Ekonomiks Menaxherial Permbledhje e Materialeve- Laura

Ekonomiks menaxherial 1. Cfare eshte ekonomiksi? Ekonomiksi studion anen ekonomike te jetes shoqerore, sjelljen e agjenteve ekonomik ne shoqeri dhe kushtet ekonomike te bashkeveprimit te tyre. Agjentet ekonomike jane: individet, familja, firmat dhe qeveria. 2. Konceptet e ekonomiksit? Pasuria: Pasuria e nje vendi perbehet nga stoku (sasia) e mallerave dhe sherbimeve te atij vendi. Mireqenia: Ka te beje me kenaqesite qe individi apo shoqeria i nxjerrin nga konsumi i pasurise. 3. Cfare eshte ekonomiksi menaxherial?  Ekonomiksi menaxherial eshte dege e ekonomiksit qe perdor analizat mikroekonomike ne marrjen e vendimeve optimale ne ndermarrje.  Ekonomiksi eshte shkence shoqerore qe studion prodhimin, distribuimin dhe konsmin e mallrave dhe sherbimeve.  Ekonomiksi studion se si forcat e kerkeses dhe ofertes ndikojne ne alokimin e resurseve te rralla.  Perdor analizat mikroekonomike per te marre vendime optimale ne ndermarrje. 4. Ekonomiksi menaxherial perdor analiza mikroekonomike ne marrjen e ketyre vendimeve ne ndermarrje?  Analiza e rrezikut apo riskut – kuantifikimi i riskut dhe informatave asimetrike, shfrytezimi i tyre ne marrjen e vendimeve, per te menaxhuar rrezikun.  Analiza e prodhimit – per te arritur efiqencen e prodhimit, alokimin optimal te faktoreve te prodhimit, ekonomin e shkalles, etj.  Analiza e cmimit – vendimet per vendosjen e cmimeve (diskriminimi cmimor, cmimi i perbashket i produktete, etj.)  Buxhetimi i kapitalit – perdoret teoria e investimeve per te elaboruar marrjen e vendimeve lidhur me investimet kapitale. 5. Cka kuptojme me segmentim te tregut? Segmentim i tregut do te thote ndarja e tregut ne grupe te dallueshme bleresish te cilet kane nevoja e karakteristika te gjera te njejta. Kompanite segmentojne tregjet e tyre me qellim qe te identifikojne grupet e synuara te cileve ato mund tu sherbejne me mire. Segmentimi i tregut perfiton nga kompania ne dy menyra:  Nevojat, deshirat dhe sjelljet e grupeve specifike te bleresve mund te percaktohen me saktesisht  Aktivitetet e marketingut te projektuara per te plotesuar nevojat, deshirat dhe sjelljet e vecanta te bleresve jane me efektive se sa marketingu per te gjithe bleresit potencial Metodat me te perdorura per segmentimin e tregut jane:  Segmentimi gjeografik  Segmentimi demografik - Mosha, Gjinija, Te ardhurat  Segmentimi psikografik – Preferencat e klases sociale, Menyra e jetes, Personaliteti  Segmentimi sipas sjelljes – Shkalla e perdorimit, Statusi i perdoruesve, Segmentimi i perfitimeve 6. Komento dhe paraqit me disa shembuj per diskriminimin e cmimeve? Diskriminimi i cmimeve nenkupton rastin e monopolit, kur firmat mund te konsiderojne si me praktike dhe me profitabile te shesin produktin e njejte me cmime te ndryshme. Eshte e rendesishme per t’u vene ne pah se shitja e produktit te njejte me cmime te ndryshme nuk mjafton te tregoje se po ndodh diskriminimi i cmimit, ngase dallimet ne cmime mund t’i atribohen dallimeve ne shpenzime te perfshira ne furnizimin e tregjeve te ndryshme. Nese bleresit ne nje treg te larget kane cmim me te larte per nje produkt, kjo mund te tregoje se shpenzimet e transportit jane me te larta e jo se po ndodh diskriminimi i cmimeve. Per te ndodhur diskriminimi duhet te plotesohen dy kushte: Se pari, tregu total per produkte duhet te jete i ndashem me nentregje, te cilat kane elasticitet te ndryshem te kerkeses ndaj atyre cmimeve. Se dyti, ato tregje apo nentregje duhet te ndahen ne menyre te sukseseshme, ashtu qe bleresi ne nje treg nuk mund te shese produktin e blere ne tregun tjeter. A. Diskriminimi i cmimeve i shkalles se trete: ndodh atehere kur tregu global eshte i ndare ne nje numer nentregjesh, duke pasur secili prej tyre nje numer bleresish, te cilet ngarkohen me cmime te njejta ne ate nentreg. B. Diskriminimi i cmimeve i shkalles se pare: eshte i mundur kur cdo bleres i produkteve te firmes ngarkohet me cmime te ndryshme, ne kete rast ekziston nje treg i vecant per cdo njesi te autputit te shitur.

7. Diskriminimi i cmimeve i shkalles se trete? Sa i përket diskriminimit të çmimeve janë të mundshme dy forma e para është kur tregu global është i ndarë në një numër të nëntregjeve, duke pasur secili prej tyre një numër blerësish të cilët ngarkohen me çmime të njëjta në atë nëntreg. Kjo është e njohur si diskriminimi i çmimeve i shkallës së tretë Nëntregje mund të jenë të ndara në mënyrë të ndryshme. Më së shpeshti ekzistojnë tregje të ndryshme gjeografike në të cilat mund të caktohen çmime të ndryshme. Gjithashtu është e mundshme të segmentohet tregu per nga vjetërsia, për nga statusi social apo për nga një varg i gjerë variablash. Diskriminimi i cmimeve i shkalles se trete ndodh atehere kur tregu global eshte i ndare ne nje numer nentregjesh, duke pasur secili prej tyre nje numer bleresish, te cilet ngarkohen me cmime te njejta ne ate nentreg. 8. Diskriminimi i cmimeve i shkalles se pare? Forma e dytë e diskriminimit të çmimeve është e mundur kur çdo blerës i produkteve të firmës ngarkohet me çmime të ndryshme. Në këtë rast ekziston një treg i veçantë për çdo njësi të autputit të shitur ashtu që furnitori mund të nxjerr masën maksimale të secili blerës është i gatshëm ta paguaj për çdo produkt të shitur. Kjo formë e diskriminimit është praktike në situatat kur produkti i shitur mund të shfrytëzohet vetëm nga blerësi individual situatë kjo e cila me së qarti shfaqet në industrinë shërbyese.

9. Paraqit strukturen e prones ne ndermarrjet e transformuara? Gjate procesit te tranzicionit, ne vedet postsocialiste ne te njejten kohe duhet te zbatohen dy reforma: A. Reforma kushtetuese dhe B. Reforma ekonomike Secila nga keto reforma perbehet nga tri nivele:  Nga percaktimi i kornizes institucionale  Procesi politik respektivisht procesi ekonomik  Nga arritja ose mos arritja e rezultateve te parashtruara A. Reforma kushtetuese: ka te beje me sendertimin e bazes institucionale te te drejtave qytetare dhe te qeverisjes parlamentare B. Reforma ekonomike: ka te beje me sendertimin e niveleve te ndryshme te garantimit te drejtave te prones, privatizimit, formimit te cmimeve, realizimit te fitimit te deshiruar, dhe te rritjes se mireqenies. 10. Cka paraqet cmimi pengues apo cmimi kufi hyrje? Cmimi kufi apo “cmimi pengues i hyrjes” mund te definohet si cmimi me i larte i cili mund te caktohet nga firmat bartese (firmat e medha) me qellim qe te mos lejojne hyrjen e firmave te reja ne industri. Percaktimi i cmimit kufi varet nga lokacioni i lakores se pritur te kerkeses se konkurentit. Kur konkurrenti (hyres) potencial zgjedh te hyje ne industri nese ai eshte ne gjendje te fitoje se paku profite normale, atehere hyrja do te ndodh ne ndonje situate kur lakorja e kerkeses e konkurrentit potencial shtrihet mbi lakoren e shpenzimeve te tij per disa nivele autputi. Percaktimi i cmimit kufi, sipas kesaj varet ne mase te madhe nga lokacioni i lakores se pritur te kerkeses se konkurrentit. Kjo varet nga pritjet e konkurrentit, per pergjigjet (reagimet) e firmave bartese ne arritjen e tij ne industri. Supozimi i zakonshem ne lidhje me kete eshte i njohur si Postulati i Sylos-it sipas Sylos Labiu (1962). Ky supozon se konkurrentet potencial supozojne qe firmat ekzistuese mbajne autputin e tyre konstant kur ndodh hyrja e firmave bartese e dine se kjo do te ngjaje.

11. Si e kuptoni konkurrencen e perkryer ne hapin e gjate, duke i numeruar disa karakteristika te saj? Per te identifikuar se ku duhet vendosur cmimet e industrise ne hapin e gjate eshte e nevojshme te shqyrtohen lakoret e shpenzimeve ne hapin e gjate per firmat individuale. Secila firme duhet te kete lakore te njejte te shpenzimeve ne hapin e gjate ngase te gjitha kane perfitim nga teknologjia e njejte dhe cmime te njejta te imputeve. LAC Pa

SAC

P1

Pb qx

q1

qy

sasia

Figura paraqet hapin e gjate per firmen ne konkurrencen e perkryer Nese cmimi do te percaktohen ne Pa, firmat do te mund te vazhdonin te benin profite supernormale duke prodhuar autpute cdokund ne mes te qx dhe qy. Ne kete rast cmimet do te detyrohen te ulen. Ky rast e ben te qarte se ne konkurrencen e perkryer cmimi do te vendoset ne hapin e gjate ne piken P1. Rezultati i hapit te gjate ne konkurrencen e perkryer tregon se cmimi eshte i detyruar te ulet gjer ne nivelin e shpenzimeve me te uleta mesatare. 12. Transferi i cmimit te ndermarrjes kur ekziston tregu i jashtem ne konkurrencen e plote behet me? A. Kostot margjinale te prodhimit B. Kostot mesatare te prodhimit C. Kostot variabile te prodhimit D. Asnjera 13. Paraqitni shembuj te faktorit fiks dhe variabil me mundesi prodhimi? Funksioni i prodhimit shpreh lidhjen midis sasise se inputeve te perdorura dhe produktit te prodhuar. Ai tregon se cila eshte sasia minimale e inputeve qe duhet te perdore firma per te prodhuar nje sasi te dhene produkti ose cila eshte sasia maksimale e produktit qe mund te realizohet me nje sasi te dhene te inputeve. Analikisht kjo lidhje jepet nga ekuacioni: Q=f(K,L) Q – sasia e produkteve te prodhuara K – kapitali (inputet e kapitalit) L – puna (inputet e punes) F – eshte forme e funksionit te relacionit inpute dhe outpute Ekuacioni i mesiperm tregon se madhesia e produktit (Q) eshte funksion i madhesise se kapitalit te fiksuar (K) dhe variablit pune (L) te perdorur nga firma ne nje gjendje te dhene teknologjie. Ai tregon se si ndryshon prodhimi maksimal i arritshem, ne qofte se ndryshojme madhesite e inputit variabel te perdorur. Ne nje periudh afatshkurter, kur madhesia e kapitalit eshte e fiksuar nga puna merret si faktor variabel, firma mund te prodhoje me shume produkte ne qofte se pajton me shume punetore. Funksioni i prodhimit mund te paraqitet edhe ne forme tabelare edhe ne forme grafike: Funksioni i prodhimit te kepuceve Kurbat e produktit total Puna (L) Produkti total Q (Q)

a b c d e f

0 1 2 3 4 5

0 4 10 13 15 16

e 15 10

c

f

d

b

5 1

2

3

4

5

Eshte supozuar nje firme qe prodhon kepuce. Eshte supozuar gjithashtu qe firma perdor vetem nje makine per prodhimin e kepuceve, pra madhesia e kapitalit eshte e fiksuar, kurse puna eshte nje faktor i ndryshueshem. Sic shihet nga tabela, kur sasia e punes eshte 0, nuk prodhohen asnje pale kepuce, kurse me rritjen e numrit te punetoreve rritet edhe numri i paleve te kepuceve te prodhuara.

Sasia e produktit e prodhuar nga kombinimii inputit pune L dhe inputit kapital K., quhet produkti total dhe simbolikisht shenohet me Q ose TP. Ne figure produkti total TP eshte paraqitur ne menyre grafike, duke ndertuar kurben TP, e cila tregon maksimumin e produktit per cdo sasi te inputit pune te perdorur. Kurba e produktit total fizik veqon nivelet e arritshme te prodhimit nga nivelet e paarritshme te tij. Te gjitha pikat siper kesaj kurbe tregojn nivele te paarritshme te prodhimit, (per shembull nga pika g), kurse pikat nen kurbe tregojne nivele te arritshme, por jo efiqente te prodhimit ( per shembull pika h). Vetem pikat ne kurbe jane nivele te arritshme dhe njekohesisht eficente te prodhimit. 1 2 3 4 5

Toka 10 10 10 10 10

Kapitali (K) 10 20 30 40 50

TP (Q) 100 200 300 400 500

MP 100 100 100 100

14. Disa supozime për firma në periudha afatshkurtra? • ...maksimizimi i fitimit • Inpute të ndryshueshme supozohet se është puna dhe input fiks është kapitali • Konkurencë të plotë • Puna homogjene • Firma nuk e ndryshon teknologjin e përdorur 15. Si shprehet ligji i renies se rendimentit si forma e kurbes se produktit total? Raporti midis rritjes se inputeve te angazhuara ne procesin e prodhimtarise dhe ndryshimi perkates i outputit paraqet rendimentin. Mund te konstatohen tri lloje te rendimentit:  Rendimenti Konstant,  Rendimenti ne Rritje dhe  Rendimenti ne Renie. Ne rastin e Rendimentit Konstant outputi ndryshon/levize njejte sikurse edhe inputet. Ne qote se ndermarrja i dyfishon angazhimin e faktoreve atehere edhe prodhimi do te dyfishohet. Nese te gjithe faktoret reduktohen ne trefish atehere edhe outputi zvoglohet ne trefish etj. Ne kete rast ndryshimi i madhesise se ndermarrjes nuk sjell asnje avantazh apo disavantazh per ndermarresin. Ne qofte se kemi te bejme me Rendimentin ne Rritje, outputi ndryshon ne mase me proporcionale sesa ato te inputeve. Ne kete rast rritja e dimensioneve te ndermarrjes ndikon pozitivisht sepse p.sh. do te dyfishoheshin faktoret e inputeve atehere edhe prodhimi rritet me shume se dyfishi. Kjo mund te varet nga fakti se disa teknika te prodhimit mund te perdoren vetem nese prodhimi premton rritje, eshte fjala per nje ndermarrje me te madhe, perderisa puna mund te ndahet ne rast se numri i punetoreve eshte i madh dhe secili prej tyre mund te specializohet ne nje detyre te caktuar. Rendimenet ne Renie ndodhin kur outputet ndryshojne ne nje menyre me joproporcionale se sa inputet. P.sh. ndermarresi e rrite ne 50% angazhimin e inputeve por nga kjo rritje e inputeve fitojme vetem 30% te outputeve. Rendimenti ne Renie mund te ndodh kur ndermarrja i rrite dimensionet e ndermarrjes dhe aty paraqiten veshtersite e organizimit te punes. 16. Cfare eshte koncepti i vleres zbritese, konstante dhe rritese te shkalles?

17. Te ardhurat renese te shkalles? Te ardhurat te pandryshueshme kur dyfishohet prodhimi dyfishohen edhe te ardhurat Te ardhurat renese te shkalles kur rritet prodhimi 18. Cfare jane faktoret variabil dhe ata fiks ne funksionin e prodhimit? Faktoret qe perdor nje firme ne funksionin e prodhimit ne periudha afatshkurtera klasifikohen ne dy grupe kryesore: Faktoret inpute fikse dhe Faktoret inpute te ndryshueshem. A. Faktoret fiks: quhen sepse madhesia e inputeve nuk ndryshon kur madhesia e prodhimit ndryshon, ndersa B. Faktoret variabil (te ndryshushem): quhen sepse madhesia e inputeve ndyshon kur ndryshon madhesia e prodhimit.

19. Komento dhe paraqit format e konkurrences? Konkurenca eshte rivaliteti ndermjet bleresve dhe shitesve ne blerjen dhe shitjen e produkteve dhe sherbimeve. Konkurrenca bazohet ne pronen private edhe monopolet vazhdohen ne pronen private dhe kontraditen themelore te kapitalizmit. Nga kjo del se ne imperalizem lufta e konkurrences ka karakter te ashper dhe shfaqet ne keto forma: A. Konkurrenca midis ndermarrjeve te pamonopolizuara, B. Konkurrenca midis monopoleve dha kapitalisteve qe nuk futen ne monopole, C. Konkurrenca midis monopoleve te ndryshme, D. Konkurrenca brenda vet bashkimeve monopoliste. E. Konkurrenca monopolistike eshte kur nje treg ne te cilin shume firma shesin produkte te ngjajshme por jo te njejta. Konkurenca pa cmime paraqet metoden e konkurences permes reklames, menyres se sherbimeve, etj. 20. Paraqit disa forma te politikes konkurruese? Ekzistojne forma te reja te politikes konkurruese midis monopoleve si ne tregun kombetar ashtu edhe ne ate nderkombetar  Politika konkurruese midis shteteve te zhvilluara kapitaliste dhe,  Politika konkurruese midis korporatave multinacionale.  Gjithashtu ekzistojne edhe keto forma te konkurrences?  Konkurrneca me ngritjen apo uljen e cmimeve ne treg sipas marreveshjes se monopoleve brenda kartelit, trustit apo korporates.  Konkurrenca nepermjet supstituimit te produkteve te ndryshme te teknologjise, inovacioneve dhe metodave te ndryshme te prodhimit, konkretisht me ngritjen e cmimeve te derivateve te naftes behet zevendesimi me thengjill.  Konkurrenca nepermjet ndikimit te marketingut, kjo arrihet me nje varg metodash qe perdorin monopolet ne menyre kontinuele. 21. Karakteristikat e politikes konkurruese?  Ngritja dhe ulja e çmimeve ne treg sipas marreveshjes se monopoleve brenda kartelit trustit apo koorporates. Menjehere pas eliminimit te konkurrences nga tregu keto ndryshojne çmimet duke i shitur prap mallrat e tyre me çmime monopoliste.  Zevendesimi i produkteve te ndryshme te teknologjise dhe metodave te ndryshme te prodhimit. P.sh. Nese per nxemje perdoret nafta, dhe asaj i ngritet çmimi atehere zevendesohet me thengjill. Ose nese shtrenjtohet pambuku per prodhimin e tekstilit atehere zevendesohet me fije sintetike, celuloze apo diçka tjeter te zevendesueshme.  Shpesh perdoret edhe marketingu. Kur tregu ngopet me nje produkt athere monopoli perdor prap te njejtin produkt por ndryshon ambalazhin apo emrin e produktit. 22. Konkurrenca e perkryer? A. Ne gjendjene e konkurrences se perkryer, firmat nuk kane nevoje te marrin vendim per te percaktuar cmimin, ngase cmimin e te cilin secila firme duhet te shes produktet e veta, do te percaktohet nga forcat e tregut te kerkeses dhe ofertes. Secila firme do te jete ne gjendje te shes shume produkte me ate cmim, por, nuk do te mund te shes asnje produkt mbi ate cmim, ngase kokurrentet e saj do te prodhojne produkte identike dhe do t’i shesin ato me cmimin e tregut te konsumatoreve, te cilet jane mire te informuar per cmimin e ofruar nga secila kompani. B. Ndërsa krejt e kundërta ndodh në hapin e gjatë, ngase firmat tërhiqen të hyjne në industri duke u motivuar nga fitimi i madh që bënin firmat në hapin e shkurtër; në këtë rast konkurrenca plotësuese do të eliminojë profitet e bëra. C. Konkurrenca e perkryer dhe ‘’Rivaliteti’’: Ne kete tip te struktures se tregut, cmimet caktohen nga tregu dhe firmat eshte ‘’pranuese e cmimit’’, nuk ka asrye per reklam, ngase te gjitha firmat prodhojne produkte te njejta me c’rast konsumatoret dijne gjithqka rreth produktit. Vendimi i vetem qe duhet te marr firma ne hapin e shkruter eshte niveli i outputit; ndersa ne hapin e gjate, firmat duhet vetem te sigurojne ndertimin e uzinave me cmime sa me te uleta. 23. Definimi i konkurrences se perkryer? Ne konkurrencen e perkryer industria eshte ‘’konkurruese’’ ne ate kuptim qe struktura e saj i shpie cmimet teposhte gjer ne nivel te shpenzimeve me te uleta. Rivaliteti ne te vertete nuk ekziston fare, sepse secila firme eshte shume e vogel per t’u ballafaquar me forcat e panjohura te tregut me teper sesa nga firmat rivale te njohura. Konkurrenca e perkryer eshte forme relativisht e thjeshte e struktures se tregut, ne te cilen ndeshen (takohen) disa kushte:  Nje numer i madh i bleresve dhe i shitesve te vegjel, e te cilet nuk jane te medhenjne ate mase per te ndikuar ne cmimin e tregut me veprimet e tyre  Hyrja e lire ne industri, ashtu qe secila firme qe deshiron te konkurroje me firmat ekzistuese mund ta beje kete ne kushte te njejta  Produktet identike  Sjellja e maksimizimit te profitit ne nje pjese te te gjitha firmave  Mobiliteti (levizshmeria) e perkryer e faktoreve te prodhimit  Dituria (njohuria) e perkryer e mundesive te tregut

24. Konkurrenca monopolistike? A.Balanci ne konkurrencen monopolistike: Ky tip i industrise ngjan me konkurrencen e perkryer ne ate se kjo permban nje numer te madh te firmave te vogla dhe ekziston hyrje e lire ne industri ne hapin e gjate. Sidoqofte, ne konkurrencen monopoliste ekziston nje shkalle e diferencuar e produkteve ne ate se secila firme prodhon produkte te ndryshme me dallime te vogla. B.Konkurrenca monopolistike dhe alokimi i resurseve: meqense ne kete tip te industris secila firme prodhon produkte te ndryshme, logjikishte rrjedh se eshte e nevojshme te kete edhe lakore te ndryshme te shpenzimeve dhe te kerkeses. Nese eshte keshtu firma eshte ne pozite te ndryshme me c’rast nje diagram nuk mund te ilustroje cdo rast. Ky problem u tejkalua nga krijuesi i modelit ‘’Chamberlin’’ ne vitin 1933, duke pervetsuar supozimet ‘’heroike’’ se cdo firme ka lakore te njejte te shpenzimeve dhe te kerkeses, perkunder prodhimit te pordukteve te ndryshme edhe kur te ndodhin hyrje te reja ne treg. 25. Konkurrenca jo e plote apo e persosur? Eshte e lidhur ngusht me ate se ketu bejne pjese te gjithe prodhuesit e medhenje te industrise. Keta prodhues kane mundesi te bejne ndikime ekonomike ne ngritjen apo uljen e cmimeve. Karakterizohet me nje dinamizem te larte, etj. 26. Disa forma te politikes konkurruese? Konkurrenca ne tregun monopolist eshte e rrept dhe e shumellojshme, qe zhvillohet midis: A. Organizatave monopoliste dhe prodhuesve te ndryshem individual; B. Ndermjet ndermarrjeve brenda shoqerise aksionare; C. Brenda nje dege dhe disa degeve. Poashtu paraqiten edhe disa forma te reja te konkurrences midis monopoleve si ne tregun kombetar ashtu edhe ne ate nderkombetar, keto jane: A. Konkurrenca midis shteteve te zhvilluara kapitaliste; B. Konkurrenca midis korporateve multinacionale, etj. 27. Format e bashkepunimit monoolister? Kartelet: ky bashkpunim behet ne vullnetin e lire me marreveshje, ku nder marreveshjet kryesore jane: A. Karteli per kufizimin e cmimeve; B. Karteli per rajonalizimin e tregut; C. Karteli per kufizimin e prodhimit; D.Karteli per shfrytezimin e patentave. Sindikatat Kapitaliste: eshte forma me e larte e karteleve, te cilat u krijuan me qellim qe te eleminojne ndermjetsuesit ne blerjen e lendeve te para; Sindikata kane per qellim qe te imponojne cmimin e prodhuesve te lendeve te para. Trustet: jane forma e re e centralizimit te kapitalit monopolist dhe format me te zhvilluara te centralizimit te kapitalit u paraqiten ne Angli dhe Amerike. Ketu pronari i kapitalit mund te jete ne nje vend te caktuar, kurse veprimi i kapitalit te tij ne nje regjion tjeter, si forme tjeter e ketij bashkepunimi jane edhe korporatat multinacionale. 28. Paraqit formen e cmimit total? Modeli i thjeshte i firmes qe synon masksimizimin e profitit eshte model ne te cilin cmimi dhe sasia jane variabla te vetme per vendosje. Eshte dhene natrya e produktit dhe supozohet qe nuk ka shpenzime ne promocion apo reklame dhe poashtu nuk eshte dhene vemendje as kanaleve te distribuimit. Nga 4P merret ne konsiderate vetem njera P, cmimi. Firmat duhet te prodhojne ate nivel të autputit që shpenzimet margjinale të jenë të barabarta me të ardhurat margjinale. Çmimi i cili duhet të caktohet rrjedh nga sasia e maksimizimit të profitit, çmim ky me të cilin sasia e caktuar mund të shitet. Çmimi mund të bëhet për të veçuar në mënyrë më eksplicite në model duke rishkruar kushtin e rendit të parë (CM=AM) (MC=MR) për të dhënë P-MC/P=1Ed P = Cmimi, MC = Shpenzimet margjinale, Ed = Elasticiteti i kërkesës Një specifikim tjetër i modelit themelor i cili mund të përdoret për të ndriçuar çmimin e maksimizimit të profitit përfshin ritheksimin e kushteve të shpenzimeve në kuadër të funksionimit të shpenzimeve mesatare duke thënë: Shpenzimet totale = AC(q)·q ku AC = shpenzimet mesatare, q = autputi Në këtë rast barazimi themelor i maksimizimit të profit është si vijon: Profiti = të ardhurat totale – shpenzimet totale = P(q)·q-AC(q)·q Kushti i rendit të parqe për maksimizimin e profitit mund të shkruhet më tutje: Cmimi = AC+q·dAC/dq-dP/dq Duhet të jetë e qartë se modeli themelor i firmës nuk prodhon një grumbull formulash të thjeshta të cilat i bëjnë të mundshme menaxherit të caktoj çmimin e maksimizimit të profitit. Drovardi e citon komentet e Negelit: pjesëmarrësit në treg do të jenë shpejt të zhgënjyer nëse ata drejtohen kah ekonomia për zgjidhjen praktike të problemeve të formimit të çmimeve...roli i ekonomisë nuk është tu caktoj çmimin produkteve por të sqaroj principet ekonomike me të cilat do të përshtatet strategjia e formimit të çmimeve.

29. Diskutoni procesin e tranzicionit si proces ekonomik ne vendet postsocialiste? Tranzicioni, teorikisht është quajtur procesi historik gjatë të cilit shoqëritë ishkomuniste kryejnë transformimet radikale të regjimit politik e ekonomik socialist në atë të demokracisë pluraliste e të ekonomisë së tregut. Pra, në aspektin ekonomik, përgjatë periudhës së tranzicionit sistemi ekonomik nuk është më socialist por ende nuk është as tërësisht kapitalist. Integrimi në Bashkimin Evropian, përbën një anëtarësim politik dhe ekonomik në grupimin e vendeve më të zhvilluara të botës, atyre të Evropës Perëndimore, që dallohen si për nivelin e konsoliduar të demokracisë liberale, ashtu dhe për shkallën e funksionalitetit të tregut të tyre e të konkurrueshmërisë së ekonomive të tyre. Përfundimi i tranzicionit, teorikisht dhe praktikisht, është momenti në të cilin sistemi ekonomik pushon së transformuari (nga një tip sistemi në tjetrin) dhe ai “ngrin” përfundimisht në formën e modelit të synuar. Pas këtij momenti, sistemi ekonomik i vendit nuk është më një sistem “në tranzicion”, por një sistem “normal” i tregut të lirë. Politikat ekonomike që ndiqen më pas pushojnë së qenuri politika tranzicioni, duke qenë politika zhvillimi e modernizimi. Kjo periudh nenkupton kalimin nga epoka e qytetrimit ne shoqerine e ardhshme, e cila trajtohet si shoqeri post –industriale ose shoqeri informative. 30. Periudha e tranzicionit ndahet ne kater faza? Faza e pare: 1. Koncentrohet ne liberalizimin e cmimeve 2. Stabilizimin makroekonomik 3. Realizimin deri ne nje nivel te caktuar te konvertibilitetit te valutave nacionale dhe liberalizimin e tregtise se jashtme Faza e dyte: Perqendrohet ne pershtatjen strukturale dhe duke perfshire krijimin e tregut te faktoreve te prodhimit, definimin e te drejtave te struktures se pronesise dhe hapjen ndaj ekonomise globale boterore Faza e trete: Perqendrohet ne ringjalljen e ekonomise nga nje recesion i thelle si pasoje e kercimeve te shpejta ne anen e ofertes dhe kerkeses. Keto vijne ne shprehje pas zbatimit te fazes se pare dhe dyte. Faza e katert: Paraqet periudhen e zhvillimit te ekuilibruar stabil, te mbeshtetur ne politiken makroekonomike Nga niveli i zhvillimit ekonomik dhe hapja e ekonomise globale boterore varet percaktimi i fazes se tranzicionit dhe periudha kohore e procesit te tranzicionit. 31. Karakteristikat e periudhes se tranzicionit? A. Kjo periudhe realizohet ne ekzistimin e dy menyrave te prodhimit, menyra kapitaliste dhe menyra eteiste e prodhimit; B. Realizohet ne kushtet e nje niveli te larte te zhvillimit te forcave prodhuese, revulucioni i trete teknologjik dhe ne hyrjen embrionale te evulucionit; C. Ne vend dominon monizmi ne fushen e motivimit afarist, prones, klases, etj. 32. Synimet e procesit te transformimit? Qellimi i procesit te transformimit per vendet e Europes Qendrore dhe Lindore, eshte se sistemi demokratik - liberal qendron ne lirine e individit e cila konsiderohet si pjese e pandashme nga liria ekonomike. 33. Paraqit dhe komento modelin e cmimit mesatar? Modeli eshte zhvilluar ne baze te varianteve te ndryshme duke u bazuar ne rregullat e cmimeve qe jane ne perputhje me cmimin mesatar: P = AVC + GPM = AC AVC – Kostoja mesatare variabile GPM – Bruto profiti margjinal P – Cmimi AC – Cmimi mesatar Ndermarrja (firma) e shikon raportin e cmimit te barabarte me koston totale mesatare, e cila perfshin edhe neto – profitin margjinal. Ne realizimin e qellimit te firmes parimet e teorise se kostos mesatare jane supozime te bazuara ne maksimizimin e profitit. 34. Cfare eshte lidhja ndermjet produktit margjinal dhe produktit mesatar te faktoreve te prodhimit? Produkti mesatar: llogaritet si raport i produktit total me njesite e punes te perdorura. TP/L = AP TP = 10 L = 2 Produkti mesatar (AP) = 5 Produkti margjinal: i punes eshte ndryshimi ne produktin total qe rezulton nga nje ndryshim me nje njesi te sasise se punes te perdorur, duke mbajtur madhesine e kapitalit konstante. MP = ΔTP/ΔL ΔTP – Shtesa ne produktin total ΔL – Shtesa ne inputin pune Kur produkti margjinal eshte MP eshte i barabart me produktin mesatar, pra, ne pikeprerjen e kurbave perkatese, produkti mesatar AP e arrin maksimumin e vet. Kur produkti margjinal MP eshte me i vogel se produkti mesatar AP, pra per sa kohe qe kurba e MP ndodhet nen kurben e AP, AP zvogelohet me shtimin e faktorit variabel.

35. Pse izokuantet dallojne prej kurbes se indiferences?

36. Cka eshte dobia e funksionit te prodhimit ne analizen e prodhimit te firmes? Burimet ekonomike jane inputet e perdorura ne procesin e prodhimit. Prodhimi eshte proces i perdorimit te sherbimeve te punes dhe te burimeve te tjera per te prodhuar te mira dhe sherbime te vlefshme. Keto te mira dhe sherbime jane quajtur outpute. Me fjale tjera nje funksion prodhimi eshte nje mardhenie ndermjet çdo kombinimi te inputeve dhe maksimumit te nxjerr nga kombinimet e proceseve teknologjike. Burimet ekonomike jane inputet e perdorura ne procesin e prodhimit dhe ato ndahen ne pese kategori: Puna, Kapitali, Burimet Natyrore, Ndermarrja dhe Teknologjia. Procesi me efikas i prodhimit natyrisht qe eshte atehere kur me angazgimin sa me te vogel te punes arrihet sasia me e madhe e prodhimit. Keshtu ne kete rast kemi kosto me te vogel te prodhimit dhe fitim me te madh. 37. Cka kuptoni ne tranzicion? Mungesat e marrjes se vendimmeve menaxherike? Ne literaturen shkencore dhe profesionale, nocioni i tranzicionit nenkupton periudhen e zhvillimit, ne te cilen patjeter duhen te ndermerren proceset gjitheperfshirese, te ndryshimeve ekonomike dhe te struktures kulturale te shoqerise. Veprimit ne nivelin e individeve, grupeve, si dhe ne nivelin e shtetit, shendrrimin e shoqerise se tanishme ne drejtim te shoqerise me nje nivel me te larte te lirive ekonomike, politike dhe te institucioneve civilizuese. Procesi i tranzicionit nuk paraqet zgjedhje te ndonje qellimi te vetedijshem, te shtresave te caktuara sociale te shoqerise, por ky proces paraqet nje produkt te domosdoshem, te cilin para se gjithash na imponon kriza shoqerore. Ky proces paraqitet si nje reaksion spontan i masave te gjera te popullates per problemet egzistenciale dhe te koncentrimit te forces se elites dominuese te shoqerise. Kjo periudhe nenkupton kalimin nga epoka e qytetrimit ne shoqerine e ardhshme, e cila trajtohet si shoqeri post industriale ose shoqeri informative. Së pari, kjo periudhë realizohet në egzistimin e dy mënyrave të prodhimit:  mënyra kapitaliste e prodhimit  mënyra etatiste e prodhimit Së dyti, realizohet në kushtet e një niveli të lartë të zhvillimit të forcave prodhuese – revolucioni i tretë teknologjik dhe në hyrjen embrionale të evolucionit Së treti, në vend dominon monizmi në fushën e motivimit afarist, pronës, klasës, etj. 38. Një vështrim i përgjithshëm mbi marrjen e vendimit? Marrja e vendimeve është një aktivitet që rri në qendër të menaxhimit. Çdo menaxher që merr përsipër rolin e drejtimit të aktiviteteve të një organizate duhet të marrë vendime dhe marrja e këtyre vendimeve është pjesë integrale e drejtimit të çdo lloj organizate. Nuk mund të ndodh që të gjitha vendimet të jenë vendime të "mira". Vendimi i mirë është ai që arrihet nga konsensusi i një grupi, ndërsa të tjerë mendojnë se një vendim i mirë është ai që nuk ndesh vështërsi zbatimi ose thjesht, alternativa që jep më tepër fitime. Megjithatë mund të argumentohet se të gjitha organizatat kanë nevojë për të përmirësuar marrjen e vendimeve. Kjo nevojë lind për disa arsye:  Në përgjithësi organizatat ballafaqohen me mungesë burimesh dhe kërkojnë ti përdorin më me efektivitet burimet që disponojnë.  Gjithmonë e më tepër, si organizatat shtetërore, ashtu edhe ato private, po ballafaqohen me një konkurrencë të fortë.  Probleme të tilla si mbrojtja e konsumatorit, ndotja e mjedisit dhe praktikat e punësimit po rritin interesin e publikut për sa i përket shkallës së përgjegjësisë sociale që demonstojnë organizatat në marrjen e vendimeve. 39. Ekzistojnë disa përkufizime të vendimit? Ne do ta përkufizojmë atë si një moment në një proces të vazhdueshëm të vlerësimit të alternativave për arritjen e një objektivi, ku marrësi i vendimeve zgjedh një kursi të caktuara veprimi, i cili mendohet se do të çojë në arritjen e objektivit. 40. Marrja e vendimeve, menaxhimi dhe zgjidhja e problemit? Menaxhimi është gjaku i një organizmi. Nëse menaxhimi i një organizate nuk funksionon, atëherë edhe organizata nuk mund të jetojë. Tradicionalisht menaxhimi është konsideruar i artit me shkencën, që kërkon teknika të sjelljes dhe teknika ekzakte sistematike. Ai është një proces i gjerë, në të cilën përcaktohen një grup objektivash, përmes integrimit efektiv të burimeve njerëzore, financiare dhe fizike. Marrja e vendimeve është një disiplinë që përfshin procedimet racionale për marrjen e vendimeve të menaxhimit. Vendimi është një zgjidhje me anën e së cilës në person nxjerr një konkluzion rreth një situate; është procesi i zgjedhjes së një alternative ndërmjet një sërë alternativash.

Koncepti i personit ekonomik paraqet një individ racional i cili përdor gjithmonë metodën shkencore për të fituar një zgjidhje optimale mbi një objektiv të organizatës. Me fjalë të tjera një person ekonomik gjithmonë optimizmin global. Në këtë kontekst, optimizmi global nënkupton që marrësi i vendimeve kërkon një zgjidhje e cila do të rezultonte me një fitim maksimal ose me një kosto minimale. Kështu, disa persona ekonomikë të ndryshëm do të arrinin në të njëjtën zgjidhje, për të njëjtin problem. Në realitet, asnjë marrës vendimesh nuk sillet si person ekonomik. Për më tepër, marrësit e vendimeve përdorin mënyrat e tyre unike për zgjidhjen e problemit dhe, në shumicën e rasteve , ndodh që ata nuk arrijnë në të njëjtën zgjidhje. Disa njerëz mendojnë se marrësit e vendimeve efektive kanë aftësi të lindura, por në disa studime teorike mbështetet ideja se aftësitë e marrjes së vendimeve fitohen nga të mësuarit dhe eksperienca. Një studiues i njohur thotë se çdo fëmijë duhet të mësojë të paktën dy gjuhë të huaja: anglishten dhe matematikën, duke e konceptuar matematikën si gjuhë e mendimit racional. Pra, matematika na ndihmon të marrin vendime racionale, por a mund të na ndihmojë të marrim vendime absolutisht të sakta? Sigurisht që jo. Pse ndodh kjo? Sepse mund ë analizojmë një problem të gabuar, me një informacion jo të plotë dhe me aftësi jo të plota analitike. Menaxherët e dinë këtë prandaj nuk duhet të jenë idealistë. Marrja e vendimeve përfshin një varg aktivitetesh. Ajo fillon me përkufizimin e problemit dhe mbaron me zgjedhjen e alternativës më të përshtatshme

MARRJA E VENDIMIT

STADI I

STADI II

STADI III

STADI IV

STADI V

STADI VI

EVIDENTO PROBLEMIN

PËRKUFIZO PROBLEMIN, VENDOS OBJEKTIVAT

Përcakto Dhe vlerëso Opsionet

Zgjidh një Opsion

Zbato Opsionin e Zgjedhur

Monitoro Dhe vlerëso

Zgjidhja e problemit

41. Nevoja për marrjen e vendimeve lind? Kur një sasi produktesh rezultojnë me defekt. Në këtë rast menaxheri: 1. Përcakton 3 shkaqe për produktet me defekt. 2. Konkludon që rruga më e mirë për të zgjidhur problemin është emërimi i një kontrolli të cilësisë. 3. Zgjedhë një punonjës të ri për këtë pozicion. 42. Zgjidhja e problemit përfshin? Një numër të madh aktivitetesh, ku futet edhe zbatimi i alternativës me së zgjedhur me qëllim korrigjimin e situatës së pakëndshme që ka lindur. 43. Disa probleme qe lindin gjate marrjes se vendimeve? Thuhet se kur problemi është i pakufizuar, ai është gjysmë i zgjedhur. Tri arsye kryesore pse njerëzit dështojnë në zgjidhjen e saktë të problemit dhe shkaqeve të lindjes janë:  Zgjidhësi i problemit aktualisht nuk e percepton atë (ai është i verbuar para problemit)  Identifikohen probleme të gabuara apo shkaqe të gabuara. Përpjekja për të identifikuar një problem mund të mos jetë gjithmonë e suksesshme  Faza e përkufizimit të problemit është injoruar  Faza e zgjidhjes së problemit dhe marrjes së vendimit nuk zbatohen me kujdes 44. Zgjidhësi i problemit aktualisht nuk e percepton atë (ai është i verbuar para problemit). Arsyet për këtë mund të jenë: A. Disa njerëz përpiqen ose tentojnë ti personalizojnë problemet. Ata ndihen të turpëruar kur në punën e tyre lind ndonjë problem dhe e konsiderojnë madje si dështim personal. B. Mungesa e informacionit shpesh bën që personat përgjegjës të mos marrin sinjale lidhur me lindjen e një problemi. Ndodh që vartësit i informojnë shefat e tyre atë që këta të fundit e dëshirojnë të dëgjojnë dhe jo çfarë duhet të dëgjojnë. C. Problemi është më tepër kompleks për tu kuptuar. Nëse problemi është shumë kompleks ai mund të perceptohet. D. Problemet mund të lindin në fusha kur njerëzit nuk kanë eksperiencë. Në këto raste njerëzit e kanë të vështirë të tregojnë pse ndodh kjo shmangie nga normaliteti. E. Mungojë objektivat apo standardet. Pa objektiva nuk mund të ketë probleme. Një kompani që nuk ka një objektiv shitjeje, nuk mund të ketë probleme me shitjen.

45. Identifikohen probleme të gabuara apo shkaqe të gabuara. Përpjekja për të identifikuar një problem mund të mos jetë gjithmonë e suksesshme. Kjo mund të ndodh për disa arsye: A. Një situatë mund të përmbajë probleme të ndërthurura. Në këtë kontekst, disa elemente janë më të dukshme, duke çuar në përkufizime të gabuara të problemit. B. Shpesh problemet e dukshme janë simptoma të problemeve më të thella. Për shembull, një punëtor ankohet për kushtet e sigurimit teknik. Shkaqet e këtij problemi mund te jenë një sistem i dobët i sigurimit teknik në ndërmarrje ose një politikë e dobët e pagës për paaftësinë e përkohshme në punë. C. Paaftësia për të përcaktuar se çfarë po ndodh mund të çojë në përkufizime të gabuara të problemit. Të marrim një shembull: një kompani zbulon se tre muajt e fundit shitjet kanë pasur rënie. Presidenti i firmës konkludon se volumi i shitjeve është proporcional me numrin e telefonatave të bëra nga personat përgjegjës. Ai ka dëgjuar se këta të fundit i kushtojnë më tepër kohë punës me shkresa, sesa daljes në terren. Në këtë rast kemi të bëjmë me një konkluzion të nxituar. Këtu nevojitet një logjikë me e thellë. A është e vërtet se të gjithë shitësit merren më shumë me shkresa në vend që të dalin në të dalin në terren? A ka rënë numri i telefonatave? A ndikon në rënien e volumit të shitjeve puna me letra?...etj. D. Ndërhyrje të gabuara mund të çojnë në identifikimin e problemeve të gabuara. Ndërhyrje të gabuara mund të konsiderohen konkluziont që nxirren duke u bazuar në faktet që ne disponojmë.P.sh, nëse shohim një ndërtesë që po nxjerr tym, ne menjëherë lajmërojmë zjarrfikësit, pa iu ofruar më parë ndërtesës dhe pa u interesuar për shkaqet e këtij tymi. E. Qëndrimet dhe besimet personale mund të ‘’veprojnë’’ zgjidhësin e problemit, kështu që ai nuk është në gjendje që të gjejë shkaqet e vërteta të një situate të pa këndshme. Për shembull, në grup minoriteti brenda një qyteti mund të fajësohet për varfërinë dhe krimet në qytete, ndërkohë që shkaqet e vërteta mund të jenë të tjera. 46. Faza e përkufizimit të problemit është injoruar. Ekzistojnë tri arsye pse kjo fazë injorohet? A. Analiza e problemit zakonisht kërkon përpjekje të mëdha mendore. Njerëzit mund tu shmangen analizave. B. Arsyeja e dytë është qëndrimi dhe sjellja. Disa shprehen : ‘’unë do të bëj diçka’’, edhe nëse ajo është e gabuar. Ose: ‘’unë do të veprojë në këtë mënyrë, sepse është më mirë të bësh diçka, sesa të mos bësh asgjë’’. Pikërisht këto qëndrime çojnë në veprime të shpejta, të pamenduara mirë, që stimulohen edhe nga menaxherët, të cilët kërkojnë prodhimtari. C. Shpesh njerëzit janë të aftë ti përkufizojnë problemet duke u kufizuar vetëm në zgjidhjet që ata kanë. Kjo mund të ilustrohet me shembullin e mjekut i cili ka një çantë me ilaçe dhe përpiqet që të përcaktojë sëmundjen duke e bazuar në ilaçet që ka. 47. Faza e zgjidhjes së problemit dhe marrjes së vendimit nuk zbatohen me kujdes? Kjo fazë konsiston në zhvillimin krijues dhe ndërmarrjen e teknikave për zgjidhjen e problemit, si dhe marrjen e vendimit. Edhe nëse problemi dhe shkaqet e tij janë identifikuar në mënyrë korrekte, zgjidhja e problemit dhe zbatimi me sukses i vendimit nuk janë të sigurta. Edhe këtu ekzistojnë disa pengesa, të ashtuquajtura gracka, të cilat pengojnë ecurinë e problemit: A. Supozohet se ekziston në zgjidhje për çdo problem. Ky supozim nuk është i vlefshëm, se për disa probleme nuk ekzistojnë zgjidhje. B. Zgjidhjet e problemit nuk gjenden kurrë për shkak të mungesës së informacionit. Disa herë përgjigjet e problemeve janë para syve tanë, por ne nuk jemi në gjendje ti montojmë të gjitha pjesët bashkë. Shpesh kjo ndodh sepse nuk e kemi përdorur të gjithë informacionin që zotërojme. C. Të menduarit strikt dhe këmbëngulja në faktin se ekziston vetëm në mënyrë për zgjidhjen e problemeve. Shpesh njerëzit mendojnë se ekzistojnë zgjidhje universale për të gjitha problemet, megjithëse rrethanat në të cilat lindin këto probleme ndryshojnë. Këta njerëz nuk janë fleksibël dhe nuk kuptojnë se, megjithëse një situatë apo një problem mund të jetë i ngjashëm me një situatë apo një problem të mëparshëm, zgjidhjet e vjetra nuk funksionojnë më. D. Nuk përdoren teknika krijuese. Shpesh për zgjidhjet e problemeve duhen përdorur teknika novatore. Megjithatë përdorimi i një teknike të panjohur i frikëson marrësit e vendimeve, prandaj shpesh lënë jashtë diskutimit alternativa që mund të jenë të vlefshme. E. Zgjidhjet shpesh nuk ballafaqohen me përkufizimin e problemit. Marrësit e vendimeve dëshirojnë të shkëputen sa më parë nga problemi me të cilin ballafaqohen dhe , si rezultat, ‘’nuk e kthejnë më kokën mbrapa’’. F. Kostoja e zgjidhjes së problemeve është shumë e madhe. Kjo kosto shpesh është më e lartë se përfitimet që vijnë nga zgjidhja e problemit. Për shembull, autoveturat e vjetra djegin më shumë karburant, ndërkohë qe kostoja e zëvendësimit të disa pjesëve të tyre do të ishte më e lartë sesa karburanti i harxhuar. 48. Vendimi? Vendimi eshte nje zgjedhje midis disa alternativave me ane te se ciles nje person nxjerr nje konkluzion rreth nje situate te caktuar. 49. Karakteristikat e vendimeve jane?  Rendesia e vendimit,  Koha dhe shpenzimet,  Shkalla e nderlikushmerise.

50. Kufizimet qe dalin gjate procesit te vendimarrjes apo zgjedhejes e problimt janë?  Koha,  Mjetet dhe  Informacioni. 51. Zgjidhja e problemit, metodat? Zgjedhja e problemit perfshin nje numer te madh akitvitetesh ku perfshihen shkaqet e lindjes se problemit ashtu edhe zbatimi i alternatives se zgjedhur per korigjim te situates se pa kendshme. Zgjedhja e problemit nenkupton marrjen e zbatimin, monitorimin dhe vlersimin e vendimit te mire. Metodat per zgjedhjen e problemve janë: Analitike, Simuluse dhe Heuristike. 52. Teknikat e marrjes se vendimeve? Catchball, argument dhe kunder argument, Teknika shumevotshe, Storyboard dhe sinteza, Analiza e rrjetit, pmi,gjashte kapelat, Parimet e Paretos, Analiza krahasuse, Teknika e grupeve nominale, Brainstormingu, Teknika delfi. 53. Vendimi i mire? Vendimi i mire eshte ai i cili arrihet nga konsensusi i grupit ose vendimi i mire eshte ai i cili nuk ndesh ne veshtiresi gjate zbatimit te tij. 54. Objektivat e marrjes se vendimeve? Objekivat e marrjes se vendimeve eshte qe te beje zgjedhje alternative me te mire prej disa alternatiave egzistuse duke perdorur te gjitha informacionet ne dispozicion, dhe te permirsoje vazhdimisht vendimarrjen. Objektivat e marrjes se vendimeve lidhen krysisht me keto aspkete te integrimit efikas te: burimeve njerzore, fizike dhe financiare. Por, gjithe procesi i marrjes se vendimeve si objektiv kryesor ka zgjedhjen e problemeve qe shfaqen. 55. Vendimet ne nivel individi kane kryesisht keto objektiva? Permisimi i standartit jetsor, permsiimi i kushteve te punes, etj. 56. Vendimet ne nivel organizate kane kryesisht keto obektiva? Rrijen e fitimi, Normën e kthimit të investimeve, Ritmin e penetrimit të tregut, Ritmin e prodhimit, Produktiviteti, Përgjegjësia publike, Relacionet e punonjësve, Zhvillimi i punonjësve, Pershtatja ndaj ndryshimeve te mejdisit. 57. Vendimet e mira ne nivel te sistemit kane keto objektiva?  Drejt mirqenjes se konsumatorve  Shperndarja e burimeve  Prodhimi dhe shperndarja e te mirave dhe sherbimeve 58. Vendimet e marra ne nivel shoqerie kane keto objektiva? Jane te orjentura kryesisht ne mireqenien socile si per jete me te mire, kulture, civilizim, rregull, drejtesi, etj. 59. Arsyet qe lindin per te permiresuar marrjen e vendimeve jane? Gjithe organizatat kane nevoje per te marr vendime dhe per te permiresuar vendimet qe kane marr me heret per disa arsye:  Ne pergjithesi organizatat ballafaqohen me munges burimesh dhe kerkojne ti perdorin me me efiktivitet burimet qe disponojne  Gjithmone e me teper, si organizatat shtetrore ashtu edhe ato private po ballafoaqohen me nje konkurence te fort.  Problemet te tilla si mbrojtja e konsumatorit, ndotja e mjedisit dhe praktikat e punesimit po rrisin interesin e publikut per sa i perket shkalles se pergjegjsise sociale qe demonstrojne organizotat per marrjen e vendimeve. 60. Ekziston nje numer mesimesh per kompanite qe duan per te permisuar marrjen e vendimeve? 1. Perpiquni te siguroni mbeshtetjen e menaxhimit te larte, 2. Filloni me hapa te vogla dhe kini durim, 3. Fokusoheni fillimisht ne demostrimin e vlerave qe ka nje vendim racional, 4. Trajnoni njerezit qe te perdorin nje proces te perbashket dhe teknika te perbashketa per marrjen e vendimeve, 5. Aplikoni procesin dhe teknikat e duhura per cdo vendim, 6. Praktikoni permiresimin e vazhdueshem - zhvilloni nje analize te procesit. 61. Aspektet e marjes se vendimeve janë?  Procesi i marrjes se vendimit,  Marrsi i vendimit dhe  Vendimi ne vetvete. 62. Ndryshimet qe shkatojne problem? – duhet menaxhohen - vendimet dhe zabatimi.

63.        64.

Fazat e marrjes e vendimeve janë? Evidentimi i problmit, Perkufizimi i problemit, Percaktimi dhe vlersimi i opsioneve, Zgjedhja e nje opsioni, Zbatimi i ketij opsioni, Monitorimi dhe Vlersimi i opsionit. Arsyet kryesore pse njerzit deshtojn ne zgjedhjen e problemeve dhe definimin e shkaqeve te lindjes se problemeve janë?  Kur nuk perceptohet problem si duhet,  Identifikimi i gabuar i problmeit dhe shkaqet e lindjes ,  Injorimi i perkufizimit te problmeit ,  Veshiersite per te menaxhuar emocionet . 65. Disa faktor qe ndikojne ne procesin e marrjes se vendimeve janë?  Kufizimet në vendosje,  Rrethina e vendosjes,  Mënyra e vendosjes dhe kushtet në të cilat vendoset,  Raportet e ndërsjella të vendimeve të ndryshme,  Aftësia personale e menaxherit për vendosje, dhe  Faktorët subjektiv të vendosjes. 66. Karkateristikat e vendimeve te qarta janë?  Energjia positive,  Angazhimi i vizionit,  Dyshimi minimal pas marrjes se vendimeve,  Kursimi i kohes. 67. Disa faktore qe ndikoj ne marrjen e vendimeve te mira janë?  Aftesia per te fokusuar burimet fizike, mendore dhe emocinale tek zgjedhja e problmeit,  Cilesia e procesit te te marrjes se vendimit,  Cilesia e vendimit ne vetvete,  Perputhja e vendimit me vizionin e kompanis. 68. Ndryshimet e mjedisit me te cilat ballafaqeohen sot bizneset janë? Humbja e kontrollit mbi burimet, rritja e rolit te zhvillimit teknologjik, rritja e kerkesave ne drejtim te pergjegjsise sociale, ndikimi politik mbi tregun nderkombetar, ndryshimi i rolit te qeverise ne aktivitet e organizates. 69. Mjedisi ne te cilin vepron organizata mund te klasifikohet ne? Mjedis i larget, konkurrues dhe i mbrendshem, mjedisi i thjesht dhe kompleks. 70. Tipologjia e vendimeve? Sipas qëllimit: vendime investuese, kadrovike, financiare, etj Sipas hierarkisë: strategjike, taktike dhe operativ, Sipas pjesëmarësve: individuale, grupore Sipas dimensionit kohor: statike dhe dinamike , Sipas mundësisë së modelimit dhe programimit: vendime të programuar dhe paprogramuar, Sipas shkallës së ndikimi të faktorëve të ndryshëm, vendimet mund të merren në situate: stohastike dhe deterministik. 71. Ligji i të ardhurave zbritëse? Sipas ligjit të ardhurave zbritëse, nëse ndaj një sasie të dhënë të faktorit të fiksuar (Kapitalit) shtohen njësi të njëpasnjëshme të një faktori të ndryshueshëm të prodhimit (punës), MP dhe AP i faktorit të ndryshueshëm eventualisht do të bien. 72. Kurba e indiferences?

73. Kostot afatshkurtra dhe afatgjata fikse variabile? Kostot ne afate te shkurter ndahen ne dy kategori baze: Kosto Fikse dhe Kosto te ndryshueshme apo variabile. Kosto fikse jane ato qe nuk ndryshojne kur firma, ndermarrja ndryshon outputin e saj. Kurse kostot e ndryshueshme jane ato qe ndryshojne kur ndryshojne outputet. Kostot fikse jane: qirat e pronave, pagat, interesi i kredive dhe zhvlersimi i pajisjeve kapitale. Ndersa kosto te ndryshueshme jane: derivatet, makinerite te cilat jane huazuar ne periudha kohore. Kostot afategjata parqiten atehere kur ndermarrja (ndermarresi) vendos te ndryshoj te gjitha inputet me qellim te rritjes se dimensioneve te ndermarrjes. Ne afate te gjata te gjitha kostot jane te ndryshueshme. 74. Izokosto? Izokosto eshte lakore (drejtez), e cila perdoret ne mikroekonomi per te paraqitur kombinime te dy faktoreve prodhues per ta percaktuar koston e prodhimit. Kryesisht paraqitet me ane te nje drejteze. Sa me large qe ndodhet nga pika “0” (pika e origjines) tregon se kosto e prodhimit te caktuar eshte me e larte. 75. Izokontot? Izokontot jane lakore e cila paraqet te gjitha kombinimet e inputeve variabil qe mund te perdoren per prodhimin e nje outputi. Zakonisht mund te ekzistojne metoda te ndryshme per te prodhuar nje produkt te caktuar mirpo sasia e tyre ndryshon varesisht prej perdorimit te kapitalit dhe punes. Pikat te cilat jane rezultat i ketyre kombinimeve formojne lakoren e cila quhet izokuant. 76. Izokuanti? Izokuanti perfaqeson teresine e kombinimeve te ndryshme te punes dhe kapitalit qe japin sasi te barabarta produkti. Pergjate nje kurbe te izokuantit, nje faktor prodhimi zevendesohet me tjetrin, kurse prodhimi mbetet konstant, kjo norme quhet Norma teknike e zevendesimit TRS.  Izokuantet kane pjerrtesi negative  Jane konvekse ndaj origjines  Izokuantet nuk priten me njera – tjetren  Sa me larg origjines perfaqesojne nivele me te larta prodhimi Kapitali (K)

Q = 25 Q = 24

Puna (L)

Produkti total

1 2 3 4 5 6 7

5 11 18 24 28 29 28

Puna (L) 77. Indentifikimi i faktoreve (firmave) per te zene hapin ne Kosove? A. Identifikimi i potencialeve ekonomike ne te gjitha fushat B. Thjeshtesimi i procedurave per licensimin dhe regjistrimin e bizneseve C. Favorizimi i bizneseve prodhuese dhe disa prej sherbyese D. Organizimi i konsultave dhe seminareve per aftesimin e bizneseve E. Ofrimi i lokaliteteve per biznese F. Ofrimi i projekt – ideve G. Informacionet mbi trendet e zhvillimit te bizneseve ne tregun global 78. Pershkruaj se cilat jane politikat adekuate ne Kosove? Sa i perket formave konkurruese ne Kosove kemi te bejme: A. Monopoli qe vepron ne Kosove eshte KEK-u B. Duopoli te cilet veprojne jane PTK dhe IPKO C. Konkurrenca e perkryer - cmimi i pranuar

79. Komento kurben e kerkeses se pjerret? Lakorja e kerkeses (e cila rezulton nga grafiku), ka nje nyje ne te, duke vazhduar nga kjo, lakorja e te ardhurave margjinale ka cdo her e me te theksuar nje diskontunitet, duke marre formen e “kembes se qenit”. Kjo rrjedh drejtperdrejt nga sjellja e kerkeses, nese firma deshiron te shese me teper, ajo duhet te ul cmimin e tyre, si rezultat, te ardhurat shtes te fituara nga njesia shtese e autputit te shitur, do te jet shume me e vogel apo negative. 80. Stabiliteti i çmimeve dhe modeli i lakores se pjerrët?  Ky është një model i thjeshte i firmës individuale ne oligopol  Pikënisje është supozimi se firmat ne industri kane gjetur mënyrën për formimin e çmimeve dhe secila firme e din nivelin e outputeve te cilin mund ta shesë  Modeli i lakores se pjerrët nuk siguron parashikim mbi nivelin e çmimit  Kur çmimi caktohet njëherë ai është i qëndrueshëm 81. Teoria e lojerave? Teoria e Lojerave eshte teknik me elemente matematikore, fillimisht e paraqitur gjate Luftes se Dyte Boterore per tu ndihmuar strategeve ushtarake. Kjo teknikë mund të përdoret në oligopol, ngase ajo ka të bëjë me sjelljet e rivalëve të ndërvarur, secili prej të cilëve ka një zgjedhje të lëvizjeve, rezultati i të cilave në masë të madhe do të varet nga verpimet e të tjerëve. Esenca e teorisë së lojërave është ndërvarësia mes (lojtarëve) konkurrentëve në të cilin rezultatet varen nga vendimet bashkëvepruese të dy ose më shumë (lojtarëve) konkurrentëve, të cilët kanë motive të kundërta ose motive të përziera. Zbatimi kryesor i teorisë së lojërave në oligopol mund të paraqitet në një shembull të thjeshtësuar. Nëse marrim një industri, e cila përmban vetëm dy firma, të cilat prodhojnë një produkt të njejtë dhe që të dyjat orvatën të vendosin në mes të caktimit të çmimit më të lartë apo më të ulët. Rezultati i politikave të caktimit të çmimeve mund të paraqitet në një matricë të pagesësës të thjeshtë (pay-off matrix).

Secila firmë ka një zgjidhdje në mes të çmimit të lartë dhe çmimit të ulët, por rezultati varet nga ajo se çka bënë firma tjetër. Secila firmë është në situatë të pasigurisë. Një strategji e mundshme është që përvetësohet kriteri max/min i marrjes së vendimeve, duke zgjedhur ndërmjet çmimit të lartë dhe çmimit të ulët, duke zgjedhur opcionin, i cili garanton se rezultati më i keq i mundshëm është shmagur. Në atë rast, secila firmë do t’i shqyrtojë alternativat dhe pastaj do të vendos për çmimin e ulët për të shmangur mundësinë e “prerjes” nga firma tjetër rivale. Sidoqoftë, të dy frimat ballafaqohen me situatë të njejtë dhe do të aplikojnë logjikën e njejtë për të. Si rezultat, të dy firmat zgjedhin çmimin e ulët, mundësia për bërjen e profitit të lartë humbet dhe shpërthen lufta e çmiemve. Vetëm në rastin e bahkëveprimit, çelësi i problemit të rivalëve shtrihet në informatat që ata posedojnë për njëri-tjetrin. Nëse ata janë të informuar mirë për njëri-tjetrin dhe besojnë njëri-tjetrit që të mos mashtrojnë, atëherë situata e luftës së çmimeve mund të shmanget nga të dy firmat duke caktuar një çmim të përbashkët monopolist. Nga ana tjetër, nëse ata nuk i besojnë njëri tjetrit, atëherë frika nga reaksionet e rivalëve do të shpie të dy firmat në çmim shumë të ulët. Në rastin e oligopolit është e mundshme për të dy lojtarët për të fituar (nëse ata caktojnë çmim monopolist) apo për të humbur (nëse ata përfshihen në lutën e çmimeve). Nese marrim nje industri e cila permabne vetem dy firma te cilat prodhojne nje produkt te njejte dhe qe te dyja angazhohen per vendosjen apo percaktimin e çmimit ne treg. Ne fakt qe te dy firmat duhet te jene te kujdesshme qe mos te mbajne çmimin e larte sepse ne ate rast rrezikojne te humbasin konsumatoret dhe te mbesin tersisht jashte tregut. Per te shpetuar nga ky fenomen atehere te dy firmat futen ne loje me uljen dhe ngritjen e çmimit. Sidoqofte te dy firmat ballafaqohen me situate te njejte dhe aplikojne logjiken e njejte duke ulur çmimin. Keshtu logjika per profitin e larte bie nga loja dhe tani luftohet per mbijetes ne treg. Çelsi i fitores bazohet ne saje te informatave qe firmat kane per njera tjetren,

nese ata jane te mire informuar per firmen tjeter atehere jane ne gjendje te luajn lojen me numra te medha. Ne kete rast ne qofte se firma e informuar mire per firmen tjeter investon me shuma me shume zero dhe kjo i sjell fitim ne anen tjeter e tere ajo shume ka sjell humbje per firmen tjeter. Ne rastin e oligopolit zgjedhja me e mire do te ishte qe ata ta caktojne se bashku çmimin monopolist dhe te evitohet qe njera firme te del humbese nga kjo loje ose te perfshihen ne luften e çmimeve dhe si rezultat te kemi nje fitues te madh dhe nje humbes te madh. 82. Ne nje industri me konkurrence te perkryer, a ka nevoj firma te merr vendime mbi caktimin e cmimeve? Jo 83. Nese firmat shesin produkte te ndryshme, paraqesin: A. Monopol B. Oligopol C. Oligopol i diferencuar D. Oligopol i thjeshte 84. Barrierat hyrese ne industri mund te definohen si: Barrierat e hyrjes mund te definaohen si perparesi qe i posedojne firmat bartese te industrise ndaj konkurrenteve potencial. Ne disa raste, keto barriera, mund te jen absolute, keshtu qe firmat e reja nuk mund te hyjne ne industri, pa marre parasysh se sa lart mbahet cmimi nga bartesit. Ne kete rast, duke ndjekur punen e Ban-it, kushti per hyrje thuhet se eshte i bllokuar. Ky eshte kushti i hyrjes, i cili eshte i pranuar ne modelin e monopolit te paster. Ne raste tjera, kushti per hyrje mund te definohet si i lehte, nese firmat e reja jane ne gjendje te hyjne ne menyre profitabile, kur cmimet jane caktuar pak me lart se shpenzimet, te ndaluara ne menyre jo efektive, kur eshte me profitabile ne hapin e gjate te formohet cmimi ne nivelin ku nuk do te paraqitet asnje hyrje, sesa te maksimizohet profiti i hapit te shkurter dhe te leohet te ndodh hyrja. Nese lidhjet themelore ndermjet barrierave te hyrjes dhe formimit te cmimeve duhet te kuptohen, ateher duhen te shqyrtohen tri qeshtje: E para, ka te beje me burimet e barrierave te hyrjes, E dyta, me determinimin e cmimit qe pengon hyrjen, dhe E treta, ka te beje me faktoret, te cilet determinojne nese firmat e maksimizimit te profitit do te zgjedhnin qe te caktojne cmimet e tilla. 85. Oferta dhe kerkesa ne tregun e te mirave dhe sherbimeve dhe paraqitja e grafikut? Cmimi (euro per dyzine)

E1

1.00€

Fig. Ndikimi i nje uljeje ne kerkese ne ekuilibrin e tregut

E

0.75€

4.000

5.000

Sasia e vezeve

Çmimi (€)

Sasia e kerkuar

Sasia e ofruar

Mungese / Teprice

2.00

1.000

9.000

Teprice – 8.000

1.50

3.000

7.000

Teprice – 4.000

1.00

5.000

5.000

Ekuiliber

0.75

6.000

4.000

Mungese – 2.000

0.50

7.000

3.000

Mungese – 4.000

86. Karakteristikat kryesore te periudhes se tranzicionit? Tranzicioni, teorikisht është quajtur procesi historik gjatë të cilit shoqëritë ishkomuniste kryejnë transformimet radikale të regjimit politik e ekonomik socialist në atë të demokracisë pluraliste e të ekonomisë së tregut. Pra, në aspektin ekonomik, përgjatë periudhës së tranzicionit sistemi ekonomik s’është më socialist por ende nuk është as tërësisht kapitalist. Integrimi në Bashkimin Evropian, përbën një anëtarësim politik dhe ekonomik në grupimin e vendeve më të zhvilluara të botës, atyre të Evropës Perëndimore, që dallohen si për nivelin e konsoliduar të demokracisë liberale, ashtu dhe për shkallën e funksionalitetit të tregut të tyre e të konkurrueshmërisë së ekonomive të tyre. Përfundimi i tranzicionit, teorikisht dhe praktikisht, është momenti në të cilin sistemi ekonomik pushon së transformuari (nga një tip sistemi në tjetrin) dhe ai “ngrin” përfundimisht në formën e modelit të synuar. Pas këtij momenti, sistemi ekonomik i vendit nuk është më një sistem “në tranzicion”, por një sistem “normal” i tregut të lirë. Politikat ekonomike që ndiqen më pas pushojnë së qenuri politika tranzicioni, duke qenë politika zhvillimi e modernizimi. Kjo periudhe nenkupton kalimin nga epoka e qytetrimit ne shoqerine e ardhshme, e cila trajtohet si shoqeri post-industriale ose shoqeri informative Së pari, kjo periudhë realizohet në egzistimin e dy mënyrave të prodhimit: mënyra kapitaliste e prodhimit mënyra etatiste e prodhimit Së dyti, realizohet në kushtet e një niveli të lartë të zhvillimit të forcave prodhuese – revolucioni I tretë teknologjik dhe në hyrjen embrionale të evolucionit Së treti, në vend dominon monizmi në fushën e motivimit afarit, pronës, klasës, etj. 87. Paraqit procesin me efikas ne funksionin e prodhimit me kombinimin e punes dhe kapitalit? Funksioni i prodhimit shpreh lidhjen midis sasisë së inputeve të përdorura dhe produktit të prodhuar. Q = f(K, L), Ekuacioni tregon se madhësia e produktit (Q) është funksion i madhësisë së kapitalit të fiksuar (K) dhe variablit punë (L) të përdorur nga firma në një gjendje të dhënë teknologjie. Ai tregon se si ndryshon prodhimi maksimal i arritshëm, në qoftë se ndryshojmë madhësitë e inputit variabël të përdorur. Në një periudhë afatshkurtër, kur madhësia e kapitalit është e fiksuar dhe puna merret si faktorë variabël, firma mund të prodhojë më shumë produkte në qoftë se pajton më shumë punëtorë. Ne shembull shihet se si ndryshon prodhimi I produketit toral me ndryshimin e variablit pune 2. Procesi me efikas i funksionit te prodhimit me kombinimin Pune dhe Kapital.

A B c

Puna (L) 0

Produkti total (Q) 0

1 2 3

4 10 13

Puna 10 24 31 12 28 36

36 40

40 42

39 40

12 8

36

40

40

36

10 23 33

36

36

33

7 18

30

30

28

28

Kapitali 88. Kur te gjitha firmat ne analize prodhojne produkte te njejta ateher kerkesa si mund te gjindet?

89. A. B. C. D. E. 90.

Bej identifikimin e politikave adekuate ne biznes? Industria dhe bujqesia si sektore kyqe te zhvillimit ekonomik, Energjetika dhe Minierat, Turizmi, Strategjia industriale dhe agrobiznesi te menaxhohen me mire dhe te shfrytezojne pervojat e jashtme, Kapitali privat ne energji dhe miniera mbi bazen e standardeve te vendeve te zhvilluara Dy korniza bazë ndikuese në zhvillimin ekonomik?  Cikli jetësor i produktit  “Shtytësit strategjik” perparësit konkurruese (diamanti i porterit)

91. Cikli jetesor i produktit? Hipoteza e ciklit jetësor të produktit përbëhet pike së pari nga pohimi se produktet kanë jetë të kufizuar dhe në kohëzgjatje të jetës së tyre ata kalojnë nëpër një varg vazash të ndryshme.

Periudha hyrëse – këtu blerësit potencial mezi e vërejnë produktin. Në këtë fazë vëllimi i shitjes është i vogël dhe kërkesa është joelastike për kah çmimi. Sektori i marketingut më tepër i koncentron përpjekjet e tij në promovimin e produktit të ri, sesa në formimin e çmimit për të. Faza e rritjes – blerësit bëhen më të vetëdijshëm për produktit dhe shitja rritet shpejt. Meqenëse konkurrentet kanë pasur mjaft kohë të hyjnë në treg, kërkesa do të bëhet më elastike për kah çmimi, duke nënkuptuar se çmimi optimal përfshinë marzhë më të vogël ndaj shpenzimeve. Faza e pjekurisë – rritja e shitjes fillon të bie eventualisht në zero. Konsumatorët janë mirë të informuar për produktin dhe kanë pasur përvojë në shfrytëzimin e tij, dhe konkurrentët kanë përvojë në prodhimin e substituteve duke shpier deri te rritja e elasticitetit të kërkesës dhe në zvogëlimin e mëtutjeshëm të marzhës ndërmjet çmimit dhe shpenzimeve margjinale. Faza e rënies – kjo fazë vjen nga ndryshimi i shijeve apo nevojave të konsumatorëve, nga rritja e konkurrencës apo nga progresi teknologjik. Në këtë fazë, vëllimi i shitjes bie, konkurrenca në mes të firmave bartëse është e ashpër dhe kërkesa është shumë elastike ndaj çmimit duke shpënë kështu gjer te marzha shumë e ngushtë në mes të shpenzimeve dhe çmimit. 92. Cikli jetësor i produktit dhe efikasitetit në kërkese? Cikli jetesor i produktit si koncept eshte shume i rendesishem per analistet e marketingut per ta trajtuar ne rastet e formimit te çmimeve dhe te strategjive te marketingut. Cikli jetsor i produktit kalon neper disa faza si: Lindja, Rritja, Pjekuria, dhe Renia. Kerkesa eshte mardhenie ndermjet çmimit te nje artikulli dhe sasise se kerkuar. Kerkesa eshte e lidhur ngusht me disa faktore te rendesishem: çmimi, te ardhurat e blersit, pritjet e ardhshme te ndryshimit te çmimit, çmimi i artikujve alternativ, shitjet dhe moda e fundit, popullsia qe sherbehet nga tregu. Termi i kerkeses ne ekonomi nuk eshte nje numer i fiksuar. Ai tregon se si sasia qe bleresit blejne, ndryshon me çmimin duke lene anash te gjithe ndikimet tjera. P.sh Kerkesa per te blere makina ne vit, tregon se si sasia e kerkuar ndryshon varesisht prej çmimit te caktuar, te gjitha faktoret tjere per marrjen e vendimit per te blere makinen pothuajse nuk kane shume rendesi. 93. Disa vështërsi dhe probleme në ekonominë e Kosovës?  Politika kreditore, fiskale dhe doganore shumë të disfavorshme(destimulomi i produkteve vendore, mungesa e kredive dhe interesi shumë i lartë i atyre ekzistuese)  Kompetencat e paqarta në mes të qeveris qendrore dhe qeverive lokale  Mungesa e teknologjive të reja informative dhe komunikatave të reja  Mungesa e planeve urbane në definimin e zonave për investime, mosharmonizimi i interesave në mes të sektorit publik dhe privat  Politikat doganore të disfavorshme për nxitjen e prodhimeve vendore e që krijon kushte për zhvillimin e konkurencës jolojale  Mungesa në institucione kompetente e njerëzve profesional per hartimin e strategjive zhvillimore në bazë të kërkesave bashkëkohore  Mungesa e planifikimit strategjik dhe e përvojave në zhvillimin ekonomik në institucionet kompetente  Aktivitetet e pa koordinuara në mes të nivelit qendror dhe lokal  Mungesa e infrastrukturës ligjore posaçërisht asaj mbi pronën  Mungesa e burimeve financiare dhe përdorimi jo adekuat i fondeve të ndryshme ekzistuese  Procesi i privatizimit të ish ndërmarrjeve shoqërore shumë i ngadalshëm, i ngadalshëm dhe me mangësi të cilat e rëndojnë biznesin etj

94. Roli i qeveris në ekonomin e Kosovës?  Identifikimi i potencialeve ekonomike në të gjitha fushat  Thjeshtëzimi i procedurave për regjistrimin dhe licencimin e bizneseve  Favorizimi i bizneseve të caktuara  Organizimi i konsultave dhe seminareve për aftësimin e bizneseve  Një lidhje komunikuese permanente midis qeveris dhe universiteteve dhe institucioneve të specializuara  Ofrimin e lokaliteteve për biznese( krijimin e inkubatorëve të biznesit, zona industriale etj)  Ofrimi projekt-ideve, informacioneve mbi trendët e zhvillimit të bizneseve në tregun global e posaçërisht at rajonal-Ballkan  Mënyrat e komunikimit me komunitetin e biznesit të cilat paraqesin edhe qelsin e suksesit  Aktivitetet të cilat duhet të ndërmarr qeveria me qellim që të mbështes komunitetin e biznesit për të ngriturnivelin e bashkëpunimit në nivel të partneritetit 95. Biznesi ndërkombëtar? Shumica e ndërmarrjeve funksionojnë në biznesin ndërkombëtar sepse:  Produktet e reja njohën më shpejt në tregun global  Ndërmarrjet mund të prodhojnë në vende të ndryshme  Konkurruesit, furnizuesit dhe konsumatorët vendës të ndërmarrjes bëhen ndërkombëtar

96. Strategjit e hyrjes në tregun nderkombtar? Ekporti i tërthort ka të bëjë me eksportin indirekt ku firma merr pjesë në tregun ndërkombëtarë pa e ditur, kjo bëhet përmes një shteti apo biznesi tjetër. Eksporti i drejtpërdrejt këtu firma angazhon vet ekportin për shitjen e produkteve jashtë vendit, pra në konkurrencë të drejtëpërdrejtë në tregun ndërkombëtar, mirëpo edhe këtu shërbimi mund të bëhet me ndërmjetësuesit dhe firmat fitojnë një përvojë shumë të mirë. Licencimi këtu firmat hynë në tregun ndërkombëtarë përmes licencimit, pra një firmë i jep të drejtën e përdorimit të pronës intelektuale siç janë patenta, marka, teknologjia, know how, por me këmbim të kompenzimit të caktuar. Franshiza paraqet një strategji të hyrjes në tregun ndërkombëtarë përmes një biznesi tjetër, ku një firmë blenë një biznes ekzistues mirëpo në kushte të caktuara nga firma prind ku i lejohet përdorimi i emrit, teknikave, teknologjisë, marketingut, të njejtë mirëpo gjithmon kjo bëhet me mbikqyrje të firmës prind dhe kohëve të fundit ka pasur një sukses në tregun ndërkombëtarë.  Strategjia ofensive  Strategjia defensive  Strategjia përcjellëse o Orientimet strategjike  Zgjerimi i tregut vendor  Koncepti multivendor i tregut  Koncepti i marketingut global 97. Marketingu ndërkombëtar Marketingu ndërkombëtar nënkupton identifikimin e nevojave dhe dëshirave të konsumatorëve, ofrimin e produkteve dhe shërbimeve më qellim të avancimit të përparësive të ndërmarrjes, komunikimin e informacioneve rreth produkteve dhe shërbimeve si dhe distribuimin ndërkombëtar të tyre përmes një apo më shumë formave të hyrjes në tregun ndërkombëtar.

98. Arsyet për marketingun ndërkombëtar o Ekonomia e sasisë(mbiprodhimi për konsum vendor) o Tregjet ndërkombëtare më interes për produktet o Ngopja e tregut vendor me produktet o Përgjigja në konkurrencë 99. Arsyet e biznesit ndërkombëtar?  Zgjerimi i shitjes  Kërkimi i resurseve  Diversikimi i burimeve të shitjes dhe furnizimit  Minimizimi i rrezikut konkurrues 100.Biznesi ndërkombëtar shkon drejt globalizimit sepse?  Transportimi është më i shpejtë  Komunikimi mundëson kontroll të aktiviteteve nga largësitë  Shpenzimet e transportit dhe komunikimit nuk janë të larta për biznesin ndërkombëtar 101.Arsyet qe lindin per te permiresuar marrjen e vedimeve mund te permblidhen? Në përgjithësi organizatat ballafaqohen me mungesë burimesh e kërkojnë ti përdorin më me efektivitet burimet që i kane: • Gjithmonë e më tepër, si organizatat shtetërore, ashtu edhe ato private, po ballafaqohen me një konkurrencë të fortë. • Probleme të tilla si mbrojtja e konsumatorit, ndotja e mjedisit dhe praktikat e punësimit po rritin interesin e publikut për sa i përket shkallës së përgjegjësisë sociale që demonstojnë organizatat në marrjen e vendimeve. 102.Objektivat e marrjes se vendimeve? Objektivat menaxheriale? Marrja e vendimit: Stadi 1: Evidento problemin Stadi 2: Perkufizo problemin dhe vendos objektivat Stadi 3: Percaketo dhe vlereso opsionet Zgjidhja e problemit Stadi 4: Zgjidh nje opsion Stadi 5: Zbato opsionin e zgjedhur Stadi 6: Monitoro dhe vlereso 103.Kur nje sasi produktesh rezultojne me deficit, menaxheri duhet te? 104.Faktoret e tranzicionit?  Stabilizimi makroekonomik (intern dhe ekstern)  Reforma e sistemit te cmimeve dhe futja e metodave dhe kritereve afariste te tregut  Duke sendertuar pershtatjen strukturale ne sektorin e ndermarrjeve shteterore, respektivisht shoqerore  Ridefinimi i rolit te shtetit  Reforma e transferit social dhe sigurimi i nje infrastrukture te shendosh  Rikthimi i vendeve ne tregun financiar nderkombetar dhe normalizimi i kthimeve te borgjeve te jashtme dhe te ekonomise se ketyre vendeve ne ekonomin globale boterore 105.Zgjedhja e problemit te produktet qe rezultojne me defekt?

106.Komento disa elemente kyqe per te zene hapin ne biznes?  Investimi ne edukim  Infrastruktura fizike “Nevoja per permiresimin e rrugeve dhe infrastruktures se transportit, telekomunikimi” ( Mbeshtetja nga fondet monetare, Banka Boterore, BE-se)  Zhvillimi rural dhe politika e migrimit “Konsolidimi i tokes dhe teknologjia do te largojne nje numer te madh te fuqise relativisht te papergatitur nga bujqesia”. (Programet ne ngritjen e kapaciteteve ne kete fushe)  Sektor publik efektiv Mungesa e kapaciteteve absorbuese Transparenca Teknokraci profesionale apolitike  Vetbesimi “Te thyhet rrethi vicioz”  Qasja ne tregjet boterore dhe ne IFN (Institucionet financiare nderkombetare)

107. Disa forma te politikes monetare?  Norma baze e interesit  Rezerva e likuiditetit  Rezerva e detyrueshme  Niveli i kapitalizimit te bankave 108.Paraqit disa forma te biznesit dhe komento?

109.Komento klasifikimin e modeleve?

110.Cka ka ndodhur me bizneset tek ne?  Njerzit luftojne per pergjegjesi me te medha  Pak njerez e ndjejn se organizata i cmon dhe se eshte rritur roli i tyre  Kujdesi per klientet eshte me i vogel nga qellimet afatshkurtera financiare  Nuk funksionojne ekipet, njerzit luftojne ti shprehin vlerat individuale  Jane te paket ata qe propozojne ndryshime inovative  Kerkohen fajtoret per cdo leshim, prandaj te gjithe deshirojne te mos gabojne  Shumica jane te pasigurt sa i perket punesimit, prandaj te gata ulin koken dhe perpiqen te mos i perkasin teprices teknologjike 111.Ne realizimin e funksionit qellimor te firmes qe eshte max. i fitimit supozimet mund te tregohen ne figure + komenti?

112.Shpego situaten e monopolit natyror te parregulluar? (MR = LMC), te rregulluar (P = LAC), dhe situaten kur eshte me se efiqient ne aspektin shoqeror ( P = LAC =D) Monopol eshte nje form e struktures se tregut, ne te cilen presionet e bera ne firmen ne menyre te perkryer konkurrente, mungojne. Per nje firme qe te jet “monopol i paster”, ajo duhet te permbaje vetem nje firm dhe nuk duhet te kete mundesi per hyrje. Monopol natyror konsiderohet ateher kur nje firm mund te prodhoje me nj kosto per njesi me te vogel se sa shume forma. P.sh. Ujesjellsi AC = m + F/Q 113.Procesi i tranzicionit si parakusht i zhvillimit te ekonomisë menaxheriale ne vendet postsocialiste? Ne literaturen shkencore dhe profesionale, nocioni i tranzicionit nënkupton periudhen e zhvillimit, në të cilën patjetër duhet të ndërmerren proceset gjithpërfshirëse, të ndryshimeve ekonomike dhe të sturuktures kulturale të shoqërisë. Veprimit në nivelin e individëve, grupeve si dhe ne nivelin e shtetit, shndërrimin e shoqerisë së tanishme ne drejtim te shoqërisë me nje nivel më të lartë të lirive ekonomike, politike dhe të institucioneve civilizuese. Procesi i Tranzicionit nuk paraqet zgjedhje te ndonje qellimi te vetëdijshëm, të shtresave të caktuara sociale të shoqërisë, por ky proces paraqet një produkt të domosdoshëm, të cilin para së gjithash na e imponon kriza shoqerore. Ky proces paraqitet si nje reaksion spontan i masave të gjera të popullatës për problemet ekzistenciale dhe të koncentrimit te forcës së elitës dominuese të shoqërisë. Përvoja e vendeve të Europës Qëndrore dhe Lindore në mënyr të qartë tregon,që procesi i transaksionit mund të realizohet ne dy menyra: Se pari, nëpërmjet të përvojes së rregullave dhe të krijimit të një ambienti te volitshëm për ngjitjen e proceseve spontane te kësaj kthese të madhe historike.

Se dyti, nëpërmjet të definimit të qëllimeve në bazë të të cilave organizohet nje kalim i vetëdijshëm nga ekonomia komanduese ne ekonominë e tregut. Në rastin e parë,si bazë e transaksionit konsiderohet Tregu, ndersa ne rastin e dytë si baze e transaksionit konsiderohet Rregullativa shtetërore. Tregu si bazë e transaksionit në vete ngërthen ato vlera dhe qëndrime ekonomike, te cilat u përgjigjen ekonomisë se tregut, siç janë: liria, veçmas liria individuale, individualizmi ekonomik d.m.th etika individuale, veprimet ekonomike,sipas te ciles çdo individ në mënyrë institucionale, i cili nëpërmjet të kordinimit spontan shpien në drejtim të sendertimit të shoqërisë së lirë. Idea e sendertimit të parimit te vetëdijshem, te parimit të kordinimit ekonomik paraqet bazen per sendërtimin e proteksionizmit shteteror dhe “të shtetit të mirëqenies”. Në kushtet e zhvillimit bashkohor të shoqërise dhe të eknomisë, ideja mbi kordinimin e vetëdijshem akoma është e fortë dhe vjen në shprehje edhe në periudhen e tranzicionit. Kjo ide, ka për qellim që në mënyrë exante të dfinohet qëllimi. Kjo dukuri në literaturen profesionale dhe shkencore trajtohet “si transformim sociologjik i socializmit” Esenca e procesit të transicionit qëndron në kalimin nga eknomia komanuese në ekonominë e tregut. Kalimi në tregun integral si Komponentë themelore e ekonomisë së tregut nuk mundë të trajtohet si qeshtje e ndonjë zgjidhjeje të caktuar, por me parë trajtohet si qeshtje e mbijetesës. Truri i ekonomisë së tregut eshte tregu financiar. Tregu i punës veqmas, tregu i kapitalit në vendet postsocialiste, kërkon zbatimin e procesit të privatizimit dhe transformimin radikal të anatomisë dhe te fiziologjisë të modelit ekonomikë të socializmit, nepermjet të destruksionit rrënjësor të ketij modeli. Etika individualiste si parakusht i eknomisë së tregut në kuptimin psikologjikë i pergjigjet atij fenomeni i cili ne literaturë është i njohur me emrin “ focus i mbrendshem i kontrollit “. Së treti, si një ndër vlerat e ekonomisë së tregut konsiderohet raport i individëve dhe shoqërisë ndaj pronës private, proceset e provatizimit dhe vendosjes së të drejtave mbi pronën private, kontraktimi i lire nëpërmjet të të cilit garantohet prona private. Së katërti, dallimet në procesin e shpërndarjes konsiderohen si vlerë e ekonomisë së tregut. Sendërtimi sistematik i parimeve te ekonomisë së tregut që nga fillimi i viteve 90-ta të këtij shekulli është përcjellur me zvogëlimin sistematik të tendencave egavitare në vetëdijen e njerezve dhe me parimin gjithnje e më të madh të dalimeve në fushen e shperndarjes midis anëtarëve të shoqërisë. Së pesti, pranimi i rrezikut d.m.th të një pasigurie për sa i përket ardhmerisë ekonomike gjithashtu trajtohet si vlerë e ekonomisë së tregut. Së gjashti, konkurrenca e tregut gjithashtu konsiderohet si një ndër vlerat, respekstivisht komponentet qenësore të ekonomisë së tregut. Nga kjo rrjedh se koordinimi spontan i tregut konsiderohet si parim ekonomik. Ky parim para së gjithash mbështetet në individin e lirë dhe interesat e tij. Si bazë e lirisë individuale dhe i parimit të koordinimit spontan, konsiderohet prona private mbi mjetet e prodhimit. Me fjalë të tjera prona private sendërton dhe jetëson mekanizmat e këmbimit te lire, d.m.th senërton ambientin integral, mundë të ilistrohet në bazë të rrjedhës makroekonomike të mjeteve monetare nëpërmjet të kater sektorëve, siq janë‫׃‬ Popullsia, Ndërmarrjet, Ndërmjetsuesit financiar dhe Shteti. Faza e parë – paraqet fazën e zbatimit të formulës ekonomike, e cila në tërësi respekton aksiomat e konceptit të modelit të tregut integral dhe përparësitë e konkurrencës të një vendi të caktuar. Lidhur me definimin e formules ekonomike në teorin dhe praktiken ekonomike ekzistojn disa koncepcione. Koncepcionet Monetariste, Neoklasike dhe Neoliberale, tërësisht e apsolutizojnë rolin e tregut dhe mendojnë që roli I shtetit duhet të reduktohet vetëm me eliminimin e qrregullt financiar nëpërmjet të kontrollit të rrept të kerkesës agregate. 114.Paraqitni grafikisht sistemin e procesit te tranzicionit? Fig.2. Fazat e procesit të transicionit Definimi i formulës ekonomike Qeverisja me transicion

Eksploatimi i formulës ekonomike

Faza e parë – paraqet fazën e zbatimit të formulës ekonomike, e cila në tërësi respekton aksiomat e konceptit të modelit të tregut integral dhe përparësitë e konkurrencës të një vendi të caktuar. Lidhur me definimin e formules ekonomike në teorin dhe praktiken ekonomike ekzistojn disa koncepcione. Koncepcionet Monetariste, Neoklasike dhe Neoliberale, tërësisht e apsolutizojnë rolin e tregut dhe mendojnë që roli I shtetit duhet të reduktohet vetëm me eliminimin e qrregullt financiar nëpërmjet të kontrollit të rrept të kerkesës agregate. Ky veprim kërkon zbatimin e një politike restriktive monetare, e cila ka për qëllim eliminimin e rrezikut që rrjedh nga shuma e pakontrolluar e parasë në qarkullim. Mirëpo në teorinë ekonomike është i njohur fakti se oferta agregate (AQ) shpien deri te formimi I nje pozite te re ekuilibruese (E1), e cila ka si pasojë të veten rënien e dukshme të prodhimit dhe zvogëlimin e padukshem të inflacionit. Kjo tendencë mund të paraqitet nëpërmes të grafikonit te dhënë në fig.3 P QA Pe

E

KA

E’1 P’1

KA’ Q’1

Qe

Q

Përvoja e vendeve me ekonomi të zhvilluar të tregut tregon se aplikimi i theksuar i politikes restiktive monetare patjeter shpie deri te renia e prodhimit, ndresa në të njejten kohë nuk shpie deri te frenimi i inflacionit. Kjo tendenc mund të paraqitet nëpërmjet të këtij grafikoni (fig.4.) P

P’1

PP’1 PPP

E’1 E

Pe

KA Q’1

Qe

Q

Nga ky grafikon rrjedh se lëvizja e lakores së prodhimit potencial (PP) në të majtë shpien deri te vendosja e një pike të re ekuilibruese (E’1), e cila i përgjigjet nivelit të rritur të qmimeve P1’ , zvogëlimit të kërkeses agregate (KA), e cila nga ana e vet shpie deri te rënia e vëllimit të prodhimit. Sipas mendimit të një numri të madhë të ekonomistëve, aplikimi I koncepteve monetariste, neoklasike dhe neoliberale edhe pse shpien deri te demontimi I mënyres socialiste të prodhimit, prap se prap ne afat të shkurter dhe ne afat te mesem negativisht ndikojnë në treguesit themelor të zhvillimit ekonomik, siq janë: Dinamika e prodhimit, Inflacioni, Standarti jetësor. Sipas koncepcionit të neoklasikëve, deficiti i kërkesës agregate paraqitet si problem kyç dhe shkak kryesor i të ashtuquajturës “rënie e transformacionit” në ekonminë e vendeve postsocialiste. Pra këto vende angazhohen për stimulimin e kërkeses agregate. Stimulimi i kerkeses duhet të realizohet nëpërmjet masave të politikës fiskale,por ndonjëher edhe nëpërmjet të politikës monetare Faza e dytë – paraqet fazën e elsploatimit të formulës ekonomike. Kjo fazë ka të bëjë me procesin e qeverisjes gjatë ndryshimeve institucionale dhe sendërtimit të rregullativës të infrastrukturës. Gjatë zbatimit të kësaj faze, si kërkes immediate paraqitet sendërtimi i institucioneve efikase të prones, tregut dhe të prestrukturimit te ndërrmarrjeve,të cilat mundësojnë alokacionin racional të resurseve dhe të një afarizmi efikas. Në këtë fazë në mënyrë të theksuar vie në shprehje koncepcioni Neoinstitucional i procesit të transicionit sepse nëpërmjet të sendertimit të institucioneve pronësore dhe të institucioneve të tregut arrihet një alokacion racional i resurseve ekonomike dhe një afarizëm efikas në vendet postsocialiste. Teoria e drejtës mbi pronën (si pjes përbërse e koncepcionit Neoinstitucional ), konsiderohet si bazë solide për sendërtimin e modeleve konkrete të privatizimit. Teoria e drejtes mbi pronën në mënyrë maksimale I respekton të gjitha specifikat e mjediseve të ndryshme institucionale. Koncepcioni i Neoinstitucionalizmit përpos dy grupeve të kufizimeve: - Të modelit Neoklasik të zhvillimit

- Kufizimeve fizike ( Resurset dhe Dituria ) në kuadrin e vet përfshin edhe grupin e tretë të kufizimeve të cilin e provokon struktura institucionale e shoqërisë. Dominimi i formave të rikombinuara të pronës: Shitja formale e të drejtes mbi pronen, Format e ndryshme sociopatologjike të privatizimit, Privatizimi i pavend, Privatizimi i cili nuk mbështetet në parimet e tregut, Privatizimi spekulativ joligjor. Faza e trete – kjo fazë ka të bëjë me sinkronizimin e politikës ekonomike dhe të sistemit të ligjeve në periudhën e tranzicionit. Sendërtimi i tregut integral është I mundur edhe në ato raste kur ekzistojnë dy sektorë ekonomik, të cilët realizojnë aktivitetin e tyre ekonomik në rrethana të ndryshme fiskale dhe monetare. Sektorin e parë e përbëjnë Ndërrmarrjet të cilat nuk jane të transformuara, siç janë: Ndërrmarrjet nga fusha e monopoleve natyrore, Shërbimeve komunale dhe Ndërrmarrjet kontraverse. Sektorin e dytë e përbëjne : Ndërrmarrjet e Transformuara Nga këto fakte të cekura të procesit të transicionit rrjedh se në vendet postsocialiste në të njëjtën kohë duhet të zbatohen dy reforma: Reforma kushtetuese dhe Reforma ekonomike Secila nga keto reforma përbëhet nga tri nivele: Nga percaktimi i kornizës institucionale, Procesi politik respektivisht procesi ekonomik dhe Nga arritja ose mos arritja e rezultateve të parashtruara Reforma Kushtetuese -- ka të bëjë me sendërtimin e bazës institucionale të të drejtave qytetare dhe të qeverisë parlamentare. Reforma Ekonomike – ka te bëjë me sendërtimin e niveleve të ndryshme të garantimit të drejtave të pronës, privatizimit, formimit të çmimeve, realizimit të fitimit të deshiruar dhe të rritjes së mirëqenies. 115.Ekonomika e perudhës së transicionit? Kjo periudhë nënkupton kalimin nga epoka e qytetërimit në shoqërinë e ardhshme , e cila trajtohet si shoqëri postindustriale ose shoqëri informative. Karakteristikat themelore të periudhës së transicionit mund të përmblidhen ne këto pika kryesore: Së pari, kjo periudhë realizohet në ekzistimin e dy mënyrave të prodhimit: a. Mënyrës kapitaliste të prodhimit dhe b. Menyres etatiste te prodhimit Së dyti, realizohet në kushtet e një niveli të lartë të zhvillimit të forcave prodhuese – revulucioni i tretë teknologjik dhe në hyrjen embrionale të revulucionit të katërt teknologjik. Së treti, në vend të donominit të monizmit në fushën e motivimit afarist, pronës, klasës ejt. Duke u nisur nga këto karakteristika të periudhës së transicionit mund të përcaktohen edhe karakteristikat themelore të ekonomikës së transicionit të cilat mund të përmbledhen në keto pika: Së pari, mosekzistimi i ekonomikës së transicionit në kuptimin e plotë të fjalës. Së dyti, karakteri alternativ i zhvillimit të ekonomikës së transicionit. Kjo karakterisrtikë rrjedh nga vetë natyra e ekonomikës kalimtare, në të cilën janë të ndërlidhur elemenntet e gjendjes së vjeter me elementet e gjendjes së re me llojllojshmerinë e faktorëve të cilët veprojnë në procesin e zhvillimit në këtë periudhë. Së treti, paraqitja e dukurive dhe funksionimi i formave të ndryshme kalimtare eknomike. Në kuadër të kësaj karakteristike gjithashtu janë të gërshetuara elementet e gjendjes së vjeter dhe gjendjes së re. Për këtë arsye ligjet ekonomike në periudhen e transicionit formulohen nën ndikimin e dy faktorëve:  Në ndikimin e kalueshmërisë d.m.th inertitetit të procesit të riprodhimit të bazuar në kushtet e meparshme dhe  Në ndikimin e domosdoshmërisë së zhvillimit të formave dhe marrëdhënieve të reja. Së katërti, jostabiliteti I ekonomikës së transicionit. Ky fenomen i ka karakteristikat e veta specifike si në sistemet normale ashtu edhe në periudhen e transicionit. Në ekonominë e transicionit ruajtja e jostabilitetit ka për qëllim kalimin gradual nga sistemi egzistues ekonomik ne sistemin e ri ekonomik. Së pesti, ekonomika e transicionit karakterizohet nga një numer i madh i kunderthënieve, të cilat shprehen jo vetëm nëpërmjet mosfunksionimit normal të sistemit, por edhe si kundërthënie të zhvillimit. Së gjashti, ekzistimi i specifikave të pronës, në këtë periudhë, gjithashtu konsiderohet si karakteristikë e ekonomikës së transicionit. Këto specifika mund të permbledhen në këto pika: A. Marrëdhëniet në prodhimin dhe të drejtat kanë karakter kalimtar B. Në periudhën e transicionit të drejtat mbi pronën ose janë të specifikuara mirë ose nuk janë të specifikuara gjegjësisht të qarta

C.

Në periudhën e transicionit gjeneza e marrëdhënieve të reja dhe e të drejtave mbi pronën në ekonomi zbatohen në kushte të ruajtjes së inertitetit në sferen ekonomike, institucionale dhe juridike. D. Domosdoshmëria objektive e disa ndryshimeve të caktuara cilësore në përmbajtjen e strukturës, formave dhe të së drejtës mbi pronën përkufizojnë domosdoshmërinë jo vetëm të përmirësimit të cilësisë së formës, por edhe të zgjedhjes së marrëdhënieve pronësore – tjetersimit byrokratik të punëtorëve nga mjetet e prodhimit dhe produkteve të punës E. Si karakterisitkë specifike e pronës në ekonomikën e transicionit konsiderohet ekzistimi i ndryshimeve cilësore dhe principiele në kuadrin e marrëdhëdhënieve pronësore dhe në mosdefinimin e të drejtave të saja kushtëzon rolin më të theksuar të faktorëve institucional në dinamikën dhe përmbajtjen e pronën në këtë periudhë se sa në ekonomitë stabile. Së shtati, kjo karakteristikë ka të bëjë me karakterin klasor të shtresave sociale të shoqërisë në këtë periudhë, I cili karakter rrjedh nga ndryshimet e bëra në modelin e pronës. A. Marrëdhëniet pronësore konsiderohen si pjesa më e rëndësishme e marrdhënieve shoqërore në bazë të të cilavë përcaktohet karakteri i sistemit shoqëror dhe ekonomik dhe B. Ndryshimi radikal i tyre në një periudhë të shkurtër kohore dhe në kushte specifike shoqërore (në kushte të krizës shoqërore) implikojnë një numër të madh të pasojave negative sociale për shoqërin. 116.Karakteri klasor dhe i shtresave në socializëm është përbërë nga këto klasa dhe shtresa sociale: 1. Nga elita politiko – ekonomike, në të cilën hyjnë: udhëheqësit e lartë partiak dhe shtetëror, kuadrot e larta në ekonomik dhe në veprimtaritë shoqërore. 2. Shtresa e mesme, në të cilën hyjnë: Shtresa e mesme e lartë ( profesione me arsimin të lartë dhe kuadri i mesëm) Shtresa e mesme e ulët (nënpunësit e vegjël dhe kuadri i mesëm profesional) Shtresa e mesme margjinale ( shtresa e lartë e profersioneve të lira dhe shtresa e ulët qytetare) 3. Klasa punëtore në të cilën hyjnë : Punëtorët profesional në sektorin shoqëror respektivisht shtetëror Punëtorët e pakualifikuar Punëtorët me meditje Fshatarësia Të tjerët Së teti, rritja e vazhdueshme e rolit të faktorëve jo ekonomikë në periudhën e transicionit gjithashtu konsiderohet si karakteristikat e veçantë e periudhës së transicionit. Se nënti, ekzistimi i gjendjes së ndërmjetme konsiderohet si karakteristikë e ekonomikës në transicion. Evulucioni shoqëror kalon nëpër tri stade : Lindje dhe zhvillimit Gjendja e pjekurisë dhe Gjendja e rënies ose çthurjes. Së dhjeti, ekonomika e transicionit ka karakter historik. Kjo karakteristikë është e ndërlidhur me dy rrethana: Me karakterin historik të një ekonomie të kushtëzuar kalimtare dhe Historicizmi I ekonomikës kalimtare varet nga tiparet rajonale dhe nga tiparet e vendeve të caktuara. 117.Duke u nisur nga këto karakteristika të ekonomikës për transicion si dhe nga aplikimi i konceptit intenziv ( Bing Bang ), në pjesën më të madhe të Europës Qendrore dhe Lindore ekonomistët Amerikan në konferencën shkencore te mbajtur ne Moskë “mbi transicionin” kanë ardhur deri ne këto konstatime? Së pari – gjatë zbatimit të procesit të transicionit në këto vende më së shumti kanë ardhur në shprehje konceptet ideologjike Anglo-Amerikane mbi zhvillimin e ekonomisë. Së dyti – koncepti intenziv ( Bing Bang ) është kompromituar gjatë zbatimit të procesit të transicionit, në këto vende veqmas ne Rusi. Së treti – pas çthurjes së mënyrës socialiste të pridhimit ( planifikimit qendror ) kjo formë e liberalizimit dhe kushtet të cilat i ka përcaktuar Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Ndërkombëtare janë shtirë gati në tërë rruzullin tokësor. Së katerti – në vend që të shkohet kah sendërtimi I ekonomisë së përzier ( mikse ), siç ka ndodhur me Gjermaninë, Italinë dhe Japoninë pas Luftës së Dytë Botërore. Së pesti – edhe ekonomitë më të sukseshme të Europës Qëndrore dhe Lindore me vështirësi të mëdha kanë arritur që të sendërtojnë sistemin pseudo – kapitalist.

Së gjashti – për shkak të shkaqeve ideologjike vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore kanë azgjësuar të tërë trashëgiminë socialiste, jo vetëm sigurimin social, shpërndarjen e ekuilibruar të të ardhurave, por edhe kapacitetet e mëdha prodhuese, arsimimin e lartë dhe diturinë e akumuluar. Së shtati – këto vende kanë lejuar bankrotimin e ndërrmarrjeve më të sukseshme, falimentimin e laboratoriumeve kërkimore më të mirat ne botë. Kjo konsiderohet si nje ndër katastrofat me të mëdha që kanë përjetuar vendet postsocialiste në periudhen e transicionit. Së teti – privatizimi që është bërë në këto vende është një pseudo-privatizim. Kapitali nuk është blerë nga profesionistët me mjete të mjaftueshme financiare, me dituri dhe përvoje por më tepër privatizimi është realizuar ne bazë të dhënies se aksioneve pa kompenzim. Së nënti – koncepti intenziv i procesit të transicioni në këto vende ka shpi`e deri te paraqitja e problemeve serioze ekonomike dhe sociale. Sendërtimi i një sistemi të tillë ekonomikë patjeter kërkon sendërtimin e strategjisë së përbashkët të këmbimit ndërkombëtar për të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore, veçmas të vendeve të Europës Juglindore. Elementet kryesore të kësaj strategjie janë:  Hapja selektive e këtyre vendeve të zhvilluara d.m.th ekonomia e këtyre vendeve në një nivel të caktuar duhet t`i nënshtrohet konkurrencës  Sendërtimi i marrëdhënieve ekonomike multilaterale midis vendeve të Europes Qëndrore dhe Lindore me një dozë të caktuar të mbrojtjes së tregut të mbrendshëm gjatë këmbimit me perëndimin Si instrumente më të theksuara institucionale të kësaj hapjeje janë:  Unioni i Pagesave  Unioni Doganor Unioni i pagesave - mundëson ekspanzionimin e këmbimit midis vendeve anëtare të këtij unioni në kushtet e mungesës së valutës konvertibile nëpërmjet të shfrytëzimit të kliringut multilaterial. Unioni Doganor – siguron mbrojtjen e përbashkët të tregjeve nacionale. 118.Paraqitni grafikisht profitin per te mira materiale ne konkurrencen e perkryer?

119.Komento balansimin e maksimizimit te profitit ne monopolin e paster?  Ne kete struktur te tregut mungojne presionet ne firma nga tregu  Firma ka me shume diskrecion per te vendosur objektivat e saj  Monopoli i paster: vetem nje firm  Monoploet e pastra nuk realizojne profite supernormale domodoshmerisht

Meqenese eshte vetem nje firm ne industri, lakorja e kerkeses per nje monopolist eshte e njejte sikurse edhe lakorja e kerkeses per tere industrine. Ajo lakohet teposhte nga e djathta ne te majte, dhe si rezultat lakorja e te ardhurave margjinaleshtrihet nen te. Kjo ndodh per shkak se ne monopol firma duhet te zbres cmimin per te shitur me teper produkte, ashtu qe e ardhura ekstra e arritur nga shitja e nje produkti me shume, eshte me e vogel sesa cmimi per nje njesi (produkti). Monopolisti i maksimizimit te profitit do te prodhoje outputin Q, ku shpenzimet margjinale jane te barabarta me te ardhurat margjinale dhe duhet te shes ate me cmim P. Me kusht qe shpenzimet dhe kushtet e kerkeses te jene te favorshme, do te behen profite supernormale dhe mungesa e konkurrences nga firmat tjera ose pjesemarrese (hyresve) tjere do te nenkuptoje se keto profite mund te mbahen pakufi.

120.Ne cfare formash mund te paraqitet funksioni i prodhimit? Funksioni i prodhimit në periudha afatshkurtra: Lidhja midis inputeve të përdorura dhe sasisë së produktit të marrë jepet me anën e funksionit të prodhimit. Prodhimi është proces me anën e të cilit burimet kthehen në të mira dhe shërbime të nryshme. Funksioni i prodhimit në periudha afatgjata: Funksioni i prodhimit në periudha afatgjata shpreh lidhjen midis kombinimeve të ndryshme të inputeve dhe madhësis maksimale të produktit që mund të realizohet me këto kombinime, me një gjendje të dhënë të teknologjisë. 121.Konkurrenca e perkryer ne je ekonomi tregu mund te paraqitet: A. Eshte forme relativisht e thjesht e tregut B. Nje numer i madh i bleresve dhe shitesve C. Hyrja e lire ne industri D. Produkte identike E. Maksimizimi i fitimit nga firmat F. Mobiliteti i faktoreve te prodhimit G. Dituria e perkryer e mundesive ne treg 122.Numero aksiomat themelore mbi sjelljet e konsumatoreve? Konsumatoret jane racional A. Konsumatoret jane vet te interesuar B. Secili konsumator individual eshte gjykues i vetem valid i mireqenies se tij personale. Nese jane pranuar keto aksioma, ateher rezultatin te cilin e merr konsumatori nga posedimi i sasive te ndryshme te mallit, mund te maten nga sasiper te cilen ai eshte i gatshem te paguaj. 123.Oligopoli? Termi oligopol i referohet industrise ne te cilen ekzistojne vetem disa firma. Karakteristike e rendesishme e nje industrie ologopoliste eshte se firmat jane ne vartesi me njera-tjetren. Oligopolet jane te veshtira te definohen per disa arsye: Se pari, mund te ndryshojne sa i perkete numrit te firmave, e te cilat mund te ndryshojne nga dy (DUOPOL) gjer ne me teper se dhjete. Se dyti, mund te ndryshojne sa i perkete shkalles se diferencimit te produkteve. Se treti, ato ndryshojne sa i perket ‘’kushteve te hyrjes’’. 124.Cka paraqet lakorja ne oligopol? Lakorja ne oligopol paraqet koston dhe kerkesen e produktit apo sherbimit i cili eshte rezultat i relacionit midis çmimit dhe sasise. 125.Tiparet kryesore te oligopolit jane?  Egzistenca e një numri të vogël firmash  Standardizimi ose diferencimi i produkteve  Ndërvarësia në kontrollin e cmimeve  Konkurenca nëpërmjet reklamës dhe cilësise  Hyrja me vështirësi në degë  Ekonomizimet e shkallës  Kosto e diferencimit të produktit  Pengesa tjera, si liqencat apo kontrolli mbi burimet kryesore 126.Modelet e oloigopolit?  Kurba e kerkeses me kend  Marreveshjet e fshehta (kartelet)  Modeli i firmes sunduese 127.Oligopolet ndryshojne ne disa menyra?  Dupoli  Shkalla e diferencimit te produkteve  Kushtet e hyrjes 128.Rivaliteti në oligopol çfarë ndikimi ka në formimin e çmimeve ? Padyshim qe rivlaiteti ne oligopol ndikon qe tregu te kete çmime me te ulta per produktet apo sherbimet e tyre. Rivaliteti ne oligopol bene qe firmat qe veprojne ne treg te marrin ne konsiderate njera tjetren per percaktimin e çmimeve dhe qellimet e shitjes. Zakonisht ne oligopol formimin e çmimeve e bejne bizneset lider ne treg (ndermarrjet e medha). P.sh nese marrim si subjket te analizes punen e bankave, zakonisht bankat e medha jane percaktuese te çmimit te produkteve dhe sherbimeve te tyre ndersa bankat me te vogla thjesht i ndjekin ato. Nganjehere ndodh qe vendosja e çmimeve nga ndermarrjet e medha bejne qe firmat e vogla mos ta perballojne kete “lufte te çmimeve” dhe keshtu ato eliminohen terisht nga tregu.

Në disa degë oligopolistike ekonomistët kanë vënë re një dukuri jo të zakonshme: çmimet nuk ndryshojnë për një kohë relativisht të gjatë, megjithëse kushtet e tregut sugjerojnë ndryshimin e tyre. Ky model mbështetet në idenë e thjeshtë që kur një firmë ul çmimin e produkteve të ofruara, firmat e tjera në degë do të veprojnë në të njëjtën mënyrë për të shmangur humbjet e klientëve; ndërsa kur firma rrit çmimin për produktet e ofruara, firmat e tjera nuk e ndjekin, duke shpresuar që të tërheqin klientët e saj. Kjo sjellje e firmave pasqyrohet në një formë të veçantë të kurbës së kërkesës, e quajtur kurba me kënd. Kjo kurbë përbëhet nga dy pjesë: njëra pjesë mbështetet në supozimin që rivalët do të pësojnë ndryshimin e çmimit dhe tjetra në supozimin që rivalët nuk do të pësojnë ndryshimin e çmimit. Kurba e kërkesës kur rivalët do të pësojnë një ndryshim në çmim është më pak elastike, ndërsa kurba e kërkesës kur rivalët nuk do të pësojnë një ndryshim në çmim është elastike, sepse, kur kemi rritje çmimi klientët do të blejnë nga firmat e tjera, kurse kur kemi ulje të çmimit ata zhvendosen nga firmat e tjera te firma që ul çmimin. Pra, për ndryshime të vogla në çmim do të kemi ndryshime të mëdha në sasinë e prodhimit. Çmimi dhe sasia e ekuilibrit, deri në një farë mase, nuk ndikohen nga kushtet e kostos. Në këtë model duhen nënvizuar dy ide themelore lidhur me çmimet:  Firmat oligopolistike nuk i ulin çmimet për të joshur klientët, sepse mendojnë se të njëjtën gjë do ta bënin edhe rivalët.  Çmimet oligopol priren të mos ndryshojnë. Ky model interesant ka edhe pikat e tij të dobëta. Ai nuk jep shpjegim se si përcaktohet fillimisht çmimi dhe sasia e ekuilibrit. Nga ana tjetër, praktika tregon raste si të qëndrueshmërisë së çmimit ashtu edhe të një farë mungese qëndrueshmërie, sidomos në periudha inflacioniste. Por, pavarësisht nga pikat e dobëta, ky model jep një shpjegim të pranueshëm teorik të sjelljes së oligopolistit. 129.Monopoli? A. Balanci i maksimizimit te fitimit ne monopolin e paster: Ne kete tip struktures se tregut, firnat dhe menaxhmenti i saj kane shume me teper diskrecion per te vendosur per objektivat dhe aksionet e tyre. Ata perqendrohen me shume per te zgjidhur nje objective, se sa maksimizimin e fitimit. Meqense eshte vetem nje firme ne industri, lakorja e kerkeses per nje monopol eshte e njejte si kur edhe lakorja e kerkeses per tere industrine. B. Monopoli dhe alokimi i gabueshem i burimeve: Nese nje industri eshte monopol, thuhet se eshte bere alokimi i gabueshem i resurseve, kjo ndodh per disa arsye: Se pari, firma nuk eshte e detyruar te caktoje garnituren e uzinave dhe te pajisjeve, e cila ka shpenzime me te uleta te mundshme; Se dyti, fitimi i profitit ne monopol shpesh konsiderohet si e ardhur e ‘’pandershme’’ dhe e cila nuk duhet te lejohet; Se treti, edhe ekonomikisht me e rendesishe, cmimi ne monopol nuk eshte i barabart me shpenzimet margjinale. 130.Çmimet në monopol? Monopoli nuk është pranues i çmimit por formues i çmimit në kuptim se çmimi të cilin ai e cakton nuk është i caktuar më parë nga forcat e jashtme. Mirëpo nuk duhet thënë se monopolisti ka liri të plotë në lidhje me çmimin. Me qëllim që të arrij profit maksimal, kombinimi optimal i çmimit dhe sasisë duhet të zgjidhet duke zgjedhur nivelin e autputitnë të cilin shpenzimet margjinale jane të barabarta me të ardhurat margjinale dhe pastaj duke përshtatur çmimin e tregut për atë nivel të outputit.

Fig 1 monopolisti i maksimizimit të profitit Modeli shkollori monopolit përqendron vëmendjen në afat të shkurtë dhe me supozim se firma ballafaqohet me kërrcnime në afat të gjatë. Si rezultat nuk ekziston forca afatgjatë që tentojn të eleminojn profitet jashtë-normale duke detyruar çmimet të zbresin. Dallimi i vetëm në mes hapit të shkurtë dhe atij të gjatë është se në hapin e gjatë firma merr parasysh

nëse ajo ka mjetet dhe pajisjet më profitabile, teknologjinë e disponueshme dhe lakoren e kërkesës që i kundërvihet asaj. Nëse po atëherë në hapin e gjatë ajo thjesht do të vazhdoj zëvëndesimin e mjeteve dhe pajisjeve. 131.Modelet formale te struktures kompetitive? Pas definimit te objektivave te veta dhe pasi ti ketë definuar kushtet e kërkesës dhe te shpenzimeve me te cilat ballafaqohet ajo mund te filloj shqyrtimin e mundësive për arritjen e objektivave. Nje pik nisme e rëndësishme për zhvillimin e një strategjie kompetetive është vlerësimi i kujdesshëm i strukturës kompetetive të së cilës industri në të cilën është përfshin firma. Strukturat e tregut:  Konkurrenca e përkryer  Monopoli  Konkurrenca monopolistike  Oligopoli 132.Arsyet e paraqitjes se monopolit? Kur shteti vet krijon monopole, kur ato krijohen ne menyre natyrale ose kur ka ma shum se nje firm ne treg po sillen si monopole pra kane marveshje per cmimin. 133.Balancimi (ekuilibri) i hapit të shkurtër në konkurrencën e përkryer? Gjendjen e konkurrencës së përkryer, çmimi më të cilin secila firmë duhet ti shet produktet e veta do të caktohet nga forcat e tregut të kërkesës dhe ofertës. Secila firmë individuale do të jetë në gjendje të shet aq shumë produkte me atë çmim por nuk do të jet në gjendje të shet asgjë mbi atë çmim sepse konkurrentet e saj prodhojnë produkte identike dhe i shesin me ato çmime të tegut konsumatorëve të cilët janë mirë të informuar për çmimet e ofruara

Siç tregon diagrami, forca e ofertës dhe kërkesës përcaktojnë një çmim P dhe autputin total të industrisë me Q. Secila firmë individuale ka lakoren e kërkesës e cila është drejtëz horizontale PP e cila tregon se firma mund të shet sasi produktesh me çmim P por aspak me çmime më të larta, pra për ketë arsye lakorja e kërkesës është horizontale.

Siç shihet në diagram, firmat individuale janë duke bërë profite ekonomike, ngase shpenzimet mesatare për prodhimin e autputit Q është më i vogël se çmimi P i caktuar nga tregu. Sasia e profiti të fituar është paraqitur me hapësirën ABCD dhe përbëhet nga margjina e profitit BC e shumëzuar me numrin e njësive të shumta.

134.Balancimi ne hapin e gjate?  Ne hap te gjate fitimet i tërheqin hyrjen e firmave te reja ne industri . në atë rast konkurrenca plotësuese do ta shtyn çmimin teposhtë dhe në fund do të eliminoj profitet e bëra  Për të identifikuar se ku duhet të vendosen çmimet e industrisë në hapin e gjatë është e nevojshme të shqyrtohen lakoret e shpenzimeve në hapin e gjatë për firmat individuale.  Secila firmë duhet të ketë lakoren të njëjtë të shpenzimeve në hapin e gjatë ngase të gjitha ato kanë përfitime nga teknologjia e njëjtë dhe çmime të njëjta të inputeve  Ne hap te gjate çmimi barazohet me shpenzimet margjinale  Veprimi i industrisë përcaktohet nga struktura e saj

Nëse çmimi do të caktohej në Pa, firma do të mund të vazhdonin të bënin profite supernormale duke prodhuar autpute ndokund në mes të qx dhe qy. Në atë rast hyrja do të vazhdoj të ndodhë dhe çmimet do të detyrohen të ulen. Rezultati i hapit të gjatë të industrisë në konkurrencë të përkryer, pra është çmimi është detyruar të ulet në nivelin e shpenzimeve më të ulta mesatare. Liria e hyrjes siguron se nëse profitet supernormale bëhen në hapin e shkurtër ata do të përjashtohen nga konkurrenca në hapin e gjatë nga hyrjet e reja. 135.Konkurrenca e përkryer dhe rivaliteti  Ne ketë tip te strukturës se tregut firma ka shumë pak vendime për ti marre  Çmimi caktohet na tregu dhe firma oshtë pranuese e çmimit  Nuk ka arsye per reklame pasi të gjithë prodhojnë produkte të njëjta  Vendimi I vetëm qe firmat marrin është niveli I outputit  Industria është konkurruese në atë kuptim që struktura e saj i shpie çmimet teëposht gjer në nivel të shpenzimeve më të ulta  Nuk ka rivalitet ne mes te firmave individuale  Nuk mund te thuhet se firmat kane strategji 136.Konkurrenca e përkryer dhe optimaliteti social Konkurrenca e përkryer njihet si forme shoqërisht optimale e strukturës se tregut Maksimizimi I mirëqenies kërkon që niveli I autputit të prodhuar është ai I cili jep rezultate neto më të larta të kompanisë. Rezultati neto përbën nga ndryshimi në mes të rezultateve te cilat konsumatorët nga posedimi I m allit dhe çmimet për prodhimin e atij malli. Nëse kësaj ideje në shikim të parë të zbrazët duhet ti jepet kuptimi duhet të gjenden disa metoda për të matur rezultatet e marra nga konsumatorët. Tri aksioma:  Konsumatorët janë racional  Konsumatorët janë te vveteinteresuar  Secili konsumatorë individual është gjykues i vetëm valid i mirëqenies se tij personale Nëse jan pranuar këto aksioma atëherë rezultati i vetëm të cilin e merr konsumatori nga posedimi i sasive të ndryshme të mallit mund të maten nga sasia për të cilen ai është i gatshëm të paguaj. 137.Bashkëveprimi i çmimeve dhe struktura e tregut? Një nga zbulimet kyçe në lidhje me oligopolin është kur autputi i industrisë është përqendruar në duart e një numri të vogël të firmave, ekziston një probabilitet madh i firmave të përfshira do të bashkohen për të formuar kartelin. Sidoqoftë teoria nuk tregon saktësisht se sa firma duhet të bashkohen për të formuar një kartel e as nuk i identifikon faktorët tjerë të cilët e lehtësojnë qëndrueshmërinë e çmimeve apo e bëjnë atë më të vështir

Kur ekziston një numër i vogël firmash në një industri bashkëveprimi i heshtur mund të arrihet lehtë, kështu që do të identifikohen shumë pak raste të bashkëveprimit eksplicit. Me rritjen e numrit të firmave bashkëveprimi vështirësohet dhe lakorja pjerrtësohet në mënyrë pozitive. Kur numri i firmave rritet mbi një nivel të caktuar bashkëveprimi bëhet shumë më i vështirë dhe praktikohet rrallë kështu që lakorja pjerrtësohet në mënyrë negative dhe bie më teposhtë se sa shpërndarja e firmave në përgjithësi.

frekuenca

600 cmime te fiksuar

1600 industri Numri I firmave

138. Paraqit firmen konkurruese? Nje firme konkuruse eshte ajo e cila mundet te shes sa te doje, me cmimin e caktuar nga konkurenca , dhe e cila nuk ka ndikim ne cmimin e tregut sepse madhesia e saj nuk ka efekt ne cmim, ajo e merr cmimin qe i vie nga tregu. 139.Modelet e struktures konkurruese (konkurrenca e pastër, monopolet etj) Konkurrenca e plotë apo siç përdoret në shumicën e rasteve në literaturën si konkurrenca e lir paraqet atë gjendje ku asnjë prodhues apo pronar i faktorëve të prodhimit nuk është në gjendje të ndikoj në çmimet e tregut Konkurrenti i plotë apo i përsosur sipas definicionit është ai i cili blen apo shet ndonjë të mirë materiale por si i tillë nuk mund të ndikoj në çmimet e tregut, këto mund të jenë prodhuesit e imët individual, bujqësitë etj. Konkurrenca jo e plotë apo e përsosur është e lidhur me atë se këtu bëjnë pjesë të gjithë prodhuesit e mdhënjë indistrual. Këta prodhues kanë mundësi të bëjnë ndikime ekonomike në ngritjen apo uljen e çmimeve, kjo konkurrencë është më dominonte në treg. 140.Disa forma te politikes konkurruese? Konkurrenca në tregun e monopolit është e shumëllojshme që zhvillohet midis:  Organizatave monopoliste dhe prodhuesve të ndryshëm individual  Midis vetë ndërmarrjeve brenda një shoqërie aksionare  Brenda një dege dhe midis degëve Forma të reja midis konkurrencës monopoleve si në tregun kombëtar ashtu edhe në atë ndërkombëtar janë: Konkurrenca midis shteteve të zhvilluara kapitaliste dhe konkurrenca midis korporatave multinacionale 141.Ekzistojnë këto forma te konkurrencës? Me ngritjen apo uljen e çmimeve në treg sipas marrëveshjes së monopoleve brenda kartelit, trustit ose korporatës Konkurrenca ndërmjet supstituimit të produkteve të ndryshme të teknologjisë, inovacioneve dhe metodat e ndryshme të prodhimit Konkurrenca nëpërmjet ndikimit të marketingut 142.Format e bashkimit monopolist janë? Kartelet, sindikata kapitaliste, trustet. Forma te tjera te konkurrences jo te plote 89. Konkurrenca monopolistike? Tiparet e konkursncës monopolistike: Numri i madh i firmave Diferencimi i produktit  vendosja  shërbimet  ndryshimet e cilësis  imazhi i produktit Kontrolli i kufizuar i cmimit Lehtësia relative e hyrjes Konkurencë jo vetëm nëpërmjet cmimeve

Në konkurencën monoploistike rritja e cmimit qon në humbjen e vetëm një pjese të konsumatorëve, prandaj kurba e kërkesës nuk është plotësisht elastike. Niveli i elasticitetit të kërkesës varet nga numri i firmave rivale që prodhojnë produktet të ngjashme dhe nga aftësia e firmave për të diferencuar produktin.

143.Oferta dhe percaktimi i cmimeve ne konkurrence te plote? Tiparet e tregut konkurencial dhe kurba e kërkesës e firmës  Konkurrenca ka një kuptim të gjerë. Ndërkaq, shprehja konkurrencë plotë ka një kuptim tepër të veqantë.  Konkurrenca e plotë karakterizohet nga një sërë veçorish:  Ekzistenca një numri të madh firmash në treg.  Të gjitha firmat e një dege shesin produkte me karakteristika të njëjta, produkte homogjene, për shembull grurë, duhan, etj.  Blerësit dhe shitësit janë të mirinformaur, kanë njohuri të plota për çmimet dhe produktet në treg.  Ekzistenca e lehtësisë së hyrjes dhe daljes së firmave nga dega. Firmat i lëvizin burimet nga një degë në tjetrën pa pengesa ligjore, si patentat, liçencat, etj.  Tipari më i rëndësishëm i konkurrencë së plotë, që buron nga veçoritë e mësipërme, është se firmat janë çmimpranuese, ato nuk kanë asnjë ndikim mbi çmimin e produkteve që ofrojnë në treg.

Firma mund të marrë vendime vetëm lidhur me sasinë. Me çmimin që përcakton tregu, firma mund të shesë çfarëdo sasie që dëshiron Mundësia që ka firma individuale për të shitur çfarëdo sasie me çmimin e tregut, mund të krijojë përshtypjen sikur në konkurrencën e plotë nuk ka konkurrencë. II. Vendimet dhe oferta e firmës në një periudhë afatshkurtër  Në kushtet kur çmimi përcaktohet nga tregu dhe firma mund të shesë çdo lloj sasie me këtë çmim, lind pyetja: cili është niveli i prodhimit që zgjedhë firma?  Për të kuptuar më mirë përgjiegjiën e kësaj pyetje rikujtojmë se:  Synimi themelorë i çdo firme është maksimizimi i fitimit.  Fitimi përfaqëson diferencën midis të ardhurave totale (TR) me koston totale (TC).  Për ekonomistët kostoja totale është kostoja ekonomike (oportune), pra përfshinë koston e shprehur dhe atë të nënkuptuar.

144.Mënyrat e llogaritjes së maksimizimit të fitimit Mënyra TR – TC Mënyra MR =MC Dihet barazimi d = p = MR Kurba e kërkesës përfaqëson edhe kurbën e të ardhurës mesatare, sepse e ardhura mesatare del nga raporti . Në shembullin tonë, çmimi është konstant, i barabartë me 5 njësi. Atëherë mund të shkruajmë se d=p=MR=AR .

Mënyra MR = MC

P

MC

Maksimizimi i fitimit për firmen e cila merr vetem fitim normal

d=P=MR=AR

ATC

5

A 4

E Minimizimi i humbjes për firmën me humbje

3

ATC

E

P P ATC Kurba e ofertës së firmës

2

F MC P ATC 3.5

Kurba e ofertës së degës

AVC 1.

A T q

a

b

E AV dC

d3

P3

d2

c

M C

P4

P2

d4

d1

145.Sjellja e firmës dhe e degës në periudha afatgjata Për të analizuar dhe kuptuar më mirë sjelljen e firmës dhe të degës, është e nevojshme të dallojmë tri periudha kohore të mundshme të ekuilibrit të tregut: Ekuilibri momental, ku oferta është fikse. Ekuilibri afatshkurtër, ku firmat mund të rrisin prodhimin, megjithëse kapitali mbetet i pandryshuar. Ekuilibri afatgjatë, ku të gjith faktorë e prodhimit mund të ndryshojnë. Paraqitjet grafike

P

P P

Q

Fir ma Q

P Sc Ekuilibri afatgjatë

10 20

Firma C Firma B

146. Modeli themelor i cili perdoret per maksimizimin e fitimit?

P 1

Te ky model rregulla per maksimizimin e fitimit eshte e thjeshte, ketu firma duhet te prodhoje ate nivel te autputit ne menyre qe kosto margjinale te eshte e barabarte me te ardhuren margjinale MR=MC. Qmimi i cili caktohet ketu rrjedh nga maksimizimi i profitit qmim ky me te cilin sasia e caktuar mund shitet. Rregulli P-MC/P=1/Ed paraqet nje kush mjaft te rendesishem per nderrmarrjet sepse i mundeson te prodhoje sasi prudukti si dhe siguron nderrmarrjes profit (fitim). 147. Modeli i qeverisjes se korporates mund te paraqitet? Parimet e OBZHE për QK (2004) I. Siguron bazë për strukturë efektive për qeverisje të korporatës II.Të drejtat e aksionarëve dhe pozitat kyçe të pronarëve III.Trajtim i drejtë i Aksionarëve Parimet e OBZHE për QK (2004) IV. Roli i palëve të interesuara në qeverisjen e korporatës V. Zbulimi dhe Transparenca - N VI.Pergjegjesite e bordit: Te sigurojne udheheqjen strategjike te kompanise, mbikqyrjen efektive te menaxhmentit dhe pergjegjesine e tyre per kompanine dhe aksionaret. 148.Formimi i çmimeve në konkurrencën e përkryer? Në një industri me konkurrencë të përkryer firma nuk ka nevojë të merr vendime mbi caktimin e çmimeve. Çmimet vendosen nga fuqia e kërkesës dhe ofertës; firma individuale është tepër e vogël të ketë ndonjë ndikim në atë çmim dhe firmat janë të njohura si pranuese të çmimit. Pasi secila firmë individuale ballafaqohet me lakoren e kërkesës e cila është pakufi elastike sjellja e maksimizimit të profitit në një pjesë të secilës firmë kërkon që çmimi do të jetë i barabartë me shpenzimet margjinale në nivelin e maksimizimit të profitit të autputit. 149.Formimi i çmimeve në konkurrencën monopolistike? Konkurrenca monopolistike përmban elemente dhe të konkurrencës së përkryer dhe të monopolit. Secila firmë ka lakore rënëse të kërkesës që nis nga prodhimi i produkteve të diferencuara ashtu që në hapin e shkurtër pozita e një firme individuale i ngjanë shumë pozitës së një firme monopoliste. Çdo biznes është një formues i çmimeve për variantin e vet të produktit sesa një pranues i çmimeve duke caktuar çmimin që i pergjigjet nivelit të maksimizimit të profitit të autputit. 150.Formimi i çmimeve dhe rivaliteti në oligopol? Oligopoli është formë komplekse e strukturës së tregjeve përbëhet nga disa firma secila prej të cilave është e ndërvarur nga njëra tjetra. Një trajtim i thjesht i integruar mund të jepet duke ndjekur Dorvardin me përdorimin e kornizës drejtuese matematikore. Pika shartuese është rasti ku të gjitha firmat prodhojnë produkte të njëjta. Në këtë rast lakorja e kerkeses mund të gjendet: P=p(Q) ku p=çmimi, Q=autputi total i te gjitha firmave, qi =autputi i të i-tës firmë Funksioni i profitit për një firmë individuale më pastaj jepet nga: Si=p(Q)qi – Ci(qi) ku Ci(qi) =shpenzimet totale të qi 151.Burimet e barrierave të hyrje? Përveç barrierave legale të hyrjes të cilat mund të ngritën nga vetë qeveria Bain-i identifikon tri burime kryesore të barrierave t hyrjes secila prej të cilave është referuar në analizën e konkurrencës të pesë forcave nga porteri:  Përparësitë e shpenzimeve absolute,  Ekonomit e vëllimit,  Diferencimi i produktit. Përparësitë e shpenzimeve absolute mund të rriten nëse firma bartëse kanë lidhje shtesë për resurset e nevojshme për industri, teknologji pronësore të padisponueshme nga konkurrentet. Ekonomitë e vëllimit vijnë zakonisht nga ekzistimi i pandashmërive dhe përparësive të specializimit në prodhim dhe në menaxhment. Diferencimi i produkteve do të jep një barrierë të hyrjes nëse blerësit kanë preferenca të mira për produktet e firmave bartëse . 152.Identifikimi i çmimit kufi (margjinal)? Çmimi kufi apo çmimi pengues i hyrjes mund të definohet si çmimi më i lartë i cili mund të caktohet nga firmat bartëse pa shkaktuar hyrje të reja në industri. Supozimi i zakonshëm në lidhje me këtë është i njohur si postulati i Sylos sipas tij konkurrentet potencial supozojnë që firma ekzistuese mbajnë autputin e tyre konstant kur ndodh hyrja dhe firmat bartëse e dinë se kjo do të ngjaj. Nëse postulati i sylos është i vërtet konkurrenti potencial në industri duke prodhuar një produkt të padiferencuar do të jet i ballafaquar me lakoren e kerkeses e cila është segment i lakores se kerkeses të industrisë duke u shtrirë kah e djathta e nivelit pas hyrjes të autputit për të prodhuar nga firmat bartse.

Lakorja Dind tregon lakoren e kërkesës të tregut për produktin. Nëse firma ekzistuese prodhojnë një sasi te para hyrjes Q1

atëherë çmimi P1 ato përmbledhin tërë kërkesën e tregut, nëse pjesëmarrësit e ulin çmimin në P2 atëherë kërkesa totale do të rritet në Q2. Figura ilustron rastin e përparësive absolute të shpenzimeve. Nëse firmat bartëse kanë lakore të shpenzimeve mesatare të dhënë nga drejtëza ATC inc. Dhe pjesëmarrësi potencial ka lakoren e shpenzimeve me ATCent. Atëherë pjesëmarrësi do të pres të jetë në gjendje të bëj profit nëse firmat bartëse caktojnë çmim më të lart se PL

Rasti i ekonomisë së shkallës mund te shqyrtohet në figurën 4 drejtëza LRAC tregon lakoren e shpenzimeve mesatare në hapin e gjatë duke përfshirë pjesëmarrësit dhe firmat bartëse.

Në këtë rast është e qartë se çmimi i cili mund të caktohet pa shkaktuar hyrje përsëri është shënuar me PL në këtë çmim lakorja e kërkesës për pjesëmarrësin D ent. e cila është paralele me lakoren e kerkese për tregun si tërësi Dmarket është vetëm tangjentiale me lakoren e shpenzimeve LRAC duke mos lënë atë nivel të autputit në të cilin çmimi tejkalon shpengimet për njësi për pjesëmarrësin. 153.Caktimi i çmimit margjinal kundrejt profitit në hapin e shkurtër? Edhe nëse çmimi margjinal mund të identifikohet gjë që është shumë e vështirë përderisa produktet janë të njëjta edhe përderisa vlen postulati i sylos nuk ka garanci që firmat do të zgjedhin të caktojnë një çmim të tillë.

Nga figura shohim se maksimizimi i profitit në hapin e shkurtër shpie në një nivel më të lartë të profitit në hapin e shkurtër, por kjo zvogëlohet me kohë kur ndodh hyrja. Caktimi i çmimit margjinal shpie në një nivel më të ulët të profitit në hapin ë shkurtër, por profiti nuk zvogëlohet me kohë në masë të tillë. 154.Komento rolin dhe rëndësinë e çmimit marxhinal kundrejtë të profitit në afatë të shkurt (komenti të bëhet me Shpenzimet marxhinale figura)? Pozita ekuilibriuese

LAC

LMC

X Px

0 155.

Q

D=te ardhurat mesatare Qx

Sasia

Nga kjo figure shohim se maksimizimi i profitit ne afatin e shkurte shpie ne nje nivel me te larte te profitit ne hapin e shkurter, por kjo zvogelohet me kohe kur ndodh hyrja. Caktimi i cmimit margjinal shpie ne nje nivel me te ulet te profitit ne hap te shkurter, por profiti nuk zvogelohet me kohe ne mase te tille. Nese firmat tentojne te maksimizojne vleren aktuale te profiteve ne te ardhura, zgjedhja ne mes te dy strategjive do te varet nga ajo se kush lejon zbritje me te larte ne pagesen ne te gatshme, gje e cila varet nga tre faktore. Se pari ekziston dallimi ne mes te profiteve te cilat mund te behen ne hap te shkurtet duke mos caktuar cmimet margjinale dhe profitet te cilat do te beheshin me ato cmime. Faktori i dyte eshte shpejtesia me te cilen do te ndodh hyrja. Nese kjo eshte shum e shpejte, ekstraprofitet e bera nga maksimizimi i profitit nga hapi I shkurter do te jene jeteshkurtera dhe caktimi i cmimeve margjinale do te favorizohet. 156.Paraqit specifikat e modelit themelor i cili perdoret per te treguar cmimin e maksimizimit te profitit (komento ne forme analize)? Në këtë model të firmes rregulla për maksimizimin e fitimit është e thjeshtë, këtu firma duhet të prodhoj atë nivel të outputit që shpenzimet margjinale të jenë të barabarta me të ardhurat margjinale. Çmimi i cili duhet të caktohet rrjedh nga sasia e maksimizimit të profitit, çmim ky me të cilin sasia e caktuar mund të shitet. Çmimi mund të bëhet për të veçuar në mënyrë apo formë eksplicite në model duke rishikuar kushtin e rendit të parë sipas rregullit (ÇM = AM) (MC = MR), për të dhënë: P – MC / P = 1 / Ed. Sipas këtij rregulli paraqitet kushti më i mirë në të cilin ndërmarrja mund të prodhojë sasi të produkteve ku ndërmarrjes i siguron profit maksimal.

157.Kartelizmi? Nese firmat jane te ndervaruara ndaj njera-tjetres dhe pranojne ate ndervaresi, nje rezultat i mundshem i kesaj situate eshte se ato bashkohen dhe sillen si monopol, kjo nenkupton formimin e kartelit. Fatemiresisht per konsumatoret, ekzistojne disa faktore qe jane krijuar nga shteti per t’i ndaluar keto kartele, siq eshte: Ligji i konkurrences, Aprovimi i ligjeve me te cilat kartelet trajtohen si jolegale. 158.Cka dini per modelin “Marreveshjet e fshehta” (Kartelet)? Duke ditur se ekzistojnë pak firma në treg, ekziston edhe mundësia edhe nxitja për t’u marrë vesh midis tyre dhe mbi këtë bazë lindin kartelet. Karteli është një marrëveshje midis firmave të pavarura për të koordinuar vendimet lidhur me sasinë e prodhimit dhe çmimet. Kartelet u sigurojnë firmave fitime monopoliste, siguri më të madhe për sjelljen e konkurrentëve dhe përpjekje të organizuara për të penguar hyrjet e reja. Në këto raste ata që e pësojnë janë konsumatorët, të cilët marrin më pak mallra dhe me çmime më të larta. Prandaj në disa vende, si në SHBA, kartelet ndalohen me ligj. Megjithatë, ndalimi ligjor i karteleve shpesh nxit marrëveshje sekrete midis firmave. Karteli sillet si monopolist dhe maksimizimi i fitimit për kartelin arrihet njëlloj si për firmat monopoliste, sipas rregullit MC=MR. Vështirësia qëndron në përcaktimin e kurbës MC, sepse ajo është kurbë agregate e kurbave MC të firmave të veçanta. Formimi dhe ruajtja e një karteli është e vështirë dhe varet nga dy faktorë: nga numri i firmave dhe nga ndryshimi në konditat e kostos. Sa më i madh të jetë numri i firmave aq më e vështirë është edhe marrëveshja për kuotat e prodhimit, etj. Nga ana tjetër, në qoftë se të gjitha firmat do të kishin kosto të njëjta, prodhimi dhe fitimi do të shpërndaheshin lehtësisht midis firmave. Por, kur kostoja ndryshon nga një firmë të tjetra dhe kur ndryshimet janë të mëdha, ndërlikimet shtohen. Ndodh kështu, sepse ka një kontradiktë midis qëllimit për të maksimizuar fitimin, si kartel, dhe ndarjes së pranueshme të tij midis firmave pjesëmarrëse. Konkretisht, maksimizimi i fitimit kërkon që firmat me kosto mesatare individuale më të ulët të marrin pjesën më të madhe të prodhimit. Por një ndarje e tillë e fitimit nuk do të ishte e pranueshme nga firmat me kosto më të lartë. Përkundrazi, që të siguronin një ndarje të pranueshme të fitimit, këto të fundit do të kërkonin kuota më të larta prodhimi për të kompensuar koston e lartë për njësi, gjë që do të zvogëlonte fitimin total të kartelit. Në praktikë, përcaktimi i kuotave të prodhimit arrihet përgjithësisht me anë të negociatave midis firmave. Firmat me fuqi më të lartë negociuese marrin pjesën më të madhe. Megjithatë, ndonjëherë ndikojnë edhe kritere historike, gjeografike, etj. 159.Cka dini per modelin e “Firmes Sunduese”? Supozojmë që një degë e caktuar përbëhet nga një firmë e madhe që sundon në treg dhe nga një numër i madh firmash të vogla. Firma sunduese përcakton çmimin dhe firmat e tjera e pranojnë atë, pra veprojnë si çmimpranuese. Për tregje të veçanta që përbëhen nga një firmë sunduese dhe nga shumë firma të vogla, pra për tregjet që kanë tipare të konkurrencës së plotë për një pjesë të tyre dhe tipare të monopolit për pjesën tjetër, çmimi përcaktohet nga firmat sunduese. Firmat e tjera vetëm sa e pësojnë firmën sunduese lidhur me çmimin. Ky lloj tregu, që është një formë e konkurrencës jo të plotë, pra një formë oligopoli, njihet si model i firmës sunduese. Ky model jep një shpjegim të mjaftueshëm për situata afatshkurtra, ndërsa për situata afatgjata, ku ekziston mundësia e futjes së firmave të reja, firma sunduese mund të humbasë pozicionin e saj. 160.Suksesin e kartelit e percaktojne? • Numri i firmave • Diferencimi i produkteve; • Publikimi i cmimeve; • Norma te uleta te zhvillimit teknologjik; • Ekzistimi i asoacioneve tregtare, etj. 1.Ne afat te gjate, karteli dobesohet per arsye te: A.Kercenimi nga hyerja e re B.Kerkimi per substitute 2.Shembulli i OPEC-ut 161.Krijimi dhe mbajtja e karteleve është e vështirë? • Rivaliteti • Caktimi i çmimit anëtaret e kartelit duhet të vendosin se sa shumë autpute mund të shiten me atë çmim dhe të alokojn kuotat per secilin antarë. • Karteli mund te prodhoj me shume produkte sa sa mund te shiten • Mashtrimi nga ana e disa pjesëmarrësve Faktor kyç është shkalla e informimit

    

Udhëheqja e çmimeve dhe bashkeverpimi i heshtur Karteli është shembull i bashkëveprimit eksplicit Ne shume vende marrëveshjet e tilla janë jolegale dhe firmat rrezikojnë të dënohen me ligj nëse përfshihen në kartel Një nga format më të rëndësishme të bashkvepimit të heshtur është i njohur si udhëheqja e çmimeve Nëse firmat prodhojnë produkte te ngjashme, atëherë firmat e reja I përcjellin firmat ekzistuese sa I përket vendosjes se çmimeve Udhëheqësi duhet te ketë pozite te forte ne industri

162.Udhëheqja e çmimeve dhe bashkeverpimi i heshtur • Karteli është shembull i bashkëveprimit eksplicit • Ne shume vende marrëveshjet e tilla janë jolegale dhe firmat rrezikojnë të dënohen me ligj nëse përfshihen në kartel • Një nga format më të rëndësishme të bashkvepimit të heshtur është i njohur si udhëheqja e çmimeve • Nëse firmat prodhojnë produkte te ngjashme, atëherë firmat e reja I përcjellin firmat ekzistuese sa I përket vendosjes se çmimeve • Udhëheqësi duhet te ketë pozite te forte ne industri 163.Formimi i cimeve dhe cikli jetësor i produktit? Analiza standarde e formimit të çmimeve përfshin një pamje statike të kërkesës për një produkt, analistët shpesh e konsiderojnë të nevojshme inkuadrimin e konceptit të CJP gjatë diskutimit mbi formimin e çmimeve dhe strategjive të marketingut. Periudha hyrëse – këtu blerësit potencial mezi e vërejnë produktin. Në këtë fazë vëllimi i shitjes është i vogël dhe kërkesa është joelastike për kah çmimi. Faza e rritjes – blerësit bëhen më të vetëdijshëm për produktit dhe shitja rritet shpejt. Faza e pjekurisë – rritja e shitjes fillon të bie eventualisht në zero. Konsumatorët janë mirë të informuar për produktin dhe kanë pasur përvojë në shfrytëzimin e tij, Faza e rënies – kjo fazë vjen nga ndryshimi i shijeve apo nevojave të konsumatorëve, nga rritja e konkurrencës apo nga progresi teknologjik. 164. Formimi i çmimeve për produktet e reja? Kontributi më të madh rreth kësaj e ka dhënë Dean (1950) i cili bërë dallimin në mes të dy strategjive themelore për formimin e çmimeve për produktet e reja: Qasja e parë është e njohur si strategji e tundjes. Në këtë rast firma cakton fillimisht një çmim më të lartë për produktin, duke e shitur atë me kujdes një grupi të zgjedhur të shfrytëzuar të cilët janë të gatshëm të paguajnë atë çmim të lartë. Kur produkti lëviz nëpër fazat e ciklit jetësor të tij, çmimi mund të ulet gradualit se kërkesa bëhet më elastike përderisa marzha në mes çmimit dhe shpenzimeve është shumë e vogël. Strategjia alternative quhet strategjia e penetrimit që përfshin caktimin e çmimit të ulët në fillim për të ndërtuar shpejt një treg relativisht të gjerë 165.Udheheqja e Cmimeve? Eshte forme e rendesishme e bashkeveprimit te heshtur, ne te cilen njera nga firmat ne industri merr rolin e udheheqsit te cmimeve, duke caktuar cmimin me te cilin percillet nga firmat tjera. Nese te gjitha firmat prodhojne produkte te njejta atehere firmat caktojne cmimen e njejt me udheheqsin, ndersa nese produktet e prodhuara jane te diferencuara, percjellesit perdorin cmimin e udheheqsit si ‘’Standart’’ dhe pastaj i caktojne cmimet e veta me lart apo me posht, varsisht prej cilesis dhe shpenzimeve per prodhim. 166.Lufta e cmimeve? Ekzistojne situate, ne te cilat rivaliteti ne mes te firmave ne nje industri te koncentruar behet aq i ashper aq sa shperthen nje ‘’LUFT e cmimeve’’ qe percjllet me uljen e cmimeve gjersa ato te bijne bile edhe nen nivelin e shpenzimeve margjinale, perderisa secila firme perpiqet me deshperim qe te ruaj pjesen e vet te tregut. 167.Shkallet e marrjes se vendimeve? A. Marrja e vendimeve ne kushte Sigurie(njohje e te gjitha alternativave, vendiet mund te percaktojne zgjidhjen me te mire) B. Marrja e vendimeve ne kushte Risku (Njohje e te gjitha alternativave, vendimet kerkojne supozime per te ardhurat nga alternativat) C. Marrja e vendimeve ne kushte pasigurie (Mosnjohje e te gjitha alternativave, vendimet kerkojne krijushmeri dhe vullnet per te ndermarre riskun perball pasigurise) D. Vendimet e marra ne kushte konflikti (Ndodh ne raste kur vendimet nuk varen vetem nga vullneti yne, por edhe nga kunderpergjegjet e kundersharit apo konkurrenteve). 168.Vendimet e strukturuara? Jane ne rast se kur ato jane te perseritshme dhe rutine, si dhe kur eshte krijuar nje procedure e caktuar per realizimin e tyre. 169.Vendimet e pastrukturuara? Jane ne rast se ato jane te reja, te paprogramauara dhe te vazhdueshme, ne kete rast nuk kemi ndonje metode per gjidhjen e problemit, sepse ky problem eshte i ri, kompleks, etj.

170.Stilet e marrjes se vendimeve? A. Stili Deriktiv - Menaxheret qe perdorin kete stil kane tolerance te ulet ndaj pasigurise dhe orientohen nga problemet teknike dhe detyrat e percaktuara. B. Stili Analitik – kane nje tolerance me te larte ndaj pasigurise krahasuar me ate deriktiv; ata kane gjithashtu personalitet me kompleks te njohjes. C. Stili Konceptual – duke pasur ne te njejten kohe kopleksitetin e njohjes dhe fokusin tek njerezit, menaxheret koncaptual orientohen ndaj arritjeve dhe njekohesisht besojne ne vartesit. D. Stili i Sjelljes – Menaxheret e sjelljes kane interest e larte ndaj organizates dhe njerezve. 171.Grupet Efektive kane? Atmosfere informale, diskutime te gjalla me pjesmarrje te gjere, qartesi detyrash dhe objektivash dhe angazhim ne to; vendimet merren me konsenusl ne raste te rralla vendimet merren me votim; idete shprehen hapur, etj. 172.Grupet Joefektive kane? Atmosfere te tensionuar; diskutime te dominuara nga 1-2 persona; objektivat jane te paqarta; anetaret nuk degjojne njeri-tjetrin; konflikti injorohet dhe shmanget; vendimet me shumice votash, ku pakica eshte e obliguar t’i pranoje; lidershipi i centralizuar, etj. 173.Ekonomia politike analizon? Ekonomin bashkekohore ne baze te tri dimenzioneve, qe do te thote se analizon ate qe quajme “ekonomi tridimenzionale” 174.Ekonomia tridimenzionale perfshin?  Konkurrenca – dimenzion horizontal  Komanda – dimenzion vertikal  Ndryshimi – dimenzion kohor Konkurrenca ka te beje me kembimin dhe zgjdhjen e lire e cila luan rol dominant ne te gjitha reformat e interaksioneve te tregut Komanda lidhet me aspektet e maredhenieve ekonomike ku forca luan rol vendimtar. Dimenzioni i urdherimit quhet “vertikal” per shkak se orientohet kah individet apo grupe njerezish te cilet jane jo te barabarte me c’rast dikush nga ata eshte me i larte se tjetri. Nje person apo grup gjendet ne “maje” kurse tjetri eshte “i nenshtruar”.Ne te kunderten e komandes ndodhet zgjedhja. Faktori kryesor i cili ndikon ne ndryshimin e kapitalizmit eshte sistemi i investimieve me qellim te fitimit e qe lidhet me tendencen e kapitalizimit per zgjerim. Dimenzioni kohor quhet NDRYSHIMI per shkak se eshte proces i cili kryhet brenda kohes se caktuar Kapitalizimi si sistem shkon drejt ndryshimeve permanente ne te ardhmen ku e tanishmja e nje mase te konsiderushme edhe e ardhmja behet e shkuar. 175.Dialektika e trendeve te tanishme zhvillohet ne dy drejtime? 1. Gjithnje e me shume deperton procesi i nderlidhjes dhe ndervashmeria me e madhe e individeve, regjioneve dhe kombeve 2. Verehet pavaresia me e theksuar e individit si personalitet kreativ ne te gjitha proceset te cilat kane te bejne me te apo ndodhin afer tij Esenca e ndervarshmerise ne mes te ekonomise dhe demokracise niset nga definimi unik i sistemeve ekonomike. Sistemet ekonomike paraqesin mardheniet ne mes te njerezve. 176.Tri vlerat themelore te cilat luajne rol te rendesishem ne percaktimin e ndonje sistemi ekonomike?  Efikasiteti  Drejtesia  Demokracia Efikasiteti i ekonomise te caktuar matet me raportin ne mes te sasise se dhene te inputeve te perdorura ne ndonje sistem ekonomik per prodhimin e sasise se caktuar te te mirave materiale dhe sherbimeve Drejtesia njerezit ne ndonje sistem ekonomik ne menyre te barabarte e mbajne barren dhe gezojne leverdi nga ky sistem ekonomik Ideali i se drejtes : veprimi i drejte rezultati i drejte Veprimi i drejte : menyra e kryerjes se ndonje pune, psh., angazhimi i njerezve ne pune ne te cilen trajtohen njesoj Rezultati i drejte eshte rezultat jodiskriminues i grupit dhe individeve ne ndonje proces shoqeror Kontrolla demokratike – 3 karakteristika themelore : Pergjegjsia e forces, Lirite qytetare, Barazia politike

Aprovuesit e vendimeve duhet qe te jene pergjegjes para popullit qe i perkasin per keto vendime ne baze te vlersimeve periodike apo permes nderrimit te mundshem ne konkurrencen politike pluraliste Themeli i demokracise qendron ne ate qe vendimet kryesore te cilat perkojne me jeten dhe punen e shumices se njerezve, duhet shqyrtuar dhe per to duhet votuar dhe kontrolluar drejtperdrejte apo ne menyre indirekte nga ana e atyre qe iu perkasin vendimeve. 177.Thelbi i monopolit Baza e kalimit nga kapitalizmi paramonopolistik në imperializëm është zëvendësimi i sundimit të konkurrencës së lirë me sundimin e monopoleve dhe të konkurrencës së monopoleve. Monopoli është një marrëveshje, një aleancë, një bashkim kapitalistësh që kanë koncentruar në duart e tyre prodhimin dhe shitjen e mallrave të ndryshme. Thelbi i monopoleve përqëndrohet në tri momente kryesore: Së pari, koncentrimi i një kapitali shumë të madhë, i cili siguron fuqi ekonomike jashtezkonisht të madhe shumë kapitalistëve të vegjel, Së dyti, ekzistencen e mundësive të atilla që u lejojn atyre deri në një shkallë të diktojnë çmime të larta në tregje, Së treti, ekzistenca e mundësive për të përvetësuar fitimin maksimal si realizim të sundimit ekonomik të tyre. Në krahasim me shoqërit aksionare monopolet janë formë më e lartë e shoqërizimit të kapitalit. Prandaj F. Engelsi e quan monopolin shkalle të dytë ose të tretë të shoqëris aksionare. Lindja dhe zhvillimi i monopoleve shkaktuan disa ndryshime në marrëdhëniet kapitale në prodhim: Së pari, monopolet ndryshojnë pronën kapitaliste nga prona e kapitalistëve të veçant, Së dyti, ne ndërrmarrjet monopolistike punëtoret nuk shfrytëzohen nga kapitalistet e veçantë, por nga bashkimi i kapitalistëve, Së Treti, ndryshojnë marrëdhëniet në vetë klasën e kapitalistëve . Procesi i kalimit të kapitalizmit nga kapitalizmi paramonopolistik në kapitalizmin monopolistik, fillon kah shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Pra kjo është periudha e lindjes dhe e sundimit të monopolit. Procesi i koncentrimit e sidomos i centralizimit të kapitalit në mënyrë rapide jep aso rezultatesh, të cilat shpiejnë gjer te sundimi i monopoleve kapitaliste në të gjitha veprimtarit ekonomike: Në industri, Tregti, Banka, Komunikacion etj. Por në teorinë ekonomike ky proces i ndërlikuar sa i përket ofertës dhe kërkeses shpjegohet në këtë mënyrë: Kur në treg paraqitet vetëm një shitës, atëher bëhet fjalë për Monopol, ndërsa kur është vetëm një blerës atëher bëhet fjalë për Monopson. Dy shitës krijojnë Duopolin, ndërsa dy blerës krijojnë Duopsonin. Disa shitës formojnë Oligopolin, kurse disa blerës formojnë Oligopsonin. Në ato raste kur në treg paraqiten shumë shitës dhe blerës, ku secili prej tyre mund të ketë ndikim në ecuritë e tregut, atëherë konsiderohet se ekziston Poliopoli dhe anasjelltas Poliopsoni. 178.Maksimizimi i profitit ne monopol? Maksimizimi i profitit ne monopol arrihet kur te ardhurat marxhinale jane te barabarta me koston marxhinale. Pra, maksimizimi i fitimit ne monopol përcaktohet nga pikëprerja e lakores së të hyrave marxhinale dhe lakores së kostos marxhinale. Përderisa kostoja totale mesatare është nën cmimin e monopolistit, ai do të realizoj fitim ekonomik. 179. Kur paraqitet maksimalizimi i fitimit dhe cilat jane format per maksimalizim te fitimit? Maksimalizimi i fitimit paraqitet atehere kur ndermarrja ka tendence qe te rrise te ardhurat dhe te zvogeloj koston. Format e maksimalizimit te fitimit jane:  Maksimalizimi i te hyrave duke bere rritjen e cmimit/rritja e njesive te shitura  Racionalizimi i shpenzimeve, pervoja ne pune  Kombinimi i te dy formave te para

180.Organizatat monopolistike shpeshherë krijohen ne formë të kombinateve? Ekzistojnë dy lloje të kombinateve:  Kombinatet Horizontale dhe  Kombinatet Vertikale Format e Monopoleve Format e monopoleve janë të ndryshme, ato ndahen ne 2 grupe kryesore: Bashkimet e thjeshta monopolistike, të cilat krijohen në bazë të marrëveshjeve me afat të shkurtër dhe Bashkimeve monopolistike të zhvilluara Format më të thjeshta të monopoleve janë 181.Monopoli dhe alokimi i gabueshëm i resurseve? Ekzistimi i monopolit shpesh konsiderohet si shoqërisht I padëshirueshëm:  Firma nuk siguron pajisjet qe prodhojnë me kosto me te ulet  Fitimi i monopolit shpesh konsiderohet e ardhur e pandershme  Çmimi nuk është i barabarte me shpenzimet margjinale

182.Balancimi ne konkurrencën monopolistike  Përmban një numër të madhë të firmave të vogla dhe ekziston hyrje e lirë në industri në hapin e gjatë  Ne konkurrencën monopolistike ekzistojnë shkalle te diferencimit te produkteve në atë se secila firmë prodhon produkte të ndryshme me dallime të vogla  Ne hap te shkurtër firmat bëjnë profite supernormale

183.Konkurrenca monopolistike dhe alokimi i resurseve?  Ne afat te gjate nuk ka fitime supernormale dhe nuk bëhen ashtu që çështja e pandershmërisë nuk shtohet  Konsumatorët janë ne gjendje te zgjedhin nga një llojshmëri e produkteve  Secila firme prodhon produkte te ndryshme dhe ka lakore të ndryshme Problem te identifikohet se cila firme është ne diagram SHTHURJA E SOCIALIZMIT DHE PERIUDHA E TRANZICIONIT 184.Ndryshimet ekonomike në botën bashkëkohore? Mënyra e prodhimit paraqet raportin e prodhuesve ndaj punës në vetë procesin e prodhimit ndersa raporti i njeriut ndaj njeriut i cili rrjedh nga ajo gjithsesi paraqet mardhëniet në prodhim (Dragiceviq) Evolucioni social mundëson ndryshimin e mardhënieve në prodhim ndërësa revolucioni ekonomik mundëson ndryshimin e raportit të njeriut ndaj punës respektivisht shpie deri te ndryshimni i mënyrës së prodhimit material. Njëra nga ndyshimet kryesore ka të bëj me rritjen vazhdueshme të procesit t shoqërizimit të funksionit të qeverisjes. Në nivelin e tanishëm të zhvillimit procesi i qeverisjes perfshin në veti tri funksione të rëndesishme: A. Funksionin e pergaditjes së vendime, B. Funksionin e aprovimit të vendimeve dhe C. Funksionin e kontrollit dhe realizimit të vendimeve. Ndryshimi i dytë që paraqitet si pasoj e revolucionit moderno-shkencior-teknologjik dhe ka të bëj me qasjen dinamike të teorisë së shpenzimeve komparative e cila paraqet një mobilitet të madhë të faktorëve të zhvillimit dhe zvogëlimit gradual në pikëpamje relative të shpenzimeve të zhvillimit në afat të gjatë në bazë të ekonomisë së vëllimit dhe funksionit të diturisë. Ndryshimi i tretë qëndron në parashtrimin e kërkesave per një koncepsion të ri të zhvillimit.

185.Shkaqet e shthurjes së socializmit? Entropia paraqet gjendjen në të cilën sistemi nuk ka energji pra gjendja në të cilen sistemi e ka humbur energjinë në bazë të së cilës ka funksionuar. Shkaqet të cilat kanë ndikuar në humbjen e energjisë së funksionimit të socializmit real dhe formave të tjera të socializmit veqmas socializmi vetëqeverisës, mund të sistematizohen në këto pika kryesore: 1. Strukturimi klasor i shoqërisë në këto modele të socializmit. Artikulimi i qendrës klasore të punëtorve në ish vendet socialiste nuk është kryer. Një ndër shkaet tjera që ka ndikuar në humbejn e energjisë është se disa vende ish socialiste qëndron në braktisjen apo kufizimin administrativ të prodhimit të mallit. 2. Ndër shkaqet të cilat kan ndikuar në humbjen e energjise paraqitet mungesa e ekzistimit të titullarit t pronës shoqerore – socializmi vetëqeverisës dhe në shetëzimin absolut të pronës ne vendet e socializmit real. 3. Shkak tjetër i cili ka luajtur rol të rëndësishëm në shthurjen e socializmit është prania e monizmit politik si pasoj e socializmit teologjik. 4. Kunderthënia midis organizimit hierarkik të punës dhe barabarësis vetëqeverisëse të prodhuesve dhe kundërthenia midis punës së bashkuar dhe realizimit të të ardhures si motiv i jashtëm. 5. Kunderthënia midis efakisitetit ekonomik dhe mumanizimi si rezultat i cilës është një gërshetim i dobët i cili në praktikë i nënshtrohet të dy vlerave etj. 186.Shkaqet që kan ndikuar në paraqitjen e demokracisë politike dhe liberalizimit ekonomik? Internacionalizimi i kapitalit dhe i forcave prodhuese në tëresi ndikuan në paraqitjen e dy ndyshimeve rrënjësore të cilat e karakterizojn botët bashkohore. Ndryshimi i parë, qëndron në faktin që një numër i madh i shteteve me regjime autoritare kan kaluar në procesin e ndertimit të sistemeve demokratike. Ndryshimi i dytë, bazohet në faktin që në mënyrë paralele me demokracinë politike zbatohet edhe liberalizmi ekonomik. Shkaqet të cilat kan ndikuar në depertimin më të madh të demokracis politike dhe të liberalizimit ekonomik mund të permbledhen në këto pika kryesore: Së pari, zhvillimi i hovshëm ekonomik i vitev të 50-60 ka krijuar një bazë solide ekonomike dhe shoqërore për të zhvilluar demokracin dhe neoliberalizmimin. Së dyti, stagnimi ekonomik në vitet 70 i cika ka përfshi vendet e zhvilluara, vendet socialiste dhe vendet e botës së tretë solli deri të dobësimi i legjimitetiit të regjimeve autoritare. Së treti, në procesin e demokratizimit politik dhe liberalizmit ekonomik rol të rëndësishëm ka luajtur kisha katolike nepermjet ndyshimit të politikes së saj ndaj vendeve me regjime autoritare. Dallimi mes demokracisë politike dhje liberalizimit ekonomik shpjegohet në bazë të faktit se demokracia politike shpie deri të një dobi e përgjithshme, ndërsa liberalizimi ekonomik shpie deri te përfitimet e mëdha nga grupet e vogla të shoqërisë. Ai shpie deri të paraqitja e veshtirësive serioze e grupeve dhe shtresave të mëdha të shoqërisë për shkak të rritjes së cmimeve, largimit nga puna e një numri të madh të punëtorve rritjes së tatimeve zvogëlimit të pagave dhe zvogëlimit të produktit shoqëror. 187.Sëndertimi i qendrave të dominimit dhe ligjet e globalizimit Ndryshimet e bëra në ekonomikë botërore shthurja e socializmit, teknologjia e qëllimit – fitimit si dhe frika për ekzistenc kan ndikuar që në botën bashkëkohore të formohet qendra globale të dominimit dhe ka ardhur deri te sëndertimi i ligjeve të globalizimit të ekonomisë botërore. Kjo dukuri reflektohet përmes formimit të treshit të madh: SHBA, Japonia dhe Bashkësia ekonomike evropiane i cili konsiderohet si bartës kryesor në botë. 188.Shkaqet e ngecjes së reformave ekonomike në ish vendet socialiste Si shak i parë i zbatimit të shpeshtë të reformave ekonomike në ish vendet socialiste konsiderohet monopoli i pakufizuar i pushtetit politik në këto vende. Kushti i dytë i cili ka mundësuar zbatimin e shpesht të reformave ekonomike në këto vende qëndron në defekte strukturale dhe funksionale të ekonomive në këto vende. Ndërmarrjet shtetërore nuk kan patur nxitje në kuptim e përshtatjes së tyre ndyshimeve të reja të cilat shpien në drejtim të suazave të makroekonomike të tregut. Të gjitha vendet socialiste iu kan qasur aprovimit dhe zbatimit të reformave ekonomike me vones të madhe Shkak tjetër qëndron në restrikcionin politik shum të kufizuar që e karakterizon këtë shoqëri. Mosrespektimi i lidhjeve të pashkëputura fundamentale midis pronës nga njëra anë dhe i mekanizmave koordinues nga ana tjetër. Mosrespektimi i lidhjeve fundamentale midis përshtatjes makroekonomike dhe mikroekonomike etj.

189.Koncepti intensiv (BingBang) i zbatimit të reformave ekonomike në periudha e tranzicionit Me qellim të tejkalimit sa më të shpejt të krizës veqmas të krizes së njeriut si qenie njerëzore në vendet postsocialiste jan paraqitur dy koncepte  Koncepti intensiv (bigbang) dhe  Koncepti gradual i zbatimit të reformave ekonomike. Këto koncepte kan per qëllim mbajtjen e situatës nën kontrollë në periudhën e tranzicionit këto dy koncepte dallohen nga njjëri tjetri nga aspekti i suazave kohore, shpejtësia, drejtësia efikasiteti etj. Koncepti i parë kërkon ndryshime të shpejta ndërsa i dyti bazohet kryesisht në ndryshimet graduale. Sipas konceptit intensiv më së miri është që në fillim të zbatimit të reformave ekonomike të ndërmairret një hap i madh në drejtim të kalimit nga sistemi socialist në atë kapitalist. Ekonomisti amerikan SACHS angazhohet per zbatimin e konceptit intensiv të reformes ekonomike në periudhen e tranzicionit: 1. Përmes njohjes së sistemeve ekonomike në ish vendet socialiste, 2. Realizimi me sukses i reformes ekonomike qëndron në shthurjen e sistemeve të përziera, 3. Në vendet që ndodhën në periudhat e tranzicionit patjetër duhet të formohet një qeveri me ligjimitët nacional, 4. Një rol të rëndësishëm në zbatimin e reformave ekonomike në këto vende e luan zvogëlimi i borgjeve dhe shlyerja e tyre, 5. Reforma ekonomike në periudhen e tranzicionit me sukses do të zbatohet vetëm në rast se shtetet e zhvilluara akordojnë ndihmen e këtyre vendeve, 6. Integrimi ekonomik në rradhe të ekonomive te BEE, SHBA dhe Japonisë. 190.Koncepti gradual i zbatimit të reformave ekonomike në periudhen e tranzicionit Ka per qellim mbajtjen nën kontrollin e duhur zbatimin e reformave ekonomike. Veqmas në fushën e cmimeve në fushën kredito - monetare, konkurrencën, jolikuiditetin, papunësin. Ithtarët e këtij koncepti jan të mendimit se kalimin nga socializmi në kapitalizmëm në mënyrë graduale shpi deri të zvogëlimi i shpenzimeve ekonomike dhe rritja e efikasitetit të tranzicionit Me fjalë të tjera gjat zbatimit të reformave ekonomike në këto vende Galbaraith është për hapa të matur dhe gradual psh. në periudhen fillestare të mirqenjes së rritjes preferon kthimin e konkurencës së tregut veqmas per mallrat e konsumit të gjërë dhe të shërbimeve. 191.Synimet e procesit te transformimit ne periudhën e tranzicionit Qëllimi kryesor i procesit te transformimit ne vendet e evropes qendrore dhe lindore qëndron ne sendertimin e sistemeve demokratike - liberale ne te cilat liria e individit konsiderohet si pjes e pandashme nga liria ekonomike. Këto dy komponente ne te cilat mbeshtetet dhe fillon sendertimi i sistemit demokratik liberal duhet te trajtohet si bazament i jetes ekonomike ne këto vende. Periudha e tranzicionit ndahet ne këto faza: Faza e pare, e tranzicionit kryesisht koncentrohet ne liberalizimin e cmimeve, stabilitetin ekonomik, realizimin deri ne nje nivel te caktuar te konvertibilitetit te valutave ekonomike dhe liberalizimin e tregetis se jashtme. Faza e dyte, e tranzicionit perqendrohet ne përshtatjen strukturale duke përfshi krijimin e tregut te faktorëve te prodhimit, definimin e te drejtave te struktyures se pronesis dhe hapjen ndaj ekonomise globale botërore. Faza e trete, vëmendjen e vet e përqendron ne ringjalljen e ekonomise nga nje recesion i thelle. Faza e katërt, paraqet periudhën e zhvillimit te ekuilibruar stabil te mbështetur ne politiken makroekonomike. 192.Privatizimi i prones shtetrore (shoqerore) ne prone private te perzier 1. Privatizimi si piknisje e procesit te tranzicionit  Privatizimi nuk eshte vetem proces ekonomik , por ai eshte nej fenomen kompleks ku involvohen edhe aspekti politik dhe ai social . Privatizimi do te jete aktuale edhe nje kohe e gjate ne te gjitha meridianet e botes sidomos ne vendet e tranzicionit .  Paraqitja e privatizimit si dukuri e rendesishme dhe komplekse ne nje shoqeri daton qysh kah mesi i ketij qindevjetshi edhe ate se pari ne Tajlande (1961) , pastaj ne disa shtete te Amerikes Latine (1974), ndersa programi per privatizimin i nje fenomen te forte i rendesishem ne sistemin ekonomik dhe shoqeror ne bote .  Privatizimi gati se ne te gjitha vendet ku ai u realizua, filloi me privatizimin e ndermarrjeve sherbyese , pastaj atyre tregtare, industriale, dhe sherbimeve komunale, ndersa ne kohen e fundit per objekt te privatizimit ka shendetesine, arsimin dhe aktivitetet administrative.  Qellimet kryesore dhe arsyetimet e realizimit te procesit te privatizimit para se gjithash jane: A. Realizimi i prestruktuimit dhe rritjes se efikasitetit ne ekonomi, B. Zhvillimi i konkurrences

C. Zvogelimi i ndikimit te shtetit ne ekonomi dhe rritja e mirqenjes se popullsise Prestruktuimi ne mikroekonomi nenkupton ndryshimin rrenjesor te relacioneve ne mes te menaxhmenteve dhe te puntoreve akcionere.Se sa eshte realizuar dhe deri ne cilin nivel eshte bere ky prestruktuim varet nga pronari dhe stafi udheheqes i ndermarrjes , por ne pergjithesi jane me se te envojshme keto prestruktuime: 1.Prestruktuimi pronesor, qe ne fakt paraqet vet privatizimin 2.Prestruktuimi financiar, qe ka per qellim permiresimin e gjendjes financiare te ndermarrjeve duke e shenderuar ate ne likuide 3.Prestruktuimi organizativ, i cili ka te ben me se shumti me ndermarrjet e medha te ashtuquejtura sistemet e medha te krijuara nga megalomania e socializmit .Tek keto lloje te ndermarrjeve ishin te perfshira me teper ndermarrje ku nuk diheshin se cili grup e mbulon humbjen financiare te grupit te ndermarrjeve me hubje 4.Prestruktuimi kah tregu, qe don te thote se ndermarrja duhet ta redifinon poziten e vet ne treg ose t’a ndryshon strategjine e vet ndaj tregut dhe pozicionimin e saj 5.Prestruktuimin teknologjik, qe nenkupton modernizimin dhe revilazimin teknologjik 6.Prestruktuimin kadrovik, i cili ka per qellim optimalizimin e numrit te punetoreve dhe kualifikimin ose prekualifikimin e tyre. Per privatizm te prones shtetrore apo shoqerore ne ate private nuk egziston nje shabllon i vetem i cili do te mund te perdorej nga te gjitha vendet ne qdo kohe .Privatizimi i ndermarrjeve shtetrore apo shoqerore kerkon nje kohe me te gjate per shkak se ky proces eshte kompleks dhe shume i ndijshem Per sa i perket privatizimit te ndermarrjeve te vogla kjo eshte bere pa ndonje veshtiresi te madhe . Problemi serioz ka lindur me rastin e privatzimit te ndermarrjeve te mesme dhe ato te medha . Kur te privatizohet ndermarrja atehere inevstitori i huaj sjell kapital , prodhime te reja , teknologji te re , por edhe menyre te re te udheheqjes . Vellimi dhe kualiteti i investimeve te huaja ne nej vend varet nga nje numer faktoresh Deri me sot dy institucione shkencore ajo nga gjermani DEG dhe ajo nga amerika Merril Lynch kan bere rangimin e grupeve te vendeve te Eurpes Juglindore qe i nenshtrohen rrezikut te investimeve . Deg u bazua ne kater blloqet e rrezikshmerise : A. Bllokun e rrezikut politik te shtetit B. Bllokun e politikes shtetrore dhe administrative C. Bllokun e rrezikut te infrastruktures ne shtet dhe D. Bllokun e rrezikut ekonomik te shtetit , ku kjo pasqyron ne pese kategori te vendeve me rrezik :  Vendet me rrezik shume te ulet (p.sh , Çekia ),  Vendet me rrezik te ulet (p.sh Slovenia ,Polonia etj ),  Vendet me rrezik te mesem (p.sh Sllovakia , Lituania etj ),  Vendet me rrezik te larte (p.sh Kroacia ,Rumania , Bulgaria )  Vendet me rrezik shume te larte (p.sh.Maqedonia ,Shqiperia,”RFJ” ). 2. Privatizimi masiv si menyre dominuese transformimit te prones shtetrore  Privatizmi masiv apo masovik karakterizohet me ate qe shtetasve ju shperndahet kupona te ashtuquajturat vauqere.Kjo menyre eprivatizimit filloi se pari te aplikohet ne ÇekoSllovaki qe me vone te zbatohet gati ne gjithe vende ish socialiste.  Privatizimi masiv dallon dukshem nga ai privatizimi “klasik “ ose nga ajo “rast pas rasti “ qe e hasim ne vendet e zhvilluara . Keshtu privatizimi klasik kalon nen disa sugjerime te nenkuptuara: kjo ka te bej me privatizimin e disa ndermarrjeve ekonomike e se ciles funksionon si ekonomi e tregut dhe ai kapitali eshte i vlefshem ne vend ose atraktiv per blerjen e ndermarjeve te caktuara .  S ipas eksrteve te OECD-se privatizimi masiv definohet “privatizimi masiv paraqet transferin e shpejte te pjeses me te madhe te prones shtetrore apo shoqerore ne pronesi te nej personi apo nje grup te pronareve zakonisht te moshes madhore .  Qellimi i privatizimit masiv eshte te privatizon qindra ose mijera ndermarjeve ne nje periudhe te shkurter kohore , edhe ate brenda periudhes sa zgjasin reformat .  Programi i privatzimit masiv krijon kerkese te tregut nepermjet te vauqereve dhe fondit intesiv te vauqareve .  Privatizimi masiv u zbatua per heret te pare me 1090-91 ne ekosllovaki , Lituani dhe Poloni. Ky lloj privatizimi dallonte nga privatizimi i rendomte qe ishte perdorur ne shtetet e zhvilluara me ekonomi te tregut e sidomos gjate privatizimit te telekomunikacionit te Britanise se Madhe.  Sikurse tek reformat ne pergjithesi , nejashtu edhe tek privatizimi ne veqanti duhet pasur mbeshtetjen nga popullata ,kjo aq me teper ka te bej pasi gjate tere periudhes komuniste fliteshte

dhe trumbetoheshte me te medha se prona shtetrore gjegjesisht ajo shoqerore i takone klases punetore.  Pengesa e cila e zvarrit procesin e privatizimit eshte edhe ajo me limit te pjesmarrjes ne strukturen e pergjithshme te pronesise ,keshtu disa shtet do ta limtojne pjesen e ndermarrjes e cila mund te privatizohet .Vetem ne vitin 1995 gjate tentimit te dyte te per privatizimin e ndermarrjeve do te ofron edhe 30 % ne emer te vauqareve .  Nder dobesite e kesaj metode llogaritet ajo se kjo metode nuk ka mundesi te ben likuidimin e ndermarrjeve jorentabile dhe ndryshimin struktural te ndermarjeve .  Nje nder momentet poashtu shume me rendesi gjate privatizimit eshte ajo e formimit te tregut te parave apo siq njihet ndryshe me emrin berza .  Privatizimi masiv mundeson qe te terheq me teper investitoret e huaj dhe kjo sa me heret te paraqitet ne procesin e privatizimit aq eshte edhe me e dobishme .  Gjate privatizimit masovik karakteristike e posaqme eshte edhe transparenca ,propaganda dhe informimi ,ne kete rast se te gjitha keto funksionojne astu siq duhet dhe siq e kerkon momenti te njetat ndikojne ne rritjen e interesimit tek e investitoret e vendit dhe ato te huaj. 3. Institucionet e privatizimit masiv Vendet e ndryshme te cilet zbatuan privatizimin masiv formuan dhe angazhuan institucione te ndryshme te privatizimit masiv ,formimi i ketyre institucioneve varet nga disa faktore e para se gjithash nga ajo se qeveria e nje vendit sa shpejt deshiron ta realizon procesin e privatizimit , pastaj balancimin e forces ndermjet aksionareve etj. Nga pervoja e deritanishme e procesit te privatizimit jane te njohura dy lloje te instituioneve te privatizimit masovik edhe ate : 1. Forma e pare eshte ajo e formimit te agjencise se pavarur per privatizimin e cila formohet nga qeveria e shtetit , nejherit ky institucion udheheqet po nga qeveria por organet egzekutive jane punetore profesional gje qe mudneson punen e pavarur dhe profesionale te tyre. 2. Forma e dyte eshte ajo ne kuader te ministrise , ne kete tast nuk kemi formimin e organeve te posaqme por e gjithe puna organizohet ne kuader te ministrive dhe me te udheheq keshilli i minstratace te shtetit .  Detyra dhe qellimi kryesor i institucioneve te privatizimit eshte qe te formulon dhe propozon politiken e privatizimit dhe me vone ta zbaton kete politike duke pasur parasysh gjithmone interesat e shtetit ne njeren ane dhe ne tjetren te popullsise. Ekzitojne mendime te ndryshme per s ai perket se cila forme e institucioneve te privatizimit eshte me adekuate idhtaret e metodes se pare i japin perparsi kesaj metode duke argumentuar me perparsite qe i ka ajo ndersa i vene ne pah dobesite e fomres tjeter .  Menyra dhe udheheqja e distribuimit te vauqarave si dhe formimi i ankandit publik jane detyra tjera shuem e rendesishme te privatizimit masiv ,edhe ky veprim serisht varet nga disa faktore si p,sh:nga amdhesia e shtetit , numri i ndermarjeve shteterore etj .  Gajte privatizimit masovik rendesi te posaqme ka edhe funksionimi dhe garantimi i pronesise , shfrytezimi i pronesise dhe kontrolli mbi te drejten e pronesise tek ndermarjet shtetore jane elemente shume te rendesishme te privatizimit.  Institucionet e privatizimti kane per detyre qe te formojne sistem efektiv te pergjegjesise me anen e te cileve organet egzekutive ,parlamenti dhe kushtetuta do te munden me kujdes deri ne fund te vlersojne veprimet e tyre .  Gjate privatizimit rendesi te posaqme ka edhe rregullimi legjistlativ i procesit te privatizimit , kjo qeshtje tek forma e pare tek agjencite e pavarura eshte e rregulluar me se miri se sa tek forma e dyte pra tek ajo kur insititucionet e privatizimit jane en kuader te minsitrise .  Egzistojne raste kur informimi me qellim eshte i manget ,konfuz dhe shume pak prezen kjo behet disomos per ndermarjet blerjen e te cilave jane te interesuara t’a bejne vete udheheqesit e ndermarrjeve . 4. Roli i privatizimit ne procesin e ndermaresise  Njera prej shakqeve kryesore te renjes se socializmit patem permendur ishte shperndarja diskriminuese, shperbilimi jo i drejte i punetoreve .  Perkunder sistemit shoqeror socialist ekononmia e tregut ne kete drejtim ka te hartuar plane e projekte se si e ben motivimin e punetoreve te vet pasi kesisoji do te arrin qe ta rrisi sa em teper produktivitetin e vet .



Shiqura nga aspekti i ndermarresise , privatizimi i prones shtetore perkatesisht asaj shoqerore ne ate private dhe te perzier eshte lidhur ngusht me nxitjen e interesimit te punetoreve ashtu qe mos te perqendrohet vemendja e tyre ne shitjen e fleteaksioneve dhe ikja e tyre nga ndermarrja perkatese.  Me krijimin e mundesise se participimit te punetoreve ne ndermarrjen kemi keto tri menyra: Se pari, si bashkepronar ideal te ndermarrjes se tyre aksionare gezojne nje siguri dhe percjellin me vigjilence gjendjen afariste te ndermarrjes Se dyiti, ne saje te punesimit ne ate ndermarrje sigurojne pagen ,te ardhurat Se treti, ne baze te flete aksionit marrin pjese ne shperndarjen e fitimit te krijuar ne ndermarrjen e tyre duke pervetesuar dividentin qe u takon atyre aksionareve. PERVOJAT E PRIVATIZIMIT NE DISA VENDE ISH SOCIALISTE 193.Procesi i privatizimit ne republiken e Shqiperise 1.1. Specifikat e ekonomise shqiptare ne tranzicion  Republika e Shqiperise per fatin e keq te gjithe shqipetareve i takoi shteteve te bllokut socialist , populi shqipetar i cili per nga gjuha, etniteti, e kaluara historike, kultura dhe folklori nuk ka asgje te perbashket me sllavet e jugut dhe socializmin e tyre .  Gjate gjysmes se dyte te shekullit te nejzete ,Shqiperia me xhelozine me te madhe zhvillonte socializem shkencor dhe e konsideronte veten si shtet te vetem ne bote ku sociailizmi zhvillohet sipas parimeve te pastra te markizem-leninizmit.  Ekonomia e Shqiperise karakterizohet me nej centrailzem te jashtezakonshem dhe autokrat ,ne ralitet ajo ju ngjante te gjitha ekonomive te vendeve tjera te shteteve socialiste .  Ekonomia e Shqiperise varej nga ekonimite ehuaja gjer ne vitin 1961 nga ajo e ish BRSS-se e em vone prej 1962 e gjer me 1978 nga ajo e Kines .Me prishjen e marrevshjeve politiko-ekonomike me Kinen , Shqiperia nuk ndihmonte nga asnje ekonomi te huaj dhe si rezultat i kesaj kemi nje stagnim te prodhimit ne te gjitha sferat .  Keshtu ne vitin 1991 kemi themelim edhe em te madh te krizes ekonomike ku shqiperia ne kete vite kishte nje renie mesatare prej 27.7 % krahasuar me vitin paraprak , buxheti shtetror arrin deficitin prej 44% te BPSH , borxhi i jashtem kapen shumen prej 500 milion USD ndersa inflacioni arrin numrin trefshiror.  Duke u bazuar ne kete situate te evshtire ekonomike udheheqsit shtetror shqipetare nuk kishin alternative tjeter perpos asaj qe ta shpejtonin akcionin e marrjes se vendimit per realizimin e procesit te tranzicionit .  Keshtu ne fillim te vitit 1991 filluan te realizohen reforma ne ekonomi dhe shoqeri sikurse ajo e libelarizimit te qmimeve,libelarizimit te tregut te jashtem,privatizimin e njesive prodhuese te voglaetj. 1.2. Faza e pare e privatizimit  Ngjajshem sikurse ne shtete tjera te Europes Juglindore privatzimi ne republiken e Shqiperise u realizua ne disa faza dhe gjithmone kishte per qellim realizimin e tij ne nje kohe sa me te shkurte .Procedura eprivatizimit filloi menjeher pas aprovimit te ligjit me 10 Gusht te vitit 1991.  Ne kushte te veshtira ekonomike APP, vendosi qe sa me shpejte te beje privatizimin e sidomos ndarjen e tokave fshatareve te varfur , kete detyre e mori per siper ta kryen deri ne fund te vitit 1991 edhe pse ishte obilgim i madh pasi fshatari ishte shume emocionalisht i lidhur per token .  Hapi i dyte ne privatizimin ne republiken e Shqiperise ishte ajo eprivatizimit te banesave , ky ishte veprimi shume i qarte dhe delikat me te cilen banoreve te deritanishem iu dha mundesia qe ta kene ne pronesi te vete banesat shoqerore  Ne baze te vleresimit te Ministrise per ndertim ne Shqiperi iu dhane gratis shtetasve shqiptare , banoreve te deritanishem gati 50,000 banesa kryesisht te vogla dhe te vjetra , ndersa 150,000 banesa tjera te reja dhe me te medha u shiten me qmime te varsisht nga madhesia , vjetersia dhe lokacioni i tyre .  Hapi apo rundi i trete i privatizimit filloi te zbatohet me nxjerrjen e “Ligjit per ndermarjet tregtare “ ne nentor te viti 1992 , ky ligj ne forme te prere rregullonte formen e organizimit te tyre te drejtat dhe obiligimet e ndermarrjeve si zgjidhjet e mosmarrveshjeve eventuale ne mes tyre.  Ne gjysmen e pare te vitit 1992 pjesa me e madhe e fuqise punetore e Shqiperise u inkuadrua ne sektorin privat .  Nje faktore tjeter qe mundesoi kete proces ishte fakti sepjesa me e madhe e popullsise ishte e inkuadruar ne bujqesi ku mjetet e punes dhe teknologjia ishin te pakta edhe ne nje nivel te ulet te zhvillimi .



Sidoqofte me rendesi ishte se privatizimi ne kete kohe morri hov te madhe dhe per kete rol te rendesishem luajten tri insitucione: 1. Ministria e Financave e cila kishte pergjegjesi te pergjithshme per hartimin eprojekteve per zbatimin e tyre dhe per financimin e programeve te privatizimit .Po ashtu ky institucion shtetror ishte i angazhuar dhe pergjegjes per prgaditjen e ndermarjeve per privatizim. 2. Agjencioni nacional per privatizim ne te vertete ishte agjenti shites i qeverise i cili duke perdorur rrjeten e vet zyrtar mundesonte dhe organizonte ankandin publik te prones shtetrore dhe ndermarjeve te vogla 3. Banka e Shqiperise dhe banka e kursimit te Shqiperise kontribuan ne rritjen e kerkeses per ndarjen e pasurise ne privatizim te rendomte dhe ne ate masiv .Keto mundesuan pagesen me para jo te gatshme gje qe qytetaret munden te inkuadrohen ne procesin e privatizimit 1.3. Privatzimi masiv ne Shqiperi (1996-1996)  Me aprovimin e programit per privatizimin masiv ne Republiken e Shqiperise u hap nje kaptine e veqante e privatizimit te ndermarjeve te mesme dhe atyre te medha.  Programi i qeverise per privatzim shqyrtonte transformimin e ndermarrjeve shteterore ne shoqerite e perbashketa aksionare perpara se ato te privatizohen .Komisioni startoj me privatizimin e 800 ndermarjeve te mesme dhe te medha , por shpejt prej tyre selekcioni 350 qe do te fillonte transformimin.  Fleteaksionet e ndermarrjeve ishin shitur ne ankandin e vauqareve , ndersa grumbullimi i tyre per ankand eshte hapur prej 30-45 dite.  Edhe ne Shqiperi ishte evidente se privatizimin eme se tepermi e kundershtonin drejtoret e ndermarrjeve dhe autoritete lokale . Si te paret ashtu edhe keto te dytet preferonin qe privatizimi te behej nepermjet te shitjes ne qrast ngulnin kembe qe te kene takime direkte me bleresit , me keto veprime ata deshironn ti ngadalsojne privatizimin e ndermarrjeve .  Nje problem i cili gjate tere kohes ishte prezent edhe gjate privatizimit masiv ishte ajo e kthimit te tokave pronareve te meparshem .Behet fjale per token ku ishin ngritur objektet , ndertesat e ndermarjeve , keshtu qe en keto raste nuk kishte mundesi te behet kthimi i asaj toke .  Repbulika e Shqiperise arriti suksese solide gjate periudhes se tranzicionit .Kjo ishte mjaft inkurajuese andaj edhe institucionet financiare nderkombetare ishin mjaft prezent ne Shqiperi 1.4. Privatizimi i sektoreve me rendesi strategjike te ekonomise  Piksynimi kryesor i qeverise se re ne boshtin ekonomik ishte vazhdimi i transformimit te ekonomise se vendit dhe ne kuader te kesaj , posaqerisht prioritet do ti jepej vazhdimit te privatizimit te ndermarjeve me pronesi shtetrore.  Keshilli i ministrave morri vendimin per hartimin e nej strategjie per privatizimin e industrise energjetike dhe ate te prodhimit te mineraleve, te naftes , gazit ,minierave ,telekomunikacionin , shfrytezimin e ujrave , rruget automobilistike dhe hekurudhore, infrastrukturen, portet dhe aerodromet,bankat,ndermarrjet per sigurim etj .  Transferi i pronesise se ketyre ndermarrjeve do te ralizohet nepermjet te shitjes se akcioneve te ndermarrjeve ku Keshilli i Ministrave do te vendose posaqerisht per definimin e formes , kriteriumeve dhe procedures per secilin ndermarrje strategjike .  Tek keto ndermarje qeveria ka vendosur qe ta ruan per vendi paketen e aksioneve te ashtuquajtur “aksionet e arta” me te cilen edhe pse mund te mos e kete pjesen dominante te aksioneve perseri ato mund te udheheq dhe vendos per qeshtjet e rendesishme. 194.Privatizimi masiv ne Poloni dhe rendesia e kesaj metode per tranzicionin e vendeve tjera ish socialiste  Shkaqet qe privatizimi ne keto vende fitoi nje peshe te rendesishme para se gjithash jane keto ekonomite ne tranzicion kishin nevoje per ndrimin epronarit te pronesise , mbi 90 % te ndermarjevene keto shtete titullar kishin shtetin , popullsia ishte e varfer me paga te vogla dhe te limituara dhe nuk kishin mundesi te blejne pasurine shoqerore .  Ideja e pare per vauqeret u paraqit nga keshilltaret e solidaritetit te Gdansk te Polonise ne vitin 1988. Vauqeret ishin te destinuara per qytetaret te cilet do te mundeshin ti investojne ne ndermarrjet e privatizuara .  Megjithate Polonia si edhe shtete tjera te tranzicionit , u vonuan shume per sa i perket aprovimit te Ligjit mbi privatizim .Keshte mbas shume presioneve te punetoreve kompromisi u gjind ne vitin 1990.  Zbatimi i ligjit te larte permendur filloi te zbatohet me ardhjen e Leh Valencen ne krye te shtetit. Shkaqet qe u bene kjo vones e madhe ishin : 1. Rezistenca brenda qeverise nga perkrahesit e metodave te privatizimit tradiocional

2. Rezistenca e ndermarrjeve konsultative te cilet perkrahshin privatizimin tradicional pasiqe ato do te rrisin kerkesen per sherbimet e tyre 3. Rezistenca e inevstuesve potencial pasi qe ndryshimet drastike dhe shtypja e milionave vauqereve do te ngarkonte operacionet e pritura te ndrimit te mallrave te Varshaves dhe rregullimin ekapitalti tregtar • Struktura dhe institucionet legale te privatizimit masovik ne Poloni – ne fillim u be seleksionimi dhe zgjedhja e 600 ndermarrjeve publike qe u involvuan ne programin per privatizim .Keto ndermarrje menjehere formuan bordin e drejtoreve.Ne kuader te tyre u formuan fondet per investime te cilat me vone bashkoheshin njera em tjetren dhe formuan shoqerine e perbashket aksionare . • Deri ne vitin 1996 thuajse privatizimi ne Poloni eshte kryer teresisht ne disa dege posaqerisht ne ndermarjet prodhuese dhe sherbyese .Privatizimi ngecen sidomos ne ndermarjet e medha ato qe jane politikisht te ndishme siq jane : ndermarjet energjetike,bankiere,te komunikacionit dhe industrise se rende. • Gjithashtu duhet cekur se intenziteti dhe tempoja eprivatizimi nuk ishte e njejte ne periudhen gati dhjete vjeqare te privatizimit ne Poloni , megjithate peridhen e pare e kishte nje rezistence me te madhe te privatizimit nga ana shtetroredhe atyre lokal • Nga fillimi e deri ne fund te vitit 1998 ne Poloni jane privatizuar 6,129 nga gjithsej 8.441 ndermarje shtetrore (72.6%) pjeserisht apo teresisht .Nga ky numer 1.654 ishin ndermarje bujqesore (19.5%) ndersa 4,475 ose 53 % ndermarje tjera shtetrore • Metodat dhe menyrat qe u perdoren gjat eketij privatizimi te ndermarrjeve duket keshtu : 1,343 ndermarrje u privatizuan ne baze te komercializimit-shitjes publike direkte me marrveshje , pra te zgjedhjes se investitoret strategjik , 1021 u blejten nga menaxheret si dhe 1,581 ndermarrje u privatizuan sipas te ashtuquajtures “privatizimi –likuidimi” 195.Transformimi i ndermarrjeve me pronesi shtetrore ne IRJ te Maqedonise Gati te gjitha shtetet gjate realizimit te procedures se privatizimit kane karektiristikat dhe specifikat e veta .IRJ te Maqedonise po ashtu i ka disa katrakteristika dhe specifika te cilat e bejne procesin e privatizimit te dallohet pak me shume nga vendet e tjera Privatizimi ne kete shtet u realizua ne dy drejtime: 1. Drejtimi i pare, eshte ai i transformimit te ndermarjeve shoqerore ne ato private, 2. Drejtimi i dyte ka te beje me themelimin e ndermarrjeve te reja private. • Procesi i privatizimit te ndermarrjeve ne IRJM-se filloi qysh me ligjin ekapitalit shoqeror qe ishte ne fuqi ne tere teritoritn e ish RFS-se, ne baze te ketij ligji IRJ e Maqedonise transformoi teresisht apo parcialisht 37% te ndermarjeve qe ishin ne prones shoqerore apo shtetrore • Menjehe pas pavarsie se shtettit te IRJM-se qeveria e saj detyre paresore ne kuader te reformave ekonomike fiksoi proceduren e privatizimit te ndermarjeve me kapital shoqeror . • Ligji i mriatuar ne parlament obligonte Qeverine qe te formonte agjencionin RM-se per transformim te ndermarjeve me kapital shoqeror , ku objekt i kesaj agjencioni este e precizuar me nenet e ketij ligji ku konkretisht dhe en menyre precize tregtohet per obligimet dhe te drejtat e saj . • Organizimi dhe puna e eagjencionit eshte e rregulluar me ane te statutit te agjencionit .Agjencioni kryesisht realizimin e punes se vet e kryen ne kuader te pese sektoreve : 1. Sektori per programe dhe restruktuime, 2. Sektori per financa dhe kontrolle , 3. Sektori per pune juridike, 4. Sektori per administrate dhe informim, 5. Sektori per mardhenie publike dhe promovimin e investimeve. Secili nga keta sektoret e larte permendur ka drejtorin e vet te cilet jane pergjegjes per sektorin e tyre

Keshilli udheheqes i agjencionit perpiloi rregulloren e punes nga e cila rrjedhin edhe obligimet e veta nder te cilet me te rendesishme jane keto : • percjelle procesin e privatizimit, dinamiken e saj dhe propozimet per dinamizimin e saj , • jep pelqimin e vendimeve per transformimin e ndermarjeve te cilat sipas kriteriumeve te parapar me ligj , bejne pjes ne kategorite e ndermarjeve te medha, • siguron kontrollen ndaj punes se sherbimeve punojnsve te agjencionit. • Keshilli udheheqes kerkon qe gjithmone te jete i informuar nga sherbimet e punojnesve te agjensionit per rrjedhjen e procesit te privatizimit, problemet te cilat lindin dhe mundesite e tejkalimit te tyre • Modelet e privatizimit - ndermarjet shoqerore sipas ligjit ne fjale ishin te obliguara qe brenda dy viteve me vet iniciativen ta fillonin proceduren e privatizimit ndersa pas ketij afati limitues ndermarjet te cilat nuk e kane kryer kete, agjencioni vete do te ndermarre per siper qe te bene privatizimin e tyre

•

Ne parlamentin e IRJM ne baze te ligjit ,privatizimi u realizua ne ndermarrjet e vogla , te mesme dhe ato te medha . • Privatizimi tek ndermarjet e vogla u be ne dy forma : 1. Blerja e ndermarjeve nga ana e te punesuarve dhe, 2. Shitja e pjeses ideale te ndermarjes. • Shitja e pjeses ideale te ndermarjes mund te realizohet ne dy menyra : A. Pas mbledhjes se ofertave ne baze te ankandit publik dhe , B. Sipas marrveshjes direkte . • Privatizimi me masiv i ndermarjeve ne IRJM ishte ai i ndermarjeve te mesme qe u realizuan sipas ketyre pese modaliteteve : 1. Shitja e pjeses ideale e ndermarrjes, 2. Blerja e ndermarjes , 3. Shitja e ndermarjes personave te cilet udheheqin ndermarjen , 4. Dhenia e aksioneve per hire te deponimeve plotesuse dhe , 5. Shnderrimin e kerkesave te furnizuesve ne diponim afarist. • Privatizimi i ndermarjeve te medha eshte ne kompetence te agjencionit dhe Keshillit udheheqes , derisa ndermarrjet e vogla dhe ato ato mesme kishin mundesi vete ne menyre te pavarur te percaktohen se per cilen modalitet te percaktohen per privatizim ,ndermarrjet e medha kete te drejte nuk e kane .Tek ndermarjet e medha vet agjencioni do te percaktohet se em cilen modalitet do te privatizohet ndermarja . • Me 30.06.1997 perfundishmit u be transformimi i ndermajrve shoqerore me kapital ne krye me 1,041 ndermajre . • Transformimi i agrokompleksit me aprovimin e ligjit per transformimin e ndermarrjeve dhe koperativave me kapital shoqerore te cilet ekonomizojne me toke bujqesore .Agjencioni u obligua te ben zbatimin e tij pra tranformimin dhe kontrollimin e kesaj procedure te kesaj subjekteve juridike • Shitja e akcioneve te cilet u transferuan ne agjencion per shitjen e metejshme : te gjitha aksionet te cilat jane minore pra me pak se 51 % te vleres se pergjithshme te dnermarjes por qe nuk jane blejtur nga bleresit dhe si te tilla kane ngelur ne ndermajre qe nuk jane blejtur nga bleresit . • Realizimi i mjeteve nga transformimi i ndermarjeve – reaksionet e popullates nga treguesit e publikuara e qe kane te bejne me realizimin e mjeteve nga transformimi jane negativ dhe paraqesin nje deshtim nga ato qe pritej . Kjo pik se pari nga vete natyra dhe mangesite qe i permbante ligji per transformim e veqanerisht per keto shkaqe : 1. Mundesia per vazhdimin e privatizimit me anen e ligjit te kapitalit shoqeror dhe pageses ne kiste per 5 vite, 2. Mundesine e blerjes se akcioneve lehtesuse me vlere per 30% me te vogel nga ana e te punesuarve ne kohe zgjate prej 2+5 vjet, 3. Pagesa mundet te realizohet ne para te gatshme dhe instrumente tjera paguese . • Ne mes te vitit 1997 agjencioni arketoi nje shume rreth 202,723,029 DEM. • Gjate transformimit te ndermajeve me kapital shoqeror prezenca e kapitalit te huaj ishte fare e vogel apo me e mire te themi simbolike . • Nder shkaqet qe i permendem me larte , padyshim se rendesi te posaqme ka ajo qe IRJM-ja nuk organizoi privatizimin qe do te ishte terheqes per inevstitoret e huaj , kjo para se gjithash mbeshtet ne dy arsyeje kryesore: Arsyeja e pare eshte ajo se qeveria e IRJM-se nuk u percaktua per shitjen e vertete te ndermarjeve me kapital shoqerore . Me parate egrumbulluara nga shitja e ndermarjeve do te mundej te paguante borxhet e jashtme si dhe mbulimin e buxhetit shteteror ashtu si veproi Hungaria e cila pati sukses , Arsyeja e dyte qendronte tek vete ndermarrjet apo me sakte tek menaxheret e ndermarjeve , grupi i menaxhereve vendoste vet se em cilen modalitet do te transformonte ndermarrjen Zgjidhja e disa probleme socialiste ne lidhje me reformat socialiste u formua sektori i posaqem ne kuader te agjencise .Hartimi i projektit per kete qellim permbante kater komponente : - ndihme per riaktivizimin e punetorve te leshuar nga puna , - kapmanja per informimin publik , - beneficionet sociale dhe ndihma teknike dhe , - programi special per prestruktuim . • Komponenta per riaktivizimin e punetoreve te leshuar nga puna ishte e perqendruar qe ta zvoglon dhe zbuten pasojat qe rrothen si rezultat i transformimit te ndermarjeve .

•

Komponenta e ndihmes sociale ka per qellim te permirson efikasitetin dhe barabarsine e sistemit te ndihmes sociale nepermjet te pergaditjes se kriteriumeve objektive per vlersimin e varferise. • Ne IRJM ishin paraqitur tri institucione shtetrore: 1. Institucioni i pare eshte ajo e Fondit te sigurimit pensional dhe invalidor , 2. Institucioni i dyte eshte Agjencioni i IRJM ‘se per transferim te ndermarjeve, 3. Institucioni i trete eshte Agjencioni per sanimin e bankave qe jane aksione te rendomta dhe jane prone e shtetit. 196.Procesi i privatizimit ne Çeki Ligji per privatizim ne Çeki u aprovua qysh ne vitin 1991 qe njehershit ishte edhe ligji i pare nder shtetet ish – socialiste qe rregullonte kete materje . Ne vitin 1994 u formua fondi per pronesi nacionale , ky fond u forma me qellim qe te mbledh aksione te cilet ishin shperndare ne forme te vauqareve si vlere e ndermarjeve te privatizuara . Gjate veprimit te vet qeveria çeke perdori tri trajtime ne udhehqen e ndermarjeve: 1. Restuktuimin financiar, 2. Intervenimin selektiv dhe, 3. Vezhgimi pasiv. Gjate viteve te para te tranzicionit qeveria çeke ndihmoi financiarisht mekembjen e ndermarjeve te medha strategjike . Nje sfere tjeter e jetes qe qeveria beria seleksionim ishte edhe ajo ne banka , ku u angazhua sidomos ne permirsimin dhe forcimin e punes te bankes Popullore ,ku ne vitin 1992 FPN i rekapitalizoi banka çeke me 50 miliarde kruna çeke te cila kapin 8% te kredive te pergjithshme qe u dhane bankat ndermarjeve Gjithashtu qeveria ne disa ndermarje kishte vezhgim pasiv me aksionet qe i kishte koncentruar , ajo priste momentin kur do te paraqitej ndonje investues i huaj qe te investon en ato ndermarje 197.Konkluzionet perfundimtare mbi procesin e privatizimit te ekonomise Me perfundimin e luftes se ftofte, Europa Lindore vendosi te shkund pluhurin komunist nga petku i vet qe e kishte mbuluar plote gjysem shekulli . Sot pas afro nje dekade filloi procesi i tranzicionit akoma ai nuk ka perfunduar ne shume vende ish socialiste Disa vende te Europes Lindore ende vallafaqohen me shume probleme te tjera qe eshte: inflacioni i larte , rritja e numrit te papuneve , deficiti buxhetor dhe ai tregtar , investuesit e huaj kalkuluan mjaft , berza ne shume vende startoi me shitjen e letrave me vlereme qmime shume te ulta, efikasiteti ekonomik nuk erdhi ne shprehje, lulzoj korrupsioni, renia e standarteve jetesore, dhe varferia qdo dite e me e madhe e kaploi popullaten . Megjithate kohet e fundit treguesit ekonomik flasin se situata ka filluar te ndryshon ne kontacion pozitiv. 198.Paraqitë specifikimin e modelit themelor i cili përdoret për të treguar çmimin e maksimizimit te profitit (komenti te behet ne forme te analizes)? Ne kete model te firmes rregulla per maksimizimin e fitimit eshte e thjeshte ketu kur firma duhet te prodhoj ate nivel te autputit qe shpenzimet margjinale te jene te barabarta me te ardhurat margjinale. Cmimi i cili duhet te caktohet rrjedh nga sasia e profitit, ku cmimi me te cilin sasia e caktuar mund te shitet. Cmimi mund te behet per te vequar ne menyre apo forme eksplicite ne model duke rishikuar kushtin e rendit te par sipas rregullit kur MC=MR. Sipas ketij rregulli paraqitet kushti me i mire ne te cilin ndermarrja mund te prodhoje sasi te produkteve ku ndermarrjes i siguron profit maksimal.