ECDL Modul 1 - Osnove IKT

®

Lanaco ECDL  priručnik 

Modul 1: Osnove informacionih informacionih i komunikacionih komunikacionih tehnologija

Lanaco Edukacija Banja Luka, 2010.

©

Copyright  2010

Umnožavanje, reproukcija ili na rugi način korištenje i objavljivanje tekstova iz ovog priručnika, bez naknae i bez ozvole autora ili izavača, kažnjivi su po članu 120. Zakona o autorskom pravu i sronim  pravima (“Službeni glasnik BiH”, BiH”, broj 7/02). 7/02).

®

Lanaco ECDL  priručnik 

Modul 1: Osnove informacionih informacionih i komunikacionih komunikacionih tehnologija

Lanaco Edukacija Banja Luka, 2010.

©

Copyright  2010

Umnožavanje, reproukcija ili na rugi način korištenje i objavljivanje tekstova iz ovog priručnika, bez naknae i bez ozvole autora ili izavača, kažnjivi su po članu 120. Zakona o autorskom pravu i sronim  pravima (“Službeni glasnik BiH”, BiH”, broj 7/02). 7/02).

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Sadržaj 1

Osnove IKT .............................................................. .................................................................................................................................... ........................................................................ .. 6 1.1

Hardver ........................................................... .............................................................................................................................. ........................................................................ ..... 6

1.1.1 1.1.1.1

Šta je harver? .......................................................... ............................................................................................................ .................................................. 6

1.1.1.2

Objašnjenje pojma “PC“ i vrste  ................................................................................... 7

1.1.1.3

Prenosni uređaji ........................................................ .......................................................................................................... .................................................. 8

1.1.1.4

Komponente računara .......................................................... .............................................................................................. .................................... 10

1.1.1.5

Ulazno - izlazni portovi .......................................................... .............................................................................................. .................................... 17

1.1.2

Bitni faktori za brzinu računara ................................................................................. 19

1.1.2.2

Brzina procesora ................................................................... ....................................................................................................... .................................... 19

Memorija i sklaištenje poataka  ................................................................................. 20

1.1.3.1

Šta je RAM i ROM? ............................................................... .................................................................................................... ..................................... 20

1.1.3.2

Mjere uređaja za sklaištenje poataka  ................................................................... 20

1.1.3.3

Tipovi uređaja za sklaištenje poataka  ................................................................... 20

1.1.4

Ulazni i izlazni uređaji .................................................................................................... ................................................................................................... 23

1.1.4.1

Ulazni uređaji ............................................................ ............................................................................................................ ................................................ 23

1.1.4.2

Izlazni uređaji ............................................................ ............................................................................................................ ................................................ 23

1.1.4.3

Ulazno - izlazni uređaji .......................................................... .............................................................................................. .................................... 23

Softver ............................................................. ................................................................................................................................... ...................................................................... 24

1.2.1

1.3

Performanse računara .............................................................. .................................................................................................. .................................... 19

1.1.2.1

1.1.3

1.2

Koncepti ............................................................. .......................................................................................................................... ............................................................. 6

Koncepti ............................................................. ........................................................................................................................ ........................................................... 24

1.2.1.1

........................................................................................................... ................................................ 24 Šta je softver? ...........................................................

1.2.1.2

Operativni sistemi ................................................................. ..................................................................................................... .................................... 24

1.2.1.3

Aplikativni softver ............................................................... .................................................................................................... ..................................... 25

1.2.1.4

Razlika između operativnog sistema i aplikativnog softvera .................................... 25

1.2.1.5

Napredni aplikativni softveri ........................................................... .................................................................................... ......................... 26

Mreže .............................................................. .................................................................................................................................... ...................................................................... 27

1.3.1

Tipovi mreža ..................................................................................................................27

1.3.1.1

Računarska mreža i vrste ................................................................. .......................................................................................... ......................... 27

1.3.1.2

Klijent – server okruženje ................................................................ ......................................................................................... ......................... 27 3

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.3.1.3

Šta je internet i čemu služi? ............................................................. ...................................................................................... ......................... 27

1.3.1.4

Šta su intranet i extranet? ......................................................................................... ........................................................................................ 28

1.3.2

1.4

Prenos podataka ........................................................... ........................................................................................................... ................................................ 29

1.3.2.1

Koncepti download-a i upload-a .................................................................... ............................................................................... ........... 29

1.3.2.2

Brzina prenosa .......................................................... .......................................................................................................... ................................................ 29

1.3.2.3

Internet konekcija ................................................................. ..................................................................................................... .................................... 29

1.3.2.4

Vrste internet konekcija ................................................................... ............................................................................................ ......................... 30

1.3.2.5

Karakteristike broadband konekcija ........................................................... ......................................................................... .............. 30

IKT u svakonevnom životu .............................................................. .................................................................................................. .................................... 32

1.4.1

Elektronski svijet ........................................................... ........................................................................................................... ................................................ 32

1.4.1.1

Objašnjenje pojma IKT .............................................................................................. .............................................................................................. 32

1.4.1.2

Internet servisi .......................................................... .......................................................................................................... ................................................ 32

1.4.1.3

e-Učenje ..................................................................... .................................................................................................................... ............................................... 33

1.4.1.4

Rad na daljinu............................................................ ............................................................................................................ ................................................ 33

1.4.1.5

Prednosti rada sa udaljene lokacije ............................................................ .......................................................................... .............. 33

1.4.1.6

Nedostatak rada sa udaljene lokacije ......................................................... ....................................................................... .............. 34

1.4.2

Komunikacija .................................................................. ................................................................................................................. ............................................... 35

1.4.2.1

Elektronska pošta (e-mail) ............................................................... ........................................................................................ ......................... 35

1.4.2.2

Instant Messaging (IM) ................................................................... ............................................................................................ ......................... 36

1.4.2.3

Voice over internet protocol (VoIP) ............................................................ .......................................................................... .............. 36

1.4.2.4

Really Simple Syndication (RSS) feed .......................................................... ........................................................................ .............. 37

1.4.2.5

Web log (blog) ........................................................... ........................................................................................................... ................................................ 37

1.4.2.6

Podcast ........................................................... ...................................................................................................................... ........................................................... 37

1.4.3

Virtuelne zajenice (ruštvene mreže) ......................................................................... 38

1.4.3.1

Online (virtuelne) zajednice ............................................................. ...................................................................................... ......................... 38

1.4.3.2

Dijeljenje i objavljivanje sadržaja .............................................................................. 38

1.4.3.3

Mjere opreza ............................................................. ............................................................................................................. ................................................ 39

1.4.4

Zdravlje............................................................... .......................................................................................................................... ........................................................... 40

1.4.4.1

Ergonomija ................................................................. ................................................................................................................ ............................................... 40

1.4.4.2

Osvjetljenje ............................................................... ............................................................................................................... ................................................ 40

1.4.4.3

Pravilno postavljanje računara......................................................... .................................................................................. ......................... 40

1.4.4.4

Preporučene vježbe .............................................................. .................................................................................................. .................................... 41

1.4.5 1.4.5.1

...................................................................................................................... ........................................................... 43 Okruženje ........................................................... Recikliranje ................................................................. ................................................................................................................ ............................................... 43 4

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4.5.2 1.5

Sigurnost ..................................................................... ............................................................................................................................... .......................................................... 44

1.5.1

Identitet / Autentikacija ............................................................ ................................................................................................ .................................... 44

1.5.1.1

Korisničko ime i lozinka ............................................................................................. 44

1.5.1.2

Preporuke................................................................... .................................................................................................................. ............................................... 44

1.5.2

Sigurnost podataka ................................................................... ....................................................................................................... .................................... 45

1.5.2.1

Rezervna kopija podataka ................................................................ ......................................................................................... ......................... 45

1.5.2.2

Šta je „firewall”? ................................................................... ....................................................................................................... .................................... 45

1.5.2.3

Sprečavanje krađe poataka ..................................................................................... .................................................................................... 45

1.5.3

1.6

Štenja energije ........................................................ ........................................................................................................ ................................................ 43

Virusi ................................................................... ............................................................................................................................. .......................................................... 46

1.5.3.1

Šta je računarski virus? ......................................................... ............................................................................................. .................................... 46

1.5.3.2

Kako virusi napaaju računar? .................................................................................. 46

1.5.3.3

Zaštita o virusa ........................................................ ........................................................................................................ ................................................ 46

Zakonska prava ...................................................................... ..................................................................................................................... ............................................... 47

1.6.1

Copyright ............................................................ ....................................................................................................................... ........................................................... 47

1.6.1.1

Objašnjenje pojma ”copyright”  ................................................................................. ................................................................................ 47

1.6.1.2

Kako prepoznati licencirani softver? ........................................................... ......................................................................... .............. 47

1.6.1.3

Ugovor o licenci sa krajnjim korisnikom ................................................................... 47

1.6.1.4

Pojmovi: shareware, freeware, open source ......................................................... ............................................................ ... 48

1.6.2

Zaštita poataka. ........................................................................................................... ........................................................................................................... 49

1.6.2.1

Zakoni i konvencije o zaštiti poataka ...................................................................... 49

1.6.2.2

Prava o zaštiti poataka ............................................................................................ 49

1.6.2.3

Ogovornost u zaštiti poataka ................................................................................ 49

5

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1 Osnove IKT 1.1 Hardver 1.1.1 Koncepti

1.1.1.1 Šta je hardver?

Kada kažemo harver ili pričamo o harveru ona mislimo na fizički io računara tj. njegove ijelove

ili komponente, kao što su matična ploča, procesor, memorija, grafička kartica, har isk, monitor, tastatura itd.

Slika 1-1 Harver računara

U suštini harver je svaki fizički opipljiv io računara. Postoji osta ijelova harvera koje demo spominjati u ovom  modulu, njihovu namjenu i ulogu, tj. koliko su bitni kao sasta vni io računara.

6

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.1.1.2 Obj ašnjenje pojma “PC“ i vrste

Računari se ijele na nekoliko vrsta računara kao što su Mainframe računari, Super računari, Miniračunari i Mikroračunari.

Mainframe računari

su snažni višekorisnički računari koji su u mogudnosti da preko posebnih terminal a opslužuju i poržavaju rad

od

nekoliko

stotina

ili

hiljada

korisnika

istovremeno.

Super računari

su ekstremno brzi računari koji se koriste za procesiranje ogromnih količina poataka. Najviše se koriste prilikom raznih simulacija, kreiranja animacija,

građevinskih, fizičkih ili hemijskih proračuna i analiza itd.

Miniračunari

slični mainframe računarima, mogu a opslužuju nekoliko stotina terminala, tj. korisnika istovremeno, ali mogu da rade i kao radne stanice za jednog korisnika.

7

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Mikroračunari

su računari na koje nailazimo u svakonevnici kao što su

personalni računari (PC –   Personal Computers), Laptop i lični igitalni pomodnik (PDA –  Personal Digital Asistent ).

1.1.1.3 Prenosni uređaj i

Zahtjevi i potrebe korisnika anas prestavljaju veliki izazov proizvođačima prenosnih uređaja. Shodno potrebama i zahtjevima tržišta, pojavili su nekoliko verzija prenosnih uređaja koji se razlikuju po svojim funkcijama i namjenama.

Takve uređaje možemo poijel iti na: Mobilne telefone PDA (Personal Digital Assistant) uređaje Smartphone uređaje Multimedijalne plejere

Prvi uređaji koji su započeli eru prenosnih uređaj a su mobilni telefoni koji nam omogudavaju telefonsku komunikaciju gdje god da se nalazimo.

Slika 1-2 Mobilni telefon

PDA (Personal Digital Assistant) su, kao što ime kaže ( Lični Digitalni Asistent ), uređaji koji

omogudavaju organizaciju nevnih, mjesečnih i goišnjih rasporea, liste privatnih i poslovnih kontakta, zapisivanje bilješki i podsjetnika, kao i mogudnost konektovanja na internet rai traženja različitih informacija.

8

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Slika 1-3 Lični igitalni pomodnik (PDA uređaj)

Smartphone uređaji  u zadnje vrijeme preuzimaju primat na tržištu prenosnih uređaja  jer predstavljaju kombinaciju dva prethodno naveena uređaja čime se korisniku znatno olakašava svakodnevni rad. On, ustvari, predstavlja „dva u jednom “ uređaj, tj. sa osobinama PC računara, PDA

uređaja i mobilnog telefona.

Slika 1-4 Pametni telefon (Smartphone)

Multimedijalni plejeri predstavljaju posljednju generaciju uređaja koji služe za slušanje muzike, pregledanje slika, filmova i video zapisa, a ujeno se mogu koristiti kao iktafoni. Ovu vrstu uređaja

započeo je poznati „walkman“ nakon čega je ošao „ discman“. Pojavom muzike u mp3  formatu pojavili su se i prvi MP3 plejeri (na kojima se mogla slušati samo muzika) a bi saa ved imali M P4 plejere koji nam omogudavaju gore naveene mogudnosti.

Slika 1-5 Multimedijalni plejer

9

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.1.1.4 Komponente računara PC (Personal Computer - lični računar) je računar namjenjen za ličnu upotrebu jenog korisnika.

Osnovni ijelovi jenog računara su:

Slika 1-6 Osnovni ijelovi (komponente) računara

1 - Monitor  je izlazni uređaj koji prikazuje računarske signale, kao sliku koju korisnik vidi. Postoje

četiri vrste tehnologija izrae monitora: CRT (Catode Ray Tube) monitor - monitor sa katodnom cijevi LCD (Liquid Crystal Display) monitor – displej sa tečnim kristalima PLASMA monitor – (plazma - gas sastavljen od slobodnih jona i elektrona) VIDEO PROJEKTOR

Monitori se razlikuju i po veličini ekrana. Postoje 14", 15", 17", 19", 21" i 22", gje je veličina monitora iskazana u inčima (eng. "inch" –  2,54 cm). Osnovne osobine monitora su: Rezolucija - prestavlja broj piksela (obojenih tačaka) na monitoru. Rezolucija je izražena u brojevima piksela, koji se nalaze u vodoravnim i uspravnim linijama monitora ( npr. 1024x768 piksela). Brzina osvježavanja (Refresh Rate) - onosi se na brzinu osvježavanja slike monitora i mjeri

se u hercima (Hz). Ako je manja brzina osvježavanja, slika je oštrija, ali i nestabilnija, ok je ko vede brzine osvježavanja slika stabilnija, ali i nešto mutnija. Dubina boje (Color Depth) - onosi se na broj bitova koji sarži jean piksel. Ako je ubina boje veda, to je vedi i broj boja i nijansi koliko ih može prikazati monitor. Priključak  - može biti analogni (VGA) i igitalni (DVI)

10

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

2 - Matična ploča (engl. Motherboard) predstavlja glavnu štampanu, poluprovoničku ploču, koja

omogudava komunikaciju između ostalih uređaja u računaru. Ona je, u suštini, osnova za ostale ijelove računara. Osnovni ijelovi matične ploče su prikazani na slici:

Slika 1-7 Mati čna ploča

U početku, matična ploča je imala utore za memorijske module, mostove koji predstavljaju

posreničke elemente pri prenosu poataka iz procesora u ostale ijelove računara, IDE konektore za povezivanje tvrih iskova (HDD) i optičkih uređaja, CMOS bateriju, PCI slotove ili AGP slotove. Sadašnji način izrae ploča, porazumijeva a ploča, pore prethono naveenih stavki, ima na sebi integrisan (ugrađen) i zvučni, grafički i mrežni čip, USB priključke, u nekim slučajevima, čak i procesor. 3 - Procesor  je elektronska komponenta napravljena od velikog broja tranzistora na jenom čipu.

CPU (Central Processing Unit) ili centralni procesor je srce svakog računara. Svaki procesor , izvana izgleda veoma jednostavno, ali  je u svojoj unutrašnjosti jako kompleksan, jer se rai o stotinama miliona tranzistora koji su smješteni u samo jenom čipu.

Slika 1-8 Procesor računara (CPU)

11

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Procesor obrađuje i izvršava mašinski   (binarni) kod, koji mu govori šta a procesor rai. Jeini razumljivi jezik procesoru je asemblerski jezik. CPU radi tri osnovne stvari:

Pomodu ALU (eng.  Arithmetic/Logic Unit), procesor je u mogudnosti a izvoi osnovne matematičke operacije (sabiranje, ouzimanje, množenje i ijeljenje), ali i daleko komplikovanije matematičko logičke opera cije Procesor prebacuje podatke s jednog memorijskog mjesta na drugi

Shono narebama, procesor se može prebaciti (skočiti) na novi set instrukcija

Procesor rai u tijesnoj saranji i sa RAM memorijom. Ovo praktično znači, a procesor, u stvari, adresira svaki podatak, koji se pohranjuje u memoriju. RAM memorija je veoma brza i svi podaci u njoj su brzo dostupni. Stoga je bitno imati što više RAM memorije jer je CPU tada u mogu dnosti da adresira mnogo vi še podataka. 4 - Utori na matičnoj ploči  su sastavni io ploče pomodu kojih se ostale računarske komponente

(optički uređaji, har isk, memorija it.) povezuju u jenu cijelinu koja na kraju čini PC. Memorijski slotovi - služe kao kudište za RAM memoriju i obično ih ima više o jenog. PCI utori (Peripheral Component Interconnect ) - konektori za zvučne, TV, mrežne, u nekim slučajevima i za grafičke karte AGP utor ( Accelerated Graphics Port  (AGP) - konektor isključivo namijenjen za grafičke karte; karakteriše ga veda brzina o PCI-a IDE konektor (Integrated Drive Electronics  (IDE) - služi za spajanje P-ATA hard diskova,

optičkih uređaja (DVD/CD -ROM/RW); na ploči se obično nalaze va konektora ovog tipa S-ATA konektori (Serial Advanced Technology Attachment) - konektori novijeg datuma izrade nego P-ATA. Služe za konektovanje S -ATA har iskova i logično onose bolje mogudnosti; sam konektor je nešto manji i praktičniji

USB priključci (Universal Serial Bus) – služe za priključivanje vanjskih uređaja, poput štampača, memorijskih „stickova“  itd. Najnoviji stanar je USB 2.0, koji je mnogo brži o starog USB 1.1. Legacy konektori - riječ je o prevaziđenim konektorima (serijskom i paralelnom), ali su još

uvijek prisutni u računarima, rai porške starim uređajima, iako se u praksi sve manje koriste; odlikuje ih mala brzina Konektori za periferije (PS2 konektori)  – ovo su konektori za miš i tastaturu koji su, također

veoma stari i nisu se previše mijenjali. Danas se miševi i tastature sve više proizvoe za USB standard 5 - RAM  (eng. Random Access Memory - memorija nasumičnog  pristupa), jedan je od oblika

pohranjivanja računarskih poataka, čijem saržaju se može pristupiti po bilo kom reoslijeu. RAM  je još karakterističan po tome, što se ko ove vrste memorije , poaci mogu ne samo čitati, ved i zapisivati, za razliku od ROM (Read- only memory) memorije, iz koje se poaci mogu samo čitati.

12

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Slika 1-9 RAM memorija

RAM se u računarima upotrebljava prvenstveno za primarnu pohranu poataka , koji se aktivno koriste i neprestano se mijenjaju. RAM je zaužen za ržanje poataka i programskog koa , tokom njegovog izvršavanja. Veoma važna karakteristika ovog tipa memorije je a se različitim memorijskim mjestima, gotovo uvijek pristupa jednakom brzinom. 6 - Grafičk a kartica, VGA kartica ili video kartica  je uređaj koji aje i obrađuje vo dimenzionalnu ili

trodimenzionalnu sliku.

Slika 1-10 Grafička kartica

Grafički procesor (GPU) je osnovni dio kartice, a njegova uloga je prevođenje binarnog koa u viljivu sliku, na nekom grafičkom izlaznom uređaju . Princip je jednostavan: procesor (CPU), u saradnji sa nekim softverom, kao što je računarska igra, šalje informacije grafičkom procesoru , koji potom obrađuje te informacije i šalje ih na monitor, kako bi na kraju kor isnik, sve obrađene informacije mogao vidjeti u obliku slike . Grafička kartica se ugrađuje u matičnu ploču, obično u tzv. AGP ili PCI Express utor. 7 - Naponska jedinica  je hardverski dio, koji računaru obezbjeđuje napon i struju.  Naponska jedinica,

obično olazi kao sastavni io kudišta, a njena funkcija  je da osigura da svaki io računara obije oređenu količinu energije, koja mu je potrebna. Sve komponente računara ne troše istu količin u električne energije. Glavna karakteristika naponsk e jeinice je njena snaga. Električna snaga se mjeri u vatima   (eng. "Watt"), a anašnje naponske jeinice stanarizovane su na jačinu o 400 W ili 550 W. Potrebno je

13

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

imati u viu činjenicu a ukoliko imate vedi broj uređaja u kudištu (vedi broj har iskova, optičkih uređaja, grafičkih kartica it.), bide vam potrebna i jača naponska jeinica.

Slika 1-11 Naponska jedinica

8 - Optički uređaji  su uređaji, koji čitaju neku vrstu optičkog meija  (CD, DVD, itd.). Najčešdi optički

uređaji koji se anas koriste su: CD-RW uređaj DVD-RW uređaj Blu-ray uređaj HD-DVD uređaj 9 - Tvrdi disk  (hard disk ) je uređaj na kojeg se upisuju i sa kojeg se čita ju podaci. Svaki računar anas

ima barem jedan tvrdi disk, na kojem se rže svi poaci neophoni za pokretanje računara, kao npr.

operativni sistem, te on omogudava računaru a zapamti poatke i poslije gašenja samog računara .

Slika 1-12 Tvrdi disk (hard disk)

10 - Tastatura  je ulazni uređaj (periferni uređaj), pomodu kojeg upravljamo računarom i unosimo

znakove i tekst.

Iako anašnje tastature sarže 104 tipke, one mogu izvesti mnogo više znakova i funkcija kombinovanjem postojedih, a bi se obio neki znak ili ostvarila neka nareba. 14

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Slika 1-13 Tastatura

11 - Računarski miš  je ulazni uređaj, čiji je zaatak a očitava pokrete koje korisnik pravi i pretvara ih

u električni signal, koji se potom šalje računaru u razumljivom mašinskom kou. Prvi put je predstavljen 1984. godine od strane kompanije "Apple".

Danas se miševi proizvoe za PS/2 i USB priključak, ok je postojala i stara verzija sa serijskim priključkom. U buudnosti se očekuje potpuna zamjena PS/2 sa  USB standardom.

Slika 1-14 Mi   š 

Ostale računarske komponente i periferni uređaji 

Floppy uređaj  i disketa su nekaa bili sastavni i veoma važan io računara koji je omogudavao prenos podataka između računara  koji nisu bili povezani putem i nterneta ili računarske mreže. Međutim zbog sporog očitavanja poataka i ograničenog kapaciteta iskete (1.44 MB), ovaj uređaj je s vremenom izgubio svoje mjesto kao s astavni io računara. Naravno,  još uvijek nije u potpunosti izbačen iz upotrebe, ali činjenica je a se anas floppy uređaj veoma rijetko ugreađuje u računar, osim ako krajnji korisnik ne insistira na tome.

Slika 1-15 Floppy disketna jedinica i floppy diskete

15

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

 Zip uređaj  je sličan floppy uređaju, s tim a je velika razlika u kapacitetu meija koji se koriste. Za razliku o floppy isketa, zip isketa je malo vedeg formata i uplo eblja . Kapacitet joj je na početku iznosio 100 MB, a kasnije su njeni kapaciteti narasli na 250 MB i 750 MB. Današnji kapacitet Zip disketa iznosi 1 GB i 2 GB.

Slika 1-16 ZIP disketna jedinica i ZIP disketa

Zip uređaj je u početku bio ostupan kao interni uređaj (ugrađivao se u računare), a anas se mogu

nadi uglavnom kao eksterni (van jski) uređaji. Iako je nuio bolju mogudnost o floppy uređaja (vedi kapacitet meija i mogudnost eksternog spajanja na računar) i ovaj uređaj gubi svoje mjesto o strane USB flash diskova (zbog manje brzine raa i ograničenog kapaciteta).

 Zvučna kartica je neizostavni io računara. Ona reproukuje zvuk prilikom raa na računaru. Ako ste se ika pitali gje su zvučnici vašeg računara prikopčani, ovaj uređaj je ogovor na vaše pitanje. U početku, zvučna kartica se proizvodila samo kao zasebna komponenta (kao i grafička kartica, modem ili mrežna kartica). Međutim, anas skoro a ne možete nadi matičnu ploču koja nema integrisanu zvučnu karticu, koje mogu zaovoljavati više nego osnovne potrebe prilikom raa na računaru.

Slika 1-17 Zvučna (auio) kartica

Naravno, zvučna kartica se još uvijek može kupiti kao ovojeni uređaj, ali u vedini slučajeva kupci ih koriste za profesionalnu upotrebu. Modem je uređaj koji možete, ko računara, nadi ili u obliku interne kartice ili kao eksterni io. Jean

 je o prvih uređ aja koji je omogudavao pristup internetu ili direktan pristup rugom računaru preko telefonske linije. Iako  još uvijek ima svoje mjesto u svijetu računara, polako izlazi iz upotrebe zbog ograničene brzine.

16

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Slika 1-18 Modem

1.1.1.5 Ulazno - izlazni portovi

Ulazno izlazni portovi (priključci) služe za povezivanje različith uređaja na računar (tastatura, miš,

štampač, web kamera, skener, čitač kartica, eksterni har isk, igitalni foto aparat it ). Priključke ijelimo na: USB Serijske Paralelne

Mrežne FireWire

USB (Universal Serial Bus) priključci su anas najčesde korišteni priključci na računaru. Preko njih

možemo a spajamo veliki broj uređaja . Uvedeni su kako bi zami jenili osaašnje serijske i paralelne portove, a jena o pozitivnih stvari ko USB portova je ta što računar automatski prepoznaje vedinu uređaja čim ih prikopčamo preko USB porta (tzv. „plug an play“ osobina).

Slika 1-19 USB portovi

17

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Serijski i paralelni portovi služe za spajanje različitih uređaja. U početku, štampači su se spajali preko paralelnog (tzv. LPT) porta. U anašnje vrijeme, skoro svi štampači proizvoe sa ugrađenim USB portovima. Isti slučaj  je i sa serijskim portom. U početku su se prikopčavali razni uređaji (miš, eksterni modem) koji su saa vedinom prešli na USB konekciju. Iako su ovo zastarjele vrste portova još uvijek ima uređaja koji se na računar spajaju upravo preko ove dvije vrste portova.

Mrežni port

Serijski portovi Paralelni port

Slika 1-20 Razni portovi PC-ja

Mrežni port (priključak) služi za spajanje računara na računarsku mrežu. U zanje vrijeme mrežni

port se, zbog mogudnosti velike brzine prenosa poataka, koristi i za spajanje računara na internet. Firewire je jedan od najbržih stanara za povezivanje računarskih periferija, što ga čini idealnim za upotrebu u multimediji.

Slika 1-21 Firewire port 

18

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.1.2 Performanse računara

1.1.2.1 Bitni faktori za brzinu računara

Brzina kao i performanse računara su veoma bitne   osobine jednog PC- a u pogleu što boljeg i produktivnijeg rada korisnika na njemu . Da bi računar uspješno obrađivao  podatke potrebno je da oređeni ijelovi računara buu veoma brzi. Glavne komponente koje računar čine brzim su procesor (CPU), RAM memorija i grafička kartica. S obzirom a procesor obrađuje sve poatke i narebe prilikom korištenja računara potrebno je imati jak i brz procesor. Danas možemo a nađemo procesore sa va, tri, četiri , pa i pet jezgara koji omogudavaju brzu obrau poataka. Memorija je takođe bitan faktor jer svi poaci koji se obrađuju, privremeno se smještaju u RAM

memoriju. Znači, što više memorije u računaru, procesor de brže smještati i preuzimati poatke koje obrađuje. Frekvencija na kojoj memorija rai je takođe bitna rai bržeg učitavanja i iščitavanja podataka. Standardna frekvencija na kojoj memorija radi je 800MHz.

Grafička kartica je veoma bitna za korisnike koji rae sa grafikom i grafičkom obraom, a takođe je bitna za korisnike koji žele olične grafičke performanse prilikom igranja igrica i sl. Jaku grafičku karticu olikuje veličina memorije i frekvencija na kojoj rai , kao i grafički procesor koji obrađuje poatke i isporučuje grafiku visoke i čiste rezolucije na monitor. Još bi trebalo napomenuti a pore ov e osnovne tri komponente koje u cjelini stvaraju jak i brz računar, četvrta komponenta na koju treba obratiti pažnju je matična ploča. Da bi se brz procesor , velika količina memorije i jaka grafička kartica ukomponovali i raili bez problema, potrebno je odabrati ogovarajudu matičnu ploču koja de poržati i omoguditi neprekian ra prethodno pomenutih dijelova.

1.1.2.2 Brzina procesora

Procesor (CPU) je, kao glavni io računara, veoma bitan. Mjera po kojoj se procesori prepoznaju  jeste frekvencija (radni takt) na kojoj rai, a oznaka je GHz (gigaherc). U početku procesori su se mjerili u megahercima (MHz). M eđutim, zbog potreba tržišta, fekvencija na kojoj procesor ra i se

povedavala i prešla u GHz. Što je procesor sa vedim ranim taktom (sa više GHz) , to je i brži u obrai podataka.

19

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.1.3 Memorija i skladištenje podataka 1.1.3.1 Šta je RAM i ROM? 

U računaru postoje vije vrste memorija, a to su RAM ( Random Access Memory ) i ROM (Read Only Memory ).

RAM memorija  je jean o oblika pohranjivanja računarskih poataka čijem saržaju se može pristupiti po bilo kom redoslijedu. RAM se u računarima upotrebljava prvenstveno za primarnu pohranu podataka koji se aktivno koriste i neprestano se mijenjaju. ROM je vrsta memorije iz koje se poaci mogu samo čitati . Koristi se kao medij za pohranu podataka

u računarima gje nema potrebe za čestim ažuriranjem ili mijenjanjem saržaja. Najpoznatija upotreba ROM memorije je za BIOS na matičnoj ploči.

1.1.3.2 Mjere uređaja za skladištenje podataka

Uređaji za pohranjivanje (memorisanje) podataka se razlikuju po kapacitetima, tj. po veličini memorije. Mjerne jedinice koje se koriste su: 1 bit 8 bit = 1 B (bajt) 10

1 KB (1 kilobajt) = 2 B = 1024 B 10

1 MB (1 megabajt) = 2 KB = 1024 KB 10

1 GB (1 gigabajt) = 2 MB = 1024 MB 10

1 TB (1 terabajt) = 2 GB = 1024 GB

1.1.3.3 Tipovi uređaja za skladištenje podataka

Postoji nekoliko vrsta uređaja za čuvanje poataka koji se razlikuju po svojim mogudnostima i vrsti namjene, a to su: Hard disk (interni i eksterni) CD i DVD medij USB flash diskovi Memorijske kartice

Mrežni iskovi 20

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Online file storage

Uređaje kao što je har isk možemo razvrstati na interne i eksterne. Interni hard diskovi su oni koji se ugrađuju u računar, ok eksterne priklučujemo na računar (obično preko USB porta).

Slika 1-22 Uređaji za sklaištenje poataka

CD i DVD mediji su pioniri u svijetu prenosnih memorijskih uređaja. CD je razvijen za p otrebe audio

poataka (muzički CD), ali je kasnije preuzet i za potrebe prenosa ostalih vrsta dokumenata. CD-ovi su kapaciteta 700MB i 800MB. DVD medij je nasljednik CD-a te dolazi u mnogo vedim kapacitetima od 4.7GB, 8.5GB, 9.4GB, 13.2GB i 17.1GB. Nedostatak ovih prenosnih uređaja je što se na pojeine verzije CD-ova i DVD-ova podaci mogu samo jednom upisati, dok se kod verzija na koje se podaci

mogu više puta pisati i brisati (CD i DVD rewritable) , sam proces pohranjivanja (brisanja prethodnih i narezivanja novih) podataka, dosta dugo traje.

USB flash diskovi su danas normalna pojava kod bilo kojeg korisnika računara. Za razliku od CD-ova i DVD-ova, proces prenosa, upisivanja i brisanja poataka je osta brži i lakši , te za razliku od

pomenutih uređaja mnogo je otporniji na oštedenja.

Slika 1-23 USB diskovi (tzv. stick-ovi)

Memorijske kartice  se prvenstveno koriste za digitalne foto aparate i digitalne kamere. Dolaze u

raznim kapacitetima. Prve kartice su bile veličine 16MB, 32MB, 64MB, 128MB, 25 6MB i 512MB dok se anas mogu nadi kartice veličine 1GB, 2GB, 4GB, 8GB i 16GB.

21

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Slika 1-24 Memorijske kartice

Mrežni diskovi su u suštini har iskovi nekog servera u sklopu lokalne računarske mreže  (npr.

računarska mreža u firmi), a njegova funkcija je da obezbjedi prostor za arhiviranje podataka kako bi svi korisnici te računarske mreže imali lakši i brži pristup tim poacima .

. Slika 1-25 Koncept r aa sa mrežnim iskom

Online file storage   (onlajn arhiviranje podataka)  je, takođe, prostor za arhiviranje poataka na

mreži, s tim a se poaci nalaze na internetu (a ne u sklopu lokalne mreže) gje su ostupni korisnicima širom svijeta.

22

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.1.4 Ulazni i izlazni uređaji 1.1.4.1 Ulazni uređaji 

Ulazni uređaji prestavljaju periferne komponente preko kojih unosimo poatke u računar ili zadajemo komande računaru za izvršavanje neke radnje. Ulazni uređaji su: Miš Tastatura Skener Web kamera Digitalna kamera i dr.

1.1.4.2 Izlazni uređaji 

Izlazni uređaji prestavljaju periferne komponente pomodu kojih se poaci i rezultati izvršenih komandi prikazuju korisniku.

Izlazni uređaji su: Monitor

Štampač Zvučnici Slušalice i r.

1.1.4.3

Ulazno - i   zlazni uređaji 

Naravno, postoje ure đaji koji posjeuju mogudnost i ulaznih i izlaznih komponenti, odnosno pomodu

kojih u jenom trenutku vršimo unos podataka ili naredbi i komandi, a u drugom trenutku dobijamo rezultate nakon što računar orai zaate narebe. Neki o ulazno/izlaznih uređa ja su: Touch screen monitor (monitor osjetljiv na dodir) Modem i dr.

23

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.2 Softver 1.2.1 Koncepti 1.2.1.1 Šta je softver?

Da bi korisnik mogao raiti i upravljati harverskim ijelovima računara potrebno je a svaki računar posjeuje programsku opremu ili lakše rečeno softver. Harver ne može raiti bez softvera, a isto tako ni sfotver bez hardvera. Softver (engl. Software) o mogudava korisniku a preko hardverskih komponentni unosi poatke, izvršava izračunavanja, zaaje i izvršava komande i naredbe. Softver možemo a pojelimo u ve grupe a to su: Operativni sistemi Aplikativni softveri (programi)

1.2.1.2 Operativni sistemi

Operativni sistem je glavni softver pomodu kojeg upravljamo računarom. Možemo redi a

prestavlja posrenika između korisnika i računara. Takođe , on omogudava ra između hardverskih komponenti unutar računara, a ujeno prestavlja bazu za nesmetan ra aplikativno m softveru. Da bi korisnik mogao a se služi računarom mora imati operativni sistem. Operativni sistemi, kao i računarske komponente, olazi u raznim verzijama o kojih svaka ima svoje prednosti u odnosu na druge. Prvi operativni sistemi pojavili su se sredinom pedesetih godina (naravno, pojavom prvih računara) gje je korisnik pomodu tastature irektno upisivao komane ko je želi a izvrši na računaru. Veliki pomak u svijetu operativnih sistema ošao je pojavom tzv. GUI interfejsa (Graphical User Interface ) koji je korisnicima omogudio korištenje miša, a samim tim i lakše

upravljanje računarom. Potreba za irektnim kucanjem narebi zam i jenjena je korištenjem miša i  jenostavnim klikom na željenu narebu. Neki od najpoznatijih operativnih sistema su: DOS Windows Unix Linux OS/2 SCO Xenix AIX

24

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Ali pošto je Microsoft Windows OS (proizvo kompanije „Microsoft“) nesumnjivo najviše korišteni operativni sistem, spomenudemo neke o najpoznatijih  verzija: Windows 3.11 Windows 95 Windows 98 Windows Milenium Windows XP Windows Vista Windows 7

Postoje posebni operativni sistemi za računare koji se nazivaju serveri. Serveri su, u stvari, računari sa mnogo boljim performansama o običnih ranih stanica (PC računara), a koriste se u mrežama za pružanje različith servisa. Poznati operativni sistemi za servere su Microsoft Windows 2003 Server, Microsof Windows 2008 Server itd.

1.2.1.3  Aplikativni softver

Aplikativni (namjenski) softver omogudava korisniku a izvršava oređene zaatke. Treba napomenuti da aplikativni softver ne može  raditi bez operativnog sistema. S obzirom da postoji

ogroman broj ove vrste softvera, lakše ih je ijeliti po namjeni i svrsi nego na neki rugi način, jer su takvi programi napravljeni uglavnom za specifičnu i oređenu namjenu.   Na primjer, to može biti poslovni softver, edukacijski softver, baza podataka, office paketi i ostalo. Neki od aplikativnih softvera su programi za obradu teksta (Microsoft Word, Wordpad, Notepad), programi za

pretraživanje poataka na internetu (Internet Explorer, Mozilla Firefox), programi za primanje i slanje elektronske pošte (Microsoft Office Outlook, Outlook Express) , itd.

1.2.1.4 Razlika između operativnog sistema i aplikativnog softvera

Bitno je znati i razlikovati šta je operativni sistem, a šta je aplikativni softver kako bi se korisnik lakše snalazio sa softverom. Operativni sistem je osnovni i glavni program pomodu kojeg upravljamo računarom. On nam aje neke o osnovnih funkcija poput preglea saržaja na har isku (razni dokumenti, folderi itd.), kopiranja ili brisanja, kao i uređivanje saražaja (poataka) na hard disku, poešavanja harverskih uređaja, it. Aplikativni softveri s ruge strane su uglavnom namjenjeni za neke oređene funkcije   (npr. za

izračunavanje matematičkih formula, za unos i obrau teksta, za sluša nje muzike, itd.). Da bi aplikativni softver mogli koristiti potrebno je imati operativni sistem. Ovu vrstu softvera možemo gledati kao dodatak operativnom si stemu za oređene funkcije koje je potrebno izvršiti.

25

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.2.1.5 Napredni aplikativni softveri

Zbog zaht jevne potražnje na tržištu, instalacijom operativnog sistema automatski obijamo veliki broj aplikativnih softvera. Neki od njih su napredni aplikativni softveri koji mogu koristiti svi korisnici. Takvi programi su:

„voice recognition“ programi (prepoznavanje govornih naredbi) „screen magnifier “ program (povedalo) „on-screen keyboard “ (virtuelna tastatura) „screen reader “ (zvučni čitač teksta na ekranu) i r.

26

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.3 Mreže 1.3.1 Tipovi mreža 1.3.1.1 Računarska mreža i vrste

Svaki računar može a rai kao samostalna jeinica, ali isto tako svaki računar ima mogudnost a s e poveže sa rugim računarima činedi tako računarsku mrežu. Računarske mreže imaju veliku prenost od kojih je najbitnija veoma lak pristup i razmjena podatak a između va ili više korisnika. Treba napomenuti da vedina računarskih mreža ima server koji omogudava a ostali korisnički računari međusobno komuniciraju, te služi za pružanje različitih servisa (usluga) ostalim računarima u mreži (npr. mail server, file server, database server itd.)

Postoji nekoliko verzija računarskih mreža: LAN (Local Area Network) – Lokalna računarska mreža WLAN (Wireless Local Area Network) – Bežična lokalna računarska mreža WAN (Wide Area Network) – Geografski udaljena lokalna mreža LAN mreža  je skup međusobno povezanih računara unutar oređenog prostora, npr. kancelarije ili

zgrade. WLAN mreža je isto što i LAN mreža s tim a se konekcija između računara vrši bežičnim putem.

WAN mreža je povezanost v ije ili više LAN mreža ko je su geografski odvojene jedna od druge npr.

više poslovnih jeinica neke firme gdje se svaka PJ nalazi u različitim graovima.

1.3.1.2 Klijent –  server okruženje

Klijent/server je pristup gje klijent (korisnik) traži oređene informacije o servera koji mu prosljeđuje traženu informaciju kao ogovor. Klijent računar je stanarni računar na kojem korisnik rai pomodu aplikativnih softvera (nazivamo ih radnim stanicama ( Workstations)), a server je obično računar vedih i jačih performansi što mu omogud ava brz odgovor na zahtjeve velikog broja korisnika.

1.3.1.3 Šta je i nternet i čemu služi? 

Internet (eng. INTERnational NETwork) predstavlja svjetski fenomen razmjene informacija ili kako ga

 još nazivaju „mreža na mrežama“. Sam početak Interneta, atira iz 60 -tih godina u SAD, kada je uspostavljen sa ciljem, a se povež e više ualjenih računara i uređaja putem telefonskih linija. Projekat koji je započet 1969. go., po nazivom ARPA, previđao je povezivanje svih bitnijih vojnih, 27

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

vlainih i naučnih institucija u SAD-u, u cilju jačanja obrambene modi. Realizacija projekta u potpunosti je završena 1973 go., kaa je nastala prva računarska mreža, po nazivom ARPAnet. Poslije toga, prva javna mreža počinje sa raom između va računarska centra Yale i City 1981 go. Internet je u suštini globalna računarska mreža koja obezbjeđuje komunikaciju između nekoliko

stotina miliona računara. Upravo internet je najpoznatiji primjer jene WAN mreže. Pomodu interneta imamo mogudnost preuzimanja i prosleđivanja neograničine količine poa taka, razmjene mišljenja, vijesti i ostalih informacija. To porazum i jeva i slanje i primanje elektronske pošte koju svakodnevno koristimo. Pristup internetu dobijamo preko lokalnog ISP (Internet service provider), tj. firme koja nudi usluge

pristupa interntu. ISP nui svojim klijentima izlaz na internet sa različitim paketima koji se prvenstveno odnose na brzinu protoka podataka.

1.3.1.4

Šta su i ntranet i extranet?

Intranet  je računarska mreža koja pripaa nekoj organizaciji ili firmi. Pristup podacima koji se nalaze

u toj mreži su ozvoljeni samo pripanicima tih organizacija ili zaposlenicima tih firmi, pomodu korisničkog imena i lozinke. Svaki korisnik ima svoje jeinstveno korisničko ime i lozinku kako bi se osigurao i lakše  pratio pristup intranetu. Za intranet takođe možemo redi a je manja zatvorena verzija interneta pomodu kojeg zaposleni lakše razmjenjuju informacije. Za pretraživanje i ra na intranetu se koriste programi poput Internet Explorera i Mozilla Firefox.

Extranet  je mreža koja vanjskim autorizovanim korisnicima omoguduje pristup intranetu. Kao i ko intranet-a, svaki korisnik extranet-a ima svoje korisničko ime i lozinku (nalog) kojim pristupa

poacima. Svakom korisniku extraneta se može oreiti nivo prist upa, tj. ograničiti na oređeni nivo ukoliko je to potrebno.

28

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.3.2 Prenos podataka 1.3.2.1 Koncepti download-a i upload-a

Dva glavna izraza za koje dete čuti kaa pričamo o rau na internetu su download  i upload. Ovi izrazi se odnose na preuzimanje i slanje podataka sa i na internet. Na primjer, da bi otvorili neku web stranicu te tražili informacije koje nas interesuju, u web browseru kucanjem web adrese šaljemo

zahtjev za preuzimanje poataka te stranice kako bi je vijeli na svom računaru. Znači, slanje zahtjeva na internet je upload , a preuzimanje podataka sa interneta je download . Ako nekome šaljemo e -mail poruku, sa nekim poacima ili prikačenim fajlovima u sklopu e-mail poruke, ona vršimo uploa na internet, a ako primamo poštu ona vršimo o wnload. Ovaj isti princip važi za preuzimanje, odnosno slanje bilo kojih ti pova podataka.

1.3.2.2 Brzina prenosa

Veoma bitne stvari, vezano za rad na internetu ili u lokalnoj mreži, su stabilnost veze i brzina prenosa podataka. Velika brzina prenosa podataka om ogudava brže otvaranje web stranica, brže preuzimanje

elektronske pošte ili nekih rugih poataka, nebitno a li raimo na internetu ili u lokalnoj mreži. Brzina prenosa podataka se mjeri najnižom mjernom jedinicom „bitovima po sekundi “ (bits per second - bps). Prvi uređaji poput moema su omogudavali prenos poataka brzinom o 56kbps (kilobits per second - kbps) što iznosi 56 000 bps. Brzina prenosa poataka se s vremenom povedavala, zbog konstantnog povedanja veličine i količine podataka koja se prenosi , tako a anašnje brzine prenosa poataka mjerimo kilobitima ( kbps), megabitima (Mbps) i gigabitima (Gbps).

1 kbps iznosi približno 1000 bps 1 Mbps iznosi približno 1 000 000 bps 1 Gbps iznosi približno 1 000 000 000 bps

1.3.2.3 Internet konekcija

Internet konekciju oređuje brzina prenosa poataka koju može poržati. Prva internet konekcija

pomodu koje su korisnici mogli pristupiti poacima na internetu je vršena pomodu moema i telefonske linije. Korisnik bi pomodu moema, putem telefonske linije, uspostavljao vezu sa lokalnim ISP-om (pružaoca usluga interneta) koji je obezbjeđivao pristup internetu. Zbog ograničene brzine modema (56kbps) ubrzo se pojavila nova vrsta konekcije - ISDN ( Integrated Service Digital Network ). Za povezivanje na internet putem ISDN linije koristi se ISDN moem, koji može biti interni ili eksterni 29

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

uređaj. Prilikom korištenja ISDN konekcije, možete poesiti a ostvarite konekciju preko jenog kanala (64Kbps) ili preko dva kanala (128Kbps).

Zbog potrebe za mnogo vedim brzinam a od prethodno navedenih, ubrzo se pojavila nova vrsta konekcije koja to i omogudava - broadband  konekcija (širokopojasna konekcija). Brzina ove konekcije  je jenaka ili brža od 256Kbps.

1.3.2.4 Vrste internet konekcija

U anašnje vrijeme, postoji više vrsta konekcija nego što je to bilo u početku: Modem ISDN

Wireless (bežično povezivanje) – broadband konekcija Cable (preko operatera kablovske televizija, pomodu kablovskog moema)  – broadband konekcija

ADSL (preko tel. linije pomodu ADSL moema) – broadband konekcija

Iako se moemske i ISDN konekcije još uvijek koriste, one su, zbog spore veze, odnosno brzine prenosa podataka i maksimalnog zauzeda telefonske linije, dosta neisplative. Broaban konekcija je trenutno najčešde korišdena vrsta   konekcije prvenstveno zbog mogudnosti velikih brzina prenosa podataka, stabilne veze, a po red toga ne zauzimaju telefonsku liniju. Za razliku

o korištenja moemske  ili ISDN konekcije, gje provajer napladuje sate proveene na internetu (dok se telefonski impulsi , takođe, posebno napladuju), kod broadband konekcija provajderi nude internet pakete bazirane: samo po brzini prenosa podataka koju korisnik izabere ili po brzini i po količini poataka preuzetih sa interneta.

1.3.2.5 Karakteristike broadband konekcija

Kao što smo rekli, broaban konekcije su trenutno najčešdi izbor za koje se korisnici olučuju., prvenstveno zbog brzine prenosa podataka, ali i zbog vede isplativosti za razliku od modemske ili ISDN konekcije. Oprema koja vam je potrebna za broadband zavisi od vrste konekcije koju izaberete. Za wireless (bežičnu) konekciju vam je potrebna wireless kartica i antena, dok je za kablovsku ili AD SL konekciju potrebno da imate kablovski ili ADSL moem. U svakom sluča ju, anas vedina internet operatera tu opremu nudi zajedno sa izabranim paketom. Ved smo spomenuli a se internet paketi mogu izabarati ili samo po brzini ili po količini i brzini prenosa podataka. Internet paketi bazirani samo na brzini prenosa podataka su tzv., flat paketi 30

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

(paketi sa neograničenom količinom  preuzetih podataka, ali se razlikuju po brzini). Upravo se na osnovu brzine prenosa razlikuju i cijene paketa.

Paketi bazirani po količini, su ograničeni po mjesečnom protoku poataka (na primjer, 3GB   ili 5GB mjesečnog protoka), a isto tako su podjeljeni i po brzini prenosa. U ovim paketima, pri formiranju cijene, se uzimaju oba kriterijuma. Primjer internet paketa: FLAT paketi: Surf S Surf L Surf XL Flat Plus 1 Flat Plus 3 Flat Plus 5

Brzina download-a 384kbps 512kbps 768kbps 512kbps 1024kbps 1536kbps

Brzina upload-a 128kbps 128kbps 128kbps 128kbps 192kbps 384kbps

Paketi sa tarifiranim protokom

Brzina download-a

Brzina upload-a

Mjesečni

512kbps 512kbps 512kbps

protok 800MB 5GB 9GB

Mikro Start Plus

512kbps 512kbps 768kbps

Prednosti broadband veza su: Brzo ostvarivanje konekcije Ne zauzima telefonsku liniju

Nema oatnih troškova, poput telefonskog računa 24 sata konekcija na internetu

31

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4 IKT u svakodnevnom životu 1.4.1 Elektronski svijet 1.4.1.1 Obja š njenje pojma IKT

Po pojmom „Informaciono komunikacione tehnologije“  (IKT) podrazumijeva se razvoj, implementacija, porška i kontrola informacioni h sistema, softvera i hardvera. IKT se bavi upotrebom i oržavanjem računara, kao i arhiviranja, zaštite, ra zmjene, slanja i preuzimanja podataka.

Vrlo često dete naidi i na pojam „Informacione tehnologije“ (IT), koji je, ustvari, sinonim za pojam IKT. Osobe koje se bave ovim poslom poznate su kao IT profesionalci. IT profesional ci obavljaju širok opseg poslova od instalacije i oržavanje harvera , instalacija i razvoj softverskih aplikacija, do razvoja i implementacija velikih kompleksnih računarskih mreža.

1.4.1.2 Internet servisi

Pod internet servisima podrazumi jevamo sve vrste poslova koje možemo obavljati i vršiti putem

interneta. Internet servise možemo svrstati u tri grupe: e-commerce (elektronska trgovina) e-banking (elektronsko bankarstvo) e-government (elektronska vlada) Elektronska trgovina ili e-commerce omogudava korisniku proaju ili kupovinu raznih  vrsta proizvoda

ili usluga putem interneta. Sve više korisnika p relazi na ovu vrstu usluge, zbog lakšeg i jenostavnijeg načina kupovine, onosno pladanja (irektno na nekoj internet stranici naruče oređeni artikal, plate  je pomodu kreitne kartice i čekaju njegovu ostavu na kudnu aresu). Elektronsko bankarstvo ili e-banking se onosi na upravljanje vašeg računa putem interneta. Zbog

toga što pomodu e -banking-a pladanje možete a vršite i o kude (preko vašeg PC-a, odnosno interneta), nede više biti potrebno a olaskom u neku poslovnu jeinicu, vršite oređena pladanja . Po elektronskim bankarstvom se, osim pladanja, podrazumi jevaju i ostale usluge, kao što su: prenos srestava sa jenog računa na drugi, pregle stanja računa, it. Elektronska vlada ili e-government je usluga koju pruža vedina ržavnih institucija. Sa ovom uslugom

institucije omogudavaju lak i brz pristup raznim vrstama informacija (informacije za poslovne subjekte, građane, ruge vlae, it.), kao i obrascima za štampanje. Ova usluga može biti  dostupna preko interneta u vidu web stranica, tzv. Web portala, SMS-om, itd.

32

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4.1.3 e-Učenje

e-Učenje (engl. e-learning), tj. elektronsko učenje  je pojam koji podrazumijeva obuku, trening ili

učenje elektronskim ili online putem. Ko ove vrste obuke, korisnik putem web-baziranih programa (obično pomodu internet pretraživača) pristupa materijalu za učenje ili irektno vrši provjeru svog znanja raedi neki test. U zanje v rijeme mnogi univerziteti prihvataju ovu vrstu obuke, gdje profesori svoja predavanja snimaju i prenose putem i nterneta. Dobre osobine e-learning servisa je da:

Korisnik može više puta oslušati predavanja ili obuku (predavanje u elektronskoj formi, je kao takvo, uvijek dostupno korisnicima)

Preavanja se mogu slušati bilo kad i bilo gje u svijetu, potreban je samo računar i pristup internetu (tzv. distance leraning – učenje na aljinu)

1.4.1.4

Rad na daljinu

Rad na daljinu je termin koji se odnosi na rad zapos lenika nekog preuzeda o kude  ili bilo kog

rugog mijesta van njihovog preuzeda, na taj način što se, preko oređenih servisa, povežu na računarsku mrežu kompanije putem interneta. Komunikacija, u vezi sa organizacijom posla između posloavca i zaposlen ika, se ostvaruje putem email-a ili telefona. I ovakav vid rada ima svoje prednosti i mane.

1.4.1.5 Prednosti rada sa udaljene lokacije

Kao što smo rekli, ra na aljinu ima svoj prenosti pa demo navesti neke o njih: Smanjeno vrijeme putovanja (nema potrebe za putovanjem) , čime se dobija na

uštei vremena i novca Veda mogudnost fokusiranja na vršenje zaataka  (produktivniji rad) (mirnija sredina, manje telefonskih poziva ili prekida prilikom rada) Prilagodljivo vrijeme (zaposlenik može a  prilagodi radno vrijeme prema njegovim potrebama)

Smanjeni troškovi i potrebe za vedim poslovnim prostorom

33

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4.1.6 Nedostatak rada sa udaljene lokacije

Nedostatak ljudskog kontakta Manjak timskog rada Mogudnost angažovanja  zaposlenih na nekim rugim poslovima koje nije mogude

realizovati na ovakav način Problem timskog raa u rau sa ualjene lokacije je, u anašnje vrijeme, riješen sa pojavom aplikacija (programa) i servisa namjenjenih za kolaborativni (zajenički) ra. Neki o takvi h programa i servisa su: Live Spaces, Live Meeting, Instant Messaging (Windows Live Messenger, Webex, itd.)

34

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4.2 Komunikacija 1.4.2.1 Elektronska pošta (e-mail)

Drugi najkorišdeniji servis na i nternetu, poslije web servisa (pretraživanje web stranica),  je elektronska pošta ili e-mail servis. Putem ovog servisa, možete da komunicirate sa ljudima širom svijeta (da se dopisujete, razmjenjujete slike, muziku, okumente i ruge slične fajlove ). Za korištenje ovog servisa potrebno je a imate svoju e -mail adresu. E-mail adresa je poput poštanske arese - u smislu da svaki korisnik ima svoju jedinstvenu adresu. Primejr poštanskih aresa Adresa 1:

Adresa 2:

Ulica borova, br 44

Ulica borova, br 44

78000 Banja Luka

71000 Sarajevo

Primejr elektronskih adrese (e-mail adrese) Adresa 1:

Adresa 2:

[email protected]

[email protected]

Dakle, ako neko hode a vam pošalje pismo poštom mora ga ispravno aresirati , tj. upisati vašu kudnu aresu koja se sastoji o d: ulice i broja, te graa (i ržave u koju se šalje pismo). Slično je i kod elektronske adrese (e-mail adrese)  –  ne mogu postojati dvije osobe sa istom elektronskom adresom. Prvi dio e-mail arese može se uporeiti sa „ulicom i brojem kude“, a rugi io arese sa „graom“. Npr. adresa [email protected]  i adresa [email protected]  nisu iste, tj. mogu pripadati

različitim osobama koji su takve arese otvorili na različitim stranicama (gmail i yahoo) (kao a su to vije kude sa istom ulicom i brojem u va različita graa). Ujedno, adresa [email protected]  i adresa [email protected] su takođe različite arese

koje mogu pripaati različitim osobama (ruga ulica i broj kude u istom grau). Dakle, svako slovo u e- mail aresi je važno i aresa mora biti ispravno unesena, a bi elektronska

poruka bila isporučena onoj osobi kojoj je i namijenjena.

35

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4.2.2 Instant Messaging (IM)

IM je vrsta komunikacije između va ili više korisnika u realnom vremenu. Komunikacija se vrši putem tekstualnih poruka koje se prenose dosta brzo (gotovo u sekundi), preko interneta, bilo gdje u svijetu. Popularne aplikacije za ovu vrstu komunikacije su Windows Messenger, Windows Live, Yahoo Messenger i Google Talk.

Slika 1-26 Elektronska komunikacija u realnom vremenu (Instant Messaging)

1.4.2.3 Voice over internet protocol (VoIP)

VoIP termin označava zvučnu komunikaciju uspostavljenu pomodu internet protokola,   TCP/IP protokola. U suštini, VoIP omogudava obavljanje telefonskih poziva upotrebom broadband Internet veze, umjesto standardne analogne telefonske linije.

Neki VoIP servisi omogudavaju pozivanj e samo korisnika istog servisa (VoIP-VoIP), dok drugi, napreniji, omogudavaju i pozivanje svih lokalnih, međunaronih ili mobilnih telefonskih brojeva (VoIP-analogni tel., VoIP-mobilni tel.). Isto t ako, ok neki servisi rae samo preko računara ili specijalnih VoIP telefona, postoje servisi sa kojima mogu a se koriste i klasični telefoni preko specijalnog adaptera.

36

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4.2.4 Really Simple Syndication (RSS) feed

RSS (skradeno o Really Simple Syndication - stvarno jednostavne vijesti ) je "porodica" HTTP

protokola/formata koji omoguduju istribuciju poataka preko interneta. RSS služi za brzi pregled saržaja na internet stranicama (nove vijesti i informacije). „Brzi pregle“ kažemo, zbog toga što su podaci "očišdeni" o suvišnih poataka koji u sebi sarž i HTML jezik, na kojem su bazirane internet stranice. RSS feed-ove koriste web sajtovi koji se često m ijenjaju saržaj (najčešde novinski internet sajtovi) koji žele a olakšaju pregle svojim pos jetiocima. Velika prednost RSS -a feea na običnim  pregledom neke web stranice, je upravo u njegovoj brzini i  jednostavnosti promjene. Ne morate da pristupate nekoj stranici, da bi ste vidjeli najnovije izmjene ili vijesti, ved je ovoljno a nekim o RSS čitača pređete  preko najnovijih izmjena na nekoliko web

sajtova u roku o nekoliko sekuni. Obično ovi RSS čitači to rae automatski i  odmah vam prijave najnovije izmene.

1.4.2.5 Web log (blog)

Blog je skradena verzija o termina web log. To je pojam koji opisuje web stranice na kojima korisnici (blogeri - osobe koje kreiraju blogove) kreiraju individualne tematkste tesktove, a isto tako i

kolaborativne (zajeničke) projekte. Blog je, ustvari, hronika oređenih informacija. Blog je često osvježavan člancima  i komentarima, poput ličnih web stranica sa mogudnošdu komentarisanja, te stavljanjem linkova ka drugim web stranicama. Blogovi mogu biti raz ličitog karaktera i saržaja, od ličnih o političkih, te se mogu fokusirati na usko oređene teme pa sve o široko obrađ ivanih tema za pisanje.

1.4.2.6 Podcast

Podcast je digitalni fajl koji sarži  audio ili audio-video zapis koji se distribuira putem Interneta

koristedi RSS feed tj. RSS tehnologiju. Namijenjen je gl eanju (ili slušanju) na računaru, digitalnom prijenosnom plejeru poput iPoda ili televizije koristedi uređaje poput Apple TV-a. Naziv pocast je potiče riječi POD (Personal On Deman) i engleske riječi broacast. Iako su na početku pocasti bili isključivo auio fajlovi, najčešde u mp3 formatu, anas se za pocast u glavnom smatraju vieo saržaji. Vieo pocast se još naziva i vicast.

37

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4.3 Virtuelne zajednice (društvene mreže) 1.4.3.1 Online (virtuelne) zajednice

Na internetu postoji veliki broj ruštvenih mreža koje su napravljene a bi povezale ljue iz svih dijelova svijeta i pozvale ih na međusobno komuniciranje i saranju, pri čemu je akcenat stavljen na

 jenostavnost korištenja tih servisa, tako a svako može biti član takve zajenice. Za primjer možemo uzeti Facebook  - besplatna ruštvena zajednica, utemeljena 2004. godine, za sticanje novih prijatelja, razmjenjivanje iskustava, fotografija, poruka, aplikacija i sl. Korisnici na

svojim profilima, mogu ostavljati komentare, slike i ruge saržaje, te kontrolisati ko sve može a preglea te saržaje.

Slika 1-27 Društvena zajenica Facebook 

1.4.3.2 Dijeljenje i objavljivanje sadr   žaja

Spomenuli smo da jedna od glavnih karakteristika i funkcija interneta jeste razmjena informacija.

Svaki korisnik može a ijeli informacij e putem interneta. Da li de informacije biti ostupne oređenoj grupi korisnika ili svim korisnicima interneta , oređuje  sam korisnik koji postavlja informacije. Informacije raznih formata (tekst, slike, vieo zapisi) mogu a se ijele na različite načine: preko web sajtova (ličnih prezentacija, web log -ova), online zajednica ili postavljanja informacija na internet servere sa kojih ostali korisnici mogu da preuzmu podatke (FTP serveri).

38

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4.3.3 Mjere opreza

Kada govorimo o online zajednicama i dijeljenju informacija, imajte u vidu da su svi podaci dostupni bilo kome na internetu. Stoga, voite računa o količini privatnih poataka koje postavljate na internet, ograničite pregle vašeg profila (dozvolite pregled samo onim osobama koje poznajete), jer uvijek postoji mogudnost a neki korisnici zlouptrebe poatke i informacije koje ste objavili.

39

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.4.4 Zdravlje 1.4.4.1 Ergonomija

Prilikom raa na računaru, ergonomija omogudava kvalitetan ra i povedanu efikasnost. Pod ergonomijom se podrazumijeva p ravilno poešen monitor, prilagodljiva tastatura i stolica za sjeenje, korištenje pologe za miša, kao i česti omori o raa na računaru i često prozračivanje prostorije u kojoj radite. Upravo su ovo elementi o kojima bi ste trebali voiti računa ok raite za računarom.

1.4.4.2 Osvjetljenje

Prilikom raa na računaru osv jetljenost prostorije  je veoma bitno. Ako se nalazite u neprilagođenoj prostoriji za rad, vr lo brzo možete obiti glavobolju i zamor očiju. Upravo zbog toga potrebno je a osvjetljenje prostorije prilagodite kako vama odgovara. Osvjetljenje ne smije biti niti presvijetlo niti pretamno. Uvijek treba koristiti svjetlo iako je monitor

sam po sebi osvijetljen. Takođe, ne smije biti preveliki kontrast između monitora i okoline.   Ako se koristi direktno osvjetljenje, treba ga smjestiti što je alje mogude, tako a se izvor svjetla ne vii prilikom gledanja u monitor. Na monitoru ne smije biti refleksije jer to uzrokuje neugodu, bol u

očima i glavobolju. U slučaju a je tako, treba pomaknuti monitor ili koristiti monit or od kvalitetnog stakla koji sprječava refleksiju. Treba izbjegavati vrlo sjajne površine i namještaj, poput ogleala i sjajnog metala jer uzrokuju refleksiju

1.4.4.3 Pravilno postavljanje računara

Pravilno postavljen računar može uveliko a olakša ugotrajni ra na računaru. Treba napomenuti da pored pravilno postavljenog računara, jako bitna je dobra ergonomska stolica. Za dobro postavljen računar trebate imati u viu sl jeede stvari: Stolica podesiva po visini, sa prilagoljivim naslonom je o velikog značaja za uobnost prilikom raa na računaru.

Monitor bi trebao biti poešen tako a vrh monitora bue u visini sa vašim očima. Slika bi trebala biti poešena i izoštrena kak o ne bi dolazilo do zamor a očiju. Tastatura bi trebala biti kvalitetna i po mogudnosti ergonomskog izajna, kako bi što manje stvarala pritisak na ručne zglobove. Miš bi trebao imati pologu (ergonomsku ako je mogude) a ne stvarate pritisak na zglob. Ujeno, omogudite sebi dovoljno prostora za manevrisanje mišem.

40

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

Slika 1-28 Bol u ruci o preugog korištenja miša

Za standardne miševe , koji nisu dizajnirani po ergonomskim standardima, preporuka je da se ne

koriste uže o 20 min bez pravljenja pauze.

Slika 1-29 Primjer ergonomskog miša

1.4.4.4 Preporučene vježbe

Da bismo spriječili ozljee potrebno je ržati tijelo i ručne zglobove u neutralnom položaju pri sjedenju i radu s tastaturom, osigurati prikladno radno mjesto, te uzimat odmore u prikladnim intervalima. Neutralni položaj pri radu s tastaturom

gornji i donji io leđa su dobro poduprti stolicom

visina stolice je namještena tako a sjealo ne pritišde stražnji io koljena stopala su čvrsto položena na po glava ravno položena na vrat ruke su položene uz tijelo i opuštene ugao između ramena, kukova i koljena je >90° ugao između ramena, laktova i zglobova je >90° ugao između kukova, koljena i stopala je >90° zglobovi su u neutralnom položaju i kredu se unutar 15°

41

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

naslonjači za ruke ne smiju neposreno pritiskati niti jedan dio ruku niti laktova miš treba pomicati čitavom polakticom a ne samo šakom što de smanjiti evijaciju šake Odmaranje

Rizik o ozljea povezan je s količinom vremena koje osoba provee za računarom  jednokratno bez uzimanja odmora, a ne sa ukupnom količinom vremena proveenom za računaro m. Treba naglasiti a su uz omor i vježbe vrlo važni i obro namješteno rano mjesto, te pravilno ržanje tijela . Rad sa računarom može se regulisati na sljeede načine: Stanke za oči : Gledanje u monitor na du že vrijeme uzrokuje promjene vezane uz način kako naše oči

rae, rjeđe trepdemo i veda je površina oka izložena zraku. Svakih 15 -ak minuta treba kratko, na minutu ili dvije, skrenuti pogled od monitora prema nekom objektu udaljenom bar 20-ak stopa. Tako

de se mišidi unutar oka opustiti. Također treba brzo treptati nekoliko sekuni. Ovo osvježava suzni omotač i čisti prašinu s površine oka. Mikro-stanke: Kad radimo sa tastaturom, vedinom tipkamo u nekoliko navrata, a ne u kontinuitetu.

Između tipkanja treba omarati ruke u opuštenom ravnom položaju. Stanke za odmor: Svakih 30 do 60 minuta treba napraviti kratku stanku za odmor. Prilikom ove

stanke treba ustati, prošetati se i raiti nešto rugo, popiti voe i sl. Tako de se različiti mišidi omarati i vježbati, a osoba de biti manje umorna. Ergonomski software: Rad za računarom može jelovati hipnotizirajude, tako a osoba uopšte ne

primjeduje koliko je vremena prošlo. Treba potražiti softver koji bilježi vrijeme proveeno za računarom. Tako računar u ogovarajudim intervalima upozorava a treba napraviti stanku za omor i preložit de jenostavne vježbe. Stanke za vježbe: Postoje mnoge vježbe brzog rastezanja i vježbe koje uklanjaju umor mišida. Treba

ih raditi svakih 1-2 sata, prema potrebi. Vježbe na radnom mjestu

Barem jenom u sat vremena trebalo bi izvoiti sljeede vježbe: 1. Duboko disanje: Polako uisati kroz nos, zaržati vije sekune, pa izahnuti na usta. Ponoviti nekoliko puta. 2. Glava i vrat: Glavu polako okretati s jedne strane na drugu i zaržati tri sekune. Ponoviti nekoliko puta. 3. Leđa: Ruke su savijene u laktovima u visini prst iju. Laktove gurati prema natrag, zaržati pet

sekuni, a zatim opustiti. Ponoviti nekoliko puta. Kako bi otklonili bol u gornjem ijelu leđa, ruke poižemo prema ramenima. 4. Ramena: Kružno micati ramenima, raedi što vede krugove. Neka jeno kruženje traje oko pet sekundi. Ponoviti nekoliko puta. 5. Ručni zglobovi: Ruke staviti ispre sebe. Polako poizati i spuštati ruke kako bi istegnuli

mišide polaktice. Ponoviti nekoliko puta. 6. Prsti i ruke: Stegnuti šake. Zaržati nekoliko sekuni. Zatim raširiti prste koliko je mogude Zaržati pet sekuni, a potom opustiti. Ponoviti nekoliko puta. 42

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

7. Vježbe za tetive: Ove vježbe uklanjaju napetost u tetivama. Vježbe se rae polako, t ako da

se ne forsira niti jean položaj. Početni položaj: Poignite ruku tako a je lan pružen (lakat možete omarati na stolu). Krov: Savijte prste prema dolje u pravi ugao . Vratite u početni položaj. Ispružena šaka: Vrhovima prstiju otaknite početak lana, ržedi palac r avno. Vratite u početni položaj. Povijena šaka: Polako savijte šaku. Vratite u početni položaj . Puna šaka: Stegnite šaku. Vratite u početni položaj.

1.4.5 Okruženje 1.4.5.1 Recikliranje

Materijali od kojih su računari napravljeni, plastika i metal, su materijali koji se mogu reciklirati.

Stvari poput starog računara, istrošena punjenja boje za štampače (ketriži i toneri ) i stari papir olažite u kontejnere isključivo namjenje za oređene materijale (plastika, papir, metal...). Čak se možete i posavjetovati sa firmama koje se isključivo bave reciklažom starih (polovnih)računara.

1.4.5.2 Štednja energije

Računari su uređaji koji sa sopstvenim hlađenjem mogu a rae 24 sata neprekino. Pore klasičnog gašenja računara, potrebno je znati a postoje i dodatne opcije uštee energije. Ov akve opcije vam obezbjeđuje operativni sistem, a onose se na gašenje pojedinih komponenti računara (npr. računar se podesi da ugasi har isk, optički uređaj i sl. ako se ne koriste nakon oređenog vremena, a računar de i dalje raditi). Tu su, takođe, opcije Hibernate (hibernacija) i Standby (stanje mirovanja). Hibernacija je stanje uštee energije osmišljeno prvenstveno za prijenosne računare. D ok stanje mirovanja (Standby) obično sprema postavke u memoriju i troši malu količinu energije, stanje hibernacije sprema otvorene dokumente i programe na har isk, a zatim isključuje računar. Od svih stanja uštee energije koje vam nui Winows, hibernacija troši najmanju količinu energije. Koristite hibernaciju na prijenosnom računaru ako znate a ga uže vrijeme nedete koristiti i a za to vrijeme nedete imati priliku napuniti bateriju.

43

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.5 Sigurnost 1.5.1 Identitet /Autentikacija 1.5.1.1 Korisničko ime i lozinka

Svaki korisnik koji pristupa r ačunaru ili mreži trebao bi imati svoje korisničko ime i lozinku iz

sigurnosnih razloga. Zbog mogudnosti ržanja povjerljivih okumenata na računaru, korisnik bi trebao podesiti ove parametre koje de računar tražiti svaki put kaa ga uključujete. Ova opcija se koristi kako bi se ograničio neovlašteni pristup drugim osobama i time osigurala povjerljivost okumenata i zaštita vašeg esktop okruženja.

1.5.1.2 Preporuke

Potrebno je znati a, ukoliko imate korisničko ime i lozinku za pristup računaru, preporučeno je a te informacije ne dajete drugim korisnicima, da redovno mijenjate lozinku koja ne bi trebala biti

 jenostavnog karaktera tj. preporučuje se lozinka sa više karaktera koja bi saržala velika i mala slova, brojeve ili neke specijalne znakove. Ovakve lozinke se zovu complexed passwords   (lozinke kompleksnih karaktera).

44

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.5.2 Sigurnost podataka 1.5.2.1 Rezervna kopija podataka

Kreiranje rezervne kopije poataka, ili krade rečeno backup (čita se „bekap“), je opcija koju bi korisnik trebao koristiti barem jednom ili više puta mjesečno u zavisnosti o količine poataka koj a se promijeni u toku dana ili sedmice . Backup poataka se rai jenostavnim kopiranjem vama važnih dokumenata na neki meij (obično CD ili DVD meij ili usb flash isk) kako bi imali rezervnu kopiju

poataka u slučaju a se desi harverski ili softverski kvar na vašem računaru . Virusi, koji su najveda opasnost za računar, mogu vrlo lako a pokvare vaš operativni sistem čime bi nepovratno izgubili poatke. Isto tako, može odi o harverskog oštedenja  (npr. kvar na hard disku na kome su svi podaci), čime bi imali isti isho kao i sa virusima. Da bi spriječili mogudi gubitak vama važnih poataka, backup je funkci ja koja vam to i omogudava.

1.5.2.2 Šta je „firewall”?

Firewall (u prevodu zaštitni zi ili vatreni zi)  je hardver ili aplikativni softver (program) koji u sklopu

računarske mreže ili na samom računaru ima mogudnost a spr iječi nepropisni ili neželjeni prenos podataka na internet.

Najčešde, firewall se brine a sa globalne mreže —   interneta — na računar ne ospiju štetni programi kao što su virusi ili crvi. Zaštitni zi sprečava viruse a se kopiraju na vaš računar, ali ih ne liječi, tj. ne uklanja. Firewall ne može raiti sam, i najčešde zahtijeva iskusnijeg korisnika koji de oobravati ili zabranjivati pristup nekoj mrežnoj aktivnosti.

1.5.2.3 Sprečavanje krađe podataka

Krađa poataka o strane neovlaštenih osoba je osta česta. Zbog toga treba obratiti veliku pažnju na sigurnosne opcije poput koris ničkog imena i lozinke, aplikativnih softvera kao što su firewall i antivirusni program koji sprečavaju kopiranje virusa na računar ili upa neovlaštenih osoba putem interneta. Ujedno postoje i harverske opcije za zaštitu, poput kudišta računara koji se može fizički zaključati i slično. Sve ove opcije treba razmotriti i odrediti aekvatnu zaštitu kako bi se spriječila mogudnost krađe podataka.

45

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.5.3 Virusi 1.5.3.1 Šta je računarski virus? 

Virus je program ili kôd koji se sam kopira u datoteke s kojima olazi u kontakt. Može zaraziti bilo koji program, operativni sistem ili okument na taj način što promijeni saržaj fajla i u njega kopira svoj maliciozni kod.

Računarski virus se obično sastoji o  dva dijela: Prvi io je samokopirajudi ko koji omogudava razmnožavanje virusa Drugi dio je korisna informacija koja može biti bezopasna ili opasna Neki virusi se sastoje samo o samokopirajudeg koa . Ponekad virus zahtijeva interakciju čov jeka da bi se kopirao, poput pokretanja programa koji sarži virus ili otvaranja neke zaražene atoteke.

1.5.3.2 Kako virusi napadaju računar? 

Virusi mogu a zaraze računar na više načina. Mogu a se kopiraju na računar jenostavn im otvaranjem web stranica tj. p rilikom pretraživanja na internetu, putem e -mail poruka ili preko nekog prenosnog uređaja (CD ili DVD meij, usb flash isk i sl.). Jenom kaa se kopiraju na računar, virusi vrše razmnožavanje ili samokopiranje sa svim atotekama sa kojima ođu u kontakt . U zavisnosti od stepena opasnosti virusa, mogu da uveliko jeluju na ra računara:   da uspore rad operativnog sistema, ograniče  rad i pristup aplikacijama, prouzrokuju pad sistema ili promjene saržaj atoteke čime gubite orginalni saržaj.

1.5.3.3  Zaštita od virusa

Danas je jenostavno nemogude raiti na internetu bez antivirusnog program a koji de štititi vaš računar i spriječiti napa o virusa. Instaliranjem antivirusnog programa poput Kaspersky Lab, Norton Antivirus, Nod32 i mnogih drugih, te redovnim o svježavanjem n jihovih baza za prepoznavanje virusa, možete dosta dobro a zaštitite

svoj računar i tako spriječite vede kvarove na operativnom sistemu . Isto tako instalacijom firewall programa možete a nagleate koji programi traže pristup internetu ili šalju poatke bez p itanja korisnika.

46

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.6 Zakonska prava 1.6.1 Copyright 1.6.1.1 Objašnjenje pojma ”copyright” 

Autorsko pravo (copyright )  je pravo koje uživaju stvaraoci (autori ) raznih dijela i proizvoda, a koje im

aje isključivo pravo korišdenja ili oobravanja rugima da koriste njihova djela i proizvode, a uključuje i sistem zaštite tih prava. U objektivnom smislu, ono je sistem pravnih pravila i načela koje regulišu prava koje zakon aje autoru ela.

1.6.1.2 Kako prepoznati licencirani softver?

Licencirani softver možete prepoznati na više načina. Ako kupuje te originalni softver, na njegovoj ambalaži se nalazi serijski broj koji je obično kvalitetna hologramska naljepnica. Isto tako, ako je softver licenciran, prilikom instalacije tražide serijski broj koji vam oobrava koriš tenje programa. Na kraju instalacije operativnog sistema, onosno softvera, o vas de se zahtjevati a aktivirate taj proizvo. Prilikom aktivacije, na osnovu unešenog serijskog broja (ključa) se provjerava a li je taj softver validan, tj. originalan.

Treba imati u viu a licencirani softveri obično koštaju osta novca, a kupovinom takve licence dobijate pravo od autora, da koristite softver, ali ne i da ga dalje distribuirate. Takođe, sa licenciranim softverom omogudena vam je i tehnička porška o strane proizvođača tog softvera. Licenca takođe oređuje a li smijete koristiti softver na više računara ojenom ili ne.

1.6.1.3 Ugovor o licenci sa krajnjim korisnikom

Ugovor o licenci sa krajnjim korisnikom  – EULA (End User License Agreement) se obično onosi na

korisnike koji de kupovinom licence koristiti softver pod uslovima koje autor stavi u ugovoru. Ovakve ugovore korisnik vii pri instalaciji i obično se mora složiti sa uslovima ovog ugovora da bi se instalacija nastavila. Ugovor o licenci sa krajnjim korisnikom je dakle ugovor između autora i krajnjeg korisnika proizvoa,

čime krajnji korisnik obija pravo a legalno i zvanično koristi taj proizvo.

47

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.6.1.4 Pojmovi: shareware, freeware, open source

Shareware  je pojam koji se koristi ko softvera sa oređenim ogranič enjima. Korisnik može a preuzme jednu vrstu probnog softvera kako bi isprobao njegovu funkcionalnost prije kopovine

licence. Takvi programi su obično ograničeni vremenskim perioom korištenja (npr. 15 ili mjesec ana) nakon čega korisnik mora ili da kupi licencu kako bi nastavio korištenje ili a ukloni program sa računara. Pore vremenskog ograničenja, postoji mogudnost a shareware ima ograničenu mogudnost korištenja, tj. recimo da je 30-50% opcija u softveru omogudeno, dok su ostale opcije nedostupne sve dok da ne licencirate softver.

Freeware  je softver čiji autori aju besplatno pravo na korištenje svim korisnicima. To znači a nije

vremenski ograničen ili a su mu opcije ograničene. Freeware softvare je kompletno dostupan i besplatan bilo kojem korisniku.

Open Source softver (softver otvorenog koda) je pojam koji se odnosi na sve programe koji se mogu besplatno spustiti sa interneta, koristiti i dalje distribuirati. Izvorni kod tih programa takođe je dostupan na internetu svim korisniciam koji žele a oprinesu razvoju i unapređenju takvog softvera.

48

Lanaco ECDL priru čnik - Modul 1: Osnove informacionih i komunikacionih tehnologija

1.6.2 Zaštita podataka 1.6.2.1  Zakoni i konvencije o zaštit i podataka

Zakoni i konvencije o zaštiti poataka su doneseni osnivanjem organizacije ECHR, 1950 godine. Glavni zadatak ECHR-a (Council of Europe Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms) je osiguravanje privatnosti ličnih po dataka u svijetu informaciono

komunikacionih tehnologija, kako bi se spriječilo iskorištavanje ovakvih baza poataka.

1.6.2.2 Prava o zaštiti podataka

Iako su prava o zaštiti poataka osta stroga i oređena, još uvijek se voi ilema, u kojoj mjeri se ovakve informacije smiju prosljeđivati tredim licima i , naravno, u koje svrhe. Vedina evropskih zemalja je prihvatila pravila i zakone koje je odredila EU (sve članice EU kao i vedi broj zemalja koje

 još uvijek nisu u EU) kako bi se stvorio jedinstven zakon o zaštiti poataka kojih bi se sve zemlje priržavale.

1.6.2.3 Odgovornost u zaštiti podataka

Da bi se osiguralo priržavanje i sprovođenje zakona o zaštiti poataka, svaka ržava mora imati organizaciono tijelo koje de nagleati korištenje poataka i u koje svrh e, davati prijedloge na nivou ržave o poboljšanju zaštite poataka, te ponositi prijave protiv osoba ili organizacija koje prekrše te zakone.

49

Bilješke:  _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________

 _____________________________________________________________________________