E Drejta Penale

Shaban Musliu R-521-10

E

D R E J T A

P E N A L E

Prof. dr. Ismet Salihu I. PJESA E PËRGJITHSHME VEPRIMI I LEGJISLACIONIT PENAL Veprim i legjislacionit penal do të thotë se ai është në fuqi dhe se gjykatat janë të detyruara ta zbatojnë atë në rastet konrete. Çdo ligj penal vepron në kohë të e caktuar, në territor të caktuar dhe ndaj personave të caktuar. Kjo vlen edhe për Kodin Penal të Kosovës. Së këndejmi, varësisht prej aspektit të vrojtimit, njihen tri lloje të veprimit të ligjeve penale: 1) veprimi i ligjit penal në kohë, 2) në territor dhe 3) ndaj personave. 1. Veprimi i ligjeve penale në kohë Sikundër edhe ligjet e tjera, edhe Kodi Penal vepron në kohë të caktuar. Ai fillon të veprojë prej momentit të hyrjes në fuqi të tij dhe zbatohet gjersa të pushojë së vepruari. Zakonisht ligji penal hyn në fuqi tetë ditë pas shpalljes në Fletoren Zyrtare. Mirëpo, meqë me ligjet penale rregullohen çështje shumë të rëndësishme dhe delikate, koha prej nxjerrjes dhe hyrjes në fuqi të tyre është më e gjatë. Kështu është vepruar edhe me Kodin Penal të Kosovës, i cili u miratua më 6 korrik të vitit 2003, ndërsa u parashikua të hyjë në fuqi, domethënë, të fillojë të zbatohet, prej 6 prillit të vitit 2004. Përjashtimisht, ligji penal, sikundër edhe ligjet e tjera, për shkaqe posaçërisht të arsyeshme, mund të hyjë në fuqi brenda një afatit më të shkurtër se tetë ditë, nga dita e shpalljes, ose po ditën e shpalljes. Koha prej shpalljes së ligjit në Fletoren Zyrtare gjer në hyrjen në fuqi, quhet vacatio legis. Kjo kohë, që zakonisht, siç pamë, është tetë ditë, lihet me qëllim që me normat e ligjit penal të njihen ata të cilëve u referohet si dhe ata që duhet ta zbatojnë atë.

Kjo ka rëndësi të posaçme për legjislacionin penal, ngase shkelja e këtyre dispozitave ka për pasojë shqiptimin e sanksioneve penale. Ligji penal vepron përderisa të shfuqizohet me ligjin e ri, përkatësisht ai vepron gjer në ditën kur hyn në fuqi ligji i ri, i cili shprehimisht ose në mënyrë të heshtur e shfuqizon atë të mëparshmin. Shprehimisht, ligji penal shfuqizohet në rastet kur ligji i ri parashikon një dispozitë të posaçme, me të cilën e shfuqizon atë të mëparshmen ose në rastet kur ligji i ri përmban një klauzolë të përgjithshme, me të cilën parashikohet se pushojnë së vepruari të gjitha dispozitat që janë në kundërshtim me të. Në mënyrë të heshtur ligji penal shfuqizohet atëherë kur ligji penal i ri nuk përmban dispozitën për shfuqizimin e ligjit të mëparshëm, mirëpo çështjet e njëjta i rregullon në mënyrë të njëjtë apo të ndryshme. Në rastet e këtilla vlen rregulla ,,lex posterior derogat legi priori” . Përveç këtyre dy mënyrave të shfuqizimit, ligji penal pushon së vepruari edhe në rastet kur skadon afati për të cilin është nxjerrë. 1.2. Rëndësia e përcaktimit të veprimit të ligjit penal në kohë Përcaktimi i veprimit të ligjit penal në kohë ka rëndësi të madhe në të drejtën penale, ngase prej kësaj varet se cili ligj penal do të zbatohet ndaj kryerësit të veprës penale. Kjo çështje ka rëndësi të posaçme në rastet kur vepra penale është kryer në kohën kur ka qenë në fuqi një ligj penal, kurse kryerësi gjykohet në kohën kur ligji i mëparshëm ka pushuar së vepruari, përkatësisht kur në vend të tij ndodhet në fuqi ligji i ri penal. Në rastet e tilla, që nuk janë aq të rralla, shtrohet pyetja se sipas cilit ligj penal do të ndëshkohet kryerësi i veprës penale: sipas ligjit penal që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës penale apo sipas ligjit penal të mëvonshëm. Për shkak të rëndësisë së posaçme të kësaj çështjeje, që është e lidhur ngushtë edhe me parimin e legalitetit, kjo është rregulluar në mënyrë parimore edhe me konventa ndërkombëtare dhe me Kushtetutë, në të cilën parashikohet se veprat penale përcaktohen dhe dënimet për këto vepra shqiptohen sipas ligjt (dispozitës) që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës, përveç nëse ligji, përkatësisht dispozita tjetër është më e butë për kryerësin. Duke u mbështetur në këto dispozita parimore, Kodi Penal i Kosovës e ka rregulluar çështjen e veprimit të ligjit penal në kohë. Rrjedhimisht, në paragrafin 1 të nenit 2 të Kodit Penal është parashikuar: “Ndaj kryerësit zbatohet ligji që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës penale”. Një zgjidhje e këtillë është në përputhje me parimin ,,nullum crimen, nulla poena sine lege” . 1.3. Ndalimi i veprimit prapaveprues të ligjit penal dhe zbatimi i ligjit më të butë Me dispozitat e Kodit Penal të Kosovës, në të drejtën penale është përvetësuar parimi i ndalimit të veprimit prapaveprues të ligjit penal.

Mirëpo, përjashtimisht, po me këto dispozita të Kodit Penal, është lejuar mundësia e veprimit prapaveprues të ligjit penal vetëm në rastet kur ligji që është nxjerrë pas kryerjes së veprës penale, është më i butë (më i favorshëm) për kryerësin. Kjo mundësi është parashikuar shprehimisht në paragrafin 2 të nenit 2, në të cilin thuhet: “Në rast se ligji në fuqi ndryshon para shqiptimit të vendimit të formës së prerë, atëherë ndaj kryerësit zbatohet ligji që është më i favorshëm”. Së këndejmi, kurrsesi nuk mund të ketë fuqi prapavepruese ligji penal i cili parashikon vepër penale të re apo dënim më të rëndë, në krahasim me ligjin që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës penale. Lidhur me mundësinë e zbatimit të ligjit më të butë ndaj kryerësit të veprës penale, në paragrafin 3 të nenit 2, Kodi Penal i Kosovës e ka përvetësuar një koncept edhe më të avancuar, që tani nijihet në kodet penale të shteteve të Evropës Perëndimore. Në këtë dispozitë shprehimisht është parashikuar: “Nëse ligji i ri nuk e inkriminon veprën, por kryerësi i veprës penale është dënuar me aktgjykim përfundimtar në pajtim me ligjin e mëparshëm, dënimi nuk fillon të ekzekutohet ose, në rast se ka filluar, ndërpritet”. Nga parimi se në rast të ndryshimit të ligjit, ndaj kryerësit të veprës penale do të zbatohet ligji më i butë ( më i favorshëm) gjithashtu ngjashëm me disa kode penale të Evropës Perëndimore, Kodi Penal i Kosovës e parashikon një përjashtim në paragrafin 4 nenit 2. Në këtë dispozitë është parashikuar shprehimisht: “Një ligj, i cili shprehimisht ka qenë në fuqi vetëm për një kohë të caktuar, zbatohet për ato vepra penale që janë kryer gjatë kohës kur ky ligj ka qenë në fuqi edhe në rastin kur nuk vazhdon të jetë në fuqi. Kjo nuk zbatohet nëse vetë ligji shprehimisht parashikon ndryshe”. Kjo dispozitë është parashikuar për rastet e situatave dhe rrethanave të jashtëzakonshme, siç janë, p.sh., rreziku i luftës, koha e luftës, koha e ndonjë epidemie apo katastrofe natyrore, për të cilat rrethana mund të nxirren ligje të posaçme, në të cilat parashikohen veprat penale. Në këso rastesh, edhe pas pushimit të këtyre rrethanave, personat do të dënohen për veprat penale të kryera në këto situata, ndonëse ligji ka pushuar së vepruari. Shtrohet pyetja se cili ligj është më i butë për kryerësin: ligji penal që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës penale apo ligji penal që është nxjerrë më vonë? Kjo çështje mund të zgjidhet duke krahasuar pozitën e kryerësit të veprës penale konkrete sipas ligjit që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës penale me ligjin që është në fuqi në momentin (kohën) e gjykimit. Në bazë të këtij krahasimi, gjykata do të vendosë të gjykojë kryerësin e veprës penale sipas ligjit që është më i butë për kryerësin e veprës penale. Me këtë rast, ndaj kryerësit të veprës penale konkrete duhet patjetër të zbatohet në tërësi një ligj penal, qoftë i vjetri, qoftç i riu, përkatësisht do të zbatohet ai ligj të cilin gjykata e konsideron më të butë. Së këndejmi, në rastet e këtilla vlen parimi i alternativitetit.

Nga kjo rezulton se gjykata nuk mundet, për një rast konkret, t’i zbatojë në mënyrë të kombinuar dispozitat e ligjit që ka pushuar së vepruari dhe ato të ligjit që ndodhet në fuqi, sepse po të lejohej një mundësi e këtillë, atëherë gjykata, në fakt, sajon një ligj të ri penal, përkatësisht do të gjykonte kryerësin e veprës penale sipas ndonjë ligji që kurrnjëherë nuk ka qenë në fuqi. Gjithashtu, duhet theksuar se gjykata është e detyruar që në rastin konkret të zbatojë ligjin penal më të butë. Kjo nuk i është lënë në kompetencë gjykatës që të vendosë sipas bindjes së saj se a do ta zbatojë ligjin më të butë apo jo. Një ligj konsiderohet më i butë, po qe se veprën konkrete nuk e parashikon si vepër penale, po qe se parashikon rrethana të reja për përjashtimin e kundërligjshmërisë, po qe se parashikon një lloj më të butë të dënimit, mundësi më të mëdha të zbutjes a lirimit nga dënimi, mundësi të shqiptimit të dënimit me kusht ose të një lloji tjetër të dënimit alternativ. Po ashtu, një ligj konsiderohet më i butë, po qe se nuk parashikon mundësinë e shqiptimit të dënimit plotësues, kur parashikon afat më të shkurtër të parashkrimit etj. Duhet theksuar veçanërisht se zbatimi i ligjit më të butë duhet të vihet në zbatim në të gjitha instancat e gjykimit, përderisa aktgjykimi të marrë formë të prerë. Mirëpo, siç theksuam më sipër, sipas paragrafit 3 të nenit 2 të Kodit Penal, nëse ligji i cili është nxjerrë ndërkohë, pasi kryerësi i veprës penale është dënuar me aktgjykim përfundimtar, dënimi nuk fillon të ekzekutohet dhe nëse ka filluar të ekzekutohet, ekzekutimi i dënimit ndërpritet. Nëse në bazë të ndonjë mjeti juridik sërish shqyrtohet çështja lidhur me një vepër penale konkrete, pra kur kemi të bejmë me përsëritje të procedurës penale, atëherë gjykata gjithashtu është e detyruar që kryerësin ta gjykojë sipas ligjit penal më të butë, i cili ndërkohë ka hyrë në fuqi. II. VEPRIMI I LIGJIT PENAL NË TERRITOR 1. Nocioni i veprimit të ligjit penal në territor Ligjet penale të një shteti, sikundër edhe ligjet në përgjithësi, zakonisht veprojnë në territorin e shtetit në të cilin janë nxjerrë. Së këndejmi, Kodi Penal i Kosovës, ligjet e tjera penale dhe normat penalo-juridike në përgjithësi veprojnë dhe zbatohen në territorin e Kosovës. Parimi se ligji apo Kodi Penal zbatohet në territorin e vendit është manifestim i sovranitetit të çdo shteti, parim ky që në lëmin panalo-juridik emërtohet si pushtet represiv i shtetit. Termi pushtet represiv i një shteti do të thotë që ai shtet të përcaktojë me ligj se cilat vepra konsiderohen vepra penale dhe për to të parashikojë sanksione penale. Kosova, edhe pse ende nuk e ka fituar statusin e shtetit, Kodi Penal i saj vepron në tërë territorin e Kosovës, sikundër kodet penale të shteteve të tjera. Çështjet të cilat shtrohen dhe rregullohen në kuadrin e institucionit të veprimit të legjislacionit penal në territor më tepër kanë të bëjnë me elementet ndërkombëtare. Këtu kryesisht është fjala për veprimin (zbatimin) e ligjeve

penale të Kosovës ndaj shtetasve të huaj, që kryejnë vepra penale në territorin e Kosovës apo jashtë kufijve të Kosovës, por të cilët, në ndonjë mënyrë, gjenden në vendin tonë, si dhe të personave që kryejnë vepra penale, me të cilat dëmtojnë të mirat juridike të shtetasve tanë apo të shtetit të huaj. Siç shihet, këtu, në fakt, është fjala kryesisht për çështjet që bëjnë pjesë në fushën e së drejtës penale ndërkombëtare. Me qëllim që të evitohen konfliktet e mundshme se cili shtet është kompetent të gjykojë kryerësin e caktuar të veprës penale, me dispozitat penalejuridike të Kodit Penal është rregulluar veprimi i legjislacionit penal në territor. Me këto dispozita në masën më të madhe është rregulluar veprimi i legjislacionit penal të Kosovës ndaj kryerësve të veprave penale, me elemente ndërkombëtare. Me dispozita penalejuridike të parashikuara në nenin 99 deri 104 të Kodit Penal të Kosovës, janë miratuar pesë parime, të cilat njëherësh zbatohen edhe në shumicën e të drejtave penale të shteteve të tjera bashkëkohore dhe këto janë: - parimi territorial, - parimi real, - parimi i personalitetit aktiv, - parimi i personalitetit pasiv dhe - parimi universal. 2. Veprimi i legjislacionit penal sipas parimit territorial Parimi territorial i veprimit të legjislacionit penal të Kosovës në territor, sikundër edhe në të drejtat penale të shteteve të tjera, është parim themelor, kurse parimet e tjera janë të natyrës plotësuese. Ky parim është themelor, ngase për shkak të tipareve dhe shtrirjes së tij, më së shpeshti zbatohet në praktikë. Sipas këtij parimi, legjislacioni penal i një vendi zbatohet ndaj të gjithë personave që kryejnë vepra penale në territorin e tij, pa marrë parasysh se a janë shtetas të tij, shtetas të huaj apo persona pa shtetësi. Parimin territorial e parashikon edhe Kodi ynë Penal në paragrafin 1 të nenit 99, në të cilin shprehimisht thuhet: “Ligjet penale të Kosovës zbatohen për secilin person, i cili kryen vepër penale në territorin e Kosovës”. Veprimi i legjislacionit penal sipas parimit territorial rezulton nga sovraniteti i çdo shteti që në territorin e vet të ushtrojë pushtetin represiv dhe juridiksionin (që gjykatat e vendit ta gjykojnë dhe t’i shqiptojnë dënimin kryerësit të veprës penale). Legjislacioni penal i Kosovës zbatohet edhe ndaj secilit që kryen vepër penale në aeroplan të regjistruar në Kosovë, pa marrë parasysh se ku gjendet fluturakja në kohën e kryerjes së veprës penale (par. 2 i nenit 99). 3. Veprimi i legjislacionit penal të Kosovës për veprat penale që kryhen jashtë territorit të Kosovës

Meqë të mirat juridike të Kosovës a të qytetarëve tanë mund të cenohen edhe me vepra penale që kryhen në shtete të tjera, dispozitat e legjislacionit tonë penal parashikojnë mundësinë e zbatimit të tyre edhe ndaj personave që kryejnë vepra penale jashtë territorit të Kosovës. Këtu bëjnë përjashtim rastet e veprave penale që kryhen në anijet apo aeroplanët tanë, për të cilët, siç pamë më lart, përgjegjësia penale është zgjidhur sipas legjislacionit tonë penal. Që të mund të zbatohet legjislacioni ynë penal edhe në rastet kur veprat penale kryhen jashtë territorit të Kosovës, e drejta jonë penale i ka përvetësuar disa parime të natyrës së përgjithshme. Këto janë: -parimi real, -parimi i personalitetit aktiv, -parimi i personalitetit pasiv dhe -parimi universal. 3.1. Parimi real Veprimi i legjislacionit tonë penal, sipas parimit real a mbrojtës, shprehet në rastet kur veprat penale kryhen jashtë territorit të Kosovës, por me të cilat dëmtohen apo rrezikohen të mirat juridike të vendit tonë a të qytetarëve tanë. Parimi real a mbrojtës është parashikuar në nenin 100 të Kodit Penal. Në paragrafin 1 të këtij neni, zbatimi i parimit real të legjislacionit penal të Kosovës është parashikuar për shumicën e veprave penale kundër së drejtës ndërkombëtare. Rrjedhimisht, në paragrafin 1 të nenit 100 të Kodit Penal është parashikuar si vijon: “Ligjet penale të Kosovës zbatohen ndaj cilitdo person që jashtë territorit të Kosovës kryen vepër penale të parashikuar në nenet 116-121, 125-128, 132, 133(1) 134-137, 139(1)(2) dhe (3) 141 dhe 244) të Kodit Penal”. Sipas këtij paragrafi, parimi real zbatohet edhe në rastin e kryerjes së veprës penale të ,,falsfikimit të parasë “(neni 244). Po ashtu, zbatimi i parimit real ose mbrojtës të legjislacionit penal të Kosovës është parashikuar edhe për disa vepra penale shumë të rënda, me të cilat rrezikohet siguria e Kosovës ose e popullit të saj. Lidhur me këtë, në paragrafin 2 të nenit 100 të Kodit Penal është parashikuar:”Ligjet penale të Kosovës zbatohen ndaj cilitdo person që kryen vepër penale të parashikuar nga nenet 110-113 të këtij Kodi jashtë territorit të Kosovës, kur vepra e tillë paraqet rrezik ndaj sigurisë së Kosovës ose popullatës së saj, në përgjithësi ose pjesërisht”. Këto inkriminime janë: - kryerja e veprave terroriste (neni 100) - ndihma në kryerjen e veprave terroriste (neni 111) - lehtësimi i kryerjes së terrorizmit, - organizimi, përkrahja dhe pjesëmarrja në grupet terroriste (neni 113).

Supozim për zbatimin e parimit territorial a mbrojtës është që kryerësi i veprës penale të haset në territorin e Kosovës ose të ekstradohet nga shteti tjetër. 3.2. Parimi i personalitetit aktiv Sipas parimit të personalitetit aktiv apo parimit nacional, legjislacioni ynë penal zbatohet në rastet kur qytetarët e Kosovës kryejnë vepra penale jashtë territorit të Kosovës. Në paragrafin 1 të nenit 101 të Kodit Penal, parimi i personalitetit aktiv është parashikuar kësisoj: “Ligjet penale të Kosovës zbatohen ndaj secilit person i cili është banor i Kosovës, nëse personi i tillë kryen vepër penale jashtë territorit të Kosovës dhe nëse kjo vepër, po ashtu, është e dënueshme në vendin ku është kryer ajo vepër”. Parimi i personalitetit aktiv zbatohet edhe në rastet e kryerësve të veprave penale, të cilët nuk janë shtetas të asnjë shteti (apatrid). Kjo zgjidhje është parashikuar në paragrafin 2 të nenit 101 të Kodit Penal, në të cilin thuhet: “Ligjet penale të Kosovës zbatohen, po ashtu, ndaj cilitdo person që nuk është i një shtetësie të huaj, nëse personi i tillë kryen vepër penale jashtë territorit të Kosovës dhe kjo vepër është, po ashtu, e dënueshme në vendin ku është kryer ajo vepër”. Gjithashtu parimi i personalitetit aktiv zbatohet edhe në rastet kur personi, pas kryerjes së veprës penale, bëhet banor i Kosovës (paragrafi 3 i nenit 101 të Kodit Penal). Që të mund të zbatohet parimi i personalitetit aktiv, duhet që qytetari i Kosovës të haset në territorin tonë ose të ekstradohet. Parimi i personalitetit aktiv është subsidiar, ngase legjislacioni ynë penal do të zbatohet ndaj kosovarëve vetëm po qe se në vendin ku e kanë kryer veprën penale nuk është ushtruar mbrojtja e duhur juridike-penale, përkatësisht, sipas Kodit tonë Penal (neni 1003, par. 2, pika 1-3) ndaj shtetasve tanë që kanë kryer vepra penale jashtë vendit ndjekja penale nuk do të ndërmerret: 1) nëse kryerësi në tërësi e ka vuajtur dënimin që iu është shqiptuar jashtë vendit; 2) nëse kryerësi jashtë vendit. me aktgjykim të formës së prerë, është liruar ose dënimi i është parashkrirë ose i është falur; 3) nëse për vepër penale, sipas ligjit të huaj, ndiqet në bazë të kërkesës së të dëmtuarit, ndërsa kërkesa e tillë nuk është ushtruar. Nga kjo rezulton se parimi i personalitetit aktiv e respekton parimin “ne bis in idem”, ngase në rastet kur qytetari ynë në vendin ku e ka kryer veprën penale është ndëshkuar apo kur i është falur ose i është parashkruar dënimi; një kryerës të këtillë gjykata jonë nuk e ndëshkon. 3.3. Parimi i personalitetit pasiv Sipas parimit të personalitetit pasiv, legjislacioni penal i Kosovës zbatohet edhe ndaj të huajve, të cilët jashtë territorit të Kosovës kryejnë vepra penale kundër qytetarit tonë ose kundër vendit tonë. Parimi i personalitetit pasiv është parashikuar në nenin 102 të Kodit

Penal, në të cilin shprehimisht thuhet: “Ligjet penale të Kosovës zbatohen ndaj cilitdo person që është i një shtetësie të huaj nëse: 1) Personi i tillë ka kryer vepër penale jashtë territorit të Kosovës, kundër banorit të Kosovës, madje edhe atëherë kur vepra e tillë penale nuk është përmendur në nenin 100 të këtij Kodi; 2) Kjo vepër penale është e dënueshme në vendin ku është kryer dhe 3) Kryerësi është ndodhur në territorin e Kosovës ose ka qenë transferuar në Kosovë”. Quhet parim i personalitetit pasiv, ngase në aspektin kriminal, qytetarët tanë ose Kosova janë pasivë, janë viktima të veprës penale. Me anë të këtij parimi qytetarët tanë dhe Kosova mbrohen nga veprat penale që kryhen jashtë vendit nga shtetas të huaj. 3.4. Parimi universal Sipas parimit universal, legjislacioni i ynë penal zbatohet edhe ndaj të huajit që kryen vepër penale jashtë territorit të Kosovës ndaj shtetit të huaj ose personit të huaj. Që të mund të zbatohet ky parim, duhet që shtetasi i huaj të haset në territorin e Kosovës ose ekstradohet. Parimi universal është parashikuar në paragrafin 1 të nenit 100 të Kodit Penal dhe, si i tillë, koincidon me parimin real ose mbrojtës. Parimi universal zbatohet kur bëhet fjalë për vepra të rënda penale, të cilat i kryejnë të huajt jashtë vendit. Arsyeshmëria e këtij parimi qëndron në faktin se është detyrim ndërkombëtar i çdo shteti që ta luftojë kriminalitetin, pa marrë parasysh se ku kryhet dhe e mira e kujt është dëmtuar. Ky parim njëherësh është manifestim i solidaritetit ndërkombëtar në luftë kundër kriminalitetit. 4. Parimi i juridiksionit përfaqësues Parimi i juridiksionit përfaqësues është parashikuar me Konventën Evropiane për Kalimin (transferin) e Ndjekjes Penale të vitit 1978. Me këtë Konventë janë zgjidhur në mënyrë parimore çështjet kryesore të kalimit (transferit) të ndjekjes penale nga shteti ku është kryer vepra penale në shtetin, shtetësinë e të cilit e ka kryerësi i veprës penale. Duke u mbështetur në Konventën e përmendur, këtë institucion e ka parashikuar edhe Kodi ynë Penal (neni 103, par.4). Ky parim, në fakt, përbën një lloj përjashtimi nga parimi i veprimit territorial të legjislacionit tonë penal. Në të vërtetë, sipas parimit të juridiksionit përfaqësues, në rastet kur shtetasi i huaj kryen vepër penale në territorin e Kosovës, edhe pse gjykatat tona kanë të drejtë ta dënojnë në bazë të parimit territorial, është parashikuar mundësia që vendi ynë të heqë dorë nga kjo e drejtë dhe ndjekja penale t’i besohet shtetit të huaj, domethënë shtetit, shtetësinë e të cilit e ka kryerësi i veprës penale apo në atë shtet ka vendqëndrim të përhershëm. NOCIONI DHE ELEMENTET E VEPRËS PENALE

I. Nocioni i veprës penale Përcaktimi i nocionit (kuptimit) të veprës penale është një ndër detyrat kryesore të legjislacionit penal dhe të shkencës së të drejtës penale. Kështu, përcaktimi i nocionit të veprës penale, përgjegjësisë penale dhe sanksioneve penale janë tri çështjet kryesore të cilat i shqyrton e drejta penale. Në renditjen e këtyre tri çështjeve kryesore, vepra penale zë vendin e parë, ngase kjo është hipotezë, parakusht që të mund të shqyrtohet përgjegjësia penale e personit të caktuar dhe që të mund të shqiptohet sanksioni penal. Lidhur me përcaktimin e nocionit të veprës penale, në teorinë e së drejtës penale janë shfaqur mendime të ndryshme. Këto mendime dallojnë varësisht prej këndvështrimit të veprës penale. Para së gjithash, vepra penale trajtohet si fenomen juridik. Krahas këtij mendimi, vepra penale me të drejtë konsiderohet edhe si fenomen social dhe si veprim a sjellje e njeriut të caktuar, me të cilën dëmtohen ose rrezikohen vlerat e caktuara të shoqërisë apo të individit. Mirëpo, duhet theksuar se vetëm qasja nga të trija këto aspekte mund të na ofrojë kuptimin e plotë të veprës penale. Vështruar kështu në mënyrë komplekse, mund të kuptohet si duhet nocioni juridik i veprës penale, i cili është shprehje e realitetit social dhe veprimit të njeriut. Në aspektin social, vepra penale është sjellje e njeriut (veprimi apo mosveprimi) e cila është në kundështim me interesat e shoqërisë. Rrjedhimisht, me vepër penale sulmohen vlerat që kanë rëndësi të posaçme dhe, si të tilla, ato janë të mbrojtura edhe me legjislacionin penal. Kështu, në rastet kur dikush cenon ose dëmton këto të mira, shqiptohen sanksionet penale. Gjithashtu, vepër penale është edhe veprimi i njeriut të caktuar që, midis të tjerash, është edhe shprehje e personalitetit të tij. Ajo është shprehje e vetive dhe koncepteve të individit, si dhe gjendjes psikike të tij në momentin kritik. Mirëpo, në fakt, vepra penale është manifestim i mospajtimit të personit të caktuar me normat që gjenden në fuqi. Ky është një lloj çrregullimi i raportit midis individit dhe shoqërisë. Me fjalë të tjera, këtu kemi të bëjmë me konfliktin midis sistemit të vlerave të shoqërisë dhe të individit. 1. Elementet themelore të veprës penale Nga përkufizimi i veprës penale, që e vumë në dukje më sipër, del se vepra penale përbëhet prej katër elementeve themelore apo të përgjithshme. Këto janë: 1) veprimi i njeriut; 2) kundërligjshmëria; 3) përcaktueshmëria e veprës penale në ligj dhe 4) fajësia (përgjegjësia penale e kyerësit) Çdo vepër, për t’u konsideruar vepër penale, duhet të posedojë në mënyrë kumulative të katër elementet që i përmendëm. Të gjitha këto elemente së bashku përbëjnë anatominë e veprës penale dhe çdonjëri prej tyre është pjesë e strukturës së veprës penale. Njëherësh, këto elemente përcaktojnë të ashtuquajturën figurë të përgjithme të veprës penale.

Me gjithë faktin se vepra penale përbëhet prej këtyre katër elementeve themelore, vepra penale është unike, një tërësi, ngase vetëm tërësia e tyre formon kuptimin e plotë social dhe juridik. Për nga rëndësia e tyre shoqërore dhe juridike, të gjitha këto elemente janë të njëjta. Së këndejmi, nëse mungon njëri prej këtyre elementeve, vepra penale nuk mund të ekzistojë. Varësisht se prej çfarë këndi vështrohen, elementet themelore të veprës penale mund të ndahen në elemente - objektive dhe - subjektive. Në grupin e elementeve objektive bëjnë pjesë: - veprimi i njeriut (veprimi me pasojën e shkaktuar) - kundërligjshmëria dhe - përcaktueshmëria e veprës penale në ligj. Ndërkaq, në grupin e elementeve subjektive bën pjesë vetëm një - përgjegjësia penale e kryerësit (fajësia). Siç shihet nga elementet themelore të veprës penale, legjislacioni ynë penal dhe praktika gjyqësore e përvetëson nocionin objektivo-subjektiv të veprës penale. Ndarja e tyre në elemente të natyrës objektive dhe subjektive më tepër bëhet me qëllim që ato të analizohen dhe të shpjegohen më mirë dhe për të treguar rëndësinë e tyre veç e veç. Sidoqoftë, siç theksuam, të gjitha këto elemente janë pjesë konstitutive të çdo vepre penale. 2. Figura e veprës penale Termi figurë e veprës penale ka qenë i njohur edhe në të drejtën romake. Ky term njihet edhe tani pothuaj në të gjitha të drejtat penale të shteteve bashkëkohore. Me gjithë faktin se termi figurë e veprës penale njihet që moti, edhe sot e kësaj dite është kontestuese se çka duhet nënkuptuar me këtë. Sipas mendimit të disa autorëve, me figurë të veprës penale duhet nënkuptuar tërësinë e elementeve themelore të veprës penale, e cila ndryshe emërtohet edhe si figurë e përgjithshme e veprës penale. Ndërkaq, sipas mendimit të autorëve të tjerë, me termin figurë e veprës penale duhet nënkuptuar tërësinë e elementeve të posaçme të çdo vepre penale. Lidhur me këto dilema, përkitazi me nocionin e figurës së veprës penale, tani mbisundon mendimi se me figurë të veprës penale duhet nënkuptuar tërësinë e elementeve të veprës penale të caktuar, përkatësisht çdo vepër penale e parashikuar në legjislacionin penal posedon elementet e veta të posaçme, me të cilat ajo edhe dallohet prej veprave të tjera penale. Tërësia e elementeve të posaçme sajon fizionominë apo figurën e veprës penale të caktuar. Ndërkaq, elementet themelore apo të përgjithshme, siç theksuam më sipër, duhet të shprehen te çdo vepër penale dhe ato, në fakt, sajojnë kuptimin e përgjithshëm të veprës penale. Nga kjo del se, përderisa elementet themelore apo të përgjithshme të veprë penale (veprimi i njeriut, kundërligjshmëra etj.) duhet të shprehen te çdo vepër penale, elementet e posaçme

janë tipare apo karakteristikë e veprës penale të caktuar dhe këto shprehen krahas elementeve të përgjithshme. Së këndejmi, krahas kuptimit të përgjithshëm të veprës penale, në të drejtën penale njihet edhe kuptimi i posaçëm apo figura e veprës penale. Figura e veprës penale sajohet duke përcaktuar elementet e posaçme veç e veç dhe duk bërë sintetizimin dhe përgjithësimin e tyre në dispozitën e caktuar penalo-juridike. Kështu, fjala vjen, vepra penale e vjedhjes(neni 252 i Kodit Penal) përbëhet prej këtyre elementeve: 1) marrjes; 2) pasurisë së huaj të luajtshme dhe 3) me qëllim që me përvetësimin e saj t’i sjellë vetes ose tjetrit fitim pasuror në mënyrë të kundërligjshme. Vepra penale e marrjes së ryshfetit (neni 343 i KoditPenal) posedon këto elemente të posaçme: 1) personi zyrtar; 2) që kërkon ose merr dhuratë ose ndonjë përfitim, ose që pranon premtimin e dhuratës; 3) me qëllim që në kuadër të autorizimeve të tij zyrtare, të kryejë veprimin zyrtar që nuk duhet ta kryejë ose që të mos e kryejë veprimin zyrtar që duhet ta kryejë. Gjithashtu, elementet e posaçme të figurës së veprës penale konkrete mund t’i referohen kohës apo vendit të kryerjes, mënyrës apo mjeteve me të cilat kryhet vepra penale, vetive personale, marrëdhënies midis kryerësit dhe viktimës etj. OBJEKTI DHE SUBJEKTI I VEPRËS PENALE I. Nocioni i objektit të veprës penale Veprat penale janë të drejtuara kundër të mirave apo vlerave të cilat janë të mbrojtura me sistemin juridik të një vendi dhe me të drejtën ndërkombëtare. Të mirat juridike që janë të mbrojtura me të drejtën penale janë edhe objekt i veprës penale. Ose, me fjalë të tjera, objekt i veprës penale është e mira juridike kundër së cilës është e drejtuar vepra penale. Nocioni i veprës penale plotësohet me njohuritë që i përkasin objektit të veprës penale, ngase vetëm kur përcaktohet saktësisht objekti i veprës penale dhe të konstatohet se çka mbrohet me një dispozitë penale-juridike, atëherë bëhet i qartë kuptimi i asaj dispozite apo vepre penale. Andaj, përcaktimi i objektit të veprës penale është pikënisje për çdo shpjegim të normës së ligjit penal, në të cilën parashikohet vepra penale. Shtrohet pyetja se çka konsiderohen në të drejtën penale objekte të veprës penale? Objekte të veprës penale janë të mirat apo vlerat vitale të njeriut, të popullit të një vendi dhe të komunitetit ndërkombëtar. Këto janë jeta e njeriut, integriteti i tij trupor, liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit, siguria, paqja, barazia, prona, rregullimi shoqëroropolitik dhe siguria e vendit, martesa, familja, nderi, autoriteti etj. Për shkak të rëndësisë së madhe për qytetarët dhe shoqërinë, këto dhe vlerat e ngjashme janë të mbrojtura me të drejtën penale nacionale dhe me të drejtën penale ndërkombëtare.

Këtë mbrojtje e drejta penale e ushtron duke parashikuar dhe duke zbatuar me dhunë dënime dhe sanksione të tjera penale ndaj personave që kryejnë vepra të këtilla. Objekti i veprës penale është substrat material i çdo vepre penale, ngase me vepër penale rrezikohet apo dëmtohet ndonjë e mirë, e cila për shkak të rëndësisë së saj shoqërore mbrohet nga e drejta penale. Në rastet kur vepra inkriminohet edhe në fazat që i paraprijnë veprimit të kryerjes, siç është, fjala vjen, organizimi i shoqatës kriminale apo veprimet përgatitore, që në fakt akoma nuk paraqesin veprim të kryerjes, kjo nuk do të thotë se veprat e këtilla ndëshkohen vetëm për shkak të vetë veprimit, por ngase edhe me këto vepra, edhe pse në një relacion më të largët, rrezikohen të mirat që janë të mbrojtura me të drejtën penale. Këtu fjala është për veprat që janë jashtëzakonisht të rrezikshme dhe për këtë arsye, siç do të shohim më vonë, kur të flasim për fazat e kryerjes së veprës penale, është zgjeruar sfera e inkriminimit apo mbrojtja juridiko-penale. Me gjithë faktin se çdo vepër penale është e drejtuar ndaj një objekti të caktuar, në praktikë nuk është gjithherë e lehtë të konstatohet se çka ka qenë objekt i ndonjë vepre penale. Dilema lidhur me objektin e veprës penale është e lidhur ngushtë me nocionin e figurës së veprës penale. Kështu, p.sh., ekziston dilema se cili është objekt i veprës penale të ndërprerjes së palejueshme të shtatzënësisë: integriteti i gruas apo fryti i zënë. Nga kjo që thamë del se objekt i veprës penale janë të mirat e njeriut dhe të bashkësisë. Rrjedhimisht, në të gjitha fazat e së drejtës penale, njeriu dhe bashkësia shoqërore, përkatësisht formacioni i caktuar shoqëroro-politik, ka qenë objekt që është mbrojtur nga veprat penale. Në shoqëritë më stabile dhe demokratike, e drejta penale më tepër e ka mbrojtur njeriun dhe liritë e të drejtat e tij. Ndërkaq, në periudhat shoqëroro-politike të përcjella me kriza, ku ka qenë i pranishëm steriliteti i rregullimit shoqëror dhe frika e klasës sunduese nga rrezikimi i pushtetit të saj, “interesat e përgjithshme” bëhen objekt themelor i mbrojtjes penalo-juridike. Në shoqëritë dhe periudhat e këtilla shprehet totalitarizmi i së drejtës penale e cila shkakton politizimin e së drejtës penale. II. SUBJEKTI I VEPRËS PENALE l. Njeriu si subjekt i veprës penale Personi që kryen vepër penale quhet subjekt i veprës penale. Në të drejtën penale bashkëkohore është përvetësuar mendimi se subjekt i veprës penale mund të jetë vetëm njeriu - personi fizik. Mirëpo, në të drejtat e lashta subjekt i veprës penale ishin edhe sendet, shtazët dhe egërsirat. Përveç atyre që ndërmarrin drejtpërdrejt veprimin e kryerjes, subjekte të veprës penale konsiderohen edhe shtytësit, ndihmësit dhe organizatorët e shoqatës kriminale. Këta konsiderohen subjekte të këtillë ngase kontribuojnë në kryerjen e veprës penale.

Lidhur me moshën, subjekt të veprës penale konsiderohen vetëm personat që kanë mbushur moshën 14-vjeçare. Personat nën moshën 14 vjeç, në të drejtën penale konsiderohen fëmijë, këta janë penalisht të papërgjegjshëm dhe, si të tillë, gjenden jashtë sferës së të drejtës penale. Kjo kategori e personave nuk mund të merret në përgjegjësi penale, pa marrë parasysh se çfarë vepre penale kanë kryer. Kjo është parashikuar shprehimisht në paragrafin 2 të nenit 11 të Kodit Penal, ku thuhet: “Personi nuk konsiderohet penalisht përgjegjës nëse në kohën e kryerjes së veprës penale është nën moshën katërmbëdhjetë vjeç”. Varësisht se çfarë kriteri zbatohet, subjektet e veprës penale mund të ndahen në disa kategori. Sipas kriterit të moshës, në legjislacionin penal njihen delikuentët e mitur. Delikuentë të mitur konsiderohen personat prej moshës 14 deri 18 vjeç. Gjithashtu personat e mitur në të drejtën penale ndahen në të mitur të rinj (prej moshës 14 deri 16 vjeç dhe të mitur të rritur prej moshës 16 deri 18 vjeç). Madhorë konsiderohen personat mbi moshën 18 vjeçare. Ndërsa persona madhorë të rinj konsiderohen personat në moshën prej 18 deri 21 vjeç. Ky kategorizim i personave të mitur, në të mitur të rinj dhe të mitur të rritur, ka rendësi jo vetëm teorike por edhe praktike, ngase trajtimi penalo-juridik i të miturve të rritur është më i rreptë. Kështu, p.sh. burgimi për të mitur, si lloj i dënimit më të rendë ndaj kësaj kategorie të kryerësve të veprave penale, mund t’u shqiptohet vetëm të miturve të rritur. Sipas kriterit të aftësive psikike të kryerësve të veprave penale, se a kanë qenë në gjendje ta kuptojnë rëndësinë e veprës dhe t’i kontrollojnë sjelljet e tyre, legjislacioni penal bën dallimin midis personave: 1. të përgjegjshëm (neni 11 par.1) 2. personave të papërgjegjshëm (neni 12, par.1) dhe 3. personave me përgjegjshmëri të zvogëluar (neni 12, par.2) të Kodit Penal. Dhe në fund, varësisht prej asaj se a kanë qenë më parë të ndëshkuar, legjislacioni penal bën dallimin midis : 1. delikuentëve primarë, që për herë të parë kanë kryer vepër penale dhe 2. recidivistëve, atyre që edhe më parë kanë qenë të ndëshkuar për shkak të ndonjë vepre tjetër penale. 2. Personi juridik si subjekt i veprës penale Sikundër në shkencën e së drejtës penale, ashtu dhe në legjislacionin penal, janë të pranishme zgjidhje të ndryshme lidhur me personin juridik si subjekt i veprës penale. Rrjedhimisht, në shumicën e ligjeve penale të shteteve të Evropës Perëndimore, nuk parashikohet mundësia që personat juridikë të konsiderohen subjekte të veprës penale. Andaj dhe nuk mund t’u shqiptohen dënime dhe sanksione të tjera penale. Mirëpo, duhet theksuar se ndaj personave juridikë është parashikuar mundësia e shqiptimit të dënimeve për kundërvajtje, në rastet kur i cenojnë apo nuk i respektojnë normat juridike

që parashikojnë detyrimin e pagimit të tatimit, doganave, kontributeve të ndryshme apo kur nuk i respektojnë normat e tjera, me të cilat rregullohen marrëdhëniet e tjera ekonomike. Gjithashtu edhe ligjet penale të ish-shteteve socialiste, personave juridikë nuk ua njihnin statusin e subjektit të veprës penale. Prandaj, sipas legjislacionit penal të shteteve socialiste, personat juridikë nuk mund të merreshin në përgjegjësi penale. Ndryshe nga zgjidhjet e legjislacioneve të shteteve të Evropës Perëndimore, legjislacionet e shteteve anglosaksone personave juridikë ua njohin statusin e subjektit të veprës penale. Koncepti anglosakson i përgjegjësisë së personave juridikë për veprat penale u përvetësua së pari në shtetet më të zhvilluara të Evropës Perëndimore, si, p.sh., në Gjermani, Francë dhe në disa vende të tjera. Ky koncept u përvetësua edhe në Kodi Penal të Sllovenisë të vitit 1994. 3. Përgjegjësia e personave juridikë për vepr.Penale sipas legjislacionit penal të Kosovës Me çlirimin e Kosovës në qershor të vitit 1999, në vendin tonë u inaugurua sistemi demokratik - pluralist dhe ekonomia e tregut. Kështu, Kosova u inkuadrua në proceset e përgjithshme të integrimit dhe globalizimit euroatlantik. Ky sistem i ri juridik dhe globalizimi evropian e më gjerë, determinoi rregullimin mbi baza të reja edhe çështjen e përgjegjësisë së subjekteve juridike në lëmin e së drejtës penale. Tani, në një mënyrë specifike, sipas konceptit anglo-amerikan dhe modelit të Kodit Penal të Gjermanisë, Francës, Sllovenisë dhe të disa kodeve të tjera penale të shteteve të Evropës Perëndimore, edhe në Kodin Penal të Kosovës (neni 106) në mënyrë parimore është përcaktuar përgjegjësia e personave juridikë për veprat penale, të cilat kryerësi i kryen në emër apo në llogari të personit juridik. Lidhur me këtë çështje shumë të ndërlikuar, duhet theksuar sidomos se Kodi ynë Penal, sikundër edhe legjislacionet penale të shteteve anglo-amerikane dhe evropiane, të cilat e njohin përgjegjësinë, përkatësisht ndëshkueshmërinë e personave juridikë për pasojat të cilat shkaktohen nga veprat e kryera penale, kurrsesi nuk do të thotë se i tërë personeli juridikë (të gjithë punëtorët dhe udhëheqësit e tyre) përgjigjen penalisht sikurse në rastet kur veprat penale i kryejnë personat fizikë. Përkundrazi, i tërë personeli juridikë do të përgjigjet vetëm për dëmin e shkaktuar nga vepra penale. Kjo përgjegjësi do të konsistojë në kompensimin e dëmit, kthimin e dobisë pasurore të fituar në mënyrë te kundërligjshme , ndalimin e ushtrimit të veprimtarisë së caktuar etj. Ndërsa për veprën penale do të përgjigjet personi apo personat e caktuar për të cilët konstatohet se me fajin e tyre është kryer vepra penale. Neni 106 i Kodit Penal në të cilin është parashikuar përgjegjësia e personave juridikë për veprat penale të kryera është e karakterit parimor dhe blanket. Karakteri parimor i kësaj dispozite qëndron në faktin se me të nuk rregullohet kjo përgjegjësi në mënyrë të hollësishme, por vetëm në mënyrë të përgjithshme, përkatësisht parimore, ngase thuhet se personi juridik mund të jetë penalisht përgjegjës.

Ndërkaq, karakteri blanket qëndron në faktin se në këtë dispozitë në mënyrë shprehimore thuhet se çështja e përgjegjësisë së personit juridik për veprat penale të kryera në emër apo në llogari të tij do të rregullohet me ligj të veçantë. Për të kuptuar më mirë brendinë dhe shtrirjen e nenit 106 të Kodit Penal, po e citojmë në tërësi këtë dispozitë: “Veprat penale për të cilat personi juridik mund të jetë penalisht përgjegjës, përgjegjësia penale e personit juridik, sanksionet penale të cilat mund të zbatohen ndaj personit juridik parashikohen veçan me ligj”. Nga e tërë përmbajtja e këtij neni shihet qartë se me një ligj të posaçëm do te parashikohet përgjegjësia e personit juridik për veprën penale të cilën kryerësi e ka kryer në emër apo në llogari të personit juridik, mandej llojet e veprave penale të cilat mund t’i kryejë personi juridik si dhe llojet e sanksioneve penale që mund të shqiptohen. Gjithashtu, me këtë ligj të posaçëm do të përcaktohet edhe procedura penale. Në kohën kur jemi duke e përfunduar këtë tekst, është duke u punuar në përgatitjen e ligjit të posaçëm, i cili do të përcaktojë përgjegjësinë e personave juridikë për veprat penale të kryera në emër apo në llogari të personit juridik. VEPRIMI I. Nocioni penalo-juridik i veprimit Veprimi apo sjellja e caktuar e njeriut është një ndër elementet themelore të çdo vepre penale. Ai shprehet te veprat penale që kryhen me veprim dhe mosveprim, te veprat penale të kryera me dashje dhe nga pakujdesia, te tentativa apo vepra penale e kryer, te format e ndryshme të bashkëpunimit në kryerjen e veprës penale etj. Me termin veprim në të drejtën penale nënkuptojmë të gjitha sjelljet apo veprimet e njeriut që manifestohen në botën e jashtme dhe të cilat janë të përcaktuara me ligj si vepra penale. Veprimet që ngjajnë në psikën dhe vullnetin e brendshëm të njeriut, siç janë mendimi, dëshira, vendimi dhe qëllimi për të kryer vepër penale, nuk mund të konsiderohen veprime në kuptimin penalo-juridik dhe nuk mund të ndëshkohen po qe se ato nuk manifestohen në botën e jashtme. Krahas kësaj, për t’u konsideruar një veprim revelant në të drejtën penale, ai duhet të jetë i vullnetshëm. I vullnetshëm konsiderohet ai veprim që është ndërmarrë dhe është drejtuar nga ana e personit të vetëdijshëm dhe në bazë të vullnetit të lirë. Së këndejmi, sipas të drejtës penale, nuk do të konsiderohen si veprim dhe nuk do të ndëshkohen sjelljet apo veprimet që ndërmerren apo shkaktohen pa vetëdije, rastësisht apo nën ndikimin e dhunës apo të kanosjes. Veprime të këtilla janë, fjala vjen, veprimi në gjumë, me ç’rast nëna ia zë frymën foshnjës së vet të porsalindur dhe e mbytë; apo personi duke ecur në trotuar për shkak të ngricës rrëshqet dhe me atë rast i shkakton lëndim tjetrit që është gjendur pranë tij. Ndërkaq, personi vepron me vetëdije, përkundër vullnetit të tij, në rastin kur nën ndikimin e dhunës apo kanosjes detyrohet të ndërmarrë një veprim të caktuar, p.sh., kur personi A. ia drejton

revolen personit B., që është duke punuar në sportelin e bankës dhe në këtë mënyrë e detyron t’ia dorëzojë të gjitha të hollat që gjenden në kasafortë. Siç shihet nga këta shembuj, veprimet e këtilla, që kanë shkaktuar pasoja të dëmshme, janë ndërmarrë pa vetëdije ose rastësisht apo kundër vullnetit të njeriut (nën ndikimin e dhunës apo kanosjes). Për këtë arsye veprimet e këtyre personave në të drejtën penale nuk konsiderohen vepra penale. Në të drejtën penale janë të rëndësishme vetëm ato veprime të njeriut të cilat i përgjigjen ndonjë veprimi të përcaktuar në figurën ligjore të veprës penale përkatëse. Kjo është në harmoni me parimin e ligjshmërisë së veprës penale. Veprimi i kryerjes së veprës penale në ligj është përcaktuar në mënyra të ndryshme. Në disa raste veprimi është përcaktuar në mënyrë të saktë, p.sh. në nenin 259 të Kodit Penal - pushtimi i paligjshëm i pronës së paluajtshme të personit tjetër apo pjesës së saj. Në raste të tjera, veprimi i kryerjes është përcaktuar në mënyrë indirekte, duke cekur vetëm pasojën që shkaktohet, p.sh. në nenin 146 të Kodit Penal -privimi nga jeta. Kurse në rastet më të shpeshta, në ligj veprimi është përcaktuar me ndonjë term të përbashkët apo të përgjithësuar, i cili përfshin në vete një varg veprimesh të ngjashme, p.sh. në paragrafin 1 të nenit 119 të Kodit Penal - shkelje e rëndë e ligjeve dhe e zakoneve që zbatohen në konfliktin e armatosur ndërkombëtar. Gjithashtu në disa raste, veprimi i kryerjes së veprës penale në ligj është përcaktuar më me hollësi, duke cekur mjetet apo mënyrën e kryerjes së veprës penale, vendin dhe kohën e kryerjes së veprës penale, motivin për të cilin mund të kryhet vepra penale etj., për shembull, vrasja në mënyrë mizore apo dinake, vrasja për interes, peshkimi i kundërligjshëm me eksploziv, rrymë elektrike apo helme, ndihma agresorit gjatë kohës së luftës etj. Figura e disa veprave penale është përcaktuar se mund të kryhet me disa veprime. Te veprat penale të këtilla, veprimet e kryerjes në ligj mund të jenë të përcaktuara në mënyrë alternative, kurse më rrallë në mënyrë kumulative. Në mënyrë alternative janë përcaktuar veprimet në rastet kur konsiderohet se është kryer vepra penale nëse është ndërmarrë vetëm njëri prej llojeve të veprimit të caktuar në ligj (p.sh. vepra penale e trajtimit të pandërgjegjshëm mjekësor - neni 219 i Kodit Penal, kryhet kur mjeku, me rastin e dhënies së ndihmës mjekësore, përdor haptas mjetin e papërshtatshëm, mënyrën e papërshtatshme ose nuk i zbaton masat përkatëse higjienike apo në përgjithësi vepron në mënyrë të pandërgjegjshme dhe në këtë mënyrë shkakton keqësimin e gjendjes shëndetësore të ndonjë personi). Në mënyrë kumulative janë të përcaktuara veprimet e kryerjes, në rastet kur konsiderohet se është kryer vepra penale, po qe se janë ndërmarrë dy apo më shumë veprime që e përbëjnë figurën e veprës penale përkatëse (p.sh. vepra penale e mosdhënies së ndihmës personit të lënduar në fatkeqësinë e trafikut publik - neni 301 i Kodit Penal, kryhet kur shoferi i automjetit ose i mjetit tjetër transportues e lë pa ndihmë personin që me atë mjet të transportit është lënduar ose lëndimin e të cilit me atë mjet e ka shkaktuar).

Të gjitha këto janë të ashtuquajtura modalitete të veprimit të kryerjes. Sipas paragrafit 1 të nenit 31 Kodit Penal, vepra penale mund të kryhet me 1. veprim ose 2. me mosveprim. Andaj lidhur me mënyrën nëpërmjet së cilës manifestohet veprimi i kryerjes së veprës penale, në të drejtën penale njihen dy lloje të veprave penale: 1. veprat penale të kryera me veprim dhe 2. veprat penale të kryera me mosveprim. 1. Veprat penale të kryera me veprim Shumica e veprave penale të parashikuara në legjislacionin penal kryhen me veprim. Në kuptimin penalo-juridik, veprimi është lëvizje trupore e vullnetshme e njeriut me të cilin kryhet vepra penale (p.sh. shkrepja me armë te vepra penale e vrasjes, marrja e sendit të huaj te vepra penale e vjedhjes etj.). Me anë të veprave penale të kryera me veprim apo siç quhen ndryshe, delikte komisive, cenohen normat penalo-juridike, të cilat e ndalojnë veprimin e caktuar. Këto norma ndryshe quhen norma prohibitive. Së këndejmi, me rastin e kryerjes së veprave penale me veprim, personi vepron në kundërshtim me normën që e ndalon veprimin e caktuar (p.sh. te vepra penale e vrasjes, cenohet norma e cila ndalon privimin e ndonjë personi nga jeta; te vepra penale e gjaktrazimit apo incestit, cenohet norma e cila ndalon marrëdhënien seksuale me personin që është në gjini gjaku në vijën e drejtë ose me vëllanë apo me motrën). 2. Veprat penale të kryera me mosveprim Veprat penale me mosveprim apo, siç quhen ndryshe, deliktet omisive, kryhen me mosndërmarrjen apo abstenimin nga veprimi që ka qenë i detyruar ta ndërmarrë. Përkufizimi i këtillë i delikteve omisive është përcaktuar në nenin 31, par. 2 të Kodit Penal, sipas të cilit: “Vepra penale kryhet me mosveprim vetëm kur kryerësi nuk e ndërmerr veprimin të cilin ka qenë i detyruar ta kryejë”. Së këndejmi, kjo mënyrë e kryerjes së veprës penale shprehet si qëndrim pasiv i njeriut në rrethanat e caktuara, për shkak të të cilit qëndrim shkaktohet pasoja e ndaluar në botën e jashtme. Si vepër penale e kryer me mosveprim është p.sh. mosdhënia e ndihmës mjekësore (neni 220 i Kodit Penal). Sipas përkufizimit ligjor (neni 31, par. 2 i Kodit Penal) rezulton se veprat penale me mosveprim mund t’i kryejnë vetëm ata persona që, sipas ndonjë baze juridike, kanë pasur obligim apo detyrë që t’i ndërmarrin veprimet e caktuara. Detyrimi për të vepruar mund të rrjedhë nga normat apo marrëdhëniet e ndryshme juridike. II. KAUZALITETI

1. Nocioni dhe rëndësia e kauzalitetit ( lidhjes shkakësore) në të drejtën penale Në shkencën e së drejtës penale kauzaliteti përkufizohet si lidhje objektive midis veprimit apo mosveprimit dhe pasojës së shkaktuar. Kauzaliteti ( lidhja shkakësore) është përkufizuar në nenin 14 të Kodit Penal. Në këtë dispozitë thuhet shprehimisht: “Personi nuk është penalisht përgjegjës kur midis veprimit ose mosveprimit të tij dhe pasojave mungon lidhja shkakësore, ose kur nuk ka mundësi të shkaktohen pasojat”. Prej këtij përkufizimi del se kauzaliteti duhet shqyrtuar ndaras nga fajësia e kryerësit. Kauzaliteti në të drejtën penale ka rëndësi të madhe, ngase për t’u konsideruar një vepër e njeriut si vepër penale dhe për të mundur t’i ngarkohet atij, duhet të konstatohet se ajo vepër ka shkaktuar pasojën e ndaluar e cila në ligj është e parashikuar si vepër penale. Andaj midis veprimit të njeriut dhe pasojës së shkaktuar duhet të ekzistojë një lidhje apo raport i caktuar në bazë të të cilit konstatohet se pasoja është shkak i veprimit të caktuar të njeriut. Kjo lidhje apo ky raport quhet lidhje shkakore apo kauzale, kurse veprimi i cili ka shkaktuar pasojën quhet shkak. Që të mund të përcaktohet kauzaliteti në të drejtën penale, duhet të konstatohet se midis veprimit dhe pasojës ekziston lidhja e domosdoshme kauzale. Veprimi është kauzal atëherë kur konstatohet se po të mos ishte ndërmarrë ai veprim, nuk do të shkaktohej pasoja e ndaluar. Për këtë arsye, kauzaliteti konsiderohet pjesë përbërëse e figurës së veprës penale. Pa ekzistimin e kauzalitetit nuk mund të konsiderohet se është kryer vepra penale dhe nuk mund të sajohet përgjegjësia penale. Përcaktimi i kauzalitetit në të drejtën penale në të shumtën e herave nuk është çështje e rëndë dhe e ndërlikuar. Në të gjitha ato raste kur pasoja shkaktohet menjëherë pas ndërmarrjes së veprimit dhe kur në shkaktimin e pasojës nuk ka kontribuar ndonjë faktor apo rrethanë tjetër, atëherë nuk është vështirë të përcaktohet kauzaliteti. Për shembull, nëse personi A. shkrep me armë në personin B. dhe e vret, atëherë veprimi i personit A. është shkaktar i drejtpërdrejtë i vdekjes së personit B. Mirëpo, në rastet kur pasoja shkaktohet jo vetëm nga veprimi i një personi të caktuar, por edhe për shkak të ndikimit dhe bashkëndodhjes edhe të faktorëve të tjerë që mund të vijnë nga personi tjetër apo nga rrethanat natyrore ose rrethanat shoqërore objektive, atëherë përcaktimi i kauzalitetit ndërlikohet dhe është punë mjaft e vështirë. Këtë e ilustrojnë më së miri shembujt vijues. Nëse personi A. i shkakton lëndim trupor personit B. dhe nëse personi B. vdes në spital nga infektimi, për shkak se ia mbështjellin plagën me fasha të papastra; - nëse personi A. i shkakton lëndim trupor personit B., nga i cili ky e humb vetëdijen dhe mbetet i shtrirë dhe, meqë qëndron gjatë, vdes nga të ftohtit apo gjersa ka qenë i shtrirë pa vetëdije, e shkel ndonjë automobil. Apo rastet që ndodhin më shpesh - në ndeshjen e dy automobilave shkaktohet vdekja e disa personave dhe dëme materiale. 2. Kauzaliteti te veprat penale me mosveprim

Në të drejtën penale, rëndësi të posaçme ka çështja e përcaktimit të kauzalitetit te veprat penale të kryera me mosveprim. Kjo për faktin se në kushtet e tanishme të jetës bashkëkohore gjithnjë më tepër çdo individ është i ngarkuar me një varg detyrash dhe detyrimesh, kështu që moskryerja e këtyre detyrave dhe obligimeve apo qëndrimi pasiv ose indiferent ndaj tyre, mund të shkaktojë pasoja të dëmshme për shoqërinë. Në shkencën e së drejtës penale ekzistojnë ca dilema lidhur me atë se a mundet mosveprimi të konsiderohet shkak i veprës penale, sidomos te veprat penale jo të drejta të kryera me mosveprim. Me gjithë këto dilema, shumica e teoricienëve të së drejtës penale janë të mendimit se edhe mosveprimi mund të paraqitet si shkak i pasojës. Siç pamë, mendimi i këtillë është përvetësuar edhe në Kodin tonë Penal (neni 31), në të cilin është parashikuar shprehimisht se vepra penale mund të kryhet me veprim ose me mosveprim. Konsiderohet se mosndërmarrja e veprimit të caktuar apo mosveprimi mund të jetë shkak i pasojës nëse janë përmbushur këto kushte: 1) nëse ka ekzistuar detyrimi që të veprohet në mënyrë të caktuar për t’u parandaluar pasoja, 2) nëse personi ka pasur mundësi, ka qenë në gjendje të parandalojë shkaktimin e pasojës dhe 3) nëse konstatohet se me siguri pasoja nuk do të shkaktohej ose do të shkaktohej pasojë shumë më e vogël, po të ndërmerrej veprimi që është dashur të ndërmerrej. Vetëm nëse përmbushen këto tri kushte në mënyrë kumulative, mosveprimi mund të konsiderohet shkak i pasojës. Kështu, p.sh., nëse konstatohet se për shkak të mosdhënies së ndihmës mjekësore është shkaktuar keqësimi i gjendjes shëndetësore apo vdekja e personit, shkaktar i kësaj pasoje konsiderohet mjeku, i cili e ka pasur për detyrë t’i japë ndihmë mjekësore personit, jeta e të cilit ka qenë në rrezik, përkatësisht, po ta kishte kryer mjeku veprimin të cilin e ka pasur për detyrë ta kryente, pasoja e dëmshme nuk do të shkaktohej. III. VENDI DHE KOHA E KRYERJES SË VEPRËS PENALE Përcaktimi i vendit dhe kohës së kryerjes së veprës penale ka rëndësi të shumëfishtë për të drejtën penale. Në të drejtën penale, çështja e përcaktimit të vendit dhe kohës së kryerjes së veprës penale shtrohet në rastet kur veprimi i kryerjes së veprës penale është ndërmarrë në një vend, kurse pasoja shkaktohet në vendin tjetër apo kur veprimi i kryerjes është ndërmarrë në një kohë, kurse pasoja shkaktohet më vonë. Lidhur me zgjidhjen e këtyre rasteve, kur pasoja e veprës penale nuk shkaktohet në vendin dhe kohën kur është ndërmarrë veprimi i kryerjes, në shkencën e së drejtës penale janë dhënë mendime të ndryshme. Këto çështje janë rregulluar shprehimisht edhe me normat e Kodit tonë penal. 1. Vendi i kryerjes së veprës penale

Në të shumtën e herave pasoja e veprës penale shkaktohet në vendin ku është ndërmarrë veprimi i kryerjes. Në këso raste nuk ka dilema, ngase si vend i kryerjes konsiderohet vendi ku është ndërmarrë veprimi dhe ku është shkaktuar pasoja. Mirëpo, në disa raste veprimi i kryerjes ndërmerret në një vend, kurse pasoja shkaktohet në vendin tjetër. Për shembull, personi A. nga Prishtina, në bisedë telefonike e ofendon personin B. në Pejë. Në këtë shembull veprimi i kryerjes së veprës penale të fyerjes është ndërmarrë në Prishtinë, kurse pasoja është shkaktuar në Pejë. Këto janë të ashtuquajturat vepra penale distancionale. Pikërisht te veprat penale distancionale, shtrohet pyetja se cili vend konsiderohet vend i kryerjes së veprës penale: vendi ku është ndërmarrë veprimi i kryerjes apo vendi ku është shkaktuar pasoja. Përcaktimi i vendit të kryerjes së veprës penale është me rëndësi për këto shkaqe: 1) prej vendit ku është kryer vepra penale varet se cili ligj penal do të zbatohet, 2) sipas vendit të kryerjes së veprës penale përcaktohet kompetenca territoriale e gjykatave, 3) te disa vepra penale, vendi i kryerjes së veprës penale konsiderohet element konstitutiv 4) në disa raste, në aspektin e së drejtës penale ndërkombëtare, është me rëndësi përcaktimi i vendit të kryerjes së veprës penale, kur veprimi i kryerjes është ndërmarrë në një shtet, kurse pasoja është shkaktuar në shtetin tjetër. Lidhur me përcaktimin e vendit të kryerjes së veprave penale distancionale, në shkencën e së drejtës penale njihen tri teori: 1. teoria e veprimit, 2. teoria e pasojës apo e suksesit dhe 3. teoria e ubikvitetit. Sipas teorisë së veprimit, si vend i kryerjes së veprës penale konsiderohet vendi ku është ndërmarrëveprimi i kryerjes. Sipas teorisë së pasojës apo suksesit, si vend i kryerjes së veprës penale konsiderohet vendi ku është shkatuar pasoja, ngase sipas kësaj teorie veprimi dhe pasoja përbëjnë një tërësi dhe vepra penale konsiderohet se është kryer ku shkaktohet edhe pasoja e saj. Sipas teorisë së ubikvitetit, si vend i kryerjes së veprës penale konsiderohet si vendi ku është ndërmarrë veprimi i kryerjes, ashtu dhe vendi ku është shkaktuar pasoja. Kjo teori është përvetësuar në shkencën e së drejtës penale të shteteve bashkëkohore. Gjithashtu edhe e drejta jonë penale e ka përvetësuar këtë teori. Kështu, sipas par. 1 të nenit 33 të Kodit Penal, vepra penale konsiderohet se është kryer si në vendin ku kryerësi ka vepruar ose ka qenë i detyruar të veprojë, ashtu edhe në vendin ku është shkaktuar pasoja. Me zgjidhjen e këtillë, Kodi ynë Penal i jep rëndësi të barabartë vendit ku personi ka vepruar apo ka qenë i detyruar të veprojë, dhe vendit ku është shkaktuar pasoja. Njëherësh zgjidhja e këtillë është më praktike, ngase bën të mundshëm efikasitet më të lartë të gjykatave. Te veprat penale me mosveprim, si vend i kryerjes konsiderohet vendi ku personi ka qenë i detyruar të veprojë dhe vendi ku është shkaktuar pasoja. Pra, edhe te deliktet omisive është

përvetësuar teoria e ubikvitetit. Në rastet kur është fjala për veprat penale të vazhduara, kolektive apo permanente, si dhe çdo lloj tjetër i veprave penale që kryhen në vende të ndryshme, vend i kryerjes së veprës penale konsiderohet secili vend ku është ndërmarrë ndonjë veprim që bën pjesë në figurën e veprave të këtilla. Te veprat penale të kryera në bashkëpunim, si vend i kryerjes konsiderohet si vendi ku ka vepruar bashkëpunëtori ashtu dhe vendi ku ka vepruar kryerësi, përkatësisht ku është shkaktuar pasoja. Zgjidhja e këtillë është në harmoni me teorinë e ubikvitetit dhe i përgjigjet natyrës akcesore të bashkëpunimit. Sipas paragrafit 2 të nenit 33 të Kodit Penal, në rastet kur tentativa e veprës penale ndëshkohet, vendi i kryerjes konsiderohet si vendi ku është ndërmarrë veprimi i kryerjes, ashtu dhe vendi ku sipas parashikimeve apo dashjes së kryerësit pasoja është dashur të shkaktohet ose ka mundur të shkaktohet. 2. Koha e kryerjes së veprës penale Çështja e përcaktimit të kohës së kryerjes së veprës penale ka rëndësi të posaçme praktike. Kjo rëndësi qëndron në faktin se prej kohës kur konsiderohet se është kryer vepra penale varet se cili ligj do të zbatohet, ligji që ka qenë në fuqi në kohën kur është ndërmarrë veprimi apo ligji që ka qenë në fuqi në kohën kur është shkaktuar pasoja. Mandej, sipas kohës së kryerjes së veprës penale përcaktohet përgjegjësia penale e kryerësit dhe shqiptimi i sanksioneve penale – varësisht prej asaj se a ka qenë personi i mitur i ri, i mitur i rritur a madhor dhe a ka qenë i përgjegjshëm dhe i fajshëm. Afati i parashkrimit fillon të ecë prej momentit të kryerjes së veprës penale dhe në fund, në disa raste koha e kryerjes së veprës penale është element konstitutiv i figurës së veprës penale. Lidhur me përcaktimin e kohës së kryerjes së veprës penale, në shkencën e së drejtës penale dhe në Kodin tonë Penal është përvetësuar teoria e veprimit. Kështu, sipas nenit 32 të Kodit Penal, vepra penale konsiderohet se është kryer në kohën kur personi ka vepruar apo ka qenë i detyruar të veprojë, pa marrë parasysh kohën kur është shkaktuar pasoja. Në rastet kur vepra penale kryhet në bashkëpunim, si kohë e kryerjes konsiderohet koha kur bashkëpunëtori ka vepruar e jo kur kryerësi ka ndërmarrë veprimin e kryerjes. Kur është fjala për veprat penale të vazhduara dhe kolektive, të cilat sipas natyrës së tyre përbëhen nga shumë veprime, si kohë e kryerjes konsiderohet e tërë koha gjatë së cilës janë ndërmarrë veprimet e posaçme, te cilat e përbëjnë figurën e këtyre llojeve të veprave penale. Te veprat penale permanente, si kohë e kryerjes konsiderohet e tërë koha sa ka zgjatur gjendja e kundërligjshme. Me fjalë të tjera, si kohë e kryerjes së veprave penale permanente konsiderohet periudha prej momentit të kryerjes së kësaj vepre penale gjer në momentin kur ka pushuar gjendja e krijuar e kundërligjshme. Për shembull, nëse një person ka kryer vepër penale të bigamisë (neni 205 i Kodit Penal) dhe ka qëndruar në martesë me

dy gra prej 1 janarit gjer më 31 dhjetor të vitit 2001, atëherë si kohë e kryerjes së kësaj vepre penale konsiderohet e tërë periudha e vitit 2001. KUNDËRLIGJSHMËRIA I. Nocioni dhe rëndësia e kundërligjshmërisë Kundërligjshmëria është element apo atribut i përgjithshëm i çdo vepre penale. Parimisht, veprimi apo mosveprimi i njeriut i cili është në pajtim me figurën e veprës penale është edhe i kundërligjshëm. Me sjelljet e këtilla zakonisht shkelen normat e ligjit penal që e ndalojnë ndonjë veprim (normat prohibitive) apo që urdhërojnë të ndërmerret ndonjë veprim (normat imperative). Kundërligjshmëria paraqet bazë juridike për përcaktimin e veprës penale. Ky është manifestim i vlerësimit kriminalo-politik të pasojës së dëmshme të një veprimi apo mosveprimi për një bashkësi shoqërore, për një sistem juridik. Me anë të kundërligjshmërisë, shoqëria manifeston qëndrimin e vet negativ ndaj sjelljeve të individëve të cilët cenojnë ndonjë ndalesë apo urdhëresë. Nga kjo del se një vepër nuk mund të konsiderohet si vepër penale, po qe se nuk është e kundërligjshme. Sipas natyrës së saj, kundërligjshmëria është tipar i çdo delikti, andaj ky është tipar edhe i delikteve penale - veprave penale. Meqë sistemi juridik i një shteti është unik, del se nocioni i kundërligjshmërisë është i përbashkët. Ajo që është e kundërligjshme për një degë të drejtësisë, është e kundërligjshme edhe për tërë sistemin juridik. Ekziston vetëm dallimi i pasojave juridike të kundërligjshmërisë në degët e ndryshme të drejtësisë. Me gjithë këtëj platformë të përgjithshme të nocionit të kundërligjshmërisë, duhet të theksohet veçmas se në të drejtën penale, në harmoni me parimin e legalitetit, një vepër mund të konsiderohet si e kundërligjshme vetëm në rastin kur përmban të gjitha tiparet e figurës së veprës penale të përcaktuar në ligj. Së këndejmi, mundet që një veprim, sipas vlerësimit të përgjithshëm, të konsiderohet si vepër e rrezikshme shoqërore, madje mundet që në një degë të drejtësisë të konsiderohet edhe e ndaluar, por për të drejtën penale të mos jetë e kundërligjshme dhe kryerësit të saj të mos i shqiptohet sanksioni penal, nëse ajo vepër nuk është e parashikuar me ligj si vepër penale. Zgjidhja e këtillë është në harmoni me parimin e legalitetit dhe me natyrën juridike të së drejtës penale, ngase kjo degë e drejtësisë disponon sanksionet më të rënda që i njeh një sistem juridik. Andaj, në të drejtën penale duhet në mënyrë të qartë dhe precize të përcaktohen se cilat vepra të kundërligjshme konsiderohen vepra penale. Përndryshe, në rastet e kundërta, gjykatat dhe qytetarët nuk do të dinin se cilat vepra duhen konsideruar si vepra penale. Kundërligjshmëria, sipas brendisë së saj, është e natyrës objektive. Kjo përcaktohet duke vënë në relacion veprimin apo mosveprimin e individit me normat e së drejtës penale. Kështu, në të gjitha rastet kur sjellja e njeriut është në kundërshtim me normat e legjislacionit penal, të cilat urdhërojnë apo ndalojnë ndonjë veprim, atëherë mund të

konstatojmë se sjellja e tillë është e kundërligjshme, se personi i caktuar ka kryer vepër penale, me kusht që me atë rast të mos ketë ekzistuar ndonjë bazë juridike e cila lejon atë veprim. Mirëpo, edhe pse kundërligjshmëria, sipas natyrës së saj, është komponente e natyrës objektive, në disa raste ajo përmban edhe elemente subjektive. Kështu, nëse i analizojmë figurat e posaçme të veprave penale, do të shohim se në disa raste, për t’u konsideruar një veprim i kundërligjshëm, duhet të konstatohet se personi e ka kryer veprën për motive apo qëllime të caktuara. Në këtë mënyrë, elementi subjektiv (qëllimi apo motivi i njeriut) është i inkorporuar në veprim. Pra, motivi apo qëllimi janë të ashtuquajturat elemente subjektive të kundërligjshmërisë. Në rastet kur elementi subjektiv është element përbërës i veprimit si akt i kundërligjshëm, atëherë prej tij varet ekzistimi apo kualifikimi (supsumcini) i veprës në ligj. Kështu, p.sh. falsifikimi i parasë (neni 244 par. 1) do të konsiderohet si vepër penale, vetëm po qe se është bërë me qëllim që paraja e falsifikuar të vihet në qarkullim. Në këtë shembull shihet se nëse mungon ky qëllim, nuk do të konsiderohet se është kryer kjo vepër penale. Ose rasti tjetër, nëse marrja e sendit të huaj është bërë me qëllim të përvetësimit, do të ekzistojë vepra penale e vjedhjes (neni 252) mirëpo, nëse marrja e sendit të huaj është bërë me qëllim që personi vetëm ta përdorë atë, atëherë do të ekzistojë vepra penale e marrjes së pasurisë së huaj (neni 258). II. Rrezikshmëria shoqërore e veprës penale si komponente materiale e kundërligjshmërisë Rrezikshmëria është tipar social dhe element material, komponente materiale e kundërligjshmërisë, përkatësisht e veprës penale dhe, si e tillë, ajo konsiderohet veprim i ndaluar. Rrezikshmëria është presupozim i veprës penale, është pjesë përbërse e veprës penale.Andaj nuk mund të konsiderohet vepër penale ajo vepër që nuk është e rrezikshme për një bashkësi të caktuar shoqërore. Në Kodin Penal të Kosovës, ngjashëm me kodet penale të shteteve të Evropës Perëndimore, rrezikshmëria shoqërore nuk ceket në mënyrë të veçantë si element i figurës së veprës penale, ngase kjo nënkuptohet, është imanente në çdo vepër penale. Rrezikshmëria është bazë, fundament i kundërligjshmërisë. Mund të konsiderohet vepër e kundërligjshme si vepër penale vetëm ajo vepër që është edhe e rrezikshme. Lidhur me rrezikshmërinë si komponente e kundërligjshmërisë, duhet theksuar se në të drejtën penale nuk konsiderohet çdo vepër shoqërore e rrezikshme si vepër penale. Për t’u konsideruar një veprim i rrezikshëm si vepër penale, është e domosdoshme që ai veprim të manifestohet me një shkallë më të lartë të rrezikshmërisë dhe të jetë i përcaktuar me ligj si vepër penale. Kjo për faktin se ekzistojnë një mori veprash të tjera të dëmshme dhe të ndaluara me ligj, por për shkak se posedojnë një dozë më të vogël të rrezikshmërisë, nuk konsiderohen si vepra penale por, fjala vjen, si kundërvajtje, delikte civile etj. Nga kjo del se çdo vepër e rrezikshme nuk konsiderohet vepër penale, kurse çdo vepër penale është edhe e rrezikshme.

Nocioni i rrezikshmërisë dhe intensiteti i saj, si element material i veprës penale, është relativ dhe për nga përmbajtja, është me karakter dinamik. Ky nocion ka karakter relativ dhe dinamik, ngase rrezikshmëria vlerësohet duke pasur parasysh kohën në të cilën është ndërmarrë ndojnë veprim dhe duke pasur parasysh rrethanat në të cilat jeton një bashkësi. Kështu, p.sh., te ne në Kosovë, në rrethanat shoqëroro-ekonomike, që kanë qenë të pranishme menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, çdo tregti e pakontrolluar ka paraqitur rrezikshmëri për ndarje të drejtë, për çka është konsideruar si vepër penale, kurse tani pjesa më e madhe e tregtisë zhvillohet pa kontrollin e aparatit shtetëror. 1. Shkallëzimi i rrezikshmërisë Rrezikshmëria shoqërore e veprës penale mund të jetë me intensitet të ndryshëm. Disa vepra penale janë më pak të rrezikshme, disa më shumë. Kështu, p.sh., vrasja është më e rrezikshme se lëndimi i lehtë apo lëndimi i rëndë trupor; vjedhja është më e rrezikshme se fyerja etj. Madje, disa vepra penale të caktuara nuk janë me rrezikshmëri të njëjtë në të gjitha periudhat e zhvillimit të një shoqërie. Nga kjo rezulton se nocioni i rrezikshmërisë së disa veprave penale është i ndryshueshëm dhe, varësisht prej kësaj, ajo mund të shkallëzohet. Shkallëzimi i rrezikshmërisë shoqërore bëhet duke marrë parasysh intensitetin dhe rëndësinë e së mirës juridike që është rrezikuar apo dëmtuar. Shkalla e rrezikshmërisë përcaktohet edhe duke marrë parasysh mënyrën e kryerjes së veprës, mjetet me të cilat është rrezikuar apo dëmtuar e mira juridike, koha e kryerjes, vendi i kryerjes etj. Gjithashtu, shkalla e rrezikshmërisë varet edhe nga vetë kryerësi (subjekti) i veprës penale, siç është motivi për të cilin personi e ka kryer veprën, jeta e tij e mëparshme, a është ai recidivist apo jo etj. Nga kjo rezulton se rrezikshmëria është nocion objektivo-subjektiv, ngase ngërthen në vete komponente objektive që i përkasin veprës penale dhe komponente subjektive që i përkasin personalitetit të kryerësit të veprës penale. Duke u mbështetur në shkallën e rrezikshmërisë, përcaktohet pesha e veprës penale. Kështu, në rastet kur rrezikshmëria është më e madhe, edhe vepra penale konsiderohet më e rëndë dhe anasjelltas, kur rrezikshmëria është më e vogël, edhe vepra penale konsiderohet më e lehtë. Shkalla e rrezikshmërisë së veprës penale shprehet posaçërisht te sanksionet penale. Kështu, për veprat penale më të rrezikshme në ligj parashikohen lloje dhe masa të dënimeve më të rënda. 2. Rrezikshmëria e përgjithshme dhe e posaçme Rrezikshmëria e përgjithshme është ajo rrezikshmëri e veprës penale që është përcaktuar në ligj, në mënyrë të përgjithshme (abstrakte) përnjë numër të pacaktuar të rasteve. Pra, përcaktimin e nocionit të rrezikshmërisë shoqërore në mënyrë të përgjithshme e bën

ligjdhënësi. Kështu, p.sh., të gjitha llojet e veprave penale të vrasjes apo të plagosjes janë të rrezikshme dhe kjo rrezikshmëri është me karakter të përgjithshëm, universal. Përcaktimi i rrezikshmërisë së përgjithshme në legjislacionin penal ka rëndësi të madhe për politikën kriminale dhe, në kuadrin e saj, edhe në zbatimin e politikës ndëshkuese nga ana e organeve të jurisprudencës. Gjithashtu përcaktimi i nocionit abstrakt të rrezikshmërisë së llojeve të caktuara të veprave penale, shërben si bazë për konceptimin e sistemit të sanksioneve penale në pjesën e posaçme të legjislacionit penal. Rrezikshmëria e posaçme shprehet me kryerjen e veprës penale konkrete në kuadrin e llojit të njëjtë të veprave penale. Përcaktimin e shkallës së rrezikshmërisë së posaçme të veprës penale të caktuar e bën gjykata në çdo rast konkret, duke marrë parasysh veprën penale të kryer në tërësinë e saj , siç është intensiteti i rrezikimit apo dëmtimit të së mirës juridike, mjetet me të cilat është kryer, vendi dhe koha e kryerjes, motivet apo qëllimet e kryerësit etj. Përcaktimi i rrezikshmërisë ka rëndësi ngase me anë të saj bëhet dallimi midis veprave penale të njëjta. Kështu, p.sh. personi A. me kryerjen e veprës penale të shpërdorimit përvetëson 50.000 _, kurse personi B. 150.000 _. Këtu, edhe pse është fjala për vepër penale të njëjtë, rrezikshmëria e veprës penale të personit A. është më e madhe sesa ajo e veprës penale të personit B., andaj edhe do të ndëshkohen me masa të ndryshme të dënimeve, përkatësisht personi B. do të ndëshkohet me dënim më të rëndë se personi A. Nga kjo rezulton se me anë të përcaktimit të rrezikshmërisë shoqërore të posaçme, në praktikën gjyqësore bëhet dallimi midis veprave penale të njëjta. Gjithashtu, rrezikshmëria e posaçme, siç pamë, ka rëndësi edhe për matjen e dënimit. III. Marrëdhënia midis kundërligjshmërisë dhe rrezikshmërisë Në të shumtën e rasteve kundërligjshmëria dhe rrezikshmëria shoqërore, si dy elemente të përgjithshme të veprës penale, janë të lidhura ngushtë mes vete, janë koherente dhe përputhen. Kështu, një vepër e cila është e kundërligjshme, është edhe e rrezikshme për individin dhe shoqërinë. Pohimi i këtillë u verifikua edhe kur folëm për kuptimin formal dhe material të kundërligjshmërisë. Pamë se kuptimi material i kundërligjshmërisë qëndron në rrezikshmërin shoqërore, në pasojën e dëmshme të veprës penale. Me realizimin e kundërligjshmërisë, në kuptimin formal, në të shumtën e rasteve realizohet edhe nocioni i kundërligjshmërisë, në kuptimin material - realizohet rrezikshmëria shoqërore. Mirëpo, mund të ndodhë që midis kundërligjshmërisë, në kuptimin formal, dhe kundërligjshmërisë, në kuptimin material, përkatësisht rrezikshmërisë shoqërore, të shkaktohet mospajtueshmëria, pra që këto dy komponente të mos përputhen. Kështu, p.sh., një vepër, e cila me rastin e nxjerrjes së ligjit është përcaktuar si e kundërligjshme dhe e rrezikshme për shoqërinë, pas një periudhe të caktuar, për shkak të ndryshimit të marrëdhënieve shoqëroro-ekonomike dhe politike, mund të pushojë të jetë e rrezikshme për shoqërinë. Në rastet e këtilla i jepet përparësi dimensionit material të kundërligjshmërisë, ngase kjo është më e rëndësishme dhe në këtë

mënyrë konsiderohet se vepra penale nuk ekziston. Gjithashtu mund të ndodhë edhe situata e kundërt. Rrjedhimisht, mund të ndodhë që ndonjë vepër apo sjellje, e cila në kohën kur është nxjerrë ligji nuk është konsideruar e kundërligjshme, ndërkohë, për shkak të ndryshimit të rrethanave shoqëroro-ekonomike, ajo të marrë tipare të rrezikshmërisë shoqërore. Konsiderohet se edhe në këso raste nuk ekziston vepra penale, sepse për t’u konsideruar një vepër si vepër penale duhet që, përveç rrezikshmërisë, të jetë e përcaktuar edhe me ligj si vepër e kundërligjshme.Nga kjo del se kundërligjshmëria dhe rrezikshmëria, si dy elemente të përgjithshme të veprës penale, duhet të përmbushen në mënyrë kumulative në çdo rast konkret. Përndryshe, siç pamë, mungesa e njërit apo tjetrit element shkakton mosekzistimin e veprës penale. V. Kundërligjshmëria si element i figurës së disa veprave penale Përkundër faktit se kundërligjshmëria është element i përgjithshëm dhe konstitutiv i çdo vepre penale, kjo në të shumtën e rasteve nuk futet në përshkrimin ligjor të figurës së veprës penale. Kështu, p.sh., në nenin 146 të Kodit Penal nuk thuhet “kush e privon tjetrin nga jeta në mënyrë të kundërligjshme” ose në nenin 154 nuk thuhet “kush e plagos tjetrin rëndë apo ia dëmton shëndetin rënd në mënyrë të kundërligjshme” etj. por thuhet vetëm “kush e privon tjetrin nga jeta” apo “kush e plagos tjetrin rëndë apo ia dëmton rëndë shëndetin”. Elementi i kundërligjmërisë, si tipar i përgjithshëm i çdo vepre penale, në të shumtën e rasteve nuk futet, nuk figuron në përshkrimin e figurës së veprës penale, ngase ekziston prezumimi i përgjithshëm se çdo vepër penale është e kundërligjshme. Një supozimi i këtillë është plotësisht i arsyeshëm, sepse, nëse një vepër nuk është e kundërligjshme, ajo nuk mund të konsiderohet si vepër penale. Mirëpo, përkundër këtij supozimi, edhe pse në raste të rralla, kundërligjshmëria figuron shprehimisht në përshkrimin e figurës së posaçme të veprës penale. Në këto raste ajo zakonisht është thënë me fjalët “në mënyrë të kundërligjshme”, “të paautorizuar” etj. Kështu, p.sh., në nenin 162 të Kodit Penal thuhet shprehimisht: “Kushdo që personin tjetër në mënyrë të kundërligjshme e burgos, e mbanë të mbyllur, ose në ndonjë mënyrë tjetër e privon nga liria...”; neni 166: “Kush në mënyrë të paligjshme hyn në banesë të huaj ose në lokale të mbyllura...” Shtrohet pyetja se për çfarë arsye në disa raste ligjdhënësi e vë në dukje shprehimisht kundërligjshmërinë, si element të figurës së veprës penale të caktuar, ndërsa te shumica e veprave penale nuk ka vepruar kështu. Lidhur me këtë, në të drejtën penale ekzistojnë mendime të ndryshme. Mirëpo, sipas të gjitha gjasave, ligjdhënësi këtë element e ka theksuar veçmas në figurën e disa veprave, të cilat në të shumtën e rasteve janë të lejuara, përkatësisht të cila, në të shumtën e rasteve, kryhen në bazë të autorizimeve ligjore. Për shembull, heqja e lirisë në të shumtën e rasteve bëhet në bazë të autorizimeve ligjore apo në bazë të aktgjykimit të formës së prerë dhe nuk është vepër penale. Mirëpo, siç pamë, kjo mund të bëhet edhe në mënyrë të kundërligjshme, gjë që në këso raste konsiderohet vepër

penale. Kështu, me futjen e “kundërligjshmërisë” në figurën e këtyre veprave penale, ligjdhënësi ka për qëllim të bëjë të qartë, të nënvizojë se cilat vepra janë të lejuara dhe cilat të palejuara, të kundërligjshme. SHKAQET TË CILAT E PËRJASHTOJNË KUNDËRLIGJSHMËRINË I. Vështrime të përgjithshme Në të shumtën e rasteve të gjitha veprat që kanë elemente të përgjithshme dhe të posaçme të figurës konkrete të veprës penale, siç pamë më lart, konsiderohen edhe vepra të kundërligjshme. Mirëpo, përkundër kësaj, ekzistojnë shkaqe apo rrethana të përcaktuara me norma penalo-juridike, të cilat në rastin konkret, në situatën e caktuar, për shkak të bashkëndodhjes së rrethanave përkatëse, veprën e bëjnë të lejuar, edhe pse ajo i përmban të gjitha tiparet e veprës penale. Këto janë të ashtuquajturat norma permisive apo norma që lejojnë veprimet e caktuara, të cilat përndryshe janë veprime të ndaluara e që konsiderohen vepra penale. Meqë është e pamundur të përmenden të gjitha shkaqet që mund ta përjashtojnë kundërligjshmërinë, në vazhdim do të flasim për ato më të rëndësishmet. Për arsye pedagogjike, shkaqet më të rëndësishme që mund ta përjashtojnë kundërligjshmërinë i kemi ndarë në tri grupe: 1) shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas pjesës së përgjithshme të K.P. 2) shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas pjesës së posaçme të Kodit Penal 3) shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas degëve të tjera të drejtësisë. II.Shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas pjesës së përgjithshme të kodit penal Kodi Penal, në pjesën e tij të përgjithshme, parashikon dy norma permisive, me të cilat përjashtohet kundërligjshmëria në rast se përmbushen kushtet e caktuara. Këto janë : 1. Mbrojtja e nevojshme (neni 8) dhe 2. Nevoja ekstreme (neni 9). Sipas këtyre dy neneve, edhe pse veprat e kryera posedojnë të gjitha tiparet ligjore të veprave penale, nuk konsiderohen vepra të tilla, ngase, siç do të shohim, janë kryer në rrethana në të cilat personi i ka mbrojtur të mirat juridike nga sulmi i kundërligjshëm apo nga rreziku të cilin nuk e ka shkaktuar ai vetë. Gjithashtu, si shkaqe apo rrethana të përgjithshme, sipas pjesës së përgjithshme të Kodit Penal, të cilat e përjashtojnë kundërligjshmërinë, janë edhe dhuna dhe kanosja, vepra me rëndësis të vogël (neni 7) dhe urdhrat nga lart (neni 10). III. MBROJTJA E NEVOJSHME 1. Nocioni dhe arsyeshmëria e mbrojtes së nevojshme.

Mbrojtja e nevojshme do të ekzistojë, p.sh., në rastin kur personi A. e sulmon me thikë personin B., mirëpo personi B., duke mbrojtur jetën e vet, e vret personin A. Siç shihet nga ky shembull, me rastin e mbrojtes së nevojshme, realizohen të gjitha tiparet e veprës penale të vrasjes, mirëpo, meqë vepra është kryer në mbrojtje të nevojshme, konsiderohet se vepra penale nuk ekziston, sepse në këtë rast, si dhe në rastet e këtilla, i sulmuari ka të drejtë të zmbraps sulmin e kundërligjshëm. Në nenin 8, par.1 të Kodit Penal thuhet shprehimisht se nuk është vepër penale ajo vepër që është kryer në mbrojtje të nevojshme. Në paragrafin 2 të nenit 8, Kodi Penal e përcakton kështu nocionin e mbrojtjes së nevojshme: “Mbrojtja e nevojshme është mbrojtje e cila është e domosdoshme për të zmbrapsur sulmin e kundërligjshëm, real dhe të atëçastshëm ndaj vetes ose ndaj një personi tjetër, me kusht që karakteri i mbrojtjes të jetë në proporcion me shkallën e rrezikut që paraqet sulmi”. Në të drejtën penale të Francës, mbrojtja e nevojshme quhet mbrojtje e ligjshme. Emërtimi i këtillë i këtij institucioni është i arsyeshëm, ngase kjo mbrojtje lejohet me ligj. Sidoqoftë, mbrojtjen e nevojshme, si institucion që e përjashton kundërligjshmërinë, së këndejmi edhe veprën penale, e njohin të gjitha të drejtat penale të shteteve bashkëkohore. Kjo ka qenë e njohur edhe në të drejtën romake . Nga nocioni i mbrojtjes së nevojshme del se për t’u konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme, duhet të shfaqen sulmi dhe mbrojtja. Sulmi dhe mbrojtja njëherësh janë dy elementet kryesore të mbrojtjes së nevojshme, të cilat duhet t’i përmbushin kushtet e caktuara. Përndryshe, siç do të shohim në vazhdim, nëse këto dy elemente kryesore nuk shfaqen në kushtet dhe sipas rregullave të caktuara me ligj, nuk mund të bëhet fjalë për ekzistimin e mbrojtjes së nevojshme. 1. Sulmi Sulmi dhe kushtet që duhet të përmbushen me rastin e sulmit. Sulm është çdo veprim i njeriut i cili është i drejtuar në dëmtimin apo rrezikimin e ndonjë të mire juridike. Zakonisht sulmi mund të kryhet vetëm me veprim. Mirëpo sulmi mund të kryhet edhe me mosveprim. Për shembull, mjeku i ndihmës së shpejtë refuzon t’i japë ndihmën mjekësore personit që gjendet në gjendje rreziku për jetën. Në një rast të tillë, çdo person mund ta detyrojë mjekun që ta kryejë detyrën e vet. Kushtet të cilat duhet të përmbushen me rastin e sulmit: 1. Sulmues duhet të jetë njeriu. Për të ekzistuar mbrojtja e nevojshme, sulmi duhet të ndërmerret nga njeriu. Disa teoricienë janë të mendimit se sulmi mund të vijë edhe nga shtazët, egërsirat apo fuqitë mbinatyrore. Në të drejtën tonë penale, në rastet kur sulmi vjen nga shtazët, egërsirat apo fuqitë mbinatyrore, konsiderohet se ekziston nevoja ekstreme. Përndryshe, sulmi mund të ndërmerret nga çdo person, nga personi madhor, nga i mituri, nga fëmija apo personi i sëmurë psikik. Sulmi mund të ndërmerret me qëllim, nga pakujdesia apo rastësisht.

2. Sulmi mund të jetë i drejtuar kundër çdo të mire.- Kodi ynë Penal nuk i përmend të mirat juridike, të cilat mund të jenë objekt i sulmit, por flet në përgjithësi për zmbrapsjen e sulmit prej vetes apo tjetrit. Nga kjo rezulton se sulmi mund të jetë i drejtuar jo vetëm ndaj të mirave juridike që janë të mbrojtura me të drejtën penale, por edhe ndaj të mirave juridike që mbrohen edhe me degë të tjera të drejtësisë. Kësisoj, sulmi mund të jetë i drejtuar ndaj të mirave juridike që u përkasin personave fizikë, personave juridikë, sigurisë apo integritetit territorial të Kosovës etj. Mirëpo në jetën e përditshme më së shpeshti sulmohet jeta e njeriut, integriteti trupor dhe pasuria. 3. Sulmi duhet të jetë i kundërligjshëm.- Sulmi është i kundërligjshëm kur është në kundërshtim me ndonjë normë juridike. Përkatësisht, sulmi është i kundërligjshëm kur sulmuesi nuk ka kurrfarë autorizimesh juridike për veprimtarinë e vet, kur veprimtaria e vet cenon sistemin juridik. Nga kushti që sulmi duhet të jetë i kundërligjshëm del se sulmi që ndërmerret në bazë të ndonjë autorizimi ligjor, nuk është i kundërligjshëm dhe kundër një sulmi të tillë nuk është e lejuar mbrojtja e nevojshme. Kështu, p.sh., nuk është e lejuar mbrojtja e nevojshme ndaj policit, i cili në bazë të urdhrit të ligjshëm e privon nga liria personin e caktuar ose qytetari nuk mund t’u kundërshtojë organeve të ndjekjes penale që të bëjnë në bazë të ligjit bastisjen (kontrollin) e banesës së tij. Mirëpo, po qe se personi i autorizuar zyrtar tejkalon autorizimet e veta, atëherë ky lloj tejkalimi konsiderohet sulm i kundërligjshëm dhe kundër tij është e lejuar mbrojtja e nevojshme. Prej kërkesës që sulmi duhet të jetë i kundërligjshëm rrjedh parimi sipas të cilit nuk është e lejuar mbrojtja e nevojshme kundër personit që mbrohet në mbrojtje të nevojshme (mbrojtja e nevojshme kundër mbrojtjes së nevojshme). 4. Sulmi duhet të jetë i atëçastshëm (aktual).- Në kuptimin e mbrojtjes së nevojshme, sulmi konsiderohet i atëçastshëm në rastet kur ai në çdo moment pritet se do të fillojë, kur ka filluar të veprojë dhe gjersa të zgjasë, përkatësisht gjer të përfundojë. Së këndejmi del se nuk është e lejuar mbrojtja ndaj ndonjë sulmi që do të pasojë pas një kohe dhe as mbrojtja ndaj sulmit i cili ka përfunduar, ka pushuar së vepruari. Sulmi konsiderohet se mund të pritet në çdo moment në rastet kur mund të fillojë aty për aty, menjëherë. Sulmi konsiderohet se pritet të fillojë në çdo moment në rastim kur, p.sh., në grindje e sipër midis dy personave, njëri prej tyre mbush revolen apo nxjerr thikën nga këllëfi. Mbushja e revoles me predha apo nxjerrja e thikës janë veprime paraprake të cilat, vështruar objektivisht, bëjnë qartë të ditur se sulmi pritet të fillojë çdo moment. Apo rasti tjetër, p.sh., nëse personi A., me thikë në dorë, ndjek personin B. me qëllim që t’i bjerë dhe, nëse personi B., porsa i afrohet personi A., nxjerr revolen dhe shkrep në të. Në këso rastesh, në teori dhe në praktikë, konsiderohet se mbrojtja është e atëçastshme me sulmin, edhe pse ai ende nuk ka filluar, mirëpo në çdo moment është pritur të fillojë. Pra sulmi konsiderohet i atëçastshëm edhe atëherë kur ai ende nuk ka filluar, mirëpo në çdo moment pritet të fillojë. Kjo gjendje çmohet nga ana e gjykatës sipas të gjitha rethanave konkrete. Situata është më e qartë në rastet kur sulmi ka filluar të veprojë. Në rastet e këtilla, mbrojtja mund të ndërmerret menjëherë dhe mund të zgjasë gjersa zgjat edhe sulmi. Në

momentin kur sulmi pushon së vepruari apo kur sulmi refuzohet apo zotërohet, duhet të pushojë (të ndalet) edhe mbrojtja. Kështu, p.sh., nëse sulmuesi ka pushuar së vepruari ose sulmi është zmbrapsur, çdo veprim i mëtejshëm i personit i cili ka qenë i sulmuar, nuk do të konsiderohet mbrojtje e nevojshme. Përkundrazi, veprimet që ndërmerren pas përfundimit apo zmbrapsjes së sulmit, konsiderohen si vepra penale të kryera për shkak të hakmarrjes, frikës, afektit apo motiveve të tjera. Mirëpo, nëse vjedhësi është duke ikur me sendet e vjedhura, konsiderohet se ekziston sulmi përderisa vjedhësi mban në dorë sendet e vjedhura. 5. Sulmi duhet të jetë i vërtetë.- Për t’u konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme, sulmi duhet të jetë i vërtetë, të ekzistojë realisht. Nëse ndokush gabimisht mendon se është i sulmuar dhe, duke qenë në lajthitje, e lëndon apo e privon nga jeta “sulmuesin”, në këso rastesh bëhet fjalë për mbrojtje të nevojshme fiktive, të kujtuar apo, siç quhet ndryshe në të drejtën penale, mbrojtje e nevojshme putative. Për shembull, nëse personi A., me qëllim që të tallet me personin B., në e sulmon errësirë këtë me revole fëmijësh, kurse personi B., duke menduar se sulmi është i vërtetë, e vret “sulmuesin” - personin A. Në këso rastesh nuk ekziston mbrojtja e nevojshme, ngase, siç shohim, sulmi nuk është i vërtetë. Mbrojtja e nevojshme putative nuk e përjashton ekzistimin e veprës penale, mirëpo mund të jetë bazë apo rrethanë që e përjashton fajësinë, e me këtë edhe ndëshkimin. Përkatësisht, te mbrojtja e nevojshme putative është fjala për veprën që është kryer në lajthim në fakt (real), andaj përgjegjësia penale zgjidhet në bazë të nenit 18 të Kodit Penal, nen ky me të cilin në përgjithësi janë përcaktuar zgjidhjet për rastet e veprave penale të kryera në lajthimin në fakt (real). Sipas paragrafit 2 të nenit 18, nëse konstatohet se kryerësi, po të ishte sa duhet i kujdesshëm, do të dinte se sulmi nuk është i vërtetë, atëherë ai do të përgjigjet për veprën e kryer nga pakujdesia, nëse me ligj parashikohet ndëshkimi edhe për veprën e kryer nga pakujdesia. Në rastet e kundërta, nëse konstatohet se edhe me kujdesin e duhur, personi nuk ka mundur të dijë se sulmi nuk ka qenë i vërtetë, atëherë një person i tillë nuk mund të ndëshkohet, ngase është gjendur në lajthimin real të pamënjanuar. Kjo situatë është zgjidhur në paragrafin 1 të nenit 18 të Kodit Penal, në të cilin thuhet: “Personi nuk është penalisht përgjegjës, nëse në kohën e kryerjes së veprës penale nuk ka qenë i vetëdijshëm për ndonjë nga tiparet e asaj vepre ose gabimisht ka menduar se ekzistonin rrethanat, të cilat, po të ekzistonin në fakt, kjo vepër do të ishte e lejuar”. 2. Mbrojtja Mbrojtja është çdo veprim i njeriut, me të cilin dëmtohet apo rrezikohet ndonjë e mirë nga sulmuesi. Zakonisht, me rastin e mbrojtjes sulmi zmbrapset prej vetes apo prej të mirave juridike vetjake. Mirëpo, siç pamë nga përkufizimi i këtij institucioni, mbrojtja e nevojshme ekziston edhe në rastet kur sulmi zmbrapset edhe nga personi i tretë. Për shembull, nëse personi A. e sulmon personin B., kurse personi C., me qëllim që ta zmbraps këtë sulm, e dëmton apo e rrezikon ndonjë të mirë juridike të personit A.

Në teorinë e së drejtës penale mbrojtja e nevojshme e këtillë emërtohet edhe si ndihmë e nevojshme apo e domosdoshme. Kushtet të cilat duhet të përmbushen me rastin e mbrojtjes (zmbrapsjes së sulmit) 1. Mbrojtja duhet të jetë e drejtuar kundër sulmuesit. Për t’u konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme, veprimet e mbrojtjes duhet të jenë të drejtuara kundër sulmuesit, kundër asaj të mire juridike të sulmuesit, e cila është e nevojshme për zmbrapsjen e sulmit (p.sh. kundër trupit, jetës, pasurisë etj.). Në rastet kur gjatë mbrojtjes është dëmtuar e mira juridike e personit të tretë, atëherë nuk ekziston mbrojtja e nevojshme, por eventualisht mund të shprehet nevoja ekstreme. Mirëpo, nëse sulmuesi si mjet sulmi përdor mjetet e personit të tretë, atëherë i sulmuari, gjatë mbrojtjes, ka të drejtë t’i dëmtojë apo asgjësojë edhe këto të mira juridike (mjetet e personit të tretë). 2. Mbrojtja duhet të jetë domosdo e nevojshme për zmbrapsjen e sulmit. Për t’u konsideruar një mbrojtje si mbrojtje e nevojshme, ajo duhet të jetë domosdo e nevojshme që personi prej vetes apo tjetrit të zmbraps sulmin. Rrjedhimisht, një mbrojtje konsiderohet e nevojshme në rastet kur konstatohet se nuk ka mundur të zmbrapset sulmi pa iu shkaktuar ndonjë dëmtim sulmuesit. Se a ka qenë mbrojtja domosdo e nevojshme, është çështje faktike, të cilën gjykata e konstaton në çdo rast konkret. Për shembull, nëse një fëmijë i moshës 12- vjeçare e sulmon me shkop një person të rritur dhe fizikisht të zhvilluar, i sulmuari nuk mund të arsyetohet se ka vepruar në mbrojtje të nevojshme nëse me rastin e zmbrapsjes së sulmit fëmijës i ka shkaktuar plagë të rënda apo e ka privuar nga jeta. Mbrojtja e këtillë në këtë rast nuk ka qenë domosdo e nevojshme, sepse personi i rritur sulmin e fëmijës ka mundur ta zmbraps edhe pa shkaktuar plagosje apo vrasje. Me anë të kushtit ligjor që mbrojtja duhet të jetë domosdo e nevojshme, janë përcaktuar kufijtë e mbrojtjes së nevojshme. Me anë të këtij kushti shprehet parimi se nuk është e lejuar mbrojtja e nevojshme në mënyrë të pakufizuar. Përkundrazi, mbrojtja e nevojshme mund ta ushtrojë funksionin e mbrojtjes dhe të vetëmbrojtjes vetëm në rastet kur vërtet ka qenë domosdo e nevojshme për evitimin e sulmit. Mirëpo, edhe pse në të drejtën penale kërkohet që mbrojtja të jetë domosdo e nevojshme, kjo nuk do të thotë se personi i cili është sulmuar është i detyruar që të ikën, të fshihet nga sulmuesi, t’i shmanget rrugës në të cilën është duke pritur sulmuesi, që ta thirrë dikë në ndihmë etj. Gjithashtu nga i sulmuari nuk kërkohet që, duke i sakrifikuar disa të mira të veta, ta evitojë sulmin. 3.Mbrojtja duhet të jetë proporcionale me intensitetin e sulmit. Për të qenë mbrojtja domosdo e nevojshme, ajo duhet të ekzistojë në proporcionalitet (përpjesëtueshmëri) midis intensitetit të sulmit dhe mbrojtjes. Parimi i proporcionalitetit është parim i përgjithshëm i drejtësisë, i cili vlen jo vetëm në situatat konflikte, siç është rasti me mbrojtjen e nevojshme, por vlen edhe për organet shtetërore gjatë ushtrimit të funksioneve të mbrojtjes së të mirave juridike.

Me anë të kriterit që mbrojtja duhet të jetë proporcionale me intensitetin e sulmit janë vënë kufijtë e mbrojtjes së nevojshme. Rrjedhimisht, sipas këtij kriteri mbrojtja duhet të jetë e natyrës dhe e intensitetit të tillë e cila është e mjaftueshme që të zmbrapset sulmi. Masa dhe intensiteti i lejueshmërisë së mbrojtjes varet p.sh. prej qëllimit të sulmuesit, mjeteve që i përdorë me rastin e sulmit, forcës fizike të sulmuesit, mjeteve që posedon i sulmuari etj. Në rastet kur i sulmuari ka mundësi dhe kohë që të zgjedhë mënyrën dhe mjetet për mbrojtje, ai duhet të përdorë atë mënyrë dhe ato mjete të cilat sulmuesit i shkaktojnë lëndime më të lehta. Mirëpo, lidhur me këtë duhet theksuar se në teorinë e së drejtës penale dhe në praktikë, përpjesëshmëria midis intensitetit të sulmit dhe mbrojtjes, nuk do të thotë se këtu kërkohet një ekuivalencë e plotë midis së keqes së kanosur dhe së keqes e cila është shkaktuar me rastin e zmbrapsjes së sulmit. Përkundrazi, do të konsiderohet se ekziston mbrojtja e nevojshme edhe në rastet kur e keqja (dëmtimi) i shkaktuar me rastin e zmbrapsjes së sulmit është më e madhe se e keqja që është kanosur të shkaktohet nga sulmi. Zgjidhje të këtilla ndeshim në një varg vendimesh të gjykatës supreme. Nga kjo rezulton se do të konsiderohet se ekziston përpjesëshmëria, proporcionaliteti midis mbrojtjes dhe zmbrapsjes së sulmit edhe në rastet kur e keqja e shkaktuar është më e madhe se e keqja e kanosur, nëse konstatohet se mbrojtja ka qenë domosdo e nevojshme që të zmbrapset sulmi i atëçastshëm dhe i kundërligjshëm. Mirëpo nuk do të konsiderohet se ekziston mbrojtja e nevojshme në rastet kur shprehet një disproporcionalitet i madh midis dëmtimit i cili është shkaktuar gjatë mbrojtjes dhe dëmtimit që është kanosur apo është shkaktuar nga sulmi. Për shembull, nuk do të konsiderohet se ekziston mbrojtja e nevojshme nëse vritet fëmija i cili është hasur duke vjedhur qershi apo vrasja e personit për shkak të fyerjes apo rënies shpullë apo një rast që ka ndodhur në komunën e Prishtinës kur rojtari i parkut qëllon me armë fëmijën, i cili ka qenë duke kullotur lopën në parkun e qytetit. Ose, një rast i ngjashëm që ka ndodhur në Gjermani, kur pronari i hotelit shtënë me armë në mysafirë të cilët kanë thyer gota dhe shishe në lokalin e tij. Në këto dhe raste të ngjashme shihet qartë se nuk mund të konsiderohet se ekziston mbrojtja e nevojshme nëse edhe për rrezikimet apo dëmtimet e vogla lejohen dëmtime të mëdha. Së këndejmi rrjedh edhe përfundimi se nuk është e lejuar mbrojtja e nevojshme në rastet kur intensiteti i dëmit të shkaktuar nuk qëndron në kurrfarë proporcionaliteti me intensitetin e sulmit. 3. Tejkalimi i mbrojtjes së nevojshme Tejkalimi apo kapërcimi i mbrojtjes së nevojshme shprehet në rastet kur mbrojtja nuk është proporcionale me sulmin apo kur mbrojtja ndërmerret pasi që është zmbrapsur ose ka pushuar së vepruari sulmi. Se kur nuk është mbrojtja proporcionale me intensitetin e sulmit, pamë në shembujt e cekur kur personi i kopshtit vret fëmijën e zënë në vjedhjen e qershive etj. Kurse konsiderohet se mbrojtja është ndërmarrë pasi që sulmi është zmbrapsur (zotëruar) në rastin kur p.sh. i sulmuari ka sukses që t’ia thyejë dorën dhe t’ia marrë thikën

sulmuesit, e mandej po me atë thikë i shkakton plagë vdekjeprurëse. Ndërsa sulmi ka pushuar së vepruari kur, p.sh., sulmuesi pasi që i shkakton disa të qëlluara të sulmuarit, e ndërpren veprimin dhe fillon të tërhiqet, kurse i sulmuari vrapon në drejtim të tij dhe i shkakton plagë të rënda apo e vret. Lidhur me situatat e këtilla, në paragrafin 3 të nenit 8 të Kodit Penal parashikohet: “Disproporcioni ndërmjet sulmit dhe zmbrapsjes së sulmit konsiderohet tejkalim i kufijve të mbrojtjes së nevojshme”. Në të gjitha rastet kur i sulmuari i kapërcen, i tejkalon kufijtë e mbrojtjes së nevojshme, çdo dëmtim që i shkakton sulmuesit konsiderohet vepër penale dhe personi i këtillë përgjigjet penalisht sikur për çdo vepër tjetër penale. Mirëpo, edhe pse vepra (dëmtimi) që kryhet me rastin e tejkalimit të mbrojtjes së nevojshme konsiderohet vepër penale, Kodi ynë penal parashikon mundësinë që kryerësi i veprës penale të këtillë të dënohet më butë, madje edhe të lirohet nga dënimi. Zgjidhja e këtillë është parashikuar shprehimisht në paragrafin 4 të nenit 8 të Kodit Penal: “Kryerësi i cili i tejkalon kufijtë e mbrojtjes së nevojshme, mund të dënohet më lehtë. Nëse kryerësi tejkalon kufijtë për shkak të tronditjes së fortë apo frikës të shkaktuar nga sulmi, ai mund të lirohet nga dënimi”. Sipas kësaj dispozite të Kodit Penal, rezulton qartë se në rastet kur vepra penale është kryer në kapërcimin e mbrojtjes së nevojshme mund të shprehen dy zgjidhje: a) që kryerësi të dënohet më butë ose b) që kryerësi të lirohet nga dënimi. a) Në praktikën gjyqësore zbutja e dënimit bëhet zakonisht në rastet kur për shkak të tronditjes së fortë psikike ose frikës, intensiteti i mbrojtjes ka qenë më i madh se intensiteti i sulmit dhe për këtë është shkaktuar lëndim më i madh se lëndimi që është kanosur të shkaktohet. Mundësia e zbutjes së dënimit për veprën penale të kryer në kapërcimin e kufijve të mbrojtjes së nevojshme është reale dhe e arsyeshme ngase për shkak të gjendjes psikike në të cilën gjendet personi i sulmuar nuk ka mundësi që të vlerësojë drejt se deri në çfarë mase mbrojtja është e domosdoshme që të zmbrapset sulmi. Kjo për faktin se, zakonisht, sulmi shkakton frikë dhe instinktivisht aktivizon mekanizmin e vetëmbrojtjes. b) Lirimi nga dënimi mund të bëhet në rastet kur kapërcimi i kufijve të mbrojtjes së nevojshme është bërë për shkak të tronditjes së fortë psikike ose frikës së madhe. Këtu nuk është fjala për tronditjen psikike apo frikën e cila zakonisht shkaktohet te personat ndaj të cilëve është i drejtuar sulmi, e cila gjendje, siç cekëm, mund të merret si arsye për zbutjen e dënimit, por këtu është fjala për tronditje të forta psikike apo frika të mëdha të cilat mund ta çojnë personin e sulmuar edhe në gjendje afektive, në të ashtuquajturat gjendje afektive stenike apo astenike. Së këndejmi, siç cekëm më sipër, në rastet kur gjykata konstaton se personi tejkalimin e mbrojtjes së nevojshme e ka bërë për shkak të tronditjes së fortë psikike apo frikës të shkaktuar nga sulmi, kryerësi i këtillë mund të dënohet më butë ose mund të lirohet nga dënimi. IV. NEVOJA EKSTREME

1. Nocioni dhe arsyeshmëria e nevojës ekstreme. Nevoja ekstreme është rrethanë apo shkak i dytë,që e përjashton kundërligjshmërinë e veprës, edhe pse vepra e kryer përmban të gjitha tiparet e veprës penale. Në paragrafin 1 të nenit 9 të Kodit Penal kjo është parashikuar në mënyrë shumë të qartë me sa vijon: “Nuk është vepër penale ajo vepër e cila është kryer në kushtet e nevojës ekstreme”. Nevoja ekstreme, për nga natyra dhe efekti i saj juridiko-penal, është shkak i përgjithshëm që përjashton kundërligjshmërinë, përkatësisht ekzistimin e veprës penale. Sipas përkufizimit që është përcaktuar në Kodin Penal, nevoja ekstreme ekziston kur vepra është kryer me qëllim që kryerësi ta mënjanojë, ta zbmrapsë prej vetes apo tjetrit rrezikun e atëçastshëm dhe të paprovokuar, i cili nuk ka mundur të evitohet në ndonjë mënyrë tjetër, me kusht që e keqja e shkaktuar nuk është më e madhe se e keqja që është kanosur (neni 9 par.2 i Kodit Penal). Arsyeshmërinë e njohjes së nevojës ekstreme në të drejtën penale i determinon rastet nga jeta e përditshme. Rjedhimisht, në bashkëndodhje të rrethanave të ndryshme, mund të krijohen aso gjendje (situata) të rrezikshme, të cilat mund të mënjanohen vetëm me dëmtimin apo asgjësimin e të mirave juridike të personave të tretë. Për shembull: personi A. me qëllim që ta shpëtojë jetën e fëmijës, depërton me dhunë në shtëpinë e personit B. të cilën e ka kapluar zjarri; duke ikur personi nga salla e kinemasë së ndezur e lëndon personin tjetër; personi A. e merr barkën e huaj me qëllim që ta shpëtojë jetën e fëmijës që është duke u fundosur në ujë; shoferi i cili me qëllim që ta shpëtojë jetën e fëmijës, i cili papritmas i del para automobilit, del në trotuar me ç’rast lëndon këmbësorin. Në analet e praktikës gjyqësore janë të njohura raste shumë të rënda të nevojës ekstreme. Është i njohur rasti në literaturën penale, kur nga barka e fundosur në detin e hapur mbetet vetëm një dërrasë e cila mund ta mbajë vetëm një njeri, kurse duke u mbajtur në të mundohen të shpëtojnë dy persona dhe nëse njëri e shtyen tjetrin i cili mbytet dhe kështu e shpëton veten. Në të gjitha këto raste, është fjala për veprat e kryera në nevojë ekstreme. Nga përkufizimi i nevojës ekstreme, që është përcaktuar me Kodin Penal, del se për ekzistimin e këtij institucioni duhet të shprehet rreziku dhe mënjanimi i rrezikut. 1. Rreziku Si parakusht për ekzistimin e nevojës ekstreme është ekzistimi i rrezikut. Rrezik zakonisht përkufizohet si situatë në të cilën, në bazë të rrethanave ekzistuese objektive, me arsye supozohet se në çdo moment, aty për aty, mund të dëmtohet e mira juridike e personit fizik apo juridik. Përkatësisht, rreziku përkufizohet si gjendje e cila aty për aty dhe drejpërdrejt mund ta dëmtojë apo ta asgjësojë të mirën juridike. Ndryshe nga mbrojtja e nevojshme ku, siç pamë, sulmi mund të vijë vetëm prej njeriut, te nevoja ekstreme, rreziku mund të jetë rezultat i shkaqeve të ndryshme. Kështu, p.sh. rreziku mund të vijë nga fuqitë dhe dukuritë natyrore siç janë vërshimet, tërmetet, acaret e mëdha, shembja e dheut apo ortiqet e borës etj., sulmet e shtazëve apo egërsirave, prishja e

pajisjeve teknike, siç është p.sh. prishja e mekanizmit frenues të automobilit, autobusit apo kamionit; veprimet apo sjelljet e njeriut që shkaktojnë zjarrin, rreziku në komunikacion, vërshimet, eksplodimet e ndryshme etj. Kushtet që duhet të përmbushen me rastin e rrezikut 1. Rreziku nuk duhet të jetë i provokuar apo i shkaktuar. Nuk mund të konsiderohet se personi i cili ka vepruar në nevojën ekstreme nëse me fajin e tij, me dashje apo nga pakujdesia, e ka shkaktuar rrezikun. Për shembull, nëse personi A. me dashje apo nga pakujdesia e shkakton zjarrin dhe duke u gjendur edhe vetë në rrezik, për ta shpëtuar veten e lëndon tjetrin; ose nëse personi A. në vendin e banuar vozit me shpejtësi të madhe me ç’rast papritmas i del në rrugë fëmija, nuk mund të thirret në nevojën ekstreme nëse për ta shpëtuar fëmijën, del në trotuar dhe me atë rast u shkakton lëndime të rënda disa këmbësorëve. Gjithashtu nuk konsiderohet se vepron në nevojën ekstreme shoferi i cili e di se automjetin nuk e ka në rregull - nuk i punojnë frenat dhe për t’i ikur ndeshjes, ngase nuk mund të frenojë, del në anën e kundërt të rrugës dhe këmbësorit të rastit i shkakton plagë të rënda apo vdekjen. Në rastet kur konstatohet se rreziku është shkaktuar nga vetë personi që gjendet në nevojën ekstreme, Kodi Penal bën dallim lidhur me atë se a është shkaktuar rreziku me dashje apo nga pakujdesia. Nëse rreziku është shkaktuar nga pakujdesia, gjykata mundet kryerësin e tillë ta ndëshkojë me dënim më të butë (paragrafi 3 i nenit 9). 2. Rreziku mund t’i kanoset çdo të mire juridike. Kodi Penal nuk përmban asnjë kufizim lidhur me të mirat juridike që mund të rrezikohen. Së këndejmi, parimisht rreziku mund t’i kanoset çdo të mire juridike që është e mbrojtur me sistemin juridik, mirëpo në praktikë rreziku më së shpeshti është i drejtuar kundër jetës, trupit, shëndetit, lirisë dhe pasurisë. 3. Rreziku duhet të jetë i vërtetë. Rreziku konsiderohet se është i vërtetë në rastet kur ai realisht ekziston, është objektiv. Rreziku është i vërtetë apo real kur ka filluar të veprojë apo në çdo moment pritet të veprojë. Nëse personi gabimisht mendon se ekziston rreziku për ndonjë të mirë të tij apo të ndonjë personi tjetër, atëherë është fjala për të ashtuquajturën nevojë ekstreme putative apo nevojë ekstreme fiktive, të kujtuar. Në rastet kur personi vepron në nevojën ekstreme putative, atëherë përgjegjësia penale e tij zgjidhet sikurse te mbrojtja e nevojshme putative, në bazë të parimeve për përgjegjësinë penale të veprave të kryera në lajthimin real apo në fakt (shih nenin 18 të Kodit Penal). 2. Mënjanimi i rrezikut Mënjanim i rrezikut konsiderohet veprimi që ndërmerret me qëllim që të shpëtohet e mira juridike së cilës i kanoset rreziku. Kjo është në fakt komponentja e dytë e nevojë ekstreme e cila qëndron në evitimin e situatës apo gjendjes së rrezikshme. Kushtet që duhet përmbushur me rastin e mënjanimit të rrezikut:

1) Të mos ketë ekzistuar mundësia që rreziku të mënjanohet në ndonjë mënyrë tjetër. Ndryshe nga mbrojtja e nevojshme ku, siç pamë, nuk kërkohet që të ketë ekzistuar ndonjë mundësi tjetër që sulmi të zmbrapset, për t’u konsideruar se ekziston nevoja ekstreme duhet të konstatohet se në rastin konkret rreziku nuk ka mundur të mënjanohet pa u dëmtuar apo asgjësuar e mira juridike e personit tjetër. Përndryshe, nëse në rastin konkret konstatohet se rreziku ka mundur të mënjanohet në ndonjë mënyrë tjetër, p.sh. duke ikur, duke thirrur në ndihmë, duke i skajuar sendet etj., kurse personi nuk i ka shfrytëzuar këto mundësi, por rrezikun e ka mënjanuar duke e dëmtuar të mirën juridike të personit tjetër, nuk do të ekzistojë nevoja ekstreme. 2) Mënjanimi i rrezikut duhet të jetë i atëçastshëm, aktual me ekzistimin e rrezikut. Një ndër kushtet e nevojës ekstreme është edhe atëçastshmëria e mënjanimit të rrezikut dhe ekzistimit të rrezikut. Konsiderohet se është përmbushur ky kusht në rastet kur veprimi me të cilin mënjanohet rreziku është ndërmarrë gjatë kohës kur vepron rreziku ose kur pritet, kanoset që rreziku të fillojë (të paraqitet) në çdo moment. Atëçastshmëria e rrezikut dhe e mënjanimit të rrezikut do të thotë që të veprohet me kohë, në mënyrë që mbrojtja të mos jetë e vonë dhe pa efekte. Këtë kusht Kodi Penal e parashikon shprehimisht (neni 9, par.2) me qëllim që të përjashtojë mundësinë e sjelljes komode të personit që gjendet në nevojën ekstreme. Kësisoj, nëse dëmtimi i të mirës juridike është bërë para se të paraqitet rreziku ose pasi që ai ka pushuar, atëherë të gjitha dëmtimet e të mirave juridike paraqesin keqpërdorimin të këtij institucioni dhe veprimet e këtilla konsiderohen vepra penale. Së këndejmi rreziku i ardhshëm dhe rreziku që ka pushuar nuk mund të arsyetojnë ekzistimin e nevojës ekstreme. 3) Në mes të keqes së kanosur dhe të keqes së shkaktuar duhet të ekzistojë proporcionaliteti i caktuar. Proporcionaliteti apo përpjesëshmëria midis të keqes së kanosur dhe të keqes së shkaktuar me rastin e mënjanimit të rrezikut, është një ndër elementet më qenësore të institucionit të nevojës ekstreme. Në nenin 9, par. 2 të Kodit Penal, fjalia e fundit, shprehimisht parashikohet se nevoja ekstreme ekziston kur “... e keqja e shkaktuar nuk është më e madhe se e keqja që është kanosur”. Nga ky përkufizim ligjor i këtij elementi mund të konkludojmë se nevoja ekstreme ekziston atëherë kur e keqja e shkaktuar është e vlerës së njëjtë apo më të vogël se e keqja që është kanosur të shkaktohet. 3. Tejkalimi i nevojës ekstreme Sikundër te mbrojtja e nevojshme, edhe te nevoja ekstreme mund të shprehet tejkalimi, përkatësisht kapërcimi i kufijve të nevojës ekstreme. Tejkalimi apo siç quhet ndryshe ekscesi i nevojës ekstreme, shprehet në rastet kur mënjanimi i rrezikut nuk është bërë në pajtim me kushtet që janë përcaktuar me Kodin Penal. Përkatësisht, tejkalimi apo ekscesi i nevojës ekstreme shprehet në këto raste: a) kur e keqja e shkaktuar është më e madhe se e keqja e kanosur;

b) kur rreziku ka mundur të mënjanohet duke e dëmtuar në përmasa më të vogla të mirën juridike të personit tjetër dhe c) kur dëmtimi i të mirës juridike të personit tjetër është bërë pasi që ka pushuar, pasi që ka kaluar rreziku. Vepra e cila kryhet me rastin e tejkalimit të kufijve të nevojës ekstreme konsiderohet vepër penale. Nëse tejkalimi është bërë me dashje, kryerësi do të dënohet për vepër penale të kryer me dashje, kurse nëse tejkalimi është bërë nga pakujdesia, kryerësi do të dënohet vetëm po qe se ligji parashikon përgjegjësi penale edhe kur vepra është kryer nga pakujdesia. Mirëpo, meqë në të shumtën e herave rreziku që paraqitet me rastin e nevojës ekstreme ushtron presion në gjendjen psikike të kryerësit, ligjdhënësi me arsye ka parashikuar mundësinë e zbutjes së dënimit për veprat penale që kryhen në tejkalimin e nevojës ekstreme. Madje, Kodi Penal ka parashikuar mundësinë edhe të lirimit nga dënimi, nëse konstatohet se kapërcimi i kufijve të nevojës ekstreme është bërë në rrethana veçanërisht lehtësuese (neni 9, par. 3). Edhe pse në Kodin Penal nuk ceken shprehimisht se cilat rrethana konsiderohen veçanërisht lehtësuese, me siguri është menduar, si edhe te mbrojtja e nevojshme, kur rreziku ka shkaktuar tronditje të fortë psikike apo fizike. Situata të këtilla mund të jenë p.sh. kur një personi i kanoset rreziku të humb jetën, t’i shkaktohet lëndim i rëndë trupor, t’i asgjësohet e tërë pasuria etj. 4. Detyrimi për t’iu ekspozuar rrezikut Në rast rreziku, parimisht çdo personi i është njohur e drejta që të bazohet në nevojën ekstreme dhe kështu ta mënjanojë rrezikun duke e dëmtuar të mirën juridike të personit tjetër. Mirëpo, ekzistojnë disa kategori njerëzish të cilët për shkak të detyrës, profesionit apo pozitës sociale që kanë në shoqëri, nuk mund të thirren në nevojën ekstreme, por përkundrazi janë të detyruar t’i ekspozohen rrezikut. Detyrimi i këtillë është përcaktuar në paragrafin 4 të nenit 9 të Kodit Penal, në të cilin thuhet shprehimisht: “Nuk ekziston nevoja ekstreme nëse kryerësi ka qenë i detyruar t’i ekspozohet rrezikut”. Nga kjo dispozitë del qartë se personat të cilët kanë qenë të detyruar t’i ekspozohen rrezikut, edhe në rastet kur veprën e kryejnë në të gjitha kushtet që lypsen për ekzistimin e nevojës ekstreme, konsiderohen se kanë kryer vepër penale dhe ndëshkohen për të. Së këndejmi, detyrimi për t’iu ekspozuar rrezikut përjashton ekzistimin e nevojës ekstreme. Kodi ynë Penal me arsye nuk i cek bazat apo rrethanat nga të cilat mund të rrjedhë detyrimi për t’iu ekspozuar rrezikut, ngase këto janë të shumta dhe mund të ndryshohen apo mund të lindin të reja, varësisht prej zhvillimit shoqëroro-ekonomik apo situatës së krijuar në një pjesë të vendit apo në mbarë shoqërinë. Megjithë këtë, zakonisht detyrimi për t’iu ekspozuar rrezikut mund të rrjedhë nga ligji (p.sh. ushtari në rojë është i detyruar sipas ligjit t’i ekspozohet rrezikut); nga marrëdhënia e punës (p.sh. rojtari i ndonjë objekti në kushtet e caktuara është i detyruar që t’i ekspozohet rrezikut); nga profesioni (p.sh. mjeku është i detyruar t’i japë ndihmë mjekësore të sëmurit edhe në rastet kur i kanoset rreziku që

të infektohet nga sëmundja e pacientit apo zjarrfikësi është i detyruar t’i ndërmarrë masat e duhura për fikjen apo lokalizimin e zjarrit edhe në rastet kur i kanoset rreziku); nga kontrata (p.sh. një person me kontratë merr detyrim që të kujdeset për të sëmurin e palëvizshëm). V. DHUNA DHE KANOSJA 2. Nocioni dhe llojet e dhunës Dhuna është përdorim i forcës ndaj një personi me qëllim që të detyrohet të ndërmarrë a të mos ndërmarrë një veprim, me të cilin realizohen tiparet e një vepre penale. Dhuna që ndërmerret ndaj një personi mund të jetë forcë fizike ose mekanike. Ndërsa sipas nenit 107 par. 10 të Kodit Penal, si dhunë konsiderohet edhe përdorimi i hipnozës ose mjeteve të tjera dehëse, me qëllim që ndokush, kundër vullnetit të vet, të vihet në gjendje të pavetëdijshme ose të bëhet i paaftë për rezistencë. Dhuna mund të shkaktohet edhe me veprimin e forcave natyrore. Në këso raste një dhunë e këtillë quhet vis maior. Në të drejtën penale dhuna konsiderohet si rrethanë, e cila përjashton ekzistimin e veprës penale në rastet kur e ka detyruar personin për një veprim a mosveprim të caktuar dhe nëse ajo ka qenë e papërballueshme. Dhuna konsiderohet e papërballueshme atëherë kur personi nuk ka pasur mundësi t’i kundërvihet asaj dhe kështu nuk ka mundur të veprojë ndryshe. Nga kjo rezulton se çdo lloj dhune nuk e përjashton fajësinë, së këndejmi as veprën penale. Por, si dhunë në të drejtën penale konsiderohet vetëm dhuna me intensitet dhe efekt të caktuar. Dhuna mund të jetë absolute dhe kompulsive. 1. Dhuna absolute (vis absoluta) është ajo dhunë me të cilën personi në tërësi, në mënyrë absolute, është i privuar që lirisht të vendosë për sjelljen e vet. Për të drejtën penale është me rëndësi dhuna absolute, me të cilën një person e detyron personin tjetër të kryejë vepër penale. Rast i dhunës absolute është, p.sh., nëse personi A. e lidh punëtorin e autorizuar të hekurudhës, i cili për këtë shkak kurrsesi nuk mund të japë sinjal për ndaljen e trenit dhe kështu shkaktohet ndeshja e trenave, me ç’rast shkaktohen viktima njerëzish dhe dëme të mëdha materiale. Nga ky shembull shihet se kryerësi i drejtpërdrejtë i veprës së ndëshkueshme, për shkak të dhunës absolute që është zbatuar ndaj tij, nuk ka pasur mundësi që, sipas vullnetit të tij, t’i ndërmarrë masat e duhura për të parandaluar shkaktimin e pasojave të dëmshme. Dhuna absolute do të ekzistojë edhe në rastin kur një person e hipnotizon tjetrin ose e detyron me dhunë që të konsumojë alkool ose ndonjë mjet tjetër dehës dhe pasi që e bën plotësisht të pavetëdijshëm, kërkon prej tij që ta kryejë një vepër penale, dhe ky duke qenë plotësisht i pavetëdijshëm vepron sipas kërkesës së dhunuesit. 2. Dhuna kompulsive (vis compulsiva) ndryshe quhet edhe dhunë relative. Kjo lloj dhune shprehet në rastet kur personi ndaj të cilit është drejtuar, nuk privohet në tërësi nga

mundësia për të vendosur, mirëpo dhuna që zbatohet bën presion dhe ka një intensitet të tillë që e shtrëngon të ndërmarrë apo të mos ndërmarrë veprimin e caktuar. Dhuna kompulsive do të ekzistojë, p.sh., nëse ndonjë person ia drejton revolen nëpunësit në sportelin e bankës dhe kërkon prej tij që t’ia dorëzojë të hollat nga arka; ose në rastin tjetër, kur ndonjë person e qëllon nëpunësin dhe kërkon prej tij t’ia zbulojë ndonjë sekret zyrtar. Për t’u konsideruar që dhuna kompulsive përjashton ekzistimin e veprës penale, duhet të konstatohet që ajo nuk ka mundur të evitohet në ndonjë mënyrë tjetër, p.sh., me anë të mbrojtjes së nevojshme, duke thirrur në ndihmë, duke ikur etj. Ndryshe nga dhuna absolute, e cila është e drejtuar vetëm ndaj personit që duhet të ndërmarrë veprimin, pra është gjithherë e drejtpërdrejtë, dhuna kompulsive mund të jetë e drejtpërdrejtë ose e tërthortë. Dhuna kompulsive është e drejtpërdrejtë në rastet kur përdoret ndaj personit i cili detyrohet të veprojë apo të mosveprojë, kurse e tërthortë është në rastet kur, p.sh., ndërmerret ndaj fëmijës në mënyrë që të detyrohet prindi i tij të kryejë ndonjë veprim. Në disa raste dhuna kompulsive mund të ndërmerret edhe ndaj sendeve apo pasurisë, me qëllim që pronari kundër vullnetit të tij të ndërmarrë ndonjë veprim, të cilin dhunuesi e kërkon prej tij. 3. Kanosja Kanosja është deklaratë apo ndonjë veprim tjetër, me të cilin i vihet në dukje, i bëhet e ditur ndokujt se do ta gjejë një e keqe, nëse nuk vepron ashtu si dëshiron personi që e kanos. Kanosja është një lloj presioni, një lloj dhune psikike, me të cilën ndikohet mbi vullnetin e personit tjetër që të ndërmarrë një veprim i cili ka tiparet e veprës penale. Personi ndaj të cilit është e drejtuar kanosja gjendet para alternativës: të kryejë veprimin e caktuar ose të pranojë ta goditë e keqja që i kanoset. Për t’u konsideruar se ekziston kanosja, është e nevojshme që ai që kanoset edhe ta shkaktojë të keqen e caktuar. Përndryshe, nëse ndonjë personi vetëm i bëhet e ditur se do t’i shkaktohet ndonjë e keqe nga një person i tretë dhe jo nga ai vetë, atëherë do të ekzistojë vetëm vërejtja dhe jo kanosja. Kanosja më së shpeshti kryhet në mënyrë verbale, me gojë, me anë të deklaratave të ndryshme. Mirëpo, ajo mund të kryhet edhe me shkrim apo me veprime konkludente. Për ekzistimin e kanosjes nuk është e domosdoshme që ai që kanoset të mendojë seriozisht ta realizojë kanosjen. Madje nuk kërkohet që të ekzistojnë as mundësitë reale për realizimin e kanosjes. Kështu, fjala vjen, ndokush mund t’i kanoset tjetrit edhe me pushkë ose me revole të zbrazët. Është e mjaftueshme dhe kanosja do të konsiderohet se ekziston, po qe se personi ndaj të cilit është e drejtuar ajo, në bazë të rrethanave të situatës konkrete, të formojë bindjen se vërtet do të realizohet kanosja. VI. VEPRA ME RËNDËSI TË VOGËL Pamë se rrezikshmëria, si element i çdo vepre penale, shkallëzohet varësisht prej intensitetit të rrezikimit apo të dëmtimit të së mirës juridike që është e mbrojtur me të

drejtën penale. Shkallëzimi i rrezikshmërisë në formën e vet të qartë shprehet me rastin e kryerjes së çdo vepre penale në realizimin e saj konkret. Kësisoj, mund të ndodhin raste që ndonjë person të kryejë një vepër, e cila i ka të gjitha tiparet e veprës penale të përcaktuar me ligjin penal, mirëpo, për shkak se vepra posedon një vëllim (kuantitet-sasi) tejet të vogël të rrezikshmërisë, ajo nuk konsiderohet si vepër penale. Jemi përpara një rasti të tillë, p.sh., kur personi A. vjedh në vetshërbim një qese bonbonash ose një çokollatë. Në veprimin e personit A. janë përmbushur të gjitha elementet e veprës penale të vjedhjes, mirëpo, meqë shkalla e rrezikshmërisë së kësaj vepre është e parëndësishme, tejet e imët, kjo vepër nuk konsiderohet si vepër penale, ngase kjo apo veprat e ngjashme e humbasin karakterin kriminal dhe, si të tilla dalin, jashtë sferës së të drejtës penale. Mirëpo, edhe pse vepra me rëndësi të vogël, e cila përmban në vete një shkallë të ulët rrezikshmërie, nuk konsiderohet vepër penale, ajo megjithatë mbetet vepër e kundërligjshme, por jo për të drejtën penale, por për ndonjë lëmë tjetër dhe, si e tillë, mund të trajtohet si formë tjetër e veprës së ndaluar, p.sh. si kundërvajtje a delikt disiplinor, për të cilin mund të shqiptohet ndonjë sanksion jopenal. Për t’u vlerësuar një vepër me rëndësi të vogël, janë vendimtare të gjitha elementet objektive dhe subjektive që e përbëjnë figurën e posaçme të veprës penale të kryer. Këto elemente janë, p.sh., mënyra e kryerjes së veprës, vendi dhe koha e kryerjes, mjetet që janë përdorur me rastin e kryerjes, forma e fajësisë, marrëdhënia e kryerësit dhe viktimës, qëllimi i kryerësit, jeta e tij e mëparshme dhe rrethanat e ngjashme. Të gjitha këto rrethana dhe elemente, të cilat mund ta përbëjnë figurën e veprës penale, në mënyrë të përgjithësuar janë përcaktuar në nenin 7 të Kodit Penal, në të cilin është përcaktuar nocioni i institucionit të veprës me rëndësi të vogël. Në këtë dispozitë parashikohet: “Nuk është vepër penale ajo vepër e cila, edhe pse përmban tiparet e veprës penale të përcaktuar me ligj, është e rëndësisë së vogël. Vepra është e rëndësisë së vogël kur rrezikshmëria e saj nuk është e rëndësishme për shkak të natyrës ose peshës së veprës, të mungesës ose pasojave të dëmshme të parëndësishme; të rrethanave në të cilat është kryer vepra, të shkallës së ulët të përgjegjësisë penale të kryerësit të veprës ose për shkak të rrethanave personale të kryerësit”. Në këtë dispozitë është përcaktuar një platformë me elemente parimore se kur duhet të konsiderohet një vepër me rëndësi të vogël. Institucioni veprës me rëndësi të vogël është institucion i natyrës materiale i së drejtës penale. Nga e tërë dispozita e nenit 7 të Kodit Penal rezulton se, që të mund të zbatohet në praktikë ky institucion, duhet të përmbushen dy kritere: 1) që vepra, e cila i ka të gjitha tiparet e veprës penale të përcaktuara me ligj, të ketë rrezikshmëri të vogël, të parëndësishme (kriteri objektiv) dhe 2) që rëndësia e vogël e veprës të shfaqë një shkallë të ulët të përgjegjësisë penale të kryerësit apo rrethanave të tij personale (kriteri subjektiv).

Duhet theksuar se për t’u konsideruar një vepër me rëndësi të vogël, duhet të përmbushen të dy kriteret, të dy kushtet, në mënyrë kumulative (kriteri objektiv dhe subjektiv). VII. URDHRAT NGA LART Natyra specifike e funksionimit të rregullt të shërbimit ushtarak dhe shërbimit policor, si dhe i disa shërbimeve zyrtare, për shkak të subordinacionit dhe veçorive të tjera, është e atillë që kërkon dëgjueshmëri dhe ekzekutim të urdhrave të eprorëve, të cilat u drejtohen atyre personave që, për nga hierarkia, janë në pozitë vartësie. Personat që për nga hierarkia janë në pozitë vartësie, janë të detyruar t’i ekzekutojnë urdhrat e eprorëve të tyre. Mirëpo, mund të ndodhin raste që me ekzekutimin e atyre urdhrave të kryhet vepra penale. Çështja e përgjegjësisë penale e personave të cilët kryejnë vepra penale në bazë të urdhrit të eprorëve të tyre është rregulluar në mënyrë parimore në nenin 10 të Kodit Penal, ndërsa më detajisht rregullohet me ligje të posaçme: - me Ligjin për Shërbimin Ushtarak, - me Ligjin për Shërbimin Policor dhe - me ligjin për shërbimin në detyra të caktuara zyrtare. Sipas Kodit Penal, edhe në rastet kur vartësi kryen një veprim në bazë të urdhrit të eprorit, veprim ky që është i parashikuar si vepër penale, personi i këtillë do të konsiderohet penalisht përgjegjës dhe do të dënohet. Kështu është parashikuar në paragrafin 1 të nenit 10 të Kodit Penal, në të cilin thuhet: “Fakti që një vepër penale është kryer nga një person në bazë të një urdhri qeveritar ose të një eprori, qoftë ushtarak ose civil, nuk e lehtëson kryerësin nga përgjegjësia penale”. Mirëpo, në tri nënparagrafe të këtij neni janë parashikuar raste kur vartësi, i cili edhe pse ka kryer vepër penale në bazë të urdhrit të eprorit, nuk konsiderohet penalisht përgjegjës, nuk dënohet. Këto tri situata apo raste janë nëse: 1) Personi ishte i detyruar ligjërisht (sipas ligjit) t’u bindej urdhrave të Qeverisë ose të eprorit të tij; 2) Personi nuk e dinte që urdhri ishte i kundërligjshëm dhe 3) Urdhri nuk ishte në mënyrë të dukshme i paligjshëm, i kundërligjshëm. Sipas pikës së tretë të paragrafit 1 të këtij neni, nëse personi e ekzekuton urdhrin e eprorit nga i cili shihet qartë se me ekzekutimin e tij do të kryhet vepra penale, atëherë nuk mund të lirohet nga dënimi. Personi i cili e ekzekuton urdhrin e këtillë të eprorit, së bashku me eprorin konsiderohen kryerës të veprës penale. Lidhur me urdhrat e larta, në paragrafin 2 të këtij neni është parashikuar se: “Urdhrat për të kryer gjenocid ose krime të tjera kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare janë gjithherë haptazi të paligjshme”. VIII. Shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas pjesës së posaçme të legjislacionit penal Në pjesën e posaçme të Kodit Penal janë të parashikuara disa shkaqe, që e përjashtojnë

kundërligjshmërinë e ca veprave penale. Këto, në fakt, ndryshe nga mbrojtja e nevojshme, nevoja ekstreme dhe dhuna e kanosja, vepra me rëndësi të vogël dhe urdhrat nga lart, janë shkaqe të posaçme, që përjashtojnë kundërligjshmërinë, përkatësisht ekzistimin e veprës penale. Në Kodin Penal të Kosovës, shkaqet e posaçme që përjashtojnë kundërligjshmërinë janë të parashikuara në nenet 152, 169, par. 2, 187, par. 4 dhe 189, par. 5. Kështu, në nenin 152 të Kodit Penal të Kosovës është parashikuar si vepër penale ndërprerja e palejueshme e shtatzënësisë. Mirëpo në ,,Ligjin për Ndërprerjen e Shtatzënësisë”, të cilit i referohet kjo normë, për këto shkaqe a indikacione mund të lejohet ndërprerja e shtatznësisë: - nëse është rrezikuar jeta apo shëndeti i gruas shtatzënë (indikacionet mjekësore); - nëse ekziston rreziku që fëmija të lindë me të meta të rënda fizike a psikike (indikacione eugjenike); - nëse shtatzënësia është rezultat i kryerjes së veprës penale (indikacioni kriminal); dhe - nëse ekziston rreziku që për shkak të lindjes, gruaja do të gjendej në rrethana të rënda personale, familjare apo materiale, rrethana këto që nuk kanë mundur të mënjanohen në ndonjë mënyrë tjetër (indikacioni social). Nga kjo shihet se, nëse ndërprerja e shtatznësisë është bërë për shkaqet e përmendura, atëherë nuk konsiderohet vepër penale, pra bëhet përjashtimi i kundërligjshmërisë së veprës së këtillë. ,,Zbulimi i paautorizuar i fshehtësisë (sekretit)” që është parashikuar në nenin 169, par. 2 të Kodit Penal, nuk është vepër e kundërligjshme, nëse është kryer për interes të përgjithshëm ose për interes tjetër që është më i rëndësishëm nga interesi i ruajtjes së sekretit. Sipas nenit 187, par. 3 dhe nenit 189, par. 5 të Kodit Penal, personi nuk do të dënohet për vepër penale të fyerjes dhe zbulimit të rrethanave personale dhe familjare, nëse shprehet në mënyrë fyese për tjetrin në veprën shkencore, letrare ose artistike, në kritikën serioze, duke kryer detyrën zyrtare, të profesionit të Fletorjarit, të veprimtarisë politike, të veprimtarive të tjera shoqërore, duke mbrojtur ndonjë të drejtë ose me rastin e mbrojtjes së interesave të arsyeshme, nëse nga mënyra e të shprehurit ose nga rrethanat e tjera rezulton se një gjë e tillë nuk është bërë me qëllim nënçmimi. IX. Shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë që nuk janë të parashikuara në kodin penal Shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë, përkatësisht të veprës penale, që nuk janë të parashikuara në Kodin Penal, janë relativisht të shumta dhe të natyrës së ndryshme. Këto shkaqe i ka determinuar ndërlikueshhmëria dhe dinamika e jetës së përditshme dhe janë të përcaktuara në ligjet të cilat, marrë në terësinë e tyre, nuk janë ligje penale, por janë të lidhura ngushtë me to. Madje, në disa raste, në Kodin Penal gjenden edhe norma blankete të cilat pikërisht urdhërojnë zbatimin e ligjeve që nuk janë penale. Në këtë grup të shkaqeve që e përjashtojnë kundërligjshmërinë bëjnë pjesë:

1) veprimet e kryera gjatë ushtrimit të detyrës zyrtare; 2) rreziku i lejuar; 3) veprat e kryera në bazë të së drejtës prindore dhe të drejtës së edukimit; 4) veprat e kryera gjatë ushtrimit të profesionit (detyrës) së mjekësisë; 5) pëlqimi i të dëmtuarit dhe 6) veprimi në interes të të dëmtuarit dhe “pëlqimi i supozuar” dhe 7) vetëlëndimi. PËRGJEGJËSIA PENALE I. NOCIONI I PËRGJEGJËSISË PENALE 1. Përgjegjësia penale, si element subjektiv i veprës penale Kur folëm për elementet e përgjithshme të veprës penale, theksuam se përgjegjësia penale, përkatësisht fajësia është një ndër elementet e përgjithshme, e cila duhet të shprehet te çdo vepër penale. Pra, përgjegjësia penale është kushti që duhet të plotësohet medoemos për t’u kunsideruar një vepër si vepër penale dhe për të mundur kryerësit të saj t’i shqiptohet sanksioni penal. Në të drejtën penale, një person konsiderohet penalisht i përgjegjshëm nëse në kohën e kryerjes së veprës penale ka poseduar cilësi të caktuara psikike dhe nëse tek ai ka ekzistuar një marrëdhënie e caktuar psikike ndaj veprës të cilën e ka kryer. Me fjalë të tjera, një person konsiderohet penalisht i përgjegjshëm, nëse në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë i përgjegjshëm dhe i fajshëm. Nocioni i përgjegjësisë penale, në kuptimin subjektiv, përputhet me nocionin e fajësisë, ngase përgjegjësia penale përfshin përgjegjësinë dhe fajësinë. Nocionin e këtillë të fajësisë e hasim më së shpeshti në literaturën juridike. 2. Elementet e përgjegjësisë penale Duke u mbështetur në atë që thamë më sipër del se përgjegjësia penale përbëhet nga këto dy elemente: 1. Nga vetitë e caktuara psikike të kryerësit (nga përgjegjësia) dhe 2. Nga qëndrimi apo marrëdhënia e kryerësit ndaj veprës që e ka kryer (nga fajësia). Së këndejmi, përgjegjësia penale në të drejtën penale përbëhet prej - përgjegjësisë dhe - fajësisë. Një person konsiderohet i përgjegjshëm, atëherë kur posedon aso vetish (cilësish) psikike që i bëjnë të mundshme të kuptojë rëndësinë e veprës dhe t’i kontrollojë sjelljet e veta. Ndërsa kryerësi i veprës penale konsiderohet i fajshëm atëherë kur, ndaj veprës së kryer, ka pasur asi qëndrimi apo raporti i cili bën të mundshme që t’i ngarkohet vepra, përkatësisht kur veprën e konsideron si të veten.

Nga kjo rezulton se, për të ekzistuar përgjegjësia penale, kryerësi duhet të jetë i përgjegjshëm dhe i fajshëm. Përgjegjësia dhe fajësia, si elemente përbërëse të përgjegjësisë penale, janë të lidhura ngushtë midis tyre. Së këndejmi, nëse një person nuk është i përgjegjshëm, nuk është i aftë të kuptojë rëndësinë e veprës dhe t’i kontrollojë sjelljet e veta, atëherë nuk mund të konsiderohet i fajshëm. Kjo për faktin se përgjegjësia është bazë, themel mbi të cilën ndërtohet dhe mbështetet fajësia. Në paragrafin e parë të nenit 11 të Kodit Penal është përcaktuar nocioni i përgjegjësisë penale. Në të thuhet: “Personi konsiderohet penalisht përgjegjës, nëse është mendërisht i aftë dhe është shpallur fajtor për kryerjen e një vepre penale. Personi është fajtor për kryerjen e një vepre penale në rast se ai e kryen veprën penale me dashje apo nga pakujdesia”. Siç shihet, për përgjegjësinë penale Kodi Penal nuk përdor termin fajësi, por përdor dy format e fajësisë - dashjen dhe pakujdesinë, me të cilat njëherësh përcakton edhe shkallën e intensitetit të fajësisë së kryerësit të veprës penale. Kodi Penal i shmanget përdorimit të termit fajësi, për shkak se këtij termi a nocioni në teori, varësisht prej autorëve, i jepet kuptim dhe rëndësi e ndryshme. Përgjegjësia penale dhe , në kuadrin e saj, përgjegjësia dhe fajësia mund të shkallëzohen. Rrjedhimisht, me rastin e kryerjes së veprës penale, siç do të shohim në vazhdim, mund të shprehet një shkallë më e vogël a më e madhe e përgjegjësisë dhe e fajësisë. Kështu, p.sh., kryerësi mund të kryejë vepër penale në gjendje të përgjegjësisë së plotë a të zvogëluar apo të kryejë veprën penale me dashje, si formë më të rëndë të fajësisë ose ta kryejë atë nga pakujdesia. Nga kjo mund të përfundojmë se përgjegjësia penale, varësisht prej intensitetit të saj, mund të shkallëzohet. Kjo e dhënë ka rëndësi të madhe, sepse në të drejtën penale nga shkalla e përgjegjësisë penale varet jo vetëm lloji dhe masa e dënimit, por në disa raste varet se a do të mund të ndëshkohet kryerësi, madje në disa raste do të varet se a do të ekzistojë fare vepra penale. Për t’u konsideruar një person penalisht i përgjegjshëm dhe që të mund t’i shqiptohet dënimi, ai duhet që në kohën, në momentin e kryerjes së veprës penale, të ketë qenë i përgjegjshëm dhe i fajshëm. Pra, përgjegjësia dhe fajësia duhet të konstatohen në momentin e kryerjes së veprës penale. PËRGJEGJSHMËRIA I. Nocioni dhe elementet e përgjegjshmërisë Për t’u konsideruar një person penalisht i përgjegjshëm dhe për të mundur të ndëshkohet për veprën e kryer, ai duhet të jetë i përgjegjshëm. Pra, përgjegjshmëria është element i përgjegjësisë penale. Në të drejtën penale një person konsiderohet i përgjegjshëm atëherë kur posedon aso vetish apo aftësish intelektuale (mendore) dhe volitive që i bëjnë të mundshme të mendojë, të gjykojë, të vendosë dhe t’i kontrollojë sjelljet dhe veprimet e veta. Me fjalë të tjera, një person konsiderohet i përgjegjshëm kur është në gjendje psikike

të kuptojë, është i vetëdijshëm për rëndësinë dhe pasojën e veprës që e kryen dhe është në gjendje t’i kontrollojë sjelljet e tij. Pra, njeriu konsiderohet i përgjegjshëm kur është në gjendje psikike normale, gjendje kjo që i mundëson që veprën ta kryejë me vetëdije dhe vullnet të vetin. Prej këtij përkufizimi del se përgjegjshmëria përbëhet prej dy elementesh: 1. elementit të intelektit apo të vetëdijes dhe 2. elementit volitiv apo të dëshirës - vullnetit. Elementi i intelektit apo aftësia intelektuale (mendore) në të drejtën penale ekziston atëherë kur kryerësi i veprës penale është i aftë të kuptojë rëndësinë e veprës së vet, të ketë pasqyrë, përfytyrim të qartë se është duke kryer një vepër të rrezikshme dhe të kundërligjshme. Me fjalë të tjera, një person posedon aftësi intelektuale atëherë kur është i vetëdijshëm se veprimi a mosveprimi i tij do të shkaktojë një pasojë të dëmshme ndaj personit tjetër ose ndaj shoqërisë. Elementi volitiv apo elementi i dëshirës-vullnetit, ekziston atëherë kur personi është në aso gjendje apo ka aftësi psikike të vendosë dhe t’i kontrollojë sjelljet e veta. Pra,aftësia psikike e personit që i bën të mundshme vullnetarisht të vendosë për të kryer një vepër dhe aftësia për t’i kontrolluar sjelljet e veta, është element volitiv ose element i vullnetit dëshirës. Sikundër shumë kode penale të shteteve të tjera, ashtu edhe Kodi ynë Penal (neni.12, par.1) nuk përcakton nocionin e përgjegjshmërisë, por përkundrazi, në këtë dispozitë përcakton papërgjegjshmërinë, përkatësisht bën fjalë se kur kryerësi i veprës penale konsiderohet i papërgjegjshëm. Pra, jepet kuptimi negativ i përgjegjshmërisë. Andaj, në procedurën penale administrohen provat se a ka qenë një person i përgjegjshëm apo jo vetëm në rastet kur lind dyshimi i bazuar se kryerësi i veprës penale ka qenë i papërgjegjshëm. II. PAPËRGJEGJSHMËRIA Sipas Kodit Penal (neni. 12, par. 1), i papërgjegjshëm, përkatësisht me paaftësi mendore, konsiderohet: “Personi i cili ka kryer vepër penale konsiderohet i paaftë mendërisht, nëse në kohën e kryerjes së veprës penale lëngonte nga një smundje mendore e përkohshme ose e përhershme, çrregullim mendor apo ngecje në zhvillimin mendor që ka prekur funksionimin e tij mendor dhe për pasojë nuk ka qenë në gjendje të kuptojë apo të kontrollojë veprimet apo mosveprimet e tij apo të kuptojë se kryen vepër penale”. Siç shihet, Kodi Penal parashikon tri lloje apo grupe të sëmundjeve apo çrregullimeve psikike që mund ta bëjnë një person të papërgjegjshëm. Me këtë rast duhet të theksohet veçanëisht se çdo lloj i këtyre sëmundjeve apo çrregullimeve mendore nuk e bën kryerësin e veprës penale të papërgjegjshëm, të paaftë mendërisht, por vetëm nëse njëra prej këtyre sëmundjeve ka pasur asi efekti në psikën e njeriut, në jetën shpirtërore të tij, saqë e ka bërë të paaftë për t’i kuptuar apo për t’i kontrolluar veprimet apo mosveprimet e tij ose për të kuptuar se po kryen vepër penale.

Në vazhdim do t’i shpjegojmë shkurtimisht karakteristikat (veçoritë) kryesore të sëmundjes mendore të përhershme apo të përkohshme, të çrregullimit mendor të përkohshëm apo ngecjes së zhvillimit mendor, të cilat, siç pamë, sipas nenit 12, par.1 të Kodit Penal, kryerësin e veprës penale mund ta bëjnë të papërgjegjshëm. 1) Sëmundjet mendore të përhershme dhe të përkohshme janë lloje të sëmundjeve të sistemit qendror nervor me një intensitet të tillë, të cilat e bëjnë personin plotësisht të papërgjegjshëm. Sëmundjet mendore të përhershme a kronike janë ato sëmundje që zgjasin për një kohë të gjatë dhe të cilat, sipas arritjeve të shkencës së psikiatrisë bashkëkohore, me gjithë mjekimin e tyre, janë të pashërueshme. Si sëmundje psikike kronike janë p.sh. epilepsia, paraliza progresive, skizofrenia, paranoja, psikozat encefalike etj. Sëmundjet mendore të përkohshme apo akute janë lloje të sëmundjeve që paraqiten në periudha kohore dhe që spontanisht mund të pushojnë apo të cilat, sipas arritjeve bashkëkohore të shkencës së psikiatrisë, mund të neutralizohen, madje edhe të shërohen. 2) Çrregullimi mendor i përkohshëm është një lloj i tillë i çrregullimeve mendore të përkohshme apo momentale të shumicës së funksioneve psikike, posaçërisht të vetëdijes. Këto çrregullime mendore mund të shkaktohen prej faktorëve organikë (endogjenë) apo prej faktorëve të jashtëm (egzogjenë). Këtu është fjala për çrregullime mendore ekstreme, me intensitet të lartë. 3) Zhvillimi mendor me ngecje apo dementia është një gjendje e ngecjes së zhvillimit mendor (psikik), e cila është shkaktuar nga grymosja (atrofia) e sistemit qendror nervor apo nga kushtet e posaçme sociale në të cilat ka jetuar një person. Këtu, në radhë të parë, shfaqen pengesat në zhvillimin psikik në sferën e intelektit. Është fjala për një moszhvillim të aparatit psikik, për shkak të të cilit një person i këtillë nuk është në gjendje të gjykojë dhe të vendosë. Nuk është i vetëdijshëm se ç’bën. III. PËRGJEGJSHMËRIA ESENCIALISHT E ZVOGËLUAR Përgjegjshmëria dhe papërgjegjshmëria, siç pamë, janë dy gjendje të mundshme psikike të njeriut në përgjithësi, andaj edhe të kryerësit të veprës penale. Mirëpo, gjendja psikike e njeriut, përkatësisht sëmundjet mendore, çrregullimet mendore a ngecja në zhvillimin mendor mund të jenë edhe me intensitet të tillë të cilat personin nuk e bëjnë në tërësi të papërgjegjshëm, mirëpo personi i tillë, megjithatë, të mos jetë edhe në tërësi i përgjegjshëm. Këto janë, në fakt, raste kur sëmundja mendore, çrregullimi apo ngecja në zhvillimin mendor, vetëm në një masë, pjesërisht, ua ka privuar personave aftësinë që të kuptojnë rëndësinë e veprës dhe që t’i kontrollojnë sjelljet e tyre. Kodi ynë Penal njeh përgjegjshmërinë e zvogëluar, si gjendje psikike, mendore, midis përgjegjshmërisë dhe papërgjegjshmërisë. Rrjedhimisht, në nenin. 12, par. 2 të Kodit Penal është parashikuar: “Personi, i cili ka kryer vepër penale, konsiderohet se ka aftësi të zvogëluar mendore, nëse në kohën e kryerjes së veprës penale aftësia e tij për të kuptuar a për të kontrolluar veprimet apo mosveprimet e tij ka qenë dukshëm e zvogëluar, për shkaqet e cekura në paragrafin 1 të këtij neni. Personi i tillë konsiderohet penalisht

përgjegjës, por këto rrethana merren parasysh nga gjykata kur vendos mbi kohëzgjatjen dhe llojin e sanksionit ose masën e trajtimit të detyrueshëm”. Nga kjo dispozitë del se, për t’u konsideruar se ekziston përgjegjshmëria e zvogëluar, kërkohen gjendje të njëjta të sëmundjes mendore, çrregullimit mendor apo ngecjes në zhvillimin mendor, të cilat janë supozim për papërgjegjshmërinë. Pra përgjegjshmëria esencialisht e zvogëluar është një gjendje e atillë e personit në kohën e kryerjes së veprës, nëse për shkak të sëmundjes mendore kronike ose të përkohshme, çrregullimit mendor a ngecjes në zhvillimin mendor, aftësia e kryerësit për të kuptuar rëndësinë e veprës ose aftësia për t’i kontrolluar sjelljet e veta ka qenë dukshëm, esencialisht e zvogëluar. Përgjegjshmërinë esencialisht të zvogëluar, siç pamë, mund ta shkaktojnë sëmundjet mendore kronike dhe të përkohshme, çrregullimet mendore dhe ngecjet në zhvillimin mendor, por të cilat nuk janë të asaj natyre dhe intensiteti që ta shpijnë personin në gjendje plotësisht të papërgjegjshme. Ndërkaq, gjendjen e përgjegjshmërisë esencialisht të zvogëluar më së shpeshti e shkaktojnë psikopatitë, alkoolizmi kronik, narkomania, mandej neurozat, neurostenia dhe neuropatia. Shkaqet e tjera që mund të çojnë në përgjegjshmëri esencialisht të zvogëluar mund të jenë seniliteti i të moshuarve, çregullimet e ndryshme organike, si, p.sh. ,shtatzënësia, lindja, helmimet e ndryshme, sëmundjet infektive etj. Nga gjendjet që bëjnë pjesë në kategorinë e ngecjes në zhvillimin mendor, debiliteti lajmërohet më së shpeshti si shkaktar i përgjegjshmërisë esencale të zvogëluar. 1. Përgjegjshmëria esencialisht e zvogëluar dhe ndikimi i saj në përgjegjësinë penale dhe ndëshkimin sipas Kodit Penal Sipas Kodit Penal (paragrafi 2 i nenit 12) personi, i cili veprën penale e kryen në gjendje të përgjegjshmërisë esencialisht të zvogëluar, konsiderohet penalisht përgjegjës, mirëpo këto rrethana medoemos duhet të merren parasyshë nga gjykata kur vendos për kohëzgjatjen dhe llojin e sanksionit ose masën e trajtimit të detyrueshëm. Kështu, nëse gjykata vendos t’i shqiptojë dënim kryerësit të veprës penale me përgjegjësi të zvogëluar, ajo është e detyruar t’i marrë parasysh këto rrethana dhe t’i caktojë atij një lloj dhe një masë dënimi më të butë. Me fjalë të tjera, përgjegjshmëria esenciale e zvogëluar nuk e përjashton përgjegjësinë penale. Përkundrazi, këta persona konsiderohen penalisht të përgjegjshëm, mirëpo, për shkak të përgjegjshmërisë esenciale të zvogëluar do të dënohen më lehtë. Pra, përgjegjshmëria esencialisht e zvogëluar është rrethanë obliguese e zbutjes së dënimit. Në rastet kur gjykata konstaton se kryerësi i veprës penale me përgjegjshmëri esencialisht të zvogëluar është në të ardhmen i rrezikshëm për rrethin ku jeton, atëherë mundet një kryerësi të këtillë, krahas dënimit, t’i shqiptojë edhe masën e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik (neni 76 i Kodit Penal) a trajtimin e detyrueshëm psikiatrik në liri, i cili mund të shqiptohet bashkë me dënimin, me kusht të mbikëqyrjes nga ana e shërbimit sprovues (neni 51 i Kodit Penal). Se cilën prej këtyre dy llojeve të masave të mjekimit, krahas

dënimit, do t’ia shqiptojë gjykata një kryerësi të këtillë të veprës penale, varet prej natyrës dhe shkallës së rrezikut që paraqesin këta persona. IV. ACTIONES LIBERAE IN CAUSA Theksuam më sipër se, nëse personi ka qenë i papërgjegjshëm në kohën e kryerjes së veprës penale, ai nuk mund të konsiderohet penalisht i përgjegjshëm për atë vepër. Kjo është rregull. Mirëpo nga kjo rregull ekziston një përjashtim. Ky përjashtim shprehet në rastet kur vetë personi e shpie, e sjell veten në gjendje të papërgjegjshme dhe, në atë gjendje, kryen vepër penale. Në raste të këtilla personi konsiderohet penalisht i përgjegjshëm për veprën penale që e ka kryer në gjendje të papërgjegjshme, të cilën e ka shkaktuar vetë. Së këndejmi, ekziston mundësia që në të drejtën penale kryerësi të konsiderohet penalisht i përgjegjshëm për veprën penale që e ka kryer në gjendje të papërgjegjshme, me kusht që ai me dashje apo nga pakujdesia ta ketë sjellë veten në këtë gjendje. Rastet e këtilla në shkencën e së drejtës penale janë të njohura në gjuhën latine me shprehjen actiones liberae in causa (veprimet që janë të lira në vendim, e jo edhe në kryerje). Për të kuptuar më lehtë institucionin actiones liberae in causa, që në fillim po i cekim disa shembuj: -personi A. konsumon alkool, dehet plotësisht dhe kështu e sjell veten në gjendje të papërgjegjshme dhe, i ndodhur në këtë gjendje, i shkakton lëndim të rëndë trupor personit B. Ose e privon nga jeta atë; - personi A. para se të niset në rrugë me veturë, konsumon alkool a drogë dhe, duke drejtuar veturën, meqë aftësia për ta kontrolluar atë i ishte dobësuar shumë, shkakton aksident në komunikacion, me ç’rast humb jetën njëri prej bashkudhëtarëve të veturës me të cilën është përplasur. Institucionin actiones liberae in causa tani e njohin të gjitha legjislacionet penale të shteteve bashkëkohore. Në Kodin tonë Penal ky institucion është parashikuar në nenin 13. Në këtë dispozitë thuhet: “Është penalisht përgjegjës kryerësi i veprës penale që, duke përdorur alkool, drogë apo në ndonjë mënyrë tjetër, e sjell veten në gjendje të tillë, në të cilën nuk mund të kuptojë rëndësinë e veprimit a mosveprimit të vet ose të kontrollojë sjelljen e vet, nëse, para se të ketë sjellë veten në atë gjendje, veprimet ose mosveprimet e tij kanë qenë të përfshira në dashjen e tij apo nëse është i pakujdesshëm ndaj veprës penale dhe ligji parashikon përgjegjësi penale për kryerje të veprës penale nga pakujdesia”. Pra qëllimi i institucionit actiones liberae in causa është që të pengojë keqpërdorimin e parimit se mund të konsiderohet penalisht i përgjegjshëm vetëm personi i cili, në kohën e kryerjes së veprës penale, ka qenë i përgjegjshëm. Përndryshe, po mos të njihej institucioni actiones liberae in causa, nuk do të ishte e mundur të dënoheshin personat që me vetëdije, me qëllim apo nga pakujdesia e sjellin veten në gjendje të papërgjegjshme dhe në këtë gjendje kryejnë vepra penale.

.//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// FAJI I. Nocioni dhe rëndësia e fajit në të drejtën penale Kur folëm për përgjegjësinë penale, pamë se, për t’u konsideruar një person penalisht i përgjeshëm për veprën e kryer, ai duhet të jetë i përgjegjshëm dhe i fajshëm. Pra përgjegjshmëria dhe fajësia janë elemente përbërëse të përgjegjësisë penale. Ndërkaq, në strukturën e elementeve të përgjithshme të veprës penale, faji është element subjektiv i veprës penale. Për të mundur të ndëshkohet një person për veprën e tij, nuk mjafton të ketë kryer vetëm vepër të kundërligjshme që parashikohet si vepër penale, por ai atë vepër duhet ta ketë kryer për fajin e tij. Sipas të drejtave penale të tanishme, në mungesë të fajit, nuk mund t’i shqiptohet dënimi kryerësit të veprës penale. Në mungesë të fajit, dënimi në të drejtën penale humbet kuptimin. Në institucionin e fajit, si element konstitutiv i veprës penale, e drejta penale bashkëkohore mbështet legjitimitetin e dënimit. Së këndejmi, faji është një ndër determinantët themelorë që e bën të mundshme dhe e arsyeton shqiptimin e dënimit ndaj kryerësit të veprës penale. Lidhur me këtë, parimi ,,nullum crimen nulla poena sine culpa” (nuk ka vepër penale dhe nuk ka dënim pa faj) është tregues dhe garanci e një të drejte penale progresive. Në fakt, me këtë parim kihet për qëllim që të kufizohet, të vihet në korniza të caktuara e drejta e shtetit për të ndëshkuar. Kështu, sipas këtij parimi, gjykatat, si organe shtetërore, kanë të drejtë t’i ndëshkojnë vetëm kryerësit e fajshëm të veprave penale, e jo t’i ndëshkojnë personat që rastësisht a nën ndikimin e dhunës ose të ndonjë rrethane tjetër, kundër vullnetit të tyre, kanë kryer vepra të kundërligjshme, të cilat në ligj janë të parashikuara si vepra penale. Faji është përgjegjësia personale e kryerësit për veprën e vet. Një person konsiderohet se veprën penale e ka kryer me faj në rastet kur ka ditur se me veprimin apo mosveprimin e tij do të shkaktojë pasojë të ndaluar në botën e jashtme, pasojë kjo që në ligj është e parashikuar si vepër penale, dhe nëse ndaj pasojës - ndaj veprës, ka pasur aso marrëdhënieje, relacioni, që i bën të mundshme gjykatës t’ia ngarkojë atë vepër. Marrëdhënia apo relacioni psikik i kryerësit ndaj veprës në të drejtën penale quhet fajësi. Nga ky përkufizim i fajit del se fajësia përfshin veprimin dhe pasojën e veprës penale. Për këtë shkak, në të drejtën penale flitet për fajin lidhur me veprimin dhe për fajin lidhur me pasojën e veprës penale. Institucioni i fajit është një ndër çështjet fundamentale dhe më komplekse, veçanërisht për përgjegjësinë penale dhe ndëshkimin. Format e fajit jane: • dashja dhe

• pakujdesia III. DASHJA Në shkencën e së drejtës penale dhe në praktikën gjyqësore, dashja konsiderohet forma më e rëndë, më tipike dhe forma më e shpeshtë e fajit ,me të cilën kryhen veprat penale. Vepra penale është kryer me dashje kur kryerësi ka qenë i vetëdijshëm për veprën e vet dhe ka dashur ta kryejë atë apo kur ka qenë i vetëdijshëm se për shkak të veprimit apo mosveprimit të tij mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, por e ka pranuar, është dakorduar që të shkaktohet ajo pasojë. Prej këtij përkufizimi, del qartë se Kodi ynë Penal njeh dy lloje të dashjes: 1. dashjen direkte dhe 2. dashjen eventuale. 1. Dashja direkte (drejtpërdrejtë) Dashja e direkte (dolus direktus) ekziston atëherë kur kryerësi është i vetëdijshëm se me veprimin a mosveprimin e vet do të kryejë vepër të dëmshme, vepër penale dhe dëshiron kryerjen e saj, dëshiron të shkaktohet pasoja e ndaluar në botën e jashtme. Kjo formë e dashjes kështu është përkufizuar edhe në Kodin Penal si vijon: “Personi vepron me dashje e drejtpërdrejtë, kur është i vetëdijshëm për veprën e vet dhe e dëshiron kryerjen e saj”. Nga kjo që u tha del qartë se për t’u konsideruar se personi e ka kryer veprën penale me dashje të drejtpërdrejtë, është e domosdoshme që ai të jetë i vetëdijshëm për veprën e vet dhe ta ketë dëshiruar kryerjen e saj. Me fjalë të tjera, duhet të shprehet elementi i intelektit dhe ai volitiv. 1) Elementi i intelektit a i vetëdijes, në kuadrin e dashjes së drejtpërdrejtë, shprehet në rastet kur kryerësi është i vetëdijshëm, e di, ka përfytyrim të qartë për veprën që e kryen dhe pasojat që do të shkaktohen nga ajo vepër dhe për lidhjen kauzale midis veprës dhe pasojës që do të shkaktohet. 2) Elementi volitiv a i dëshirës (i vullnetit) te dashja e drejtpërdrejtë shprehet atëherë kur kryerësi ka dashur, ka dëshiruar që, me veprimin apo mosveprimin e vet, të shkaktojë pasojën e caktuar. Konsiderohet se personi e ka dëshiruar kryerjen e veprës kur ndërmerr veprimin me qëllim që të shkaktojë pasojën, e cila është tipar i veprës penale të caktuar. Vullneti a dëshira është komponente praktike e vetëdijes. Me anë të vullnetit, me vetëdije orientohen dhe drejtohen veprimet mendore dhe fizike në drejtimin që të arrihet qëllimi i caktuar. 2. Dashja eventuale Dashja eventuale ekziston atëherë kur kryerësi ka qenë i vetëdijshëm se, për shkak të veprimit a mosveprimit, mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, mirëpo me vetëdije është pajtuar, është dakorduar që ajo të shkaktohet (neni 15, par. 3 i Kodit Penal).

Dashja eventuale (dollus eventualis) ka ngjashmëri me dashjen e drejtpërdrejtë, mirëpo ka edhe dallime cilësore në sferën e vetëdijes, por më tepër në sferën e vullnetit, dëshirës lidhur me shkaktimin e pasojës së ndaluar. Rrjedhimisht, te dashja eventuale, ndryshe nga dashja e drejtpërdrejtë, kryerësi, me veprimet e veta, nuk ka për qëllim të shkaktojë pasojën e caktuar që është tipar i veprës së ndaluar, madje shkaktimin e asaj pasoje nuk e parashikon as si të sigurt, por është i vetëdijshëm se me ndërmarrjen e veprimit krijohet një mundësi e madhe, një rrezik i madh se do të kryhet edhe ajo vepër dhe do të shkaktohet edhe ajo pasojë, të cilën vetëm e parashikon si të mundshme, por të cilën nuk e dëshiron. Këtu edhe qëndron thelbi i dashjes eventuale dhe themeli i sajimit të përgjegjësisë penale, ngase kryerësi, edhe pse është i vetëdijshëm se me veprimin apo me mosveprimin e vet krijon një rrezik të madh të shkaktohet pasoja e ndaluar (të kryhet vepra penale) dhe, me gjithë këtë, nuk abstenon nga ajo vepër. Ja disa shembuj ku shprehet vepra e kryer me dashje eventuale: Personi A. shkrep revolen me qëllim që ta vrasë personin B., që është duke drejtuar automobilin, në të cilin ndodhet edhe personi C. Këtu personi A. është i vetëdijshëm se mund ta goditë edhe personin C. apo me vrasjen e personit B. do të shkaktohet edhe vdekja e personit C. për pasojë të përplasjes apo rrokullisjes së automobilit; Personi A., me qëllim që ta privojë nga jeta personin B., i qet helm në pije, edhe pse e di se nga ajo gotë a shishe mund të helmohet edhe ndonjë person tjetër; Mjeku i jep të sëmurit ndonjë bar, edhe pse e di se efektet e tij ende nuk janë hulumtuar sa duhet dhe ai ende nuk është lejuar në mjekësi; Personi A. shtie me pushkë mbi një tufë pëllumbash që gjenden në trotuar, edhe pse e di se mund të goditë edhe ndonjë kalimtar; Personi A. i vë flakën shtëpisë së personit B., edhe pse supozon se mund të humbë jetën edhe ndonjë anëtar i familjes së personit B. Siç shihet, në të gjitha këto raste kryerësi, edhe pse është i vetëdijshëm, supozon se mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, me gjithë këtë, për ta realizuar qëllimin e tij kryesor, ai nuk abstenon nga veprimi, pra pranon që të shkaktohet pasoja e ndaluar, që të kryejë vepër penale. Nga brendia dhe natyra e dashjes eventuale del se edhe kjo formë e fajit është e përbërë prej dy elementeve. Këto janë: 1. elementi i intelektit a i vetëdijes dhe 2. elementi volitiv apo i dëshirës. 3. Përgjegjësia dhe ndëshkimi për veprat e kryera me dashje të drejtpërdrejtë dhe eventuale Sipas Kodit Penal, për veprat penale të kryera me dashje, kryerësi gjithherë përgjigjet penalisht, pa marrë parasysh se a është kryer vepra me dashje të drejtpërdrejtë apo me dashje eventuale. Madje Kodi Penal nuk bën kurrfarë dallimi parimor në pikëpamje të ndëshkimit për veprat e kryera me këto dy forma të dashjes. Megjithë këtë, në teori dhe në praktikë, në të shumtën e rasteve veprat penale të kryera me dashje të drejtpërdrejtë konsiderohen më të rënda se veprat e kryera me dashje eventuale.

Kjo ngase, siç cekëm më sipër, te dashja e drejtpërdrejtë intensiteti i elementit të intelektit dhe ai volitiv manifestohen në një shkallë më të lartë dhe kjo rrethanë merret parasysh me rastin e matjes së dënimit. IV. PAKUJDESIA 1. Nocioni i pakujdesisë Pakujdesia (culpa) është formë e dytë e fajit dhe, për nga intensiteti i përgjegjësisë penale, është një formë më e lehtë e fajësisë. Marrë në përgjithësi, në aspektin e së drejtës penale, pakujdesia ekziston atëherë kur kryerësi nuk e dëshiron pasojën e shkaktuar, përkatësisht kur pasoja shkaktohet kundër vullnetit të tij. Në të drejtën penale konsiderohet se një person e ka kryer veprën penale nga pakujdesia në rastet kur nuk i ka respektuar kërkesat e shoqërisë që në veprimtarinë apo sjelljet e tij të jetë i kujdesshëm. Me fjalë të tjera, konsiderohet se një person e kryen veprën penale nga pakujdesia kur pasoja e dëmshme është rezultat i moskujdesit, indiferencës apo joseriozitetit të tij. Kodi ynë Penal, sikundër edhe kodet penale të shteteve të tjera, i njeh dy lloje apo dy shkallë të pakujdesisë : 1. pakujdesinë me vetëdije apo nga mendjelehtësia dhe 2. pakujdesinë pa vetëdije apo nga neglizhenca Këto dy lloje të pakujdesisë dallohen midis tyre vetëm sipas elementit të vetëdijes ose elementit të i intelektit. Kurse të dyja këto lloje të pakujdesisë dallohen nga dashja, ngase në asnjë formë nuk shprehet dëshira a vullneti për të shkaktuar pasojën e ndaluar në botën e jashtme. 2. Pakujdesia me vetëdije Pakujdesia me vetëdije apo mendjelehtësia (luxuria) ekziston atëherë kur personi është i vetëdijshëm se pasoja e ndaluar mund të shkaktohet si rezultat i veprimit a mosveprimit të tij, por me mendjelehtësi mendon se ajo nuk do të shkaktohet apo se ai do të mund ta parandalonte shkaktimin e saj. Për ta kuptuar më lehtë pakujdesinë me vetëdije, që në fillim po i marrim disa shembuj, sipas të cilëve mund të konsiderohet se vepra penale është kryer me këtë formë të fajit. -Personi A., në stinën e dimrit, në kohë me mjegull dhe në rrugë me ngrica, nget veturën me shpejtësi të madhe, edhe pse e di dhe supozon se mund të shkaktojë aksident komunikacioni, për shkak të ngricës dhe mjegullës, mirëpo mendon dhe shpreson se me aftësitë dhe përvojën e tij profesionale, si shofer, do të jetë në gjendje ta kontrollojë veturën. Ndërkaq, në një moment vetura i rrëshqet dhe përmbyset në greminë me ç’rast njëri prej udhëtarëve humb jetën, kurse të tjerët pësojnë lëndime të rënda trupore; - Mjeku e bën operacion pacientin, por nuk bën dezinfektimin e plagës sipas rregullave që parashikohen në mjekësi, duke menduar se pacienti do të shërohet. Mirëpo, ndërkohë

shkaktohet infektimi i plagës dhe pacienti vdes; - Personi A. në dhomën përdhese, në ahengun që është organizuar në dasmë, shtie me revole, edhe pse, para se të shkrep, i shkon ndërmend, supozon se mund ta godit ndokënd në katin e dytë; - Punëtori i ndërtimtarisë prej katit të tretë e hedh tullën në trotuar, edhe pse supozon se mund ta godltë ndonjë kalimtar të rastit. Karakteristikë kryesore dhe tipike e pakujdesisë me vetëdije është se kryerësi nuk e dëshiron pasojën, madje as nuk e pranon, nuk dakordohet me shkaktimin e saj. Shprehja mendjelehtësi apo pakujdesi me vetëdije, të cilën e përdor ligjdhënësi për ta përcaktuar këtë lloj fajësie, ka për qëllim që veprimin e kryerësit ta kualifikojë si sjellje mendjelehtë, sipërfaqësore, të papërgjegjshme, indolente apo, sjellje me të cilën ai i ka mbivlerësuar aftësitë e veta. Nga kjo del se brendia e pakujdesisë me vetëdije qëndron në faktin se kryerësi nuk dëshiron kryerjen e veprës penale. Shpreson se nuk do të shkaktohet pasoja e ndaluar, përkatësisht veprimin e ndërmerr me bindjen se do t’i shmanget pasojës, do ta parandalojë atë. Te pakujdesia me vetëdije personi nuk do ta ndërmerrte veprimin e kryerjes po ta dinte me siguri se pasoja do të shkaktohej. 4. Pakujdesia pa vetëdije Pakujdesia pa vetëdije apo neglizhenca ekziston kur personi nuk është i vetëdijshëm se pasoja e ndaluar mund të shkaktohet si rezultat i veprimit ose mosveprimit të tij, edhe pse në rrethanat dhe sipas vetive të tij personale, ka mundur të ishte apo duhej të ishte i vetëdijshëm për këtë mundësi. Pra, brendia e pakujdesisë pa vetëdije qëndron në faktin se personi e kryen veprën penale, të cilën jo vetëm që nuk ka dashur ta kryej, por për të cilën fare nuk ka menduar, nuk ka supozuar se nga veprimi a mosveprimi i tij ajo mund të kryhet . Këtu edhe qëndron dallimi i pakujdesisë me vetëdije nga pakujdesia pa vetëdije, ngase, siç pamë më sipër, te pakujdesia me vetëdije kryerësi parashikon mundësinë, është i vetëdijshëm se nga veprimi apo mosveprimi i tij mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, kurse te neglizhenca kryerësi nuk është i vetëdijshëm, fare nuk i shkon ndërmend, nuk supozon se nga veprimi apo mosveprimi i tij mund të shkaktohet pasoja e ndaluar. Gjithashtu pakujdesia pa vetëdije dallohet prej të gjitha llojeve të tjera të fajësisë ngase këtu personi nuk ka kurrfarë raporti psikik ndaj veprës së kryer. Pohimi i këtillë mbështetet në rrethanën se në rastet kur kryhet vepra penale nga pakujdesia pa vetëdije, mungon si elementi i intelektit ashtu dhe elementi volitiv. Ja disa shembuj kur gjyqi mund të konstatojë se vepra është kryer nga pakujdesia pa vetëdije: -Mjeshtri, që është duke ndërtuar shtëpinë, nga kati i dytë hedh bllokun e thyer dhe me atë rast i shkakton lëndim të rëndë personit që rastësisht është gjendur aty; - Gjuetari shtie mbi egërsirën, mirëpo me atë rast godit njeriun që ka qenë duke prerë dru në mal;

-Një i ri në shaka gjuan tjetrin me top bore, me ç’rast e godet në sy dhe i shkakton lëndim të rëndë trupor; -Personi A. e lidh kalin për shtyllë të telefonit, kali trembet dhe e lëndon rëndë fëmijën; - Mjeku i praktikës së përgjithshme, i cili nuk posedon aftësi të duhura profesionale, bën një operacion të komplikuar, pas të cilit pacienti vdes etj. 5. Dallimi i pakujdesisë pa vetëdije nga rasti Në të drejtën penale konsiderohet se ekziston rasti (casus) atëherë kur një person e shkakton pasojën e ndaluar, të cilën, sipas rrethanave objektive, nuk ka qenë i detyruar ta parashikoj, kurse sipas vetive dhe aftësive të tij, nuk ka mundur ta parashikoj. Në këso rastesh konsiderohet se pasoja shkaktohet rastësisht. Këtu mungon lidhja subjektive midis veprimit dhe pasojës së shkaktuar, por shprehet vetëm lidhja objektive. Për këtë arsye, për shkak të mungesës së elementit subjektiv (të fajësisë), edhe pse shkaktohet pasoja e ndaluar, e cila në Kodin Penal është parashikuar si vepër penale, për shkak se kjo pasojë është shkatuar rastësisht, në të drejtën penale nuk konsiderohet se është kryer vepër penale, andaj kryerësi i saj nuk konsiderohet penalisht i përgjegjshëm dhe nuk dënohet. Ja disa shembuj të pasojave të dëmshme që janë shkaktuar rastësisht: -Personi A., duke ecur rrugës rrëshqet dhe me atë rast i shkakton lëndim trupor tjetrit; - Në objektin ndërtimor punëtorit i rrëshqet dërrasa nga duart, me ç’rast i shkakton lëndim të rëndë trupor punëtorit tjetër që ka qenë duke punuar në katin përdhesë; - Personi A., duke ngarë automobilin natën, shkel personin tjetër të cilin nuk e sheh, ngase ka qenë i shtrirë në rrugë. 6. Pakujdesia profesionale Pakujdesia profesionale është pakujdesi e personit, i cili gjatë ushtrimit të profesionit a zejes së tij, është i detyruar të jetë më i kujdesshëm sesa njerëzit e tjerë. Me fjalë të tjera, konsiderohet se vepra është kryer nga pakujdesia profesiosnale, nëse personi gjatë ushtrimit të profesionit, detyrës a zejes, nuk ka treguar atë masë të kujdesit që kërkohet gjatë ushtrimit të profesionit të tij dhe nëse për shkak të mungesës së kujdesit të duhur është shkaktuar pasoja e ndaluar. Kjo shprehet sidomos te ata persona, veprimtaria e të cilëve, krahas dobisë shoqërore të madhe, është edhe e rrezikshme. Pra, Kodi ynë Penal nuk parashikon norma të posaçme, me të cilat rregullohet çështja e përgjegjësisë penale për veprat që kryhen nga pakudesia profesionale. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se pakujdesia profesionale nuk ushtron kurrfarë ndikimi në trajtimin penalo-juridik të kryerësve të këtillë të veprave penale. Përkundrazi, në rastet kur gjykata konstaton se pasoja e shkaktuar është rezultat i pakujdesisë gjatë ushtrimit të profesionit, kjo kryerësit të veprës penale do t’i merret si rrethanë rënduese me rastin e matjes së dënimit. 7. Përgjegjësia për veprat penale të kryera nga pakujdesia

Siç pamë më sipër, në krahasim me dashjen, pakujdesia është një formë më e lehtë e fajit. Për veprat penale të kryera me dashje, kryerësi gjithherë konsiderohet penalisht përgjegjës dhe dënohet.Ndërkaq, në rastet kur vepra penale kryhet nga pakujdesia, kryerësi zakonisht nuk dënohet, por dënohet vetëm përjashtimisht dhe ky vetëm atëherë kur me ligj është parashikuar shprehimisht se kryerësi do të dënohet edhe për rastet kur veprën e kryen nga pakujdesia. Në rastet kur me ligj është parashikuar që kryerësi do të dënohet edhe për veprat penale të kryera nga pakujdesia, dënimi i parashikuar është më i butë sesa për veprat e kryera me dashje. PËRGJEGJËSIA PËR FORMAT E CILËSUARA TË VEPRAVE PENALE I. Nocioni dhe llojet e veprave penale të cilësuara Si formë e cilësuar apo e rëndë e veprës penale konsiderohet rasti kur kryerësi ndërmerr një veprim me qëllim që të shkaktojë një pasojë, mirëpo, në fakt, shkaktohet pasoja tjetër, më e rëndë nga ajo që ka dëshiruar të shkaktojë dhe e cila zakonisht shkaktohet. Gjithashtu, si formë e cilësuar e veprës penale konsiderohen edhe rastet kur një person kryen veprën penale në rrethana dhe kushte të posaçme, siç janë: mënyra dhe mjetet, vendi dhe koha, personi ndaj të cilit kryhet vepra penale, motivet etj., të cilat e bëjnë atë vepër më të rrezikshme. Meqë në praktikë ndodhin raste kur shkaktohet një pasojë më e rëndë sesa ka dashur kryerësi ta shkaktojë apo kur vepra kryhet në aso rrethanash të cilat e bëjnë atë më të rrezikshme, atëherë ligjdhënësi është i detyruar që këto raste t’i parashikojë si forma të posaçme të inkriminimeve, të cilat në të drejtën penale quhen vepra penale të cilësuara (të cilësuara) a forma të rënda të veprave penale. Për këto forma të veprave penale, është e kuptueshme, Kodi Penal parashikon një shkallë më të lartë të përgjegjësisë dhe ndëshkimit. Në të drejtën penale njihen dy lloje të veprave penale të cilësuara: 1. veprat penale të cilësuara me pasojë më të rëndë dhe 2. veprat penale të cilësuara me rrethana të posaçme. 1. Veprat penale të cilësuara me pasojë më të rëndë Vepra penale e cilësuar me pasojë më të rëndë, siç theksuam më sipër, ekziston atëherë kur kryerësi ndërmerr veprimin me qëllim që të shkaktojë një pasojë të caktuar, mirëpo, në fakt, shkakton pasojë më të rëndë nga ajo që ka dashur. Me fjalë të tjera, kjo vepër penale konsiderohet e kryer në rastet kur nga vepra penale themelore shkaktohet pasoja më e rëndë, për të cilën ligji parashikon edhe dënim më të rëndë. Rastet e këtilla të veprave penale të cilësuara me pasoja më të rënda, në mënyrë parimore, si institucion i përgjithshëm, janë të parashikuara në nenin 17 të Kodit Penal. Në këtë nen thuhet shprehimisht: “Nëse kryerja e një vepre penale shkakton pasoja të cilat e tejkalojnë

qëllimin e kryerësit dhe për këtë ligji parashikon një dënim më të rëndë, dënimi më i rëndë mund të shqiptohet në rast se pasoja i atribuohet pakujdesisë së kryerësit”. Vepra penale e cilësuar me pasojë më të rëndë mund të konsiderohet se ekziston vetëm atëherë kur me ligj është parashikuar shprehimisht ky lloj i konstruksionit juridik - vepra penale themelore dhe pasoja më e rëndë, e cila shkaktohet nga vepra penale themelore. Në legjislacionin penal parashikohet një numër i konsiderueshëm i veprave penale të cilësuara me pasoja më të rënda. Këtu, në formë shembujsh, po i marrim disa raste më karakteristike: - Personi A., me qëllim që t’i shkaktojë lëndim trupor tjetrit, e qëllon me një gjësend atë, mirëpo nga ai lëndim shkaktohet vdekja e të lënduarit, pasojë kjo të cilën kryerësi nuk e ka dëshiruar dhe as e ka dhënë pëlqimin që ajo të shkaktohet; - Personi A., duke mos i respektuar rregullat e komunikacionit, shkakton rrezik të përgjithshëm, nga i cili shkaktohet vdekja e shumë personave; - Personi A. në mënyrë të kundërligjshme bën ndërprerjen e shtatzënësisë së ndonjë gruaje me barrë dhe nga kjo shkaktohet vdekja e gruas me barrë; - Nëse për shkak të mosdhënies së ndihmës mjekësore shkaktohet vdekja e të sëmurit etj 2. Veprat penale të cilësuara me rrethana të posaçme Veprat penale kryhen në rrethana të ndryshme. Rrethanat në të cilat kryhen veprat penale janë, p.sh., vendi, koha, mënyra e kryerjes, motivi për të cilin kryhet vepra penale, objekti apo vlera juridike ndaj të cilit është i drejtuar veprimi i kryerjes etj. Në disa raste, nëse vepra penale kryhet në rrethanën e caktuar, të parashikuar me ligj, ajo vepër fiton atributin e veprës penale më të rrezikshme, më të rëndë, e cila në të drejtën penale quhet vepër penale e cilësuar me rrethanë të posaçme. Për këtë arsye, në pjesën e posaçme të Kodit Penal, në disa raste është parashikuar një dënim më i rëndë për veprën penale themelore, nëse kryhet në rrethana të posaçme. Këtu është fjala për rrethanat e caktuara, të cilat ekzistojnë në kohën e kryerjes së veprës penale apo të cilat janë ngushtë të lidhura me të. Kështu, p.sh., është parashikuar dënim më i rëndë, nëse vepra penale e shkretërimit të pyllit apo vjedhja e pyllit është kryer në pyllin e mbrojtur, në parkun nacional ose në pyje të tjera me destinim të posaçëm. Rrethanat të cilat një vepër themelore e bëjnë të cilësuar, zakonisht, u referohen modaliteteve të kryerjes së veprës, siç janë: mënyra, mjetet, vendi dhe koha e kryerjes, objekti ndaj të cilit është i drejtuar veprimi etj. Vepra penale e cilësuar me rrethanë të posaçme zakonisht kryhet me dashje, mirëpo mund të kryhet edhe nga pakujdesia. Konsiderohet se ky lloj i veprës penale është kryer me dashje, në rastet kur kryerësi, krahas veprës themelore, ka qenë i vetëdijshëm edhe për rrethanat e posaçme, të cilat e bëjnë veprën më të rrezikshme dhe ka dëshiruar që atë vepër ta kryejë pikërisht në ato rrethana (p.sh. gjatë kohës së luftës, gjatë kohës së ndonjë fatkeqësie elementare apo për ndonjë motiv të caktuar etj.).

Në disa raste, vërtet të rralla, vepra penale e cilësuar me rrethanë të posaçme mund të kryhet edhe nga pakujdesia. Kjo vepër konsiderohet e kryer nga pakujdesia kur kryerësi supozon se veprën është duke e kryer në ndonjë rrethanë që veprën penale e bën më të rrezikshme, mirëpo lehtë mendon se ajo rrethanë nuk ekziston (pakujdesia me vetëdije) apo kur nuk është i vetëdijshëm se veprën është duke e kryer në rrethanën e cila veprën e bën më të rrezikshme, por, sipas rrethanave objektive në të cilat ka vepruar dhe sipas vetive të tij personale, ka mundur të jetë i vetëdijshëm dhe ka qenë i detyruar të jetë i vetëdijshëm se vepra është duke u kryer në ato rrethana (pakujdesia pa vetëdije).

Fazat e kryerjes se vepres penale Ne literature ceken kater faza te cilat shprehen me rastin e kryerjes se vepre penale: 1.Vendimi per te kryer veper penale, 2.Veprimet pergatitore qe ndermerren per kryerje te vepres penale, 3.Fillimi i kryerjes se vepres penale, qe mund te ngel ne tentative dhe 4.Kryerja e vepres penale. Keto faza nuk jane te domosdoshme te shprehen ne cdo rast. Ekziston mundesia qe vepra te kryhet pa u ndermarre veprimet pergatitore, psh., vepra penale e kryer ne afekt. 1.Vendimi per te kryer vepren penale Sipas te drejtes tone dhe te drejtave penale te shteteve bashkekohore, ne rastet kur personi ka vendosur per te kryer veper penale, nuk mund te denohet. Pra per ate qe zhvillohet ne psiken e njeriut nuk ka ndeshkueshmeri. Ideja e vullneti per te kryer veper penele nuk hyn ne sferen e te drejtes penale. Personi nuk duhet te ndeshkohet per vendimin per te kryer veper penale per faktin se deri sa te kryehet ajo personi mund te heqe dore nga kryerja e saj. Po ashtu, vendimi per te kryer vepar penale nuk shkakton pasoja te demshme ne boten e jashtme. VEPRIMET PËRGATITORE DHE TENTATIVA E VEPRËS PENALE I. Veprimet përgatitore Veprimet me të cilat përgatitet kryerja e veprës penale mund të shfaqen në mënyra të ndryshme. Më së shpeshti veprimet përgatitore qëndrojnë në furnizimin ose aftësimin e mjeteve për kryerjen e veprës penale, në mënjanimin e pengesave që paraqesin vështirësi për kryerjen e veprës penale, në arritjen e marrëveshjes, planifikimin apo organizimin me të tjerët me qëllim të kryerjes së veprës penale, si dhe në veprime të tjera me të cilat

krijohen kushte për kryerjen e drejtpërdrejtë të veprës penale, punë këto të cilat nuk paraqesin veprim të kryerjes. Duke u mbështetur në natyrën dhe tiparet e veprimeve përgatitore, veçanërisht në faktin se me këto veprime nuk dëmtohen dhe nuk rrezikohen të mirat juridike të mbrojtura me të drejtën penale dhe, edhe pse janë ndërmarrë veprimet përgatitore, ende ka mundësi që personi të ndërrojë mendim dhe të mos e kryejë veprën penale, në Kodin tonë Penal dhe në kodet penale të shteteve të tjera bashkëkohore është përvetësuar pikëpamja, sipas së cilës, parimisht, për veprimet përgatitore, personat nuk duhen ndëshkuar. Gjithashtu, në të drejtat penale bashkëkohore, në të shumtën e rasteve, personat nuk ndëshkohen për veprimet përgatitore, ngase do të krijohej një pasiguri për të drejtat dhe liritë e njeriut, përkatësisht do të krijoheshin mundësi që personat të dënohen në bazë të supozimeve të llojllojshme dhe duke u veshur faje të ndryshme. Për këto dhe shkaqe të tjera, sipas zgjidhjeve në të drejtat penale bashkëkohore, për veprimet përgatitore personat mund të ndëshkohen vetëm përjashtimisht, madje vetëm në rastet kur është fjala për veprime përgatitore që janë ndërmarrë me qëllim të kryerjes së veprave penale shumë të rënda dhe nëse me ligj shprehimisht parashikohet dënimi i personit edhe për veprime përgatitore. 2. Ndëshkimi i veprimeve përgatitore sipas Kodit Penal të Kosovës Kodi Penal i Kosovës, sikundër edhe shumica e kodeve penale të shteteve të tjera bashkëkohore, e ka përvetësuar pikëpamjen se, parimisht, për veprimet përgatitore personat nuk ndëshkohen. Një pikëpamje e këtillë shihet nga të gjitha dispozitat, veçanërisht nga dispozitat e pjesës së posaçme të Kodit tonë Penal. Mirëpo, sikundër edhe kodet penale të shteteve të tjera, edhe Kodi ynë Penal bën përjashtim, nga ky parim. Kështu, sipas Kodit tonë Penal, personi do të ndëshkohet për veprimet përgatitore vetëm në rastet kur, për shkak të rrezikshmërisë së madhe të disa veprave penale, me ligj parashikohet shprehimisht se personi do të dënohet edhe për veprimet përgatitore. Ndryshe nga legjislacioni penal i mëparshëm, Kodi Penal i Kosovës në pjesën e përgjithshme nuk parashikon ndonjë dispozitë të posaçme me të cilën do të rregullohej çështja e përgjegjësisë penale dhe ndëshkimshmërisë për veprimet përgatitore, të cilat ndërmerren me qëllim të kryerjes së veprës penale. Këtu bën përjashtim dispozita e nenit 26, paragrafi 1, me të cilën është rregulluar çështja e përgjegjësisë penale dhe e ndëshkimit për rastet e bashkimit kriminal, si institucion i përgjithshëm, i cili është forma më e rrezikshme e bashkëpunimit. Rrjedhimisht, në rastet e bashkimit kriminal, përkatësisht të organizatave kriminale (neni 26, par.1), do të konsiderohen të ndëshkueshme edhe veprimet përgatitore të cilat ndërmerren nga anëtarët e bashkimit kriminal, nëse ato veprime përgatitore janë ndërmarrë me qëllim të kryerjes së veprave penale, për të cilat është parashikuar dënimi me së paku pesë- 5 vjet burgim.

Si kriter themelor për ndëshkimin e veprimeve përgatitore, sipas Kodit tonë Penal, me rëndësi vendimtare janë rëndësia e objektit të mbrojtur dhe shkalla e rrezikshmërisë së veprës për shëndetin dhe jetën e njeriut, kombin dhe vlerat ndërkombëtare,mbarënjerëzore. Lidhur me objektin mbrojtës dhe shkallën e rrezikshmërisë së veprës, siç theksuam më sipër, Kodi Penal i Kosovës i konsideron vepra penale vetëm ato lloje të veprimeve përgatitore të cilat ndërmerren me qëllim që të sulmohen ato të mira juridike që kanë rëndësi të madhe për shëndetin, sigurinë dhe jetën e njerëzve, për kombin dhe vlerat juridike ndërkombëtare. Të këtilla janë, për shembull, organizimi i grupit për kryerjen e krimit të gjenocidit, krimeve kundër njerëzimit dhe krimeve të luftës, të parashikuara në nenet 116 deri 124 të Kodit Penal, pastaj prodhimi dhe përpunimi i pautorizuar i narkotikëve të rrezikshëm dhe i substancave psikotropike (neni 230), organizimi i skemave piramidale dhe bixhozit të paligjshëm (neni 243), trafikimi i njerëzve (neni 139) etj. Inkriminimi i veprimeve përgatitore, të cilat ndërmerren me qëllim të kryerjes së veprave penale shumë të rrezikshme, është më se i arsyeshëm për sigurinë e çdo qytetari dhe në interesin e përgjithshëm, ngase, në aspektin kriminalo-politik, krijohet mundësia ligjore që të intervenohet me të drejtën penale në një fazë, e cila në mënyrë më efikase e parandalon, e bën të pamundshme shkaktimin e pasojave shumë të rënda, p.sh., vrasjen e dhjetëra, qindra apo dhjetëra mijera njerëzve. Pra, shteti nuk mund të presë, por duhet të veprojë para se, p.sh., një organizatë kriminale të kryejë akte terroriste dhe të intervenojë e t’i dënojë ata persona të cilët janë pajisur me bomba, eksploziv a gaz helmues, me qëllim që këto t’i përdorin për kryerjen e akteve terroriste. Pikërisht në rastet e caktuara, duke i parashikuar veprimet përgatitore si vepra penale, organeve të ndjekjes penale u bëhet e mundshme t’i ndëshkojnë personat e këtillë, të cilët në çdo moment, meqë i kanë ndërmarrë veprimet përgatitore, mund të kryejnë vepra penale jashtëzakonisht të rrezikshme. Në rastet kur, pas ndërmarrjes së veprimeve përgatitore vepra penale edhe kryhet, nuk konsiderohet se janë kryer dy vepra penale, ngase veprimet përgatitore konsumohen nga vepra e kryer. Kështu, p.sh., nëse një person ka organizuar grupin për të kryer krime të gjenocidit dhe më pas edhe vetë kryen krime të gjenocidit, nuk do të konsiderohet se i ka kryer dy vepra penale në bashkim (organizimin e grupit i cili konsiderohet si veprim përgatitor, i parashikuar në nenin 128 dhe kryerjen e krimit të gjenocidit, të parashikuar në nenin 116 të Kodit Penal). II. TENTATIVA E VEPRËS PENALE Sipas nenit 20, par. 1 të Kodit Penal, tentativa ekziston kur ndokush me dashje ndërmerr veprime të drejtpërdrejta për kryerjen e veprës penale dhe vepra nuk është kryer ose elementet e veprës së qëllimshme penale nuk janë realizuar. Sipas këtij përkufizimi ligjor, tentativa do të ekzistojë në rastet kur vepra penale ka filluar të kryhet, mirëpo nuk është

shkaktuar pasoja e dëshiruar. Për shembull, personi A. shkrep me pushkë në drejtim të personit B., me qëllim që ta privojë nga jeta atë, mirëpo nuk e qëllon. Në aspektin juridiko-penal, për t’u konsideruar se është kryer tentativa e veprës penale, medoemos duhet të përmbushen këto tri kushte: 1) që të ndërmerret veprimi i kryerjes së veprës penale; 2) që veprimi të ndërmerret me dashje dhe 3) që vepra të mos përfundohet, përkatësisht të mos shkaktohet pasoja e veprës penale. Në vazhdim do të flasim shkurtimisht për këto tri kushte. 2. Ndëshkimi i tentativës sipas së drejtës sonë penale Duke marrë parasysh natyrën dhe peshën e veprës penale dhe duke përvetësuar teorinë objektivo-subjektive, e drejta e jonë penale e zgjidh çështjen e ndëshkimit për rastet e tentativës. Rrjedhimisht, sipas paragrafit 1 të nenit 20 të Kodit Penal, personi dënohet për tentativë kur është fjala për veprat penale, për të cilat është parashikuar dënimi me së paku tri-3- vjet burgim, ndërsa për tentativën e veprave të tjera penale më të lehta, vetëm atëherë kur me ligj shprehimisht parashikohet dënimi edhe për tentativë. Mirëpo, lidhur me ndëshkimin e tentativës, në paragrafin 3 të nenit 20 të Kodit Penal parashikohet se kryerësi do të dënohet më lehtë për tentativën. Kështu, në rastet kur vepra penale ka ngelur në tentativë, kryerësi mund të dënohet më së tepërmi deri në tri të katërtat e maksimumit të dënimit të parashikuar (paragrafi 2 i nenit 65 të Kodit Penal). Me gjithë faktin se Kodi ynë Penal, siç theksuam më sipër, parimisht e dënon vetëm tentativën e atyre veprave penale për të cilat është parashikuar dënimi me së paku tri vjet burgim, në fjalinë e fundit të paragrafit 2 të nenit 20 parashikon mundësinë e ndëshkimit të tentativës edhe për veprat penale për të cilat është parashikuar një dënim më i lehtë se tri vjet burgim, nëse kjo mundësi shprehimisht parashikohet në ligj. Një rast i tillë i ndëshkimit të tentativës së veprës penale, për të cilën është parashikuar dënim më i lehtë se tri vjet burgim, është, p.sh., tentativa e veprës penale të keqpërdorimit të sigurimit (neni 263, par.3), për të cilën është parashikuar dënimi me gjobë apo me burgim deri në një vit, tentativa e veprës penale e marrjes së pasurisë së luajtshme (neni 258, par. 2), për të cilën është parashikuar dënimi me gjobë apo dënimi deri në gjashtë muaj burgim etj. 3. Dallimi midis veprimeve përgatitore dhe tentativës Dallimi midis veprimeve përgatitore dhe tentativës së veprës penale qëndron në faktin se me veprimet përgatitore vetëm krijohen kushtet për kryerjen efikase të veprës penale, ndërsa me tentativë fillohet kryerja e veprës penale, ndërmerret veprimi i kryerjes. Në të shumtën e rasteve, dallimi midis tentativës, në njërën anë, dhe veprimeve përgatitore, në anën tjetër, në praktikë nuk paraqet vështirësi të madhe. Kështu, p.sh., nëse një grup personash formojnë organizatë kriminale, me qëllim të kryerjes së veprës penale të trafikimit të drogës (neni 229), të veprës penale të trafikimit të njerëzve (neni 139) ose për kryerjen e veprave penale të terrorizmit (neni 110-112) të Kodit Penal, atëherë është fjala

për veprime përgatitore e jo për tentativën e kësaj vepre penale. Mirëpo, nëse ndokush shkrep me armë në drejtim të personit tjetër e nuk e godet, atëherë është e qartë se në këtë rast nuk është fjala për veprime përgatitore, por për fillimin e kryerjes së veprës penale, përkatësisht për tentativën e veprës penale të vrasjes. Megjithatë, në praktikë çdo herë nuk është lehtë të bëhet dallimi midis veprimeve përgatitore dhe tentativës. Për shembull, nuk është lehtë të jepet përgjigjja për pyetjen se a është fjala për veprime përgatitore apo tentativë të veprës penale në rastin kur personi ka dashur ta nxjerrë revolen me qëllim që ta vrasë tjetrin, por revolja i ngatërrohet në këllëf dhe nuk mund ta nxjerë; ose kur ndokush hyp në vagonin e trenit, i cili është duke ecur, me qëllim që të kryejë vjedhje. Pra, në rastin e dallimit të veprimeve përgatitore nga tentativa, lindin vështirësi, posaçërisht kur veprimet përgatitore janë shumë të afërta apo kufizohen me tentativën. 4. Tentativa e plotë dhe e metë Meqë tentativa konsiderohet se është kryer si në rastin kur veprimi i kryerjes ka përfunduar, ashtu edhe në rastin kur vetëm ka filluar, por gjithherë me kusht që pasoja e veprës penale të mos jetë shkaktuar, në të drejtën penale njihen dy lloje të tentativës: 1. tentativa e plotë dhe 2. tentativa e metë. Tentativa e plotë konsiderohet se ekziston atëherë kur veprimi i kryerjes ka filluar dhe ka përfunduar, mirëpo pasoja nuk është shkaktuar. Për shembull, personi A. shkrep me revole në personin B., por nuk e godit. Tentativa e metë konsiderohet se ekziston atëherë kur personi e fillon veprimin e kryerjes, por nuk e përfundon. Për shembull, personi A. merr në shenjë me pushkë personin B., por nuk shkrep. 5. Tentativa e cilësuar Në të drejtën penale konsiderohet se ekziston tentativa e cilësuar në rastet kur me veprimin e ndërmarrë është tentuar të kryhet vepra penale, por, në fakt, është kryer figura e një vepre penale tjetër, e cila është e përcaktuar me ligj si vepër penale e posaçme. Për shembull, personi A. Shkrep me armë mbi personin B. me qëllim që ta privojë nga jeta, mirëpo i shkakton vetëm lëndim të rënd trupor. Në këtë rast personi A., në fakt, e ka kryer veprën penale të plagosjes së rëndë, por meqë dashja e tij ka qenë e orientuar që të kryejë veprën penale të vrasjes, në të drejtën penale do të konsiderohet se ky person e ka kryer veprën penale të tentativës së vrasjes dhe jo veprën penale të plagosjes. Pra, në këso raste, për kualifikimin e veprës penale është vendimtare dashja e kryerësit. Fakti që personi me këtë tentativë ka shkaktuar plagosjen do t’i merret parasysh si rrethanë rënduese me rastin e matjes së dënimit, me ç’rast gjyqi do ta ketë parasysh edhe dënimin e parashikuar për veprën e cila është kryer me tentativë.

6. Veprat penale te të cilat nuk është e mundur tentativa Në teorinë e së drejtës penale dhe në praktikën gjyqësore konsiderohet se te disa vepra penale nuk është e mundur tentativa. Lidhur me këtë kryesisht njihen dy grupe të veprave penale te të cilat nuk është e mundur tentativa. Në grupin e parë bëjnë pjesë ato vepra penale të cilat në të drejtën penale konsiderohen se janë kryer, nëse janë ndërmarrë veprimet përgatitore apo tentativa. Vepra penale të këtilla janë, p.sh., organizimi i grupit për të kryer krimin e gjenocidit, krime kundër njerëzimit, krime të luftës, pastaj trafikimin e njerëzve etj. Në grupin e dytë të veprave penale te të cilat nuk është e mundur tentativa, bëjnë pjesë ato vepra penale te të cilat, për shkak të natyrës së tyre, tentativa nuk është e mundur. Për shembull, nuk është e mundur tentativa e veprës penale të fyerjes, shpifjes, pjesëmarrje në rrahje etj. Për shkak të natyrës specifike, nuk është e mundur tentativa edhe te veprat penale që mund të kryhen vetëm me mosveprim (veprat penale të drejta (?) të kryera me mosveprim), p.sh., mosdhënia e ndihmës mjekësore. Ndërkaq te veprat penale jo të drejta (?), të kryera me mosveprim, tentativa është e mundur. 7. Tentativa e papërshtatshme Tentativa e papërshtatshme ekziston atëherë kur mjetet të cilat janë përdorur për kryerjen e veprës apo objekti ndaj të cilit është ndërmarrë veprimi i kryerjes, nuk kanë mundur të shkaktojnë pasojën e veprës penale. Me fjalë të tjera, tentativa e papërshtatshme ekziston në rastet kur personi dëshiron kryerjen e veprës penale dhe për atë qëllim ndërmerr veprimin e kryerjes, por duke bërë këtë me mjete të cilat i përdor apo mbi objektin ndaj të cilit është ndërmarrë veprimi i kryerjes, objektivisht, ka qenë e pamundur të kryhet vepra penale. Për shembull, tentativa e papërshtatshme lidhur me mjetet me të cilat është tentuar të kryhet vepra penale ekziston kur pushka nuk shkrep, ngase gjilpëra ka qenë e thyer; kur ndokush shkrep me revole të zbrazët, kurse kryerësi ka menduar se pushka është e mbushur; kur ndokush i qet helm tjetrit në pije, por helmi, për shkak se ka qëndruar gjatë në depo, e ka humbur efektin e vet. Ndërkaq, kemi të bëjmë me tentativë të papërshtatshme lidhur me objektin atëherë kur objekti i veprës penale fare nuk ekziston apo kur objekti nuk i ka ato tipare që janë të domosdoshme që të mund të kryhet vepra penale. Për shembull, shkrep me pushkë mbi kufomën, kur kryerësi mendon se është njeri i gjallë; abortimi ndaj femrës që nuk është me barrë; dhënia e mitos personit që nuk është kompetent për të kryer ndonjë pune zyrtare; kur ndokush fut dorën në xhepin e tjetri, por në të nuk gjenë asgjë, përkatësisht merr vetëm portofolin e zbrazët etj. Në shkencën e së drejtës penale, si dhe në disa legjislacione penale, njihen dy lloje të tentativës së papërshtatshme: 1. tentativa e papërshtatshme absolute dhe 2. tentativa e papërshtatshme relative.

a) Tentativa e papërshtatshme absolute ekziston atëherë kur mjetet me të cilat është tentuar kryerja e veprës penale apo objekti ndaj të cilit është tentuar të kryhet vepra penale, kurrsesi, në asnjë rast, nuk ka mundur të kryhet vepra penale. Për shembull, shkrepja me pushkë të zbrazët; shkrepja me pushkë mbi personin që ka vdekur më parë. Në rastin e parë është fjala për tentativën e papërshtatshme absolute lidhur me mjetin, kurse në rastin e dytë është fjala për tentativën e papërshtatshme absolute lidhur me objektin ndaj të cilit është tentuar të kryhet vepra penale. b) Tentativa e papërshtatshme relative ekziston atëherë kur mjetet që janë përdorur apo objekti ndaj të cilit është ndërmarrë veprimi i kryerjes, marrë në përgjithësi, janë të përshtatshme për kryerjen e veprës penale, kanë mundur të shkaktojnë pasojën e ndaluar, mirëpo në rastin konkret, për shkak të ekzistimit dhe efektit të disa rrethanave, ato kanë qenë të papërshtatshme. Për shembull, me qëllim të kryerjes së veprës penale të vrasjes përdoret një sasi shumë e vogël e helmit apo, në rastin tjetër, ndokush shtie me pushkë mbi tjetrin, por fisheku nuk shkrep, ngase ka qenë i lagur. III. HEQJA DORË VULLNETARE NGA KRYERJA E VEPRËS PENALE Ekzistojnë rastet që ndokush të ketë ndërmarrë veprimet përgatitore a tentativën me qëllim të kryerjes së veprës penale, por, me gjithë faktin se mund ta kryejë veprën penale, heq dorë, abstenon vullnetarisht nga kryerja e saj. Këto raste në të drejtën penale quhen heqje dorë vullnetare nga kryerja e veprës penale. Nga kjo rezulton se heqja dorë duhet të jetë e vullnetshme, përkatësisht që vetë kryerësi të vendosë të mos e kryejë veprën, edhe pse e di se veprimin mund ta përfundojë dhe të shkaktojë ashtu pasojën e ndaluar në botën e jashtme. Në nenin 22 të Kodit Penal është parashikuar institucioni i heqjes dorë vullnetare nga kryerja e veprës penale. Sipas paragrafit 1 të këtij neni, personi që me vullnetin e tij heq dorë nga kryerja e veprës penale, të cilën e ka filluar, megjithëse është i vetëdijshëm se, në pajtim me të gjitha rrethanat, ai mund ta vazhdonte veprën ose, nëse pas kryerjes së një vepre të tillë, ai parandalon shkaktimin e pasojave. Meqë, siç thamë më sipër, ekzistojnë dy lloje të tentativës - tentativa e metë dhe tentativa e plotë, heqja dorë vullnetare është e mundur edhe te njëra edhe te tjetra. Mirëpo, duhet bërë dallimi i heqjes dorë vullnetare nga tentativa e metë prej tentativës së plotë. 1) Heqja dorë vullnetare nga tentativa e metë ndodh në rastet kur personi, me vullnetin e tij të lirë, ndal veprimin e mëtejshëm, pushon së vepruari. Për shembull, ngre revolen dhe merr në shenjë personin thetër, por nuk shkrep. 2) Heqja dorë vullnetare nga tentativa e plotë shprehet në rastet kur personi, pasi të ketë përfunduar veprimin e kryerjes, ndërmerr një veprim tjetër, me të cilin pengon shkaktimin e pasojës. Për shembull, dikush i qet tjetrit në ushqim a në pije një dozë vdekjeprurëse të helmit, por menjëherë i jep edhe kundërhelme ose e dërgon në spital dhe kështu e pengon shkaktimin e pasojës së vdekjes. Ose, në rastin tjetër, kur personi A i dërgon me postë një

paketë me eksploziv personit B, por ndërkohë e ndërron mendimin dhe e lajmëron para se ta ketë marrë paketën dhe kështu parandalon shkaktimin e lëndimit apo të vdekjes. Nuk do të konsiderohet se ekziston heqja dorë vullnetare nga kryerja e veprës penale, nëse kryerësi ka ndërmarrë të gjitha masat, me qëllim që të parandalojë shkaktimin e pasojës, por, megjithatë, pasoja është shkaktuar. Për shembull, ia jep kundërhelmin ose e dërgon në spital personin që e ka helmuar, por, përkundër kësaj, shkaktohet pasoja e vdekjes. Në situatat e këtilla veprimet e kryerësit, që kanë pasur për qëllim te parandalojnë pasojën e ndaluar, mund t’i merren vetëm si rrethanë lehtësuese me rastin e matjes së dënimit. Sipas nenit 22, par.1 i Kodit Penal, që ndokush të mund të lirohet nga dënimi, heqja dorë nga kryerja e veprës penale duhet të jetë e vullnetshme. Heqja dorë konsiderohet e vullnetshme, nëse personi, me vullnetin e tij të lirë, abstenon nga përfundimi i veprës penale. Së këndejmi, nuk do të konsiderohet heqje dorë e vullnetshme, nëse personi abstenon nga kryerja e veprës penale, për shkak të ndikimit të rrethanave të jashtme, p.sh., për shkak se nuk mund ta thyejë kasafortën në të cilën gjenden të hollat ose për shkak se në momentin kur është duke depërtuar në depo paraqitet roja ose për shkak se bindet se mjetet të cilat i përdor për të depërtuar në ndërtesë janë të papërshtatshme. Në paragrafin 2 të nenit 22 të Kodit Penal është përcaktuar se kryerësi, me rastin e heqjes dorë vullnetare, do të dënohet për ato veprime, të cilat përbëjnë vepër tjetër penale të veçantë, të pavarur. BASHKIMI I VEPRAVE PENALE I. Nocionet dhe llojet e bashkimit të veprave penale Bashkimi i veprave penale ekziston atëherë kur personi me një apo me më shumë veprime kryen dy apo më shumë vepra penale, për të cilat në të njëjtën kohë zhvillohet procedura penale dhe për të gjitha veprat e kryera shqiptohet një dënim unik. Me fjalë të tjera, bashkimi i veprave penale shprehet në rastet kur i njëjti person, me veprim ose mosveprim, kryen shumë vepra penale, për të cilat i shqiptohet një dënim i përbashkët, një dënim unik. Nga ky përkufizim del se për t’u konsideruar se ekziston bashkimi i veprave penale, duhet të përmbushen këto kushte kryesore: - që të jenë kryer dy apo më shumë vepra penale; - që këto vepra të jenë kryer nga i njëjti person dhe - që për këto vepra kryerësi të mos ketë qenë i dënuar më parë. Sidoqoftë, për ekzistimin e bashkimit të veprave penale nuk është me rëndësi se a i ka kryer personi vetë veprat penale apo në bashkim me ndonjë person tjetër. Në paragrafin 1 të nenit 71 të Kodit Penal është përcaktuar nocioni i bashkimit të veprave penale. Mirëpo, në këtë paragraf si dhe në tërë këtë nen, i cili titullohet - dënimi për bashkim të veprave penale, më tepër, madje dhe në mënyrë detaje, bëhet fjalë si do t’ia matë dënimin gjykata personit i cili me një a me më shumë veprime ka kryer shumë vepra penale.

Nga dispozita e paragrafit 1 të nenit 71 të Kodit Penal rezulton se njihen dy lloje kryesore të bashkimit: 1. bashkimi ideal dhe 2. bashkimi real i veprave penale. 1. Bashkimi ideal i veprave penale Bashkimi ideal i veprave penale ekziston në rastet kur personi , me një veprim, kryen dy apo më shumë vepra penale, për të cilat gjykohet në të njëjtën kohë. Për shembull, me një të shkrepur arme një person e privon nga jeta, kurse tjetrit i shkakton plagë të rënda. Ose rasti tjetër, kur një person me një deklaratë nxjerr apo përhap të dhëna të pavërteta për shumë persona, me ç’rast kryen shumë vepra penale të shpifjes. 2. Bashkimi real i veprave penale Bashkimi real i veprave penale ekziston në rastet kur një person, me shumë veprime, kryen shumë vepra penale, për të cilat në të njëjtën kohë, me të njëjtën procedurë penale, gjykohet dhe i shqiptohet një dënim unik. Prej këtij përkufizimi del se karakteristikë e bashkimit real është që personi, me shumë veprime apo mosveprime, që mund të jenë të ndara edhe në kohë edhe në vend, të ketë kryer shumë vepra penale, për të cilat kryerësi gjykohet në të njëjtën procedurë penale. Bashkimi real i veprave penale ekziston, për shembull, nëse një person me një veprim kryen veprën penale të plagosjes, kurse me veprimin tjetër veprën penale të vjedhjes ose një person me dy veprime të ndara fyen dy persona. Varësisht prej llojit të veprave penale që kryhen, edhe bashkimi real, sikundër ai ideal, ndahet në 1. bashkimin homogjen dhe në 2. bashkimin heterogjen. II. BASHKIMI FIKTIV I VEPRAVE PENALE Bashkimi fiktiv i veprave penale ekziston atëherë kur në shikim të parë duket se me një apo më shumë veprime janë kryer shumë vepra penale, mirëpo, në aspektin e së drejtës penale, nuk konsiderohet se janë kryer shumë vepra penale, por vetëm një vepër, përkatësisht bashkimi fiktiv i veprave penale ekziston në rastet kur shumë vepra mund të supsumohen sipas shumë dispozitave të ligjit penal, mirëpo prapë nuk është fjala për bashkim, ngase të gjitha ato veprime që kanë tipare të shumë veprave penale, konsiderohen vetëm si një vepër penale dhe mund të zbatohet vetëm një normë penale, e cila përjashton mundësinë e zbatimit të normave të tjera penale. Për shembull, nëse ndonjë person depërton me dhunë në banesë të huaj dhe vjedh aty ca gjëra të çmueshme, veprimet e këtij personi kanë tipare të tri veprave penale: -veprës penale të vjedhjes, -veprës penale të vjedhjes së rëndë me thyerje në lokalet e mbyllura dhe -veprës penale të cenimit të paprekshmërisë së banesës.

Në këtë rast, edhe pse në veprimet e këtij personi janë shfaqur elementet e tri veprave penale të përmendura, në të drejtën penale konsiderohet se është kryer vetëm një vepër penale dhe kjo vepra penale e vjedhjes së rëndë me thyerje, duke depërtuar në lokale të mbyllura. Kodi ynë Penal nuk përmban ndonjë dispozitë, me të cilën do të përcaktohej nocioni i bashkimit fiktiv të veprave penale. Zgjidhjen e çështjes se kur është fjala për bashkimin fiktiv të veprave penale e bën praktika gjyqësore dhe shkenca e së drejtës penale. Në të drejtën penale njihen dy lloje të bashkimit fiktiv. 1. bashkimi fiktiv ideal dhe 2. bashkimi fiktiv real. 1. Bashkimi fiktiv ideal Bashkimi fiktiv ideal ekziston në rastet kur personi, me një veprim realizon tiparet e dy a më shumë veprave penale, por në të drejtën penale konsiderohet se është kryer një vepër dhe jo shumë vepra penale. Bashkimi fiktiv ideal i veprave penale ekziston në rastet kur mes figurave të veprave penale ndodh marrëdhënia e: 1. Specialitetit, 2. Supsidiaritetit dhe 3. Konsumimit. 2. Bashkimi fiktiv real i veprave penale Bashkimi fiktiv real ekziston atëherë kur me shumë veprime realizohen elementet e shumë figurave të veprave penale, mirëpo sipas ligjit penal konsiderohet se është kryer vetëm një vepër penale. Gjithashtu, vështruar edhe në aspektin kriminologjik dhe kriminalo-politik, në rastet e këtilla shumë veprime të kryera konsiderohen si një vepër penale. Së këndejmi, bindja se me shumë veprime janë kryer shumë vepra penale, është vetëm fiktive, ngase këtu është fjala për një vepër penale unike. Në teorinë e së drejtës penale bashkimi fiktiv real, sipas marrëdhënies së konsumimit, ngjashëm sikundër te bashkimi fiktiv ideal, ekziston në rastet e: 1) të veprës penale të përbërë, 2) veprës penale të vazhduar dhe 3) veprës penale kolektive. 1. Vepra penale e përbërë Vepër penale e përbërë konsiderohet vepra e përbërë prej dy a më shumë veprave penale, të cilat, sipas natyrës së tyre, janë doemos të lidhura dhe të kushtëzuara me njëra-tjetrën. Andaj, për shkak të lidhmërisë së domosdoshme mes tyre, ligjdhënësi i bashkon ato në një vepër penale, duke konsideruar se është kryer një vepër penale. Vepra penale e përbërë është një lloj konstruksioni juridik, i cili mund të përcaktohet vetëm me ligj. Së këndejmi,

po qe se ligjdhënësi nuk e bën bashkimin e dy a më shumë veprave penale në një vepër, atëherë në të drejtën penale nuk mund të bëhet fjalë për vepër penale të përbërë, por për shumë vepra penale. Pra, gjykata nuk është e autorizuar të bëjë bashkimin e shumë veprave penale dhe të konsiderojë se është kryer vetëm një vepër penale. Vepra penale e përbërë përjashton ekzistimin e bashkimit real, sepse ajo me ligj konsiderohet si një vepër penale. Pra, këtu është fjala vetëm për bashkimin fiktiv real të veprave penale. 2. Vepra penale vazhduese Në praktikën gjyqësore ndeshim mjaft raste kur ndonjë person, brenda një periudhe të shkurtër apo të gjatë, kryen një mori, një varg veprash penale të njëllojta. Vështruar vetëm nga aspekti objektiv, në këso rastesh përmbushen të gjitha kushtet për ekzistimin e bashkimit real. Pra, mund të konsiderohet se janë kryer shumë vepra penale në bashkim real. Mirëpo, për shkaqe thjesht praktike, në mënyrë që gjyqi të mos administrojë prova dhe të masë dënime veç e veç për të gjitha ato vepra penale, gjë që do të ishte punë shumë e rëndë dhe e koklavitur, punë kjo e cila në disa raste do të pamundësonte madje edhe përfundimin e asaj procedure penale, në praktikën gjyqësore dhe në teorinë e së drejtës penale është konstruktuar institucioni i veprës penale të vazhduar. Në teorinë dhe praktikën gjyqësore, si vepër e vazhduar penale konsiderohen rastet kur shumë vepra penale të kryera nga i njëjti person brenda afatit të caktuar, e që janë ngushtë të lidhura mes vete, shkrihen në një dhe sajojnë një vepër penale. Në praktikën gjyqësore dhe në teorinë e së drejtës penale, si vepra të vazhduara penale konsiderohen, për shembull, nëse: shitësi në shitoren ku punon brenda vitit vjedh 100 palë rroba; një person brenda vitit për çdo ditë vjedh rrymë apo ujë; një person brenda muajit vjedh 10 biçikleta në parkingun e caktuar; arkëtari 50 herë brenda vitit vjedh të holla nga arka që i është besuar; ndihmësja shtëpiake kryen disa vjedhje në shtëpinë ku është duke punuar; ndonjë person brenda muajit dhunon disa herë të njëjtën grua etj. 3. Vepra penale kolektive Me vepër penale kolektive nënkuptojmë kryerjen e shumë veprave penale të njëjta a të llojit të njëjtë nga disa persona, të cilat në të drejtën penale konsiderohen si një vepër penale, me ç’rast elementi që bashkon shumë vepra në një është i natyrës subjektive. Në pajtim me parimin e legalitetit, vepra penale kolektive mund të përcaktohet vetëm me ligj. Së këndejmi vepra penale kolektive nuk mund të konstruktohet nga praktika gjyqësore e as nga teoria. Varësisht se në çfarë marrëdhëniesh ka qenë kryerësi ndaj veprës, në teorinë e së drejtës penale njihen tri forma të veprës penale kolektive. Këto janë: 1) vepra penale kolektive në formë të zejes; 2) vepra penale kolektive në formë të profesionit dhe 3) vepra penale kolektive nga shprehia.

BASHKËPUNIMI I. Nocioni i bashkëpunimit dhe kushtet për ekzistimin e tij Vepra penale mund të kryhet me veprimin e një personi a të shumë personave. Në rastet kur në kryerjen e veprës penale marrin pjesë dy a më shumë persona, kjo në të drejtën penale quhet bashkëpunim, ndërsa personat me veprimin e të cilëve është kryer vepra penale quhen bashkëpunëtorë. Së këndejmi, me termin bashkëpunim nënkuptojmë pjesëmarrjen e dy a më shumë personave në kryerjen e veprës penale, kurse me bashkëpunëtorë nënkuptojmë çdo person, i cili me veprimin apo me mosveprimin e tij ka marrë pjesë në realizimin e veprës. Legjislacioni penal, praktika gjyqësore dhe shkenca e së drejtës penale, bashkëpunimit, si formë të posaçme të kriminalitetit, i kushton rëndësi të posaçme dhe me arsye ai konsiderohet pjesa më e ndërlikuar e këtyre lëmenjve. Kjo, midis të tjerash, edhe për faktin se, kur vepra penale kryhet me pjesëmarrjen e shumë personave, është shumë më e rrezikshme se në rastet kur kryhet vetëm nga një person. Pjesëmarrja e dy a më shumë personave në kryerjen e veprës penale, para të drejtës penale shtron një varg çështjesh që duhen zgjidhur dhe ato kanë të bëjnë me përcaktimin e rolit dhe kontributit të çdo bashkëpunëtori në kryerjen e veprës penale dhe me përcaktimin e përgjegjësisë penale të tyre. Gjithashtu, në dhjetëvjeçarët e fundit, në të gjitha vendet, sidomos në ato me zhvillim më të lartë shoqëror-ekonomik, janë gjithnjë më të shpeshta rastet kur veprat penale kryhen me pjesëmarrjen e shumë personave, sidomos të veprave penale të rënda. Për këtë dhe shkaqe të tjera, për të cilat do të flasim në vazhdim, bashkëpunimi në të drejtën penale bashkëkohore konsiderohet si institucion i posaçëm, i cili rregullohet me dispozitat e përgjithshme të Kodit Penal. Gjithashtu, për shkak të rrezikshmërisë më të madhe, edhe në pjesën e posaçme të Kodit Penal të Kosovës, është parashikuar inkriminimi i posaçëm në kapitullin e veprave penale kundër pasurisë (neni 274). Madje, në disa vepra penale themelore, është parashikuar shprehimisht se do të konsiderohet formë më e rëndë e veprës, nëse kryerësi vepron si anëtar i grupit, që do të thotë në bashkëpunim, p.sh. vepra penale e detyrimit (neni 267, par.2), vepra penale e shantazhit (neni 268, par.2) etj. Për t’u konsideruar se ekziston bashkëpunimi në të drejtën penale, midis pjesëmarrësve duhet të ndodhë një lidhje e caktuar objektive dhe subjektive. Lidhja objektive qëndron në atë se secili bashkëpunëtor duhet të ndërmarrë ndonjë veprim, me të cilin kontribuon në kryerjen e veprës penale. Lidhja subjektive qëndron në atë se të gjithë bashkëpunëtorët duhet të jenë të vetëdijshëm se në kryerjen e veprës penale të caktuar do të marrin pjesë, do të veprojnë së bashku në mënyra të ndryshme.

II. FORMAT E BASHKËPUNIMIT Nocioni, format e bashkëpunimit dhe llojet e bashkëpunëtorëve janë përcaktuar në nenet 23-27 të Kodit Penal. Sipas këtyre normave penale-juridike, Kodi ynë Penal njeh këto katër lloje të bashkëpunimit: 1. bashkëkryerjen, 2. shtytjen, 3. ndihmën dhe 4. bashkimin kriminal. Ndërkaq, personat që marrin pjesë dhe veprojnë në këto katër forma të bashkëpunimit quhen bashkëkryerës, shtytës, ndihmës dhe organizatorë ose anëtarë të bashkimit kriminal (të organizatës kriminale). Këto katër forma të bashkëpunimit, për shkak të veçorive të tyre mjaft të rëndësishme, në shkencën e së drejtës penale ndahen në : 1. bashkëpunim në kuptimin e gjerë dhe në 2. bashkëpunim në kuptimin e ngushtë. Në bashkëpunim në kuptimin e gjerë bëjnë pjesë të gjitha llojet e bashkëpunimit, që njihen në të drejtën tonë penale (bashkëkryerja, shtytja, ndihma dhe bashkimi kriminal). Në bashkëpunim në kuptimin e ngushtë, ndërkaq, bëjnë pjesë vetëm shtytja, ndihma dhe bashkimi kriminal. 1. BASHKËKRYERJA Sipas nenit 23 të Kodit Penal, bashkëkryerja ekziston nëse dy a më shumë persona, duke marrë pjesë në veprimin e kryerjes ose në ndonjë mënyrë tjetër, kryejnë së bashku veprën penale. Nga ky përkufizim del se, për të konsideruar se ka ndodhur bashkëkryerja, si formë e bashkëpunimit, duhet që dy a më shumë persona të kenë marrë pjesë në veprimin e kryerjes së veprës penale. Për shembull, dy ose tre persona shtijnë me armë në drejtim të personit tjetër dhe kështu kryejnë veprën penale të vrasjes. Përgjegjësia dhe ndëshkimi i bashkëkryerësit.Sipas nenit 23 të Kodit Penal, secili bashkëryerës ndëshkohet me dënimin e parashikuar për veprën penale të kryer. Në këtë rast, bashkëkryerësi përgjigjet penalisht brenda kufijve të dashjes a të pakujdesisë (neni 27 par.1). Nga kjo dispozitë del se bashkëkryerësit në kryerjen e veprës penale mund të veprojnë me forma të ndryshme të fajit. Është e mundur që njëri të veprojë me dashje të drejtpërdrejtë, kurse tjetri me dashje eventuale. Gjithashtu është e mundur që te njëri bashkëkryes të ekzistojë dashja e drejtpërdrejtë, kurse te tjetri pakujdesia. Së këndejmi, përgjegjësia penale dhe dënimi përcaktohen veçmas për secilin bashkëkryes, varësisht prej formës së fajit me të cilin kanë vepruar dhe varësisht sa kanë kontribuar në kryerjen e veprës penale. Më fjalë të tjera, legjislacioni ynë penal e ka përvetësuar parimin e përgjegjësisë individuale të bashkëkryerësve. ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

2. SHTYTJA Nocioni dhe kushtet e shtytjes.Shtytja është njëra ndër format e bashkëpunimit në kuptimin e ngushtë. Kjo formë e bashkëpunimit është parashikuar në nenin 24 të Kodit Penal. Në këtë nen nuk është përcaktuar nocioni i bashkëpunimit, por vetëm thuhet: “Kushdo që me dashje e shtyt tjetrin të kryejë vepër penale, dënohet sikurse ai ta kishte kryer atë vepër penale, nëse vepra penale është kryer nën ndikimin e tij”. Meqë ligjdhënësi nuk e ka përcaktuar nocionin e shtytjes, këtë e ka bërë teoria dhe praktika gjyqësore. Kështu, në teori dhe praktikë shtytja përkufizohet si ndërmarrje e veprimeve të atilla me të cilat te personi tjetër me dashje shkaktohet ose forcohet vendimi për të kryer veprën penale. Nga ky përkufizim del se shtytja mund të kryhet në rastet kur ndaj një personi, i cili fare nuk ka ndërmend të kryejë vepër penale, me veprime të caktuara ndikohet që të formojë vendimin (të vendosë) të kryejë vepër penale. Ndërkaq, forma e dytë e shtytjes kryhet në rastet kur personi tjetër ka ndërmend të kryejë vepër penale, por ai ende nuk ka vendosur definitivisht, përkatësisht kur vendimi i tij është i luhatshëm apo ende është në mëdyshje nëse do ta kryejë ose jo veprën penale dhe nëse personi tjetër me veprimet e tij ndikon që vendimi i tij të forcohet, të vendosë për të kryer vepër penale. Në këtë formë të dytë, siç shihet, iniciativa për të kryer veprën penale nuk fillon nga shtytësi. Lidhur me këtë, shtytja konsiderohet se ekziston edhe në rastet kur personi ka hartuar planin për të kryer veprën penale, mirëpo ende nuk ka vendosur për ta realizuar atë plan. Ndërkaq, po qe se ndokush shtyt personin, i cili tashmë ka vendosur për të kryer veprën penale, atëherë në të drejtën penale nuk konsiderohet se është kryer shtytja. Në këso rastesh është fjala pë të ashtuquajturën shtytje të pasuksesshme. Kodi Penal nuk përcakton mënyrat dhe mjetet me të cilat mund të kryhet shtytja. Mirëpo, në teori dhe në praktikë është përvetësuar pikëpamja se shtytja mund të kryhet me çdo lloj veprimi, me të cilin te tjetri mund të formohet a të forcohet vendimi për të kryer veprën penale. Si veprime të shtytjes mund të konsiderohen, p.sh., veprimet me të cilat bindet tjetri, dhënia a premtimi i dhuratës, lutja, kanosja, dhënia e këshillave, përqeshja për shkak të mosvendosmërisë, vënia në dijeni për të mirat që do të realizohen me kryerjen e veprës penale etj. Kryesore është që nga veprimet e këtilla te personi tjetër të formohet a të forcohet vendimi për të kryer veprën penale. Shtytja mund të ndërmerret nga një ose më shumë persona. Në rastet kur shtytja ndërmerret nga dy a më shumë persona, kjo në të drejtën penale quhet bashkështytje. Në këso raste, secili nga bashkështytësit do të përgjigjet penalisht, por me kusht që secili prej tyre të ketë ndikuar që i shtyturi të kryejë vepër penale. Shtytja duhet të jetë e drejtuar ndaj personit të caktuar, si kryes i ardhshëm, dhe me qëllim që të kryhet vepra penale e caktuar. Lidhur me kushtin e parë, shtytësi duhet ta njohë personin të cilin

e shtytë që të kryejë veprën penale. Me fjalë të tjera, çdo shtytje nënkupton adresatin, personin që i dedikohet. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se shtytësi duhet patjetër ta njohë personalisht personin që e shtyt. Gjithashtu, për t’u konsideruar se ekziston shtytja, nuk kërkohet që shtytja të jetë e drejtuar ndaj një personi konkret. Lidhur me këtë, në të drejtën penale konsiderohet se është kryer shtytja edhe në rastet kur ajo është e drejtuar ndaj një rrethi të caktuar të njerëzve, njëri prej të cilëve, nën ndikimin e shtytjes, e kryen veprën penale. Ky rreth i personave duhet të jetë i caktuar në mënyrë të qartë dhe konkrete. Për shembull, konsiderohet se shtytja ka qenë e drejtuar ndaj një rrethi të caktuar të njerëzve, nëse ajo ushtrohet mbi personat që gjenden në ndonjë lokal, shkollë, konvikt, kazermë ose mbi pjesëtarët e ndonjë shoqate, partie apo mbi punëtorët e një fabrike etj. Në këso rastesh, për t’u konsideruar se është kryer shtytja, mjafton që vetëm njëri prej rrethit të këtyre personave të ketë kryer vepër penale nën ndikimin e shtytësit. Krahas kushtit që shtytja të jetë e drejtuar ndaj personit të caktuar apo një rrethi të caktuar të njerëzve, për t’u konsideruar se ekziston shtytja, siç pamë, ajo duhet të jetë e drejtuar me qëllim që të kryhet vepra penale e caktuar, vepra konkrete. Së këndejmi, nuk mund të bëhet fjalë për shtytjen nëse një person shtyt tjetrin që të kryejë në përgjithësi ndonjë vepër penale. Për shembull, nuk do të konsiderohet se ekziston shtytja, nëse ndokush shtyt tjetrin që të kryejë vjedhje, nëse fare nuk i konkretizon se cilat vjedhje duhet t’i kryejë. Pra shtytja duhet të jetë e drejtuar me qëllim të kryerjes së veprës penale të caktuar. Gjithashtu nuk kërkohet që shtytja e tillë t’i përfshijë të gjitha detajet e kryerjes së veprës penale të caktuar, siç janë, p.sh., mënyra, mjeti, vendi, koha e kryerjes, natyrisht, nëse këto rrethana nuk janë përcaktuar në ligj si tipare të figurës së veprës penale. Shtytja mund të kryhet vetëm me dashje. Sipas nenit 24 të Kodit Penal, dënohet ai që me dashje shtyt tjetrin të kryejë vepër penale. Shtytësi duhet të jetë i vetëdijshëm se me veprimin e tij shtyt tjetrin të kryejë vepër penale dhe njëherësh dëshiron kryerjen e saj. Shtytja gjithherë është e drejtuar në kryerjen e një vepre penale të caktuar. Shtytësi, pra, është personi që dëshiron ose pranon realizimin e veprës penale të caktuar, me ndërmjetësimin e kryerësit. Duhet theksuar se shtytja është e mundur të kryhet edhe nga pakujdesia, por kjo, sipas Kodit Penal, nuk ndëshkohet, nuk hyn në zonën kriminale. Lidhur me përgjegjësinë penale të shtytësit, në teorinë e së drejtës penale përmendet edhe i ashtuquajturi provokatori agjent. Ky është person i policisë, i cili shtyt tjetrin të kryejë veprën penale, por jo edhe me qëllim që i shtyturi ta përfundojë atë, por me qëllim që të kapet duke kryer veprën penale, të kapet në flagrancë (in flagranti). Agjenti provokator është një metodë apo mënyrë e luftës kundër kriminalitetit, që e shfytëzon policia në botë në rastet kur paraqiten kryerës të atillë të veprave penale, të cilët shumë vështirë mund të zbulohen apo mund të kapen (hasen) duke kryer veprën penale, siç është korrupsioni, tregtia me drogë, terrorizmi etj. Në aspektin moral, kjo metodë gjithsesi nuk

rekomandohet, edhe pse për interesin e përgjithshëm të shoqërisë mund të jetë e arsyeshme, ngase ndihmon në zbulimin dhe parandalimin e kriminalitetit. Ndëshkimi i shtytësit.Në nenin 24 të Kodit Penal është përcaktuar ndëshkimi i shtytësit. Sipas kësaj dispozite, shtytësi dënohet për çdo lloj vepre penale sikur ta kishte kryer vetë veprën penale, pa marrë parasysh peshën e saj, me kusht që vepra penale të jetë kryer nën ndikimin e tij. Pra, që shtytësi të mund të ndëshkohet, kërkohet që kryerësi ta ketë kryer veprën penale. Siç u cek më sipër, shtytësi dënohet sikur ta kishte kryer vetë veprën penale. Mirëpo, meqë shtytësi, në krahasim me kryerësin, është në një distancë më të largët nga vepra penale dhe zakonisht kontributi i tij në kryerjen e veprës penale është më i vogël se i kryerësit, është dashur që të parashikohet mundësia që dënimi i shqiptuar të mos jetë më i lartë se tri të katërtat e maksimumit të parashikuar për veprën penale, siç është parashikuar në paragrafin 2 të nenit 65 të Kodit Penal për rastet e tentativës, ndihmës dhe bashkimit kriminal. Veçanërisht, në krahasim me bashkimin kriminal, te shtytja shfaqet një sasi më e vogël e vullnetit dhe kontributit kriminal dhe e mundësisë së kryerjes së veprës penale. Një zjidhje e këtillë e ndëshkimt të shtytësit deri në tri të katërtat e maksimumit të dënimit të parashikuar për veprën penale, është parashikuar, p.sh., në Kodin Penal të Gjermanisë, i cili ka shërbyer si model për mundësinë e dënimt për format e tjera të bashkëpunimit në Kodin Penal të Kosovës. Në fund, sipas nenit 27, par.2 të Kodit Penal, shtytësi do të lirohet nga dënimi, po qe se vullnetarisht e ka parandaluar kryerjen e veprës penale. Konsiderohet se është arritur heqja dorë vullnetare, nëse shtytësi, me veprimet e tij, ka intervenuar para se të përfundohet vepra penale, me ç’rast ka pasur sukses të parandalojë kryerjen e veprës. Shtytja si vepër e posaçme penale.Për shkak të rrezikshmërisë shumë të madhe të disa veprave penale dhe natyrës specifike të tyre, në disa raste Kodi ynë Penal shtytjen e parashikon si vepër penale të posaçme, të pavarur. Në rastet kur shtytja parashikohet si vepër penale e posaçme, Kodi ynë Penal shmanget nga parimi i varshmërisë apo akcesoritetit të bashkëpunimit. Në pjesën e posaçme të Kodit tonë Penal, në shumë norma, shtytja është parashikuar si vepër penale e posaçme. Kështu, p.sh., në nenin 115 është parashikuar shtytja (nxitja) e urrejtjes, përçarjes ose mosdurimit kombëtar, racor, fetar ose etnik. Në nenin 130 është inkriminuar shtytja për luftë agresive ose konflikt të armatosur. Në nenin 208, par. 2 është parashikuar si vepër penale nëse prindi, adoptuesi a ndonjë person tjetër që ka autoritet prindor e shtyt personin e mitur, nën gjashtëmbëdhjetë vjeç, që të jetojë në bashkësi jashtëmartesore me personin tjetër. Gjithashtu, si vepër penale e posaçme është parashikuar edhe shtytja për vetëvrasje (neni 151) etj. Në këso raste, vetëm veprimi i shtytjes konsiderohet vepër penale e veçantë.

Në të gjitha rastet kur shtytja është parashikuar në ligj si vepër penale e posaçme, konsiderohet se vepra është kryer, pa marrë parasysh nëse ajo është kryer apo ka mbetur në tentativë. Në të gjitha rastet kur shtytja është parashikuar si vepër penale e posaçme, kryerësi nuk do të gjykohet sipas dispozitave mbi bashkëpunimin, por do të gjykohet si për çdo vepër penale të pavarur. Është vepruar kështu, ngase në rastet kur shtytja është parashikuar si vepër penale e posaçme, shtytësi konsiderohet si kryerës i veprë penale dhe përgjigjet si çdo kryerës tjetër i veprës penale. Shtytja e pasuksesshme. Shtytja e pasuksesshme ekziston në rastet kur personi i shtytur nuk e ka kryer, as nuk ka tentuar të kryejë veprën penale. Shkaqet që mund të shpijnë në shtytje të pasuksesshme mund të jenë të shumta dhe të natyrës së ndryshme. Për shembull, shtytja e pasuksesshme ekziston kur shtytësi nuk ka pasur sukses të bindë tjetrin për të kryer vepër penale ose kur shtytësi ka sukses ta bindë atë, por i shtyturi ndërron mendimin (vendimin) para se të ketë filluar kryerjen e veprimeve që hyjnë në zonën kriminale, që konsiderohen vepër penale. Gjithashtu, shtytja e pasuksesshme mdodh edhe atëherë kur, për shkaqe objektive, i shtyturi nuk ka mundur ta kryejë veprën penale. Do të bëhet fjalë për shtytjen e pasuksesshme edhe atëherë kur i shtyturi i ka ndërmarrë vetëm veprime përgatitore, të cilat, sipas Kodit Penal, nuk ndëshkohen. Shtytja e pasuksesshme do të ekzistojë edhe në rastet kur “shtytësi” e ka shtytur personin i cili më parë ka vendosur të kryejë vepër penale ose kur i shtyturi fare nuk e ka kuptuar shtytësin. Duhet theksuar se si shtytje e pasuksesshme konsiderohet edhe rasti kur i shtyturi kryen krejtësisht tjetër vepër penale nga ajo për të cilën ka qenë i shtytur. Në krahasim me legjislacionin penal të mëparshëm, që është zbatuar në Kosovë, dhe në krahasim me Kodin Penal të Sllovenisë (neni 26) Kroacisë (neni 37) dhe të Maqedonisë (neni 23), Kodi Penal i Kosovës nuk e inkriminon shtytjen e pasuksesshme. Kjo për faktin se në nenin 24, siç theksuam më sipër, shtytja dënohet vetëm në rastet kur vepra penale kryhet nën ndikimin e shtytësit. Nga ky parim ekziston përjashtimi në rastet kur në pjesën e posaçme të Kodit Penal, për shkak të natyrës dhe rrezikshmërisë së madhe të disa veprave penale, shtytja është parashikuar si vepër penale e veçantë, e pavarur. Kështu, në shembujt që i cekëm më sipër, në rastet kur shtytja është parashikuar si vepër penale e posaçme, shtytësi dënohet, pa marrë parasysh se a është kryer vepra penale nga i shtyturi. Me fjalë të tjera, në të gjitha rastet kur shtytja është parashikuar si vepër penale e veçantë në pjesën e posaçme të Kodit Penal, shtytësi dënohet edhe për shtytjen të pasuksesshme. 3. NDIHMA Nocioni dhe natyra juridike e ndihmës.-

Ndihma është forma e dytë e bashkëpunimit në kuptimin e ngushtë, e cila është parashikuar në nenin 25 të Kodit Penal. Ndihma është ndërmarrje e veprimeve me të cilat një person ndihmon me dashje tjetrin të kryejë vepër penale. Këto janë veprime me të cilat ndihmohet kryerja e veprës penale (p.sh. furnizimi me mjete, evitimi i pengesave) apo veprime që ndërmerren gjatë kohës së kryerjes së veprës penale, me të cilat lehtësohet kryerja e saj. Në nenin 25, par. 2 të Kodit Penal vetëm në mënyrë ekzemplare janë cekur disa mënyra apo forma me të cilat mund të kryhet ndihma. Sipas kësaj dispozite, si ndihmë në kryerjen e veprës penale konsiderohen sidomos dhënia e këshillave ose udhëzimeve se si të kryhet vepra penale, vënia në dispozicion të kryerësit e mjeteve për kryerjen e veprës penale, mënjanimi i pengesave për kryerjen e veprës penale si dhe fshehja e premtuar paraprakisht e veprës penale, e kryerësit, e mjeteve me të cilat është kryer vepra penale, e gjurmëve të veprës penale ose përfitimet që rrjedhin nga kryerja e veprës penale. Nga dispozita e nenit 25 par.2 rezulton se ndihma kryesisht mund të jetë dy llojesh: ndihma fizike dhe psikike. Si ndihmë fizike mund të konsiderohen: - vënia në dispozicion të kryerësit e mjetet për kryerjen e veprës penale dhe mënjanimi i pengesave për kryerjen e veprës penale. S i ndihmë fizike mund të konsiderohen edhe të gjitha ato veprime të tjera me të cilat, objektivisht, ndihmohet personi tjetër që të kryejë veprën penale. Kështu, p.sh., si ndihmë fizike mund të konsiderohet edhe bërja roje gjatë kohës së kryerjes së veprës penale , bartja apo dërguarja e personit gjer në vendin ku duhet kryer vepra penale, kontrollimi i gatishmërisë së mjeteve me të cilat duhet të kryhet vepra penale etj. Si ndihmë psikike mund të konsiderohet: dhënia e këshillave ose e udhëzimeve si të kryhet vepra penale dhe premtimi se do të fshihen vepra penale, kryerësi i saj, gjurmët e veprës ose përfitimet që rrjedhin nga kryerja e veprës penale. Gjithashtu si ndihmë psikike mund të konsiderohen edhe veprimet e tjera, me të cilat personi tjetër ndihmohet a i jepet kurajo të kryejë veprën penale, për shembull, hartimi i planit për të kryer veprën penale, veprimet me të cilat forcohet vullneti për të kryer veprën penale, mënjanimi i skrupullave apo i dhembjes ndaj viktimës etj. Ndryshe nga shtytja, e cila për shkak të natyrës së saj mund të kryhet vetëm me veprim, ndihma mund të kryhet me veprim dhe me mosveprim. Ndihma kryhet me mosveprim në ato raste kur personi nuk ndërmerr atë veprim që ka pasur për detyrë, e ka pasur obligim ta ndërmarrë dhe në këtë mënyrë ka ndihmuar tjetrin të kryejë vepër penale. Për shembull, roja e ndonjë depoje të mallrave, me qëllim që t’i ndihmojë tjetrit në kryerjen e veprës penale të vjedhjes, nuk e mbyll derën anësore të ndërtesës. Lidhur me kohën, ndihma jepet zakonisht para se të fillojë kryerja e veprës penale. Kjo ndryshe quhet edhe ndihmë paraprake. Mirëpo, ndihma mund të kryhet edhe gjatë kohës së kryerjes së veprës penale, derisa nuk ka përfunduar vepra penale në kuptimin material. Veprimet që ndërmerren pasi të jetë kryer vepra penale nuk mund të konsiderohen si

ndihmë, me kusht që të mos jenë premtuar më parë, domethënë, para se të ketë filluar kryerja e veprës penale. Kështu, do të konsiderohet si ndihmë nëse, p.sh., një person i premton tjetrit se, pas kryerjes së veprës penale të vjedhjes, do ta fshehë atë dhe pasurinë e vjedhur. Në të kundërtën, nëse dikush e fsheh kryerësin e veprës penale, edhe pse nuk i ka premtuar këtë më parë, atëherë një person i tillë do të përgjigjet si kryerës i posaçëm i veprës penale të fshehjes së kryerësit pas kryerjes së veprës penale. Ndihma e pasuksesshme.Ndihma e pasuksesshme do të ekzistojë atëherë kur personi, të cilit i është dhënë ndihma nuk e ka kryer veprën penale ose nuk ka tentuar ta kryejë apo nuk ka ndërmarrë veprime përgatitore të t ndëshkueshme. Po ashtu, do të konsiderohet se ekziston ndihma e pasuksesshme edhe atëherë kur, me rastin e kryerjes së veprës penale, kryerësi i veprës fare nuk i ka shfrytëzuar veprimet e ndihmësit. Për shembull, personi A. veprën penale të vrasjes e kryen me pushkë dhe jo me helmin që ia ka dhënë ndihmësi; ose, në rastin tjetër, kur personi A. Veprën penale të vjedhjes e kryen,duke thyer dritaren dhe jo me çelësin fals që ia ka dhënë ndihmësi. Kodi ynë Penal nuk përmban ndonjë normë, me të cilën do të rregullonte çështjen e ndëshkimit për ndihmë të pasuksesshme. Prandaj mund të përfundojmë se ndihma e pasuksesshme nuk ndëshkohet. Një zgjidhje e këtillë është edhe e arsyeshme. Mirëpo, ndihma e pasuksesshme mund të inkriminohet si vepër penale e posaçme. Një rast të tillë do të kishim, p.sh., te vepra penale e furnizimit me pajisje ose materiale që janë të destinuara për prodhimin a trafikimin e substancave narkotike ose psikotropike ose analog (neni 230, par. 3 i Kodit Penal). Përgjegjësia penale dhe ndëshkimi i ndihmësit.Sipas nenit 25, par.1 të Kodit Penal, kush e ndihmon tjetrin me dashje të kryejë vepër penale, dënohet deri në tri të katërtat e maksimumit të dënimit të parashikuar për veprën penale përkatëse (shih nenin 65, par.2 të Kodit Penal). Siç shihet, në këtë dispozitë është rregulluar në mënyrë eksplicite çështja e përgjegjësisë penale dhe e ndëshkimit të ndihmësit. Sipas nenit 27, par. 2 të Kodit Penal, ndihmësi, sikundër edhe shtytësi, do të lirohet nga dënimi, po qe se vullnetarisht ka hequr dorë nga kryerja e veprës penale, e ka parandaluar kryerjen e veprës penale. Konsiderohet se kemi të bëjmë me heqje dorë vullnetare, nëse ndihmësi me veprimet e tij aktive ka pasur sukses të parandalojë kryerjen e veprës penale. Ndihma si vepër e posaçme penale.Për shkak të natyrës së disa veprave penale, për të cilat jepet ndihma dhe për disa shkaqe kriminalo-politike, ndihma mund të konsiderohet si vepër e posaçme dhe e pavarur penale nga vepra penale e kryerësit. Rastet e tilla janë, p.sh., ndihma për vetëvrasje

(neni 151), ndihma gruas shtatzënë për ta ndërprerë shtatznësinë (neni 152); dhënia e ndihmës kryerësit pas kryerjes së veprës penale (neni 305); mundësimi i arratisjes së personit të privuar nga liria (neni 314). Ndihma, si vepër penale e posaçme, në disa raste mund të inkriminohet për veprat për të cilat kryerësi nuk dënohet, përkatësisht kur vepra e kryerësit nuk konsiderohet vepër penale. Një rast i tillë është, p.sh., dhënia ndihmë personit tjetër që të kryejë vetëvrasje ose dhënia ndihmë gruas me barrë që ajo vetë të bëjë ndërprerjen e shtatzënësisë. Në këto dy raste, personi që tenton të bëjë vtëvrasje apo gruaja që në trupin e vet bën ndërprerjen e shtatzënësisë, nuk konsiderohet se kanë kryer vepër penale, kurse personi që i ndihmon ata konsiderohet se ka kryer vepër penale dhe dënohet. 4. BASHKIMI KRIMINAL 2. Nocioni dhe rëndësia kriminalo-politike e bashkimit kriminal në relacion me krimin e organizuar. Bashkimi kriminal është forma e katërt dhe më e rëndë e bashkëpunimit në kuptimin e ngushtë dhe, për nga natyra e tij juridike dhe kriminalo-politike, në shumë aspekte dallohet nga format e tjera të bashkëpunimit. Specifikat e bashkimit kriminal kanë bërë që ky lloj bashkëpunimi disa shkencëtarë ta trajtojnë me të drejtë atë si bashkëpunim sui generis. Në teorinë e së drejtës penale, qysh herët është inicuar çështja e organizimit të formave të ndryshme të shoqatave (organizatave) kriminale, si forma të posaçme të bashkëpunimit, të cilat me quhen një shprehje të përbashkët - bashkim kriminal, si në legjislacionin angloamerikan, në Kodin Penal të Kosovës dhe në shumë kode penale të shteteve të Evropës. Në Kodin Penal të Kosovës me termin bashkim kriminal nënkuptohet organizata kriminale, grupi i personave, të cilët janë marrë vesh për të kryer vepër penale, rrjeti i personave me qëllime kriminale si dhe format e tjera të ngjashme të bashkëpunimit për kryerjen e veprave penale. Bashkimi kriminal, në forma të ndryshme të organizimit të bandave, gangeve dhe të mafisë, nëpërmjet të cilave kryhet krimi i organizuar, është i pranishëm edhe në shtetet e Evropës, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe në vende të tjera të botës. E veçanta e krimit të organizuar nëpërmjet bashkimit kriminal është ajo se me këtë formë të bashkëpunimit kryhen vepra penale shumë të rënda, siç janë: trafikimi i drogës, i armëve, i njerëzve, terrorizmi, format e rënda të vrasjeve, vepra kundër pasurisë në formë të grabitjes, shantazhet, korrupsioni, larja e parave, kriminaliteti kompjuterik, si dhe krimet e kryera kundër njerëzimit dhe së drejtës ndërkombëtare gjatë konflikteve të armatosura a luftërave në vende të ndryshme të botës. Përmasat, serioziteti dhe pasojat shumë të dëmshme të krimit të organizuar, i cili kryhet nëpërmjet bashkimit kriminal, si formë e bashkëpunimit, më së miri pasqyrohet te krimi i trafikimit të drogës dhe të njerëzve, të cilat kanë arritur në një shkallë alarmante. Rrjedhimisht, sipas vlerësimit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, në vitet e fundit,

vetëm qarkullimi nga tregtimi i drogës vlerësohet të jetë 400 miliardë dollarë. Ndërsa në vitet e fundit, çdo vit trafikohen mesatarisht rreth 700 mijë njerëz dhe, sipas disa analistëve, fitimi nga ky trafikim i qenieve njerëzore, sidomos të femrave, është edhe më i madh se trafikimi i dorgës. Në disa raste, jo vetëm të këtyre dy llojeve të krimit të organizuar, është konstatuar se janë involvuar edhe pushtetarë të lartë të organeve shtetërore, situatë kjo që edhe më tepër e vështirëson zbulimin dhe ndëshkimin e kryerësve. Një rast i tillë ndodhi edhe në Mal të Zi në dhjetor të vitit 2002, ku organet e ndjekjes penale konstatuan se në trafikimin e prostitutave ka qenë i involvuar edhe Zëvendëprokurori i Përgjithshëm i kësaj Republike. Për shkak të kompleksitetit të tij, krimi i organizuar edhe sot e kësaj dite nuk është përkufizuar me një nocion unik, i cili do të ishte i pranueshëm për çdo shtet dhe për të drejtën penale ndërkombëtare. Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në vitin 1970 e kanë miratuar një ligj të posaçëm për kontrollin e krimit të organizuar, në të cilin, në vend të nocionit unik, kanë përmendur llojet e veprave penale, të cilat e përbëjnë këtë nocion (e kanë zbatuar nocionin deskriptiv të krimit të organizuar). Nocioni i krimit të organizuar në shkencën e së drejtës penale dallohet, varësisht nga përkatësia e autorëve. Kështu, për shembull, autorët amerikanë nocionin e krimit të organizuar e kanë përcaktuar të inspiruar nga mafia amerikane, ndërsa autorët italianë sipas mafias siciliane. Në hierarkinë e strukturës së bashkimit kriminal mund të bëhet dallimi midis personave që kanë pozita vendimtare a drejtuese dhe anëtarëve të tjerë të organizatës dhe ky pastaj të merret parasysh me rastin e parashikimit të dënimeve. Gjithashtu u rekomandua që të inkriminohet si vepër penale e vaçantë anëtarësimi (pjesëmarrja) në bashkimin kriminal dhe të përkufizohen me ligj format e ndryshme të bashkimit. Në rastet kur kryhet vepra penale konkrete nga bashkimi kriminal, u rekomandua që me ligj të përfshihet njëra nga këto tri metoda: 1) inkriminimi i pjesëmarrjes (anëtarësimit) në organizatën kriminale; 2) ndëshkimi i dyfishtë - vetëm për pjesëmarrje, anëtarësim në organizatën kriminale dhe për veprën e kryer; 3) bashkimi real - për pjesëmarrje (anëtarësim) në bashkimin kriminal dhe për veprën e kryer dhe për këto dy vepra të shqiptohet dënimi unik 2. Bashkimi kriminal sipas Kodit Penal të Kosovës Kodi Penal i Kosovës i kushton rendësi të posaçme krimit të organizuar, i cili kryeht në forma të ndryshme të bashkimit kriminal. Kjo për faktin se, sikurse edhe në shtete të tjera, edhe në Kosovë nga bshkimi kriminal kryehen llojet më të rënda të veprave penale, siç janë; vrasjet, kidnapimet, tregtia me drogë, trafikimi i njerëzve, terrorizmi etj. Krahas kësaj, rregullimin e bashkimit kriminal me norma të posaçme penale, ndryshe nga format e tjera të bashkëpunimit, e ka determinuar edhe fakti se në legjislacionet bashkëkohore dhe në shkencën e së drejtës penale, siç cekëm më sipër, rregullat e përgjithshme, të cilat i

dedikohen pjesëmarrjes së shumë personave në kryerjen e veprave penale, nuk janë të mjaftueshme, ngase krimi i organizuar është fenomen i posaçëm për të cilin duhet të përcaktohen rregulla të posaçme. Sipas modeleve të kodeve penale të disa shteteve të Evropës Perëndimore dhe konceptit angloamerikan, që e inkriminojnë krimin e organizuar, edhe Kodi Penal i Kosovës e ka braktisur konceptin restriktiv të ndëshkimit të krimit të organizuar, të bashkimit kriminal. Duke u mbështetur në njohuritë bashkëkohore se krimi i organizuar mund të kryhet nëpërmjet formave të ndryshme dhe të shumta të bashkimit kriminal, Kodi Penal i Kosovës bashkimin kriminal, si formë specifike të bashkëpunimit, e parashikon në dispozitat e pjesës së përgjithshme dhe në një numër relativisht të madh të dispozitave në pjesën e posaçme, me të cilat janë parashikuar veprat penale të veçanta, të cilat mund të kryhen me këtë formë të bashkëpunimit. Në pjesën e përgjithshme të Kodit Penal, në paragrafin 1 të nenit 26, është përcaktuar nocioni i bashkimit kriminal si vijon: “Kushdo që shprehimisht apo në mënyrë të heshtur merret vesh me një apo me më shumë persona për të kryer ose për të nxitur kryerjen e një vepre penale, për të cilën ligji parashikon së paku pesë vjet burgim, dhe ndërmerr veprime përgatitore për realizimin e marrëveshjes së tillë, si dhe merr pjesë në bashkimin kriminal, dënohet sipas nenit 65(2) të këtij Kodi”. Në Kodin tonë Penal përkufizimi i bashkimit kriminal është bërë sipas modelit angloamerikan të institucionit “conspiracy”. Duhet theksuar se tani këtë model janë duke përvetësuar gjithnjë më tepër edhe kodet penale të shteteve të tjera të Evropës. Sipas shkencës së të drejtës penale dhe praktikës gjyqësore, me nocionin gjenerik të bashkimit kriminal duhet nënkuptuar: marrëveshja, grupi, organizata, banda, rrjeti apo ndonjë lloj bashkimi tjetër me qëllim të kryerjes së veprave penale. Këta terma, si forma të bashkimit kriminal, nëpërmjet të cilit kryhet krimi i organizuar, siç do të shohim në vazhdim, i ndeshim edhe në pjesën e posaçme të Kodit tonë Penal dhe ato si forma të cilësuara të veprave penale. 3. Përgjegjësia penale dhe ndëshkimi i anëtarëve të bashkimit kriminal Bashkimi kriminal, si institucion i përgjithshëm i së drejtës penale, është parashikuar me qëllim të inkriminimit në fazësnmë të hershme të kryerjes së veprës penale, në fazën e përgatitjes së veprës penale. Me këtë institucion, në fakt, ndëshkohen veprimet përgatitore, vepra këto që ndryshe quhen delicta preparata. Në frymën e këtij koncepti, sipas dispopzitës së paragrafit 1 të nenit 26 të Kodit Penal, personat hyjnë në zonën kriminale, ndëshkohen, vetëm nëse merren vesh, arrijnë marrëveshje që të kryejnë apo shtytin të tjerët për të kryer veprën penale për të cilën me ligj është parashikuar dënimi me së paku pesë vje burgimt dhe nëse ndërmarrin edhe veprime përgatitore për realizimin e marrëveshjes. Sipas kësaj dispozite, rezulton se në rastin e bashkimit kriminal, personi konsiderohet penalisht përgjegjës dhe dënohet, nëse janë plotësuar këto kushte:

- kur ka arritur marrëveshje në mënyrë shprehimore apo të heshtur me një a me më shumë persona që të kryejë vepër penale; - kur ka arritur marrëveshje me një a me më shumë persona që të shtytin të tjerët të kryejnë vepra penale; - kjo marrëveshje në të drejtën penale konsiderohet relevante, vetëm nëse është kryer me dashje; - vepra penale për të cilën është arritur marrëveshja, për t’u quajtur e kryer, duhet të jetë e dënuar me së paku pesë vjet burgim dhe - nëse me qëllim të kryerjes së veprës penale, për të cilën është arritur marrëveshja, janë ndërmarrë edhe veprime përgatitore për realizimin e marrëveshjs, për shembull, është bërë furnizimi me armë me qëllim të kryerjes së vrasjes apo janë blerë automjete me qëllim të trafikimit të drogës. Të gjitha këto kushte duhet të përmbushen në mënyrë kumulative për t’u konsideruar se ekziston bashkimi kriminal dhe që të mund të ndëshkohen personat për këtë formë bashkëpunimi. Lidhur me këtë sidomos duhet të theksohet se, sipas Kodit Penal, kjo formë e bashkëpunimit do të konsiderohet se ekziston dhe pjesëmarrësit e tij do të dënohen, edhe pse nuk është kryer apo nuk është tentuar të kryhet vepra penale, për të cilën janë marrë vesh., mjafton që të jetë arritur marrëveshja dhe që të jenë ndërmarrë veprime përgatitore me qëllim të realizimit të marrëveshjes. Meqë krimi i organizuar, i cili kryhet në forma të ndryshme të bashkimit kriminal, vështirë zbulohet nga organet e ndjekjes, ngase organizohet në mënyrë shumë sekrete, konspirative, në paragrafin 2 të nenit 26 të Kodit Penal është parashikuar një dispozitë me karakter kriminal politik, me qëllim të lehtësimit të zbulimit dhe të luftës më efikase kundër krimit të organizuar, përkatësisht të bashkimit kriminal. Në këtë dispozitë është parashikuar shprehimisht se gjykata mund t’ia zvogëlojë dënimin apo ta lirojë tërësisht nga dënimi anëtarin e bashkimit kriminal që është penalisht përgjegjës në këto raste: - nëse vullnetarisht heq dorë nga marrëveshja; - nëse vullnetarisht ndërmerr veprime për parandalimin e ekzistimit të vazhdueshëm të bashkimit kriminal ose të kryerjes së veprës penale në pajtim me qëllimet e saj ose - nëse vullnetarisht ia zbulon policisë njohuritë që ka për marrëveshjen, duke bërë këtë në kohën e duhur, kur veprat penale të planifikuara ende mund të parandalohen. 4. Bashkimi kriminal si vepër penale e posaçme në Kodin Penal të Kosovës Bashkimi kriminal, siç u cek më sipër, është një formë e bashkëpunimit në kryerjen e veprës penale, i cili është parashikuar si institucion i përgjithshëm i së drejtës penale dhe ndëshkohet me vetë faktin e arritjes së marrëveshjes për kryerjen e veprave penale, për të cilat është parashikuar dënimi me së paku pesë vjet burgim. Mirëpo, në disa raste, për shkak të rrezikshmërisë shumë të madhe dhe për shkaqe të caktuara kriminalo-politike, në pjesën e posaçme të Kodit Penal, format e ndryshme të bashkimit kriminal janë parashikuar si vepra penale të veçanta. Numri i inkriminimeve të bashkimit kriminal, të

cilat janë të parashikuara si vepra penale të posaçme ose si forma të rënda të këtyre veprave penale, në Kodin Penal të Kosovës është relativisht i madh. Sa për ilustrim, po i përmendim vetëm disa prej tyre: -organizimi, përkrahja dhe pjesëmarrja në grupet terroriste (neni 113); - organizimi i grupit për kryerjen e krimit të gjenocidit, krimeve kundër njerëzimit dhe krimeve të luftës (neni 128); - organizimi i personave a i pjesëmarrja në trafikimin e njerëzve (neni 139, par.3); -prodhimi dhe përpunimi i paautorizuar i narkotikëve të rrezikshëm dhe i substancave psikotropike nga anëtari i një grupi (neni 230, par.4, pika 1); - organizimi i skemave piramidale dhe bixhozit të ndaluar (neni 243); - krimi i organizuar (neni 274) etj. Në të gjitha këto raste, në të cilat bashkimi kriminal është parashikuar si vepër penale e posaçme, anëtari i bashkimit kriminal dënohet edhe atëherë kur ai vetë, si individ, nuk ka marrë pjesë në kryerjen e veprës penale. Me fjalë të tjera, konsiderohet penalisht përgjegjës dhe dënohet vetëm për faktin se është anëtarësuar, është anëtar i organizatës kriminale, përkatësisht i bashkimit kriminal. PËRGJEGJËSIA PENALE PËR VEPRAT PENALE TË KRYERA ME ANË TË MEDIAVE I. Ndërlikueshmëria e konstatimit të përgjegjësisë penale të personave që i kryejnë veprat penale me anë të mediave Çëshjtja e përcaktimit të përgjegjësisë penale për veprat penale të kryera me anë të mediave (shtypit dhe mjeteve të tjera të informimit dhe komunikimit publik), i ka veçoritë e veta dhe është mjaft e ndërlikuar. Kështu, procesi i ndërlikuar i shfrytëzimit të mjeteve të informimit dhe komunikimit publik, i cili, p.sh., te gazetat kërkon të angazhohet një numër i madh personash, siç janë: autori, redaktori përgjegjës, botuesi, shtypshkronjësi, prodhuesi dhe, në fund, shpërndarësi i gazetave, jo rrallë krijon vështirësi të dukshme në procedurën penale kur vjen çështja e konstatimit të kryerësit dhe bashkëpunëtorëve eventualë të veprës penale, që është kryer me publikimin e ndonjë informate ose artikulli. Zgjidhja e përgjegjësisë penale dhe ndëshkimi i kryerësve të veprave penale të kryera me anë të mediave nuk mund të bëhet sipas konstruksioneve dhe parimeve standarde të së drejtës penale, që janë të përcaktuara për veprat penale të kryera në bashkëpunimte të cilat, p.sh., krahas autorit të informatës a të artikullit të inkriminuar, redaktori përgjegjës, shtypshkronjësi dhe botuesi i gazetës do të konsideroheshin si shtytës, ndihmës, bashkëkryerës apo organizatorë të shoqatës. Në legjislacionet penale të shteteve bashkëkohore janë sajuar regjime të ndryshme të përgjegjësisë penale për veprat penale që kryhen me anë të mediave publike. Për shkak të specifikave të veprave penale që kryhen me anë të mediave publike, disa vende të zhvilluara të Perëndimit, këtë çështje e kanë rregulluar me Ligjin për informimin dhe

komunikimin publik. Mirëpo, shumica e shteteve këtë çështje e kanë rregulluar me dispozita të posaçme të Kodit Penal. Kështu është vepruar edhe me Kodin Penal të Kosovës. E drejta penale e Belgjikës, Zvicrës, Sllovenisë dhe e shumë shteteve të tjera e kanë parashikuar të ashtuquajturën përgjegjësi kaskade. Përgjegjësia kaskade apo përgjegjësia sipas shkallëve qëndron në atë se parashikon përgjegjësi sipas një renditjeje, nëse autori për shkaqe të caktuara nuk mund të përgjigjet, atëherë përgjigjet kryeredaktori përgjegjës, botuesi ose prodhuesi. Siç do të shohim në vazhdim, edhe Kodi Penal i Kosovës e ka përvetësuar parimin e përgjegjësisë kaskade. II. PËRGJEGJËSIA PENALE PËR VEPRAT PENALE TË KRYERA ME ANË TË MEDIAVE SIPAS KODIT PENAL TË KOSOVËS Siç theksuam më sipër, dispozitat për ndëshkimin e kryerësve të veprave penale me anë të mediave, në disa shtete të tjera janë të parashikuara në ligjin mbi shtypin dhe format e tjera të informimit. Në të drejtën tonë penale, këto dispozita të posaçme janë të përcaktuara në pjesën e përgjithshme të Kodit Penal. Si model bazë për hartimin e dispozitave të Kodit Penal të Kosovës, të cilat e rregullojnë përgjegjësinë penale për veprat penale të kryera me anë të mediave, është marrë Kodi Penal i Zvicrësi dhe, pjesërisht, zgjidhjet nga Kodi Penal i Sllovenisë. Në nenet 28, 29 dhe 30 të Kodit tonë Penal është rregulluar përgjegjësia penale dhe ndëshkimi për vepra penale të kryera me anë të mediave. Lidhur me ndëshkimin e kryerësve dhe bashkëpunëtorëve të këtyre veprave penale, sipas Kodit Penal të Kosovës, parimisht, zbatohen dispozitat e përgjithshme mbi përgjegjësinë penale. Një zgjidhje e këtillë është parashikuar shprehimisht në nenin 30 të Kodit Penal. Sipas kësaj dispozite, e cila është me karakter blanket, përgjegjësia penale e personave që kryejnë vepra penale me anë të gazetave, ose llojeve të tjera të shtypit periodik, radios apo televizionit, të cekura në nenet 28 dhe 29, janë të zbatueshme vetëm nëse ata persona nuk janë penalisht përgjegjës sipas dispozitave të përgjithshme mbi përgjegjësinë penale, që janë të parashikuara në Kodin Penal edhe për rastet e tjera, kur vepra penale nuk kryhetme anë të këtyre mediave. Po ashtu, edhe personat e tjerë, të cilët kanë marrë pjesë në botimin apo emetimin e informatës që paraqet vepër penale, do të përgjigjen sipas dispozitave të përgjithshme mbi përgjegjësinë penale, nëse në kryerjen e veprës penale kanë marrë pjesë si bashkëkryerës, shtytës, ndihmës apo organizatorë të shoqatës kriminale. Dispozitat e posaçme të Kodit Penal (neni 28 dhe 29) zbatohen vetëm në mënyrë subsidiare, dhe ato në rastet kur nuk mund të konstatohet përgjegjësia penale apo nuk është e mundur të ndiqet penalisht kryerësi i veprës penale a bashkëpunëtorët e tij. Me dispozitat e nenit 28 dhe 29 të Kodit Penal, është rregulluar në mënyrë të posaçme (speciale) përgjegjësia penale e autorit, kryeredaktorit përgjegjës, zëvendësit të kryeredaktorit përgjegjës, botuesit dhe prodhuesit.

Përgjegjësia penale e të gjithë këtyre personave, të cilët me veprimin apo mosveprimin e tyre kanë kryer vepra penale, në Kodin Penal të Kosovës është rregulluar sipas parimit të përgjegjësisë kaskade, të përgjegjësisë shkallë-shkallë.

NOCIONI, FUNKSIONI DHE SISTEMI I SANKSIONEVE PENALE I. NOCIONI DHE FUNKSIONI I SANKSIONEVE PENALE Sanksionet penale janë preokupimi kryesor i së drejtës penale për faktin se në të gjitha rastet, kur personi i caktuar kryen një vepër të rrezikshme, e cila është e kundërligjshme dhe e përcaktuar në ligj si vepër penale, është e domosdoshme që shoqëria ndaj kryerësit të veprës së tillë të ndërmarrë ndonjë masë, e cila do të ketë për qëllim pengimin e kryerjes së veprës penale në të ardhmen. Sanksionet penale që parashikohen në të drejtën penale janë masa shtrënguese që zbatohen me dhunë dhe paraqesin represion ndaj kryerësit të veprës penale. Me anë të sanksioneve penale, kryerësit të veprës penale i kufizohen apo i merren të drejtat, liritë dhe vlerat e tjera shumë të rëndësishme, siç janë liria e lëvizjes, pasuria etj. Ndërkaq, në disa vende ku akoma njihet si lloj i sanksionit edhe dënimi me vdekje, kryerësit të veprës penale i merret edhe jeta. Gjithashtu sanksionet penale, për shkak të natyrës, peshës dhe implikimeve të tyre ndaj qytetarëve dhe shoqërisë në përgjithësi, janë edhe çështje me interes për opinionin e gjerë. Gjatë historisë së të drejtës penale, ndryshimet më të shpeshta dhe më të mëdha janë shprehur në fushën e sanksioneve penale. Këto ndryshime u shfaqen veçanërisht në gjysmën e dytë të shekullit njëzet. Në vazhdën e këtyre ndryshimeve të rëndësishme kanë lindur prirje dhe procese të reja, të cilat kanë pasur ndikim në legjislacionin penal bashkëkohor. Prirjet e reja në zhvillimin e sanksioneve penale veanërisht qëndrojnë në këto segmente: në vënien e një raporti të ri të shoqërisë ndaj delikuentit, që ky të mos trajtohet si armik i shoqërisë, por që me një trajtim adekuat penalojuridik, të shndërrohet në një anëtar të barabartë barabartë dhe të dobishëm të shoqërisë; në parashikimin e dënimeve alternative, sidomos të disa varianteve të dënimeve me kusht - punën me interes të përgjithshëm, gjysmëlirinë (semi liberte) etj., si substitute të dënimit me burgim; në përforcimin e mëtejshëm të preventivës speciale në të drejtën penale, veçanërisht në formë të risocializimit; në dobësimin e elementeve klasike retributive të dënimit, me kusht që nga brendia dhe qëllimi i dënimit të mos humbasin elementet sociale, etike dhe vlerat drejtësia dhe drejtshmëria; që dënimi të ketë elemente të mjaftueshme të satisfaksionit edhe ndaj palës së dëmtuar nga vepra penale; që dënimi të shqiptohet vetëm në rastet e pashmangshme dhe të domosdoshme, me fjalë të tjera, që dënimi të jetë legjitim. Nëse përmbushen këto postulate, atëherë llojet dhe natyra e sanksioneve penale do të integrohen në suaza të shtetit demokratik dhe juridik. Kështu, në fushën e sanksioneve penale, fushë kjo më e ndieshme për sigurinë e qytetarëve dhe të

shoqërisë, do të forcohet më tepër parimi i ligjshmërisë dhe do të mënjanohet arbitrariteti i organeve shtetërore. Duke u mbështetur në tiparet dhe postulatet që duhen përmbushur, mund të përcaktohet edhe nocioni i përgjithshëm i sanksioneve penale. Sanksionet penale janë masa të dhunshme penalojuridike, të cilat i shqipton gjykata në procedurën e përcaktuar në ligj ndaj kryerësit të veprës penale, me qëllim të mbrojtjes së shoqërisë dhe individit nga kriminaliteti, ndërsa konsistojnë në marrjen apo kufizimin e lirive dhe të drejtave të caktuara ose në paralajmërimin e kryerësit se do t’i merren apo do t’i kufizohen liritë a të drejtat, nëse sërish kryen vepër penale. II. KARAKTERISTIKAT THEMELORE TË SANKSIONEVE PENALE Sanksionet penale, si mjete kryesore dhe më të shpeshta të reagimit të shoqërisë ndaj kriminalitetit kanë këto karakteristika themelore: a) Me anë të sanksioneve penale shoqëria mbron nga kriminaliteti vlerat më të rëndësishme të individit dhe të bashkësisë shoqërore. b) Sanksionet penale mund t’u shqiptohen vetëm kryerësve të veprave penale. c) Ndaj kryerësve të veprave penale mund të shqiptohet vetëm ai sanksion penal që është parashikuar me ligj në momentin e kryerjes së veprës penale (nulla poena sine lege). ç) Sanksionet penale mund t’i shqiptojë vetëm gjykata në bazë të procedurës së përcaktuar me ligj, e cila përmban më së shumti garanci për aktgjykimin e drejtë. d) Me anë të sanksioneve penale, kryerësve të veprave penale u merren oseu kufizohen liritë dhe të drejtat e tyre. Madje, edhe sanksionet penale më të lehta, në njëfarë mënyre, paraqesin një të keqe që godit kryerësin e veprës penale. III. SISTEMI I SANKSIONEVE PENALE NË TË DREJTËN PENALE TË KOSOVËS Ngjashëm me të drejtat penale të shteteve të Evropës Perëndimore dhe të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, e drejta jonë penale e përvetëson sistemin pluralist të sanksioneve penale. Në nenin 3 të Kodit Penal të Kosovës janë parashikuar katër lloje të sanksioneve penale. Këto janë: 1. dënimet kryesore; 2. dënimet alternative; 3. dënimet plotësuese dhe 4. vërejtja gjyqësore. IV. LLOJET E MASAVE DHE TË SANKSIONEVE NDAJ TË MITURVE Të mitur në të drejtën tonë penale, konsiderohen personat të cilët në momentin e kryerjes së veprës penale kanë qenë në moshën 14 gjer 18 vjeç. Çështja e kryerësve të mitur të veprave penale te ne në Kosovë do të rregullohet me ligj të posaçëm. Tani, në momentin e përfundimit të këtij teksti, është duke u përgatitur versioni i fundit i projektit me titull Ligji Penal për të Mitur, i cili, së bashku me Kodin Penal, do të hyjë në fuqi më 6 prill të këtij

viti. Në krahasim me legjislacionin në fuqi, ky Ligj çështjen e kryerësve të mitur të veprave penale e rregullon mbi baza dhe sipas konceptit tërësisht të ri, sipas modeleve më të avancuara të legjislacionit penal të shteteve të Perëndimit. Sipas Projekligjit Penal për të Mitur, ndaj kryerësve të veprave penale të kësaj kategorie mund të shqiptohen: 1. masat e diversitetit, 2. masat edukuese, 3. masat e trajtimit të obligueshëm dhe 4. burgimi për të mitur. I. DËNIMET II. ELEMENTET DHE KARAKTERISTIKAT THEMELORE TË DËNIMIT 1. Nga nocioni formalo-material i dënimit del se dënimi posedon këto elemente themelore: a) Sipas brendisë së tij, dënimi duhet të paraqesë një vlerësim negativ moralo-etik ndaj veprës penale dhe kryerësit; b) Si masë e dhunshme, dënimi duhet të paraqesë një të keqe, e cila e godit personin i cili ka kryer vepër penale. Kjo e keqe qëndron në marrjen apo kufizimin e të mirave të caktuara juridike, siç janë, liria, pasuria, ndalimi i ushtrimit të profesionit, veprimtarisë, detyrës ose funksionit etj; c) Dënimi duhet të ketë qëllimin e caktuar, i cili dëshirohet të arrihet me ekzekutimin e tij. Qëllimi i përgjithshëm i dënimit është mbrojtja e shoqërisë dhe e qytetarëve prej veprave të rrezikshme, me të cilat dëmtohen apo rrezikohen vlerat më të rëndësishme të individit dhe të shoqërisë; d) Dënimi duhet të jetë i përcaktuar në ligj. Ky është parimi i ligjshmërisë së dënimit i sublimuar në maksimën e mirënjohur latine nulla poena sine lege (nuk mund të shqiptohet dënimi, nëse ai nuk është i parashikuar me ligj); dh) Dënimi mund të shqiptohet vetëm ndaj kryerësve të veprave penale, që janë penalisht të përgjegjshëm, përkatësisht dënimi mund t’u shqiptohet vetëm atyre personave të cilët në kohën e kryerjes së veprës penale kanë qenë të përgjegjshëm dhe të fajshëm; e) Dënimin mund ta shqiptojë vetëm gjyqi, sipas procedurës së përcaktuar me ligj. Kjo procedurë duhet të garantojë rregullsinë e shqiptimit të dënimit. Asnjë organ tjetër nuk mund t’i shqiptojë dënim kryerësit të veprës penale; Elementet e sipërpërmendura të dënimit janë të natyrës konstitutive. Në mungesë të vetëm njërit nga këto elemente, nuk mund të ketë dënim në kuptimin e mirëfilltë të së drejtës penale. Nga kjo rezulton se, pa përjashtim, çdo dënim duhet medoemos t’i posedojë të gjitha elementet e cekura . 2. Karakteristikat themelore të dënimit

Duke u nisur nga elementet konstitutive dhe funksionimi që duhet ta ushtrojë dënimi, e drejta penale bashkëkohore i përcakton edhe disa karakteristika a tipare që duhet të përmbushen me rastin e shqiptimit dhe zbatimit të tij. Këto tipare themelore të dënimit pasqyrohen si më poshtë: a) Dënimi duhet të jetë personal. Ndryshe nga të drejtat penale primitive, sipas të cilave dënimi e ka goditur jo vetëm kryerësin e veprës penale, por edhe të afërmit e tij, anëtarët e familjes a të fisit të tij, sipas të drejtave penale bashkëkohore, dënimi duhet të jetë personal. Kjo do të thotë që dënimi duhet ta goditë vetëm kryerësin e veprës penale dhe jo edhe persona të tjerë. b) Dënimi duhet të jetë human. Kjo do të thotë se dënimi nuk lejohet të paraqesë mundim dhe përbuzje të delikuentit, si dhe të shkaktojë dëmtimin e shëndetit të tij. c) Dënimi duhet të jetë legjitim. Rrjedhimisht, për të qenë dënimi human, ai duhet të jetë edhe legjitim. Dënimi është legjitim vetëm nëse gjyqi shqipton asi lloji dhe mase të dënimit që është i domosdoshëm për mbrojtjen e shoqërisë nga kriminaliteti dhe për përmirësimin e fajtorit. ç) Brenda suazave ligjore, që lejojnë individualizimin e dënimit, dënimi duhet t’i goditë njësoj kryerësit e veprave penale, pa marrë parasysh përkatësinë nacionale, fetare, racore, politike, sociale etj. d) Dënimi duhet të jetë në përpjesëtim me peshën e veprës penale dhe me shkallën e përgjegjësisë penale të kryerësit. Me këto tipare përmbushet edhe postulati i drejtërisë së dënimit.Përpjesëtueshmëria dhe drejtshmëria e dënimit shprehet duke marrë parasysh jo vetëm peshën e veprës penale dhe përgjegësinë penale, por edhe rrethanat e tjera objektive dhe subjective, siç janë, p.sh., jeta e mëparshme e kryerësit, sjellja pas kryerjes së veprës, qëllimet e përgjithshme dhe speciale të dënimit etj. dh) Dënimi duhet të jetë i ndarë. Dënimi është i ndarë nëse ai mund të shqiptohet në masë më të vogël a më të madhe, varësisht nga pesha e veprës penale, rrethanat në të cilat ajo është kryer dhe rrezikshmëria e kryerësit të veprës. e) Dënimi duhet të jetë i revokueshëm. Kështu, në rastet kur konstatohet se dënimi është shqiptuar në kundërshtim me ligjin, për shkak të lajthimit të gjyqit a provave të rreme, ai duhet të shfuqizohet. h) Dënimi duhet të jetë i përmirësueshëm. Edhe ky tipar duhet të shprehet në rastet kur dënimi është shqiptuar në kundërshtim me ligjin, për shkak të dëshmisë së rreme ose ndonjë rrethanë tjetër. V. LLOJET E DËNIMEVE SIPAS KODIT PENAL TË TË KOSOVËS Kodi Penal i Kosovës i njeh pesë lloje të dënimeve (neni 36, 41 dhe 54). Këto janë: - dënimi me burgim afatgjatë, - dënimi me burgim, - dënimi me gjobë, - dënimet alternative dhe

- dënimet plotësuese. E drejta jonë penale nuk e njeh dënimin me vdekje. Ky lloj dënimi është shfuqizuar më 12 dhjetor të vitit 1999 me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 1999/24. Ndërkaq, me Rregulloren nr. 2000/59, në vend të dënimit me vdekje, është parashikuar dënimi me burgim afatgjatë prej 21 deri në 40 vjet. Tani në Kosovë, edhe sipas Kodit tonë Penal, dënimi më i rëndë, që mund t’u shqiptohet kryerësve të veprave penale më të rënda, është dënimi me burgim afatgjatë. Në radhë të parë, dënimet ndahen në ato kryesore dhe plotësuese (sekondare). Dënimet kryesore (primare) janë ato që ligji i parashikon se mund të shqiptohen si masë kryesore e ndëshkimit. Këto janë ato lloje të dënimeve që mund të shqiptohen si të vetme ndaj kryerësit të veprës penale, pavarësisht prej llojit tjetër të dënimit. Sipas Kodit tonë Penal (neni 38), dënimet kryesore janë: 1) dënimi me burgim afatgjatë, 2) dënimi me burgim dhe 3) dënimi me gjobë. Duhet veçanërisht të theksohet se dënimi me gjobë, përkatësisht me të holla, mund të jetë edhe kryesor edhe plotësues- sekondar. Dënimi me gjobë është kryesor kur për veprën penale të caktuar është i parashikuar si i vetmi dënim. Ndërkaq, dënimi me gjobë është plotësues në rastet kur për një vepër është parashikuar në mënyrë kumulative me dënimin me burgim. Në rastet kur mundësia e shqiptimit të dënimit me gjobë është parashikuar në mënyrë alternative (së bashku me dënimin me burgim), atëherë mund të jetë kryesor ose plotësues. Në rastet kur dënimi me gjobë është parashikuar në mënyrë alternative, ai do të jetë kryesor, nëse gjykata e shqipton si të vetmin dënim, ndërsa do të jetë plotësues nëse gjykata, krahas dënimit me burgim, e shqipton edhe dënimin me gjobë. Kjo mundësi është parashikuar me ligj, nëse vepra penale është kryer për motive të interesit material. Dhe në fund, dënimi me gjobë mund të shqiptohet si plotësues krahas dënimit me kusht. Dënime plotësuese janë ato lloje të dënimeve të cilat mund të shqiptohen vetëm krahas dënimit kryesor apo alternativ. Dënimet plotësuese, në fakt, janë dënime komplementare dhe duhet ta përforcojnë efektin e dënimit kryesor. Këtë koncept e përvetëson edhe Kodi ynë Penal. Në nenin 54 të këtij Kodi është parashikuar shprehimisht se personave që kanë kryer vepra penale, bashkë me dënimin kryesor ose alternativ, mund t’u shqiptohen edhe këto dënime plotësuese: 1) gjoba, 2) heqja e së drejtës për t’u zgjedhur, 3) ndalimi i ushtrimit të funksioneve në administratën publike ose në shërbimin publik, 4) ndalimi i ushtrimit të profesionit, aktiviteteve ose detyrës, 5) ndalimi për të drejtuar automjetin, 6) marrja e patentës së shoferit, 7) marrja e sendit, 8) urdhri për publikimin e aktgjykimit dhe

9) dëbimi i të huajit nga territori i Kosovës. Krahas dënimeve kryesore dhe plotësuese, në legjislacionet penale bashkëkohore njihen edhe dënimet alternative. Këto janë një lloj i posaçëm i dënimeve, të cilat, në brendinë e tyre, janë substitute, zëvendësim i dënimit me burgim. Dënimet alternative janë rezultat i prirjeve bashkëkohore në të drejtën penale dhe kanë për qëllim që, në të gjitha rastet e mundshme të parashikuara me ligj, në vend të dënimit me burgim, të shqiptohen dënime alternative, që janë dënime joizoluese, jo me burgim.. Kjo prirje e humanizimit të së drejtës penale është shprehur edhe në Kodin Penal të Kosovës. Në dispozitat e neneve 41, 43, 49, 50, 52 dhe 53, të cilat nuk janë sistemuar mirë, rezulton se Kodi Penal i Kosovës njeh pesë lloje të dënimeve alternative dhe këto: 1) dënimin me kusht (neni 43), 2) dënimin me kusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues (neni 49), 3) dënimin me kusht me urdhër për mbikëqyrje nga shërbimi sprovues (neni 50), 4) dënimin me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme (neni 52) dhe 5) gjysmëlirinë (neni 53). Në nenin 41 të Kodit Penal, në të cilin janë sistemuar llojet e dënimeve alternative: urdhri për trajtim të detyrueshëm, urdhri për mbikëqyrje nga shërbimi sprovues dhe urdhri për punë në dobi të përgjithshme, trajtohen si variante, modalitete të dënimit me kusht, koncept ky që, sipas mendimit tonë, nuk është adekuat, ngase këto lloje të dënimeve, në fakt janë dënime më vete, autonome, kuptohet, nëse nuk zbatohen, atëherë mund të revokohen dhe, në vend të tyre, të shqiptohet dënimi me burgim. Nëse për një vepër penale janë parashikuara shumë dënime, vetëm njëri prej tyre mund të jetë kryesor. Dënimet më tutje ndahen në 1. permanente dhe 2. kohore. Dënime permanente janë ato që kryerësit të veprës penale i shqiptohen për gjithë jetën dhe ato ndryshe quhen edhe dënime të përjetshme. Kodi ynë Penal nuk parashikon dënime të përjetshme. Dënime kohore janë ato që shqiptohen për një kohë të kufizuar. Te dënimet kohore, Kodi Penal parashikon kufijtë e përgjithshëm të llojeve të dënimit, kurse për një numër të konsiderueshëm të veprave penale parashikon kufijtë e posaçëm për çdo vepër penale. Kufiri i poshtëm i një llojit të caktuar të dënimit quhet minimumi i përgjithshëm, kurse kufiri i epërm i një lloji të caktuar të dënimit quhet maksimumi i përgjithshëm. Ndërkaq, kufiri i poshtëm i dënimit për veprën penale të caktuar quhet minimumi i posaçëm, kurse kufiri i epërm - maksimumi i posaçëm. Për shembull, minimumi i përgjithshëm i dënimit me burgim është 15 ditë, kurse maksimumi i përgjithshëm 20 vjet. Ndërkaq, minimumi i përgjithshëm i dënimit me burgim afatgjatë është 21 vjet, ndërsa maksimumi i përgjithshëm është 40 vjet.

Legjislacioni penal për një vepër penale mund të parshikojë shumë dënime në mënyrë kumulative apo alternative. Dënimet janë të përcaktuara në mënyrë kumulative atëherë kur gjykata është e detyruar t’ia shqiptojë të gjitha ato dënime kryerësit të veprës penale. Për shembull, në mënyrë kumulative është parashikuar dënimi për veprën penale të fshehjes së tatimit (dënimi me burgim dhe dënimi me gjobë). Dënimi me burgim afatgjatë në të drejtën tonë penale është parashikuar gjithherë në mënyrë alternative. 1. Dënimi me burgim afatgjatë Parashikimi i dënimit me burgim afatgjatë në Kodin tonë Penal është rrjedhojë e shfuqizimit të dënimit me vdekje në Kosovë. Të gjitha shtetet të cilat e kanë hequr dënimin me vdekje, në vend të tij, në legjislacionet e tyre penale e kanë parashikuar dënimin me burgim afatgjatë deri në 30 ose 40 vjet, kurse disa shtete të tjera e kanë parashikuar dënimin me burgim të përjetshëm. Siç shihet, kështu është vepruar edhe në Kodin penal të Kosovës. Dënimi me burgim afatgjatë është dënim kryesor dhe mund të shqiptohet vetëm nëse është parashikuar shprehimisht me ligj. Në Kodin Penal të Kosovës, dënimi me burgim afatgjatë është parashikuar për format më të rënda të veprave penale, të kryera me dashje, në rrethana veçanërisht të rënda ose që kanë shkaktuar pasoja shumë të rënda (neni 37, par. 1). Dënimi me burgim afatgjatë në asnjë rast nuk është parashikuar si lloj i vetëm i dënimit, madje as për llojet më të rënda të veprave penale, siç janë veprat penale kundër të drejtës ndërkombëtare, për vrasjet e rënda etj. Kjo është parashikuar shprehimisht në paragrafin 3 të nenit 37, në të cilin thuhet: “Burgimi afatgjatë nuk mund të parashikohet si i vetmi dënim kryesor për një vepër të veçantë penale”. Dënimi me burgim afatgjatë shqiptohet në kohëzgjatje prej njëzet e një deri në dyzet vjet (neni 37, par. 2). Pra minimumi i përgjithshëm i këtij lloj dënimi është njëzet e një vjet, ndërsa maksimumi i përgjithshëm dyzet vjet. Edhe pse nuk është parashikuar shprehimisht në Kodin Penal, ky lloj dënimi duhet të shqiptohet në vite të plotë. Së këndejmi, dënimi me burgim afatgjatë nuk do të duhej të shqiptohej në muaj. Meqë dënimi me burgim afatgjatë është parashikuar dhe mund të shqiptohet vetëm për veprat penale jashtëzakonisht të rënda, në mënyrë që ky ta ruajë ashpërsinë, represionin e domosdoshëm, në Kodin Penal është parashikuar që kryerësit të veprës penale, lirimi me kusht mund t’i jepet pasi t’i ketë mbajtur tri të katërtat e këtij dënimi (paragrafi 4 i nenit 37). 2. Dënimi me burgim Dënimi me burgim është lloj i dytë i dënimit me heqje të lirisë, i parashikuar në Kodin Penal të Kosovës (neni 38). Në krahasim me dënimin me burgim afatgjatë, ky është lloj më i lehtë i dënimit me heqje të lirisë. Sikundër dënimi me burgim afatgjatë, edhe dënimi me burgim, është dënim kryesor. Mirëpo, ndryshe nga dënimi me burgim afatgjatë, dënimi me burgim është i parashikuar për numrin më të madh të veprave penale.

Shqiptimi i dënimit me burgim është parashikuar gjithherë edhe në mënyrë alternative me dënimin me burgim afatgjatë. Në disa raste, në raport me dënimin me gjobë, ai është parashikuar në mënyrë alternative apo kumulative. Ndërkaq, në raport me dënimet plotësuese, dënimi me burgim gjithherë është parashikuar në mënyrë kumulative. Në Kodin Penal është përcaktuar minimumi i përgjithshëm dhe maksimumi i përgjithshëm i dënimit me burgim. Minimumi i përgjithshëm i dënimit me burgim është pesëmbëdhjetë ditë, ndërsa maksimumi i përgjithshëm është njëzet vjet (neni 38, par. 1). Dënimi me burgim shqiptohet në vite dhe muaj të plotë. Ndërkaq, nëse këtë lloj dënimi gjykata eshqipton në kohëzgjatje deri në gjashtë muaj, atëherë mund ta shqiptojë edhe në ditë të plota (neni 38, par. 2). Në pajtim me prirjet bashkëkohore të shkencës së të drejtës penale dhe të legjislacionit penal, në Kodin Penal të Kosovës është përvetësuar koncepti që në të gjitha rastet e mundshme, në vend të dënimit me burgim, sidomos të burgimit afatshkurtër, të shqiptohen dënime alternative ose dënimi me gjobë, me të cilat kryerësi nuk privohet nga liria. Kështu, në paragrafin 3 të nenit 38 të Kodit Penal është parashikuar si vijon: “Kur gjykata cakton dënimin me burgim deri në tre muaj, gjykata mund të caktojë që dënimi me burgim të zëvendësohet me gjobë ose me punë në dobi të përgjithshme, por me pëlqimin e kryerësit”. 3. Dënimi me gjobë Dënimi me gjobë bën pjesë në llojet e dënimeve pasurore. Me anë të këtij dënimi, kryerësi i veprës penale detyrohet që brenda afatit të caktuar të paguajë një shumë të hollash në dobi të shtetit. Dënimin me gjobë apo me të holla e njohin të gjitha legjislacionet penale të shteteve bashkëkohore. Në mesin e dënimeve kryesore, për nga pesha, dënimi me gjobë në sistemin tonë ndëshkimor është lloji më i lehtë i dënimit. Dënimi me gjobë është veçanërisht i përshtatshëm për rastet e veprave penale të lehta, mirëpo në mënyrë restriktive mund të zbatohet edhe në lëmin e kriminalitetit të mesëm. Kodi Penal e parashikon dënimin me gjobë në nenin 39. Dënimi me gjobë është i vetmi lloj dënimi në të drejtën tonë penale, i cili mund të shqiptohet si dënim kryesor dhe plotësues. Dënimi me gjobë është dënim kryesor, kur është i parashikuar si sanksion i vetëm për veprën e caktuar. Ndërsa ky dënim është plotësues, kur për një vepër të caktuar është parashikuar në mënyrë kumulative me dënimin me burg. Krahas kësaj, dënimi me gjobë mund të parashikohet edhe në mënyrë alternative me dënimin me burgim. Në këso raste, dënimi me gjobë mund të shqiptohet si dënim kryesor a plotësues. Kryesor do të jetë atëherë kur në këtë alternativë gjykata e shqipton si të vetimin dënim, ndërsa plotësues atëherë kur si dënim kryesor e shqipton dënimin me burgim, kurse dënimin me gjobë e shqipton krahas dënimit me burgim.. Dhe së fundi, dënimi me gjobë mund të shqiptohet si sanksion plotësues penal, së bashku me dënimin me kusht (neni 44, par. 4).

Minimumi i përgjithshëm i dënimit me gjobë është 50 euro, ndërsa maksimumi i përgjithshëm është 25.000 euro. Ndërkaq, në rastet kur vepra penale është kryer me qëllim fitimi, maksimumi i gjobës është 500.000 euro (neni 39, par. 1). Në Kodin Penal është përcaktuar edhe mënyra e ekzekutimit të dënimit me gjobë (neni 39, par. 2 dhe 3). Sipas këtyre dispozitave, gjykata e cakton me aktgjykim afatin e pagimit të dënimit me gjobë, i cili nuk mund të jetë më i shkurtër se 15 ditë dhe as më i gjatë se 3 muaj. Mirëpo, në raste të arsyeshme, gjykata mund të vendosë që dënimi me gjobë të paguhet edhe me këste, me kusht që afati i pagesës të mos jetë më i gjatë se dy vjet. Nëse i dënuari refuzon të paguajë gjobën ose nuk është në gjendje ta paguajë atë, me pëlqimin e personit të dënuar, gjykata mund të vendosë ta zëvendësojë gjobën me një urdhër për punë në dobi të përgjithshme, duke marrë parasysh që kryerja e punës në interes të përgjithshëm, sa të jetë e mundur, të mos paraqesë pengesë në aktivitetet e tij të rregullta të punës (neni 39, par.3). Nëse i dënuari nuk pajtohet me zëvendësimin e dënimit me gjobë me punë në dobi të përgjithshme apo nuk e zbaton dënimin e shqiptuar me punë në dobi të përgjithshme, edhe pse është dakorduar më parë, gjoba i zëvendësohet me dënim me burgim. Në këso raste, gjykata cakton një ditë burgim për çdo 15 euro të gjobës, me kusht që afati i burgimit nuk tejkalon gjashtë muaj (neni 39, par. 4). Dënimi me gjobë nuk do të ekzekutohet pas vdekjes së të dënuarit (neni 39, par. 6). DËNIMET ALTERNATIVE I LLOJET E DËNIMEVE ALTERNATIVE SIPAS KODIT PENAL TË KOSOVËS Duke u mbështetur në dispozitat e Rregullave të Tokios, në të cilat parashikohen alternativat e dënimeve dhe masave, në vend të dënimit me burgim, si dhe Rekomandimet e Këshillit të Evropës për zbatimin e tyre dhe në bazë të modeleve të Kodit Penal të Italisë, Francës, Zvicrës, Gjermanisë dhe të kodeve penale të disa shteteve të tjera të Evropës Perëndimore, në Kodin Penal të Kosovës janë bërë përpjekje që të anticipohet shumica e korpusit të këtyre dënimeve dhe masave alternative. Gjithashtu, me rastin e parashikimit të dënimeve dhe masave alternative në Kodin Penal të Kosovës, janë anticipuar zgjidhje edhe nga legjislacioni penal i Anglisë dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Veçanërisht duhet theksuar se në këto dy shtete të zhvilluara, dënimet dhe masat e tjera alternative, në vend të dënimit me burgim, në këto tri dekadat e fundit, janë konsoliduar dhe janë duke u zbatuar në përmasa të gjera dhe janë duke dhënë rezultate të mira në luftë kundër kriminalitetit. Qëllimi kryesor i dënimeve dhe masave të tjera alternative, të parashikuara në legjislacionin penal të shteteve bashkëkohore, është që në të gjitha rastet e mundshme të ushtrohet luftë efikase kundër kriminalitetit, pa u ekzekutuar dënimi me burgim, përkatësisht të luftohet kriminaliteti me sanksione dhe masa joizoluese, jo me burgim. Duke e përfillur këtë koncept dhe për këtë qëllim, duke i marrë parasysh edhe rrethanat

konkrete, në Kodin Penal të Kosovës janë parashikuar pesë lloje të dënimeve alternative, të cilat mund të shqiptohen në vend të dënimit me burgim. Këto janë: 1) Dënimi me kusht (neni 43); 2) Dënimi me kusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues (neni 49); 3) Dënimi me kusht me urdhër për mbikëqyrje nga shërbimi sprovues (neni 50); 4) Dënimi me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme (neni 52) dhe 5) Gjysmëliria (neni 53). Në dispozitat e posaçme të Kodit Penal, këto lloje të dënimeve alternative mund të shqiptohen ndaj një numri relativisht të madh të kryerësve të veprave penale. Natyrisht, në këto dispozita janë parashikuar edhe kushtet të cilat duhet të përmbushen që të mund të shqiptohen këto dënime alternative. Duhet vënë në dukje veçanërisht se me hyrjen në fuqi të këtij Kodi Penal, në Kosovë për herë të parë parashikohen si lloje të dënimeve alternative: dënimi me kusht me urdhër për trajtim, dënimi me kusht nën mbikëqyrjen e shërbimit sprovues, dënimi me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme dhe gjysmëliria. Në vazhdim do të flasim veç e veç për secilin prej këtyre pesë llojeve të dënimeve alternative të parashikuara në Kodin Penal. II. NOCIONI I DËNIMIT ME KUSHT DHE SISTEMET E NDRYSHME TË TIJ 1. Nocioni i dënimit me kusht Dënimi me kusht është pezullim i ekzekutimit të dënimit të shqiptuar për një kohë të caktuar dhe me kushte të caktuara. Ky është një lloj sanksioni parapenal. Nëse personi i dënuar me kusht nuk kryen vepër penale të re, brenda afatit të caktuar, dhe nëse i përmbush kushtet të cilat ia ka caktuar gjyqi, dënimi i shqiptuar nuk do të ekzekutohet, kurse personi i këtillë nuk do të konsiderohet i dënuar. Në të kundërtën, nëse personi i dënuar me kusht gjatë afatit të pezullimit të këtij dënimi, kryen vepër të re penale apo nuk i përmbush kushtet e tjera, të cilat ia ka caktuar gjykata me rastin e shqiptimit të dënimit me kusht, ky lloj i sanksionit penal mund të revokohet, përkatësisht do të revokohet, kështu që personi i dënuar me kusht do të detyrohet ta mbajë dënimin. Në brendinë e tij, dënimi me kusht qëndron në faljen me kusht të dënimit kryerësit të veprës penale nga ana e shoqërisë. Kjo është falje e mbështetur në bindjen se kryerësi i veprës në të ardhmen do të respektojë ligjin, nuk do të kryejë vepra penale. 2. Sistemet e dënimit me kusht Në legjislacionet penale janë të njohura tri sisteme të dënimit me kusht: 1) sistemi anglo-amerikan; 2) sistemi evropian kontinental dhe 3) sistemi i përzier.

1) Sistemi anglo-amerikan ose “probation” (i sprovimit) është paraqitur në disa shtete të Amerikës dhe në Angli në fund të shekullit XIX, si formë e zëvendësimit të dënimit me burg. Së pari ky sistem i dënimit me kusht është parashikuar për kryerësit e mitur të veprave penale, kurse më pas edhe për kryerësit madhorë. Si karakteristikë e këtij sistemi është se ndaj kryerësit të veprës penale zhvillohet procedura penale, konstatohet fajësia e tij, mirëpo nuk i shqiptohet dënimi. Shqiptimi i dënimit pezullohet për një kohë dhe caktohen kushtet që duhen përmbushur. Gjithashtu, personi i këtillë, gjatë kohës së pezullimit të shqiptimit të dënimit, vihet nën mbikëqyrje të posaçme, të cilën e ushtron personi zyrtar i emëruar nga ana e gjyqit. 2) Sistemi evropian kontinental është paraqitur në fund të shekullit XIX, së pari në Belgjikë dhe Francë, prandaj edhe quhet sistemi belgo-francez. Më pas, ky sistem përvetësohet edhe në shtetet e tjera të Evropës. Karakteristikë e këtij sistemi të dënimit me kusht është se kryerësin e veprës penale gjyqi e shpall fajtor dhe ia shqipton dënimin, por dënimin e shqiptuar nuk e ekzekuton, veçse e pezullon atë për një kohë të caktuar, me kusht që kryerësi gjatë kësaj kohe kryerësi të mos kryejë vepër të re penale dhe t’i përmbushë kushtet e tjera, të cilat mund t’ia caktojë gjyqi me aktgjykim. Ndryshe nga sistemi anglo-amerikan, në sistemin evropian-kontinental, gjatë kohës së sprovimit - të pezullimit të ekzekutimit të dënimit me kusht, kryerësit të veprës penale nuk i caktohet kurrfarë mbikëqyrjeje nga personi zyrtar, domethënë ky person i lihet vetvetes pa kurrfarë mbikëqyerje, këshille dhe ndihme. 3) Sistemi i përzier. -Duke pasur parasysh përparësitë e dy sistemeve të sipërpërmendura të dënimit me kusht, legjislacionet e shteteve të Evropës, që nga fillimi i shekullit XIX, e përvetësojnë një sistem të përzier, i cili përmban si elemente të sistemit kontinental, ashtu edhe elemente të sistemit anglo-amerikan. Sipas këtij sistemi të përzier, ndaj kryerësit të veprës penale zhvillohet procedura penale, shqiptohet dënimi dhe pezullohet ekzekutimi i tij, por gjykata mund t’i caktojë edhe masën e posaçme të mbikëqyerjes për një kohë të caktur. IV. LLOJET E DËNIMIT ME KUSHT NË TË DREJTËN PENALE TË KOSOVËS Kodi Penal i Kosovës njeh katër lloje të dënimit me kusht dhe këto: - dënimin me kusht, - dënimin me kusht me urdhër për trtajtim të detyrueshëm rehabilitues, - dënimin me kusht me urdhër për mbikëqyrje nga shërbimi sprovues, dhe - dënimin me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme. Me parashikimin e dënimit me kusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues, të dënimit me kusht me urdhër për mbikëqyrje nga shërbimi sprovues dhe dënimin me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme, Kodi i ynë Penal, në masë të madhe, e ka përvetësuar sistemin anglo-amerikan të dënimit me kusht.

V. DËNIMI ME KUSHT Dënimi me kusht është lloji i parë i dënimeve alternative, i cili është parashikuar në nenin 43 të Kodit Penal. Për nga natyra, përmbajtja, kushtet dhe detyrimet që mund t’i caktohen kryerësit të veprës penale, është mjaft i ngjashëm me dënimin me kusht, i cili parashihej në legjislacionin penal të mëparshëm, që veproi në Kosovë gjer te hyrja në fuqi të Kodit Penal. Sipas dispozitës së Kodit Penal, me rastin e caktimit të dënimit me kusht, gjykata ia shpall personit të dënuar dënimin dhe në të njëjtën kohë urdhëron që ky dënim të mos ekzekutohet, nëse personi i dënuar, brenda kohës të cilën e cakton gjykata (koha e verifikimit), q nuk mund të jetë më e shkurtër se një vit dhe as më e gjatë se pesë vjet, nuk kryen vepër tjetër penale (neni 43, par. 2). Nga ky përkufizim i dënimit me kusht rezulton se gjykata, kryerësit të veprës penale ia cakton dënimin, të cilin edhe e shpall, mirëpo ekzekutimin e tij e shtyn, e pezullon për një kohë dhe me kushte të caktuara. Kushtet për shqiptimin e dënimit me kusht janë parashikuar në nenin 44 të Kodit Penal. Revokimi i dënimit me kusht është parashikuar në nenet 45, 46 dhe 47, kurse afatet e revokimit të dënimit me kusht janë parashikuar në nenin 48. VI. DËNIMI ME KUSHT ME URDHËR PËR TRAJTIM TË DETYRUESHËM REHABILITUES 1. Nocioni dhe kushtet për shqiptimin e dënimit me kusht me urdhër për trajtim rehabilitues Dënimi me kusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues është lloji i dytë i dënimit me kusht dhe, në përgjithësi, ky është një lloj i dënimit alternativ, i cili ndaj kryerësve të veprave penale mund të shqiptohet në vend të dënimit me burgim. Me këtë lloj të dënimit, si dhe të dënimit me kusht nën mbikëqyrjen e shërbimit sprovues dhe të dënimit me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme, që gjithashtu parashikohen me Kodin Penal të Kosovës, krahas sistemit kontinental - belgo -francez, e drejta jonë penale përvetëson në masë të konsiderueshme edhe konceptin e së drejtës penale anglo-amerikane, i cili është i njohur si sistem i sprovimit (probation). Dënimi me kusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues është parashikuar në nenin 49 të Kodit Penal. Në këtë dispozitë është parashikuar baza juridike dhe kushtet, të cilat duhet të përmbushen për zbatimin e tij. Sipas paragrafit 1 të nenit 49, gjykata mund ta shqiptojë dënimin me kusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues në rast se personi i dënuar e ka shkelur ligjin për herë të parë dhe është i varur nga droga ose alkooli, nëse gjykata konstaton se faktori kryesor që ka ndikuar në kryerjen e veprës penale është varësia nga alkooli ose nga droga dhe trajtimi i suksesshëm do ta zvogëlonte rrezikun për kryerjen e veprës tjetër penale. Këtë lloj dënimi me kusht gjykata do ta shqiptojë pas shqyrtimit të raportit të shërbimit sprovues.

Nga kjo dispozitë shihet qartë se ky lloj dënimi me kusht është i dedikuar ndaj kategorisë së atyre kryerësve të veprave penale, të cilët janë alkoolistë a narkomanë dhe nëse gjykata konstaton se pikërisht vartësia ndaj alkoolit apo drogës ka qenë faktori kryesor që ka kontribuar të kryhet vepra penale. Me dënimin me kusht me urdhër për trajtim, kryerësit të veprës penale gjithashtu i tërhiqet vërejtja seriozisht për shkak të veprës penale dhe i shqiptohet ky lloj dënimi. Personit të dënuar me kusht me urdhër për trajtim rehabilitues, gjykata ia cakton detyrimin që ai të mjekohet. Ky mjekim nënkupton realizimin e një programi të posaçëm mjekësor, me të cilin personi do të lirohet nga vartësia e alkoolit apo e drogës. Programin e trajtimit e përpilon dhe e mbikëqyr organi i shërbimit sprovues. Sipas paragrafit 3 të nenit 49, ky lloj dënimi me kusht do të konsiderohet se është mbajtur, nëse kryhet me sukses programi i trajtimit. Lidhur me këtë, shërbimi sprovues duhet ta informojë gjykatën se programi i trajtimit është kryer me sukses. Në këso rastesh gjykata jep vendimin, me të cilin konstatohet se dënimi është mbajtur. Në rast se i dënuari me kusht me urdhër për trajtim largohet nga programi i trajtimit rehabilitues pa i përmbushur detyrimet lidhur me urdhrin për trajtim, gjykata mund ta zëvendësojë detyrimin e mëparshëm me një tjetër, ta shtyjë kohëzgjatjen e urdhrit për trajtim ose ta revokojë dënimin me kusht dhe të urdhërojë ekzekutimin e dënimit të caktuar në dënimin me kusht (para.4 i nenit 49). VII. DËNIMI ME KUSHT ME URDHËR PËR MBIKËQYRJE NGA SHËRBIMI SPROVUES 1. Nocioni Dënimi me kusht me urdhër nga shërbimi sprovues është lloji i tretë i dënimit me kusht, i cili është parashikuar në nenin 50 të Kodit Penal. Për nga natyra, përmbajtja dhe mënyra e ekzekutimit, ky është një formë e dënimit me kusht të tipit anglo-amerikan, ngase ka të bëjë me pezullimin e ekzekutimit të dënimit me burgim dhe me kontrollin dhe dhënien ndihmë kryerësit të veprës penale. Këtë lloj të dënimit, sikundër edhe dënimit me urdhër për trajtim, tani e parashikojnë edhe disa shtete të Evropës Perëndimore. Gjykata mund t’ia shqiptojë kryerësit të veprës penale dënimin me kusht nën mbikëqyrjen e shërbimit sprovues, nëse, duke marrë parasysh rrethanat në të cilat është kryer vepra penale dhe këshillat e shërbimit sprovues, jetën e tij të mëparshme dhe sjelljen pas kryerjes së veprës penale, konsideron se me caktimin e mbikëqyrjes së shërbimit sprovues do të realizohet më mirë qëllimi i dënimit me kusht dhe integrimi në shoqëri i të dënuarit (neni 50, par. 1). Siç rezulton nga paragrafi 1 i nenit 50 të Kodit Penal, para se ta shqiptojë këtë lloj të dënimit me kusht, gjykata duhet të kërkojë nga shërbimi sprovues kompetent për territorin e vet mendimin nëse ky dënim mund të ekzekutohet dhe çfarë lloji të detyrimeve mund të caktohen.

Dënimi me kusht me urdhër për mbikëqyrje nga shërbimi sprovues mund të zgjasë së paku gjashtë muaj dhe jo më tepër se tri vjet. Gjatë kohës së verifikimit, të cilën ia cakton gjykata brenda minimumit dhe maksimumit të parashikuar në ligj, shërbimi sprovues i jep personit të dënuar me këtë lloj të dënimit me kusht ndihmë, kujdeset, e mbikëqyrë dhe e kontrollon. 2. Llojet e detyrimeve të mbikëqyrjes së shërbimit sprovues të caktuara me dënimin me kusht dhe mënyra e zgjedhjes së tyre Kodi Penal i Kosovës parashikon njëmbëdhjetë lloje të detyrimeve, të cilat janë të përcaktuara në mënyrë taksative në nenin 51. Këto janë: 1) Mjekimi ose rehabilitimi në entin shëndetësor; 2) Nënshtrimi në programin e trajtimit mjekësor ose të rehabilitimit; 3) Vizita te psikologu ose te këshilluesit e tjerë dhe veprimi në pajtim me rekomandimet e tyre; 4) Aftësimi profesional në një profesion të caktuar; 5) Kryerja e aktiviteteve punuese; 6) Shfrytëzimi i pagës dhe i të ardhurave të tjera ose i pasurisë për përmbushjen e detyrimeve familjare; 7) Mosndërrimi i vendbanimit pa autorizimin e shërbimit sprovues; 8) Heqja dorë nga përdorimi i alkoolit apo i drogës; 9) Heqja dorë nga frekuentimi në vende a lokale ku shërbehen pije alkoolike; 10) Heqja dorë nga shoqërimi me persona të caktuar dhe 11) Heqja dorë nga mbajtja e çfarëdo lloji të armëve. Në akgjykimin me të cilin është shqiptuar dënimi me kusht nën mbikëqyrjen e shërbimit sprovues, gjykata ia cakton të dënuarit njërin ose disa nga llojet e detyrimeve të sipërpërmendura dhe njëherësh vë në dukje më hollësisht se në çka qëndron përmbushja e tyre. Në rastet kur i dënuari me kusht nën mbikëqyrjen e shërbimit sprovues nuk e mban kontaktin me shërbimin sprovues ose nuk i përmbush detyrimet që ia ka caktuar gjykata, detyrimin e mëparshëm gjyka mund t’ia zëvëndësojë me një detyrim tjetër ose t’ia vazhdojë afatin brenda kohës së verifikimit apo ta revokojë këtë lloj të dënimit me kusht (neni 50, par. 4). Siç shihet nga kjo dispopzitë, revokimi i dënimit me kusht nën mbikëqyrjen e shërbimit sprovues, për shkak të mospërmbushjes së detyrimeve, është zgjidhja e fundit e mundshme, të cilën gjykata mund ta zbatojë në mënyrë fakultative. Gjykata do ta revokojë dënimin me kusht nën mbikëqyrjen e shërbimt sprovues edhe në rastet kur i dënuari gjatë kohës së verifikimit kryen vepër penale të re, për të cilën është shqiptuar dënimi me së paku dy vjet a më tepër burgim. Në kësi raste, revokimi i këtij lloji të dënimit me kusht do të bëhet sipas dispozitave të nenit 45 të Kodit Penal. VIII. DËNIMI ME KUSHT ME URDHËR PËR PUNË NË DOBI TË PËRGJITHSHME

1. Nocioni, lindja dhe arsyeshmëria e punës në dobi të përgjithshme Dënimi me kusht me urdhër për punë në interes të përgjithshëm a publik, është lloji i katërt i dënimit alternativ, i cili është parashikuar në Kodin Penal (neni 52). Ky lloj dënimi është parashikuar në pajtim me prirjet bashkëkohore të humanizimit të së drejtës penale. Koncept strategjik i kësaj prirjeje është ajo që, maksimalisht, në të gjitha rastet e mundshme, në vend të dënimit me burgim, të shqiptohen dënime alternative, dënime këto të cilat nuk e izolojnë kryerësin e veprës penale, nuk ia marrin lirinë e lëvizjes dhe njëherësh përmbajnë atribute të dënimit moral, financiar dhe detyrime të caktuara ndaj të dëmtuarit dhe shoqërisë, të cilat ai duhet t’i përmbushë. Në të kundërtën, nëse nuk i përmbushë detyrimet, të cilat ia cakton gjykata, do të ekzekutohet dënimi me burgim ose ai me gjobë. Një ndër këto dënime alternative, siç theksuam më sipër, është edhe puna në dobi të përgjithshme. Edhe pse ky lloj dënimi është parashikuar si substitut i dënimit me burgim ose i atij me gjobë, për nga natyra e tij, ai më së shpeshti duhet të shqiptohet në vend të dënimit me burgim, ngase dënimi me gjobë është i karakterit bivalent – si dënim kryesor dhe si dënim plotësues. Lidhur me karakterin e dënimit me gjobë, duhet të vihet në dukje posaçërisht se dënimi me gjobë ka primesa të theksuara edhe të dënimi alternativ, por në Kodin tonë Penal ai trajtohet si dënim kryesor dhe dënim plotësues. Puna në dobi të përgjithshme, si lloj i dënimit alternativ, është i një date relativisht të re. Në kontinentin e Evropës për herë të parë është parashikuar në legjislacionin penal të Danimarkës në vitin 1974. Më pas, këtë lloj dënimi e kanë përvetësuar edhe shumë shtete të zhvilluara të Evropës, siç janë: Franca, Finlanda, Çekia, Suedia, Anglia, Irlanda e Veriut etj. Gjithashtu, puna në dobi të përgjithshme është parashikuar edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Në fillim, në shtetet ku është parashikuar puna në dobi të përgjithshme, si lloj i dënimit alternativ, zbatimi i tij është bërë në mënyrë selektive dhe eksperimentale, me një rreth të ngushtë të njerëzve dhe të vendit dhe pastaj gradualisht është shtrirë në tërë vendin. Arsyeshmëria e inaugurimit në të drejtën penale të dënimit alternativ me punë në dobi të përgjithshme, sidomos shihet në faktin se në dekadën e fundit të shekullit njëzet, jo vetëm që u konsolidua në shtetet e Evropës Perëndimore dhe në Angli e në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, por ai edhe është masivizuar. Kështu, p.sh., në vitin 1997 në Angli janë shqiptuar 47.120 dënime me punë në interes publik, në Holandë 15.896, në Francë 24.310, në Finlandë 3.206, në Çeki 1.598 etj. Puna në dobi të përgjithshme si dënim alternativ qëndron në atë se me aktgjykim të gjykatës, kryerësit të veprës penale i caktohet detyrimi që, brenda një afati të caktuar, të kryejë punë në dobi të përgjithshme, në interes publik. Këto punë, të cilat kryerësi i veprës penale detyrohet t’i kryejë, mund të jenë, p.sh., të pastrojë rrugët a parqet e qytetit, të kujdeset për personat e moshuar, të sëmurë a me çrregullime mendore, të punojë në fabrikë ose në ndonjë shoqatë humanitare apo të kryejë ndonjë punë tjetër, të cilën ia cakton gjykata. Natyrisht, punët e caktuara i dënuari i kryen pa pagesë, pa kompensim. Orët e

punës kryhen nën mbikëqyrjen e shërbimit sprovues dhe në kohën e lirë të kryerësit të veprës penale. 2. Kushtet për shqiptimin e dënimit me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme Që të mund ta shqiptojë gjykata dënimin me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme, duhet të plotësohen kushtet që parashikohen në paragrafin 1 të neni 52 të Kodit Penal: - që gjykata, kryerësit të veprës penale t’i ketë caktuar dënimin me burgim deri në një vit ose dënimin me gjobë deri në 2.500 euro; - të ekzistojë vlerësimi nga raporti i shërbimit sprovues, dhe - të jepet pëlqimi i të dënuarit se ai është dakord t’i shqiptohet ky lloj dënimi. 3. Kohëzgjatja e punës në dobi të përgjithshme dhe mundësia e caktimit të detyrimeve të tjera Puna në dobi të përgjithshme shqiptohet në kohëzgjatje prej së paku 30 orë dhe më së shumti 240 orë pune. Orët e punës, të caktuara nga gjykata, duhet të kryhen brenda një viti (neni 52, par. 2 dhe 3). Gjykata cakton me vendim të posaçëm numrin e orëve të punës. Ndërkaq, shërbimi sprovues vendos për llojin e punës në dobi të përgjithshme që duhet të kryhet nga personi i dënuar; cakton organizatën për të cilën personi i dënuar do të kryejë punën; vendos për ditët e javës, gjatë të cilave duhet të kryhet puna dhe e mbikëqyrë kryerjen e punës në dobi të përgjithshme (neni 52, par. 2). Sipas Kodit Penal (neni 52, par.4), në rastet e shqiptimit të dënimit me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme, gjykata mund t’i urdhërojë personit të dënuar të përmbushë njëri a disa prej këtyre detyrimeve: - të mbajë kontakte me shërbimin sprovues, - të kthejë përfitimin pasuror të fituar me kryerjen e veprës penale, - të kompensojë dëmin e shkaktuar me veprën penale, - të përmbushë detyrimet e tjera të parashikuara me ligjin penal si dhe - të përmbushë njërin apo disa prej njëmbëdhjetë llojeve të detyrimeve të parashikuara me nenin 51 të Kodit Penal. Kohëzgjatja e përmbushjes së detyrimeve të parashikuara në nenin 51 të Kodit Penal nuk duhet të jetë më e shkurtër se gjashtë muaj dhe më e gjatë se tri vjet. Revokimi i dënimit me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme .Në rastet kur personi i dënuar, pas kalimit të afatit të caktuar, në tërësi apo pjesërisht, nuk e kryen punën në dobi të përgjithshme, nuk mban kontakte me shërbimin sprovues ose nuk e kryen detyrimin e parashikuar nga neni 51, të urdhëruar nga gjykata, atëherë gjykata mund ta zëvendësojë detyrimin e mëparshëm me një tjetër, mund ta shtyjë kohëzgjatjen e mbikëqyrjes brenda kohës së verifikimi ose ta revokojë dënimin me kusht (neni 52, par. 5).

Në rastet e revokimit të këtij lloji të dënimit me kusht, i dënuari detyrohet ta mbajë dënimin e caktuar me burgim ose ta paguajë dënimin me gjobë. IX. GJYSMËLIRIA 1. Nocioni dhe arsyeshmëria e gjysmëlirisë Gjysmëliria apo, siç quhet në gjuhën frënge, semi liberte, është lloji i pestë i dënimit alternativ, i parashikuar në Kodin Penal të Kosovës (neni 53). Ky lloj dënimi alternativ është parashikuar në pajtim me Rregullat e Tokios dhe, si i tillë, është parashikuar dhe është duke u zbatuar me sukses në Angli, Poloni dhe në disa vende të tjera të Evropës Perëndimore. Gjysmëliria, si lloj i dënimit alternativ, qëndron në atë që personit, të cilit i është shqiptuar dënimi me burgim, i mundësohet çdo ditë, brenda orëve të caktuara (gjashtë, tetë apo dhjetë orë), të qëndrojë në liri për të vazhduar punën profesionale, të cilën e ka kryer edhe para kryerjes së veprës penale apo që të kryejë punët familjare (p.sh. nëse është fjala për një femër, e cila është nënë e fëmijëve, të përkujdeset për fëmijët dhe punët e tjera të shtëpisë), të vijojë shkollimin, të vazhdojë mjekimin etj. Pasi t’i kryejë punët brenda orëve të lejuara për të qëndruar në liri, i dënuari është i detyruar të kthehet në entin penal, në burg, përkatësisht kohën tjetër i dënuari me gjysmëliri duhet ta kalojë në burg. 2. Kushtet për shqiptimin e gjysmëlirisë Sikundër dënimet e tjera alternative, edhe gjysmëliria mund të shqiptohet për rastet e veprave penale relativisht të lehta dhe, nëse gjykata konstaton se është e rëndësishme dhe e dobishme për kryerësin dhe shoqërinë që pjesërisht të mundësohet qëndrimi në liri për vazhdimin a përfundimin e ndonjë pune të rëndësishme. Krahas kësaj, që të mund ta shqiptojë këtë lloj dënimi, gjykata duhet të formojë bindjen se edhe me këtë lloj të dënimit do të arrihet qëllimi i dënimit, përmirësimi i kryerësit dhe se ai në të ardhmen nuk do të kryejë veprar penale. Në këto suaza dhe me këso qëllimesh, gjysmëliria është parashikuar edhe në Kodin Penal të Kosovës. Në nenin 53, paragrafi 1 të Kodit Penal është parashikuar si vijon: “Kur gjykata shqipton dënimin deri në një vit burgim, mund të urdhërojë ekzekutimin e dënimit me gjysmëliri, për shkak të detyrimeve të personit të dënuar lidhur me punën, arsimimin, kualifikimin ose aftësimin profesional, përgjegjësitë esenciale familjare a nevojën për trajtim ose rehabilitim mjekësor. Kur e vuan dënimin në gjysmëliri, personi i dënuar detyrohet të kthehet në burg pas kryerjeve të detyrimeve jashtë burgut, brenda kohës së caktuar nga gjykata”.. Revokimi i gjysmëlirisë.Me gjithë faktin se gjysmëliria në Kodin tonë Penal dhe në kodet penale të shteteve të tjera nuk konsiderohet dënim me kusht, ku lloj dënimi ka edhe premisa të dënimit

me kusht dhe, si i tillë, mund të revokohet. Kështu, në paragrafin 2 të nenit 53 të Kodit Penal është parashikuar shprehimisht se, nëse i dënuari nuk i përmbush detyrimet lidhur me punën, arsimimin ose aftësimin profesional, për të cilat është shqiptuar gjysmëliria, gjykata do ta revokojë këtë lloj të dënimit dhe do të urdhërojë që ky dënim apo pjesa e mbetur e këtij dënimi, të ekzekutohet në burg. Në rastet kur gjykata vendos për revokimin e këtij lloji të dënimit për shkak të mosëpërmbushjes së detyrimeve të punës ose të aktiviteteve të tjera, do të kërkojë raport nga shërbimi sprovues. Natyrisht, edhe pse nuk thuhet shprehimisht në Kodin Penal, gjysmëliria do të revokohet edhe në rastet kur i dënuari kryen ndonjë vepër penale të re gjatë periudhës së ekzekutimit të gjysmëlirisë. Lidhur me këtë, në projektin e Ligjit për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale, i cili duhet të miratohet në fund të vitit 2003 ose në fillim të vitit 2004, është parashikuar shprehimisht se gjysmëliria do të revokohet, nëse i dënuari gjatë kohëzgjatjes së këtij dënimi kryen ndonjë vepër penale tjetër. DËNIMET PLOTËSUESE I. DËNIMET PLOTËSUESE NË SISTEMIN E SANKSIONEVE PENALE E drejta penale e ish-Jugosllavisë, e cila është zbatuar edhe gjer me hyrjen në fuqi të Kodit Penal të Kosovës, shumicën e dënimeve plotësuese, që tani njihen te ne, i ka konsideruar si masa siguruese. Si masa siguruese i ka konsideruar ish-Federata jugosllave në pjesën e përgjithshme të Kodit Penal të vitit 1948, me Kodin Penal të vitit 1951 si dhe me Ligjin Penal të vitit 1977. Nocioni dhe qëllimi i dënimeve plotësuese. Dënimet plotësuese janë lloje të posaçme të sanksioneve penale, të cilat u paraqitën si rezultat i njohurive se dënimet kryesore nuk mund të jenë të vetmet mjete efikase ndaj të gjithë kryerësve të veprave penale. Për këtë arsye, në të drejtën penale u formësua mendimi se, krahas dënimit kryesor, duhet parashikuar edhe sanksione të tjera penale me karakter komplementar, plotësues, me të cilat do të bëhej i mundshëm parandalimi më efektiv i kriminalitetit dhe risocializimi i personave të dënuar. Kështu, të drejtat penale aktuale, regjistrin e sanksioneve penale e begatojnë edhe me dënime plotësuese, të cilat shqiptohen krahas dënimeve kryesore. Përjashtim bën dënimi me gjobë, i cili, për nga përmbajtja dhe natyra e tij, është një dënim bivalent, prandaj konsiderohet si dënim kryesor dhe plotësues. II. SISTEMI DHE LLOJET E DËNIMEVE PLOTËSUESE SIPAS KODIT PENAL 1. Sistemi i dënimeve plotësuese Në nenin 54, Kodi Penal përcakton sistemin e dënimeve plotësuese. Kjo dispozitë penalojuridike ka rëndësi për sistemin e këtyre sanksioneve penale, sikundër edhe dispozita me të cilën janë parashikuar dënimet kryesore. Me këtë dispozitë përvijohet edhe parimi i

ligjshmërisë, i cili qëndron në atë që sanksionet penale duhet më parë të përcaktohen me ligj. Kjo dispozitë i përmend në mënyrë taksative llojet e dënimeve plotësuese, të cilat mund t’u shqiptohen kryerësve të veprave penale. Ndërkaq, në dispozitat e tjera, në të cilat parashikohen veç e veç dënimet plotësuese, ceken në mënyrë decidive edhe kushtet që duhen plotësuar për t’u shqiptuar këto dënime. Në nenin 54, Kodi Penal i parashikon këto lloje të dënimeve plotësuese: 1) gjobën, 2) heqjen e së drejtës për t’u zgjedhur, 3) ndalimin e ushtrimit të funksioneve në administratën publike ose në shërbimin publik, 4) ndalimin e ushtrimit të profesionit, të aktiviteteve ose detyrës, 5) ndalimin për të drejtuar automjetin, 6) marrjen e patentë së shoferit, 7) marrjen e sendit, 8) urdhrin për publikimin e aktgjykimit, dhe 9) dëbimin e të huajit nga territori i Kosovës. Dënimi me gjobë, siç cekëm edhe më sipër, në Kodin Penal është parashikuar si dënim kryesor dhe si dënim plotësues, i cili mund të shqiptohet si i vetmi dënim ose së bashku me dënimin kryesor, në mënyrë kumulative. MATJA E DËNIMIT I. NOCIONI I MATJES SË DËNIMIT Me matje të dënimit nënkuptojmë caktimin e llojit dhe të masës së dënimit ndaj kryerësit të veprës penale. Me rastin e matjes së dënimit, duhet medoemos të merren parasysh të gjitha rrethanat rënduese dhe lehtësuese, që janë shprehur në momentin e kryerjes së veprës penale, në mënyrë që të caktohet ai lloj dhe masë e dënimit që do t’i përgjigjej peshës së veprës së kryer penale dhe rrezikshmërisë shoqërore të kryerësit dhe me të cilën më së miri do të arrihej qëllimi i dënimit. Nisur ngai organi që bën matjen e dënimit, në të drejtën penale njihen tri lloje të matjes së dënimit: 1) matja ligjore, 2) matja gjyqësore dhe 3) matja administrative. 1) Matja ligjore e dënimit.Matja ligjore e dënimit, siç tregon vetë titulli, bëhet prej organit që nxjerr ligje, me ç’rast ligjdhënësi cakton llojin dhe masën e dënimit, me rastin e parashikimit të veprave penale. Matja e dënimit nga ana e ligjdhënësit bëhet sipas rrezikshmërisë abstrakte të veprave penale; ligji e bën matjen e dënimit sipas peshës abstrakte të veprave penale të caktuaranë ligj (p.sh. vrasjes, plagosjes, vjedhjes).

2) Matja gjyqësore e dënimit.Këtë lloj të matjes së dënimit e bën gjykata, kur në procedurën penale konstatohet se kryerësi i veprës së caktuar penale është penalisht përgjegjës për veprën e kryer. Se çfarë suaza të autorizimeve ka gjykata me rastin e matjes së dënimit, varet prej sistemit të matjes së dënimit, që është përcaktuar në legjislacionin penal. 3) Matja administrative e dënimit.Krahas matjes ligjore dhe gjyqësore, në disa vende është e njohur edhe matja administrative e dënimit. Ky sistem i matjes së dënimit zbatohet në disa shtete federale të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Sipas këtij sistemi, dënimin e masin organet kompetente për ekzekutimin e dënimit. Kjo matje e dënimit mund të zbatohet vetëm te dënimi me heqje të lirisë, me ç’rast gjykata e cakton vetëm këtë lloj të dënimit, kurse kohëzgjatjen e dënimit e cakton organi administrativ. II. INDIVIDUALIZIMI I DËNIMIT Nocioni dhe rëndësia e individualizimit të dënimit.Me individualizim të dënimit nënkuptohet përshtatja e dënimit me veprën penale dhe kryerësin e saj. Qëllimi i individualizimit është që të shqiptohet asi dënimi i cili në mënyrë më efikase do të ndikojë në riedukimin e kryerësit të veprës penale. Individualizimi i dënimit në të drejtën penale bashkëkohore duhet të bëhet duke respektuar edhe parimin e ligjshmërisë si lidhur me llojin, ashtu dhe me masën e dënimit. Rrethanat lehtësuese e rënduese.Matja e dënimit nga ana e gjykatës bëhet brenda minimumit dhe maksimumit të dënimit të parashikuar me ligj për ato vepra penale dhe duke i marrë parasysh rrethanat lehtësuese dhe rënduese. Kodi Penal, në nenin 64, parashikon në mënyrë të përgjithshme se cilat rrethana gjykata do t’i marrë parasysh gjatë matjes së dënimit dhe, me atë rast, i përmend rrethanat me tipare lehtësuese dhe rënduese, duke i lënë mundësi gjykatës që në çdo rast konkret të marrë parasysh edhe rrethana të tjera, të cilat ndikojnë që të shqiptojë një dënim më të rreptë apo më të butë. Në mesin e rrethanave që i parashikon Kodi Penal, gjenden rrethanat objektive, që i referohen veprës penale dhe rrethanat subjektive që i referohen kryerësit. Me rrethana rënduese nënkuptojmë ato rrethana të cilat ndikojnë që dënimi të jetë më i rreptë brenda kufijve të parashikuar me ligj për atë vepër penale, ndërsa me rrethana lehtësuese nënkuptojmë ato rrethana të cilat ndikojnë që dënimi të jetë më i butë, gjithashtu brenda kufijve të përcaktuar me ligj. Siç theksuam më sipër, Kodi Penal përmend vetëm në mënyrë ekzemplare rrethanat lehtësuese dhe rënduese, të cilat ndodhin më së shpeshti dhe të cilat janë më tipike, kështu që gjykatës i është lënë mundësia që, me rastin e matjes së dënimit, të marrë parasysh edhe rrethana të tjera për çdo rast konkret. Kodi Penal (neni 64) shprehimisht cek këto rrethana lehtësuese dhe rënduese:

1) Shkallën e përgjegjësisë penale, e cila ndikon në matjen e dënimit. - Shkalla e përgjegjësisë penale përmban në vete shkallën e përgjegjësisë dhe të fajësisë. Meqë përgjegjësia dhe fajësia, si elemente të përgjegjësisë penale, mund të shkallëzohen, mund të shkallëzohet edhe përgjegjësia penale. Kësisoj, në përgjegjësinë penale mund të ndikojnë rrethanat se kryerësi i veprës penale ka qenë plotësisht a pjesërisht përgjegjshëm. Gjithashtu në shkallën e përgjegjësisë penale mund të ndikojë edhe rrethana nëse kryerësi veprën e ka kryer me dashje të drejtpërdrejtë, me dashje eventuale apo nga pakujdesia me vetëdije a pa vetëdije. Prej shkallës së përgjegjësisë dhe llojit të fajësisë varet se a do të shqiptohet një masë më e vogël a një masë më e madhe e dënimit. 2) Motivet nga të cilat është kryer vepra penale janë shkaqe psikike, të cilat e kanë shtytur personin të kryejë vepër penale. Motivet mund të jenë të dobëta për nga natyra e tyre, si, p.sh., urrejtja, shpirtligësia, egoizmi, hakmarrja etj. Në këso rastesh, këto motive konsiderohen si rrethana rënduese. Mirëpo, motivet nga të cilat kryhen veprat penale mund të jenë edhe pozitive (humane), si p.sh. nga dhembshuria, nga dashuria, nga ndjenja e detyrimit apo nderit etj. dhe në kësi raste këto motive konsiderohen si rrethana lehtësuese. Në të drejtat penale bashkëkohore motiveve u kushtohet një rëndësi gjithnjë më e madhe me rastin e matjes së dënimit, sepse këto më së miri e zbulojnë personalitetin e kryerësit të veprës penale. 3) Sjellja e mëparshme dhe rrethanat personale të kryerësit janë gjithashtu të rëndësishme për të çmuar personalitetin e kryerësit, të fajtorit, dhe rrezikshmërinë e tij shoqërore. Kështu, p.sh., nëse një person në jetën e tij të mëparshme ka pasur sjellje korrekte dhe ka qenë shembull për të mirë në mjedisin e tij, këto tregojnë se kryerësi nuk është moralisht i prishur dhe se me edhe zbatimin e një dënimit më të butë mund të arrihet qëllimi edukues i dënimit. Në të kundërtën, nëse kryerësi i veprës penale ka qenë edhe më parë i dënuar (është recidivist) apo nëse ka çuar jetë të shthurur, si: djerraditja, bredhja, luajtja bixhoz etj., atëherë këto veti do t’i merren si rrethana rënduese me rastin e matjes së dënimit, ngase tregojnë qartë se për t’u arritur qëllimi i dënimit, duhet shqiptuar një lloj dhe një masë më e rëndë dënimi. 4) Pranimi i fajit nga kryerësi i veprës penale është me rëndësi të posaçme në të drejtën penale. Rrjedhimisht, nëse kryerësi i veprës penale e pranon fajin dhe pranon se ka kryer një vepër penale, e cila është e dëmshme për personin tjetër dhe shoqërinë, kjo tregon se ai është penduar dhe në të ardhmen nuk do të kryejë vepra penale dhe do të sillet mirë. Dhe anasjelltas, nëse nuk e pranon fajin, kjo rrethanë tregon se një person i këtillë ende nuk e ka kuptuar ose nuk do të kuptojë se ka kryer një vepër të dëmshme, e cila është parashikuar si vepër penale dhe njëherësh kjo rrethanë mund të jetë një tregues se një personi i tillë edhe në të ardhmen do të kryejë vepra penale. 5) Sjellja e kryerësit pas kryerjes së veprës penale, gjithashtu, është me rëndësi për matjen e dënimit. Kjo për faktin se sjellja e kryerësit flet jo vetëm për qëndrimin e tij ndaj veprës së vet, por edhe çfarë sjelljesh do të ketë në të ardhmen. Kështu, pranimi i kryerjes së veprës penale ose mohimi kategorik i saj përkundër provave të pakontestueshme, mandej

pendimi real ose kënaqësia që shfaq për kryerjen e veprës penale, dhënia e ndihmës viktimës dhe familjes së tij etj., janë rrethana që medoemos ndikojnë që atij t’i shqiptohetnjë dënim më i butë ose më i rreptë. 6) Intensiteti i rrezikimit ose i dëmtimit të së mirës së mbrojtur është një rrethanë objektive, e cila flet për një shkallë më të lartë ose më të ulët të rrezikshmërisë shoqërore të veprës penale dhe ajo, si e tillë, ndikon në matjen e dënimit. 7) Rrethanat në të cilat është kryer vepra penale mund të jenë të natyrës objektive dhe subjektive dhe mund t’i referohen veprës penale, kryerësit të saj si dhe subjektit pasiv të veprës penale. Këto rrethana mund t’u përkasin kohës, mjeteve, mënyrës dhe vendit të kryerjes së veprës penale, disa gjendjeve psikike të kryerësit dhe viktimës, raporteve të tyre etj. Që këto rrethana të mund të merren parasysh si lehtësuese a rënduese, është e nevojshme që ligjdhënësi të mos i ketë parashikuar si të këtilla në figurën e veprës penale. 8) Gjendja pasurore e kryerësit zakonisht nuk ndikon në matjen e dënimit, sepse këtu kemi të bëjmë me parimin se dënimi duhet t’i godasë njësoj qytetarët me gjendje materiale të mirë dhe qytetarët e varfër. Mirëpo, që dënimi me gjobë, me të holla, të mundur t’i goditë njësoj të gjithë qytetarët, duhet pasur patjetër parasysh gjendja materiale e kryerësit. Se a do ta goditë më lehtë a më rëndë dënimi me të holla ndonjë person, varet prej gjendjes materiale. Së këndejmi, sipas ligjit, gjykata është e detyruar që dënimin me gjobë ta masë jo vetëm sipas peshës së veprës penale dhe rrethanave të tjera, por edhe sipas mundësisë pasurore të kryerësit. II. Zbutja e dënimit Rrethanat lehtësuese dhe rënduese mund të kenë ndikim në matjen e dënimit vetëm brenda minimumit dhe maksimumit të dënimit të përcaktuar me ligj për atë vepër penale. Mirëpo, në jetën e përditshme mund të kryhen vepra penale në aso rrethanash, të cilat veprën e bëjnë veçanërisht të lehtë. Në rastet e tilla, matja e dënimit brenda kufijve të minimumit dhe maksimumit të posaçëm nuk do të ishte në pajtim me parimin e drejtësisë dhe nuk do t’i përgjigjej qëllimit të dënimit - dënimi do të ishte i rreptë. Për këtë arsye, për rastet e këtilla Kodi Penal parashikon rregulla të posaçme për zbutjen e dënimit (neni 66). Zbutja e dënimit zbatohet kur me ligj parashikohet mundësia që gjykata të shqiptojë dënimin nën minimumin e posaçëm të dënimit të parashikuar për atë vepër penale dhe këtë gjer në minimumin e përgjithshëm të atij lloji të dënimit apo që ta zëvendësojë dënimin e parashikuar për atë vepër menjë lloj dënimi më të butë. Sipas nenit 66, njihen dy lloje të zbutjes së dënimit: a) zbutja e dënimit në rastet kur shprehimisht parashikohet me ligj dhe b) zbutja e dënimit sipas bindjes së gjykatës. III . Lirimi nga dënimi Në Kodin Penal (neni 68) është parashikuar mundësia e lirimit nga dënimi nga ana e gjykatës. Mirëpo, duhet theksuar se gjykata mund ta lirojë kryerësin e veprës penale nga

dënimi vetëm në rastet kur ligji shprehimisht e parashikon këtë mundësi (paragrafi 1 i nenit 68). Së këndejmi, gjykata nuk mundet ta lirojë nga dënimi kryerësin e veprës penale, sipas bindjes së vet të lirë. Sipas Kodit Penal, njihen dy grupe të rasteve kur kryerësi mund të lirohet nga dënimi. Grupi i parë i rasteve është parashikuar me dispozitat e pjesës së përgjithshme të Kodit Penal, ndërsa grupi i dytë me dispozitat e pjesës së posaçme. Me dispozitat e pjesës së përgjithshme të Kodit Penal, mundësia e lirimit nga dënimi është parashikuar nëse vepra penale kryhet, p.sh., në kapërcim të kufijve të mbrojtjes së nevojshme (neni 8, par. 4); në kapërcim të kufijve të nevojës ekstreme (neni 9, par. 3); në lajthim juridik (neni 19, par. 2); në raste të tentativës së papërshtatshme (neni 21); në raste të heqjes dorë vullnetarisht nga kryerja e veprës penale (neni 22); në raste të heqjes dorë vullnetarisht nga bashkimi kriminal (neni 26, par. 2) etj. Me dispozitat e pjesës së posaçme të Kodit Penal, gjithashtu janë parashikuar rastet kur gjykata mund ta lirojë nga dënimi kryerësin e veprës penale. Raste të këtilla janë parashikuar, p.sh., nëse dëshmitari, eksperti, përkthyesi apo interpreti e revokon deklaratën e rreme para se të jetë dhënë vendimi përfundimtar (neni 308, par. 2); nëse personi i privuar nga liria heq dorë vullnetarisht nga rebelimi para se të ketë përdorur dhunën a kanosjen serioze (neni 312, par. 3); nëse sulmuesi ndaj personit zyrtar ka qenë i provokuar nga veprimi i kunërligjshëm a brutal (neni 317, par. 4). Dispozitat e sipërpërmendura të pjesës së përgjithshme dhe të posaçme të Kodit Penal lidhur me lirimin nga dënimi, janë me karakter fakultativ, ngase parashikojnë vetëm mundësinë e lirimit nga dënimi. Në këso rastesh, gjykatës i është lënë në kompetencë të vendosë nëse do ta lirojë ose jo nga dënimi kryerësin e veprës penale. Krahas kësaj, si në dispozitat e pjesës së përgjithshme, ashtu dhe në dispozitat e pjesës së posaçme, Kodi Penal në disa raste ka parashikuar edhe lirimin mandator, obligativ nga dënimi. Një rast i tillë i lirimit obligativ nga dënimi është parashikuar në nenin 22, paragrafi 1 të Kodit Penal, në të cilin thuhet se gjykata e liron personin nga dënimi për tentativë të dënueshme të veprës penale, nëse personi i tillë vullnetarisht heqë dorë nga kryerja e veprës penale, të cilën e ka filluar ose nëse pas kryerjes së veprës penale të tillë, ai e parandalon shkaktimin e pasojave. Me rastin e lirimit nga dënimi, gjykata jep aktgjykimin, me të cilin e shpallë fajtor kryerësin e veprës penale, por e liron nga dënimi. IV. Bazat e posaçme të lirimit nga dënimi për vepra penale të kryera nga pakujdesia Kodi Penal, në nenin 69, parashikon në mënyrë shprehimore mundësinë e lirimit nga dënimi për rastet e posaçme të veprave penale të kryera nga pakujdesia. Sipas kësaj dispozite, gjykata mund ta lirojë nga dënimi kryerësin e veprës penale të kryer nga pakujdesia në këto situata:

1) Kur pasojat e veprës penale e goditin aq rëndë kryerësin e veprës penale, saqë ndëshkimi do të ishte i panevojshëm për realizimin e qëllimit të dënimit ose 2) Kur kryerësi, menjëherë pas kryerjes së veprës penale, ka bërë përpjekje për mënjanimin ose zvogëlimin e pasojave të asaj vepre dhe nëse në tërësi a në masë të madhe e ka kompensuar dëmin i cili është shkaktuar me atë vepër. IV. RECIDIVI Nocioni dhe rëndësia e recidivit.Me recidiv a fajtor përsëritës, nënkuptojmë rastet kur personi që ka qenë më parë i dënuar përsëri kryen vepër penale. Ky është kuptimi penalo-juridik i recidivit. Mirëpo, krahas kuptimit penalo-juridik, njihet edhe kuptimi kriminologjik dhe penalogjik i recidivit. Në kuptimin kriminologjik, recidivi paraqet çdo kryerje të sërishme të veprës penale nga personi i cili më parë ka kryer vepër penale, pa marrë parasysh se a ka qenë i dënuar për atë vepër. Në kuptimin penologjik, recidivi ekziston kur personi që e ka vuajtur dënimin me burg, sërish vjen në burg për shkak se kryen një vepër penale tjetër. Llojet e recidivit.Varësisht se prej çfarë aspekti vështrohet, në shkencën e së drejtës penale njihen disa lloje të recidivit. Duke marrë parasysh natyrën e veprave penale, në të drejtën penale njihen dy lloje të recidivit: 1. recidivi i përgjithshëm dhe 2. ai special. Recidivi i përgjithshëm ekziston kur kryerësi, pas dënimit të shqiptuar a të mbajtur për veprën penale të mëparshme, sërish kryen vepër penale të llojit të ndryshëm. Recidivi special apo i posaçëm, ekziston kur kryerësi, pas dënimit të shqiptuar a të mbajtur për veprën penale të mëparshme, sërish kryen vepër penale të njëjtë ose të llojit të njëjtë. Duke marrë parasysh numrin e veprave penale të kryera, në të drejtën penale njihen dy lloje të recidivit: 1. recidivi i njëfishtë dhe 2. recidivi i shumëfishtë. Recidivi i njëfishtë apo i rëndomtë ekziston në rastet kur personi, i cili ka qenë i dënuar për veprën penale të mëparshme, sërish kryen vepër penale tjetër. Recidivi i shumëfishtë (multirecidivi) konsiderohet se ekziston atëherë kur një person, i cili më parë ka qenë më së paku dy herë i dënuar për vepra penale, serish kryen vepër penale të re. V. MATJA E DËNIMIT PËR VEPRAT PENALE NË BASHKIM

1. Sistemet e matjes së dënimit për veprat penale në bashkim Në shkencën e së drejtës penale dhe në legjislacionet penale të shteteve bashkëkohore njihen tri sisteme të matjes së dënimit unik për veprat penale në bashkim. Këto janë: 1) sistemi i absorbcionit, 2) sistemi i asperacionit dhe 3) sistemi i kumulacionit. 1) Sipas sistemit të absorbcionit matet dënimi për çdo vepër penale, mirëpo si dënim unik shqiptohet dënimi më i rëndë i cili i absorbon dënimet më të lehta. Ky sistem tani në praktikë zbatohet shumë rrallë. 2) Sipas sistemit të asperacionit, së pari maten dënimet veç e veç për çdo vepër penale në bashkim, mandej dënimi më i rëndë merret për bazë, kurse dënimet e tjera i shtohen këtij, por me kusht që dënimi unik (i përbashkët) të mos e arrijë shumën e të gjitha dënimeve e as mos ta tejkalojë maksimumin e përgjithshëm të atij lloji të dënimit të përcaktuar me ligj. 3) Sipas sistemit të kumulacionit, gjithashtu, së pari maten dënimet veç e veç për çdo vepër penale në bashkim, e më pas mblidhen të gjitha dënimet dhe shuma e tyre paraqet dënimin unik, të përbashkët. Ky sistem vlerësohet i përshtatshëm për rastet kur shqiptohen dënimet me gjobë, por si i tillë nuk është i drejtë për rastet e shqiptimit të dënimit me heqje të lirisë, sepse çon në mbajtjen e pandërprerë dhe kohëzgjatjen e panevojshme të këtij lloji të dënimit. Në legjislacionet penale, bashkëkohore ky lloj sistemi i matjes së dënimit zbatohet në mënyrë të kufizuar, zakonisht, kur është fjala për dënimet me gjobë. 2. Sistemi i matjes së dënimit për veprat penale në bashkim në të drejtën penale të Kosovës Kodi Penal i Kosovës i njeh të tri sistemet e matjes së dënimit për veprat penale në bashkim (neni 71). Mirëpo, prej tri sistemeve që njihen në shkencën e së drejtës penale, sipas Kodit Penal, sistemi i asperacionit është themelor, ngase ky më së shpeshti zbatohet në praktikë, ndërsa sistemet e kumulacionit dhe të absorbcionit janë sisteme plotësuese, komplementare. VI. MATJA E DËNIMIT PERSONIT TË DËNUAR Në të shumtën e herave personi në të njëjtën kohë gjykohet për të gjitha veprat penale të kryera në bashkim dhe i shqiptohet një dënim unik për të gjitha ato vepra. Mirëpo, çështja e matjes së dënimit personit i cili më parë është dënuar, në të drejtën penale shtrohet në këto raste: - që një (ose më shumë) vepra penale të kryera të jenë zbuluar pasi është dënuar personi dhe, si të tilla, ato nuk mund të përfshihen në aktgjykim; - nëse personi i dënuar kryen vepër penale të re, para se të ketë filluar mbajtja e dënimit sipas aktgjykimit të mëparshëm; - nëse personi i dënuar, gjatë mbajtjes së dënimit me burg, kryen vepër penale të re dhe - nëse të dënuarit me kusht i revokohet dënimi me kusht, për shkak të veprës penale, të cilën e ka kryer para se t’i jetë shqiptuar dënimi me kusht.

Tani shtrohet pyetja se në ç’mënyrë mund t’i matet dënimi unik personit të dënuar në këso rastesh? Matja e dënimit personit të dënuar në rastet e përmendura më sipër bëhet sipas dispozitave të nenit 72 të Kodit Penal. Rrjedhimisht, në dispozitat e nenit 72 të Kodit Penal, matja e dënimit personit të dënuar bëhet sipas rregullave të parashikuara për veprat penale në bashkim. Sipas këtyre dispozitave, me rastin e shqiptimit të dënimit unik për të gjitha veprat penale, dënimin e shqiptuar më parë gjykata e trajton si të përcaktuar, kurse dënimin e matë vetëm për veprat penale që nuk kanë qenë të përfshira në aktgjykimin e mëparshëm. Më pas, duke i zbatuar dispozitat e Kodit Penal që i referohen matjes së dënimit për veprat penale në bashkim, e shqipton dënimin unik për të gjitha veprat penale, zakonisht, duke zbatuar sistemin e asperacionit. Në rastet e këtilla, dënimin apo pjesën e dënimit, të cilin e ka mbajtur i dënuari, i llogaritet në dënimin e shqiptuar. Prej kësaj rregulle të matjes së dënimit personit të dënuar, në paragrafin 2 të nenit 72 është parashikuar një përjashtim. Sipas këtij paragrafi, nëse personi i dënuar me burgim ose me burgim afatgjatë kryen vepër penale të re, gjykata do t’i shqiptojë dënimin për këtë vepër penale, pavarësisht nga dënimi i mëparshëm, nëse me zbatimin e dispozitave për matjen e dënimit për veprat penale në bashkim, nuk mund të realizohet qëllimi i dënimit, për shkak se ka mbetur një pjesë e shkurtër nga dënimi që i është shqiptuar më parë. VII. LLOGARITJA E PARABURGIMIT DHE DËNIMIT TË MËPARSHËM Sipas Kodit Penal, koha që i pandehuri ka kaluar në paraburgim dhe çdo lloj tjetër i privimit nga liria lidhur me veprën penale, detyrimisht i llogaritet në dënimin e shqiptuar me burgim, burgim afatgjatë dhe në dënimin me gjobë (neni 73, par. 1). Nga kjo rezulton se gjykata, me rastin e shqiptimit të dënimit, duhet medoemos t’ia llogarisë të pandehurit tërë atë kohë, të cilën e ka kaluar në paraburgim, kështu që ai do ta mbajë vetëm pjesën e mbetur të dënimit. Kodi Penal e rregullon në të njëjtën mënyrë edhe çështjen e llogaritjes së dënimit të mëparshëm me burgim apo me gjobë për kundravajtje ose delikt ekonomik. Kështu, me paragrafin 2 të nenit 73 është parapashikuar: “Burgimi ose dënimi me gjobë, të cilin i dënuari e ka mbajtur, përkatësisht e ka paguar për kundravajte a delikt ekonomik, përfshihen në dënimin e shqiptuar për veprën penale, tiparet e së cilës përfshijnë edhe tiparet e kundravajtjes ose të deliktit ekonomik”. Në paragrafin 3 të këtij neni, gjithashtu, është parashikuar se masa mbrojtëse, e cila është shqiptuar për kundravajtje ose për delikt ekonomik, përfshihen në dënimin plotësues për veprën penale, tiparet e së cilës i përfshijnë edhe tiparet e kundravajtjes apo të deliktit ekonomik. Kodi Penal parashikon dispozitën sipas së cilës, në çdo rast të llogaritjes, një ditë paraburgim apo heqje e lirisë llogaritet si një ditë burgim a burgim afatëgjatë. Ndërkaq, nëse është shqiptuar dënim me gjobë, një ditë paraburgim ose heqje e lirisë barazohet me 15 _ (neni 73, par. 4).

VËREJTJA E GJYKATËS 1. Nocioni dhe rëndësia e vërejtjes së gjykatës Vërejtja e gjykatës është sanksion i posaçëm, një lloj i posaçëm i masës penalo-juridike me qëllim të caktuar kriminalo-politik dhe shoqëror. Vërejtja e gjykatës, sipas brendisë dhe qëllimit të saj, nuk është dënim, por, në fakt, është trajtim i kryerësit të veprës penale me masa jondëshkuese. Për nga natyra e saj, vërejtja e gjykatës është masë për zëvendësimin e dënimit, veçanërisht të dënimit me burgim afatshkurtër dhe paraqet një hap të rëndësishëm në drejtim të depenalizimit të së drejtës penale. Në brendinë e saj, vërejtja e gjykatës pçrbçn një qortim serioz dhe publik që i bëhet kryerësit të veprës penale nga gjykata dhe, njëherësh, atij i tërhiqet vërejtja që në të ardhmen të mos kryejë vepra penale, sepse për vepra të tilla do të dënohet. Pas përfundimit të procedurës penale, sikundër edhe sanksionet e tjera penale, edhe vërejtja e gjykatës shqiptohet me aktgjykim. Sipas Kodit Penal (neni 75, par. 2 dhe 3) vërejtja e gjykatës mund të shqiptohet për dy grupe të veprave penale. Në grupin e parë bëjnë pjesë veprat penale, për të cilat është parashikuar dënimi me burgim gjer në një vit apo dënimi me gjobë dhe nëse vepra është kryer në rrethana lehtësuese, të cilat e bëjnë atë veçanërisht të lehtë. Me këtë dispozitë, Kodi Penal në mënyrë të përgjithësuar e autorizon gjykatën të shqiptojë vërejtjen gjyqësore, për të cilën është parashikuar dënimi me burg gjer në një vit apo dënimi me gjobë dhe nëse vepra është kryer në rrethana posaçërisht lehtësuese (neni 75, par. 2). Në grupin e dytë të veprave penale, për të cilat mund të shqiptohet vërejtja e gjykatës hyjnë veprat për të cilat është parashikuar dënimi me burg gjer në tri vjet (paragrafi 3 i nenit 75). Për këtë grup të veprave penale gjykata mund të shqiptojë vërejtjen e gjykatës vetëm nëse janë përmbushur kushtet e posaçme, të cilat i parashikon ligji. Kështu, p.sh., Kodi Penal ka parashikuar mundësinë e shqiptimit të vërejtjes së gjykatës për veprën penale të dhënies së ryshfetit (neni 344, par. 3), nëse kryerësi e ka dhënë ryshfetin me kërkesë të personit zyrtar dhe ka njoftuar për veprën e kryer para se ajo të zbulohet dhe nëse dhënien e ryshfetit e ka lajmëruar vullnetarisht. MASAT E TRAJTIMIT TË DETYRUESHËM I. VËSHTRIME TË PËRGJITHSHME Në shkencën e së drejtës penale është konstatuar se në mesin e faktorëve të kriminalitetit, çrregullimet mendore, përkatësisht sëmundjet psikike dhe varësia nga droga dhe alkooli, janë, po ashtu, faktorë të rëndësishëm të kriminalitetit. Madje, në disa raste, te disa persona me paaftësi mendore dhe me varësi nga droga ose alkooli këta faktorë shfaqen si shkaktarë

kryesorë të kryerjes së veprës penale. Për të mënjanuar rrezikun e kryerjes në të ardhmen të veprave penale nga persona të këtillë, është paraqitur e domosdoshme që ndaj personave me përgjegjshmëri të zvogëluar dhe me varësi nga droga ose alkooli, krahas dënimit, të shqiptohen edhe masa të mjekimit, ndërsa ndaj personave tërësisht të papërgjegjshëm, për shkak të çrregullimeve psikike, shqiptohen vetëm masat e trajtimit të detyrueshëm. Kështu, sipas Kodit tonë Penal ndaj kryerësve të veprave që janë tërësisht të papërgjegjshëm, fare nuk mund të shqiptohen dënime dhe as lloje të tjera të sanksioneve penale, por mund të shqiptohen vetëm masa të trajtimit psikiatrik dhe të ruajtjes. Me anë të masave të trajtimit psikiatrik të detyrueshëm ndaj kryerësve të veprave penale me çrregullime mendore, të drejtat penale bashkëkohore kanë për qëllim t’i realizojnë dy funksione: së pari, të mënjanojnë rrezikun që personat e këtillë sërish të kryejnë vepra penale, domethënë, kanë për qëllim mbrojtjen e shoqërisë nga kriminaliteti dhe së dyti, funksioni i zbatimit të masave të mjekimit, trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, qëndron në arritjen e objektivit të humanizimit të së drejtës penale. II. MASAT E TRAJTIMIT TË DETYRUESHËM NË TË DREJTËN PENALE TË KOSOVËS Në Kodin Penal të Kosovës masat e trajtimit të detyrueshëm nuk janë sanksione penale, por janë masa të posaçme, masa sui generis me karakter mjekësor, të cilat mund t’u shqiptohen vetëm kryerësve të veprave penale me paaftësi mendore dhe me varësi nga droga ose alkooli. Për këtë arsye, këto masa janë të parashikuara në një kapitull të veçantë të Kodit Penal (kapitulli V, nenet 76 dhe 77), me emërtimin: masat e trajtimit të detyrueshëm, të cilat janë tërësisht të veçuara nga sistemi dhe llojet e sanksioneve penale. Po ashtu, edhe në Kodin e Procedurës Penale të Kosovës është parashikuar një procedurë e vacantë gjyqësore për shqiptimin e tyre (kapitulli XLIII, neni 486 - 488). Kodi Penal i Kosovës, në në nenin 76 dhe 77, i parashikon këto tri lloje të trajtimit të detyrueshëm: 1) Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik për kryerësin me paaftësi mendore; 2) Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik për kryerësin me aftësi të zvogëluar mendore dhe 3) Trajtimi me anë të rehabilitimit të detyrueshëm i personave të varur nga droga ose alkooli. Procedura për shqiptimin e dy masave të para - trajtimi i detyrueshëm për kryerësin me paaftësi mendore (tërësisht të papërgjegjshëm) dhe trajtimi i detyrueshëm për kryerësin me aftësi të zvogëluar mendore, do të parashikohen me ligj të veçantë (neni 76). Ndërkaq, shqiptimin e trajtimit me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të varur nga droga dhe alkooli, si dhe kushtet që duhet të përmbushen për shqiptimin e tij, janë të përcaktuara në nenin 77 të Kodit Penal. REHABILITIMI, SHLYERJA E DËNIMIT DHE KUSHTET PËR DHËNIEN E TË DHËNAVE NGA EVIDENCA E TË NDËSHKUARVE

I. REHABILITIMI Si nocionin më i gjerë, në të drejtën penale me rahabilitim nënkuptohet kthimi i të drejtave personit të dënuar, pasi ta ketë mbajtur dënimin. Gjithashtu, me rehabilitim të të dënuarve nënkuptojmë edhe shlyerjen e pasojave juridike në ato legjislacione të cilat i njohin këto pasoja, si dhe shlyerjen e dënimeve nga evidenca e të ndëshkuarve. Kështu, personit të cilit i njihet rehabilitimi konsiderohet i padënuar dhe i kthehen të gjitha të drejtat që i ka pasur para se të jetë dënuar. Në këtë mënyrë, institucioni i rehabilitimit është, në fakt, një lloj fiksioni mbi jondëshkimshmërinë. Institucioni i rehabilitimit në të drejtën penale është i një date relativisht të re. Për herë të parë në formën e tanishme është paraqitur në Francë, pas ngadhënjimit të Revolucionit Francez. Institucioni i rehabilitimit njihet edhe në Kodin tonë Penal, në nenin 86. Në këtë dispozitë është parashikuar shprehimisht se, pas dënimit të mbajtur, amnistisë ose faljes apo parashkrimit, personat e dënuar i gëzojnë të gjitha të drejtat e përcaktuara me Kushtetutë, me ligj dhe me dispozita të tjera dhe mund t’i fitojnë të gjitha të drejtat, përveç rasteve kur është përcaktuar ndryshe me këtë Kod. Sistemet juridike, të cilat e përvetësojnë rehabilitimin, njohin dy lloje të këtij institucioni: 1) rehabilitimin ligjor dhe 2) rehabilitimin gjyqësor. 1) Rehabilitimi ligjor paraqitet në mënyrë automatike me kalimin e kohës së caktuar, pas dënimit të mbajtur, me kusht që personi i dënuar gjatë kësaj periudhe të mos kryejë ndonjë vepër penale të re. 2) Rehabilitimi gjyqësor, për nga efekti, është i njëjtë me rehabilitimin ligjor, mirëpo ky realizohet ndryshe. Siç rezulton nga emërtimi, nëse do të njihet ose jo rehabilitimi gjyqësor, vendos gjykata në bazë të lutjes së të ndëshkuarit. Gjykata do të vendosë nëse do ta rehabilitojë të ndëshkuarin në bazë të sjelljeve të tij pas mbajtjes së dënimit dhe rrethanave të tjera, të cilat janë relevante për dhënien e një vendimi të tillë. Ndryshe nga rehabilitimi ligjor, rehabilitimi gjyqësor është fakultativ. Kue çmohet nëse të dënuarit do t’i njihet ose jo rehabilitimi, gjykata do të marrë parasysh sjelljen e të dënuarit pas mbajtjes së dënimit, gatishmërinë e tij që ta kompensojë dëmin e shkaktuar me veprër penale dhe ta kthejë dobinë pasurore të fituar me kryerjen e saj, si dhe rrethanat e tjera, të cilat tregojnë se kryerësi është përmirësuar. e njohjen e rehabilitimit, nuk mohohen ose nuk kufizohen të drejtat e personave të tretë që mbështeten në dënim. 1. Rehabilitimi në të drejtën penale të Kosovës Siç theksuam më sipër, Kodi Penal i Kosovës njeh institucionin e rehabilitimit në nenin 86. Sipas kësaj dispozite, pasi i dënuari mban dënimin, i fiton të gjitha të drejtat që i ka pasur para se ta ketë kryer veprën penale, për të cilën është dënuar. Gjithashtu rehabilitimi u njihet edhe të dënuarve që janë amnistuar apo dënimi u është falur ose është parashkruar.

Të dënuarve të tillë u rikthehen të gjitha të drejtat, të cilat u janë marrë apo u janë kufizuar me sanksione penale. Të njëjtin trajtim e gëzojnë edhe personat që kanë qenë në lirim me kusht. Me fjalë të tjera, personat e dënuar, të cilët rehabilitohen, barazohen me personat e tjerë. Sikurse legjislacionet penale të shteteve të tjera, edhe Kodi ynë Penal njeh dy lloje të rehabilitimit 1. rehabilitimin ligjor dhe 2. rehabilitimin gjyqësor (neni 87 dhe 88). 1) Rehabilitimi ligjor, sipas Kodit Penal, vihet në zbatim kur nga evidenca e të ndëshkuarve shlyhet dënimi dhe i dënuari konsiderohet i padënuar (neni 87, par. 1). Shlyerjen e dënimit nga evidenca e të ndëshkuarve, pra edhe rehabilitimin ligjor, i dënuari e realizon nëse ka kaluar afati i caktuar prej kur dënimi është mbajtur, është parashkruar apo është falur, nëse i dënuari, brenda atij afati, nuk kryen ndonjë vepër penale të re (neni 87, par. 2). Lidhur me rehabilitimin ligjor, Kodi Penal parashikon dy kufizime. Kufizimi i parë i referohet dënimit me më tepër se pesëmbëdhjetë vjet burgim dhe dënimit me burgim afatgjatë. Kështu,, në paragrafin 3 të nenit 87 parashikohet shprehimisht se dënimi nuk mund t’i shlyhet personit të cilit i është shqiptuar dënimi me mbi pesëmbëdhjetë vjet burgim apo dënimi me burgim afatgjatë. Kodi Penal e përjashton mundësinë e rehabilitimit për këto dënime, të cilat janë shqiptuar për vepra penale shumë të rënda, ngase nuk do të ishte e drejtë që ndaj personave të këtillë të krijohet fiksioni i të padënuarve. Kufizimin e dytë Kodi Penal e njeh në paragrafin 4 të po këtij neni. Në këtë paragraf shprehimisht është parashikuar se dënimi nuk mund të shlyhet gjatë kohëzgjatjes së masave të trajtimit të detyrueshëm. 2) Me rehabilitim gjyqësor shlyhet dënimi nga evidenca e të ndëshkuarve brenda një afati më të shkurtër sesa ai që është parashikuar me ligj. Mirëpo, derisa rehabilitimi ligjor bëhet në bazë të ligjit (ipso lege) për rehabilitimin gjyqësor vendos gjykata në bazë të lutjes së të ndëshkuarit. Sikundër rehabilitimi ligjor, edhe rehabilitimi gjyqësor është rregulluar shprehimisht me nenin 88 të Kodit Penal. Në këtë dispozitë është parashikuar se gjykata, sipas lutjes së të dënuarit, mund të vendosë që dënimi të shlyhet nga evidence e të ndëshkuarve dhe personi të konsiderohet i padënuar, nëse ka kaluar gjysma e afatit të parashikuar me ligj dhe nëse i dënuari gjatë asaj kohe, nuk ka kryer ndonjë vepër penale të re. Me rastin e vendosjes për shlyerjen e dënimit, gjykata do të marrë parasysh sjelljen e të dënuarit pas mbajtjes së dënimit, natyrën e veprës penale dhe rrethanat e tjera, të cilat mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin nëse shlyerja e dënimit është me vend ose jo. II. SHLYERJA E DËNIMIT NGA EVIDENCA E TË NDËSHKUARVE Të gjitha dënimet që u shqiptohen kryerësve të veprave penale, regjistrohen në evidenca të posaçme. Këto evidenca quhen evidencat e të ndëshkuarve. Mbajtja e evidencës së personave të ndëshkuar është parashikuar në të drejtën penale me qëllim që, kur bëhet fjalë për recidivin e personave të dënuar më parë, kjo rrethanë të merret parasysh me rastin e

matjes së dënimit. Të dhënat nga evidenca e të ndëshkuarve u jepen organeve gjyqësore në procedurën penale, në mënyrë që këto të dinë për jetën e mëparshme të kryerësit të veprës penale. Gjykata duhet të dijë se a është dënuar më herët personi ndaj të cilit është duke u zhvilluar procedura penale. Dënimi shlyhet nga evidenca e të ndëshkuarve në afatin e caktuar, prej kur është mbajtur, është parashkruar ose është falur dënimi, nëse i dënuari brenda atij afati nuk kryen vepër të re penale. Afati brenda të cilit shlyhet dënimi, varet prej llojit, peshës dhe masës së sanksionit, i cili i është shqiptuar kryerësit të veprës penale. Këto afate janë parashikuar në paragrafin 2 të nenit 87 të Kodit Penal. Shlyerja e dënimit nga evidenca e të ndëshkuarve sipas rehabilitimit gjyqësor bëhet në bazë të vendimit të gjykatës. Organi që mban evidencën e të ndëshkuarve është i detyruar të shlyejë dënimin sapo ta marrë vendimin e gjykatës, me të cilin është vendosur shlyerja. Me rastin e vendosjes për shlyerjen e dënimit, gjykata do të marrë parasysh sjelljen e të dënuarit pas mbajtjes së dënimit, natyrën e veprës penale dhe rrethanat e tjera, të cilat mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e arsyeshmërisë së shlyerjes së dënimit (fjalia e fundit e nenit 88). III. DHËNIA E SHËNIMEVE NGA EVIDENCA E TË NDËSHKUARVE (NGA DOSJA PENALE) Më sipër theksuam se personat e dënuar evidencohen në evidencën e të ndëshkuarve dhe se e drejta jonë penale e përvetëson pikëpamjen se personi nuk konsiderohet i ndëshkuar edhe atëherë kur, pas kalimit të afatit të caktuar, shlyhet nga evidenca e të ndëshkuarve (neni 87, par.1) ngase dëshirohet që pozita e të dënuarit, pasi ta ketë mbajtur dënimin, të jetë e njëjtë me pozitën e personave të tjerë. Me gjithë këtë zgjidhje parimore, për shkaqe kriminalopolitike të luftës më efikase kundër kriminalitetit, Kodi Penal parashikon mundësinë që organeve të caktuara shtetërore t’u jepen të dhënat apo, siç thuhet në Kodin Penal, të zbulohen të dhënat nga evidenca e të ndëshkuarve, edhe pasi të jetë shlyer dënimi nga evidenca e të ndëshkuarve. Për t’u mbrojtur i dënuari nga opinioni dhe keqpërdorimet eventuale, ligjdhënësi parashikon se të dhënat nga evidenca e të ndëshkuarve (nga dosja penale) mund t’u jepen vetëm organeve të caktuara shtetërore dhe publike. Krahas këtij kufizimi, ligjdhënësi dallon dy situata lidhur me dhënien e shënimeve nga evidenca e të ndëshkuarve: a) dhënien e shënimeve për dënimin që nuk është shlyer dhe b) dhënien e shënimeve për dënimin që është shlyer. a) Shënimet, përkatësisht të dhënat për dënimin që nuk është shlyer nga evidenca e të ndëshkuarve, me qëllim të matjes më adekuate të sanksionit penal për rastet e recidivit, mund t’i jepen gjykatës, prokurorisë dhe policisë lidhur me procedurën penale, e cila është duke u zhvilluar kundër personit që ka qenë i dënuar më parë, organeve kompetente përgjegjëse për ekzekutimin e sanksioneve penale dhe organeve kompetente që marrin

pjesë në procedurën e dhënies së amnistisë, faljes apo shlyerjes së dënimit (neni 89, par.2).Të dhënat për dënimet plotësuese (neni 63, par.2) ose për masat e trajtimit të detyrueshëm, nëse ende janë në fuqi, në bazë të kërkesës së arsyetuar, mund t’u jepen organeve publike (neni 89, par. 3). b) Në rastet kur është shlyer dënimi, të dhënat lidhur me atë dënim mund t’i jepen vetëm gjykatës, prokurorisë dhe policisë lidhur me procedurën penale, e cila zhvillohet ndaj personit të cilit i është shlyer dënimi i mëparshëm (neni 89, par.4). Gjithashtu, sipas Kodit Penal, askush nuk ka të drejtë të kërkojë nga personi tjetër t’i ofrojë të dhëna nëse ai ka qenë apo nuk ka qenë i dënuar. Përjashtimi nga ky parim është parashikuar në paragrafin 5 të nenit 89. Në këtë dispozitë parashikohet se çdo personi, me kërkesën e tij, mund t’i jepen të dhëna për ndëshkimshmërinë apo jondëshkimshmërinë e tij (për dosjen e tij penale), nëse këto të dhëna i nevojiten për realizimin e të drejtave të tij. Ky përjashtim është parashikuar, ngase mund të jetë i nevojshëm, mund të kërkohet, sipas sistemit juridik, si kusht për realizimin e ndonjë të drejte, p.sh., për realizimin e së drejtës për punësim në vendin e caktuar të punës. SHUARJA E DËNIMIT I. PARASHKRIMI Nocioni dhe rëndësia e parashkrimit.Parashkrimi apo vjetërsimi është një institucion juridik që shpie në shuarjen e sanksioneve penale, për shkak të kalimit të kohës së caktuar me ligj. Kur paraqitet parashkrimi, shteti humb të drejtën e zbatimit të sanksioneve penale ndaj kryerësit të veprës penale. Në çdo fazë të procedurës penale, gjykata dhe organet e tjera të ndjekjes penale si dhe organet e ekzekutimit të sanksioneve penale, janë të detyruara që, sipas detyrës zyrtare, të kujdesen, ta marrin parasysh dhe ta zbatojnë parashkrimin. Së këndejmi, parashkrimi ndodh sipas fuqisë së ligjit (ex lege) në të gjitha rastet kur skadojnë afatet e parashkrimit. E drejta penale njeh dy lloje të parashkrimit: 1. parashkrimin e ndjekjes penale dhe 2. parashkrimin e ekzekutimit të dënimit. II. PARASHKRIMI I NDJEKJES PENALE Nocioni dhe afatet e parashkrimit të ndjekjes penale.- Parashkrimi i ndjekjes penale qëndron në atë se, për shkak të kalimit të afatit të parashikuar me ligj, nuk mund të ndërmerret ndjekja penale dhe personit nuk mund t’i shqiptohet dënimi për vepër penale që e ka kryer. Koha që duhet të kalojë për t’u bërë parashkrimi, quhet afati i parashkrimit. Afatet e parashkrimit janë të shumëllojshme. Se sa do të jetë i gjatë ky afat, varet nga lloji dhe masa e dënimit të parashikuar për veprën e caktuar penale. Me këtë rast vendimtar është kufiri i epërm i dënimit të parashikuar.

1) Afatet e parashkrimit të ndjekjes penale janë parashikuar në paragrafin 2 të nenit 90 të Kodit Penal. Varësisht prej dënimit të parashikuar për veprën penale, minimumi i afatit të parashkrimit të ndjekjes penale është 2 vjet, ndërsa maksimumi tridhjetë e pesë vjet. Nëse për veprën penale janë parashikuar shumë dënime, afati i parashkrimit caktohet sipas dënimit më të rëndë (neni 90, par.1). Fillimi i afatit të parashkrimit.- Afati i parashkrimit të ndjekjes penale fillon të ecë nga dita kur është kryer vepra penale, përkatësisht kur kryerësi ka vepruar ose ka qenë i detyruar të veprojë (neni 90, par.1). III. NDALJA DHE NDËRPRERJA E PARASHKRIMIT TË NDJEKJES PENALE Gjatë afatit të parashkrimit mund të paraqiten rrethana të caktuara, të cilat e pengojnë ecjen e parashkrimit të ndjekjes penale dhe shpijnë në ndalje dhe ndërprerje. Në rastet e ndaljes dhe të ndërprerjes, në fakt vazhdohen afatet e parashkrimit relativ. 1) Ndalja e parashkrimit të ndjekjes penale Ndalja e parashkrimit të ndjekjes penale paraqitet atëherë kur, për shkak të disa rrethanave të parashikuara me ligj, ndjekja penale nuk mund të fillohet apo, nëse është filluar e nuk mund të vazhdohet sipas ligjit (neni 91, par. 2). Gjatë asaj kohe, derisa janë të pranishme ato rrethana, të cilat e pengojnë fillimin a vazhdimin e ndjekjes penale, parashkrimi nuk rrjedh. Kjo ngecje e afatit të parashkrimit, për shkak të efektit të rrethanave të caktuara, quhet ndalje e parashkrimit. Kur pushojnë (mënjanohen) pengesat që e kanë shkaktuar ndaljen e parashkrimit, afati i parashkrimit vazhdon të ecë. Në aso rastesh aq kohë sa ka zgjatur ndalja, për aq kohë vazhdohet edhe afati i parashkrimit. Në shkencën e së drejtës penale njihen dy lloje të pengesave, të cilat mund të shkaktojnë ndaljen e afatit të parashkrimit: pengesat faktike dhe pengesat juridike. Pengesat faktike janë ato rrethana dhe situata reale të cilat e bëjnë të pamundshëm fillimin apo vazhdimin e ndjekjes penale. Rrethana apo situata të tilla janë, p.sh., arratisja e kryerësit të veprës penale; kur nuk dihet vendbanimi i kryerësit; okupimi i territorit nga ana e armikut; tërmeti; vërshimet; zjarri dhe rrethanat e tjera të ngjashme, të cilat e bëjnë të pamundshme punën e gjykatave. Pengesat juridike ekzistojnë atëherë kur është fjala për ndonjë rrethanë a situatë të natyrës juridike, për shkak të të cilave nuk mund të fillohet a të vazhdohet ndjekja penale. Rrethana a situata të tilla janë, p.sh., imuniteti i deputetit të parlamentit; sëmundja psikike e të pandehurit gjatë procedurës penale etj. 2. Ndërprerja e parashkrimit të ndjekjes penale Ndërprerja e parashkrimit të ndjekjes penale qëndron në faktin se gjatë kohës sa zgjasin rrethanat, të cilat ligji i parashikon në veçanti, afati i parashkrimit ndërpritet (neni 91, par. 3). Në këto raste, koha që ka kaluar para ndërprerjes nuk llogaritet, por parashkrimi fillon të ecë rishtas (neni 91, par. 5). Kodi Penal njeh dy shkaqe, të cilat çojnë në ndërprerje të parashkrimit.

I pari, parashkrimi i ndjekjes penale ndërpritet me çdo veprim të organit shtetëror kompetent, i cili ndërmerret me qëllim të ndjekjes së kryerësit për veprën penale të kryer (neni 91, par. 3). Kryerja e veprës penale të re gjatë afatit të parashkrimit është shkak i dytë që çon në ndërprerje të afatit të parashkrimit (neni 91, par. 4). Vepra penale e re, për nga pesha, duhet të jetë e njëjtë ose më e rëndë se ajo që është kryer më parë. Me rastin e vlerësimit nëse vepra penale është e njëjtë a më e rëndë se ajo që është kryer më parë, vendimtar është dënimi i parashikuar në ligj për atë vepër . 3.Parashkrimi absolut Ndalja dhe ndërprerja e parashkrimit mund të bëjnë që, praktikisht, parashkrimi të mos ndodh asnjëherë. Sidomos me ndërprerje, parashkrimi mund të pengohet përherë, ngase organet kompetente shtetërore mund të ndërmarrin veprime, me të cilat do të bënin të pamundshme kuptimin dhe qëllimin e parashkrimit. Për t’iu shmangur kësaj mundësie, e drejta penale bashkëkohore parashikon parashkrimin absolut. Parashkrimi absolut i ndjekjes penale paraqitet kur kalon dyfishi i kohës që kërkohet sipas ligjit për parashkrimin (neni 91, par.6). Kështu, p.sh., nëse për ndonjë vepër është parashikuar se parashkrimi shkaktohet pas pesë vjetësh, atëherë parashkrimi absolut paraqitet pas skadimit të dhjetë vjetëve. IV. PARASHKRIMI I EKZEKUTIMIT TË DËNIMIT 1. Nocioni dhe afatet e parashkrimit të ekzekutimit të dënimit.Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit qëndron në atë se, pas kalimit të kohës së parashikuar me ligj, dënimi i shqiptuar nuk mund të ekzekutohet. Kjo situatë mund të ndodhë, nëse dënimi nuk ka filluar të ekzekutohet apo nëse ekzekutimi i tij është ndërprerë. Afati i parashkrimit të ekzekutimit të dënimit fillon të rrjedhë nga dita kur aktgjykimi është bërë i plotfuqishëm; nëse është revokuar dënimi alternativ, ai fillon nga dita kur vendimi mbi revokimin është bërë i plotfuqishëm (neni 94, par.1). Parashkrimi i ekzekutimit ndodh si për dënimet kryesore, ashtu dhe për dënimet alternative dhe plotësuese. Afatet e parashkrimit të ekzekutimit të dënimit janë të ndryshme dhe ato varen nga lloji dhe masa e dënimit të shqiptuar. Sipas nenit 92 të Kodit Penal, minimumi i afatit të parashkrimit të ekzekutimit të dënimit është dy vjet, kurse maksimumi tridhjetë e pesë vjet. Për dënime plotësuese, Kodi Penal parashikon afate të posaçme të parashkrimit. Këto afate janë parashikuar në nenin 93 të Kodit Penal, për të cilat do të flasim në mënyrë të posaçme. Ndalja dhe ndërprerja e parashkrimit të ekzekutimit të dënimit Ngjashëm me parashkrimin e ndjekjes penale, edhe te parashkrimi i ekzekutimit të dënimit mund të paraqiten rrethana, të cilat shkaktojnë ndaljen dhe ndërprerjen e afatit të

parashkrimit. Ndalja dhe ndërprerja e afatit të parashkrimit të ekzekutimit të dënimit e kanë të njëjtin efekt, si edhe te parashkrimi i ndjekjes penale (neni 94, par. 2 dhe 3). 2. Parashkrimi absolut i ekzekutimit të dënimit. – Parashkrimi absolut i ekzekutimit të dënimit paraqitet në çdo rast kur të kalojë dyfishi i kohës që kërkohet sipas ligjit për parashkrimin e ekzekutimit të dënimit, pa marrë parasysh sa ndalje dhe ndërprerje kanë ndodhur dhe pa marrë parasysh kohëzgjatjen e tyre (neni 94, par. 5). Së këndejmi, në rastet kur shkaktohet parashkrimi absolut i ekzekutimit të dënimit, dënimi i shqiptuar kurrsesi nuk mund të ekzekutohet. V. PARASHKRIMI I EKZEKUTIMIT TË DËNIMEVE PLOTËSUESE DHE MASAVE TË TRAJTIMIT TË DETYRUESHËM Dënimet plotësuese, sikundër edhe dënimet kryesore, janë lloje të sanksioneve penale, prandaj edhe ndaj tyre vlen institucioni i parashkrimit. Institucioni i parashkrimit gjithashtu vlen edhe për masat e trajtimit të detyrueshëm. Shkaqet e përgjithshme, të cilat çojnë në parashkrimin e dënimeve plotësuese dhe masave të trajtimit të detyrueshëm janë të njëjta si edhe për parashkrimin e ekzekutimit të dënimeve kryesore. Gjithashtu, në të njëjtat kushte vlejnë dispozitat për ndaljen dhe ndërprerjen e parashkrimit të ekzekutimit të dënimeve plotësuese dhe për parashkrimin absolut. Mirëpo, për shkak të specifikave të dënimeve plotësuese dhe masave të trajtimit të detyrueshëm si dhe qëllimit që dëshirohet të arrihet me to, afatet e parashkrimit të ekzekutimit nuk kanë mundur të caktohen njësoj si për parashkrimin e ekzekutimit të dënimeve kryesore. Për këtë arsye, afatet e parashkrimit të ekzekutimit midis llojeve të caktuara të dënimeve plotësuesei dhe masave të trajtimit të detyrueshëm dallojnë dukshëm (shif nenin 93, par.1,2 dhe 3 të Kodit Penal). VI. MOSPARASHKRIMI I VEPRAVE PENALE TË GJENOCIDIT DHE KRIMEVE TË LUFTËS Institucioni i parashkrimit të ndjekjes penale dhe të ekzekutimit të dënimit, parimisht, është përvetësuar për të gjitha veprat penale. Të vetmin përjashtim nga ky parim e bëjnë veprat penale të gjenocidit dhe krimeve të luftës. Rrjedhimisht, sipas Kodit Penal, pa marrë parasysh sa kohë ka kaluar prej momentit të kryerjes së veprës penale, nuk mund të bëhet parashkrimi i ndjekjes penale dhe të ekzekutimit të dënimit për veprat penale të gjenocidit, krimeve të luftës dhe krimeve kundër njerëzimit si dhe për veprat e tjera penale, ndaj të cilave, sipas së drejtës ndërkombëtare, nuk mund të zbatohet parashkrimi (neni 95). Me këtë dispozitë, Kodi ynë Penal e ka përmbushur detyrimin e parashikuar në Konventën Ndërkombëtare për Mosparashkrimin e Krimeve të Luftës dhe Krimeve kundër Njerëzimit të vitit 1968. Së këndejmi, kryerësit e veprave penale të gjenocidit, krimeve të luftës si dhe të veprave të tjera penale kundër së drejtës ndërkombëtare, do të mund të ndiqen penalisht dhe të dënohen derisa ata të jenë gjallë.

VII. AMNISTIA DHE FALJA Krahas parashkrimit, edhe amnistia dhe falja çojnë në shuarje të dënimit. Me anë të amnistisë apo faljes, personit të dënuar i falet në tërësiapo një pjesë e dënimit të shqiptuar, zëvendësohet dënimi i shqiptuar me një dënim më të butë, bëhet shlyerja e dënimit nga evidenca e të ndëshkuarve ose kryerësi i veprës penale lirohet nga ndjekja penale. 2. Amnistia Amnistia është një akt, të cilin, në formë ligji, e nxjerr organi më i lartë shtetëror Parlamenti i shtetit. Me anë të amnistisë, personat e pacaktuar emër për emër lirohen nga ndjekja penale, lirohen plotësisht a pjesërisht apo nga ekzekutimi i dënimit; zëvendësohet dënimi i shqiptuar me dënim më të butë apo caktohet shlyrja e dënimit nga evidenca e të dënuarve (neni 96, par. 1). Amnistia përfshin ato vepra penale të kryera deri një ditë para shpalljes së saj, me përjashtim të rasteve kur, me aktin e amnistisë është vendosur ndryshe (neni 96, par. 2). Mënyrat e përcaktimit të llojeve të veprave penale, përkatësisht dënimeve, të cilat prfshihen me amnisti, janë të ndryshme. Ligji për Amnistinë mund të përcaktojë veprat penale, për të cilat jepet amnistia. Forma më e gjerë e amnistisë është abolicioni. Me anë të abolicionit kryerësi i veprës penale lirohet nga ndjekja penale. Kështu, në rastet kur jepet abolicioni, nuk mund të fillojë procedura penale, por nëse ka filluar, ajo ndalet, pa marrë parasysh se në çfarë faze ka arritur. Pra, abolicioni mund të jepet në të gjitha fazat e procedurës penale, derisa të nxirret aktgjykimi i plotfuqishëm. Amnistia nxirret në formë të ligjit dhe kështu ajo përbën një akt të përgjithshëm. Mënyra e caktimit të personave që u dedikohet amnistia është e ndryshme. Kështu, me anë të amnistisë mund të përmenden veprat penale, kryerësit e të cilave lirohen nga ndjekja penale apo nga ekzekutimi i plotë a i pjesërishëm i dënimit. Me amnisti dënimi i shqiptuar me aktgjykim të plotfuqishëm mund të zëvendësohet me lloje të dënimit më të butë, p.sh., dënimi me burgim afatgjatë zëvendësohet me dënim me burgim ose dënimi me burgim zëvendësohet me dënim me gjobë. Amnistia nuk mund të prodhojë efekte ndaj masave të shqiptuara të trajtimit të detyrueshëm të personave me çrregullime mendore dhe në varësi të drogës ose të alkoolit. 2. Falja Falja është një akt të cilin e nxjerr Kryetari i shtetit ose Qeveria e shtetit. Falja nxirret në formë të vendimit, me të cilin persona të caktuar emër për emër lirohen nga ndjekja penale, lirohen plotësisht apo pjesërisht nga ekzekutimi i dënimit, u zëvendësohet dënimi i shqiptuar me dënim më të butë a me dënim me kusht apo caktohet shlyrja e dënimit nga evidenca e të dënuarve.

Falja jepet në bazë të ligjit të posaçëm (lLgjit për Faljen), me të cilin është përcaktuar procedura për zbatimin e saj. Për nga përmbajtja dhe efektet në statusin e personit të dënuar, falja është e njëjtë me amnistinë, ngase, si edhe me amnistia, edhe me falje personi mund të lirohet nga ndjekja penale, të lirohet plotësisht apo pjesërisht nga ekzekutimi i dënimit, të zëvendësohet dënimi i shqiptuar me dënim më të butë dhe të shlyhet dënimi nga evidenca e të dënuarve. Mirëpo, për nga vëllimi, falja është më e gjerë se amnistia, ngase me të mund të shuhet një numër më i madh i sanksioneve penale. Kështu, ndryshe nga amnistia, me falje dënimi mund të zëvendësohet me dënim me kusht. Kjo është parashikuar shprehimisht në nenin 97 të Kodit Penal ku thuhet: “Me falje, personave të caktuar, emrat e të cilëve saktësisht caktohen, u jepet lirimi nga ndjekja penale, lirimi i plotë ose i pjesshëm nga ekzekutimi i dënimit, zëvendësimi i dënimit të shqiptuar me një dënim më të butë ose me dënim me kusht a me shlyerje të dënimit”.