraju se pretpostavke za formiranje optimalne stope akumulacije, koja je u funkciji ekonomskog razvoja, kao i porasta ukupne potrošnje. Obim, odnosno minimum akumulacije treba biti u skladu sa priraštajem stanovništva, kako bi se održao dostignuti društveni proizvod i proizvodna moć društva u odnosu na porasat stanovništva. Maksimum akumulacije ne predstavlja problem, obzirom da je univerzalni cilj svake ekonomske politike upravo što veća akumulacija. Pri datom nacionalnom dohotku akumulacija je ograničena samo eventualnim podsticanjem finalne potrošnje u funkciji politike povećanja agregata tražnje. Struktura izvora. Izvori akumulacije dijele se na osnovne i dodatne. Osnovni izvori su rezultat poslovanja privrednih subjekata i javljaju se kao kapitalizacija dijela dobiti preduzeća ili kapitalizacija dijela kupovne moći pojedinca. Dodatni izvori su u osnovi rezultat ekonomsko-političkih mjera i javljaju se kao amortizacija, potpunije korištenje proizvodnih faktora, dobrovoljni javni radovi, ekspanzivna monetarnokreditna politika, inflacija itd. Korištenje tih izvora znači formiranje akumulacije bez smanjivanja finalne potrošnje. Poseban značaj meĎu dodatnim izvorima akumulacije imaju ekspanzivna kreditna politika (tzv.domaća kreditna sredstva) i zaduživanje u inostranstvu (strani krediti). Potrebno je napomenuti da dodatni izvori akumulacije imaju dvostruko ograničenje u pogledu učinaka: 1. U odnosu na obim – granice su limitirane na oko 30% u ukupnoj akumulaciji; 2. U odnosu na vrijeme korištenja – nakon izvjesnog vremena “prenapregnutog” privrednog razvoja, neophodno je sanirati kako ekspanzivnu monetarno-kreditnu politiku, tako i zaduživanje u inostranstvu sa ciljem da se spriječi prekomjerna inflacija, odnosno trajnija dužnička kriza zemlje. 3.5. Tehniĉki progres Pod pojmom tehnički progres podrazumijeva se proces usavršavanja materijalnih elemenata proizvodnje (sredstava i predmeta rada), uvoĎenje novih metoda proizvodnje i načina upravljanja privreĎivanjem, te pronalaženje novih proizvoda ili usavršavanje postojećih proizvodnih programa. Uĉinci. Učinci tehničkog progresa na ekonomski razvoj manifestiraju se u 3 osnovna vida: 1. Tehnički progres djeluje na elemente proizvodnje: - sredstva za rad postaju sve efikasnija; - osavremenjava se eksploatacija predmeta rada ili se kreiraju njihovi supstituti, posebno kada se radi o neobnovljivim prirodnim resursima; - tehnički progres neposredno umanjuje učešće ljudskog rada, a s druge strane otvara nove mogućnosti (oblike) angažovanja rada pri čemu se povećava broj radnih mjesta u tercijarnom sektoru. 2. Tehnički progres ima direktne učinke na meĎusektorske pomake u smislu potiskivanja i nestanka odreĎenih industrijskih grana, modernizacije postojećih, te nastanka i ekspanzije novih. 3. Na globalnom planu, tehnički progres podiže produktivnost i ekonomičnost rada, što neposredno povećava efikasnost privreĎivanja i konkurentnost proizvoda u vanjskotrgovinskoj razmjeni. Nauka. Značaj tehničkog i tehnološkog progresa za ekonomski razvoj se prvenstveno zasniva na razvoju nauke. Istovremeno, zahvaljujući tehničkom progresu vrši se veća centralizacija proizvodnje i stvara osnov za veća ulaganja u nauku, tako da se još više učvršćuje sprega nauke i proizvodnje.

28

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Drţava i tehniĉki progres. Zbog važnosti tehničkog progresa za ukupan ekonomski razvoj, značajan teret razvoja obrazovanja i nauke na sebe preuzima i sama država. Bliski odnosi države i velikih korporacija najizrazitije su uočljivi u oblasti naučnog i istraživačkog rada, odnosno pri stvaranju novih tehnologija. Najčešći primjeri ove vrste bilježe se preko vojnih i drugih narudžbi države, na osnovu kojih se podstiču dugoročna ulaganja kapitala u razvoj tehnologija, odnosno naučno-istraživački rad. Na meĎunarodnom planu došlo je do polarizacije izmeĎu zemalja na bazi razlika u tehničkim znanjima, stvaranju i mogućnostima praćenja novih tehnologija, tako da su tokom 80-ih godina 20.vijeka oko 60% izvoza novih tehnologija ostvarile svega 3 zemlje: SAD, Japan i Njemačka. 3.6. Društveni uslovi rada Značajan faktor ekonomskog razvoja su i društveni uslovi rada (proizvodni odnosi). Jedna od karakteristika tržišne privrede je podvojenost interesa izmeĎu vlasnika kapitala i radnika, tj.izmeĎu upravljanja i rada. U početku je taj klasni antagonizam imao grube oblike ispoljavanja u smislu visokog stepena eksploatacije radničke klase. MeĎutim, u savremenim uslovima jača ekonomska funkcija države i uticaj radničkih sindikata, te se javlja tzv.radniĉko zakonodavstvo kojim se reguliraju ekonomskosocijalna prava radnika i umanjuje ranije postojeći antagonizam. Pored navedenog, kao načini za jačanje motiviranosti i inicijative radnika uvodi se participacija, tj. učešće radnika u upravljanju preduzećima, kao i radniĉko akcionarstvo, gdje su radnici istovremeno i sitni dioničari preduzeća u kome rade. Jačanje ekonomske i socijalne sigurnosti radnika, uz humanizaciju uslova rada i odnosa u proizvodnji, istovremeno predstavlja i osnovu za demokratizaciju političkih i ukupnih odnosa u društvu. Iskustva socijalistiĉkih društava u suštini su potvrdila korelaciju izmeĎu stepena ekonomskog razvoja i društvenih uslova rada. Ekonomska i socijalna prava normativno definirana u ovim društvima, vremenom su postala samo deklarativnog značaja. Kako su direktivističke ekonomije gubile korak u odnosu na tržišne privrede, ta prava su postepeno izgubila ekonomsku, odnosno realnu zasnovanost. Društveni uslovi rada kao potencijalni faktor razvoja moraju se potvrditi u domenu efikasnosti privreĎivanja. MeĎusobna uslovljenost socijalnih i političkih vrijednosti društvene zajednice s jedne strane i stepena efikasnosti privreĎivanja s druge strane, nije sporna ali se mora potvrditi kroz privredni razvoj. U suprotnom, ne mogu se smatrati faktorom ekonomskog razvoja.

OPĆI I POSEBNI USLOVI EKONOMSKOG RAZVOJA BiH 1. UVODNE NAZNAKE Analiza ekonomskog razvoja BiH u posljednjih 50-ak godina pretpostavlja 3 analitičke ravni: razvoj privrednog sistema, dinamiku i strukturu privrednog razvoja i iskustva BiH u jugoslavenskom ekonomskom zajedništvu.

2. RAZVOJ PRIVREDNOG SISTEMA Privredni sistem BiH prošao je kroz 2 osnovne faze: period administrativnog privrednog sistema i period samoupravnog privrednog sistema. Administrativni privredni sistem uspostavljen je neposredno nakon socijalističke revolucije. Glavne odrednice administrativnog privrednog sistema su: - državna svojina, kao dominantan oblik vlasništva; - općedržavni plan je temeljni mehanizam organizovanja i povezivanja privrednih tokova;

29

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM -

sveobuhvatno planiranje privrede sa normativnom snagom iz jednog centra, čime su preduzeća svedena na proizvodno-tehničke jedinice sa isključivom funkcijom izvršenja planskih zadataka; reducirana ekonomska struktura, koja se svodila na državni sektor privreĎivanja, sa izuzetkom poljoprivrede u okviru domaćinstva i nekih oblika zanatstva; općedržavni budžet je glavni institut planiranja i realizacije finansijskih tokova; opsežno administriranje zahvatalo je i privatni sektor. Posebno značajne su bile mjere ekonomske politike kojima se u osnovi utvrĎivao obim i struktura poljoprivredne proizvodnje privatnog sektora i preljevanje novostvorene vrijednosti iz poljoprivrede u druge privredne oblasti.

Administrativni sistem bio je u funkciji konsolidiranja rezultata revolucije. Osigurao je ukrupnjavanje i usmjeravanje sredstava akumulacije čime se postigla kratkoročna visoka stopa privrednog rasta i porast životnog standarda. Istovremeno, ovaj sistem sputavao je inicijativu i motivaciju privrednih subjekata, izazvao tehnološko zaostajanje za tržišnim privredama zbog odsustva konkurencije i izazvao preglomaznost birokratskog aparata. Samoupravni privredni sistem. Glavne odrednice samoupravnog privrednog sistema su: - društvena svojina kao dominantan oblik svojine i na toj osnovi društveni sektor privreĎivanja; - potiskivanje ekonomske uloge države u sferi operative; - afirmacija tržišnih zakonitosti u domenu tržišta roba i usluga; - relativna ekonomska samostalnost osnovnih privrednih subjekata; - dohodak privrednih organizacija predstavlja osnovni motiv privreĎivanja; - koordinirajuća (umjesto naredbodavne) uloga države u tokovima reprodukcije. U domenu društvene komponente ekonomskog razvoja, samoupravni sistem je omogućio utemeljenje samoupravnog proizvodnog odnosa koji je podrazumijevao da su radnici nosioci upravljačkih prava. To se smatralo kao najvišim stepenom humanizacije proizvodnih odnosa koji je u historiji dostignut. MeĎutim, u domenu materijalne komponente ekonomskog razvoja rezultati su bili skromni i uglavnom poprimili karakteristike administrativnog privrednog sistema. Može se zaključiti da je samoupravni sistem bio samo izvedbeni oblik direktivističke (netržišne) ekonomije.

3. DINAMIKA I STRUKTURA PRIVREDNOG RAZVOJA Privredni razvoj posmatra se kroz njegovu dinamiku, koja svoj izraz ima u porastu društvenog proizvoda i strukturu, koja predstavlja učešće pojedinih oblasti u stvaranju društvenog proizvoda. Naravno, izmeĎu ova 2 vida privrednog razvoja postoji meĎusobna uslovljenost. Dinamika i struktura razvoja privrede BiH (1946.-1990). Privredni razvoj BiH imao je skromnije razmjere u odnosu na razvoj SFRJ kao cjeline. U periodu 1956.-1982.godine prosječna godišnja stopa rasta društvenog proizvoda bila je 5,5%, što je bila najniža stopa rasta meĎu svim republikama i pokrajinama i znatno manja od jugoslovenskog prosjeka (6,2%). Struktura privrede nije se bitnije mijenjala. Zadržan je njen karakter mnogostrukturalnosti, sa dominantnim učešćem energetskih, sirovinskih i bazičnih grana. Tako je u 1981.godini preko 50% ukupne industrijske proizvodnje otpadalo na crnu metalurgiju, ugalj i koks, elektroprivredu, metalnu i drvnu industriju. U periodu 1953.-1980.godine prosječna godišnja stopa rasta zaposlenosti u BiH bila je ispod prosječne u SFRJ (4,1% u odnosu na 4,4%). Od sredine 80-ih godina privreda BiH bilježila je negativne prosječne stope rasta po svim sektorima. U periodu 1986.-1990.godine negativna prosječna stopa rasta društvenog proizvoda bila je 5,1%. Prema svim pokazateljima, 80-ih godina BH privreda bila je u dubokoj krizi, pri čemu treba imati u vidu da je generisanje krize u značajnoj mjeri bilo rezultat amortiziranja krize ukupne jugoslovenske privrede na račun BiH.

30

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 4. ISKUSTVA BiH U JUGOSLAVENSKOM EKONOMSKOM PROSTORU Uzroci usporenog razvoja BiH. Pored unutrašnjih faktora kao što su naslijeĎeni skromni proizvodni fondovi, veći prirodni priraštaj stanovništva u odnosu na jugoslovenski prosjek itd, glavne zasluge za relativno zaostajanje privrednog razvoja BiH pripadaju vanjskim faktorima tj.jugoslovenskim privrednosistemskim rješenjima i ekonomsko-političkim mjerama. Preferiranje industrije i energetike na račun poljoprivrede u periodu neposredno nakon II svjetskog rata, rezultiralo je prelijevanjem novostvorene vrijednosti iz agrarnih u industrijske regione. U tom periodu učešće poljoprivrede u društvenom proizvodu BiH bilo je preko 40%, te je očigledan zaključak o prelijevanju dohotka na štetu BiH. Sredinom 60-godina, da bi se povećala konkurentska sposobnost jugoslovenskih izvoznika, mjerama ekonomske politike (prvenstveno politikom cijena) u depresiran položaj se dovode energetski i sirovinski kompleksi (snižavaju se cijene energije i sirovina). Istovremeno, učešće energetike i metalurgije u društvenom proizvodu BiH uvećano je za nepuna 4 indeksna poena, dok je u istom periodu ovo učešće kod razvijenih republika smanjeno za 0,6 indeksnih poena. I ovo je za posljedicu imalo prelijevanje novostvorene vrijednosti iz BiH u druge republike. Na kraju, sttrukturalne neusklaĎenosti, kako u proizvodnji tako i u raspodjeli, od sredine 60-ih godina su intenzivno generisale krizu ukupne jugoslovenske privrede. Cijena ekonomskog zajedništva. Iz statističkih podataka o rastu društvenog proizvoda, zaposlenosti i osnovnih proizvodnih fondova, nameće se zaključak da je BiH sve do raspada SFRJ plaćala najvišu cijenu tadašnjeg jugoslovenskog zajedništva. BiH je po svim pokazateljima pogoršavala svoj status, odnosno stepen privrednog razvoja u odnosu na prosjek jugoslovenske privrede.

31

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

32

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

OPĆA PITANJA POLITIKE

33

EKONOMSKE

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

34

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM OSNOVE PRIVREDNOG SISTEMA 1. POJAM PRIVREDNOG SISTEMA Razvoj proizvodnih snaga podrazumijeva sve veću podjelu rada kroz specijalizaciju, ali i neophodnost povezivanja tako atomiziranih radova i procesa privreĎivanja. Time se vrši podruštvljavanje tokova proizvodnje i ukupne reprodukcije. Ĉemu privredni sistem. Ovo podruštvljavanje se u osnovi može odvijati dvojako: spontano, tj.posredstvom tržišta i svjesno, po osnovu aktivnosti države i drugih javnih institucija. U drugom slučaju govori se o društvenom okviru privreĎivanja, u odnosu na “samoregulirajući” tržišni mehanizam. Država nastoji ureĎivanjem odnosa u tokovima reprodukcije stimulisati veću efikasnost u ekonomskom razvoju. To se ostvaruje prvenstveno putem pravnog instrumentarija, kojim država utvrĎuje pravila ponašanja svih učesnika u tokovima reprodukcije. Privredni sistem je vezan za 2 šira sistema: ekonomski sistem i pravni sistem. Ekonomski sistem u smislu da normiranje ekonomskih odnosa treba imati u vidu stanje u tokovima privreĎivanja, a pravni sistem u pogledu činjenice da skup propisa u okviru privrednog sistema predstavlja integralni dio ukupnog pravnog poretka. Šta je privredni sistem. Pod privrednim sistemom najčešće se podrazumijeva ukupnost društvenih odnosa koji se formiraju u vezi sa proizvodnjom, raspodjelom i razmjenom, odnosno institucionalna struktura koja se odnosi na karakter i vrste privrednih subjekata, kao i funkcionalni okvir privreĎivanja. Cilj i forma. Svrha normativnog definiranja društvenih okvira i tokova reprodukcije je unošenje reda u ovoj sferi društvenih odnosa. Unošenje reda u osnovi ima 2 zadatka: da pojedinačne interese učesnika društvene reprodukcije uskladi sa općim interesima društvenog razvoja i da omogući što efikasniji privredni razvoj. Što se tiče forme utvrĎivanja pravila ponašanja i ureĎivanja odnosa u društvenoj reprodukciji, država u pravilu koristi pravne instrumente jer je to najefikasniji način usklaĎivanja suprotstavljenih interesa u povodu privreĎivanja. U okviru privrednog sistema formiraju se podsistemi koji obuhvataju zakone i druge pravne propise za pojedine sektore reprodukcije, pa se tako govori o podsistemu tržišta i cijena, monetarnom podsistemu, fiskalnom podsistemu itd. Za efikasnost privrednog razvoja bitno je da bude konzistentan, tj.da postoji usklaĎenost izmeĎu njegovih podsistema i tzv.sistemskih rješenja.

2. OPĆI ELEMENTI PRIVREDNOG SISTEMA U opće elemente po pravilu spadaju: svojina nad proizvodnim fondovima (kapitalom), institucionalna osnova privreĎivanja, funkcionalni okvir ekonomskih tokova, motiv privreĎivanja i ekonomska uloga države. IzmeĎu njih postoji meĎusobna uslovljenost, tako da oni u interakciji u odnosu na tržišni mehanizam predstavljaju jedinstven društveni okvir privreĎivanja. 2.1. Oblici svojine Oblici svojine nad sredstvima za proizvodnju i kapitalom predstavljaju osnovu na kojoj se uspostavljaju odgovarajući proizvodni odnosi i na taj način odreĎuje karakter privrednog sistema. Svaku društvenu (državnu) zajednicu karakterizira više oblika svojine (privatna, javna, državna, zadružna itd), meĎutim bitno je koji oblik svojine je dominantan i shodno tome ima preferiran status u funkciji ekonomskog razvoja. Neposredno nakon II svjetskog rata dominantan oblik vlasništva u BiH bilo je državno vlasništvo, na kome je zasnovan administrativni privredni sistem. Kada je 50-ih godina izvršena transformacija iz

35

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM državnog u društvenu svojinu, javio se osnov za formiranje samoupravnog privrednog sistema. Zajednička karakteristika oba ova sistema bila je intenzivna društvena diskriminacija privatnog sektora privreĎivanja. Krajem 80-ih godina vrše se radikalne reforme u pravcu istovrsnog tretmana svih oblika svojine, odnosno načina privreĎivanja. Ukidaju se svi oblici ograničavanja privatnog sektora, a napušta se nesvojinska koncepcija društvene svojine time što se ona definira kao kapital u rukama privrednog subjekta koji ga koristi (radni kolektivi). Proces vlasničke transformacije u BiH odgoĎen je ratom, tako da je sistemsko ureĎenje ovog elementa privrednog sistema praktično započelo tek u 1998.godini. Prednosti privatnog vlasništva. Tradicionalno, privatna svojina je osnova na kojoj se zasnivao razvoj krupne robne privrede i po tom osnovu ubrzani privredni razvoj. Svojinska struktura dugo vremena je bila podudarna sa distribucijom ekonomske moći. MeĎutim, tokom vremena se kapital sve više podruštvljava i zahvaljujući dioničarskim društvima pojavljuje se i tzv.anonimni kapital, tj.kapital disperziran na veliki broj akcionara. Umjesto individualne privatne svojine, dominantnu poziciju zauzima grupno privatno vlasništvo kao njen izvedbeni oblik. Osim diferenciranja privatnog vlasništva na individualno privatnu i grupno privatnu svojinu nad proizvodnim fondovima, značajno je i diferenciranje državne i javne svojine. 2.2. Institucionalna osnova privreĊivanja Institucionalna osnova privreĎivanja odnosi se na definiranje osnovnih nosilaca procesa privreĎivanja, kao i njihov položaj prema državi u smislu dometa ekonomskih sloboda i shodno tome potvrĎivanja kao robnih proizvoĎača. Osnovni nosilac privreĎivanja je preduzeće, koje se pojavljuje i kao izraz tržišnog karaktera privrede. Preduzeće kao osnovni nosilac privreĊivanja. Historijski gledano, preduzeće je tvorevina razvijene robne privrede. Zasnivalo se na privatnom vlasništvu nad kapitalom, a smisao postojanja i ekonomske aktivnosti je uvećanje ovog vlasništva na osnovu oploĎavanja kapitala. Pretpostavka ostvarenja ovog smisla je sloboda poslovanja i tržišni mehanizam preko kojeg su preduzeća upućena na meĎusobnu komunikaciju. Dakle, preduzeće je konstantno orijentirano ka akumulaciji kapitala i jačanju materijalne osnove privreĎivanja, odnosno širenju proizvodne moći, a zahvaljujući konkurenciji na tržištu istovremeno podiže i stepen efikasnosti privreĎivanja. U ovakvim uslovima preduzeće može da ostvaruje svoju ciljnu funkciju, tj.maksimiziranje dobiti. Na općem planu time se osiguravaju pretpostavke uspješnog ekonomskog razvoja. Dakle, može se govoriti o zajedničkom ishodištu preduzeća kao osnovne jedinice privreĎivanja i ukupne društvene aktivnosti usmjerene ka stvaranju pretpostavki za uspješan ekonomski razvoj. Oblici organizovanja privrede, odnosno definiranje statusa osnovniih nosilaca privreĎivanja u osnovi zavisi od stepena razvijenosti proizvodnih snaga i društvenih uslova privreĎivanja. To znači da od načina definiranja statusa osnovnih nosilaca ekonomske aktivnosti u osnovi zavisi i uspješnost ekonomskog razvoja. Pretpostavke za potvrĊivanje preduzeća. Postoje 2 opće pretpostavke za potvrĎivanje preduzeća kao osnovnog subjekta privreĎivanja: 1. Jedinstveni društveni tretman preduzeća, nezavisno od vlasničke strukture, vrste djelatnosti ili organizacijskog oblika odnosno ustrojstva. To znači da u okviru privrednog sistema i ekonomske politike nema društvenog preferiranja pojedine vrste ili grupe preduzeća u odnosu na opći režim poslovanja. Izuzeci ove pretpostavke predstavljaju samo vid dopune tržišnog mehanizma, u funkciji stvaranja pretpostavki za uspješan ekonomski razvoj.

36

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 2. Sloboda poslovanja preduzeća, što podrazumijeva da preduzeća samostalno donose poslovne odluke o vrsti i načinu obavljanja poslovne djelatnosti, unutrašnjoj organizaciji, odnosima sa drugim privrednim subjektima i sl. Sloboda poslovanja podrazumijeva da se kao jedini kriteriji uspješnosti preduzeća nametnu tržišne zakonitosti. Uspješnost preduzeća zavisi od unutrašnje efikasnosti u privreĎivanju, odnosno od ekonomičnosti i produktivnosti, kao i odgovarajućeg reagovanja na tržišne zakonitosti ponude i tražnje. U ovakvim uslovima ekonomske slobode imaju puno dejstvo, uključujući i snošenje poslovnog rizika od strane preduzeća. Organizacione forme preduzeća tokom vremena su se mijenjale. Najznačajniji faktori koji su uticali na promjene organizacionih oblika osnovnih nosilaca privreĎivanja su masovnost proizvodnje i koncentracija kapitala. Masovnost proizvodnje zahtijevala je povezivanje preduzeća, posebno u slučajevima kada su preduzeća u slijedu proizvodnog programa, odnosno kad su rezultati rada jednih predmetom rada drugih preduzeća. Tako vremenom dolazi do različitih oblika kooperacije preduzeća, posebno kad se radi o složenom proizvodu (npr.automobil). Istovremeno sa masovnijom proizvodnjom dolazi do koncentracije kapitala, što je bila pretpostavka za krupnije investicione projekte i efikasnije privreĎivanje. Tako se javljaju dionička društva i drugi oblici trgovačkih društava, koji postaju organizacioni oblici ne samo koncentracije kapitala, nego i odvijanja procesa privreĎivanja. Velike korporacije predstavljaju sintezu oba pomenuta faktora – ukrupnjavanja proizvodnje i koncentracije kapitala. Za njih je karakteristična naglašena efikasnost privreĎivanja i veliki dohodak, odnosno dobit te se u korporacije javljaju kao osnovni nosioci privreĎivanja u globalnim svjetskim tokovima. 2.3. Funkcionalni okvir ekonomskih tokova Treći element privrednog sistema odnosi se na funkcionalni okvir privreĎivanja, odnosno mehanizam kojim se uspostavljaju meĎusobne interakcije preduzeća, kao i interakcije izmeĎu preduzeća i društva. Na današnjem stepenu razvoja proizvodnih snaga kao neprikosnoven funkcionalni okvir privreĎivanja nametnulo se tzv.organizirano trţište. Organiziranost tržišta podrazumijeva osiguranje funkcioniranja tržišnih zakonitosti ponude i tražnje, uz istovremenu dopunu i korekciju tržišta adekvatnim privrednosistemskim i ekonomsko-političkim odlukama i mjerama, u onim oblastima u kojima je tržište “sklono da zataji”. Bitno je istaći da ova organiziranost tržišta ne dovodi u pitanje status tržišnih zakonitosti kao temeljnog funkcionalnog okvira privreĎivanja, kako je to bio slučaj u socijalističkim ekonomijama. 2.4. Motiv privreĊivanja Motiv obavljanja odreĎene privredne aktivnosti je (naravno) dobit. Dobit kao osnovni motiv privreĎivanja može se razmatrati u 4 aspekta: 1. Sa stanovišta preduzeća dobit predstavlja izraz njegovog potvrĎivanja kao robnog proizvoĎača. Ona je izraz konkurentske snage preduzeća i na bazi tržišne valorizacije njihove uspješnosti preduzeća su stalno pod presijom što efikasnijeg poslovanja. Ovo zahtijeva kapitalizaciju dijela dobiti radi proširenja proizvodne moći i jačanja konkurentnosti preduzeća. 2. Sa stanovišta pojedinca dobit je izvor kupovne moći, te dobit preduzeća predstavlja i motiv pojedinačnog aktiviteta (vlasnika, dioničara, poduzetnika, radnika itd). Dakle radi se o jedinstvenom interesu preduzeća kao cjeline i pojedinačnih aktivnosti u okviru preduzeća. 3. Sa stanovišta društvene zajednice dobit je izraz manifestacije poreske sposobnosti. Obzirom da veća dobit znači i veće učešće u finansiranju javne potrošnje, društvena zajednica je i sama zainteresirana za što veću dobit preduzeća. Ovdje je bitno da nivo oporezivanja dobiti ne dovede u pitanje motivaciju preduzeća i pojedinačne privredne aktivnosti. 4. Sa stanovišta ukupnog ekonomskog razvoja društvene (drţavne) zajednice dobit je u funkciji uvećanja proizvodnih mogućnosti društvene zajednice putem uvećanja proizvodnih mogućnosti pojedinačnih privrednih subjekata. Dakle, dobit je u funkciji ukupnog ekonomskog razvoja. 2.5. Ekonomska uloga drţave

37

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Ekonomska uloga države obuhvata ukupnu društvenu aktivnost u odnosu na prethodno naznačene elemente sistema. Ona obuhvata regulativnu funkciju, kao i različite ekonomsko-političke mjere. Poseban vid ekonomske uloge države odnosi se na domete javnog sektora privrede, čime se determiniraju razmjere tržišnog privreĎivanja i dometi ekonomskih zakonitosti.

3. OSOBENOSTI PRIVREDNOG SISTEMA BiH Osnovne determinante u odreĎenju privrednog sistema BiH su: ustavni sistem BiH, tranzicija privrede na tržišne osnove, te aktuelna obnova i razvoj privrede. 3.1. Ustavni sistem i privredni sistem Ustav kao najviši politički i pravni akt predstavlja i osnovu za ustrojstvo ekonomskog, odnosno privrednog sistema. Ptitom su najznačajnija pitanja normiranja prirode privrednog sistema i ureĎenja ekonomskog prostora. Priroda privrede. Nedvojbeno je da se radi o tržišnom sistemu privreĎivanja, što je vidljivo iz same preambule Ustava BiH, člana II koji tretira zaštitu ljudskih prava i sloboda koja uključuju pravo na imovinu i pune ekonomske slobode, kao i preko definiranja ekonomske uloge države i entiteta primjerene tržišnom sistemu privreĎivanja. Ekonomski prostor. U osnovi, Ustav BiH normira nešto labaviju federalnu strukturu. Podjela ekonomskih ovlaštenja izmeĎu BiH i entiteta podrazumijeva tipične elemente ekonomskog federalizma. Prvenstveno je značajno istaći da BiH predstavlja jedinstveno ekonomsko područje, što nedvosmisleno proizilazi iz pune slobode kretanja lica, roba, usluga i kapitala širom BiH, kao i iz ekonomsko-političkih ovlaštenja organa i institucija BiH (vanjskotrgovinska politika, carine, meĎuentitetske i meĎunarodne komunikacije, meĎuentitetski saobraćaj, monetarna politika, budžet, provoĎenje aneksa 5-8, ovlaštenja o kojima se entiteti slože, ovlaštenja neophodna za očuvanje suvereniteta, cjelovitosti i meĎunarodnog subjektiviteta BiH). 3.2. Tranzicija privrede i privredni sistem Tranzicija kao pojam predstavlja procese prelaska sa modela socijalističke (netržišne) ekonomije na model tržišne ekonomije. Ona nije jednokratan čin, već pretpostavlja poduzimanje niza mjera i aktivnosti u privredi i društvu, tokom dužeg perioda. Ključne tačke tranzicije privrede su: - promjena vlasničke strukture; - institucionalna osnova privreĎivanja; - uspostavljanje tržišta kao osnovnog mehanizma usmjeravanja privrednih tokova; - inoviranje ekonomske uloge države i drugih makroekonomskih subjekata. Svojinsko prestrukturiranje znači poduzimanje normativnih promjena i aktivnosti u 4 osnovna vida: 1. Definiranje režima i dometa državne svojine primjerene tržišnom sistemu; 2. Denacionalizacija i restitucija oduzete imovine; 3. Prodaja stanova u društvenoj svojini, prvenstveno nosiocima stanarskog prava; 4. Privatizacija preduzeća i banaka. Ova aktivnost ima poseban značaj jer njeno provoĎenje znači ispunjenje osnovne pretpostavke za izgradnju tržišnog privrednog sistema. Proces privatizacije u osnovi se svodi na 3 pristupa (modela): 1. Model prodaje putem internih i eksternih dionica, sa ili bez popusta; 2. Model prenosa imovine fiziĉkim licima i institucionalnim pravnim licima (npr.fond PIO, fond za obeštećenje bivših vlasnika nacionalizirane imovine i sl); 3. Kombinovani model, kojim se u različitim varijacijama kombinuju elementi prethodna 2 modela.

38

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Izbor modela i varijanti rezultat je opredjeljenja izmeĎu ubrzane i postepene privatizacije, izmeĎu “pravičnosti” i privatizacije po svaku cijenu, izmeĎu pravne sigurnosti koju treba garantirati država i tzv.spontaniteta privatizacije itd. Ne postoji univerzalan i apsolutno uspješan model. Institucionalna osnova. Usvajanjem odgovarajućih zakona o preduzećima, odnosno privrednim društvima zadovoljeni su formalni zahtjevi tranzicije. MeĎutim, sadržajno, funkcionalni aspekti institucionalne osnove tržišnog privreĎivanja su za najveći broj preduzeća još u samom začetku. Poseban značaj u pogledu institucionalne osnove privrednog sistema BiH ima restrukturiranje bankarskog sistema u finansijskom, menadžerskom i upravljačkom smislu, što za posljedicu ima stvaranje “zdravih” (likvidnih) banaka. Restrukturiranje banaka je vrlo značajna poluga ukupnog procesa tranzicije privrede. Trţišni mehanizam normativno gledano, treba obuhvatiti kako tržište rezultata privreĎivanja (roba i usluga), tako i tržište faktora privreĎivanja (rada, kapitala, znanja itd). Tržište roba i usluga je u dobroj mjeri liberalizirano, meĎutim tržište rada i kapitala je još uvijek daleko od cjelovite normiranosti. S tim u vezi neophodno je kreiranje odgovarajućih zakona i drugih propisa kojima će se u potpunosti regulisati funkcioniranje tržišta kapitala i tržišta rada, te ustanoviti institucije ovih tržišta. Reducirani efekti motiva privređivanja. Preduzeća u još uvijek nedefiniranim društvenim uslovima privreĎivanja nisu orijentirana na kapitalizaciju dobiti radi veće dobiti, odnosno na dugoročnije uvećanje konkurentske sposobnosti putem ulaganja u tehničke i tehnološke inovacije, dugoročnije investicije i veće poslovne rizike. Ekonomska aktivnost drţave trenutno je znatno naglašena u odnosu na tipični tržišni sistem, obzirom na aktuelnu tranziciju privrede i znatne razlike izmeĎu ustavno definirane prirode privrednog sistema u odnosu na sistem privreĎivanja koji je u funkciji. Društvena aktivnost u ovim uslovima treba imati 2 opća pravca djelovanja: osiguranje prepostavki za procese tranzicije privrede, te smanjenje regulativne uloge države u korist samoreguliranja tržišnog sistema. Pritom se proces tranzicije znatno usložnjava usljed uticaja niza neekonomskih faktora – socijalnih, političkih, historijskih itd.

OSNOVNI ELEMENTI EKONOMSKE POLITIKE 1. POJAM EKONOMSKE POLITIKE KAO PRAKTIĈNE DJELATNOSTI Posmatrana kao praktična djelatnost, ekonomska politika predstavlja definiranje ciljeva u tokovima reprodukcije i preduzimanje mjera i aktivnosti kako bi se ti ciljevi postigli. 1.1. Šta je ekonomska politika Kao praktična djelatnost, ekonomska politika obuhvata 3 glavne komponente: 1. Nosioci, odnosno subjekti koji imaju ekonomsko-politička ovlaštenja na bazi kojih poduzimaju aktivnosti; 2. Ciljevi, odnosno efekti koji se žele postići u tokovima privreĎivanja; 3. Sredstva ekonomske politike U svom konkretnom odreĎenju, ekonomska politika predstavlja jedinstvo, odnosno sistem navedenih elemenata. Kao praktična djelatnost, ekonomska politika uvijek ima nacionalno, odnosno državno odreĎenje, zbog specifičnosti brojnih faktora koji determiniraju tekuće privredne tokove. 1.2. Determinante ekonomske politike

39

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM U osnovi, odreĎenje ekonomske politike zavisi od prirode privrednog sistema i od konjunkturnih kretanja u privredi. Naime, ekonomska politika se kreće u okviru privrednog sistema, odnosno u okviru općih pravila ponašanja učesnika društvene reprodukcije. Pored toga, u uslovima depresija i kriza u privredi po pravilu postoji potreba za jačanjem ekonomskih funkcija države, odnosno osjetnijim korigiranjem tržišnih zakonitosti. 1.3. Ekonomska politika i privredni sistem Mada im je zajednički zadatak stvaranje društvenog okvira privreĎivanja, privredni sistem i ekonomska politika meĎusobno se razlikuju u više bitnih tačaka: - u pogledu metoda djelovanja države – kod privrednog sistema se po pravilu koriste pravni instrumenti i u krajnjoj liniji aparat prinude; kod ekonomske politike to predstavlja izuzetak; - u pogledu namjene – kod privrednog sistema to je organizovanje i normativno ureĎenje privreĎivanja; kod ekonomske politike radi se o usmjeravanju ekonomskih tokova; - u pogledu vremenskog aspekta – privredni sistem sadrži pravila ponašanja koja ambijent privreĎivanja definiraju za duži period; za ekonomsku politiku karakteristično je utvrĎivanje elemenata uslova privreĎivanja uglavnom za kraći period. Privredni sistem i ekonomska politika su po više osnova meĎusobno povezani. Privredni sistem je osnov za domete ekonomsko-političkih odluka. S druge strane, postoji značajan povratni uticaj ekonomske politike na preispitivanje, pa i redefiniranje pojedinih općih elemenata privrednog sistema, a sve u cilju efikasnijeg ekonomskog razvoja.

2. NOSIOCI EKONOMSKE POLITIKE Polazeći od njihovog statusa u ukupnoj strukturi društva, pravnog karaktera odluka i mjera, te dometa ekonomskih ovlaštenja, nosioci ekonomske politike mogu se svrstati u 4 kategorije: državna tijela, javnopravna tijela, političke i društvene organizacije, te meĎunarodna tijela. 2.1. Drţavna tijela U državnim tijelima u najvećem stepenu je koncentrirana ekonomska vlast i praktično ova tijela utvrĎuju kako vlastita ovlaštenja, tako i distribuciju ekonomsko-političkih ovlaštenja izmeĎu ostalih nosilaca ekonomske politike. Parlament, vlada i centralna banka. Kao najviši nivo vlasti u državi, parlament je nosilac i najjačih privredno-sistemskih i ekonomsko-političkih ovlaštenja. Parlament donosi zakone i druge propise kojima se oblikuje privredni sistem. Osim toga, usvaja budžet kao najznačajniji akt finansijske aktivnosti države i na taj način utvrĎuje obim javnih prihoda i strukturu finansiranja izdataka javnog karaktera. Parlament utvrĎuje i najvažnije segmente ekonomske politike (monetarno-kreditna, fiskalna, carinska politika itd). Vlada po pravilu predstavlja stvarnog kreatora ekonomske politike. Ona predlaže parlamentu zakone i druge propise, budžet, kao i “strateške” ekonomsko-političke mjere. Pored toga, vlada na osnovu zakona i drugih akata koje usvaja parlament, donosi propise i mjere, te izvršava ukupnu ekonomsku politiku u zemlji. Centralna (emisiona, narodna) banka je po pravilu nosilac ovlaštenja koja se odnose na monetarnokreditni sistem i monetarno-kreditnu politiku. Prvenstveno je odgovorna za stabilnost valute. Bitno je istaći da centralna banka uspostavlja neposredni odnos sa parlamentom (odgovorna je samo parlamentu) i povodom njenih ovlaštenja praktično je isključena aktivnost vlade. Podjela ekonomsko-politiĉkih ovlaštenja zavisi od ustrojstva državne organizacije. U unitarnim državama nosioci izvornih nadležnosti su parlament i vlada. Osiguran je jedinstven privredni sistem i

40

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM konzistentna ekonomska politika. Od obima decentralizacije vlasti zavisi i dodjela ekonomsko-političkih ovlaštenja nižim nivoima vlasti. U složenim državama (federacijama), kao nosioci izvornih ovlaštenja u istoj ravni se pojavljuju organi federacije i organi federalnih jedinica. U pogledu podjele ekonomske vlasti u federacijama važe opći principi podjele nadležnosti, što znači da su pojedina ovlaštenja u isključivoj nadležnosti federacije, neki elementi su u zajedničkoj nadležnosti federacije i federalnih jedinica, a preostali su u rukama federalnih jedinica. Zajednički imenitelj ekonomskog federalizma u savremenim uslovima podrazumijeva da federacija odgovarajućim propisima ustanovljava privredni sistem, odnosno uslove privreĎivanja na jedinstvenom ekonomskom prostoru. U okviru privrednog sistema prevashodno se definira monetarni sistem, carine i vanjskotrgovinski režim, osnove poreskog sistema i javnog finansiranja. U sklopu ustanovljavanja uslova privreĎivanja uspostavlja se antimonopolsko zakonodavstvo, štiti stabilnost novca, osigurava opći nivo cijena itd. Istovremeno, federalnim ekonomsko-političkim mjerama ostvaruju se strateški ciljevi razvoja, prvenstveno politika ekonomske ravnoteže i privrednog razvoja. Za ekonomski federalizam od izuzetnog značaja je priroda privrednog sistema, odnosno intenzitet djelovanja tržišta u usmjeravanju ekonomskih tokova u odnosu na društvenu aktivnost u ovom domenu, kao i konjunkturna kretanja u privredi. Tržišni mehanizam determinira ponašanje federalnih jedinica u smislu seljenja kapitala iz jedne u drugu federalnu jedinicu u slučaju pogoršanja uslova privreĎivanja, privlačenja kapitala putem stvaranja “poreskih oaza” i sl. Na taj način se relativizira ustavna podjela ekonomske vlasti i praktično vrši pritisak na unificiranje rješenja ili jedinstven pristup federalnih jedinica, posebno u najnovijim formama “kooperativnog federalizma” gdje se poenta stavlja na zajednički angažman koji se pokazuje najefikasnijim u odnosu na ustavom normiranu podjelu ovlaštenja izmeĎu jednog i drugog nivoa vlasti. Struktura nosilaca ekonomsko-politiĉkih ovlaštenja u BiH. Ustav BiH normira podjelu ekonomskih ovlaštenja izmeĎu BiH i entiteta koja je tipična za “ekonomski federalizam” u savremenim uslovima. TO znači da ovlaštenja institucija BiH obuhvataju osnovne elemente privrednog sistema (monetarni sistem, carine, vanjska trgovina, meĎunarodni finansijski odnosi, osnove fiskalnog sistema), kao i ključne sektore ekonomske politike u funkciji jedinstvenog ekonomskog prostora i temeljnih pretpostavki za ekonomski razvoj (sloboda kretanja roba, usluga, kapitala i privredne aktivnosti, stabilizaciona politika i uravnotežen razvoj, monetarna politika i paritet valute, ekonomski odnosi sa inostranstvom, te javne korporacije iz aneksa 9 Dejtonskog sporazuma). Ostala ekonomsko-politička ovlaštenja su ili u zajedničkoj nadležnosti BiH i entiteta (npr.zaštita privatne svojine, ekonomsko-socijalna sigurnost graĎana itd) ili su u isključivoj nadležnosti entiteta. Bitno je istaći da u sadašnjim uslovima još nisu operacionalizirana sva ustavna rješenja, niti je zbog nedovršene tranzicije tržišne u mogućnosti da “nadopuni” ustavnu raspodjelu ekonomsko-političke vlasti. 2.2. Javno-pravna tijela Ekonomska ovlaštenja ove grupe nosilaca ekonomske politike zasnivaju se na prenosu ovlaštenja državnih tijela (što im i daje javnopravni karakter) ili na prenosu dijela ekonomske moći privrednih subjekata na asocijaciju, odnosno udruženje koje sami formiraju. Poseban značaj u grupi javnopravnih tijela imaju privredne komore i berze. Njihova zajednička karakteristika je da je njihov subjektivitet utvrĎen dijelom odgovarajućim zakonima, a dijelom vlastitim aktima i propisima, što im daje odreĎenu autonomnost u radu u odnosu na državnu strukturu u užem smislu. Privredne komore javljaju se kao udruženja poslodavaca, da bi se zajednički zaštitili interesi privrednih subjekata od države i radničkih sindikata. Komore su bile u funkciji artikuliranja interesa preduzeća u odnosu na društveni okvir privreĎivanja.

41

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Postoje 2 tipa komora: evropsko-kontinentalni i angloamerički. Evropsko-kontinentalni tip komore karakterišu javno-pravni karakter, osnivanje zakonom i obavezno članstvo. Kod angloameričkog tipa komore radi se o privatnoj inicijativi, odnosno osnivanju ugovorom, članstvo je dobrovoljno i dominirajući je privatno-pravni karakter. U evropsko-kontinentalnim komorama prepliću se opći interesi (što im uz ovlaštenja koja na njih prenosi država daje javnopravni karakter) i zajednički interesi članova. Članovi komora su preduzeća, banke, osiguravajuća društva, finansijske organizacije, poslovna udruženja i zajednice, kao i asocijacije obrtnika i zemljoradničkih zadruga. Djelokrug rada komora po pravilu obuhvata: -

saradnju sa državnim organima, što obuhvata davanje mišljenja i sugestija prilikom donošenja odgovarajućih zakona i drugih propisa u okviru privrednog sistema i ekonomske politike, te iniciranje mjera od strateškog interesa za privredni razvoj;

-

organiziranje informacionog sistema i poslovnog informiranja;

-

organiziranje aktivnosti na području ekonomskih odnosa sa inostranstvom putem saradnje sa državnim organima, kao i operativnim angažmanom u ovom domenu;

-

obavljanje poslova javnopravnog karaktera (donošenje uzansi, izdavanje uvjerenja i drugih isprava potrebnih u meĎunarodnim i domaćim poslovnim aranžmanima članova itd);

-

mjere i aktivnosti na unapreĎenju i primjeni tehničkih i tehnoloških inovacija, tehničkih i normativnih standarda proizvoda, te zaštite domaćih proizvoda;

-

organiziranje edukacije i dokvalifikacija radnika za članove, odnosno preduzeća;

-

formiranje arbitraže za članove komora i pokušaj rješavanja sporova izmeĎu članova, prije redovnog sudskog postupka;

-

zastupanje interesa poslodavaca prilikom donošenja propisa u oblasti rada, penzionog i zdravstvenog osiguranja, kao i pri zaključivanju kolektivnog ugovora.

Principi organiziranja privrednih komora su teritorijalni i strukovni (granski). Teritorijalni podrazumijeva organiziranje privrednih komora na odreĎenoj teritoriji i predstavlja obavezni oblik udruživanja za sve privredne subjekte registrovane na tom području. Pritom se komore sa užih područja udružuju u komore formirane za šire područje, čime se ustanovljava sistem komora u odreĎenoj zemlji. Strukovni (granski) princip podrazumijeva povezivanje privrednih subjekata iz iste oblasti privreĎivanja. Ove komore su sastavni dio komorskog sistema, odnosno organiziraju se unutar komora općeg tipa koje su uspostavljene po teritorijalnom principu. Upravljanje komorama ostvaruje se putem skupštine i upravnog odbora. Izvori prihoda za rad komore su članarina, kotizacija i sredstva koja komore ostvare vlastitom djelatnošću. Komorski sistem u BiH. Zakon o privrednim komorama (Sl.novine FBiH br.35/98), kojim se normira formiranje komora u FBiH i normira Federalna privredna komora, obuhvata rješenja koja su u dobroj mjeri uporediva sa modelima komora u evropskim zemljama. Prema ovom zakonu, sistem komora u BiH podrazumijeva formiranje komora na nivou kantona, na nivou FBiH i mogućnost formiranja odgovarajuće komore na nivou države. Zakon predviĎa da će se nakon isteka prvog mandatnog perioda (4 godine) preispitati obaveznost članstva u komorama. Time se praktično otvara mogućnost uvoĎenja anglosaksonskog tipa komorskog sistema. Berze Berze predstavljaju stalno i organizirano tržište na kome se redovno trguje vrijednosnim papirima, novcem, robama i uslugama.

42

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Vrste. U odnosu na predmet poslovanja berze mogu biti robne (produktne), efektne (berze vrijednosnih papira), novĉane i devizne berze, te berze usluga (frahta). Robne ili produktne berze predstavljaju organizirano tržište na kome se prodaju i kupuju robe standardnog kvaliteta. Uslov poslovanja je posjedovanje dokumenata o vlasništvu nad robom i pozivom na berzanske uzanse i standarde. To znači da prisustvo robe nije potrebno, jer se pouzdano znaju kvaliteti ove robe zahvaljujući standardima. Robne berze mogu biti opće, što znači da se posluje sa različitim vrstama roba, uključujući vrijednosne papire i devize (npr.Amsterdam, Roterdam, Rio de Janeiro, itd) i specijalizirane, na kojima se trguje samo jednom robom (npr.New York Cotton Exchange za pamuk). Berze vrijednosnih papira su organizirana tržišta na kojima se trguje dugoročnijim vrijednosnim papirima čiji su prihodi promjenjivi (dionice, obveznice, opcije). Na ovim berzama susreću se emitenti i ulagači (kupci). U trgovinu vrijednosnim papirima obavezno su uključeni berzanski posrednici, a obavljaju se vremenski diferencirani poslovi (promptni i terminski). Na osnovu koncentriranja ponude i tražnje na ovim berzama se ustanovljava dnevna trţišna vrijednost nekog vrijednosnog papira (može se razlikovati od nominalne). Na osnovu toga se utvrĎuje vrijednost neke kompanije, odnosno dioničkog društva. Berze strogo vode računa o prihvatanju papira za trgovanje. Prije izdavanja dozvole za trgovanje vrijednosnim papirima, vrši se provjera boniteta emitenta. Pored toga, berza izdaje prospekt za svaki vrijednosni papir u kome su podaci o emitentu, osnivački kapital, visina podijeljene dividende u zadnjih nekoliko godina, bilans u zadnjoj godini itd. Kao glavni institucionalni oblik tzv.sekundarnog tržišta kapitala, berze omogućavaju koncentrisanje slobodnih novčanih sredstava i efikasnu alokaciju kapitala u funkciji efikasnog privrednog razvoja. Berze deviza i novca specijalizirane su za trgovinu devizama i novcem, odnosno kratkoročnim plasmanima (blagajnički zapisi, certifikati i depoziti, bankovni akcepti itd). Krug učesnika na ovoj berzi sužen je na poslovne banke (ponekad i na centralne banke), odgovarajuće kompanije i penzione fondove. Više od 4/5 transakcija su transferi izmeĎu poslovnih banaka. Više od 60% ukupnog prometa otpada na London, New York i Tokio. Berza usluga (berza frahta) specijalizirana je za ponudu i tražnju posebnih usluga, npr.usluga prevoza (brodarske i avionske) i usluge osiguranja u prevozu i uskladištenju. Berzanska vrijednost ovih usluga je pouzdan pokazatelj osiguravajućim kompanijama za utvrĎivanje visine rizika i premija osiguranja. Najpoznatije berze prevoznih usluga su Amsterdam, New York i Pariz, a berze osiguranja Amsterdam, London i Hamburg. Organizaciono ustrojstvo. Po ovom kriteriju berze se dijele u odnosu na intenzitet učešća države u njihovo funkcionisanje. S tim u vezi berze se dijele na: - sluţbene berze – država osniva, upravlja odnosno kontrolira rad ovih berzi što je precizirano odgovarajućim propisima; - javne berze – institucije javno-pravnog karaktera osnovane na osnovu zakona, sa javnim ovlaštenjima i pod nadzorom države. Karakteristične su za evropske zemlje. - berze kao preduzeća, odnosno društva – pretpostavljaju privatnopravni karakter i stroge interne propise. Ove berze karakteristične su za angloameričko područje. - berze kao trţišne institucije – za njih je karakterističan liberalniji režim i opća dostupnost svim zainteresiranim (npr.berza u Hong Kongu). Izuzetno veliki značaj berzi u tokovima privreĎivanja pretpostavlja prisustvo države u okviru ekonomske politike i privrednog sistema. Ne dovodeći u pitanje prirodu ovih institucija, država u kreiranju i funkcionisanju istih učestvuje kako regulativno tako i operativno, putem utvrĎivanja pravila funkcionisanja, ali i neposrednog učešća u transakcijama (kupoprodaja obveznica javnog zajma, deviza, dionica, kao i roba odnosno usluga).

43

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

U BiH, obzirom na Zakon o vrijednosnim papirima (Sl.novine FBiH br.39/98), berze imaju status javnih tržišta. Formiraju se kao dioničko društvo, obzirom da osnivanju prethodi odobrenje Komisije za vrijednosne papire. 2.3. Politiĉke i društvene organizacije Radi se o relativno velikom broju organizacija i udruženja sa zajedničkom karakteristikom da su nosioci veće ili manje ekonomske i društvene moći. U kreiranju ekonomske politike učestvuju posredno, putem uticaja na državna i javnopravna tijela. Po snazi uticaja, najznačajnije mjesto imaju političke stranke i sindikati. Politiĉke stranke predstavljaju skupine ljudi koji se organiziraju radi osvajanja vlasti, ili bar participiranja u vršenju vlasti. One su izvorni nosioci ekonomske politike, jer u situaciji kad osvoje vlast koriste državnu strukturu za realiziranje svoje vizije privrednog sistema i ekonomske politike. Sindikati predstavljaju organizacije radnika i službenika čiji je osnovni cilj zaštita ekonomskog i socijalnog statusa svojih članova. Sindikati se javljaju kao generator radničkog i socijalnog zakonodavstva. Pored toga, sindikat je partner poslodavačkoj strukturi i državi. Kao takav je potpisnik kolektivnih ugovora i relevantan element političkog života i društvenih snaga ukupnog razvoja. Bitno je napomenuti da se pod pojmom kolektivni ugovor podrazumijeva ugovor kojim se reguliraju odnosi izmeĎu zaposlenih i poslodavaca. Oblik i sadržaj ovog ugovora zavise prvenstveno od zakonodavstva (radno pravo) pojedine države, pri čemu su opći standardi utvrĎeni konvencijama MeĎunarodne organizacije rada. Kolektivni ugovor obuhvata različita pitanja, od plata i radnog vremena, preko obrazovanja i stručnog usavršavanja zaposlenih, do nekih vidova tzv.zajedničke potrošnje radnika (npr. briga o djeci, odmor i rekreacija itd). 2.4. MeĊunarodne organizacije Po osnovu predmeta njihove djelatnosti, meĎunarodne organizacije dijele se na 2 grupe: - organizacije koje “normiraju” meĎunarodne ekonomske odnose putem sporazuma, konvencija, preporuka i drugih akata (npr.Opći sporazum o carinama i trgovini, Ekonomski savjet UN i sl). - meĎunarodne organizacije čija djelatnost je pretežno usmjerena na operativno učešće u različitim poslovnim aranžmanima (npr.Svjetska banka, IMF itd). U odnosu na institucionalno-pravni okvir, odnosno organizaciono ustrojstvo i prema dometu, meĎunarodne organizacije se dijele na opće i regionalne. Opće meĊunarodne organizacije MeĎunarodne organizacije općeg karaktera, neovisno o predmetu djelatnosti, imaju 2 osnovne karakteristike: 1. Djelokrug njihovog rada odnosi se na ukupne ekonomske odnose u svijetu; 2. Članstvo u ovim organizacijama je otvoreno, odnosno svaka država je potencijalni član tih organizacija. Članom postaje po ispunjenju normiranih uvjeta. Najznačajnije meĎunarodne organizacije općeg karaktera su Opći sporazum o carinama i trgovini, MMF i MeĎunarodna banka za obnovu i razvoj. Opći sporazum o carinama i trgovini (GATT – General Agreement on Tariff and Trade) GATT je zaključen 1947.godine, nakon sloma zlatnog standarda (30-ih godina 20.vijeka) i u vrijeme pokušaja stvaranja MeĎunarodne trgovinske organizacije. Po svojoj formi on je multilateralni sporazum, meĎutim sadržajno, radi se o jednoj od najznačajnijih meĎunarodnih organizacija općeg karaktera. Do

44

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 01.01.1948.godine, kada je stupio na snagu, ratificirale su ga 23 zemlje, a zaključno sa 1994.godinom Općem sporazumu pristupile su 124 zemlje članice. Osnovni cilj Općeg sporazuma je unapreĎenje meĎunarodnih trgovinskih ekonomskih odnosa, prvenstveno po osnovu liberalizacije vanjske trgovine i uklanjanja svih oblika diskriminacije u meĎusobnoj razmjeni država članica. Najznačajniji principi (pravila) Općeg sporazuma su: klauzula najvećeg povlašćenja, nacionalni tretman, princip nediskriminacije, antidamping klauzula, te zaštitne mjere u slučaju pasivnog platnog bilansa. Klauzula najvećeg povlašćenja znači da se sve meĎusobne privilegije i prednosti koje 2 zemlje članice u meĎusobnoj razmjeni odobre na bilateralnoj osnovi (ugovorom), odmah i bezuslovno proširuju i na sve ostale zemlje članice za isti ili sličan proizvod. Klauzula se odnosi na carine, ostale dažbine, meĎusobna plaćanja, te administrativni postupak pri uvozu odnosno izvozu. Izuzeci, odnosno ograničenja u primjeni ove klauzule odnose se na pogranični promet, povlastice u okviru carinskih zona i carinskih unija, te postojeće preferencijale izmeĎu 2 države koji se ne mogu ubuduće povećavati bez prethodne saglasnosti GATT-a. Nacionalni tretman podrazumijeva da strana roba nakon plaćanja carina i prelaska carinske linije ima isti tretman kao i odgovarajuća domaća roba. To znači da nikakvi unutrašnji propisi (npr.posebni porezi ili administrativne zapreke) ne mogu poslužiti kao osnov za diskriminaciju strane robe u odnosu na istovrsnu domaću robu. Klauzula najvećeg povlašćenja i nacionalni tretman u osnovi znače princip nediskriminacije kako izmeĎu stranih roba, tako i izmeĎu domaće i strane robe. Nediskriminacija uz ovo podrazumijeva i slobodu tranzita, tj.suzdržavanje od različitog tretmana prevoznih sredstava prilikom tranzita preko teritorije države članice. Antidamping klauzula daje pravo državama članicama da poduzimaju mjere koje sprečavaju damping, što je u osnovi bio ustupak razvijenim zemljama, a kvantitativna ograniĉenja i slične mjere (ograničenja obima i vrijednosti roba pri uvozu) u slučajevima pasivnog platnog bilansa i niske monetarne rezerve (odnosi se na manje razvijene privrede). Glavni organ GATT-a je Sekretarijat, čija pomoćna tijela su Savjet i 3 stalna odbora (za probleme zemalja u razvoju, meĎunarodne trgovine i agrarnog protekcionizma). Pored ovoga, praksa GATT-a je da formira ad hoc komisije za rješavanje pojedinih pitanja iz djelokruga rada. Glavna forma djelovanja GATT-a su multilateralni pregovori, na kojima su usvajani amandmani na prvobitni tekst Općeg sporazuma, kao i ostali dokumenti. Najznačajniji su Kenedijev krug pregovora, Tokijski krug pregovora i Urugvajski krug pregovora. Urugvajski krug pregovora u 1994.godini rezultirao je odlukom o osnivanju WTO (World Trade Organization - Svjetska trgovinska organizacija). WTO je počela sa radom 01.01.1995.godine. Njen osnovni cilj je da kao poseban institucionalni okvir unaprijedi meĎunarodnu trgovinu po osnovu inoviranog multilateralnog sporazuma država članica i uz usku saradnju sa IMF i MeĎunarodnom bankom za obnovu i razvoj. Organizacijska struktura WTO obuhvata Ministarsku konferenciju i Generalno vijeće. Konferencija obuhvata niz odbora (za trgovinu i razvoj, ograničavanja u bilansima plaćanja, finansije i administraciju). Vijeće se sastoji od vijeća za trgovinu robom, uslugama i trgovinu intelektualnim vlasničkim pravima. MeĊunarodni monetarni fond (IMF – International Monetary Fund) je meĎunarodna monetarna institucija osnovana 1944.godine na konferenciji u Breton Vudsu (Bretton Woods), kao specijalizirana agencija pri UN. Osnovni ciljevi IMF su: - ustanovljavanje meĎunarodnog monetarnog sistema i na toj osnovi razvijanje saradnje izmeĎu država članica;

45

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM -

saniranje i unapreĎenje monetarnih sistema država članica; podsticanje multilateralnih odnosa u plaćanjima i na toj osnovi proširenje meĎunarodne razmjene; stabilizacija deviznih kurseva; ukidanje deviznih ograničenja i valutarnog dampinga; uvoĎenje konvertibilnosti u tekućim plaćanjima za države članice; ublažavanje teškoća u meĎunarodnim plaćanjima po osnovu odobrenja odreĎenih sredstava meĎunarodnih plaćanja (kreditiranje); pomoć članicama u smanjenju stepena neuravnoteženosti platnih bilansa.

U pogledu pariteta valuta, države članice dužne su saraĎivati sa IMF-om radi održavanja stabilnosti utvrĎenog kursa. U slučaju izmjene pariteta valute, država članica mora osigurati saglasnost Fonda. Izuzetak su neznatne izmjene pariteta koje nemaju većeg uticaja na meĎunarodne transakcije. Obaveza zemalja je da vrijednost svojih valuta izraze u zlatu, pri čemu nema obaveze da se osigura konvertibilnost u zlato. Mehanizam djelovanja MMF-a podrazumijeva kreditnu pomoć za uravnoteženje debalansa izmeĎu država članica. Prvi dio kredita odobrava se u visini “zlatne tranše”, odnosno 25% kvote (članarine) zemlje. Drugi dio kredita u početku je odobravan u visini do 100% kvote, a kasnije je uvećan na 600%. Prema tome, aktivnosti MMF-a usmjerene su na uravnoteţenje privremenih debalansa u bilansima plaćanja kako domaća neuravnoteženost ne bi djelovala na intervalutarnu stabilnost. Dakle, prvo treba uravnotežiti domaću ekonomiju, prvenstveno budžet i suzbiti inflaciju kako bi se sačuvala stabilnost valute, što je pretpostavka za stabilnost meĎunarodnog monetarnog sistema. Zbog toga, ukoliko se radi o dugoročnoj neravnoteži, pristupa se izmjeni (devalvaciji) pariteta valute. Svaka zemlja članica UN-a po ispunjenju odreĎenih uvjeta može postati članica MMF-a. Obaveza članice je da u Fond uplati odreĎeni iznos kvote. Visina kvote utvrĎuje se na bazi uĉešća zemlje u ukupnoj svjetskoj razmjeni. Ove kvote osnov su za raspodjelu upravljačkih prava, jer svaka članica raspolaže sa 250 glasova, a dodatni glasovi proporcionalni su udjelu kvote članice u ukupnoj sumi kvota Fonda. Naime, najviši organ MMF-a je Skupština guvernera koju čini po jedan član iz svake zemlje. Izvršni odbor broji najmanje 20 članova, od čega petoricu imenuje 5 članica sa najvećim kvotama, dok se ostali biraju svake druge godine. Generalni direktor Fonda je istovremeno i predsjednik Izvršnog odbora. Doprinos MMF-a u uspostavi meĎunarodnog monetarnog sistema i monetarnoj saradnji meĎu državama članicama je neosporan. MeĎutim, Fond nije u stanju osigurati potrebnu meĎunarodnu likvidnost. Posljedica toga je da mnoge zemlje (izvan kruga najrazvijenijih) zadržavaju niz deviznih ograničenja i nisu u stanju uvesti punu konvertibilnost svojih valuta zbog hroničnih deficita u bilansu i skromnih monetarnih rezervi. MeĊunarodna banka za obnovu i razvoj, poznatija po imenu Svjetska banka (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD; World Bank – WB) je meĎunarodna finansijska institucija u sastavu UN. Osnovana je na konferenciji u Bretton Woods-u u julu 1944.godine, a sa radom je počela 1946.godine. Prvobitni zadatak banke bio je pomoć zemljama članicama u obnovi ratom razorenih područja (posebno u Evropi), kao i podsticanje razvoja nerazvijenih zemalja, pogotovo bivših kolonija. Ovaj zadatak tokom vremena je redefiniran, tako da je Svjetska banka postala “razvojna banka”. Osnovni zadaci svjetske banke odnose se na: - odobravanje zajmova ili garancija na ime investicija u privredni razvoj zemalja članica; - podsticanje ulaganja privatnog inostranog kapitala u manje razvijenim zemljama; - stavljanje na raspolaganje finansijskih sredstava pod povoljnim uslovima radi uticaja na razvoj članica. Da bi Banka odobrila kredit, Statutom Banke predviĎeno je da se moraju ispuniti 2 uslova: 1. Da se kredit ne može dobiti po osnovu komercijalnih kredita ili na tržištu kapitala pod umjerenim uslovima;

46

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 2. Da je banka stekla ubjeĎenje da je dužnik, odnosno garant u stanju odgovoriti svojim obavezama po osnovu ugovora o kreditu. Korisnici kredita Banke su zemlje članice ili pak banke i preduzeća, ali uz obaveznu garanciju države. Praktično su ugovorne obaveze uvijek na relaciji Banka-država članica. Posebne djelatnosti banke su: - pružanje tehničke pomoći zemljama u razvoju, prvenstveno u pogledu izrade investicionih projekata; - osnivanje instituta za razvoj i obuku kadrova; - podrška u osnivanju konzorcija za kreditiranje razvoja. Da bi zemlja postala članom Banke, prethodno mora biti članica MMF-a i uplatiti članski ulog. Od članskih uloga zemalja-članica formira se osnovni kapital banke. Visina uloga utvrĎuje se prema ekonomskoj snazi ĉlanice. Pritom se kao kriterij uzima visina nacionalnog dohotka, obim vanjskotrgovinskog prometa, stanje monetarnih rezervi te stepen likvidnosti i stabilnost ekonomskih tokova države članice. Od ukupnog udjela, 20% se uplaćuje, a preostali dio se smatra garancijskim kapitalom koji zemlje članice uplaćuju za izvršenje obaveza Banke prema vjerovnicima. Zemlje članice solidarno su odgovorne za finansijske rizike do visine uloga, odnosno vlastitog udjela u kapitalu Banke. Najviši organ upravljanja Bankom je Savjet guvernera, koji čine predstavnici zemalja članica (ministar finansija ili guverner centralne banke). Njihova ovlaštenja odnose se na prijem novih članova, povećanje ili smanjenje kapitala, odluke o zaključivanju aranžmana sa drugim meĎunarodnim organizacijama, podjela dobiti Banke, te likvidacija poslova i raspodjela aktive Banke. Ove odluke donose se na skupštini koja se održava jednom godišnje, a u meĎuvremenu se odluke donose putem pisanog izjašnjavanja, odnosno glasanja. Poslovima Banke operativno rukovodi Savjet uprave, odnosno izvršni odbor koji čine lica imenovana ili izabrana od zemalja članica, a koji se sastaje jednom mjesečno u sjedištu Banke. U sastavu Svjetske banke su i: MeĊunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation – IFC), osnovana 1956.godine radi podsticanja privrednog razvoja putem kredita namijenjenih prvenstveno privatnom sektoru, a bez uslovljavanja državnim garancijama kao što je to slučaj kod Svjetske banke. MeĊunarodno udruţenje za razvoj (International Development Association – IDA), osnovano 1960.godine radi kreditiranja pod izrazito povoljnim uslovima infrastrukturnih nekomercijalnih projekata (komunalni projekti, stambena izgradnja, kulturni objekti i sl). Obje navedene institucije imaju svojstva pravnog lica, ali su podreĎene Svjetskoj banci čiju djelatnost ustvari dopunjavaju. Savjet guvernera i Savjet uprave Svjetske banke ujedno su i organi upravljanja obiju navedenih institucija. Regionalne meĊunarodne organizacije U odnosu na opće, regionalne meĎunarodne organizacije imaju 2 specifičnosti: 1. Djelokrug njihove djelatnosti odnosi se na ekonomsku saradnju država u regionu; 2. Članstvo u ovim integracijama je strogo zatvoreno. To podrazumijeva da su formalizirani uslovi prijema i meĎusobni odnosi članica. Osnovni motiv stupanja u ove organizacije je ekonomski. Zbog toga u njih stupaju zemlje koje su približno na istom stepenu ekonomske razvijenosti. Pritom je za nastanak regionalnih organizacija od neposrednog značaja geografska upućenost zemalja, kao i meĎusobna ekonomska zainteresiranost i meĎuzavisnost u smislu zajedničkog korištenja nekih prirodnih resursa ili projekata od neposrednog interesa za susjedne države (npr.komunikacije, zajednički privredni i istraživački projekti itd).

47

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Značaj regionalnih ekonomskih integracija zavisi od stepena integrisanosti privrede u okviru jedne regionalne integracije. Ovaj stepen se kreće od najlabavijih formi povezivanja u kome zemlje članice zadržavaju ekonomsku suverenost, pa do integracija koje podrazumijevaju manje ili veće odricanje ekonomske suverenosti zemalja u korist same integracije. Poseban značaj meĎu regionalnim organizacijama imaju: Evropska unija, Evropsko udruženje za slobodnu trgovinu, Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj, Evropska banka za obnovu i razvoj, te organizacija zemalja izvoznica nafte. Evropska unija osnovana je potpisivanjem Rimskog ugovora 25.03.1957.godine pod nazivom Evropska ekonomska zajednica. Današnji njen naziv datira od 1993.godine, nakon ugovora iz Mastrihta. Preteča EEZ bila je Evropska zajednica za ugalj i čelik (European Coal and Steel Community – ECSC), osnovana 1951.godine od strane 6 zapadnoevropskih zemalja (Njemačka, Francuska, Italija, Belgija, Holandija i Luksemburg). Osnovni zadatak ove integracije odnosio se na stvaranje zajedničkog tržišta uglja i čelika. Zajednica je imala supranacionalni karakter, što znači da su odluke Visoke vlasti, kao najvišeg organa upravljanja, bile obavezujuće za zemlje članice integracije. Rimskim ugovorom utvrĎeni su osnovni ciljevi i principi EEZ, koji se odnose na: - uzajamno povezivanje i progresivno zbližavanje država članica kako bi se ustanovilo zajedničko evropsko tržište; - usklaĎivanje ekonomskih politika članica te stvaranje pretpostavki za stabilan ekonomski razvoj. Prema tekstu ugovora, naznačeni ciljevi postižu se na osnovu: - uklanjanja carinskih i drugih uvozno-izvoznih ograničenja (kontingenti i dozvole); - utvrĎivanja zajedničke carinske tarife u odnosu na treće zemlje; - uklanjanja prepreka za slobodno kretanje roba, usluga, radne snage i kapitala; - postepenog izjednačavanja zakonodavstva članica u funkciji zajedničkog tržišta; - ostvarivanjem zajedničke politike u poljoprivredi i transportu; - stvaranja “evropskog socijalnog fonda” i Evropske investicijske banke (European Investment Bank – EIB). Najznačajniji razvojni iskoraci ove integracije su: Usvajanje zajedniĉke agrarne politike 1962.godine (Common Agricultural Policy – CAP) sa osnovnim ciljem da se poveća poljoprivredna proizvodnja, stabilizira tržište ovih proizvoda i ustanovi zaštita od vanjske konkurencije. Ova agrarna politika temeljila se na: - jedinstvenom tržištu zajednice; - subvencioniranju iz Evropskog agrarnog fonda; - naglašenom agrarnom protekcionizmu u odnosu na treće zemlje. EEZ je postala carinska unija 01.07.1968.godine. Kada je Zajednica 1973.godine proširena novim članovima, ponovo se javljaju carine izmeĎu zemalja članica, ali je 1977.godine carinska unija ponovo uspostavljena. Naime, u EEZ su 1973.godine stupile Irska, Danska i Velika Britanija. Od 01.01.1981.godine Grčka je postala deseti član. Od juna 1985.godine članice su postale Španija i Portugal, a 1994.godine Austrija, Finska i Švedska. U domenu organizacijskog jedinstva postignuti su izuzetni rezultati, posebno u pogledu jedinstvenog budţeta Zajednice i ustanovljavanje i funkcionisanje Evropskog parlamenta i drugih organa (Vijeće ministara, Komisija EU i Evropski sud). Ovo predstavlja i institucionalnu potvrdu njenog supranacionalnog karaktera. Poseban iskorak u pravcu pune integracije u okviru EU predstavlja formiranje monetarne unije 1999.godine, što podrazumijeva jedinstvenu valutu, jednu centralnu banku i jedinstvenu monetarnu politiku. Ideja o monetarnoj uniji javila se u Hagu 1969.godine, a njena realizacija otpočela je utemeljenjem Evropskog monetarnog sistema (European Monetary System – EMS) 1979.godine. Ovim sistemom uspostavljen je veći stepen monetarne stabilnosti i kurseva valuta. Centralno mjesto ovog

48

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM sistema predstavljao je eki (European Currency Unit – ECU), kao ponderirani prosjek valuta zemalja članica Unije. Eki je predstavljao obračunsku jedinicu kod kreditiranja i novčanih transakcija, prilikom meĎudržavnih obračuna, te kao parametar nacionalnih valuta i mjerilo za poduzimanje intervencija na deviznom tržištu. U novije vrijeme, eki je bio sve prisutniji i u transakcijama preduzeća i graĎana, kao efikasna zaštita od iznenadnih fluktuiranja valutnih kurseva. U monetarnu uniju koja je zvanično profunkcionirala 1999.godine, ušlo je 11 zemalja članica Unije. Odluku o pridruženju odgodile su Velika Britanija, Danska i Švedska, a Grčka nije uspjela ispuniti uvjete za pristupanje. Nova valuta Unije, euro, postao je obaveza poslovanja banaka i finansijskih tržišta u smislu konvertiranja 11 valuta i US dolara u evropskim obveznicama u euro. U opticaju ostaju nacionalne valute (kao “fiksne frakcije eura”) u funkciji prometnog i platežnog sredstva još 3 godine (do 2002), kada će se pojaviti euro kovanice i papirni novac ove valute. Evropsko udruţenje za slobodnu trgovinu (European Free Trade Association – EFTA) osnovano je potpisom Štokholmske konvencije 1960.godine od strane Austrije, Danske, Norveške, Portugala, Švedske, Švicarske i Velike Britanije. Godinu dana kasnije, pridruženi član postaje Finska, a 1970.godine pristupaju Island i Lihtenštajn. Ova integracija bila je prvenstveno reakcija na formiranje Evropske zajednice i njene zatvorenosti u odnosu na ostale evropske zemlje. Najviše tijelo EFTA je Savjet koji čine ministri, odnosno stalni predstavnici. Pomoćna tijela su odbori, kao što su Odbor za carine, Odbor trgovinskih eksperata, Budžetski odbor itd. Ciljevi ove integracije bili su u odnosu na Evropsku zajednicu znatno skromniji. Kao ciljevi su definirani: - jačanje privredne saradnje meĎu članicama; - obezbjeĎenje lojalne konkurencije u meĎusobnoj trgovini; - izbjegavanje razlika meĎu članicama u pogledu osiguranja sirovina; - smanjivanje carina i drugih barijera radi liberalizacije razmjene sa industrijskim proizvodima. Iz primjene Konvencije isključeni su poljoprivredni proizvodi, riba i pomorski proizvodi i za njih su predviĎene samo izvjesne smjernice za unapreĎenje razmjene i meĎusobne saradnje. Dakle, EFTA se u pogledu stepena integracije zadržala na nivou zone slobodne trgovine (ukidanje carinskih i drugih ograničenja u razmjeni sa robom domaćeg porijekla) i to samo za industrijske proizvode, kao i na općim principima meĎusobne ekonomske saradnje država članica. Već 1972.godine neke članice EFTA pristupile su Evropskoj zajednici (V.Britanija i Danska), a ovaj primjer slijedile su 90-ih godina Austrija, Švedska i Finska. Od 1973.godine počinju se zaključivati trgovinski aranžmani izmeĎu EEZ i pojedinih članica EFTA i na bazi zaključenih sporazuma o slobodnim trgovinskim zonama od 1984.godine ukinute su carine za industrijske proizvode. U ovom kontekstu je i sporazum o Evropskom ekonomskom prostoru (European Economic Area – EEA) koji su u Portu 1992.godine zaključile tadašnje članice EU i zemlje članice EFTA (osim Švicarske, koja je na referendumu odbacila sporazum). Cilj sporazuma je stvaranje područja liberalne trgovine, odnosno uklanjanje carinskih i drugih barijera, u skladu sa propisima EU u meĎusobnoj razmjeni spomenutih zemalja. Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organization for Economic Cooperation and Development – OECD) je meĎunarodna organizacija zapadnoevropskih zemalja, SAD, Japana, Kanade, Turske, Australije i Novog Zelanda, osnovana 1960.godine. Ciljevi organizacije su podsticanje ekonomske saradnje u pravcu liberalizacije trgovine na multilateralnoj osnovi, koordinacija ekonomskih politika i postizanje odgovarajućih finansijskih i monetarnih aranžmana. OECD je u organizacijskom smislu klasičan tip meĎudržavne organizacije, bez ikakvih neposrednih elemenata supranacionalnosti. Organizacijom upravlja Vijeće sastavljeno od predstavnika svih zemalja članica (ministri ili eksperti), a Izvršni komitet ima izvršne funkcije. Organizacija zemalja izvoznica nafte (Organization of Petroleum Exporting Countries – OPEC) osnovana je 1960.godine u Bagdadu od strane Iraka, Irana, Kuvajta, Saudijske Arabije i Venecuele.

49

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Kasnije se organizaciji priključuju i zemlje trećeg svijeta, tako da danas zemlje članice OPEC-a imaju preko 65% svjetske proizvodnje nafte. OPEC je osnovan prvenstveno da bi se zemlje članice suprotstavile aktivnostima MeĎunarodnog naftnog kartela (osnovan 1928) koji je okupljao najveće naftne kompanije i praktično diktirao eksploataciju i cijenu nafte na svjetskom tržištu. Zbog toga je primarni zadatak OPEC-a bio revizija ugovora o koncesijama sa ciljem da se praktično izvrši nacionalizacija naftnih izvora. Nakon ovoga OPEC je u kratkom roku ostvario kontrolu nad svjetskom ponudom nafte.

3. CILJEVI EKONOMSKE POLITIKE Polazeći od činjenice da ekonomski razvoj podrazumijeva 2 osnovne komponente (materijalnu i društvenu), može se govoriti o materijalno-proizvodnim i društvenim ciljevima. Ukoliko se u obzir uzme vremenska dimenzija, ciljevi se mogu klasificirati na kratkoročne (konjunkturne) i dugoročne ciljeve. 3.1. Materijalno-proizvodni i društveni ciljevi Diferenciranje na materijalno-proizvodne i društvene ciljeve zasniva se na činjenici da proces reprodukcije ima materijalno-proizvodnu i društvenu komponentu. Ciljevi usmjereni na tokove privreĊivanja prvenstveno su usmjereni na proces proizvodnje i na ukupnost društvene organizacije globalnih ekonomskih tokova. Pritom je generalni cilj optimalno korištenje raspoloživih resursa i porast proizvodnih moći društva kako bi se povećalo društveno bogatstvo, odnosno društveni proizvod. U domenu procesa proizvodnje, ciljevi ekonomske politike uglavnom se odnose na faktore proizvodnje: radnu snagu, predmete rada i sredstva za rad. Ciljevi koji se odnose na radnu snagu podrazumijevaju osiguravanje kvalificirane radne snage prema potrebama procesa privreĎivanja, kao i iskorištenost raspoložive radne snage. Vrhunski cilj svake ekonomske politike u ovom domenu je ostvarivanje pune zaposlenosti, koji u sebi objedinjuje oba pomenuta cilja. Ciljevi koji se odnose na predmete rada podrazumijevaju racionalno korištenje prirodnih bogatstava vodeći računa o raspoloživosti, stepenu regenerativnosti, načinu iskorištavanja i odgovarajućoj valorizaciji prirodnog bogatstva, kao i zaštiti životne sredine. Ciljevi koji se odnose na sredstva za rad usmjereni su u 2 pravca: 1. Na stepen iskorištenosti sredstava, odnosno optimalno korištenje proizvodnih fondova uključujući održavanje i amortizaciju; 2. Na tehničko-tehnološki razvoj, odnosno tehnički progres kao najdinamičniji faktor razvoja. Organizacija procesa privreĊivanja, koji objedinjuje sva 3 faktora proizvodnje je poseban cilj ekonomske politike. Ovaj cilj realizira se kroz iznalaženje optimalnog odnosa izmeĎu pojedinih faktora proizvodnje, tehničku usklaĎenost procesa proizvodnje, tehnologiju rada i upravljanje osnovnim privrednim subjektima. Osiguranje društvenog ambijenta privreĊivanja. Ukupnost društvene organizacije koju kreira privredni sistem i ekonomska politika za cilj treba imati stvaranje takvih makroekonomskih odnosa u kojima je pojedinačna efikasnost neposredno u funkciji uvećanja društvenog bogatstva. Stvaranje ekonomske ravnoteţe u smislu srazmjernosti u razvoju pojedinih grana i oblasti privrede i odgovarajućeg balansa izmeĎu agregata ponude i agregata tražnje, što je uz stabilnost općeg nivoa cijena, pretpostavka za stabilan privredni razvoj. Varijacije ciljeva u ovom domenu mogu se kretati izmeĎu preferiranja razvoja i po cijenu neravnoteže, preko pokušaja da se pomire ravnoteža i razvoj, pa do insistiranja na ravnoteži po svaku cijenu.

50

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Društveni ciljevi ekonomske politike prvenstveno su usmjereni ka ekonomskoj strukturi. U neposrednoj vezi sa ekonomskom strukturom su ciljevi koji se odnose na intenzitet operativnog unošenja države u privredne tokove, prvenstveno u pogledu većeg ili manjeg javnog sektora privreĎivanja, čime se neposredno mijenja ekonomska struktura. Poseban sektor cijeva ekonomske politike odnosi se na poboljšanje kvaliteta ţivota i rada. To prvenstveno podrazumijeva: - ciljeve usmjerene ka ekonomskoj i socijalnoj sigurnosti radnika, odnosno podizanje životnog standarda graĎana; - ciljeve vezani za razvoj neprivrednih djelatnosti, odnosno u odreĎenoj mjeri preuzimanje finansiranja i organizovanja zdravstva, obrazovanja, nauke, kulture, umjetnosti i sl, od strane države; - ciljeve koji se odnose na ostala socijalna prava (penziono-invalidsko osiguranje, garantirana zdravstvena zaštita, minimum socijalne sigurnosti itd). Najširi ciljevi ekonomske politike usmjereni su na postizanje općih vrijednosti svake državne zajednice, koje se prvenstveno odnose na širenje ljudskih prava i fundamentalnih sloboda, jačanje solidarnosti, socijalne pravde i demokratskog poretka. 3.2. Kratkoroĉni i dugoroĉni ciljevi Definiranje ciljeva ekonomske politike podrazumijeva i vremensko diferenciranje očekivanih efekata pojedinih ciljeva. Klasifikacija pojedinih ciljeva na kratkoročne i dugoročne zavisi u osnovi od stepena razvijenosti i ekonomsko-političke moći kojom raspolaže država. U općem smislu, kao kratkoročni ciljevi najčešće se označavaju: stabilnost cijena, odnosno održavanje niske stope inflacije; zaštita deviznih (monetarnih) rezervi; promjene u obimu i strukturi vanjske trgovine; stimulacija odreĎenih oblasti privreĎivanja, itd. Kao dugoročni ciljevi u pravilu se navode: stabilan privredni razvoj; uravnoteženost razvoja; rast investicija i proizvodnje; puna zaposlenost; socijalna sigurnost graĎana itd. Dugoročni ciljevi su većim dijelom univerzalni. Varijacije u pogledu odreĎenja ciljeva u konkretnoj ekonomskoj politici zavise od stepena privredne razvijenosti i stabilnosti ekonomskih tokova, odnosno konjunkturnih privrednih kretanja. 3.3. Sistematizacija ciljeva Prilikom kreiranja konkretne ekonomske politike neophodno je izvršiti sistematizaciju ciljeva. Okvir za sistematizaciju s jedne strane čini stepen razvoja proizvodnih snaga i stabilnost ekonomskih tokova, a s druge strane odgovarajući instrumenti i mjere kojima se ciljevi mogu realizirati. Brojnost i raznovrsnost mogućih ciljeva ekonomske politike, kao i realnost njihovog ostvarenja, zahtijevaju da se izvrši selekcija ciljeva i utvrde prioriteti, kako bi se shodno tome podesila ukupna ekonomska politika. Poseban zahtjev u ovom domenu odnosi se na konzistentnost ciljeva, od koje u potpunosti zavisi konzistentnost same ekonomske politike, pa i njen smisao odnosno učinci.

4. SREDSTVA (MJERE) EKONOMSKE POLITIKE Sredstva ekonomske politike su različite mjere, odluke i akcije nosilaca ekonomsko-političkih ovlaštenja kojima se utiče na tokove ekonomskog razvoja, odnosno postižu odgovarajući ciljevi. Ova sredstva, odnosno mjere, meĎusobno se razlikuju po dometima u tokovima reprodukcije, kao i u pogledu načina djelovanja na ekonoske procese zavisno od toga u kojoj mjeri se dovode u pitanje ekonomske slobode proizvoĎača i potrošača.

51

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Mjere ekonomske politike s jedne strane zavise od postojećeg stanja u tokovima privreĎivanja, a s druge strane od definiranih ciljeva ekonomske politike, što za posljedicu ima da iste mjere mogu imati različite učinke u pojedinim konkretnim slučajevima. Mjere ekonomske politike diferenciraju se prema različitim kriterijima: - prema namjeni (regulativne i operativne, tj.opće i posebne); - prema objektu djelovanja (realne, monetarno-kreditne i fiskalne); - prema karakteru (direktivne i indikativne); - prema teritorijalnom djejstvu, odnosno prema području na koje se odnose (unutrašnje i vanjske). 4.1. Regulativne i operativne mjere Regulativna sredstva predstavljaju opće odluke i mjere koje se odnose na ukupne tokove reprodukcije i na sve subjekte privreĎivanja. One mogu biti: - privredno-sistemskog karaktera (npr.organizaciona i statusna pitanja privrednih subjekata) - ekonomsko-političkog karaktera (npr.promjena kursa novčane jedinice). Obzirom da djeluju u okviru privrede u cjelini, regulativna sredstva se nazivaju i makroekonomska sredstva, odnosno instrumenti ekonomske politike. Opća sredstva su linearnog karaktera, što znači da u istoj ravni pogaĎaju sve oblasti i subjekte privreĎivanja. Operativna sredstva ili posebne mjere odnose se na pojedina djelatnosti i oblasti privrede, odnosno na ograničen broj privrednih subjekata, izuzetno i na pojedino preduzeće. Nazivaju se još i mikroekonomska sredstva. Posebna sredstva su selektivnog djejstva, jer imaju različite učinke na privredne subjekte. 4.2. Realne, monetarno-kreditne i fiskalne mjere Realne ili fizičke mjere odnose se na privrednu djelatnost u užem smislu, kao što su: - zabrana obavljanja odreĎene privredne aktivnosti (npr.trgovina drogom); - propisivanje tehničkih uslova rada (npr.poslovni prostor, materijalno-tehničke pretpostavke za neku vrstu privreĎivanja itd); - ograničavanja uvoza. Monetarno-kreditne mjere prvenstveno djeluju na uslove osiguravanja novčanih sredstava ili raspolaganje tim sredstvima od strane privrednih subjekata. Posebno se u ovom domenu ističu mjere kojima se utiče na količinu novca u opticaju. Fiskalne mjere odnose se na finansijsku aktivnost države. Ovim mjerama se vrši raspodjela novostvorene vrijednosti izmeĎu društvene zajednice i privrede, te osiguravaju sredstva za finansiranje javnih izdataka. Dok su realne mjere neposrednog karaktera i tiču se odreĎene vrste privreĎivanja, odnosno odreĎenih nosilaca privrednih aktivnosti, monetarno-kreditne mjere su indirektnog karaktera i djeluju u okviru ukupnih ekonomskih tokova. 4.3. Direktivne i indikativne mjere Direktivne (administrativne) mjere ne ostavljaju mogućnost izbora privrednim subjektima. Radi se o sredstvima iza kojih stoji državni aparat prinude. Indikativne (ekonomske) mjere ostavljaju mogućnost izbora privrednim subjektima u smislu da li će ove mjere poštivati ili ne. Primjena ovih mjera zasniva se na ekonomskoj obzirnosti i interesu samih nosilaca ekonomske aktivnosti. To praktično znači da neuvažavanje indikativnih mjera ima svoju ekonomsku posljedicu, a ne sankciju kao kod direktivnih mjera. U pojedinim slučajevima država može postići iste učinke koristeći jedne ili druge mjere. Npr, ako državi nije u interesu da se uvozi odreĎena roba, ona može zabraniti njen uvoz (direktivna mjera) ili utvrditi

52

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM visoke carine za te proizvode (indikativna mjera). U drugom slučaju ostavlja se privrednom subjektu mogućnost da uveze tu robu, uz rizik da visoka carina bitno umanji konkurentsku sposobnost uvezene robe na unutrašnjem tržištu. 4.4. Unutrašnje i vanjske mjere Unutrašnja sredstva odnose se na privredne subjekte i tokove privreĎivanja unutar zemlje. Mogu biti opća (ako važe za ukupni ekonomski prostor države), regionalna i lokalna (ako važe za uže teritorijalne jedinice). Vanjska ekonomska sredstva tiču se usmjeravanja poslovanja privrednih subjekata sa inostranstvom. Mogu biti rezultat vlastitog zakonodavstva i ekonomske politike države, ali i rezultat preuzetih obaveza države koje su posljedica bilateralnih ugovora, konvencija i sporazuma odnosno pripadnosti nekoj meĎunarodnoj organizaciji.

ORGANIZACIJA PRIVREDE Oblici organiziranja privrede u smislu forme ustrojstva i definisanja statusa osnovne jedinice privreĎivanja, u osnovi zavise od razvoja proizvodnih snaga i sveukupne društvene aktivnosti u tokovima reprodukcije. Opći elementi privrednog sistema determiniraju i definiranje osnovnog nosioca privreĎivanja i njegov status u tokovima reprodukcije, prvenstveno u pogledu ekonomskih sloboda privrednih subjekata u odnosu na ekonomsku vlast i moć državne strukture. Sa stanovišta privrednog sistema i ekonomske politike, osnovni privredni subjekti pojavljuju se u dvostrukoj ulozi: 1. Kao dio strukture nosilaca ukupne društvene aktivnosti, što znači da privredni subjekti i sami kreiraju ambijent privreĎivanja, neposredno-putem svojih asocijacija ili posredno-koristeći ekonomsku moć pri ustrojstvu političke vlasti. 2. Privredni subjekti predstavljaju mikroambijent u kome se iskazuju ukupni učinci društvene aktivnosti u vezi sa tokovima reprodukcije. Izneseno upućuje na zaključak da analiza privrednog sistema i ekonomske politike u odreĎenoj državi započinje sa razmatranjem osnovnih subjekata privreĎivanja.

1. POJAM PREDUZEĆA Preduzeće predstavlja termin za označavanje osnovne jedinice robne, odnosno tržišne privrede. Pojmovno obuhvata raznovrsne forme organizacije nosilaca ekonomske aktivnosti u ovim privredama. Uprkos nizu razlika u ustrojstvu, preduzeća uopće imaju i neke zajedničke osobenosti, od osnovne svrhe osnivanja, preko motiva privreĎivanja do odnosa naspram društvenog okvira privrednih tokova. 1.1. Svrha preduzeća Kao ekonomski samostalna proizvodna jedinica, preduzeće se osnova radi obavljanja odreĎene ekonomske aktivnosti u oblasti proizvodnje, saobraćaja i veza, trgovine, razmjene i pružanja usluga a sa ciljem ostvarivanja dohotka, odnosno sticanja dobiti putem oplodnje uloženog kapitala. 1.2. Preduzeće ili trgovaĉko društvo U savremenim privrednim zakonodavstvima, većina zemalja usvaja termin “trgovačka društva” ili samo “društva”, kojim se označava osnovni subjekt privreĎivanja. Pojam “trgovačko društvo” asocira na

53

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM vrijeme kad je trgovina kao najznačajnija privredna djelatnost bila i jedini “izvor” kapitala. Tokom vremena značaj trgovine za oplodnju kapitala opada u korist razvoja preduzeća koja se bave proizvodnjom i pružanjem usluga. U našem zakonodavstvu u kratkom vremenu korištena su oba izraza – i preduzeće i društva: Zakon o preduzećima (Sl.list RBiH 33/94, Sl.novine FBiH 2/95); Zakon o privrednim društvima (Sl.novine FBiH 23/99). Bez obzira na terminološke razlike, u zakonodavstvima nema bitnih sadržajnih razlika izmeĎu društva i preduzeća, jer se pod oba pojma podrazumijeva obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti proizvodnjom, prometom roba ili pružanjem usluga. 1.3. Opće odrednice preduzeća -

Preduzeće je pravno lice koje obavlja privrednu djelatnost radi sticanja dobiti;

- Preduzeće se upisuje u sudski registar. Upis ima 2 opće pravne posljedice: 1. Upisom u registar preduzeća stiču pravnu i poslovnu sposobnost; 2. Upis u registar ima pravno dejstvo prema trećim licima od dana upisa. Podaci upisani u registar su javni i objavljuju se u službenim glasilima. Odnose se na najvažnije činjenice od interesa za pravni promet kao što su: osnivanje, firma, djelatnost, sjedište, statusne promjene, promjene oblika, prestanak preduzeća i obim odgovornosti u pravnom prometu sa trećim licima. -

-

preduzeća mogu osnovati domaća i strana fizička i pravna lica. Opći princip je da su izjednačena domaća i strana lica kao mogući osnivači preduzeća. Postoje posebna ograničenja i uslovi za strana lica iz sigurnosnih razloga (npr.proizvodnja naoružanja), ekonomskih razloga (radi zaštite domaće proizvodnje, posebno ako se radi o strateškoj oblasti privreĎivanja) ili političkih razloga (npr.mediji i informisanje). Ovi izuzeci od općeg principa utvrĎuju se drugim zakonima, posebno Zakonom o stranim ulaganjima (Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u BiH, Sl.glasnik BiH 4/98 i 17/98), kao i odgovarajućim zakonima kojima se reguliše status javnih preduzeća. Za osnivanje preduzeća koja pružaju usluge javnog karaktera, kao i ona koja imaju odreĎena javna ovlaštenja, osnivači prethodno moraju imati odobrenje nadležnog državnog organa. Ovo se prvenstveno odnosi na javna preduzeća.

-

U upravljanju preduzećem karakterističan je princip kapital-upravljanja, što znači da preduzećem upravljaju vlasnici kapitala. Opće pravilo je da vlasnici imaju upravljačka prava srazmjerno uloženom kapitalu. Odstupanja su u domenu odluke samih vlasnika. Zakon obavezuje da dionička društva imaju organe upravljanja - skupštinu, nadzorni odbor i upravu, društva sa ograničenom odgovornošću skupštinu i upravu izuzev ako ova društva imaju samo jednog člana. Za ostala društva ne postoji obaveza, tj. stvar je samih osnivača da li će formirati posebne organe upravljanja.

-

Preduzeća imaju upravu (poslovodni organ, direktor) koja organizira rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja društvo i odgovara za zakonitost poslovanja. Upravu čine lica koja su osnivačkim aktom ili statutom preduzeća ovlaštena da vode poslovanje.

3. OBLICI PREDUZEĆA – DRUŠTAVA Diferenciranje oblika zasniva se prvenstveno na načinu formiranja osnivačkog kapitala i ureĎivanju odnosa meĎu osnivačima, kao i u odnosu na to da li je za nastanak društva preovlaĎujući personalni element ili primjena logike kapitala. U tom smislu se društva mogu diferencirati u 2 grupe: 1. Društvo kapitala (članovi unose samo dio svoje imovine, odgovornost za obaveze je do visine uloga); 2. Personalno društvo (članovi su lično vezani, a odgovornost za obaveze društva ide do cjelokupne imovine članova, odnosno neograničena solidarna odgovornost).

54

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Prema zakonu o privrednim društvima, oblici preduzeća su: dioničko društvo, društvo sa ograničenom odgovornošću, komanditno društvo i društvo sa neograničenom solidarnom odgovornošću. Ovdje je bitno napomenuti da su po Zakonu nosioci privreĎivanja i samostalni poduzetnici (obrtnici). Za ove subjekte zakon utvrĎuje limit od milion KM godišnjeg prihoda. Ukoliko se preĎe ovaj iznos, obaveza je brisanje iz registra samostalnih poduzetnika i osnivanje društva u skladu sa Zakonom. Osim toga, Zakon ne izdvaja kao poseban oblik društvo jednog lica, ali utvrĎuje da DD i DOO mogu imati jednog dioničara, odnosno jednog člana, čime zapravo normira i ovaj oblik privreĎivanja. Zakonom nisu obuhvaćena javna preduzeća, za koja se predviĎa donošenje posebnog zakona. 2.1. Dioniĉko društvo Dioničko društvo predstavlja oblik preduzeća čija je osnovna glavnica, odnosno kapital podijeljen na dionice. Osnovna glavnica izražava se u novcu. Ulozi u DD mogu biti u novcu, stvarima i pravima. Pojam. Dioničko društvo predstavlja najpogodniju formu koncentriranja i kapitalizacije “sitnih” slobodnih novčanih sredstava. Prava dioničara utvrĎuju se zakonima i statutom društva. Prava koja se utvrĎuju zakonima (prvenstveno zakonom o društvima, ali i zakonima o vrijednosnim papirima, o bankama itd) su: - učešće u upravljanju društvom, - nadziranje rada društva, - učešće u dobiti društva, - učešće u ostatku stečajne mase i - pravo raspolaganja dionicama. Statutom preduzeća utvrĎuju se i neka dodatna prava kao što su: - pravo na obavještavanje o radu društva; - pravo pobijanja odluka organa društva; - pravo preče kupovine dionica itd. Osnivanje. Dioničko društvo se osniva ugovorom. Ugovor se zaključuje u pisanoj formi i pored ostalog sadrži: firmu i sjedište DD, djelatnost, prava i obaveze osnivača, iznos osnovnog kapitala, oznaku klase, ukupan broj i nominalnu vrijednost dionica, te posljedice neupisivanja ili neuplaćivanja dionica ako se radi o simultanom osnivanju. Kada dioničko društvo osniva jedan osnivač, osnivački akt je odluka o osnivanju dioničkog društva. Najmanji iznos osnovne glavnice utvrĎen Zakonom je 50.000 KM (u novcu). Osnivači mogu glavnicu osigurati na 2 načina: simultano osnivanje i sukcesivno osnivanje. Kod simultanog osnivanja samo osnivači osnivaju društvo otkupom svih dionica, a ugovorom se utvrĎuju posljedice neuplaćivanja dionica pri čemu se po pravilu daje pravo ostalim osnivačima da uplate nedostajuće dionice za osiguranje osnivačkog kapitala. Sukcesivno osnivanje podrazumijeva upućivanje javnog poziva – ponude za pristupanje ugovoru o sukcesivnom osnivanju društva. Javni poziv sadrži bitne elemente dioničkog društva (podaci iz ugovora o osnivanju), iznos osnovnog kapitala koji se želi prikupiti na ovaj način, rok uplate dionica, te način sazivanja osnivačke skupštine društva. Osnivači su dužni da sazovu osnivačku skupštinu najkasnije u roku od 60 dana od prijema rješenja Komisije za vrijednosne papire da je emisija dionica uspjela. Osnivačka skupština utvrĎuje da je osnovni kapital osiguran, prihvata ili odbija prekomjeran upis dionica, prihvata izvještaj o radu osnivača, te donosi statut i imenuje članove nadzornog odbora. Skupština može donositi valjane odluke ako joj prisustvuju dioničari u čijem vlasništvu je najmanje polovina osnovnog kapitala. Statut je najviši konstitutivni i normativni akt dioničkog društva. Njegovim usvajanjem ugovor o osnivanju praktično gubi značaj, odnosno utapa se u statut. Prema Zakonu, statut DD obavezno sadrži firmu, sjedište i djelatnost, iznos osnovnog kapitala, klasu, broj i nominalnu vrijednost dionica, način

55

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM promjene iznosa osnovnog kapitala, način podjele dobiti i isplate dividende, sastav, način imenovanja i razrješenja, ovlaštenja nadzornog odbora i uprave društva, prestanak društva i postupak izmjene i dopune statuta. Dionice. Vrste dionica, prenos i konverzija regulišu se statutom DD. Prvenstveno treba diferencirati osnivaĉke dionice i dionice od narednih emisija. U pogledu vrste, dionice mogu biti na ime (rjeĎe) i na donosioca (što je pravilo, radi lakšeg prometa na tržištu kapitala). Statutom se dionice mogu diferencirati na povlaštene i obiĉne. Povlaštene ili prioritetne dionice povlače neka posebna prava kao što su veća upravljačka prava, pravo preče kupovine ovih dionica, pravo na prioritet u stečajnoj masi itd. Zbog toga ove dionice imaju neka ograničenja kod prenosa. Statutom se utvrĎuje i postojanje sopstvenih dionica društva. Zakonom je ograničen maksimum učešća ovih dionica do 10% osnovnog kapitala. TaokĎer se utvrĎuje povlačenje dionica (smanjenje osnovnog kapitala), te konverzija dionica prema vrsti, rodu i nominali (usitnjavanje i ukrupnjavanje). DD je prema Zakonu dužno voditi knjigu dioničara koja sadrži relevantne podatke u ovom domenu. Upravljanje. Podjela upravljačkih prava meĎu dioničarima vrši se srazmjerno nominalnoj vrijednosti njihovih dionica u osnovnom kapitalu. Ostvaruju se putem skupštine, nadzornog odbora i uprave, čije osnivanje je zakonska obaveza. Skupštinu dioničkog društva čine dioničari ili njihovi predstavnici (u slučaju kad se kao dioničari pojavljuju pravna lica). Osnivačku skupštinu sazivaju osnivači, a redovnu nadzorni odbor. Redovna skupština održava se najmanje jednom godišnje, poslije završetka poslovne godine. U toku poslovne godine, zahtjev za sazivanje skupštine mogu podnijeti dioničari sa više od 10% ukupnog broja dionica, član nadzornog odbora, te odbor za reviziju. Skupština odlučuje o najvažnijim pitanjima poslovanja društva: donosi statut, odlučuje o promjeni iznosa osnovnog kapitala, utvrĎuje poslovnu politiku i definira strategiju razvoja, odlučuje o raspodjeli dobiti i isplati dividende, načinu pokrića gubitaka, emisiji dionica. Skupština bira i razrješava članove nadzornog odbora i odbora za reviziju, odlučuje o statusnim promjenama i prestanku društva, kao i drugim pitanjima definisanim u statutu DD. Nadzorni odbor je organ sa upravljačkim pravima koja se utvrĎuju statutom. Nadzorni odbor je stručni organ kojeg bira skupština. Nije nužno da u sastav odbora ulaze i dioničari. On vodi i nadzire poslovanje dioničkog društva. Djelokrug rada odbora obuhvata najvažnija pitanja iz domena poslovanja društva: imenovanje i nadzor nad radom uprave, usvajanje izvještaja uprave o poslovanju po polugodišnjem i godišnjem obračunu, podnošenje skupštini godišnjeg izvještaja i plana poslovanja za narednu godinu, transakcije sa imovinom i ograničeno odobravanje emisija novih dionica. Upravu društva čine direktor i izvršni direktor. Djelokrug rada uprave obuhvata organiziranje rada i rukovoĎenje poslovanjem društva, zastupanje i predstavljanje društva, kao i odgovornost za zakonitost poslovanja. Detaljnije se prava i dužnosti uprave ureĎuju ugovorom izmeĎu nadzornog odbora i direktora (uprave). 2.2. Društvo sa ograniĉenom odgovornošću DOO je društvo kod kojeg je osnovni kapital podijeljen na uloge (udjele), pri čemu članovi odgovaraju za obaveze društva do visine svojih uloga. Društvo kao pravno lice u pravnom prometu odgovara za obaveze cjelokupnom svojom imovinom, na isti način kao i DD. Tipično za DOO je da imaju manji broj osnivača, a osnivanje je uvijek simultano. Srazmjerno visini uloga, odnosno učešću u osnovnom kapitalu, osnivačima pripadaju upravljačka i druga prava. Članovi društva imaju pravo preče kupovine udjela.

56

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM DOO se osniva ugovorom u pisanoj formi, koji sadrži firmu i sjedište, djelatnost društva, iznos osnovnog kapitala, broj članova, visinu udjela, prava i obaveze članova, upravljanje društvom, prestanak članstva u društvu, te rješavanje sporova. Ukoliko DOO osniva samo jedan osnivač, osnivački akt je odluka o osnivanju. Prema Zakonu o privrednim društvima, minimalni osnovni kapital DOO sa više osnivača je10.000 KM, a minimalni pojedinačni udio 2.000 KM. Ako DOO ima samo jednog osnivača, minimalan iznos osnovnog kapitala je 2.000 KM. Društvo donosi statut, koji pored odredaba iz ugovora o osnivanju, sadrži i konkretnije odreĎenje upravljanja društvom, način utvrĎivanja i podjele dobiti i pokrića gubitka, ulazak i izlazak iz društva, prestanak društva, kao i postupak izmjene i dopune statuta. Prema Zakonu o privrednim društvima obavezno je formiranje skupštine, koju čine svi članovi društva, kao i uprave društva sa uobičajenim poslovodnim i zastupničkim poslovima. Statutom se može utvrditi da društvo ima i nadzorni odbor. 2.3. Komanditno društvo Komanditno društvo je oblik društva (preduzeća) koje osnivaju najmanje 1 komanditor – tajni ĉlan i najmanje 1 komplementar – javni ĉlan. Za obaveze društva u pravnom prometu komplementari odgovaraju neograničeno solidarno cjelokupnom svojom imovinom, dok komanditori odgovaraju samo do iznosa njihovih uloga upisanih u sudski registar. Upravljačka prava pripadaju samo komplementarima, dakle oni preuzimaju poduzetničku funkciju. Oni ova prava po pravilu ostvaruju neposredno, a ugovorom o osnivanju se može predvidjeti i poslovodni organ – Uprava. Ukoliko komanditori preuzmu poslove prema trećim licima u pravnom prometu, prema Zakonu odgovaraju solidarno za obaveze društva kao komplementari, tj.cjelokupnom svojom imovinom. Motivi tajnosti komanditora mogu biti različiti, npr.komanditor želi da njegovo ulaganje kapitala ostane tajna za javnost, komanditor je nosilac neke javne funkcije i sl. Komanditno društvo osniva se pisanim ugovorom koji sadrži odredbe o firmi i sjedištu, imena članova (komplementara i komanditora), djelatnost, ukupan iznos osnovong kapitala, podjela dobiti i snošenje rizika, upravljanje i zastupanje društva itd. Inače, firma sadrži imena jednog ili više komplementara i oznaku komanditno društvo. 2.4. Društvo sa neograniĉenom solidarnom odgovornošću To je oblik preduzeća koji nastaje ugovorom 2 ili više lica u kome svaki član društva za obaveze društva odgovara neograničeno solidarno, odnosno cjelokupnom svojom imovinom. Osniva se pisanim ugovorom koji izmeĎu ostalog sadrži imena osnivača, firmu, sjedište, djelatnost, osnovni kapital i iznos udjela članova, snošenje rizika i pokrivanje gubitaka, podjela dobiti, upravljanje i zastupanje društva itd. Osnovni kapital društva odreĎuju sami osnivači. Prema Zakonu o privrednim društvima, osnovni kapital je zbir jednakih uloga ĉlanova. Upravljačka prava pripadaju svim članovima podjednako. Tradicionalno, ovo društvo nema statut niti organe upravljanja jer članovi neposredno upravljaju društvom. Sva lična prava članova društva su neprenosiva. Članovi društva polažu pravo preče kupovine. Za nastanak ovog društva pretpostavlja se postojanje velikog meĎusobnog povjerenja članova. 2.5. Javna preduzeća Javna preduzeća osnivaju se radi vršenja djelatnosti i pružanja usluga od javnog interesa. Za ova preduzeća karakterističan je poseban režim koji prvenstveno podrazumijeva: - definiranje oblasti u kojima se formiraju javna preduzeća; - prethodna saglasnost nadležnog državnog organa prilikom formiranja preduzeća; - uslovi poslovanja; - društveni nadzor u vršenju djelatnosti i pružanju usluga javnog karaktera.

57

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Javna preduzeća formiraju se u 2 oblasti privreĎivanja: 1. Pružanje usluga javnog karaktera (npr.snabdijevanje vodom, el.energijom, gradski saobraćaj itd); 2. Djelatnosti koje su pretpostavka za poslovanje drugih privrednih subjekata i ukupnih tokova privreĎivanja (npr.elektroprivreda, željeznica, PTT saobraćaj i sl). Javna preduzeća mogu osnivati domaća i strana fizička i pravna lica, ali najčešći osnivač ovih preduzeća je država, odnosno niži nivoi vlasti. Od osnivača zavisi i akt kojim se javno preduzeće osniva. Ako je osnivač država ili uži nivoi vlasti, donosi se odreĎeni zakon odnosno odluka, a ako su osnivači fizička ili pravna lica, zaključuje se ugovor o osnivanju javnog preduzeća. Akt o osnivanju sadrži imena osnivača, djelatnost preduzeća, osnovni kapital, unutrašnju organizaciju, način formiranja cijena usluga, dobit i raspodjela dobiti itd. Kao najviši i jedini organ upravljanja po pravilu se javlja upravni odbor. Imenovanje predsjednika i članova upravnog odbora vrše osnivači javnog preduzeća. Zakon o preduzećima iz 1995.godine predvidio je donošenje posebnog zakona o javnim preduzećima. Taj zakon još nije usvojen, a Zakon o privrednim društvima iz 1999.godine uopće ne spominje javna preduzeća, tako da pravni osnov za javna preduzeća čini Zakon o javnim preduzećima (Sl.list RBiH 4/92 i 13/94). 2.6. Javne korporacije Bosne i Hercegovine Aneksom 9 Dejtonskog sporazuma utvrĎeno je formiranje javnih korporacija (preduzeća) BiH radi upravljanja zajedničkim javnim objektima u oblasti komunalija, infrastrukture, energije i komunikacija. Ovim sporazumom osnovana je i Transportna korporacija BiH radi organiziranja i upravljanja transportnim objektima kao što su ceste, željeznice i luke. Ova korporacija ima autonoman status u odnosu na strukture vlasti svih nivoa u BiH i u funkciji je javnih interesa u najširem smislu riječi. Ovlaštena je da izgraĎuje, stiče, koristi, održava, upravlja i raspolaže pokretnom i nepokretnom imovinom, utvrĎuje i naplaćuje tarife, pristojbe, zakupnine i ostale troškove za korištenje objekata. Prema Sporazumu je predviĎeno da se po modelu Transportne korporacije formiraju i odgovarajuće korporacije za upravljanje komunalnim, energetskim, poštanskim i komunikacijskim objektima.

3. PRINCIPI POSLOVANJA PREDUZEĆA Osnovni ekonomski principi su ekonomičnost, produktivnost i rentabilnost. 3.1. Ekonomiĉnost Ekonomičnost znači da se uz što manja ulaganja elemenata procesa proizvodnje postignu što veći efekti, odnosno proizvede što veća količina (masa) robe standardnog kvaliteta. Kvantitativno se može izraziti kao odnos izmeĎu mase proizvoda i faktora proizvodnje (sredstva za rad, predmeti rada i radna snaga). Dakle, ekonomičnost se može povećati povećanjem mase proizvoda uz istu količinu elemenata proizvodnje, ili smanjenjem utroška elemenata proizvodnje uz istu masu proizvoda. 3.2. Produktivnost Princip produktivnosti se u ekonomskoj literaturi definira na 2 načina: Prema prvom stanovištu, koje se češće koristi, produktivnost rada predstavlja odnos izmeĎu mase proizvoda standardnog kvaliteta i živog rada koji je utrošen za tu proizvodnju. Prema drugom, produktivnost je odnos izmeĎu mase proizvoda i utrošenog ukupnog rada (živog i minulog). Dakle, produktivnost se može povećati povećanjem mase proizvoda uz istu količinu rada ili smanjenjem količine rada uz istu masu proizvoda. Mjerenje produktivnosti u okviru preduzeća omogućava uočavanje

58

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM nedostataka u proizvodnom procesu, organizaciji rada i tehničko-tehnološkoj osnovi, kako bi se na osnovu toga poduzele odgovarajuće mjere na povećanju proizvodne snage preduzeća. Najznačajniji faktori koji utiču na produktivnost rada su: tehničko-tehnološki progres, ljudski faktor (kvalifikacione i stvaralačke sposobnosti radne snage), organizacioni aspekti privreĎivanja, te prirodni i društveni uslovi rada. 3.3. Rentabilnost Princip rentabilnosti podrazumijeva odnos izmeĎu vrijednosnih rezultata privreĎivanja preduzeća i troškova poslovanja. Za razliku od produktivnosti i ekonomičnosti koji su “naturalni” pokazatelji, rentabilnost je vrijednosni pokazatelj uspješnosti preduzeća. Dakle, rentabilnost predstavlja odnos izmeĎu ukupnog prihoda i angažiranih sredstava (kapitala) i time se iskazuje poslovni rezultat preduzeća. Povećanje rentabilnosti znači povećanje prihoda uz isti angažman kapitala ili ostvarenje istog prihoda uz manji angažman kapitala. Dakle, rentabilnost predstavlja najznačajniji princip poslovanja u uslovima tržišne privrede, imajući u vidu da je osnovni motiv svakog privreĎivanja ostvarenje što veće dobiti uz što manje troškove. Na rentabilnost utiču unutrašnji i vanjski faktori. Unutrašnja rentabilnost je rezultat ekonomičnosti i produktivnosti, čijim povećanjem se smanjuju troškovi poslovanja, odnosno manja je individualna u odnosu na društvenu vrijednost, što se potvrĎuje na tržištu. Vanjska rentabilnost prvenstveno je rezultat tržišnih uslova, odnosno stanja ponude i tražnje (monopolski položaj, znatno veća tražnja od ponude i sl) što omogućava formiranje cijena znatno iznad vrijednosti robe. Pored toga, vanjska rentabilnost može biti i rezultat mjera ekonomske politike (npr.smanjenje poreza, kreditiranje pod povoljnim uvjetima itd). Naravno, pretjerano unošenje države u ovom domenu može dovesti do poremećaja u djelovanju tržišta.

TRŢIŠTE I CIJENE 1. POJAM I ULOGA TRŢIŠTA Tržište je ekonomski prostor na kome se susreću ponuda i tražnja rezultata privreĎivanja i faktora privreĎivanja, odnosno usluga, vrijednosnih papira, novca i rada. Ono predstavlja institucionalni mehanizam razmjene. Kako tržište predstavlja cjelokupnost ponude i tražnje, zavisno od kriterija možemo govoriti o različitim vrstama tržišta: - s obzirom na predmet razmjene, može se govoriti o tržištu roba i usluga kao rezultata privreĎivanja i o tržištu faktora proizvodnje (radna snaga, kapital, devize, informacije itd); - s obzirom na robnu razmjenu možemo govoriti o općem tržištu u smislu razmjene svih dobara i o specijaliziranom tržištu za pojedine proizvode (čelik, pšenica, nafta itd); - po teritorijalnom kriteriju može se govoriti o lokalnom, nacionalnom, regionalnom i meĎunarodnom tržištu. Cijene, kao novčani izraz vrijednosti robe, slobodno se formiraju na tržištu na bazi djelovanja agregata tražnje i agregata ponude. U robnim privredama postoje 3 temeljne funkcije tržišta: alokativna, selektivna i distributivna funkcija. Alokativna funkcija sastoji se u rasporeĎivanju proizvodnih resursa, prvenstveno kapitala, radne snage i sredstava, na pojedine oblasti i grane privrede. Zakonitosti ponude i tražnje, uz naglašenu konkurenciju,

59

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM neposredno djeluju na poduzetništvo, odnosno na alokaciju resursa proizvodnje radi formiranja ponude koja treba odgovoriti na obim i strukturu tražnje. Selektivna funkcija odnosi se na selekciju proizvoĎača na uspješne i manje uspješne, zavisno od valorizacije njihovog privreĎivanja. Ova selekcija prvenstveno zavisi od efikasnosti privreĎivanja (ekonomičnost i produktivnost), posebno u slučaju kada je ponuda veća od tražnje u uslovima naglašene konkurencije. Distributivna funkcija ogleda se u tome što tržišni mehanizam stavlja na raspolaganje robu potrošačima, odnosno kupcima na osnovu njihovih zahtjeva. Drugim riječima, tržište efektivno skraćuje put robe od proizvoĎača do potrošača. Distributivna funkcija takoĎer se odnosi i na faktore privreĎivanja.

2. FAKTORI TRŢIŠTA U osnovi se može govoriti o 4 grupe faktora koji determiniraju kako obim i strukturu robne razmjene, tako i intenzitet alokativnih i selektivnih učinaka. 1. Faktori materijalno-proizvodne prirode, odnosno aktivnosti kojima se neposredno utiče na veliĉinu ponude. Veći obim i raznovrsnija struktura ponude znače i povećanje obima i strukture tržišta. U ove faktore prvenstveno spada proizvodna moć društvene zajednice, od koje zavisi ukupna proizvodnja kao najznačajniji izvor ponude. Osim toga, u ovu grupu faktora ulaze i druge aktivnosti kojima se neposredno utiče na razmjeru ponude: obim uvoza i izvoza, saobraćaj i povezanost izmeĎu proizvoĎačkih i potrošačkih centara, ekonomsko-socijalna struktura stanovništva (učešće tzv.poljoprivrednog stanovništva), te tehnička opremljenost prometnih preduzeća (magacinski prostor, silosi, hladnjače, trgovačka mreža itd). 2. Agregat traţnje, koji u okviru nacionalne privrede prvenstveno zavisi od brojnog stanja i kupovne moći stanovništva. Kao i ponuda, dopunjuje se odgovarajućim uvozom i izvozom. 3. Konkurencija je pretpostavka za djelovanje tržišta, kako konkurencija po horizontali (u istoj grani privrede), tako i konkurencija po vertikali (tj. u cjelini tokova privreĎivanja). Varijacije konkurencije kreću se od potpune (perfektne) do monopolističke konkurencije. 4. Obim i karakter unošenja drţave u ekonomske tokove neposredno utiče na dejstvo tržišta. Kako je iskustvo pokazalo da isključivo djelovanje tržišnih zakonitosti kao regulatora ekonomskih tokova dovodi do ekonomskih kriza, danas se, zahvaljujući unošenju države u ekonomske tokove, govori o organiziranom i kontroliranom tržištu. To znači da se država, ne dovodeći u pitanje funkcionisanje tržišta, angažuje u 3 osnovna pravca: - antimonopolsko zakonodavstvo – donošenje propisa kojima se osigurava konkurencija; - organizovanje odreĊenih djelatnosti, tj. onih oblasti privreĎivanja koje se ne mogu adekvatno osigurati samo po osnovu djelovanja tržišta (npr.privredna infrastruktura, odnosno saobraćaj, komunalne djelatnosti, ponekad rudnici uglja, čeličane i sl). - ublaţavanje posljedica djelovanja trţišta – socijalna politika i ublažavanje dejstva tržišta na strukturu privrede.

3. TRŢIŠTE KAPITALA I NOVCA 3.1. Trţište kapitala Tržište kapitala predstavlja ukupnost ponude i tražnje dugoroĉnijih finansijskih transakcija novcem i vrijednosnim papirima. Ono ima 2 temeljne funkcije: 1. Omogućava koncentraciju slobodnih novčanih sredstava i njihovu kapitalizaciju po principu maksimiziranja dobiti (imaoci slobodnih novčanih sredstava stupajući u transakcije na tržištu kapitala imaju najveću mogućnost oplodnje sredstava, uz odreĎeni stepen rizika); 2. Predstavlja institucionalni okvir mobilnosti kapitala kojim se kapital alocira – usmjerava u pojedine oblasti i grane privrede.

60

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM U razvijenim privredama postoje 2 paralelna tržišta vrijednosnih papira: primarno trţište, gdje se vrši emisija i distribucija novih vrijednosnih papira, i sekundarno trţište, gdje se vrši promet ranije emitiranih vrijednosnih papira. Tržište kapitala je mjesto susreta štediša, odnosno vlasnika kapitala i investitora. Ponuda se formira posredstvom dugoroĉnih hartija od vrijednosti, prvenstveno putem dionica (akcija) i obveznica, a potražnju čine slobodna novčana sredstva i kapital čija namjena se preusmjerava (iz jedne u drugu oblast). Dionica (akcija) je poseban oblik hartije od vrijednosti kojim se vrši definitivan plasman novčanog kapitala, bez povrata uloženih sredstava. Predstavlja idealni dio vlasništva nekog dioničkog društva, na osnovu koje se stiču odgovarajuća prava prvenstveno dividenda, odnosno udio u raspodjeli dobiti, te pravo na upravljanje društvom. Obveznica predstavlja vrijednosni papir kojim se izdavatelj (emitent) obavezuje na povrat iznosa pozajmljenih sredstava u odreĎenom roku i sa odreĎenom kamatom. U osnovi se radi o kreditnom instrumentu. Mogu ih izdavati: država (obveznice javnog zajma), preduzeća, banke i druge finansijske institucije. Postoji više vrsta obveznica (na ime i na donosioca, kratkoročne i dugoročne, sa varijabilnim ili sa fiksnim prinosom). Na osnovu ponude i potražnje formira se cijena – kurs dionice koja zavisi od nominalne vrijednosti, dividende i kamatne stope. 3.2. Trţište novca Tržište novca predstavlja ukupnost ponude i tražnje novca i kratkoročnih hartija od vrijednosti. Predmet razmjene na ovom tržištu prvenstveno su: - likvidne rezerve banaka kod centralne banke ili ove rezerve poslovnih banaka sa izuzetno kratkim rokovima opoziva (jedan dan, nekoliko dana, izuzetno više mjeseci); - hartije od vrijednosti kao što su: blagajnički zapisi, bankarski akcepti, komercijalni zapisi, komercijalni papiri itd, čije je dospijeće do godinu dana. Blagajniĉki zapis je kratkoročni plasman novčanog kapitala koji izdaju centralna banka i državni trezor, pri čemu ulagaču (poslovne banke) donosi fiksnu kamatu i eventualno druge pogodnosti. Rok dospijeća je 1 godina. Bankarski akcept predstavlja mjeničnopravnu radnju kojom banka postaje glavni dužnik (trasat) umjesto svog komitenta. Komercijalni zapis je instrument novčanog tržišta kojim preduzeća i drugi privredni subjekti po osnovu prodaje prikupljaju likvidna sredstva. Slični su blagajničkim zapisima, ali su manje sigurni oblici plasmana sredstava, obzirom da ih izdaju preduzeća. Komercijalni papiri preduzeća (rjeĎe banaka) predstavljaju način osiguranja likvidnih sredstava, obično po nižim kamatnim stopama kratkoročnih kredita jer se na ovaj način računa na širi krug ulagača bez posrednika. Na tržištu novca vrlo je značajna uloga centralne banke koja utiče na ponudu i tražnju, čime dobrim dijelom odreĎuje i visinu kamatne stope. 3.3. Trţište novca i kapitala u BiH U BiH se tek stvaraju normativne i institucionalne pretpostavke za funkcioniranje tržišta kapitala i novca. U tom smislu značajni su Zakon o tržištu novca i kapitala (sl.list RBiH 10/94), Zakon o vrijednosnim papirima i Zakon o registru vrijednosnih papira (Sl.novine FBiH br.39/98).

61

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Zakon o tržištu novca i kapitala zajednički normira oba tržišta, bez ikakvih diferenciranja izuzev učesnika (kod tržišta novca navode se samo banke i depozitne organizacije). Zakon o vrijednosnim papirima ureĎuje: - vrste vrijednosnih papira dugoročnog karaktera (dionice, obveznice, certifikati, isprave o investiranju); - emitente (preduzeće, banka, društvo za upravljanje fondovima, investicijski fond, penzijski fond i osiguravajuće društvo); - emisije po osnovu javne ponude ili zatvorene prodaje; - promet vrijednosnih papira na berzi i drugim ureĎenim javnim tržištima. Zakonom o registru vrijednosnih papira osnovan je Registar vrijednosnih papira u FBiH i ureĎena pitanja koja se odnose na poslove registrovanja, čuvanja i održavanja podaaka o vrijednosnim papirima i poslovi prenosa u skladu sa Zakonom o vrijednosnim papirima.

4. TRŢIŠTE RADA Tržište rada predstavlja ukupnost ponude i tražnje radne snage. Njegovim funkcioniranjem omogućava se optimalno korištenje raspoloživog fonda rada. Za tržište rada takoĎer je karakteristična ponuda i tražnja, ali je u ovom domenu najviši stepen korekcije tržišnih zakonitosti od strane države i drugih makroekonomskih subjekata. Dopuna tržišnih mehanizama odnosi se prvenstveno na niz ekonomskih i socijalnih prava zaposlenih. To podrazumijeva da država privredno-sistemskim mjerama osigurava minimum ekonomske i socijalne sigurnosti radnika. Operacionalizacija i konkretnije odreĎenje zakonskih odredbi u ovoj oblasti ostvaruje se putem kolektivnih ugovora, koji uz zakonsku osnovu, nastaju i kao rezultat kolektivnog pregovaranja izmeĎu privrednih komora i sindikata. U BiH su učinjeni tek prvi potezi u pogledu stvaranja normativnih i institucionalnih pretpostavki za uvoĎenje tržišta u njegovoj uobičajenoj organiziranoj formi. Ovo se prvenstveno odnosi na Zakon o radu i potpisivanje kolektivnog ugovora koje je bilo rezultat pregovora sindikata sa vladom.

5. OPĆA PITANJA CIJENA Kretanje cijena posebno je značajno za razvoj svake državne zajednice, obzirom da opći nivo cijena uslovljava stepen stabilnosti privrednog razvoja, a relativni odnosi cijena u osnovi odreĎuju strukturu privrede. Cijena je vrijednost robe izražena u novcu. Njeno formiranje vrši se na tržištu, na osnovu ponude i potražnje. Pritom je za formiranje cijene u kratkom periodu od presudne važnosti korisnost robe, a u dugom roku troškovi proizvodnje. Od kretanja cijena zavisi: 1. Poloţaj preduzeća u primarnoj raspodjeli dohotka. Mogućnost formiranja cijena iznad vrijednosti otvara prostor za prisvajanje viška vrijednosti na račun drugih, i obrnuto. Na ovaj način dolazi do prelijevanja novostvorene vrijednosti, odnosno investicionih sredstava, što utiče na strukturu privrede i tokove privreĎivanja u cjelini. 2. Struktura investicija. U slučaju da su cijene relativno niske u odnosu na zarade radnika, to će usloviti investicije sa relativno visokim tehničkim sastavom kapitala i obrnuto. 3. Struktura potrošnje, jer u uslovima elastične ponude, relativno niže cijene povećaće potražnju za konkretnom robom u odnosu na relativno visoke cijene istovrsne robe, i obrnuto.

62

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 4. Rasponi izmeĊu zarada radnika. U uslovima relativnog porasta cijena osnovnih životnih artikala, ovi rasponi se povećavaju a time neposredno utiče i na živo životnog standarda. 5. Prelijevanje dohotka izmeĊu pojedinih regiona i izmeĊu pojedinih sektora privreĊivanja.

6. POLITIKA CIJENA Pod politikom cijena podrazumijeva se aktivnost države kojom se neposredno ili posredno utiče na kretanje općeg nivoa cijena i na relativne odnose izmeĎu cijena. Dakle, radi se o instrumentu ekonomske politike. 6.1. Protivrjeĉno djejstvo Politika cijena je vrlo moćan, a istovremeno vrlo složen i osjetljiv instrument ekonomske politike. Za politiku cijena karakteristično je protivrječno djejstvo, što znači da se mogu postizati pozitivni efekti, ali s druge strane treba računati i na neminovne negativne učinke mjera politike cijena u pojedinim segmentima ekonomskih tokova. Intenzivna politika cijena ima neposredni uticaj na strukturu privrede, sa realnom mogućnošću da izazove odreĎene poremećaje u toj strukturi. Osim toga, posebno je značajan negativni efekat koji se odnosi na poremećaj tržišnog mehanizma, odnosno zakonitosti ponude i potražnje, čime se neposredno dovodi u pitanje i priroda robne privrede. Zbog navedenih razloga, za politiku cijena u uvjetima robne privrede karakterističan je restriktivan pristup, koji ne dovodi u pitanje funcionisanje tržišnog mehanizma. 6.2. Dva vida politike cijena U osnovi se može govoriti o 2 vida društvene aktivnosti u domenu politike cijena: 1. Administrativno utvrĊivanje cijena – kada država neposredno utvrĎuje cijene odreĎenih proizvoda; 2. Korištenje instrumenata ekonomske politike kojima se indirektno utiče na formiranje cijena na tržištu putem djelovanja na formiranje agregata ponude ili tražnje (mjere poreske, kreditne, carinske politike, politike raspodjele, ekonomskih odnosa sa inostranstvom itd). Korištenje jednih ili drugih mjera zavisi od prirode privrednog sistema i konjunkturnih kretanja u privredi. Ono što je zajedničko svim savremenim privredama, jeste da nema apsolutne slobode u formiranju cijena, odnosno neminovno je u odreĎenoj mjeri i učešće politike cijena. 6.3. Politika cijena u BiH Polazeći od ustavnog ureĎenja prirode privrednog sistema i ekonomskog prostora BiH, cijene se u principu formiraju slobodno, prema zakonitostima ponude i tražnje. Naravno, imajući u vidu aktuelnu tranziciju i konjunkturna privredna kretanja, neophodna je i odgovarajuća društvena aktivnost kojom se utiče na formiranje cijena. MeĎutim, ukoliko se politika cijena kreira na nivou entiteta ili regiona bez visokog stepena koordinacije ciljeva i mjera, dometi te politike su limitirani i praktično se svode na meĎuentitetsko ili meĎuregionalno prelijevanje dohotka. Pored toga, takve mjere mogu izazvati veće poremećaje u tokovima društvene reprodukcije. Ako se isključe ovlaštenja institucija BiH u domenu monetarne politike i vanjske trgovine, aktuelna politika cijena vodi se na nivou entiteta. Pravne okvire predstavljaju zakoni o trgovini i zakoni o kontroli cijena. Prema Zakonu o kontroli cijena u FBiH, struktura mjera predstavlja 2 osnovna sektora: 1. Ekonomsko politiĉke mjere - obuhvataju domen poreske, monetarno-kreditne, investicione, carinske i drugih oblasti ekonomske politike.

63

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 2. Mjere neposredne administrativne kontrole cijena – ove mjere se prema Zakonu propisuju izuzetno u slučajevima kada i pored poduzetih mjera ekonomske politike nastupe veći poremećaji na tržištu i kretanju cijena, zatim radi sprečavanja monopolskog obrazovanja cijena, te kada se radi o prodajnim cijenama iz robnih rezervi koje se koriste za intervencije na tržištu. Zakonom su kao mjere neposredne kontrole cijena za odreĎene proizvode i usluge predviĎene: fiksne cijene, najviše cijene, struktura najviših cijena, zadržavanje cijena na zatečenom nivou, davanje saglasnosti za cijene odnosno tarife, način formiranja cijena, utvrĎivanje marži u trgovini (kalkulativne cijene), te obavještavanje o promjeni cijena i marži (evidencija cijena).

SISTEM I POLITIKA RASPODJELE Raspodjela je faza društvene reprodukcije u kojoj se ostvareni društveni proizvod dijeli izmeĎu privrednih subjekata i institucija državne i političke nadgradnje, odnosno izmeĎu društvenih grupa i pojedinaca kao učesnika u reprodukciji. Shodno tome, raspodjela predstavlja vezu izmeĎu proizvodnje i potrošnje. U svom širem značenju, raspodjela obuhvata kako raspodjelu rezultata privreĎivanja, tako i raspodjelu sredstava za proizvodnju. Raspodjela je za proizvodnju vezana predmetno i funkcionalno. Predmetno, jer samo ono što je proizvedeno može biti predmetom raspodjele. Funkcionalno, jer oblik proizvodnje uslovljava i način raspodjele proizvedenog. Istovremeno, raspodjela ima i povratni uticaj na proizvodnju jer se raspodjelom omogućava reproduciranje proizvodnih odnosa i distribucija ekonomske moći. Namjenskom raspodjelom, u smislu odnosa izmeĎu finalne i prozvodne potrošnje, neposredno se opredjeljuje dinamika i struktura privrednog razvoja.

1. OPĆA PITANJA RASPODJELE Osnovne faze kroz koje prolazi raspodjela novostvorene vrijednosti su primarna, sekundarna, tercijarna i kvartalna raspodjela. Primarna raspodjela dohotka je raspodjela izmeĎu privrednih subjekata koji neposredno stvaraju dohodak, tj.izmeĎu preduzeća. Primarnom raspodjelom se uspostavljaju osnovni ekonomski odnosi izmeĎu pojedinih oblasti i grana privrede, kao i izmeĎu privrednih subjekata. Uloga države u ovom domenu treba da ima restriktivan pristup i isključivo korektivne učinke, jer je tržišni mehanizam stimulativni instrument za ostvarivanje veće efikasnosti poslovanja i adekvatan okvir oblikovanja osnovnih ekonomskih odnosa. Sekundarna raspodjela ili preraspodjela dohotka obuhvata raspodjelu novostvorene vrijednosti izmeĎu privrede i društveno-političke nadgradnje (vanprivrede). Zasniva se na državnoj režiji, odnosno fiskalnoj vlasti države. Osnovni instrumenti kojima se ostvaruje sekundarna raspodjela na prihodnoj strani su porezi, doprinosi i druge dažbine, a na rashodnoj strani budžeti i fondovi kao instrumenti finansiranja. Tercijarna ili namjenska raspodjela dohotka obuhvata raspodjelu od strane svakog pojedinog privrednog subjekta kojima se usmjeravaju dohoci za pojedine namjene. Najčešće se označava kao interna, jer pretpostavlja da svaki subjekt pojedinačno i autonomno odlučuje o raspodjeli ostvarene dobiti na finalnu potrošnju i dio kojim se osigurava proširenje materijalne osnove privreĎivanja (proširena reprodukcija). Kvartalna raspodjela odnosi se na pojedinačnu raspodjelu dohotka, odnosno formiranje kupovne moći pojedinaca. U kvartalnoj raspodjeli pojedinci svoju kupovnu moć usmjeravaju u finalnu potrošnju ili štednju, odnosno kapitalizaciju dijela kupovne moći. Na ovaj način raspodjela ima povratni uticaj na proces reprodukcije, jer štednja predstavlja značajan izvor investicione potrošnje.

64

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 2. STICANJE I UTVRĐIVANJE DOBITI PREDUZEĆA UtvrĎivanje dobiti podrazumijeva iskazivanje rezultata poslovanja preduzeća. Da bi se u vrijednosnom obliku utvrdili rezultati poslovanja, neophodno je utvrditi ukupne prihode i ukupne rashode, odnosno sačiniti bilans preduzeća. Prihod podrazumijeva povećanje ekonomskih koristi tokom obračunskog perioda u vidu priliva ili unapreĎenja sredstava ili u vidu smanjenja obaveza što se neposredno odražava na povećanje vlasničkog kapitala. Rashod znači smanjenje ekonomske koristi tokom obračunskog perioda u vidu odliva ili iscrpljenja sredstava ili u vidu stvaranja obaveza, čime se smanjuje vlasnički kapital. 2.1. Prihodi i troškovi Prihodi se u osnovi mogu klasificirati u 4 grupe: - Prihodi od prodaje proizvoda i usluga (operativne aktivnosti) na tržištu - primarni izvori prihoda. -

Prihodi od ulaganja i prihodi od finansiranja potiču od angažiranja kapitala, bilo u vidu dividendi i kamata koje su rezultat ulaganja kapitala u vrijednosne papire, ili u vidu prihoda koji potiču od neposrednih ulaganja po osnovu povezanosti sa drugim privrednim subjektima (dugoročni krediti, osnivačka ulaganja i sl).

-

Ostali prihodi. U ovu grupu spada niz izvora kao što su prihodi od prodaje materijala i sitnog inventara, zakupnine, prihodi od nagrada i penala, kao i druga kratkoročna potraživanja koja ne ulaze u osnovnu aktivnost preduzeća. Posebno značajni u ovoj grupi su prihodi po osnovu subvencija, premija i drugih oblika kompenzatornog finansiranja. Kompenzatorno finansiranje odnosi se na intervencije države kojima se koriguje primarna raspodjela dohotka, prvenstveno radi zaštite i stimulisanja odreĎenih oblika proizvodnje ili amortiziranja negativnih implikacija tržišta. S tim u vezi premije su mjere kojima se nagraĎuju (premiraju) preduzeća u odreĎenoj oblasti privreĎivanja radi povećanja te vrste privreĎivanja. Subvencije su izdaci u slučaju kada cijena nekog proizvoda ne pokriva troškove proizvodnje. Putem subvencioniranja država nastoji zadržati nizak nivo cijena tih proizvoda.

Rashodi se klasificiraju na rashode od operativne aktivnosti, rashode od ulaganja, rashode od finansiranja i ostale rashode. U rashode od operativne (osnovne) aktivnosti spadaju materijalni troškovi, nematerijalni troškovi (propaganda, reklama, osiguranje), amortizacija, lična primanja zaposlenih, te kratkoročne obaveze prema povezanim pravnim licima po osnovu komisionih i konsignacionih poslova itd. Rashodi od ulaganja i finansiranja odnose se na različite izdatke kao što su obaveze prema povezanim pravnim licima, obaveze po osnovu participacije, po osnovu ulaganja u preduzeća (a nisu zasnovana na dionicama), te kamate i druge obaveze po osnovu kredita. U ostale rashode spadaju neotpisana vrijednost materijala i drugi rashodi otuĎenih rashodovanih sredstava, otpis vrijednosti zastarjelih zaliha, manjkovi, te kazne, penali i štete kao smanjenje vrijednosti stalnih i dugoročnih sredstava. 2.2. Raĉunovodstveni iskazi Preduzeća i druga pravna lica imaju obavezu da vode odgovarajuće knjigovodstvo i podnose računovodstvene iskaze poslovnim bankama (ranije ZPP-u). U tom smislu preduzeća su obavezna utvrĎivati bilans stanja (polugodišnji obračun) i bilans uspjeha (godišnji obračun).

65

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Bilans uspjeha predstavlja uporeĎivanje ukupnih prihoda i rashoda kako bi se ustanovilo da li je preduzeće ostvarilo dobit ili gubitak. Dobit predstavlja sumu prihoda i neposrednih prihoda umanjenu za neposredne rashode. Bilans stanja znači uporeĎivanje ukupne aktive i ukupne pasive. Aktiva obuhvata obrtna i stalna sredstva, kao i potraživanja). Pasiva obuhvata kratkoročne obaveze, dugoročne obaveze i kapital (društveni, državni, dioničarski kapital i nepokriveni gubitak). Polugodišnji obračun podnosi se do kraja jula tekuće godine, sa stanjem 30.juna, a godišnji obračun do kraja februara za prethodnu godinu. Iskaz u formi godišnjeg obračuna obavezan je i u slučaju stečaja, likvidacije ili prilikom statusnih promjena preduzeća.

3. RASPODJELA DOBITI PREDUZEĆA Na ostvarenu dobit prvenstveno se plaća porez na dobit. Dobivena neto dobit (nakon oporezivanja) rasporeĎuje se na izdatke koji predstavljaju obaveze sa unaprijed utvrĎenim rokom dospijeća (npr.nalozi kontrolnih organa, sudske odluke i sl), te plate i drugi izdaci koji terete dobit. Preostali dio dobiti rasporeĎuje se na dividende i na dio kojim se neposredno kapitalizira odreĎeni dio dobiti, čime se povećava osnovni kapital preduzeća. Odluka o raspodjeli se po pravilu donosi uporedo sa usvajanjem završnog računa (godišnjeg obračuna). Donosi je nadležni organ upravljanja u preduzeću (društvu).

4. POLITIKA RASPODJELE 4.1. Ciljevi Politika raspodjele pretpostavlja kompromis izmeĎu ekonomski efikasne (sa stanovišta privrednog razvoja) i društveno poželjne raspodjele (u pogledu ukupnog društvenog razvoja). Prioritetni cilj raspodjele odnosi se na povećanje akumulativne sposobnosti i kapitalizacije dobiti privrednih subjekata, kao osnove jačanja proizvodne moći društvene zajednice. Pored toga, mora se voditi računa i o drugim ciljevima: 1. Artikuliranje (pomirenje) različitih interesa učesnika u reprodukciji, prvenstveno osiguranjem minimuma ekonomske i socijalne sigurnosti radnika; 2. Definiranje razmjera finansijske aktivnosti države, odnosno finansiranja države i društveno političke nadgradnje putem oduzimanja dijela kupovne moći preduzeća i graĎana; 3. Preraspodjela bogatstva u društvu, uz od strane države garantovani minimum kvaliteta života, radi socijalne sigurnosti svih graĎana. 4.2. Mjere U osnovi, politika raspodjele ima 2 vida: 1. Korištenje administrativnih mjera (zakona i drugih pravnih propisa). U domenu primarne raspodjele ovim putem stvaraju se pravne pretpostavke za tržišnu razmjenu, a poseban značaj ima antimonopolsko zakonodavstvo. Sekundarna raspodjela se gotovo u cjelini zasniva na administrativnim mjerama. Ostale faze raspodjele nisu predmetom administrativnih mjera, osim zaštite radnika i dioničara, te u pogledu propisa koji se odnose na računovodstvo. 2. Korištenje ekonomskih mjera i instrumenata. Ove mjere u primarnoj raspodjeli usmjerene su na održavanje stabilnosti novca, a time i općeg nivoa cijena, proporcionalnost izmeĎu ponude i tražnje,

66

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM te srazmjernost u dinamici razvoja pojedinih oblasti privrede. U oblasti tercijarne i kvartalne raspodjele, ekonomske mjere usmjerene su na postizanje proporcija u namjenskoj raspodjeli, a u funkciji stabilnog privrednog razvoja. Radi se o mjerama monetarno-kreditne politike, poreske, investicione i politike vanjske trgovine. Posebno su značajne mjere kojima se stimuliše kapitalizacija dobiti, odnosno reinvestiranje dividendi i intenziviranje kapitalizacije slobodnih novčanih sredstava. Poseban sektor mjera usmjeren je na redistributivne učinke po osnovu kojih se postižu odgovarajuće socijalne vrijednosti.

INVESTICIJE Rezultati privreĎivanja u okviru društvene zajednice agregatno se izražavaju u nacionalnom dohotku i društvenom proizvodu. Nacionalni dohodak izražava novostvorenu vrijednost, a društveni proizvod novostvorenu vrijednost i amortizaciju. Investicije su oblik upotrebe nacionalnog dohotka na ime ulaganja sredstava za obnavljanje ili proširenje materijalne osnove privreĎivanja. Ostvaruju se posredstvom akumulacije, ali i korištenjem izvora koji nadilaze novostvorenu vrijednost. Moguće su investicije i bez akumulacije. U tom smislu, 2 najznačajnija izvora proširene reprodukcije su potpunije korištenje raspoloživih kapaciteta i sredstva amortizacije, u smislu korištenja ovih sredstava od momenta njihovog izdvajanja, pa do vremena kada se vrši zamjena osnovnih proizvodnih fondova.

1. POJAM I VRSTE INVESTICIJA Investiciona potrošnja obuhvata dio nacionalnog dohotka koji se ne realizira u finalnoj potrošnji (ličnoj, zajedničkoj i javnoj), već se štedi, odnosno usmjerava na obnovu ili proširivanje materijalnih faktora proizvodnje. 1.1. Dvostruka uloga Investicije imaju dvostruku ulogu: prva se odnosi na zadržavanje, a druga na proširenje proizvodne moći osnovnih privrednih subjekata, odnosno društvene zajednice. Dio investicione potrošnje kojom se zadržava postojeća proizvodna sposobnost, odnosno obnavlja vrijednost materijalnih faktora proizvodnje, naziva se obnovne investicije. Nakon podmirenja materijalnih troškova i obnovnih investicija, preostala veličina predstavlja ukupno raspoloživa sredstva koja se mogu usmjeriti u finalnu potrošnju ili u tzv.proširujuće investicije. Ovim investicijama osiguravaju se nova i efikasnija sredstva za rad kojima se proširuje materijalna osnova privreĎivanja i povećava proizvodna moć privrede. 1.2. Vrste Zavisno od kriterija postoji više vrsta investicija. Tako se investicije mogu podijeliti: -

Prema odnosu izmeĎu investicija i postojećih kapaciteta, na one kojima se osigurava prosta reprodukcija i one kojima se omogućava proširena reprodukcija (povećanje proizvodnih kapaciteta).

-

Po vrsti djelatnosti, na privredne (povećanje proizvodnih kapaciteta) i neprivredne (obrazovanje, nauka, kultura, zdravstvo itd). Privrednim se proizvodna moć društvene zajednice povećava neposredno, a neprivrednim posredno.

-

Po prirodi sredstava za rad, na investicije u osnovna sredstva (postrojenja, graĎevinski objekti itd) i u obrtna sredstva (povećanje zaliha, poluproizvoda, sirovina itd).

67

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM -

Po agregatu iz kojeg se formiraju, na bruto i neto investicije. Bruto investicije obuhvataju ukupna ulaganja u sredstva za rad (za održavanje postojećih i nabavku novih). Odnos izmeĎu bruto investicija i društvenog proizvoda naziva se stopom investiranja, odnosno intenzitet investicija. Neto investicije čine razliku izmeĎu bruto investicija i amortizacije (obnovnih investicija), tj.ovim investicijama se proširuje materijalna osnova privreĎivanja. Neto investicije su pretpostavka ekonomskog razvoja.

2. OBIM I STRUKTURA INVESTICIJA Obim i struktura investicija prvenstveno zavise od stepena razvoja proizvodnih snaga, odnosno raspoloživog društvenog proizvoda, kao i od odnosa izmeĎu finalne potrošnje i akumulacije. U uslovima niskog razvoja proizvodnih snaga, skroman društveni proizvod u osnovi limitira i obim investicione potrošnje. U tim uslovima i upotreba dodatnih izvora akumulacije ima ograničene domete, jer se nakon izvjesnog perioda obim investicija mora svesti u okvire novostvorene vrijednosti. Promjene u razvoju proizvodnih snaga posebno utiču na strukturu investicija. U početnoj fazi industrijalizacije je neminovno relativno veće učešće proširujućih u odnosu na obnovne investicije, kao i veće učešće privrednih u odnosu na neprivredne investicije. Shodno tome, relativno je veće učešće neto investicija. U razvijenim privredama, udio neprivrednih investicija je znatno veći i kreće se i do preko 40% ukupnih investicionih sredstava. Raste učešće obnovnih investicija. Shodno tome, relativno je niže učešće neto investicija u ukupnim investicijama. Bitna razlika izmeĎu nerazvijenih i visokorazvijenih privreda je u mogućnosti kreiranja i praćenja tehničko-tehnološkog progresa. U BiH, u drugoj polovini 80-ih godina 20.vijeka, investiciona potrošnja se gotovo u cjelini oslanjala na inostrane dugove. Obim investicija nije mogao zadržati postojeće proizvodne moći, te je bio prisutan negativan rast proizvodnih fondova. Tokom rata, materijalne osnove privreĎivanja se još više umanjuju zbog odsustva investicija i ogromnog devastiranja postojećih proizvodnih fondova. Od 1996.godine bilježi se značajan porast investicija, ali treba imati u vidu 2 činjenice: 1. Najveći dio sredstava potiče iz stranih izvora, od čega su dominirala donirana sredstva; 2. U strukturi investicione potrošnje, najveće učešće se odnosilo na obnovu stambenog fonda, privrednu infrastrukturu i izgradnju objekata u oblasti vanprivrednih djelatnosti.

3. INVESTICIONA POLITIKA Investiciona politika obuhvata skup ekonomsko-političkih odluka, mjera i aktivnosti kojima se utiče na obim i strukturu investicija. 3.1. Ciljevi i dometi Dometi i karakter investicione politike u osnovi su uslovljeni stepenom razvoja privrede, prirodom privrednog sistema u smislu razmjera ekonomske uloge države, te konjunkturnim tokovima privreĎivanja. Potrebno je istaći da su u tržišnim privredama karakteristična 3 osnovna izvora formiranja investicionih sredstava: - samofinansiranje preduzeća, odnosno kapitalizacija dijela dobiti; - štednja stanovništva, odnosno ukrupnjavanje i kapitalizacija slobodnih novčanih sredstava; - sredstva po osnovu finansijskih aktivnosti države. Uloga države potencira se u slučaju kada se iz prethodnih izvora ne osigura dovoljno sredstava za potrebni nivo investicione aktivnosti. Struktura investicija determinirana je učincima tržišnog mehanizma, te se meĎugransko seljenje kapitala vrši na osnovu zakona ponude i tražnje. Shodno tome, dometi investicione politike u ovom domenu su ograničeni i svode se na dopunu i korekciju tržišnih zakonitosti.

68

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 3.2. Mjere Što se tiče obima investicija, država može ekonomskim mjerama uticati na povećanje investicione potrošnje po više osnova: povećanjem stope akumulativnosti privrede po osnovu stimuliranja kapitalizacije dijela dobiti (poreskim instrumentima); - podsticanjem štednje (odgovarajućom kamatnom politikom i politikom stabilnog novca); - stimulisanjem stranih ulaganja u domaću privredu; - intervencijama na tržištu novca i kapitala. Od posebnog značaja su mjere kojima država osigurava dodatne izvore akumulacije, po osnovu zaduživanja u inostranstvu i ekspanzivnom monetarno-kreditnom politikom. TakoĎer su značajne mjere kojima se država operativno unosi u investicione aktivnosti kao nosilac, ili osigurava dio investicija kroz budžete i druge instrumente javnog finansiranja. OdreĎenim mjerama država može uticati i na strukturu investicija. Takve mjere mogu biti neposredne i posredne. Neposredne mjere su prvenstveno investicione aktivnosti države u okviru javnog sektora privrede, kao i osiguranje inicijalnih sredstava za privlačenje potencijalnih investitora za odreĎene projekte. Posredne mjere su npr: - intervencije na tržištu novca (uticaj na visinu kamate), - učešće na tržištu kapitala, - selektivno kreditiranje odreĎenih investicionih projekata, - povlašten poreski tretman za pojedine investicije uključujući i njihov teritorijalni razmještaj; vanjskotrgovinske mjere (po osnovu liberalizacije uvoza ili podsticanja izvoza).

MONETARNO – KREDITNI SISTEM U robnonovčanim privredama proizvodnja se vrši za tržište. Akt kupoprodaje razdvaja se u 2 faze: kupovinu i prodaju. Potpuna odvojenost odluka o kupovini i prodaji otvara mogućnost nesklada izmeĎu robnih i novčanih tokova, što se neposredno manifestira kao ekonomska neravnoteža.

1. UOPĆE O NOVCU I KREDITU 1.1. Funkcije novca Funkcije novca su slijedeće: 1. Mjera vrijednosti – pomoću novca svaka roba izražava svoju vrijednost, te na taj način postaju uporedive različite robe; 2. Prometno sredstvo – novac akt razmjene razbija na 2 metamorfoze – prodaju i kupovinu, čime se olakšava i ubrzava proces razmjene; 3. Zgrtanje blaga – ako se povuče iz opticaja, novac ima funkciju zgrtanja blaga. Njegovom tezauracijom osigurava se opća likvidnost privrednih subjekata. Tezauracija izaziva potražnju za novcem, a povećanje brzine opticaja novca ima suprotne učinke, koji su isti kao u slučaju povećanja emisije novca u tokovima reprodukcije. 4. Sredstvo plaćanja – novac je zadržao i ovu funkciju, mada je najrašireniji način plaćanja bezgotovinsko plaćanje. Ono se ostvaruje knjižnim prenosom odreĎene sume sa jednog na drugi račun u odgovarajućim novčanim, odnosno platnim ustanovama. Instrumenti bezgotovinskog

69

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM plaćanja mogu se podijeliti na dužničke i povjerilačke. Glavni dužnički instrument je nalog za prenos novčanih sredstava, a instrumenti povjerioca su: ček, kreditna kartica, kreditno pismo, mjenica i drugi naplatni nalozi. Dominantan oblik novca danas je depozitni novac, kao potraživanje na računima sredstava njihovih imalaca (deponenata) koja se drže u bankama i drugim finansijskim ustanovama (depozitara). U tom kontekstu govori se o primarnim i sekundarnim depozitima. Primarni nastaju deponovanjem sredstava ili uplatom gotovine u korist odgovarajućeg računa. Sekundarni se formiraju po osnovu odobravanja kredita od strane banaka ili drugih kreditnih institucija. Depoziti mogu biti po viĎenju i oročeni. Gotov novac u opticaju i depozitni novac koji se može koristiti za tekuće transakcije, čine novčanu masu kao osnovni monetarni agregat. Dakle, novčana masa obuhvata one novčane instrumente koji neposredno obavljaju funkciju prometnog i platežnog sredstva u odreĎenoj državi. Bilo kakvi poremećaji u monetarnoj ravnoteži, odnosno novčanoj masi, neposredno se odražavaju na ukupnu ekonomsku ravnotežu u zemlji. 1.3. Kredit Ekonomski gledano, kredit predstavlja specifičan odnos u okviru kojeg se jedan privredni subjekat na odreĎeno vrijeme lišava svoje kupovne moći u korist drugog subjekta, uz obavezu ovog drugog da istekom ugovorenog roka vrati kupovnu moć uz kamatu kao naknadu. Pravno gledano, kredit je ugovorni odnos izmeĎu zajmodavca (povjerioca) i zajmoprimca (dužnika). Pravo dužnika je da koristi pozajmljeni novac, a njegova obaveza je da nakon ugovorenog roka vrati novac uz kamatu. Kreditni odnosi omogućuju višestruke efekte: 1. Da se poslovanje odvija bez zastoja, odnosno da se u nedostatku gotovine putem kredita omogući nabavka elemenata procesa privreĎivanja; 2. Putem kredita se može uticati na ponudu ili tražnju, kreditiranjem proizvodnje ili kreditiranjem potrošnje; 3. Ekspanzijom ili restrikcijom kredita neposredno se utiče na količinu novca u opticaju, sa različitim učincima po tokove reprodukcije.

2. MONETARNA RAVNOTEŢA I NERAVNOTEŢA Osnovni zadatak monetarnog sistema i monetarno-kreditne politike je osiguranje optimalne, odnosno poželjne količine novca u opticaju. Pritom vrlo često ova poželjna količina novca može značiti i veću novčanu masu od optimalne, tako da se problematika monetarne ravnoteže nameće prvenstveno kao strateško pitanje ekonomsko-političkog karaktera. 2.1. Monetarna ravnoteţa Monetarna ravnoteža podrazumijeva takvo stanje u ekonomiji po kome je ponuda novca jednaka potražnji novca. Praktično se radi o stanju na tržištu u kome se podudaraju stvarna i optimalna novčana masa. Optimalna novčana masa podrazumijeva da se njome omogućavaju nesmetani tokovi društvene reprodukcije, tj.da nema ni premalo ni previše novca jer se u oba slučaja javljaju poremećaji u tokovima privreĎivanja. Monetarna ravnoteža ima slijedeće učinke: - stabilnost općeg nivoa cijena; - odsustvo inflacionih udara; - neutralno dejstvo novca. Novčani tokovo samo «slijepo» pratee robne transakcije i proces privreĎivanja.

70

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Monetarna ravnoteža se rijetko susreće u praksi, čak i kada je moguća kao realno stanje u odreĎenoj zemlji. Po pravilu, u praksi je prisutna monetarna neravnoteža, u smislu da je stvarna novčana masa različita od optimalne, pri čemu su razmjeri ove neusklaĎenosti i motivi ovakve politike različiti od zemlje do zemlje. Izuzetak od navedenog je monetaristička koncepcija ekonomske politike čija je temeljna odrednica upravo monetarna ravnoteža. 2.2. Inflacija Pojam. Inflacija je oblik monetarne neravnoteže u kome je ponuda novca znatno veća od potražnje, što se neposredno manifestuje opadanjem kupovne moći (vrijednosti) novca i kontinuiranim porastom cijena. U pojmovnom odreĎenju inflacije, postoje 2 pristupa: Prema prvom, inflacija predstavlja svako povećanje novčanog opticaja, bez obzira da li to izaziva pomjeranje cijena i promjenu kupovne moći novca. Prema drugom pristupu, uz povećanje novčanog opticaja obavezno je i povećanje cijena, odnosno smanjenje vrijednosti novca (depresijacija). Najraširenije je stanovište da se inflacija veže za porast novčane mase koji nije praćen adekvatnim porastom proizvodnje. Time dolazi do rasta cijena jer se povećana novčana masa reflektira na relativno isti ili manji obim ponude roba i usluga. Novija gledišta u odreĎenju inflacije odnose se na analizu agregata ponude i tražnje. S tim u vezi pod inflacijom se podrazumijeva stanje u kome efektivna novčana tražnja nadvladava ponudu roba i usluga, nezavisno kako se to odražava na opći nivo cijena. Uzroci. Postoje različite teorije o uzrocima inflacije. Prva grupa teorija kao glavni uzročnik ističe povećanje efektivne novčane tražnje koje nije praćeno odgovarajućim rastom ponude. Povećanje novčane tražnje može biti po različitim osnovama: od emisije gotovog novca, preko ekspanzije kredita i nerealnog povećanja kupovne moći, pa do pretjerane budžetske potrošnje. Druga grupa teorija u glavne uzročnike inflacije ističe različite strukturalne neusklaĎenosti i promjene u tokovima reprodukcije. Time se smanjuje efikasnost u tokovima privreĎivanja i istovremeno otvara disproporcija izmeĎu robnih i kupovnih fondova zbog neelastičnosti pojedinih vidova potrošnje. Polazeći od navedenih grupa teorija, govori se o inflaciji traţnje, troškovnoj inflaciji i strukturalnoj inflaciji. Uvažavajući ove teorije, kao osnovni uzroci inflacije mogu se navesti: povećanje efektivne novčane tražnje; - nesrazmjera u raspodjeli novostvorene vrijednosti (pretjerana potrošnja u odnosu na investicije); - smanjenje efikasnosti u privreĎivanju; - strukturalne neusklaĎenosti u privredi; - smanjenje proizvodnje i negativna stopa privrednog rasta; - poremećaji u vanjskotrgovinskoj razmjeni; - nestabilnost novčane jedinice itd. Vrste. U odnosu na intenzitet, inflacije se mogu podijeliti na: latentne ili potencijalne, srednje ili umjerene i galopirajuće ili hiperinflacije. Potencijalne (latentne) inflacije zapravo i nisu prave inflacije jer ne uzrokuju poremećaje u tokovima reprodukcije. Potencijalne inflacije odlikuje polagani rast novčane mase (godišnja stopa do 4%), neznatan rast cijena i dosta blaga depresijacija novca. Ovakve inflacije tipične su za najrazvijenije svjetske privrede. Politika latentne inflacije svjesno se vodi kako bi se stimulisalo ulaganje kapitala u investicije u odnosu na deponovanje novca u bankama. Srednje (umjerene) inflacije karakteriše znatniji porast novčane mase (godišnja stopa 10-16%) i u odgovarajućoj srazmjeri rast cijena i depresijacija novca. Srednje inflacije kao element ekonomske

71

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM politike koriste se u državama koje vode politiku tzv.napregnutog privrednog razvoja, što znači da se ubrzani privredni razvoj osjetno temelji na dodatnim izvorima akumulacije. Postoji potencijalna opasnost da srednja inflacija tokom vremena ne preraste u galopirajuću inflaciju, te je zbog toga neophodno ovaj inflacioni pritisak sanirati mjerama ekonomske politike i dimenzionirati potrošnju prema realnim mogućnostima privrede. Galopirajuća ili hiperinflacija odlikuje se visokom stopom depresijacije novca i izrazitom rastom cijena. Po pravilu se ovdje radi o nekontroliranim inflacijama koje se obično završavaju krahom monetarnog sistema. Po kriteriju društvene aktivnosti, inflacije se mogu podijeliti na sobodne ili neobuzdane i kontrolirane ili prigušene. Kod slobodne inflacije, država nema ni ekonomskih ni političkih pretpostavki za borbru protiv inflacije. Kontrolirane inflacije pretpostavljaju društvenu aktivnost, odnosno antiinflacione mjere od strane države i drugih nosilaca ekonomsko-političkih odluka. Ovim mjerama prvenstveno se obuzdava efektivna tražnja smanjenjem emisije novca i tezauracijom, restriktivnom kreditnom politikom, eskontnom politikom itd. Pored toga, poduzimaju se mjere uravnoteženja nadnica i cijena osnovnih artikala, zamrzavanje cijena itd. Posljedice inflacije. U oblasti privreĎivanja, zbog porasta općeg nivoa cijena, inflacija unosi nesigurne kalkulacije troškova, koji su polazna osnova za donošenje poslovnih odluka. Istovremeno, inflacija stalno stvara višak efektivne tražnje, tako da nema problema u realizaciji roba čime se slabi meĎusobna konkurencija domaćih preduzeća i na duži rok smanjuje efikasnost privreĎivanja u odnosu na meĎunarodne kriterije. Istovremeno, u vrijeme inflacije obezvreĎuje se amortizacioni fond, tako da su preduzeća prisiljena da posežu za zaduživanjem kako bi osigurala postojeću reproduktivnu sposobnost. Po više osnova inflacija nepovoljno utiče i na platni bilans zemlje. Domaća roba postaje preskupa na meĎunarodnom tržištu, a istovremeno domaće cijene su znatno atraktivnije, čime se smanjuje izvoz. S druge strane, cijene inostranih roba su izuzetno privlačne tako da dolazi do nerealnog povećanja uvoza. Osim toga, u vrijeme inflacije zbog devalvacije nacionalne valute dolazi do špekulacija sa devizama i potiskivanja domaćeg novca. Domaće cijene gube kontakt sa cijenama u inostranstvu i roba postaje izuzetno jeftina za kupce sa konvertibilnim valutama. Na taj način se vrši svojevrsna «nacionalna rasprodaja» navrijednijih dobara, uključujući i dobra kulturne baštine (npr.starine, umjetničke slike itd). 2.3. Deflacija Deflacija je monetarna pojava suprotna od inflacije. Manifestira se u znatno većoj tražnji u odnosu na ponudu novca. Osnovni uzroci deflacije su kao i kod inflacije, samo što imaju suprotan predznak. Dakle, glavni uzrok deflacije je umanjenje efektivne novčane tražnje, tj.restriktivna monetarno-kreditna politika. Osim toga, uzrok može biti i neadekvatna raspodjela u smislu da je predimenzionirana investiciona u odnosu na ličnu i javnu potrošnju. Deflacija je prvenstveno rezultat svjesnog opredjeljenja nosilaca ekonomske politike. Deflaciona politika se vodi prvenstveno radi stabilnosti i povećanja pariteta novčane jedinice, te unošenja strožih ekonomskih parametara u tokove reprodukcije, kako bi se postigla efikasnost u privreĎivanju. Ekonomske i socijalne posljedice deflacione politike su vrlo negativne. Zajedno sa deflacijom dolazi do smanjenja nadnica i plata, umanjene realizacije roba uprkos opadanju cijena, porasta rizičnosti investicija, a na duži rok smanjenje obima investicija, zaposlenosti i obima proizvodnje. 2.4. Stagflacija Stagflacija je pojava kod koje se istovremeno sa visokom inflacijom bilježi i visoka stopa nezaposlenosti, odnosno stagnacija privrednih tokova. Dakle, kod stagflacije postoji dvostruka neravnoteža: višak ponude

72

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM u odnosu na tražnju novca i istovremeno višak ponude u odnosu na tražnju radne snage. Kao indikator stagflacije koristi se tzv.indeks neugodnosti, koji predstavlja zbir stope nezaposlenosti i stope inflacije. Osnovni uzrok ovakvom stanju je što u doba recesije, zbog političkih i socijalnih presija ne dolazi do snižavanja nadnica i plata, kao i budžetske potrošnje. U ovakvim okolnostima, radi osiguravanja nesmetanih tokova privreĎivanja i dostignutog “kvaliteta života”, neophodno je voditi politiku permanentne inflacije. S druge strane, skroman rast cijena u odnosu na kupovnu moć potrošača ne ostavlja dovoljno prostora za kapitalizaciju dijela dobiti, kao i reinvestiranje dividende i po tom osnovu adekvatnu investicionu potrošnju. Time se izaziva rast nezaposlenosti i na duži rok relativno smanjenje ponude, odnosno stagnacija privrednog rasta. U ovim uslovima, bilo kakav rast efektivne novčane tražnje na bazi ekspanzivne monetarno-kreditne politike ne može doprinijeti prevazilaženju visoke nezaposlenosti i stagniranja privrednih tokova. Zato su nakon 70-ih godina neke od najrazvijenijih zemalja napustile kejnzijanski koncept “privredni rast uz punu zaposlenost” u korist strategije “ravnoteža na nivou nedovoljne zaposlenosti”. To je značilo oslobaĎanje privrede od političkih i socijalnih presija i stvaranje prostora za efikasnije privreĎivanje i ekonomsku ravnotežu na bazi tržišnog mehanizma. Cijena ovakvog pristupa slamanju stagflacije je enormni rast budžetskih deficita kod tih zemalja. 2.5. Devalvacija i revalvacija Devalvacija i revalvacija su finansijske, odnosno monetarne operacije koje znače saniranje monetarne neravnoteže u zemlji na osnovu promjene pariteta domaće valute u odnosu na mjernu jedinicu zlata, odnosno u odnosu na konvertibilne valute. Devalvacija predstavlja monetarnu operaciju kojom se u formi pravnog akta proglašava i utvrĎuje smanjenje zvaničnog pariteta domaće valute u odnosu na konvertibilne valute. Država pristupa devalvaciji kad je na to prisiljena jer dotadašnji zvanični kurs usljed depresijacije postaje suviše vještački i ne može se potvrditi na meĎunarodnom tržištu. U novije vrijeme gotovo sve države su sa fiksnog prešle na tzv.fluktuirajuće (plivajuće) kurseve. To znači da se omogućava odstupanje od zvaničnog pariteta naviše i naniže do odreĎene granice. Ukoliko su ova odstupanja veća, neophodno je pristupiti devalvaciji. Kao pozitivan efekat devalvacije, obično se ističe poboljšanje trgovinskog bilansa. Poslije devalvacije domaće cijene postaju atraktivne za meĎunarodno tržište, pa se povećava izvoz. Istovremeno, strana roba postaje preskupa za domaće kupce, pa se smanjuje uvoz. MeĎutim, treba istaći da je ovaj pozitivni učinak kratkog vijeka i učinci devalvacije su na duži rok negativni po trgovinski bilans. Isto važi za posljedice devalvacije koje se odnose na saniranje niske domaće produktivnosti rada, zatim u pogledu slabljenja konkurentske sposobnosti domaće robe na meĎunarodnom tržištu, te u odnosu na gubljenje povjerenja u domaću valutu i monetarnu politiku države. Da bi devalvacija imala pozitivne učinke, pretpostavka je poduzimanje sinhroniziranih poteza u onim segmentima društvene reprodukcije koji su generator inflacionog pritiska. Revalvacija je monetarna operacija kojom se u formi pravnog akta povećava paritet domaće valute u odnosu na mjernu zlatnu ili deviznu podlogu, odnosno u odnosu na konvertibilne valute. Revalvacija je takoĎe posljedica monetarne neravnoteže, odnosno nesklada izmeĎu relativno manjeg agregata tražnje u odnosu na agregat ponude roba i usluga. Pretpostavke revalvacije su apresijacija (povećanje kupovne moći) novca, veći faktički u odnosu na nominalni kurs valute, te izražen platni suficit zemlje u odnosu na inostranstvo.

73

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 3. OSNOVE MONETARNO-KREDITNOG SISTEMA Monetarno-kreditni sistem je skup zakona i drugih pravnih propisa kojima se utvrĎuju odnosi i pravila ponašanja u domenu monetarnog i kreditnog poslovanja. On je integralni dio privrednog sistema zemlje. 3.1. Monetarni sistem Monetarni sistem je skup propisa kojima se regulišu odnosi i utvrĎuju pravila koja se odnose na novčane tokove. Pravni osnov za funkcionisanje novčanih tokova prvenstveno čine zakoni o novcu i centralnoj banci, zakoni o bankama i drugim finansijskim organizacijama, o unutrašnjem platnom prometu, o deviznom poslovanju, o hartijama od vrijednosti, te drugi propisi kojima se regulišu pojedini segmenti novčanih tokova. Osnovna pitanja koja se obuhvataju tim propisima su: - novčana jedinica kao sredstvo plaćanja unutar zemlje; - paritet i konvertibilnost novčane jedinice; - emisija papirnog i kovanog novca; - funkcioniranje i djelokrug centralne banke; - regulisanje količine novca u opticaju; - platni promet unutar zemlje u smislu gotovinskih i bezgotovinskih instrumenata plaćanja; - plaćanja prema inostranstvu; - status banaka i drugih finansijskih organizacija; - održavanje likvidnosti banaka i drugih monetarnih institucija koje kreiraju novac; - emisija vrijednosnih papira i funkcioniranje tržišta novca i tržišta kapitala; - održavanje likvidnosti prema inostranstvu; - dometi učešća države, prvenstveno centralne banke, u preduzimanje mjera koje se odnose na obim i kretanje novčane mase. U odnosu na uobičajeno ustrojstvo u svijetu, monetarni sistem BIH ima 2 opće specifičnosti: 1. Ustav BiH, pored normiranja jedinstvenog valutnog sistema i uspostave Centralne banke, je za period od 6 godina nakon usvajanja Ustava neposredno regulisao konvertibilnost valute i djelokrug rada Centralne banke BiH, što se inače reguliše odgovarajućim zakonima. Za naznačeni period CB ne može odobravati kredite emisijom novca, niti djelovati kao valutna emisiona ustanova. To praktično znači da CB za ovo vrijeme funkcionira kao monetarni odbor (currency board). Monetarni odbori javljaju se u slučajevima kad se domaći novac po fiksnom kursu veže za stranu – rezervnu valutu. To pretpostavlja držanje sredstava u rezervnoj valuti u obimu koji mora biti jednak obimu domaćeg novca u opticaju, i sa mogućnosti konvertiranja domaćeg novca za rezervnu valutu u svakom trenutku. Treba istaći da su ovlaštenja CB ipak znatno veća u odnosu na klasične monetarne odbore. 2. Trenutna nekonzistentnost zakona i propisa u ovom domenu. Još uvijek nisu doneseni neki neophodni zakoni na nivou BiH, a ni entiteti nisu uskladili svoje zakone sa usvojenim zakonima, tako da je zapravo još uvijek aktuelan proces potvrĎivanja monetarnog sistema u njegovom ustavnom i funkcionalnom odreĎenju. 3.2. Izvori i vrste kredita Osnovne funkcije kredita su da omogući brži i jednostavniji promet i da bude jedan od vodećih instrumenata ekonomske politike. Polazeći od toga, kreditni sistem ima zadatak da pravnim propisima ustanovi osnovne odnose i pravila ponašanja vezana za koncentraciju slobodnih novčanih sredstava i njihovo korištenje u vidu kredita. Glavni izvori iz kojih se obezbjeĎuju kreditna sredstva su:

74

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 1. Privremeno neangažirana sredstva preduzeća koja potiču iz tekućih prihoda, a koja se koriste za svakodnevne isplate po osnovu ispunjavanja obaveza za materijalne troškove, poreze i druge izdatke. Pošto ova sredstva nemaju ravnomjernu dinamiku priliva i odliva, niti su dobila svoju definitivnu namjenu, mogu se javiti kao izvor kredita. 2. Sredstva poslovnog fonda (amortizacije i akumulacije). Pošto se izdvajanje sredstava u fondove amortizacije i akumulacije vrši tokom dužeg perioda, a trošenje tek po akumuliranju sredstava, ova sredstva se u meĎuvremenu javljaju kao izvor kredita. 3. Neangažirana sredstva budžeta, fondova i drugih instrumenata javnog finansiranja. Za njih je takoĎer karakteristično da se dinamika priliva i odliva često ne podudara. 4. Slobodna novčana sredstva graĎana koja potiču iz razlike izmeĎu moguće i realne (stvarne) kupovne moći. Ova razlika sredstava se deponuje u bankama (štednja graĎana). 5. Sredstva iz inostranih zajmova, nezavisno od toga da li se kao dužnici pojavljuju banke ili preduzeća 6. Sredstva banaka. Banke svojim poslovanjem ostvaruju dobit. Dio ove dobiti mogu usmjeriti za kreditiranje. Značajan izvor kredita je i multipliciranje depozita i drugi vidovi kreiranja novca od strane banaka. Vrste. Prema namjeni, krediti mogu biti privredni, bilo za nabavku osnovnih (investicioni krediti) ili obrtnih sredstava i potrošački, koji se odobravaju graĎanima za nabavku potrošnih dobara. Prema trajanju, krediti mogu biti novčani ili bankarski i komercijalni ili robni. Novčani se odobravaju i vraćaju u novcu, a komercijalni se odobravaju u robama, a vraćaju u novcu. Prema porijeklu, krediti mogu biti domaći i inostrani (povjerilac je strano lice). Prema načinu obezbjeđenja krediti mogu biti lični (nema realnog obezbjeĎenja kredita), mjenični (kredit se obezbjeĎuje mjenicom), lombardni (obezbjeĎenje se vrši predajom zlata, nakita i drugih dragocjenosti kao zaloga) i hipotekarni (kredit se obezbjeĎuje upisom hipoteke na nekretnine dužnika). 3.3. Bankarski sistem Bankarski sistem savremenih država kao osnovne nosioce monetarno-kreditnog sistema podrazumijeva centralnu banku i poslovne banke. Centralna banka (emisiona banka) je najznačajnija finansijska institucija u monetarnom sistemu. Javlja se i u regulativi (praktično kreira monetarno-kreditni sistem putem zakonodavne inicijative i donošenjem propisa u svojoj nadležnosti) i u operativi (preduzima različite mjere kojima se utiče na monetarne agregate). Djelokrug centralnih banaka obuhvata 3 glavna sektora poslova: 1. Regulisanje novčane mase; 2. Održavanje likvidnosti i kreditna kontrola 3. Ostali (operativni) poslovi. Regulisanje koliĉine novca u opticaju i odrţavanje pariteta novĉane jedinice predstavlja glavnu funkciju centralne banke. U ovom sektoru poslova je i emisija gotovog novca ili njegova tezauracija, sa neposrednim učincima po količinu novca u opticaju. Odrţavanje likvidnosti banaka i kreditna kontrola vrši se u pogledu propisivanja uslova održavanja minimalne likvidnosti i načina korištenja obavezne rezerve, kao i u pogledu kontrole kreditne aktivnosti i kreditiranja banaka radi likvidnosti. U ovom domenu posebno značajni su poslovi vezani za održavanje likvidnosti prema inostranstvu po osnovu regulisanja plaćanja sa inostranstvom, kupovine i prodaje deviza i upravljanja deviznim rezervama.

75

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM U okviru ostalih aktivnosti centralne banke, od posebnog značaja je učešće na tržištu novca i kapitala, kao i poslovi platnog prometa za državu i kreditiranje države (leteći dugovi). Centralna banka BiH. Slijedeći odredbe Zakona o Centralnoj banci BiH, djelokrug rada Centralne banke obuhvata: - održavanje stabilnosti domaće valute (KM), kao zakonskog sredstva plaćanja; - definiranje i kontrola monetarne politike BiH po osnovu izdavanja domaće valute i upravljanja službenim deviznim rezervama; - deponiranje sredstava BiH i komercijalnih banaka radi ispunjenja zahtjeva za obaveznim rezervama; - emisija i tezauracija domaće valute; - koordiniranje djelatnosti agencija za bankarstvo; - ostvarivanje meĎunarodne saradnje. U pogledu kreiranja monetarne politike, Centralna banka nema instrumenata u punom smislu riječi, osim izdavanja novca (kao monetarni odbor) i stopa obaveznih rezervi, te nekih elemenata tržišta novca i kapitala. U pogledu održavanja likvidnosti i kreditne kontrole poslovnih banaka, ovlaštenja Centralne banke su takoĎer umanjena. Izdavanje licenci i supervizija banaka su u nadležnosti entitetskih agencija za bankarstvo. Ovlaštenja CB u ovom domenu odnose se samo na koordiranje djelatnosti agencija. Poslovne banke. Poslovne banke su monetarne institucije koje obavljaju raznovrsne finansijske transakcije i čiji osnovni motiv poslovanja je ostvarivanje dobiti. Djelatnost poslovnih banaka može se podijeliti na pasivne, aktivne, neutralne i vlastite poslove. Pasivni poslovi su aktivnosti kojima banka prikuplja novčana sredstva i stvara obaveze prema komitentima. Tu spadaju depozitni poslovi, emisija vrijednosnih papira i zaduživanje. Kod pasivnih poslova banka se obavezuje na naknadu depozitarima u vidu pasivnih kamata. Aktivni poslovi podrazumijevaju stvaranje potraživanja prema komitentima, prvenstveno po osnovu kreditiranja, ali i drugih oblika plasiranja kapitala od strane banaka. Kreditiranje podrazumijeva naknadu u korist banke po osnovu aktivnih kamata. Neutralni poslovi su različiti posrednički poslovi za račun komitenata, najčešće poslovi platnog prometa. Banka u ovim poslovima stiče korist u vidu provizije. Vlastiti poslovi uglavnom se odnose na aktivnost banaka na tržištu novca i kapitala kojima banka za vlastiti račun stupa u odreĎene finansijske transakcije sa ciljem ostvarivanja dobiti. Osnovni principi poslovanja banaka su likvidnost, sigurnost i rentabilnost. Načelo likvidnosti znači da banka treba u svakom momentu biti u stanju da ispuni svoje obaveze prema komitentima, prvenstveno obaveze po osnovu depozita i odobrenih kredita. Načelo sigurnosti odnosi se prvenstveno na plasmane kredita. To znači da banke trebaju strogo voditi računa o ekonomskoj snazi komitenata i da kredite obezbjeĎuju jemstvom ili realnim osiguranjem. Načelo rentabilnosti poslovanja banaka znači da ostvareni prihodi trebaju biti što veći u odnosu na angažovani kapital. Poslovne banke u BiH. Prema Zakonu o bankama (Sl.novine FBiH br.39/98), banke se se osnivaju i posluju kao dioničarsko društvo. Zakonom se normiraju pitanja od neposrednog značaja za status banaka, kao što su: - osnivanje (obavezna dozvola od strane Agencije za bankarstvo); - minimalni iznos osnivačkog kapitala (5 miliona KM);

76

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM -

organizacija (statutom banke se utvrĎuje način rada organa banke, iznos kapitala, vrste, broj i nominalna vrijednost dionica itd); uslovi za funkcionisanje banke; knjigovodstvo, revizija i kontrola; postupak stečaja i likvidacije banaka.

Posebno su značajne odredbe Zakona koje se odnose na izlaganje banke kreditnom riziku. Ono prema pojedinačnom korisniku ili grupi vezanih korisnika ne smije preći iznos od 40% osnovnog kapitala. Iznos neobezbijeĎenog kredita pojedinačnom korisniku ne smije biti veći od 5% osnovnog kapitala. Ako se radi o iznosu većem od 25% osnovnog kapitala, plasman mora biti u potpunosti obezbijeĎen utuživim zalogom čija vrijednost prelazi iznos kredita. Pored ovoga, banke su dužne Agenciji dostavljati izvještaje o poslovanju, likvidnosti, solventnosti i rentabilnosti, uključujući i dodatne podatke i mišljenja po zahtjevu Agencije za bankarstvo.

4. MONETARNO-KREDITNA POLITIKA Monetarna politika je skup mjera koje poduzima država (prvenstveno centralna banka), a kojei na tokove privreĎivanja utiču stvaranjem, poništavanjem, raspodjelom i preraspodjelom novčane mase, odnosno posredstvom usmjeravanja nočanih tokova. 4.1. Ciljevi Ciljevi monetarno-kreditne politike mogu se podijeliti u 2 grupe: 1. Kvantitativni ciljevi, usmjereni na regulisanje količine novca u opticaju; 2. Kvalitativni ciljevi, usmjereni na raspodjelu i preraspodjelu novčane mase radi preferiranja pojedinih segmenata ekonomskog razvoja. Osim toga, ciljevi se mogu klasificirati na osnovu nosilaca njihove realizacije, odnosno da li se mogu realizirati aktivnošću same centralne banke (npr.količina novca u opticaju), samih poslovnih banaka (npr.kreditiranje preduzeća podsticanje štednje itd), ili je za njihovu realizaciju neophodno učešće ukupnog monetarnog mehanizma (npr.monetarna ravnoteža, kamatna stopa itd) Mjere. Ako se imaju u vidu samo kvantitativni ciljevi monetarne politike, u osnovi se može govoriti o ekspanzivnoj i restriktivnoj monetarnoj politici. Ekspanzivna podrazumijeva osjetno povećanje novčane mase u odnosu na njen optimalni nivo, tj.povećanje ponude u odnosu na tražnju novca. Restriktivna znači manji rast novčane mase u odnosu na porast ponude roba i usluga, tj.smanjenje ponude u odnosu na tražnju novca. Motiv ekspanzivne monetarno-kreditne politike je porast investicione potrošnje, zaposlenosti, te šira i intenzivnija socijalna politika. Restriktivnom monetarno-kreditnom politikom nastoje se uravnotežiti agregati tražnje i ponude i time stabilizirati novčana jedinica. U osnovi se i ekspanzivna i restriktivna monetarna politika vode istim instrumentima, uz različite predznake: - eskontna stopa – manja stopa izaziva ekspanziju, a veća kontrakciju kredita; - politika otvorenog trţišta – prodaja hartija od vrijednosti dovodi do smanjenja, a kupovina do povećanja novčane mase; - stopa obaveznih rezervi – manja stopa obaveznih rezervi banaka znači povećanje njihovog kreditnog potencijala, a time i količine novca u opticaju. Veća stopa ima suprotan efekat; - povlaĉenje ili izdavanje blagajniĉkih zapisa – u slučaju povlačenja novčana masa se smanjuje i obrnuto; - kupovina ili prodaja deviza; - emisija i tezauracija novca.

77

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Treba imati u vidu da navedene mjere imaju efekte i po kvalitativne ciljeve monetarno-kreditne politike (npr.na kretanje ponude i tražnje na tržištu novca, portofilio selekciju, reinvestiranje dividende itd). Zbog toga je pri kreiranju konkretne monetarno-kreditne politike od izuzetnog značaja sistematizacija kvantitativnih i kvalitativnih ciljeva, kao i selekcija mjera kojima se realiziraju.

FISKALNI SISTEM 1. POJAM I ZADACI FISKALNOG SISTEMA Fiskalni sistem obuhvata novčane tokove u u vezi sa formiranjem i usmjeravanjem sredstava na ime potreba javnog (općeg) karaktera, odnosno općih i zajedničkih uslova privreĎivanja u državnoj zajednici. Putem fiskalnog sistema fomiraju se sredstva koja se koriste za funkcioniranje države, za niz djelatnosti čiji se rad ne valorizira isključivo na tržištu (npr.obrazovanje, zdravstvo, nauka itd), te za stvaranje materijalne osnove ekonomskog djelovanja države (intervencije u privredi). 1.1. Dometi finansijske aktivnosti Finansijska aktivnost države ima 2 opća vida: 1. Formiranje sredstava, odnosno sistem javnih prihoda; 2. Usmjeravanje sredstava, odnosno sistem javnih rashoda u okviru kojeg se osiguravaju sredstva na ime funkcioniranja države i drugih javnih izdataka. Finansijska aktivnost države se od finansijskih aktivnosti pojedinaca i preduzeća razlikuje po slijedećem: 1. Ne zasniva se na tržišnom mehanizmu; 2. Nije motivisana sticanjem dobiti, već osiguravanjem sredstava za zadovoljavanje javnih potreba; 3. Država prvo planira javne rashode, pa onda način njihovog pokrivanja, odnosno strukturu prihoda; 4. Država nema vanjskih ograničenja u pribavljanju sredstava, ali postoje unutrašnja ograničenja (limiti) po kojima država svojim aktivnostima ne smije dovesti u pitanje akumulativnu i reproduktivnu sposobnost privrede. Finansijska aktivnost države u osnovi zavisi od karaktera državne zajednice u smislu obima tzv.socijalizacije društvenog života, tj.obaveza koje na sebe preuzima država u ekonomskom i socijalnom razvoju. Tek nakon definiranja stepena socijalizacije, domete fiskalnog sistema determinira nivo razvijenosti privrede, odnosno društveni proizvod. S tim u vezi u periodu liberalnog koncepta, zadaci fiskalnog sistema vezani su isključivo za obezbjeĎivanje sredstava za pokriće klasičnih javnih potreba. Ovaj koncept u potpunosti je transformiran u vrijeme ekonomskih kriza 30-ih godina. 1.2. Osnovni zadaci Osnovni zadaci svih fiskalnih sistema u savremenim uslovima su finansijski, ekonomski i socijalni. Finansijski zadaci odnose se na osiguravanje sredstava na ime finansiranja potreba javnog karaktera, putem poreza i drugih prihoda (doprinosi, javni zajam, prihodi od javnog sektora). Socijalni zadaci usmjereni su na redistributivne učinke kojima se ostvaruju ciljevi socijalne politike. Redistributivni učinci postižu se kod formiranja javnih prihoda jer se distribucija poreskog pritiska vrši prema ekonomskoj snazi poreskih obveznika, a posebno kod formiranja javnih rashoda jer se znatan dio budžetskih sredstava usmjerava neposredno u socijalne transfere i usluge javnog karaktera.

78

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Ekonomski zadaci odnose se na korištenje fiskalnog sistema s ciljem osiguranja pretpostavki stabilnog privrednog razvoja, tj. kao korekcija tržišnog mehanizma (promjene u poreskom opterećenju, investiranje ili subvencioniranje odreĎene proizvodnje i sl). Obim učešća pojedinih osnovnih zadataka zavisi od stepena privrednog razvoja i konjunkturnih privrednih kretanja. Manji stepen razvoja znači i relativno veće učešće finansijskih zadataka, a veći stepen razvoja po pravilu podrazumijeva i znatnije učešće socijalnih izdataka.

2. SISTEM JAVNIH PRIHODA Sistem javnih prihoda obuhvata različite oblike formiranja sredstava na ime finansiranja javnih izdataka. Javni prihodi se dijele na fiskalne i nefiskalne. Kod fiskalnih prihoda država koristi autoritet vlasti i radi se o jednostranom nametanju obaveza fizičkim i pravnim licima (porezi, doprinosi, carine, takse itd). Kod nefiskalnih prihoda država ne koristi autoritet vlasti i u osnovi se radi o prihodima po osnovu ugovora (npr.javni zajam) ili na bazi ekonomske aktivnosti države (javni sektor privrede, prihodi ostvareni na tržištu kapitala itd). Najznačajniji izvor prihoda su porezi, te je uobičajeno da se pod pojmom poreski sistem podrazumijeva ukupan sistem javnih prihoda u jednoj zemlji. 2.1. Pojam i karakteristike poreza Porez je davanje u novcu koje je opće, prinudno i bez protivnaknade. Utvrđuje po poreskoj snazi obveznika, a sredstva se koriste od strane države radi pokrića općih potreba i interesa. Iz ovakvog pojmovnog odreĎenja proizilaze i osnovne karakteristike poreza: 1. To je prinudno davanje – porezi su posljedica autoriteta države; 2. Porez je opće davanje – svi graĎani i preduzeća pod istim uslovima, a prema svojoj ekonomskoj snazi imaju poresku obavezu. Eventualno oslobaĎanje od poreza regulira se istim zakonom kojim je ustanovljen porez. 3. Kod poreza nema neposredne protivnaknade. Postoji opća protivnaknada u vidu osiguravanja općih uslova života i privreĎivanja. 4. Porezi se uvode radi obezbjeĎivanja sredstava na ime općih (javnih) potreba. Time se razlikuju od doprinosa, kojima se finansiraju zajedničke potrebe javnog karaktera. 5. Porezi su nenamjenskog karaktera, za razliku od nekih drugih prihoda koji imaju unaprijed utvrĎenu namjenu. 6. Za nastanak poreske obaveze bitan je ekonomski momenat, odnosno manifestacija poreske sposobnosti, a ne pravni momenat (npr.državljanstvo). Poreska sposobnost se manifestira sticanjem ili trošenjem dohotka, posjedovanjem i prometom imovine. 7. Ispunjavanje poreske obaveze vrši se u novcu. Izuzetno se može obavljati u naturi, u vrijeme ratova ili ekonomskih kriza ili kod poreza na naslijeĎe i poklone (neki sistemi omogućuju da se ovaj porez plati iz ostavinske ili poklonjene mase). 2.2. Poreska naĉela U finansijskoj teoriji poznata su Smitova naĉela: 1. 2. 3. 4.

Svi graĎani dužni su učestvovati u podmirivanju javnih izdataka srazmjerno dohotku; Poreska obaveza mora biti tačno utvrĎena, kako bi se spriječila samovolja poreskih organa; Porezi treba da se neplaćuju u najpovoljnije vrijeme i na za obveznika najpogodniji način; Troškovi naplate poreza trebaju biti što manji.

Najčešće upotrebljavana su poreska načela A.Wagnera: 1. Finansijsko naĉelo ima 2 osnovna zahtjeva: izdašnost i elastičnost poreza. Izdašnost znači da porezi trebaju osigurati dovoljno sredstava za pokriće javnih potreba. Elastičnost podrazumijeva da porezi

79

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM trebaju pratiti konjunkturna kretanja u privredi, tj.ako rastu proizvodnja i potrošnja treba da rastu i porezi i obrnuto. 2. Ekonomsko naĉelo znači 2 opća zahtjeva: forme oporezivanja trebaju biti ekonomski racionalne i da se ne mijenjaju često, kako ne bi izazvale poremećaje u privredi; porezi treba da budu stimulativni (ne treba da remete tržišnu alokaciju ukoliko je efikasna, a istovremeno da motivišu preduzeća na efikasno korištenje raspoloživih resursa). 3. Socijalno-politiĉko naĉelo odnosi se na pravičnost u oporezivanju. Ovo načelo ima 2 opća zahtjeva: univerzalnost i ravnomjernost. Univerzalnost znači da su svi graĎani dužni pod jednakim uslovima snositi poreski teret, odnosno da niko nije osloboĎen poreske obaveze. Izuzetak predstavljaju poreska osloboĎenja koja se uvode istim zakonom kojim se regulira porez (oslobaĎanje socijalno ugroženih lica, humanitarnih organizacija i sl). Ravnomjernost znači da se poreske obaveze rasporeĎuju prema ekonomskoj snazi obveznika. U tom smislu koriste se različite poreske stope: proporcionalne (rastom osnovice plaćeni porez raste proporcionalno), progresivne (plaćeni porez progresivno raste sa porastom osnovice) i degresivne (isti učinak kao progresivne, s tim što se za polazište uzima najveća stopa, pa ona opada sa smanjenjem osnovice). 4. Administrativno-politiĉko naĉelo insistira na 3 zahtjeva: odreĎenost, komodite i ekonomičnost. OdreĎenost znači da se osnovni elementi poreza (obveznik, osnovica, stopa, osloboĎenja i olakšice, obračun i naplata) moraju utvrditi zakonom kojim se uvodi porez. Komoditet pretpostavlja da se rokovi plaćanja podese tako da obveznik najlakše podnese poreski teret (npr.porez na plate plaća se u vrijeme naplate plata i sl). Ekonomičnost pretpostavlja da sama naplata poreza ne angažira velike izdatke. 2.3. Vrste poreza Prema naĉinu naplate, porezi mogu biti u novcu i naturi. Ova podjela ima više historijski značaj. Po objektu oporezivanja, porezi se dijele na objektne i subjektne. Kod objektnih se svaki poreski izvor posebno oporezuje. Kod subjektnih poreza vrši se oporezivanje cjelokupne, tj.sintetizirane ekonomske snage graĎanina (subjekta). Po naĉinu utvrĊivanja poreske sposobnosti i ukupnim efektima poreza, porezi se dijele na neposredne i posredne. Neposredni porezi se temelje na poreskoj snazi koja se manifestuje u sticanju dohotka i posjedovanju imovine. UtvrĎuju se na osnovu unaprijed poznatih činjenica i vode se u odgovarajućim evidencijama (katastar zemljišta, registar zgrade i druge poreske i poslovne knjige). Glavni predstavnik neposrednih poreza je porez na dohodak fizičkih i pravnih lica. Dobre strane ovog poreza su stabilnost izvora prihoda i pravičnost u oporezivanju. Loše strane se odnose na neelastičnost u odnosu na kratkoročna konjunkturna kretanja, psihološki su teže prihvatljivi i iziskuju veće troškove utvrĎivanja i naplate. U neposredne poreze osim poreza na dohodak spadaju i porez na prihod od poljoprivrede, porez na zgrade, na imovinu, rentni porez, porez na prihode od nekretnina itd. Posredni ili indirektni porezi zasnivaju se na poreskoj snazi koja se manifestuje u vidu potrošnje ili prenosa imovine. Njihovo utvrĎivanje vrši se prema elementima koji nisu unaprijed poznati, te se poreska obaveza zasniva na tarifi za radnje i činjenice u ovom domenu. Glavni predstavnik posrednih poreza je porez na promet proizvoda i usluga. Prednosti ove forme poreza su u izdašnosti i psihološkoj prihvatljivosti jer se iznos poreza uračuanava u cijenu tako da graĎani po pravilu i ne znaju koji dio cijene se odnosi na porez (zato se često naziva “oporezivanje pod anestezijom”). Nedostaci se odnose na regresivno dejstvo jer porez na promet relativno teže pogaĎa

80

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM siromašnije u odnosu na bogatije slojeve stanovništva. U pogledu ekonomskih učinaka, porez na promet neposredno utiče na opći nivo cijena, jer ima “ugraĎen” inflacioni pritisak. U grupu posrednih poreza spadaju i carine, te akcize (porez na visokotarifne proizvode – benzin, cigarete, alkohol itd). 2.4. Doprinosi Zajednička karakteristika poreza i doprinosa je što su oba fiskalni izvori prihoda, tj.zasnivaju se na autoritetu države. MeĎutim, za razliku od poreza, gdje je princip opće protivnaknade, kod doprinosa se radi o principu “posebne protivnaknade”. To znači da se doprinosi javljaju u slučajevima kada dolazi do preplitanja općeg i pojedinačnog interesa. Obveznici doprinosa su graĎani koji imaju neposrednu mjerljivu korist od aktivnosti države, za razliku od poreza kod kojih nema ove mjerljive koristi (npr.doprinos za izgradnju puta platiće graĎani čije nekretnine graniče sa istim, odnosno putna komunikacija neposredno utiče na porast vrijednosti njihovih nekretnina). Najznačajniji doprinos u svjetskim razmjerama je doprinos za socijalno osiguranje (krajem 80-ih unutar zemalja EU učestvovao je sa 29,2% u ukupnim fiskalnim prihodima). Kod taksi, koje predstavljaju treću najznačajniju vrstu fiskalnih prihoda, radi se o principu “specijalne protivnaknade”. Obveznik takse je lice koje zahtijeva odreĎenu radnju državnog organa. Svrha takse je da pokrije troškove pružanja usluge od strane državnog organa. 2.5. Javni zajam Javni zajam predstavlja nefiskalni oblik prihoda. Zasniva se na ekonomskim interesima povjerilaca (graĎana i privrednih subjekata) i države kao dužnika. Zajam je vanredan prihod i najčešće se pojavljuje kad se redovnim prihodima ne mogu pokriti izdaci. U savremenim uslovima, u praksi najrazvijenijih zemalja zajmovi su postali redovan izvor prihoda. Osnovne karakteristike javnog zajma su dobrovoljnost u ugovornoj formi i povratnost uz kamatu kao naknadu. Iz navedenog se nameće zaključak da zajmovi i nisu pravi prihodi kao porezi, doprinosi i takse jer oni predstavljaju anticipiranje prihoda, tj.nakon isteka odreĎenog roka država mora otplaćivati zajam sredstvima iz poreza, doprinosa i drugih dažbina. Svrha zaključivanja zajma – po klasičnoj teoriji zajam treba biti povremeni i rijetki izvor prihoda u izuzetnim situacijama (ratovi, elementarne nepogode i sl). Po savremenoj teoriji, glavna svrha zaključivanja zajmova je aktiviranje neangažiranih novčanih sredstava od strane države kako bi se ostvarili odreĎeni ekonomski i socijalni efekti. Shodno tome, intenzitet korištenja zajmova zavisi od priliva sredstava po osnovu poreza, te od veličine neangažiranih novčanih sredstava i potrebe za većim operativnim učešćem države u privrednim tokovima. Tako je korištenje javnih zajmova intenzivno u vrijeme recesije i obrnuto.

3. PORESKA POLITIKA Poreska politika u širem značenju se shvata kao ukupnost privredno-sistemskog i ekonomsko-političkog oblikovanja sistema oporezivanja. U tom kontekstu, poresku politiku determiniraju 3 opća elementa: ciljevi, struktura i institucionalna osnova oporezivanja. 3.1. Ciljevi Ciljevi oporezivanja dijele se u 2 grupe: 1. Fiskalni ciljevi, u smislu osiguranja sredstava na ime javnih izdataka; 2. Vanfiskalni ciljevi, koji se temelje na tome da poreski pritisak na ekonomsku moć izaziva promjene u aktivnostima i ponašanju poreskih obveznika.

81

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Diferenciranje navedenih ciljeva vrši se na taj način što se u prvom slučaju vrši linearno oporezivanje (proporcionalne poreske stope) i uz zadržavanje tržišne alokacije, a u drugom slučaju selektivno oporezivanje, odnosno različit poreski pritisak na relativno jednake poreske snage obveznika. Time se koriguju tržišni učinci. Mnogobrojni ciljevi mogu biti u različitom meĎusobnom odnosu: konkurentni, komplementarni ili neutralni. U funkcionalnom aspektu poreskog sistema posebno je značajna konzistentnost ciljeva i funkcionalan odnos izmeĎu ciljeva i sredstava kojima se ti ciljevi realizuju. Naznačena korelacija nastoji se oblikovati kroz skalu ciljeva. 3.2. Struktura poreza Struktura poreza prvenstveno se odnosi na ciljeve oporezivanja, vrste poreza i odnos izmeĎu proporcionalnog i progresivnog oporezivanja. U savremenim uslovima u strukturi poreza se kombinuju neposredni i posredni porezi, analitički i sintetički, objektni i subjektni porezi, te proporcionalno i progresivno oporezivanje. Zajednička karakteristika savremenih poreskih sistema je veće prisustvo neposrednih u odnosu na posredne poreze, kao i potenciranje progresivnih u odnosu na proporcionalne stope. U strukturi poreza izdvajaju se vodeći porezi, koji zapravo nose glavni teret zadataka oporezivanja (porez na dohodak fizičkih lica, porez na dobit preduzeća, porez na promet proizvoda i usluga odnosno dodatnu vrijednost, te doprinos za socijalno osiguranje). Ostali porezi u osnovi imaju dopunski karakter. 3.3. Institucionalna osnova oporezivanja Institucionalna osnova poreskog sistema odnosi se na strukturu nosilaca poreskih ovlaštenja. Time se opredjeljuje stepen decentralizacije ukupne finansijske aktivnosti u državi. Priroda finansijske aktivnosti pretpostavlja kompromis izmeĎu uniformnosti i ekstremne decentralizacije poreskih ovlaštenja. Razmjeri decentralizacije zavise prvenstveno od ekonomskih efekata poreza (finansijski, redistributivni ili ekonomski učinci). Kod finansiranja javnih potreba decentralizacija je neophodna, kod redistribucije dohotka poželjna (uz visok stepen koordinacije izmeĎu različitih nivoa vlasti), a u ekonomskom odnosno razvojnom aspektu poreskog sistema, decentralizacija je više izuzetak nego pravilo (rješenja su vrlo često uniformna jer je u ovom domenu primarna odgovornost centralnih organa vlasti). 3.4. Poreska politika u BiH Poreski sistem u BiH praktično se svodi na osiguranje sredstava po reduciranoj formi na ime finansiranja klasičnih javnih potreba – državne strukture u najširem smislu i minimuma socijalne sigurnosti graĎana. Postojeća struktura poreza je izrazito reducirana, kako u pogledu ciljeva pojedinih izvora (isključivo finansijski), tako i u odnosu na forme oporezivanja. U strukturi javnih prihoda izostaju nefiskalni prihodi (javni zajam i prihodi javnog sektora privrede), bez kojih su nezamislivi savremeni fiskalni sistemi. Što se tiče odstupanja u posebnim elementima poreskog sistema, potrebno je istaći: 1. Status doprinosa je preširoko normiran; 2. Odstupanje u odnosu na evropsko okruženje kod poreza na promet proizvoda i usluga ogleda se u tome što je kod nas u primjeni jednofazni porez na promet u oblasti trgovine na malo sa dosta razuĎenom tarifom, dok evropske zemlje primjenjuju najnoviju varijantu oporezivanja prometa – porez na dodatnu vrijednost (tzv.svefazni neto-porez na promet). Posebna karakteristika postojećeg poreskog sistema je institucionalna osnova oporezivanja, tj.podjela poreskih ovlaštenja koja podrazumijeva prenaglašen stepen decentralizacije poreske vlasti.

82

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 4. SISTEM JAVNIH RASHODA Iako sistem javnih rashoda obuhvata više instrumenata formiranja i usmjeravanja sredstava, zbog značaja budžeta je uobičajeno da se sistem javnog finansiranja u cjelini označava budžetskim sistemom. 4.1. Pojam i karakteristike budţeta Finansijski posmatrano, budžet predstavlja plan prihoda i rashoda države koji se u pravilu donosi za jednu godinu. To znači da se budžetom s jedne strane utvrĎuje obim i struktura javnih rashoda, a s druge strane izvori prihoda kojima se osigurava pokriće rashoda. Ekonomski aspekt budţeta odnosi se na 2 globalna ekonomska učinka: 1. Prilikom utvrĎivanja obima budžeta neposredno se odreĎuje i poreski pritisak na privredu, što se po pravilu negativno odražava na akumulativnu i reproduktivnu sposobnost preduzeća; 2. Ekonomski učinci se odnose ni na strukturu budžetskih rashoda, pogotovo u pogledu izdataka na ime intervencija države u privrednim tokovima. Pravni aspekt budţeta odnosi se na pitanja pravnog ustrojstva budžetskog finansiranja, prvenstveno na postupak donošenja i izvršavanja budžeta. Budžet je zakon u formalnom smislu, jer se donosi po istom postupku kao i zakoni. Politiĉki aspekt budţeta izražava se u činjenici da ga donosi parlament i da budžet predstavlja jedno od najmoćnijih sredstava kojima zakonodavna vlast kontrolira djelatnost vlade i uprave, odnosno izvršilaca budžeta. 4.2. Budţetska naĉela U zakonodavstvu i praksi se najčešće susreću slijedeća budžetska načela: jedinstvo, potpunost, specijalizacija, ravnoteža, prethodno odobrenje i javnost. Naĉelo jedinstva budţeta znači da se cjelokupna finansijska aktivnost države odvija preko budžeta i da nema nikakvih vanbudžetskih instrumenata javnog finansiranja. Ovo načelo napušteno je u vrijeme intervencionizma uz opravdanje da se klasičnim budžetom ne mogu obuhvatiti sredstva na ime finansiranja ekonomskih i socijalnih izdataka. Pojavljuju se dvojni budžeti, budžeti kriza, budžetski aneksi, fondovi itd. Nakon prevladavanja kriza 30-ih godina, načelo jedinstva se reafirmira u smislu da se širi struktura budžetskih izdataka i sa ekonomskim i socijalnim izdacima. Naĉelo potpunosti insistira da se u budžet u punim iznosima unesu svi prihodi i rashodi. Na ovaj način parlament stiče uvid u cjelokupnu finansijsku aktivnost države. Postoje 2 metoda budžetiranja: bruto metod i neto metod. Bruto metod pretpostavlja da se svi prihodi i rashodi koji ulaze u budžet iskažu u svom punom iznosu, bez prethodnih prebijanja. Neto metod znači da se u budžet unose prihodi, odnosno rashodi u svom čistom iznosu, tj.nakon kompenziranja ukupnih prihoda sa troškovima naplate. Danas su u primjeni budžeti sa bruto-metodom zbog svoje sveobuhvatnosti i radi parlamentarne kontrole nad formiranjem i trošenjem sredstava na ime javnih potreba. Naĉelo specijalizacije (specifikacije) znači da se budžet iskazuje kroz dijelove, razdjele, partije i pozicije, pa se i prihodi i rashodi unose u okvirima izvršene specifikacije budžeta. Prihodi se specificiraju po oblicima (porez), vrstama (porez na dohodak) i podvrstama (porez na dohodak od poljoprivrede), a rashodi po namjeni (rad državnih organa) i po korisnicima (ministarstvo odbrane). Naĉelo ravnoteţe budţeta pretpostavlja da ukupnoj sumi javnih rashoda odgovara suma prihoda. Po klasičnoj koncepciji insistiralo se na budžetskoj ravnoteži, dok se po savremenoj koncepciji ne insistira na budžetskoj ravnoteži po svaku cijenu, već je osnovno polazište da je bitna ekonomska ravnoteža i da budžet treba biti u funkciji održavanja ekonomske ravnoteže, pa i po cijenu budžetske neravnoteže.

83

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Glavni oslonac koncepta ekonomske politike zasnovane na “ekonomskoj ravnoteži uz nedovoljnu zaposlenost” je politika hroničnog budžetskog deficita. Naĉelo prethodnog odobrenja znači da budžet predstavlja akt koji mora prethoditi konkretnim radnjama iz domena finansijske aktivnosti države, tj. postojeći zakoni koji se odnose na poreze i druge prihode, kao i rashode, ne mogu biti aktivirani bez prethodno usvojenog budžeta. U slučaju nedonošenja budžeta na vrijeme, u savremenim državama koristi se privremeno finansiranje koje omogućava da se za odreĎeno vrijeme (najčešće mjesec-dva) do donošenja novog budžeta nastavi finansijska aktivnost u razmjerama prethodnog budžeta. Naĉelo javnosti zahtijeva da se u cjelokupnom budžetskom postupku osigura puno informisanje graĎana. Ono se vrši kako putem sredstava javnog informisanja, tako i specijalnim brošurama i publikacijama. 4.3. Fondovi Fondovi kao instrumenti finansiranja imaju niz prednosti u odnosu na budžete: 1. Oni sigurnije obezbjeĎuju sredstva za pojedine potrebe, jer prihodi fondova imaju namjenski karakter; 2. Trošenje sredstava u fondovima može biti samo unazad, dakle kada se prihodi i ostvare. Time je eliminisana mogućnost anticipirane potrošnje kao kod budžeta; 3. Kod fondova je omogućeno upravljanje i raspolaganje sredstvima od strane samih korisnika; 4. Sredstva fondova se istekom godine ne gase kao kod budžeta. Time se stimulira štednja u korištenju prihoda, uključujući i mogućnost oplodnje ovih sredstava na tržištu novca i kapitala. Glavne slabosti fondova u odnosu na budžet su da se teže ostvaruje kontrola nad novčanim tokovima fondova, te da fondovsko finansiranje može dovesti do nerealnog rasta troškova i administracije. Fondovi su se pojavili u vrijeme napuštanja budžetskog jedinstva radi posebnog finansiranja odreĎenih zadataka ekonomske i socijalne prirode. Vremenom se afirmiraju u 2 sektora: 1. U fiskalnim sistemima za koje je karakteristična decentralizacija i dekoncentracija finansijske aktivnosti (gotovo pravilo u grupi najrazvijenijih zemalja); 2. Povodom onih potreba koje nemaju isključivo javni karakter, tj. u oblastima gdje se prožiramu javni i zajednički, odnosno pojedinačni interesi. U pravilu, glavni oblici prihoda fondova su doprinosi.

5. BUDŢETSKA POLITIKA Budžetska politika u širem značenju predstavlja ukupnost odluka, mjera i aktivnosti kojima se utvrĎuju ciljevi i realiziraju zadaci sistema javnog finansiranja. 5.1. Ciljevi Ciljevi budžetske politike u osnovi mogu biti finansijski, redistributivni i ekonomski. Glavna pitanja prilikom definiranja ciljeva budžetske politike su: - obim javnog finansiranja; - načini pokrića javnih rashoda (struktura prihoda, tj.učešće poreskih i neporeskih ivora, kao i budžetska ravnoteža ili neravnoteža); - struktura javnih izdataka (veličina izdataka na ime fiskalnih, redistributivnih i ekonomskih učinaka); - instrumenti finansiranja (budžet ili fondovi, stepen učešća državne strukture u pokriću pojedinih oblika javnog finansiranja). Na definiranje ciljeva i dometa budžetske politike utiču brojni ekonomski i neekonomski faktori, tako da ne postoji univerzalna niti trajna skala ciljeva.

84

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 5.2. Mjere Definiranje obima javnih rashoda je manje izraz potreba u društvenoj zajednici, a znatno više je uslovljeno fiskalnim kapacitetima privrede (raspoloživim društvenim proizvodom). Povećane rashode država može pokrivati na više načina: 1. Po osnovu povećanja poreskog pritiska (povećanjem stope postojećih ili uvoĎenjem novih poreza); 2. Na osnovu korištenja drugih prihoda koji ne znače neposredno povećanje poreskog pritiska (npr.javni zajam, prodaja državne imovine i sl); 3. Putem deficitnog finansiranja (po osnovu budžetskog deficita, što pretpostavlja da se u narednim budžetskim godinama ovi deficiti saniraju povećanjem poreskog pritiska ili javnim zajmovima). Opću osobenost u razvoju savremenih državnih zajednica predstavlja povećanje obima i širenje strukture javnih rashoda. Tendencija povećanja obima je rezultat ekonomskih izdataka koji potiču iz doba intervencionizma, a u novije vrijeme pritisak za povećanje ukupnog obima javne potrošnje potiče iz sektora socijalnih transfera (tzv.rashodi blagostanja). Osnovni pristup u definiranju strukture javne potrošnje predstavlja utvrĎivanje srazmjera učešća sektora klasičnih izdataka (vojni i rashodi uprave i sudstva), sektora socijalnih i redistributivnih transfera (PIO, naknade za nezaposlene, socijalna pomoć i sl), te sektora rashoda na ime intervencija u privredi. 5.3. Budţetska politika u BiH Ciljevi budžetske politike u BiH limitirani su reduciranim zadacima ukupnog fiskalnog sistema, tako da se oni praktično svode samo na osiguranje sredstava na ime klasičnih javnih izdataka. U ovom domenu evidentne su 2 opće metodološke slabosti: 3. Sistem socijalnog osiguranja pretpostavlja zasebne instrumente finansiranja u odnosu na budžet; 4. Ne diferenciraju se budžetski izdaci na ime dopunskog finansiranja nekih vidova zajedničke potrošnje u odnosu na izdatke koji garantuju minimum socijalne sigurnosti graĎana. Pored toga, temeljna slabost u definiranju dometa budžetske politike odnosi se i na odsustvo ili gotovo zanemarljivo učešće ekonomskih izdataka. Ostale slabosti budžetske politike su: - nedefiniran status sektora zajedničkih potreba javnog karaktera (PIO, zdravstvo, privremena nezaposlenost); - ustrojstvo neprivrednih djelatnosti (obrazovanje, kultura, nauka, sport itd) neprimjereno tranziciji privrede; - finansiranje budžeta BiH isključivo doprinosima entiteta, mada Ustav BiH normira kombinovani sistem; - odsustvo aktivnog meĎubudžetskog izravnavanja; - prenaglašena decentralizacija i fragmentarnost sistema finansiranja u okviru kantona.

VANJSKA TRGOVINA 1. ZNAĈAJ I NEOPHODNOST MEĐUNARODNE RAZMJENE 1.1. Uloga meĊunarodne razmjene Neravnomjeran raspored prirodnih bogatstava i neravnomjerna razvijenost proizvodnih snaga u svijetu uslovljavaju nužnost vanjske trgovine i meĎunarodnih ekonomskih odnosa, tj.razmjene dobara i tehnologija.U novije vrijeme poseban značaj dobivaju oprema i postrojenja visoke tehnologije, tako da

85

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM umjesto ranije komparativne prednosti pojedinih zemalja u raspoloživim prirodnim bogatstvima, sada se komparativna prednost sastoji u tehničkim inovacijama. 1.2. Koncepti vanjske trgovine Za vrijeme koncepcije liberalne ekonomske politike promovira se princip slobodne trgovine, što je pretpostavljalo isti ekonomsko-politički okvir za vanjsku trgovinu i sistem privreĎivanja unutar zemlje. Unošenje države odnosilo se samo na carine i to isključivo fiskalnog karaktera. Osim liberalne koncepcije ekonomske politike, glavna potpora principa slobodne trgovine bio je i zlatni standard. U vrijeme ekonomskih kriza 30-ih godina, princip slobodne trgovine zamijenjen je principom državne intervencije, što je značilo ostvarivanje pune državne kontrole nad vanjskotrgovinskom razmjenom. To je vodilo zatvaranju pojedinih privreda, te su se nastojali pronaći instrumenti kojima bi se ponovo omogućila meĎunarodna razmjena. Najznačajniji napor u tom kontekstu bio je pokušaj stvaranja meĎunarodne trgovinske organizacije nakon formiranja OUN. 1.3. Uĉinci MeĎunarodni ekonomski odnosi sa stanovišta ukupnog ekonomskog razvoja imaju višestruki značaj: 1. Razvijeniji ekonomski odnosi sa inostranstvom utiču na privredni rast, jer se u širim okvirima obezbjeĎuje optimalno korištenje raspoloživih faktora privreĎivanja; 2. Širenje tržišta u smislu povećanja agregata tražnje; 3. Brža razmjena i cirkulacija novih tehnologija; 4. Adekvatno uključivanje u meĎunarodnu podjelu rada, čime se neposredno utiče na povećanje društvene produktivnosti rada, što je osnov efikasnog ekonomskog razvoja. Značaj vanjske trgovine za razvoj pojedinih zemalja zavisi od niza faktora, počev od stepena razvijenosti proizvodnih snaga, preko razmjera nacionalnog tržišta i sirovinske osnove, pa do veličine teritorije i geografskog položaja. Npr, u teritorijalno manjim zemljama vanjska trgovina učestvuje sa preko 70% u društvenom proizvodu (po osnovu uvoza ili izvoza), dok je za veće zemlje ovo učešće ispod 10%, zbog većeg nacionalnog tržišta, a i zbog sirovinske osnove.

2. INSTRUMENTI VANJSKE TRGOVINE Najznačajniji instrumenti vanjske trgovine su: carine, premiranje izvoza, kontingenti, devizni režim i trgovinski sporazumi. 2.1. Carine Carine predstavljaju vrstu poreza kojim se opterećuje roba koja prelazi carinsku liniju. Carinska linija se po pravilu poklapa sa državnom granicom. Izuzetak su slobodne carinske zone, gdje se primjenjuju posebni carinski propisi. S obzirom na kretanje robe, carine mogu biti uvozne, izvozne i tranzitne. U savremenim uslovima, carinski sistem se uglavnom iscrpljuje na uvoznim carinama (logično). Osnovni zadatak carina je zaštita domaće privrede od strane konkurencije jer se carinskim opterećenjem umanjuje konkurentska sposobnost uvozne robe na domaćem tržištu. Osim ove funkcije, carine imaju i fiskalne efekte (značajan oblik prihoda budžeta), a mogu biti i sredstvo socijalne politike (kroz varijacije u carinskom opterećenju roba značajnih za životni standard graĎana). Prema stopi koja se primjenjuje u carinskoj tarifi i efektima koji se žele postići, carine mogu biti: opće (jedinstvene), diferencirane i preferencijalne. Kod općih ili jedinstvenih carina na istovrsnu robu primjenjuju se iste carinske stope, nezavisno od porijekla robe. Diferencirane carine različito opterećuju robe zavisno od njihovog porijekla i u principu su veće od općih. Postoji više oblika ovih carina:

86

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM -

kompenzatorne carine – kao dopunske carine ako je cijena robe niža od uobičajene što može biti posljedica premiranja izvoza; retorzivne carine – mjera kojom se uzvraća na aktivnost druge zemlje koja prakticira diskriminaciju robe pri uvozu; antidamping carine – dodatne carine na robu čija je cijena izrazito niska zbog dampinga.

Preferencijalne carine znače povlašten status pri uvozu robe koja potiče iz zemlje sa kojom država ima intenzivne ekonomske odnose. Po pravilu se ove carine zasnivaju na reciprocitetu. 2.2. Premiranje izvoza Izvozne premije imaju zadatak da stimulišu izvoz domaćih proizvoĎača. Ovim putem povećava se konkurentska sposobnost vlastitih preduzeća, u smislu da se niže cijene kompenziraju premijama. Premije se osiguravaju iz budžeta. Kao tipično administrativna mjera, premija se pojavljuje kod zemalja u kojima je izvoz u funkciji pokrivanja nužnog uvoza i gdje je potrebno po svaku cijenu iznaći načine namirivanja neophodnih deviznih sredstava. 2.3. Kontingenti Kontingenti predstavljaju posebnu administrativnu mjeru u vanjskoj trgovini. Njima se odreĎuju obim uvoza ili (rijetko) izvoza pojedine robe, najčešće za godinu dana. Kontingenti se po pravilu susreću u zemljama koje imaju poteškoće sa platnim bilansom. Osnov za utvrĎivanje kontingenata pojedinih roba su procjene potreba za tom robom i mogućnosti domaćih proizvoĎača. Ove kontingente u pravilu prate devizni kontingenti kojima se osiguravaju sredstva plaćanja za uvoz. 2.4. Devizni reţim Devizni režim obuhvata skup pravnih propisa kojima se regulišu odnosi u vezi sa deviznim transakcijama, uključujući stanje deviza, iznošenje i unošenje u državu deviza i vrijednosnih papira koji glase na stranu valutu, funkcioniranje deviznog tržišta, te deviznu kontrolu. Devizni režim u suštini sadrži niz ograničenja čiji intenzitet je različit, zavisno od toga da li se radi o sistemu slobodnog platnog prometa (konvertibilni sistem plaćanja) ili o klirinškom načinu plaćanja. Klirinški način plaćanja je kompenzacija meĎusobnih potraživanja 2 ili više država, umjesto plaćanja konvertibilnim valutama. Posebno značajan segment deviznog i ukupnog privrednog sistema je uspostava i funkcioniranje deviznog tržišta. Devizno tržište predstavlja institucionalnu osnovu za meĎunarodni platni promet i funkcioniranje konvertibilnosti valuta. 2.5. Trgovinski sporazumi Trgovinski sporazumi se zaključuju izmeĎu 2 (bilateralni) ili više država (multilateralni ugovori) radi unapreĎenja meĎusobne razmjene i ukupnih ekonomskih odnosa na bazi posebnih povoljnijih aranžmana. Pitanja obuhvaćena ovim sporazumima po pravilu se odnose na obim razmjene (kontingenti), carinski režim (preferencijalni tretman), način meĎusobnih plaćanja (kliring, obračunska jedinica ili drugi aranžmani), meĎusobno kreditiranje, zajedničke projekte itd. 2.6. Instrumenti vanjske trgovine u BiH Normiranje ovih instrumenata izvršeno je donošenjem Zakona o carinskoj politici BiH, Zakona o carinskoj tarifi BiH, Zakona u direktnim stranim ulaganjima i Zakona o vanjskotrgovinskoj politici. Pomenuti zakoni ne predstavljaju cjelovito sistematsko normiranje ovog sektora društvene reprodukcije. To je rezultat i činjenice da se tek ustrojavaju i oblikuju elementi privrednog sistema i ekonomske politike BiH.

87

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM 3. OBLICI REGIONALNIH ORGANIZACIJA Pojedini oblici ekonomskih integracija razlikuju se po stepenu prenošenja ekonomske suverenosti pojedinih država članica u korist integracije. U tom smislu se govori o zoni slobodne trgovine, carinskoj uniji i monetarnoj uniji. 3.1. Zona slobodne trgovine To je ugovorni odnos 2 ili više država kojim se ukidaju carine i druge administrativne prepreke u meĎusobnoj razmjeni. OsloboĎenje od dažbina odnosi se samo na robu domaćeg porijekla, odnosno robu proizvedenu u zemlji članici ili robu koja potiče iz trećih zemalja, ali je u zemlji članici temeljito preraĎena tako da većim dijelom njihova vrijednost potiče iz zemlje članice. Zona slobodne trgovine može se odnositi na dio robne razmjene ili na ukupnu razmjenu zemalja-članica. Kod zone slobodne trgovine države-članice u potpunosti zadržavaju suverenitet u razmjeni sa trećim zemljama. 3.2. Carinska unija Carinska unija podrazumijeva ugovorni odnos 2 ili više zemalja u kome se države djelimiĉno ili u potpunosti odriĉu vanjskotrgovinske suverenosti u korist ovog oblika integracije. Carinska unija praktično predstavlja objedinjavanje 2 ili više carinskih područja u jedinstveno carinsko područje, unutar koga se obavlja promet roba i usluga bez carina i drugih barijera. Carinske unije u punom smislu riječi pretpostavljaju unificiranje carinskog zakonodavstva i potpuno odricanje država članica od carinske suverenosti u korist unije. U suprotnom se radi o nepotpunim carinskim unijama. Od carinske unije treba razlikovati carinsko prisajedinjenje, kao oblik carinskog ujedinjavanja pri čemu se dio ili cijelo carinsko područje jedne države pripaja carinskom području druge države. Pritom izostaje uobičajeni ugovorni odnos dvaju ravnopravnih ugovornih strana – država. 3.3. Monetarna unija Monetarna unija predstavlja monetarnu integraciju 2 ili više zemalja pri čemu se države članice putem ugovora odriču monetarne suverenosti u manjem ili većem stepenu u korist unije. Kao ishodište monetarna unija podrazumijeva jednu centralnu banku, jednu valutu i druge instrumente plaćanja, te jedinstvenu monetarnu politiku za države članice. Monetarna unija predstavlja najviši stepen integracije država članica.

4. PLATNI BILANS Platni bilans predstavlja sintetički i sistematski prikaz ekonomskih odnosa odreĎene zemlje sa inostranstvom, na bazi ekonomskih transakcija koje rezidenti izvrše sa nerezidentima u toku jedne godine. Ovdje se pod rezidentima podrazumijevaju pravna lica čije je sjedište u zemlji i fizička lica sa prebivalištem u zemlji. 4.1. Struktura Struktura platnog bilansa u osnovi obuhvata 2 vrste transakcija: 2. One kojima se formira i povećava kupovna moć zemlje u inostranstvu, odnosno osigurava priliv (formira ponuda) deviza; 3. One kojima se umanjuje kupovna moć zemlje, odnosno vrši odliv deviza (tj.stvara potražnja deviza). Sve transakcije u platnom bilansu mogu se podijeliti na 3 grupe: tekuće transakcije, kapitalne transakcije i transferi. Tekuće transakcije obuhvataju trgovinski bilans (uvoz i izvoz roba) i bilans usluga (turizam, transport, osiguranje i sl). Kapitalne transakcije se odnose na transfer kupovne moći izmeĎu rezidenata i nerezidenata i predstavljaju pregled neto dugovanja i potraživanja zemlje prema inostranstvu. Transferi

88

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM su transakcije koje nemaju protustavku, što znači da se radi o jednostranim prilivima i odlivima kao što su: pokloni, penzije, pomoći, reparacije itd. 4.2. Deficit i suficit Deficit platnog bilansa znači da su dugovanja veća od potraživanja prema inostranstvu. U ovom slučaju se bilans monetarnih rezervi koriguje u tom smislu da se na bazi faktičkog kreditiranja deficita monetarne rezerve smanjuju. Suficit platnog bilansa znači da su potraživanja veća u odnosu na obaveze (dugovanja) prema inostranstvu. U tom slučaju dolazi do porasta monetarnih rezervi.

REGIONALNI RAZVOJ 1. OPĆA PITANJA REGIONALNOG RAZVOJA Sve države, nezavisno od ekonomsko-političke strukture, u ekonomsku politiku inkorporiraju i ravnomjerni regionalni privredni razvoj, odnosno podsticanje razvoja nedovoljno razvijenih područja. Brojni i raznovrsni su razlozi koji uslovljavaju regionalni razvoj kao zaseban sektor ekonomske politike: - politički – da bi se ujednačili uslovi života i time ojačalo nacionalno-državno jedinstvo; - ekonomski – u pogledu iskorištavanja prirodnih bogatstava i stvaranja pretpostavki za zajedničke projekte preduzeća iz razvijenih i iz nerazvijenih regiona; - socijalni – radi osiguravanja tzv.nacionalnog minimuma javnih usluga, neovisno od fiskalnih kapaciteta užih teritorijalnih jedinica; - odbrambeno-strategijski – u pogledu stvaranja pretpostavki za vanjsku sigurnost zemlje. Širok je i spektar mjera za smanjenje dispariteta u privrednoj razvijenosti pojedinih područja: - kompleksno (integralno) nacionalno i regionalno planiranje; - kontrola lokacije privrednih objekata; - osiguravanje infrastrukture; - fiskalni stimulansi; - devizne i uvozne dozvole; - carinske olakšice itd. Struktura stimulansa regionalnog privrednog razvoja u osnovi zavisi od karaktera ekonomske politike, tako da su varijacije pomenutih mjera uslovljene razmjerom dispariteta u razvoju pojedinih regija, kao i intenzitetom unošenja države u tokove reprodukcije.

2. REGIONALNA POLITIKA Regionalna politika podrazumijeva definiranje ciljeva, odnosno dometa regionalne ekonomike i izbor odgovarajućih mjera kojima će se ovi ciljevi realizirati. Zajednički imenitelj regionalnog razvoja u svijetu su 2 dominantna oblika tzv.finansijskog izravnavanja. Prvi oblik odnosi se na meĎubudžetske transfere, po pravilu iz budžeta višeg nivoa na budžete nižih nivoa vlasti. Time se povećava obim javne potrošnje na nižim nivoima i u okviru države izjednačavaju opći i zajednički uslovi života i privreĎivanja.

89

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM Drugi oblik finansijskog izravnavanja veže se za regionalnu finansijsku politiku, odnosno podsticanje razvoja nedovoljno razvijenih područja korištenjem instrumenata poreske politike, kao i politike javnog finansiranja kako bi se stimulisale investicije u nerazvijena područja. 2.1. MeĊubudţetski transferi Opravdanost meĎubudžetskih transfera je neosporna u ekonomskoj teoriji i to iz 2 glavna razloga: 1. Sve federalne jedinice, odnosno dijelovi države nemaju isti kapacitet plaćanja javnih usluga; 2. Federalne i niže jedinice nisu u mogućnosti da vode elastičniju politiku oporezivanja iz bojazni da bi veće poresko opterećenje obeshrabrilo lokalne učesnike u reprodukciji, ukoliko to uvećano opterećenje ne bi bilo praćeno i u ostatku države. Ciljevi transferiranja sredstava su dvostruki: 1. Da se obezbijedi minimum zadovoljavanja javnih potreba u svim političko-teritorijalnim jedinicama, nezavisno od njihovih fiskalnih kapaciteta; 2. Da poreski pritisak na pojedince bude adekvatan nivou zadovoljavanja javnih potreba, odnosno da se postigne tzv.horizontalna pravičnost u oporezivanju i zadovoljavanju ovih potreba. Uopćeno govoreći, obim meĎubudžetskih transfera zavisi prvenstveno od veličine nacionalnog minimuma javnih usluga, kao i srazmjera deficita u fiskalnim kapacitetima nerazvijenih političkoteritorijalnih jedinica u odnosu na državni prosjek. Pored toga, obim transfera zavisi i od stepena decentralizacije finansijske aktivnosti, kao i obima zajedničkih zadataka i zajedničkih aranžmana u finansiranju javnih usluga. 2.2. Regionalna finansijska politika Ostvarivanje ekonomske ravnopravnosti u okvirima države opravdano je ako se instrumentima ekonomske politike ne samo pospješuje razvoj nerazvijenih regija, već i ukupni ekonomski razvitak. Tako u ovom domenu korekcija tržišnih zakonitosti ima ekonomsko uporište, naravno uz socijalne efekte. Generalni zadatak fiskalnih stimulansa u pravcu ohrabrivanja privredne aktivnosti u nerazvijenim regijama je subvencioniranje dodatne cijene investicija izazvane lociranjem privrednih kapaciteta u ovim područjima. U osnovi se može govoriti o 2 sektora mjera: u oblasti finansiranja i poreskog sistema. Pretpostavka prvog sektora mjera je korištenje sredstava iz budžeta za pomenuto subvencioniranje investicionih projekata. Osim toga, iz budžeta se osiguravaju sredstva na ime privredne infrastrukture, čime se postiže relativno manje ulaganje sredstava investicija u ove namjene, te stvara osnova za optimalnu veličinu regionalnog tržišta rada. Mjere u okviru poreskog sistema uglavnom se svode na varijacije u pogledu poreskog pritiska. Investitori u nerazvijenim regijama se stimuliraju manjim fiskalnim opterećenjem. Osim toga, i neporedski prihodi (npr.naplata komunalija, dozvola, taksi itd) mogu se u nerazvijenim regionima dodatno subvencionirati iz budžeta, čime se značajno utiče na koncentraciju proizvoĎača odnosno potrošača u odreĎenom regionu. Fiskalni stimulansi imaju dominantno mjesto u regionalnoj ekonomskoj politici. MeĎutim, oni mogu imati očekivane efekte samo pod uslovom da su sinhronizirani sa ostalim instrumentima (monetarnokreditna politika, politika cijena, vanjskotrgovinska itd). Minimum sinhroniziranosti je da ostali instrumenti imaju neutralne učinke u odnosu na fiskalne stimulanse.

90

WWW.BH-PRAVNICI.COM