e Drejta e Detyrimeve

E DREJTA E DETYRIMEVE NOCIONI, LËNDA, SISTEMI DHE RËNDËSIA E SË DREJTËS SËDETYRIMEVE Nocioni : E drejta e detyrimeve është e drejtë pozitive,e cila paraqet tërësinë e normave juridike që i rregullojnë marrëdhëniet e detyrimeve, të cilat janë marrëdhënie juridike, në të cilat një subjekt që quhet kreditor, ka të drejtë të kërkojë nganjë subjekt tjetër që quhet debitor, një dhënie - dare, bërje facere,mosbërje - et non facere, dhe një pësim - pati, për të cilën gjë ky subjekt është i detyruar ti përmbahet sjelljes së tillë. Termi e drejta e detyrimeve ka dy kuptime: E drejta e detytimeve në kuptimin objektiv - paraqet grupin e rregullave me anën e të cilave rregullohen qëndrimet e pjesëmarrësve në marrëdhëniet e tyre tëndërvetshme të detyrimeve, kurse E drejta e detytimeve në kuptimin subjektiv - paraqet pushtetin subjektiv, të cilin pjesëmarrësit e nxjerrin nga e drejta objektive. Subjektet në të drejten e detytimeve janë ndërmarrësit dhe individët. Lënda - lëndë e së drejtes es detytimeve është vet detyrimi - quid obligatio. Sjellja e debitorit, prej të cilit kërkon diçka kreditori, është lëndë e së drejtes sëdetyrimeve, që kjo mund të përmbajë ndonjë dhënie, bërje, mosbërje ose pësim. Pra, mund të thuhet së lënda është prestim që duhet të paguajë debitori, i cili parimisht ka karakter pasuror. Sistemi - e drejta e detytimeve ndahet në dy pjesë: pjesa e përgjithshme dhe ajo eveçantë. Pjesa e përgjithshme trajton çështje të përgjithshme dhe institutet themelore të kësaj dege, ku hyjnë, nocioni, elementet, karakteristikat,burimet, efektet, ndërrimi i subjekteve në marrëdhëniet e detyrimeve, dheshuarja e detyrimeve. Në pjesën e veçantë bëjnë pjesë rregullat, të cilat u përkasin llojeve të veçanta të kontratave me emër. Ndarja e këtyre kontratave është bërë sipas efekteve të tyre. Sipas kësaj ndarjeje të gjitha kontratat e detyrimeve klasifikohen në pesë grupe: 1. Kontratat mbi tjetërsimin e sendeve / të drejtave (janë: kontrata mbi shitjen, mbi këmbimin, dhe kontrata mbidhuratën); 2. Kontratat e sendeve dhe të të drejtave (kontrata mbi qiranë, mbi shërbimin dhe mbi huanë); 3. Kontratat mbi shërbimet (kontrata mbi veprën, mbi autorizimin, dhe mbi depoziten); 4. Kontratat mbi bashkësinë pronësore dhe të punës (kontrata mbi ortakërinë); dhe 5. Kontratat aleatore, (kontrata mbi lojën dhe kushtin, kontrata mbi sigurimin dhe kontrata mbi mbrojtjen epërjetshme). BURIMET E SË DREJTES SË DETYRIMEVE Ndahen në dy grupe: në burime formale dhe në burime materiale. Burimet formale - janë ato forma të ndryshme me të cilat shprehet vullneti, janë: kushtetuta dhe ligji për detyrimet e Kosovës. Ligji për detyrimet e E Drejta e Detyrimeve

Page 1

Kosovës (LMD) është burimi më i rëndësishëm formal për të drejtën edetyrimeve. Është miratuar me 27.7.2004. Me këtë ligj në mënyrë unike rregullohet materia e së drejtës së detyrimeve. Ligji përmban 1372 nene dhenë tërësi përfshinë materien e detyrimeve. Parimet kryesore në të cilat mbështetet LMD janë: parimi i ndalimit të keqpërdorimit të të drejtave, autonomia e vullnetit, doket e mira afariste, parimi i ndërshmërisë dhendërgjegjshmërisë, parimi i ndalimit të shkaktimit të dëmit, detyra e përmbushjes së detyrimit, kujdesi i duhur. Burimet materiale - janë ato fakte juridike relevante, me të cilat mund të krijohen marrëdhëniet e detyrimeve, të ndryshohen dhe të shuhen ato. Këtofakte janë: kontrata, shkaktimi i dëmit, pasurimi i pabazë, gjerimi i punëve të huaja pa porosi dhe shprehja e njëanshme e vullnetit. NOCIONI, KARAKTERISTIKAT DHE KLASIFIKIMI I DETYRIMEVE Nocioni i detyrimeve - e drejta e detyrimeve, si degë e së drejtës, merret me studimin e marrëdhënieve të detyrimeve të cilat janë marrëdhënie juridike ndërmjet kreditorit dhe debitorit, ku kreditori ka të drejtë të kërkojë nga debitori një bërje, veprim, mosveprim, dhënie, ose pësim. Fjala detyrim shpreh kuptimin e fjalës latine “obligatio” dmth lidhje me hallkë mes debitorit dhe kreditorit. Në kuptimin e gjerë, detyrimi paraqet marrëdhëniet juridike ndërmjet dy ose më shumë subjekteve, në mbështetje të të cilave një subjekt (kreditori) ka të drejtë të kërkojë prej subjektit tjetër (debitorit) që ai të kryej diçka ose të heqë dorë nga kryerja e ndonjë veprimi, të cilin ka të drejtë ta bëj. Në kuptimin e ngushtë, fjala detyrim dmth, borxh - detyrë e debitorit, por shikuar nga aspekti i kreditorit, detyrimi dmth, e drejtë për të kërkuar - kërkesë. Detyrime quhen edhe letrat me vlerë, letrat e prurësit, të cilat jepen me rastin e regjistrimit të huave publike. Karakteristikat e detyrimeve - detyrimet janë marrëdhënie juridike, janë marrëdhënie ndërmjet subjekteve të caktuara, janë marrëdhënie me përmbajtje të caktuar, janë marrëdhënie që kanë vlerë të caktuar pasurore,dhe janë marrëdhënie me karakter relativ. Detyrimet janë marrëdhënie me karakter juridik - dmth se janë të rregulluara në mbështjetje të rregullave juridike. Karakteri juridik i detyrimit dmth, që marrëdhënia e krijuar ndërmjet pjesëmarrësve jo vetëm që është rregulluar sipas të drejtës, por edhe gëzon mbrojtje juridike ose sanksion juridik, dmth se pjesëmarrësi i detyrimeve ka të drejtë të përdorë mjete dhune për realizimin e të drejtave të veta. Mjet tipik për mbrojtjen e detyrimeve është padia civile - actio, me të cilën kreditori kërkon të vërtetohet ekzistimi i së drejtës së tij në marrëdhëniet e detyrimeve, me të cilën urdhërohet debitori që në afatin e caktuar ta përmbushë detyrën e vet ndaj kreditorit, e nëse këtë ai nuk e bën vullnetarisht në afatin e caktuar, gjykata me mjete të shtrëngimit do ta detyrojë debitorin ta përmbushë detyrimin. Mjete tjera janë: kundërshtimi - exceptio, kthimi në gjendjen e mëparshme restitutio inintegrum. Këto detyrime që gëzojnë sanksion, janë detyrime civile. Ekzistojnë edhe detyrime që gëzojnë sanksion juridik, që nuk

E Drejta e Detyrimeve

Page 2

mund të realizohen me mjete juridike, e këto janë detyrimet natyrale obligationes naturales. Detyrimet janë marrëdhënie ndërmjet subjektëve të caktuar – kjo karakteristikë e detyrimit do të thotë se çdo pjesëmarrës në marrëdhëniet e detyrimeve ka pozitë të caktuar juridike. Këtu duhet të ekzistojnë së paku dy subjekte në role të caktuara, një subjekt quhet kreditor (sipas foljes credo - për të besuar dhe creditum - besim) dhe subjekti tjetër që quhet debitor(debeo - për të pasur borxh dhe debitum - borxh). Për debitorin detyrimi është detyrë, borxh dhe ai është subjekt pasiv në marrëdhëniet e detyrimit, kurse kreditori është aktiv pasi që ka të drejtën e kërkesës. Detyrimet janë marrëdhënie me përmbajtje të caktuar nga përmabajtja e marrëdhënies së detyrimit ndërmjet kreditorit dhe debitorit përcaktohet se cilit lloj të marrëdhënies se detyrimit i takojnë ato, dmth, se kemi të bëjmë memarrëdhënie të detyrimit nga kontrata e shitjes, qirasë , veprës apo e shërbimit,etj. Detyra e debitorit ndaj kreditorit mund të rrjedhë nga ndonjë dhënie,veprim, mosveprim ose pësim. Përmbajtja e detyrimeve duhet të jetë në pajtim me parimet kushtetuese, dispozitat dhunuese dhe me normat e moralit. Detyrimet janë marrëdhënie me karakter relativ - çdo marrëdhënie e detyrimeve ka karakter inter partes (me përjashtim të kontratës në dobi tëpersonit të tretë). Në marrëdhëniet e detyrimeve, për realizimin e së drejtës së vet kreditori mund ti drejtohet vetëm debitorit e jo ndonjë subjekti tjetër. Ekzistojnë raste kur e drejta relative shndërohet në të drejtë absolute, psh,kur lidhet kontrata për shfrytëzimin e tokës bujqësore e cila regjistrohet në librat e tokës, kur e drejta e parablerjes regjistrohet në librat publikë kakarakter ndaj personave të tretë, kur lidhet kontrata në dobi të personit të tretë në kontratën mbi licencën kur lidhet kontrata kolektive e punës me ç’rast kontrata krijon detyrim ndaj atyre që nuk kanë marrë pjesë në lidhjen e kontratës. Detyrimet janë marrëdhënie me karakter pasuror - parimisht çdo marrëdhënie e detyrimeve mund të vlerësohet me para. Karakteri material I marrëdhënieve të detyrimeve paraqitet në ato raste kur mosekzistimi i detyrës nga ana e debitorit do ti shkaktojë dëm kreditorit dhe do ta detyronte debitorin që të bëj dëmshpërblimin i cili bëhet me para. Vetitë e detyrimeve të plotfuqishme - janë: detyrimi të jetë i mundshëm, i caktuar dhe i lejueshëm. Detyrimi është i mundshëm - në rast se debitori detyrohet për diçka që nuk është e mundshme të bëhet (rregulla - imposibilum nulla est obligatio dhe ultrapose nemo tenetur ( nuk ka detyrim nëse debitori detyrohet për diçka që nuk është e mundshme të bëhet)). Sipas natyrës, pamundësia mund të jetë: objektive, subjektive, fillestare, e mëvonshme, e natyrës fizike dhe juridike.

E Drejta e Detyrimeve

Page 3

Pamundësia objektive ekziston kur detyrimi objektivisht nuk mund të ekzekutohet, psh, kur dikush merr detyrimin të fluturojë pa mjete të caktuara ose të caktuara ose ta kalojë lumin pa mjete përkatëse, etj. Pamundësia subjektive është kur detyrimi është i atillë që debitori i caktuar nuk mund ta ekzekutojë, por mund ta ekzekutojnë subjektë të tjerë, psh, kurdebitori merr detyrën që t’ia punojë një skulpturë kreditorit, e ai nuk është skulptor). Pamundësia fillestare e detyrimit ekziston kur në çastin e krijimit detyrimi është i pamundshëm. Ky rast ekziston kur krijohen detyrime kundër ligjit. Pamundësia e mëvonshme ekziston kur në çastin e krijimit detyrimi ka qenë I mundshëm, por në çastin e ekzekutimit është bërë i pamundshëm. Nëse debitori është fajtor për pamundësinë për ekzekutim, psh, e ka shkatërruar sendin individualisht të caktuar, detyrimi krijon efekt dhe debitori është i detyruar që në vend të detyrimit të mëparshëm, t’ia shpërblejë kreditorit dëmin që ky e ka pësuar, por, nëse kjo pamundësi është shkaktuar për shkak të fuqisë madhore, detyrimi nuk ekziston më. Pamundësia fizike ekziston kur debitori nuk mund ta përmbushë detyrimin sepse sendi është zhdukur, psh, debitori ka pasur për detyrë t’ia dorëzojë sendin individualisht të caktuar, por ky është shkatërruar nga rrufeja. Por nëse debitori është fajtor, atëherë ai bën shpërblimin. Pamundësia juridike paraqitet kur detyrimi nuk mund të ekzekutohet përshkaqe juridike, psh, debitori detyrohet që kreditorit t’ia dorëzojë sendin jashtë qarkullimit juridik (armët e zjarrit, helmet, etj.). Detyrimi i këtillë nuk është i plotëfuqishëm. Detyrimi është i caktuar - nëse kreditori dhe debitori e dinë se cilat janë të drejtat dhe detyrat e tyre në ato marrëdhënie. Lënda e detyrës së debitorit mund mund të jetë: e caktuar plotësisht dhe e caktueshme. Detyrimi është i lejueshëm - nëse është në pajtim me rregullat kushtetuese,ligjore dhe me normat e moralit shoqëror. Nëse krijohen marrëdhënie detyrimesh të palejueshme, këto marrëdhënie nuk krijohen efekte juridike. Klasifikimi i detyrimeve – detyrimet klasifikohen: Sipas kriterit të karakterit juridik të detyrimeve: në detyrime civile dhe natyrale, Sipas lëndës së ekzekutimit: në detyrime negative dhe pozitive, Sipas asaj se a do të dorëzohet sasia e caktuar e parave ose sendi i caktuar: në detyrime me para dhe jo me para, Sipas kohëzgjatjes se prestimeve: në detyrime të përhershmedhe të përkohshme, Sipas caktueshmërisë së detyrimit: në individuale dhe gjenerike, Sipas shumicës së objekteve dhe subjektëve: në detyrime të përbëra prej shumë objektesh ku bëjnë pjesë: detyrimet fakultative, alternative dhe kumulative, kurse detyrimet me shumë subjektë klasifikohen në detyrime të përbëra, aktive

E Drejta e Detyrimeve

Page 4

dhe passive, Sipas subjektit që e ekzekuton detyrimin: në detyrime thjeshtë personale dhe jopersonale. Llojet e detyrimeve sipas karakterit juridik - detyrimet civile janë ato që mund të realizohen me mjete të dhunës nëse debitori nuk e përmbush detyrimin e vet. Titullari i së drejtës ka të drejtë që me anë të padisë, ose me kundërshtim apo me mjete tjera, të kërkojë realizimin e kërkesës së vet. Si detyrime civile paraqiten: e drejta e mbajtjes, e drejta e shitësit që të kërkojë çmimin, e drejta e porositësit që të kërkojë që puna të kryhet me kohë, etj. Detyrimet natyrale - janë detyrimet të cilat gëzojnë sanksion juridik, që nuk mund të realizohen me mjete juridike (obligationes naturales), e këto raste janë: detyrimet që rrjedhin nga rastet kur për krijimin e tyre nuk është respektuar forma, detyrimet që i janë falur debitorit në procedurën e falimentimit dhe me pajtimin me dhunë të kreditorëve, detyrimet nga kontratat që kanë lidhur personat e paaftë për të vepruar si subjektë të mitur, ose subjekteve që iu është marrë aftësia për të vepruar, kërkesat që janë parashkrir, etj. Llojet e detyrimeve sipas lëndës së ekzekutimit - detyrimet pozitive janë ato ku debitori është i detyruar të sillet aktivisht, të ndërmarrë ndonjë veprim, bërje ose mosbërje - in faciendo. Detyrimi pozitiv ekziston për blerësin – që t’ia paguajë shitësit çmimin e shitjes, për shitësin - që t’ia dorëzojë sendinblerësit, etj. Detyrimet negative janë detyrimet të cilat përbëhen nga fakti i mosveprimit ose pësimi. Kështu ndodhë: kur një subjekt i detyrohet tjetrit se nuk do të ndërtojë ndonjë objekt banimi në tokën e vet ose kur një subjekt obligohet ndaj tjetrit që ai mund të kalojë nëpër tokën e tij. Llojet e detyrimeve sipas asaj se a dorëzohet sasi e caktuar parash osesendesh të caktuara - detyrim me para është pagimi i çmimit sipas kontratës mbi qiranë nga ana e qiramarrësit, në kontratën mbi huanë huamarrësi mund t‘ia kthejë huanë huadhënësit, etj. Detyrimet me para kanë rëndësi të veçantë në aspektin e pagimit të kamatës për vonesë, të kamatës kontraktore, në aspektin e përmbushjes se detyrimit para afatit, vendit të përmbushjes, etj. Në këto detyrime ndalohen pjesëmarrësit që të kontraktojnë klauzola për pagesë me ar, klauzola valutare dhe klauzolat e indeksit. Ndodhë që nga çasti i krijimit të detyrimit e deri në ekzekutimin e tij rritet ose zvogëlohet fuqia blerëse e parasë. Për këtë arsye janë paraqitur dy teori: teoria e nominalizmit monetar dhe teoria e valorizmit monetar. Sipas teorisë se nominalizimit monetar, debitori duhet të paguajë vlerën e parave që kanë pasur në çastin e krijimit të detyrimit, pa marrë parasysh rritjen ose uljen e fuqisë blerëse të parasë. Sipas teorisë së valorizimit monetar, debitori duhet të ekzekutojë ose të dorëzojë vlerën e parave në çastin kur e përmbush detyrimin, dmth, se emerr parasysh rritjen ose uljen e fuqisë blerëse të parasë. Kjo teori është miratuar në Ligjin për Detyrimet të Kosovës - 2004. është rregull e përgjithshme që, nëse shkaktohet vonesa në detyrimet me para, paguhet kamata. Ekzistojnë disa lloj kamatash: ligjore, kontraktore dhe për vonesë. Anatocizmi ose kamata mbi kamatën është e ndaluar me dispozitë ligjore. Detyrimet jo me para janë ato

E Drejta e Detyrimeve

Page 5

detyrime në të cilat debitori është i detyruar tëdorëzojë sendin e caktuar ose të kryejë veprimin e caktuar. Llojet e detyrimeve sipas saktësimit të detyrimit - detyrimet individuale janë ato në të cilat debitori ka borxh të përmbushë prestimin e caktuar, dorëzimin e sendit të caktuar ose kryerjen e veprimit të caktuar. Lëndë është sendi individualisht i caktuar (res in specie), i pazëvendësueshëm. Detyrimet gjenerike janë ato detyrime lënda e prestimit e të cilave është caktuar sipas llojit, gjinisë (res in genere), ashtu që detyrimi mund të përmbushët pas dorëzimit të çfardo sendi të atij lloji të sendit i cili është lëndë e detyrimit (send i zëvendësueshëm), psh, kur debitori është i detyruar të dorëzojë 100kg grurë. Llojet e detyrimeve të përbëra prej shumë objektesh - detyrimi kumulativ ekziston kur debitori ka borxh shumë sende të ndryshme dhe konsiderohet se detyrimi është përmbushur nëse ai kreditorit ia ka dorëzuar të gjitha sendet,psh, kur debitori i ka borxh të dorëzojë sendin e caktuar ose sasinë e caktuartë parave ose të kryejë veprimin e caktuar. Ky detyrim konsiderohet i përmbushur kur dorëzohen të gjitha sendet e detyrimit, pra, kur përmbushet në tërësi. Detyrimet alternative janë ato detyrime ku detyrimi përbëhet prej shumë lëndëve, ku debitori është i obliguar të dorëzojë njërin prej tyre dhe të konsiderohet se obligimi është përmbushur, psh, kur debitori ka borxh një televizor ose 1,000$, 100 litra verë, e nëse debitori e bën dorëzimin e njërit prej tyre, konsiderohet se e ka përmbushur detyrimin e vet. Detyrimet fakultative janë ato ku debitori ka borxh një lëndë të caktuar, por mund të lirohet nga detyra e vet duke dorëzuar ndonjë lëndë tjetër. Në këto detyrime një lëndë është in obligatione e shumë lëndë janë in sulutione “debitorit i njihet kjo e drejtë e zëvendësimit të lëndës së detyrimit me lëndë tjetër derisa në proceduren e përmbarimit kreditorit nuk i përmbushet detyrimi”. Llojet e detyrimeve në shumë subjekte (solidare) - solidare janë ato detyrimetë përbëra në të cilat ka shumë subjekte, qoftë në anën e debitorit, apo në anën e kreditorit dhe që detyrimi edhe pse i ndashëm, paguhet në tërësi. Këto detyrime mund të krijohen sipas ligjit, kontratës apo testamentit. Këto detyrime ndahen në aktive dhe pasive, sipas asaj se a ka më shumë subjektënë anën e kreditorit apo të debitorit. Detyrimet solidare aktive janë ato në të cilat ka shumë kreditorë dhe një debitor, në të cilat secili kreditor është I autorizuar të kërkojë pagimin e tërë detyrimit dhe kur e merr kërkesën një kreditor, detyrimi shuhet edhe për kreditorët tjerë. Solidariteti aktiv nuk mundtë supozohet, por parashihet me ligj ose me kontratë. Ky solidaritet krijon efekt të dyfishtë: 1. efekti në marëdhëniet midis kreditorëve dhe njërit debitor (në këto detyrime ka aqë kërkesa sa ka kreditor , por çdo kreditor ka të drejtëtë kërkojë pagimin e kërkesës në tërësi, dhe në rast se paguhet detyrimi shuhet ndaj kreditorëve tjerë. Debitori ka të drejtë t’ia bëj pagesën cilit do kreditor), dhe 2. në marrëdhëniet midis kreditorëve, pasi që realizojnë pagesën për kërkesën e tyre (nëse paguhet kërkesa ndaj njërit kreditor, detyrimi shuhet edhe për kreditorët tjerë. Kreditorët mund ta ndajnë kërkesën e paguar në pjesë të barabarta). Detyrimet solidare pasive janë ato detyrime të përbëra, ku ekzistojnë shumë debitorë e një kreditor dhe secili debitor është i detyruar që të paguajë tërë detyrimin dhe pas pagimit detyrimi shuhet edhe për debitorët tjerë solidarë. Ky solidaritet mund të krijohet në bazë të ligjit, kontratës dhe testamentit.

E Drejta e Detyrimeve

Page 6

Si raste të rëndësishme të detyrimeve solidare pasive janë: kur prindërit dhe fëmijët përgjigjen solidarisht për dëmin e shkaktuar nga i mituri; kur ka shumë nënshkrues të kambialit, kur shumë vetë e marrin rolin e dorëzanit, etj. Ky solidaritet u ofron kreditorëve sigurinëe pagimit të borxhit. Rreziku i insolvencës (zhytja në borxhe) të njërit nga debitorët solidarë nuk e godet kreditorin por debitorët tjerë solidarë. Këtodetyrime krojojnë dy lloj efektesh: 1. Efektin midis shumë debitorëve dhe një kreditori (kreditori mund të kërkojë pagimin e borxhit nga çdo debitor, dhe nëse njëri debitor e paguan borxhin në tërësi, debitorët tjerë lirohen nga detyrimi), dhe 2. Efektin në marrëdhëniet midis debitorëve pas kryerjes së pagimit (kur pagesa bëhet nga njëri debitor, detyrimi shuhet edhe për debitorët tjerë. Në këtë rast barra e borxhit të paguar duhet të ndahet ndërmjet debitorëve solidarë). Llojet e detyrimeve sipas kohëzgjatjes së prestimeve - detyrimet e përkohshme janë ato ku debitori detyrohet ta përmbushë detyrimin në një çast. Detyra e debitorit përbëhet prej një bërje ose lëshimi, psh, detyra e shitësit që të dorëzojë sendin në pronësi të blerësit, detyrat e blerësit që të paguajë çmimin. Detyrimet sukcesive janë detyrime të përhershme ku debitori detyrohet që veprimin ta përmbushë në intervale të caktuara, psh, pagimi i qirasë në kontratën mbi shfrytëzimin e banesës, e cila bëhet për çdo muaj në fillim të muajit. Detyrimet me prestime të përhershme janë ato ku debitori është i detyruar që kreditorit ti bëjë ose mos bëj diçka brenda një kohe të gjatë, psh, të kontrata e shitjes kur çmimi paguhet në kiste, etj. Llojet e detyrimeve sipas subjektit që e ekzekuton detyrimin detyrimet thjeshtë personale (obligationes intuita personae), janë ato që lidhen për cilësitë personale të debitorit, të cilat është i detyruar ti kryejë vetë debitori, e jo ndonjë subjekt tjetër në vend të tij, psh, detyra e piktorit që të punojë portretin e kreditorit, etj. Këto detyrime nuk mund të cedohen (barten) ose të trashëgohen, për këto nuk mund të hyhet dorëzan dhe nuk mund të bëhet ndërrimi i debitorit me marrjen e borxhit. Detyrimet jopersonale janë ato të cilat nuk janë të lidhura për subjektin e debitorit dhe ato mund ti përmbushëedhe dikush tjetër në emër dhe në vend të debitorit, psh, në kontraten mbi shitjen, detyrën e shitësit që ti dorëzojë sendin blerësit mund ta bëj edhe dikush tjetër në vend të tij. Pra, këto detyrime mund të cedohen dhe tëtrashëgohen. BURIMET E SË DREJTËS SË DETYRIMEVE KONTRATAT E DETYRIMEVE Nocioni - kontrata është burim kryesor dhe më i rëndësishëm i marrëdhënieve të detyrimeve, është marrëveshje e dy a më shumë personave që ka për qëllim të krijojë, të ndryshojë ose të shuajë një marrëdhënie juridike të detyrimit. Kontrata hyn në grupin e punëve juridike të dyanshme, është instrument juridik, me të cilin krijohen detyrime me vullnetin e palëve kontraktuese. Me anë të kontratës rregullohen marrëdhëniet e pjesëmarrësvenë qarkullimin e mallrave dhe në dhënien e shërbimeve. Fusha e zbatimit të kontratës - kontrata zbatohet gati në të gjitha degët e së drejtës, përveç në të drejtën penale. Në të drejtën e punës, kontrata gjen shprehje në marrëdhëniet rreth punës, në kontratën kolektive të punës, kontraten rndërmjet punëdhënësit dhe punëmarrësit, në të drejtën ekonomike më se shumti zbatohet

E Drejta e Detyrimeve

Page 7

kontrata për qarkullimin e mallrave dhe shërbimeve, në tëdrejtën ndërkombetare publike me anë të kontratës rregullohen marrëdhëniet midis shteteve, etj. Parimet e se drejtës kontraktore - janë: liria e kontraktimit dhe parimi i konsensualizmit. Parimi i lirisë së kontraktimit - do të thotë që çdo subjekt i së drejtës: të vendosë lirisht, të lidhë apo të mos lidhë kontratën e caktuar; të zgjedhë lirisht personin më të cilin do ta lidhë kontraten; të caktojë lirisht përmbajtjen e kontrates, formën dhe mënyrën e lidhjes së saj; të vendosin lirisht mbi ndërrimin dhe mënyrat e shuarjes së kontrates; nëse kontrata lidhet mes shtetasve të ndryshëm, ata mund të zgjedhin lirisht legjislacionin i cili do të zbatohet në kontratën e tyre, si dhe caktojnë gjykatën në rast të kontestit. Vullneti I palëve - ka fuqin detyrimi dhe ai është mbi ligjin. Përmbajtja e kontratës caktohet lirisht nga palët dhe ajo ka vlerën e ligjit për palët, “ajo që kontraktuesit kanë përcaktuar me kontratë është ligj për ta” – contractus contrahendibus lex est. Kufizimi i lirisë së kontraktimit - liria e kontraktimit kufizohet në pikëpamje të mundësisë së zgjedhjes së palës kontraktuese, në pikëpamje të përmbajtjes se kontratës, me anë të kontratave të adezionit, në kontratat formale nëpërmjet formës së kontratës, në lidhjen e kontratave kolektive, si dhe në rastet kur për lidhjen e kontratës kërkohet dhënia e pëlqimit. Parimi i konsensualizmit - dmth, se kontrata mund të lidhet thjeshtë në bazëtë vullnetit të palëve kontraktuese “solo consensus”, pa pasur nevojë për përmbushjen e formës së caktuar. Në bazë të këtij parimi kontrata lidhet duke u mbështetur në bona fides -në mirëbesimin e palëve kontraktuese. Kushtet për lidhjen e kontratave -Ndahen në dy grupe: të përgjithshme dhe të veçanta. Në kushtet e përgjithsme bëjnë pjesë: aftësia e palëve punuese, pajtimi i vullnetit, dhe lënda e kontratës. Në grupin e kushteve të veçanta bëjnë pjesë: forma e kontrates, lidhja e kontrates me dorëzimin e sendit, dhe dhënia e pëlqimit për lidhjene kontrates. Aftësia punuese e palëve kontraktuese - është kusht i përgjithshëm që kërkohet për lidhjen e kontratës. Subjekti që lidh kontraten me vullnetin e vet mund të krijojë të drejta dhe detyrime të caktuar. Aftësinë punuese duhet takëtë si personi fizik, edhe ai juridik - ndërmarrësi. Personi fizik e fiton aftësinë punuese kur e arrin moshën madhore 18 vjet, dhe kur në moshën 16 vjeç ka lidhur kurorë - me emancipim. Ekziston edhe aftësia e kufizuar punuese, për personat e moshës 14 vjeç (nëse realizon të ardhura) dhe personat madhorë,të cilëve u është marrë pjesërisht aftësia punuese me vendimine organit kompetent. Personat e pa aftë për të lidhur kontratë janë ata të cilët nuk I kanë mbushur 14 vjet dhe personat e pa aftë mendor. Në rast se lidhet kontrata nga personat që nuk kanë aftësi për të vepruar, kontrata e tillë nuk krijon efekte juridike. Kushtet që duhet të plotësohen për lidhjen e kontrates nga ana e personave juridikë janë: 1. që personat fizikë që lidhin kontratën për personin juridik të kenë aftësinë e plotë të punës; 2. që këta persona të kenë autorizim për lidhjen e kontratës; dhe

E Drejta e Detyrimeve

Page 8

3. që lidhja e kontratave të këtilla ti përgjigjet veprimtarisë së atillë të personit juridik me të cilin ai merret vazhdimisht. Pëlqimi i vullnetit - është kusht i dytë i përgjithshëm për lidhjen e kontrates,duhet të jetë i dyanshëm, i përputhur, dhe në këtë rast konsiderohet se kontrata është lidhur duke u marrë vesh për elementet thelbësore të saj, si psh, të kontrata e shitjes si elemente thelbësore janë sendi dhe çmimi. Palët në këtë rast duhet të shprehin edhe qëllimin e kontraktimit (animus contrahendi). Vullneti I palëve mund të shprehet me fjalë, me shenja të rëndomta, shprehimisht, metë cilin dëshmohet se ekziston pëlqimi i vullnetit. Pëlqimi i vullnetit duhet të ketë veti të caktuara, duhet të jetë serioz, të bëhet lirisht, të jetë i vërtetë,dhe të jetë i mundshëm. Në marrëdhëniet e ndryshme juridike të detyrime vendoshë që vullneti i shprehur të mos pajtohet me vullnetin e brendshëm të palëve. Për kët ekzistojnë dy teori: 1. teoria e vullnetit - i jep përparësi vullnetit të brendshëm të palëve (e drejta franceze); 2. teoria e vullnetit të deklaruar - i jep përparësi vullnetit që është shprehur, që është deklaruar. Lënda e kontratës - nocioni i lëndës së kontrates është kusht i përgjithshëm për lidhjen e kontrates. Lënda e kontrates është ajo për të cilën palët janë marrë vesh, ose për ç është lidhur kontrata. Lëndë e kontrates mund të jetë ndonjë send, ndonjë veprim ose mosveprim, psh, në kontraten mbi dhuratën lëndë e saj është dorëzimi i sendit të premtuar dhuratmarrësitë, etj. Lëndë e kontrates mund të jetë sendi i luajtshëm, i paluajtshëm dhe i konsumueshëm. Si lëndë e kontrates mundtë paraqitet një e drejtë reale (e drejta e pronësisë, hipoteka, etj), ose e detyrimeve (çdo e drejtë që mund të bartet, cedohet). Cilësitë e lëndës së kontrates janë: Duhet të jetë e mundshme ( e pamundshmja nuk është detyrim), Të jetë e caktuar (sipas llojit, sasisë dhe çmimit), dhe Të jetë e lejueshme (në pajtim me ligjin dhe normat e moralit). Nëse nuk ekzistojnë këto cilësi, kontrata shpallet e pavlefshme. Kushtet e veçanta për lidhjen e kontratës - janë: lidhja e kontratës me dorëzimin e sendit; dhënia e pëlqimit për lidhjen e kontratës, dhe forma ekontratës. Lidhja e kontratës me dorëzimin e sendit - për disa kontrata, që të konsiderohen se janë të lidhura, përveç kushteve të përgjithshme duhet tëbëhet edhe dorëzimi i sendit. Këto kontrata quhen kontrata reale. Në këtë gruphyjnë: kontrata mbi huanë, dhuratën, depozitën, pengun, etj. Çdo kontrate reale i paraprinë lidhja e parakontratës. Ligji për detyrimet i Kosovës kontratat reale i konsideron si kontrata konsensuale. Dhënia e pëlqimit për lidhjen e kontrates - kur për lidhjen e kontrates është i nevojshëm pëlqimi i personit të tretë, ky pëlqim mund të jetë i dhënë para lidhjes së kontrates si leje, ose pas lidhjes se kontrates si pëlqim. Lidhur me natyrën juridike të lejimit ekzistojnë mendime të ndryshme, sipas të paritë – lejimi është pjesë e shprehjes së vullnetit, sipas të dytit - përfaqëson formën ekontrates, dhe sipas të tretit - paraqet kushtin e shtyerjes. Pëlqimi kërkohet në dyraste: për mbrojtjen e interesit individual (të interesi i të miturit pëlqimin e japin kujdestarët - shprehje e njëanshme e vullnetit; ose organi i

E Drejta e Detyrimeve

Page 9

kujdestarisë - akt administrativ) dhe për mbrojtjen e interesit të përgjithshëm (pëlqimin e jep organi i shteti me qëllim që të mbrohet shoqëria, psh, të eksportimi /importimi i drogave, narkotikeve, etj, organizata ekonomike duhet të kërkojënga organi kompetent i tregtisë së jashtme që ti kryej këto veprime). Forma e kontratës - kuptimi i formës forma e kontrates është manifestim i jashtëm i përmbajtjes së kontrates. Për disa kontrata, përveç kushteve të përgjithshme, nevojitet që kontrata të lidhet në formë të caktuar, që është kusht i veçantë për lidhjen e saj, e ajo parashihet shprehimisht me ligj. Zakonisht kërkohet forma me shkrim për lidhjen e këtyre kontratave: kontratat mbi shitjen e sendeve të paluajtshme, mbi shfrytëzimin e banesës, mbi qiranë e lokaleve afariste, mbi ndërtimin, mbi licencen, mbi sigurimin, etj. Llojet e formës janë: Solemne (të kontrata për qiranë e lokaleve afariste, për ndërtim,etj. Këtu përmbajtja e kontrates ka formën me shkrim), Reale (ekziston në ato raste kur dorëzimi i sendit është kusht i veçantë për krijimin e disa kontratave, psh, të kontrata e huasë, të pengu, të depozita, etj.), Me shkrim (është formë e tillë,ose redaktimi me shkrim i kontrates i shkruar me dorë, me makinë dhe e nënshkruar nga palët kontraktuese, elementet kryesore të këasaj kontrate janë teksti dhe nënshkrimi i palëve), Ligjore (ekziston kur për vlefshmërinë e kontrates ligji shprehimisht parasheh formën e caktuar, e kjo është forma me shkrim,psh, të kontrata mbi ndërtimin, mbi licencën, etj.), Provuese (shërben siprovë për vërtetimin e ekzistimit të kontrates në rast kontesti ndëmjet palëvekontraktuese), dhe Kontraktore (ekziston kur palët kontraktuese për vlefshmërinë e kontrates parashohin formën e caktuar. Qëllimi kryesor i kësaj forme është që të sigurohen prova për ekzistimin e kontratës. Këtu forma nuk është thelbësore por deklarative). Sanksioni i mungesës së formës, nëse palët kontraktuese, kontratën e kanë kushtëzuar në formë të caktuar dhe këtë nuk e kanë respektuar, kontrata nuk ekziston dhe nuk krijon efekte juridike. Kontratat formale mund të zgjidhen duke pasur parasysh sa a është parparë forma me ligj (zgjidhja bëhet me marrëveshje formale) apo me kontratë(zgjidhja bëhet me marrëveshje joformale). Lidhja e kontratës Lidhjes se kontratës i paraprinë veprimet paraprake, e ato janë: negociatat,bisedimet dhe parabisedimet e palëve kontraktuese. Pastaj palët ndërmarrin veprime konkrete rreth lidhjes se kontratës: oferta dhe pranimi i ofertës. Negociatat - subjektët e interesuar mund të bisedojnë për elementet ecaktimit të lartësisë së çmimit, për mënyrën dhe vendin e dërgimit, përcilësitë e sendit, për pagesën, etj. Në këtë fazë të bisedimeve palët nuk janë në detyrim ndaj njëra-tjetrës, negociatat i paraprijnë lidhjes së kontratës dhe nuk obligojnë. Rëndësia e negociatave shprehet me faktin që palëve tu mundësohet njohja se me çka detyrohen, të njihen me pasojat juridike të kontrates që do të lidhet, të njihet me solvencën e palës tjetër, etj. Nëse ndonjë subjekt pa arsye tërhiqet nga negociatat e bëra, shkaktohet dëmi. Dëmi i shkaktuar si pasojë

E Drejta e Detyrimeve

Page 10

e sjelljes së fajshme të pjesëmarrësit quhet culpa incontrahendo. Shpërblimi në këtë rast përfshin humbjet e pësuara, shpënzimet e bëra dhe dobitë eventuale që do ti realizonte i dëmtuari. Oferta - nocioni, oferta është shprehje e vullnetit të një personi (ofertuesi) me anë tëtë cilit e fton personin tjetër (i ofertuari) të caktuar me qëllim që të lidhë kontratën. Oferta duhet ti plotësojë këto kushte: 1.Që të jetë dhënë nga personi i cili ka për qëllim të lidhë kontrate, ose nga personi i autorizuar i tij, 2.Ti përmbajë elementet thelbësore për lidhjen e kontrates, të cilën dëshirojnë ta lidhin, 3.Ti përmbajë qartë dhe seriozisht vullnetin e shprehur të propozuesit se dëshiron të lidhë kontrate në bazë të kushteve të propozuara, 4.Oferta duhet të bëhet me shkrim nëse lidhet kontrata formale. Malli që është ekspozuar në vitrinën e shitorës me çmim të caktuar paraqet ofertën për lidhjen e kontrates së shitjes me çdo konsumues. Ankandet duhet dalluar nga ofertat, sepse aty nuk kemi të bëjmë me ofertë, por thirrje e drejtuar pjesëmarrësve të ankandit që të bëjnë ofertë, me shkrim apo në mbledhje të caktuar, me qëllim që të lidhet kontratame ofertuesin, oferta e të cilit do të jetë më e përshtatshme. Mënyra e paraqitjes së ofertës, oferta mund të paraqitet me shkrim, me gojëdhe në heshtje. Mënyrat e paraqitjes së ofertës ndahen në dy grupe: të drejtpërdrejta (të gjitha deklaratat e shprehjes se lirë të vullnetit të bëra me gojë, me shkrim dhe me të gjitha mjetet tjera me anë të të cilave mund të tregohet qëllimi për të lidhur kontratë) dhe të tërthorta (të gjitha ato shprehje të vullnetit, prej të cilave nuk mund të kuptohet se shprehin vullnetin për të lidhur kontratë, por mund të kuptohet tërthorazi se ekziston një vullnet i tillë.Këtu hyjnë edhe veprimet konkludente.). Si rregull, ofertuesi është i lidhur për ofertën, të cilën ia ka bërë të ofertuarit dhe nuk mund ta revokojë, por edhe kjo rregull ka përjashtime. Ofertuesi mund ta revokojë ofertën gjersa nuk i ka arritur të ofertuarit. Nëse prej parashtrimit e deri të pranimi i ofertës vdes ofertuesi, ose e ka humbur aftësinë e punës, oferta nuk e humb efektin, pra i obligon trashëgimtarët e ofertuesit (jo të kontrata intuita personae).Pranimi i ofertës është shprehje e njëanshme e vullnetit të të ofertuarit, me anën e të cilit e miraton propozimin e ofertuesit për lidhjen e kontr në kushtetë caktuara në ofertë. Që deklarata e një personi, e cila paraqet përgjigjen e një personi të ofertuar për propozimin e ofertuesit, të jetë pranim i ofertës,duhet të plotësohen këto kushte: të jetë dhënë nga personi i ofertuar ose i autorizuar prej tij; që sipas përmbajtjes ti përgjigjet plotësisht ofertës (deklarimi për pranim me çfardo ndryshimi paraqet refuzim të ofertës); që tëpërmbajë shprehjen e qartë dhe serioze të vullnetit të të ofertuarit se dëshiron të lidhë kontrate në kushtet e parapara në ofertë; që ti arrijë me kohë propozuesit (pas afatit nuk krijon efekt). Mënyrat e pranimit të propozimit, ose të ofertës, mund të jenë: 1. Të drejtpërdrejta (direkte) - hyjnë ato deklarata të bëra veçmas me gojë, me shkrim, me teleprinter ose me shenja të përgjithshme të pranimit (luajtja e kokës, duke dhënë dorën, kaparin, etj.). Në këto mënyra hyjnë: nënshkrimi i të ofertuarit në ofertën me shkrim të kontrates ose vënia e shenjës së gishtit; dhe

E Drejta e Detyrimeve

Page 11

2. Të tërthorta (indirekte) - për tu shprehur pranimi i ofertës në këtë mënyrë,duhet që nga sjellja e personit të ofertuar të kuptohet se ai ka dashur të shprehë pajtimin që të lidhet kontrata sipas propozimit të bërë, psh, nëse personi e merr në dorë sendin që dikush ia ofron për shitje dhe atë e vendosënë shportë, dmth se ai e pranon ofertën. Heshtja dhe pranimi i ofertës, heshtja nuk hyn në mënyrat indirekte, me anëtë së cilës mund të shprehet pranimi i ofertës. Nga kjo rregull ekzistojnë disa përjashtime: 1. Nëse palët kanë lidhur ndonjë kontrate në kohë të caktuar,vazhdimi i kësaj marrëdhënie mund të bëhet duke heshtur, psh, në kontraten mbi qiranë, nëse qiramarrësi pas shuarjes se kontrates ende e ka mbajtur sendin e qiradhënësit dhe e ka shfrytëzuar, dmth dëshiron ta vazhdojë kontraten; 2. Nëse ndërmjet palëve ekzistojnë marrëdhënie të përhershme pune, heshjta e të ofertuarit konsiderohet si pranim i ofertës, psh. rasti i një ndërmarrje prodhuese dhe asaj hoteliere, e cila furnizohet me mall të njëjtë prej prodhuesit, ndërmarrja hoteliere nuk është e detyruar që veçmas të paraqes mendimin për çdo dergesë. Nëse nuk dëshiron të marrë ndonjë dergesë,duhet që në afatin e caktuar ta refuzojë; 3. Nëse palët merren vesh që heshtja e të ofertuarit të konsiderohet se kontrata është lidhur dhe se është arritur pajtimi ndërmjet tyre. Efektet juridike të pranimit të ofertës, pranimi i ofertës është shprehje e njëanshme e vullnetit të të ofertuarit me anë të së cilës pajtohet për lidhjen e kontrates sipas kushteve të propozuara në ofertë. Pasi i ofertuari i jep pëlqimin për ofertë, lidhet kontrata e cila krijon të drejta dhe detyra ndërmjet atyre subjektëve. Deklarata për pranimin e ofertës mund të revokohet, nëse deklarata për revokimin e pranimit të ofertës arrin të ofertuesi para ose njëkohësisht kur arrin deklarata për pranimin e ofertës. Revokimi i vonuar i ofertës nuk do të krijoj kurrfarë efekti juridik. Mbi kohën e lidhjes së kontratës - nga çasti kur lidhet kontrata rrjedhin edhe efektet e saj, detyrat për debitorin dhe të drejtat për kreditorin, fillon të rrjedhafati i kontratës në bazë të së cilës palët kontraktuese janë të detyruara ta ekzekutojnë detyrimin. Çasti i lidhjes se kontrates është i rëndësishëm për caktimin e rrjedhës së afatëve të parashkrimit, si dhe për ngritjen e padisë pauliana, me të cilën kreditori hedhë poshtë veprimet juridike të debitorit të ndërmarra me personin e tretë me qëllim që të dëmtojë kreditorin. Koha e lidhjes se kontrates është më lehtë të caktohet kur oferta bëhet ndërmjet palëvetë pranishme. Kontrata lidhet nga çasti kur personi i ofertuar e pranon ofertën. Mirëpo, nëse lidhet kontrata ndërmjet palëve jo të pranishme, atëherë për këtë ekzistojnë 4 teori: 1.Teoria e dërgimit - kontrata konsiderohet e lidhur në çastin kur i propozuari e dorëzon në postë deklaratën e vet mbi pranimin; 2.Teoria e deklarimit - kontrata konsiderohet e lidhur në çastin kur i ofertuari e ka dhënë pëlqimin për ofertën e dhënë; 3.Teoria e marrjes - kontrata konsiderohet se është lidhur nga çasti kur ofertuesi e ka marrë përgjigjen për pranimin e ofertës; dhe 4.Teoria e njoftimit - kontrata konsiderohet se është lidhur kur ofertuesi është njoftuar për pranimin e ofertës. KLASIFIKIMI I KONTRATAVE TË DETYRIMEVE

E Drejta e Detyrimeve

Page 12

Kriteret për klasifikimin e kontratave janë të ndryshme: 1. Sipas asaj se një kontrate a është paraparë sipas ligjit apo jo, kemi: kontrata me emër dhe pa emër; 2. Sipas kushteve të domosdoshme që nevojiten për krijimin e tyre se kontrata alidhet në bazë të vullnetit të palëve apo në bazë të formës së caktuar, kemi:kontrata konsensuale dhe formale; 3. Sipas asaj se njëra palë për atë që kadhënë a merr kundërvlerë adekuate apo jo, kemi: kontrata me shpërblim dhe pashpërblim; 4. Sipas të drejtave dhe detyrave që krijohen midis palëve kontraktuese, kemi: kontrata detyruese të njëanshme dhe të dyanshme; 5. Sipas asaj se me rastin e lidhjes se kontrates a i dinë palët të drejtat dhe detyrat e tyr edhe se a varet kjo nga një rrethanë e ardhshme dhe e pasigurtë, kemi: kontrata komutative dhe aleatore; 6. Sipas kohëzgjatjes së prestimit që duhet të përmbushet, kemi: kontrata me prestime të përhershme dhe të përkohshme; 7.Sipas asaj se në një kontrate a janë elementet e një kontrate apo ka elemente të disa kontratave, kemi: kontrata të thjeshta dhe të përziera; 8. Sipas mënyrës së lidhjes se tyre, kemi: kontrata të përgjithshme dhe të veçanta; 9. Sipas asaj se një kontrate a mund të ekzistojë pavarësisht nga ekzekutimi i saj apo varet nga ndonjë kontratë tjetër, kemi: kontrata të pavarura dhe akcesore; 10. Sipas asajcse a lidhet një kontrate me qëllim që të lidhet kontrata tjetër, kemi: parakontrata dhe kontrata kryesore; 11.Sipas asaj se a merren parasysh cilësi të e veçanta të palës kontraktuese apo jo, kemi: kontrata intuita personae dhe jo intuita personae; 12.Sipas asaj se a marrin pjesë në lidhjen e kontrates drejtpërdrejtë të gjithë subjektët që e kanë shprehur vullnetin apo një person e lidhë kontrate në emër të tyre, kemi: kontrate individuale dhe kolektive; 13. Sipas teknikës dhe mënyrës së lidhjes së kontratave, kemi: kontrata me përmbajtje të caktuar dhe kontrata të adezionit; 14. Sipas asaj se një kontrate a duket baza apo nuk duket, kemi: kontrata kauzale dhe abstrakte. Kontratat me emër dhe pa emër (contractus nominatus dhe innominatus) Kontrara me emër janë ato kontrata, që janë të parapara dhe të rregulluara shprehimisht me dispozita të ligjit të ose të kodeve civile. Janë: kontrata eshitjes, e dhuratës, e veprës, e qirasë, e këmbimit, etj. Kontrata pa emër janë ato kontrata, që nuk e kanë emrin e tyre dhe nuk janë të rregulluara me ligje ose kode civile, por krijohen nga palët duke u bazuar në rregullat e përgjithshme të se drejtës kontraktuese. Janë: kontrata për sefin, për ekspozimin, botimin, dhe për angazhimin e kapaciteteve hoteliere. E Drejta e Detyrimeve

Page 13

Kontratat konsensuale dhe formale Kontrata konsensuale janë ato kontrata, të cilat lidhen me marrëveshjen e thjeshtë të palëve kontraktuese - solo consensus. Palët duhet të shprehin qëllimin e kontraktimit. Janë: kontrata mbi shitjen, mbi veprën, mbi qiranë, etj. Kontrata formale janë ato kontrata, për lidhjen dhe vlefshmërinë e të cilave me ligj është caktuar forma e posaçme, e cila paraqitet si element konstituiv I kontratës. Nëse forma parashihet me kontratë, forma është kontraktore, e nëse parashihet në bazë të ligjit, forma është ligjore. Janë: kontrata mb indërtimin, mbi përfaqësimin tregtar, mbi kredinë, mbi sigurimin, etj. Kontratat me shpërblim (oneroze) dhe pa shpërblim (lukrative) Kontrata me shpërblim (oneroze) në kontrata jepet shpërblimi për atë që merret.Këtu hyjnë: kontrata mbi shitjen, mbi veprën, mbi qiranë, mbi ndërtimin, etj. Në kontratat me shpërblim ekziston barazvlera e prestimeve. Kontrata pa shpërblim (lukrative) janë ato kontrata në të cilat nuk jepet kurrfarë shpërblimi për atë që fitohet. Këtu hyjnë: kontrata mbi dhuratën, huanë pakamatë, mbi shërbimin, mbi depozitën, etj. Kontrata detyruese të njëanshme (unilaterale) dhe të dyanshme (bilaterale) Kontrata te njëanshme janë ato kontrata nga të cilat krijohen detyra vetëm për njërën palë kontraktuese, vetëm ajo palë bëhet debitor, kurse pala ptjetërfiton vetëm të drejtën për të kërkuar dhe bëhet kreditor i saj. Janë: kontrata mbidhuratën, mbi huanë, mbi depozitën, mbi autorizimin, etj. Kontrata te dyanshme këtu krijohen të drejta dhe detyra për të dy palët kontraktuese, pra krijohen edhe borxhe edhe kërkesa për të dy palët. Janë:kontrata mbi qiranë, mbi veprën, mbi ortakërinë, mbi sigurimin, etj.

Kontratat komutative dhe aleatore Kontrata komutative janë ato kontrata në të cilat palët kontraktuese që në çastin e lidhjes së kontrates i dinë të drejtat dhe detyrat e tyre. Fjala komutativ rrjedh ngafjala latine - commutatio, dmth ndërrim, këmbim. Këto kontrata kanë rëndësi të madhe në qarkullimin e mallrave dhe dhënien e shërbimeve. Veçori kryesoree këtyre kontratave është barazvlera reciproke e prestimeve. Në këto kontrata,hyjnë: kontrata mbi shitjen, ndërtimin, këmbimin, qiranë, sigurimin, etj. Kontrata aleatore janë ato kontrata në të cilat palët në çastin e lidhjes së kontrates nuk I dinë të drejtat dhe detyrat e tyre, por kjo varet nga një rrethanë e ardhshmedhe e pasigurtë. Emërtimi aleatore rrjedh nga fjala latine alea, dmth bixhoz,lojë fati, e që ndryshe këto kontrata quhen edhe kontrata fatore. Pasiguria e ngjarjes mund të jetë pacaktueshmëria e kohës, psh, në kontraten mbi rëntën jetsore nuk dihet se deri kur do të jetojë marrësi i rëntës, i së drejtës sëmbajtjes. Në këto kontrata hyjnë: kontrata mbi sigurimin, mbi lojën dhe kushtin,mbi mbajtjen e përjetshme, etj. Kontratat me prestime të përkohshme dhe të përhershme

E Drejta e Detyrimeve

Page 14

Kontrata me prestime të përkohshme janë ato në të cilat prestimi ekzekutohet aty për aty, menjëherë. Detyrimi i debitorit përbëhet prej një bërjeje ose mosbërjeje, prej një lëshimi të cilin e ekzekuton për një çast. Rasti i tillë ekziston kur lidhet kontrate e shitjes së sendeve me para të gatshme, kontrata mbi dhuratën, mbi huanë, etj. Zgjidhja e kontratave me prestime të përkohshme ka efekt retroaktiv, ex tunc. Kontrata me prestime të përhershme janë ato, në të cilat prestimi ekzekutohet me intervale më të gjata kohore. Këtu, detyra e debitorit përbëhet prej shumë bërjesh, mosbërjesh ose lëshimesh. Në këtë grup hyjnë: kontrata mbi qiranë, ndërtimin, sigurimin, shërbimin, etj. Sipas mënyrës së ekzekutimit të detyrave, në këto kontrata mund ti dallojmë dy nënlloje: kontrata me prestime periodike (detyra e debitorit ekzekutohet në intervale të sakta kohore dhe në mënyrë të njëjtë, psh, pagimi i qirasë për çdo muaj nga qiramarrësi) dhe meprestime sukcesive (detyra e debitorit ekzekutohet në pjesë në afate të kontraktuara dhe në keste, psh, kontrata mbi shitjen e mallrave me dërgime të sasive të caktuara të mallrave për çdo muaj deri në dërgesën e fundit). Të kontrata me prestime të përhershme zbatohen rregullat e clausula rebus sicstantibus. Zgjidhja e kontratave me prestime të përhershme ka efekt në tëardhmen ex nunc. Kontratat e thjeshta dhe të përziera Kontrata te thejshta janë ato që kanë elemente të një kontrate dhe paraqet një llojtë caktuar kontratash, psh, kontrata e shitjes, e qirasë, e dhuratës, e këmbimit,etj. Kontrata e përzier është një kontrate, e cila sipas përmbajtjes ka elemente të disav llojeve të kontratave të thjeshta. Përmbajtja e këtyre kontratave paraqet një tërësi të një kontrate unike. Këtu hyjnë: kontrata mbi pansionin, mbi allotmanin,inxhinieringun, mbi sefin, etj. Lidhur me atë se me cilat rregulla duhet rregulluar kontratat e përziera, në shkencën juridike ekzistojnë 4 teori: 1.Teoria e absorbimit - zbatohen rregullat e asaj kontrate në të cilën dominojnë ato karakteristika që e absorbojnë kontratën në tërësi; 2. Teoria e kombinimit - në rast kontesti në këto kontrata, gjykata duhet ti kombinojë rregullat e përbashkëta për kontratën e përbërë; 3. teoria e kreimit - gjykata do tëzbatojë ato rregulla që i përgjigjen situatës konkrete, duke zbatuar rregullat e drejtshmërisë; 4. Teoria e analogjisë - gjykata do të zbatojë rregulla analoge të ndonjë kontrate të rregulluar me dispozita ligjore.

Kontrata e përgjithshme dhe të veçanta Kontratat e përgjithshme janë ato, në të cilat palët i kanë caktuar, saktësuar, të drejtat dhe detyrat në mënyrë të përgjithshme, për një periudhë të gjatë kohore. Zakonisht, këto kontrata lidhen në ndërtimtari, në ndërtimin e fabrikave,rrugëve, etj. Prandaj me rastin e kryerjes se këtyre punëve lidhen dy lloj kontratash, të përgjithshme - për të gjitha punët e ndërtimit, dhe të veçanta të cilat lidhen për çdo vit kalendarik. Rregullat e clausula rebus sic stantibus zbatohen vetëm për kontratat e përgjithshme.

E Drejta e Detyrimeve

Page 15

Kontratat e veçanta janë ato kontrata në të cilat janë konstatuar detyrat konkrete të palëve për një periudhë të shkurtër kohore prej një viti. Kontrata e veçantë e konkretizon kontraten e përgjithshme, prandaj nuk mund të jetë në kundërshtimme të. Kontratat e pavarura dhe akcesore Kontratat e pavarura (kryesore) krijojnë efekte juridike dhe shuhen pavarësisht nga ndikimi i ndonjë kontrate tjetër. Në këtë grup bëjnë pjesë: kontrata e shitjes,e qirasë, e veprës, e dhuratës, e shërbimit, etj. Kontrata akcesore lidhet, ekziston dhe varet nga kontrata kryesore. Këto kontrata zakonisht lidhen si shtesë (aneks) e kontratës së pavarur ose si kontrate e veçantë por akcesore. Këtu hyjnë: kontrata për kaparin, pengun, dorëzaninë,hipotekën, etj. Me zgjidhjen apo anulimin e kontrates kryesore, zgjidhet edhe kontrata akcesore, kurse nëse zgjidhet apo anulohet kontratat akcesore nuk ka ndikim në kontrata kryesore. Kontratat klauzale dhe abstrakte Kontratat kauzale këtu shkaku i drejtpërdrejtë juridik për çka është lidhur kontrata është i njohur, jo vetëm për palët kontraktuese, por edhe për personat e tretë. Sipas rregullës kontratat janë kauzale. Këtu bëjnë pjesë: kontrata mbiqiranë, huanë, dhuratën, veprën, etj. Kontrata kauzale mund të shndërrohet në kontrate abstrakte me marrëveshjen e palëve, psh, është lidhur kontrata për qiranë,qiramarrësi jep kambialin për çmimin e qirasë. Kontrata abstrakte quhet ajo, në të cilën nuk është cekur qëllimi për të cilin palët obligohen. Baza e kontrates ekziston në këto kontrata por shkaku nuk është I njohur për palët kontraktuese sepse obligohen. Në këto kontrata si bazë mund të jetë pagesa e qirasë, kthimi i huasë, etj. Kontrata abstrakte është kambiali, ose kur dikush me shkrim obligohet se dikujt do t’ia paguajë shumën e caktuar të parave. Kontratat individuale dhe kolektive Kontrata individuale janë ato me të cilat saktësohen detyrat ndërmjet subjekteve anëtarëve të grupit në emër të të cilëvë është lidhur kontrata kolektive. Kontrata individuale duhet të jetë në pajtim me kontraten kolektive. Këto raste janë: kontrata individuale e punës që lidh punëtori me punëdhënësin. Kontrata kolektive janë ato që krijojnë efekte juridike për të gjithë subjektët që I përkasin grupit të caktuar, pa marrë parasysh se të gjithë nuk i kanë dhënë pëlqimin për lidhjen e saj. Këto kontrata i lidhë përfaqësuesi i grupit, ku hyjnë: kontrata kolektive e punës, ajo e sigurimit kolektiv, pajtimi me dhunë I kreditorëve, etj. Kontratat paraprake (preliminare) dhe kryesore (definitive) Kontrata praprake (parakontrata) janë ato me anë të të cilave palët janë obliguar që në të ardhmen të lidhin kontratë tjetër, elementet e të cilave janë caktuar më parë. Që të krijojë efekte juridike parakontrata duhet të këtë elementet thelbësore të kontrates kryesore. Lidhja e kontrates kryesore mund të kërkohet në afat prej 6 muajsh, e nëse nuk është paraparë, atëherë prej ditës kur sipas natyrës së punës duhet të lidhet. Parakontrata dallon nga punktacioni, sepse parakontrata krijon obligimin që të lidhet kontr kryesore, kurse punktacioni është kontrate definitive që obligon të përmbushet

E Drejta e Detyrimeve

Page 16

prestimi në përputhje me përmbajtjen. Kontrata kryesore janë ato, të cilat krijohen pasi të jetë përmbushur kontrata paraprake.Ky klasifikim i kontrates ka rëndësi praktike, psh, nuk mund të zbatohen në kontrate paraprake rregullat për përgjegjësinë për mungesat fizike dhe juridike të sendeve, etj. Kontrata intuita personae dhe jo intuita personae Kontrata intuita personae (personale) janë ato, për lidhjen e të cilave merret parasysh cilësia e veçantë e palës kontraktuese. Për këto kontrata, cilësitë e njërës ose të të dy palëve janë elemente thelbësore të kontrates. Si cilësi të veçanta konsiderohen: mjeshtëria e veçantë, talenti, besimi i caktuar, etj. Kontrata intuita personae janë: kontrata mbi dhuratën, veprën, autorizimin, etj. Këto kontrata shuhen me vdekjen e palës. Përmbushja e kësaj kontrate nuk mund të bartet në persona tjerë dhe në disa nuk mund të bëhet ekzekutimi me dhunë. Kontrata jo intuita personae janë ato, në të cilat nuk merret parasysh cilësia e veçantë e palës kontraktuese, psh, kontrata e shitjes, këmbimit, etj. Kontratat me përmbajtje të caktuar dhe ato të adezionit Kontrata me përmbajtje të caktuar janë ato, në të cilat është caktuar përmbajtja nga palët kontraktuese. Në këto kontrata palët me marrëveshje i caktojnë elementet dhe kushtet e saj. Kontrata të adezionit janë ato, në të cilat njëra palë që më përpara cakton elementet dhe kushtet e kontrates, kurse pala tjetër nuk merr pjesë në përpilimine kësaj kontrate, e as që ndikon në ndonjë element të këtyre kontratave. Pala kontraktuese që dëshiron të lidh këso kontrata mund ta lidhë me nënshkrimine kontrates ose ta refuzojë “en bloc” lidhjen e saj. INTERPRETIMI I KONTRATËS Nocioni - kontrate është vepër e palëve kontraktuese. Lidhet me pajtimin e vullnetit të shprehur të dy ose më shumë subjekteve me qëllim të krijimit, ndryshimit ose shuarjes së marrëdhënies se caktuar të detyrimeve. Interpretimi i kontrates dmth, përcaktimi i kuptimit të vërtetë dhe efekteve të dispozitave të saj. Në rregullat e interpretimit të kontrates dallohen: rregullat e përgjithshme dhe ato plotësuse. Rregullat plotësuese të interpretimit të kontratës - janë: gjatë interpretimit të kontrates nuk duhet tu përmbahemi domethënieve bukfale të shprehjeve të përdorura por duhet të vërtetohet qëllimi i përbashkët i palëve kontraktuese;nëse ndonjë kontratë ose ndonjë dispozitë e saj është e pakuptueshme, duhet bërë përpjekje që kontrata të ngelë në fuqi dhe që kur interpretohet të këtë ndonjë kuptim; nëse dispozitat e kontrates përbëhen nga fjalë të cilat mund të kenë kuptim të ngushtë ose të gjerë, dhe nuk dihet me siguri se cilin kuptim palët e kanë pasur parasysh, kontrata duhet të interpretohet në kuptimin e ngushtë (in dubio pro reo); nëse interpretohet kontrata me shpërblim, ajo duhet të interpretohet me synim që të realizohen rregullat e drejtshmërisë në dhëniet reciproke të palëve, kurse në interpretimin e kontrates pa shpërblim kontratat duhet të interpretohen në atë aspekt që detyrimi të jetë më pak I rëndë për debitorin (in dubio pro debitore); nëse kontrata është lidhur sipas përmbajtjes që më përpara të shtypur, ose kur kontrata ka qenë e përgaditur në ndonjë mënyrë tjetër dhe e propozuar nga njëra palë kontraktuese, dispozitat e paqarta do të interpretohen në llogari të palës tjetër, dmth në dëm të E Drejta e Detyrimeve

Page 17

përpiluesit (in dubio contra stipulatorem). Interpretimi është zakonisht punë e gjykatës. Kontratat e ndaluara Nocioni - kontrata është e ndaluar nëse është në kundërshtim me parimet kushtetuese, me dispozitat dhunuese, me normat e moralit shoqëror dhe me normat e dokeve të mira. Rastet e kontratave të ndaluara - rastet më të shpeshta në praktikë, janë: Është e ndaluar kontrata që lidhet midis avokatit dhe klientit, me të cilën avokati, për shërbimet që ofron merr më tëpër shpërblim, se që parashihet me tarifene paraparë që nxirret nga Oda e Avokatëve, e nëse kjo nuk është e caktuar,atëherë palët mund të merren vesh për lartësinë e shpërblimit; Është e ndaluar kontrata që lidhet midis avokatit dhe klientit të cilën avokati e blenë tërësisht ose pjesërisht gjënë kontestuese që i është besuar atij në mbrojtje; Është e ndaluar kontrata për dhënien e shumës së caktuar të parave ndërmjetësuesit për të lidhur kurorë midis personave të caktuar; Është e ndaluar kontrata me anë të se cilës një subjekt i premton tjetrit ndonjë dobi pasurore që pala tjetër të lidhë kurorë; Është e ndaluar kontrata kur me të premtohet dobia pasurore për të dhënë me qira lokalin afarist ose për të zbrazur atë me qëllim që të vendoset qiradhënësi ose personi i tretë; Është e ndaluar kontrata e lidhur mes personave fizikë dhe atyre juridik civil, e cila ka për lëndë të kontrates sendet në përdorim të përgjithshëm, psh, rrugët, sheshet,lumenjtë, etj.; Është e ndaluar kontrata mes palëve kur njëra palë merr detyrim nga pala tjetër që të kryejë vepër penale; etj. Pasojat juridike të kontratave të ndaluara - kontratat e ndaluara janë kontrata të pavlefshme. Pavlefshmëria e tyre është relative (nëse cenohen interesat individuale të palëve kontraktuese) ose absolute (nëse cenohet interesi I përgjithshëm i shoqërisë). Anulimi i tyre bëhet sipas detyrës zyrtare (ex oficio)të pavlefshmëria absolute, ose me iniciativën e palës së dëmtuar të pavlefshmëria relative. Anulimi i tyre krijon pasoja juridike, pra kthimi I gjendjes së mëparshme (restitutio in integrum), i cili mund të jetë I njëanshmë apo i dyanshëm. Çështja e pasojave juridike të këtyre kontratave nuk parashtrohet në raste kur është lidhur kontrata por nuk është ekzekutuar asgjë,sepse ato janë të pavlefshme, por pasojat paraqiten në rast se është kryer ekzekutimi i pjesshëm ose në tërësi i kontratës. Kontratat me fajde Nocioni - kontrate me fajde është ajo sipas se cilës njëra palë kontraktuese fiton për vete ose për personin e tretë një dobi të pamasë nga pala tjetër kontraktuese, duke shfrytëzuar nevojën, varësinë, mendjelehtësinë, papërvojën e palës tjetër kontraktuese. Për të ekzistuar kjo kontrate duhet të plotësohen këto kushte në mënyrë kumulative: të jetë kontrate me shpërblim; të ekzistojë nevoja e njërës palë kontraktuese; të ekzistojë papërvoja; dhe të shkaktohet disproporcioni i prestimeve. E Drejta e Detyrimeve

Page 18

Të drejtat e palës së dëmtuar - ka të drejtë të kërkojë anulimin e kontratës.Nëse disproporcioni i dhënieve reciproke të palëve nuk mund të eliminohet,kontrata shpallet e pavlefshme. E drejta e anulimit të kontrates realizohet në afatin 1 vjeçar dhe rrjedh prej çastit të lidhjes se kontrates. Pala e dëmtuar ka të drejtë të kërkojë që kontrata të mbetet në fuqi, duke eliminuar disproporcionin e prestimeve të shkaktuara me kontrate me fajde. Pala e dëmtuar ka të drejtë të kërkojë shpërblimin e dëmit nëse i është shkaktuar dëm palës së dëmtuar në lidhjen e kontrates me fajde. MJETET E SIGURIMIT TË EKZEKUTIMIT TË KONTRATËS Çdo kontrate e lidhur është e siguruar me sanksion juridik, që paraqet një garanc se në qoftë se nuk përmbushet kontrata vullnetarisht, ajo do të përmbushet me mjete të dhunës, megjithatë ka raste kur kreditori nuk ka besim ndaj pales tjetër kontraktuese ose nuk e njeh sa duhet, kërkon që me anë të mjeteve tjera të sigurimit të sigurohet përmbushja e kontrates. Mjetet e sigurimit tëekzekutimit të kontr janë: Personale - pendimi, kushti penal, dhe dorëzania; dhe Reale - hipoteka, pengu, kapari, dhe kaucioni.

MJETET E SIGURIMIT PERSONAL TË EKZEKUTIMIT TË KONTRATËS Dorëzania Nocioni - dorëzania është mjet personal për sigurimin e ekzekutimit të kontrates.Krijohet në bazë të marrëveshjes së kreditorit dhe dorëzanit, me të cilën dorëzani merr obligim që të paguajë borxhin nëse nuk do ta paguaj debitori.Dorëzania është kontrate akcesore, sepse lidhet bashkë me kontraten kryesore, me klauzolë të veçantë në kontrate ose si kontrate e veçantë. Karakteristikat: Vlefshmëria e dorëzanisë varet nga vlefshmëria e detyrës kryesore, nëse nuk krijohet detyra kryesore e vlershme nuk është e vlershme as dorëzania; Nëse detyrimi kryesor do të krijohet si detyrim natyral, nuk mund të krijohet dorëzania; Dorëzania shuhet pas shuarjes së detyrës kryesore; Detyrimi I dorëzanisë nuk mund të jetë më i madh se detyra e debitorit, detyrimi mund të jetë i njëjtë ose më i vogel. Qëllimi i dorëzanisë - është sigurimi më i mirë i kreditorit. Kur ekziston dorëzania kreditori i ka dy debitor, të cilëve mund tu drejtohet për pagim. Në këtë rast dorëzani është debitor akcesor. Dorëzani nuk përgjigjet krahas debitoprit kryesor, por ai përgjigjet pas tij. Në dorëzani kreditori se pari i drejtohet debitorit kryesor, e pas tij i drejtohet dorëzanit. Efektet e dorëzanisë - me dorëzani krijohen dy lloj marrëdhëniesh: marrëdhëniet e kreditorit dhe e dorëzanit dhe ato të dorëzanit dhe debitorit.Marrëdhënia e kreditorit dhe e dorëzanit manifestohet me faktin se dorëzani i përgjigjet kreditorit ashtu siç i përgjigjet debitori kryesor, nëse debitori kryesor nuk i përgjigjet. Ekzistojnë dy raste kur kreditori i drejtohet menjëherë dorëzanit: 1. Kur debitori kryesor ka falimentuar, dhe

E Drejta e Detyrimeve

Page 19

2. Kurdebitori kryesor është zhdukur ose nuk i dihet vendbanimi. Dorëzani I përgjigjet kreditorit për tërë borxhin. Nëse dorëzani paguan borxhin e debitorit kryesor, atëherë ka të drejtë ti drejtohet debitorit kryesor për pagim.Marrëdhëniet midis dorëzanit dhe debitorit kryesor, kur dorëzani i paguan kreditorit kërkesën, ai ka të drejtë regresi ndaj debitorit kryesor, dhe tani dorëzani i ka të gjitha të drejtat, të cilat i ka pasur kreditori ndaj debitorit - subrogim personal. Dorëzani është i detyruar që para se të paguajë borxhin,të informohet nga borxhliu kryesor për gjendjen e borxhit, nëse borxhi është falur, është zvogëluar ose është parashkruar. Llojet e dorëzanisë - janë: Dorëzani supsidiar (ose i thjeshtë, është debitori I rendit të dytë, sepse ky detyrohet ta paguajë borxhin nëse këtë nuk e bën debitori në afatin e paraparë), Dorëzani pagues (është debitor, i cili përgjigjet bashkë me debitorin kryesor. Kreditori nuk është i detyruar që së pari tidrejtohet debitorit kryesor e mandej dorëzanit, por këtë mund ta bëjë menjëherë edhe dorëzanit.), Bashkëdorëzanët (ekziston atëherë kur shuëm vetë në cilësinë e dorëzanitë dorëzojnë për borxhin e debitorit kryesor. Këta I përgjigjen solidarisht kreditorit. Nëse kreditori ka tentuar që kërkesën ta realizojë nga debitori kryesor dhe ka qenë i pasuksesshëm, atëherë ka tëdrejtë që ti drejtohet cilit do nga bashkëdorëzanët.), Dorëzani i dorëzanit (ekziston kur një person detyrohet ndaj kreditorit se do të përgjigjet për përmbushjen e detyrimit të dorëzanit. Kreditori mund të kërkojë përmbushjene detyrimit nga dorëzani i vet e mandej nga dorëzani pagues, nëse dorëzani I vet nuk mund të realizojë kërkesën e tij), Dorëzani për shpërblimin e dëmit (ekziston kur një person i garanton dorëzanit se do ta shpërblejë dëmin nëse dorëzani ia paguan kërkesën kreditorit dhe në atë rast nuk mund të regresojë nga debitori kryesor). Suarja e dorëzanisë - dorëzania shuhet: 1. Kur shuhet kontrata kryesore; 2. Kur kreditori ia fal borxhin dorëzanit; 3. Me ndërrimin e debitorit (marrja eborxhit); 4. Me konfondim. Parashkrimi - me parashkrimin e detyrimit të debitorit kryesor parashkruhet edhe detyrimi i dorëzanit. Pendimi (multa poenitentialis) Është mjet i sigurimit personal për ekzekutimin e kontrates, si dhe është kontrate akcesore sepse lidhet pranë dhe ndan fatin e kontrates kryesore. Me marrëveshjen e palëve kontraktuese mund të autorizohet njëra ose të dypalët që të tërhiqen nga kontrata duke dhënë pendimin. Pendimi kontraktohet me klauzolë të veçantë në kontrata ose si kontrate e veçantë pranë kontratës kryesore. Pendimi është premtim i shumës së caktuar në të holla ose i ndonjë vlere pasurore të cilën do të paguajë njëra ose të dy palët në rast se heqë dorë nga kontrata e lidhur. Kushti penal (stipulatio poenae) No cioni - është mjet personal i sigurimit të ekzekutimit të kontratës, është kontrate akcesore që ndan fatin me kontraten kryesore. Ai ekziston kur debitori dhe kreditori merren vesh që debitori të paguajë shumën e parave ose E Drejta e Detyrimeve

Page 20

dhënien endonjë vlere pasurore, në rast se nuk e ekzekuton detyrimin e vet në tërësi ose atë e përmbush në mënyrë të parregullt. Kushti penal vend të rëndësishëm zë në kontraten e detyrimeve dhe në ato ekonomike. Kushti penal caktohet në shumë të caktuar të të hollave, në përqindje të caktuar ose për çdo ditë vonesë. Kushti penal parashihet si klauzolë e veçantë në kontraten kryesore ose lidhet si kontr e veçantë akcesore. Qëllimi i kushtit penal - është që ti bëj presion debitorit që ai të përmbushë kontraten me kohë dhe në mënyrë të rregullt, e në rast se atë nuk e bën, kushti penal i bën të mundur që më lehtë ta realizojë shpërblimin e dëmit. Mënyrat e kontraktimit të kushtit penal - kushti penal mund të kontraktohet në dy mënyra: 1. Për mosekzistimin e plotë të kontrates (këtu kreditori mund të kërkojë nga debitori ose përmbushjen e kontrates, ose pagimin e kushtit penal. Zgjedhja që bën kreditori është definitive); dhe 2. Për ekzistimin e parregullt, jo të plotë të kontrates (këtu më se shpeshti vjen në shprehje vonesa e debitorit për përmbushje, këtu kreditori mund të kërkojë edhe përmbushejn e kontrates edhe pagimin e kushtit penal). Rastet kur kushti penal nuk mund të kontraktohet - janë: për detyrimet me para, për arsye se në këto detyrime mos ekzistimi ose vonesa në ekzekutim, si rregull krijon obligimin e pagimit të kamatës; për detyrimet që rrjedhin nga akreditivi; dhe në rast se kontrata është e ndaluar dhe jo morale. Zvogëlimi i lartësisë së kushtit penal - palët kontraktuese vendosin lirisht mbilartësinë e kushtit penal. Me qëllim që të pengohet keqpërdorimi i lirisë së kontraktimit të kushtit penal me shumë, shumë të lartë, është paraparë e drejta e debitorit që të kërkojë nga gjykata zbritjen e shumës së tëpërt të kushtit penal. Gjykata, në bazë të kërkesës së debitorit, mund të zvogëlojë shumën e kushtit penal nëse gjen se ajo është pa masë e lartë në krahasimme vlerën dhe rëndësinë e lëndës së detyrimit. Shpërblimi i caktuar me ligj dhe dënimi kontraktues (penalet)-Penalet janë mjete të ekzekutimit të kontrates, të cilat paraqesin shumën e caktuar të parave ose të ndonjë vlere tjetër pasurore, të cilën njëra palëkontraktuese duhet t‘ia paguajë palës tjetër në rast se nuk e ka përmbushur detyrimin e vet ose e ka përmbushur në mënyrë jo të rregullt. Penalet caktohen në shumë paushalle dhe paraqiten si shpërblim i dëmit gjer në lartësinë e tij. Pala kontraktuese, e cila ka të drejtë në penale nuk mund të bëj kumulimin e penaleve dhe të dëmit, ose të penaleve dhe kushtin penal. Penalet si detyrim akcesor rrjedhin nga urdhëri i ligjit, nga tarfiat e caktuaradhe nga doket tregtare. MJETET REALE TË SIGURIMIT TË EKZEKUTIMIT TË KONTRATËS Janë ato, me të cilat kreditori do të fitojë të drejtë reale për sendet e debitorit ose të ndonjë subjekti të tretë. Këto mjete janë: hipoteka, pengu, kapari,kaucioni, dhe avansi. Kapari (arha)Është mjet real i ekzekutimit të kontrates, është ajo shumë parash ose ndonjë vlerë tjetër pasurore e cila dorëzohet me rastin e lidhjes së kontrates, si shenjë se kontrata është lidhur si mjet sigurimi për ekzekutimin e saj. Kontraktohet siklauzolë e veçantë në kontraten kryesore ose lidhet si kontrate e veçantë ndërmjet palëve kontraktuese. Është kontrate akcesore, ndan fatin me kontraten kryesore. Përveç parave dhe letrave me vlerë, lëndë e kaparit

E Drejta e Detyrimeve

Page 21

mund të jetë sendi konsumues, jokonsumues, res in specie, dhe res in genere. Kapari ka funksiontë dyfishtë: si shenjë se kontrata është lidhur, dhe si mjet i sigurimit të ekzekutimit të kontrates. Kaucioni (cautio) Është mjet real i sigurimit të ekzekutimit të kontrates, që jepet në të holla me rastin e lidhjes së kontrates. Zakonisht kaucioni deponohet për kthimin e ambalazhit të sendit që është blerë. Me këtë blerësi garanton shitësin se do të kthejë ambalazhin, e nëse nuk e kthen, shitësi e ndal kaucionin. Me kaucion sigurohet lidhja e kontrates me anë të ankandit publik, ku së pari deponohet kaucioni, e pastaj fitohet mundësia e pjesëmarrjes në ankand. Paradhënia (avansi)Është mjet real i sigurimit të ekzekutimit të kontrates. Jepet në çastin kur lidhet kontrata e cila si lëndë ka sasinë e caktuar të parave ose sendin e luajtshëm që ka ndonjë vlerë pasurore. Paradhënia më së shumti përdorët në kontratat përndërtim, mbi autorizimin, etj. Paradhënia llogaritet si ekzekutim i pjesshëm I kontrates. EFEKTET E KONTRATAVE Kontrata e lidhur midis palëve kontraktuese krijon efekte të caktuara lidhur me krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrëdhënies juridike kontraktore. Në tëdrejtat e ndryshme ekzistojnë disa qëndrime rreth efekteve të kontratave në detyrime. Sipas grupit të parë të të drejtave, kontrata ka efekt juridikoobligues,dmth, se për fitimin e pronësisë në mënyrë derivative është e nevojshme tëekzistojnë dy kushte: 1. Baza juridike (shitja, dhurata, etj.); 2. Mënyra e fitimit të pronësisë (dorëzimi i sendit të luajtshëm ose dorëzimi i tapisë te sendet e paluajtshme, ose regjistrimi në librat e tokës). Sipas grupit të dytë,kontrata ka efekt juridiko-real, dmth, efekt translativ. Me anët të kontrates fitohet pronësia, ashtu që nga çasti i krijimit të kontrates se plotëfuqishme, pronësia është fituar, pa marrë parasysh se lënda e kontrates nuk i është dorëzuar blerësit. Sipas grupit të tretë, për bartjen e të drejtave reale paraqiten dy kontrata: njëraështë kauzale (obligon), kurse tjetra është reale (është e pavarur dhe sherben për dorëzimin e sendit). Efekti i kontrates ndërmjet palëve kontraktuese Kontrata e detyrimeve krijon të drejta dhe detyra të caktuara ndërmjet palëve kontraktuese. Ka efekt relativ, nuk krijon efekte juridike ndaj personave të tretë res inter alio acta - send që për ta ishte juridikisht irelevant. Si palë në një kontrate konsiderohet çdo subjekt që ka marrë pjesë në lidhjen e saj në emër të vet dhe në llogari të vet, si dhe ai subjekt që nuk ka marrë pjesë drejtpërdrejt në lidhjen e saj, por që e ka lidhur kontrate në mënyrë të tërthortë, nërmjet përfaqësuesit. Efektet e kontratave shtrihen edhe në një kategori personash, të cilët nuk kanë marrë pjesë në lidhjen e saj por që nuk mund të konsiderohen si persona të tretë, e ata janë: sukcesorët univerzal -pasardhësit e së drejtës së palëve kontraktuese. Kurse të sukcesorët singular nuk shtrihen efektet e kontratave. Sukcesorët singular janë ata persona, të cilët kanë fituar të drejtat dhe detyrat nga personi tjetër. Kontratat e paraardhësvetë tyre nuk krijojnë për sukcesorët

E Drejta e Detyrimeve

Page 22

singularë kurrfarë të drejta dhe detyra.Mirëpo, mund të sigurohet veçmas efekti i kontrates se paraardhësit edhe ndaj sukcesorëve singular, psh, nëse në librat e tokës shënohet e drejta e qirasë së një ndërtese në dobi të qiramarrësit, atëherë ajo e drejtë do të lidhet edhe për blerësin e asaj ndërtese. Efektet e kontratave në dobi të personave të tretë - kontratat e detyrimeve nuk kanë efekt ndaj personave të tretë. Nevojat e qarkullimit juridik kanë kërkuar që të lejohet mundësia e lidhjes se kontratave në dobi të personit të tretë.Kontrata në dobi të personave të tretë (pactum in favorem tereti) – është kontrate e detyrimeve, ku një kontraktues (promitenti premtuesei) obligohet ndaj kontraktuesit tjetër (stipulentit - kontraktuesi), se do të ekzekutojë prestimin e caktuar në dobi të personit të tretë (beneficarit - shfrytëzues). Palët kontraktuese janë: promitenti, stipulenti dhe beneficari. Personi i tretë nga kontrata e lidhur fiton të drejtën që pavarësisht dhe në mënyrë të drejtpërdrejtë, të kërkojë përmbushjen e prestimit në dobi të vet edhe pse nuk ka marrë pjesë personalisht në aktin e lidhjes së kontrates, e as që është paraqitur me anë të autorizuesit. Kontrata në dobi të personit të tretë është kur lidhet kontrata për sigurimin e jetës ndërmjet siguruesit dhe të siguruarit, që shuma e siguruar ti jepet ndonjë subjekti të afërm të të siguruarit kur shkaktohet rasti i siguruar, kur lidhet kontrata për depozitën ndërmjet depozitorit dhe deponentit që sendi i deponuar, pas skadimit të afatit, ti jepet personit të tretë, kur lidhet kontrata e dërguesit të mallit, që malli ti dorëzohet personit të tretë (destinatorit), etj. Kushtet për lidhjen e kontr në dobi të personit të tretë - stipulenti dhe promitenti duhet ti përmbushin kushtet e përgjithshme që vlejnë për të gjitha kontratat e detyrimeve, e këto janë: aftësia punuese e palëve kontraktuese,pajtimi i vullnetit, lënda dhe baza e kontratës. Nëse për përmbushjen e kontrates që lidhet kërkohet përmbushja e formës së caktuar, atëherë klauzola “dobia e të tretit” duhet gjithsesi të shprehet në formë përkatëse. Shfrytëzuesi nuk duhet të këtë domosdo aftësinë e veprimit, por zotësinë juridike duhet ta këtë, ndryshe nuk mund të jetë bartës i së drejtës. Ekziston mundësia që beneficiari në çastin e lidhjes se kontrates mes promitentit dhe stipulentit të mos jetë i caktuar në mënyrë të saktë, por është e domosdoshme të caktohen elementet në bazë të të cilave do të caktohet, psh, studenti më i mirë në gjeneratën e tij të studimeve, etj. Fusha e zbatimit - kjo kontr ka rëndësi të madhe sidomos në materien e sigurimit ku me anë të kontrates mbi sigurimin e jetës në dobi të personit të tretë,dobinë e fiton i siguruari duke gëzuar të drejtën e kërkesës në pagimin e shumës së siguruar, në kushte të përcaktuara me anë të kontrates, në kontraten eshitjes (psh, kur blerësi është i detyruar që çmimin t’ia paguajë ndonjë tëtreti), në kontraten mbi dhuratën me urdhër, në pagimin e rentës së përjetshme. Efektet juridike të kontrates në dobi të personit të tretë - klasifikohen përmes tri lloj marrëdhëniesh që krijohen në këta tre subjektë, e këto marrëdhënie janë: Marrëdhënia ndërmjet promitentit dhe stipulentit; Ajo ndërmjet promitentit dhe beneficiarit; dhe Ajo ndërmjet stipulentit dhe beneficiarit. Marrëdhënia ndërmjet promitentit dhe stipulentit - janë të rregulluara në tërësi me kontraten që e lidhin këta subjektë. Këta e lidhin kontrate në dobi të E Drejta e Detyrimeve

Page 23

personit të tretë, ku në bazë të kësaj kontrate stipulenti ka të drejtë të kërkojë nga promitenti që të përmbush ndaj personit të tretë atë që është kontraktuar në dobi të tij. Këtë mund ta kërkojë nga promitenti edhe beneficiari. Këtu promitenti është debitor, kurse stipulenti kreditor. Në këtë kontrate duhet tëekzistojë klauzola “në dobi të personit të tretë”. Dobia nga kontrata në dobi tëpersonit të tretë mund të revokohet gjer në çastin kur vdes stipulenti, përveç në rast se nuk është kontraktuar ndryshe ose nuk rrjedh diçka tjetër nga rrethanat e kontratës. Baza e kontrates mund të jetë, përveç sigurimit ose mbajtjes se përjetshme, edhe shitblerja, huaja, dhurata, etj. Marrëdhëniet ndërmjet promitentit dhe beneficiarit - këto marrëdhënie shprehin raportin ndërmjet kreditorit dhe debitorit të krijuar në bazë të kontrates së lidhur. Beneficiari ka të drejtë të kërkojë nga promitenti përmbushjen e veprimit të caktuar. Promitenti mund t’ia paraqes beneficiarit të gjitha kundërshtimet objektive (psh, se nuk ka arritur afati për përmbushjen e detyrimit, se kontrata është e pavlefshme, etj.), dhe kundërshtimet personale(psh, kundërshtimi për kompensim, për faljen e borxhit, etj.), psh, shitësi në pozitën e promitentit mund t’ia paraqes beneficiarit kundërshtimin se blerësi nuk ia ka paguar shitësit shumën e çmimit, prandaj shitësi nuk do ta dorëzojë sendin derisa nuk dorëzohet edhe pjesa tjetër e shumës së çmimit. Mirëpo,promitenti nuk mund të paraqesë çdo kundërshtim kundër beneficiarit, sepseai është personi i tretë ndaj tij. Sipas LMD beneficiari e fiton të drejtën e drejtpërdrejtë dhe personale ndaj debitorit, përveç në rast se kanë kontraktuar ndryshe ose nëse, varësisht nga rrethanat e rastit, nuk rrjedh diçka tjetër. Në kontrate në dobi të personit të tretë, beneficiari, si shfrytëzues në këtë kontrate ka të drejtë të kërkojë nga promitenti për mbushjen e kontrates. Marrëdhëniet ndërmjet stipulentit dhe beneficiarit - stipulenti e kontrakton dobinë në llogari të personit të tretë, sepse me këtë dëshiron t’ia paguajë ndonjë borxh të vetin beneficiarit, mund të ia jep ndonjë dhuratë, ose mund të jetë që stipulenti dëshiron të krijojë marrëdhënie kreditore. Kontrata në dobi të personit të tretë, paraqitet si instrument juridik me ndihmën e të cilit stipulenti përmbushë ndonjë detyrim ndaj beneficiarit të bazuar në ndonjë kontrate mirëbërëse ose me shpërblim, ngarkuese. Stipulenti është pale kontraktuese dhe kreditor në kontraten e lidhur në dobi të personit të tretë. Ai e ka të drejtën e revidimit të dobisë në të mirë të beneficiarit gjer në çastin e pranimit të dobisë nga beneficiari, e cila është e drejtë personale e tij që nuk mund të bartet në trashëgimtarët e tij. Natyra juridike e kontratave në dobi të personit të tretë - lidhur me këtë ekzistojnë 4 mendime: Sipas mendimit të parë: natyra juridike e kontrates në dobi të personit të tretë, duhet të shpjegohet duke u mbështetur në ofertën që është e njohur edhe si teori e ofertës. Ky mendim e thekson efektin relativ të kontrates, sepse kontrata që lidhet nëpërmjet promitentit dhe stipulentit ndikon që stipulenti të fitoj të drejtën për vete, me të cilën ofron mundësinë që e drejta ti bartet personit të tretë. Në të drejtën bashkëkohore ky mendim nuk përkrahet, për arsye se nuk merret parasysh se efekti i kësaj kontrate është në faktin që personi i tretë e fiton të drejtën e drejtpërdrejtë pa pranimin e tëtjerëve. Vdekja e stipulentit nuk ndikon që beneficiari të humb të drejtën. Sipas mendimit të dytë: kontrata në dobi të personit të tretë lidhet ndërmjet promitentit dhe stipulentit me klauzolë në dobi të personit të tretë, në bazë të shprehjes se njëanshme të vullnetit të promitentit. Promitenti këtu krijon të drejtën E Drejta e Detyrimeve

Page 24

ndaj beneficiarit. Ky mendim nuk mund të pranohet, sepse mund ti bëhet vërejtje se nuk shpjegon efektin e kontrates në dobi të personit të tretë në bazë të vullnetit të promitentit dhe stipulentit. Nuk e shpejgon revokimin e stipulentit dhe rëndësinë e akceptimit të personit të tretë. Sipas mendimit tëtretë: kontrata në dobi të personit të tretë është një rast i zgjerimit të punëve të huaja pa porosi, ku stipulenti kryen punët në dobi të tij. Ai lidh kontrate në emër të vet dhe në llogari të personit të tretë. Stipulenti ka të drejtë ta revokojë dobinë në llogari të beneficiarit deri në çastin e pranimit të dobisë së beneficiarit. Në zgjerimin e punëve të huaja i zoti i punës nuk mund ta revokojë dobinë e marrë. Stipulenti dhe promitenti lidhin kontrate në favor të personit të tretë, kurse në zgjerimin e punëve të huaja pa porosi nuk lidhet fare kontrate. Ky mendim mbështetet në institucionet klasike dhe e rëndon pozitën e stipulentit. Sipas mendimit të katërt: kontrata në dobi të personit të tretë është kontrate e veçantë e së drejtës së detyrimeve. Doktrina juridike bashkëkohore, këtë kontrate e konsideron plotësisht të pavarur, të veçantë prandaj kjo kontrate i ka rregullat e veta specifike. Premtimi i veprimit të personit të tretë - ekziston kur një subjekt i premton subjektit tjetër se personit të tretë do t’ia kryej një prestim të caktuar. Ky premtim, parimisht nuk krijon detyrime për personin e tretë, sepse prej vullnetit të personit të tretë varet se a do të përmbushë ky atë që një subjekt i ka premtuar subjektit tjetër. Me kontraten mbi premtimin e veprimit të personit të tretë, premtuesi i bën premtim kontraktuesit se personi i tretë do të përmbushë premtimin e caktuar, i cili ka të bëj me dhënie ose veprim ose me ndonjë mosveprim a pësim. Ky presim mund të jetë detyrim pozitiv ose negativ. Qëllimi kryesor i premtimit të veprimit të personit të tretë është që i treti të marrë detyrimin që diçka të kryej. Nëse një subjekt i premton personit të tretë dhe garanton se i treti me të vërtetë do të kryejë diçka dhe atë nuk ebën, atëherë premtuesi do të përgjigjet. EFEKTET E VEÇANTA TË KONTRATAVE ME SHPËRBLIM Kontratat me shpërblim kanë efekte të veçanta për arsye se bartësi i sendit duhet të garantoj që sendin që e bartë nuk ka mungesa fizike apo juridike oseme anë të kontr nuk është shkaktuar dëmtimi pa masë, ose do të revidohet ose të zgjidhet kontr nëse paraqiten rrethana të caktuar që e rëndojnë tëpërekzekutimin e kontr në dëm të njërës palë kontraktuese. Efektet e veçanta me shpërblim, shprehen në: kundërshtimin për mospërmbushjen e kontrates, në kundërshtimin për përmbushje të parregullt të kontrates, në dëmtimin pa masë,në revidimin ose zgjidhjen e kontrates, të mungesat fizike dhe juridike të sendit,të garancioni për funksionim të mirë të sendit. Kundërshtimi për mospërmbushjen e kontrates Nocioni - është mjet juridik me të cilin mbrohet barazia në pikëpamje të njëkohësisë së përmbushjes së kontratës në kontratat e dyanshme detyruese.Me këtë mjet juridik pala kontraktuese e ndërgjegjshme, e njofton anën tjetër kontraktuese se do të përmbushë detyrimin e vet nëse ajo nga ana e vet e përmbushë ose është e gatshme të përmbushë detyrimin kontraktor. Është mjet juridik që imponon përmbushjen e detyrimit kontraktor derisa nuk

E Drejta e Detyrimeve

Page 25

krijohen kushtet optimale për përmbushjen e kontratës. Bën pjesë në grupin e kundërshtimeve dilatore (shtyese), që mbron ekuivalencën e prestimeve,ndërshmërinë dhe barazinë e palëve kontraktuese. Kushtet e kundërshtimit - kushtet që kërkohen të përmbushën për këtë mjet juridik, janë: të ekzistojë kontrata e dyanshme detyruese me shpërblim; që nga ligji, kontrata dhe rrethanat e rastit nuk rrjedh se njëra palë është e detyruar që më parë të përmbushë detyrimin e vet; që njëra palë deri në paraqitjen e kundërshtimit nuk e ka përmbushur detyrimin e vet; që ana paditëse nuk i kadhën deklaratë të vetën të paditurit së është e gatshme që të përmbushë detyrimin e vet.Kur plotësohen këto kushte asnjëra palë nuk është e detyruar të përmbushë detyrimin e vet. Kundërshtimi për përmbushje të pasigurtë të kontratës Nocioni - është një mjet juridik në marrëdhëniet kontraktore, me anën e tëcilit, palës së ndërgjegjshme i ofrohet mundësia që të shtyhet përmbushja ekontratës, derisa pala tjetër të mos e përmbushë detyrimin e vet ose kur nukofron sigurim të mjaftueshëm se do ta përmbushë kontratën. Kushtet e kundërshtimit - që të mund të paraqitet kundërshtimi përpërmbushje të pasigurtë duhet të plotësohen këto kushte: duhet të jetë e lidhur kontrata e dyanshme detyruese më shpërblim; të rrjedhë nga kontrata se njëra palë kontraktuese duhet e para ta përmbushë kontraten; se pas lidhjes së kontrates gjendja materiale e palës tjetër kontraktuese, që duhet të për mbushë kontrata, është keqësuar në atë masë sa që është e pasigurtë se a mund ta përmbushë detyrimin e vet; kljo gjendje materiale e palës tjetër duhet të jetëe vështirë, serioze dhe e rëndë; ana tjetër mund të mos i këtë ditur këto rrethana,e as ka qenë e detyruar ta dijë.Kur plotësohen këto kushte, pala e ndërgjegjshme ka të drejtë të prolongojë përmbushjen e detyrimit të vet, derisa pala tjetër nuk sjell siguri të mjaftueshme se do ta përmbushë detyrimin e vet. Nëse pala nuk e bën këtë me kohë, pala e ndërgjegjshme ka të drejtë të kërkojë zgjidhjen e kontratës. Dëmtimi i pamasë Nocioni - është ai dëm material, të cilin e pëson njëra palë kontraktuese me kontratat e dyanshme për shkak të disproporcionit të prestimeve të shkaktuara në çastin e lidhjes së kontratës. Ky dëmtim ekziston kur shitësi e shet një send që nuk e ka as gjysmën e vlerës së vërtetë. Kushtet për dëmtimin e pamasë - që të zbatohen rregullat e dëmtimit të pamasë, duhet të plotësohen këto kushte: të jetë kontrata e dyanshme me shpërblim, të ekzistojë disproporcioni në prestime, pala e dëmtuar të mos këtë ditur për vlerën e vërtetë të sendit në çastin e lidhjes se sendit. Dëmtimi i pa masë ekziston vetëm të kontratat me shpërblim. Përgjegjësia për dëmtimin e pa masë nuk ekziston në disa raste. Këto janë: kontrata aleatore, në shitjen e sendit në ankand publik, etj. Për përgjegjësinë nga dëmtimi pa masë është e nevojshme të ekzistojë disproporcioni në dhëniet reciproke, e më se shpeshti caktohet me thyesa matematikore, ½, 1/3 e çmimit, më tëpër së gjysma evlerës së vërtetë e sendit, etj. Në dëmtimin e pamasë duhet të ekzistojë mungesa e vullnetit të njerës palë, që paraqitet në formë lajthimi lidhur mevlerën e sendit që shitet. Të drejtat e palës së dëmtuar në kontrate lesionare - pala që është dëmtuar pamasë të kontrates e lidhur me shpërblim, ka të drejtë të kërkojë anulimin e E Drejta e Detyrimeve

Page 26

kontrates,e cila mund të realizohet ose me anë të ngritjes së padisë ose me anë tëparaqitjes së kundërshtimit. Në rastin e anulimit të kontrates konsiderohet sikursetë mos ishte lidhur fare ajo. Nëse kontrata është ekzekutuar, secila palë është edetyruar që të kthejë atë që ka marrë prej palës tjetër. Por nëse kjo është e pamundur të bëhet, atëherë në vend të kthimit të sendit që është marrë, paguhet barasvlera me para. E drejta e anulimit të kontr skadon pas 1 viti. Përgjegjësia për mungesat materiale të sendit Nocioni - bartësi i sendit ka për detyrë ta mbrojë marrësin nga mungesat materiale të sendeve. Ekziston përgjegjësia e bartësit ndaj marrësit, nëse sendi i bartur nuk i ka vetitë e kontraktuara, të rëndomta, vetitë ligjore ose të supozuara, vetitë e veçanta ose që rregullisht i ka sendi i caktuar. Kushtet - që të ekzistojë detyra e mbrojtjes nga mungesat materiale në anën e bartësit, duhet të plotësohen këto kushte: 1.Që sendi i dorëzuar të këtë mungesa materiale; 2. Që mungesa të jetë e fshehur; 3. Që mungesa të paraqitet në çastin e kalimit të rrezikut; 4. Për mungesat e sendit duhet tënjoftohet bartësi i sendit. Të drejtat e marrësit të sendit me mungesa materiale - marrësi ka të drejtë që nga marrësi i sendit të kërkojë: të menjanojë mungesen, nëse ajo mund të menjanohet; të zëvendësojë sendin me mungesa me sendin e llojit të njëjtë pa mungesa; të bëj zbritjen e çmimit sipas përmasës së mungesës; shpërblimin e dëmit; dhe të kërkojë zgjidhjen e kontrates. Humbja e të drejtave - marrësi i sendit me mungesa materiale duhet ti realizojë të drejtat e veta në afat të caktuar. Të drejtat e blerësit i cili me kohë e ka njoftuar shitësin për mungesat e sendve, shuhen pas skadimit të një viti. Të drejtat e marësit sipas bazës së përgjegjësisë për mungesat materiale të sendeve parashkruhen në afat prej 3 vjetësh. P ërgjegjësia për mungesat juridike të sendeve (Evictio) Nocioni - fjala evoctio rrjedh nga fjala latine “evinco “ ere, dmth, të fitohet nëgjykatë. Evictioni paraqet rastin e shqetësimit juridik të marrësit të sendit, i cili qëndron në faktin që një subjekt shprehë ndonjë të drejtë për sendin, që i është dhënë marrësit, e cila e drejtë që është krijuar para se ai ta këtë marrë sendin, e për të cilin marrësi nuk ka ditur me rastin e lidhjes së kontrates. Shqetësimi juridik ekziston kur bartësi sendin e huaj ia shet marrësit dhe personi i tretë si pronar i atij sendi me padinë e re i vi ndikimit merr sendin nga marrësi, ose rasti kur kreditori hipotekar e merr sendin nga blerësi të shitur me qëllim që të realizojë kërkesën e vet, ose kur shitet toka për të cilën është hapur procedur e eksproprijimit, a konfiskimit. Shqetësimi juridik bëhet me anë të kontestit. Llojet - janë: 1. Evikcioni i plotë - ekziston në rastet kur marrësi e humbë në tërësi posedimin e sendit, kur një subjekt ia shet sendin e huaj blerësit, kurse ky send merret nga pronari i vërtetë; 2. Evikcioni i pjesërishëm - ekziston kurmarrësi është zhveshur nga posedimi i njërës pjesë të sendit, ose kur në sendin e huaj ekziston ndonjë e drejtë e personit të tretë me të cilën janë kufizuar të drejtat e tij, psh, kur një subjekt ia shet sendin e vet blerësit pa servitut, kurse në atë send ekziston servituti i ndonjë personi të tretë dhe marrësi zhveshet nnga realizimi i të drejtave të veta. Kushtet e përgjegjësisë për mungesat juridike të sendit - që të ekzistojë E Drejta e Detyrimeve

Page 27

përgjegjësia për mungesat juridike të sendit, duhet të plotësohen këto kushte: që të ekzistojë mungesa juridike, që ajo mungesë të jetë e fshehtë,që mungesa të ekzistojë në çastin e kalimit të rrezikut, që të jetë bërë njoftimi me kohë për ekzistimin e mungesës. Të drejtat e marrësit të sendit me mungesa juridike - janë: ti evitojë mungesat juridike; të kërkojë zëvendësimin e sendit me mungesa juridike me send pa mungesa; të kërkojë zvogëlimin e çmimit; të kërkojë zgjidhjen e kontrates; dhe të kërkojë shpërblimin e dëmit. Humbja e të drejtave - sipas ligjit humbja e të drejtës së marrësit për realizimin e këtyre të drejtave është afati 1 vjeçar. Ky afat është prekluziv,sepse këtu nuk ekziston as ndërprerja e as ndalja e rregullave të parashkrimit. Garancioni për funksionim të mirë të sendeve Ky garancion është paraparë për shitjen e mallrave teknike (makinave,aparateve elektrike në amvisëri, etj.), të cilat i shoqëron lista e garancisë. Me anë të garancisë bartësi i sendit teknik premton se malli i caktuar ka veti dhe kualitete të caktuara pozitive dhe nuk ka mungesa funksionale gjatë përdorimit. Këtë siguri e shton lista e garancisë me të cilën garantohet se sendi do të funksionojë mirë deri në skadimin e kohës se caktuar. Listen e garancisë e jep prodhuesi, kurse për mallrat e importuara - importuesi. Lista e garancisë përmban: të dhënat për mallin, llojin e prodhimit, afatin egarancisë, datën e prodhimit të sendit, nënshkrimin e shitësit, vendbanimin e garantit, kushtet e garancisë dhe ditën e shitjes, etj. Për funksionimin e mire të sendeve teknike blerësit i përgjigjet shitësi i sendit dhe prodhuesi. Në praktikë ndodhë që për prodhimin e një sendi të marrin pjesë disa prodhues,psh, prodhimi i aeroplanëve, anijëve, etj. Kushtet e përgjegjësisë - që të ekzistojë përgjegjësia e subjektit përgjegjës duhet të plotësohen këto kushte: të ekzistojë mungesa funksionale, kjo mungesë të paraqitet në sendin teknik që posedon garanci, mungesa funksionale të paraqitet në afatin e garancisë, blerësi të mos jetë fajtor për mungesën funksionale dhe që blerësi të njoftojë shitësin ose prodhuesin për mungesën funksionale. Të drejtat e blerësit - janë: ti evitojë mungesat funksionale; ta zëvendësojë sendin me mungesat funksionale me send pa mungesa; të kërkojë zvogëlimin proporcional të çmimit, të kërkojë zgjidhjen e kontrates, dhe të kërkojë shpërblimin e dëmit. Humbja e të drejtave - në ligjin e detyrimeve është paraparë humbja e tëdrejtave nëse blerësi nuk i realizon ato brenda afatit prej 1 viti, nga data ku rblerësi ka kërkuar prej prodhuesit evitimin e mungesave ose zëvendësimin e sendit, me send të ri pa mungesa. Ky afat është prekluziv.Ndikimi i rrethanave të ndryshuara në ekzekutimin e kontratës (clausula rebussic stantibus) Nocioni - nëse prej momentit të lidhjes se kontrates e deri në momentin e përmbushjes së saj paraqiten rrethana të cilat e rëndojnë ekzekutimin e kontrtës vetëm njërës palë kontraktuese, kontrata e lidhur mund të zgjidhet apo të revidohet -clausula rebus sic stantibus. Clausula rebus sic stantibus arsyetohet me barazinë e palëve me parimin e ekuivalencës së prestimeve,parimin e ndërshmërisë dhe ndërgjegjshmërisë dhe me parimin e drejtshmërisë. Kushtet për zbatimin e clausula rebus sic stantibus duhet të plotësohen këto kushte: rrethanat e ndryshuara duhet haptazi të rëndojnë përmbushjen e detyrimit të njërës palë kontraktuese; rrethanat e ndryshuara

E Drejta e Detyrimeve

Page 28

duhet të jenë të paparashikuara dhe të jashtëzakonshme (termeti, vërshimet, etj.); rrethanat e ndryshuara duhet të paraqiten pas momentit të lidhjes së kontrates; dhe rrethanat e ndryshuara duhet të paraqiten në kontratat e dyanshme detyruese dhe pa fajin e palëve kontraktuese. Të drejtat e palës së dëmtuar të clausula rebus sic stantibus - pala e dëmtuar për shkak të paraqitjes se rrethanave të ndryshuara mund të kërkojë me anëtë padisë ose të kundërshtimit zgjidhjen e kontrates. Kontrata nuk zgjidhet nëse pala tjetër ofron ose pranon që kushtet gjegjëse të kontrates të ndryshohen nëmënyrë të drejtë.

SHUARJA E KONTRATAVE Shuarje e kontratave konsiderohet shuarja e kontrates se plotëfuqishme me vullnetin e palëve kontraktuese për shkaqe të parapara me ligj. Kontrata shuhet: 1. Me marrëveshjen e palëve; 2. Kur zhduket lënda e saj; 3. Kur vdes pala kontraktuese; 4. Me anulimin e kontratrs; 5. Mosekzekutimi i kontrates. Shuarja e kontrates me marrëveshjen e palëve Nocioni - kontrata krijohet me vullnetin e palëve kontraktuese dhe me vullnetin e tyre edhe mund të zgjidhet. Shuarja e kontrates me marrëveshjen e palëve kontraktuese gjen shprehje në rastet kur ato nuk dëshirojnë që kontrata të krijojë efekte juridike të cilat i kanë pasur në çastin e krijimit të saj. Efektet juridike të shuarjes së kontrates me marrëveshjene palëve - këto efekte shprehen në faktin se kontrata e krijuar më nuk krijon efekte juridike. Kontrmund të këtë efekte retroaktive prej fillimit dhe në të ardhmën prej çastit të zgjidhjes. Nëse njëra palë nuk e ka përmbushur fare detyrimin e vet të arritur,atëherë atë pjesë deri në çastin e shuarjes së kontr duhet t’ia dorëzojë pales tjetër. Nëse kontrata është përmbushur pjesërisht, këtu shuarja ka efekt në të ardhmën (ex nunc). Por në disa raste kontrata nuk mund të këtë efekt tjetër përveç efektit në të ardhmen. Këtë rast e kemi në kontratat me prestime të përhershme kur nuk është e mundshme që zgjidhja të këtë efekt retroaktiv(ex tunc) ku ajo ka zjgatur një kohë të caktuar. Shuarja e kontrates kur zhduket lënda e saj Nocioni - është një rast i shuarjes se kontrates që mund të shkaktohet nën ndikimin e fuqisë madhore ose të rastit, që shkaktohet pas lidhjes së kontrates me qe nëse zhdukja e lëndës së kontrates shkakton pamundësinë e përmbushj esdhe shuarjen e kontrates. Rrezikun për zhdukjen e sendit e ka debitori. Kur në një kontrate të dyanshme detyruese ekzekutimi i detyrës së njërës palë kontraktuese bëhet i pamundshëm për shkak të shkatërrimit të

E Drejta e Detyrimeve

Page 29

sendit nga fuqia madhore,atëherë as pala tjetër kontraktuese nuk do të jetë e detyruar që ta ekzekutojë detyrën e vet dhe kontrata nuk do të ekzistojë më. Kushtet e shuarjes së kontrates në këtë rast - që një kontrate e dyanshme detyruese të shuhet për shkak të zhdukjes së lëndës së saj, duhet të plotësohen këto kushte: 1; Që kontrata të jetë e dyanshme me shpërblim; 2. Që lënda e kontrates së dyanshme detyruese të jetë send individualisht i caktuar (res in specie); 3. Që sendi të jetë zhdukur nën ndikimin e fuqisë madhore - vis maior. Nëse shkatërrimi i lëndës është bërë me fajin e debitorit, kontrata nuk shuhet.Shuarja e kontrates për shkak të zhdukjes se lëndës ka efekt retroaktiv, pra krijon efekte prej fillimit të lidhjes se kontrates. Shuarja e kontrates me vdekjen e palës kontraktuese Është rregull e përgjithshme që kur vdes pala kontraktuese, kontrata nuk shuhet por kalon mbi trashëgimtarët e tij universal. Në të drejtën kontraktore bëhet përjashtim në dy raste: 1. Kontrata do të shuhet kur vdes pala kontraktuese nëse është lidhur duke pasur parasysh cilësitë e veçanta personale të pales kontraktuese, pra kur është lidhur kontrata intuita personae; dhe 2. Nëse palët kontraktuese janë marrë vesh që ndjekja e njërës palë do të shkaktojë shuarjen e saj. Kontratat që shuhen kur vdes pala kontraktuese janë: ajo mbi veprën, autorizimin, dhe kontrata mbi ortakërinë. Kur kontrata shuhet për arsye të vdekjes së palës kontraktuese, kontrata ka efekt në të ardhmen, ex nunc. Në rast se gjatë jetës së njërës palë kontraktuese është kryer një punë, kurse pala nuk ka marrë për këtë shpërblim, trashëgimtarët e tij do të kenë tëdrejtë të kërkojnë atë shpërblim. Anulimi i kontratës Anulimi i kontrates shkakton pamundësinë që kontrata të krijojë efekte juridike.Kontrata anulohet kur cenohet interesi i përgjithshëm shoqëror, ose ndonjë interes individual. Varësisht nga arsyet se çka cenohet, ekzistojnë dy lloje të pavlefshmërisë: ajo absolute e kontratave dhe ajo relative. Kontratat absolutisht të pavlefshme - janë ato të cilat janë në kundërshtimme dispozitat ligjore, imperative, me normat e moralit dhe me normat e dokeve të mira. Kontrata është absolutisht e pavlefshme nëse e ka lëndën të ndaluar, kur është caktuar afati më i gjatë ose më i shkurtë i parashkrimit, kur lidhet kontrata me fajde dhe kur ndërmarrja ekonomike krijon dhe shfrytëzon pozitën monopoliste në treg. Anulimin e këtyre kontratave mund ta bëjnë organet përkatëse sipas detyrës zyrtare ose subjektët e interesuara (në radhë të pare pala kontraktuese e ndërgjegjshme, trashëgimtarët universal dhe ata singulartë tij). Konversioni i këtyre kontratave - nëse një kontrate e pavlefshme i plotëson kushtet për një kontrate tjetër të vlefshme, kjo quhet konversion. Për konversionin e kontratave të pavlefshme palët duhet të mos kenë ditur për pavlerësinë e saj. Kjo kontrate e lidhur duhet ti plotësojë kushtet për lidhjen e kontrates tjetë të plotëfuqishme. Me kontrate tjetër palët duhet të realizojnë të njëjtin qëllim që do

E Drejta e Detyrimeve

Page 30

ta realizonin me kontraten e parë. Pasojat juridike të këtyre kontratave - janë se kontratat konsiderohet sikur të mos ishte lidhur fare, dmth kaefekt retroaktiv, kthehet gjendja e mëparshme. Vendimi gjyqësor për këtokontr ka karater deklarativ. Kontr atat relativisht të pavlefshme - janë ato me anën e të cilave cenohen interesat individuale të palës kontraktuese. Kontrata është relativisht e pavlefshme kur lidhet nga personi i mitur me aftësi të kufizuar punuese: pa lejen e prindit ose të kujdestarit, me lajthim, me mashtrim, kur lidhet kontrate fiktive. Anulimin e këtyre kontratave mund ta kërkojnë pala e dëmtuar, trashëgimtarët e saj dhe personi i tretë që ka interes të shpallet kontrata epavlefshme. Vendimi gjyqësor për këto kontrata ka karakter konstituiv. Konvalidimi i këtyre kontratave - konvalidim është fuqizimi i kontrates, që gjens hprehje vetëm për kontratat relativisht të pavlefshme. Efektet e konvalidimit shprehen në atë që kontrata relativisht e pavlefshme bëhet e vlefshme. Efektet e konvalidimit janë retroaktive dhe rrjedhin prej fillimit të krijimit të kontrates së fuqizuar. Pasojat juridike të anulimit dhe shuarja e të drejtave - anulimi i kontratave relativisht të pavlefshme shkakton pasoja juridike të caktuar që shprehen: kthimi në gjendje të mëparshme dhe shpërblimi i dëmit. Anulimi i këtyre kontratave shkakton efekt retroaktiv, ex tunc. Afati për anulim është 1 vit,prej ditës kur pala e dëmtuar e ka kuptuar shkakun e pavlefshmërisë relative të kontrates, përkatësisht pas shuarjes së anulimit. Ky afat është subjektiv brenda të cilit mund të anulohet kjo kontrate. Kjo e drejtë shuhet në çdo rast nëse kalon afati prej 3 vjetesh. Zgjidhja e kontrates për shkak të mosekzekutimit Nocioni - është mënyrë e shuarjes së kontrates së plotëfuqishme për shkak të mosekzekutimit me faj të njërës palë kontraktuese. Kushtet për zgjidhjen e kontr për shkak të mosekzekutimit - janë: që të ekzistojë kontrata me shpërblim, që kontrata të mos jetë ekzekutuar pjesërisht, as tërësisht, që debitori të jetë fajtor për mos ekzekutimin e kontrates, dhe që kreditori të caktojë afatin plotësues. Kontrata për mosekzekutim zgjidhet nga gjykata, prandaj vendimi i saj është me karater konstituiv. Me zgjidhjen e kontrates për shkak të mosekzekutimit kontrates shuhet dhe konsiderohet se fare nuk ka qenë e lidhur. Zgjidhja e kontrates ka efekt retroaktiv, ex tunc. Në disa ka efekt në të ardhmen, ex nunc, psh të kontratat me prestime të përhershme (ajo e qirasë, sigurimit, etj.). Zgjidhja e kontrates për mosekzekutim nuk kaefekt ndaj personit të tretë. SHKAKTIMI I DËMIT SI BURIM I DETYRIMEVE Përgjegjësia deliktore civile Kur dëmi i shkaktohet të dëmtuarit, krijohet përgjegjësia - detyra e dëmtuesit për shpërblimin e dëmit. Në kuptimin e gjërë, përgjegjësia për dëmin dmth,detyrim i shpërblimit të dëmit që i është shkaktuar tjetrit. Përgjegjësia përdëmshpërblim quhet edhe përgjegjësi deliktore - civile. Në kuptimin e ngushtë, përgjegjësia deliktore - civile është kur i shkaktohet dëm tjetrit me veprimin kundërligjor dhe me fajin e dëmtuesit. Përgjegjësia për dëmin paraqitet si pasojë e dëmit të shkaktuar. Përgjegjës mund të jetë subjekti si shkaktues i dëmit, ose ndonjë subjekt tjetër, që është në marrëdhënie të veçantë

E Drejta e Detyrimeve

Page 31

me shkaktuesin e dëmit, në rend të parë, poseduesi i sendit të rrezikshëm ose organizuesi i aktivitetit të rrezikshëm. Përgjegjësia e këtyre subjekteve është përgjegjësi juridike, sepse ajo është e rregulluar me norma juridke të se drejtës objektive. Në përgjegjësinë juridike civile ekziston rregulla juridike e përgjithshme, që çdo subjekt duhet të përmbahet nga veprimet që mund ti shkaktojnë dëm tjetrit. Në të gjitha rendet juridike të shteteve në botë, ndalohet që tjetrit ti shkaktohet dëm. Janë të njohura dy lloj të përgjegjësisë juridike civile: përgjegjësia deliktore civile, në të cilën dëmi është pasojë e veprimit deliktor; dhe përgjegjësia juridike kontraktore,në të cilën dëmi shkaktohet nga cenimi i kontratës. Në detyrimet e krijuara nga shkaktimi i dëmit ekzistojnë dy subjektë: dëmtuesi që është debitor, dhe idëmtuari që është kreditor. Shkaqet e shkaktimit të dëmit Si shkaqe të shkaktimit të dëmit mund të paraqiten: sjellja e njerëzve (e bëjnë personat fizikë dhe juridik me veprim aktiv ose pasiv); sendet (nga helmet, eksplodimi i gazrave, rryma elektrike, etj.); veprimet e rrezikshme(dëmi i shkaktuar në xehërore, në trafik, në ndërtimtari, etj.); dhe ngjarjet (natyrore: rrufeja, stuhia, vërshimet, termetet, etj.). Delikt, quhet dëmi qëshkaktohet me qëllim, kurse kuazidelikti, është ai veprim në të cilin dëmi është shkaktuar nga pakujdesia. Përgjegjësia deliktore dhe përgjegjësia kontraktore Përgjegjësia deliktore civile paraqitet si rrjedhojë e detyrës së përgjithshme ligjore që askujt të mos i shkaktohet dëmi. Në përgjegjësinë kontraktore,debitori e ka cenuar detyrën e vet që buron nga kontrata e lidhur, sepse ai fare nuk e ekzekuton detyrën e vet, ose vonohet, ose nuk e ekzekuton si duhet,prandaj për debitorin krijohet detyra e dëmshpërblimit të kreditorit. Të dy këto përgjegjësi bartin detyrën e dëmshpërblimit, mirëpo, ka edhe dallime të dukshme: përgjegjësinë deliktore e krijon fakti i shkaktimit të deliktit, kurse përgjegjësia kontraktore ekziston me vetë faktin e cenimit të kontrates për mosekzekutim të saj; në përgjegjësinë deliktore dëmtuesi përgjigjet sipas fajit, përveç në rastet kur dëmi shkaktohet nga sendet e rrezikshme ose nga veprimtaria e rrezikshme, kurse në përgjegjësinë kontraktore, cenuesi i kontrates përgjigjet sipas fajit të supozuar; rregullat e përgjegjësisë deliktore janë imperative dhe nuk mund të përjashtohen, por duhet të zbatohen ashtu si janë paraprë me ligj, kurse rregullat e përgjegjësisë kontraktore janë dispozitive, për arsye se palët kontraktuese këto regulla me anë të kontes rmund ti përjashtojnë, ti kufizojnë ose ti zgjërojnë; në përgjegjësinë deliktore detyrimi kryesor është shpërblimi i dëmit, kurse në përgjegjësinë kontraktore,debitori në rast të cenimit të detyrimit të vet, duhet të përmbushë kontraten dhe të shpërblejë dëmin; në përgjegjësinë deliktore mund të përgjigjet shkaktuesi i dëmit, ndihmësi, shtytësi, pronari, poseduesi dhe organizuesi i veprimtarisë së rrezikshme, kurse në përgjegjësinë kontraktore përgjigjet vetëm pala kontraktuese dhe trashëgimtarët e saj (nëse kontrata nuk është intuita personae); të përgjegjësia deliktore afati i parashkrimit është 3 vjet dhe fillontë rrjedh prej çastit kur i dëmtuari merr vesh për dëmin e shkaktuar të dëmtuesit, e ky afat nuk mund të jetë më i gjatë se 5 vjet. Përgjegjësia deliktore dhe penale Me një veprim të njëjtë të palejueshëm mund të shkaktohet delikti civil dhe vepra penale (psh, vjedhja e veturës) ose mund të ekziston vepra penale e nuk ekziston

E Drejta e Detyrimeve

Page 32

delikti (psh, tentimi i vjedhjes). Ndërmjet këtyre përgjegjësive ekzistojnë dallime të konsiderueshme: vepra penale është vepër e rrezikshme shoqërore, kurse përgjegjësia deliktore civile është rrezikshmëri më e vogël; në përgjegjësinë penale vlen parimi “nullum crimen sine lege, nulla poenasine lege” - vepra penale duhet të parashihet me ligjin penal dhe duhet të parashihet dënimi i caktuar për të, kurse në përgjegjësinë deliktore civile delikti nuk është i numëruar në mënyrë taksative, por kryesore këtu është që dëmi të jetë shkaktuar nga veprimi i palejuar, i kundërligjshëm; sanksioni i përgjegjësisë penale është personal, kurse sanksioni i përgjegjësisë deliktore është pasuror; në përgjegjësinë penale, përgjegjësia mund të ekzistojë edhe për tentim, kurse në përgjegjësinë deliktore jo; lartësia e dënimit me para me përgjegjësinë penale parashihet sipas ligjit, kurse në përgjegjësinë deliktoreg jykata e cakton shpërblimin me para duke pasur parasysh rrethanat e caktuara; rregullat e parashkrimit në përgjegjësinë penale janë me afat më të gjatë se rregullat e përgjegjësisë deliktore civile; gjykata civile është e lidhur me vendimin e gjykatës penale; për vepër penale kryesi dënohet me burgim, me vdekje dhe me dënim me para (nëse vdes i dënuari ky dënim nuk mundtë trashëgohet), kurse të përgjegjësia deliktore civile nuk paraqitet kjo siutatë. KUSHTET E PËRGJEGJËSISË PËR DËMIN E SHKAKTUAR Që të ekzistojë përgjegjësia deliktore civile për dëmin e shkaktuar, duhet të plotësohen këto kushte: të shkaktohet dëmi; dëmi të jetë shkaktuar me veprimin e kundërligjshëm; të ekzistojë faji i dëmtuesit; të ekzistojë aftësia deliktore; të ekzistojë lidhja kauzale ndërmjet veprimit të kundërligjshem dhe dëmit. Këto kushte duhet të ekzistojnë për përgjegjësinë subjektive, kurse në përgjegjësinë objektive (përgjegjësia për sendet dhe veprimtaritë e rrezikshme) faji nuk merret parasysh, kurse në përgjegjësinë për të tjerët, ka raste kur faji supozohet dhe ka karakter absolut, ose kur faji nuk merret parasysh fare. Dëmi Kuptimi - dëmi paraqet një ndër kushtet e përgjithshme dhe më të rëndësishme të përgjegjësisë deliktore civile. Dëmi në kuptimin e ngushtë katë bëj me çdo cenim të pasurisë, me çdo humbje të pasurisë, kurse në kuptimin e gjërë, dëmi paraqet cenimin e pasurisë së ndonjë subjekti, cenimin e të drejtave ose personalitetin e tij. Sipas LMD përcakton kuptimin e dëmit –si zvogëlim i pasurisë së dikujt (dëmi i vërtetë) dhe pengim i rritjes së pasurisë(fitimi i humbur), si dhe kur tjetrit i shkaktohet dhëmbje fizike, psikike ose frikë (dëmi jomaterial). Dëmi mund të shkaktojë pasoja si në pasuri ashtu edhe në personalitetin e të dëmtuarit. Në kuptimin ekonomik, dëmi është humbje e pasurisë, kurse në kuptimin juridik, dëmi është humbje të mirave të cilat juridikisht janë të mbrojtura. Llojet - varësisht se çka është dëmtuar dallohen dëmi material (cenohet pasuria e të dëmtuarit) dhe ai jomaterial - moral (cenohen të mirat personale të të dëmtuarit). Dëmi material (i pasurisë) -është cenimi i vlerave materiale të ndonjë subjekti, ku hyjnë dëmi i shkaktuar i sendeve të ndonjë objekti, kur merret,dëmtohet, ose asgjësohet sendi. Dëmi material në sende manifestohet

E Drejta e Detyrimeve

Page 33

duke mos e bërë të mundshme ose duke e vështirësuar përdorimin dhe shfrytëzimin e sendit. Dëmi material ekziston edhe në rastin e cenimit të integritetit fizik të ndonjë njeriut, lëndimi trupor, dëmtimi i shëndetit që ka shkaktuar shpenzime për shërim, humbjen e të ardhurave personale të të dëmtuarit, etj. Llojet e dëmit material janë: 1. Dëmi i vërtetë (damnumemergens) - është zvogëlimi i pasurisë ekzistuese të subjektit të dëmtuar,psh, kur dëmtuesi e then dritarën, etj.; 2. Fitimi i munguar (lucrum cessans) -është kur i dëmtuari pengohet që ta rrisë pasurinë, dmth sikur të mos ndodhte ngjarja, subjekti do ta rriste pasurinë në të ardhmen, psh, kur vozitësit të taksit i është djegur vetura, etj.; 3. Dëmi abstrakt - është lloj idëmit material që caktohet në mënyrë abstrakte, duke mos marrë parasysh dëmin konkret, duke e caktuar në mënyrë paushalle ose me përqindje; 4.Dëmi konkret - vërtetohet dhe llogaritet sipas rregullave konkrete, të cilat ekzistojnë në rastin konkret të dëmit të shkaktuar. Është shprehja në të holla,e caktuar në mbështetje të vlerës në treg të sendit të dëmtuar; 5. Dëmi - drejtpërdrejtë - është dëm në të cilin është cenuar ndonjë vlerë juridike e të dëmtuarit, psh, në dëmtimin e shëndetit dëmi i drejtpërdrejtë përfshin: shpenzimet e mjekimit, shërbimet e ndryshme lidhur me shërim, kurse nëse dëmi u është shkaktuar sendeve të të dëmtuarit, si dëm i drejtpërdrejtë konsiderohen shpenzimet lidhur me riparimin e sendit të dëmtuar; dhe 6.Dëmi i tërthortë - është ai dëm, i cili e godet pasurinë e të dëmtuarit në tërësi,në mënyrë të tërthortë si pasojë e veprimeve kundër juridike të dëmtuesit. Ky lloj dëmi material është kur paraqitet fitimi i humbur nga shkatërrimi i sendit,kurse në dëmtimin e shëndetit do të jetë me humbjen e të ardhurave personale që janë pasojë e dëmtimit të shëndetit. Dëmi moral (jo material) - ekziston kur të dëmtuarit i shkaktohet dhembje fizike, vuajtje psikike dhe frikë. Dëmi moral cenon të mirat personale të të dëmtuarit: dinjitetin, autoritetin, prishjen e qetësisë personale dhe familjare,cenimin e lirisë, shkaktimin e dhembjes fizike, psikike, frikës, cenimit të nderit, etj. Ky dëm shkaktohet pavarësisht nga dëmi material, por më së shpeshti paraqitet bashkë me dëmin material, psh, lëndimi trupor, shëmtimi,etj. Aftësia deliktore Është kusht i përgjithshëm i përgjegjësisë deliktore, është aftësia e një subjekti që ti kuptojë veprimet e veta. Për personat fizikë aftësia e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar varet prej moshës dhe zhvillimit mendor të tij. Sipas LMD i mituri deri në moshën 7 vjeç nuk përgjigjet për dëmin e shkaktuar, i mituri deri në moshën 14 vjeç nuk përgjigjet për dëmin eshkaktuar, përveç nëse vërtetohet se gjatë shkaktimit të dëmit ka qenë i aftë për gjykim, kurse i mituri mbi moshën 14 vjeç përgjigjet sipas rregullave të përgjithshme të përgjegjësisë. Edhe personat që nuk janë të aftë për gjykim për shkak të ngecjes se zhvillimit mendor ose sëmundjes psikike, nukpërgjigjen për dëmin e shkaktuar. Personi juridik përgjigjet për organet e veta nëse ata, në veprimet e palejueshme, u shkaktojnë dëm personave të tretë. Lidhja kauzale

E Drejta e Detyrimeve

Page 34

Nocioni - lidhja kauzale ekziston midis veprimit të kundërligjshëm dhe dëmit të shkaktuar. Lidhja kauzale është një kategori objektive, sepse këtu nuk kërkohet ekzistimi dhe vërtetimi i fajit. Lidhja kauzale ekziston, psh, kur pronari i lokalit afarist para lokalit të vet nuk e largon borën, akullin dhe kalimtarët e rastit duke kaluar lëndohen. Teorit ë juridike mbi lidhjen kauzale - janë: 1. Teoria e kushtit - veprimi i dëmshëm paraqet njërin prej shkaqeve të dëmit pa të cilin nuk do të shkaktoheshin pasojat dëmtuese, psh, nëse një subjekt pengon subjektin tjetër të udhëtojë me aeroplan dhe ai udhëton me aeroplanin tjetër në kohë tjetër dhe në të pëson fatkeqësi, sipas kësaj teorie ka për tu përgjegjur subjekti i cili e ka penguar të dëmtuarin të udhëtojë.Dmth, kjo teori, si ngjarje merr një zingjirë të pandërprerë, si radhitje e thjeshtë e ngjarjeve në kohë, por duke e lënë pa e shqyrtuar ligjshmërinë ecaktimit të tyre; 2. Teoria e kauzalitetit të drejtpërdrejtë - sipas kësaj çdo kusht nuk është shkak i dëmit, por vetëm ai i cili është i drejtpërdrejtë, psh, për lëndimin trupor që pëson udhëtari në fatëkeqësinë e trafikut hekurudhor do tëpërgjigjet organizata hekururdhore, e jo subjekti që e ka penguar udhëtarin në trenin e parë; 3. Teoria e kauzalitetit adekuat - sipas kësaj merret si shkak i dëmit vetëm ajo ngjarje, ai veprim që është adekuat me dëmin, psh, subjekti që e ka penguar tjetrin të udhëtojë me aeroplanin e parë do të përgjigjet për dëmin, të cilin e ka pësuar për shkak të vonimit, e jo për shkak të lëndimit trupor të shkaktuar në fatkeqësinë e trafikut. Kjo teori është pranuar në LMD. Veprimi i kundërligjshëm Nocioni - është ai veprim njerëzor me anë të të cilit cenohet ndonjë normë juridike, ose ndonjë normë e moralit njerëzor. Veprimi i kundërligjshëm nënkupton shkeljen, cenimin e së drejtës së huaj subjektive, psh, kur vozitësi vozit me shpejtësi të palejuar e shkel ndonjë kalimtar duke i shkaktuar lëndime trupore, veprimi i tij është i kundërligjshëm dhe krijon detyrën e shpërblimit, mirëpo kur vozitësi vozit me shpejtësi të palejuar, por nuk shkakton asnjë lëndim të kalimtarëve, edhe pse veprimi i tij është i kundërligjshëm nuk cenohet asnjë e drejtë e huaj subjektive, por bën kundërvajtje në trafik. Teoritë juridike mbi veprat e kundërligjshme - veprimi i kundërligjshëm mund të shkaktohet: me veprimin aktiv të dëmtuesit, psh, kur dëmtuesi do ti shkaktonte lëndim trupor subjektit të dëmtuar; me veprimin pasiv, psh, kurndërruesi i binarëve harron të bëj ndërrimin e binarëve dhe ndodhë ndeshja e trenave. Ekzistojnë tri teori lidhur me nocionin e veprimit të kundërligjshëm: 1. Teoria objektive (veprim i kundërligjshëm është ai veprim i cili është në kundërshtim me normat juridike dhe cenohet interesi i përgjishëm shoqëror), 2. Teoria subjektive (veprim i kundërligjshem është ai veprim, që cenon interesin individual të subjektit të dëmtuar, sepse dëmtuesi është fajtor për dmëin që i është shkaktuar të dëmtuarit), dhe 3. Teoria objektive-subjektive (verpim i kundërligjshem ekziston si kur cenohet interesi individual ashtu edhe ai shoqëror). Përjashtimi i veprimit antijuridik - i kundrligjshëm- disa veprime njerëzore nuk kanë karakter kundërligjor, dhe dëmtuesi nuk përgjigjet për to,ato raste janë: dëmi i shaktuar duke kryer të drejtën, dëmi i shkaktuar me pranimin e E Drejta e Detyrimeve

Page 35

të dëmtuarit, dëmi i shkaktuar në mbrojtje të nevojshme, dëmi ishkaktuar në nevojën ekstreme, dëmi i shkaktuar duke kryer detyrën zyrtare,dhe dëmi i shkaktuar në vetëndihmën e lejuar. Këto raste duhet të jenë:reale, objektive dhe të vërtetuara. Dëmi i shkaktuar duke kryer të drejtën e vet - nëse një subjekt i shkakton dëm tjetrit duke kryer të drejtat e veta në kuadër të autorizimeve dhe suazave të ligjit, nuk do të konsiderohet veprim i kundërligjshëm. Autorizimet që i ka subjekti nuk duhet të shndërrohen në keqpërdorim të të drejtave, sepse keqpërdorimi nuk liron nga përgjegjësia deliktore civile. Lidhur me natyrën juridike të keqpërdorimit të të drejtave ekzistojnë tri teori: 1. Teoria objektive - keqpërdorimi i së drejtës ekziston kur e drejta realizohet kundër qëllimit të vet, për të cilin është ndërmarrë; 2. Teoria subjektive - keqpërdorimi i së drejtës ekziston kur dikush realizon të drejtën me qëllim që tjetrit ti shkaktojë dëm; 3. Teoria objektive-subjektive - keqpërdorimi i të drejtave ekziston kur e drejta realizohet me qëllim që tjetrit ti shaktohet dëmi dhe kur e drejta realizohet kundër qëllimit për të cilin është ndërmarrë. Dëmi i shkaktuar duke kryer detyrën zyrtare - në këtë rast dëmtuesi nuk përgjigjet për dëmin e tillë nëse vërtetohet se nuk janë tejkaluar kufijtë e autorizimeve të tij, psh, kur rrënohet objekti ndërtimor i palës që ka bërë ndërtimin pa lejen e organit kompetent, ose kur zjarrfikësit duke shuar zjarrin shkaktojnë dëm, etj. Dëmi i shkaktuar në mbrojtje të nevojshme - në këtë rast nuk ka veprim kundërligjor. Mbrojtja e nevojshme paraqet kundërshtimin e sulmit të kundërligjshëm nga vetvetja, ose nga një subjekt tjetër. Subjekti i cili gjatë mbrojtjes së nevojshme shkakton dëm, sulmuesi nuk është i detyruar ta shpërblejë atë, përveç në rast të tejkalimit të mbrojtjes së nevojshme. Kemi shembullin, kur vozitësi i automobolit për të evituar ndeshjen që do të shkaktohej me fajjin e vozitësit tjetër, del në anën tjetër të rrugës dhe e lëndon kalimtarin e rastit, këtu për dëmin do të përgjigjet vozitësi që shkaktoj rrezikun e ndeshjes. Dëmi i shkaktuar në mbrojtje të nevojës ekstreme - nevojë ekstreme është gjendja që ekziston kur dikush i shkakton dëm vetvetës ose tjetrit, duke e menjanuar rrezikun që i kanoset drejtpërdrejtë. Për dëmin e tillë dëmtuesi nuk përgjigjet. Subjekti që ka vepruar nga nevoja ekstreme, nëse ka pësuar dëm, ka të drejtë që nga subjekti të cilit ia ka mënjanuar rrezikun të kërkojë shpërblimin e dëmit që ka pësuar. Dëmi i shkaktuar në vetëndihmën e lejuar - vetëndihma është mbrojtje ose realizim i të drejtave subjektive me forcen vetanake pa ndihmën e organeve të pushtetit publik. Kjo mënyrë paraqitet kur ekziston rreziku, ngadalshmëria e mbrojtjes gjyqësore. Dëmi i shkaktuar me pranimin e të dëmtuarit - kur dëmi shkaktohet me pëlqimin e të dëmtuarit, nuk ka veprim të paligjshëm. Pëlqimin duhet ta jep personi i aftë për punë dhe para se të ndërmerret veprimi i dëmshëm, por pëlqimi

E Drejta e Detyrimeve

Page 36

nuk duhet të jetë në kundërshtim me normat imperative dhe të moralit shoqëror, psh rasti i pranimit të të dëmtuarit janë intervenimet e mjekut, kur i dëmtuari pranon intervenimin kirurgjik. Faji Nocioni - faji është kusht i përgjegjësisë deliktore civile, e në veçanti i përgjegjësisë subjektive. Në disa raste të përgjegjësisë për të tjerët, faji mund të paraqitet si kusht i përgjegjësisë. Faji është kategori subjektive. Me anë të fajit vërtetohet marrëdhënia e shkaktuesit të dëmit ndaj veprimit tëkundërligjshëm dhe ndaj dëmit si pasojë e tij. Nëse ekziston veprimi ikundërligjshëm dhe dëmi, por nuk ekziston faji i ndonjë subjekti, ky nuk do tëpërgjigjet për fajin e shkaktuar. Sipas LMD faji ekziston “kur dëmtuesi e ka shkaktuar dëmin me qëllim apo nga pakujdesia”. Shkalla e fajit - sipas peshës se fajit, dëmi mund të jetë i shkaktuar: me dashje (dolus) dhe nga pakujdesia (culpa). Dashja (dolus) - është shkalla më e rëndë e fajit, që paraqitet kur dëmtuesi me qëllim i shkakton dëm tjetrit. Këtu dëmtuesi dëshiron dhe di pasojat e dëmshme të veprimit ose mosveprimit të vet. Dashja mund të jetë e drejtpërdrejtë kur dëmtuesi me qëllim ka ndërmarrë sjellje të dëmshme dhe ka dashur që nga ky veprim të shkaktohet pasoja; dhe Dashja mund të jetë eventuale - është nëse vullneti i dëmtuesit nuk do të drejtohej në të, por prapë se prapë ka lejuar që ti shkaktohet dëm subjektit tjetër. Nëse shkaktohet dëmi me dashje, detyra e dëmshpërblimit të dëmtuesit do të përfshinte shpërblimin e dëmit në tërësi (dëmin e vërtetë dhe fitimin e humbur). Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me dashje nuk mund të përjashtohet. Pakujdesia (culpa) - është shkallë e fajit që prezumon një sjellje të parregullt të dëmtuesit. Pakujdesia përcaktohet në mënyrë abstrakte në mbështetje të standardeve të sjelljeve të njerëzve, si: sjellja e njeriut mesatar si ekonomist i mirë, si shtëpiak i mirë, etj. Format e pakujdesisë janë: Pakujdesia e rëndë(culpa lata) - është forma më e rëndë e pakujdesisë në shkallëzimin e fajit, e cila barazohet me dashjen. Në këtë rast dëmtuesi e shkakton dëmin duke cenuar kujdesin e rëndomtë, psh, nëse vozitësi e ka vozitur automjetin me shpejtësi të madhe dhe i dehur, etj.; Pakujdesia e rëndomtë (culpa levis) - është kur dëmtuesi me veprimin e vet nuk ka pasur kujdes të duhur, siç do të kishte njeriu i kujdesshëm. Këtu dallojmë: pakujdesin e vetëdijshme, të pavetëdijshme, culpa lata in abstracto, culpa lata in concreto. PËRJASHTIMI I PËRGJEGJËSISË PËR DËMIN E SHKAKTUAR Në rastet e përjashtimit të përgjegjësisë për dëmin hyjnë: 1. fuqia madhore; 2. faji i të dëmtuarit; 3. faji i personit të tretë. Fuqia madhore (vis maior) Nocioni dhe karakteristikat - fuqia madhore është një prej rasteve të lirimit nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar, është ngjarje e jashtme që nuk është paraparë, ose që nuk mund të parashihet saktësisht se kur do të

E Drejta e Detyrimeve

Page 37

ndodhë dhe që nuk mund të përballohet ose të shmanget. Në doktrinën juridike lidhur me nocionin janë paraqitur tri teori: 1. Teoria objektive – fuqia madhore paraqet ngjarjen e jashtme, të paparaparë dhe të pa shmangshme, e cila është shkaktuar pavarësisht nga vullneti i ndonjë personi; 2. Teoria subjektive – fuqia madhore paraqet ngjarjen, se cilës nuk mund ti shmangemi përkundër kujdesit të duhur; 3. Teoria objektive-subjektive – fuqia madhore ekziston kur shkaktohet nga ngjarja e cila gjendet jashtë sendit të shkaktuar,si dhe nëse kjo ngjarje është e paparaparë dhe e pashmangshme. Në LMDekziston kjo teori. Karakteristikat më të rëndësishme të fuqisë madhore janë: ngjarja duhet të jetë e paparaparë, të mos këtë mundësi të pengohet, të menjanohet ose tëshmanget dhe ngjarja duhet të jetë e jashtme. Rasti (casus) Rasti në të drejtën e detyrimeve paraqet mungesen e sjelljes së fajshme gjatë kryerjes së veprimit deliktor. Rasti shkaktohet pavarësisht nga vullneti i subjekteve i cili mund të parashihet ose të evitohet. Në rast nuk ka faj dëmtuesi. Dëmtimi i rastësishëm i bie atij personi, pasuria e të cilit është dëmtuar ose integriteti i të cilit është cënuar “rasti dëmton të zotin, rastiështë zero prestim casum sentit dominus, casus a nula praestatur”.Ekzistimin e rastit duhet ta provojë dëmtuesi nëse provon të lirohet nga përgjegjësia. Dëmi i shkaktuar nga personi i tretë Nëse dëmi i shkaktuar rrjedhë nga personi i tretë, ai do të jetë përgjegjës për dëmin. Personi i tretë është në marrëdhënie juridike me personin përgjegjës,psh, në rast se në rrugë nuk ndriqohet gropa e hapur nga ndërmarrja e caktuar dhe nga kjo shkaktohet dëmi, ose nga autobusi e hedhë cigaren udhëtari dhe në këtë rast shkaktohet zjarri, këtu personi përgjegjës duhet të vërtetojë se personi i tretë e ka shkaktuar dëmin fshehurazi dhe se ai nuk përgjigjet për dëmin e shkaktuar. BAZA E PËRGJEGJËSISË DELIKTORE CIVILE Baza e përgjegjësisë paraqet arsyen për të cilën përgjigjet dikush për dëmin e shkaktuar,e arsyet e përgjegjësisë për atë dëm janë: faji dhe rreziku i krijuar.Llojet e përgjegjësisë deliktore janë: 1.Përgjegjësia subjektive; 2.Përgjegjësia objektive; dhe 3.Përgjegjësia për të tjerët. Përgjegjësia subjektive Përgjegjësia subjektive për dëmin e shkaktuar është lloj i përgjegjësisë juridike civile, në të cilën personi përgjegjës përgjigjet për dëmin që e ka shkaktuar me veprimin etij deliktor dhe ai është fajtor për dëmin e shkaktuar, e që quhet përgjegjë sisipas fajit. Subjekti që i shkakton dëm tjetrit, është i detyruar ta shpërblejë atë, nëse nuk mund ta vërtetojë së dëmi nuk është shkaktuar me fajin e tij. Përgjegjësia objektive (përgjegjësia për sendet dhe veprimtaritë errezikshme) Nocioni - përgjegjësia për dëmin e shkaktuar është ai lloj i përgjegjësisë deliktore civile që mbështetet në faktin e shkaktimit të dëmit nga sendet E Drejta e Detyrimeve

Page 38

errezikshme, a veprimtaritë e rrezikshme,e që ndryshe quhet përgjegjësia pa faj, apo përgjegjësi për sendet e rrezikshme, dhe veprimtarit e rrezikshme, si përgjegjësi kauzale ose përgjegjësi që mbështetet në parimin e kauzalitetit. Subjekti përgjegjës - nëse dëmi shkaktohet nga sendi i rrezikshëm, përgjigjet pronari i atij sendi, kurse për dëmin e shkaktuar nga veprimtaria e rrezikshme, përgjigjet subjekti që merret me veprimtari të rrezikshme. Baza e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme - në përgjegjësinë për dëmin nga sendet e rrezikshme bazë e përgjegjësisë nuk është faji, por përgjegjësia është pa faj. Prandaj edhe quhet përgjegjësi objektive. Për bazën e kësaj përgjegjësie ka mendimet e ndryshme. Një mendim i vjetër bazën e kësaj përgjegjësie e mbështet në idenë e kauzalitetit,ku pronari i sendit të rrezikshëm duhet të përgjigjet për çdo dëm që ka lidhje kauzale me sendin e rrezikshëm. Në teorinë franceze përfaqësohet ideja errezikut, ku rreziku kuptohet si rrezik i dobisë ekonomike, sepse ai subjekt që e përdorë sendin e rrezikshëm, me të realizon fitim ekonomik. Mendimi i tretë paraqitet në terinë gjermane, ku baza e përgjegjësisë objektive mbështetet në idenë e interesit, ku çdo subjekt është i detyruar të shpërblejë dëmin, të cilin ia ka shkaktuar tjetrit duke realizuar ndonjë interes të vetin, e me të duke e kanosur interesin e të tjerëve. Mendohet që bazën e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme duhet mbështetur në rrezikun e krijuar, sepse pronari i sendeve të rrezikshme i ka dobitë e veta nga përdorimi i atyre sendeve. Argumentet kryesore për përgjegjësinë objektive janë se kjo përgjegjësi është pa faj, spse për dëmin e shkaktuar dëmtuesi përgjigjet pa u vërtetuar se a është fajtor. Rastet e veçanta të përgjegjësisë për sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e rrezikshme - LMD parasheh këto raste përgjegjësia për dëmin e shkaktuar: 1.Në organizatat industriale dhe në vendndërtime; 2. Në trafik; 3. Nga rrëzimi, hedhja, derdhja nga ndërtesa; 4. Nga godina; 5. Dëmi nga kafshët; 6. Me mjetin motorik në lëvizje; 7. Përgjegjësia e prodhuesit të sendit me mungesa; 8.Me akte terroriste, me demonstrata ose manifestime; 9. Përgjegjësia e organizuesit të manifestimit; 10.Për dëmin për shkak të mosofrimit të ndihmës së nevojshme; 11.Përgjegjësia përkitazi me detyrën për lidhjen e kontrates; dhe 12.Përgjegjësia për dëmin përkitazi me kryerjen e punëve me interes të përgjithshëm. Përgjegjësia për dëmin të shkaktuar në organizatat industriale dhe në vendndërtime - në kushtet e jetës bashkëkohore, një numër i madh dëmesh shkoktohen në organizatat industriale, në vendndërtime, në xehërore, në fabrika, etj. Këto organizata industriale dhe të ndërtimtarisë merren me veprimtari të rrezikshme, e cila mund tu shkaktojë dëme vetë organizatës industriale, punëtorëve të saj dhe personave të tretë. Këto organizata përgjigjen sipas bazës së përgjegjësisë objektive. Përgjegjësia për dëmin të shkaktuar ne

E Drejta e Detyrimeve

Page 39

trafik - trafiku publik organizohet si trafik automobilistik, ajror, ujor, dhe hekurudhor. Për dëmin që pësojnë udhëtarët dhe personat e tretë në trafik publik ekziston sigurimi i detyrueshëm, kështu që subjektit të dëmtuar i është lehtësuar rruga e realizimit të shpërblimit të dëmit, në bazë të sigurimit ose sipas bazës së përgjegjësisë për dëmin nga sendet e rrezikshme, por jo edhe ti kumulojë. Përgjegjësia për dmëin të shkaktuar nga rrëzimi, hedhja, derdhja nga ndërtesat - dëmi shkaktohet kur bie saksia nga ballkoni dhe e lëndon ndonjë subjekt, kur hidhet diçka nga objektet ose kur dikush nga banesa derdh ujë,ose hedhë sende tjera me të cilat shkaktohen dëme. Për këtë dëm përgjigjet poseduesi dhe shfrytëzuesi i ndërtesës, përveç në rastet kur dëmi është shkaktuar nga fuqia madhore, ose me fajin e të dëmtuarit, apo personit të tretë. Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar nga godina - dëmi në këtë rast shkaktohet kur rrëzohet një pjesë e ndërtesës ose e tërë ndërtesa. Baza e përgjegjësisë është objektive. Nëse godina rrëzohet, shembet për shkak të të metave në konstruksion, bazë e përgjegjësisë është faji i supozuar. Për dëmine shkaktuar nga godina përgjigjet pronari, poseduesi dhe shfrytëzuesi i banesës, godinës. Dëmi nga kafshët - përgjegjësia që paraqitet me dëmin e shkaktuar nga kafshët është një rast i veçantë për sendet e rrezikshme. Baza e përgjegjësisë në këtë rast nuk është unike. Disa kode civile si bazë të përgjegjësisë e parashohin fajin e supozuar, kurse disa përgjegjësinë objektive. Psh, në kodin civil të Gjermanisë bëhet dallimi mes kafshëve shtëpiake dhe atyre të egra,kurse ndërmjet kafsheve të egra bëhet dallimi në mes atyre që i shërbejnë pronarit për të kryer ndonjë funksion - qeni rojtar (bazohet në fajin e supozuar), dhe atyre për argetim - qeni luksoz (bazohet në përgjegjësinë pa faj-objektive). Për dëmin e shkaktuar nga kafshët përgjigjet pronari ose poseduesi i kafshës. Kur dëmin e shkakton kafsha e egër në pyllin e ruajtur,për dëmin përgjigjet ndërmarrja që merret me mbrojtjen e pyjeve, kurse jashtë pyllit të mbrojtur nuk përgjigjet askush. Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik në qarkullim – nëse aksidenti është shkaktuar me mjetin motorik në qarkullim ekskluzivisht me fajin e një subjekti, posduesit ose shfrytëzuesit, zbatohen rregullat e përgjegjësisë sipas fajit. Nëse që të dy pronarët e mjeteve motorike janë fajtor për dëmin e shkaktuar, atëherë secili posedues përgjigjet për tërë dëmin në proporcion me dëmin e shkaktuar. Në rast se asnjëri nuk është fajtor, atëherë do të përgjigjen në pjesë të barabarta. Nëse këtu pëson dëm personi i tret, pronarët e mjeteve motorike përgjigjen solidarisht për të. Përgjegjësia e prodhuesit të sendit me mungesa - prodhuesi është përgjegjës për dëmin e shkaktuar në rast së plotësohen këto kushte: prodhuesi e lëshonnë qarkullim sendin me mungesa; nuk ka dijeni për mungesat e sendit; sendi me mungesa duhet të paraqesë rrezik për të shkaktuar dëmin njerëzve ose sendeve; dhe sendi me mungesa duhet të shkaktojë dëmin. Baza epërgjegjësisë në këtë rast është objektive. Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me akte terroriste dhe me demonstrata - për dëmin e shkaktuar me vdekje ose me lëndim trupor për shkak të aktevetë dhunës, të përdorimit të forcës ose terrorit, si dhe gjatë demonstratave publike dhe manifestimeve, përgjigjet komuna, organet e së cilës kanë qenëtë detyruara, sipas dispozitave në fuqi, të pengojnë dëmin e tillë. Që të E Drejta e Detyrimeve

Page 40

ekzistojë kjo përgjegjësi, duhet të plotësohen këto kushte: duhet të shkaktohet dëmi nga akti terrorist, demonstratat ose manifestimet publike.Baza e përgjegjësisë është objektive. Mirëpo, komuna mund të lirohet nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar në rast se ekziston subjekti që është përgjegjës për dëmin. Përgjegjësia e organizuesit të manifestimit publik - si organizues të manifestimeve publike mund të jenë: klubet sportive, shoqatat e ndryshme amatore dhe muzikore, etj. Këtu mund të ndodhin shtyrje, ndrydhje të njerëzve për shkak të masës së madhe të njerëzve të tubuar. Sipas LMD organizuesi i tubimit përgjigjet për dëmin të shkaktuar me vdekje ose me lëndim trupor, të cilin e pëson dikush për shkak të rrethanave të jashtëzakonshme, psh, në teatër, në kinema, në fuhsën sportive, etj. Masa e tubuar mund të rrezikohet edhe prej kohës së keqe, ose shkaktimi i zjarrit,etj, e kjo konsiderohet si lëshim i organizuesit për ndërmarrjen e masave të duhura për organizim. Organizuesi përgjigjet sipas bazës së përgjegjësisë objektive. Dëmi duhet të shkaktohet: në vendin e ku janë tubuar njerëzit; tubimi duhet të këtë organizuesin; dhe duhet të shkaktohet rrethana e jashtëzakonshme, psh, në fushë të sportit ose në stadium ka kapacitet për 5 mijë shikues, e organizuesi i lëshon 10 mijë. Përgjegjësia për shkak të mosofrimit të ndihmës së nevojshme detyrë e çdo njeriu është që të ofrojë ndihmë, e cila është e domosdoshme për jetën dhe shendetin e subjektit të rrezikuar. Që të ekzistojë përgjegjësia , duhet të plotësohen këto kushte: dëmi të shkaktohet si pasojë e mosofrimit të ndihmës; personit të rrezikuar ti rrezikohet jeta ose shendeti; ndihma të mundtë ofrohet pa ndonjë rrezik për vete. Baza e përgjegjësisë është objektive. Përgjegjësia për dëmin përkitazi me detyrën për lidhjen e kontrates sipas LMD subjekti i cili sipas ligjit është i detyruar të lidhë ndonjë kontrate, është i detyruar të shpërblejë dëmin nëse me kërkesën e subjektit të interesuar pa shtytje nuk e lidhë këtë kontrate. Është detyrim ligjor lidhja e kontrates për sigurimin e detyrueshëm të pasurive për shfrytëzuesit e mjeteve motorike nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar. Përgjegjësia lidhur me kryerjen e punëve me interes të përgjithshëm – sipas LMD, ndërmarrja që kryen veprimtari komunale ose me interes të përgjithshëm, përgjigjet për dëmin nëse pa shkaqe të arsyeshme e ndërprenë kryerjen e shërbimit të vet në mënyrë të parregullt. Këto ndërmarrje janë: ato që merren me mirëmbajtjen e rrugëve publike, të ndërtesave të banimit. Këto ndërmarrje duhet ti plotësojnë këto kushte që të ekzistojë përgjegjëesia: të shkaktohet dëmi nga ndërprerja e pa arsyeshme e kryerjes se shërbimit; ose kur ndërmarrja refuzon ti kryejë këto shërbime. Sigurimi dhe përgjegjësia për dëmin e shkaktuar Me sigurim nga dëmi nënkuptohet marrëdhënia juridike ndërmjet siguruesit dhe të siguruarit e krijuar në mbështetje të kontrates ose ligjit, ku siguruesi detyrohet t’ia paguajë shumën e siguruar të siguruarit, në rast se ndodhë rasti i siguruar, kurse i siguruari detyrohet që organizuesit t’ia paguajë preminë e sigurimit në çastin e krijimit të marrëdhënies se tyre. Rregullat e sigurimit zbatohen në përgjegjësinë për sendet dhe veprimtaritë e rrezikshme.Në marrëdhëniet e sigurimit krijohen raportet midis siguruesit dhe të siguruarit, personit të tretë dhe shfrytëzuesit të sigurimit. Llojet e sigurimit nga përgjegjësia - janë: sigurimi vullnetar dhe ai i detyrueshëm. Sigurimi vullnetar - krijohet ndërmjet siguruesit E Drejta e Detyrimeve

Page 41

dhe të siguruarit me qëllim të mbrojtjes së të siguruarit nga pasojat materiale të shkaktimit të dëmit tjetrit. Sigurimi i detyrueshëm - që kontraktohet nga përgjegjësia, është rast kur subjektët e caktuara lidhin kontraten e sigurimit nga përgjegjësia e tyre. Me këtë mbrohet personi i tretë i dëmtuar. Janë këto lloje të sigurimit të detyrueshëm: 1. Ai nga përgjegjësia për dëmin nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaria e rrezikshme (psh, sigurimi i udhëtarëve në transportin publik nga fatkeqësitë dhe për dëmin e shkaktuar personave tëtretë); 2. Ai i udhëtarëve në trafikun publik (këtu i siguruar është ndërmarrja ose qytetari që transporton udhëtarët, sigurues është bashkësia e sigurimit,kurse udhëtarët janë personat e tretë si shfrytëzues të sigurimit); ai ip ronarve të mjeteve motorike dhe ajrore nga përgjegjësia për dëmin eshkaktuar personave të tretë. PËRGJEGJËSIA PËR VEPRIMET E TJETRIT Nocioni - përgjegjësia për të tjerët është krijuar në interes të subjektit të dëmtuar që ti ofrohet mbrojtje më e mirë ndaj shkaktuesit të dëmit, i cili zakonisht nuk ka mjete të bëjë shpërblimin e dëmit. Në këtë rast nuk përgjigjet ai që e ka shkaktuar dëmin, por subjekti tjetër në vend të tij. Në këtë përgjegjësi dallohet: shkaktuesi i dëmit, dëmtuesi dhe subjekti përgjegjës (prindi i dëmtuesit, kujdestari, etj.). Kushtet e përgjegjësisë për tëtjerët janë: duhet të shkaktohet dëmi; që dëmin ta shkaktojë subjekti që është në lidhje të veçantë juridike me subjektin përgjegjës; të ekzistojë lidhja kauzale midis veprimit të kundërligjshëm dhe dëmit të shkaktuar; dhe dëmi të shkaktohet nga lëshimet e subjektit përgjegjës. Baza e përgjegjësisë është faji i supozuar. Ky faj në disa raste është relativ - presumtio iuris tantum,dmth, subjekti përgjegjës ka mundësi që me prova të kundërta ta provojë pafajësinë e vet, kurse në disa raste ai është me karakter absolut – presumtio iuris et de iure, dmth, subjekti përgjegjës nuk mund të provojë se nuk është fajtor për dëmin e shkaktuar nga një subjekt tjetër. Rastet e përgjegjësisë për veprimet e tjetrit - janë: përgjegjësia e prindërvepër fëmijët, e kujdestarit për të mitur ose e organit të kujdestarisë, e subjektit të zhveshur tërësisht nga aftësia për të vepruar, e punëdhënësit për punëtorët e vet, e ndërmarrjes ekonomike për punëtorët e vet dhe përgjegjësia e shtetit për dëmin e shkaktuar nga punëtorët në shërbim të shtetit. Përgjegjësia e prindërve për fëmijët - kjo përgjegjësi hyn në radhën e përgjegjësisë për të tjerët. Kushtet e përgjegjësisë së prindërve për dëmin e shaktuar nga i mituri janë: 1. Që dëmi të shkaktohet nga fëmija i mitur; dhe dëmtuesi (i mituri) të jetojë përherë me prindërit ose me njërin prej tyre. Merastin e shkaktimit të dëmit nga i mituri përgjigjen të dy prindëritë (solidarisht), por në rast se janë të shkurorëzuar, përgjigjet ai të cilit i është besuar fëmija. Për të miturin gjer në moshën 7 vjeçare përgjigjen prindërit e tij pa marrë parasysh a janë fajtor apo jo, prej moshës 7 - 18 vjeçare përgjegjësia e tyre është sipas fajit të supozuar. Kur fëmija gjer në moshën 14 vjeç shkakton dëm, për këtë përgjigjen prindërit por edhe fëmija nëse vërtetohet se e ka kuptuar veprimin e vet me të cilin e ka shkaktuar dëmin.Kur dëmin e shkakton fëmija prej moshës 14 - 18 vjeç, baza e përgjegjësisë është sipas fajit të supozuar. Përgjegjësia e kujdestarit ose e organit të kujdestarisë për dëmin e shkaktuar nga

E Drejta e Detyrimeve

Page 42

personat tërësisht të zhveshur nga aftësia për të vepruar - për personat me sëmundje psikike ose ngecje të zhvillimit mendor përgjigjet kujdestari i tij.Kujdestari mund të lirohet nga përgjegjësia nëse vërteton se nuk e ka bërë mbikqyrjen si duhet, ose nëse provon se dëmi do të shkaktohej edhe nëse dota kishte mbikqyrur si duhet. Personi i zhveshur nga aftësia punuese mund të përgjigjet vetë për dëmin e shkaktuar, nëse në çastin e shkaktimit të dëmit ai ka qenë i aftë për gjykim - lucidum inter valum (çasti i ndriçuar). Personi izhveshur pjesërisht nga aftësia punuese do të përgjigjet vet për dëmin që ia shkakton tjetrit. Baza e përgjegjësisë së kujdestarit është sipas fajit tësupozuar (me karakter relativ, sepse ai mund të provojë se e ka kryer si duhet obligimin e vet). Përgjegjësia e punëdhënësit për punëtorët e vet - punëdhënësi është fajtor nëse një punëtor i shkakton dëm një tjetri ose një personi të tretë për shkaktë zgjedhjes së gabuar të punëtorit të cilit i është besuar kryerja e punëve - culpa in eligendo, ose për shkak se nuk i ka mbikqyrur si duhet punët që ia ka besuar punëtorit të vet - culpa in incipiendo, ose për shkak se nuk i ka dhënë instruksione të duhura punëtorit, ose nuk e ka aftësuar punëtorin për atë punë - culpa in instruendo. Baza e përgjegjësisë së punëdhënësit për dëmin e shkaktuar personit të tretë nga punëtori i tij është faj i supozuar i cili ka karakter relativ. Nëse shkaktohet dëmi nga personi i tret, me fajin e të dëmtuarit apo nga fuqia madhore, dhe nëse punëtori shkakton dëmin me dashje apo nga pakujdesia e rëndë, punëdhënësi nuk do të përgjigjet. Në rast se punëdhënësi e shpërblen dëmin, ai ka të drejtë që shpërblimin e dëmit ta kërkojë nga punëtori në afat prej 6 muajsh. Që punëdhënësi të përgjigjet duhet të plotësohen këto kushte: dëmin ta këtë shkaktuar punëtori i tij, dëmitë jetë nga puna ose lidhur me punën, dëmi të jetë shkaktuar gjatë orarit të punës, dëmi të jetë shkaktuar duke kryer veprimtarinë e punëdhënësit. Përgjegjësia e ndërmarrjes ekonomike për punëtorët e vet - që ndërmarrja të përgjigjet për dëmin të cilin punëtori ua ka shkaktuar personave të tretë,duhet të plotësohen këto kushte: që dëmin ta këtë shkaktuar punëtori i ndërmarrjes ekonomike, që dëmi tu jetë shkaktuar individëve ose personave juridikë, që dëmin ta këtë shkaktuar punëtori i cili ka qenë në punë të ndërmarrjes ekonomike dhe dëmi të jetë shkaktuar me veprimtarinë e kundërligjshme ose jo të rregullt të punëtorit. Baza e përgjegjësisë është faji i supozuar me karakter relativ. Ndërmarrja mund të lirohet nga përgjegjësia në këto raste: nëse dëmi shkaktohet nga personi i tretë; nëse dëmi shkaktohet nga vetë i dëmtuari; nëse dëmi shkaktohet nga fuqia madhore; kur punëtori shkakton dëmin me qëllim, atëherë i dëmtuari e realizon shpërblimin e dëmit drejtpërdrejtë nga dëmtuesi; kur punëtori e shkakton dëmin jashtë orarit tëpunës, jashtë suazave të veprimtarisë së ndërmarrjes dhe jashtë autorizimevetë saj. Përgjegjësia e personit juridik për organet e veta - personi juridik përgjigjet për dëmin që mund ti shkaktohet pesonit të tret, ose punëtorit të personit juridik nga organi i tij me kryerjen ose në lidhje me kryerjen e funksioneve të veta. Funksionin e vet e realizon nëpërmjet organeve të veta inokse -drejtorit, dhe kolegjiale - kuvendi, këshilli i punëtorëve. Baza e përgjegjësisë është faji i supozuar. Kushtet e përgjegjësisë në këtë rast janë: dëmi ishkaktuar të jetë pasojë e veprimit të organit inoks ose kolegjial të personit juridik; organi i personit juridik duhet të ketë shkaktuar dëmin duke kryer

E Drejta e Detyrimeve

Page 43

funksionin ose rreth kryerjes se funksioneve të veta dhe dëmi duhet tëshkaktohet nga organi i personit juridik, personit të tretë ose vet punëtorit tëpersonit juridik. SHPËRBLIMI I DËMIT Nocioni - me shpërblim të dëmit nënkuptojmë detyrën juridike të dëmtuesit që ta zhdëmtojë materialisht dhe moralisht subjektin e dëmtuar. Ky detyrim idëmtuesit krijohet në mbështetje të rregullave objektive që detyrojnë dëmtuesin për ta shpërblyer dëmin e shkaktuar. Qëllimi i shpërblimit të dëmit është që ti menjanojë pasojat e dëmshme të dëmit të shkaktuar. Ai parimisht ka qëllim të krijojë gjendjen që ka ekzistuar tek i dëmtuari para shkaktimit të dëmit. Shpërblimi i dëmit në të kaluaren ka pas karakter ndëshkues, kurse tash ka karakter preventiv, karakter të kompensimit përkatës, kurseshpërblimi i dëmit jomaterial është satisfaksion. Shpërblimi i dëmit material Dëmi material ekziston kur dëmtohen sendet e ndonjë subjekti: kur thyhet dera, vetura, kur cenohet dinjiteti dhe përhapja e fakteve të pavërteta që pasqyrohen përmes faktit se i dëmtuari nuk ka mundur të punojë, ka humbur klientet, ose nuk mund të punësohet. Dëmi material mund të shkaktohet me vepër penale. Shpërblimi i dëmit material mund të realizohet para gjykatës civile, ku inicohet procedure e veçantë. Nëse dëmi shkaktohet me vepër penale,këtë mund ta shqyrtojë gjykata penale. Ka dy mënyra me të cilat mund të realizohet dëmshpërblimi material: dëmshpërblimi në natyrë dhe me para. Dëmshpërblimi në natyrë Bëhet me kthimin e gjendjes së mëparshme - restitutio in integrum in natura,në pasurinë e të dëmtuarit. Ky shpërblim bëhet me kthimin e sendit në atë gjendje që ka qenë para se të shkaktohet dëmi. Në rastin e dëmtimit të shëndetit, kthimi në gjendje të mëparshme bëhet me përmirësimin e shëndetit të të dëmtuarit ose aftësimin e tij për punën që ka kryer më parë.Në disa raste shpërblimi i dëmit material në natyrë nuk mund të realizohet, psh, kur sendi i dëmtuar është individualisht i caktuar - res in specie, ose kur sendi nuk mund të riparohet as të zëvendësohet. Shpërblimi i dëmit me para Në dëmshpërblimin me para, i dëmtuari në vend të sendit të asgjësuar merr një shumë të caktuar parash për ta blerë sendin e llojit të njëjtë. Kjo ndodh nëse shpërblimi i dëmit në natyrë nuk është i mundshëm. Duke pas parasysh natyrën e dëmit të shkaktuar, në disa raste shpërblimi i dëmit caktohet nëformë rente. Lëndimet trupore, ose dëmtimi i shëndetit, shkaktojnë pasoja tëshumta, të kohë paskohshme, suksesive, por edhe të përhershme, që manifestohen të i dëmtuari në formë dhembjesh fizike, vuajtjesh psikike, si humbje e aftësive punuese, zvogëlim i mundësisë për punësim. Renta në të holla jepet si mjet për sigurimin e ekzistencës së të dëmtuarit. Realizimi i shpërblimit të dëmit material Realizimi i këtij dëmi bëhet në kontestin e veçantë civil para gjykatës kompetente. Nëse dëmi është pasojë e veprës penale, gjykata penale mundta shqyrtojë çështjen e dëmshpërblimit, por jo në rastet kur vërtetimi i dëmit dhe caktimi i lartësisë së tij do ta zgjaste punën e gjykatës penale. Me rastin e shqyrtimit të kërkesës për shpërblimin e dëmit të shkaktuar me vepër penale,gjykata civile është e lidhur me vendimin e gjykatës penale lidhur me

E Drejta e Detyrimeve

Page 44

veprën penale dhe përgjegjësinë penale, por jo edhe sa i përket ekzistimit të deliktit civil dhe përgjegjësisë juridike civile, por edhe rasti kur gjykata penale e lirontë akuzuarin nga përgjegjësia penale për vepër penale, këtu gjykata civile nuk do të jetë e lidhur me vendimin e gjykatës penale. Kontesti për shpërblimin e dëmit hapet në gjykatën kompetente me anë të padisë, në të cilën paditësi paraqet kërkesë të caktuar në pikëpamje të çështjes kryesore (shpërblimi i dëmit), paraqiten faktet, provat dhe vlera e kontestit. Kriteret për caktimin e lartësisë së shpërblimit me para të dëmit material janë: Lartësia e dëmit (kriteri objektiv - vlera objektive e sendit të dëmtuar; kriteri subjektiv - vlerësimi i dëmit sipas vlerës së posaçme, individuale, psh,sendi i dhuruar për kujtim); Shkalla e fajit (kur dëmi shkaktohet me dashj edhe nga pakujdesia e rëndë, shpërblimi i dëmit përfshinë dëmin e vërtetë dhe fitimin e munguar; kurse kur dëmi shkaktohet nga pakujdesia e rëndomtë,shpërblehet vetëm dëmi i vërtetë), gjendja materiale e dëmtuesit dhe e të dëmtuarit (edhe këtu kihet parasysh se a është shkatuar dëmi me dashje apo nga pakujdesia e rëndomtë, i dëmtuari sa ka kontribuar në shkaktimin e dëmit, çfarë gjendje materiale kanë i dëmtuari dhe dëmtuesi). Rastet e veçanta të shpërblimit të dëmit material Janë: shpërblimi i dëmit material për shkak të lëndimit trupor dhe dëmtimit të shëndetit; për shkak të shkaktimit të vdekjes, shpërblimi i dëmit material të shkaktuar me cenimin e dinjitetit dhe përhapjes së fakteve të pavërteta, dhe shpërblimi i dëmit material kur dëmin e shkaktojnë shumë subjektë. Shpërblimi i dëmit material për shkak të lëndimit trupor dhe dëmtimit tëshëndetit Me lëndim trupor dhe dëmtimi i shëndetit kuptohet çrregullimi i integritetit trupor ose psikik të një subjekti që ka për pasojë dëmin material. Ky shpërblim përfshinë shpenzimet e shërimit, të rehabilitimit për të dëmtuarin,ku hyjnë: intervenimet mjekësore, barnat, shpenzimet e qëndrimit në spital,shpenzimet e transportit, etj., këtu hyn edhe fitimi i humbur për shkak të paaftësisë së përkohshme punuese, ku hyjnë të ardhurat e punës, etj., si dhe rastet kur shkaktohet paaftësia e përhershme punuese e të dëmtuarit, ku idëmtuari humb aftësinë punuese dhe fitimin e të ardhurave (shpërblimi në këtë rast caktohet në formë të rentës jetësore). Shpërblimi i dëmit material për shkak të vdekjes së personit Vdekja në rrethana të caktuara mund të jetë shkak i shpërblimit të dëmit. Pas vdekjes së personit të lënduar, të drejtë shpërblimi kanë anëtarët e familjes se të vdekurit, ku përfshihen shpenzimet e varrimit. Në këtë rast dëmtuesi është i detyruar ti paguajë ato dhënie njerëzve, të cilët i vdekuri i ka mbajtur.Shpërblimi i dëmit material në këto raste paguhet në formë të rentës mujore,dhe zgjatë aqë sa supozohet se do të jetonte i vdekuri, po të mos shkaktohetj vdekja. Shpërblimi i dëmit material për shkak të cenimit të dinjitetit dhe përhapjes se fakteve të pavërteta Cenimi i dinjitetit të ndonjë subjekti ekziston kur për personalitetin e tij përhapen fakte të pavërteta mbi të kaluarën, mbi aftësinë profesionale,diturinë, për aftësitë e personit të tretë për të cilat dëmtuesi është i vetdijshëm se janë të pavërteta, me të cilat shkaktohet dëm material të dëmtuarit. Në këtë rast dëmi material shprehet në humbjen e të ardhurave personale për shkak të humbjes se

E Drejta e Detyrimeve

Page 45

punës ose për shkak se do të jetë penguar në përparimin në vendin e punës, në humbjen e klienteve ose të pacienteve,etj. Cenimi i dinjitetit mund të bëhet me shkrim, me gojë, me gjeste,publikisht ose vetëm para të dëmtuarit. Kjo e drejtë e shpërblimit është personale dhe nuk mund të bartet. Shpërblimi i dëmit material të shkaktuar nga ana e shumë subjektëve Kur shumë veta i shkaktojnë të dëmtuarit dëm material, ata solidarisht përgjigjen për dëmshpërblim. Kur njëri nga shkaktuesit e dëmit i ka paguar dëmshpërblimin të dëmtuarit, ai ka të drejtë të kërkojë prej pjesëmarrësve tjerë që kanë kontribuar në shkaktimin e dëmit, që t’ia paguajnë atë që e ka paguar për ta. Shpërblimi i dëmit jomaterial (moral) Nocioni - është mënyrë e zhdëmtimit të subjektit të dëmtuar, për shkak të cenimit të të mirave personale, psh, kur cenohet e drejta në jetë, integriteti trupor, shëndeti, ndëri, kur përhapen fakte të pavërteta për të dëmtuarin, etj.Cenimet e këtyre të mirave shkaktojnë humbjen e nderit, autoritetit, dhembje fizike, vuajtje psikike, frikë, etj. Kushtet për shpërblimin e dëmit jomaterial -janë: 1. Që dëmi ishkaktuar ti cenojë vlerat personale të njeriut; 2. Të ekzistojë faji i të dëmtuarit; 3. Të ekzistojë intensiteti dhe kohëzgjatja e përjetimit të dhembjeve; dhe 4. Gjendja materiale e dëmtuesit. Dëmi jomaterial mund të jetë si pasojë e veprës penale, e veprimit deliktor dhe si pasojë e cenimit të kontratës. Shpërblimi i dëmit jomaterial ka për qëllim që të dëmtuarit ti mundësohet rivendosja e ekuilibrit psikik-emocional që ka ekzistuar para veprimit të dëmtuesit. Ky funksion i shpërblimit të dëmit jomaterial kakarakter subjektiv dhe quhet satisfaksion. Rastet e shpërblimit të dëmit jomaterial - janë: cenimi i autoritetit, nderit,lirisë, frika, dhembja fizike, vuajtja psikike, shëmtimi, zvogëlimi i aktivitetit jetësor, etj. Shpërblimi i dëmit jomaterial për shkak të shkaktimit të frikës Frika është formë e dëmit jomaterial dhe manifestim më i shpeshtë i cenimit të integritetit trupor dhe dëmtimit të shëndetit. Frika është përjetim psikik i brendshëm, i pakëndshëm i të dëmtuarit e shkaktuar me veprim deliktor të dëmtuesit, në fatkeqësi të trafikut, në lëndime që shkaktohen në vendin e punës ose që kanë të bëjnë me punën. Frika mund të jetë parësore, dytësore,e drejtpërdrejtë, e tërthortë, frika për jetë dhe frika gjatë shërimit. Për turealizuar kërkesa për shpërblimin e dëmit jomaterial për shkak të frikës, duhet të plotësohen këto kushte: 1. Që subjekti i dëmtuar të këtë pësuar frikë; 2. Që frika të jetë e intensitetit të lartë; 3. Që frika të ketë kohëzgjatje të caktuar; 4. Që frika ti shkaktojë pasoja të dëmtuarit; dhe 5. I dëmtuari t’ia paraqesë kërkesën gjykatës kompetente për realizimin e shpërblimit të dëmit të tillë. Shpërblimi i dëmit jomaterial me para për shkak të frikës ka për qëllim satisfaksionin për të dëmtuarin. Shpërblimi i dëmit jomaterial për shkak të dhembjeve fizike Si dhembje fizike paraqiten ndjenjat e ndryshme të pakenaqësisë, psh, merastin e paaftësisë fizike, deformitetit të rëndë estetik, zhdukja e aftësisë reprodukuese, E Drejta e Detyrimeve

Page 46

të cilat manifestohen si vuajtje, brengosje, frikë ose çfardo ndjenjë tjetër. Kushtet thelbësore për gjykimin e shpërblimit me para të dëmit jomaterial për shkak të dhembjeve fizike janë: kohëzgjatja dhe intensiteti i lartë i përjetimit të tyre nga i dëmtuari të cilat i konstaton eksperti. Shpërblimi i dëmit jomaterial për shkak të vuajtjeve psikike Vuajtjet psikike paraqesin një ndjenjë ose përjetim të pakëndshëm si rrjedhimi faktorëve të natyrës psikike, impulseve vitale dhe sociale e që pasqyrohen si dëmtim i jetës shpirtërore, si rregullim i jetës psikike emocionale të personit të caktuar. Vuajtjet psikike më vështirë mund të konstatohen, sepse në masë të madhe varen nga konstitucioni psikik dhe dispozicionet e të dëmtuarit, nga mentaliteti i tij dhe rrethanat tjera. LMD parasheh që, për vuajtjet psikike të pësuara, gjykata nëse gjen se rrethanat e rastit e veçanarisht intensiteti,kohëzgjatja atë e arsyetojnë, do të gjykojë shpërblimin e drejtë në të holla pavarësisht nga shpërblimi i dëmit material apo mungesës së tij. Në rast të invaliditetit të rëndë, gjykata mund ti gjykojë bashkëshortit, fëmijëve dhe prindërve shpërblimin e drejtë për vuajtje psikike. Shpërblimi i dëmit jomaterial për shkak të shëmtimit Shëmtimi paraqet prishjen e pamjes se jashtme, të formës së trupit të njeriut ose të ndonjë pjese të tij. Rasti më i shpeshtë i shëmtimit është ndryshimi ifytyrës, për shkak të varrgëve të mëdha, deformimi i hundës, syve, këputja ose lëndimi qenësor i ekstremiteteve ose pjesëve tjera të jashtme të njeriut.Shëmtimi manifestohet në prishjen e ekuilibrit psikik të të dëmtuarit për shkak të ndjenjës së vlerës së ulët, gjendjes depresive, pengimi i përparimit më tëmirë në jetën e mëtejme të të dëmtuarit, etj. Për realizimin e këtij shpërblimitë dëmit duhet të shkaktohet shëmtimi, deformimi trupor i subjektit të dëmtuar, dhe shëmtimi të shkaktojë vuajtje shpirtërore me intensitet dhe kohëzgjatje të caktuar. Kjo e drejtë është personale, nuk trashëgohet. Trashëgimi i së drejtës për shpërblimin e dëmit jomaterial Kërkesa për shpërblimin e dëmit jomaterial u kalon trashëgimtarëve vetëm nëse është pranuar me vendim të formës së prerë, ose me marrëveshje me shkrim. Në këtë rast ligji është nisur nga funksioni i shpërblimit të dëmit jomaterial, i cili manifestohet në satisfaksionin që realizohet në personalitetine të dëmtuarit. Kamata për shpërblimin e dëmit jomaterial Rrjedh nga dita e marrjes së formës së prerë të aktgjykimit (deri sa të paguhet vullnetarisht ose me dhunë), e jo nga dita e ekzekutimit të aktgjykimit. Parashkrimi i të drejtës për shpërblimin e dëmit jomaterial. Janë të parapara dy afate: afati subjektiv dhe ai objektiv. Afati subjektiv (3vjet) lidhet me dy rrethana: me njoftimin e të dëmtuarit për dëmin dhe me subjektin që e ka shkaktuar dëmin. Afati objektiv (5 vjet) fillon të rrjedh pa marrë parasysh njoftimin e të dëmtuarit për dëmin dhe dëmtuesin, duke llogaritur objektivisht nga çasti kur është shkaktuar dëmi. BURIMET TJERA TË KRIJIMIT TË MARRËDHËNIEVE TË DETYRIMEVE Janë: pasurimi pa bazë, gjerimi i punëve të huaja pa porosi, shprehja e njëanshme e vullnetit. E Drejta e Detyrimeve

Page 47

PASURIMI PA BAZË Nocioni Pasurimi pa bazë është një marrëdhënie juridike e detyrimeve dhe krijohet kur pasuria kalon nga një subjekt në subjektin tjetër, pa bazë juridike dhe pa shkak të justifikuar. Subjekti që pasurohet pa bazë juridike quhet i pasuruar dhe e ka pozitën e debitorit, kurse subjekti që i është zvogëluar pasuria,quhet i varfëruar dhe e ka pozitën juridike të kreditorit. Kushtet e nevojshme për pasurimin pabazë Janë: 1. Eekzistimi i pasurimit të një subjekti; 2. Të ekzistojë varfërimi i subjektit tjetër; 3. Të ekzistojë lidhja kauzale ndërmjet varfërimit dhe pasurimit; dhe 4. Mungesa e bazës juridike. Rastet e pasurimit të pabazë Pasurimi pa bazë ndodhë në mënyra të ndryshme, nga vetë veprimi i tëv arfëruarit, ose të pasuruarit, por mund të shkaktohet edhe me veprimin e personit të tret, të rastit dhe të fuqisë madhore. Rastet e pasurimit pa bazë janë: pagimi pa pasur borxh; pagimi duke pasur parasysh bazën e cila nuk është realizuar; pagimi sipas bazës e cila më vonë ka dështuar; pasurimi pa bazë me veprimin e subjektit të pasuruar; pasurimi pa bazë me veprimin e personit të tretë ose nga efekti i fuqisë madhore. Pagimi pa pasur borxh (condictio in debiti) Është kur një subjekt ekzekuton diçka që nuk duhej ta ekzekutonte. Atë që tjetrit ja ka ekzekutuar ndonjë dhënie, të cilën nuk është dashur ta kryente,ka të drejtë për të kërkuar kthimin e saj me padinë nga pasurimi i pabazë(condictio in debiti). Për të ekzistuar ky rast, duhet të plotësohen këto kushte: 1. Që të jetë bërë pagimi - solventi causa; 2. Që të jetë bërë pagimi i borxhit që nuk ka ekzistuar; 3. Që subjekti i cili e ka paguar borxhin të ketë qenë i hutuar (lajthitja). Pagimi sipas bazës që nuk është realizuar Ekziston kur ekzekutohet prestimi i caktuar, duke pritur që baza e caktuar dotë realizohet, e në realitet nuk realizohet. Ky rast i pasurimit të pa bazë krijohet kur një person paguan borxhin e ardhshëm, por ky nuk krijohet, apo kur ndonjë person jep dhuratë për martesë e ajo nuk ndodhë, etj. Në rast të mos realizimit të bazës, ekziston e drejta e kthimit të asaj me çka është pasuruar i pasuruari. Këtë kthim mund ta realizojë me padi të veçantë -conditio ob causam futuram. Pagimi sipas bazës që ka dështuar më vonë (conditio ob causam finitam) Ekziston kur dikush paguan diçka , për të cilën në çastin e pagimit ka ekzistuar baza, mirëpo kjo bazë më vonë ka dështuar. Ky rast më së shpeshti ndodhë kur kontrata e lidhur në mes palëve anulohet më vonë, ose kur dhuratë dhënësi e revokon dhuratën, etj. E drejta për kthim nuk i takon personit i cili e ka bërë pagimin që të arrihet diçka e palejueshme, e ndaluar ose jomorale.

E Drejta e Detyrimeve

Page 48

Pasurimi pa bazë me veprimin e subjektit të pasuruar Pasurimi pa bazë me veprimin e palejueshëm të personit të pasuruar është kur dikush e ndërton shtëpinë në tokën e vet, por duke përdorur materialin e huaj. Personi të cilit i është zvogëluar pasuria mund të paraqesë padi për pasurimin pa bazë me kërkesë që ti kthehet ajo gjë me të cilën personi tjetër është pasuruar, si dhe të paraqesë padinë për shpërblimin e dëmit (për dëmin e vërtetë dhe për fitimin e humbur). Pasurimi pa bazë me veprimin e personit të tretë Paraqitet kur ndonjë subjekt e merr sendin e huaj, e përpunon dhe ia tjetërson sendin e ri personit të tretë, ose kur ndonjë person i përzien sendet e pronarve të huaj në llogari të vet ose të tjetrit. I varfëruari mund të kërkojë kthimin me anë të padisë së veçantë - actio de in rem verso, e që quhet padie verzionit. Pasurimi i pabazë nga ndikimi i fuqisë madhore ose i rastit Në praktikë shpesh ndodhë që dikush të pasurohet pa bazë në saje të ndonjë ngjarje natyrore, kur shkaktohen vërshimet, kur ndërrohet shtrati i lumit ku një pjesë e tokës shkëputet dhe i bashkohet tokës tjetër, etj. Personi i varfëruar ka të drejtë që të paraqesë padinë kundër pasurimit të pabazë në kuptimin e ngushtë - conditio sine causa, që ti kthehet vlera me para e atyre sendeve që janë tjetërsuar nga fuqia madhore, e është rritur pasuria e subjektit tjetër. Efektet e pasurimit të pabazë Shprehen ndërmjet të varfëruarit dhe të pasuruarit, ku i pasuruari e ka pozitën e debitorit, kurse i varfëruari atë të kreditorit. I varfëruari ka të drejtë që me anë të padisë të kërkojë nga i pasuruari t’ia kthejë atë që i është marrë pa bazë juridike (restitutio in integrum - kthimi në gjendjen e mëparshme). Kur kthehet ajo që është fituar pa bazë, duhet të kthehen edhe frytet dhe të paguhet kamata për vonesë, dhe nëse fituesi është i pandërgjegjshëm, kamata llogaritet nga dita e fitimit, e nëse jo ajo paguhet nga dita e paraqitjes së kërkesës. Personi i pandërgjegjshëm edhe në rast se asgjësohet sendi nga fuqia madhore nuk lirohet nga detyra për kthimin e sendit, kurse ai i ndërgjegjshëm do të lirohet. Nëse nuk ekziston mundësia e restituimit, kthimii asaj me çka është pasuruar mund të bëhet edhe me para. Natyra juridike e padisë së pasurimit të pabazë dhe marrëdhëniet e saj me paditë tjera

Padia e pasurimit të pabazë (conditio sine causa) është padi e detyrimeve, me të cilën kërkohet kthimi i asaj që është marrë pa bazë të justifikuar. Është padi personale, ndryshe quhet edhe padi me karakter relativ, sepse mund të ngrehet vetëm kundër subjektit të pasuruarë. Qëllimi i padisë është restituimi (kthimi) në natyrë, e nëse jo kthehet në kundërvlerë me para. Kjo padi quhet edhe padi e kondikcionit dhe është e natyrës juridike detyruese. Kjo padi ka marrëdhënie me padinë për zgjidhjen e kontrates, me padinë për shpërblimin e dëmit, me padinë e rei vindikimit. Padia e pasurimit të pabazë dhe padia për zgjidhjen e kontrates Padia e kondikcionit dhe padia për mosekzekutimin e ndonjë kontrate nuk mund të shkojnë paralelisht dhe ti konkurojnë njëra-tjetrës. Nëse plotësohen kushtet për paraqitjen e padisë për mosekzekutimin e kontrates, nuk mund të paraqitet padia e kondikcionit. Kërkesa e kreditorit rrjedh nga kontrata dhe është e mbrojtur me E Drejta e Detyrimeve

Page 49

padi nga marrëdhënia konkrete kontraktore ku kreditori nuk mund të paraqesë kundër debitorit padinë për pasurim pa bazë derisa ekziston kontrata. Padia kundër pasurimit të pabazë dhe padia për shpërblimin e dëmit Me padinë për shpërblimin e dëmit synohet rivendosja e ekuilibrit në pasurinëe subjektit të dëmtuar, kurse me padinë nga pasurimi pa bazë synohet drejtë rivendosja e ekuilibrit në pasurinë e subjektit të pasuruar dhe atij të varfëruar. Padia kundër pasurimit pabazë mund të konkurrojë me padinë për shpërblimin e dëmit. Nëse subjekti i varfëruar me realizimin e kërkesës nga pasurimi i pabazë, me padinë për shpërblimin e dëmit mund të realizojë atë ndryshim, të cilin nuk ka mundur ta realizojë me kërkesën e parë. Padia e fitimit pabazë dhe padia e rei vindikimit Këto e përjashtojën njëra-tjetrën, pra edhe thuhet se kush mund të vindicojë,nuk mund të condicionojë. Padia e rei vindikimit është padi pronësore me karakter juridik real dhe shërben për mbrojtjen e pronësisë, kurse padia e pasurimit të pabazë ka efekt juridiko-detyrues dhe është personale, që shërben për kthimin e asaj që ka kaluar pa bazë të tjetri ose kthimin e kundërvlerës së tij. Nëse përdorët njëra prej tyre, tjetra nuk mund të përdorët. Parashkrimi i kërkesës në pasurimin pabazë Kërkesa kundër pasurimit pabazë parashkruhet në afatin e përgjithshëm të parashkrimit prej 5 vjetësh, dhe rrjedh prej ditës kur i varfëruari kupton përfitimin pabazë dhe për subjektin e pasuruar. GJERIMI I PUNËVE TË HUAJA PA POROSI Nocioni Në të drejtën e detyrimeve ekziston rregulla e përgjithshme që askush nuk mund ti kryejë punët e subjektit tjetër pa porosi, por nga ky rregull ka edhe përjashtime, kur veprimi që duhet të kryhet nuk duron shtyerje, ose duhet të kryhet në mënyrë urgjente, kur ekziston nevoja për mbrojtjen e integritetit të njeriut, ose të pasurisë së tij. Të gjerimi i punëve të huaja pa porosi është fjala për përzierjen në pasurinë e huaj dhe në mbrojtjen e pasurisë së huaj pa marrjen paraprake të autorizimit të titullarit të asaj pasurie. Gjerimi i punëvetë huaja pa porosi ekziston kur një subjekt i kryen punët juridike ose faktike në vend të subjektit tjetër për llogari të tij pa autorizimin e tij. Kushtet e gjerimit të punëve të huaja pa porosi Janë: duhet të ekzistojë kryerja e punës; duhet të kryhet puna e huaj; dhe puna të kryhet pa autorizim. Puna duhet të kryhet Kushti kryesor për të ekzistuar gjerimi i punëve të huaja pa porosi është që të kryhet puna, e ajo mund të jetë juridike (lidhja e ndonjë kontrate, etj.), apo faktike, psh, ti ofrohet ndihma e nevojshme tjetrit, që të shpëtohet pasuria e tjetrit nga zjarri, vërshima, etj. Puna që kryhet duhet të jetë urgjente që nuk durojnë shtyerje, ashtu që nga mos kryerja e tyre do të shkaktohej dëm. Puna që kryhet është e huaj (negotium alenum)

E Drejta e Detyrimeve

Page 50

Kushti i dytë i gjerimit të punëve të huaja pa porosi është që puna apo veprimi që kryhet të jetë me të vërtetë e huaj. Në teorinë juridike bëhet dallimi ndërmjet punëve të huaja në kuptimin objektiv dhe subjektiv. Në kuptimin objektiv si punë e huaj trajtohet, psh, kur një subjekt e paguan faturën e energjisë elektrike të shpënzuar të fqiut që nuk është në shtëpi, apo ka riparuar gypin e ujësjellesit që i ka pelcitur fqiut në banesë, etj. Në kuptimin subjektiv punë të huaja janë ato të cilat sipas natyrës janë neutrale por hyjnë në gjerimin e punëve të huaja pa porosi duke pasur parasysh orientimin e vullnetit të kryesit të punës. Veprimi i ndërmarrë duhet të bëhet për hir të mbrojtjes së interesit të huaj, marrëdhënie që veprimi i punëdrejtuesit të paftuar ti sjellë dobi pasurisë së huaj. Puna duhet të kryhet pa porosi Kushti i tretë për të qenë gjerimi i punëve të huaja pa porosi paraqitet puna ose veprimi i ndërmarrë i të zotit të punës që ajo të kryhet pa autorizimin e paraparë sipas ligjit, kontratës apo vendimit gjyqësor. Animus obliganti ekziston në çastin kur përzihet kryesi i punëve në punët e të zotit të punës. Efektet juridike të gjerimit të punëve të huaja pa porosi Gjerimi i punëve të huaja pa porosi krijon efekte të caktuara të cilat shprehen në të drejtat dhe detyrat e kryesit të punëve të huaja pa porosi dhe të zotit të punës. Të drejtat dhe detyrat e kryesit të punëve të huaja pa porosi (negotiorumgestor) Detyrë kryesore e kryesit të punës është që ta njoftojë të zotin e punës për punën e kryer; pastaj të sillet me kujdesin e ekonomikut të mirë ose sishtëpiak i mirë; të jap llogari dhe ti bartë atij për të cilin është kryer puna (të zotit të punës), gjithë atë që e ka marrë duke kryer punë e tij; kryesi i punës është i detyruar të paraqesë raportin mbi punën që e ka kryer, psh, faturën e pagesës së energjisë elektrike, etj.; kryesi i punës ka të drejtë të kërkojë nga i zoti i punës që ta lirojë nga të gjitha e marra, ti paguajë shpenzimet e domosdoshme dhe të dobishme, si dhe të shpërblej dëmin. Detyrimet e zotit të punës (dominus negoti) Janë: ti paguajë të gjitha shpenzimet e dobishme dhe të domosdoshme; ta zhdëmtojë kryesin e punëve për veprimet që ka ndërmarrë; dhe ta shpërblejë dëmin në rast se kryesi i punës ka pësuar dëm të caktuar. Natyra juridike e gjerimit të punëve të huaja pa porosi Lidhur me natyrën juridike të gjerimit të punëve të huaja pa porosi ka mendime të ndryshme. Sipas një mendimi, gjerimi i punëve të huaja pa porosi është gati kontratë - quasi contractus, pasi që krijohen marrëdhëniet e njëjta me marrëdhëniet kontraktore; Sipas mendimit tjetër, është punë e njëanshme juridike; Kurse mendimi i tretë e barazon gjerimin e punëve të huaja pa porosime kontratën mbi autorizimin, e që sipas këtij mendimi, i zoti i punës ka pozitë të njëjtë me atë të pushtetdhënësit, kurse kryesi i punës me punën e të autorizuarit. Në të drejtën bashkëkohore ekziston mendimi se gjerimi i punëve të huaja pa

E Drejta e Detyrimeve

Page 51

porosi është burim i veçantë material i së drejtës së detyrimeve me karakter dhe rregulla të veçanta ashtu që gjerimi i punëve të huaja paraqet institucion të llojit të veçantë, i cili nuk mund të barazohet mendonjë institucion tjetër. Llojet e gjerimit të punëve të huaja pa porosi Janë: gjerimi i domosdoshëm, gjerimi i dobishëm, dhe gjerimi i ndaluar. Gjerimi i domosdoshëm i punëve të huaja pa porosi Është kur kryesi i punëve të huaja pa porosi ndërmerr veprime për të shmangur dëmin e drejtpërdrejtë që i kanoset ndonjë subjekti tjetër ose pasurisë së tij, psh, e ndreq gypin e ujësjellësit që ka pelcitur në shtëpin e huaj, apo shuan zjarrin, etj. Në këtë rast i zoti i punës i ka këto detyra ndaj kryesit të punës: që ti paguajë shpenzimet e arsyeshme dhe të domosdoshme që i ka pasur rreth kryerjes se punës; dhe që t’ia paguajë humbjen e të ardhurave personale në rast se i ka humbur. Gjerimi i dobishëm i punëve të huaja pa porosi Është kur kryerja e punës së huaj nuk ka qenë e domosdoshme, po megjithatë i ka sjell dobi të zotit të punës, psh, kur kryesi i blen të zotit të punës ndonjë send me çmim të volitshëm. Në rast se ekziston dobia nga punae kryer, i zoti i punës ka për detyrë t’ia paguajë kryesit të punës të gjitha shpenzimet për punën e ndërmarr sikurse edhe në gjerimin e domosdoshëm. Gjerimi i palejueshëm i punëve të huaja pa porosi Është kur gjeruesi ndërmerr ndonjë veprim për të zotin e punës edhe pse ekziston ndalimi nga i zoti i punës që të mos kryhet ajo punë, psh, kur dikushi ofron mbajtje edhe pse nuk është i detyruar sipas ligjit për ta mbajtur, e në këtë rast për zotin e punës nuk krijohen kurrfarë detyrash. SHPREHJA E NJËANSHME E VULLNETIT SI BURIM I DETYRIMEVE Ndryshe nga kontratat si burim i detyrimeve, në të cilat marrëdhënia e detyrimit krijohet, ndryshohet ose shuhet me pëlqimin e vullnetit të të dy subjektëve, në shprehjen e njëanshme të vullnetit krijohet detyra me vullnetine shprehur, kurse e drejta krijohet më vonë me paraqitjen e subjektit i cili kërkon përmbushjen e detyrimit sipas deklaratës së dhënë. Ekzistojnë këtor aste të krijimit të marrëdhënieve të detyrimeve në bazë të shprehjes së njëanshme të vullnetit: 1. Oferta për lidhjen e kontratës; 2. Premtimi publik ishpërblimit; dhe 3. Dhënia e letrave me vlerë. Premtimi publik i shpërblimit Nocioni- Premtimi publik i shpërblimit është shprehje e njëa nshme e vullnetit që i bëhet një numri të pacaktuar subjektësh me anë të së cilës premtuesi merr detyrim që t’ia paguajë shpërblimin e caktuar atij subjekti i cili do të kryente ndonjë veprim ose do të realizonte rezultatin e caktuar. Psh, kur subjekti i caktuar i premton shpërblim nëpërmjet shtypit atij që e gjen sendin ehumbur, kur shkruan romanin ose veprën shkencore më të mirë, etj. Subjekti që kryen veprimin nga E Drejta e Detyrimeve

Page 52

premtimi, ose arrin rezultat nga ai, autorizohet që të kërkojë shpërblimin nga vetë premtimi. Kushtet e nevojshme për premtimin publik të shpërblimit Janë: 1. Që premtimi të jetë publik; 2. Premtimi ti jetë bërë një numri të pacaktuar njerëzish; 3. Të jetë i caktuar veprimi që duhet të kryhet; 4. Duhet të caktohet afati i kryerjes së veprimit; dhe 5. Duhet të caktohet shpërblimi. Efektet juridike të premtimit publik të shpërblimit Premtimi i detyron premtuesin dhe e autorizon kryesin e veprimit që të kërkojë shpërblimin për veprimin e kryer ose për rezultatin e arritur. Detyrimi shkaktohet për premtuesin në çastin kur jepet deklarata. Nëse shumë persona bashkërisht do ta kryenin veprimin, mirëpo është premtuar vetëm një shpërblim, ai do të ndahet në pjesë të barabarta. Sipas LMD të drejtën për shpërblim e ka ai, kush i pari e kryen veprimin për të cilin shpërblimi është premtuar. Premtuesi është debitor ndaj kryesit të punës, kurse kryesi i punës kreditor. Por, nëse dy persona një kohësisht e kanë kryer veprimin, secilit i takon pjesa e njëjtë e shpërblimit, përveç nëse drejtshmëria nuk kërkon ndarje tjetër. Revokimi i premtimit publik të shpërblimit Që të realizohet revokimi, ai duhet të bëhet në formë të caktuar, dhe veprimi duhet të mos jetë i kryer, sepse nëse dikush kreyn veprimin dhe nuk ka ditur as që ka pasur mundësi të dijë se premtimi është revokuar, ka të drejtë të kërkojë shpërblimin e premtuar. Subjekti i cili gjer në revokim ka pasur shpenzime për kryerjen e veprimit të caktuar me premtimin publik ka të drejtë për shpërblimin e tij. Nëse premtuesi heq dorë nga e drejta e revokimit, ai më nuk mund ta revokojë premtimin e dhënë. Natyra juridike e premtimit publik të shpërblimit Për këtë ka dy mendime: 1. Sipas mendimit të parë, premtimi publik i shpërblimit është ofertë për lidhjen e kontrates që i bëhet numrit të pacaktuar të subjekteve (ofertë gjenerale), ku premtuesi publikisht ofron pagimin e shpërblimit çdo subjekti që e kryen veprimin e kërkuar. Kjo teori quhet edhe teori kontraktuese, që e përkrah e drejta amerikane dhe angleze; 2. Sipas mendimit të dytë, premtimi publik i shpërblimit është shprehje e njëanshme e vullnetit, e cila krijon detyrën për premtuesin në çastin kur ajo deklarat shpallet publikisht. Ky detyrim krijohet me vetë premtimin, e jo me pranimin etij. Premtimi publik i shpërblimit nuk paraqet ofertë për lidhjen e kontrates porështë burim i veçantë i detyrimeve. Sot ky mendim është dominues. Shuarja e detyrimit nga premtimi publik i shpërblimit Kur askush në afatin e caktuar në premtim nuk paraqitet se e ka kryer veprimin, e nëse në premtim nuk është caktuar afati për kryerjen e veprimit,atëherë detyrimi shuhet me skadimin e afatit prej një viti. Letrat me vlerë Nocioni dhe karakteristikat Letrat me vlerë janë dokumente me shkrim me të cilat mund të përcaktohet ndonjë e drejtë pasurore që është inkorporuar në letër dhe është e E Drejta e Detyrimeve

Page 53

patjetërsueshme pa ekzistimin e letrës me vlerë. Për letrat me vlerë është rregull që e drejta i takon atij që e ka letrën, e drejta është e lidhur me fatin e letrës. Roli i letrave me vlerë është i shumëfishtë, sepse këto në qarkullimin e mallrave dhe në ekonominë e tregut mund të paraqiten si mjete për kreditim,mjete të sigurimit, të pagesës, etj. Sipas natyrës se të drejtave që përmban, letrat me vlerë ndahen në tri grupe: 1. Në letrat me vlerë me natyrë juridike të detyrimeve (kambiali dhe çeku); 2. Letrat me vlerë realo-juridike(konosmani, letrat hipotekare, dhe fletëmagazionimi); dhe 3. Letrat me vlerë të koporacioneve (fletaksionet). Detyrimi nga letra me vlerë krijohet kur dhënësi i saj atë ia dorëzon shfrytëzuesit të saj, remitentit. Karakteristikat kryesore të letrave me vlerë janë: Duhet të saktësohet lloji i letrës me vlerë(kambiali apo çeku); Emërtimin, firmën, dhe selinë e lëshuesit të letrës me vlerë; Emrin e subjektit me urdhërin e të cilit lëshohet letra me vlerë; Caktimine saktë të detyrimit që del nga letra; Vendi dhe data e lëshimit të letrës; dhe Nënshkrimi i lëshuesit të letrës ose faksimili i lëshuesit të letrës me vlerë e cila lëshohet në seri. Llojet e letrave më vlerë Sipas bartësit të të drejtave, letrat me vlerë ndahen në: 1. Letrat në emër (janë ato në të cilat është cekur emri i bartësit të të drejtave pronësore juridike dhe autorizimet që i përmban letra); 2. Letrat sipas urdhërit (janë ato letra me vlerë në të cilat është shënuar emri i titullarit të së drejtës, por përmban edhe klauzolën, e cila e autorizon titullarin e së drejtës se mundet të drejtën në letër t’ia bartë subjektit tjetër, e ky personit të tretë); 3. Letrat me vlerë sipas prurësit. Letrat me vlerë sipas prurësit Janë ato letra, në të cilat ai që e ka letrën, e ka të drejtën ta realizojë të drejtën e shënuar në letër. Kërkesa nga letra me vlerë është e lidhur për vetë letrën. Poseduesi i ligjshëm i letrës me vlerë të prurësit konsiderohet prurësi isaj. Poseduesi i letrës këtu është kreditor, ndërsa botuesi është debitor. Dhënësi i letrës bëhet debitor prej momentit kur e ka dhënë letrën. Këto letra nuk mund të autorizohen, kështu që me humbjen e letrës humb e drejta në letër. Elementet thelbësore të këtyre letrave janë: caktimi i llojit të letrës,firmës, emrit dhe selisë, detyrimi i dhënësit që rrjedh nga letra, vendi dhe data e botimit, nënshkrimi, etj. Kushtet e nevojshme për ekzistimin e letrave me vlerë të prurësit janë: Duhet që një person juridik ose fizik të lëshojë dokumentin me shkrim me të cilin obligohet se do të paguajë të drejtën e shënuar në të (pra, debitori); Letra me vlerë e prurësit duhet të arrijë në dorë të subjektit që nuk është botues i saj (pra, kreditori); Poseduesi i letrës t’ia paraqesë botuesit letrën për kryerjen e veprimit të shënuar në letër. Efektet juridike të letrës me vlerë për prurësin

E Drejta e Detyrimeve

Page 54

Krijohen midis dhënësit të letrës dhe poseduesit të letrës. Detyra për botuesin e kësaj letre qëndron në atë që ta kryej atë veprim ashtu si e ka marrë detyrimin në vetë letrën. Këto letra jepen në formë të detyrave absolute, në të cilat nuk shihen bazat e tyre. Bazë e letrave me vlerë mund të jetë kontrate mbi huanë, mbi lojën në llotari e prognozë sportive, marrja e borxhit n ëdorëpagesa, etj. Dhënësi i letrës ka të drejtë të paraqesë kundërshtimin në pikëpamje të plotëfuqishmërisë të letrës, psh, se është falsifikuar ose është botuar me kërcenim ose kundërshtim sepse e drejta nga letra është parashkrirë ose refuzohet pagesa ngase kushti nuk është plotësuar. Natyra juridike e letrave me vlerë të prurësit Për këtë ekzistojnë tri teori: 1. Teoria kontraktore - detyra nga letra e prurësit krijohet me lidhjen e kontratës ndërmjet dhënësit dhe marrësit të letrës. Sipas kësaj teorie letra e prurësit nuk paraqet burim të veçantë të detyrimeve; 2. Teoria e kreimit - në lëshimin e letrës me vlerë të prurësit bëhet kreimi i detyrimit të dhënësit të tij sipas përmbajtjes se saj. Nëse botuesi e humb letrën për prurësin, ose atë e vjedh dikush, kështu që ajo bienë duart e marrësit të pandërgjegjshëm, dhënësi do të jetë i detyruar që t’iakryej dhënien e caktuar në letër; 3. Teoria e metimit - detyrimi nga letra krijohet jo në vet çastin e krijimit, por vetëm në çastin e dorëzimit të letrës ndonjë subjekti, kur lëshohet në qarkullim. Letrat e legjitimacionit Janë dokumente me shkrim në bazë të të cilave poseduesi është i autorizuar të lëshojë nga dhënësi përmbushjen e veprimit të cekur në të. Në këto letra hyjnë: biletat (e autobuseve, kinemave, etj.), librezat e kursimit (kursimet postale), deftësat e pengut, etj. Letrat e legjitimacionit nuk janë letra me vlerë. Shenjat e legjitimacionit Janë ato letra, në të cilat është shtypur ndonjë numër dhe nuk ceket ndonjë detyrim i veçantë për dhënësin e letrës. Si shenja të legjitimacionit janë shenjat e garderobës që përbëhen nga një copë letre, metali, ku është i shtypur ndonjë numër, që shërben të tregohet se kush është kreditori i kësaj marrëdhënie. Këto shenja nuk janë letra me vlerë. EFEKTET E DETYRIMEVE Shprehen në të drejtat e kreditorit dhe në detyrat e debitorit. Detyrimi i debitorit mund të jetë ndonjë bërje, mosbërje, veprim ose pësim. Palët (debitori dhe kreditori) e caktojnë përmbajtjen e detyrimit, mirëpo ka raste kur cenohet marrëdhënia e detyrimit e krijuar nga palët. Debitori është ai që në shumicën e rasteve e bën cenimin e detyrimit, në atë mënyrë që fare nuk e përmbushë detyrimin, ose nuk e përmbushë në vend, në kohë, ose nëmënyrë të caktuar. Edhe kreditori e bën cenimin e detyrimit në rast se nuk i ndërmerr veprimet me të cilat është i lidhur ekzekutimi i detyrimit të debitorit,ose i shmanget marrjes se ekzekutimit të detyrës. Vonesa

E Drejta e Detyrimeve

Page 55

Subjektët e cenojnë detyrimin në rastin e vonesës, kur veprimi që pritet të përmbushët prej tyre, nuk bëhet në afatin e nevojshëm. Ekziston vonesa e debitorit dhe ajo e kreditorit. Vonesa e debitorit Është kur debitori me kohë nuk e përmbushë dhe as që ofron përmbushjen e veprimit të vet. Në rastet kur afati i përmbushjes nuk është i caktuar, debitoribie në vonesë kur për ta përmbushur detyrimin kreditori e fton, me shkrim,me vërejtje jashtë gjyqësore ose duke filluar ndonjë procedur qëllimi i se cilës është që të arrihet përmbushja e detyrimit. Vonesa e debitorit nuk ekziston nëse ai e përmbushë detyrimin në vend ose në mënyrë tjetër, si dhe në rast të pamundësisë së kryerjes. Kushtet për vonesën e debitorit janë: 1. Që detyra e debitorit të këtë arritur për pagim; 2. Që kreditori ti paraqesë vërejtje debitorit; 3. Debitori duhet të jetë fajtor për vonesë. Faji i debitorit Debitori që vonohet, është fajtor për mos ekzekutimin me kohë të detyrimit.Ky faj prezumohet se ekziston dhe ai do të përgjigjet, derisa nuk vërteton se vonesa për përmbushjen e detyrës së vet është bërë pavarësisht nga vullneti itij, nga ndikimi i fuqisë madhore, me fajin e kreditorit ose subjektit të tretë. Pasojat e vonesës së debitorit Vonesa e debitorit e keqëson pozitën e tij në raport me kreditorin. Nëse debitori është vonuar ne detyrimet me para, përveç borxhit kryesor, debitori ka për detyrë të paguajë edhe kamatën e vonesës. Nëse debitori ka detyrë t’ia kthejë sendin kreditorit, duhet të ia kthejë edhe frytet që ja ka sjell ai send, në rast se debitori është i pandërgjegjshëm. Debitori që vonohet ka edhe rrezikun që ta humb sendin (sepse ai nuk lirohet nga detyrimi, në rastin e fuqisë madhore), si dhe debitori ka për detyrë t’ia shpërblejë kreditorit dëmin që e pëson për shkak të vonesës. Shuarja e vonesës së debitorit Vonesa e debitorit shuhet: 1. Kur debitori ofron përmbushjen e detyrimit të vet kryesor me detyrimet akcesore; 2. Kur kreditori e zgjatë afatin për përmbushjen e detyrimit të debitorit; dhe 3. Kur kreditori e tërheqë vërejtjen e vet që ia ka paraqitur debitorit. Vonesa e kreditorit Paraqet një rast të cenimit të detyrimeve. Ekziston kur kreditori refuzon të marrë përmbushjen nga debitori, ose me sjelljen e vet e pengon përmbushjen e detyrimit. Kreditori bën vonesë, nëse refuzon që të marrë sendin e dorëzuar, nuk e dërgon mjetin transportues ose ambalazhin për përgaditjen emallit për transportim, ose e pengon përmbushjen e veprimit të caktuar. Kushtet për vonesën e kreditorit Janë: 1. Që debitori të refuzojë përmbushjen e detyrimit, dhe 2. Që kreditori ta refuzojë marrjen e përmbushjes. Pasojat e vonesës së kreditorit Vonesa e kreditorit nuk paraqet shuarjen e detyrës së debitorit, por e lehtëson pozitën e tij. Pasojat kryesore juridike të vonesës shprehen në shuarjen e E Drejta e Detyrimeve

Page 56

vonesës së debitorit, rrezikun e shkatërrimit eventual të sendit që e pëson kreditori sepse ai është fajtor për vonesë, detyrimet e kreditorit për shpërblimin e dëmit debitorit, për pagimin e shpënzimeve të ruajtjes së sendit të debitorit, mundësia që debitori të kërkojë zgjidhjen e detyrimit që ekziston ndërmjet tyre, etj. Shuarja e vonesës së kreditorit Vonesa e kreditorit shuhet me: shuarjen e kërkesës, kur kreditori cakton afat të ri për përmbushje, dhe kur debitori e tërheq ofertën për përmbushjen e detyrimit. E drejta e ndaljes Nocioni - Me të drejtën e ndaljes nënkuptohet e drejta e kreditorit që ndonjë send të luajtshëm të debitorit që e ka në posedim të vet, e që i përket debitorit t’ia ndalë derisa të mos realizohet kërkesa e arritur e debitorit, pa marrë parasyshse nga cila marrëdhënie juridike buron kërkesa e tij (nga delikti apo nga marrëdhënie tjetër detyruese, etj.). E drejta e ndaljes ka funksionin e mjetit juridik për realizimin e kërkesës së kreditorit nga sendi i debitorit. Kushtet për ekzistimin e së drejtës së ndaljes Janë: 1. Kërkesa e debitorit duhet të jetë arritur për ekzistim; 2. E drejta e ndaljes duhet të realizohet në kërkesat me para dhe ndaj sendit të caktuar. Efektet e së drejtës së ndaljes E drejta e ndaljes është mjet juridik për realizimin e kërkesës së kreditorit.Është mjet dhunues, sepse kreditori nga ky send mund të inkasojë kërkesën e vet, dhe e shtyn debitorin për të e kzekutuar detyrimin e vet. Kreditori në rast se nuk realizon kërkesën e vet deri në skadimin e afatit, mund të kërkojë nga gjykata për të nxjerrë vendimin për shitjen e sendit në mënyrë publike, sipas çmimit rrjedhës kur sendi ka çmimin në panair apo në treg. Kundërshtimi i veprimeve juridike të debitorit Nocioni i padisë Pauliana - E drejta e kreditorit për kundërshtim është e drejtë e atillë me anë të së cilës kreditori për ta mbrojtur kërkesën e vet, mund ti kundërshtojë ato veprime juridike të debitorit, me të cilat e ka zvogëluar pasurinë e vet në llogari të pasurisë së ndonjë personi të tretë. Qëllimi i kryesor i padisë pauliana është ta mbrojë interesin e kreditorit duke kundërshtuar veprimet e debitorit të pandërgjegjshëm. Me ngritjen e padisë Pauliana kërkohet që veprimi juridik i goditur i debitorit, të bëhet pa efekt vetëm ndaj kreditorit, dmth që sendi që ka dalë nga pasuria e debitorit të kthehet në pasurinë e tij për pagimin e kreditorit. Në këtë rast me kët padi nuk anulohet veprimi juridik i debitorit me personin e tretë, por lihet jashtë fuqisë pa efekt dhe kjo vetëm ndaj kreditorit,psh, me padi pauliana kthehet sendi që debitori ia ka dhënë personit të tretë. Veprimet që mund të kundërshtohen me padinë pauliana Çdo veprim juridik i bërë nga debitori me qëllim që të pakësojë pasurinë e tijnë dëm të kreditorit, me kërkimin e tij mund të deklarohet i pavlefshëm. Këtu bëjnë pjesë: veprimet faktike, punët juridike dhe lëshimet. Në veprimet juridike të debitorit bëjnë pjesë: veprimet antijuridike, punët juridike të simuluara, mosveprimet, lëshimet, marrëdhënia kontraktore, etj. Nuk mund të E Drejta e Detyrimeve

Page 57

kundërshtohen punët juridike të cilat janë me karakter thjeshtë personal të lidhura ngushtë me personalitetin e debitorit, revokimi i dhuratës. Palët në kontest me rastin e parqitjes së padisë Pauliana Janë: kreditori, debitori, dhe personi i tretë. 1. Paditësi - personi që ka tëdrejtë kundërshtimi në kontest, i cili paraqitet në padinë Pauliana, quhet kundërshtues dhe ai rëndom është paditës në kontest. Çdo kreditor ka tëdrejtë ti vërtetojë kundërshtimet juridike të debitorit me personat e tretë, por duhet ti këtë shfrytëzuar më parë të gjitha mjetet e mbrojtjes së të drejtave të veta ndaj debitorit, dmth, ta kët ndjekur debitorin për përmbushje, të këtë marrë aktgjykimin e plotëfuqishëm të prerë dhe që të mos këtë mundur të marrë atë që i përket nga pasuria e debitorit as me mjete të dhunës. Padinë Pauliana mund ta paraqesë kreditori, trashëgimtarët e tij dhe subjekti në të cilin ka ceduar kërkesën kreditori (cesionari), si dhe sukcesorët singularë. Kjo padi, si rregull ngritet nga kreditori i thjeshtë, sepse kreditori pengmarrës ose hipotekar e ka të siguruar kredinë me pengun apo hipotekën, mirëpo nëse vlera e pengut apo e hipotekës nuk e mbulon kredinë, atëherë ka të drejtë tëparaqet këtë padi. 2. I padituri - personi i tretë kundër të cilit paraqitet padia Pauliana në kontest quhet i kundërshtuari i sulmit, dhe ai rëndom është i padituri. Subjektët kundër të cilëve mund të bëhet kundërshtimi në marrëdhënie me kreditorin, janë persona të tretë, ose subjektë në të cilët debitori ka ceduar ndonjë porosi të vet. Rëndom ai është bashkëkontraktues i debitorit. Me sulmim synohet nga ajo që veprimi juridik të anulohet vetëm sa i përket marrëdhënies ndërmjet debitorit dhe atij personi të tretë, që kreditoritë mund ta realizojë kërkesën e vet ndaj debitorit. Kushtet për suksesin e padisë Pauliana Kreditori do të këtë sukses ti kundërshtojë veprimet e caktuara juridike të debitorit nëse ka sukses të vërtetojë ekzistimin e tri kushteve: së pari, se m ekundërshtimin e veprimeve juridike të debitorit është dëmtuar; së dyti, se debitori ka ndërmarrë veprime juridike me qëllim që ta dëmtojë kreditorin; dhe së treti, se personi i tretë, i kundërshtuar i sulmit ka qenë i pandërgjegjshëm, dmth, ka qenë i njohur me qëllimin e tillë të debitorit. Dëmtimi i kreditorit Dëmtimi i kreditorit duhet të jetë me të vërtetë. Kreditori duhet të provojë se me veprimin juridik të debitorit është pakësuar sasia ose vlera e pasurisë së këtij në atë mënyrë që nga pasuaria e njohur nuk mund të realizojë kërkesën e tij. Çdo veprim juridik i ndërmarrë nga debitori me qëllim që të pakësojë pasurinë e tij në dëm të kreditorit, me kërkimin e këtij mund të deklarohet e pavlefshme, si edhe heqja dorë nga trashëgimia. Qëllimi i debitorit për ta dëmtuar kreditorin Është kushti i dytë për tu paraqitur padia Pauliana. Debitori duhet të jetë i vetdijshëm se me veprimin e juridik pakësoht pasuria e tij dhe si pasojë dëmtohet e drejta e kreditorit, pasi që nuk ka mundësi të realizohet ngn pasuria që mbetet. Nuk mund të deklarohet i pavlefshëm tjetërsimi i një sendi të debitorit, kur në pasurinë e tij ka sende të tjera që janë të mjaftueshme për realizimin e së drejtës së debitorit, si dhe nuk mund të deklarohet si i pavlefshëm pagimi që bën një debitor në dobi të njërit prej kreditorëve të tij,sepse mungon qëllimi për ta

E Drejta e Detyrimeve

Page 58

pakësuar pasurinë dhe për të dëmtuar kreditorët tjerë.Personi i tretë duhet të këtë dijeni për qëllimin e debitorit për ta dëmtuar kreditorin Është kushti i tretë për suksesin e padisë Pauliana që quhet edhe faj i personit të tretë, ose pandërgjegjshmëri e personit të tretë. Për t’iu njohur kreditorit e drejta e kundërshtimit të veprimeve juridike të debitorit duhet të konkurrojë edhe dijenia e personit të tretë, me të cilin është kryer veprimi juridik i debitorit mbi qëllimin e debitorit, por vetëm në veprimet juridike me shpërblim. Për veprimet pa shpërblim, siç është dhurimi, konkurimi i dijenisë së personit të tretë nuk është i nevojshëm. Sipas LMD, nëse personi i tretë është bashkëshort i debitorit ose kushëri sipas gjakut i shkallës së parë ose në vijë anësore apo të krushqisë deri në shkallën e katërt, supozohet se ka qenë i njohur me faktin se debitori ndërmerr veprimin për ti shkaktuar dëm kreditorit. Efektet juridike të padisë Pauliana Efekti themelor juridik i padisë Pauliana është që veprimi juridik i debitorit të zhvlerësohet vetëm ndaj kreditorit dhe vetëm aqë sa do të nevojitej që të paguhet kreditori. Vepra juridike nuk anulohet, ajo ngel e vlefshme, por efektet e saj suspendohen për të paguar kërkesën e kreditorit. Kjo padi ka efekt relativ. Efektet juridike të padisë Pauliana pasqyrohen në: marrëdhëniet e kreditorit dhe personit të tretë, dhe marrëdhëniet e debitorit dhe personit të tretë. Marrëdhëniet e kreditorit dhe personit të tretë Kundërshtari i goditjes është i detyruar ta kthejë në pasurinë e debitorit atë që e ka marrë prej tij që të paguhet kreditori për kërkesat e veta. Mirëpo, ai mund ta ndalë sendin, kurse kreditorit t’ia paguajë shumën e caktuar të parave për pagimin e borxhit. Si rregull, kundërshtari i sulmimit përgjigjet si posedues i pandërgjegjshëm, dmth, përveç sendeve do ti kthejë edhe frytet.Trashëgimtari i kundërshtarit të sulmimit do të përgjigjet si posedues i pandërgjegjshëm, nëse ka ditur ose ka qenë i detyruar të dijë për rrethanat,në të cilat paraardhësi i tij e ka fituar pasurinë e debitorit. Marrëdhëniet e debitorit dhe të personit të tretë Kur kreditori me sukses i ka kundërshtuar veprimet juridike të debitorit,marrëdhëniet e debitorit dhe të personit të tretë rregullohen në mënyra të ndryshme, varësisht nga lloji dhe natyra e veprimit juridik në rastin konkret.Nëse i kundërshtuari i sulmit ia ka dorëzuar kreditorit sendin, që e ka realizuar nga debitori me veprimin juridik të kundërshtuar, debitori ka për detyrë kompensimin sipas rregullave të evikcionit. Nëse debitori ia ka shitur personit të tretë sendin e sekuestruar, por ende nuk e ka dorëzuar, dhe për këtë arsye kreditori e kundërshton me padinë Pauliana, debitori do ti përgjigjet personit të tretë për mosekzistimin e detyrimit kontraktor. Nëse i kundërshtuari i sulmit ia ka bërë pagesën kreditorit, por e ka mbajtur sendin, do të paraqitet subrogimi personal. Këtu i kundërshtuari i sulmit paraqitet në vend të kreditorit dhe ka ndaj debitorit ato të drejta sikur para paraqitjes se padisë. Afati i paraqitjes së padisë Pauliana Padia për kundërshtimin e veprimeve juridike të debitorit mund të paraqitet në afatin prej një viti për deponimet e debitorit me shpërblim, kurse në deponimet pa shpërblim afati është tre vjet. Këto afate janë prekluzive dhe për to nuk vlejnë

E Drejta e Detyrimeve

Page 59

dispozitat për afatet procedurale, e as për afatet e parashkrimit. Për këto afate gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare. NDËRRIMI I SUBJEKTËVE NË MARRËDHËNIET E DETYRIMEVE Mund të bëhet si në anën e kreditorit, ashtu edhe të debitorit. Kur ndërrohet personaliteti i kreditorit në marrëdhëniet e detyrimit ekziston cedimi dhe bartja e kontratës, ndërsa kur ndërrohet debitori ekziston marrja e borxhit dhe dërgimi. NDËRRIMI I PERSONALITETIT TË KREDITORIT - BARTJA E KËRKESËSCEDIMI

Cedimi - nocioni dhe kushtet e bartjes së kërkesës Me anë të cedimit bëhet ndërrimi i kreditorit, ku në vend të tij paraqitet kreditori i ri në bazë të marrëveshjes mbi cedmin të lidhur mes kreditorit të vjetër (cedenti) dhe personit të tretë (kreditori i ri - cesionari), me anë të së cilës kërkesa ekzistuese i bartet atij subjekti, i cili bëhet kreditor në marrëdhënien e njëjtë të detyrimit. Debitori këtu quhet cesus. Lënda e cedimit Mund të jetë kërkesa e bartshme, e cila mund të jetë kërkesë parash,kërkesat që përbëhen nga dorëzimi i ndonjë sendi dhe kërkesat të cilat përbëhen nga bërja. Lënda e cedimit që bartet përfshin kërkesën kryesore, e me të edhe atë akcesore (kushti penal, kamata, pengu, hipoteka, etj).Ekzistojnë disa kërkesa, të cilat sipas natyrës janë thjeshtë personale dhe nuk mund të cedohen (e drejta e mbajtjes, e ushqimit, etj.), si dhe ato kërkesa për të cilat kreditori dhe debitori janë marrë vesh që të mos cedohen, kurse disa kërkesa nuk mund të cedohen sepse janë të ndaluara me ligj, etj. Baza e cedimit Cedimi krijohet në bazë të kontratës, testamentit, sipas ligjit,me vendim gjyqësor. Baza e cedimit mund të jetë pagimi i borxhit të cedentit, cesionarit ose kreditimi i cesionarit nga ana e cedentit, dhe qëllimi i bëmirësisë së cedentit nga cesionari. Bartja e kërkesave mund të bëhet në bazë të ligjit,psh, dorëzani e paguan borxhin në vend të debitorit kryesor, kërkesa i kalon dorëzanit. Cedimi mund të bëhet me vendim gjyqësor në proceduren e përmbarimit,duke sekuestruar kërkesën e debitorit ndaj personit të tretë dhe duke e bartur nga kreditori të debitori. Kushtet e cedimit janë: 1. Duhet të lidhet kontrata ndërmjet kreditorit të vjetër dhe atij të ri (cedentit dhe cesionarit); 2. Për këtë kontratë të njoftohet debitori (cesusi); 3. Kërkesa duhet të jetë e bartshme (me para ose bërje, por jo mosbërje). Efektet e cedimit Shprehen në marrëdhëniet në mes cedentit dhe cesusit; cesionarit dhe cesusit; dhe cedentit dhe cesionarit. Marrdhëniet e kreditorit të vjetër dhe atij të ri (cedentit dhe cesusit) Cilësinë e kreditorit të vjetër e merr kreditori i ri, debitori njoftohet për cedimin e bërë dhe ai nuk është më i detyruar t’ia përmbushë detyrimin e vet kreditorit të vjetër, por këtë ia bën kreditorit të ri.

E Drejta e Detyrimeve

Page 60

Marrëdhëniet e kreditorit të ri dhe debitorit (cesionarit dhe cesusit) Në cedimin e bërë cesionari i fiton të gjitha të drejta që i ka pasur cedenti ndaj debitorit. Debitori ka të drejta dhe detyra të njëjta ndaj cesionarit ashtusi i ka pasur ndaj cedentit. Pozita juridike e debitorit nuk ndryshohet përshkak të kalimit të kërkesës. Debitori ka të drejtë t’ia paraqesë kreditorit të rikundërshtimet objektive dhe subjektive, psh, kundërshtim për kompensim,për mos ekzekutimin e kontratës, për parashkrim, etj. Marrëdhëniet e kreditorit të vjetër dhe atij të ri (cedentit dhe cesionarit) Kjo marrëdhënie krijohet sipas bazës së kontratës së shitjes, dhuratës, huasë.Sipas llojit të kontratës caktohet marrëdhënia ndërmjet cedentit dhe cesionarit. Nëse kërkesa është ceduar me shpërblim, atëherë cedenti merr pozitën e shitësit, kurse cesionari pozitën e blerësit. Nëse cedimi është bërë pa pagesë, atëherë cedenti është dhuratë dhënës, e cesionari dhuratëmarrës. Rastet e veçanta të cedimit Janë: cedimi fiducar, blankocedimi, cedimi pa njoftim, cedimi i letrave të prurësit, cedimi gjyqësor dhe ai ligjor. Blankocedimi (cesio) Këtu cedenti nuk e cek cesionarin (kujt i bën cedimin), andaj edhe cesionari këtu është i caktueshëm dhe është e dukshme se cila kërkesë po cedohet. Cedimi fiducar (pactum fiducia) Këtu cedenti ia cedon kërkesën tjetrit si fiducarit të vet, dmth, subjektit në tëcilin ka besim. Janë tri raste të këtij cedimi: cedimi në vend të përmbushjes;cedimi për inkasim; dhe cedimi për sigurim. Cedimi pa njoftim Çdo kreditor mund t’ia bart kërkesën e vet me anë të kontratës personit të tretë pa e njoftuar debitorin. Në këtë rast debitori ende është borxhli i kreditorit të vjetër dhe vetëm atij duhet t’ia bëj pagimin e borxhit. Cedimi i letrave me vlerë të prurësit Në letrat me vlerë kërkesa lidhet me vet letrën, ashtu që me dorëzimin e letrës me vlerë të prurësit bartet edhe kërkesa e shënuar në të. Në letrat me vlerë me emër duhet të dorëzohet letra dhe shënimi i kreditorit të ri. Në këtë rast bëhet shënimi i veçantë me anë të indosimit. Cedimi ligjor (cesio legis) Kur dorëzani e përmbush detyrimin në vend të debitorit kryesor, ai vjen në vend të kreditorit, kur pronari i sendit të dhënë peng paguan në vend të debitorit, ai vjen në vend të kreditorit të vjetër ashtu që kërkon kërkesën nga debitori kryesor. Cedimi gjyqësor Bëhet me vendim gjyqësor, pavarësisht nga vullneti i bartësit të kërkesës.Kështu ndodh kur para gjykatës kontestimore ndahet pasuria etrashëgimtarëve. Bartja e kontratës Nocioni Është kur ceduesi në kontraten e dyanshme detyruese ia bartë personit të tretë,marrësit, të drejtat dhe detyrat e veta që i përkasin nga kjo kontratë, kurse marrësi (personi i tretë) e pranon këtë, duke u bërë titullar i të drejtave dhe detyrave të bartësit si palë kontraktuese në vend të tij. Bartja e kontrates bëhet në bazë të ligjit (në rastet e sukcesionit universal ligjor, psh, kur vdes ndonjë palë

E Drejta e Detyrimeve

Page 61

kontraktuese, në vend të tij vjen trashëgimtari universal nëse nuk është fjala për kontrate intuita personae); dhe të kontratës. Kushtet për bartjen e kontratës Janë: duhet të lidhet kontrate e dyanshme; pala tjetër kontraktuese duhet të jap pëlqimin që në vend të bashkëkontraktuesit të vijë personi i tretë, të cilit i është bartur kontrata; të drejtat dhe detyrat që barten duhet të jenë të bartshme (jo intuita personae); duhet të ekzistojë marrëveshja e bartësit dhe e personit të tretë për bartjen e kontrates; dhe pëlqimi për bartjen e kontrates duhet të bëhet në formën e paraparë sipas ligjit. Efektet juridike të bartjes së kontrates Shprehen në të drejtat dhe detyrat e marrësit dhe të bartësit të kontrates. Marrësi kalon në vend të bartësit, dhe vazhdojnë marrëdhëniet ndërmjet tyre. Marrësi bëhet palë kontraktuese ndaj palës tjetër në kontratën e parë. Marrësi ka të drejtë të kërkojë përmbushjen e kontratës, zgjidhjen e saj dhe shpërblimin e dëmit. Në rastin kur bartësi ia bart të drejtat dhe detyrat e veta personit të tretë - marrësit, ai nuk është më palë kontraktuese ndaj palës tjetër, tani pala tjetër ka të drejtë të kërkojë nga marrësi përmbushjen e detyrimit të vet,ashtu siç mban detyrën për ta përmbushur detyrimin e vet. NDËRRIMI I DEBITORIT Marrja e borxhit (aceptilatio) Nocioni - Është ndërrimi i subjektit pasiv në detyrim, është ndërrimi i debitorit, ku në vend të debitorit të vjetër, vjen ai i ri në marrëdhënien e njëjtë të detyrimit,me pëlqimin e kreditorit. Si bazë e marrjes se borxhit mund të jetë përmbushja e ndonjë detyrimi të marrësit të borxhit ndaj debitorit të vjetër,ose marrja e borxhit me shpërblim apo mund të jetë si bazë e dhurata. Kushtet e marrjes së borxhit Janë: duhet të lidhet kontrate ndërmjet debitorit të vjetër dhe marrësit të borxhit; kreditori duhet të jepë pëlqimin për këtë; dhe borxhi që bartët duhet të jetë i bartshëm. Efektet e marrjes së borxhit Shprehen: 1. Në marrëdhëniet e debitorit të vjetër dhe kreditorit (debitori i vjetër lirohet nga detyrimi ndaj kreditorit të vet); 2. Në marrëdhëniet e debitorit të ri dhe kreditorit (debitori i ri i ka borxh kreditorit të gjitha ato që i ka pasur borxh debitorit i vjetër); dhe 3. Në marrëdhëniet e debitorit të vjetër dhe debitorit të ri (debitori i ri vjen në vend të debitorit të vjetër (i cili lirohet nga detyrimi ndaj kreditorit)). Hyrja në borxh (intercesio cumullativa) dhe marrja e përmbushjes Hyrja në borxh është kur personi i tretë detyrohet ndaj kreditorit se do t’ia përmbushë detyrimin që debitori ka ndaj tij. Këtu i treti dhe kreditori lidhin kontrate, ku i treti merr detyrimin ta përmbushë detyrimin që debitori ka ndaj kreditorit, pa pëlqimin e debitorit. Kurse marrja e përmbushjes është kur bëhet me anë të kontrates ndërmjet debitorit dhe ndonjë personi të tretë me të cilin ky detyrohet ndaj debitorit që të përmbushë detyrimin e vet ndaj kreditorit të tij, psh, me përmbushjen e detyrimit të blerësit nga kontrata me shitjen me pagesë në rata. Dërgimi (Asignatio)

E Drejta e Detyrimeve

Page 62

Nocioni - Me anë të asignacionit në marrëdhëniet e detyrimeve bëhet ndërrimi i debitorit. Asignacioni paraqet deklaraten e një subjekti (asignanti - debitori i vjetër), me të cilën dërgon dhe autorizon personin tjetër (asignatin - debitori iri), që në llogari të asignantit, t’ia përmbushë prestimin e caktuar personit të tretë (asignatarit kreditori). Lëndë e asignacionit mund të jenë paratë, letrat me vlerë (çeku, kambiali, etj.). Asignacioni mund të këtë baza të ndryshme të krijimit, sepse në një rast asignanti dëshiron ti sjellë dobi asignatarit, ose dëshiron të kreditojë, apo të paguajë ndonjë borxh të vetin. Asignacioni është mjet kredie, sepse me anë të tij asignanti mund ti sigurojë hua asignatarit ose për vete në barrë të asignatit. Asignacioni është mjet i pagimit të tërthortë,sepse në një pagesë mund të shuhen dy marrëdhënie detyrimi. Kushtet e asignacionit Që të ekzistojë asignacioni duhet të plotësohen këto kushte: të ndërrohet ose ndryshohet marrëdhënia e detyrimit; të ndërrohet debitori i marrëdhënies së detyrimit; të bëhet subrogimi personal i detyrimit; dhe kërkesa që bartet të jetë e bartshme. Efektet e asignacionit Shprehen: 1.Me marrëdhëniet ndërmjet dërguesit dhe të dërguarit (asignantit dheasignatit); 2. Me marrëdhëniet e dërguesit dhe marrësit të dërgimit (asignantit dheasignatarit); 3. Me marrëdhëniet e marrësit të dërgimit dhe të dërguarit (asignatarit dheasignatit). Llojet kryesore të asignacionit Janë: 1. Asignacioni i plotë - paraqitet kur për të japin pëlqimin asignati, asignatari,dhe asignanti; 2. Asignacioni jo i plotë - paraqitet kur për këtë nuk ka pëlqim nga të gjithë subjektet në asignacion; 3. Asignacioni titullar - paraqitet kur asignanti e dërgon asignatin për ti paguar diçka asignatarit aqë sa asignati është i detyruar për t’ia paguarasignantit; 4. Asignacioni abstrakt - shprehet në faktin së marrëdhëniet midis asignatit dhe asignatarit janë marrëdhënie abstrakte, sepse midis tyre, para pranimit të asignacionit, nuk ka ekzistuar marrëdhënia e pavarur sipas ndonjë baze juridike, por marrëdhënia e tyre është krijuar në çastin kur kanë dhënë pëlqimin për asignacion; 5. Asigancioni në formë të letrës së prurësit - paraqitet në marrëdhëniet të cilat me dërgim me shkrim shkaktohen ndërmjet asignatarit dhe asignatit ku krijohen midis secilit posedues të letrës dhe subjektit që e ka bartur letrën; 6. Asignacioni në formë të letrës sipas urdhërit - është lloj i asignacionit në të cilin dërgimi me shkrim që është me para, letër me vlerë ose send I zëvendësueshëm, mund të jepet me dispozitë “sipas urdhërit” nëse asignanti është subjekt që merret me veprimtarinë ekonomike dhe nëse ajo që duhet të përmbushë hyn në suazat e asaj veprimtarie. SHUARJA E MARRDHËNIEVE TË DETYRIMIT

E Drejta e Detyrimeve

Page 63

Marrëdhëniet e detyrimit krijohen për të krijuar efekte të caktuara juridike dhe pas realizimit të qëllimit, shuhen. Janë dy mënyra të shuarjes se marrëdhënieve të detyrimeve: 1.Mënyra vullnetare (përmbushja, kompensimi,falja e borxhit, përtrirja, konfondimi, dhe skadimi i kohës); dhe 2. Mënyra kundër vullnetit (pamundësia e përmbushjes, vdekja, parashkrimi, dhe sipas urdhërit të ligjit). MËNYRAT VULLNETARE TË SHUARJES SË DETYRIMEVE Shuarja e detyrimeve me përmbushje (ekzekutimi, pagesa) Shuarja e detyrimit me anë të përmbushjes është mënyra më e natyrshme e realizimit të prestimit nga ana e debitorit. Kur ekzekutimi bëhet në mënyrën e duhur dhe në afatin e caktuar, atëherë është arritur qëllimi i detyrimit,kreditori e ka realizuar të drejtën e tij dhe detyrimi pushon se ekzistuari- shuhet. Përmbushja e detyrimit e ka kuptimine pagesës ose të ekzekutimit.Përmbushje e detyrimit dmth, realizim i prestimit që është objekt i marrëdhënies së detyrimit. Që të shuhet detyrimi me anë të pagesës duhet të përmbushën këto kushte: 1. Që debitori të këtë ndërmarrë veprime të caktuara me qëllim që të bëhet përmbushja e detyrimit dhe të lirohet nga detyrimi; 2. Që veprimin ta këtë përmbushur personalisht debitori ose personi i autorizuar i tij; 3. Që pagesa të jetë përmbushur ose ekzekutuar për kreditorin ose personin eautorizuar të tij; dhe 4. Që veprimi të jetë ekzekutuar në mënyrë të rregullt në pikëpamje të kohës,mënyrës dhe vendit. Subjektët e pagesës Janë: subjekti që e paguan borxhin e që është debitori në marrëdhënien e detyrimit dhe subjekti të cilit i bëhet pagesa që është kreditor nëmarrëdhënien e detyrimit. Subjekti që ekzekuton pagesën Ky subjekt quhet pagues. Pagesën e kryen debitori personalisht ose nëpërmjet përfaqësuesit të vet. Debitori duhet të këtë aftësi të plotë punuese,si rregull personi i paaftë për punë nuk mund të përmbushë detyrimin e vet,por ka raste kur edhe debitori me paaftësi punuese mund të përmbushë detyrimin e vet po që se ekzistimi i detyrimit është i padyshimtë dhe nëse ka arritur afati për përmbushjen e tij. Në detyrimet intuita personae debitori duhet personalisht të bëjë pagesën. Përveç debitorit pagesën mund ta bëje dhe ndonjë subjekt tjetër në vend të tij nëse ka interes juridik për ekzekutimin e detyrimit, e këta janë: dorëzani, pronari i sendit të luajtshëm të dhënë peng, ose sendit të paluajtshëm në formë të hipotekës dhe kundërshtari i përzierjes në padinë Pauliana. Kreditori është i detyruar që tamarrë pagesën nga këta subjektë që kanë ndonjë interes juridik për përmbushjen e detyrimit madje edhe kur debitori kundërshton atë përmbushje. Nëse kreditori refuzon marrjen e pagesës nga këta subjektë,konsiderohet se e ka refuzuar mallin nga vet debitori dhe do të krijohet vonesa e kreditorit. Pagesën mund ta bëj edhe personi i tretë që nuk ka ndonjë interes për përmbushjen e detyrimit, me ç’rast kreditori është i detyruar të pranojë atë nga personi i tretë nëse pajtohet më atë të debitorit. Pagesa me subrogim Nëse personi i tretë e bën pagesën dhe e zë vendin e kreditorit të paguar,ekziston E Drejta e Detyrimeve

Page 64

rasti i pagimit me subrogim (ndërrim). Subrogimi e ka domethënien e ndërrimit, dhe mund të jetë i dyllojshëm: real dhe personal. Subrogimi personal - paraqet ndërrimin e personalitetit të kreditorit. Kjo ndodh kur dorëzani e ekzekuton detyrimin dhe ai vjen në vend të kreditorit, kurse pozita e debitorit fare nuk ndryshohet. Kur personi i tretë e paguan borxhin për debitorin dhe e zë vendin e kreditorit, krijohet ndërrimi personal. Borxhi shuhet ndaj kreditorit të vjetër, por ndaj debitorit ngel i njëjtë, por tani ndaj paguesit, i cili si kreditor i ri ka të drejtë të kërkojë nga debitori pagimin e borxhit. Subrogimi real - paraqitet kur ndërrohet lënda, sendet e pagesës.Pagimi me subrogim mund të krijohet në dy mënyra: sipas urdhërit të ligjit dhe me vullnetin e paguesit. Subrogimi ligjor - krijohet në bazë të dispozitave ligjore. Paraqitet kur dorëzani, pronari i sendit peng ose kundërshtari në padinë Pauliana kryen pagesën sipas vet ligjit. Kërkesa e paguar kalon të ata dhe debitori tani ua ka borxh pagesën atyre. Subrogimi kontraktor - krijohet me lidhjen e kontratës ndërmjet kreditorit dhe paguesit të të detyrimit. Për vlefshmërinë e kësaj kontrate nuk është i domosdoshëm pëlqimi i kreditorit,sepse pozita e tij nuk ndryshon në rastin e lidhjes se kontratës për subrogim ndërmjet kreditorit dhe paguesit, si dhe ndërmjet debitorit dhe paguesit, të drejtat e kreditorit kalojnë mbi paguesin në çastin e pagesës. Subrogimi me rastin e përmbushjes së pjesshmë - të kreditorit mbi paguesin kalojnë të drejtat akcesore me të cilat sigurohet përmbushja e kësaj kërkese, vetëm nëse nuk janë të nevojshme për përmbushjen e pjesës së ngelur të kërkesës së kreditorit. Subjekti të cilit i bëhet pagesa Pagesa i bëhet kreditorit ose të autorizuarit të tij. Për të marrë pagesën të plotëfuqishme, kreditori duhet të këtë aftësi të plotë punuese. Nëse debitori ia ka ekzekutuar pagesën kreditorit, i cili nuk e ka aftësinë e plotë punuese,mund të jetë i detyruar t’ia paguajë edhe një herë pagesën me kërkesën e përfaqësuesit të kujdestarit të kreditorit, dhe nëse ndodh që kreditori të jetë krejtësisht i paaftë për punë dhe ka shpenzuar sendin e marrë. Pagesa në këto raste mund ti bëhet edhe personit të tretë: 1. Nëse debitori dhe kreditori merren vesh ashtu, psh, banka nga e cila ka marrë hua kreditori; 2. Nëse është caktuar sipas ligjit; 3. Nëse është caktuar me vendim gjyqësor; 4. Nëse është caktuar nga vetë kreditori, psh, me asignacion; 5. Nëse personi i tretë është cedenti kurse debitori nuk është i njoftuar për cedimin; 6. Nëse kreditori më vonë e paraqet pagimin për personin e tretë. Deponimi i borxhit Debitori ka mundësi që në mënyrë të plotëfuqishme ta bëj pagesën në gjykatë dhe të konsiderohet sikurse t’ia kishte bërë vetë kreditorit. Për tu bërë deponimi i borxhit duhet të plotësohen këto kushte: 1. Kreditori duhet të jetë në vonesë me marrjen e borxhit; 2. Kur nuk dihet se ku është kreditori; 3. Kur kreditori është i panjohur; 4. Kur kreditori është me paaftësi për të vepruar dhe nuk e ka përfaqësuesin e vet; 5. Kur është sendi i luajtshëm, që ruhet lehtë (paratë, sendet e çmueshme, etj.); 6. Për deponimin e bërë debitori duhet ta njoftojë kreditorin nëse di për të ose vendbanimin e tij. Përveç deponimit të rregullt në gjykatë, ekziston E Drejta e Detyrimeve

Page 65

edhe deponimi duke ia dhënë sendin objektit tjetër, e ky quhet deponim me ndërmjetësim - sekuestrim.Këtu hyjnë rastet e deponimit të sendit të huaj në ruajtje, psh, drithërat,material ndërtimor, etj. Ruajtësin - sekuestrin duhet ta caktojë gjykata me kërkesë të debitorit, i cili ruajtjen e bën në llogari dhe me shpënzime të debitorit. Lënda e pagesës Është ajo të cilën debitori ia ka borxh kreditorit. Lënda e pagesës përbëhet nga ekzekutimi i asaj që përfshin përmbajtjen e detyrimit. Lënda e pagesës mund të përbëhet nga dorëzimi i një sendi, kryerja e një pune, veprimi icaktuar, dhënia e sasisë së caktuar të parave, nga mosveprimi ose pësimi. Zëvendësimi i përmbushjes (datio in solutum) Paraqitet kur debitori dhe kreditori merren vesh që në vend të lëndës së borxhit, debitori t’ia dorëzojë lëndën tjetër, psh, për veturë jep shumën e parave për vlerë të njëjtë. Me zëvendësimin e përmbushjes bëhet ndërrimi I marrëdhënies ekzistuese të detyrimit, ku ndërrohet lënda e dhënies, por lënda e detyrimit ngel e njëjtë. Dhënia për përmbushje (datio pro solvendo) Është kur debitori i dorëzon kreditorit ndonjë send ose i cedon kërkesën me qëllim që kreditori atë send ta shesë e të marrë kërkesën, ashtu që nga ajo që ka fituar ta realizojë kërkesën për vete, kurse tepricën eventuale t’ia kthejë debitorit. Detyra shuhet pas inkasimit të debitorit nga shuma e mbetur. Dhënia për përmbushje ekziston, kur debitori ia dorëzon kreditorit veturën e vet që ta shesë dhe që me shumën e marrë ta realizojë kërkesën e vet, kurse pjesën e mbetur të çmimit t’ia kthejë debitorit. Në këtë rast kreditori merr pozitën e të autorizuarit. Koha e pagesës Afat i pagesës është intervali kohor brenda të cilit duhet të përmbushet detyrimi. Afatin e pagesës e caktojnë kreditori dhe debitori me marrëveshjen e tyre. Ky afat quhet i kontraktuar. Koha e pagesës mund të jetë e caktuar nëmënyrë absolute (kur është e fiksuar kalendarisht, psh, 1 maj 2007, apo fundi i muajit maj); dhe në mënyrë relative (nëse lidhet me ndonjë ngjarje të caktuar, psh, tre muaj pas martesës së kreditorit, etj.). Nëse kreditori dhe debitori nuk e kanë caktuar kohën e pagesës, këtë e bën ligji, psh, detyra e ushqimit, mbajtjes, paguhet sukcesivisht në fillim të çdo muaji. Në ato rastekur kur nuk është i caktuar afati me anë të kontratës apo të ligjit, kurse qëllimi i punës, natyra e detyrës dhe rrethanat tjera nuk kërkojnë ndonjë afat për përmbushje, kreditori mund të kërkojë menjëherë përmbushjen e detyrës,kurse debitori nga ana e vet mund të kërkojë nga kreditori që ta marrë menjëherë pagesën. Kur kreditori ia tërheq vërejtjen debitorit që të bëj pagesën, ai është i detyruar ta bëj këtë menjëherë, ashtu siç është i detyruar kreditori ta marrë pagesën kur debitori ia ofron këtë. Përmbushja e detyrimit mund të bëhet para afatit të përmbushjes nëse plotësohen këto kushte: 1. Afati i përmbushjes duhet të jetë i caktuar në kontratë; 2. Afati i përmbushjes duhet të jetë në llogari të debitorit; dhe 3. Debitori duhet të këtë të drejtë të mos e shfrytëzojë kët veprim në pak kohë.

E Drejta e Detyrimeve

Page 66

Vendi i pagesës Detyrimi duhet të përmbushet në vendin ku është caktuar sipas marrëveshjes së kreditorit dhe debitorit, ose sipas ligjit. Kur vendi i përmbushjes nuk është caktuar me punë juridike e as me ligj, ai caktohet në bazë të qëllimit të detyrimit, natyrës së detyrës dhe në bazë të rrethanave tjera. Sipas natyrës së detyrimit, vendi i përmbushjes caktohet në këtë mënyrë: nëse sendi është i paluajtshëm, vendi i përmbushjes është ku ndodhet sendi i tillë - locus reisite, kurse kur është sendi i luajtshëm, vendi ku është lidhur kontrata. Detyrimet me para përmbushen në vendin në të cilin kreditori e ka vendbanimin apo vendqëndrimin. Nëse pagesa bëhet me virman, detyrimet me para bëhen në selinë e organizatës tek e cila janë mjetet në para tëkreditorit. Vërtetimi i pagesës Kur debitori i bën pagesën, ai lirohet nga detyrimi. Ai ka të drejtë të kërkojë që kreditori për këtë të lëshojë deftesë me shkrim për marrjen e prestimit të debitorit, e cila shërben si provë për debitorin ndaj personave të tretë ose ndaj gjykatës. Kur debitori e ka në duarë të veta deftesën për borxhin,ekziston supozimi relativ se është kryer pagesa. Nëse është lëshuar dëftesa për borxhin kryesor, supozohet se janë paguar kamatat, shpenzimet gjyqësore, nëse ka pasur. Llogaritja e përmbushjes (imputacioni) Çështja e efektit të pagesës ndërlikohet kur ndërmjet kreditorit dhe debitorit ka më shumë marrëdhënie detyrimi dhe debitori e kreyn pagesën e pjesëshme me të cilën nuk i ka plotësuar të gjitha detyrat e veta. Në këtë rast shtrohet çështja e llogaritjes së pagesës së kryer që bëhet me marrëveshjen e kreditorit dhe debitorit. Nëse nuk ekziston marrëveshja, zbatohen këtorregulla: 1. Nëse nuk ekziston deklarata e debitorit për llogaritjen e përmbushjes, sëpari përmbushën kërkesat e arritura sipas radhës për përmbushje; 2. Nëse njëkohësisht arrijnë më shumë detyra, së pari përmbushen detyrimet më pak të siguruara, e kur të gjitha sigurohen njësoj, së pari përmbushen ato që janë barrë më e madhe për debitorin; 3. Nëse detyrimet janë të barabarta në të gjitha aspektet, përmbushen sipas radhës që janë krijuar, e nëse njëkohësisht janë krijuar, atëherë ajo që është dhënë në emër të përmbushejs radhitet në të gjitha detyrimet proporcionalisht me shumën e tyre. SHUARJA E DETYRIMIT ME KOMPENSIM Nocioni - Kompensimi është një mënyrë e shuarjes së dy detyrimeve reciproke dhe të njëllojta gjer në shumën e detyrimit më të vogël. Kompensimi paraqitet në rastet kur debitori bëhet kreditor i kreditorit të tij. Kur dy subjekte bëhen reciprokisht edhe kreditor edhe debitor, borxhet shuhen në tërësi nëse janë të vlerës së njëjtë, përkatësisht deri të vlera e më të voglit prej tyre nëse janë të vlerave të ndryshme. Në kompensim marrin pjesë së paku dy subjekte: ai qërealizon kompensimin dhe ai me të cilin realizohet kompensimi. Kushtet e kompensimit Janë: që të ekzistojnë kërkesat reciproke, të njëllojshme, likuide (të vërteta),dhe të arritura. Rastet në të cilat nuk mund të bëhet kompensimi Janë: E Drejta e Detyrimeve

Page 67

1. Kur kreditori dhe debitori merren vesh për disa kërkesa të cilat nuk mund të kompensohen; 2. Kërkesat që për lëndë të detyrimit kanë aso sendesh të cilat nuk mund të kompensohen; 3. Kërkesat e sendeve të cilat i janë dhënë debitorit për ruajtje ose shërbim,ose që i ka ndaluar debitori në mënyrë të padrejtë; 4. Kërkesat që rrjedhin nga shkaktimi doloziv i dëmit; 5. Kërkesat e shpërblimit të dëmit të shkaktuar me dëmtimin e shëndetit ose me shkaktimin e vdekjes; 6. Kërkesa që rrjedh nga detyrimi ligjor për mbajtje. Mënyrat e kompensimit Janë: me vullnetin e palëve (kompensimi kontraktor), në bazë të ligjit, dhe në bazë të vendimit gjyqësor. Kompensimi kontraktor Është kur debitori dhe kreditori lidhin kontratë me të cilën merren vesh për kompensimin e kërkesave të tyre reciproke. Në atë rast ata i vërtetojnë edhe kushtet e rrafshimit. Kompensimi ligjor Është ai kompensim në situata kur kompensimi bëhet automatikisht në atë mënyrë kur dy kërkesa që gjenden njëra ndaj tjetrës i plotësojnë kushtet e parapara ligjore për kompensim. Ky kompensim konsiderohet si mjet dhune për inkasimin e borxhit, dhe bëhet pa njohurinë e kreditorit dhe të debitorit. Kompensimi gjyqësor Është kur në kontest para gjykatës i padituri, që nuk e mohon borxhin ndaj kreditorit, thekson se edhe ai ka kërkesë të caktuar ndaj paditësit, duke paraqitur kundërshtimin për kompensim i cili është me karakter proceduralo- juridik. Rrafshimi i kërkesave në këtë rast bëhet në bazë të vendimit gjyqësor. Efekti i kompensimit Shprehet në shuarjen e detyrimeve ekzistuese në mes debitorit dhe kreditorit ,ashtu që kërkesat reciproke të tyre të shuhen nëse janë në vëllim të njëjtë. Nëse nuk janë me vëllim të njëjtë, bëhet shuarja e kërkesës më të vogël,kurse më e madhja zvogëlohet për atë pjesë sa ka qenë kërkesa më e vogël dhe do të mbetet në atë pjesë, e cila e tejkalon kërkesën e shuar. Kërkesa nuk mund të bëhet në dëm të personave të tretë. Me kompensimin e kërkesës kryesore shuhet edhe ajo akcesore (pengu, dorëzania, hipoteka, etj.). SHUARJA E DETYRIMEVE ME FALJEN E BORXHIT Nocioni i faljes së borxhit Falja e borxhit është mënyrë vullnetare e shuarjes së detyrimeve në bazë të deklaratës së kreditorit me të cilën deklaron se nuk ka për të kërkuar kurrfarë pagese nga debitori. Për faljen e borxhit është e domosdoshme deklarata mbi pëlqimin e debitorit dhe të kreditorit. Nëse nuk ekziston pëlqimi i debitorit, deklarata e kreditorit nuk paraqet faljene borxhit por premtimin e njëanshëm të kreditorit dhënë debitorit se prej tij nuk ka për të kërkuar pagimin e kërkesës. Kontrata mund të lidhet gojarisht, me shkrim, drejtpërdrejtë ose nëpërmjet gjykatës.

E Drejta e Detyrimeve

Page 68

Llojet e faljes së borxhit Klasifikohen sipas kritereve të caktuara, siç janë: pjesëmarrja e një apo mëshumë kreditorëve në faljen e borxhit (falje individuale ose kolektive), dhe vëllimi i borxhit (falje e plotë ose e pjesëshme). Efekti i faljes së borxhit Shprehet në shuarjen e kërkesës. Në rast të faljes së plotë të borxjit, kërkesa shuhet në tërësi, si ajo kryesore, ashtu edhe ajo akcesore. Me faljen e pjesëshme, kërkesat kryesore dhe akcesore shuhen në atë masë, në të cilën është falur borxhi. Me faljen e borxhit nuk mund të cenohen të drejtat e personave të tretë (e drejta e gëzimit të fryteve të kërkesës nga e cila ka hequr dorë kreditori, e drejta e pengut, etj.). SHUARJA E DETYRIMEVE ME PËRTËRIRJE (NOVATIO) Nocioni i përtërirjes Përtërirja (novatio) është mënyrë e shuarjes vullnetare të detyrimit, dhe bëhet në atë mënyrë që kreditori dhe debitori merren vesh që detyrimin ekzistues të plotëfuqishëm ta zëvendësojnë me tjetrin, i cili dallohet nga i vjetri për nga lënda ose për nga baza. Përtërirjen duhet kuptuar në mënyrë të dyfishtë: ajo paraqet mënyrën e shuarjes së detyrimit të vjetër dhe do të thotë edhe krijim i detyrimit të ri. Përtërirja konsiderohet si modifikim i marrëdhënies se detyrimit, por përtërirja nuk do të thotë ndërrim i personalitetit të debitorit dhe kreditorit. Përtërirja dallohet nga ndërrimi i përmbushjes në të cilën debitori në një detyrim të njëjtë me përmbajtje të caktuar, jep diçka tjetër dhe lirohet përfundimisht nga detyrimi. Ndërrimi i përmbushjes është përmbushje e detyrimit, kurse përtërirja nuk është përmbushje, por shuarje e detyrimit të vjetër dhe krijimi i atij të ri. Kushtet e përtërirjes (novatio) Janë: 1. Të ekzistojë detyrimi i vjetër i vlershëm; 2.Të krijohet detyrimi i ri i vlershëm; 3. Të ekzistojë dallimi midis detyrimit të vjetër dhe të ri; dhe 4. Të ekzistojë qëllimi i palëve për ta kryer përtëritjen. Efekti i përtërirjes Është shuarja e detyrimit të vjetër dhe krijimi i atij të ri në mes debitorit dhe kreditorit të njëjtë. Me shuarjen e detyrimit të vjetër shuhet edhe pengu,dorëzania, me përjashtim kur me dorëzanin apo pengdhënësin është kontraktuar ndryshe. BASHKIMI I KËRKESAVE DHE BORXHIT - KONFONDIMI Nocioni i konfondimit Konfondimi është mënyrë e shuarjes së detyrimit. Në këtë mënyrë borxhi dhe kërkesa shkrihen në një subjekt. Në rast se i njëjti subjekt bëhet edhe kreditor edhe debitor në marrëdhënien e njëjtë të detyrimit, detyrimi do të shuhet, sepse nuk mundet që dikush ti këtë borxh vetvetes. Për personat fizikë konfondimi paraqitet me anë të sukcesorit universal, ashtu që debitori e trashëgon kreditorin ose anasjelltas. Konfondimi mund të krijohet edhe te sukcesori singular në atë mënyrë që kërkesa do ti cedohet vetëm debitorit. Konfondimi paraqitet

E Drejta e Detyrimeve

Page 69

edhe të personat juridikë me rastin e bashkimit,integrimit të ndërmarrjeve ekonomike, me ç’rast të gjitha të drejtat dhe detyrat e ndërmarrjeve të bashkuara kalojnë në ndërmarrjen e formuar rishtas, kurse kërkesat reciproke ndërmjet ndërmarrjeve të bashkuarashuhen. Rastet kur nuk mund të shkaktohet konfondimi Janë: 1. Kur dorëzani bëhet kreditor, detyra e dorëzanit nuk shuhet; 2. Detyra e regjistruar në librin publik nuk shuhet me konfondim kur bëhet regjistrimi i fshirjes; 3. Konfondimi nuk mund të sjellë shuarjen e detyrimit, nëse me të do të cenohen të drejtat e personave të tretë (pengu, frytet, etj.); 4. Konfondimi nuk shkaktohet kur letra e prurësit gjendet në duartë e dhënësit të saj (botuesit); 5. Nuk mund të shkaktohet konfondimi kur kreditorët e trashëgimlënësit kërkojnë ndarjen e pasurisë së trashëgimlënësit nga pasuria e trashëgimtarit,me ç’rast kreditorët e trashëgimlënësit e rezervojnë për vete të drejtën që ata së pari të paguhen nga trashëgimia, e në rast së pas tyre ngel diçka, të paguhen kreditorët e trashëgimtarit; 6. Konfondimi nuk shkaktohet edhe në rastin kur marrësi i sendit të ngarkuar me hipotekë paguan kreditorit të hipotekuar. Efektet e konfondimit Shprehen me shuarjen e detyrimit kryesor dhe akcesor (dorëzania, pengu,hipoteka, etj.). Efektet e konfondimit krijohen në detyrimet solidare pasive, nëtë cilat detyrat e debitorëve të tjerë zvogëlohen për shumën që i bie këtij.Në detyrimet solidare aktive, kur në një subjekt të kreditorit solidar bashkohet edhe vetia e debitorit,çdo kreditor ka të drejtë të kërkoj nga ai vetëm pjesën e vet të kërkesës. SHUARJA E DETYRIMEVE ME SKADIMIN E KOHËS Nocioni i skadimit të kohës Skadimi i kohës është mënyrë vullnetare e shuarjes së detyrimeve, kur me anë të kontratës është caktuar koha e zgjatjes së detyrimit, por mund të përfshihet edhe në mënyrën kundër vullnetit të palëve kur me ligj ose me vendim të gjykatës është caktuar koha e zgjatjes së detyrimeve. Kjo mënyrë e shuarjes së detyrimeve vlen për detyrimet e përhershme dhe sukcesive. Koha e zgjatjes së detyrimit mund të caktohet me kontratë, me testament, me vendim gjyqësor, dhe me ligj. Me kalimin e kohës detyrimi shuhet dhe në të ardhmën nuk ekziston më. Si raste të shuarjes së detyrimeve me skadimin e kohës konsiderohen: 1. Kontrata mbi marrëdhënien e e nënqiragjinjeve që lidhet me afat prej viteve dhe pas skadimit të këtij afati, detyrimi shuhet; 2. Lënësi ia lë detyrimin trashëgimtarit me legatë që ti paguajë ndonjë subjekt 1000€ për çdo muaj deri në moshën madhore të tij; 3. Sipas ligjit ekziston detyra e vëllait të madh që ta mbajë vëllaun e mitur deri në moshën madhore.

E Drejta e Detyrimeve

Page 70

MËNYRAT E SHUARJES SË DETYRIMEVE KUNDËR VULLNETIT TËSUBJEKTËVE

Vdekja e subjektëve Shkakton shuarjen e detyrimit për kundër vullnetit të subjektëve. Si rregull,detyrimi nuk shuhet pas vdekjes së subjekteve të tij, por kalon në trashëgimtarët e tyre. Në disa raste ka detyrime të cilat shuhen pas vdekjes, me vdekjen e debitorit apo kreditorit shuhet detyrimi në rast se është krijuar duke pasur parasysh vetitë personale të ndonjërës nga palët kontraktuese,ose aftësitë personale të debitorit. Pra, është fjala për detyrimet intuita personae, ku bëjnë pjesë: detyrimet nga kontrata mbi autorizimin (vdekja e autorizuesit); mbi ortakërinë (vdekja e ortakut); mbi mbajtjen e përjetshme (vdekja e marrësit apo dhënësit të mbajtjes); mbi veprën (vdekja e rrobaqepësit apo klientit të tij); detyra e shpërblimit të dëmit jo material (nësevdes i dëmtuari). Në këto raste me vdekjen e njërit nga subjektët në detyrim, detyrimi shuhet dhe nuk krijon efekte juridike. Shuarja e detyrimeve me urdhërin e ligjit Sipas urdhërit të ligjit detyrimet kontraktore shuhen, por mund të anulohen edhe detyrimet e krijuara, psh, nga letrat e prurësit. Anulimi i kontratave absolutisht të pavlefshme në bazë të vendimit gjyqësor, shkakton shuarjen e detyrimit, me ç’rast vendimi gjyqësor është me karakter konstituiv. Kontrata mbi shfrytëzimin e banesës mund të shuhet me urdhërin e ligjit në dy raste: 1. Nëse titullari i të drejtës për banesë pa shkaqe të arsyeshme nuk hyn në banesë në afat prej 30 dite nga dita e lidhjes se kontratës; dhe 2. Nëse ndërtesa në të cilën është banesa duhet të rrënohet me aktvendimine organit kompetent, apo në bazë të aktvendimit duhet ta lëshojë banesën sepse nuk i plotëson kushtet higjieno-teknike. Shuarja e detyrimeve me denoncim Denoncim kemi kur koha e zgjatjes së marrëdhënies së borxhit nuk është caktuar, prandaj secila anë mund ta ndërprejë me denoncim. Denoncimi është shprehje e njëanshme dhe joformale e vullnetit të njërës palë drejtuar palës tjetër për shuarjen e detyrimit. Secili subjekt mund ta sjell denoncimin nëpërmes gjykatës dhe në mënyrë jashtëgjyqësore. Me denoncim paralajmërohet subjekti tjetër se detyrimi konkret në mes tyre duhet tëshuhet, psh,d enoncimi vjen në shprehje të kontrata e qirasë, etj. Detyrimi shuhet me denoncim kur skadon afati i denoncimit i cili është i saktësuar me kontratë, e nëse afati nuk është i caktuar me kontrate, detyrimi shuhet pas skadimit të afatit të caktuar me ligj, ose me doke, apo me skadimin e afatit plotësues. Efekti kryesor i denoncimit është shuarja e detyrimit. Pamundësia e përmbushjes Ekziston kur pas çastit të krijimit të detyrimit është paraqitur ngjarja që ia bëntë pamundshme debitorit që ti përmbushë detyrat e veta. Me paraqitjen e ngjarjes së tillë, qëllimi i detyrimit nuk mund të realizohet, gjë që sjell shuarjen e detyrimit në tërësi. Llojet e pamundësisë së përmbushjes Pamundësia e përmbushjes mund të shkaktohet nga ngjarjet e ndryshme natyrore, siç janë: tërmetet, zjarrët, vërshimet, thatësirat, etj. Këto ngjarje shkaktojnë pamundësinë e përmbushjes së detyrimit, e cila mund të jetë e llojeve të ndryshme, por me një vlerë dhe rëndësi praktike janë këto: E Drejta e Detyrimeve

Page 71

1. 2. 3. 4. 5.

Pamundësia Pamundësia Pamundësia Pamundësia Pamundësia

fizike; juridike; objektive dhe subjektive; e plotë dhe e pjesëshme; dhe fillestare dhe e mëvonshme.

Kushtet e pamundësisë Janë: që të shkaktohet pamundësia e përmbushjes pas çastit të krijimit të detyrimit dhe pamundësia e përmbushjes të mos jetë shkaktuar me fajin edebitorit por nën ndikimin e fuqisë madhore. Efektet e pamundësisë së përmbushjes Pamundësi e plotë e përmbushjes paraqitet kur lënda e detyrimit zhduket në tërësi. Nëse paraqitet pamundësia e tillë, detyrimi shuhet ipso facto në tërësi.Në pamundësinë e pjesëshme, kur detyrimi bëhet në një pjesë i pamundshëm për përmbushje, debitori lirohet nga detyra për atë pjesë e cila është e pamundshme që të përmbushet. Parashkrimi Nocioni - Është mënyrë e shuarjes së detyrimeve kundër vullnetit të subjekteve. Parashkrimi është humbje e mundësisë juridike që me anë të padisë të kërkohet përmbushja e detyrimit pas skadimit të afatit, i cili është përcaktuar me ligj. Me parashkrim nuk humbet e drejta në tërësi, por mundësia e realizimit të autorizimit me anë të mjeteve të dhunës, të cilat i përmbajnë të drejtat subjektive. Por, në rast se debitori e përmbush detyrimin e parashkrirë nuk ka të drejtë të kërkojë kthimin e asaj që e ka dhënë, edhe nëse e ka diturse detyra është parashkrirë, sepse nuk ka paguar diçka që nuk ka pasur borxh. Me parashkrimin e kërkesës kryesore parashkruhen edhe ato akcesore (kërkesat e fryteve, kamatave, shpenzimeve, etj.). Nëse parashkruhen kërkesat ndaj debitorit kryesor, konsiderohet se është parashkruar edhe kërkesa ndaj atij akcesor (dorëzanit). Nëse detyra e debitorit ka qenë e bsiguruar me peng ose me hipotekë, pas parashkrimit të detyrimit kreditori mund të paguhet nga sendi i lënë. Parashkrimi nuk i përfshin të gjitha tëdrejtat subjektive. Si rregull, nuk parashkruhen të drejtat reale, por vetëm ato të detyrimeve, mirëpo, ka disa të drejta të detyrimeve të cilat nuk shuhen me parashkrim, si detyra e mbajtjes si detyrim ligjor dhe e drejta që të ndahen sendet e përbashkëta. Është i ndaluar renoncimi nga parashkrimi. Debitori nuk mund të renoncohet para skadimit të kohës së caktuar për parashkrim,por nëse kjo ndodh, klauzola e tillë nuk krijon efekte juridike. Rregullat e parashkrimit janë rregulla imperative, sepse me vullnetin e palëve nuk mund të ndryshohen, por duhet të respektohen. Koha e parashkrimit Për parashkrimin është me rëndësi që të vërtetohet koha se kur fillon të rrjedhë afati i parashkrimit. Nëse detyrimi është në dare, facere afati i parashkrimit fillon të rrjedhë prej ditës së parë kur kreditori ka pasur të drejtë të kërkojë përmbushjen e detyrimit, nëse me ligj për disa raste nuk është paraparë ndryshe. Nëse detyra përbëhet nga mosbërja, apo nga pësimi,parashkrimi rrjedh prej ditës kur debitori

E Drejta e Detyrimeve

Page 72

ka bërë diçka ose nuk ka pësuar diçka që është dashur të mos bëj, përkatësisht të pësojë. Llogaritja e afateve bëhet sipas ditëve. Afatet e parashkrimit Ligji ka paraparë afatin e përgjithshëm të parashkrimit dhe afatet e veçanta për disa lloje të kërkesave. Nëse për kërkesat e caktuara nuk është paraparë afati i veçantë, për ato zbatohet afati i përgjithshëm. Afati i përgjithshëm i parashkrimit është 10 vjet (në këtë afat parashkruhen të gjitha kërkesat për të cilat nuk është caktuar me ligj ndonjë afat tjetër i parashkrimit; në afatin e përgjithshëm prej 5 vjetësh parashkruhen të gjitha detyrimet, nëse me ligj nuk është caktuar ndonjë afat i veçantë), kurse si afate të veçanta paraqiten afati 3 vjeçar (kërkesat e kohëpaskohshme, kërkesat reciproke të personave juridikë, kërkesat nga kontrata mbi qiranë, nga kompensimi i dëmit, etj.), dhe 1 vjeçar i parashkrimit (kërkesat lidhur me pagimin e energjisë elektrike, ujit,ngrohjes, etj, kërkesat e postës, etj.). Kemi edhe afatin subjektiv dhe objektiv. Afati subjektiv i parashkrimit ka të bëj me fillimin e parashkrimit nga çasti kur kuptohet për dëmin e shkaktuar nga i dëmtuari, ose nga rasti kur kuptohet për dëmin e shkaktuar nga i dëmtuari, ose nga rasti kur kuptohet shkaktuesi i dëmit. Afati objektiv është afat absolut dhe fillon të rrjedh nga çasti objektiv, pra nga shkaktimi i dëmit. Ndalja e parashkrimit Paraqitet në ato raste kur ligji urdhëron që rrjedhja e parashkrimit të ndalohet për një kohë të caktuar dhe që pas kalimit të asaj kohe të fillojë rrjedhjen. Parashkrimi ndalet nëse paraqiten këto raste: 1. Parashkrimi nuk rrjedh në kërkesat ndërmjet bashkëshortëve; 2. Ndërmjet prindërve dhe fëmijëve,kujdestarit dhe të mbrojturit, derisa të zgjatë e drejta prindërore ose e kujdestarisë; 3. Gjatë kohës së mobilizimit dhe luftës sa u përket kërkesave tës ubjekteve me detyra ushtarake; 4. Gjatë tërë kohës për të cilën kreditori për shkak të pengesave të pakapërcyeshme nuk ka mundur me anë të gjykatës tëkërkojë përmbushjen e detyrimit. Ajo që e karakterizon ndaljen e parashkrimit është se kur ndërpritet arsyeja për të cilën ligji urdhëron që parashkrimi të ndalet, atëherë ai vazhdon të rrjedh. Ndërprerja e parashkrimit Mund të shkaktohet me veprimin e debitorit ose me veprimin e kreditorit. Parashkrimi ndërpritet kur debitori e pohon borxhin. Pohimi i drejtpërdrejtë i borxhit mund të bëhet me shkrim, me gojë, kurse pohimi i tërthortë është kur jepet dhënia e kesteve, pagimi i kamatave, dhënia e sigurimit. Mënyrat e pohimit të borxhit janë kur debitori kërkon nga kreditori të caktojë afatin për pagim, ose kur kreditori apo debitori bëjnë negociata për mënyrën e përmbushjes se detyrimit siç është marrja e borxhit ose e përmbushjes.Rastet më të shpeshta të ndërprerjes së parashkrimit shkaktohen meveprimin e kreditorit. Ndërprerja e parashkrimit shkaktohet me ngritjen e padisë kukndër debitorit para gjykatës me qëllim që të vërtetojë, të sigurojëose të realizojë kërkesat siç janë: mbështetja në mbrojtje nga shqetësimi juridik, paraqitja e kërkesës në proceduren e falimentimit mbi pasurinë e debitorit. Parashkrimi nuk ndërpritet me dorëheqje, me hedhje poshtë ose me

E Drejta e Detyrimeve

Page 73

refuzimine padisë. Për ndërprerje të parashkrimit nuk mjafton vërejtja e kreditorit, por duhet të konkretizohet duke e ushtruar të drejtën subjektive pranë organit përkatës. Dallimet e parashkrimit dhe usucapio Me anë të parashkrimit humb e drejta, mundësia e realizimit të së drejtës së caktuar me mjete të dhunës, ndërsa me anë të usucapios fitohet në mënyrë origjinale pronësia, e drejta e shfrytëzimit, e drejta e servitutit duke bërë kryerjen faktike të së drejtës brenda një kohe të caktuar dhe duke e pasur posedimin e atij sendi. Parashkrimi dhe prekluzioni Me anë të parashkrimit humb e drejta që me mjete të dhunës të realizohet një e drejtë, kurse të preklizioni shkaktohet humbja e të drejtës në tërësi pas skadimit të kohës së caktuar me ligj. Afatet e parashkrimit janë të shumta ,për nga numri, kurse afatet prekluzive për nga numri janë të pakta dhe më të shkurtra për nga kohzgjatja e tyre dhe janë afate të rrepta ligjore. Rregullat e parashkrimit mund të ndalen dhe të ndërpriten, kurse ato të prekluzionit nuk mund të ndalen as të ndërpriten. Për afatet prekluzive kujdeset gjykata, kurse për ato të parashkrimit subjektet e caktuara (sipas iniciativës së tyre). Afatet prekluzive i cakton ligji, gjykata dhe me punë juridike, kurse afatet e parashkrimit i parasheh vetëm ligji.

E Drejta e Detyrimeve

Page 74