e Drejta Civile Pjesa Pergjithshme

  

34'3.&75/$/,3 " #+-

+(?+?ô.%%!ñô%".

a

n'nrrrecrYllE I -PmsA E W

16 o //lc

TTNTVERSITETTI PRTSHTINES

FAKULTETI JURIDIK

PROF.DR. ABDULLA

ALIU

I (PJESA E PERGJITIISIIME)

PrisbtinE,2008 t-

www.e-Libraria.com

.\ .\ E DREJTA CIVILE I

-

PJESA E PTRGJITHSHME

pEnit,Gerr.ra ?-,

I. Hyrje

nE t€ drejt6n

Zhvillimi historik i

civile

s€ drejt€s

REnd€sia e s€ drejt€s

civile

civile

II. Kuptimi i sE drejt6s civile E drejta civile n€ kuptimin objektiv

E drcjtacivilene kuptimin subjiktiv tr.1.

Mcioni

dhe em€dimi i se drejtEs civile

1I.2. Emertimi i s€ drejt€s civile

trI. OBJEKTII SE DREJfES CTVILE fV. Parimet e sE drejtEs civile IV.l.Parimi i barabar€sis€ s€ pa!€ve

dhe barabar€sis€ s€ vullneteve te

tyre

IV.2.Pariini i iniciativ€s s€ lirE tE palEve

fv3.Parimi i sgnksionit pazuror IV.4.Parimi qarkullueshm€ris€ (bartjes se tc drejtave zubjektive civile)

fV. MarrEilhE4iet-e ry.I.E drejta civile

sE

drejtEs civile me degEt tjera tE

sE

drejtEs

dhe e drejta familjare

IV.2.E drejta civile dhe e drejta administrative IV.3.E drejta civile edhe e drejta tregtare

www.e-Libraria.com

2

E DREJTA CIVILE I -PJESA E PTRGTTHSHME lvlarddh€nia juridiko - civile

V. Subjektet

e sE

drejt€s civile

Nocioni i subjektit juridik Zotesiajuridike Zotesia per te vepruar ZotEsia e delil:teve (deliktore)

l:i 1. Personi

fizik

Nocioni i personave fizik Lindja

e personave

fizik

gfuuarja e personave

fizik

Shpallja e penonit per te vdekur Zotesia per te vepruar dhe llojet Zotdsia e plote - e tErEsishme pCr tg vepruar Zotdsia e pjesshme - e kufizuar p€r tE vepruar Pa aftesia e plote per te vepruar

Zot0sia deliktore e personit fizik

2. Personi

juridik

2.1 Nocioni i personave

juridik

2.2. Lindja e personavejuridik

juridik ^ _ juridik 2.4. ZotErsia p€r te veprur e Personit

2.3.Zotesia juridike e personit

-

2.5. Zotdsia deliktore e personitjuridik

-

Llojet e personave juridik Personat

juridik publik€

Per€sonat

juridik privat

Mbarimi i person-ave juridik Statusi

juridik i personave jr:ridik

www.e-Libraria.com

\

E DREJTA CIVILE I

IV.4.E drjeta civile edhe

V. Sistemi i

sE

-

PIESA E PERGJITHSHME

e drejta nderkombtare

private

drejt€s civile

V.I.

Institucionet themelore tE sE drejt€s civile

YII.

E drejta dhe Ekonomia

VIIL E ilrejta publike

dhe e drejta private

III. Koditikimi i sE drejtils civile Kodifikimi nc td drejtEn civile Kodifikimi ne te drejten civile shqiptare E drejta civile n€ sistemin Common Law.

I. Ndarja

e normave

juridike

civile

-

2. Zbatimi dhe int6rpretimi i normave juridike

3.Analogiia

.

.D(.

Burimet

e sE

drejtds civile

Historiku i burimeve t€ s€-drejtes civile

Llojet e burimeve te se drejtes ciYile X.Nocioni dhe natyra juridike

e

bdrimeve te sc &ejtcs

Ligii si burim i t€ drejt€s civile E drejta

zakono.i si i*in i te drejtes civile

Praktika giyqcsore si burimi i te drejtes civile

www.e-Libraria.com

E DREJTA CIVILE I -PJESA E PT,RGJITHSHME

VI. Marridhdniet juridiko - civile Nocioni i marrddh€nieve juridiko - civile Lindja

a.

e marr€dh€nieve

Ti drejtat

jwidiko - civile

subjektive dhe objektive

l. Nocioni i-t€ drejtave subjektive dhe objektive civile

Dalimi midis

te drejtave subjektive dhe objektive

'i:

civile

:

Natyra e t€ drejtave subjektive civile Pdrmbajtja e tii drejtave subjektive civile 2. Fakti 3.

juridik si baz€ e lindjes s€ marrddh€nieve juridiko - civile

Klasifikimi i

td drejtave civile

Ndarja ne absolute dhe relative 4. T€ drejtat sendore 5. TE drejtat personale 6. T€ drejtat e personalitetit 7. T€ drejtat e autorit dhe te zbulinit(gPikjes) 8. Objekti i narredh€nies

juridike - civile

Pehgiithesisht mbi objektef Sendet

Veprimet

e

njeriut

T€ mirat personale

Produktet intelektuale 9..Sendet

Nocioni i sendit Ndarja e sendeve

-

10. Paswia

Nocioni i pasuris€ Masa pasurore--

:

Vegorite e pasuris€

Aktiva dhe pasiva

5

www.e-Libraria.com

E DREJTA CIVILE I _ PJESA E PTRGJITHSHME

b.Krijimi, ndryshimi dhe pushimi i marrEdhEnieve juridiko-civile Faktet

juridike dhe klasifikimi i tyre

Fitimi i te drejtiis civile Fitimi burimor(origiiner) dhe njedhimodderivativ) Qarkullimi juridik dhe llojet Baza dhe m€nyra e

e

qarkullimit

juridik

fitimit

Pushimidhe ndryshimi i te.drejtes

Parashikirni shues

VII. Veprimet juridike l. Nocioni i punEve juridike Permbajtja e pun€ve juridike I,lojet

e punEve

juridike

Vullneti - shprehja

e

vullnetit

Format e puneve juridike Nddqprerja e detyrimeve Pdrfaq€simi

Modifikimi i

puu€ve

jr:ridike

Kontrata si burim vullnetar i detyrimeve 2. Pavlefshm€ria e pun€ve juridike Pavlefshm€ria absolute e pundve juridike Pavlefsbm€ria relative e p'un€ve juridike

Mohimi i puneve juridike (Actio Pauliam) Pasojat e pavlefshm€rise s€ pun€ve juridike 3. Burimet tjera te detyrimeve

Deliktet (veprimet Pasurimi pabaze

e

palejuara

juridik

4. Ushtrimi dhe mbrojtja e t€ drejtave

civile

Ushtrimi i t€ drejtave

Kufijt

e

ushtriririt fteqpcrdorimi i te &ejtcs)

Parashkrimi

Mbrojtja

e tC

&ejtcs

www.e-Libraria.com

-

E DREJTA CIVILE I

,

- PJESA E PTRGJITHSIIME

Ilyrje E drejta civile si degd e vecant e sE drejt€s nd sistemin juridik Kosovds, me normat e saja paraqet nj€ rregullator juridik

., i

' -

te t€

manEdhdnieve shoqerore mE karakter pasuror.

Normat e s€ drejGs,civle ndikojnE drejteperdrejt nii jet€n juridike

te-"

personit fizik dhe t€ personit juridik. Nuk 6shtd e lehtd tii pergjigiemi n€ pyetjen: Qka €sht€ e drejta nE p€rgjith€si dhe e drejta civile nd veganti?. Qd nga Platoni, Aristoteli e deri te Hegeli jane bbr€ pdrkufizime t€ sii drejt€s, qti dallojn€ ndermjet veti. Mund td thuhet se e drejta tishtd njii tersi normash q€ negullojnE man€dh€niet shoqerore, zbatimi i te cilave garantohet nga shteti, ndersa e drejta civile €shtti tersi e nonnave qd rregullojn marrEdh€niet shoqerore me karakter pasuror duke u mbdshtetur n€ dispozitivitetin e subjekldve t€ marrEdh€nies juridiko-civile. Paldt jan€ t€ barabarta nE marr6dhEnien juridiko-civile, duke p€rfshirE kdtu edhe vetd shtetin kur ai €sht€ pal€ kontraktuese.

7

www.e-Libraria.com

E DREJTA CIVILE I

-

PJESA E PERGJITIISHME

NOCIONI DIIE EMTRTIMI I Sf D

j- .)

E drejta civile €sht€ degd e vegant6 e se drejtes n€ sistemin tone juridik. E drejta

' civile, jo vetem qe esht€ nder deg€t me t€ vjetra te drejtdsis€, por ajo konsiderohet edhe nd€r deg€t m€ t€ dvilluara te drejtesisc. E drejta civile, edhe pse b€n pjes€ n€ mesin e deg€ve md td vjetra te drejtesise, kul b€het fiale p€r p€rkufizimin e saj, eshte nje g€shtje e v€shtir€, p€r shkak se €3hte v€shtire t€ jepet nj€ definicion qe perfshinc tac ate qe eshte lende e negullimit t€ kEsaj dege. E drcjta civile zakonisht definohet si degd pozitive e sE drejtes q€ pcrfshine terdsind e dispozitave (negullave) juridike q€ negullojne marrEdh€niet shoqdrore me karakter pasuror ose marr€dhdniet shoq€rore q€ n€ instanc€ te fundit marrin karakter pasuror. Lidhur me ldnddn e se drejtr€s civile, profesor Finztrgar shkruan se, "l€nd€ e s€ drejtes civile jan€ marnddh€niet pasurorc qe lindin n€ l€min e qarkullimit t6 mallrave dhe ndn ndikimin e ligiit te vlerEs, pastaj disa veti juridike personale t€ subjekteve juridike qe marrin pjesii n€ manddh€niet pasuore t€ caktuara, si dhe te drejtat e personalitetit (te drejtat personale jo.pasurore) q€ mbrohen me metodcn dhe mjetet e sc drejtes civile"'. N€ te drejten civile vjen md s6 shumti nc shprehje vullneti i lirc i paleve, andaj edhe thuhet ..8 drejta private b€n hap€sir€n m€ t€ gier€ t€ autonomis€ s€ vullnetit p€r kontratat e se, lidhura iirisht'z. Definimi i tC drejtes civile te ne mC s€ shumti lehet duke u mb€shtetur nd sistemin kontinbntal evropian" do t€ thot€, tre te drejten e shkruar. NE koh€n m€ t€ re jepet nj€ formulim, ku thuhet: "Te tc giithe popujt e kulturuar me tc drejte civile nenkupiohet ai negullim real i pergiithshcm juridik ekzistues i nje shteti qd ka t€ b€j€ me te cil€ve u-adresohet norma juridike"'. -jetcn private e a."itu civile fillimisht eshte definuar me fial€t: "E drejta- grivate Esht€ t€r€si e marrtldhiiniet ne mes te individeve"l-Ky neguffi

@kishte

drejt€s nga e cila lind€n edhe shumE deg€ tjera t€ kuptimin -&ejtcs,e tti &ejtEs privite, dege e s€ se si9 janc: i d."3tu tegtare, e drejta e punes, e drejta ekonomike, e drejta e autorii ed. E drejta civili sot Eshtd nj6 deg€ e s€ drejt€s, qe €sht€ e kuptimit me td j1eJlqt ngushte nE krahasim me ate qe ne tE kaluar€n ujihej si e drejta private' l{: T-"-t!

tFi-g*

Alojz Gradjansko-prayo u nasen pravnem sistemu, Arhiv za pravne i druswene nauke, nr. l?1986, Beogra4 fq. I 13. 2leripianakis, Co*t. Les sourees du droit en'teience comParatrve, Athenes, 1964, fq' l4' 3 Bo;bme\ Gtandlangen der burgerlichen Rechtsordung,lg50, Bd, I, fq- 9' Cituar sipas Madin ve&i! dhe Pelar Klade, nE Grailansko Pravo,Narodne Novhe, Zagreb' 1998' fq. 3' a Lemunier, Principes et practiques du Droit civil, Paris,l963, fq. 5.

www.e-Libraria.com

E DREJTA CIVILE I

-

PJESA E PERGJITHSHME

Me k€td rast, e paraqesim edhe nj€ definicion tE sd drejtes civile, qE dallon nga definicionet e cituara. m€ lart€:" "E drejta civile n€ kuptimin objektiv eshte dege e se drejtds private e cila si t€r€si e negullave juridike i rregullon ato marr6dh€nie pgsurorc ne t€ cilat njer6zit p6r objekt t€ manEdh€nies civile-juridike kanE sendet, prestimet ose pasurinE 'r.

Man€dhEniet juridiko-civile nE gdo faz€ t€ zhvillimit historik i n€nshtrohen negullimit me dispozit4 respektivisht me te drejten q€ e imponojn€ kushtet shoqErore tE kohds perkat6se.

Maredh€niet juridiko-civile i hasim nE praktikE. Njerezit ne mEnyre te pavet€dijshme 9do dite hyjne np marrddh€nie juridiko-civile, p€r shembull, blejn€ gazetcn qe pcr te ftejten civile €shte nje kontrate e shit-blerjes. Kjo marrddh€nie e thj eshte juridike i nenshtrohet normave juridiko-civile. E drejta civile rregullon marrEdh€niet shoqerore me karakler pasuror. Ky rregullim b€het me noma te caktuar4 tE cilat ne i quajm€ norma juridiko-civile. PEr te &ejten civile, karakteristik€ jane normat dispozitive qE do t€ thot€ se, pal€t p€r shum€ g€shtje vet vendosin se n0 gfard mEnyre do t€ negullojne maredheniet e tyre juridike - civile.

r.2. EMiiRTrMr r Sii DRE4ES_CIYrLE-,

_--'---

-

Lidhur me emcrtimin e tc drejtes civile, nE literaturen juridike ka dallime. K€to daliime mb€shteten n€ vetc permbajtjen e materies qe tajtohet ne k€te disiplinc shkencore dhe juridike. Q€ n€ fllim mund t€ themi se, pitr ketc dege te sc drejtes, pgryeg em€rtimit e drejta civile, p€rdoren edhe ern€rtimet: e_gqj!e_p1ivg!9, si-dhe em€rtimi: e dreita pasurorcEmdrtimi e drejte civile, t€ cilin ne e p€rdorim ne k€te rast, Esht€ emdrtim m€ i. vjeter, eshte em€rtim tradicional dhe €sht€ i njohur q€ ne te drcjten romake, kur nocionet juridiko+eknike ariter shkallen me te larte te persosmfise. Emertimi e drcjttt civile, ne njd m€nyr6, .rjedh prej fales latine iw civiles q€ rregullonte marrddh6niet midis q).tetneve romak€. Shikuar historikisht, edhe pse p€r nga em€rtimi eshte me fiale te nj6jta e drejta civile, nuk do te thote se, kuptimi i te drejtes civile apo p€rmbajtja e te drejt€s civile histodkisht eshte e njejte qe nga e drejta romake. PEr sbkak se vete shkalla e zhvllimit td marrddh€nieve ekonomike, respektivisht dinamika e ztrvillimit ekonomik tE nj€ shoqerie i ka dh€n€ p€rmbajtje te re te drejt6s civile, andaj e drejta civile n€ rastin tone, e ruan kontinuitetin e em€rtimi! por sigurisht me nj€ pdrmbajtje t€ re. Em€rtimi e drcjte civile eshte shum€i p€rhapur dhe si i tille eshtc b€rE tradicional dhe kjo €shtd nj€ra nd€r arsyet qe ruhet apoi-qe p&doret te ne em€rtimi e drcjte civile. Lirisht mund tE thuhet

t Vedris, M. dhe Klarid, P, GradanskoPravo, Narodne Novine, Zageb, 2003, fq. 5.

www.e-Libraria.com

E DREJTA CIVILE I _PJESA E PTRGJITHSHME se, pa marr€ parasysh se

cili emertim perdoret

ne literature, asnjeri prej tyre nuk mund ta

pasqyroje permbajtjen e plot t€ s€ drejtes civile. Ne shtetet e Ewopes te sistemit kontinental, p€r shembull, nd Franc€, Gjermani, Itali, Zvicfu$lloveni, Kroaci, kjo fushc em€rtohet me emrin: E drejta civile. Ne n€ Kosov€ krijojme legjislacion i cili do tc jete kompatibil me te drejten evropiane, andaj eshte mirit qe tC ruhen emertimet edhe n€ nivel t€ degeve te s€ drejtes. Em€rtimi e drejta pasurore e ka burimin nga definicioni i vete tC drejtEs civile, ku thuhet se, e drejta civile rregullon man€dh€niet shoq€rore me karakter pasuror. Andaj, p€rkrah€sit e k€tij em€rtimi theksojne se, kjo deg€ e se &ejtcs duhet t€ quhet e drejt€ pasuore, si em6rtim mE i drejt€ me subjektin e manEdh€nies juridiko-civile. Em€rtimi e drejt€ pasurore mund te konsiderohet me p€rmbajtje shumd td gier€, nd qoftO se nocionin e pasuris€ e kuptojm€ gier€sisht ku pcrfshihet edhe e drejta civile, edhe e drejta tregtare, dhe disa te drejta tjera. N€ an€n tjetdr, nocioni i pasuris€ mund t€ jet€ edhe mE ngusht€ se sa qE esht€ objekti tC drejtes civile,. q€ do td thot€, mos t€ p€rfshihen tC drejtat jopalurore, tE cilat sipas t€ drejtes pozitive g€zojnd mbrojtje nga dispozitat e tE drejtes fivile. N€ disa vende, civilist€t kete lende e em€dojn€ e drejte pasurore, por duke perCaktuar apo p€rkufizuar p€rmbajtjen e l€nd€s, ose duke i vene te dy 'emrat e drejte civlle (e drejt€ pasurore). dhe eshte i fidhur Emeftimi _q: ishte Iae, ne ne rgqekg. Nc giuhe tE ndryshme njihet giuhdn italiane: diritto giuhen frenge: droit priv6, nd giuh€o giermane: privatrecht, nd private. Ndse pranohet ky mendim lidhur me te drejtdn private del se kuptimi i sei eshte tep€r i gier€, aq me teper kur ekziston edhe definicioni se, e drejta civile €shte degE e t€ drejt€s private. Pra e drejta private €shte ndar€ nd m€ shum€ dege tc sC drejtes dhe si e till€ ajo duhet t€ p€rdoret vetdm si sinonim p6r td drejtdn civile. E dreita civile €sht€ pjesd e te dreit€s Drivate. Ne te

i

i

-

cifrl-konsiderojme se, ato kane qeilimin

e

p€rbasbkii! por €sht€ vEshtir€ t€ jen€ precize n€ nivelin e k€rkuar. Lexuesi nuk duhet t€ shqet€sohet kur kete l€mi n€ literaturcn juridike do ta hasd me em€rtime tE n&yshme' Em€rtimin e drejta civile, n€ rend tE par€, e kemi pranuar ketu p€r sbkak te objektit te,saj, por edhe p€r shkak te tradicionalizmit. Me tE drejte thuhet se, jurist€t q€ menen me k€G hone te sE a..itx, quhen civiliste6. Andaj, emdrtimi i k€saj liimie 6shte me drejte td quhet e drejta civile.

5

Martin Vedris dhe Petar Klarid, vepra e cituar, fq. 5.

l0

www.e-Libraria.com

!

E DREJTA CIVILE I

-

PJESA E PERGJITHSHME

rI. oBJEKTT, pARIMET DHE srsrEMI r sii DREJTtS cryl_,n II.r. oBJEKTT r st nnrrrEs crvILE Oujekti i te &ejtes civile paraqet nje gcshtje t€ kontestueshme. Kur b€het {ale per objektin e te drcjtes civile nuk ndihmon edhe vet€ fakti se, e drejta civile eshte njem nddr degQt m€ t€ vjetra dhe m€ t€ persosura tC drejtesise. E giulssltion-masaeneniet uricliko-civile. me karakter Nje veshtkdsi e posagme eshte te p€rcaktohet sE juridiko-civile. i normave Cili rreth i man€dhEnieve shoq€rgre €sht€ objekt i te drejtes civile. Ne [terature thuhet se e drejta civile €s]rtii.Grttsi e rregrtrlave juridike me te cilat Eegullohen ato marr€dh€nie shoq€rore n€ t€ cilat njbr€zit hyjne fidhur me sendet, b€rjet, ose pasuriteT. Ne pyetjen g'€shte objekti i se drejt€s civile, jepet p€rgiigiia: "objekt i man€dh€nieve juridike-civile jan€ sende! b€rjet dhe pasuria Iidhur me tE cilat subjektet hyjnC ne ato marr€dh€nie"r. E drejta civile p€rfshine t€r€sinE e normave juridiko-civile. Mir€po, iishtE tep€r vcshd€ te percaltohet salGsisht se, cili €shtit objekt i kEtyre normave juridiko-civile. N6 teori thuhet se, objekti i te drejt€s civile jan€ marr€dh€niet shoq€rore me karakter pasuror, si dhe marrddh6niet tjera shoq€rore qC fillimisht nuk kand karakter pasuror, por ne instancii t€ firndit edhe ato mund td shprehen n€ vler€ pasurore. P€r t€ drejt€n civile nuk €shtE aspak kontestuese se, sbk€mbimi i vlerave ekonomike dhe tE drejtave jand objekt i tC drejtais civile. Por, nje veshtirEsi p€r objektin e te &ejtes civile paraqet tajtimi i t€ drejtave personale si objekt i te drcjtes civile. Qka do t€ thot€ se, kdrkohet te behet nje dalim se deri ku shtihen normat e iit drejtes civile nE negullimin e geshtjeve te karakterit personal, sepse nE kuad€r t€ t€ drejt€s personale b€n pjesE: e drejta familjare, e drejta statusore, dhe ketu ben pjesE e drejta e nderit, e drejta e integritetir fizik, e drejta e autodt, q€ ndryshe quhen t€ drejtat e p€rsonalitetit. NC kete drejtim;'giithmon€ ekziston mund€sia q€ t€ paraqiten norma'qe rregullojnd g€shtjet e !€rmendura r€ m€ shum€ dege t€ se drejtes. E drejta civile ttsht6 deg6 e s€ drejtes dhe si e till€ ajo rregullon marrddh€niet shoq€rore me karakter pasuror,.si dhe disa manEdh€nie shoq€rore qe fillimisht jane jo pasurore, por ne inslance tii fimdit shpreben si pasruore. .E dreita civ.le edhe fse shpeshhere identifikohet me t€ &ejt€n private, ajo nuk Esht€ 9_nlgl E civile t€ ne lidhmeri te drcjte me ndarjen e pcrgiithsbme te se &ejtes tre private dhe publike, pta ius publicum &e iw privatum. Kjo ndarje dallon nga e drejta romake, tC b€r€ prej juristir Ulpian @.1.1.1.2): "publicum ius est quod ad statum rei publicae spectat, privatum Qoud ad singularum utilitatem: sunt enim quadem publicae 7

'

Po ary, fq. 70. Po aty, fq. 70.

11

www.e-Libraria.com

E DREJTA

u[ilia,

qudeam

privatum"

CIVILE I -PJESA E PERGJITHSHME ka t€ b€jd me

do td thot€ se e

II.2, PARIMET E SE DRXJTES CTYILE

7'. civile

Parimet e te

t-

ftll.t;;e

dtJ;tes, anet se f ala metod€ do te thote, rruga me e shkurt€ pdr Nea anitjen e nje qellimi t€ caktuar. Ne drinE juddike, si metoda (parime) te sd drejt€s civile zakonisht num€rohen kater metoda (parimi), t€ cilat jan€ t€ p€rbashketa per tere objektin e te drejtes civile. fra' raportet ihoqerore me karakter pasuor qe rregullohen me norma ti! t€ drejtes civile te se mb€shteten n€ k€to parime te se drejtes civile. K€to

--f;fieratwd J*iaite

disa autor€ flasin pdr metoddn e tB drejt€s civile me katdr karakteristikat e perrnendura dhe t€ bashkuara kumulativisht, quhen karakteristikat e 10. Ndetru" grupi tjetCr i, autorEve karakteristikat e metod€s metodds juridiko-civile juridike i- nurnron si parime te sc drejtes civile rl, dhe k€to parime konsiderohen tE pandryshueshme 6ate ztvittimit t€ giertanish€mr2. PCr studentet me e qarte Cshte qe keto ie trajiohen si parime te s€ drejt€s cMle, sepse termin parimet e hasin, si ne deget tjera te se drejtes, ashtu edhe nE institucionet tjera t€ sE drejtiis civile, per shembull, parimet e servituteve.

II2.1. Parimi i barabarEsisE

sE

s€ vullneteve te

FEfiltt

b*abarte.-Kyparim niinkupton

se, n€ t€ drcjt€n

ryre eshte parimi

i

civile midis pal€ve giithmone

Cituar sipas VedriS, M. dhe Klarid, P., vep. e cil, fq. 6. Gans, L H)E ne E &eian civile, Prishdne, 1972, fq. 46. tl v.a.is, vr al. n"rie, P., vcp. c cir., fq. 7. -t1"re,

e

to

" c"r"iii N.

art" ie

rioigtt"

osnove gradjarckog prava, Ptavni Fakultet sveuciliste

t

Zagrebu,

Zagreb,2005, fq. 6.

12

www.e-Libraria.com

E DREJTA CIVILE I

-

PJESA E PE,RGJITHSHME

i

ekziston koordinimi vullneteve tE tyre, gka nuk eshte karakteristike pdr te &ejten adrninistrative, ku kemi subordinimin e vullneteve td paleve. Pal€t jane tit barabarta ng konkete. Sa p€r marre Darasysh stafuset e edhe pse statuset e njd shembull ku shihet barabar€sia e jan€ ggig$atSli.cili paldve t€ ndryshme. Nje duhet t€ lidh kontrat€ p€r v€nien e ngrohjes qendrore nd nj€ departament te qeverise €shl€ i barabartE me pal€n tjet€r, i cili mund tC jetii nj€ qeveritar dhe ne kCte rast ai nuk mund t€ thirret n€ pozit€n publike. Pr4 me rastin a lidhjes se kontrates palet jane te birabarta dhe vullneti i agiustatorit nuk i n€nshbohet vullnetit tc qeveritarit, por pErkundrazi vie deri te harmonizimi i vullneteve te tyre, qe shpie deri te lidhja e kontrat€s p€r kryerjen e pun€ve n€ at€ departament. Barabar€sind e paldve e parashohin edhe legiislacionet pozitive. Te ne ketC e rregullon Ligii mbi Man€dh€niet e Detyrimeve i vitit 1978, n€ nenin l l, nd6rsa n0 RM "Ligii per Detyrimet" i vitit 2001, neni 4. :. Barabardsia e'pal€ve k€rkon kushte te bambarta ekonomiko-shoq6rore, sepse n€ fakt .mund te ndodh qE dikush te pranoje lidhjen e punes jwidike, si doinosdoshmtri gjendjes s€ tij

.e

ekonomike.

II.2.2, Iniciativa

e

:.:;..

lirE e nal€ve

lniciativa e lir€ e

edhe

lind nE baz€ tii iniciativ€s sc lhc

lael

@*,

te

€ve,

e vullnetit qe

ttcnkupton s", palet me vullnetin e vet€ ndryshojn€ dhe i shuajnd tE drejtat e veta subjektive. e lir6 e €sht€ e mrmdur tE kontaktuese -marredh€niet jwidiko-civile. Kjo ka r€nd€si t€ vegant€ p€r sbkak se nc te drejtEn civile ouk ekziston p€rgiegjesia penale, andaj paldt duFet t€ jene shum€ tti kujdessbme kur vendosin t€ krijojn€ raportet juridiko-civile. Nga \io shihet se, pala kontaktuese e zgiedh blerdsin p€r tE bler€ nj€ send edhe pse sendin e ngiashixn me kualitete te njejta e shesin md shum€ shit€s te ndryshem. Pala kontraktueselE_rv_e-9-q€- e zgiedh subcjklb t4e te cilin hyn nd edhe obiektin e marr€dh€ni es ai Eshte lile te gka vendos se do t€ blej6 sot, nj€ do t€

i

e

vullnetit t€ tij.

tr.2.1_llltryioii

-

KY Parim

eg+rq!ne rastet kur nuk marrddhdnia at6her€ si mas€

t6

Ne te drejten penale, si ilenim ishte privimi nga liria, n€ te &ejtcn familjare do t€ ishte shkurordzimi, nd€rsa n€ te drejtEn civile do tE ishte p€rmbushja e obligimit te marre trga masa pasurore e debitorit permes rruges giyqdsore. Kjo e drejte eshte e garantuar edhe me Konventa nd€rkomb€tare, k€t€ shprehimisht e gjejme nE Konventdn Ewopiane pdr

l3

www.e-Libraria.com

"i

E DREJTA CIVILE I -PTESA E PERGJITHSHME

mbrojtjen e td drejtave td njeriut dhe td lirive themelore, Protokolli nr: 4, ku nE nenin I td protokollit parashihet se: 'Askush nuk munrd t€ privohet nga liria per te veftnen arsye se nuk 6sht€ ne giendje te plotcsoj nj€ detyrim kontraktual". Shembull mund t€ merret rasti kur dikush e humb t€ drejtcn e punds p€r sbkak tc voneses sg avio-transportuesit. Ne ketg rast, personi perylegjes nuk do t€ burgoset, por do te detyrohet t€ kompenzojd dEmin e shkaktuar p6r shkak td mosp€rmbushjes s€ obligimit t€ kijuar n€ mes tit udhdtarit i cili ka !€suar dEm dhe kompanisE avio-transportuese. $4nksio4i pasur-or e man-€hiydqncen kompenzon d€min e shkaktuar ose tE kerkoj kthimin e giendjes fillestare.

Il.2.4.lQarkullueshmEria Oartja)

e tE

t.i

dreitave subjektive civile

Qarkullueshm€ria (bartja) e te drejtave zubjellive civile paraqet parimin e katdrt t€ s€ drejtds civile. Me qarkullimin ektin itat civile

ll vet6. Kjo eshte e njohrn q€ nga e cilat i ka edhe eivile t€ vet€m ato te iuris transferre potest quam ipse possidaf', qE do tii thote sq "askush n€ tjetin nuk mund t€ barte me shum€ t€ drejta nga ato tc drcjta tc cilat vetE i disponon", n€ qarkullimin ekonomik dhe juridik nga nj€ titullar n€ nj€ $et€r. Keto te drejta qarkullojne nga nj€ subjekt n€ tjetrin n€ baze te lieiit, marrdveshjeve apo ndonjd titulli tj eter juridik. Kjo te

civile nuk

e bade te giitha tc drejtat ciyllq

. Pr4 te bartshme, nC rend tC pare,

te

t€ drejtat sendore, si te drejta

Kat€r parimet e te drejtes civile, n€ raportin jwidiko-civil duhet t€ shprehen n€ m€nyre kumulative, qe do te thote se k€to parime nuk mund td ndahen ne menyrd te . pavarur. Disa parime t€ te drejtds civile, si p€r shembull, barabar€sia e pal€ve dhe deklarimi i lire i vullnetit dhe iniciativa e lire, ekzistojn€ edhe n€ te drejten farniljare (bashkEshortore). Sanlaioni pasuror (pronEsor) edhe ps€ cshte karakteristike p€r tE drejt€n civile, shpesbher€ vie n€ shprehje edhe n€ degd tjera t€ sE drejt€s kur kiirkohet kompenzimi i d€mit, si rezultat ndonj€ vepre penale apo sbkelje $etEr administrative. Nd€rsa, qarkullimi i te drejtave Esht6 parim i vegant€, Sepse kete parim nuk e giejme n€ deg€t tjera t€ sE drejt€s, pra e hasim vetEm nc te drejtEo civile. Barabr€iia e paleve eshtc rrjedhojc e shkembimit td vlerave ekuivalente t€ mallrave, td cilat vihen nd qarkullimin e lire. Palet duhet te jene tc barabarta dhe t€ ken€ iniciativ€ te lile kur bejne konraktimin e qarkullimit te vlerave me karakter pasuor.

i

t4

www.e-Libraria.com

E DREJTA CIVILE

I-PJESA E PERGJITHSHME

II.3. SISTEMI I SE DREJTES CIVILE me sistemin e te

civile

i cili prejardhjen

e ka

Persona (n€rsonae):

-Sende (res)dhe

_..-.-

@ Padi (actiones). KEiffiiffit€soi

edhe Kodi Civil Francez. Ky kod nd pjesen e Pare trajton

personat, d.m.th., subjektet e drejtilsis€, statusin juridik te tge, pastaj jet€n bashk€shortore dhe familjea nddrsa n€ pjesdn e dyte per objekt ka trajtimin e sendeve, respektivisht t€ drejt€n sendore (pronesinRi). =P€r dallim nga sistemi pdrvetesuar glerm:rne,

.:

i cili €sht€ edhe

sistem

nenkupton t€rEsin€ e

dhe

civile.

e qujm€ pjesa e

kete

eka

Nd k:uadEr t€ secil€s pjes€ te sit drejtes civile ekziston t€r€sia e dispozitave dhe rregullave juridike qc negullojne objektin e asaj dege te se drejtes civile. nga kat€r tone e civile

-N€

@

a

@ Ne te

e drejta familjare, e

cila paraqitet si degE e pavarur e

sistemit toa€ juridik.

Pi:rmbajtjen e pjeseve te se drejtes civile mE se mfui e prezantojod profesbrdt VedriS dhe Klari6, te cil€t shlsuajnc^ se, pjesa e pergiithsbme e te drejt€s civile p€rmban t6r€sin€ r e rregullave dhe parimeve...

ll

vedria, M. dhc Klarii, P., vep. c cit-, fq.

12.

15

www.e-Libraria.com

E DREJTA CIVILE I

-

PJESA E PTRGJITHSHME

In.INSTITUCIONET THEMELORE TT ST DREJTiIS CIVILE Ne te drejten civile ekzistojnE shum€ institute juridike.

im€ t€r€sin€ e normave iuridike qe negullojn€ ese e instituteve e juridik te trje shteti. civile konsiderohen: themelore n€ tE esnte

iuridik Dihet se sistemin qc te

e

cjvile ekzistojnE edhe. shum€ teksti do t€ trdjtohen veg e veg.

TV. E

n€ kuad€r te td &ejt€s cilat ne kuad€r te ketij dhe n€n-institute, t€

DREJTA DHE EKONOMIA

E drejta dhe ekonomia kan€ ndikime reciproke. Me te drejte thuhet se: "E drejta ne epokdn ton€ krejtcsisht _€sht€ frut i nj€ pun€ td vazhdueshme ndcrmjet€sim dhe koordinimi midis interesave te kunderta sociale, gie e dila zhvillohet nga asamblet€ pnlamestare, ajo gjithashtu €sht€ drut .i debatit dhe i liris€ s€ qarkullimit t€ ideve qd zhvillohen brenda itroqerisc". Qdo marreahenie shoqerore b€het raport juridik kur ajo marr€dh€nie rregullohei n€ m€nyrE juridike dhe sanksionohet juridikisht. Pron€sia si institut juridik jo vet€m q€ perfshinc teresin€ e normave me t€ cilkat p€rcaktohet p€rkat€sia r"odit dh" autoriiimet qe dalin nga kjo e drejt€ sendore, por titullarit sendi,qe " i proniisis€ i ofron edhe vlera ekonomike. Prondsia si e drejte absolute dhe Eshte objekt nocion juridiko-abstarkt paraqitet p€r qdllime ekonomike. Kur kdto qellime ekonomike normohen me noEna F iaktuara ateheqp pron€sia Csht€ Pushtet faktik dhe juridik mbi sendin e caktuar, e ky pushiet titirllarit i sjeli vlera pasurore n€ rn€nyrc tc drejtferdrejt apo t€rthorazi. E drejta civile dihet se cshte deg€ e pavarur e s€ drejtes, mirepo zhvillimi i saj €sht€ i kushtezuar nga niveli ekonomik i shtetit. Nje e drejtc civile e rregulluar &ejtpcNe-drejti -menyr€ ne iC p€..or* ka rdikim te drejtperdrejt- edhe nE ekonomin€ e tregut dhe zhvillimin e saj-. Lirisht mund tc konkludohet se e drejta dhe ekonomia kane ndikim t€ ndersjelltii.

t6

www.e-Libraria.com

E DREJTA CIVILE I _ PJESA E PERGJITHSHME

E drejta ne perdithesi ndahet ne te_rLqilin publikeGus prrblikum) sistem i normave pm te

marr0dh€nie n€

dh.€;$igg

juridik

si

apo mos tE p€rmbush sepse me to mbrohen interesat e shtetit....",.-'

E-r individiive.

eshte sistem

i mund t€

publike dhe tii drejtdn private €sht€ shum€ e hershme dhe ir€r.;': Ndarja n€ tE kete juristi i njohur romak Ulipiani shkruan se: 'E drejta publike Esh€ ajo q€ ka te beje me shtetin romak, nd€rsa 6GelT-private eshte ajo qE pErcakton interesat e perconave te caktuar." te kemi n6nshtrimin e jane te barabarta. juridike, ndersa ne te qE me tersin€ e nonnave e juridike civile rregullon man€dh6niet midis personave tE caktuar n€ bazd t€ karakteristik€s s€ plot€ dhe autonomise s€ vullnetit t€ tyre: E drejta civile eshte barazi e sU drejtds private. Nie.sa drejta publike, poashtu eshte pjese te dt ltet nE pi:rgiith€si qd me tersind e " " normave juridiko publike rregullon manddh€niet e shtetit dhe te tjerEve tC nvarua nga . $erarkia e strukturave te pushtetit, q€ karakterizohet me subordimin e vullnetit. Pal€t e marr€dhEnieve juridkie nuk jan€ tE barabarta nE kdtil rast. E drejta publike negullon org:nizon dhe firnksionimin e pushtetit shteteror N€ koh€n mE td re, me mbrojtjen dhe kcrkimin e respektimit t€ t€ drejtave te njeriut, edhe nd sfer€n e t€ drejtave civile, duke perfshire edhe tC drejtCn e pron€sis€ si te &ejte themelore t€ njeriut, e rregulluar me konventa te shumta nd0rkomb€tare ne te cilat aderojn€ shtetet naciorale, krijohet mund€sia qE ndarjes n€: e drejta publike dhe e drejta pdvate-t'i shtohet edhe nj€ ndarje plotesuese: E drejta fuazi publike dhe e drejta huazi . private. Nd shumd raste nuk mund te flitet p€r te drcjte publike td paster apo p€r te drcjte private.ne kuptimin e vdrtet te fialds.

17

www.e-Libraria.com

E DREJTA

CIVILE I _PJESA E PERGJITHSHME

VI. ZHYILLIMI I TE DRXJTES CIYILE yl.l. VESHTRIM I SHKURTTR IIISTORIK E drejta civile si degd e sd drejtes eshte zhvilluar dhe persosri n€p€r shekuj. Kjo e drejte ka qen€ dhe €sht€ e varur nga niveli i zhvillimit kulturor dhe ekonomik i nje shteti. Zanafillen e te &ejtes civile e hasim edhe para kdjimit te shteteve ne kuptimin juridik' Kjo ishte e drejte zakonore, q€ rregullonte marr€dh€niet juridike ne karakter Pasuror. Natyrisht e drejta fillimisht nuk dallonte l6min e t€ drejtes penale nga t€ &ejtat civile, por me kalimin e koh€s u b€ edhe ky diferencim dhe m€ vonE giejme negull4 tE cilat jan€ ekskluzive p€r tE drejten civile. Zrvillimi i te drejtes civile vjen n€ shprehje m€ s€ shumti n€ koh€n e paraqitjes sd mallrave me mund€sin€ e qarkullimit te ryre. E drejta civile, nje zhviIin te vertete e ka n€,,koh€n.e te drejtEs romake, ku n€ fillim kontratat jan€ t€ rralla dhe k€to kontrata tc ashfuquajtura mancipacim jane td karakterit ceremonis€ religiioze se sa konhata nd kuptimin modemra. Klo nuk do t€ thotd se e drejta civile nuk ka ekzistuar edhe ne shtetet mJ civilizim, sig ishte Greqia e vjet6r, Asiria apo Babilonia. Mirepo kjo dsht€ veshtir€ t€ provohet ne menyrd shkencore. Ne njd fazE te zhvillimit shoqdroro-historik, sig quhet ndryshe n€ literatur€ koha e feudalizimit, e drejta civile p€rjeton nj€ stagnim n€ zhvillimin e saj. Te studiuarit e te drejt€s civile, qd ndryshe e quajm€ edhe shkenca civile-juridike, arriti nj€ shkalle te larte te zhvillimit ne Rome, q€ n6 teori njihet me emrin e drejta dymb€dhjet.tabelave romake. Ky zhvillim ndodhi giate shekujve vII dhe xII. Ligii cshtc akti i parii ligior romak i rxjere nga kolegii dhjet anetare special ligidh€ncs ". Pas t6 drejt€s romake, diia shekuj me vonc, nje zhvillim t€ konsiderueshEm ge te drejtes civile, pra edhe td shkenc€s juridike-civile, e kemi n€ Franc€ dhe n€ Gjemrani. Ne kete kohe-u paraqit€n edhe emra t€ mEdhenj t€ juristeve civilist6, te cilet patcn ndikim td madh n€ zhvillimin e t€ drejtes civile. Bazat e tb drejtes civile fillet i kane, pra, nga e drejta romake. Me t€ drejt€ thuhet se, ..E drejta civile bashk€kohore ka dale nga e drejta romake, nga kjo edhe em€rtimi vjen nga civile, pra nga te drejtat e qytetareve Gomak), dhe ne menyre i1!i1t