Drejta Penale

LËNDA E SË DREJTËS PENALE Lëndë e së drejtës penale është vepra penale, kryesi i veprës penale dhe sanksionet penale.E drejta penale është degë e legjislacionit pozitiv të një shteti me të cilën përcaktohen se cilat vepra konsiderohen vepra penale, kushtet që duhet përmbushen për të konsideruar një person penalisht i përgjegjshëm dhe cili lloj i sanksionit penal mund t’i shqiptohet. drejt penale pozitivie . Mjetet me të cilat e drejta penale ushtron mbrojtjen jurdike nga vepra penale janë sanksionet penale.Këto u shqiptohen personave të cilët me veprat apo sjelljet e tyre i kanë cenuar apo i kanë dëmtuar të mirat juridike që mbrohen me këtë degë të drejtësisë. II.NDARJA E SË DREJTËS PENALE 1.E drejta penale materiale dhe e drejta penale procedurale. E drejta penale në kuptimin e gjërë përmbanë në vete norma penale-juridike të natyrës materiale dhe të natyrës formale apo procedurale. Me normat e natyrës materiale përcaktohen se cilat vepra të njerëzve konsiderohen vepra penale dhe cfar lloje të sanksioneve penale mund t’u shqiptohen kryesëve të tyre. Me normat e procedurës penale rregullohet procedurae gjykatës dhe organeve të tjera shtetërore për tu konstatuar se se aka kryer ndonjë person vepër penale dhe se a janë plotsuar kushtet për shqiptimin e sanksionit penal. 3.E drejta penale e përgjithshme dhe e posacme E drejta penale e përgjithshme është ajo e cila vlenë për të gjith qytetarët .Ndërkaq e drejta e posacme penale është ajo e cila vlenë për një grup qytetarësh që gjenden në marrëdhënje të caktuara apo i përkasin grupit të caktuar të shoqërisë 4.E drejta penale e rregullt dhe e jashtëzakonshmE drejta penale e rregullt aplikohet në kushtet normale, të rregullta të jetës shoqërore(gjatë kohës së paqës). E drejta penale e jashtzakonshme nënkupton normat penolo-juridike që nxirren dhe aplikohen në kushtet dhe rrethanat të jashtzakonshme( gjat luftës , apo rrezikut të drejtpërdrejt nga lufta). 6.E drejta penale kombëtare dhe e drejta penale ndërkombëtare E drejt penale kombëtare konsiderohet ajo e drejt penale apo legjislacion penal i një shteti të caktuar, që vepron apo zbatohet në teritorin e tij. Me të drejtën ndërkombëtare përcaktohet nocioni i krimeve ndërkombëtare, koncepti i lirive dhe të drejtave të njeriut, imuniteti diplomatik, procedura e gjykatave ndërkombëtare, pastaj përcaktohen normat e së drejtës penale që postulatet e tyre i mbështesin në konventat bilatarale apo multiraterale lidhur me rrëmbimin e aeroplanëve, tregëtisë me drogë, falsifikimin e parasë së huaj , cështja e ndëshkimit të personave për veprat e kryera jashtë vendit, cështja e ekstradimit, e drejta e azilit dhe format tjera të bashkpunimit të shteteve kundërr kriminalitetit në arenën ndërkombëtare.

2 IV. E DREJTA PENALE KOMPARATIVE E drejta penale komparative merret me studimin e legjislacioneve penale të vendeve të botës.E drejta penale komparative nuk përmbanë kurfar rregullash për zgjidhjen e cështjeve ndërkomëtare penale, por shërben vetëm si metodë shkencore për njohjen e drejtave penale të shteteve tjera. E drejta penale ndërkombëtare ka rëndësi për një vend , meqë me rastin e nxjerrjes, plotësimit apo ndryshimeve të ligjeve penale krahas rrethanave shoqërore ekonomike të pranishme , merren parasysh edhe zgjidhjet ekzistuese në të drerjtën penale e shteteve tjera. 3.Sistemi i shkencës së drejtës penale Edhe shkenca e së drejtës penale ndahet në pjesën e përgjithshme dhe pjesën e posacme. A/ Pjesa e përgjithshme e shkencës së të drejtës penale studion parimet dhe institucionet themelore të së drejtës penale.Lidhur me cështjet që shqyrtohen në pjesën e përgjithshme të shkencës së drejtës penale ekzistojnë dy drejtime apo sisteme:Sistemi bipartit( sipas këtij mendimi në pjesën e përgjithshme të së drejtës penale studijohen vetëm dy nocione themelore vepra dhe sanksioni penal dhe sitemi tripartit( vepra penale,fajtori dhe sanksioni penal). B/.Pjesa e posacme e shkencës së të drejtës penale merret me studimin e veprave penale vec e vec, elemntet e tyre, formën e fajit me të cilën kryhen ato dhe sanksionet penale që mund t’u shqiptohen kryesve të tyre. Pjesa e posacme e shkencës së të drejtës penale i studion nocionet e veprave penale sic janë: vrasja, plagosja, vjedhja etj. Veprat penale rradhiten sipas ngjashmërisë së tyre në kapituj, madje kapitujt rradhiten sipas shkallës së apo pasojave që shkaktojnë ato dhe ngjashmërisë së tyre, dhe kështu formohet sistemi i pjesës së posacme të shkencës së drejtës penale. 1.Shkenca e procedurës penale (60) Shkenca e procedurës penale merret me studimin e të drejtës së procedurës penale të shtetit të caktuar.Kjo studion sistemin e normave juridike të përcaktuar me ligjin e procedurës penale, me të cilin është rregulluar veprimataria , e prokurorisë publike dhe personave tjerë që marrin pjesë në procedurën penale me me qëllim që të zbulohet vepra penale, kryesi i saj dhe administrohen prova të rëndësishme për aplikimin e drejt të normave të legjislacionit penal. 3.Politika kriminale Politika kriminale është shkencë e cila studion kriminalitetin dhe masat që ndërmerren me qëllim të luftimit të tij dhe dukurive antisociale. Këto masa ndahen në ato të karakterit preventiv dhe represiv. BURIMET E SË DREJTËS PENALE Burimet materiale dhe formale të së drejtës penale

3 Burimet materiale : konsiderohen të gjitha marrëdhëniet shoqërore –ekonomike dhe marrëdhëniet e tjera shoqërore, që e karakterizojnë një shoqëri, sitemin e saj shoqëroropolitik, ekonomik etj. Burimet formale : si burime formale të së drejtës penale janë normat juridike vec e vec dhe tërsia e tyre, ky është sistemi juridik i një caktuar. Burim kryesor duke u mbështetur në parimin nullum crimen nulla poena sine lege është Kodi penal, burimet tjera konsiderohen kushtetuta,konventa ndërkombtare etj.Me fjal tjera si burim formal i së drejtës penale është legjislacioni i një vendi të caktuar. II.KUSHTETUTA SI BURIM I SË DREJTËS PENALE Kushtetuta është ligji më i lart dhe me fuqi juridike më të madhe në cdo shtet të ciilizuar.Sistemi kushtetues në të drejtën penale kondsiderohet si burim me rëndësi të posacme. Me kushtetutë përcakohet rregullimi shoqëroro ekonomik dhe politik i shtetit, liritë dhe të drejtat elemntare të qytetarve, barazia e tyre dhe një varg vlerash tjera të rëndsishme. III.E DREJTA PENALE NDËRKOMBËTARE SI BURI I SË DREJTËS PENALE Kontr.ndër.(konventat, marrëveshjet dhe traktatet) paraqesin burim të rëndsishëm i së drejtës penale. Të këtilla janë :Konventa e Gjenevës mbi humanizimin e luftës, të vitit 1949, Konventa për luftimin dhe parandalimin e krimit të gjenocidit, të vitit 1948, Konven.mbi eleminimin e dsikrim.racial të vitit 1966.Vecmas veprat penale kundër sigurimit ajror , rrjedhin nga Konven.mbi luftimin e rrëmbimit të kundërligjshëm të flutarakës Hagë 1970 dhe Konven.mbi luftim e akteve kundërligjore të drejtuara kundër sigurisë së flutarakeve civile, Montreal 1971. IV.LIGJI PENAL SI BURIM KRYESOR I SË DREJTËS PENALE 1.E drejta penale është e drejtë ligjore Kosiderohet e drejt ligjor nga se burim primar i saj është ligji, veprat penale dhe sanksionet penale mund të caktohen vetëm me ligj. Si burim kryesor i së drejtave penale bashkohore është kodi penal apo ligji penal. 2.Nocioni i ligjit penal, Kodit penal dhe legjislacionit penal. Me nocionin ligj penal nënkuptojmë cdo dispozitë ligjore me të cilën rregullohen cështje nga fusha e së drejtës penale, në radhë të parë këto dispozitat me të cilat parashihen vepra penale dhe sanksionet penale ndaj kryesve të tyre. Me nocion kod penal, nënkuptojmë ligjin të rëndësishëm në të cilin në mënyrë të tërsishme dhe të sistemuar përmblidhen dispozitat penaolo-juridike, termi kod zakonisht përdoret për ligje voluminoze dhe të rëndsishme në aspektin penalo juridik dhe politik, me të cilin në mënyrë sitematike dhe të tërsishme rregullohet një degë e drejtsisë.Me shprehjen legjislacion penal, nënkuptojm të gjitha ligjet penale , pra edhe kodin penale, si dhe tërë sistemin e ligjeve dhe dispozitave tjera penale, të cilat janë në fuqi. 2.E drejta zakonore 3.Praktika gjyqësore 4.Shkenca e së drejtës penale KODI PENAL I.PJESA E PËRGJITHSHME DHE E POSACME E KODIT PENAL A).Pjesa e përgjithshme e kodit penale, paraqet një sitem të normave penalo-juridike me të cilat përcaktohen parimet e së drejtës penale si dhe nocioni dhe institucioent themelore të së drejtës

4 penale, sic janë veprat penale, dënimet dhe llojet e sanksioneve penale , mbrojtja e nevojshme, nevoja ekstreme. B.Pjesa e posacme e kodit penal paarqe sistem normaave penalo-juridike me të cilat përcaktohen veprat penale vec e vec si dhe sanksionet penale dhe masat e trajtimit të detyrueshëm që mund t’i t’ju shqiptohen kryesve të veprave penale. Midis pjesës së përgjithshme dhe asaj të posacme ekzistojnë një varshmëri dhe lidhëshmëri e ngusht, njëra pa tjetrën nuk mund të ekzistojnë e as të aplikohen në praktikë. Kshtu parimi i legalitetit të veprës penale dhe sanksionit penal si dhe masa e trajtimit të detyrushëm, si parim themelor i të drejtës penale , mund të shprehet vetëm ndaj atij personi që ka kryer aso vepre të paraparë me ligjë si vepër penale . Gjithashtu edhe normat e posacme të së drejtës penale nuk mund të aplikohen pa aplikimin e normave të pjesës së përgjithshme të kodit penal. Psh. te vepra penale marrja e sendit të huaj, parashihet se kryesi mund të dënohet me gjobë ose me burg deri në një vit, në këtë inkriminim nuk shihet sa është minimumi i dënimit me burg sa është minimumi dhe maksimumi i dënimit me gjobë, në këtë inkriminim nuk është përcaktuar se kryesi mund të dënohet edhe nga pakujdesia, nuk është përcaktuar se apërgjigjet , bashkëkryesi, shtytësi apo ndihmësi, të gjitha këto i rregullon pjesa e përgjithshme e së drejtës penale. E drejta penale apo kodi penal, funksionin e vet mund ta realizoj vetëm me aplikimin e pjesës së përgjithshme dhe të posacme për cdo rast të kryerjes së veprës penale. Shumica e normave penalo juridike të pjesës së përgjithshme , kryesisht i përcaktojnë kushtet e përgjithshme për aplikimin e sanksioneve penale dhe masave të trajtimit të detyrueshëm, krahas normave të këtilla në pjesën e përgjithshme gjendjen edhe aso norma , që në një masë janë të natyrës deklarative –përcaktohet platforma e së drejtës penale, të tilla janë normat e kodit penal, ku është i përcaktuar funksion mbrojtës i së legjislacionit penal si dhe baza e shtrëngimit me anë të sanksioneve penale(shih qëllimin e dënimit 34.).Disa norma janë të natyrës eksplikative, me to shpjegohet domethënja e disa termeve që përdoren në ligj( psh.personi zyrtar neni 1007). Karakteristikë e normave penalo juridike në pjesën e posacme është se cdonjëra prej tyre i ka dy pjesë ,dispozitivin dhe sanksionin. Në dispozitiv përcaktohen elementet e veprës penale (figura e veprës penale , kush mund të jetë kryes i veprës penale (subjekt) dhe në cka konsiston veprimi i kryerjes . Lidhur me veprimin e kryrjes mund të përcaktohet mënyra e kryerjes, mjetet me të cilat mund të kryhen, vendi dhe koha e kryerjes. Kurse lidhur me subjketin kryesin mund të përcaktohet se veprën penale mund ta kryej cdo person(psh.kushdo që tjetrin privon nga jeta), ose vetëm personi zyrtar, përsoni përgjegjës, personi ushtarak etj. 1.Ekziston dispozitivi i rëndomt(bënë vetëm emërtimin e veprave penale); 2.Dispozitivi përshkrues/cakton tiparet e verpës penale,bëhet përshkrimi ityre/ 3.Dispozitivi udhëzues apo norma blankete/kur për disa tipare të veprës penale ushëzon në ndonjë normë tjetër të kodit penal. Ekziston edhe dispozitivi i përbërë, që cakton figurën e të ashtëquajturave vepra penale të përbëra, kur vepra pen.kryh. me ndërmarrjen e njërit prej llojeve të caktuara të veprimeve/vep.pe.e cënimit të paprek.së banes.mund të kryhet kur personi hynë apo nuk e liron banesën. Dispo i përbër ekzis edhe atëher kur vep.pen. të caktuar mund ta kryejnë persona të ndryshë./vep.pen.dhënja e dëshmisë së rrejhme mund ta kryej dëshmitari,eksperti, përkthyesi

5 apo interpreti dhe kur vep.pena.mund të kryhet në mënyrë alternative ndaj objekteve të caktuara /cënimi i fshehtësisë së korrespo.dhe bazave të dhëna kompjuterike/. II.PARIMI I LEGALITETIT APO LIGJSHMËRISË NË TË DREJTËN PENALE Parimi i ligjsh.ka qenë i njohur edhe në formacionet e shekullit të vjtetër dhe të mesëm, mirëpo afirmimi i tij u shpreh në gjysmën e dytë të shek.XVIII. Për futjen e parimi të legal.në të drejtën penale janë angazhuar juristët dhe filozofët e njohur të shek.XVIII, edhe atë Monteskio, Bekario , Servan. Formulimin e këtij parimi në gjuhën latine nullum crimen, nullum poena sine lega për her të parë e dha pemnalisti Ansel Fojerbah. Ky parim në të drejtën kushtetuese dhe në të drejtën penale u inagurua si reagim kundër arbitraritetit, tiranisë dhe vrazhdësissë të drejtës penale dhe jurispondencës penale të shtetve feudale. Parimi i legalitetit apo i ligjshmërisë ka rëndësi shoqërore-politike dhe juridike. -Rëndësiashoqërore politike konsiston në sigurimin e qytetarëve nga arbitraritetit dhe keqpërdorimit eventual të gjykatave dhe organeve të tjera shteërore,ky parim paraqet gurthemel për qytetarët për sigurine e tyre , ngase qytetarët qysh më parë e dinë se cilat vepra konsiderohen vepra penale e cilat vepra të llejuara. Rëndësia juridike e parim.të leg.konsiston në sendërtimin e pesë postulateve këto janë: 1.Që vetëm ligji të jetë burimi së drejtës penal. 2.Që të ndalohet aplikimi i analogjisë; 3.Që të ndalohet veprimi retroaktiv i ligjit; 4.Që me rastine përcaktimit të veprave penale , ligjdhënësi duhet të shërbehet me terme dhe shprehje precize, në mënyrë që të evitohet cdo arbitraritetit eventual i gjyqeve apo organeve tjera shtetërore të cilat i interpretojnë apo i aplikojnë ligjet penale; 5.Parimi i ligjshmërisë ngërthen në vete edhe kërkesën që ligji i cili parashef veprën penale të parasheh edhe sanksionin penal. INTERPRETIMI I LIGJEVE PENALE 1.KUPTIMI DHE RËNDËSIA E INTERPRETIMIT NË TË DREJTËN PENALE Me interpretim në të drejtën penale kuptojmë përcaktimin e kuptimit të normës së caktuar penalojuridike.Interpretimi i ligjeve ka rëndësi të madhe dhe është i domosdoshëm në të drejtën penale , ngase shumica e normave penalo juridike nuk mund të aplikohen në rastin konkret nëse nuk inerpretohen-para se të përcaktohet kuptimi i drejt i tyre. II.LLOJET E INTERPRETIMEVE TË LIGJEVE PENALE Ekzistojnë tri grupe interpretimesh: 1.Sipas sujektëve që mund ta bëjnë interpretimin, 2.Sipas me todave dhe 3.Sipas vëllimit. 1.Subjektëet që mund ta bëjnë interpretimin

6 Varësisht prej asaj se cili subjekt e bënë interpretimin dallojmë:interpretimin autentik,gjyqësor dhe doktrinar. 1.Interpretimi autentik apo i obligueshëm Interp.autentik e bënë organi i cili e ka nxjerrë ligjin që inerpretohet, e këtë mund ta bëjë vetëm parlamenti i shtetit.Interpretimi autentik konsiderohet më i rëndësishmi dhe këtij sikundër edhe ligjigjit duhet t’i përmbahen të gjith organet shteërore.Interpretimi autentik bëhet në procedurë të njetë sikundër edhe me rastin e nxjerrjes së tij, interpretimi autentik konsiderohet pjesë integrale e ligjit.Nuk preferohet inerpretimi autentik që është në disfavor të të akuzuarit. Përpos interpretimit autentik, të cilat bëhn pas hyrjes në fuqi të ligjit , nganjëher vet ligji përmbanë dispozita për interpretimin i disa shprehjeve të veta .Psh.KPPPKnë nenin 107.Këto janë të ashq.definicioni legal i shprehjeve. 2.Interpretim gjyqësor Është inerpretim të cilin e bënë gjykata gjatë aplikimit të ligjit në rastin konkret.Interpretimi gjyqësor nuk ka afekt të përgjithshëm obligues por vlenë vetëm për rastin konkret. Gjykatat në punën e tyre janë të pavarura në rastin e aplikimit dhe interpretimit të ligjit, mirëpo me qëllim të sigurimit të unitetit në praktikën e gjykatave , që ka rëndësi të madhe penalo-luridike dhe shoëqëroro politike,Gjykata Supreme e vendit , kur konstaton se praktika gjyqësore e vendit nuk është unike , merr qëndrime dhe mendime parimore juridke për cështjet që janë me rëndësi për aplikimin unik të ligjeve.Këto qëndrime ushtrojnë ndikim në interpretimin dhe aplikimin unik të ligjeve penale në praktikë. 3.Inerpretim shkencor apo doktrinar,e bënë shkenca e së drejtës penale(Institutet shkencore katedrat e tj.).Ky lloj inter.nuk është i obligu.për organet që merren me aplikimin e ligjeve , mirëpo me forcën e argumenteve shkenca e së drejtës penale ushtron ndikim në praktikën gjyqësore dhe ligjëdhënëse. III.METODAT E INTERPRETIMIT 1.Interpretimi gramatikor i normave penalo juridike bëhetme ndihmën e rregullave të gramatikës dhe sintaksës.Interpretimi i këtillë sendërtohet zakonisht duke i analizuar shprehjet dhe nocionet e pjesës së tekstit dhe në këtë mënyrë gjendet kuptimi i normës penalpidke. 2.Interpretim logjik Mbështetet në rregullat e logjikës, me ndihmën e këtij interpretimi , përcaktimi i përmbajtjes dhe kuptimit të ligjit bëhet me anë të të menduarit dhe të nxjrrjes së konkluzioneve.Interpretimi logjik është ngushtë i lidhur me ate gramatikor dhe në praktikë ky interpretim nuk mund të bëhet ndaras. Me anë të interpretimit logjit konkludojm se në rastet kur për ndonji vepër penale në pjesën e posacme është i përcaktuar vetëm minimumi apo maksimumi i posacëm i dënimit , atëhere do të aplikohet minimumi apo maksimumi i përgjitjhshëm. Me rastin e interperetimit logjik përdoren dy rregullatë posacme :argumentum a contrario dhe argumentum a fortieri. A/Argumentum a kontrario; është ajo rregull e interpretimit , në bazë të së cilës nxjerrim përfundim se përjashtohet mundësia e aplikimit të ndonji norme penalo juridike , pocëse ajo është parapara vetëm për një rast konkret dhe si e tillë bënë përjashtimin nga normat e përgjithshme që rregullojnë atë cështje. Psh.me par.3.të nenit 304 të KPPK, parashifet se nuk është penalisht përgjegjës sipas këtij nenit personi nëse ai është në marrëdhënie me kryesin e vepr.pe.si bashkshort,partner jashtmartesor, i afërm i gjakut i shkallës së parë , vëlla ose motër, prind adoptues ose fëmij i adobtuar.Me

7 aplikimin e kësaj rregulle , nxjerrim përfundim se personat tjerë do të përgjigjen penalisht , pocëse e kanë ditur dhe nuk e kanë lajmruar veprën penale. B/Argumentum a fortiori shprehet në dy forma: -Si argumentum a maiori ad minus, që përmbanë në vehte logjikën sipas së cilës po cëse diq është e ndaluar për rastin më të lehtë , gjithsesi dduhet konkluduar se është i ndaluar edhe për rastin më të rënd.psh.nëse parshihet përgjegjësi penale për ndonjë vp.të kryer nga pakujdesia është e logjikshme se ekziston edhe përgjegjsia për vp.të kryer me dashje. -Argumentum a maiori ad maius, sipas kësaj rregulle kur diq. Ështeë e lejuar për rastin më të lehtë aq më parë ajo është e lejuar për rastin më të rënd, psh. nëse ligji parashef nmundësinë e lërimit nga dënimi kur heqë dorë vullnetare nga tentaiva e metë, atëhere kjo mundësi ekziston edhe për rastin e heqjes dorë vullnetare nga tentativa e metë. -Në kuadër të interpretimit logjik , në disa raste shfrytëzohet edhe argumentum ad apsurdum.Intepretimi i këtill shfrytëohen per të provuar se aplikimi i ndonji norem do të qonte në përfundim apsurd. Psh.qëndrimi se dënimi i shlyer nga evidenca e të ndëshkuarve fare nuk guxon të merret parasysh, është apsurde me nenin tjetër të kodit penal, sipas të cilit të dhënat mbi dënimin e shlyer mund tu jepen gjykatës, prokurorisë publike dhe organeve të policisë lidhur me procedurën penale që zhvillohet kundër personit të caktuar ndaj të cilit është shlyer dënimi.Kjo zgjidhje qonë në zgjidhje apsurde. 3.Interpretimi historik I.H.konsiston në përcaktimin e kuptimit të normës penalo-juridike duke u mbështetur në historikun e lindjes së saj., në kuadër të këtij inter.egziston: -Interpretiv subjektiv, ku kuptimi i ligjit penal apo i normës penaolo juridike përcaktohet , sipas kohës që është nxjerrë, sipas asaj që ligjëdhënësi ka synuar të arrij në kohën kur e ka nxjerrë ligjin. -Interpretiv objektiv apo evolotiv, kuptimi i ligjit po normës penalo-juridike, percaktohet sipas kohës kur bëhet aplikimi i tij.(më heret ka qenë si vp.e rëndë fyerja me anë të radios, më vonë është lejuar që të konsiderohet si formë e rëndë e fyerj.që është kryer me anë të telivizionit). 4.Interpretimi sistematik Përcakton përmbajtjen dhe kuptimin e ndonji norme penalo-juridike në bazë të vendit që është rradhitur në sistemin e ngushtë dhe të gjërë të legjislacionit penal si dhe lidhmërinë e saj me normat dhe institucionet juridike. 5.Interpretimi krahasues apo komparativ, Është metodë e till e interp.e cila kuptimin e ligjit e përcakton duke e bërë krahasimin e dy apo më shumë teksteve autentike të ligjit të njet,që është shpallur në gjuhë të ndryshme. 6.Interpretimi sipa sqëllimit apo int.teleologjik Interpret.sip.q. është metodë e tillë e interpretimit përcaktoj sipas qëllimit të ligjit (ratio legis).

të ligjit penal, i cili kuptimin e tij snon ta

IV.INTERPRETIMI SIPAS VËLLIMIT 1.Interpretimi i ngusht apo restriktiv IN.EKZ.EKZISTON ATËHERE KUR FJALëve , termeve apo nocioneve që janë përdorur në ligj u jepet kuptim i ngusht.

8

2.Interpretimi i gjërë apo ekstenziv, ekziston atëhere kur fjalëve , termave apo nocioneve të ligjit penal u jepet kuptim i gjërë. Kjo nga fakti se në disa raste ligjdhënësi me normën e caktuar ka thënë më pakë apo më shumë,në anën tjetër , për shkak të të zhvillimit dinamik shoqëroro ekonomik është i domosdoshëm interpretimi ekstensiv, ngase pas nxjerrjes së normës së caktuar , apo në përgjithsi ligjit penal, paraqiten situata apo veprime të tilla të cilat sipas të gjitha kritereve mund të kualifkohet si vepër penale.Psh. te vepra penale e vjedhjes , e cila konsiston në marrjen e kundërligjshme të pasurisë të pasurisë së huaj të lujtshme me qëllim të përvetsimit të saj.Shtrohet pyetja se cka konsiderohet send i luajtshëm në kuptimit të këtij inkriminimi.Lidhur me këtë është përvetsuar menidmi se këtij nocioni duhet dhënë kuptim të gjërë dhe me këtë nënkuptohet psh edhe rryma elektrike sepse edhe kjo, sipas të gjitha kritereve , mund të konsiderohet send i lujtshëm dhe ndaj saj të kryhet vepra penale e vjedhjes. Duhet pasur parasysh që me rastin e interpretimit ekstenziv nuk lejohet zgjerimi i zonës kriminale. V.A N A L O GJ I A Në drejtësi analogjia në kuptimin e gjërë paraqet zgjidhjen e marrdhënieve shoqërore në bazë të nromave që rregullojnë marrëdhënie të ngjashme. An.në të drejtën penale paraqet rastin kur një vepër që nuk është e paraparë me ligjë si vepër penale, konsiderohet sie till në bazë të ngjashmërisë me veprën penale.Analogjia si mënyrë e krijimit të veprave të reja penale është e ndaluar në të drejtën penale ngase është në kundërshtim me parimin e legalitetit.,edhe në KPPK është inkorporuar ky parim ku në nenin 1.par.1.thuhet “Veprat penale, sanksionet penale dhe masat e trajtimit të detyrueshëm përcaktohen vetëm me ligj”. Në të drejtën penale të ish shteteve socilaiste të Evropës edhe në Republikën e Shqipërisë dhe në ish Federatën Jugosllave , pas Luftës së dytë Botërore, ka qenë e lejuar analogjia , nase ekzistonin zbrastira të mëdha juridike. Anologjia në këtë periudhë lejohej mqë e drejta penale nuk ishte e kodifikuar, kurse për shumicën e inkriminimeve aplikoheshin rregullat e paraluftës.Mirëpo me nxjerrjen e kodeve penale të ish.Jugosll.1951 dhe 1952 nën sovranit. E të cilës ishte edhe Kosova gjer më 12.6.1999, u bë kodifikimi i së drejtës penale dhe prej atëhere u ndalua analogjia. Me anë të analogjisë gjithashtu nuk mund të zgjerohet as elemntet apo rrethanat kualifikuara dhe të privelegjuara në veprat ktjera penale.Me anë të analogjisë nuk mund të sajohen as sanksione të reja penale.Këto kufizime vlejnë për aplikimin e analogjisë , pa marr parasysh a janë në dëm të kryesit të veprës penale (analogjia in malam partem) apo në favor të tij( analogjia in bonam partem).Gjithashtu me analogji nuk mund të bëhet as ashpërsimi i dënimeve. Analogjia e lejuar.Në të drejtën penale konsiderohet se është e lejuar analogjia po që se ajo është në favor të të fajsuarit dhe nëse interpretimi i tillë nuk është në kundërshtim me normat dhe parimet e tjera penalo-juridike.Kjo mund të shprehet në rast kur është fjala për bazat apo rrethanat e përjashtimit të veprës penale dhe ndëshkueshmërisë , nga se kjo fushë në mas të madhe nuk është e rregulluar me ligj.Madje analogjia është e lejuar në rastet kur ekzistojnë rrethana për zbutjen e dënimit si dhe në përgjithsi në situata kur kryesi i veprës penale vehet pozitë më të favorshme(analogjia in bonam partem), që mbështet në parimin in dubi pro reo.Analogji si mënyrë e interpretimit në favor të të kryesit të veprës penale ,në mënyrë decidive është e paraprë në KPPK neni 1.par.3. ku thuhet “Në rast paqartësie përkufizimi i veprës penale interpretohet në favor të personit i cili hetohet, akuzohet ose shpallet fajtor”. Analogjia në të drejtën penale lejohet edhe në rastet kur edhe vetë ligji në mënyrë shprehimre udhëzon aplikimin e saj edhe në situtatat që janë të ngjashme me ato që parashihen në figurën e veprës penale .Kjo vecmas shprehet në dispozitat e kodit penale , në të cilat figura e veprës penale përcaktohet edhe me të ashtëquajturën klauzola gjenerale.Psh.dispo.e nenit 218 par.1 të PPK, parashihet si vijon”Kushdo që, në kundërshtim me ligjin e shëndetësisë , në spital , maternitet të spitalit, shkollë apo restorant apo punëtori në të cilën përpunohen artikuj ushqimor apo e cila kryen shërbime higjenike apo në organiztaën e biznesit apo vend të ngjshëm pune , e

9 punëson apo e mban në punë personin për të cilin e di se lëngon nga smundja ngjitëse dhe me këtë shkakton përhapjen e smundjes dënohet gjobë ose burgim deri në një vit. Analogjia e ndaluar Analogjia është e ndaluar në të drejtën penale , po që se sipas normës së caktuar penalo-juridike bëhet subsimimi i veprës apo rastit i cili nuk është i paraparë me ligj dhe poqëse duhet të tejkalohet apo zgjerohet vëllimi i normës nëse dëshirohet që edhe ai rast të përfshihet me normën e caktuar.Pra në rastet kur tejkalohet kufiri i kuptimit të normës që është përcaktuar edhe me anë të interpretimit atëhere shprehet analogjia e ndaluar.Do të ishte psh. analogji e ndaluar rasti kur ndonjë person dënohet për vepër penale të vjedhjes , pocëse është ushqyer në restoran, mirëpo nuk ka pasur të holla të paguajë. VEPRIMI I LEGJISLACIONIT PENAL I.VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM Cdo ligj penal vepron në kohë të caktuar, në teritorin e caktuar dhe ndaj personave të caktuar. II.VEPRIMI I LIGJIT PENAL NË KOHË Sikur edhe ligjet e tjera , edhe kodi penal vepron në kohë tëcaktuar.Ai filln të veproj prej momentit të hyerjes në fuqi dhe aplikohet gjer të pushoj së vepruari.Zakonisht ligji hynë në fuqi 8.pas shpalljes në gazetën zyrtare.. Meqë me ligjë penal rrgullohen cështje shumë të rëndësishme dhe delikate , koha prej nxjerrjes dhe hyrjes në fuqi të ligjit është më e gjatë.Kështu është vepruar edhe me KPPPK, i cili është aprovuar më 6.korrik 2003, ndërsa ka hyrë në fuqi më 4.priill 2004. Ligjet për shkaqe të arsyeshme mund të hyjnë në fuqi brenda afatit më të shkurtër se 8.ditë nga dita e shpalljes , ose ditën e shpalljes. Koha prej shpallje.së ligj.në gaz. Zyrt, e gjeri sa hynë në fuqi, quhet vacati legis.Ligji penal vepron përderisa abrogohet me ligjin e ri, përkatsisht ai vepron në ditën e kur hynë në fuqi ligji i ri, i cili shprehimisht ose në mënyrë të heshtur e abrogon të mëparshim. Në mënyr.shpreh.ligji i ri e obrogon të mëparsh.kur ligji i ri parash.dispo të posacme me të cilën e abrogon të mëparshmin. Në mënyrë të heshtur ligji pena.abrogohet atëhere kur ligji i ri nuk përmbanë dispozitën mbi abrogimin e ligjit të mëparshëm, mirëpo cështja e njëjta i rregullon në mënyrë të njëjt apo të ngjashme Lex postiore derogat legi priori..Ligji penal.pushon së vepruari edhe kur skadon afati për të cilin është nxjerrë. 1.Rëndësia e përcaktimit të veprimit të ligjit penal në kohë Përcaktimi i veprimit të ligjit penal në kohë ka rëndësi të madhe në të drejtën penale ngase prej kësaj varet se cili ligj do të alikohet ndaj kryesit të veprës penale ..Kjo ka rëndësi nëse vepra penale është kryer kur ka qenë në fuqi ligji i vjetër, ndërsa kryesi gjykohet kur ligji i mëparshëm ka pushuar së vepruari. 2.Ndalimi i veprimit retroaktiv të ligjit penal dhe aplikimi i ligjit më të butë Me ispozitat e kodit Penal, në të drejtën penale është përvetsuar parimi i ndalimit të veprimit retroaktiv të ligjit penal.Kjo shprehimisht është paraparë shprehimisht në nenin 2. paragrafin 2. i cili thot:”Në rast se ligji në fuqi ndryshon para shqiptimit të vendimit të formës së prerë, atëhere ndaj kryesit zbatohet ligjji që është më i favorshëm “ Lidhur me zbatimin e ligjit më të butë ndaj kryesit të veprës penale Kodi Penal i Kosovës ka përvetsuar konceptin edhe më të avancuar , që tani janë të përvetsuar edhe kodet penale të

10 shteteve të Evropës Perendimore, kshtu që në nenin 2.paragrafi 2.thuhet “Nëse ligji i ri nuk e inkriminon veprën,por kryesi i veprës penale është dënuar me aktgjykimin e formës së prerë në pajtimi me ligjin e mëparshëm, dënimi nuk fillon të ekzekutohet ose , në rast se ka filluar ndërprehet”. Nga parimi i përgjithshëm se ndaj kryesit duhet aplikuar ligji më i favorshëm-butë , Kodi penal i Kosovës ngjashëm me disa kode penale të Evropës perendimore bën një përjashtim në nenin 2. para.4.ku shprehimisht Thuhet “Një ligji i cili ka qenë në fuqi vetëm për kohë të caktuar, zbatohet për ato vepra penale që janë kryer gjatë kohës kur ai ligj ka qenë në fuqi edhe në rastin kur nuk vazhdon të jetë në fuqi.Kjo nuk zbatohet nëse vet ligji shprehimisht e parashikon ndryshe .(Kjo dispozitëështë paraparë në raste dhe situata të jashtëzakonshme, spsh.rreziku i luftës, kohës së luftës, në kohën e ndonjë epidemie apo katastrofe natyrore , për të cilat rrethana mund të nxirren ligje të posacme të cilat parashohin vepra penale). Cështja e aplikimit të ligjit më të butë është obligim për gjykatën e jo ajo të vendos që të aplikoj këtë apo atë ligj. Bjë ligj konsiderohet më i butë poqëse veprën penale nuk e parashef vepër penale, po qe se parasheh rrethana të reja të përjashtimit e kundërligjshmërisë, po qe se parasheh lloj më të butë të dënimit , mundësis më të madhe të zbutjes apo lirimit nga dënimi, mundësi të shqiptimit të dënimit me kusht apo lloj tjetër të dënimit alternativ.Gjithashtu një dënim konsiderohet më i butë, po qe se nuk parashef mundësi të shqiptimit të dënimit plotsues, parashef afat më të shkurtër të vjetërsimit. VEPRIMI I LIGJIT PENAL NË TERRITOR 1.Nocioni i veprimit të ligjit penal në teritor. Ligji penal i një shteti sikundër edhe ligjet në përgjithësi , zakonisht veprojnë në teritorin e shtetiti në të cilin janë nxjerrë . Parimi se ligji penal apo kodi penal aplikohet në teritorin e vendit është manifestim i sovranitetit të cdo shteti , që në të drejtën penale emërtohet si pushtet represiv i shtetit.Edhe kodi penal i Kosovës vepron në tërë territorin e Kosovës, sikundër edhe kodet penale e shteteve tjera. Cështjet të cilat shtrohen dhe rregullohen në kuadrin të institucionit të veprimit të legjislacionit penal në territo, më tepër kanë të bëjnë me lementet ndërkombëtare.Këtu kryesisht është fjala për veprimin e ligjeve penale të Kosovës ndaj shtetetasve të huaj që kryejnë vepra penale të cilët në ndonjë mënyrë gjenden në vendin tonë, si dhe personave që kryejnë vepra penale me të cilat dëmtojnë të mirat juridike të shtetasve tanë apo të shtetasve të huaj, pra këtu fjala është për cështjet që bëjnë pjësë në fushën e së drejtës penale ndërkombëtare. Me qëllim të evitimit të konflikteve të mundshme se cili shtet është kompetent të gjykoj kryesin e veprës penale, me dsipozitat e kodit penal është rregulluar veprimi legjislacionit penal në teritor.Me këto dispozita në masën më të madhe është rregulluar veprimi i ligjit penal të Kosovës ndaj kryesve të veprave penale me elemnte ndërkombëtare. Me dispozitat penalo juridike të parapara në nenin 99-1004, janë aprovuar pesë parime , të cilat aprovohen në shumicën e të drejtave penale të shteteve tjera bashkohore këto janë: -parimi teritorial -parimi real, -parimi i personalitetit aktiv, “ “ pasiv dhe -parimi universal. 2.Veprimi i legjislacionit penal sipas parimit teritoorial Parimi teritorial i veprimit të ligjit penal të Kosovës në teritor, sikundër edhe në të drejtat penale të shteteve tjera, është aprim themelor , kurse parimet tjera janë të natyrës plotsuese.Sipas këtij parimi legjislacioni penal i një vendi aplikohet ndaj të gjitha personave që kryejnë vepër penale në teritorin e tij pa marr parasysh se a janë apo nuk janë shtetats të tij, apo janë persona pa shtetësi.

11 Parimi teritoria parashihet edhe në Kodin penal të Kosovës, në nenin 99. par.,1. ku thuhet “Ligji penal I Kosovës zbatohet për secilin person, i cili kryen vepër penale në teritorin e Kosovës” Veprimi i legjislacionit penal sipas parimit teritorialrezulton nga sovraniteti i cdo shteti që në teritorin e vet të ushtrojë pushtetin reprsiv dhe jurisdiksionin,arsyeshmëria e këtij parimi mbështetet edhe në efektin e preventivës së përgjithshme , gjithashtu parimi teritoril arsyetohet edhe nga shkaqet prakktike, ngse e vërteta më së miri mund të konstatohet në vendin e ngjarjes. Shtrohet pyetja se cka konsiderohet teritor i një shteti. Me teritor të një vendi nënkuptojmë sipërfaqen toksore, bregdetin, sipëqrfaqen ujore brenda kufijëve dhe hapsirën ajrore mbi të. Sipas ligjit mbi bregdetin zonëa teritoriale shtrihet 10.milja nautike nga toka .Kjo sipërfaqe konsiderohet teritor i shtetit , kurse jashtë kësaj sipërfaqe konsiderohet det i hapur. Legjislacioni penal aplikohet edhe ndaj secilit që ka kryen vepër penale në anijën e tij, pa marr parsysh se ku ndodhet në khën e kryerjes së veprës penale, në derin e hapur , në teritorin e shtetit të caktuar, në ujrat e huaja teritoriale apo në limanet e huaja.Kjo situatë nuk është paraparë me Kodin penal meqë Kosova akoma është nën administra.e KB. Legjislacioni penal i Kosovës zbatohet edhe ndaj secilit që kryen vepër penale në aeroplanin e regjistruar në Kosovë , pa marr parasysh ku gjendet flutarakja në kohën e kryerjes së veprës penale.( neni 99.par.2.). Legjislacioni penal do të aplikohej edhe ndaj personave që kryejnë vepra penale në Kosovë edhe atëhere kur për ato vepra penale janë ndëshkuar në shtetin tjetër , apo kur procedura është duke u zhvilluar, mandje edhe në rastet kur kryesi e ka vuajtur dënimin që i është shqiptuar për të njetën vepër .Ky parim përjashton rregullën “ne bis in idem”( nuk guzon të ndëshkohet dy herë për të njejtën vepër penale).Ligji lejon një zbutje të këtij parimi mjaft të ashpër.Sipas nenit 104 të Kodit penal, nëse personi i ndëshkuar e ka vuajtur dënimin jashtë vendit , dënimin e vuajtur do tia llogarisë në dënimin e shqiptuar për të njetën vepër penale, gjithashtu , sipas kësaj dispozite , në masën e dënimit të shqiptuar do t’i llogaritet edhe paraburgu apo privimi i lirisë gjatë procedurës së ekstradimit. Vendin tonë pas lufte e frekuentojnë një numër i madhë i shtetasve të huaj , qoft si puntor UNMIKU, punëtor të organiztave të ndryshme joqeveritare, afaristë , turistë etj, të cilët mund të kryejnë vepra penale në Kosovë.Në raste të këtilla kur kryesi dhe i dëmtuari janë shtetats të huaj, sipas legjislacionit tonë penal , është paraparë mundësia që ndjekja penale e të huajit t’i besohet shtetit të huaj, me kusht që edhe ai shtet të veproj kësisoi me shtetasit tonë( parimi i reprocitetit).Mundësia dhe procedura për transferim ( ekstradim) e personave të jkëtillë që kanë kryer vepra p[enale në teritorin e Kosovës, është e rregulluar me Kodin e Procedurës penale të Kosovës( kapit.XL VII, neni 516-533). Përjashtim i posacëm nga parimi teritorial ilegjislacionit tonë penal parashihet për personat që ushtrojnë funksione me rëndësi të posacme ( i ashtëquajturi imuniteti juuridiko-material) psh,deputetët, gjyqtarët sipas dispozitave kushtetuese parashifet se “askush i cili merr pjesë në gjykim nuk mund të thirrret në përgjegjësi penale për mendimin e dhënë me rastin e marrjes së vendimit gjyqësor”. Nga imuniteti juridko material duhet dalluar imunitetin juridiko procedural. Përjashtimi nga veprimi teritorial të legjislacionit tonë penal, njihet edhe në bazë të së drejtës ndërkombëtare.Sipas Konventës së Vjenë mbi marrëdhënjet diplomatike të vitit 1961; Të Konventës së Vjenës për marrëdhëniet konsulore të viti 1963 si dhe Marrveshja lidhur me funksionarët e organiztava të caktuar ndërkombëtare 1947 dhe 1954, personat e huaj që ushtrojnë detyra të caktuara në kët lëmenjë përjshtohen nga jurisdiksioni i shtetit tonë.Këta janë shefat e shteteve dhe përcjellësit e tyre, shefat e msioneve diplomatike dhe anëtarët e familjeve të tyre.Në Kosovë imunitet diplomatik gëzojnë edhe punëtorët e UNMIK-ut, OSBE-s, pjestarët e policisë së UNMIK-ut dhe KFOR-it.

12

3.Veprimi i legjislacionit penal të Kosovës, për veprat penale që kryhen jashtë teritorit të Kosovës Meqense të mirat juridike të Kosovës apo të qytetarëve të saj mund të cënohen edhe me veporat penale qqë kryhen në shtet tjera , dispozitat e legjislacionit tonë penal parashohin mundësinë e aplikimit të tyre edhe ndaj personave ëqë kryejnë vepra penale jashtë teritorit të Kosovës. Për të mundur të aplikohet ligji i jonë penale dhe në situatat kur vepra penale ështëkryer jashtë Kosovës, ed rejta jonë penale i ka aplikuar disa parime të natyrës së përgjithshme siq janë: Parimi real, parimi i personalitetit aktiv, personalitetit pasiv, dhe parimi universal. 3.1.Parimi real ose mbrojtës Kur vepra penale kryhet jashtë territotit të Kosovës, por me të cilat dëmtohen apo rreziokohen të mirat juridike të vendit tonë apo të qytetarëve tanë , aplikohet ligji jonë penal. Parimi real apo mbrojtës është paraparë në nenin 100 par.1. të kodit penal, ku është paraprë zbatimi i parimit real të legjislacionit të Kosovës është paraparë me shumicën e veprave penale kundër të drejtës ndërkombëtare të parapara në nenet 116-121, 125-128, 132, 133(1) 134-137, 139(1) (2) dhe (3) 141 dhe 244) vp.nga neni 244. Gjithashtu aplikimi i parimit real apo mbrojtës të legjislacionit penal të Kosovës është paraparë edhe për disa vepra penale shumë të rënda me të cilat rrezikohet siguria e Kosovës ose e popullit të saj.lidhur me këtë në nenin 100 paragrafi 2 të KPPPK, është paraparë “Ligjet penale të Kosovës zbatohen ndaj cilido person që kryen vepër penale nga nenet 110-113 rë këtij kodi jashtë teritorit të Kosovës, kur vepra e till paraqet rrezik ndaj sigurisë së Kosovës, ose popullsisë së saj, në përgjithsi ose pjesërisht”.Këto inkriminme janë : kryerja e veprave terorriste(neni 100), ndihma në kryerjen e veprave tererriste ( neni 111), lehtësismi i kryerjes së terorrizmit, organizimi përkrahja dhe, pjesmarrja në grupe terorriste.( neni 113). Sipas natyrës së tij , parimi real apo mbrojtës , është parim ngase përjashton aplikimin e rregullës ne bis in idem.Mdje ndryshe nga parimi teritorial, ky është në mënyrë obliguese primar, sepse patjetër duhet të fillohet procedura penale kur kryhen vepra penale të parapara në nenet e theksuara më alrt, madje edhe kur nështetin tjetër ka filluar apo ka përfunduar procedura, si dhe në rastet kur e ka vuajtur dënimin. 3.2.Primi i personalitetit aktiv. Sipas parimit të personalitetit aktiv apo parimi nacional, legjislacioni ynë penal aplikohet në rastet kur qytetarët e kOSOVËS kryejnë vepra penale jashtë tëerritorit të Kosovës .Kështu në nenin 101 par.1. të KPPPK THUHET : “Ligjet penale të Kosovës zbatohen ndaj secilit person i cili është banor i Kosovës, nëse personi i tillë kryen vepër penale jashtë teritorit të Kosovës dhe nëse kjo vepër poashtu është e dënueshme në vendin ku është kryer ajo vepër”. Parimi i personalitetit aktiv zbatohet edhe në rastet e kryerësve të veprave penale të cilët nuk janë shtetas të asnjë shteti (apatrid).Kjo është paraparë në nenin 101.par.2.të KPPPK, i cili shprehet:” Ligji penal i Kosovës zbatohet poashtu ndaj secilit person i cili nuk është i një shtetësie të huaj nëse personi kryen vepër penale jasht teritorit të Kosovës dhe kjo vepër poashtu është e dënueshme në vendin ku është kryer kjo vepër”. Ky parim aplikohet edhe në situatën kur personi pas kryerjes së veprës penale , bëhet banor i Kosovës (101.par.3.) Arsyeshmëria e aplikimit të këtij parimi qëndron në faktin se qytetari i Kosovës, sipas kushtetutës sonë, nuk mund t’i ekstradohet shtetit ku edhe e ka kryer veprën penale, ndërsa në anën tjetër nuk duhet lejuar që personat e këtillë të ngelin të pandëshkuar.Po mos të ekzistonte ky parim shtetasit tonë që kryejnë vepra penale jashtë Kosovës nuk do të mudn të ndëshkoheshin. Parimi i personalitetit aktiv është subsidiar, ngase legjislacioni ynë penal do të aplikohet ndaj kosovarëve vetëm poqëse në vendin ku e kanë kryer veprën penale nuk është ushtruar mbrojtja e duhur juridiko penale.

13 Sipas nenit 1003 par.1 pika 1-3 të KPPK thuhet: ndaj shtetasve tanë që kanë kryer vepra penale jashtë vendit , ndjekja penale nuk do të ndërmerret: 1.nëse kryesi në tërësi e ka vuajtur dënimin që i është shqiptuar jashtë vendit; 2.nëse kryesi jashtë vendit me aktgjykimin e formës së prerë është liruar ose dënimi i është parashkrirë ose i është falur; 3.nëse për vepër penale , sipas ligjit të huaj, ndiqet në bazë të kërkesës së të dëmtuarit , ndërsa kërkesa e tillë nuk është parashtruar. Nga kjo rezulton se parimi i personalitetit aktiv e respekton parimin “ne bis in idem”. Edhe për aplikimi e këtij parimi kërkohet identitet i normave, d. M . th. Vepra që konsiderohet si vepër penale sipas ligjeve tona , e tillë duhet konsideruar edhe sipas ligjeve të vendit të kryerjes së kësaj vepre, mirëpo kjo zgjidhje nuk është apsolute, në rast kur sipas ligjit të vendit ku është kryer vepra për atë vepër nuk ndëshkohet, mirëpo ajo vepër konsiderohet si vepër penale sipas parimeve të pranuara të bashkësisë ndërkombëtare, ndjekja mund të ndërmerret sipas lejës së prokurorit shterorë. 3.3.Parimi i personalitetit pasiv Sipas të këtij parimi , legjislacioni penal i Kosovës aplikohet ndaj të huajve , të cilët jashtë territorit të Kosovës , kryejnë vepra penale kundër qytetarit tonë ose kundër vendit tonë.Kështu sipas nenit 102 të KPPK, thuhet: “Lighji penal i Kosovës zbatohet ndaj cilitdo person i një shtetësie të huaj nëse : 1.Personi i tillë kryen vepër penale jashtë territorit të Kosovës kundër banorit të Kosovës, edhe atëher kur vepra e till penale nuk është cekur në nenin 100 të këtij kodi; 2.Kjo vepër është e dënueshme në vendin ku është kryer, dhe 3.Kryesi është ndodhur në territorin e Kosoës ose ka qenë trannsferuar në Kosovë”. Edhe ky parim është supsidiar. 3.4.Parimi universal Sipas këtij parimi legjisl.ynë penal. Aplikohet edhe ndaj të huajit i cili kryen vepër penale jashtë territorit të Kosovës ndaj shtetit të huaj apo personit të huaj.Që të mund të aplikohet ky parim duhet që shtetasi huaj të haset në teritorin e Kosovës apo të ekstardohet.Ky parim është paraparë në nenin 100 par.1.të KPPK. Aplikimi i këtij parimi shprehte kur është fjala për vepra penale të rënda të cilat i kryejnë të huajt jasht vendit , veprat e tillë janë psh.krimet e luftës, gjenocidi dhe veprat tjera kundër të drejtës ndërkombëtare dhe njerëzimit.Gjithashtu vepra të tilla janë edhe veprat penale të cilat për nga natyra janë të karakterit internacional dhe kryhen me pjesmarrjen e personave të ndryshëm, sic janë psh.prodhimi dhe qarkullimi i narkotikëve, prodhimi dhe shpërndarja e shkresave ponografike, trafikimi me njerëz, terrorizmi ndërkombëtar etj. Arsyeshmëria e këtij parimi konsiston në faktin se është obligim ndërkombëtar i cdo shteti që ta luftoj kriminalitetin , pa marr parasysh se ku kryhet dhe e mira e kujt është e dëmtuar.Ky parim njëherit është edhe manifestimi i solidaritetit ndërkombëtarnë luftën kundër kriminalitetit. Aplikimi i këtij parimi është subsidiar. Edhe aplikimi i këtij parimi kërkon idnetitetin e normave, mirëpo lidhur me idnetitetin e normave ligji jonë parashef një përjashtim.Sipas KP prokurori i Kosovës, mudn të lejoj ndjekjen penale edhe pa marr parasysh ligjin e vendit ku është kryer vepra penale , po qe se është fjala për vepra penale të cilat në kohën kur janë kryer është konsiderura vepër penale siaps parimeve apo rregullave të së drejtës ndërkombëtare.Ky lloj përjshtimi nga parimi i identitetit të normave është në pajtim me dispozitat e Paktit ndërkombtar mbi të drejtat qytetare dhe politike të vitit 1966.

14

4.Parimi i juridiksionit përfaqsues( bartja e pushtetit represiv Parimi i jurisdiksionit përfaqsues është paraparë me Konventën evropiane mbi cedimin, transferin e ndjekjes penale të vitit 1978.Me këtë konventë janë zgjidhur në mënyrë parimore cështjet kryesore të cedimit(transferit) të ndjekjes penale nga shtetit ku është kryer vepra penale në shtetin, , shtetësinë e të cilit e ka kryesi i veprës penale.këte institutë e ka paraparë edhe KPPK në nenin 103 par.4.ky parim është një lloj përjashtimi nga parimi i veprimit teritorial të legjislacionit tonë penal.Sipas par. Të juris.përfaq.në rast kur shtetasi i huaj kryen vepër penal në teritorin e Kosovës, edhe pse gjykatat tiona kanë ta dënojnë në bazë të parimit teritorial, është paraparë mundësia që vendi ynë të heq dorë nga kjo e drejtë dhe ndjekja penale t’i besohet shtetit të huaj, shtetësinë e të cilit e ka kryesi i veprës penale , apo që në atë shtet ka vendëqëndrimin e përhershëm. Si kusht që duhet të plotsohet për aplikimin e këtij parimi është që shteti i huaj të ndërmerr ndjekjen dhe që shtetasui i huaj të ketë kryer vepër penale për të cilën parashihet dënim me burgim deri në 10.vjet. Për veprat penale kundër sigurisë së komunikacionit nuk ka kufizime( neni 514.par.1 dhe 3. KPPPK); Kërkohet parimi i reciprocitetit ( neni 103 par.4). Jurisdk.nuk do të lejohet në rastet kur shtetasi ynë është i dëmtuar me vepër penale dhe ai e kundërshton këtë , përvec rasteve kur është siguruar kërkesa pasuroro juridike(neni 514 par.4. Kodi i Përk.i Proc.Penale) 5. Ekstradimi Që të mund të realizohet parimi real, parimi i personalitetit aktiv, pasiv , parimi universal dhe parimi territorial i legjislacionit penal , është e nevojshme që të rrespektohet bashkpunimi midis shteteve.Një ndër format e bashkpunimit midis shteteve që mundëson shqiptimin apo ekezkeutimin e dënimit kryesit të veprës penale , është edhe ekstradimi i fajtorit . Me ekstradim , në të drejtën penale nënkuptojmë dorëzimin e kryesit të veprës penale prej një shteti në shtetin tjetër , me qëllim që kryesi të dënohet për veprën penale të kryer, ose me qëllim që ndaj tij të ekzekutohet dënimi i shqiptuar me aktgjykimin e plotfuqishëm. Ekstradimi është forma kryesore e ndihmës juridike midis shteteve në fushën e së drejtës penale dhe në masë të konsiderueshme mundësonluftimin e kriminalitetit në përmasa ndërkombëtare. Për nga natyra e tij është institucion i përzier meqë ngërthen në vehte elemnte të së drejtës penale , të procedurës penale dhe elemente ndërkombëtare. Në vendet e pranuara ndërkombëtarisht si shtete sovrane , për shkak të rëndësisë , kushtet e ekstradimit janë të rregulluara me kushtetutë.Sipas Kornizës kushtetuese për vetqeverisjen e përkohshme të Kosovës ( nenet 8.1.(i) 8.1 (m) dhe 8.1.(o) instituti i ekstradimit është në kompetencë ekskluzive të përfaqsuesit special të KB dhe si e tillë nuk është rrregulluar fare me dispozitat kushtetuese.Cështja e ekstardimit në shtetet sovarne është rregulluar përpos me kushtetutë edhe me konventa ndërkombëtare dhe marrëveshje bilaterale. Në KPPPK, kaptina XLVIIII, neni 516-532, është përcaktuar procedura dhe kushtet të cilat duhet të përmbushen që të mund të ekstradohet kryesi i veprës penale. Në kontratë për ekstradim duhet cekur se për cilat lloje të veprave penale do të bëhet dorëzimi i fajtorit .Kjo bëhet në tri mënyra: 1.Metoda e enumeracionit, me cërast ceken llojet e veprave penale për të cilat do të bëhet ekstradimi ; 2.Me anë të metdës eliminatore, me c’ërast ceken veprat penale për të cilat nuk do të bëhet ekstradimi dhe

15 3.Me anë të metodës së klauzolës gjenerale, me cë rast lloji i veprave penale , për të clat dotë bëhet ekstradimi , caktohet sipas llojit dhe masës më të butë të dënimit. 6.Kushtet të cilat duhet të plotsohen për ekstradimin e personit nështetin e huaj siaps dispozitave të KPPPK. Në legjislacionet penale të shteteve bashkohore si dhe në kontratat , përkatsisht konvenbtat ndërkombëtare, janë sajuar disa parime të përgjithshme të cilat respektohen me rastin e ekstardimit. Sipas nenit 517 të KPPPK, ekstardimi (transferi) i kryesit të veprës penale në shtetin e huaj mund të bëhet nëse plotësohen këto kushte: 1.Shtetasi i vendit nuk mund të ekstradohet ; 2.Që vepra për të cilën kërkohet ekstradimi nuk është kryer në teritorrin e Kosovës kundër banorit të Kosovës; 3.Që të ekzistoj idnetiteti i normës; 4.Idnetiteti i personit , ekstradimi i të cilit kërkohet ëhstë vërtetuar; 5.Që ka prova të mjaftueshme për të mbështetur dyshimin e bazuar se shtetasi i huaj , ka kryer vepër penale ose për këtë ekziston aktgjykimi i formës së prerë; 6.Që ekstardimi të mos kërkohet për vepër penale për të cilën parashihet dënim me vdekje , derisa shteti i cili kërkon ekstradimin nuk garanton se dënimi me vdekje nuk do të shqiptohet ose nuk do të ekzekutohet; 7.që të mos ekzistoj rreziku real që personi , ekstradimi i të cilit kërkohet të mos trajtohet ose dënohet në mënyrë johumane; 8.Që ekstradimi të mos kërkohet për vepra penale politike apo ushtarake ; 9.që personi, ekstradimi i të cilit kërkohet nuk e gzon të drejtën mbrojtjes të paraparë për refugjatënë Kosovë; 10.Që ekstradimi të mos jetë në kundërshtim metë drejtën ndërkombëtare ose standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut; 11. Kushti i specialitetit, që personi të mund të ndëshkohet vetëm për atë vepër penale për të cilën është ekstraduar; 12.Që vepra penal;e të mos jetë parashkruar dhe 13.Që shtetasi i huaj, ekstadimi i të cilit kërkohet , ende nuk është liruar ose dënuar në formë të prerë nga gjykata vendore për veprën penale për të cilën këkrkohet ekstradimi, që procedura penale të mos zbatohet në Kosovë kundër tij për vepër penale të paraparë me nenin 100 të KPPK dhe kur procedura penale ka filluar për vepër penale të kryer kundër banorit të Kosovës, kërkesa pasuroro juridike për të dëmtuarin të jetë sigurua. 7.E drejta e azilit Termi azil rrjedh prej fjalës latine asylum, që do të thotë strehim. Vështruar historikisht , e drejta e azilit është institucion më i vjetër se ekstradimi.Këtë e kanë njohur e drejta hebraike, ajo greke, romake dhe më von në e drejta e mesjetës.Në këto periudha , edrejta e azilit është shprehur duke u strehuar kryesi i veprës penale në vendet e caktuar brenda shtetit , shtetësinë e të cilit e ka pasur personi.Zakonisht vendet që u kanë ofruar strehim kryerësve të veprave penale të caktuara kanë qenë kishat , manastiret, feudalët e caktuar dhe oborret mbretërore. Në kuptimin e tanishëm, e drejta e azilit është paraqitur në mesin e shek.XIX me qëllim që të mbroheshin kryerësit e veprave penale politike, që në pikën e fundit kishin karakter progresiv.Duke u mbështetur në natyrën dhe brendinë e këtij institucioni, tani të gjitha shtetet bashkohore e njohin institucionin e azilit, me anë të cilit u njihet e drejta e strehimit kryerësve të veprave penale politike.

16 Sikundër shtetet tjera, edhe vendi ynë njeh të drejtën e azilit.Sipas dispozitave të nenit 517 par.1.pika 10-11 të KPPPK, u garantohet e drejta e strehimit shtetasve të huaj dhe personave pa shtetësi, përkatsisht nuk do të lejohet ekstradimi i tyre nëse kërkesa për ekstradim është bërë: a).me qëllim të ndjekjes ose dënimit personit transferi i të cilit kërkohet për shkak të racës, gjinisë, shtetësisë ose prejardhjes etnike,religjinot, mendimit politik ose antarësimit në ndonjë grup shoqëror; b).Nëse personi ekstradimi i të cilit kërkohet nuk gëzon të drejtën e mbrojtjes të paraparë për refugjatë në Kosovë; c).Nëse lutja për transferim është paraqitur për shkak të ndonji veprimi politik i cili nuk konsiderohet vepër penale nga neni 116 deri 145 të KPPK dhe d).Nëselutja për transferim është në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare ose standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut për cfardo arsye.

NOCIONI DHE ELEMENTET E VEPRËS PENALE I.NOCIONI I VEPRËS PENALE 1.Nocioni formalo-material i veprës penale Nocioni formal i veprës penale paraqitet në mesin e shek.XIX dhe kryesisht e njeh sghkolla klasike.Sipas këtij nocioni , vepra penale konsiderohej si fenomen juridik apo fakt juridik, e cila shkakton pasoja juridike në botën e jashtëme. Sipas këtij nocioni vepra penale përcaktohet vetëm duke i pasur parasysh elemntet e saj formale spo juridike. Sipas nocionit material, vepra penale është vepër apo sjellje e njeriut e cila dëmton apo rrezikon vlerat elementare të njeriut, të shoqërisë dhe sistemit juridik. Sipas nocionit material formal vepra penale është vepër e njeriut e cila është e kundërligjshme, e kryer me faj dhe e cila është e përcaktuar me ligj si vepër penale, por e cila njëherit është edhe vepër e rrezikshme. Kodi penal i Kosovës e përvetson nocionin formalo-material të veprës penale dhe ky nocion është ërcaktuar në nenin 6. i cil thot;” Vepra penale është vepër e kundërligjshme e cila është përcaktuar me ligj si vepër penale, tiparet e së cilës janë përcaktuar me ligj dhe për të cilën me ligj është e paraparë sanksioni penal ose masa e trajtimit të detyrueshëm”, sipas kësaj dispozita për të ekzistuar vepra penale në mënyrë kumulative duhet të plotësohen 4. kushte themelore: 1.Kushti i parë është kundërligjshmëria e veprës penale; 2.Kushti i dytë është pasoja e dëmshme apo rrezikshmëria; 3.Kushti i tretë është që vepra jo vetëm që duhet të jetë e caktuar në ligj si vepër penale, por njëherit duhet të poërcaktohen me ligj edhe tiparet apo elemntet konstituive të veprës penale(parimi i përcaktimit të veprës penale me ligj)’ 4.Kushti i katërtë është që ligjëdhënsi për cdo vepër penale të parashof sanksionin penal ose llojin e masës së trajtimit të detyrueshëm që mund të shqiptohet. II.ELEM ENTET THEMELORE TË VEPRËS PENALE

17 Nga përkufizimi i veprës penale që u theksua më parë rezulton se vepra penale përbëhet prej 4.elementeve themelore e këto janë: 1.Veprimi i njeriut, 2.Kundërligjshmëria, 3.Përcaktueshmëria e veprës penale në ligj dhe 4.Përgjegjshmëria penale e kryesit (fajësia). Cdo vepër penale për tu konsideruar vepër penale duhet të posedojnë në mënyrë kumulative të të gjitha këto katër elemente që i përmendëm.Të gjitha këto elemente së bashku përbëjnë anatominë e veprës penale dhe cdonjëri prej tyre është pjesë e strukturës së veprës penale.Sëkëndemi nëse mungon njëri prej këtyre elemnteve , vepra penale nuk mund të ekzistoj. Elemntet themelore të veprës penale mund të ndahen në elemente objektive dhe subjektive. Legjislacioni ynë penal dhe praktike gjyqësore përvetsonë nocionin objektivo-subjektiv të veprës penale, mirëpo në disa situata lejonë mundësin e ekzistimit të veprës penale në kuptimin penalo juridik edhe nëse janë përmbushur vetëm elementet objektive. Psh.nëse veprën penale e ka kryer personi i smurë psikiqikisht i cili nuk ka qenë i aftë që t’i kontrolloj sjelljet e tia dhe t’i kuptoj rëndësinë e veprës penale, ai është penalisht i papërgjegjshëm, mirëpo megjithate konsiderohet se vepra penale ekziston dhe në këto situata intervenohet me masa jopenale, masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik të cilat parashihen me ligj të vecantë.(neni 76 i KPPK). III.FIGURA E VEPRËS PENALE PËRKUNDËR faktit se termi figurë e veprës penale njihet që moti edhe sot e kësaj dite është kontestuese se cka duhet nënkuptuar me këtë. Sipas mendimit të disa autorve , me figurën e veprës penale duhet kuptuar tërsinë e elementeve themelore të veprës penale, ndërsa sipas mendimit të autorëve të tjerë , me termin figurë e veprës penale duhet nënkuptuar tërsinë e elemnteve të posacme të cdo vepre penale. Tani mbisundon mendimi se me figurën e veprës penale duhet nënkuptuar tërësinë e elemnteve të veprës penale të caktuar , ngase cdo vepër penale i posedon elemntet e veta të posacme ëqë e bënë të dallohet nga vepra tjera.Tërësia e elemnteve të posacme sajon figurën e veprës penale të caktuar. Elementet themelore apo të përgjithshme( veprimi i njeriut , kundërligjshmëria etj) duhet të shprehen te cdo vepër penale, elemntet e posacme janë tipare apo karaktersitikë e veprës penale të caktuara dhe këto shprehen krahas elemnteve të përgjithshme. Figura e veprës penale sajohet duke përcaktuar elemntet e posacme vec e vec dhe duke bërë sintetizimin dhe përgjithsimin e tyre në dispozitën e caktuar penalo juridike. Vepra penale e vjedhjes përbëhet prej 4.elemnteve ; 1) marrjes 2) pasurisë së huaj të lujtshme dhe 3.me qëllim që me përvetsimin e saj t’i sjell vetes ose tjetrit fitim pasuror në mënyrë të kundërligjshme, pa këto elemnte të posacme ska vepër penale psh, nëse dikush e merr automjetin e dikujt për ta vozitur nuk ka vepër penale të vjedhjes . Ose kur i akuzuari me përdorimin e forcës ia merr orën të dëmtuarit që të siguroj ardhjen e tij nuk e kziston vepra penale e vjedhje por vepra penale e shtrëngimit. Elementet e posacme të figurës së veprës penale konkrete mund t’i referohen kohës apo vendit të kryerjes,mënyrës apo mjetit të kryerjes , vetive personale , mardhënieve midis kryesit dhe viktimës etj. OBJEKTI I VEPRËS PENALE I.NOCIONI I OBJEKTIT TË VEPRËS PENALE Veprat penale janë të drejtuara kundër të mirave apo vlerave të cilat janë të mbrojtura me sistemin juridik të vendit dhe me të drejtën ndërkombëtare.Të mirat juridike që janë të mbrojtura

18 me të drejtën penale janë edhe objekt i veprës penale.Objekt i vp.është e mira juridike ndaj të cilës është e drejtuar vepra penale. Objekt i vep.pe, janë të mirat apo vlerat vitale të njeriut , të popullit të një vendi dhe të komunitetit ndërkombëtar.Këto janë jeta e njeriut, integriteti i tij trupor, liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit, siguria , paqja, barazia , prona, rregullimi shoqërorë politik dhe siguria e vëndit, martesa , familja., nderi autoriteti etj. Për shkak të rëndësisë së madhe që kanë këto vlera për shoqërinë dhe qytetarin, këto dhe vlerat e ngjashme janë të mbrojtura me të drejtën nacionale dhe të drejtën penale ndërkombëtare. Në të drejtën penale dallohen dy llje të objektit të veprës penale dhe atë: objekti i përghjithshëm dhe grupor. 1.Objekti i përgjithshëm dhe grupor i veprës penale a).Obj. i përgj. I ve.pen., marrë në tërësi , është njeriu dhe bashkësia shoqërore.Përkatsisht qytetari dhe sistemi kushtetues juridik si dhe siguria e vendit sipas legjislacionit tonë janë objekt i përgjithshëm i veprave penale, gjthashtu sipas legjislacionit tonë penal objekt i përgjithshëm i veprës penale janë edhe vlerat juridike ndërkombëtare, mbarënjerëzore. Nga kjo mund të konkludojmë se tërësia e të gjitha të mirave juridike që janë të mbrojtura me të drejtën penale , paraqesin objekt të përgjithshëm të veprave penale. b).Objek.grup.i vepr.pen.është konkretizim i objektit të përgjithshëm të veprave penale.Objekti grupor i veprave penale përfshinë disa objekte të posacme që janë të ngjashme në mes vehte.Psh.objekt grupor i veprave penale është jeta dhe trupi i njeriut, rregullimi shoqërorojuridike, siguria e vendit etj. Kapitujt e veprave penale që parashihen në legjislacionin penal, në fakt paraqesin objekt grupor të veprave penale. 2.Objekt i veprimit Me objekt veprimi nënkuptojmë personin apo vlerën tjetër juridike ndaj të cilit është ndërmarrë veprimi i kryerjes, me cërast dëmtohet apo rrezikohet objekti që mbrohet nga e drejta penale. E mira apo vlera juridike ndaj së cilës është e drejtuar vepra penale paraqet objektin e veprimit.Psh. te vepra penale e vrasjes objekt veprimi është jeta e njeriut, te vepra penale e vjedhjes objekt veprimi është snedi i lujtshëm, te veprat penale prodhimi dhe vënja në qarkullim e parave të falsifikuar, objekt veprimi është paraja e rrejshme. Në shkencën e së drejtës penale objekt i veprimit ndahet në objektin sulmues dhe gramatik. a).Objekt sulmues është lënda ndaj së cilës është drejtuar veprimi i veprës penale.Psh.te vepra penale e vjedhjes , objekt sulmues është prona te sendi i tundshëm, te vrasja është njeriu, te lajmrimi i rremë është personi i akuzuar rrejshëm. b).Objekt gramatik është lënda në të cilën kryhet veprimi kryerjes psh. te vep.pen. falsifikimit të parasë, objekt gramatik është monedha e falsifikuar. Te disa vep.pen.objekti sulmues dhe gramatik janë të njëtë, psh. te vep.pen. e vrasjes , jeta e njeriut është njëkohsisht objekt sulmues dhe gramatik.Kurse disa vepra penale posedojnë të tri grupe objekte të përmendura.psh.te vepra penale e dhënjes së dëshmisë së rrejshme, objekt grupor është jurispondenca, objekt sulmues është personi i akuzuar rrejshëm, kurse objekt gramatik është deklarata e rreme. Përcaktimi i objektit të veprimit , si dhe dallimi i objektit sulmues dhe gramatik, ka rëndësi praktike, ngase objekti i veprimit është tipar i figurës së cdo vepre penale.Andaj nga kjo varet edhe kualifikimi i saktë i veprës penle. II.SUBJEKT I VEPRËS PENALE

19

1.Njeriu si subjekt i veprës penale A).Personi që kryen vepër penale quhet subjekt i veprës penale. Përvec atyre që drejtpërsëdrejti ndërmarrin vepprimin e kryerjes , subjekt i veprës penale konsiderohen edhe shtyetsit,ndihmësit dhe organizatës kriminale, ngase edhe këta kontribojnë në kryerjen e veprës penale. Lidhur me moshën , subjekt të veprës penale konsiderohen vetëm personat që mbushur moshën 14.vjecare.personat nën moshën 14.vjecare janë jasht sverës penale kjo është paraparë shprehimisht në nenin 11.par.2. të KP, ku thuhet:”Personi nuk konsiderohet penalisht përgjegjës nëse në kohën e kryerjes së veprës penaleështë nën moshën 14.vjecare”. -sipas kriterit të moshës ,subjektët e veprës penale , ndahen në delikuentë të mitur , si të tillë konsiderohen personat prej moshës 14-18 edhe këta ndahen në dy grupe të mitur të rinjë 14-16 dhe të mitur të rinjë 16-18 vjec.Persona mdhor të rinjë konsiderohen personat prej moshës 18-21 vjec -Sipas kritereve të aftësive psikike, legjislacioni ynë bënë dallimin midis personave të përgjegjshëm, të papërgjegjshëm dhe me përgjegjsi të zvogluar. Dhe varsisht se a kanë qenë më heret të dënuar subjekt e VP. Ndahen në Subjekt primar(për herë të parë kanë kryer vepër penale) dhe ato recidivist që edhe më parë kanë qenë të dënuar për ndonjë vepër penale. Në të drejtën penale njihen dy lloj subjekesh të veprave penale edhe atë subjekti aktiv dhe subjekti pasiv. Në të shumtën e rasteve veprat penale mund t’i kryejë cdo person (subjekt) këto vepra penale jna ëtë formuluar kësisoji “kushdo që kryen” psh, vrasjen, plagosjen, vjedhjen etj.Mirëpo ekzistojnë vep.pen. të cilat , ër shkak të tipareve të tyre të posacme , nuk mund t’i kryej cdo person, por vetëm një kategori e personave që posedojnë veti të posacme, psh.ve.pe.të shpërdorimit të pozitës zyrtare ose autorizimit. B).Subjekt pasiv është personi që është dëmtuar apo rrezikuar me vepër penale, ai quhet edhe viktimë e veprës penale.Subjekt pasiv mund të jetë personi fizik dhe juridik. 2.Personi juridik si subjekt i veprës penale Në të drejtën romake njihej rregulla e vjetër “societas delinquere non potest” (personat juridikë nuk mund të jenë subjekt të veprës penale).Në të drejtën romake personat juridik janë konsideruar bartës të përgjegjësisë civile , e jo edhe të përgjegjësië private. Në të drejtën penale të mesjetës , njihej mundësia që edhe personat juridik të konsiderohen të veprës penale.Pra edhe dënoheshin. Në shkencën bashkohore të së drejtës penale mbisundon mendimi se personat juridikë nuk mund të konsiderohen subjekte të veprave penale. Në shumicën e ligjeve penale të shteteve të Evropës Perensimore, nuk parashihet mundësia që personat juridik të konsiderohen subjekte të veprave penale, mirëpo ndaj personave juridik është paraparë mundësia e shqiptimit të dënimeve për kundravajtje, për mospagesën e tatimeve, doganave , kontributeve të ndryshme, apo kur nuk i rrespektojnë normat e tjera me të cilat rregullohen marrëdhëniet e tjera ekonomike. Legjislacionet e shteteve anglosaksone personave juridik ua njohin statusin e subjektit të veprës penale. Koncepti anglosakson i përgjegjsisë së personave juridik për veprat penale u përvetsuan së pari në shtetet më të zhvilluaar të Evropës Perendimore spsh.në Gjermani, Francë dhe disa vende tjera.Ky koncept është përvetsuar edhe në Kodin Penal Slloven të vitit 1994.

20 3.Përgjegjësia e personave juridik për veprat penale sipas legjislacionit penal të Kosovës Edhe në Kodin Penal të Kosovës sipas koncepcit anglo-amerikan dhe modelit të Kodit penal të Gjermanisë, Francës ,Sllovenisë dhe disa Kodeve tjera në mënyrë parimore është përcaktuar përgjegjësia e personave juridik për veprat penale të cilat i kryen në emër apo llogari të personit juridik. Kjo nuk do të thot se në situata të tilla i tërë personeli juridik-të gjith punëtorët dhe udhëheqsit e tyre përgjigjen penalisht sikurse në rastet kur veprën penale e kryen personi fizik.Përkundrazi i tërë personeli juridik do të përgjigjet vetëm për dëmin e shkaktuar nga vepra penale. NDARJA E VEPRAVE PENALE Sipas natyrës veprat penale ndahen në veprat penale të përgjithshme dhe veprat penale politike; Sipas numrit të veprimeve që e përbëjnë figurën e veprës penale veprat penale ndahen në vepra penale të thjeshta dhe të përbëra si dhe veprat penale të vazhduara dhe kolektive; Mvarsissht nga fakti se në veprën penale është përfshirë vetëm veprimi apo edhe pasoja , ekzistojnë veprat penale formale dhe materiale; Bazuar në faktin se me vepër penale dëmtohet apo rrezikohet e mira e mbrojtur dallojmë veprat penale që dëmtojnë dhe veprat penale që rrezikojnë; Duke u mbështetur në karakteristikat e veprave penale dhe kohëzgjatjen e pasojave dallojmë veprat penale momentale, permanente dhe të gjendjes; Sipas mënyrës së kryerjes dallojmë veprat penale të kryera me veprim dhe veprat penale të kryera me mos veprim; Sipas fazave të kryerjes veprat penale dallohen në ato që ngelin në tentativë dhe ato të kryera(të përfunduara); Sipas peshës disa ligje veprat penale i ndajnë në krime delikte dhe kundravajtje. 1.Veprat penale të përgjithshme dhe politike A/.Veprat e përgjithshme penale janë ato vepra të cilat i kanë njohur gjithmon të drejta penale e të gjitha shteteve , pa marrë parasysh rregullimin e tyre shoqëroro ekonomik/ veprat penale kundër jetës dhe trupit , kundër pasurisë, kundër nderit dhe autoritetit, kundër dinjitetit dhe moralit. B/.Veprat penale politike janë të drejtuara kundër të mirave politike dhe kryhen nga motivet politike, të mira politike konsiderohen tthemelet e rregullimit shoqërorë të një vendi, pavarsia dhe siguria e shtetit, integritetit teritorial etj. Veprat penale politike janë paraqitur relativisht vonë edhe ate në Francë kah fundi i gjysmës së parë të shek.XIX,pas ngadhnjimit të Revulicionit Borgjez në Francë.Konsiderohet kriminalitet ligjor apo evulutiv ngase mjaft shpesh pëson ndryshime, varsisht nga situata politike dhe rrethanat e tjera shoqëroro-ekonomike në vend dhe në arenën ndërkombëtare. Sipas teoria objektive vepër penale politike konsiderohen ato vepra penale të cilat janë të drejtuara kundër shtetit dhe organizimit të tij, kundër pavarsisë, sigurisë, integritetit teritorial, marrëdhënieve të tij me shtete tjera, kundër të drejtave themelore të qytetarve etj. Sipas teoorisë subjektive për tu konsideruar një vepër penale politike, vendimtare janë motivet dhe qëllimi i kryesit. Ekzistojnë veprat penale politike komplekse dhe konekse. a/.Veprat penale komplekse janë veprat penale të rëndomta por që në rastin konkret paraqesin sulm ndaj rregullimit juridik apo ndaj ndonjë të mire tjetër politike, këto janë vepra specilae në raport meveprat penale të rëdnomta.Si vepra të këtilla janë psh.vrasja , fyerja apo shpifja e kryetarit të shtetit apo funksionarve të lart shtetërorë. b/.Veprat penale konekse, gjithashtu janë vepra penale të rëndomta, mirëpo të cilat paraqiten si mjet që do të shërbejë ndonjë të mirë politike, ose paraqitet si përgaditje apo pasojë e veprës penale politike/ vjedhja e armëve nga depoja ushtarke me qëllimqë të përdoren për kryengritje të

21 armatosur; dhënia e ushqimit apo veshmbathjes kryengritësve kundër sistemit juridik dhe sigurisë. Veprat penale politike janë të njohura edhe në legjislacionin tonë penal /kapitulli XIII neni 108115/ 2.Vepra penale e përbërë Konsiderohet vepër penale e përbërë ngase me ligj është e paraparë se ajo mund të kryhet me ndërmarrjen e dy apo më shumë veprimeve.dhe këto vepra penale mund të jenë si vepra penale të përbëra të drejta dhe jo të drejta; -te veprat penale të përbëra të drejta , veprimet të cilat e përbëjnë figurën e këtillë të veprës penale , mund të paraqesin secila prej tyre vec e vec vepër penale të posacme/vepër penale e përbërë e drejtë është psh grabitja, figura e së cilës përbëhet prej dy veprave penale përdorimi i dhunës apo kanosjes dhe të vjedhjes. Vepra penale e përbërë jo e drejtë ekziston në raste kur figura e veprës penale është e përbërë prej dy a më shumë veprimeve , mirëpo vetëm njëra paraqet vepër penale, si vepër e këtillë është dhunimi( 193 KPPPK). Ekzistojnë edhe vepra tjera penale të përbëra të cilat sipas tekstit të përshkrimit lgjor, veprimi i kryerjes përbëhet prej shumë veprimeve, prej të cilave asnjë veprim vetvetiu nuk paraqet ndonjë vepër penale dhe këto janë të ashtëqujturat , veprat penale dyveprimshe, dyaktëshe ose shumëaktëshe psh. vepra penale marrja e pengjeve e parashikuar nga neni 143. të KPPK, ku thuhet:” Kushdo që zë,arreston dhe e kërcnon se do ta vras , do ta plagosë ose se do të vazhdojë ta mbajë në arrest personin e tillë me qëllim që ta detyroj personin fizik ose një grup personash për të kryer a për të mos kryer vepër si kusht eksplicit o imblicit për lirimin e personit tjetër dënohet me burgim së paku tre vjetësh. 3.Vepra penale formale dhe materiale a/.Veprat penale formale konsiderohen ato vepra të cilat sipas ligjit konsiderohen se janë kryer vetëm me faktin e mdërrmarjes së veprimit të kryerjes /cenimi i paprekshmërisë së banesës neni 166, moslajmrimi i veprës penale apo kryesit/neni 304/, fyerja /neni 187/ etj. Të tilla janë veprat penale të ashtëqujtura rrezikimi apstrakt , pastaj veprat penale të parashikuara nga neni 328.të KPPK etj. b/.Veprat penale materilae, janë ato vepra penale për ekzistimin e të cilave ligji parashef shkatimin e pasojës së caktuar/ psh.vrasja, plagosja , ndërprerja e palejuar e shtatzënisë, dëmtimi i pendave etj. 4.Veprat penale që dëmtojnë dhe rrezikojnë a/.Veprat penale që dëmtojnë , janë ato vepra penale të cilat konsiderohen se janë kryer nëse asgjësohet apo dëmtohet e mira jurdike që mbrohet me të drejtën penale/ vrasja, plagosja, dëmtimi i sendit të huaj etj /. b/.Veprat penale që rrezikojnë, konsiderohen se kryhen kur shkatohet rreziku ndaj objektit të mbrojtur, edhe pse nuk është shkaktuar pasoja.Psh. vepra penale e braktisjes së personit të paaft / neni 212 të KPPK/ ( shkelja e detyrimeve familjare) është vepër që rrezikon, mirëpo nëse kryesi i kësaj vepre penale me anë të braktisjes synonte vdekjen e personit të paaft, atëhere do të konsiderohet se ekziston vepra penale e vrasjes në tentativë e jo vepra penale e rrezikimit . Rreziku te këto vepra penale mund të jetë konkret dhe apstrakt -rreziku konkret psh. për arsye se nuk janë ndërmarr masa mbrojtëse të domosdoshme ka ardhur gjer ke shembja e dheut dhe ngujimi xehtarve që janë rrezikuar( neni 186 par.1-2) , ose një shofer i autobusit, me angazhimin e tij maksimal, në momentin e fundit arrinë ta shpëtoj nga rreziku i ndeshjes së drejtpërsëdrejt me ndonjë automjet tjetër që po e ngiste automjetin e tij në

22 mënyrë jo të rregullt . rreziku konkret mund të vërehet edhe nga inkriminimet të parashikuara me nenin 293- 294, 299 të KPPK/. -Rreziku apstrakt , si lloj i veprës penale që rrezikon, ekzistojnë në rastet kur në kodin penal është përcaktuar si mundësi apo gjendje e cila mund të shkaktoj rrezikun konkret shkaktimi i rrezikut të përgjithshëm( neni 292). Etj.

5.Veprat penal momentale, permanente dhe të gjendjes A).Veprta penale momentale janë ato vepra te të cilat pasoja shkaktohet menjiher pas përfundimit të veprimit të kryerje( vraja , vjedhja grabitja etj) B).Veprat penale përmanente janë ato vepra penale të cilat shkaktojnë pasojën që mund të zgjasin kohë të shkurtër apo të gjatë, mecërast kohzgjatja e pasojës konsiderohet element i figurës së veprës penale.Kohzgjatja e pasojës apo e gjendjes së kundërligjshme është rrethanë që e karakterizon natyrën e këtyre veprave penale/ të tilla janë psh. cënimi i paprekshmërisë së banesës neni 166.të KPPPK, pastaj vepra penale bashkjetesa me personin nën moshën 16.vjecare në një bashkësi jashtëmartesore neni 208 të KPPK, privimi i kundërligjshëm nga liria neni 162 etj/.(largimi arbitrarë dhe ikja nga forcat e armatosura neni 217 .par.1. dhe 4. të LPJ) Në dispozitat e KP, me të cilat parashihen veprat penale përmanente, nuk është cekur shprehimisht se kohzgjatja e gjendjes së rrezikshme paraqet element të figurës së veprës penale . Kohëzgjatja e gjendjes së këtillë të kundërligjshme mund të ketë ndikim me rastin e matjes së dënimit. C).Veprat penale të gjendjes, si dhe veprat penale permanente , krijon gjendje të kundërligjshme, mirëpo kohëzgjatja e gjendjes nuk paraqet , nuk është element i figurës së këtyre veprave penale. Veprat penale të gjendjes konsiderohen se janë kryer edhe në kuptimin material edhe formal me krijimin e gjendjes s tillë, pa marr parasyshë se pasoja, akoma vazhdon,psh.vepra penale e Bigamisë neni 205 të KPPK, pastaj ndryshimi statusit familjar të fëmijës, neni 209,të KPPK. Dallimi i këtyre dy grupeve të veprave penale është i domosdoshëm që në mënyrë të ndryshme të vendosen cështjet e përgjithshme. Psh. vendi i kryerjes te këto vepra penale mund të jetë cdo vend ku ka zgjatur gjendja e kundërligjshme ,parashkrimi i ndjekjes penale për veprat penale permanente fillon të rrjedhë prej momentit të pushuarjes së gjendjes së kundërligjshme, mbrojtja e nevojshme është e mudnur gjatë gjith kohës së zgjatjes së gjendjes së kundërligjshme, heqja dorë vullnetare është e mundur vetëm gjersa veprimi nuk ka përfunduar, e jo gjersa zgjatë gjendja e tillë , koha e kryerjes së veprës penale është momenti i pushimit gjendjes së kundërligjshme. 6.Ndarja e veprave penale në krime , delikte dhe kundravajtje Ndarja e veprave penale në krime, delikte dhe kundravajtje, për herë të parë është përvetsuar në Kodin penal të Francës të vitit 1791 dhe 1810, nën ndikimin e Kodit penal Francez, ndarjen e këtillë e përvetsuan edhe disa legjislacione të shtetve tjera të Evropës perendimore si.p.sh. ai i Gjermanisë, Holandës, Norvegjisë etj Kodi Penal i Shqipërisë i aprovuar në vitin 1995 me ndryshimet e mëvonshme veprat penale i ndanë në krime dhe kundrvajtje penale(neni 1, par.2.). Kodi ynë penale nuk e njeh ndarjen e veprave penale në këto tri lloje sepse për këtë ndarje nuk ekzistojnë shkaqe praktike e as teorike dhe parimore. Mirëpo përkundër kësaj , në Kodin penal ndeshim termin krim, psh.krimet kundër njerëzimit(neni 117) krimet e luftës në kundërshtim të rëndë me Konventën e Gjenevës( neni 118) etj.

23 Edhe pse në Kodin e Përkohshëm Penal të Kosovës, nuk është përvetsuar kjo ndarje e veprave penale, megjithate në sitemin tonë juridik njihen tri lloje të veprave që ndëshkohen.Këto janë veprat penale, deliktet ekonomike dhe kundravajtjet. 7.Deliktet ekonomike Në subjektet juridike të shteteve bashkohore janë të koncektruara mjete të mëdha financiare me qëllim të ushtrimit të veprimtarive të ndryshme prodhuese dhe shërbyese .Veprimtaria e tyre u sjellë dobi të shumfishta qytetarëve dhe shoqërisë në përgjithsi.Mirëpo po qe se këto subjekt nuk punojn konform rreguklave të caktuara afariste dhe financiare shkaktojnë pasoja shumnë të dëmshme për qytetarët dhe shoqërinë. Në fushën e veprimtarisë ekonomike dhe shoqërore mund të kryhen tri (3) lloj vepra teë ndaluara dhe të ndëshkuara. A/.Veprat penale ekoomike-janë të parapara në kapitullin e posacëm të KPPK, kapitulli XXII. B/.Deliktet ekonomike janë vepra të ndaluara dhe më të rëndësishme që kryhen gjatë ushtrimit të veprimtarive të ndryshme ekonomike dhe si të tilla zënë vendin dominant në kuadrin e këtyre tri veprave të dëmshme që mund të kryhen në ekonomi. C/.Kundravajtjet janë lloje më të lehta të veprave të ndaluara që mund të kryhen në këtë lëmi. Me ligjin mbi deliktet ekonomike , delikte ekonomike konsiderohet cënimi rregullave të afarizmit ekonomik dhe financiar, të cilën e ka kryer personi juridike dhe personi përgjegjës në subjektin juridik, i cili ka shkaktuar apo ka mundur të shkaktoj pasoja të rënda dhe i cili me dispozitën e organit kompetent është përcaktuar si delikt ekonomik( neni 2.par.1.të Ligjit mbi deliktet ekonomike).Si delikte ekonomike mund të konsiderohen cënimi i rregullave apo i dispozitave me të cilat përcaktoheet mënyra e ceversijes me mjetet shteëore për prodhim, dispozitat që kanë të bëjnë me mënyrën e ndarjes së të hyrave të tërsishme të organizatës ekonomike, kontrbutet që duhet paguar, afarizmi financiar, qarkullimi i mallit dhe i shërbimeve në vend dhe në botën e jashtme. Subjekt të delikteve ekonomike janë personat juridik dhe si subjekt juridik më së shpeshti paraqiten organiztat ekonomike.Sipas ligjit të gjithë personat juuridik nuk mund të jenë subjekt të delikteve ekonomike- sipas nenit 6.par.2. LDE, bashkësitë komunat dhe organet e tyre dhe organet tjera shtetërore nuk mund të jenë subjekt të delikteve ekonomike. Krahas personave juridik , subjekt i delikteve ekonomike mund të jenë edhe kategotritë e cakttuara të personave fizik që janë të punësuar në personin juridik, psh.drejtori , udhëheqësi i ndonjë shërbimi etj. Përgjegjësia e personit juridike është objektive , ngas epërgjegjësia sajohet edhe në rastet kur personi përgjegjës nuk është fajtor për deliktin ekonomik, ndërsa përgjegjësia e personit fizik përgjegjës është subjektive. Në rast kur personi fizik-përgjegjës me aktgjykimin e plotfuqishëm është dënuar për vepër penale e cila i ka tiparet edhe të deliktit ekonomik, nuk mudn të dënohet edhe për delikt ekonomik, sepse vepra penale konsumon deliktin ekonomik( neni 14 LDE) Ligji mbi deliktet ekonomike parashef tri lloje të sanksioneve që mund tu shqiptohen kryerësve të delikteve ekonomike. Dënimet, dënimi me kusht dhe masat mbrojtëse.Në kuadër të dënimeve dënimi me gjobë është i vetmi dënim që mund t’i shqiptohet personit juridik dhe personit përgjegjës, kurse masat mbrojtëse në esencë janë masa siguruese dhe mund të shqiptohen krahas dënimit. LPE njef 5.lloje të masave mbrojtëse 1.shpallja publike e aktgjykimit, 2.marrja e sendit 3) marrja e dobisë pasurore 4) ndalimi i personit të caktuar që të merret me veprimtarinë e caktuar dhe 5.Ndalimi i personit përgjegjës që të ushtroj detyrën e caktuar. III.KUNDRAVAJTJET DHE VEPRAT PENALE

24 Sipas përkufizimit ligjor , kundravajtjet janë cënime të rendit publik të përcaktuar me ligj dhe dispozita tjera , për të cilat janë të parapara dënimet kundravajtëse dhe masat mbrojjtëse, përderisa veprat penal janë vepra të rrezikshme, kundravajtjet , janë cënime të rendit publik dhe si të tilla paraqesin cënimin e disiplinës shoqërore. Me anë të veprave penale cënohen apo dëmtohen vlerat themelorë të individit apo të shoqërisë , kurse me kundravajtje cënohen vlerat më të vogla të individit dhe shoqërisë.Lëmënjtë që mbrohen nga kundravajtjet janë të shumta dhe të natyrës së mdryshme.Me ligjin për kundravjtjet me dispozita dhe me vendimet e kuvendeve komunale , kundravajtjet parashifen në : -nga lëmi i punëve të brandëshme, -nga lëmi i trafikut publik; -nga lëmi i financave ; -nga lëmi i ekonomisë; -nga lëmi i punëve komunale; -nga lëmi i punës dhe marrëdhënies së punës; -nga lëmi i shkencës arsimit dhe dhe kulturës; -nga lëmi i mbrojtje shëndetësore dhe – -nga lëmi i mbrojtjes sociale dhe nga lëmenjtë tjerë. Përkundër dallimit në mes të veprave penale dhe kundravajtjeve lidhur me shkallën e rrezikshmërisë shoqërore,objektin mbrojtës dhe sanksionet që parashihen dhe shqiptohen për to, prap se prap këto vepra të ndaluara kanë parime të njëjta edhe posedojnë institucione identike.Edhe për kundravajtje vlenë parimi caktueshmërisë së veprës dhe dënimit në ligj, ndalimi veprimit retroaktiv,pavarësia e organit që gjykon, dashja pakujdesia, mbrojtja e nevojshme, nevoja ekstreme, matja e dënimit , mundësia e zbutjes së dënimit bashkimi i veprave penale etj.Përgjegjësia penale përjashton përgjegjësinë edhe për kundravajtje,nëse një person është gjykuar për kundravajtje, ndërsa ndërkohë inicohet edhe procedura penale për të njetën cështje dhe i shqiptohet dënim për vepër penale në dënim i llogaritet edhe dënimi i shqiptuar në procedurën për kundravajtje.

V E P R I M I Me termin veprim , në të drejtën penale nënkuptojmë të gjitha sjelljet apo veprimet e njeriut që manifestohet në botën e jsashtëme dhe të cilat janë të përcaktuara me ligj si vepra penale. Veprimet që ngjajnë në psikën dhe vullnetin e brandshëm të njeriut, sic janë mendimi, dëshira vendimi dhe veprimi për të kryer vepër penale nuk mund të konsiderohen veprime në kuptimin penalo-juridik dhe nuk mund të ndëshkohet po qe se ato nuk manifestohen në botën e jashtme. Veprimi i kryerjes është ai veprim me të cilin kryhet vepra penale , d.m.th.ai veprim i cili është i përcaktuar në përshkrimin e veprës penale si veprim i kryerjes.Te vepra penale e vrasjes veprimi i kryerjes është shtënja nga pushka, dhënja e helmit etj, te vepra penale e vjedhjes marrja e sendit të huaj të lujtshëm, te vepra penale e spiunazhit mbledhja përkatsisht dhënja e të dhënave të besueshme. Duke e përcaktuar veprimin e kryerjes ligji penal vepron në mënyra të ndryshme, veprimi ose është caktuar ndaras nga pasoja ose veprimi dhe pasoja janë përfshirë bashkë.Veprimi kryerjes më së shpeshti caktohet me një shprehje( psh. te vjedhja merr, përfitoj ke fshehja, detyron te shtrëngimi, lëshon te ikja nga ushtria etj. Për tu konsideruar një veprim relevant në të drejtën penale, ai duhet të jetë i vullnetëshëm.I vullnetshëm konsiderohet ai veprim i cili është ndërmar dhe është dirigjuar nga ana e personit të vetdijshëm dhe në bazë të vullntit të lirë.

25 Sipas të drejtës penale nuk do të konsiderohen si veprime dhe nuk do të ndëshkohen sjelljet apo veprimet që ndërmerren apo shkaktohen pa vetdije, rastsisht , nën ndikimin e dhunës apo kanosjes. Veprimet pa vetdije janë ; veprim në gjumë, mecërast nëna ia zë frymën foshnjës së vet së porsalindur dhe e mbytë ; apo personi duke ecur në trotuar rrëshcet për shkak të ngricës dhe tjetrit i shkakton lëndime trupore. Veprimet me vetëdije(por pa vullnet ) janë kur personi nën ndikimin e dhunës apo kanosjes detyrohet të ndërmarr veprimet e caktuara.Psh personeli i bankës i kërcnuar me revole nga grabitësi detyrohet t’i dorzoj të gjitha të hollat atyre, d.m.th.në situatën e këtillë kryesi është mjet në duart e tjetër kujt.

Veprimi në kuptimin penalo juridik nuk ekziston edhe atëhere kur nëpyetje është fuqia madhore .Psh.një anije e përfshirë nga uragani e godet anijen tjetër dhe shkakton viktima në njerëz.etj. Veprimi kryerjes së veprës penale mund të shprehet si një lëvizje fizike, si një akt i vullnetshëm, psh.personi A. Me një të shtënë e privon nga jeta personin B. Veprimi i kryerjes mund të jetë komplekse dhe si i tillë i përbërë nga shumë veprime të njëpasnjëshme psh.personi A.me shumë të shtëna privon nga jeta personin B. Në të drejtën penale janë të rëndësishme vetëm ato veprime të njeriut të cilat i përgjigjen ndonjë veprimi të përcaktuar të figurës së veprës penale përkatëse. Veprimi i kryerjes së veprës penale në ligj është përcaktuar në mënyra të ndryshme.Në disa raste veprimi i kryerjes është përcaktuar në mënyrë të saktë, p.sh.në nenin 259 të KPPK, pushtimi i paligjshëm i pronës së personit tjetër apo pjesë të saj.Në disa raste veprimi kryerjes është caktuar në mënyrë indirekte duke cekur vetëm pasojën që shkaktohet , privimi nga jeta neni 146 të KPPK. Në raste më të shpeshta , në ligj veprimi është përcaktuar me ndonjë term të përbashkët apo të përgjithsuar, i cili përfshinë në vehte një varg veprimesh të ngjashme psh.në nenin 119.par.1.shkelja e rëndë e ligjeve dhe zakoneve që zbatohen në konfliktin e armatosur. Në disa raste veprimi i kryerjes me ligj është përcaktuar më përsë afërmi, duke përcaktuar mjetin apo mënyrën e kryerjes së veprës penale, vendin dhe kohën e kryerjes së veprës penale, motivi nga të clat mund të kryhet vepra penale etj.psh vrasja në mënyrë mizore apo dinake, vrasja për interes, peshkimi i kundërligjshëm me eksploziv, rrymë elektrike apo helm, ndihma e agresorit gjatë kohës së luftës etj. Veprimi në kuptimin penalo juridik( veprim apo mosveprim), vështruar në raport me veprën penale mund të jetë: Veprim i kryerjs,veprim i shtytjes, veprim i ndihmës, dhe veprimi i organizimit të shoqatës kriminale , e nëse veprën penale e kryejnë dy e më tepër persona atëhere ekziston edhe veprimi i bashkryerjes. Në lifgj janë përcaktuar se disa vepra penale mund të kryhen me disa veprime, dhe te veprat e këtillë veprimi i kryerjes me ligj mund të jetë i përcaktuar në mënyrë alternative, kurse më rrall në mënyrë kumulative dhe në këto situata konsiderohet se është kryer vepra penale vetëm nëse është ndërmarr vetëm njërii nga këto veprime të caktuar me ligj. Psh. sipas nenit 219 të KPPPK, vepra penale e trajtimit të pandërgjegjshëm mjekësor , kryhet kur mjeku me rastin e dhënjes së ndihmës mjekësore përdor mjetin e papërshtatshëm, mënyrën e papërshtatshme ose nuk i zbaton masat përkatëse higjenike, apo në përgjithsi vepron në mënyrë të pandërgjegjshme dhe në këtë mënyrë shkakton keqësimin e gjendjes shëndetësore të ndonji personi. Në mënyrë kumulative është caktuar veprimi i kryerjes , në rastet kur konsiderohet se vepra është kryer vepra penale , po qe se janë ndërrmar dy apo më shumë veprime që e përbëjnë figurën e veprës penale përkatëse , psh. vepra penale e mosdhënjes së ndihmës personit të

26 lënduar në fatkeqsi të komunikacionit neni 301 të KPPK, kryhet kur shoferi i automjetitt ose i mjetit tjetër transportues e lë pa ndihmë personin që me atë mjet transportues është lënduar ose lëndimin e të cilit me atë mjetë e ka shkaktuar. Sipas nenit 31. par.1 të KPPK, vepra penale mund të kryhet me veprim apo mosveprim.

1.Vepra penale të kryer me veprim Shumica e veprimeve penale të parapara në legjislacion penal kryhet me veprim. Në kuptim penalo juridik, veprim është lëvizje trupore e vullnetshme e njeriut me të cilën kryhet vepra penale / te vrasja shkrepja me armë, te vepra penale e vjedhjes marrja e sendit të huaj etj). Me rastin e kryerjes së veprës penale me veprim personi vepron në kundërshtim me normën që e ndalon veprimin e caktuar( norma prohibitive) psh. te vepra penale e incestit cenohet norma e cila ndalon marrëdhëniet seksuale në familje, apo te vrasja cenohet norma e cila ndalon që ndonjë person të privohet nga jeta. 2.Vepra penale të kryera me mosveprim Veprat penale me mosveprim , apo sic quhen ndryshe deliktet omnisive, kryhen me msondërmarrjen apo apstenimin nga veprimet që ka qenë i detyruar ta ndërmarrë dhe kjo është përcaktuar me nenin 31.par.2.të KPPK i cili thotë:” Vepra penale kryhet me mosveprimi vetëm kur kryesi nuk i ndërmerr veprimin të cilin ka qenë i obliguar ta kryej”.P.sh. mosdhënia e ndihmës nga neni 220 të KPPK. Me veprat penale me mosveprim cenohen normat të cilat urdhërojnë apo obligojnë që të ndërmerret veprimi i caktuar. Këto norma quhen norma imperative apo përceptive, këto norma gjenden jo vetëm në legjislacion penal por eshe jasht sferës së tij, psh në të drejtë ushtarake, të drejtës së punës, të drejtës financiare , të drejtën familjare etj. Vepra penale të kryera me mosveprim mund të ndahen në dy grupe: 1. Në veprat penale të drejta me mos veprim dhe 2. Veprat penale jo të drejta të kryera me msoveprim. A/.Veprat penale të drejta të kryera me mosveprim, janë ato lloje te veprave penale të cilat dhe në kodin janë përcaktuar se mund të kryhen vetëm me mosveprim, psh.mosdhënia e ndihmës personit, jeta e të cilit gjendet në rrezik të drejtpërsëdrejt/neni 156 të KPPK/. B/.Veprat penale jo të drejta të kryera me mosveprim janë veprat të cilat zakonisht kryhen me veprim, mirëpo në disa raste mund të kryhen me mosvperim.Vepra penale e vrasjes zakonisht kryhet me veprim, mirëpo mund të kryhet edhe me mosveprim, në rastin kur e ëma me qëllim që ta privoj nga jeta fëmiun e vet nuk e ushqim dhe fëmiu vdes. K A U Z A L I T E T I Në shkencën e së drejtës penale kauzalitetit përkufizohet si lidhje në mes të veprimit apo mos veprimit dhe pasojës së shkaktuar. Lidhja kauzale është paraparë edhe në dispozitat e nenit 14. të KPPK, ku thuhet :personi nuk është penalisht përgjegjës kur midisi veprimit ose mosveprimit të tij dhe pasojave mungon lidhja shkakësore, ose kur nuk ka mundësi të shaktohet pasoja” Që të mund të përcaktohet kauzaliteti në të drejtën penale, duhet të konstatohet se midis veprimit dhe pasojës ekziston lidhja e domosdoshme kauzale.Veprimi është kauzal atëhere kur konsttaohet se po të mos ishte veprimi nuk do të ishte shkaktuar pasoja e ndaluar.Për këtë arsye kauzaliteti konsiderohet si pjesë përbërëse e figurës së veprës penale. Lidhur me kauzalitetin ekzistojnë dy koncepcione: ai filozofik dhe penalo juridik.

27 Sipas koncepcionit filozofik si shkak i ndonjë pasoje konsiderohen të gjitha rrethanat dhe faktorët që në zingjirin e ngjarjes kanë kontribuar që të shkaktohet ajo. Sipas koncepcionit penalo juridik, relevante janë vetëm ato rrethana apo shkaqe që janë të lidhuar ngushtë me veprimin e njeriut, në kuadër të këtij koncepcioni ekzistojnë disa toeri; A/.Teorie ekuivalente, sipas kësaj teorie si shkak i pasojës konsiderohet cdo veprim apo mosveprim i cili në ndonjë mënyrë ka kontribuar që të shkaktohet pasoja e ndaluar. B/.Teoria e dallimit apo diferencimit kualitativtë shkakut Dhe kushtit. Sipas kësaj teorie ekziston dallimi kualitativ apo esencial midis shkaqeve dhe kushteve që kanë kontribuar në shkaktuarjen e pasojës.Ky dallim konsiston në faktin se vetëm shkaqet mund të shkaktojnë pasojën, kurse kushtet vetëm ndikojnë që pasoja të shkaktohet. C/.Teoria e kauzalitetit adekuat. Sipas kësaj teorie , shkak i pasojës është ai vperim i cili sipas përvojës së përgjithshme , pra në mënyrë gjenerale , pavarsisht nga rasti konkret në zingjirin e ngjarjes, është i përshtatshëm që ta shkaktoj pasojën e ndaluar. Psh. nëse personi A, e qëllon personin B.në kokë me një send të fort dhe të rëndë, ky veprim është i përshtatshëm , adekuat që ta shkaktoj vdekjen e personit, andaj sipas teorisë së kauzalitetit adekuat personi A.konsiderohet shkak i vdekjes së personit B. Në të kundërtën nëse veprimi nuk është i përshtatshëm që në rrethanat normale të shkaktoj pasojën e ndaluar, atëhere sipas teoris. Së kauz.adekuat ai veprim nuk është tipik dhe si i tillë nuk mund të konsiderohet si shkak i vdekjes. Psh.personi A. Godet lehtë në kokë personin B. I cili kaqenë i lënduar edhe më heret dhe kishte komqa, që ka kushtëzuar përkeqsimin e gjendjes shëndetësore kua ai vdes, sipas kësaj teorie në këto rrethana nuk mund të konsiderohet shkak i vdekjes së personit B. Prej këtyre tri torive , në praktikën gjyqësore më së shpeshti aplikohet teoria ekuivalente.Në shkencën e së drejtës penale mbisundon mendimi se është më oportune që të sajhohen disa rregulla të përgjithshme të cilat do të ndihmonin dallimin e kushteve që mund të konsiderohen si shkaqe të pasojës së veprë spenale disa rregulla të përgjithshme janë: a/.Kushtet e drejtpërdrejta, të cilat shkaktojnë pasojën e veprës penale gjithher konsiderohen shkak i saj; b/. Kushtet indirekte mund të konsiderohen shkak i pasojës vetëm në rast kur shkaktojnë kushtet apo rrethana të drejtpërdrejta të cilat shkaktuan pasojën e veprës penale. Dhe sipas tyre nëse personi A. Godet personin B. Dhe i shkakton lëndime trupore, ky lëndim ia keqëson gjednjen për shkak të smundjes ekzistuese të tij dhe ai vdes, atëhere lëndimi trupor si ksuht indirekt mund të konsiderohet si shkak i vdekjes së personit B.; c/.Kusht apo shkak i pasojës së veprës penale konsiderohet edhe rasti kur vetëm shpejtohet shkaktimi i pasojës , e cila edhe ashtu do të shkaktohej./psh. nëse infermierja gabimisht i jep inekcionit pacientit i cili vuan nga një smundje e pashërueshme dhe personi menjiher vdes , edhe në këto raste veprimi i këtillë konsiderohet shkak i vdekjes . Lidhjen kauzale e ndërpren ndonjë veprim apo rrethanë tjetër e cila ndërkohë paraqitet në zingjirin e ngjarjes dhe kështu shkakton pasojë krejtësisht tjetër nga ajo që zakonisht shkaktohet. Psh.personi A.i shkakton lëndim të lehtë trupor personit B. Dhe pocëse personi B.vdes në spital për shkak të infeksionitsi pasojë e lidhjes së plagës me fashë të papastër , në këtë rast personi A.nuk do të konsiderohet shkak i vdekjes së personit B.ngase infeksioni e ka ndërprerë lidhjen kauzale midis veprimit të personit A dhe pasojës së vdkjes së personit B.Apo rasti tjtër më eklatant: nëse personi A. I shkakton lëndim personit B. Dhe po qe se duke e dërguar me ndihmë të shpejt në spital shkaktohet aksident dhe ai vdes , apo pasi që vendoset në spital ai vdes nga zjarri që e kaplon spitalin.

28

2.Kauzaliteti te vepra penale me mosveprim K A U Z A L I T E T I Në shkencën e së drejtës penale kauzalitetit përkufizohet si lidhje në mes të veprimit apo mos veprimit dhe pasojës së shkaktuar. Lidhja kauzale është paraparë edhe në dispozitat e nenit 14. të KPPK, ku thuhet :personi nuk është penalisht përgjegjës kur midisi veprimit ose mosveprimit të tij dhe pasojave mungon lidhja shkakësore, ose kur nuk ka mundësi të shaktohet pasoja” Që të mund të përcaktohet kauzaliteti në të drejtën penale, duhet të konstatohet se midis veprimit dhe pasojës ekziston lidhja e domosdoshme kauzale.Veprimi është kauzal atëhere kur konsttaohet se po të mos ishte veprimi nuk do të ishte shkaktuar pasoja e ndaluar.Për këtë arsye kauzaliteti konsiderohet si pjesë përbërëse e figurës së veprës penale. Lidhur me kauzalitetin ekzistojnë dy koncepcione: ai filozofik dhe penalo juridik. Sipas koncepcionit filozofik si shkak i ndonjë pasoje konsiderohen të gjitha rrethanat dhe faktorët që në zingjirin e ngjarjes kanë kontribuar që të shkaktohet ajo. Sipas koncepcionit penalo juridik, relevante janë vetëm ato rrethana apo shkaqe që janë të lidhuar ngushtë me veprimin e njeriut, në kuadër të këtij koncepcioni ekzistojnë disa toeri; A/.Teorie ekuivalente, sipas kësaj teorie si shkak i pasojës konsiderohet cdo veprim apo mosveprim i cili në ndonjë mënyrë ka kontribuar që të shkaktohet pasoja e ndaluar. B/.Teoria e dallimit apo diferencimit kualitativtë shkakut Dhe kushtit. Sipas kësaj teorie ekziston dallimi kualitativ apo esencial midis shkaqeve dhe kushteve që kanë kontribuar në shkaktuarjen e pasojës.Ky dallim konsiston në faktin se vetëm shkaqet mund të shkaktojnë pasojën, kurse kushtet vetëm ndikojnë që pasoja të shkaktohet. C/.Teoria e kauzalitetit adekuat. Sipas kësaj teorie , shkak i pasojës është ai vperim i cili sipas përvojës së përgjithshme , pra në mënyrë gjenerale , pavarsisht nga rasti konkret në zingjirin e ngjarjes, është i përshtatshëm që ta shkaktoj pasojën e ndaluar. Psh. nëse personi A, e qëllon personin B.në kokë me një send të fort dhe të rëndë, ky veprim është i përshtatshëm , adekuat që ta shkaktoj vdekjen e personit, andaj sipas teorisë së kauzalitetit adekuat personi A.konsiderohet shkak i vdekjes së personit B. Në të kundërtën nëse veprimi nuk është i përshtatshëm që në rrethanat normale të shkaktoj pasojën e ndaluar, atëhere sipas teoris. Së kauz.adekuat ai veprim nuk është tipik dhe si i tillë nuk mund të konsiderohet si shkak i vdekjes. Psh.personi A. Godet lehtë në kokë personin B. I cili kaqenë i lënduar edhe më heret dhe kishte komqa, që ka kushtëzuar përkeqsimin e gjendjes shëndetësore kua ai vdes, sipas kësaj teorie në këto rrethana nuk mund të konsiderohet shkak i vdekjes së personit B. Prej këtyre tri torive , në praktikën gjyqësore më së shpeshti aplikohet teoria ekuivalente.Në shkencën e së drejtës penale mbisundon mendimi se është më oportune që të sajhohen disa rregulla të përgjithshme të cilat do të ndihmonin dallimin e kushteve që mund të konsiderohen si shkaqe të pasojës së veprë spenale disa rregulla të përgjithshme janë: a/.Kushtet e drejtpërdrejta, të cilat shkaktojnë pasojën e veprës penale gjithher konsiderohen shkak i saj; b/. Kushtet indirekte mund të konsiderohen shkak i pasojës vetëm në rast kur shkaktojnë kushtet apo rrethana të drejtpërdrejta të cilat shkaktuan pasojën e veprës penale. Dhe sipas tyre nëse personi A. Godet personin B. Dhe i shkakton lëndime trupore, ky lëndim ia keqëson gjednjen për

29 shkak të smundjes ekzistuese të tij dhe ai vdes, atëhere lëndimi trupor si ksuht indirekt mund të konsiderohet si shkak i vdekjes së personit B.; c/.Kusht apo shkak i pasojës së veprës penale konsiderohet edhe rasti kur vetëm shpejtohet shkaktimi i pasojës , e cila edhe ashtu do të shkaktohej./psh. nëse infermierja gabimisht i jep inekcionit pacientit i cili vuan nga një smundje e pashërueshme dhe personi menjiher vdes , edhe në këto raste veprimi i këtillë konsiderohet shkak i vdekjes . Lidhjen kauzale e ndërpren ndonjë veprim apo rrethanë tjetër e cila ndërkohë paraqitet në zingjirin e ngjarjes dhe kështu shkakton pasojë krejtësisht tjetër nga ajo që zakonisht shkaktohet. Psh.personi A.i shkakton lëndim të lehtë trupor personit B. Dhe pocëse personi B.vdes në spital për shkak të infeksionitsi pasojë e lidhjes së plagës me fashë të papastër , në këtë rast personi A.nuk do të konsiderohet shkak i vdekjes së personit B.ngase infeksioni e ka ndërprerë lidhjen kauzale midis veprimit të personit A dhe pasojës së vdkjes së personit B.Apo rasti tjtër më eklatant: nëse personi A. I shkakton lëndim personit B. Dhe po qe se duke e dërguar me ndihmë të shpejt në spital shkaktohet aksident dhe ai vdes , apo pasi që vendoset në spital ai vdes nga zjarri që e kaplon spitalin. 2.Kauzaliteti te vepra penale me mosveprim Mosveprimi apo mos ndërrmarja e veprimit të caktuar mund të jetë shkak i pasojës nëse janë përmbushur këto kushte : 1). Nëse ka ekzistuar obligimi që të veprohet në mënyrën e caktuar për tu parandaluar pasoja; 2.).nëse personi ka pasur mundësi , ka qenë në gjendje të parandaloj shkaktuatrjen e pasojës dhe; 3)nëse konstatohet se me siguri pasoja nuk do të shkaktohej, ose do të shkaktohej pasoja shumë më e vogës , po të ndërmerrej veprimi që është dashur të ndërmerrej.P.sh.nëse konstatohet se për shkak të mosdhënies së ndihmës mjekësore është shkaktuar keqësimi i gjendjes shëndetsore apo vdekja e personit , shkaktoar i kësaj pasoje konsiderohet mjeku i cili ka pasur për detyrë që t’i jap ndihmë mjekësore personit jeta e të cilit ka qenë në rrëzik. VENDI DHE KOHA E KRYERJES SË VEPRËS PENALE 1.VENDI I KRYERJES SË VEPRËS PENALE Në të shumtën e rasteve pasoja e veprës penale shkaktohet në vendin ku është ndërmarr veprimi, në këto situata nuk ka dilema , ngase vendi i kryerjes konsiderohet vendi ku është ndërmarr veprimi.Në disa raste veprimi ndërmerret në një vend ndërsa pasoja shkaktohet në një vend tjetër. Caktimi i vendit të kryerjes është e rëndësishme në aspektin e përcaktimit të kompetencës. Nga aspekti i së drejtës ndërkombëtare , mund të shtrohet cështja e kompetencës së gjykatave të shteteve të caktuara, nëse veprim është ndërmarr në një shtet ndërsa pasoja është shkaktuar në tjetrën(dikush shtënë nga teritori i një shteti dhe privon nga jeta personin në shtetin tjetër, në këto rrethana shtrohet pyetja se kush do ta gjykoj kryesin përkatsiht gjykata e cilit shtet.Cështa e vendit të kryerjes është e rëndësishme dhe nga këndvështrimi i të drejtës penale procedurale nacionale, kur vendi i kryerjes dhe i pasojës është shkaktuar në teritorin e gjykatave të ndryshme, në këto situata duhet caktuar se cila gjykatë është kompetente., Prej vendit të kryerjes së veprës penale varet se cili ligj do të aplikohet; Te disa vepra penale vendi i kryerjes konsiderohet si elemnt konstitutiv . Përkitazi me caktimin e kriteriumeve për vendin e kryerjes së veprës penale në shkencën e së drejtës penale ekzistojnë tri mendime: 1.Sipas teorisë së veprimit si vend i kryerjes konsiderohet vendi ku është ndërmarr veprimi i kryerjes pa marr parasysh se ku është shkaktuar pasoja sipa skësaj teorie nuk do të ishte në

30 rregull që vendi i kryerjes të lidhej me pasojën, nga se shpesh është rastësi shkaktimi i pasojës.Psh.nëse personi është plagosur në një vend , ndërsa është dërguar në spital në një vend tjetër ku edhe vdes , andaj ky vend nuk është në kurfar lidhje kauzale me veprimin kryrës, ngase në këtë rast pasoja ka mundur të shkaktohet në cdo vend tjetër; 2.Sipas teorisë së suksesit, si vendi i kryerjes së veprës penale konsiderohet vendi ku është shkaktuar pasoja, pa marr parasysh se ku është ndërmarr veprimi i kryerjes. 3.Sipas teorisë së ubikvitetit , si vend i kryerjes konsiderohet si vendi i ndërmarrjes së veprimit ashtu edhe vendi i shkaktimit të pasojës. Sipas kësaj teorie të gjitha elementet e e veprës penale qëndrojnë në lidhëhmëri reciprooke dhe kanë rëndësi të njëjt dhe nuk ka nevojë që vendi ku është ndërrmar veprimi të ketë prioritet në raport me vendin e shkaktimit të pasojës ose e kundërta.Kjo teori ka gjetur aplikim në numrin më të madh të legjislacioneve si më e përshatshme që të mbroj interesat e shteteve të caktuara me rastin e aplikimit të së derjtës penale ndërkombëtare, nga se kjo cdoher mundëson aplikimin e së drejtës së brendshme. Edhe KPPK e ka akceptuar këte teori , kshtu që sipas dispozitave të nenit 33.par.1.vepra penale konsiderohet se është kryer si në vendin ku kryesi ka vepruar, apo ka qenë i deturuar të veproj, ashtu edhe në vendin ku është shkaktuar pasoja. Te veprat penale të vazhduar , kolektive apo permanente, vend i kryerjes së veprës penale konsiderohet secili vend ku është ndërmarr ndonjë veprim që bënë pjesë në figurën e kësaj veprave të këtilla. Vendi i kryerjes te veprat penale të kryera në bashkpunim Te veprat penale të kryera në bashkpunim, si vend i kryerjes konsiderohet si vendi ku ka vepruar bashkpuntori ashtu edhe vendi ku vepruar kryesi, përkatsisht ku është shkaktuar pasoja. Vendi i kryrjes te veprat penale të ngelura në tentativë Sipas nenit 33. par.2.të KPPK, në rast kur tentativa e veprës penale ndëshkohet, vendi i kryerjes konsiderohet si vendi ku është ndërmarrë veprimi kryerjes, ashtu edhe vendi ku sipas parashikimeve apo dashjes së kryesit pasoja është dashur të shkaktohet ose ka mundur të shkaktohet. KOHA E KRYERJES SË VEPRËS PENALE Përcaktimi i rregullave sipas të cilavë do të caktohet se në cfar kohe konsiderohet se është kryer vepra penale është e rëndësishme për rastet kur nga momenti i ndërmarrje së veprimit e deri te shkaktimi i pasojës ka kaluar një distancë kohore . Derisa te caktimi i vendit të kryerjes së veprës penale ishte e mundur që si vend i kryerjes të caktohet ose vendi i ndërmmarjes së veprimit , ose vendi i shkaktimit të pasojës, kjo nuk mund të aplikohet kur është fjala e caktimit të kohës së kryerjes së veprë spenale. Caktimi i kohës se ku është kryer një veprë penale është e rëndësishme për shumë arsye: -për caktimin e përgjegjësisë penale dhe për zbatimin e sanksionit penal është vendimtare mosha e kryesit në kohën e kryrjes së veprës penale; -afati i vjetërsimit fillon të ecë nga koha e kryerjes së veprës penale; -përgjegjshmëria për veprën penale caktohet sipas ligjit që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës penale; -koha e kryerjes së veprës penale është e rëndësishme edhe të ato vepra penale te të cilat koha është elemnt i veprës penale. Përkitazi me përcaktimin e kohës së veprimit, në shkencën e së drejtës penale dhe në KPPK, është përvetsuar teoria e veprimit. Sipas neni 32. të KPPK, vepra penale konsiderohet se është kryer në kohën kur personi ka vepruar apo është dashur të veproj, pa marr parasysh se kur është shaktuar pasoja. Te veprat penale që janë kryer në bashkpunim, kohë e kryerjes konsiderohet kur bashkpuntori ka vepruar e jo kur kryesi ka ndërmarr veprimin e kryerjes,

31 Për veprat penale të vazhduara dhe kolektive ,si kohë e kryerjes konsiderohet e tërë koha gjatë së cilës janë ndërmmar veprimet e psoacme që e përbëjnë figurën e këtyre llojeve të veparve penale; Te veprat penale përmanente , si kohë ë kryerjes konsiderohet koha sa ka zgjatur gjendja e kundërligjshme. KUNDËRLIGJSHMËRIA Kundërligjshmëria është elemnt apo atribut i përgjithshëm i cdo vepre penale. Kundërligjshmëria paraqet bazë juridike për përcaktimin e veprës penale, sipas natyrës së saj kundërligjshmëria është tipar i cdo delikti, andaj ky është tipar edhe i delikteve penale-veprave penale. RREZIKSHMËRIA SHOQËRORE E VEPRËS PENALE SI KOMPO NENTE MATERIALE E KUNDËRLIGJSHMËRISË Rrezikshmëria është tipare sociale dhe elemnt material e kundërligjshmërisë .Rrezikshmëria është prezumim i veprës penale është pjesë përbërse e veprës penale . Lidhur me rrezikshmërinë si komponente e kundërligjshmërisë , duhet theksuar se në të drejtën penale nuk konsiderohet cdo vepër shoqërore e rrezikhme si vepër penale.Për tu konsideruar një veprim i rrezikshmë si vepër penale , është e domosdoshme që ai veprim të manifestohet me një shkallë të lartë të rrezikshmërisë dhe të jetë i përcaktuar me ligj si vepër penale.Ekzistojnë një mori veprash tjera të dënueshme dhe të ndaluara me ligj, por për shkak të rrezikshmërisë më të vogël nuk konsiderohen si vepra penale por fjala vjen, si kundravajtje, delikte civile, nga kjo rezulton se cdo vepër e rrezikshme nuk është edhe vepër penale, ndërsa cdo vepër penale është edhe e rrezikshme. 1.SHKALLA E RREZIKSHMËRISË Rrezikshmëria shoqërore e veprës penale mund të jetë e intensitetit të ndryshëm.Disa vepra penale janë më pak të rrezikshme, disa më shumë.Vepra penale e vrasje është më e rrezikshme se lëndimi i rëndë trupor, vjedhja grabitcare më e rrezikshme se vjedhja etj.Rrezikshmëria shoqërore mund të shkallëzohet varësisht nga intensiteti dhe rëndësia e të mirës juridike që është rrezikuar apo dëmtuar.Shkalla e rrezikshmëris përcaktohet edhe duke marr parasysh mënyrën e kryerjes së veprës , mjetet me të cilën është rrezikuar apo dëmtuar.Shkalla e rrezikshmërisë shoqërore përcaktohet edhe duke pasur parasysh mënyrën e kryerjes së veprës , mjetet me të cilat është rrezikuar apo dëmtuar e mira juridike , koha e kryerjes , vendi i kryerjes.Shkalla e rrezikshmërisë varte edhe nga vet kryesi(subjekti)i veprës penale, sic është motivi nga i cili kryesi ka kryer veprën penale, jeta e tij e mëparshme a është recidiv apo jo.Duke u bazuar në shkallën e rrezikshmërisë shoqërore , përcaktohet pesha e veprës penale , sëkëndejmi kur rrezikshmëria është e madhe , edhe vepra penale konsiderohet më e rëndë dhe anasjelltas, kur rrezikshmëria ishte më e vogl edhe vepra konsiderohet më e lehtë.Shkalla e rrezikshmërisë shoqërore të veprës penale shprehej edhe nëpërmjet të sanksionit penal.Për veprat penale më të rrezikshme në ligj parashihej lloje dhe dënime më të ashpëra. 2.RREZIKSHMËRIA E PËGJITHSHME DHE E POSACME Rrezikshmëria e përgjithshme është ajo rrezikshmëri e veprës penale sic është përcaktuar në ligj, në mënyrë të përgjithshme(abstrakte)për numër të pacaktuar të rasteve.Përcaktimin e rrezikshmërisë shoqërore në mënyrë të përgjithshme e bënë ligjdhënësi.Psh. kur ne themi se vjedhja është vepër e rrezikshme shoqërore kemi parasysh vjedhjen në formën e përgjithshme, mirëpo në mes të vjedhjeve megjithate ekziston dallime. Rrezikshmëraia e posacme shprehet me kryerjen e veprës penale konkrete në kuadrin e llojit të njetë të veprave penale.Përcaktimin e shkallës së rrezikshmërisë së posacme të veprës penale të caktuar e bënë gjykata në cdo rast konkret, duke marr parasysh veprën penale të kryer me

32 tërë tërësinë e vet , sic është intensitetit i rezikimit apo dëmtimit të mirës juridike , mjetet me të cilat është kryer, vendi dhe koha e kryerjes, motivet apo qëllimet e kryerësit etj. Rëndësia e përcaktimit të rrezikshmërisë së posacme Përcaktimi i rrezikshmërisë ka rëndësi ngase me anë të saj bëhet dallimi midis veprave penale të njëjta.Nëse personi A. Me shpërdorim përvetson 50.000 €, kurse personi B.150.000 €.Këtu edhe pse bëhet fjalë për vepër të njejtë penale rrezkshmëria shoqërore e veprës penale të personit B.është më e madhe se ajo e personit A.Rrezikshmëria e posacme ka rëndësi edhe për matjen e dënimit . RAPORTET MIDIS KUNDËRLIGJSHMËRISË DHE RREZIKSHMËRISË Në të shumtën e rasteve kundërligjshmëria dhe rrezikshmëria shoqërore , si dy elemnte të përgjithshme të veprës penale, janë të lidhura ngusht në mes vete, janë koherente dhe përputhen.Mirëpo mund të ndodhë që midis kundërligjshmërisë në kuptimin formal( shkelja e ndonjë norme, e ndonjë urdhërese apo ndalese , e cila me ligj përcaktohet si vepër penale) dhe kundërligjshmërisë në kuptimin material , përkatsiht rrezikshmërisë( sjellja e njeritu e cila është në kundërshtim me normën e caktuar penalo juridike, por e cila në të njëjtën kohë edhe edëmtonapo e rezikon të mirën juridike që është e mbrojtur pikrisht me atë normë). , të ekzistojnë mospajtueshmëri që këto dy komponente të mos përputhen. Psh. një vepër e cila në momnetin e nxjerrjes së ligjit është konsideruar si kundërligjshme dhe e rrezikshme për shoqërinë , pas një periudhe të caktuar mund të pushoj të jetë e rrezikshme për shoqërinë për shkak të ndryshimit të raporteve shoqëroro ekonomike, në raste të këtilla i jepet përparsi dimenzionit material të kundërligjshmërisë dhe kësisoji konsiderohet se nuk ka vepër penale.Mirëpo mund të ndodhë e kundërta që ndonjë vepër a sjellje në kohën kur është nxjerrë ligji nuk është konsideruar e kundërligjshme, ndërkohë për shkak të ndryshimit të raporeve shoqëroro ekonomike ajo vepër ka marrur tiparet e veprës penale të rrezikshme, mirëpo edhe në këtë rast nuk konsiderohet vepër penale , ngase për tu konsideruar një vepër penale përpos rrezikshmërisë , duhet të jetë e përcaktuar me ligj si vepër penale. Për të ekzistuar vepra penale duhet të ekzistojë edhe kundërligjshmëria edhe rrezikshmëria kumulativisht përndryshe nuk ka vepër penale. MARRËDHËNIA MIDIS KUNDËRLIGJSHMËRISË DHE CAKTUESHMËRISË SË VEPRËS PENALE NË LIGJ Në të drejtën penale për tu konsideruar një vepër e kundërligjshme ajo duhet të jetë e përcaktuar në ligj si vepër penale.Nëse nuk është e përcaktuar në ligj si vepër penale ajo nuk mund të jetë e tillë.Andaj duhet dalluar kundërligjshmërinë nga përcaktueshmëria e veprës penale në ligj.Kjo ka edhe rëndësi praktike sepse cdo vepër e kundërligjshme nuk konsioderohet edhe vepër penale.Psh.mos pagimi i borxhit është e kundërligjshme, por nuk është vepër penale,sepse me ligj nuk është e paraprë si e tillë. Vetëm në rastet kur vepra e caktuar e kundërligjshme edhe me normat e legjislacionit penal është përcaktuar si vepër penale.Kshtu fjala vjen , me ligj është paraparë si vepër e kundërligjshme marrja e sendit të huaj me qëllim të fitimit pasuror në mënyrë të kundërligjshme.Në këtë rast kundërligjshmëria përputhet me përcaktueshmërinë e veprës penale në ligj.Ngas edhe në KPPK marrja e sendit të huaj me këtë qëllim konsiderohet vepër penale e vjedhjes ( neni 252). Te disa vepra penale kundërligjshmëria gjendet në normat penalo juridike psh. vepra penale e vrasjes, plagosjes , vjedhjes etj, në këto rrethana vepra penale është e kundërligjshme sipas kodit penal dhe njëherit është e përcaktuar me kod si vepër penale.Mirëpo te veprat tjera penale , kundërligjshmëria gjendet në degët tjera tjera të drejtësisë, psh. në të drejtën civile, në të drejtën kushtetuese, në të drejtën familjare etj.Shkelja apo veprimi i kundërligjshëm që shprehen në këto degë të drejtësisë , në disa raste me normat e kodit penal është përcaktuar si vepër penale.Psh. mosdhënja e alimentacionit apo cënimi i të drejtës elektrorale janë vepra të

33 kundërligjshme( sipas drejtës familjare, perkatsisht të drejtës kushtetuese) por këto njëherit konsiderohen edhe vepra penale. KUNDËRLIGJSHMËRIA SI ELEMENT I FIGURËS SË DISA VEPRAVE PENALE Përkundër faktit se kundërligjshmëria është element i përgjithshëm dhe konstituiv i cdo vepre penale , kjo në të shumtën e rasteve nuk futet në përshkrimin ligjor të figurës së veprës penale.Kështu psh. në nenin 146 të KPPK nuk thuhet” kush e privon tjetrin nga jeta në mënyrë të kundërligjshme, ose psh .në nenin 154.nuk thuhet “ kush e plagos tjetrin rënd apo ia dëmton shëndetin rënd në mënyrë të kundërligjshme por vetëm thuhet kush tjetrin e privon nga jeta përkatsisht kush e plagos tjetrin rënd apo ia dëmton rënd shëndetin. Elementi i kundërligjshmërisë si tipare e përgjithshme e cdo vepre penale, në të shumtën e rasteve nuk futet në figurën , në përshkrimin e figurës së veprës penale, nga se ekziston supozimi i përgjthshëm se cdo vepër penale është e kundërligjshme. Futja e kundërligjshmërinsë në figurën e posacme të veprës penale Te disa vepra penale në përshkrimin e figurës së veprës penale, figuron kundërligjshmëria.Psh,sipas nenit 162.të KPPK thuhet “kushdo që personin tjetër në mënyrë të kundërligjshme eburgos e mbanë të mbyllur, ose në ndonjë mënyrë tjetër privon nga liria.... ndërsa sipas nenit 166 thuhet “Kush në mënyrë të paligjshme hynë në bansën e huaj ose në lokale të mbyllura ...” Me siguri ligjdhënësi ka futur kundërligjshmërinë te këto vepra penale, për të tërhequr paralelën se kur këto veprime konsiderohen të ligjshme e kur të kundërligjshme .Ngas eheqja e lirisë mund të bëhet me vendimin gjyqësorë, kontrollimi i banesë s me urdhërin e gjykatës etj. SHKAQET TË CILAT E PËRJASHTOJNË KUNDËRLIGJSHMËRINË

Në të shumtën e rasteve të gjitha veprat penale të cilat posedojnë elemnte të përgjithshme dhe të posacme të figurës konkrete të veprës penale , sic pamë më lart, konsiderohen edhe vepra të kundërligjshme. Mirëpo në situata të caktuara edhe pse një veprim i përmbanë të gjitha elementet-tiparet e vepërës penale, për shkak të rrethanave të caktuara veprën e bëjnë të lejuar .Këto norma në të drejtën penale quhen permisive, apo norma që lejojnë veprimet e caktuara , të cilat përndryshe janë veprime të ndaluarae që konsiderohen vepra penale. Shkaqet më të rëndsishme që mund ta përjashtojnë kundërligjshmërinë i kemi ndarë në tri grupe: -shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas pjesës së përgjithshme të Kodit penal; -shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas pjesës së posacme të kodit penal dhe; -shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas degëve të tjera të drejtësisë. SHKAQET E PËRJASHTIMIT TË PËRGJITHSHME TË KODIT PENAL

KUNDËRLIGJSHMËRISË

SIPAS

PJESËS

SË

KPPK, në pjesën e tij të përgjithshme parasheh dy norma permisive, me të cilat përjashtohet kundërligjshmëria në rast se përmbushen kushtet e caktuara.Këto janë mbrojtja e nevojshme(neni 8) dhe nevoja ekstreme ( neni 9). Si shkaqe apo rrethana që e përjashtojnë kundërligjshmërinë sipas pjesës së përgjithshme të KPPK, janë edhe dhuna dhe kanosja,vepra e rëndësisë së vogël( neni 7) dhe urdhërat nga lart ( neni 10).

34 MBROJTJA E NEVOJSHME Në nenin 8.par.1 të KPPK thuhet shprehimisht se nuk është vepër penale ajo vepër e cila është kryer në mbrojtje të nevojshme. Sipas nenit 8.par.2.të KPPK,” mbrojtja e nevojshme është mbrojtja e coila është e domosdoshme për të zbrapsur sulmin e kundërligjshëm,real dhe të atcasshëm ndaj vetes ose ndaj një personi tjetër, me kusht që kjarakteri i mbrojtjes të jetë në proporcion me shkallën e rrezikut që paraqet sulmi” Mbrojtja e nevojshme do të ekzistojë psh. në rast kur personi A. E sulmon me thik personin B, mirëpo personi B.duke e mbrojtur jetën e vet e privon nga jeta personin A. Nga ky shembull rezulton se në situatën e përshkruar janë përmbushur të gjitha tiparet e veprës penale të vrasjes, mirëpo meqë vrasja është kryer në mbrojtje të nevojshme, konsiderohet se vepra penale nuk ekziston, meqë i sulmuar ka të drejtë ta zmrap sulmin e kundërligjshëm. Mbrojtjen e nevojshme si institucion që e përjashton kundërligjshmërinë , së këndejmi edhe veprën epanle , e njohin të gjitha të drejtat penale të shtetve bashkohore .Kjo ka qenë e njohur edhe në të drejtën romake. Në shkencën e së drejtës penale ekzistojnë dy teori të cilat e arsyetojnë mbrojtjen e nevojshme edhe ate teoria subjektive dhe ajo objektive. Teoria subjektive Personiqë kryen vepër penale në mbrojtje të nevojshme nuk duhet ndëshkuar meqë ai në momentin e zbrapjes së sulmit gjendet në gjendje të tronditjes së fortë shpirtëroree cila përjashton përgjegjësinë dhe fajësinë. Teoria objektive Sipas kësaj teorie , isulmuari është i autorizuar, në kushtet e caktuara me ligj , që duke zbrapsur sulmin e kundërligjshëm, t’i shkaktoj ndonjë dëm të mirave juridike të sulmuesit. Për të ekzistuar mbrojtja e nevojshme duhet të ekzistoj sulmi dhe mbrojtaj . S U L M I Sulmi është cdo veprim i njeriut i cili është i drejtuar në dëmtimin apo rrezikimin e ndonjë të mire juridike. Sulmi zakonisht kryhet me veprim, mirëpo përjashtimisht sulmi mund ntë kryhet edhe me mos veprim/ mjeku i ndihmës së shpejt refuzon t;i jap ndihmë mjeksore personit që gjendet në gjendje rreziku për jetë.Në raste të tilla , cdo person mund ta detyroj mjekun që ta kryej detyrën e vet. Kushtet që duhet të përmbushen me rastin e sulmit 1.Sulmues duhet të jetë njeriu. Për të ekzistuar mbrojtja e nevojshme , sulmi duhet të ndërrmiret nga njeriu.Disa teoricent mendojnë se sulmi mund të vij nga shtazët. Sulmi mund të ndërrmeret nga cdo person, nga personi madhor, i mituri, nga fëmiu apo personi i smur psikik.Sulmi mund të ndërmerret me qëllim, nga pakujdesia , apo rastësisht.Në të gjitha këto raste mbrojtja është e nevojshme.Mbrojtja është e lejuar edhe nga personi që gzon imunitet diplomatik.. 2.Sulmi mudn të jetë i drejtuar kundër cdo të mire KPPK, nu i vek të mirat juridike të cilat mund të jenë objekt sulmi, por flet në përgjithsi për zbrapsjen e sulmit prej vetit apo tjetrit.Kësisoi sulmi mund të jetë i drejtuar ndaj të mirave juridike që i përkasin personit fizik, personave juridik, sigurisë apo integritetit teritorial të Kosovës

35 etj.Mirëpo në jetën e përditshme më së shpeshti sulmohet jeta e njeriut integriteti trupor dhe pasuria. 3.Sulmi duhet të jetë i kundërligjshëm. Sulmi është i kundërligjshëm kur sulmuesi nuk ka kurfar autorizimesh juridike për veprimtarinë e vet, kur veprimtaria e vet cenon sitemin juridik. Nga kushti që sulmi duhet të jetë i kundërligjshëm del se sulmi i cili e ndërmerr në bazë të ndonjë autorizimi ligjor , nuk është i kundërligjshëm dhe kundër tij nuk është e lejuar mbrojtja e nevojshme. Psh.nuk është e lejuar mbrojtaj e nevojshme ndaj policit , i cili në bazë të urdhërit të ligjshëm e privon nga liria personin e caktuar , apo personi i hasur duke kryer vepër penale nuk ka të drejt në mbrojtje të nevojshme, nëse cilido qytetar don ta privoj nga liria, qytetari nuk mund tu kundërshtoj organeve të ndjekjes penale, të cilët në bazë të ligjit bëjnë bastisjen e banesës së tij, mirëpo nëse personi zyrtar i tejkalon autorizimet e tia atëher ky lloj tejaklimi konsioderohet sulm i kundërligjshëm dhe kundër tij është e lejuar mbrojtja e nevojshme. 4.Sulmi duhet të jetë i atcasshëm Sulmi është i atcasshëm kur në cdo moment pritet të filloj, kur ka filluar të veproj dhe gjersa zgjatë, përkatsisht gjersa të përfundoj. Sulmi konsiderohet se mund të pritet në cdo moment në rastet kur mund të filloj aty për aty, menjiher.Psh në grindje e sipër midis dy personave, njëri prej tyre mbush revolënapo nzjerr thikën nga kllëfi.Ose situata tjetër personi A. E ndjek me thikë personin B. Dhe ky posa i ofrohet nxjerr revolen dhe e privon ate nga jeta, në këto situata konsiderohej se mbrojtja është e atcasshme me sulmin, edhe pse ai akoma nuk ka filluar, mirëpo në cdo cast pritej të filloj. Situata është më e qartë në rastet kur sulmi ka filluar të veproj.Në rastet të këtilla , mbrojtja mund të ndërmerret menjiherë dhe mund të zgjasë gjersa zgjat edhe sulmi.Në momentin kur pushon së vepruar sulmi , apo kur sulmi refuzohet apo zotrohet , duhet të pushoj edhe mbrojtja. 5.Sulmi duhet të jetë i vërtet Për tu konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme , sulmi duhet të jetë i vërtetë, që të ekzistoj realisht.Nëse ndokush gabimisht mendon se është sulmuar dhe duke qenë në lajdhitje e lëndon apo e privon nga jeta “sulmuesin” , atëhere në këso raste fjala është për mbrojtje të nevojshme fiktive , të kujtuar, apo sic quhet ndryshe mbrojtja e nevojshme putative.Personi A. Me qëllim tallje me personin B. Në errsirë e sulmon këtë me revole imituese (lodër), mirëpo personi B. Duke menduar se sulmi është i vërtet e vret atë.Në këto situata nuk ekziston mbrojtja e nevojshme, por në këto rrethana mund të bëhet fjal për lajthimin në fakt ( neni 18 të KPPK), nëse nuk ka qenë sa duhet i kujdesshëm mund të përgjigjet për veprën penale të kryer nga pakujdesia(18.p1r.2) ndërsa nëse ka qenë në lajthim real të pamenjanuar nuk është penalisht përgjegjës.(18.par.1). 2.M B R O J T J A Mbrojtja është cdo veprim i njeriut me të cilin dëmtohet apo rrezikohet ndonjë e mir e sulmuesit.Mbrojtja e nevojshme ekziston edhe nga përkufizimi i këtij institucioni, mbrojtja e nevojshme ekziston edhe në rastet kur sulmi zmbrapset edhe nga personi i tretë.. Kushtet të cilat duhet të përmbushen me rastin e mbrojtjes (zbrapsja e sulmit) 1.Mbrojtja duhet të jetë e drejtuar kundër sulmuesit. Për tu konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme , veprimet e mbrojtjes duhet të jenë të drejtuara kundër sulmuesit, kndër asaj të mire juridike të sulmuesit , e cila është e nevojshme për zbrapjen e sulmit( psh. kundër trupit, jetës, pasurisë etj). Mbrojtja duhet të jetë domosdo e nevojshme për zbrapjen e sulmit.

36 Për tu konsideruar një mbrojtje si e nevojshme ajo duhet të jetë domosdo e nevojshme që personi prej vetes apo tjetrit ta zmbraps sulmin .Një mbrojtje konsiderohet e nevojshme në rast kur konstatohet se sulmi nuk ka mundur të zbrapset pa i shkaktuar dëmtim sulmuesit.Psh. një i moshuar i moshës mbi 70 vjecare me një letfe e sulmon personin e ri dhe fizikisht të zhvilluar, i sulmuar nuk mund të arsyetohej se ka vepruar në mbrojtje të nevojshme nëse atë e ka privuar nga jeta, ngase mbrojtja në situatat e tilla nuk ka qenë domosdo e nevojshme, sepse i ka mundur ta zbraps sulmin pa shkaktuar vrasjen. 3.Mbrojtja duhet të jetë proporcionale me intenzitetin e sulmit Për të qenë mbrojtja domosdo e nevojshme , ajo duhet të ekzistojë në proporcionalitet (përpjestueshmëri) midis intensitetit të sulmit dhe mbrojtjes.( në proporcion me mjetet që i përdor sulmuesi, forcës fizike të sulmuesit, mjetet që i posedon sulmuesi).Mirëpo nuk kërkohet një ekuivalencë në mes të intensitetit të sulmit dhe mbrojtjes përkatsisht në mes të keqës së kanosur dhe të keqës së shkaktuar.Përkndrazi konsiderohet se ekziston mbrojtja e nevojshme edh e kur e keqja e shkaktuar në rastin e zbrapsjes së sulmit është më e madhe se e keqja e kanosur.Mirëpo nuk konsiderohej se ekziston mbrojtja e nevojshme kur ekziston një disproporcion i madh midis dëmtimit i cili është shkaktuar dhe dëmtimit që është kanosur.Psh. vrasja e fëmiut i cili po vidhte mollë etj.Ose vrasja e klientit në kafene i cili po thente gota etj. Ndihma e domosdoshme Ekziston atëhere kur personi i cili nuk është objekt sulmi , nga tjetri zbraps sulmin e atcasshëm dhe të kundërligjshëm. 3.Tejkalimi i mbrojtjes së nevojshme Tejkalimi apo kapërcimi i mbrojtjes së nevojshme shprehet në rastet kur mbrojtja nuk është proporcionale me sulmin apo kur mbrojtja ndërmerret pasi që është zmbrapsur ose ka pushuar së vepruar sulmi. Ekziston disproporcion në mes të mbrojtjes dhe sulmit, kur psh. një adoloshent e godet me thupër një person të rritur dhe të zhvilluar ndërsa ky nxjerr revolën dhe vret atë; Konsiderohet se mbrojtaj është ndërmarr pasi që sulmi është zbrapsur , në situatën kur i sulmuar ka arritur që sulmuesit tia tërheq thikën e pastaj me të njetën thikë e privon ate nga jeta; Sulmi ka pushuar , kur sulmuesi pasi ka shtënë disa her në drejtim të sulmuarit ka ndërprerë sulmin dhe ka filluar të ikë i vehet pas i sulmuari e arrinë dhe i shkakton plagë të rënda apo e privon nga jeta. Në të gjitha rastet kur i sulmuari i tejkalon kufinjët e mbrojtjes së nevojshme , cdo dëmtim që i shkakton sulmuesit knsiderohet vepër penale dhe personi i këtillë përgjigjet penalisht sikur për cdo vepër tjetër penale.Mirëpo me ligj parashihet mundësia që në situatat të këtilla kryesi të dënohet më butë apo të lirohet nga dënimi( neni 8.par.4 të KPPK). NEVOJA EKSTREME Nevoja ekstreme është rrethanë e dytë që e përjashton kundërligjshmërinë.Sipas përkufizimit ligjor nevoja ekstreme ekziston kur vepra është kryer me qëllim që kryesi ta menjanoj , ta zmbraps prej vetes apo tjetrit rrezikun e atcasshëm dhe të paprovokuar, i cili nuk ka mundur të evitohet në ndonjë mënyrë tjetër, me kusht që e keqja e shkaktuar nuk është më e madhe se e keqja që është kanosur ( neni 9.par.2.të KPPK). Psh.personi A. Me qëllim që të shpëtoj jetën e fëmisë , depërton me dhunë në shtëpinë e personit B. Të cilën e ka kapluar zjarri., personi A. Me qëllim që ta shpëtoj jetën e fëmiut që po fundosej merr barkën e huaj, alpinsitët pas shumë bredhjeve në pyell të lodhur dhe të uritur gjejnë stanin e

37 barinjëve e thejnë ate dhe marrin ushqimin, ose shoferi i veturës për ti shmangur kontaktitt të drejtpërdrejt me fëmiun i cili papritmas del në rrugë, del në trotuar dhe lëndon këmbësorin etj. Edhe te nevoja ekstreme .ekziston rreziku për ndonjë të mirë,me dallim se te mbrojtja e nevojshme në konflikt janë e drejta dhe e padrejta ( personi në brojtje të nevojshme, e mira e tij dhe në anën tjetër sulmuesi, sulmi i kundërligjshëm), ndërsa te nevoja ekstreme bëhet fjalë për konfliktine dy të mirave asj që rrezikohej që shpëtohet dhe asaj që duhet viktimizuar me qëllim të shpëtimit të të mirës e cila është në rrezik,pra bëhët fjalë për zgjidhje ekstreme në mes të dy të kqijave. Pë ekzistimin e këtij institucioni duhet të shprehet rreziku dhe menjanimi i rrezikut. 1.RR E Z I K U Si parakusht për ekzistimin e nevojës ekstreme është ekzistimi i rrezikut .Rreziku zakonisht përkufizohet situatë në të cilën , në bazë të rrethanave ekzistuese objektive , me arsye supozohet se në cdo moment , aty për aty, mund të dëmtohet e mira juridike e personit fizik apo juridik. Rreziku mund të vij nga fuqitë dhe dukuritë natyrore sic janë vërshimet, tërmetet acaret e mëdha shembja e dheut apo orticet e borës etj,.. sulmet e shtazëve apo egërsirave , prishja e pajisjeve teknike , sic është prishja e makanizmit frenues të automobilit, autobusit apo kamionit, vërshimet eksplodimet e ndryshme etj. Kushtet që duhet të përmbushen me rastin e rrezikut Rreziku nuk duhet të jetë i provokuar apo i shkatuar.Nuk mund të konsiderohet se personi ka vepruar në nevojën ekstreme nëse me fajin e tij me dashje apo nga pakujdesia e ka shkatuar rrezikun.psh.personi vet e shkakton zjarrindhe duke u gjendur edhe vet në rrezik për të shpëtuar e lëndon tjetrin.Ose situata tjetër nëse ngarësi i automobilit duke vozitur me shpejtësi të madhe në rrugë i del fëmiu dhe ky për ta shpëtuar fëmiun del në trotuar dhe lëndon ndonjë person.Kodi penal në situata të këtilla bënë dallimin se rreziku është shkaktuar me dashje apo nga pakujdesia dhe nëse rreziku është shkaktuar nga pakujdesia , kryesin e tillë gjykata mund ta ndëshkoj më butë ( neni 9.par.3 të KPPK). 2.Rreziku mund t’i kanoset cdo të mire Rreziku parimisht mund t’i kanoset cdo të mire juridike që është e mbrojtur në sistemin juridik, mirëpo në praktikë rreziku më së shpeshti është i drejtuar kundër jetës, trupit, shëndetit lirisë dhe pasurisë. 3.Rreziku duhet të jetë i vërtetë Rreziku konsiderohet i vërtet kur ai realisht ekziston, është objektiv, nëse personi gabmisht mendon se rreziku ekziston atëhere fjala është për të ashtquajturën nevojë ekstreme putative, në këto situatat përgjegjësia e tij zgjidhet sikur te mbrojtja e nevojshme putative, në bazë të parimeve të përgjegjsisë penale të veprave të kryera në lajthim real apo faktik( neni 18). 2.Mënjanimi i rrezikut Menajanimi i rrezikut konsiderohet veprimi që nërmerret me qëllim që të shpëtohet e mira juridike së cilës i kanoset rreziku.Me veprimin e menjanimit të rrezikut zakonisht realizohen tiparet e veprës penale të ckatuar, mirëpo meqë vepra është kryer në kushtet e nevojës ekstreme , vepra e tillë nuk konsiderohet vepër penale, përjashtohet ekzistimi i veprës penale. Kushtet që duhet përmbushur me rastin e menjanimit të rrezikut 1.Të mos ketë ekzistuar mundësia që rreziku të mënjanohet në ndonji mënyrë tjetër.

38

Për tu konsideruar se ekziston nevoja ekstreme duhet konstatohet se në rastin konkret rreziku nuk ka mundur të menjanohet pa u dëmtuar apo asgjësuar e mira juridike e personit tjetër.E nëse konstatohet se rreziku ka mundur të menjanohet në ndonji mënyrë tjetër, psh. duke ikur , duke thirrur në ndihmë duke i skajur sendet etj, kurse kryesi nuk i ka shfrytëzuar këto mundësi, por rrezikun e ka menjanuar duke e dëmtuar të mirën juridike të personi tjetër nuk konsiderohet se ekziston nevoja ekstreme( kjo nuk kërkohet te mbrojtja e nevojshme). 2.Menjanimi i rrezkut duhet të jetë i atcasshëm, aktual me ekzistimin e rrezikut Konsiderohet se është përmbushur ky kusht në rastet kur veprimi me të cilin mënjanohet rreziku është ndërmarr gjatë kohës kur vepron rreziku ose kur pritet, kanoset që rreziku të filloj në cdo moment.Nëse menjanimi i rrezikut nuk kandodhur nën kushte e përshkruara më lart atëhere nuk bëhet fjalë për nevojën ekstreme, por veprimet e tilla konsiderohen vepër penale. 3.Në mes të keqës së kanosur dhe të keqes së shkaktuar duhet të ekzistoj proporcionaliteti i caktuar. Nevoja e kstreme ekziston atëhere kur e keqja e shkaktuar është e vlerës së njëjt apo më të vogël se e keqja që është kanosur të shkaktohet ( neni 9.par.2. të KPPK). Në rast kur e keqja e shkaktuar është më e vogël se e keqja që është kanosur , nuk ka vështërsi për përcaktimin e ekzistimin e nevojës ekstreme, psh,për tu shpëtuar jeta dmëtohet pasuria e tjetrit, mirëpo kur është fjala për të mirat e vlerës së njejt, atëhere zgjidhja e cështjes së ekzistimit të nevojës ekstreme paraqet vështërsi.Psh. a mund të konsiderohet se ekziston proporcionaliteti apo ekuivalenca në rastet kur janë në kolizion nderi dhe pasuria, liria dhe pasuria, pasuria dhe integriteti trupor.Madje lindin dilema lidhur me përcaktimin e proporcionalitetit dhe atëhere kur janë në pyetje vlerat e njëta.psh.lëndimi i një pjese të trupit apo organit, ndaj lëndimit trupor ose organit që është kanosur ti shkaktohet personit tjetër.Në teori dhe praktikë mbisundon mendimi se më e vlevshme janë ato të mira që janë mbrojtur me dënime më të rënda. 3.Tejkalimi i nevojës ekstreme Sikundër te mbojtja e nevojshme edhe te nevoja ekstreme mund të shprehet tejkalimi : a).kur e keqja e shkaktuar është më e madhe se e keqja e kanosur; b).kur rreziku ka mundur të menjanohet duke e dëmtuar në përmasa më të vogla të mirën juridike të personit tjetër dhe c).kur dëmtimi i të mirës juridike të personit tjetër është bërë pasi ka pashuar , pasi që ka kaluar rreziku. Vepra e cila kryhet me rastin e tejkalimit të kufijve të nevojës ekstreme konsiderohet vepër penale dhe nëse tejkalimi është bërë me dashje përgjigjet për dashje e nëse është bërë nga pakujdesia përgjigjet për pakujdesi nëse ligji parasheh përgjegjsi penale për pakujdesi. Kodi penal madje parashef mundësinë e lirimit nga dënimi, nëse konstatohet se kapërcimi kufinjëve të nevojës ekstreme është bërë në rrethana vecanarisht lehtësuese (neni 9.par.3). 4.Detyrimi për t’iu ekspozuar rrezikut Ekzistojnë disa kategori njerzish të cilët për shkak të detyrës , profesionit apo pozitës sociale që kanë në shoqëri, nuk mund të thirren në nevojën ekstreme por janë të obliguar t;i ekspozohen rrezikut ( neni 9.par.4.të KPPK). Detyrimi për t’iu ekspozuar rrezikut mund të rrjedhë nga ligji( psh.rojtari në roje), nga marrëdhënia e punës ( psh. rojtari i ndonji objekti në kushtet ecaktuar është i obliguar t;i ekspozohet rrezikut; nga profesioni( zjarrfiksi është i obliguar t;i ekspozohet rrezikut për ta fikur zjarrin edhe nëse i kanoset rreziku) ; nga kontrata ( psh. një person me kontratë merr për obligim që të kujdest për personin e palëvizshëm).

DHUNA DHE KANOSJA

39 ```````````````````````````````````````` Disa legjislacione penale të shteteve të huaja , me dispozita të posacme parashohin përjashtimin e ndëshkueshmërisë të personit i cili e kryen veprën penale nën ndikimin e dhunës dhe kanosjes sic është psh.kodi penal i Sllovenisë dhe i Kroacisë.Dispozita të këtilla nuk gjenden në Kodin tonë penal. 2.Nocioni dhe llojet e dhunës ````````````````````````````````````````````````` Dhuna është përdorimi i forcës ndaj një personi me qëllim që ta detyrohet të ndërmarr apo të mos ndërmarr një veprim me të cilin realizohet tiparet e një vepre penale.Dhuna mund të jetë fizike apo mekanike, ndërsa sipas nenit 107.par.10.të KPPPK, si dhunë konsiderohet edhe përdorimi i hypnozës ose mjeteve tjera dehëse me qëllim që ndokush kundër vullnetit të vet të vehet në gjendje të pavetdijshme ose të bëhet i paaftë për rezistencë, por ajo mund të jetë edhe vis maior. Dhuna mund të jetë absolute dhe kompulzive. 1.Dhuna absolute ````````````````````````````````````` Dhuna absolute është ajo dhunë me të cilën personi në tërësi, është privuar që lirisht të vendos për sjelljet e veta. Për të drejtën penale dhuna apsolute është me rëndësi ngase një person e detyron personin tjetër që të kryej vepër penale . Dhuna është absolute në rast kur me përdorimin e dhunës , ai ndaj të cilit është përdorur dhuna , në tërësi ka qenë i privuar nga mundësia që të merr vendim për veprim apo mos veprim, ose nëse ka qenë i penguar që vendimin e tij ta realizoj.Psh.personi A. E lidh punëtorin e e autorizuar të hekurudhës i cili nuk mund të jap sinjal që treni duhet të ndalet dhe kështu shkaktohet ndeshja e trenave me që rast shkaktohen viktima njerzish dhe dëm materail..Dhuna apslolute ekziston edhe në situatën kur personi e hipnotizon tjetrin apo e detyron të konsumoj alkool dhe në atë gjendje e shtyen që të kryej vepër penale. 2.DHUNA KOMPULSIVE `````````````````````````````````````````` Dhuna kompulsive shprhete në raste kur personi ndaj të cilit përdoret dhuna nuk është absolutisht i privuar nga mundësia për të vendosur mirëpo dhuna që aplikohet bënë presion të tillë që e shtrënfon të ndërmarr apo mos të ndërmarr veprimin e caktuar.Psh kryesi i drejton revolën sportelistitt të bankës dhe e detyron që tia komunikoj kodin sekret teë sefit të bankës. Për tu konsideruar që dhuna komplusive e përjashton përgjegjsinë penale , duhet konstatuar se ajo nuk ka mundur të evitohet në ndonji mënyrë tjetër, me mbrojtje të nevojshme, duke thirrur në ndihmë apo duke ikur. Deri sa dhuna apsolute është vetëm direkte( ndaj personi që duhet të marr veprim) dhuna kompluzive mund të jetë direkte dhe indirekte, indirekte ndaj të afërmëve të të shtrënguarit zakonisht ndaj fëmijëve. 3.K A N O S J A. `````````````````````` Kanosja është deklarata e ndonjë personi me të cilën i bëhet me dije dikujt se do ta gjej ndonjë e keqe nëse nuk vepron ashtu si dëshiron personi që kanoset.

40 Kanosja më së shpeshti kryhet në mënyrë verbale, me gojë.Me anë të deklaratave të ndryshme.Mirëpo mund të kryhet me shkrim apo me veprime konkludnete.Për ekzistimin e kanosjes nuk është e domosdoshme që ai që kanoset ta realizoj kanosjen , por ai ndaj të cilit është e orjentuar kanosja në bazë të situatës të rrethanave konkrete, të fitoj bindje se kanosja do të realizohet. Rëndësia penalo juridike e dhunës dhe kanosjes. ````````````````````````````````````````````````````````````````````` Në rastin e përdorimit të dhunës apsolute nuk ka vepër penale, meqë nuk e ka njërin element themelor “veprimin e vullnetsshëm të pesonit.Sipas kësaj personi i cili nën ndikimin e dhunës kryen vepër e cila i përmban të gjitha tiparete e ndonjë vepre penale të caktuuar me ligj, nuk do të ndëshkohet ai person ngase do të konsiderohet se ai ka qenë vetëm mjet për kryerjen e veprës penale. Ndërsa kur bëhet fjalë për dhunën kompluzive dhe kanosjen ata duhet vlerësuar në kuadër të mbrojtjes së nevojshme dhe nevojës ekstreme.Kjo nënkupton se dhuna kompluzive dhe kanosja duhet konsideruar si “sulm” te mbrojtja e nevojshme, përkatsisht si “rrezik: te nevoja ekstreme.Andaj po qe se dhuna kompluzive përkatsisht kanosja janë të tilla që paraqesin sulmin e atcasshëm dhe të kundërligjshëm për qarsye është e nevojshme mbrojtja, apo ajo paraqet rrezik të dukshëm dhe të atcasshëm e cila mund të evitohet vetëm me lëndimin e të mirës së huaj, atëhere me ekzistimin edhe kushteve ekziston mbrojtja e nevojshme , përkatsisht nevoja ekstreme,vetëm në këto situata dhuna kompluzive përkatsisht kanosja mund të jenë bazë pë përjashtimin e rrezikshmërisë shoqërore , prandaj edhe të përjashtimit të ekzistimit të veprës penale. Vecanarisht duhet pasur parasysh rastin kur përdorimi i dhunës kompluzive dhe kanosjes paraqet rrezik për carsye kryerësi vie në gjendje të nevojës ekstreme. Me rastin e vlerësimit se në situatën e tillë e përjashtohet ekzistimi i veprës penale , është e domosdoshme të vërtetohet se athua e keqja e cila po realizohet( dhuna kompluzive) apo e keqja e cila po kanoset(kanosja) më e madhe se e keqja ose enjet me të keqën të cilën kryerësi e shkakton për ta evituar rrezikun.ngase vetëm në situatën e till dhuna kompluzive përkatsisht kanosja mund të jenë bazë e drejtpërdrejt për përjashtimin e ekzistimit të veprës penale. Në të gjitha rastet tjera , nëse ndonjë person kryen vepër penale nën ndikimin e dhunës kompluzive dhe kanosjes , kjo rrethanë mund të jetë me ndikim vetëm me rastin e matjes së dënimit përkatsiht në zbutjen e tij. VEPRA E RËNDËSISË SË VOGËL ````````````````````````````````````````````````````````` Mund të ndodhë që ndonji person të kryej një vepër e cila i ka të gjitha tiparet e veprës penale të përcaktuar me ligjin penal, mirëpo, për shkak se vepra posedonrrezikshmëri tejet të vogël shoqërore, ajo nuk konsiderohet vepër penale.Psh,personi A. Në një restoran vjedh një pirun të thjesht.Në veprimet e personit A.arrihen të gjitha elemntet e veprës penale të vjedhjes , mirëpo meqë shkalla e rrezikshmërisë së kësaj vepre është e parëndsishme, kjo vepër nuk konsiderohet vepër penale . Përcaktimi i rëndësisë së vogël shoqërore Duhet plotësuar dy kushte për tu konsideruar një vepër penale me rreziksmëri të vogël shoqërore; -një i përketë rëndësisë së veprës dhe -i dyti i përket pasojës. Në nenin 7.të KPPK thuhet se “ Nuk është vepër penale ajo vepër e cila edhe pse përmban tiparte e veprës penale të përcaktuar me ligj është e rëndësisë së vogël.Vepra është e rëndsisë së vogël kur rrezikshmëria e saj nuk është e rëndësishme për shkak të natyrës ose peshës së veprës , të mungësës së pasojës ose pasojës të parëndsishme; të rrethanave në të cilat është

41 kryer vepra, të shkallës së ulët të përgjegjsië penale të kryesit të veprës ose për shkak të rrethanve personale të kryesit. D.mth.për ekzistimin e veprës penale të rëndësisë së vogël duhet plotsuar në mënyrë kumulative të dy kushtet , vepra duhet të jetë edhe e rëndësisë së vogël dhe e cila nuk ka pasur fare pasoja të dëmshme, apo pasoja dëmtonjëse ka qenë e parnëdsishme. Se a është një vepër e rëndësisë së vogël varet nga shumë rrethana.Si bazë orientuese për vlerësimin se e cvar rëndësie është një vepër penale duhet të shërbej qëndrimi i ligjëdhënësit e cila manifestohet në dënimin e parashikuar për veprën penale.Psh.vepra penale e vrasjes , grabitja etj.nuk mund të konsiderohen të rëndësisë së vogël, këto vepra janë të natyrëssë rëndë , për këto vepra penale parashihen dënime të rënda, andaj bazuar në këtë rrethanë dhe bazuar në elemntet e posacme(tiparte)e veprave të tilla , këto vepra janë cdo her të rëndësishme. Del se vepra penale të rëndësisë së vogël janë ato vepra penale për të cilat ligjdhënsi parashef dënime të buta, mirëpo nuk do të thotë se veprat e tilla janë gjtihnjë të parëndsishme. Për tu konsideruar një vepër e rëndësisë së vogël përpos peshës së veprës, duhet plotsuar edhe kushtet tjera të cilat kryesisht kanë të bëjnë me mjetet me të cilat është kryer vepra penale, , rrethanat në të cilat një vepër penale është kryer, raporti psikik i kryesit ndaj vepërës( forma e fajit, qëllimi dhe motivi i tij) etj.Nuk është e nevojshme që të gjitha këto kushte të përmbushen ne cdo rast , është e mundur që të ekzistoj vetëm një kusht dhe vepra të trajtohet e rëndësisë së vogël. Kushti i dytë që një vepër penale të konsiderohet e me rrezikshmëri shoqërore të parëndsishme, kërkohet që të mos jetë shkaktuar pasoja e ndaluar apo ajo të jetë e parëndsihmepsh. Te vepra penale tentativa e marrjes së automjetit të huaj Personi A. Hynë në veturën e personit B. Dhe dëshiron që me te të shkoj dikund mirëpo pengohet në realizimin e qëllimit të tij ( ai nuk ka shkatuar fare pasojën).Se pasoja a është e parëndsishme paraqet cështje faktike të cilën gjykata e vlerëson në cdo rast konkret. URDHËRAT NGA LARTË ````````````````````````````````````````````` Personat që për nga hirearkia janë në pozitë vartëse , janë të obliguar t’i ekzkeutojnë urdhërat e eprorëve të tyre.Mirëpo mund të ndodhë që me ekzketimin e atyre urdhërave të kruhet vepra penale. Cështja e përgjegjësisë penale të personave të cilët kryejnë vepra penale në bazë të urdhërit të eprorëve të tyre është rregulluar në mënyrë parimore në nenin 10.të kodit peanl, ndërsa më detajisht rregullohet me ligje të posacme-ligjin mbi shërbimin ushtarak, me ligjin mbi shërbimin policor dhe me ligjin për punën në organet shteërore. Sipas dispozitave të kodit penale edhe kur vartësi kryen vepra penale siaps urdhërit të eprorit do të konsiderohet penalisht përgjegjës dhe do të dënohet, kshtu neni 10.par.1. i KPPK, thot” Fakti që një vepër penale është kryer nga një person në bazë të urdhërit qeveritar ose të një eprori qoft ushtarak apo civil nuk e lehtëson kryesin nga përgjegjësia penale”, mirëpo në tri nënparagrafe të këtij neni janë paraparë rastet kur vartësi edhe pse ka kryer vepër penale nuk konsiderohet penalisht përgjegjës dhe nuk dënohet nëse: 1.Personi ishte i detyruar logjërisht t’u bindej urdhërave të qeverisë ose eproit të tij; 2.Personi nuk e dinte që urdhëri ishte i kundërligjshëm dhe; 3.Urdhëri nuk ishte në mënyrë të dukshme i paligjshëm, i kundërligjshëm.

SHKAQET E PËRJASHTIMIT TË KUNDËRLIGJSHMËRISË SIPAS PJESËS SË POSACME ```````````````````````````````````````````

42 Në pjesën e posacme të KP. Janë paraparë rastet e përjashtimit të kundërligjshmërisë e disa veprave penale.Shkaqet e posacme që përjashtojnë kundërligjshmërinë në KPPK janë të parapar në nenet 152, 169 par.2 , 187 par.4. dhe 189 par.5. Psh. te vepra penale zbulimi i aautorizuar i fshehtësisë neni 169,par.2. thuhet se nuk është vepër penale e kundërligjshme nëse është kryer për interes të përgjithshëm ose për të ruajtur interesin tjetër që është më i rëndsishëm nga interesi i rujatjes së sekretit. Pataj në nenin 187.par.2. thot:”Personi nuk është penalisht përgjegjës nëse e përshkruan individin tjetër në mënyrë fyese në veprën shkencore, letrare apo artistike, në një shqyrtim serioz gjatë ushtrimit të detyrës zyrtare, gjatë ushtrimit të profesionit të gazetarisë, gajtë veprimtarisë politike apo të ndonjë veprimtarie shoqërore ose në mbrojtjen e ndonji të drejte apo interesave të arsyeshme dhe nëse sipas mënyrës së përshkrimit apo rrethanave të tjera përkatëse, është e qartë se vepar nuk është kryer me qëllim përqmimi. SHKAQET E PËRJASHTIMIT TË KUNDËRLIGJSHMËRISË QË NUK JANË TË PARAPARA NË KODIN PENAL ```````````````````````````````````````````````````````````````` Në grupin e shkaqeve që e përjashtojnë kundërligjshmërinë bëjnë pjesë: 1.veprimet e kryera gjatë ushtrimit të detyrës zyrtare;2.rreziku i lejuar;3.veprat e kryera në bazë të së drejtës prindëorore dhe të drejtës së edukimit; 4.veprat e kryera gjatë ushtrimit të profesionit së mjeksisë5.pëlqimi i të dëmtuarit dhe 6.veprimi në interes të dëmtuarit dhe “pëlqimi i sypozuar”. 1.VEPRAT PENALE TË KRYERA GJATË USHTRIMIT TË DETYRËS ZYRTARE ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Për veprat e kryera gjatë ushtrimit të detyrës zyrtare, nisej nga parime se në këto raste detyra për të vepruar është i caktuar me normën juridike ose urdhërin e ligjshëm të organeve publike shteërore andaj veprat e tilla nuk mund të jetë e kundërligjshme. Veprimet e tilla të autorizuara janë psh. bastisja e banesës, privimi nga liria, marrja e letrave,marrja e mjetit me të cilin është kryer vepra penale, ekzekutimi i dënimit me burgim;ose kur qytetarin privon nga liria personin të cilin e ka nxanë flagrancë me rastin e kryerjes së veprës penale.Po mos të ekzistonte autorizimi ligjor për veprimet e këtilla secila prej këtyre veprave do të konsiderohej vepër penale.Gjithashtu nuk konsiderohet vepër penale kur personat e autorizuarorganet policore, në bazë të autorizimeve me ligj, kur brenda kufinjëve ligjorë përdorin forcën fizike, shkopinjët e gomës apo armët e zjarrëta.(ligji penal i Kroacisë në nenin 32.parashef “se nuk ka vepër penale kur personi zyrtar në bazë të autorizimeve ligjore zbaton masat e dhunës konfom ligjit”). 2.RREZIKU I LEJUAR ````````````````````````````` Mënyra e jetës bashkohore mbështet në përdorimin dhe shfrytëzimin e të mbrrimeve të shumta teknike dhe të ushtrimeve të veprimtarive të rrezikshme, të cilat krahas dobisë shumë të madhe shoqërore, njëherit paraqesin rrezik për jetën dhe integritetin trupor të njerëzve, shnëdetin, të mirat materiale etj.Psh.puna në xeherore, tarnsporti rrugor hekurudhor ajroë, shfrytëzimi elektranave nukleare prodhimi i armëve , eksploziveve të ndryshme, helmeve kemikaljeve etj.Gjithashtu shoqëria për shkak të interesit të përgjidhshëm lejon dhe toleron rreziqet e dnryshmeqë janë imanente në garat e ndryshme sportive, garat e ndryshme, ekspeditat, lojrat e rrezikshme artistike, shkathtësitë e ndryshme etj. Rëndësia penalo juridike e rrezikut të lejuar ```````````````````````````````````````````````````````````` Në të drejtën penale , rreziku i lejuar nënkupton që veprimet e rrezikshme nuk janë të kundërligjshme, edhe nëse kanë sjellë gjer ke pasojat e dëmshme, përkatisht realizimin e veprës penale, nëse kanë qenë të rrespektuara dispozitat siguruese për marrjen e masave për eveitimin

43 e pasojave të dëmshme, në këto situata bëhet fjalë për “fatkeqësi” dhe rreziku i lejuar është shkak për përjashtimin e kundërligjshmërisë. Praktikisht problematike e rrezikut të lejuar paraqitet aty ku individët e autorizuar nuk u janë përmbajtur rregullave të sigurisë( lëshimet e individëve) dhe kjo mund të trajtohet si pakujdesi në kryerjen e veprës penale , si cënim i vigjilencës së domosdoshme. 3.VEPRAT APO MASAT QË NDËRMERREN NË BAZË TË SËDREJTËS PRINDORE DHE TË DREJTËS SË EDUKIMIT ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Edukimi i fëmijëve është e drejt dhe obligim i prindërve, kujdestarit dhe edukatorit.Kjo të drejta dhe detyra bazën e kanë në të drejtën familjare.Gjithashtu , me qëllim të edukimit dhe të arsimimit të fëmijëve dhe në përgjithësi të nxënësve, autorizime të posacme u njihen edhe mësuesve dhe profesorëve.Veprimet apo masat e këtyre personave nuk do të konsiderohen veprime të kundërligjshme nëse ndërmerren me qëllim të edukimit dhe arsimimit të nxënësve.Nga kjo rezulton se tolerohet lëndimi i ndonjë të drejte me qëllim të realizimit të qëllimit të përgjithshëm të pranuar, i cili në këto situata ka përparësi. Si shembuj ku sipas bazave të këtilla është e përjashtuar kundërligjshmëria mund të theksohen privimi nga liria e personave të këtillë, cënimi i konfidencës së letrave të tyre, marrja e disa sendeve të tyre etj, nëse këto veprime ndërmerren me qëllim të edukimit të fëmijëve. Të këtilla nuk do të ishin veprimet të kryera në mes bashkshortëve ,Vecmas nuk do të mund të thuhej se burri në raport me gruan në atë drejtim ka ndonjë pozitë të vëcant.Sipas praktikës gjyqësore Franceze, një gjykatë në vitin 1922 e ka liruar nga dënimi për arsye se ndaj gruas së tij ka aplikuar dënimet trupore, mirëpo gjykata e kasacionit nuk ka pranuar qëndrimin e këtillë juridik të gjykatës së ulët, duke konsideruar se ajo është në kundërshtim me zakonet bashkohore. 4.INTERVENIMET MJEKËSORE ``````````````````````````````````````````````````` Operacione medisinale, të aplikuara sipas kërkesës së dijes medicinale, të sukseshme apo të pasuksesëshme dhe shumë veprima tjera medicinale me qëllim shërimi, edhe pse ato marr vec e vec paracesin lëndim trupor i personit , nuk janë vepra penale nuk janë të dënueshme. ARSYESHMËRIA E PËRJASHTIMIT TË KUNDËRLIGJSHMËRISË TË KËTYRE INTERVENIMEVE MJEKËSORE ``````````````````````````````````````````` Lidhur me arsyeshmërinë e përjashtimit të kundërligjshmërisë së këtyre veprave penale , ligjet penale nuk japin ndonjë përgjigje, për këtë arsye në teorinë e së drejtë penale paraqiten mendime të ndryshme.Sipas një grupi autorësh , shkak i përjashtmit të kundërligjshmërisë së inervenimit mjeksorë është pëlqimi i pacientit, apo pëlqimi i supozuar. Sipas grupit të dytë të autorëve, mendimi i të cilëve konsiderohet më i drejtë, interevenimet mjekësore nuk konsiderohen vepra penale ngase këto ndërmerren në interes të paciontit dhe si i tillë janë të dobishme edhe për shoqërinë. STERILIZIMI DHE TREDHJA ```````````````````````````````````````` Intervenimet mjeksore me qëllim sterilizimi, dhe tredhje edhe në rastet kur janë ndërmarr me pëlqimin –kërkesën e palës, nëse nuk ekziston ndonjë ligj i cili lejon, paraqesin vepra penale të lëndimit trupor, meqë këto veprime nuk ndërmerren me qëllim shërimi. TRANSPALATIMI I ORGANEVE ``````````````````````````````````````````` Transpelatimi i organeve dhe pjesëve të trupit , sipas dispoziatve në fuqi, mund të bëhet vetëm nëse arrihet pëlqimi i atij që jep dhe atij që merr dhe nëse ekziston arsyeshmëria e intervenimit

44 tëkëtillë mjekësor,kur organi merret nga pesoni i vdekur, duhet saktsisht të definohet momneti i vdekjes. EUTANAZIA ```````````````` Lidhur me autanazinë (vdekja nga mëshira) ekzistojnë mendime të ndryshme pro dhe kundra, mirëpo disa shtete në kusht mjaft strikte të parapara me ligj, ekanë lejuar eutanazinë.Në mesin e këtyre shteteve edhe Holanda e ka legalizuar eutanazinë në dhjetor të vitit 2000. Sipas legjislacionit tonë penal nuk është e lejuar eutanazia, përkatsiht kjo konsiderohet vepër penale. INTERVENIMET KIRURGJIKE PLASTIKE ````````````````````````````````````````````````````````` Intervenimet kirurgjike estetike dhe plastike si dhe disa intervenime tjera (psh.tatuazhet, shpuarje e veshëve etj) nuk konsiderohen vepër penale edhe pse nuk ndërmerren me qëllim shërimi, ngase nuk paraqesin rrezik dhe ndërmerren në interes të pacientit. EKSPERIMENTET MJEKËSORE ````````````````````````````````````````````` Nuk lejohen eksprimentet në njerëz dhe këto veprime të mjekëve konsiderohen vepra penale. Eksperimente të natyrës së këtillë konsiderohen aplikimi i mjeteve dhe metodave të reja me qëllim të terapisë apo diagnozës , të cilat më parë nuk janë provuar apo të cilat nuk kanë dhënë rezultate të mira. PËLQIMI I TË DËMTUARIT ````````````````````````````````````````` Legjislacion penal në asnjë vend shprehimisht nuk parashef pëlqimin e të dëmtuarit si shkak për përjashtimin e kundërligjshmërisë. Për disa vepra penale në ligjet penale veprimin e bënë inkriminues nëse është ndërmarr pa pëlqimin e të dëmtuarit, në të kundërtën veprimi nuk konsiderohet i kundërligjshëm, psh vepra penale e dhunimit nga neni 193.par.1.të KPPK, nëse nuk ka pasur kundërshtim përkatsisht rezistencë nuk ka vepër penale. Këtu pëlqimi nuk paraqitet si arsye e përjashtimit të kundërligjshmërisë, por vetëm se nuk janë përmbushur tiparet ligjore të veprës penale. Ka vepra penale ku në figurën e veprës penale, pëlqimi i palës tjetër është elemnte i saj, andaj edhe ky pëlqim nuk mund të jetë arsye për përjashtimin e kundërligjshmërisë. Psh. veprat penale nga neni 270 të KPPK, kontraktimi i përfitimit pasuror joproporcional (kontrata të fajdegjillakut), nuk mund të përjashtohet kundërligjshmëria edhpse ka ekzistuar pëlqimi i të dëmtuarit. VEPRAT PENALE KU PËLQIMI I TË DËMTUARIT ËSHTË IRELEVANT ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Pëlqimi i të dëmtuarit në të shumtën e herave nuk e përjashton kundërlgjshmërinë, nga fakti se të mirat juridike në radhë të parë mbrohen në interes të përgjithshëm, psh. veprat penale kundër rregullimit juridik dhe sigurisë së vendit, pastaj veprat penale të vrasjes, plagosjes dhe një mori veprash tjera penale.Vrasja konsiderohet vrasje edhe nëse është bërë me pëlqimin e të dëmtuarit .Të dënueshme janë edhe veprat penale të lëndimit trupor dhe të vrasjes edhe kur ato janë kryer në dyluftim. VEPRAT PENALE KU PËLQIMI I TË DËMTUARIT DUHET TË PËRJASHTOJ KUNDËRLIGJSHMËRINË ```````````````````````````````````````

45 Përkundër faktit se pëlqimi i të dëmtuarit në të shumtën e rasteve nuk ka kurfar rëndësie për të drejtën penale , ekzistojnë disa vepra penale të cilat për nga natyra, lloji dhe shkalla e rrezikshmërisë shoqërore janë , më të lehta , për carsye në të drejtën penale duhet të merret parasysh pëlqimi i të dëmtuarit si rrethanë për përjashtimin e kundërligjshmërisë-veprës penale.Psh. klienti pajtohet që avokati i tij ta paraqes ate të cilën ai ia ka besuar, pastaj te veprat penale kundër nderit dhe autoritetit, si dhe te veprat penale kundër lirive dhe të drejtave të qytetarëve.Edhe te shumë vepra penale kundër pasurisë mund të aprovohet pranimi i të dëmtuarit, psh. nëse pronari i sendit mund ta shkatroj sendin e tij dhe mos të paraqes vepër penale , atëhere këtë mund ta bëjë edhe personi tjetër me pëlqimin e tij. SUROGAT I PËLQIMIT TË DËMTUARIT;TË VEPRUARIT NË INTERES TË DËMTUARIT DHE “PËLQIMI I SUPOZUAR” ``````````````````````````````````````````````````````````` Këto janë raste të vecanta të pëlqimit.Në mes të shkaqeve për përjashtimin e kundërligjshmërisë hynë edhe “pëlqimi i supozuar” apo “veprimi për interes të dëmtuarit”.Në pyetje janë ato situata jetësore ku në kolizion janë sverat e brendshme të dëmtuarit të njejtë.Psh. dikush hapë letrën e mikut të tij duke supozuar se ka ndonjë lajmë të rëdnësishëm për mikun e tij , për të ndërmarr ai urgjent dicka; apo dikush e lëndon tjetrin derisa e ka shpëtuar atë.apo diksuh hynë në banesën e huaj për ta ndalur rrjedhën e ujit për shkak të pëlcitjes së gypave, pastaj rastet e ndryshme nga praktika mjeksore, psh. ndërprerja e shtatzanisë, operacionet e ndryshme urgjente e tj. Kur pacijenti nuk ka mundur të japë pëlqimin,mirëpo mbizotron bindja se ai potë kishte mundësi sigurisht do ta jipte pëlqimin. Arsyeshmëria e përjashtimit të kundërligjshmërisë së veprave penale që kryhen në interes të të dëmtuarit apo në bazë të pëlqimit të supozuar ``````````````````````````````````````````````` Në situata të këtilla ,për tu konsideruar se veprimet e tilla nuk janë të kundërligjshme duhet të merren për interes të të dëmtuarit. Këtu në shumicën e rasteve fjala është për rastet e papritura të cilat nuk presin, përkatsihst kur rreziku mund të evitohet vetëm nëse veprohet me urgjencë. Në anën tjetër pëlqimi i supozuar arsyetohet me faktin se nëse sipas fuqisë së ligjit është përjashtuar kundërligjshmëria kur në nevojë ekstreme një e mirë juridike shpëtohet duke e lënduar të mirën juridike të personit të tretë, duhet lejuar edhe përjashtuar kundërligjshmërinë kur një e mirë juridike shpëtohet me dëmtimin e të mirës juridike e të dëmtuarit të njëjt. VETWLWNDIMI ``````````````````````````````` Vetwlwndimi ekziston nw rastet kur njw person e dwmton tw mirwn juridike , tw mirwn personale, psh. i shkakton vehtes lwndime trupore apo e shkatwrron pasurinw e vet.Tw mira juridike personale konsiderohen psh.jeta, integriteti trupor, nderi autoriteti, liria e qarkullimit, pasuria individuale etj. Nw tw drejtwn penale vetwlwndimi nuk paraqet vepwr penale me kusht qw mos paraqes rrezik pwr shoqwrinw.Do tw pwrgjigjet penalisht ai i cili me qwllimqw t’i shmanget shwrbimit ushtrak e plagos vehten, nw kwto situata konsiderohet se personi i tillw ka kryer vepwr penale shmangie nga shwrbimi ushtrak duke e bwrw vehten tw paaft. PWRGJEGJWSIA PENALE ```````````````````````````````````` 1.Pwrgjegjwsia penale si elment subjektiv i veprws penale

46 Nw tw drejtwn penale , njw person konsiderohet penalisht pwrgjegjws nwse nw kohwn e kryerjes sw veprws penale ka poseduar cilwsi tw caktuara psikike dhe nwse te ai ka ekzistuar njw marrwdhwnie e caktuar psikike ndaj veprws tw ciwn ai e ka kryer, dmth. Njw person konsiderohet penalisht i pwrgjegjshwm nwse nw kohwn e kryerjes sw veprws penale ka qenw i pwrgjegjshwm dhe i fajshwm. 2.ELEMENTET E PËRGJEGJSISË PENALE ````````````````````````````````````````````````````````````````` Përgjegjësia penale përbëhet prej dy elementeve : 1.Nga vetitë e caktuara psikike tw kryesit(përgjegjësia) dhe 2.Nga qëndrimi apo marrëdhënia e kryesit ndaj veprës që e ka kryer( nga fajësia). D.m.th.përgjegjësia penale përbëhet nga përgjegjshmëria dhe fajësia. a/.Përgjegjshmëria ```````````````````````````` Një person konsiderohet i përgjegjshëm atëhere kur posedon aso veti (cilësi) psikike që i bëjnë të mundshme të kuptoj rëndësinë e veprës dhe t’i kontrolloj sjelljet e veta. b/.Fajësia ``````````````` Ndërsa kryesi i veprws penale konsiderohet i fajshëm kur ndaj veprës ka pasur aso qëndrimi apo raporti i cili e bënë të mundshëm t’i ngarkohet vepra, përkatsisht kur veprën e konsideron si të veten. Nga kjo rezulton se për të ekzistuar përgjegjësia penale, kryesi duhet të jetë i përgjegjshëm dhe i fajshëm.Nëse një person nuk është i përgjegjshëm, nuk është i aftë që ta kuptojë rëndësinë eveprës dhe t’i kontrolloj sjelljet e tia, atëhere nuk mund të konsiderohet i fajjshëm , nga kjo rezulton se përgjegjshmëria është bazë ku ndërtohet fajësia, përgjegjshmëria është kusht për tu sajuar fajësia.Në anën tjetër një person mund të jetë i përgjegjshëm por të mos jetë i fajshëm,nëse mungon njëri nga këto dy elemnte nuk ka përgjegjësi penale. Në nenin 11. par.1.të KPPK është përcaktuar nocioni i përgjësisë penale dhe në këtë par. Thuhet” Personi konsiderohet penalisht përgjegjës nëse është mendërisht i aftë dhe është shpallur fajtor për kryerjen e një vepre penale. PËRGJEGJSHMËRIA ```````````````````````````````````` Në të drejtën penale një person konsiderohet penalisht i përgjegjshëm atëhere kur posedon aso veti apo aftësi intelektuale ( mendore) dhe volitive që i bëjnë të mundshëme të mendoj , të gjykojë, të vendosë dhe t’i kontrolloj sjelljet dhe veprimet e veta . Prej këtij përkufizimi del se përgjegjshmëria përbëhet prej dy elementeve:elementit intelektual apo të vetdijes dhe elementit volitiv apo të dëshirës-vullnetit 1.Elementi intelektual apo të vetëdijes ``````````````````````````````````````````````````````` Elementi intelektual ( mendor) në të drejtën penale ekziston atëhere kur kryesi i veprës penale është i aftë që të kuptojë rëndësinë e veprës së vet, që të ketë pasqyrë parafytyrim të qartëse sëhtë duke e kryer një vepër të rrezikshme dhe të kundërligjshme. 2.Elementi volitiv apo elementi i dëshirës

47 ````````````````````````````````````````````````````````` Elementi volitiv i dëshirës përkatsisht i vullnetit ekziston atëhere kur personi është në aso gjendje apo ka aftësi psikike që të vendosë dhe t’i kontrolloj sjelljet e veta. Kodi Penal i Kosovsë sikur shumë kode penale të shteteve tjera nuk e përcakton nocionin e përgjegjshmërisë, por përkundrazi me nenin 12.par.1. përcakton papërgjegjshmërinë.

PAPËRGJEGJSHMËRIA ``````````````````````````````````````````` Më parë u tha se personi është i përgjegjshëm kur posedon aftësi për ta kuptuar rëndësinë e veprës dhe aftësinë për ti kontrolluar sjlljet e veta.Kryesi i veprës penale i cili nuk i posedon këto dy aftësi, apo njërën nga këto aftësi, në të drejtën penale konsiderohet i papërgjegjshëm. Sipas nenit 12.par.1.të KPPK, i papërgjegjshëm , përkatsisht me paaftësi mendore konsiderohet “ Personi i cili ka kryer vepër penale konsiderohet i paaftë mendërisht nëse në kohën e kryerjes së veprës penale lëngonte nga ndonjë smundje mendore e përkohshme ose e përhershme, çrregullim mendor apo ngecje në zhvillimin mendor që ka prekur funksionimin e tij mendor dhe për pasojë nuk ka qenë në gjendje të kuptojë apo kontrollojë veprimet apo mosveprimet e tij apo të kuptoj se kryen vepër penale”. 1.Smundjet mendore të përhershme dhe të përkohshme janë lloje të smundjeve të sistemit qendror nervor të intensitetit të tillë të cilat e bëjnë personin plotësisht të papërgjegjshëm. Smundjet mendore të përhershme apo kronike janë ato smundje që zgjasin kohë të gjatë dhe të cilat sipas të mbrrimeve të shkencës së psikiatrisë bashkëkohore edhe përkundër mjekimit , janë të pashërueshme.Si sëmundje psikike kronike janë psh.epilepsia, paraliza progresive, skizofrenia,paranoja, psikoza encefalike etj. Sëmundjet mendore të përkohshme apo akute janë lloje të sëmundjeve që lajmrohen në perioda kohore dhe që spontanisht mund të pushojnë, apo të cilat sipas të mbrrimeve bashkohore të shkencës së psikiatrisë mund të neutralizohen, madje edhe të shërohen. Smundjet mendore të përkohshme ```````````````````````````````````````````````````` mund t’i shkaktojnë p.sh.helmimet e ndryshme me anë të këpurdhave dhe disa smundje infektive, mandej helmimet me anë të alkoholit(dehje patologjike) apo drogës, afekti patologjik, gëzim apo hidhërim i tepruar,gjendjet e ndryshme patologjike të zgjimit, nervozat dhe reagimet tjera abnormale.

2.Çrregullimi mendor i përkohshëm `````````````````````````````````````````````````````````` Çregullimi mendor i përkohshëm është lloj i tillë i çregullimeve mendore të përkohshme apo momentale të shmicës së funksioneve psikike posaçërisht të vetëdijës.Kryesi gjendet në aso gjendje shëndetësore që nuk është i aftë të gjykoj dhe të vendos drejtë, nuk është në gjendje psikike që të kuptojë rëndësinë e veprës dhe të’i kontrollojë sjelljet e tij. 3.Zhvillimi mendor me ngecje `````````````````````````````````````````````````` Zhvillimi mendor me ngecje është gjendje e ngecjes së zhvillimit mendor( psikik), e cila është shkaktuar nga grymosja(atrofia)e sistemit qendror nervor, apo nga kushtet e posaçme socilae në të cilat ka jetuar njëperson.Këtu në radhë të parë shprehen pengesat në zhvillimin psikik në sferën e intelektit.Këtu bëhet fjalë për moszhvillim të aparatit psikik, për shkak të cilit personi i këtillë nuk është në gjendje të gjykojë dhe të vendosë.Nuk është i vetdijshëm se ç’bënë.

48 Këto ngecje mund të lajmrohen në forma të ndryshme; -idiotët e shkallës së parë , zhvillimi mendor it ë cilëve është i barabart me zhvillimin mendor të shtazëve; -idiotët e shkallës së dytë,zhvillimin medor i të cilëve është sa i fëmijëve gjer në 3. vjeç; -imbecilët, zhvillimi mendor i të cilëve është sa i fëmijëve prej 3-6.vjeç dhe; -debilët, zhvillimi psikik i të cilëve është i barabart me atë të fëmijëve gjer 14.vjeç. PËRGJEGJSHMËRIA ESENCIALISHT E ZVOGLUAR ```````````````````````````````````````````````````````````````````````` Përgjegjshmëria esencialisht e zvogluar është gjendje e tillë e personit në kohën e kryerjes së veprës penale , nëse për shkak të smundjes mendore kronike apo të përkohshme, çrregullimit mendor apo ngecjes në zhvillimin mendor, aftësia e kryesit që të kuptojë rëndësinë e veprës apo aftësia e tij që tëi kontrolloj sjeljet e veta ka qenë dukshëm , esencialisht e zvogluar. Kodi ynë penal njeh përgjegjshmërinë e zvogluar, si gjendje psikike, mendore, midis përgjegjshmërisë dhe papërgjegjshmërisë, sipas nenit 12.par.2. të KPPK “personi, i cili ka kryer vepër penale , konsiderohet se ka aftësi të zvogluar mendore nëse në kohën e kryerjes së veprës penale aftësia e ti për të kuptuar apo kontrolluar veprimet apo mos veprimet e tij ka qenë dukshëm e zvogluar për shkaqet e cekura në paragrafin 1. të këtij neni. Personi i këtillë konsiderohet përgjegjës, por këto rrethana meren parasysh nga gjyakat kur vendos mbi kohëzgjatjen dhe llojin e sanksionit ose masën e trajtimit të detyrueshëm”. Mendimet e ndryshme përkitazi me përgjegjshmërinë esencialisht të zvogluar. ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` a/.Institucioni i përgjegjshmërisaë esennciale të zvogluar në teori dhe legjislacionin bashkohor është përvetsuar ngase shumica e penalistëve dhe psikiatërve janë të mendimit se ekzistojnë gjendje mendore në të cilat kryesi osedon aso aftësi intelektuale dhe volitive, mirëpo për shkak të defekteve në sferën bipsiqike, këto aftësi janë të zvogluar. b/.Mirëpo ka autorë në të drejtën penae të cilët e kundërshtojnë institucionin e përgjegjshmërisë esenciale të zvogluar me ç’rast cekin se sëhtë shumë vështirëqë në praktikë gjendja e këtillë të vërtetohet dhe gjithashtu është shumë vështirë që të bëhet dallimi midis përgjegjësisë esenciale të zvogluar nga përgjegjshmëria dhe papërgjegjshmëria. Ndërkaq , gjendjen e përgjegjshmërisë esenciale të zvogluar më së shpeshti e shkaktojnë psikopatitë, alkolizmi kronik, narkomania, mandej neurozat, neurastia dhe neuropatia.Shkaqe tjetra që mund të shpiejnë në përgjegjshmëri esenciale të zvogluar mund të jenë senileti i të oshuarve, çrregullimet endryshme organike, si sp.sh.shtatzania, lindja , helmimet e ndryshme, smundjet infektive etj.

PËRGJEGJSHMËRIA ESENCIALE E ZVOGLUAR DHE NDIKIMI I SAJ NË PËRGJEGJSINË PENALE DHE NDËSHKIMIN SIPAS KPPK. `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Kur të se kryesi në kohën e kryerjes së veprës penale ka pasur përgjesi dukshme të zvogluar mund të dënohet më butë.Zvoglimi i përgjegjshmërisë është bazë fakultative për zbutjen e dënimit. Sipas disa ligjeve penale kur gjykata konstaton se ndonjë person veprën penale e ka kryer në gjendje të përgjegjsisë esencialisht të zvogluar, kryesi duhet të dënohet më butë( e ashtqujtura zbutje obligative).

49 Sipas ligjeve tjera kryerja e veprës penale në gjendje të përgjegjësisë esencialisht të zvogluar është bazë sipas të cilës gjykata mundet kryesin ta gjykoj më butë (e ashtëquajtura zbutje fakultative.). KPPK, ka akceptuar variantën e zbutjes alternative të zbutjes së dënimit (Prof.Ismeti në librin e tij mendon se kjo rrethanë e obligon gjykatën që ta zbutë dënimin).nëse kryesi në momentin e kryerjes së veprës penale ka pasur përgjegjësi esencilaisht të zvogluar.( neni 12.par.2.të KPPP) Nëse gjykata konsideron se aftësia e të pandehurit që të kuptoj rëndësinë e veprës së vet apo t’i kontrolloj veprimet e tia nuk ka qenë e tillë që do të ishte bazë për zbutjen e dënimit , kjo rrethanë merret parasysh si rrethanë lehtësuese me rastin e matje së dënimit. Aplikimi i masave siguruese ndaj kryesve të veprave penale me përgjegjësi esncilalsiht të zvogluar. `````````````````````````````````````````````````` Nëse gjykata konstaton se kryesi i veprës penale me përgjegjshmëri esenciale të zvogluar është e në të ardhmen i rrezikshëm për rrethin ku jeton, atëhere mundet kryesit të këtillë, krahas dënimit , t’i shqiptoj edhe masën e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik( neni 76), apo trajtimin e detyrueshëm psikiatrik në liri, i cili mund të shqiptohet bash me dënimin me kusht nën mbykqyrjen e shërbimit sprovues( neni 52 KPPK. Ose nenit 3.të rregullorës nr,2004/04 Mbi proceduraën penale ku përfshihen kryerës me çrregullime mendore). Krahas dënimi , njëra prej këtyre dy lloje të masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik u shqiptohet posaçërisht kryesve abnormalë të veprave të veprave penale nga radha e psikopatëve , të cilët zakonisht janë , jo vetëm në gjendje të përgjeshmërisë esencilae të zvogluar, por edhe në të ardhmën paraqesin rrezik. ACTIONES LIBERAE IN CAUSA ````````````````````````````````````````````` Është parim se nëse kryesi në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë i papërgjegjshëm ai nuk mund të konsiderohet penalisht i përgjegjshëm për atë vepër.Mirëpo nga kjo rregull ekziston një përjashtim.Ky përjashtim shprehet në rastet kur vetë personi e shpien, e sjell veten në gjendje të papërgjegjshme dhe në atë gjendje kryen vepër penale,në rastet e këtilla personi konsiderohet penalisht i përgjegjshëm për veprën penale që e ka kryer në gjendjen e papërgjegjshme të cilën e ka shkaktuar vetë.Rastet e këtilla në të drejtën penale janë të njohura në gjuhën latine me shprehjen actiones liberae in causa( veprimet ë janë të lira në vendim , e jo edhe në kryerje). Janë të shumta dhe të ndryshme rastet e tilla në praktikë, shoferi përkundër shenjave të qarta të lodhjes vazhdon ta ngasë veturën , flenë dhe kështë shkelë njeriun; personi i autorizuar që at mbyllë rampën kur duhet të kaloj treni dehet me alkohol dhe kur vie koha e lëshimit nuk e bënë këtë dhe vie gjer ke ndeshja e trenit dhe automjetit të udhëtarëve etj. Institucionin Actio libera in causa tani e njohin të gjitha legjislacionet penale të shteteve bashkohore.Në KPPK ky instituë është i paraparë në nenin 13. ku shprehimisht thuhet”është penalisht përgjegjës kryesi i veprës penale që , duke përdorur alkool, drogë, apo ndonji mënyrë tjetër e sjell veten në gjendje të tillë , në të cilën nuk mund të kuptojë rëndësinë e veprimit apo mosveprimit të vet ose t’i kntrolloj sjelljet e veta, nëse para para se të ketë sjelë veten në atë gjendje , veprimet apo mos veprimet e tia kanë qenë të prëfshira në dashjen e tij apo nëse është i pakujdesshëm ndaj veprës penale dhe ligj parashef përgjegjësi penale për kryerjen e veprës penale nga pakujdesia”. Mund të ndodhin raste kur njeriu me qëllim e sjellë vehten në gjendje të tillë , ngse mendon se nëse e kryen veprën penale në gjedje të papërgjegjshme nuk mund të konsiderohet penalisht përgjegjës.P.sh. mjeku kujdestar në spital me qëllim që mos ta bëjë operacion pacientin i cili jendet në rrezik jete konsumon alkool dhe kështu e bënë vehten të paaftë që ta ushtroj profesionin e mjekut, ose rasti tjetër personi mund të mos ketë kurajo ta vrasë dike në gjendje normale dehet me alkool e mund frikën dhe del e vret personin.

Arsyeshmëria e këtij instituti ```````````````````````````````````````

50 Ky institucion ekziston me qëlim të evitimit të keqpërdorimit se mund të konsiderohet penalisht përgjegjës vetëm personi i cili në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë i përgjegjshëm dhe, po mos të ekzistonte ky parim nuk do të mund të ndëshkoheshin që me vetdije , me qëllim apo nga pakujdesia e sjellin vehten në gjendje të papërgjegjshme dhe në këtë gjendje kryejnë vepra penale. Edhe në shtetet në legjislacionin e të cilave nuk ekziston ky institutë, teoria dhe praktika e kanë pranuar këtë institutë juridik. Kushtet që duhet plotësuar për ekzistimin e këtij instituti. ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Që të mund të aplikohet ky institut , sipas nenit 13.të KPPK, duhet të plotsëhen këto kushte: 1.personi duhet të jetë i vetdijshëm në kohën kur e sjellë veten në gjendje të papërgjegjshme; 2.që personi me fajin e tij ( me dashje apo nga pakujdesia) vehet në këso gendnje , psh.konsumon alkool, drogë, apo vazhdon ta ngas veturën edhe pse e vëren se është i molisur për gjum.; 3.para se ta sjellë veten në gjendje të papërgjegjshme vepra të jetë e përfshirë në dashjen apo pakujdesinë e tij dhe ; 4.që të ketë kryer veprën penale, e cila në esencë i përgjigjet veprës e cila ka qenë e përfshirë me dashjen apo pakujdesinë e kryesit gjersa ai ka qenë në gjendje të vetdijshme. D.m.th.duhet të jetë kryer ajo vepër të cilën kryesi e ka parafytyruar-supozuar, apo ka mundur dhe ka qenë i detyruar ta supozoj e jo të ekzistoj ndonjë vetëdije e përgjithshme se mund të kryej ndonjë vepër penale( të papërcaktuar), kjo nënkupton se duhet të ekzistoj një përputhshmëri në mes të veprës që kryesi e kishte në vetdije derisa ishte në gjendje të përgjegjshme dhe veprës që e ka kryer në gjendje të papërgjegjshme. Mirëpo këtu nuk kërkohet ndonjë ngjashmëri apsolute, duhet marrur se kjo ngjashmëri ekziston, nëse kryesi sa ishte i përgjegjshëm ka qenë i vetdijshëm se do të kryej veprën penale plagosje e rëndë trupore , mirëpo është shkaktuar vdekja.Ose rasti tjetër kryesi para se të ulet në automobil konsumon alkool dhe ka qenë i vetdijshëm se duke e ngarë automobilin në gjendje të tillë mund të shkaktoj aksident komunikacioni, është irelevante se aksident është shkaktuar duke u ndeshur me një veturë tjetër apo është devijuar nga rruga dhe ka rënë në greminë.

Actio libera causa dhe përgjegjsia penale `````````````````````````````````````````````````````````````````` Sipas këtij instituti personi përgjigjet sipas parimeve të përgjithshme në të cilat mbështet përgjegjësia penale.Edhe këtu për të mundur me u konsideruar penalisht përgjegjës kryesi i veprës penale, duhet të jetë i përgjegjshëm dhe i fajshëm.Mirëpo përgjegjshmëria duhet të ekzistoj në kohën kur ai e sjell veten në gjendje të papërgjegjshme. Actio libera in causa mund të shkaktohet me dashje dhe nga pakujdesia. Për libera in causa gjithmonë përgjigjet nëse është kryer me dashje, e nëse është kryer nga pakujdesia përgjigjet vetëm kur ligji cakton kryesi dotë përgjigjet edhe për vepër të kryer nga pakujdesia Actio libera in causa dhe përgjegjshmëria esenciale e zvogluar ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Siq u tha më lart gjendja plotsisht e papërgjegjshme e shkaktuar nga vet kryesi nuk përjashton përgjegjshmërinë penale dhe nndëshkimin për veprën penale që është kryer në këtë gjendje,atëhere është e logjikshme që personi që kryen veprën penale nën rrethanat e actio libera in causa, në gjendje të përgjegjshmërisë penale esnecilaisht të zvogluar ai dënohet për veprën e kryer dhe në këto rrethana përgjegjshmëria esencialisht e zvoglau nuk mund t’i mert as si rrethanë lehtësuese. F A J I

51 ```````````````````` Për tu konsideruar një person penalisht përgjegjës për veprën e kryer ai duhet të jetë i përgjegjshëm dhe duhet të jetë i fajshëm.Faji ëshë element subjektiv i veprës penale. Për të mund ndëshkuar një person për veprën e tij, nuk mjafton që ai të ketë kryer vetëm vepër të kundërligjshme që parashihet si vepër penale, por ai atë vepër duhet ta kryej me fajin e tij. Një person konsiderohet se veprën penale e ka kryer me faj në rastet kur ka ditur se me veprimin apo mosveprimin e tij do të shkaktojë pasojë të ndaluar në botën e jashtme, pasojë kjo që në ligj ishtë e paraprë si vepër penale, dhe nëse ndaj veprës- pasojës ka pasur aso marrëdhënie, relacion e cila i bënë të mundshme gjyqit që t’ia ngarkojë, tëia vëjë në barrë atë vepër. Marrëdhënia apo relacioni psikik i kryesit ndaj veprës në të drejtën penale quhet fajësi. Faji lidhur me veprimin e veprës penale ```````````````````````````````````````````````````` Lidhur me veprimin e veprës penale , faji ekziston atëhere kur personi është i vetdijshëm dhe e dëshiron ndërmarjen e veprimit , apo kur është i vetdijshëm dhe dëshiron të mos e ndërmarr veprimin e caktuar, kur me mosveprim kryhet vepra penale e caktuar. Faji lidhur me pasojën ```````````````````````````````` Lidhur me pasojën, konsiderohet se një person është i fajshëm në rastet kur është i vetdijshëm dhe dëshiron të shkaktohej pasoja e ndaluar në botën e jashtme., mirëpo fajsia është në tërsi që përfshinë veprimin dhe pasojën. TEORITË MBI FAJIN ````````````````````````````````````` Në shkencën e së drejtës penle lidhur me fajin ekzistojnë tri teori,ajo psikologjike, teoria normative dhe teoria normativo-psikologjike. 1.Sipas teorisë psikologjike, faji është marrëdhënie(relacion) psikik i kryesit ndj veprës së vet dhe pasojës së asaj vepre, e cila shprehet me dashjedhe nga pakujdesia. 2.Sipas teorisë normative , një person konsiderohet se e kryen veprën penale me fajin e tij në rast kur veprën penale e konsideron si të kundërligjshme. 3.Sipas teorisë psikologjike-normative, një person konsiderohet se e ka kryer një vepër penale me faj në rast kur janë shprehur elemntet e teorisë psikologjike dhe normative.

Sipas KPPK,nenit 15. dhe 16.faji i ka dy forma kryesore dashja(dolus) dhe pakujdesinë (kulpa). 1.Dashja është forma më e rëndë e fajit dhe më së shpeshti veprat penale kryhen me këtë form të fajit.Në rastet kur vepra penale kryhet me dashje, kryesi gjith her konsiderohet penalisht përgjegjës. 2.Pakujdesia është formë më e lehtë e fajit dhe për veprat penale të kryera nga pakujdesiakryesi dënohet vetëm në rastet kur me ligj shprehimisht parashihet se do të dënohet edhe për veprat e kryera nga pakujdesia. D A SH J A `````````````````````````````

52

Në shkencën e së drejtës penale dhe në praktikën gjyqsore, dashja konsiderohet si formë më e shpeshtë e fajit me të cilën kryhet vepra penale. Sipas dispozitave të nenit 15.të KPPK, vepra penale është kryer me dashje kur kryesi ka qenë i vetdijshëm për veprën e vet dhe ka dashur që ta kryej, apo ka qenë ivetdijshëm se për shkak të veprimit dhe mosveprimti të tij mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, por e ka pranuar, por e ka pranuar, është dakorduar që të shkaktohet pasoja. Nga përkufizimi ligjor i dashjes rezulton se KPPK, njeh dy lloje të dashjes: dashjen direkte dhe ate eventuale. 1.D ASHJA DIREKTE `````````````````````````````````````` Dashja dirkete (dolus direktus) ekziston atëhere kur kryesi është i vetdijshëm se me veprimin apo mosveprimin e vet do të kryej vepër të dëmshme, vepër penale dhe e dëshiron kryerjen e asaj vepre, dëshiron që të shkaktohet pasoja e ndaluar në botën e jashtme. Kjo formë e dashjes kështu është përkufizuar edhe në KPPK,në nenin 15.par.2. ku thuhet”personi vepron me dashje direkte kur është i vetdijshme për veprën e vet dhe e dëshiron kryerjen e saj”. Nga kjo del se dashja përbëhet prej dy elementeve atij intelektual apo të vetdijes dhe atij volutiv. Elementi intelektual apo i vetdijes `````````````````````````````````````````````` Në kuadrin e dashjes direkte shprehet në rastet kur kryesi është i vetdijshëm, e di, ka parafytyrim të qartë për veprën që e kryen dhe pasojat që do të shkaktohen nga ajo vepër dhe për lidhjen kauzale midis veprës dhe pasojës që do të shkaktohet. Te kjo form e dashjes , kryesi duhet të jetë i vetdijshëm edhe për tiparet e tjera që e përbëjnë figurën e veprës penale të caktuar, siç janë objekti i veprës penale , koha mënyra, mjetet e kryerjes së veprës penale dhe të gjitha rrethanat tjera reale të cilat përbëjnë tiparet e veprës penale. Nëse kryesi nuk ka qenë i vetdijshëm për ndonjërën nga rrethanat reale që është tipare e veprës penale , atëhete te kryesi i tillë nuk ekziston dashja lidhur me atë vepër.Psh. nëse personi A.nuk di se akoma gjendet në martesë dhe lidhë martesë me personin B., atëhere nuk mund të konsiderohet se ka kryer vepër penale të bigamisë. Elementi voitiv apo i dëshirës ( i vullnetit) `````````````````````````````````````````````````````````````` Elementi volutiv te dashja direkte shprehet atëhere kur kryesi ka dashur, ka dëshiruar që me veprimin apo mosveprimin e vet të shkaktojë pasojën e caktuar. Konsiderohet se personi e ka dëshiruar kryerjen e veprës kur ka ndërmarr veprimin me qëllim që të shkaktoj pasojën, e cila është tipare e veprës penale të caktuar.P.sh.personi A. Me qëllim që ta privoj nga jeta shkrep nga revolja në drejtim të tij dhe e vret. Mirëpo, do të konsiderohet se personi e ka dëshiruar kryerjen e veprës edhe atëhere kur ndërmarrja e një veprimi të kundërligjshëm është i domosdoshëm ngase shërben për të realizuar qëllimin e vet, p.sh. e vret personin tjetër me qëllim që t’ia merr të hollat, apo kur ndokush e vret të afërmin e vet me qëllim që ta trashigojë pasurinë e tij, e falsifikon diplomën e fakultetit për të fituar ndonjë post etj.Në ktë shembuj të dhënë, të hollat, pastaj trashigimi dhe posti paraqesin qëllim, ndërsa privimi nga jeta , përkatsisht falsifikimi janë mjetet për realizimin e qëllimit. Vullneti apo dëshira përfshinë edhe pasojën e cila medomos shkaktohet krahas pasojës së mëparshme, pasojës kryesore.Kshtu, p.sh.nëse kryesi me qëllim që ta vras personin A.i cili

53 gjendet me të tjerët, hedh bombën në drejtim të tij, me ç’rast nga shpërthimi shkaktohet vdekja edhe e personave të tjerë. Gjithashtu konsiderohet se personi ka vepruar me dashje direkte edhe në rastet kur dëshiron shkaktuarjen e asaj pasoje , por e di se me siguri do të shkaktohet edhe një pasojë tjetër e dëmshme.Psh.personi A.disaminuta para se të kaloj treni në vendkalimin ku duhet lëshuar rampa për të ndaluar kalimin e automjeteve vret personin B, i cili duhej ta lëshoj rampën dhe kësisoi shkatohet ndeshja e trenit me autobusin e udhëtarve, në këto rrethana konsiderohet se kryesi ka vepruar me dashje direkte edhe lidhur me viktimat e udhëtarve dhe dëmin material. Apo e vretë të ëmën e cila ka në gji fëmin e vogël, e vetdijshëm që sipas rrethanave ekzistuese se edhe fëmiu do të vdes në munges të ushqimit dhe kujdesit. DASHJA EVENTUALE ``````````````````````````````````````` Dashja eventual ekziston atëhere kur kryesi ka qenë i vetdijshëm se për shkak të veprimit apo mosveprimit mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, mirëpo me vetdije është dakorduar që ajo të shkaktohet.( neni 15.par.3.KPPK). Dallimet në mes të dashjes dirkete dhe eventuale. ````````````````````````````````````````````````````````````````````` Dashja eventuale ka ngjashmëri me dashjen direkte, mirëpo ka edhe dallime kualitative në sferën e vetdijës, e aq më tepër në sferën e vullnetit-dëshirës lidhur me pasojën e shkaktuar. Te dashja eventuale ndryshe nga dashja direkte , kryesi me veprimet e veta nuk ka për qëllim që të shkaktojë pasojën e caktuar që është tipare e veprës së ndaluar, madje shkaktuarjen e saj nuk e parashef si të sigurt, mirëpo është i vetdijshëm se me ndërmarrjen e veprimit të caktuar krijohet një mundësi e madhe , një rrezik i madh se dotë kruhet ajo vepër dhe do të shkaktohet edhe ajo pasojë, të cilën e parashef si të mundshme, por të cilën nuk e dëshiron. Te dashja eventuale pasoja e shkaktuar nuk është ajo të cilën ai e dëshiron, mirëpo ai llogarit, supozon me një probalitet të madh, me një mundësi të madhe se ajo vepër do të shkaktohet dhe përkundër kësaj ai pajtohet, pranon që të shkaktohet edhe ajo pasojë në mënyrë që ta realizojë qëllimin e vet kryesor.P.sh.personi A.shkrep me revole me qëllim që ta vras personin B.që është duke vozitur automobilin në të cilin ndodhet edhe personi C.Personi A. Nësituatën e dhënë është i vetdijshëm se mund ta godas edhe personin C, apo me vrasjen e personit A. Do të shkaktohet edhe vdekja e personit C.për shkak të rrokullisjes së automobilit mirpo nuk abstenon nga qëllimi itj. Personi A.me qëllim që ta privoj nga jeta personin B.i qetë helm në pije edhe pse e dinë se nga ajo gotë mund të helmohet edhe ndonji person tjetër. Edhe kjo form e fajit përbëhet prej dy elemnteve : elemntit intelektual apo i vetdijës dhe elemnti volitiv apo i dëshirës. 1.Elementi intelektual apo i vetdijes te dashja eventuale ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Ekziston kur kryesi është i vetdijshëm, supozon se nga veprimi apo mosveprimi i tij mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, nga kjo rezulton se te dashja eventuale kryesi shkaktimin e pasojës e shef vetëm si të mundshme. Nëse kryesi shkaktimin e pasojës nuk e shef si të mundshme nuk mund tëë bëhet fjalë për dashje eventuale por eventualisht për pakujdesi pa vetdije.Gjithashtu nuk mund të konsiderohet se vepra penale është kryer me dashje eventuale nëse kryesi ishte i sigurt se pasoja do të shkaktohet. Te dashja eventuale, përveç dilemës lidhur me mundësinë e shkaktuarjes së pasojës, dilema apo dyshimi mund t’i referohet edhe çdo rrethane e cila është tipare e veprës penale të caktuar.D.th.dashja eventuale ekziston edhe atëhere kur kryesi i veprës nuk ka parafytyrim të qartë për ndonji tipare të veprës penale , por e parashef vetëm si të mundshme.Psh te vepra

54 penale keqpërdorimi seksual i personave nën moshën 16.vjeçare ,kryesi nuk është i sigurt se i mituri i ka 16.vjeç,mirëpo e parashef mundësinë dhe llogaritë në te dhe nëse nuk i ka 16.vjeç kryen veprën penale. Vetdija mbi mundësinë e shkaktuarjes së pasojës së ndaluar pjesërisht është e njejt ë me vetdijen te dashja direkte,përkatsisht edhe te dashja direkte edhe te dashja eventuale kryesi është i vetdijshëm, mirëpo te dashja direkte kryesi është i sigurt se ajo do të shkaktohet, ndërsa te dashja eventuale kryesi nuk është i sigurt , por e parashef si të mundshme. Elementi volitiv apo i vullnetit te dashja eventuale ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Elementi volitiv te dashja eventuale shprehet kur kryesi pranon, jep pëlqimin apo lejon që të shkaktohet pasoja e ndaluar .Kryesi është i vetdijshëm për mundësinë e shkaktimit të pasojës së dëmshme , të cilën për ndryshe nuk e dëshiron, mirëpo të cilën e pranon si një lloj çmimi me qëllim të realizimit të qëllimit të tij kryesor. Te dashja eventuale nuk është fjala për moskujdes, madje nuk është fjala as për ndonjë vlerësim të gabuar, përkundrazi, këtu kryesi me rastin e veprimit apo të mosveprimit të tij e pranon pasigurinë, gjendjen e rrezikut dhe pasojën eventuale që do të shkaktohet. 3.Përgjegjsia penale dhe ndëshkimi te veprat penale të kryera me dashje direkte dhe eventuale ```````````````````````````````````````````` Sipas KPPK, për veprat penale të kryera me dashje , kryesi gjithëher përgjigjet penalisht, pa marr parasysh se vepra penale është kryer me dashje direkte apo eventuale, madje kodi nuk bënë kurfar dallime parimore për veprat penale e kryera me këto dy forma të dashjes. Mirëpo në teori dhe në praktikë, në të shumtën veprat penale të kryera me dashje direkte konsiderohen më të rënda se veprat penale të kryera me dashje eventuale. Mirëpo, në praktikën gjyqësore ndeshim edhe aso raste kur kryesi, i cili kryen vepër me dashje eventuale, për shkak të qëndrimit të tij ndaj pasojës, e sidomos për shkak të paskrupullësisë dhe vrazhdësisë që manifestohet ndaj viktimës, është shumë më i rrezikshëm se personi që kryen veprë penale me dashje direkte, për këtë arsye meriton edhe ndëshkim më të rëndë. 4.Dashja direkte dhe eventuale , si tipare e figurës së veprës penale ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Në shumicën e rasteve , si tipare të figurës së veprës penale,kodi penal nuk parashef dashjen direkte apo eventuale me të cilat mund të kryhet vepra e caktuar , Ligji psh. te vrasja thotë”kush tjetrin e privon nga jeta do të dënohet...., nga ky formulin rezulton se nuk përmend asnjë lloj dashje, me këtë është mbuluar edhe dashja direkte edhe ajo eventuale.Kjo don të thot se cdo vepër penale mund të kryhet edhe me njërën edhe me formën tjetër të dashjes , vetëm nëse përshkrimi ligjor është ashtu i konstruktuar që përjashton dashjen eventuale Psh. vepra penale e marrjes së sendit të huaj , veprat penale të vjedhjes, veprat penale të lajmërimit të rremë , mund të kryhet vetëm me dashje direkte, Veprat penal kundër sigurisë në komunikacion nuk mund të kryhen me dashje direkte por vetëm me dashje eventual, pastaj veprat penale trajtimi i pandërgjegjshëm mjekësor, pastaj mosdhënia e ndihmës mjeksore mund të kryhen vetëm me dashje eventuale. Pse këto vepra penale mund të kryhen vetëm me dashje evntuale?. Sepse nëse kryesi edhe te vepra e par edhe te vepra e dytë kishte për qëllim ta privoj nga jeta dikend atëhere do të realizoheshin tiparet e veprës penale të vrasje edhe te njëra edhe te tjetra. Nëse personi A. me automjetin e tij ju ka vërsulur personit B ( viktimës) të cilin e kishte në shënjetër ta privoj nga jeta këtu nuk bëhet fjalë për delikt të komunikacionit por për vepër penale

55 të vrasjes, e njeta gjë ndodhë edhe te mosdhënja e ndihmës mjeksore, nëse në dashjen e mjekut ka qenë privimi nga jeta i të smuarit duke mos i dhënë ndihmën mjeksore, atëhere realizohet figura e veprës penale të vrasjes e jo mosdhënja e ndihmës mjekësore. 5.Qëllimi dhe motivi, si tipare subjektive të veprës penale ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Te një numër i veprave penale ligji parashef si tipare të veprës penale , si elemente konstituive të saj qëllimin apo motivin me të cilin mund të kryhet vepra penale. 1.Q Ë LL I M I ```````````````````````````````````` QëLLIMI Është ngusht i lidhur me termin cak.Caku është fenomen objektiv fizik i jashtëm.Qëllimi në fakt është një parafytyrim për pasojën e veprës penale, çdo vepër penale që kryhet me dashjet sypozohet se është kryer me qëllim të caktuar. Zakonisht qëllimi nuk bënë pjesë në nocionin e dashjes , përkatsisht nuk konsiderohet si element i domosdoshëm i veprës penale.Kështu, p.sh. do të konsiderohet se ëshë kryer vepra penale e fyerjes me vet faktin se ndokush i drejton tjetrit fjalë fyese apo në ndonjë mënyrë e përbuzë, pa marr parasysh se a ka ekzistuar qëllimi që ta fyej tjetrin. Mirëpo në disa raste , për tu konsideruar se është kryer vepra penale e caktuar nuk mjafton vetëm dashja, por me ligj shprehimisht është paraprë që vepra penale të jetë kryer me qëllim të caktuar (dollus coloratus). P.sh. vepra penale e vjedhjes (neni 252 i KPPK) konsiderohet se është kryer vetëm nëse kryesi, pasurinë të lujtshme e ka marr me qëllim që tapërvetsoj në mënyrë të kundërligjshme.Poqese kryesi këte vepër nuk e ka kryer me këte qëllim, atëhere nuk do të ekzistoj vepra penale e vjedhjes , por mund të ekzistoj vepra penale e marrjes së pasurisë së huaj të parashikuar nga neni 258. të KPPK. Apo vepra penale falsifikimi i parasë (neni 244 i KPPK), konsiderohet se sëhtë kryer , vetëm po qe se falsifikimi i parasë është bërë me qëllim që ta vëjë në qarkullim si të vërtet. 2.M O T I V I ````````````````````````````` Motivi është komponent psikologjike e jetës shpirtërore e cila e shtynë personin të ndërmarr veprimin e caktuar. Motivi sikundër qëllimi , gjenden jashtë dashjes, vepra penale konsiderohet se është kryer me dashje pa marr parsysh se a është kryer me motiv të caktuar.Mirëpo në legjislacionin penal disa vepra penale konsiderohet se ekzistojnë vetëm nëse janë kryer me motive të caktuara.Psh. vepra penale e vrasjes nga motivet racore, nacionale apo fetare vrasja e rëndë nga motivet e hakmarrjes së paskrupullt apo nga motivet tjera të ulëta ( neni 147 pika 6. 9 të KPPK) dhuna nga motivet armiqsore , veprat penale të terrorizmit etj. Nëse këto vepra nuk janë kryer nga motivet e caktuara , atëhere është fjala për vepra tjera penale.Nga kjo mund të konkludojmë se në disa raste të parapara shprehimisht me ligj , motivi shfaqe si element konstituiv i veprës penale , e nëse motivi nuk është i paraparë si element kualifikues i veprës penale ai mund të merret qoft si rrethanë lehtsuese apo rënduese me rastin e matjes së dënimit ( neni 64. të KPPK). Tani me dispozitat e KPPK, nuk është paraparë si vepër e cilësuar vrasja nga motivet e gjakmarrjes, mirëpo vrasjet e tilla ndodhin shpesh në rrethanat kosovare, në këto situata me rastin e matjes së dënimit motivi do të merret si rrethanë rënduese . 6.LLOJET E POSAÇME TË DASHJES ``````````````````````````````````````````````````````````` Pamë se k55555555÷55nal parashef dy lloje dashjes, ate direkte dhe evntuale,ndërsa ai nuk njeh forma tjera të dashjes, mirëpo ekzistojnë edhe forma tjera të posçme të dashjes të cilat kanë

56 rëndësi për praktikën gjyqësore dhe merren si rrethana rënduese apo lehtësuese me rastin e matjes së dënimit të tilla janë dashja e caktuar;; dashja e përgjithshme; dashja alternative; dashja e paramenduar apo me paramendim dhe dashja e atçasshme e papritshme. DOLUS DETERMINATUS( dashja e caktuar). ```````````````````````````````````````````````````` Dash. E cak. Shprehet në rast kur kryesi i ka paraparë pasojat dhe tiparet e tjera të figurës së veprës penale , kjo formë edashjes përputhet në tëresi me dashjen direkte. DOLUS GENERALIS( dashja e përgjithshme ````````````````````````````````````````````````````````````````````` Shprehet në rastet kur kryesi e kryen veprën penale me një dashje të pacaktuar, ai veprën e kryen me qëllim që të shkaktoj pasojën e cila në vetdijën e tij nuk është e përcaktuar konkretisht.Psh. dikush e qëllon dikend me mjet të fort nuk e din se çfar ;lëndimi do tëi shkaktoj të rënd apo të fort.

DOLUS PRAEMEDITATUS (Dashja e paramenduar) dhe DOLUS REPENTINUS( dashja e atëcasëshme papritmas) ````````````````````````````````````````````````````````````````````` Dashja e paramenduar ekziston në rastet kur vendimi për të kryer vepër penale lind mjaft kohë para se të kryhet ajo, kryesi me gakftohësi me mndësi të gjatë kohore ka menduar para se të kryej veprën penale. Te dashja e atçasëshme kryesi merr vendim në çast aty për aty( në afekt në situatën e dhënë) DOLUS ANTECEDENS( dashja në të njetën kohë me veprimin) DHE DOLUS SUBSEQUENS( dashja krijohet pas kryerjes së krimit) `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Dolus antecedens , dashja lind në të njetën kohë me veprimin, ndërsa te dolus subsequens, dashja shkaktohet pas veprimt të kryerjes dhe kjo zakonisht ndodhë me pranimin e pasojës e cila është shkatuar nga pakujdesia apo rastësisht, kjo form nuk është fare dashje meqë dashja duhet të ekzistoj në të njetën kohë me veprimin, mirëpo kjo mund të merret si rrethanë rënduese me rastin e matjes së dënimit.P.sh. dikush dikend e mbyll nga pakujdesia, më vonë këtë e vëren, por edhe më tej e mbanë të mbyllur. DOLUS ALTERNATIVUS(dashja alternative) ````````````````````````````````` Dashja alternative është një lloj i veçant idashjes së papërcaktuar, në situata të këtilla kryesi parashef mundësinë e realizimit të dy apo më shumë pasojave , mirëpo varsisht nga rrjedha e ngjarjes mund të realizohet vetëm njëra apo tjetra pasojë( njëra përjashton tjetrën)>psh.dikush gjuan me gur dikend i cili mbanë në dorë vaze të çmueshme këtu alternativisht ekzistojnë dy mundësi: lëndimi trupor apo dëmtimi i sendit, apo personi A. Gjuan me gurë personin B. Por e godet personin C. P A K U J D ESI A ```````````````````````````````````````````` Pakujdesia ( culpa) është forma e ditë e fajit dhe për nga intensiteti i përgjgjsisë penale është fomë më e lehtë e fajsisë.Marrë në prgjithsi, në aspektin e së drejtës penale, pakujdesia ekziston atëhere kur kryesi nuk edëshiron pasojën e shkaktuar, përkatsisht kur pasoja shkaktohet kundër vulnetit të tij. Me pakujdesi shkatohet pasoja e dëmshme (vepra penale)e cila ka mundur të mos shkaktohet po të ishte kryesi më i kujdesshëm. Në të drejtën penale pakujdesia përcaktohet sipas kriterit objektiv dhe subjektiv.

57 1. Sipas kriterit objektiv, konsiderohet se nji person kryen vepër nga pukujdesia në rastet kur nuk i respekton kërkesat e shoqërisë që të jetë në masë të duhur i kujdesshëm. 2.Sipas kriterit Subjektiv, konsiderohet senjë person kryen vepër penale nga pakujdesia në rastet kur nuk i ka respektuar kërkesat e shoqërisë që të jetë i kujdeshëm edhe pse sipas aftësive mendore dhe fizike ka mundur të ishte i kujdesshëm dhe kështu të mos shkaktohej pasoja e ndaluar- e dëmshme. Kodi i PPK,( neni 16.par. 1 ) i njeh dy lloje të pakujdesisë , pakujdesinë me vetdije apo mendjelehtësia dhe pakujdesinë pa vetdije apo nga neglizhenca. Këto dy lloje të pakujdesisë dallohen sipas elementit të vetëdijes apo elementit intelektual.Ndërsa dalohen nga dashja , ngase në asnjërën formë të pakujdesisë nuk shprehet dëshira apo vullneti për të shkaktuar pasojën e ndaluar në botën e jashtme. 2.PAKUJDESIA ME VETËDIJE ```````````````````````````````````````````````````` Pakujdesia me vetdije apo mendjelehtësia(luxuria) është e rregulluar me dispoziat e nenit 16.par.1. e jo par.2. siç thot prof. Ismeti ,të KPPK, ku thuhet” Personi vepron me pakujdesi të pavetdijshme kur nuk është i vetdijshëm se pasoja e ndaluar mund të shkaktohet si rezultat i veprimit ose mosveprimit të tij, por me mendjelehtësi mendon se ajo nuk do tëshkaktohet apo se ai do të mund ta parandalojë shkaktimin e saj. Ja disa shembuj ku mund të bëhet fjalë për pakujdesinë me vetdije, psh.mjeku e operon pacinetin duke mos i aplikuar të gjitha masat dezinfektuese , duke menduar se edhe pa këto masa çdo gjë do të përfundoj mësë miri, ndokush në pushim verorë kur është vapë e madhe dhzë zjarrin duke menduar se nuk do të lejoj përhapjen e tij dhe leht do ta fikë.Puntori e dinë se me hudhjen e duqit të cigares në podrum në grumbullin e letrave mund ta shkaktoj zjarrin , mirëpo mendon se letrat janë të lagëta dhe cigarja së shpejti do të fiket dhe çdo gjë do të jetë në rregull, mirëpo megjithate vie gjer ke zjarri.Ndokush pavemendshëm luan me armë në dhomë ku ka edhe njerëz tjerë dhe dikend e plagos etj. Karakteristikë i pakujdesisë me vetdije është se kryesi nuk e dëshiron pasojën e ndaluar, madje as nuk e pranon, nuk dakordohet me shkaktuarjen e saj, kryesi në rastin e pakujdesisë me vetdije shpreson se nuk do të shkaktohet pasoja e ndaluar, përkatsisht veprimin e ndërrmer me bindje se do t’i shmanget pasojës, do ta parandaloj .P.sh. shoferi i cili ka përvojë të gjatë në vozitje e drejton automobilin nëpër rugë të mbuluar me akull me një shpejtësi të madhe me bindje se nuk do të shkaktoj aksident duke u mbështetur me përvojën e tij apo çdo penges eventuale në rrugë do ta evitoj por megjithate shkakton aksident komunikacioni. Te kjo pakujdesi personi nuk do ta ndërmerrte veprimin e kryerjes po ta dinte me siguri se pasoja do të shkaktohet( po ta dinte se do të shkaktoj aksident ai ndoshta fare nuk do ta voziste automobilin). Kjo formë e fajit përbëhet prej dy elemnteve : 1.Prej vetdijes mbi mundësinë e shkaktimit të pasojës dhe , 2.Shpresës apo bindjes se do të mund ta parandaloj shkaktimin e pasojës, apo pasoja nuk do të shkaktohet fare. -Vetëdija mbi mundësinë e shkaktimi të pasojës së ndaluar kryesisht duhet t’i përfshijë të gjitha tiparet e veprës penale. Konsiderohet se personi ka vepruar nga pakujdesia me vetdije kur ka qenë i vetdijshëm se me ndërmarrjen e veprimit mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, mund të kryhet vepra penale. Sipas disa autorve elementi i vetdijes te veprat penale nga pakujdesia me vetdije është i njëjt sikurse te dashja eventuale.

58 Ndërsa autorët tjerë mendojnë se elementi i vetdijes apo intelektuale rrënjësisht dallon nga elementi i vetdijes apo intelektual i dashjes eventuale. Te dashja eventuale kryesi parashef mundësinë e pasojës si të sigurt dhe përkundër kësaj ndërmerr veprimin e kryerjes dhe takordohet që të shkaktohet pasoja e ndaluar –që të kryhet vepra penale. Te pakujdesia me vetdije –mendjelehtësia, kryesi vetëm parashef si të mundshme , supozon se nga veprimi i tijmund të shkaktohet pasoja e ndaluar, mund të kryhet vepra penale, mirëpo gjithher është i bindur , shpreson se do ta parandaloj, do ta pengoj shkatuarjen e pasojës, apo pasoja vetvetiu nuk do të shkaktohet.Pra te pakujdesia me vetdije, ndryshe nga dashja eventuale , kryesi nuk është i sigurt se do të shkatohet pasoja. Nga kjo rezulton se shkalla e sigurisë së shkaktuarjes së pasojës është më e madhe te dashja eventuale në krahasim me pakujdesinë me vetëdije. 2.Shpresa apo bindja e kryesit se do të mund të parandaloj; shkatuarjen e pasojës, apo se pasoja nuk do të shkaktohet ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` :shtë elemnt volitiv i pakujdesshëm me vetdije, i cili manifestohet me qëndrimin negativ të kryesit ndaj veprës së mundshme. -shpresa apo bindja se pasoja nuk do të shkaktohet apo shkaktuarjen e pasojës do ta parandalojë, duhet të mbështetet në dy supozime . a/.Supozimi i parë mbështet në faktin se kryesi shpreson se me aftësitë e veta do të mund ta parandalojë shkaktuarjen e pasojës, dhe b/.Supozimi i dytë mbështet në shpresën se sipas rrejedhës së logjikshme të veprimit dhe të rrethanave të rastit konkret, pasoja e ndaluar nuk do të shkaktohet. Kjo shpresë apo supozim se pasoja nuk do të shkaktohet , duhet mbështetur në rrethana dhe fakte reale, e jo të jetë ndonjë shpresë e thatë e tij , psataj ndonjë mbështetje në fatin , ndonjë kalkulim i tij iracional. Psh. një gjykatë kroate të pandehurin e ka shpallur fajtor për shkak të veprës penale të rrezikimit të komunikacionit e kryer me dashje evntuale, gjykata e shkallës së dytë e ndryshon cilësimin juridik dhe konsideron se vepra penale është kryer nga pakujdesia me vetdije. Gjykata Supreme pranon qëndrimin e gjykatës së shkallës së parë se vbepra penale është kryer me dashje eventuale, nga se bëhet fjalë për personin i cili për her të parë kishte në dor një kamion prej 8.tonësh me një rimorkio prej 10.tonësh në një teren shumë të rëndë, i përgjumur dhe kishte pirë edhe alkool.Këto faktet shpien në përfundim që kryesi në asnjë mënyrë nuk ka mundur të presë se nuk do të shkaktohet pasoja apo se ate do të mund ta evitoj. 4.PAKUJDESIA PA VETËDIJE `````````````````````````````````````````````````` Pakujdesia pa vetdije apo neglizhenca ekziston kur personi nuk është i vetdijshëm se pasoja e ndaluar mund të shkaktohet si rezultat i veprimit ose mos veprimit të tij, edhe pse në rrethanat dhe sipas vetive të tij personale ka mundur të ishte i vetdijshëm për këtë mundësi( neni 16.par.3 të KPPK).Te pakujdesia pavetdije nuk ekziston as komponenta inelektuale e as ajo volitive ( e dashjes). P.sh. diksuh plagos personin të cilin fare nuk e ka parë duke e hedhur ndonjë objekt nga dritarja, apo dikush e vret personi në gjahë i cili ishte pas kaqube dhe të cilin fare nuk e ka parë, dikush dikujt nga odrinanca e tij në vend të ilaqit i jep helmin, ose dikush duke u tallur me dikend me topa bore e lëndon rëndë dikend, dikush ka lidhur kalin për druri ai trembet dhe lëndon ndonjë fëmi etj. Në literaturën e së drejtës penale, veçanarisht në atë të huaj, njihet shkallëzimi i pakujdesisë në: a/. Pakujdesi të rëndë( culpa lata ku pasoja e dëmshme ka mundur të shifet nga çdo njeri mesatar; b/.pakujdesia e lehtë (culpa levis, ku pasoja e dësmshme ka mundur të shifet nga njeriu i kujdesshëm) dhe ,

59 c/.pakujdesia shumë e lehtë (culpa levisima ku pasoja e dëmshme ka mundur të parashifet nga njeriu veçanarisht i kujdesshëm).Këtë lloj ndarje legjislacioni ynë penal nuk e njef, por kjo rrethanë mund të merret parasysh me rastin e matjes së dënimit. 5.DALLIMI I PAKUJDESISË PA VETDIJE NGA RASTI ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Në të drejtën penale konsiderohet se ekziston rasti ( casus) atëherë kur një person e shkakton pasojën e ndaluar të cilën , sipas rrethanave objektive nuk ka qenë i obliguar ta parashof, kurse sipas vetive dhe aftësive të tija nuk ka mundur ta parashohë.Psh.personi rrëshqet në rrugë dhe e lëndon rëndë diken, ose puntori duke puniar në skele i shpëton nga dora drrasa dhe e lëndon rënd dikend poshtë.për të ekzistuar rasti duhet plotësuar elementet objektive, nëse sipas rrethanave në të cilat kryesi kavepruar , nuk ka qenë i detyruar dhe nuk ka mundur të jetë i vetdijshëm se mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, ndërsa sipas kritereve subjektive, kryesi në rrethanat e rastit konkret, sipas aftësive dhe vetive të tia , nuk ka qenë i detyruar dhe nuk ka mundur të jetë i vetdiijshëm se nga veprimi apo mos veprimi i tij und të shkaktohet pasoja e dëmshme . 6.PAKUJDESIA PROFESIONALE `````````````````````````````````````````````````````` Pakujdesia profesionale s;shtë pakujdesi e personit , i cili gjatë ushtrimit të profesionit apo zejes së tij , është i detyruar të jetë më’ i kujdesshëm se sa njerzit e tjerë.Konsiderohet se vepra penale është kryer nga pakujdesia profesionale nëse personi gjatë ushtrimit të profesionit , detyrës apo zejes, nuk ka treguar në atë masë kujdesqë kërkohet gjatë ushtrimit të profesionit të tij dhe për shkak të mungesësë së kujdesit të duhur është shkaktuar pasoja e ndaluar.Kodi ynë penal nyk parashef norma të posaçme me të cilat rregullohet çështja e përgjegjsië penale te veprat penale që kryhen nga pakujdesia profesionale.Mirëpo kryesit kjo rrethanë mund t’i merret si rënduese me rastin e matjes së dënimit. 7.PËRGJEGJëSIA PËR VEPRAT E KRYERA NGA PAKUJDESIA Për veprat penale të kryera me dashje, kryesi gjithher konsiderohet penalisht përgjegjës dhe dënohet.Kurse në rast se vepra penale kryhet nga pakujdesia , kryesi zakonisht nuk dënohet, por dënohet vetëm përjashtimisht edhe atëhere kur me ligj shprehimisht është paraparëse kryesi do të dënohet edhe për veprat penale të kryear nga pakujdesia. Shikuar në përgjithsi , sipas Kodit tonë penal, për pakujdesi dënohen kryesit e veprave pena;le kundër shëndetit të njeriut, kundër sigurisë së përgjithshme të njerëzve dhe të pasurisë së trafikut publik, madje për veprta penale nga pakujdesia e personave që ushtrojnë funksione të rëndësishme si dhe veprat penale kundës jetës dhe trupit . Lidhur me ndëshkimin,Kodi ynë penal nuk bënë dallim nëse është kryer vepar penale me pakujdesi me vetdije apo pa vetdije, dallime mund të ketë vetëm me rastin ematje së dënimit.Pakujdesia me vetdije konsiderohet si formë më e rëndë e pakujdesisë, mirëpo ndonjëher pakujdesia pa vetdije mund të jetë shumë më e rëndë se ajo me vetdije. PËRGJEGJSIA PËR FORMAT E KUALIFIKUAR Të VEPRAVE PENALE ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Në praktikë janë të njohura rastet që kryesi kryen një veprë penale , dhe nga ajo vepër shkaktohet pasoja më e rëndë nga ajo që ka dashur të shkaktohet dhe e cila zakonisht shkaktohet.E drejta penale i ndanë ato raste ke të cilat vie gjer ke pasoja më e rëndë, përkatsisht që karakterizohen me rrethana të posaçme dhe për ato raste parashef dënime më të rënda. 1.P.sh. kur dikush i shkakton tjetrit plagosje të rëndë trupore, atëhere nga kjo vepër mund të rezultoj edhe vdekja e të lënduarit.Në këto rrethana është shkatuar pasoja e cila ëshë më e rëndë nga ajo që zakonisht shkaktohet. 2.Nga ana tjetër nëse dikush kryen vepër penale , p.sh. gjat kohës së luftës apo mobilizimit, atëhere kjo vepër është kryer në rrethana të jashtzakonshme.

60 Nga ky përkufizim del se në të drejtën penale njihen dy lloje të veprave penale të kualifikuara.Veprat penale të kualifikuara me pasoja më të rënda dhe vepra penale të kualifikuara me rrethana të posaçme. PËRGJEGJËSIA PËR VEPRAT PENALE TË KUALIFIKUARA ME PASOJË ME TË RËNDË `````````````````````````````````````````````` Rastet e veprave penale të kualifikuara me me pasoja më të rënda , në mënyrë parimore , si institut i përgjithshëm janë paraparë në nenin 17 i cili nen thotë: Nëse kryerja e një vepre penale shkakton pasoja te të cilat e tejakalon qëllimin e kryerësit dhe për këtë ligji parashikon një dënim më të rëndë, dënimi më i rëndë mund të shqiptohet në rast se posoja i atribohet pakujdesisë së kryesit. Nëse pasoja më e rëndë ka qenë e rastit , dënimi më i rëndë i parashikuar nuk mund të shqiptohet edhe pse ekziston vepra më e rëndë . Psh.nëse personi A.me dashje i shkakton lëndim të rëndë trupor personit B, i cili nga këto lëndime vdes, atëhere personi A. Do të ndëshkohet me dënim më të ashpër të parashikuar, vetëm nëse ai në raport me vdekjen ka vepruar nga pakujdesia qoft me vetdije apo pa vetdije. Në të kundërtën nëse vdekja e personit B.ka qenë e rastësishme dhe nuk mund t’i atribohet pakujdesisë së kryesit, personi A.mund të dënohet vetëm me atë dënim që është i parashikuar për lëndim të rëndë trupor. Kodi penal nuk bënë dallimin lidhur me ate se athua vepra penale themelore është kryer me dashje apo nga pakujdesia. a/Rastet kur vepra thmelore është kryer me dashja ndërsa pasoja më e rëndë nga pakujdesia, p.sh. nëse për shkak të lëndimit të rëndë trupor i lënduari vdes neni 154.par.4. të KPPK.( jo neni 147) b/. Rastet kur vepra enale themelore është kryer nga pakujdesia por edhe pasoja më e rëndë është sjhkaktuar nga pakujdesia, vepra penale e rrezikimit të trafikut publik neni 297.par.4. dhe 5. Veprat penale kundër shëndetit publik, siç janë trajtimi i pandërgjegjshëm mjekësor ( neni 219, par.4 dhe 5) , pastaj ushtrimi i kundërligjshëm i veprimtarisë mjekësore ( neni 221 par.2. etj).

VEPRA PENALE E KUALIFIKUAR DHE BASHKIM VEPRASH PENALE Arsyeshmëria penalo juridike i veprës penale të kualifikuar me pasojën më të rëndë ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Po të mos ekzistonin dispozita të posaçme për përgjegjësinë për pasojën më të rëndë, në shumë raste do të ekzistonin dy vepra penale në bashkim ideal. Psh. vdekja nga pakujdesia e personit të dhunuar , do të duhej të kualifokohej si vepër penale e dhunimit dhe vepër penale e vrasjes nga pakujdesia në bashkim ideal, apo shkaktimi vdekjes i një personin me bartjen e smundjeve ngjitëse nga pakujdesia do të ishte kualifikua si vepër penale e bartjes së smundjeve ngjitëse nga pakujdesia dhe veprës penale të vrasje nga pakujdesia në bashkim ideal.Duke i aplikuar dispozitat për përgjegjsinë për pasoja më të rënda në të gjith këto raste ekziston vetëm një vepër penale edhe ate ajo më e rënda , ndërsa përjashtohet ekzistimi i bashkimit ideal. PËRGJEGJËSIA PENALE PËR VEPRAT PENALE TË KUALIFIKUARA ME RRETHANA TË POSAÇME

61 Në disa raste nëse vepra penale në rrethana të caktuar të parapara me ligj, ajo vepër penale fiton atributin e veprës penale më të rrezikshme , mëtë rëndë, e cila në të drejtën penale quhet vepër penale e kualifikuar me rrethanë të posaçme. Kështu psh, është paraparë dënim më i rëndë nëse vepra penale shkretërim apo vjedhje e pyjeve nga neni 284 dhe 285 (286 dhe 287 ështëe shkruar gabimisht) të KPPK,është kryer në pyellin e mbrojtur, në parkun nacional ose në pyjet tjera me destinim të posaçëm. Rrethanat të cilat veprën penale e bëjnë të kualifikuar zakonisht i referohen: mënyrës së kryerjes,vendi dhe koha e kryerjes , objekt ndaj të cilit është drejtuar veprimi etj. P.sh.te vepra penale e vjedhjes neni 253 par.1.pika 1-4 thuhet nëse vepra është kryer duke e thyer me forcë ndërtesat e mbyllura , dhomat, arkat në mënyrë posaçërisht të rrezikshme apo të vrazhdë, duke shfrytëzuar gjendjen e krijuar si rezultat i zjarrit, vërshimeve apo fatkeqsive të tjera , duke shfrytëzuar paaftësinë ose gjendjen tjetër të rëndë të personit tjetër, konsiderohet se sëhtë kryer forma e rëndë e kësaj vepre penale .Këtu pra mënyra e kryerjes dhe rrethanat tjera paraqiten si rrethana të cilat kësaj vepre i japin atributin e veprës penale më të rrezikshme, më të rëndë. Te vepra penale e vrasjes nëse ajo është kryer nga interesi, nga motivet e ulëta, apo nga hakmarrja e apskrupult, atëhere në kët raste motivi nga i cili është kryer vrasja paraqitet si rrethanë e cila vrasjes së caktuar i jep karakterin e formës së kualifikuar të kësaj vepre penale. Konform parimit të legalitetit vepra penale e kualifikuar me rrethana të posaçme mund të konsiderohet se ekziston vetëm atëhere kur ajo rethanë shprehimisht është paraparë me ligj si tipare përbërëse e veprës penale themelore. Vepra penale e kulaifikuar me rrethanë të posaçme zakonisht kryhet me dashje , mirëpo mund të kryhet edhe nga pakujdesia qoft me vetëdije apo pa vetdije. Vepra penale e kualifikuar me rrethana të posaçme kryhet me dashje kur kryesi krahas veprës themelore ka qenë i vetdijshëm edhe për rrethanat e posacme të cilat veprën e bëjnë më të rrezikshme dhe ka dëshiiruar që ajo vepër të kryhet pikërisht në ato rrethana. Nga pakujdesia me vetdije, kur kryesi supozon se veprën është duke e kryer në ndonji rrethanë që veprën e bëjnë të rrezikshme, mirëpo lehtë mendon se ajo rrethanë nuk ekziston, apo kur nuk është i vetdijshëm se veprën penale sëhtë duke e kryer në rrethana të tilla( pakujdesia pa vetdije) . L A J TH I M I `````````````````````````````````` Lajthimi (error) rëndomt definohet si parafytyrim i gabuar apo, jo i drejt për ndonjë rrethanë, Nëse ky parafyturim i gabuar i përket ndonjë rrethana reale , atëhere lajthimin e tillë e quajmë lajthim në fakt. LAJTHIM NË FAKT ````````````````````````````````````` Lajthimi në fakt sipas dispozitave të nenit 18.të KPPK, ekziston kur kryesi në kohën e kryerjes së veprës penale nuk ka qenë i vetdijshëm për ndonji nga tiparet e saj të caktuar me ligj, apo kur gabimisht mendon se ekzistojnë rrethanat sipas të cilave , po ekzistonin ato faktikisht, ajo vepër do të lejohet. Në të drejtën penale dallohen dy lloje të lajthimit në fakt edhe ate lajthimi në fakt në kuptimin e ngusht dhe lajthimi faktik në kuptimin e gjërë. 1.Lajthimi faktik në kuptimin e ngusht, lajthimi në fakt në kuptimin e ngusht ekziston kur kryesi ka parafytyrim të gabuar për ndonjë rrethanë e cila hy në figurën e veprës penale, ose kryesi nuk di për ndonji rrethanë , tipare e cila në ligj është përcaktuar si element konstitutiv i veprës penale.

62 Lajthimi i këtillë mund t’i përket veprimit të kryerjes, pasojës, objektit të veprimit, kauzalitetit dhe të gjitha rrethanave të tjera , të cilat me ligj janë të parapar si elemente të figurës së caktuar së caktuar të veprës penale. Psh. lajthimi në fakt në kuptimin e ngusht ekziston kur personi A. Nuk e dinë se është i infektuar andaj me rastin e aktit seksual e infekton personin B. Personi A. Merr sendin e huaj të lujtshëm duke menduar se ai ëshë i braktisur, dikush ka marrëdhënie seksuale me personin të moshës 14.vjeqare se ajo ëshë mbi moshën 14 vjeqare, mjekut i përzihen analizat e dy personave të smurë , kështu që terapinë që duhet caktuar njërit, ia cakton tjetrit dhe me këtë ia keqëson gjendjen shëndetsore të smuarit , dy persona kryejnë marrëdhënie seksuale duke mos e ditur se janë kusherinjë të shkallës së parë, ( neni 204 të KPPK) dikush hy në martesë me tjetrin duke menduar gabimisht se martesa e parë ka pushuar( neni 205 të KPPK). Vetëm lajthimi që i përket rrethanave që janë elemente konstituive të veprës penale është relevante për të drejtën penale dhe vetëm në këto raste mund të konsiderohet se vepra penale është kryer në lajthim në kuptimin e ngushtë. Nëse kryesi ka parafytyrim të gabuar për ndonjë rrethanë e cila nuk është element konstituiv i veprës penale , nuk mund të konsiderohet se ekziston lajthimi në fakt në kuptimin e ngusht, ky lloj lajthimi është irelevant për të drejtën penale dhe nuk ndikon fare në fajsinë e kryesit,d.m.th. vepra penale konsiderohet se është kryer dhe kryesi përgjigjet penalisht. Psh. shembull dikush hy në depo me qëllim që të vjedhë oriz mirëpo rezulton se në thas kishte pasur grurë, apo dikush e fut dorën në xhepin e huaj për të vjedhë para por nga xhepi merr ari apo sende të çmueshme, apo vjedhë orën e personit B. Duke menduar se ajo është e personit C. Në këto raste kemi lajthim në objekt, mirëpo ky lloj lajthimi është i parëndsishëm dhe vepra penale e vjedhjes konsiderohet se është kryer, ngase bëhet fjalë për pasurinë e huaj të lujtshme që është përvetsuar në mënyrë të kundërligjshme . Lajthimi në person (error in persona) Nëse personi A. Shtënë me armë në njeriun duke menduar se ai është egërsirë, ati kemi lejthim përkitazi me figurën e veprës.Mirëpo nëse personi A. Duke e pritur personin B. E vret personin C. Duke menduar se ai është personi B. Atëhere nuk ka lajthim për tiparet e veprës , ky lajthim në aspektin penalo juridik është irelebant dhe personi A. Përgjigjet për vrasje me dashje, dhe në rastin konkret janë përmbushur të gjitha elmentet objektive dhe subjektive , përkundër këtij lajthimi ai ka qenë i vetdijshëm se po vret njeriun.Mirëpo lajthimi do të ishte relevante kur dikush fyen një person që është përfaqsues diplomatik i ndonjë shteti në vendin tonë ndërsa kryesi nuk ka ditur për statusin e tij, në këto rrethana ai do të përgjigjet për fyreje të rëndomt, e jo për vepër penale të cënimit të autoritetit të shtetit të huaj dhe organiztave ndërkombëtare psh.neni 186. të LPK ( f.261 Baçiçi).Ose dikush e vret gruan shtatëzën duke mos e ditur se ajo është e tillë , në këtë rast kryesi do të përgjigjej për vrasje të rëndomt nga neni 146 e jo për vrasje të rëndë sipas nenit 147.par.1.pika 2. të KPPK.Pra në këtë rast shihet se lajthimi lidhur me cilësinë, statusin e personit ndaj të cilit është drejtuar veprimin e kryerjes, në mas të caktuar është relevante ngase e ndryshon kualifikimin e veprës penale.

Lajthimi në fakt në kuptimin e ngusht dhe lidhja kauzale ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Lidhja kauzale ekziston në rastet kur rrjedha e ngjarjes midis veprimit dhe pasojës nuk zhvillohet ashtu siç e ka paramenduar dhe dëshiruar kryesi, d.m.th. ai nuk mund ta shoh rrjedhën e kauzaliteti në të gjitha detalet.

63

Për vlerësimin e këtij lajthimi është e rëndësishme se a është në pyetje shmangia e rëndësishme apo e parëndësishme i kauzalitetit real nga ai i parafytyruar.Vetëm në shmangien të rëndësishme-esenciale kemi të bëjmë me lajthimin e figurës së veprës dhe nuk ekziston dashja në raport me pasojën.Psh.personi A. Shtënë me armë në personin B.për ta vrarë atë, mirëpo nga krisma frigohet kali dhe e godet të njetin person i cili vdes nga goditja e kalit ( shmangje esenciale nga kauzaliteti i parafytyruar, në këtë situatë kryesi do të përgjigjej për vrasje në tentativë, ngase lajthimi këtu ka të bëjë vetëm në realizimin e pasojës, ndërsa veprimi është i vullnetshëm. Kur kemi të bëjmë me shmangje të parëndsishme , lajthimi ëshë irelevante .Psh.personi A. Me qëllim që ta privoj nga jeta personin B. E hudhë në ujë me qëllim të fundosjes, mirëpo ai vdes para se të bie në ujë ngase gjatë rënjes e godet me kokë murin . Aberatio ictus, ekziston atëhere kur kryesi ndërmerr veprimin ndaj një subjekti apo objekti të caktuar, kurse pasoja shkaktohet ndaj objektit apo subjektitt tjetër. P.sh.personi A.shkrep me armë në personin B. Me qëllim që ta privoj nga jeta , mirëpo në atë rast e godet personin C.që është gjendur rastsisht aty pranë.Në këtë rast në të drejtën penale konsiderohet se personi A..ka kryer dy vepra penale në bashkim ideal .Ndaj personit A, vrasje në tentativë, kurse ndaj personit C. Vrasje nga pakujdesia. Mirëpo nuk dotë konsidrohet aberatio ictus, nëse kryesi ndaj të dy objekteve ka vepruar me dashje. LAJTHIMI NË FAKT NË `````````````````````````````````````````````````````````````````````````

KUPTIMIN

E

GJËRË

Lajthimi në fakt në kuptimin e gjërë ekziston kur ndokush në kohën e kryerjes së veprës penale gabimisht mendon se ekzistojnë rrethana sipas të cilave po të ekzistonin ato faktikisht, ajo vepër penale do të ishte e lejuar. Lajthimi në fakt në kuptimin e gjërë ekziston në rastet kur ndonji person ka qenë i vetdijshëm për të gjitha tiparet e veprës penale , mirëpo ka pasur parafytyrim të gabuar mbi ndonji rrethanë reale , e cila nëse në të vërtetë ekziston ashtu çfar e paramendon , sipas ligjit do të përjashtohet kundërligjshmëria dhe rrezikshmëria shoqërore e veprës së kryer, kshtu që ajo vepër do të ishte e lejuar. Disa shembuj të lajthimit të këtillë ````````````````````````````````````````````````` Psh.polici privon nga liria një person duke menduar se ai është personi për të cilën është shpallur urdhërarresti, pastaj personi A. Tjetërson sendin e huaj që i është huazuar duke qenë në lajthim se ai i është falur, personi A. Gabimisht mendon se është sulmuar nga personi B. Dhe shtyen në te dhe i shkakton lëndime të rënda trupore apo vrasjen e tij ( mbrojtja e nevojshme putative). Lajthimi në fakt i mënjanuar dhe i pamenjanuar `````````````````````````````````````````````````````````````````````````` 1.Lajthimi në fakt i menjanuar ekziston në rastet kur kryesi për shkak të pakujdesisë së tij ka qenë në lajthim. 2.Lajthimi në fakt i pamenjanuar ekziston atëhere kur kryesi nuk ka mundur dhe as që ka qenë i detyruar të ketë parafytyrim të drejt për ato rrethana për të cilat ka qenë në lajthim. Efekti i lajthimit në fakt në përgjegjësi (331) ````````````````````````````````````````````````````````````` Lajthimi në fakt i menjanuar dhe i pamenjanuar gjiithherë përjashton dashjen.Së këndejmi , personi që veprën penale e ka kryer në lajthim nuk mund të konsiderohet se veprën penale e ka kryer me dashje.Gjithashtu lajthimi i pamenjanuar përjashton jo vetëm dashjen , por edhe pakujdesinë.Kryesi i cili veprën e kryen në lajthimin të pamenjanuar nuk është penalisht i përgjegjshëm dhe nuk dënohet.

64 Kur është fjala për lajthimin e menjanuar , kryesi mund të jetë penalisht i përgjegjshëm dhe penalisht i papërgjegjshëm.Meqë , siç pamë , te lajthimi i menjanuar personi veprën e kryen nga pakujdesia , atëherë a do të përgjigjet kryesi penalisht apo jo , kjo varet se a parasheh ligji përgjegjësi penale dhe për veprën e kryer nga pakujdesia. Psh. në nenin 18.par.2.të KPPK, thot “ Personi që për shkak të pakujdesisë ka qenë në lajthim, është penalisht përgjegjës për veprën penale të kryer nga pakujdesia kur ligji parashikon përgjegjsin penale për vepër të tillë”. 1.lajthimi në fakt në kuptimin e ngushtë dhe të gjërë, si dhe lajthimi i menjanuar dhe i pamenjanuar, gjithmon përjashton dashjen; 2.lajthimi i pamenjanuar në fakt në kuptimin e ngusht dhe të gjërë përjashton jo vetëm dashjen por edhe pakujdesinë; 3.Lajthimi në fakt i menjanuar në kuptimin e ngusht dhe të gjërë përjashton përgjegjsinë për pakujdesi vetëm në rast se nuk parashef përgjegjësi për veprën penale nga pakujdesia. LAJTHIMI JURIDIK (331) `````````````````````````````````` Lajthimi juridik ( error iuris) përkufizohet si lajthim mbi ndalueshmërinë e veprës. Lajthimi juridik shprehet në dy forma: A/.Forma e parë shprehet në rastet kur kryesi nuk e di se se vepra e tij është e kundërligjshme, është e paraparë si vepër penale.Psh.polici i cili privon ndonji person nga liria , nuk e din se vendimi mbi ekzekutimin e privimit të lirisë është nxjerrë në mënyrë të kundërligjshme. B/.Forma e dytë e lajthimit juridik ekziston në rastet kur kryesi gabimisht mendon se ekziston ndonjë rrethanë e cila përjashton kundërligjshmërinë dhe veprën e bënë të lejueshme. P.sh.ushtari gjatë kohës së luftës , në bazë të urdhërit të eprorit të tij, kryen krime të gjenocidit apo krime kundër njerëzimit(116 dhe 117 KPPK). EFEKTI I LAJTHIMIT JURIDIK NË PËRGJEGJËSINË PENALE (333) ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Shkenca e së drejtës penale gjatë shekullit XIX si dhe legjislacioni i kësaj periudhe nuk njohin kurfar efekti të lajthimit juridik, atëhere ka mbizotruar supozime se të gjitha ligjet dhe normat tjera juridike janë të njohura dhe të gjith qytetarët janë të obliguar të njihen me to.Në bazë të këtij supozimi është përvetsuar koncepcioni se mosnjohja e ligjit nuk e arsyeton askend(ignoratia legis non excusat) si dhe çdokush do të pësojë, do të dënohet për shkak të mosnjohjes së ligjit (ignoratia legis nocet) Në shkecën e së drejtës penale bashkohore , gjithnjë më i theksuar është koncepcioni se lajthimi juridik, në rastet e caktuar kur ai vërtetë nuk ka mundur të evitohet, medomos duhet të merret parasysh. Edhe në legjislacionet bashkohore ekzistojnë dy koncepcione përkitazi me ndikimin e lajthimit juridik në përgjegjsinë penale. -sipas koncepcionit të parë , lajthimi juridik mund të paraqes bazë për përjashtimin e përgjegjsisë penale të kryesit. -sipas koncepcionit të dytë lajthimi juridik mund të shërbej si bazë për zbutjen e dënimit apo për lirimin nga dënimi. EFEKTI I LAJTHIMIT JURIDIK Në PëRGJEGJSINë SIPAS KPPK `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Legjislacioni ynë penal ka përvetsuar koncepcionin e parë e kjo vërehet nga dispozita e nenit 19.par.1.të KPPK i cili thot: “Nuk është penalisht përgjegjës kryesi , i cili, për shkaqe të arsyeshme nuk e ka ditur ose nuk ka mundur të dijë se vepra është e ndaluar”.

65 Nga kjo rezulton se Kodi ynë penal e ka braktisur koncepcionin tradicional se mosnjohja e ligjit dëmton (ignoratio legis nocet). Lajthimi juridik nuk përjashton dashjen, që do të thotë se edhe në rastet kur personi kryen veprën në lajthim juridik, ai mund të konsiderohet se ka vepruar me dashje. 1.Nëse kryesi ka qenë në lajthim juridik të pamenjanuar, të paevitueshëm apo për shkaqe të arsyeshme, personi i tillë në të drejtën penale nuk konsiderohet penalisht i përgjegjshëm sipas nenit 19.par.1.të KPPK. Lajthimi i pamenjanuar juridik ekziston kur kryesi nuk ka mundur të evitoj lajthimin në të cilinështë gjendur, ai ka vepruar në aso rrethanash që vërtetë nuk ka mundur të dij që ndonjë normë juridike atë vepër e parashef si vepër penale.Vepra e tillë do të ishte psh. vepra penale e ushtrimit të kundërligjshëm të veprimtarisë mjekësore( neni 221). Lajthimi juridik i menjanuar( apo për shkaqe të paarsyeshme) ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Ekziston në raste kur kryesi ka qenë në lajthim juridik mirëpo, në rrethanat të cilat kanë ekzistuar në kohën e kryerjes së veprës penale dhe sipas aftësive të tij personale , ai ka mundur të dijë se veprën që është duke e kryer është vepër e ndaluar, sëhtë e paraparë si vepër penale. Lajthimi juridik i menjnaur në KPPK, është i paraparë në nenin 19.par.3. ku thuhet “Lajthimi juridik është i evitueshëm nëse çdokush , pra edhe kryesi, ka mundur lehtë ta dij se vepra është e kundërligjshme , apo nëse sëhtë fjala për kryesin , i cil, duke marrë parasysh thirrjen , profesionin apo detyrën e tij, ka qenë i obliguar të dijë dispozitën përkatëse”. Nëse vepra penale ka qenë në kundërshtim të hapt me normat sociale, etike dhe juridike, atëhere duhet konstatuar se kryesi ka qenë në lajthim juridik të menjanuar për shkakqe të paarsyeshme.Vepra e tillë është psh. marrëdhënia seksuale me personin e paaft, apo marrëdhënia seksuale me personin që nuk e ka mbushur moshën 16.vjeçare. Në raste të tilla kryesi konsiderohet i fajshëm.Kryesi i tillë konsiderohet se e ka kryer veprën penale me dashje apo nga pakujdesia , varësisht prej vetdijes dhe elemntit volitiv që është shprehur dhe ndaj tij konform nenit 19.par.2. mund t’ shqiptohet dënim më i butë. Nga lajthimi juridik duhet dalluar rastet kur kryesi gabimisht mendon se veprën që e kryen shtë e ndaluar, ndërsa ajo sipas ligjit nuk konsiderohet e tillë , psh. kryesi gabimisht mendon se shkelja e kurorës është e ndaluar me ligj, mirëpo ky lloj lajthimi është irelevant për të drejtën penale. FAZAT E KRYERJES SË VEPRËS PENALE Në literaturën juridike dallohen 4. faza të kryerjes së veprë penale: 1.Vendimi për të kryer veprën penale; 2.Veprimet pregaditore të cilat ndërmerren me qëllim të kryerjes së veprës penale; 3.Fillimi k ryerjes së veprës penale, që mund të ngelë edhe në tentativë dhe; 4.Kryerja e veprës penale (vepra penale e përfunduar). VENDIMI PËR TË KRYER VEPRËN PENALE ``````````````````````````````````````````````````````````````````` Faza e parë e kryerjes së veprës penale është vendimi i personit për të kryer veprën penale. Sipas tëdrejtave penale bashkohore vendimi për të kryer veprën penale , nuk mund të dënohet.Vendimet që ndodhin në psikën e njeriut dhe që nuk manifestohen në botën e jashtëme nuk mund të ndëshkohen.

VEPRIMET PËRGADITORE `````````````````````````````````````````````

66 Veprimet pregaditore është faza e dutë në vazhdën e kryerjes së veprës penale,e cila nuk është e domosdoshme të shprehet në çdo rast. Veprimet me të cilat përgaditet kryerja e veprës penale mund të shprehet në mënyra të ndryshme, si në furnizimin ose aftësimin e mjeteve për kryerjen e veprës penale, në menjanimin e pengesave që paraqesin vështërsipër kryerjen e veprës penale, në arritjen e marrëveshjes, planifikimin apo organizimin me të tjerët me qëllim të kryerjes së veprës penale, si dhe veprimet e tjera me të cilat krijohen kushte për kryerjen e drejtpërdrejtë të veprës penale, punë këto të cilat nuk paraqesin veprime të kryerjes. Ndëshkueshmëria për veprimet pregaditore `````````````````````````````````````````````````````````````` Meqë me veprime pregaditore nuk dëmtohen dhe nuk rrezikohen të mirat juridike të mbrojtura me të drejtën penale dhe që akoma, edhe pse janë ndërmarrë veprimet pregaditore , ekziston mundësia që personi të ndërroj mendimin dhe të mos e kryej veprën penale , në Kodin ton penal dhe në kodet penale bashkohore është përvetsuar koncepcioni që parimisht për veprime pregaditore personi nuk duhet ndëshkuar. Për veprime pregaditore personat mund të ndëshkohen vetëm përjashtimisht, madje vetëm kur është fjala për veprime pregaditore që janë ndërmarr me qëllimtë kryerjes së veprave penale shumë të rënda dhe nëse me ligj shprehimisht parashihet se edhe për veprime pregaditore personi dënohet.

Ndëshkimi i veprimeve pregaditore sipas KPPK ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Kodi penal i Kosovës , sikundër edhe shumica e kodeve bashkohore , e ka përvetsuar koncepcionin se parimisht për veprimet përgaditore personi nuk ndëshkohet.Mirëpo, nga ky parim kodi ynë sikundër edhe kodet e shteteve tjera bënë një përjashtim Psh.personi A. Shtynë personi B. Dhe ky i shakton lëndime personit C. Përgjegjësia dhe ndëshkimi i bashkëkryesit `````````````````````````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 23.të KPPK, secili bashkryerës ndëshkohet me dënimin e parashikuar për veprën e kryer.Në këtë rast bashkryesi përgjigjet në kuadër të dashjes apo pakujdesisë( neni 27.par.1.).:shtë e mundur që njëri të veproj me dashje direkte ndërsa tjetri me dashje eventuale, gjithashtu ëshë e mundur që te njëri bashkryerës të ekzistoj dashja direkete, ndërsa te tjetri pakujdesia .Përgjegjshmëria dhe dënimi caktohet veçmas për secilin bashkryrës, varsisht prej formës së fajit me të cilin kanë vepruar dhe varësisht sa kanë kontribuar në kryerjen e veprës penale. Bashkryerësi do të lirohet nga dënimi ,nëse ai vullnetarisht e parandalon kryerjen e veprës penale. Bashkryesi nuk përgjigjet për ekcesin e bashkryesit tjetër. Bashkpunimi në kuptimin e ngusht ``````````````````````````````````````````````````````````` Kur është fjala për bashkpunimin në kuptimin e gjërë , aty dy e më tepër personadrejtpërdrejt marrin pjesë në veprimin e kryerjes, kurse te bashkpunimi në kuptimin e ngusht bashkpunorët nuk marrin pjesë drejtpërdrejti në veprimin e kryerjes së veprës penale, por me veprimet e tyre, që zakonisht merren parase ë filloj ose gjatë kryerjes së veprës penale, vetëm ndihmohet apo lehtësohet kryerja e veprës penale, të tilla janë shtyetja, ndihma dhe bashkimi kriminal. SHTYTJA ``````````````````````` Kjo formë e bashkpunimit është paraparë në nenin 24.të KPPK i cili thot” Kushdo qëme dashje e shtytë tjetrin të kryej vepër penale , dënohet sikurse ai ta kishte kryer atë vepër penale , nëse vepra penale është kryer nën ndikimin e tij”. Meqë ligji nuk e bërë nocionin e shtytjes këtë e ka bërë teoria dhe praktika gjyqësore dhe kjo përkufizohet si ndërmarrje e veprimeve të atilla me të cilat te personi tjetër me dashje shkaktohet ose forcohet vendimi për të kryer veprën penale. Shtytja mund të kryhet në dy forma edhe atë 1.Forma e parë kur kryesi fare nukka vendosur që të kryhet vepra penale , me veprime të caktuar ndikohet që ai të formoj vendimin(të vendos) të kryej veprën penale dhe,

79

2.Në rastin e dytë kryesi ka ndërmend të kryej veprën penale , por i akoma nuk ka vendosur definitivisht, përkatsisht kur vendimi i tij është i luhatshëm dhe personi tjetër me veprimet e tia ndikon që vendimi i tij të forcohet, të vendosë për të kryer veprën penale( në formën e dytë inciativa për të kryer veprën penale nuk fillon nga shtytësi). Veprimet me të cilat bindet tjetri për të kryer vepër penale `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Dhënia apo premtimi i dhuratave,lutja , konosja, dhënia e këshillave, përqeshja për shkak të mosvendosshmërisë,bërja me dije për të mirt që do t’i realizonte me kryerjen e veprës penale. Shtyetja dhe Bashkshtytja Në rast kur në shtyetje marrin pjesë dy apo më tepër persona atëhere kemi të bëjmë me bashkshtyetje. Bashkimi ideal i shtytjes `````````````````````````````````````````` Kur me një shtyetje ndikohet në dy apo më shumë persona për të kryer veprën penale kemi të bëjmë me bashkshtytjen ideale. Bashkshtyetja reale ```````````````````````````` Kur shtyetësi me dy apo më shumë veprime ndikon te i njeti person të kryej dy apo më shumë vepra penale. Shtytja duhet të jetë e drejtuar ndaj personit të caktuar si kryes i ardhshëm dhe me qëllim të kryerjes së veprës penale të caktuar. Lidhur me kushtin eparë, shtytësi duhet ta njoh personin të cilin e shtynë që të kryej veprën penale.Mirëpo , kjo nuk do të thotë se shtytësi duhet patjetër ta njohë personalisht personin që e shtynë.Gjithashtu , për të ekzistuar shtytja nuk kërkohet që shtytja të jetë drejtuar ndaj personin konkret.Lidhur me këtë në të drejtënpenale konsiderohet se ekziston shtytja edhe kur ajo është drejtuar ndaj rrethit të caktuar të njerëzve nga të cilët njëra prej tyre i ndikuar nga shtytja kryen vepër penale( psh. shtytja kryhet ndaj njerëzve që janë në një lokal të caktuar,shkollë konvikt, kazermë, apo ndaj pjetarve që i përkasin ndonjë shoqate, partie, apo ndaj puntorëve të ndonji fabrike. Shtytja përpos që duhet të jetë e drejtuar ndaj personit të caktuar apo rrethit të caktuar të njerëzve, ajo duhet yë jetë e drejtuar me qëllim të kryerjes së veprës penale të caktuar.Nuk mund të bëhet fjalë për shtyetje nëse një person e shtynë tjetrin të kryej në përgjithsi ndonji vepër penale psh. të kryej vjedhje pa e konkretizuar se cilën vjedhje.Mirëpo nuk do të thotë se shtyetja duhet t’i përmbaj të gjitha detalet e kryerjes së veprës penale, siç janë psh.mënyra, mjeti, koha e kryerjes etj.( psh. e shtynë tjetrin që ta vret personin e caktuar, kryesi e kryen por në vend tjetër, kohë tjetër dhe mënyrë tjetër) Shtyetja indirekte `````````````````````````````````` Shtyetje indirkete ekziston në rastet kur një person me dashje shtytë tjetrin që të ndikoj në personin e tretë për të kryer vepër penale, në këtë rast si shtytës konsiderohen dy persona. Përgjegjësia penale e shtytësit ``````````````````````````````````````````` Shtyetja mund të kryhet vetëm me dashje, andaj shtytësi përgjigjet vetëm po qe se ka vepruar me dashje edhe ate me dashje direkte apo eventuale, nga kjo rezulton se shtytja nga pakujdesia nuk sjell përgjegjësi penale për kryesin. Shtytësi , është personi i cili dëshiron ë të realizohet figura e veprës penale të caktuara me ndihmën e kryesit, duhet të jetë i vetdijshëm për tiparet reale të veprës penale,.Nga kjo del se edhe shtytësi duhet të jetë i vetdijshëm për veprimin e kundërligjshëm të personit të shtyer.

80 Provokatori agjent `````````````````````````````````` P.A.;shtë personi i policisë i cili shtytë tjetrin të kryej vepër penale, por jo edhe me qëllim që kryesi ta përfundoj, por me qëllim që të kapet duke kryer vepër penale në flagrancë( in flagranti).Provokatroi agent nuk ndëshkohet. Ndëshkimi i shtytësit ````````````````````````````````````` Në nenin 24.të KPPK thuhet se shtytësi dënohet për çdo lloj vepre penale, si në rastet po ta kishte kryer vetë veprën penale. Dispozitat e nenit 65.nuk ka të bëjë edhe me shtytjen. Pengimi vullnetar i veprës penale. `````````````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 27.par.2 të KPPK, gjykata e liron nga dënimi po qe se vullnetarisht e ka parandaluar kryerjen e veprës penale.

Shtyetja si vepër e posaçme penale ``````````````````````````````````````````````````` Për shkak të rrezikshmërisë shoqërore të madhe të disa veprave penale dhe natyrës specifike të tyre, në disa raste Kodi ynë penal shtytjen e parashef si vepër penale të posaçme, të pavarur. Në KPPK në nenin 115.si vepër e posaçme penale është paraparë shtytja ( nxitja ) e urrejtjes , përqarjes, ose mosdurimit racor, fetar ose etnik, neni 130. shtytja për luftë agresore ose konflikt të armatosur.Në nenin 208 par. 2.;shtë paraparë si vepër penle nëse prindi, adoptuesi, apo ndonjë person tjetër , që ka autoritet prindr;or e shtynë personin e mitur nën gjashtmbdhjetë vjeç që të jetoj në bashkësi jashtmartesore me personin tjetër, gjithashtu si vepër penale e posaçme është paraparë edhe shtytja në vetvrasje neni 151 të KPPK. Kur shtytja është paraprë si vepër penale e posaçme, konsiderohet se vepra është kryer , pa marr parasysh se a është kryer vepra penale apo ka ngelur në tentativë Në të gjitha rastet kur shtyetja është paraparë si vepër penale e posaçme, kryesi nuk do të gjykohet sipas dispozitave për bashkëpunimin , por do të gjykohet si për çdo vepër penale të pavarur. Shtytja e pasuksesshme ````````````````````````````````````````````` Shtyetja e pasukseshme ekziston në rastet kur personi i shtytur nuk e ka kryer e as që ka tentuar të kryej veprën penale, shkaqet mund të jenë shumta dhe të natyrës së ndryshme.Psh,shtytësi nuk ka mundur ta bindë tjetrin për ta kryer veprën penale , ose shtytësi ka sukses mirëpo kryesi e ndrron mendimin dhe abstenon nga kryerja e veprës penale, shtytje e pasuksesshme ekziston edhe atëhere kur kryesi ka ndërmarr veprimet pregaditore të cilat sipas kodit nuk konsiderohet vepër penale.Shtytja e pasuksesshm ekziston edhe atëhere kur shtytësi e ka shtyrë personin i cili më parë ka vendosur të kryej veprën penale, ose kur i shtyturi fare se ka kuptuar shtytësin. Shtyetje e pasukseshme konsiderohet edhe kur kryesi kryen krejt vepër tjetër penale nga ajo që ka qenë i shtyrë. Ndëshkimi për shtyetje të pasuksesshme `````````````````````````````````````````````````````````````````` Në krahasimme Kodin penale të Sllovenisë , neni 26, Kodi penl i Kroacisë neni 37, Kodi Penal i Maqedonisë neni 23. Kodi PPK, nuk e inkriminon shtyetjen e pasuksesshme.Mirëpo në të gjitha rastet kur shtyetja është e paraparë si vepër penale e veçantë, shtyetësi dënohet edhe për shtyetje të pasuksesshme.

81 NDIHMA ``````````````````````` Ndihma është ndërmarrja e veprimeve me të cilat një personi me dashje ndihmon tjetrin të kryej vepër penale .( psh. furnizimi me mjete , evitimi i pengesave) apo veprimet që ndërmerren gjatë kohës së kryerjes së veprës penale me të cilat lehtësohet kryerja e saj. Ndihmësi kontribon veprimit të kryerjes mirëpo nuk ndërmerr veprime kryrëse as pjesërisht me që në atë situatë do të bëhet fjalë për bashkryerje. Ndihmësi vepron para kryerjes së veprës penale ose gjatë kryerjes së veprës penale, e asesi pas kryerjes së veprës penale, ngase me ndihmë kontribohet në shkaktimin e pasojës së ndaluar. Ndihma mund të kryhet vetëm pasi që personi i caktuar të ketë vendosuar të kryej vepër penale, e nëse ndihma jepet para se personi të ketë vendosur për të kryer vepër penale , ato veprime mund të kualifikohen vetëm si shtytje e jo si ndihmë. Veprimet që janë ndërmarr pasi që është kryer vepra penale, nuk mund të konsiderohet si ndihmë, me kusht që të mos jetë premtuar më parë, para se të ketë filluar kryerja e veprës penale>Psh. do të konsiderohet ndihmë po q e se ndihmësi i premton kryesit se do ta fshehë atë dhe sendet e vjedhura, e nëse nuk i ka premtuar më parë ndërsa e fsheh atë, atëhere kemi të bëjmë me veprën penale të posaçme fshehja e kryesit të veprës penale. Veprimet kryrëse duhet të kontribojnë në shkaktimin e pasojës së ndaluar , e nëse ato veprime nuk i kanë kontribuar personit të caktuar për të kryer vepër penale, atëhere është fjala vetëm për tentativën e ndihmës apo ndihmën e pasuksesshme, të cilat kodi penal nuk i ndëshkon .P.sh. nëse personi A. Darat për prerjen e dryrit personit B.mirëpo personi B. Fare nuk e përdor këto dana por nëpërmjet dritares depërton në lokal ku e kryen vjedhjen. Çështja e ndihmës është e rregulluar me nenin 25. të KPPK. Ndihma mund të jetë dyllojëshe Fizike dhe Psiqike.

Ndihmë Fizike ``````````````````````````````` Ndhmë fizike konsiderohen:vënia apo dhënia në disponimkryesit mjetet për kryerjen e veprës penale dhe menjanimin e pengesave për kryerjen e veprës penale( psh.sigurimi i mjeteve , vënia në disponim e mjeteve aftësimi i mjeteve, sigurimi i helmit, bërja e rojës gjatë kryerjes së veprës penale etj, dërgimi në vendin e caktuar etj.) Ndihma Psiqike ```````````````````````````````` Si ndihmë psikike konsiderohet dhënia e këshillave apo udhëzimeve si të kryhet vepra penale dhe premtimi se do ta fshehë veprën penale , kryesin e saj, gjurmët e veprës penale , ose përfitimet që rrjedhin nga kryerja e veprës penale. Ndryshe nga shtyerja ndihma mund të kryhet edhe me mosveprim, psh. rojatari i ndonjë depoje nuk e mbyll derën ansore të depso me qëllim që ta ndihmoj kryesin ta klryej veprën penale të vjedhjes. Ndihma mës ës shpeshti kryhet në mënyrë direkte, mirëpo ajo mund të kryhet edhe në mënyrë indirkete. Ndihma në mënyrë indirkete kryhet kur ndihmësi e ndihmon kryesit nëpërmjet personit tjetër. Raportet në mes të ndihmësit dhe kryesit të veprës penale ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Nihmësit dhe kryesit zakonisht janë të lidhur në mes vehte, ndihmësi dinë për kryerësin, ndërsa ky për ndihmësin, mirëpo nuk do të thotë se ato duhet të njihen personalisht, duhet të ekzistoj një

82 raport i caktuar apo një lidhje e caktuar, dmth. Është e mjaftueshme lidhja e njëanshme subjektive në drejtim të ndihmës-kryerës, mirëpo nuk është kusht për ekzistimin e ndihmës që edhe kryesi të dij për ndihmën.Psh. nëse dikush e dinë se një person do të kryej vjedhjen në ndërmarje , e çkyqë rrymën elektrike për t’ia lehtësuar vjedhjen, do të konsiderohet ndihmës edhe pse nuk e njeh kryesin e as që kryesi dinë se dikush i ka ndihmuar. Ndihmësi medomos duhet të dijë se cilit person individualisht të caktuar është duke i ndihmuar, ose cilit rreth të personave i përket kryesi.Psh.personi A. Nuk do të konsiderohet ndihmës nëse hap hyrjen për në lokal i vetdijshëm se ky veprim i tij mund t’i lehtësoj kryerjen e veprës penale cilitdo person. Ndihma sikurse edhe shtyetja duhet të ekzistoj ndaj veprës penale të caktuar.Nuk do të ekzistonte ndihma nëse ndihmësit nuk i është e njohur se cilën vepër penale konkrete do kryej personin e caktuar. Ndihma e pasuksesshme ```````````````````````````````````````````` Ndihma e pasuksesshme do të ekzistonte atëhere nëse personi që i është ndihma nuk e ka kryer verpën penale ose nuk ka tentuar ta kryejë, apo nuk ka ndërmarr veprimet pregaditore të cilat ndëshkohen.. Gjithashtu do të konsiderohet se ekziston ndihma e pasuksesshme edhe atëherë kur me rastin e kryerjes së veprës penale , kryesi i veprës fare nuk i shfrytëzuar veprimet e ndihmës. P.sh.personi A.veprën penale të vrasjes e kryen me pushkë, e jo me helmin që ia ka dhënë ndihmësi, Ose rasti tjetër, personi A. Veprën penale të vjedhjes e kryen duke e thyer dritaren, e jo me çelësin falës që ia ka dhënë ndihmësi. Për ndihmë të pasuksesshme nuk ndëshkohet, vetëm përjashtimisht nëse me rastin e ndihmës të pasukseshme nuk janë përmbushur elemntet e ndonjë vepre penale të posaçme . P.sh.furnizimi me pajisje ose materiale që janë të destinuara për prodhimin apo trafkimin e substancave narkotike apo psikotropike ose analoge ( neni 230.par.3.të KPPK). Përgjegjsia penale dhe ndëshkimi i ndihmësit ```````````````````````````````````````````````````````````````````````` Sa i përket përgjegjsisë penale ndihma mund të kryhet vetëm me dashje , me dashje direkte dhe evntuale.Ndihma nga pakujdesia nuk ndëshkohet. Ndihmësi ndëshkohet për çdo lloje të veprës penale , pa marr parasysh peshën e saj.Nëse vepra penale për të cilën është dhëna ndihma ka ngelur në tentativë, ndihmësi do të dënohej vetëm nëse me ligj është paraprë ndëshkimi edhe për tentativë neni 20.par.2.të KPPK, gjithashtu ndihmësi do të dënohej edhe nëse kryesi i ka ndërmarrë vetëm veprimet pregaditore , nëse edhe për veprime përgaditore është paraparë nddëshkimi me ligj. Dënimi i ndihmësit ``````````````````````````` Sipas nenit 25.par.1.të KPPK, ndihmësi dënohe deri në tri të katërtat t ¾ e maksimumit të dënimit të paraparë për veprën penale përkatëse( neni 65.par.2.të KPPK). Ndihma si vepër penale e posaçme ````````````````````````````````````````````````````````` Për disa vepra penale ndihma mund të konsiderohet si vepër penale e posaçme dhe e pavarur nga vepra penale e kryesit .Psh. ndihma në vetvrasje(neni 151) nduihma gruas shtatëzënë që ta ndërpresë shtatzaninë(neni 152) dhhënia e ndihmës kryesit pas kryerjes së veprës penale( neni 305) mundësimi i arritjes së personit të privuar nga liria (neni 314). Pengimi vullnetar i veprës `````````````````````````````````````` Sipas dispozitave të nenit 27.par.2. të KPPK, gjykata e liron nga dënimi personin që e ndihmon kryerjen e veprës penale , nëse ai person e pengon vullnetarisht kryerjen e veprës penale.Psh.personi A. I siguron personit B. Eksplozivin me qëllim të shkatrrimit të objekteve të

83 rëndësishme ekonomike , mirëpo para se ai të fillon veprimin e kryerjes ndihmësi e shkatërron eksplozivin dhe me këtë pengon kryerjen e veprës penale. BASHKIMI KRIMINAL ``````````````````````````````````````` Bashkimi kriminal është forma e katërt dhe më e rëndë e bashkpunimit në kuptimin e ngushtë. Sipas KPPK, me termin bashkim kriminal nënkuptohet organizata kriminale , grup i personave , të cilët janë marr vesh për të kryer vepër penale, rrjeti i personave me qëllime kriminale si dhe format tjera të ngjashme të bashkpunimit për kryerjen e veprave penale. E veçanta e krimit të organizuar është se nëpërmjet të bashkimit kriminal kryhen vepra shumë të rënda , siç janë trafikimi me drogë, me armë, me njerëz, terrorizmi,, format e rënda të vrasjeve, vepra kundër pasurisë në formë të grabitjes, shantazhe , korrupsioni, larja e parave , kriminalitetit komjuterik, si dhe krimet e kryera kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare gjatë konflikteve të aramatosura apo luftrave në vendet e ndryshme të botës. Për përmasat alarmante të këtyre krimeve (nëpërmjet bashkimit kriminal) më së miri ilustrohen me krimin e trafikimit të drogë dhe njerëzve të cilat kanë arritur shkallë alarmante.Sipas vlerësimit të OKB, në vitet e fundit vetëm qarkullimi nga tregëtia me drogë vlerësohet në 400 miliardë dollarë.Ndërsa në vitin e fundit mesatarisht për çdo vit trafikohen rreth 700 mijë njerëz dhe sipas disa analistëve fitimi nga ky trafikim i qenieve njerëzore, sidomos femrave është edhe më i madhë se tarfikimi me drogë.Në disa raste në krimin e organizuar janë involvuar edhe pushtetarët të lartë të organeve shtetërore, situatë kjo që edhe më tepër e vështirëson zbulimin dhe ndëshkimin e kryerësve të këtyre veprave . Bashkimi kriminal sipas KPPK ```````````````````````````````````````````````````` Kodi penal i Kosovës bashkimin kriminal , si formë specifike të bashkpunimit , e parashef në dispozitat e pjesës së përgjithshme dhe në një numër relativisht të madhë të dispozitave në pjesën e posaçme , me të cilat janë paraparë veprat penale të veçanta, të cilat mund të kryhen nga kjo formë e bashkpunimit. Sipas nenit 26.par.1.të KPPK bashkimi kriminal definohet kësisoi: “ Kushdo që shprehimisht apo në mënyrë të heshtur merret vesh me një apo me më shumë persona për të kryer ose për të nxitur kryerjen e një vepre penale, për të cilat ligji parasheh së paku pesë vjet burgim dhe ndërmerr veprime pregaditore për realizimin e marrveshjes së tillë, si dhe merr pjesë në bashkimin kriminal, dënohet sipas neit 65.par.2. të KPPK.

Përgjegjësia penale dhe ndëshkimi i anëtarëve të bashkimit kriminal ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Bashkimi kriminal si institut i përgjithshëm i së drejtës penale, është paraparë me qëllim të inkriminimit të fazës më të hershme të kryerjes së veprës penale, në fazën e pregaditjes së veprës penale.Me këtë institutë në faktë ndëshkohet veprimet përgaditore, vepra këto të cilat ndryshe quhen delicta preparata. Nga formulimi ligjor i dispozitave të nenit 26.par.1.të KPPK, rezulton se personat hyjnë në zonën kriminale , ndëshkohen vetëm nëse merren vesh, arrijnë marrëveshje ë të kryejnë apo të shtytin të tjerët për të kryer vepra penale për të cilën me ligj është paraparë dënimi me burgim së paku pesë vjet dhe nëse ndërmarrin edhe veprime përgaditore për realizimin e marrveshjes. Përgjegjësia e organizatorit të bashkimit kriminal ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Në dispozitën e KPPK, në të cilën është inkriminuar bashkimi kriminal, nuk ceket në mënyrë të veçant pozita penalo juridike e organizatorit të të kësaj forme të bashkpunimit( siç këte e

84 definonte ligji i mëhershëm neni 26 i LPJ).Mirëpo gjykata këtë mund ta ketë parasysh me rastin e matjes së dënimit. Ndëshkimi i anëtarëve të bashkimit kriminal ````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Sipas dispozitës së cituar më lart rezulton se në rastin e bashkimit kriminal, personi konsiderohet penaliht përgjegjës dhe dënohen nëse janë plotësuar këto kushte: -nëse ka arritur marrëveshje në mënyrë shprehimore apo të heshtur me një apo më shumë persona që të kryejë vepër penale; -nëse ka arritur marrëveshje me një apo mës humë persona që të shtynë të tjerët që të kryejnë vepra penale; -kjo marrëveshje në të drejtën penale konsiderohet relevante vetëm nëse është kryer me dashje; -vepra enale për të cilën është arritur marrëveshja duhet dë jetë e dënueshme me së paku pesë vjet burgim; -nëse me qëllim të kryerjes së veprës penale për të cilën është arritur marrëveshja janë ndërmarr veprimet pregaditore për realizimin e marrëveshjes , psh.është bërë furnizimi me armë me qëllim të kryerjes së vrasjes , apo janë blerë automjete me qëllim të transportit të drogës. Të gjitha këto kushte duhet të përmbushen në mënyrë kumulative për tu konsideruar se ekziston bashkimi kriminal dhe që të mund të ndëshkohen personat për këtë formë të bashkpunimit . Sipas Kodi penal konsiderohet se kjo form e bashkpunimit ekziston edhe pjesmarrësit e tij do të ndëshkohen edhe pse nuk është kryer e as tentuar të kryhet vepra penale për të cilën janë marrur vesh.Mjafton që të jetë aritur marrëveshja dhe që të jenë ndërmarrë veprimet pregaditore me qëllim të realizimit të marrëveshjes. Nëse në bazë të marrëveshjes edhe kryhet vepra penale , kryerësit edhe anëtarët e tjerë të bashkimitkriminal nuk do të konsiderohen se kanë kryer dy vepra penale-bashkimin kriminal dhe veprën e kryer psh.të trafikimit me drogë, ngase në këto raste shprehet bashkimi fiktiv, përkatsisht subsidiariteti.Anëtarët e bashkimit kriminal do të dënohen vetëm për faktin se janë anëtarë , pa marr parasysh nëse kanë marrë pjesë në kryerjen e veprës penale dhe pa marrë parasysh nëse kanë ditur se kush dhe kur ka kryer veprën penale. Anëtarët e bashkimit kriminal përgjigjen për të gjitha veprat penale që janë kryer në kuadër të marrëveshjes , por ata gjithashtu përgjigjen edhe për të gjitha veprat penale që rezultojnë nga ajo marrëveshje , të tilla konsiderohen ato vepra penale të cilat janë ngushtë të lidhura me realizimin e marrëveshjes kriminale, apo shërbejnë si mjet për për kryerjen e veprave penale që janë të pararapara me marrëveshje kriminale.Psh.vjedhja e armëve e cila kryhet me qëllim të kryengritjes së armatosur, vepër kjo e cila është e paraparë me marrëveshje apo me planin kriminal.Apo çdo anëtarë i bashkimit kriminalme rastin e vjedhjes grabitqare të paraparë me marrëveshje, do të përgjigjen përpos për vjedhje grabitqare edhe për lëndime trupore që u janë shkaktuar personave që kanë tentuar të pengojnë kryerjen e veprave penale, ose lënmdimin e policëve që kanë intervenuar. Ekces i anëtarit të bashkimit kriminal ````````````````````````````````````````````````````````````` Nëse një anëtar të bashkimit kriminal kryen ndonjë veprë penale që nuk është paraparë me marrëveshje kriminale e as që rezulton nga realizimi i marëveshjes, atëhere për këtë vepër përgjigjet vetëm anëtari i bashkimit kriminal që ka kryer këtë vepër.Psh. me marrëveshje është paraparë kryerja e vjedhjeve dhe njëri nga anëtarët me rastin e kryerjes së vjedhjes e dhunon gruan që gjendet në shtëpi, atëhere për veprën penale të dhunimit përgjigjet vetëm ai. Heqja dorë vullnetare `````````````````````````````````````````` Me nenin 26.par.2. të KPPK është paraparë një dispozitë e karakterit kriminalo –politik me qëllim të lehtësimit të zbulimit dhe të luftës më efikase kundër krimit të organizuar.Në këtë dispozitë është paraparë shprehimisht se gjykata mund t’i zvogëlpj dënimin apo ta liroj tërësisht nga dënimi anëtarin e bashkimit kriminal i cili është penalisht përgjegjës në këto raste:

85 -nëse vullnetarisht heq dorë nga marrëveshja; -nëse vullnetarisht ndërmerr veprimin për parandalimin e ekzistimit të vazhdueshëm të bashkimit kriminal ose të kryerjes së veprës penale në pajtim me qëllimin e saj, ose -nëse vullnetarisht ia zbulon policisë njohuritë e marrveshjes në kohën e duhur kur vepra penale të planifikuara ende mund të parandalohet. Bashkimi kriminal si vepër penale e posaçme në KPPK ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Bashkimi kriminal , siç u cek më sipër , është forma e bashkpunimit në kryerjen e veprës penale, i cili është paraparë si institutë i përgjithshëm i së drejtës penale dhe ndëshkohet me vet faktin e arritjes së marrëveshjes për kryerjen e veprave penale për të cilat është paraparë dënimi me së paku 5. vjet.burgim.Mirëpo në disa raste për shkak të rrezikshmërisë shumë të mëdha dhe për shkakqe të caktuara kriminalo politike , në pjesën e posaçme të KP, format e ndryshme të bashkimit kriminal janë paraparë si vepra penale të veçanta. Ja disa vepra të tilla: -organizimi, përkrahja dhe pjesmarrja në grupet terroriste neni 113; -organizimi i grupit për kryerjen e krimit të gjenocidit, krimeve kundër njerëzimit dhe krimeve të luftës neni 128; -pjesmarrja në trafikimin e njerëzve neni 139 par.3. -prodhimi dhe përpunimi i paautorizuar i narkotikëve të rrezikshëm dhe i substancave psikotropike nga anëtari një grupi neni 230.par.4.pika 1. -organizimi i skemave piramidale dhe bixhozit të ndaluar neni 243 dhe, -krimi i organizuar neni 274. PËRGJEGJËSIA PENALE PËR VEPRAT PENALE TË KRYERA ME ANË TË MEDIAVE ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Shtypi radi televizioni , interneti dhemjetet tjera të informimit dhe komunikimit publik kanë rëndësi të posaçme për individin dhe shoqërinë në përgjithsi . Për shkak të rëndësisë së madhe , çështja e shtypit dhe mjetet e tjera të informimit dhe komunikimit publik është rregulluar me kushtetutë, ligje të posaçme , si dhe me kodin penal. Sipas dispozitave kushtetuese , shtypi radioja , televizioni dhe mjetet tjera të informimit dhe të komunikimit publik kanë për detyrë të informojnë saktësisht dhe objektivisht opinionin për ndodhitë e përditëshme , si dhe të publikojnë mendime e informata të organeve, organizatave e të qytetarëve që janë me interes për opinionin. Mirëpo , për fat të keq, jo rralë shtypi dhe mjetet e tjera të informimit publik i tejkalojnë autorizimet e veta për qëllime të ndryshme, e mësë shpeshti për qëllime të politikës së ditës.Në këto rrethana dhe situata mjetet e informimit shërbehen me informta të paverifikuara , me trillime dhe gënjeshtra dhe në këtë mënyrë publikojnë apo transmetojnë të dhëna të pavërteta, gjysëm të pavërteta apo dezinformata, me të clat rrezikojnë dhe dëmtojnë rëndë liritë, të drejta dhe barazinë e individit dhe të kolektivitetit të caktuar kombëtar. Me anë të informimit të gabuar , tendencioz apo joadekuat, për të drejtën penale është me rëndësi ngase me anë të shtypit , radios televizionit dhe mjeteve tjera të komunikimit publik, jo vetëm se ndikohet ndaj numrit të caktuar të njerëzve, por me keqpërdorimin e tyre mund të kryhene edhe një numër i madh i veprave penale siç janë p.sh.nxitja e urrejtjes, përqarjes ose mostolerancës kombëtare, raciale fetare, nxitja për luftë agresive , nxitje për krimin e gjenocidit,krimet e luftës apo krimet kundër njerëzimit, forma të rënda të fyerjes, shpifjes, nxjerrja apo përhapja e të dhënave personale apo familjare etj. Përgjegjësia penale për veprat penale të kryera me anë Të mediave sipas KPPK. ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Në nenet 28,29 dhe 30 të KPPK është rregulluar përgjegjësia penale dhe ndëshkimi për veprat penale të kryera me anë të mediave.Me dispozitat e nenit 28 dhe 29 të KPPK, në mënyrë të posaçme është rregulluar përgjegjësia penale e autorit, kryeredaktorit përgjegjës, zavendësit të kryeredaktorit përgjegjës, botuesit dhe prodhuesit, edhe ate sipas parimit të përgjegjësisë kaskade apo shkallë shkallë.

86

Përgjegjësia penale e kryeredaktorit përgjegjës dhe zavndsit të tij ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 28. par.1. dhe 2. të KPPK, në radhë të parë përgjigjet autori informacionit (28.par.1.) Kryeredaktori përgjegjës dhe zavendësi i tij përgjigjen nëse: -nëse autori nuk mund të gjendet ose të gjykohet në gjykatat vendore, -nëse informacioni është botuar pa dijen e autorit ose kundër vullnetit të tij. Sipas dispozitave të KPPK, autori nuk mund të gjendet në raste kur artikulli , informta apo deklarata me të cilën është kryer vepra penale , është publikuar në mënyrë anonime apo me pseudonim dhe përkundur përpjekjeve të duhura nuk ka mundur të konstatohet idnetiteti i autorit. Për veprat penale të kryera me anë të mediave nuk mund të përgjigjet penalisht përshkruesi, korrektori, radhitësi, shitësi shpërndarësi dhe personat tjerë që kryejnë punë teknike lidhur me pregaditjen dhe publikimin e informatës. Përgjegjësia penale e botuesit, shtypshkronjësit dhe prodhuesit ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Përgjegjësia penale e botuesit `````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 28.par.3.të KPPK, botuesi i gazetës është përgjegjës, nëse kryeredaktori ose personi që e zavendson në kohën e publikimit të informatave , nuk mund të gjendet ose të gjykohet në gjykatat e vendit. Përgjegjësia penale e shtupëshkronjësit ````````````````````````````````````````````````````````` Në nenin 28.par.4.të KPPK, thuhet se nëse nuk është e mundur të dënohet botuesi sipas paragrafit 3.të këtij neni, për shkak të pengesave ligjore apo faktike, do të përgjigjet shtypëshkronjësi nëse ka ditur se ekzistojnë pengesa të tilla faktike dhe ligjore. Përgjegjësia penale e prodhuesit ```````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 28.par.5 të KPPK, nëse vepra penale është kryer me anë të mjeteve të shiritit magnetofik, filmik,diapozitivit, fotografive ose mjeteve tjera audio dhe video të dedikuara për media masive ose për preznetimin publik ose për një numër të madh të personave, dënohet prodhuesi nëse redaktori përgjegjës dhe zavendësi i tij nuk mund të gjykohen ngase nuk mund të gjenden ose të gjykohen në Gjykatat e Kosovës. Mbrojtja e burimeve të informatave ````````````````````````````````````````````````````````````` Me qëllim që të garantohet liria e shtypit dhe ushtrimi efikas i profesionit të gazetarisë dhe lëmenjëve tjerë të informimit dhe komunikimit publik, si dhe me qëllim që gazetarët dhe anëtarët e redaksisive të mbrohen nga kërcnimet dhe trysnitë e ndryshme, krahas dispozitave mbi mediat , edh në kodin penal është paraparë që personat që marrin pjesë si profesionistë në publikimin e informacioneve ose janë anëtarë të redaksisë të medias, kanë të drejtë të mos e tregojnë autorin apo përmbajtjen dhe burimin e informtave( neni 29.par.1.). Mirëpo mbrojtja e burimit të informatave nga ana e profesionistëve ose anëtarëve të këshillit të redaksisë si dhe ndihmësve të tyre është e limituar, është e kufizuar deri në një masë me dispozitat e nenit 29.par.2. pika 1 dhe 2. të KPPK, sipas kësaj dispozite personi i cili merr pjesë si profesionist në publikimin e informacioneve ose si anëtarë i bordit redaktues konsiderohet penalisht përgjegjësdhe dënohet nëse gjykata konstaton se : 1.Zbulimi i informatave është i domosdoshëm për të parandaluar sulmin që përmbanë kërcnim të drejtpërdrejtë ndaj jetës apo integritetit trupor të ndonji personi , ose 2.Zbulimi i informatave është i domosdoshëmpër të parandaluar veprën penale për të cilën është paraparë dënimi me burgim prej së paku tre vjetësh, ose për këto vepra penale të veçanta: veprën penale të degradimit të integritetit seksual neni 196, veprën penale të tregimit të materialit

87 pornografik personave nën moshën 16.vjeqare neni 203, veprën penale të përvetsimit gjatë ushtrimit të detyrës neni 340, veprës penale të marrjes së ryshfetit neni 343 ose veprës penale të dhënies së ryshfetit neni 340 të KPPK. NOCIONBI, FUNKSIONI DHE SISTEMI I SANKSIONEVE PENALE ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Çështje kryesore të së drejtës penale të çdp vendi janë sanksionet penale .Këto janë epiqendër të vemendjes të së drejtës penale dhe të politikës kriminale. Në të gjitha rastet kur personi i caktuar kryen vepër të rrezikshme, e cila me ligj është e përcaktuar si vepër penale, është e domosdoshme që shoqëria ndaj kryesit të veprës së tillë të ndërmarrë ndonjë masë, e cila ka për qëllim pengimin e kryerjes sëveprës penale në të ardhmen. Në të drejtën penale , masat të cilat zbatohen ndaj kryesit të veprave të këtilla quhen sanksione penale. Krahas sanksioneve penale shteti duhet të disponoj dhe të ndërmarrë masa të ndryshme , siç janë ngritja e nivelit arsimor, kulturës dhe vetdijes për respektimin e ligjit, të lirive , të drejtave , sigurisë dhe barazisë së qytetarëve dhe një vargë masash tjera për mirëqenjen ekonomike dhe sociale të qytetarëve dhe shoqërisë sëatij vendi në tërësi. Sanksionet penale janë masa shtrënguese që zbatohen me dhunë dhe paraqesin represion ndaj kruesit të veprës penale.Me anë të sanksionit penal kryesit të veprës penale i kufizohen apo i merren të drejtat, liritë dhe të drejtat tjera shumë të rëndësishme, siç është liria e lëvizjes, pasuria etj.Ndërsa në vendet ku akoma është në fuqi dënimi me vdekje, kryesit të veprës penale i merret edhe jeta. Meqë e drejta penale funksionin e saj të luftës kundër kriminalitetit e ushtron nëpërmjet të sanksioneve penale, sanksionet epnale janë në epiqendër të saj. Edhe sanksionet penale kanë pasur një evulim gjatë fazave të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë dhe tendencat e reja të zhvillimit të sanksioneve penale konsistojnë: Në një çasje të re të shoqërisë ndaj delikuentit që ai të mos trajtohet si anmik i shoqërisë, por që me trajtimin adekuat të kthehet si anëtarë i dobishëm dhe i barabart i shoqërisë, të parashihen dënime alternative, sidomos të disa dënimeve me kusht, me punë për dobi të përgjithshme, gjysëm liria, si substitute të dënimt me burgim; në përforcimin e mëtejmë të preventivës speciale, veçmas në formë të resoclaizimit; në dobësimin e elementeve klasike retributive të dënimit; që dënimi të ketë elemnte të mjaftueshme satisfaksionit edhe ndaj palës së dëmtuar nga vepra penale; që sanksioni të shqiptohet në raste të pashmangëshme dhe të domosdoshme.Nëse përmbushen këto synime – kushte do të forcohet parimi i ligjshmërisë dhe do të evitohet arbitrariteti. Sanksionet penale janë masa të dhunshme penalo-juridike të cilat i shqipton gjykata në procedurën e përcaktuar me ligj ndaj kryesit të veprës penale, me qëllim të mbrojtjes së shoqërisë dhe individit nga kriminaliteti, ndërsa konsistojnjnë në marrjen apo kufizimin e lirive dhe të drejtave të caktuara apo tërheqjen e vrjetjes kryesit se do t’i merren apo kufizohen liritë apo të drejtat nëse sërish kryen vepër penale. Karakteristikat themelore të sanksioneve penale ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Sanksionet penale , kanë këto karakteristika themelore: -me anë të sanksioneve penale shoqëria mbron nga kriminaliteti vlerat më të rëndsishme të individit dhe të bashkësisë shoqërore, -sanksionet penale mund t’iu shqiptohen vetëm kryesve të veprave penale, -ndaj kryesve të veprave penale mund të shqiptohet vetëm ai sanksion penale i cili është paraparë me ligj në momnetin e kryerjes së veprs penale,

88 -sanksionin penal mund ta shqiptoj vetëm gjykata në bazë të pocedurës të përcaktuar me ligj dhe, -me anë të sanksioneve penale , kryesve të veprave penale u merren apo u kufizohen liritë dhe të drejtat e tyre. Llojet e sanksioneve penale në përgjithsi `````````````````````````````````````````````````````````````````` Që nga fillimi i shekullit XX, në vend të monizmit , në të drejtën penale inagurohen pluralizimi i sanksioneve penale. Pa marr parasysh dallimet terminologjike , në të cilat e drejta penale bashkohore kryesisht njihen këto lloje të sanksioneve penale:dënimet kryesore, dënimet alternative, dënimet plotësuese, masat siguruese, masat edukative, dënimi me kusht dhe vërejtja gjyqësore. Në fillim të shekullit XX, krahas dënimit paraqitet edhe një lloj tjetër i sanksionit penal, që u dedikohet kryesve të mitur të veprave penale, këto janë masat edukuese apo masat edukuese përmirsuese. Diç më vonë, por gjithashtu në fillim të shekullit XX, nën ndikimin e shkollës italiane janë krijuar edhe një lloj i sanksioneve penale që aplikohen ndaj kryesve të veprave penale që lëngojnë nga smundjet e ndryshme psikike që quhen masa siguruese, në KPPK këto masa quhen masa të trajtimit të detyrueshëm. Pa marr parasysh se ekzistojnë dallime terminologjike në emërtimin e masave siguruese , tani pothuajse se të gjitha legjislacionet penale bashkokohore njohin këto lloje sanksioneve penale.Mirëpo meqë disa masa siguruese në esnecë janë sanksione penale me të cilat kryesve të veprave penale u merren apo u kufizohen disa të drejta, në suhmë legjislacione penale të shteteteve të Evropës Perendimore, këto lloj të sanksioneve konsiderohen si dënime plotsuese, kshtu , ka vepruar edhe KPPK në nenin 54. Në fund të shekullit XIX, evulucioni i së drejtës penale shpien në humanizimin, zbutjen dhe reagimin e shtetit ndaj kryesve të veprave penale që kanë shpie gjer ke inagurimi i disa llojeve të reja të sanksioneve penale dënimit me kusht dhe vërejtja gjyqësore. Sistemi i sanksioneve penale në të drejtën penale të Kosovës `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Ngjashëm me të drejtën penale të shteteve të Evropës Perendimore dhe të SHBA, e drejta jonë penale përvetson sistemin pluralist të sanksioneve penale.në nenin 3. të KPPK janë paraparë katër lloje të sanksioneve penale këto janë: 1.dënimet kryesore; 2.dënimet alternative; 3.dënimet plotsuese dhe 4.vërejtja gjyqësore. 1.Dënime kryesore shqiptohen ndaj personave madhorë, të cilët janë penalisht të përgjegjshëm për veprën penale të kryer. 2.Dënimet alternative në brendinë e tyre janë substitute, zavendsim i dënimit me burgim, spektri i tyre është mjaft i gjërë dhe i llojllojshëm.Këto lloje të sanksioneve penale në fakt janë një lloj i posaçëm i masave parapenale, ku kryesi i veprës penale në vend që të dënohet i tërhiqe vërejtja dhe njiherit i caktohen obligime të cilat duhet t’i përmbush brenda afatit të caktuar, e nëse nuk i përmbush obligimet e caktuara , dënimet alternative mund të revokohet dhe të shëndrrohet në dënim me burg. 3.Dënimet plotsuese, janë të karakterit sekundar dhe i plotsojnë dënimet kryesore, këto dënime mund të shqiptohen vetëm së bashku me dënimet kryesore.

89 4.Vërejtja e gjjykatës, ky lloj i sanksionit është i karakterit parapenal, është e paraparë për vepra të lehta penale. Llojet e masave dhe sanksioneve ndaj të miturve ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Ndaj kryesve të veprave penale të mitur mund të shqiptohen masat e divesitetit, masat edukuese dhe burgimi për të mitur. DËNIMET ``````````````````````` Në strukturën e të gjitha llojeve të sanksioneve penale që njihen tani në të drejtën penale bashkohore, dënimi është lloji më i vjetër i sanksionit penal.Ka lindur nga gjakmarrja dhe kompozicioni, si forma të parë të reagimit të shoqërisë ndaj veprave të ndaluara të individëve.Gjer në fund të shekullit XIX dënimi ka qenë i vetmi lloj i sanksionit penal. Përkundër faktit se tani të drejtat penale bashkohore njohin edhe lloje tjera të sanksioneve penale , dënimi edhe sot është sanksion themelor, ngase më së shpeshti shqiptohet ndaj kryesve të veprave penale. Në shkencën e së drejtës penale njihet nocioni formal dhe material i dënimit. Nocioni forma ``````````````````````````````` Përcaktohet duke pasur parasysh elementet juridike të dënimit siç janë përcaktueshmëria e tij në ligj, ligjshmëria me rastin e shqiptimit, organi i cili është kompetent për shqiptimin e tij, procedura gjyqësore që duhet tërespektohet për të mudur të shqiptohet etj. Nocioni material ```````````````````````````` Përcaktohet duke pasur parsysh qëllimin e dënimit, qëllimi i dënimit është mbrojtja e shoqërisë nga kriminaliteti dhe preventiva me qëllimqë kryesi në të ardhmen të mos kryej vepra penale dhe të përmirsohet si dhe ruajtja e disciplinës së qytetarëve. Sipas nocionit formalo- material, dënimi përkufizohet si masë e dhunshme e paraparë me ligj, të cilën e shqipton gjyqi ndaj kryesit penalisht të përgjegjshëm të veprës penale, me qëllim të mbrojtjes së vlerave t’;ë caktuara të qytetarve dhe të shoqërisënë tëresi dhe i cili konsiton në marrjen apo kufizimin e lirive dhe të drejtave të kryesit të veprës penale. Elementet dhe karakterisitikat themelore të dënimit `````````````````````````````````````````````````````````````````````````` 1.Elementet themelore të dënimit Dënimi posedon këto elemente: -sipas brendisë së tij dënimi duhet të paraqes një vlerësim negativ moralo-etik ndaj veprës penale dhe kryesit. -si masë e dhunshme dënimi duhet të paraqes një të keqe që e godet kryesin e veprës penale. -dënimi duhet të ketë qëllimin e caktuar/mbrojtja e shoqërisë dhe qytetarëve nga kriminaliteti, -dënimi duhet të jetë i përcaktuar me ligj. Karaktersitikat themelore të dënimit `````````````````````````````````````````````````````````` 1.Dënimi duhet të jetë personal,d.m.th.dënimi duhet ta godass personalisht kryesin e veprës penale, mirëpo sido që të jetë ai i godet edhe anëtarët e ngusht të familjes së të gjykuarit. 2.Dënimiduhet të jetë human, nuk duhet ta mundoj apo ta poshtroj, përbuzë delikuentin,edhe me Konvent ndërkombëtare edhe me KPPPK, por edhe me Ligjin për ekzekutimin e sanksioneve penale garantojnë resppektimin e personalitetit dhe dinjitetit të njeriut në procedurën penale edhe gjatë ekzekutimit të dënimit.

90

3.Dënimi duhet të jetë legjitim, dënimi është legjitim vetëm nëse gjyqi shqipton asi lloj dhe lartësie të dënimit, i cili është i domosdoshëm për mbrojtjesn e shoqërisë nga kriminaliteti dhe përmirsimin e e kryesit( fajtorit). 4.Dënimi duhet t’i godas njësoj kryesit e veprave penale, pa marr parasysh përkatësinë nacionale, fetare, racore, politike socilae etj. 5.Dënimi duhet të jetë proporcional me peshën e veprës penale dhe shkallën e përgjegjësisë penale të kryesit. 6.Dënimi duhet të jetë i ndarë, ai është i ndarë nëse mund të shqiptohet në masë më të vogël apo më të madhe, varësisht nga pesha e veprës penale. 7.Dënimi duhet të jetë i revokueshëm, kur konstatohet se dënimi është shqiptuar në kundërshtim me ligjin ai duhet të abrogohe( për shkak të lajthimit të gjykatës, dëshmisë së rrejshme të dëshmitarit etj) 8.Dënimi duhet të jetë i përmirsueshëm, edhe koj duhet të shprehet kur është shqiptuar në kundërshtim me ligjin, dënimet pasurore janë të përmirsueshëm, ndërsa dënimi me vdekje nuk është i përmirsueshëm , ndërsa shumë autor mendojnë se edhe dënimi me burg nëse është mbajtur është i papërmirsueshëm. Baza juridike e dënimit ```````````````````````````````````````` Në shkencën e së drejtës penale është shtruar pyetja se prej nga del e drejta e shtetit të zbatoj masa të dhunshme ndaj personave që kryejnë vepra penale, masa këto të cilat individëve u merren apo u kufizohen të mirat juridike të rëndësishme. Lidhur me këtë çështje ekzistojnë disa teori: 1.Teoria metafizike apo idealiste: sipas këtyre teorive dënimi është manifestim i hakmarrjes së shoqëërisë dhe shtetit kundër kryesve të veprave penale. 2.Teoritë mbi kontratën shoqërore ( grociusi, Hobsi,Lloku, Bekario etj) sipas këtyre teorive individi i ka bartë shtetit që ai t’i mbroj nga kriminalitetit, meqë vet nuk janë në gjendje të mbrohen. 3.Teoritë normative juridike.sipas kësaj teorie baza juridike e shtetit që të zbatoj dënimet gjendet në vet sistemin juridik, në vet normën juridike mbështetet arsyeshmëria e shtetit që të aplikoj dënimet. 4.Teoritë Sociologjike, këto teori , bazën juridike të dënimit e shohin në të drejtën dhe në domosdonë e shoqërisë që të mbrohet nga kriminaliteti. Qëllimi i dënimit `````````````````````````````````` Edhe lidhur me qëllimin e dënimit ekzistojnë disa teori: 1.Teoria absolute, sipas cilës teori qëllimi i dënimit është hakmarrja ndaj personit që kryen vepër penale.( sipas teorive metafizike dhe idealiste kryesi vepron me vullnet të lirë, andaj edhe hakmarrja paraqitet si i vetmi qëllim i dënimit). 2.Teoria relative,sipas këtyre teorive qëllimi i dënimit është preventiva , që kryesi në të ardhmen mos të kryej vepra penale, kjo ndahet në teorinë e preventivës individuale dhe në teorinë e preventivës gjenerale.

91 A/.Sipas teorisë së preventivës individuale qëllimi i dënimit është që kryesin e veprës penale ta pengoj që në të ardhmën të kryej sërish vepra penale. B/.Sipas teorisë së prventivës gjenerale, qëllimi i dënimit është që të ushtroj ndikim friksues ndaj kryersve të mundshëm të veprave penale dhe në këtë mënyrë t’i zbraps nga kriminalitetit. 3.Teoria e përzier.këto janë sintezë të teorive apsolute dhe relative, sipas këtyre teorive qëllimi i dënimit nuk mund të arrihet as vetëm me hakmarrje e as vetëm me preventivë, dënimi duhet të ketë qëllim preventivën dhe hakmarrjen. Qëllimi i dënimit sipas të drejtës penale të Kosovës ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Në nenin 34.të KPPK, është përcaktuar qëllimi i i përgjithshëm i dënimit: 1.Të parandalojë kryesin nga kryerja e veprave penale në të ardhmën dhe të bëjë rehabilitimin e tij, dhe 2.Të parandaloj personat tjerë nga kryerja e veprave penale. Nga dispozitat e përmendura rezulton se e drejta jonë penale e përvetson preventivën e posaçme ( speciale) dhe të përgjithshme gjenerale si qëllim i dënimt. Preventiva e posa është e paraparë në nenin 34.par.1., ndërsa preventiva gjenerale parshihet në par.2. të nenit të cituar.Ky në fakt është efekti frikësues i dënimit ndaj kryesve të mundshëm të veprave penale, me vet faktin se për çdo vepr;r penale është i paraparë dënimi që do t’i shqiptohet kryesve të veprave penale , kjo ëshë një lloj kanosje dhe si e tillë ushtron edhe efekt frikësues, i zbraps atao nga kryerja e veprës penale..Edhe sot përkundër faktit se në përmasa më të vogla në krahasim me të kaluarën , dënimi përmbanë në vehte një dozë të hakmarrjes..Pohimi i këtillë gjenë mbështetje në tërër legjislacionin penale nga se për vepra më të rënda penale parashihet dënim më i rëndë.Mirëpo hakmarrja nuk duhet konsidruar ashtu siq ka qenë në mesjetë.Përveç preventivës individuale dhe gjenerale , dënimi duhet të përmbush edhe qëllimin e drejtësisë.Duhet të jetë i drejtë.I drejtë do të jetë ai lloj i dënimit i cili do t’i shkaktoj një të keqe edhe kryesit të veprës penale.Mirëpo qëllimi i dënimit duhet të jetë riedukimi dhe risocializimit i delikuentit. Dënimet janë legale dhe të ligjshme vetëm kur shqiptohen në rastet e parashikuara me ligj, ndërsa legjitime janë vetëm në rastet kur lloji dhe lartësia e dënimeve të shqiptuara janë të domosdoshme. Sistemi i dënimeve në të drejtën penale të Kosovës ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` KPPK i njeh pesë (5) lloje të dënimeve( neni 36.41 dhe 54). -dënimin me burgim afatgjatë, -dënimin me burgim, -dënimin me gjobë, -dënimet alternative dhe -dënimet plotsuese. E drejta jonë penale nuk e njh dënimin me vdekje , ky dënim është abroguar më 12. dhjetor 1999 me rregulloren e UNMIKUT 1999/24 Karakteristikë e sistemit të dënimeve të parapar në KPPK është se parasheh një numër të madh të llojeve të dënimeve.Ky sitem i dënimeve është kopatibil me sitemin e dënimeve të parapara në kodet penale të shteteve të Evropës Perendimore dhe SHBA, sidomos me parashikimin e dënimeve plotsuese dhe alternative. Ndarja e dënimev `````````````````````````````````` Në radhë të parë dënimet ndahen në ato kryesore dhe plotsuese(sekundare). Dënimet kryesore (primare) ```````````````````````````````````````````````

92 Janë ato të cilat ligji i parasheh se mund të shqiptohen si masë kryesore e dënimit. Sipas nenit 38. të KPPK dënimet kryesore janë: 1.dënimi me burgim afatgjatë, 2.dënimi me burgim dhe 3.dënimi me gjobë. Dënimi me gjobë mund të jetë kryesor kur shqiptohet vet dhe plotsues kur shqiptohet së bashku me dënimin me burg. Dënimet plotsuese `````````````````````````````````` Dënmet plotsuese janë ato lloje të dënimeve të cilat mund të shqiptohen vetëm krahas dënimit kryesor apo alternativ.Sipas nenit 54.të KPPK, parashihen këto dënime plotsuese: 1.gjoba, 2.heqja e së drejtës për tu zgjedhur, 3.Ndalimi i ushtrimit të funksioneve në administratën publike ose në shërbimin publik, 4.ndalimi i ushtrimit të profesionit, aktiviteteve ose detyrës, 6.marrja e patentë shoferit, 7.marrja e sendit, 8.urdhëri për publikimin e aktgjykimit dhe, 9.dëbim i të huajit nga territori i Kosovës. Dënime alternative ```````````````````````````````` `` Dënimet alternative janë rezultat i trendeve bashkohore në tëdrejtën penale dhe kanë për qëllim që në të gjitha rastet e mundshme të parapara me ligj, në vend të dënimit me burgim, të shqiptohet dënimi alternativ, që janë joizoluese, jo me burgim. Sipas dispozitave të nenit 41, 43, 49, 50, , 52 dhe 53 rezulton se KPPK njeh pesë (5) lloje të dënimeve alternative dhe ate: 1.dënimi me kusht neni 43, 2.dënimi me gusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues neni 49, 3.dënimi me kusht me urdhër për mbykçyrje nga shërbimi sprovues neni 50, 4. dënimi me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme neni 52, dhe 5.gjysmëliria neni 53. Dënimet mëtej ndahen në dënime permanente(përjetshme) dhe kohore(për një kohë të kufizuar) Pastaj ekziston minimumi i përgjithshë dhe minimumi i posaçëm,maksimumi i përgjithshëm dhe maksimumi i posaçëm Minimumi i përgjithshëm është 15.ditë, ndërsa maksimumi i përgjithshëm ëshë 20 vjet për dënimin me burgim ndërsa 40 vjet për burgimin afatgjatë Dënmet kumulative dhe dënimet alternative. Kur dënimet parashihen në mënyrë kumulative gjykata duhet ti shqiptoj të gjitha dënimet e parapara me ligj.

Dënimi me vdekje ``````````````````````````````````

93 KPPK dhe i tërë sistemi juridik i Kosovës nuk e njeh dënimin me vdekje.Mirëpo në disa shtete të Evropës dhe të botës, ky lloj dënimi njihet edhe tani dhe si i tillë shqiptohet për rastet shumë të rënda të veprës penale .Dënimi me vdekje është i drejtuar kundër vlerës më të rëndësishme të njeriut , kundër jetës së tij, dhe si i tillë është lloji më irëndë i dënimit në të gjitha legjislacionet që e njohin. Dënimi me vdekje është lloji më i vjetër i dënimit në histrorinë e së drejtës penale.Gjer në fund të shekullit XVIII, në Evropë dhe kontinente tjera të botës, dënimi me vdekje ka qenë i paraparë për një numër të madh të veprave penale.Psh.në legjislacionin penal të Francës në shekullin XVIII dënimi me vdekje parashihej për 115. vepra penale, gjatë kësaj kohe dënimi me vdekje është ekzekutuar në mënyra shumë të vrazhda dhe me mundime të tmerrshme. Në gjysmën e dytë të shek.XVIII dhe në fillim të shekullit XIX nga ana e filozofëve dhe iluministëve si dhe nga disa përfaqsues të shkollës klasike, veçmas të Cezario Bekarios, iu drejtuan kritika të ashpëra sistemit ndëshkimor të së drejtës penale mesjetare.Duke u ndikuar nga këto kritika në gjysmën e parë të shekullit XIX numri i veprave penale për të cilat mund të shqiptohet dënimi me vdekje është kufiziar në 12. vepra penale. Në fund të shekullit XIX u themelua edhe lëvizja abolacioniste e cila edhe sot e kësaj dite angazhohet për heqjen e dënimit me vdekje.Kjo lëvizje ka arritur rezultate të konsiderueshme, ngase përpos që u zvoglua numri i veprave penale për të cilat mund të shqiptohet dënimi me vdekje gjer në fund të vitit 1970 arriti që në 40.shtete të botës të abrogohet dënimi me vdekje, nëse në dekadat e fundit numri i shteteve që kanë abroguar dënimin me vdekje është shumë më i madhë.Tani ekzistojnë idhtarët pro dënimit me vdekje dhe ato kundër dënimit me vdekje (abolacionistët). A.Idhtarët që pretendojnë se duhet edhe mëtej të ekzistoj dënimi me vdekje thirren në këto argumente ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` 1.Vetëm me anë të dënimit me vdekje shoqëria mund të mbrohet nga individët qëkryejnë vepra jashtzakonisht të rënda dhe dënimi me vdekje është mjet i fundit i mbrojtjes nga kriminelët e këtillë, në ç’rast sanksionet tjera do të ishin joefikase, 2.Dënimi me vdekje ushtron efekt të madhë frikësues dhe si i tillë paraqitet si faktor i rëndsishëm i preventivës speciale dhe gjenerale. 3.Dënimi me vdekje është sanksioni më radikal ndaj kryesve të papërmirsueshëm të veprave penale jashtzakonisht të rrezikshme. 4.Rëndomt, dënimin me vdekje e përkrah shtresa më e gjërë e popullsisë dhe e konsiderojnë garanci të sigurisë së tyre juridike. 5.Ekzekutimi i fshhtë i dënimit me vdekje mënjanon rrezikun e paraqitjes së motiveve të ulëta dhe ndjenjën e dhembshurisë ndaj të ndëshkuarit, që eventualisht mund të shfaqet. B/.Kundërshtarët e dënimit me vdekje japin këto argumente ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` 1.E drejta për të jetuar është e drejt sovrane e njeriut.këtë të drejt nuk ia ka dhënë shteti andaj edhe nuk mund tia merr. 2.Dënimi me vdekje është i parevokueshëm de i papërmirsueshëm. 3.Dënimi me vdekje është i padrejtë dhe johumanë. 4.Dënimi me vdekje është i pandarë nuk lejon mundësinë e ndarjes dhe godet në mënyrë të njetë të gjithë kryesit. 5.Dënimi me vdekje në mas të madhe ka dozë të hakmarrjes së shoqërisë ndaj kryesve të veprave të rënda penale. 6.Dënimi me vdekje është në kundërshtim me qëllimin e dënimit., me që;llimin e prevetivës individuale që kryesi të përmirsohet dhe në të ardhmen mos të kryej vepra penale. 7.Dënimi me vdekje nuk ndikon në uljen e kriminalitetit.

94 Shumica e legjislacioneve penale të Evropës Perendimore e kanë abroguar dënimin me vdekje në tërsi apo gjatë kohës së paqës, dënimin me vdekje nga shtetet e Evropës Perendimore e njohin Belgjika dhe Irlanda dhe Greqia mirëpo vitet e fundit fare nuk e kanë shqiptuar.Kurse disa shtete të Evropës Perendimore dënimin me vdekje e parashohin vetëm për vepra penale të posaçme të cilat kryhen gjatë kohës së luftës.Veprat e tilla janë psh.spiunazhi apo tradhëtia. Nga viti 1965-1989 njëzet e shtatë shtete e kanë obroguar dënimin me vdekje.Disa shtet e kanë abroguar dënimin me vdekje por e kanë paraparë dënimin me burg rë përjestshëm apo me burgim afatgjatë.Të gjitha shtetet nga ish Jugosllavia e kanë hequr dl;ënimin me vdekje, nga ato Sllovenia parasheh dënim me 30.vjet burgi, Kroacia ,Kosova Sërbia , Mali i zi parashohin dënim me 40.vjet burgim, Bosna 45.vjet burgim, Maqedonia në vend të dënimit me vdekje ka paraparë dënimin me burg të përjetshëm. Historiku i shkurtër i dënimit me burgim ```````````````````````````````````````````````````````````````` Dënimi me burgim konsiston në marrjen e lirisë së lëvizjes(lirisë së qarkullimit)kryesit të veprës penale për një kohë të caktuar.Ky lloj dënimi konsiderohet një ndër dënimet më të rënda ngase me këtë dënim kryesi i veprës penale i merret një e drejtë themelore e drejta e lëvizjes , qarkullimit të lirë. Në të gjitha sistemet bashkohore në legjislacionet e tyre , dënimi me burgim zë vend qëndror, ngase për numrin më të madh të veprave penale është paraparë ky lloj dënimi.Edhe në KPPK, për kundër një numri të madhë të dënimeve alternative , për numrin më të madh të veprave penale është paraprë dënimi me burg. Dënim me burgim , për herë të parë është paraparë në Kodin penal të Francës të viti 1791.Ky lloj dënimi paraqitet nën ndikimin e shkollës klasike , e veçmas përfaquseit të saj të denjë Cezaro Bekario.Dënimi me burg paraqitet si zavendësim i dënimit me vdekje dhe dënimeve tjera fizike të cilat në përmasa të gjëra u aplukuan gjatë mesjestës. Përkundër mangësive dhe dobësive që u shprehen gjatë ekzekutimit të dënimeve me burg, ai u tregua shumë më efikas në krahasim me të gjitha llojet e dënimeve fizike që u zbatuan në mesjetë. Gjatë historisë së tij, dënimi me burg ka pësuar evulucion të rëndsishëm.Në shekullin XIX ka ekzistuar numër i madh i llojeve të dënimit me burg, si dhe mënyrës së ekzekutimit të tij.Ndërsa sot , në legjislacionet e shteteve bashkëkohore, njihet një numër i vogël i llojeve të këtij dënimi me tendecë të zvoglimit të mëtejm.Në ish Kodin penal të Jugosllavisë të vitit 1951 gjer në mesin e vitit 1977 ka ekzistuar dënimi me burgim dhe dënimi me burgim të rëndë. KPPK,njeh dy lloje dënimesh me burgim, dënimin me burgim ( neni 37) dhe dënimin me burgim afatgjatë(37).

Dënimi me burgim afatgjatë ````````````````````````````````````````````` Dënimi me burgim afatgjatë në KPPK, është rrjedhojë e abrogimit të dënimit me vdekje në Kosovë.Të gjitha shtet që kanë hequr dënimin me vdekje kanë paraparë në legjislacionet e tyre dënimin me burgim afatgjatë prej 30.vjetësh, 40, 45 dhe me burgim të përjestshëm. Ky lloj dënimi është paraparë për veprat penale më të rënda të kryera me dashje në rrethana veçanarisht të rënda ose që kanë shkaktuar pasoja shumë të rënda(neni 37 par.1) Dënimi me burgim afatgjatë në asnjë rast nuk është paraparë si lloj i vetëm i dënimit, madje as për lloje më të rënda të veprave penale, ngase në nenin 37.par.3.të KPPK thuhet se burgimi afatgjatë nuk mund të parashihet si i vetmi dënim kryesor për një vepër të veçant pnale, nga kjo rezulton se dënimi me burgim afatgjatë mund të parashihet vetëm në mënyrë alternative me dënimin me burgim .

95 Dënimi me burgim afatgjatë shqiptohet në kohëzgjatje prej 21-40 vjet, ky lloj i dënimit mund të shqiptohet vetëm në vite të plota( sipas Salihut mirëpo mendoj se mund të shqiptohet edhe në muaj të plot).Personit të dënuar me burgim afatgjatë mund tëi ipet lirimi me kusht pasi t’i ketë mbajtur ¾ e dënimit( neni 37.par.4 i KPPK). Dënimi me burgim `````````````````````````````````` Dënimi me burgim është lloji i dytë i dënimit me heqje të lirisë i paraparë në KPPK( neni 38). Sikunëdr dënimi me burgim afatgjatë, edhe dënimi me burgim, është dënim kryesor.Mirëpo ndryshe nga dënimi me burgim afatgjatë, dënimi me burgim është paraparë për numrin më të madh të veprave penale. Shqiptimi i dënimit me burgim nganjiher është paraparë në mënyrë alternative apo kumulative me dënimin me gjobë.Ndërsa në raport me dënimet plotsuese , dënimi me burgim gjithherë është paraparë në mënyrë kumulative. Dënimi me burgim mund të shqiptohet prej 15.ditësh e deri më 20 vjet ( neni 38.par.1 të KPPK). Dënimi me burgim shqiptohet në vite dhe muaj të plotë ndërsa deri në gjashtë muaj mund të shqiptohet edhe në ditë të plota ( 38.par.2.)

Dënimi me gjobë ````````````````````````````````` Dënimi me gjobë bën pjesë në llojet e dënimeve pasurore.Me anë të këtij dënimi , kryesi i veprës penale detyrohet që brenda afatit të caktuar ta paguaj shumën e të hollave në dobi të shtetit. Dënmin me gjobë apo me të holla e njohin të gjitha legjislacionet bashkohore.Dënimi me gjobë është lloji më i lehtë i dënimeve dhe shqiptohet për verprat penale të lehta mirëpo mund tëparashihen edhe për veprat penale të mesme, ky lloj dënim është adekuat për t’i ikur dënimeve me burg afatshkurtër. Qëllimi i dënimit me gjobë është që kryesit të veprës penale t’i bëhet me dije në mënyrë serioze se ka kryer vepër të kundërligjshme dhe njëherit ta godas standardin e tij jetësor.Me rastin e dënimit me gjobë duhet të kihet perasysh gjendja materiale e kryesit.Në këtë drejtim disa shtete Austria,Gjermania,Suedia , Sllovenia Kroacia njohin sistem të tillë ndëshkimor , ku lartësia e dënimit me gjobë caktohet varësisht prej meditjes, sa fiton për një ditë punë. Në nenin 39. parashihet dënimi me gjobë ai mund të shqiptohet si dënim kryesor dhe si dënim plotsues.( është i paqrtë konkludimi i pro.Ismetit kur thotëse dënimi me gjobë mnd të shqiptohet si dënim plotsues me dënimin me kusht neni 44.par.4 fa.456). Minimumi i dënimit me gjobë është 50 €, ndërsa max.25.000 €,ndërsa në rast kur vepra penale është kryer me qëllimi të itimit , max.i gjobës ëshët 500.000 € ( 39.par.1.) Në nenin 39.par.2 dhe 3. të KPPK, është paraparë mënyra e ekzekutimit të dënimit me gjobë, afati pagimit nuk mund të jetë më i shkurtër se 15. ditë e as më i gjatë se 3. muaj në raste të arsyeshme , gjykata mund të vendos që dënimi me gjobë të paguhet në këste, me kusht që afati i pagesës të mos jetë më i gjatë se dy vjet. Pastaj është paraparë procedura e pagimit të gjobës dhe zavendsimit të gjobës me punë në dobi të përgjithshme dhe zavendsimin e dënimit me gjobë me dënim me burg,ku 15 € llogaritet në një dit burg , me kusht që afati i burgimit nuk i kalon 6.muaj(39.par.4.) Dënimi me gjobë nuk mund të ekezkeutohet pas vdekjes së të dënuarit.(39.par.6). Dënimet alternative ````````````````````````````````````` Llojet e dënimeve alternative sipas KPPK ``````````````````````````````````````````````````````````````````

96 Duke u mbështetur në dispozitat e Rregullave të Tokios(shih 461 dhe 462) parashihen alternativat e dënimeve dhe masave në vend të dënimeve me burgim, si dhe rekomandimet e Kshillit të Evropës për aplikimin e tyre, dhe në bazë të modeleve të Kodit penal të Italisë, Francës,Zvicrës, Gjermanisë dhe të kodeve penale të shteteve tjera të Evropës Perendimore, në KPPK janë bërë përpjekje që të ancipohen shumica e këtyre dënimeve dhe masave alternative duke i akceptuar zgjidhjet edhe nga legjislacioni i SHBA dhe Anglisë. Qëllimi kryesor i dënimeve dhe masave të tjera alternative të parapara në legjislacionet e shteteve bashkohore , është që në të gjitha rastet e mundëshme të ushtrohet luftë efikase kundër kriminalitetit pa u ekzekutuar dënimi me burgim, përkatsisht të luftohet kriminaliteti me sanksione dhe masa joizoluese, jo me burgim. Me KPPK janë paraparë 5.lloje të dënimeve alternative, të cilat mund të shqiptohen nëvend të dënimit me burgim e këto janë: 1.dënimi me kusht neni 43; 2.Dënimi me kusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues neni 49; 3.Dënimi me kusht me urdhër për mbykqyrje nga shërbimi sprovuae neni 50 ; 4.Dënimi me kusht me urhdër për punë në dobi të përgjithshme neni 52 dhe 5.Gjysmëliria neni 53. Nocionet e dënimit me kusht dhe sistemet e ndryshme të tij ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Dënimi me kusht është pezullimi i ekzekutimit të dënimit të shqiptuar për një kohë të caktuar dhe me kusht të caktuar.Ky është lloj i sanksionit parapenal.Nëse personi brenad afatit të caktuar nuk kryen vepër vepër penale dhe nëse i përmbush kushtet ecaktuara nga gjykata , dënimi i shqiptuar nuk ekzekutohet, kurse personi i tillë nuk konsiderohet i dënuar, në të kundër dënimi me kusht mund të revokohe dhe pseroni i dënuar ta mbaj dënimin. Dënimi me kusht për herë të parë është paraqitur në SHBA dhe në Angli me emrin “probatio” sprovim, ky lloj dënimi u paraqit nën ndikimin e lëvizjeve për zavendësimin e dënimeve afatshkurtëra me burg. Qëllimi i dënimit me kusht është resocializimi i delikuentit me anë të pezullimit të dënimit. Për nga natyar e tij , dënimi me kusht është i përshtatshëm të shqiptohet në vend të dënimit afatshkurtër me burg për delikuentët e rastit dhe në përgjithsi për kryerësit e veprave penale të lehta. Duke u mbështetur në përparësit e këtij dënimi , ky dënim është përvetsuar pothuaj se në të gjitha legjislacionet e shteteve bashkohore. Sistemi i dënimit me kusht ``````````````````````````````````````````````` Në legjislacionin penal janë të njohura tri sisteme të dënimit me kusht: 1.Sistemi anglo-amerikan; 2.Sistemi Evropian dhe 3.sistemi i përzier. 1.Sistemi angloamerikan apo “probation” ````````````````````````````````````````````````````````````` Është paraqitur në disa shtete të Amerikës dhe në Angli, në fund të shekullit XIX, si formë e zavendësimit të dënimit me burg.Sëpar është paraparë për kryesit e ,mitur të veprave penale, e më pas edhe për kryesit madhor. Karakteristikë e këtij sistemi është se ndaj kryesit të veprës penale zhvillohet procedurë penale , konstatohet fajësia e tij mirëpo nuk i shqiptohet dënimi, vehet nën mbykqyrje të posaçme.Shqiptimi i dënimit i dënimit pezullohet për një kohë të caktuar dhe caktohen kushtet që duhet përmbushur .Gjat kohës së pezullimit të shqiptimit të dënimit ai vehet në mbykqyrje të posaçme, të cilin e ushtron personi zyrtar i emruar nga ana e gjyqit.Nëse kryesi gjatë kohës që e cakton gjyqi nuk kryen vepër penale dhe i përmbush kushtet e caktuara atij nuk i shqiptohet dënimi fare. 2.Sistemi evropian kontinental

97 ````````````````````````````````````````````````````` Është paraqitur në fund të shekullit XIX, së pari në Belgjikë dhe Francë dhe për atë quhet sistem belgo-francez, Më pas ky sitemi përvetsohet edhe në shtet tjera të Evropës. 3.Sistemi i përzier ````````````````````````````````````` Është përvetsuar në fillim të shekullit XIX dhe sipas këtij sistemi , ndaj kryesit të veprës penale zhvillohet procedura penale , i shqiptohet dënimi dhe pezullohet ekzekutimi i tij, por gjykata mund t’i caktoj edhe masa të posaçme të mbykqyrjes për një kohë të caktuar.Gjithashtu personit të dënuar me kusht mund t’i caktohen edhe detyrime të cilat duhet t’i përmbush ai .Edhe Kodi ynë penale ka përvetsuar këtë siistem. Llojet e dënimit me kusht sipas KPPK `````````````````````````````````````````````````````````````` KPPK, njeh katër lloje të dënimit me kusht edhe atë: 1.dënimin me kudht, 2.dënimin me kusht me urhër për trajtim të detyrueshëmrehabilitues, 3.dënimi me kusht me urdhër për mbikëqyrje nga shërbimi sprovues, 4.dënimi me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme. Këto lloje të dënimeve konsiderohen si dënime alternative në vend të dënimit me burgim apo me gjobë.Me këto lloje të dënimit në të vërtet kryesit të veprës penale i tërhiqet vrejtja. DËNIMI ME KUSHT `````````````````````````````````````` Sipas nenit 43. të KPPK ,gjykata mund ta shpallë personin fajtor, ti caktoj dënimin , mirëpo ekzekutimin e tij e shtyen për një kohë të caktuar që nuk mund të jetë më e shkurtër se 1. vit e as më e gjatë se pesë vejt ( koha e verifikimit) me kusht që i akuzuari në aftin e lënë të mos kryej vepër penale. Kushtet për shqiptimin e dënimit me kusht ``````````````````````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 44. të KPPK, dënimi me kusht mund të shqiptohet nëse plotësohen dy kushte:

1.kushtet të cilat i referohen dënimit të paraparë me ligj dhe dënimit të shqiptuar mnga ana e gjykatës a/.Lidhur me dënimin e paraparë, në nenin 44. par.1 thuhet shprehimisht se kryesit mund t’i shqiptohet dënimi me kusht për veprën penale e cila dënohet me burgim deri në pesë vjet edhe për veprat penale për të cilat parashihet dënim deri në 10.vjet burg, nëse zbatohendispozitat për zbutjen e dënimit. b/.lidhur me dënimin e shqiptuar nga ana e gjykatës, në paragrafin 2. të nenit të cituar thuhet se dënimi me kusht mund shqiptohet , kur gjykata i cakton dënim me gjobë ose me burg deri në dy vjet, qoft për një vepër penale qoft për bashkim veprash penale. 2.kushtet të cilat i referohen personalitetit të kryesit të veprës penale dhe qëllimit të dënimit me ksusht . Kushtet që kanë të bëjnë me personalitetin e kryesit janë: -sjellja e mëparshme e kryesit, -sjellja e kryesit pas kryerjes së veprës penale,

98 -shkalla e përgjegjësisë penale dhe, -rrethanat në të cilat është kryer vepra penale. Nëse gjykata kryesit të veprës penale i ka caktuar në mënyrë kumulative dënimin me burg dhe dënimin me gjobë, dënimi me kusht mund t’ia shqyptoj për të dy dënimet apo vetëm për dënimin me burg (neni 44.par.4. Kushtet dhe detyrimet të cilat gjykata mund t’ia caktoj personit të dënuar me kusht ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Nga përku i dënimit me kusht me ligj, rezulton se personit të dënuar me kusht, gjykata i cakton kushte dhe detyrimet e caktuara të cilat duhet t’i përmbush ai.Këto kushte janë të përgjithshme dhe të posaçme. 1.Kushti i përgjithshëm që i akuzuari të mos kryej vepër tjetër penale në afatin që e cakton gjykat e që nuk mund të jetë më i shkurtër se 1-e as më i gjatë se pesë vjet.(afati i verifikimit fillon të rrjedhë nga dita kur vendimi merr formën e prerë). 2.Kushtet e posaçme janë: ````````````````````````````````````````` a/.ta kthej përfitimin pasuror të fituar me vepër penale , b/.ta kompensoj dëmin e shkaktuar me vepër penale ose c/.t’i përmbush detyrimet tjera të parapara me dispozitat e ligjit penal. 3.Detyrimet të cilat ia cakton gjykarta të akuzuarit janë ato të cilat rezultojnë a/.nga disa dënime plotsuese dhe b/.ato të parapara për disa vepra penale. a/.detyrimet që rezultojnë nga disa dënime plotsuese janë : ndalimi i ushtrimit të funksioneve në administraëtën publike ose në shërbimet publike, ndalimi i ushtrimit të profesionit ose aktiviteteve tjera, nadlimi për të drejtuar autom,jetin etj. Nëse krahas dënimit me kusht , gjykata shqipton ndonjë dënim plotsues, i cili konsiston në ndonjë ndalesë, mund të vendos që dënimi me kusht do të revokohet, nëse i dënuari me ksuht nuk e respekton ndalesën e caktuar. b/.Detyrimet të cilat janë paraparë për rastet e disa veprave penale,psh.detyrimet nga neni 212 par.3.pastaj nenit 213. pastaj nenit 293.par.4. Revokimi i dënimit me kusht ````````````````````````````````````````````````` Sipas KPPK, dënimi me kusht mund të revokohet për këto tri shkaqe: 1.Nëse i dënuari gjatë periodëssë verifikimit kryen vepër të re penale. 2.Nëse pas shqiptimit të dënimit me kusht vërtetohet se i dënuari ka kryer vepër penale, para se të jetë dënuar me kusht. 3.Nëse i dënuari nuk i ka përmbushur detyrimet, të cilat janë caktuar me dënim me kusht. Revokimi i dënimit me kusht për shkak të veprës së re penale `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Nëse i dënuari me kusht gjatë afatit të verifikimit kryen vepër të re penale revokimi i dënimit mund të jetë obligator dhe fakultativ

99 a/.dënimi me kusht do të revokohet detyrimisht nëse i dënuari gjatë kohës së verifikimit kryen një apo më shumë vepra penale për të cilat i është shqiptuar dënim me burg prej 2. e më shumë vjetësh( neni 45.par.1.) b/.dënimi me kusht do të revokohet në mënyrë fakultative nëse i dënuari gjatë kohës së verifikimit kryen një apo më shumë vepra penale për të cilat është shqiptuar dënim me burgim më pak se 2. vjet.Në raste të tilla gjykata do të vendos nëse do të revokojë dënimin me kusht, pasi t’i vlerësoj të gjitha rrethanat të cilat i përkasin veprave penale të kryera dhe kryesit, e sidomos ngashmërinë e veprave penale të kryera, rëndësinë e tyre dhe motivet nga të cilat janë kryer. Nëse gjykata e revokon dënimin me kusht, për të gjitha veprat e shqipton një dënim unik sipas nenit 71.të KPPK. Sipas dispozitave të KPPK, gjykata për veprën e re pnale mund t’i shqiptoj dënim me burg, apo edhe për veprën e re penale mund t’i shqiptoj prap dënim me kusht apo me të holla Revokimi i dënimit me kusht për shkak të veprës penale të kryer më parë `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Mund të ndodhë që gjykata pasi ka shqiptuar dënimin me kusht të zbuloj vepër të cilën kryesi e ka kryer më heret.Në raste të tilla , gjykata mund të revokoj dënimin me kusht nëse vlerëson se nuk do të kishte bazë për shqiptimin e dënimit me kusht pot ë dihej për atë vepër penale.Me rastin e vendosjes nëse do të revokoj dënimn me kusht , gjyakata do të marrë parasush kriteret, të cilat janë paraparë për revokimin e dënimit me ksuht për veprën e re penale (46). Revokimi i dënimit me kusht për shkak të mospërmbushjes së detyrimeve të caktuara ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Mos përmbushja e detyrimeve të caktuar gjithashtu mudn të jetë arsye për revokimin e dënimit me kusht. Nëse i dënuari me kusht nuk e përmbush njërën nga këto detyrime brenda afatit të caktuar me aktgjykim, gjykata sipas nenit 47.të KPPK, mund të vendosë si më posht: -që personit të dënuar t’ia vazhdoj afatin e përmbushjes së detyrimit; -personin e dënuar mund ta liroj nga përmbushja e atij obligimi, nëse bindet se i dënuari , për shkaqe të arsyeshme, nuk mund ta përmbush obligimin; -detyrimin e caktuar më parë ta zavendsoj me obligim tjetër të paraparë me ligj, apo -mund ta revokoj dënimin me kusht. Afatet e revokimit të dënimit me kusht `````````````````````````````````````````````````````````````` Dënimi me kusht revokohet gjatë kohës së revokimit, mirëpo nëse për veprën penale të kryer gjatë afatit të verifikimit është mësuar më von, dënimi me kusht mund të revokohet mësë argu në afat prej një viti nga dita e skadimit të afatit të verifikimit. Edhe në situatën kur i dënuari nuk ;i përmbush obligimet e caktuara, dënimi me kusht mund të revokohet nëë afat prej një viti pas skadimit të afatit të verifikimit. DËNIMI ME KUSHT ME URDHËR PËR TRAJTIM TË DETYRUESHËM REHABILITUES ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` Ky lloj dënimi me kusht i është dedikuar ndaj kategorisë së atyre kryerësve të veprave penale , të cilët janë alkolistë apo narkomanë dhe nëse gjykata konstaton se pikrisht vartësia ndaj alkoolit apo drogës ka qenë faktori kryesor që ka kontribuar të kryhet vepra penale. Personi i dënuar me kusht me urdhër për trajtim rehabilitues, gjykata ia cakton obligimin atij që të mjekohet.Organi sprovues e përpilon programin e trajtimit, të cilit duhet tëi përmbahet i dënuari dhe shërbimi sprovues e informon gjykatën se programi i trajtimit është zbatuar me sukses.Në këtë rast gjykata nxjerr vendim me të cilin konstatohet se dënimi është mbajtur.Kjo mas shqiptohet në afat prej 6muaj deri në 3 vjet.

100 Në rast se i dënuari me kusht me urdhër për trajtim largohet nga programi i trajtimit rehabilitues pa i mbushur detyrimet lidhur me trajtimin, gjykata mund ta zavendsoj detyrimin e mëparshëm me një tjetër, të shtyej kohëzgjatjen e urdhërit për trajtim ose ta revokoj dënimin me kusht dhe të urdhëroj ekezkeutimin e dënimit të caktuar në dënimin me kusht( neni 49 par.4.). DËNIMI ME KUSHT ME URDHËR PËR MBYKQYRJE NGA SHËRBIMI SPROVUES ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Për nga natyra , përmbajtja dhe mënyra e ekzekutimit , është formë e dënimit me kusht të tipit anglo-amerikan dhe kjo masë konsiston në pezullimin e ekzekutimit të dënimit me burgim dhe kontrollin dhe dhënien e ndihmës kryesit të veprës penale. Gjykata para se të shqiptoj këtë lloj dënimi , gjykata duhet të kërkojë nga shërbimi sprovues kompetent për territorin e vet mendimin nëse ky dënim mund të ekzekutohet, si dhe çfar lloji deturimeve mund t’i caktohet, ky dënim mund të zghjasë më së paku 6. muaj dhe jo më tepër se tre vjet. Llojet e detyrimeve të mbykqyrjes së shërbimit sprovues të caktuara me dënimin me kusht dhe mënyra e zgjedhjes së tyre ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ KPPK, në nenin 51. parashef 11. lloje të detyrimeve edhe atë: 1.Mjekimi ose rehabilitimi në entin shëndetsor; 2.Nënshtrimi në programin e trajtimit mjekësor ose rehabilitimit; 3.Vizitat te psigologu ose të kshilluesit tjerë dhe veprimin në pajtim me rekomandimet e tyre; 4.Aftësimi profesional në një profesion të caktuar; 5.Kryerja e aktiviteteve punuese; 6.Shfrytëzimi i pagës dhe i të ardhurave të tjera ose i pasurisë për përmbushjen e detyrimeve familjare; 7.Mosndërrimi i vendbanimit pa autorizim të shërbimit sprovues; 8.Heqja dorë nga përdorimi i alkoolit apo i drogës; 9.Heqja dorë nga frekuentimi i vendeve apo lokaleve ku shërbehet pije alkolike; 10.Heqja dorë nga shoqërimi me personat të caktuar, dhe 11.Heqja dorë nga mbajtja e çfardo llji të armëve. Në rastet kur i dënuari me kusht nën mbykqyrjen e shërbimit sprovues nuk mban kontakte me shërbimin sprovues ose nuk i përmbush detyrimet të cilat i ka caktuar gjykata, detyrimet e mëparshme gjykata mund t’ia zavendësojë me një detyrim tjetër apo t’ia vazhdojë afatin brenda kohës së verifikkimit apo të revokoj këtë lloj të dënimit me kusht. Gjykata do të revokoj dënimin me kusht nën mbykqyrje të shërbimit sprovues edhe nëse i dënuari kryen vepër të re penale për të cilën është shqiptuar dënim me burgim së paku dy vjet apo më tepër. Dënimi me kusht me urdhdër për punë në dobi të përgjithshme Sipas nenit 52. të KPPK, gjykata me aktgjykim, kryesit të veprës penale i cakton obligimin që brenda afatit të caktuar të kryej punë në dobi të përgjithshme, në interes publik. Kushtet për shqiptimin e dënimit me kusht me urdhër për pun në dobi të përgjithshme -që gjykata kryesit të veprës penale t,i ketë caktuar dënimin me burgim deri në një vit ose dënim me gjobë deri në 2.500 €; -të ekzistoj vlerësimi i shërbimit spovues, dhe -të jepet pëlqimi i të dënuarit se ai dakordohet që t’i shqiptohet ky lloj dënimi.

101

Kohëzgjatja e punës në dobi të përgjithshme dhe mundësia e caktimit të detyrimeve tjera Puna në dobi të përgjithshme shqiptohet në kohëzgjatje së paku 30.orë, e mësë tepërmi 240 orë pune..Orët e caktuar duhet të kryhen brenda një viti ( neni 52 par.3) Gjykata cakton numrin e orëve me vendim të posaçëm, ndërsa shërbimi sprovues vendos për llojin e punës në dobi të përgjithshme që duhet kryer personi i dënuar, cakton organizatën për të cilën personi i dënuar do të kryej punën, vendos për ditët e javës gjatë të cilave do të kryhet puna dhe e mbykqyrë kryerjen e punës në dobi të përgjithshme. Gjykata mund t’i urdhëroj që personi i dënuar një apo disa prej këtyre detyrimeve: -të mbaj kontakt me shërbimin sprovues, -të kthej përfitimin pasuror të fituar me veprën penale, -të kompenzoj dëmin e shkaktuar me vepër penale, -të përmbush detyrimet tjera të parapara me ligj si dhe -të përmbushë një apo disa prej njëmbdhjetë lloje të detyrimeve të parapara me nenin 51. të KPPK. Kohzgjatja e përmbushjes së këtyre detyrimeve të parapara me nenin 51.të KP nuk duhet të jetë më i shkurtër se 6.muaj dhe më i gjatë se 3. vjet. Revokimi i dënimit me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme Nëse personi i dënuar pas kalimit të afatit të caktuar , në tërësi apo pjesërisht , nuk e kryen punën në dobi të përgjithshme shoqërore, nuk mbanë kontakte me shërbimin sprovues ose nuk i kryen detyrimet nga neni 551. të urdhëruara nga gjykata , atëhre gjykata mund ta zavendësoj detyrimin e mëoarshëm me një tjetër, mund ta shtyej kohën e mbykqyrjes brenda kohës së verifikimit ose ta revokoj dënimin me kusht.( neni 52.par.5.). Nëse revokohet ky lloj dënimi me kusht, i dënuari detyrohet ta mbajë dënimin e caktuar me burgim apo ta paguaj dënimin me gjobë. GJYSËMLIRIA ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Gjysëmliria , si lloj i pestë i dënimit alternativ konsiston në atë që personi të cilit i është shqiptuar dënimi me burgim, i mundësohet çdo ditë, brenda orëve të caktuara(gjashtë 8 apo 10.orë), të mund të qëndrojnë në liri për të vazhduar punën profesionale të cilën e ka kryer edhe para kryerjes së veprës penale, apo që të kryej punë familjare( psh. femra të kujdeset për fëmijët dhe punët tjera të shtëpisë), të vijonë shkollimin, të vazhdoj mjekimin etj, pasi të kryej punët duhet të kthehet në burg.( 53) Kushtet për shqiptimin e gjysëmlirisë ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 53 par.1.të KPPK, “Kur gjykata shqipton dënimin me burgim deri në nji vit, mund të urdhërojëekzekutimin e dënimit me gjysëm liri për shkak të detyrimeve të personit të dënuar lidhur me punën,arsimimin , kualifikimin ose aftësimin profesional, përgjegjësitë esenciale familjare apo nevojën për trajtim ose rehabilitim mjekësor.Kur vuan dënimin me gjysëmëliri, personi i dënuar detyrohet që të kthehet në burg pas kryerjes të detyrimeve brenda kohës së caktuar nga gjyjkata”. Nga kjo rezulton se kushtet për shqiptimin e gjysëm lirisë janë: -që kryesi i veprës penale të jetë dënuar dri në një vit burgim; -që për kryesin , familjen , por edhe për shoqërinë , do të jetë shumë e dobishme t’i lejohet vazhdimin apo përfundimi i punëve apo aktivitetve të cilat qëndrojnë para tij dhe, -që për çdo ditë, pas kryerjes së punëve të caktuara, të kthehet në entin penal, në burg. Programin për implementimin e dënimit me gjysmëliri e përpilon drejtori i burgut me organin e shërbimit sprovues.

102 Mënyra e ekzekutimit të këtij lloj dënimi detalisht rregullohet me ligjin për ekzekutimin e sanksioneve penale. Revokimi i gjysëmëlirisë ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 53.par.2.të KPPK, është paraparë shprehimisht se nëse i dënuari nuk përmbush detyrimet lidhur me punën , arsimin apo aftësimin profesioanl, për të cilat është shqiptuar gjysëmliria, gjykata do të revokoj këtë lloj dënimi dhe do të urdhëroj që ky dënim , apo pjesa e mbetur këtij dënimi, të ekezekutohet në burg. Në rastet kur gjykata vendos për revokimin e këtij lloji dënimi për shkak të mospërmbushjes së detyrimeve të punës apo aktiviteteve tjera, do të kërkoj raport nga shërbimi sprovues. Dënimet plotsuese Paraqitja dhe zhvillimi i dënimeve plotsuese ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Gjer në fund të shekullit XIX dënimet kryesore kanë qenë i vetmi lloj i sansksioneve penale që në të drejtën penale kanë mundur të shqiptohen ndaj kryesve të veprave penale.Mirëpo , në fund të shek.XIX, nën ndikimin e shkollave pozitive dhe socioantropologjike, u parapanë edhe lloje tjera të sanksioneve penale, të cilat në fazën e paraqitjes u emërtuan si masa siguruese.Pas luftës së dytë botërore shumica e masave siguruese në shumë kode penale të shteteve të Evropës Perendimore u konsideruan si dënime plotsuese.Ndërsa masat siguruese të karakterirt mjekësor, emërtohen dhe trajtohen si masa të trajtimit dhe mjekimit, me ç’ërast në tërsi iu janë hequr atributet e sanksioneve penale.Këte koncept tani e ka përvetsuar edhe KPPK. Edrejta penale e ish Jugosllavisë shumicën e dënimeve plotësuese , që tani njihen te ne i ka konsideruar masa siguruese(Kodi penal i 1948, 1951 si dhe meligjin penal të 1977). Nocioni dhe qëllimi i dënimeve plotësuese ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Dënimet plotsuese janë paraqitur si rezultat i njohurive të reja shkencore se dënimet kryesore nuk mund të jenë mjet efikas ndaj të gjith kryesve të veprave penale.Për këtë arsye në të drejtën penale u formësua mendimi se , krahas dënimit kryesor, duhet paraparë edhe sanksione të tjera penale të lkarakterit komplementar, plotësues. Kryesit të veprës penale i shqiptohet dënimi plotësues me qëllim që t’i merren apo t’i kufizohen disa të drejta , të cilat për shkak të natyrës së tyre nuk mund t’i merren apo tëi kufizohen me dënime kryesore. Kufizimi apo marrja e disa të drejtave të posaçme me dënime plotsuese , midis tjerash , bëhet për dy arsye kryesore: 1.Arsya e parë qëndron në atë që funksionimi dhe autoriteti i disa detyrave dhe profesioneve shtetërore kërkon që t’i ushtrojnë personat që kanë një të kaluar të pastër.P.sh.përkundër resocializimit është vështirë që menjiher pas mbajtjes së burgut t’i besohet ushtrimi i funksionit të gjyqtarit, prokurori, inspektorit, profesorit i cili ka kryer ndonjë vepër penale të marrjes së mitos, keqpërdorimit të detyrës zyrtare, mashtrimit etj. 2.Arsya e dytë është e karkterit kriminalo-politik, meqë nuk është e preferueshme që personi pas mbajtjes së dënimit menjiher të vehet në sprovë dhe të gjendet në aso rrethana dhe kushte dhe të kryej të njetën detyrë eapo profesion të cilin e ka shfrytëzuar për të kryer Vepër penale.P.sh. nuk do të ishte e arsyeshme që arkatari , i cili ka qenë i dënuar për vepër penale të shpërdorimit të pasurisë shoqërore, pas mbajtjes së dënimit , t’i besohet përësri detyra e tillë , në të cilat rrethana përsëri mund ta kryej veprën penale.Nga kjo rezulton se këto masa janë të karakterit preventiv. Përparsi e posaçme e dënimeve plotsuese është se mundësojnë individualizimi më adekuat i sanksioneve penale dhe mundësi më e madhe për resocializimin e kryesit të veprës penale.

103 Dënimet plotsuese shqiptohen krahas dënimit kryesor, kurse në disa raste krahas dënimit alternativ(dënimit me kusht), ngase me kryerjen e veprës penale, personi i ka keqpërdor këto liri dhe të drejta. Lidhja midis dënimeve plotësuese dhe dënimeve kryesore dhe alternative ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Krakteristikat e përbashkëta midis ketyre tri lloje të dënimeve janë këto: 1.dënimet kryesore, plotësuese dhe ato alternative janë lloje të sanksioneve penale; 2.Me të tri këto dallime gjyakat ka për qëllim që shoqërinë ta mbroj nga kriminaliteti; 3.Të tri këto lloje të dënimit aplikohen me dhunë; 4.Bazë për aplikimin e këtyre dënimeve është vepra penale; 5.Për të gjitha këto dënime vlenë parimi i legalitetit; 6.Të gjitha këto dënime i shqipton gjykata. Sistemi dhe lloji i dënimev plotësuese sipas KPK ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Neni 54.i KPPK parasheh këto lloje të dënimeve plotësuese: 1).gjobën, 2.heqja e së drejtës për të zgjedhur, 3.ndalimi i ushtrimit të funksioneve në administratën publike ose shërbimin publik, 4.ndalimi i ushtrimit të profesionit, të aktivitetit ose detyrës, 5.ndalimi për të drejtuar automjetin, 6.marrja e patentshoferit, 7.marrja e sendit, 8.urdhëri për publikimin e aktgjykimit , dhe 9.dënimi i të huajit nga teritori i Kosovës. Heqja e të drejtës për tu zgjedhur ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 55. të KPPK, ky lloj dënimi plotsues mund të shqiptohet në dy raste: 1.Këtë dënim gjykata e shqipton nëse personi me qëllim që të zgjidhet në ansamblenë komunale apo deputet në Kuvendin e Kosovës, gjatë procesit zgjedhor, e realizon këtë të drejtë duke u shërbyer me kërcnime ose falsifikim të listave të votimit dhe 2.Këtë masë gjykata e shqipton ndaj kandidatit për zgjedhje, nëse ai kryen vepër penale për të cilën gjykata i shqipton dënim me burgim së paku 5. vjet.Situata e dytë nuk ka lidhje me procesin zgjedhor por me gjithate e bënë të padenjë në aspektin etik. Ky lloj dënimi mund të shqiptohet në kohëzgjatje prej 1-3 vjet.Ekzekutimi fillon pasi i dënuari ta ketë vuajtur dënimin. Ndalimi i ushtrimit të funksioneve në administratën publike ose në shërbimin publik ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 1.Ky lloj i dënimi mund të shqiptohet në mënyrë obligative, në rast kur personi, të cilit i është besuar ushtrimi i funksioneve në organet e pushtetit, apo administratën publike, e këtë detyrë e keqpërdor, me ç’rast kryen vepër penale për të cilën i është shqiptuar dënim me sëpaku 10.vjet burgim. Në këte situatë ai funksionin e tillë ai nuk mund ta ushtroj prej 1-5 vjet i cili fillon të ekezkutohet pasi që i dënuari ta vuaj dënimin.

104 2.Sipas nenit 56.par.2.të KPPK, ky lloj dënimi mund të shqiptohet në mënyrë fakultative edhe në rast kur personi me shpërdorimin e funksionit kryen veprë penale për të cilën gjykata i ka shqiptuar dënim me burgim gjer në 10.vjet.Në këtë situatë ndalimi zgjatë prej 1-3 vjet. Ky lloj dënimi mund të shqiptohet: 1.që ta ketë shpërdorur funksionin , detyrën e caktuar, 2.që ky shpërdorim të jetë paraparë me ligj si vepër penale dhe 3.që për këtë vepër penale gjykata të ketë shqiptuar dënim me burgim sëpaku 10 vjet.par.1. apo dënim deri në 10.vjet par.2.të KPPK. Ndalimi i ushtrimit të profesionit, veprimtarisë ose detyrës ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ky lloj i dënimit plotsues konform nenit 57.par.2.mund të shqiptohet në kohëzgjatje prej 1-5 vjet me kusht: 1.që kryesit të veprës penale t’i shqiptohet dënim kryesor apo dënim alternativ; 2.që kryesi i veprës penale ta ketë keqëpërdorur profesionin e vet, veprimtarinë detyrën apo funksionin menaxhues apo administrativ ose, 3.nëse me bazë, me arsye mund të pritet se ushtrimi i profesionit, veprimtarisë, detyrës apo funksionit menxhues ose administrativ mund ta keqpërdorë për kryerjen e veprës penale. Kohzgjatja e këtij lloj dënimi llogaritet prej ditës kur vendimi është bërë i plotfuqishëm, mirëpo koha e kaluar në burg, në entin shëndetsor për ruajtje dhe mjekim, nuk llogaritet në këtë lloj dënimi d.m.th.afati i këti lloj dënimi vazhdon pas mbajtjes së burgimit përkatsisht pas lëshimit nga enti shëndetësor. Në rast të shqiptimit të këtij lloj dënimi plotsues së bashku me dënimin me kusht, gjykata mund të vendos që dënimi me kusht do të revokohet, nëse kryesi nuk e rrespekton detyrimin e ndalimit të ushtrimit të profesionit, veprimtarisë apo detyrës (57.par.3) a/.Konsideroj se formulimi nuk është i qartë kur është në pyetje par. 2. i nenit 56 të KPPK. Si dhe dispozita e nenit 57.par.1. Ngase mendoj se ky lloj dënim plotsues duhet shqiptuar edhe në stuatën kur kryesi nuk e keqpërdor detyrën-funksionin e caktuar, në situatën kur me arsye mund të konsiderohet që ushtrimi i mëtejm; i funksionin , thirrjes apo detyrës së caktuar do të ishte e rrezikshme. Ky dënim plotsues fillon të ekzekutohet pasi që kryesi ta kketë mbajtur dënimin. Psh kur gjer ke vepra penale ka ardhur për shkak të paftësisë së kryesit në kryerjen e funksionit, detyrës apo veprimtarisë së caktuar.Ajo paaftësi mund të rezultoj nga joprofesionalizmi i kryesit, psh mjeku icili është gjykuar për shkak të trajtimit të pandërgjegjshëm , mund t’i shqiptohet kjo masë nëse konstatohet se veprën e ka kryer për shkak të mosnjohjes së mjaftueshme të rregullave të shkencës së mjkësisë,ose për shkak të paaftësisë psikofizike, psh. për avokatin i cili i ka zbuluar fshetësitë në kryerjen e detyrës së tij konstatohet se atë e ka bërë për shkak të harresë, b/.grupa e dytë e shkaqeve ka të bëjë me papërshtatshmërinë morale të kryesit me të cilat rrezikohet autoriteti i funksioneve, detyrave të caktuara psh.gjyqtari i cili është dënuar për plagosje të rëndë trupore. Do të ishte jologjike që edhe më tej ta ushtroj funksionin e gjyqtarit.

Ndalimi i drejtimit të automjetit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas neni 58 të KPPK , ky lloji i dënimit plotsues mundt të shqiptohet nëse plotsohen këto kushte: 1.që personi t; ketë kryer vepër penale me të cilën ka rrezikuar trafikun publik,

105 2.që gjykata kryesit të veprës penale tëi ketë shqiptuar dënimin kryesor, ndonjë dënim alternativ, vërejtjen gjyqësore, masën e trajtimit të detyrueshëm apo ta ketë liruar nga dënimi, 3.nëse rrethanat në të cilat është kryer vepra penale apo cënimet e mëparshme të dispozitave mbi sigurinë e trafikut publik tregojnë se është rrezik që personit të këtill tëi lejohet që edhe më tej në të ardhëmën të drejtoj llojin dhe kategorinë e caktuar të automjetit. Ky lloj dënimi mund t’i shqiptohet edhe personave të papërgjegjshëm,të cilit i është shqiptuar masa e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, si dhe personave me përgjegjësi të zvogluar apo narkomanëve dhe alkolistëve. Në rast të shqiptimit të këtij lloj dënimi plotsues së bashku me dënimin me kusht, gjykata mund të vendos që dënimi me kusht do të revokohet, nëse kryesi nuk e rrespekton këtë ndalesë. Kohzgjatja e këtij lloj dënimi llogaritet prej ditës kur vendimi është bërë i plotfuqishëm, mirëpo koha e kaluar në burg, në entin shëndetsor për ruajtje dhe mjekim, nuk llogaritet në këtë lloj dënimi d.m.th.afati i këti lloj dënimi vazhdon pas mbajtjes së burgimit përkatsisht pas lëshimit nga enti shëndetësor.Por nëse kryesit i është marr edhe patent shoferi kohëzgjatja e kësaj mase të përkohshme gjykata do t’ia llogaritë në lartësinë e dënimit të ndalimit të drejtimit të automjetit.

Marrja e lejes së vozitjes ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ky llooj i dënimit plotsues konform nenit 59 të KPPK, mund të shqiptohet: 1.që personi të ketë kryer vepër penale kundër sigur;isë së trafikut publik, 2.nëse vepra penale kundër sigurisë ka shkaktuar plagosje të rëndë trupore apo vdekjen e personit, 3.që gjykata kryesit t’i ketë shqiptuar dënim kryesor, alternativ me kusht, vërejtje gjyqësore apo trajtim të detyrueshëm psikiatrik apo ta ketë liruar nga dënimi, 4.nëse rrethanat në të cilat është kryer vepra penale, lloji i veprës penale apo shkeljet e mëoparshme të dispozitave mbi sigurinë e trafikut publik, tergojnë se për shkak të apaftësisë është rrezik që personi i tillë edhe në të ardhmën të drejtoj automjetin. Kohzgjatja e këtij lloj dënimi është prej 1-5 vjet dhe llogaritet prej ditës kur vendimi është bërë i plotfuqishëm, mirëpo koha e kaluar në burg, në entin shëndetsor për ruajtje dhe mjekim, nuk llogaritet në këtë lloj dënimi d.m.th.afati i këti lloj dënimi vazhdon pas mbajtjes së burgimit përkatsisht pas lëshimit nga enti shëndetësor.Por nëse kryesit i është marr edhe patent shoferi kohëzgjatja e kësaj mase të përkohshme gjykata do t’ia llogaritë në lartësinë e dënimit të marrjes së lejes së vozitjes.(59 par.3. i KPPK). marrja e sendit ~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 60. të KPPK, mund të meren ato sende që janë përdorur për kryerjen e veprës penale apo që kanë qenë të dedikuara për kryerjen e veprës penale , qofshin ato të kryesit apo të personave të tretë, si dhe sendet që janë razultat (pasojë) e verpës penale( psh.sendet e blera me parat e vjedhura apo me marrjen e ryshfetit vetura shtëpi apo ndonjë pasuri tjetër e luajtshme dh e epalujtshme) Ky lloj i dënimit plotsue mund të shqiptohet:nëse kryesit të veprës penale i është shqiptuar dënim kryesor, alternativ me kusht, vërejtje gjyqësore apo trajtim të detyrueshëm psikiatrik apo është liruar nga dënimi. Ky lloj dënimi mund t’i shqitptohet nëse është kryer vepra penale është tentuar vepra penale apoii ka ndërmarr veprimet pregaditore për kryerjen e veprës penale.Përkatsisht do të merren ato sende që janë detikuar për kryerjen e veprës penale.(60 par.1.të KPPK). Për disa raste KPPK ka paraparë mundësinë e marrjes së sendeve në mënyrë obligative.( neni 60.par.3)

106

Urdhëri për publikimin e aktgjykimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas neit 61.të KPPK, ekzekutimi i këtij lloji të dënimit plotsues bëhet duke e publikuar aktgjykimin tërësisht apo pjesërisht, në një apo disa gazeta, transmetohet në radioose televizion ose në stacionet raditeleivizive me shpenzime e të dënuarit ( neni 61.par.1.të KPPK.). Datën e publikimit, vëllimin, kohëzgjatjen si dhe çështjet tjera lidhur me këtë e cakton gjykata ( neni 61-3 të KPPK). Publikimi nuk do të urdhërohet nga gjykata nëse konstatohet se do të rrezikohet fshehtësia zyrtare, jeta private e personave ose morali i shoqërisë. Dëbimi i të huajit nga teritori i Kosovës ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 62.par.1.të KPPK ky lloj dënimi mund të shqiptohet ndaj të huajit apo personit pa shtetësi, i cili ka kryer vepër penale në teritorine Kosovës.Ky dënim plotsues shqiptohet në kohzgjatje prej 1-10 vjet .Personi të cilit iu është shqiptuar kjo masë duhet ta lëshoj Kosovës dhe nuk guzon të kthehet gjatë kohës sa zgjatë kjo masë. Shqiptimi i këtij dënimi plotsues është fakultativ,psh.nëse gjykata komnstaton se i huaji ka ndonji anëtar të familjes apo të afërm të ngusht në Kosovë, ka vend të punës në Kosovë, më parë ka qenë shtetas i Kosovës mund të mos e shqiptoj këtë mas. Dëbimi i të huajit nga Kosova nuk do të shqiptohet nëse është në kundërshtim me nenin 3.të të Konventës evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore të 4.nëntorit 1950 dhe protokolleve dhe Konventës lidhur me statusin e refugjatëve të 28 korrikut 1951 dhe Protokollit të saj të 31.1.1967 ose Konventës kundër torturës dhe Trajtimit të vjetër të vrazhdë, çnjerzor dhe poshtrues të 17.12 1984 ( neni 62.par.4.të KPPK). Koha e kaluar në paraburgim nuk i llogaritet në kohëzgjatjen e kësaj mase. Matja e dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~ Me matje të dënimit nënkuptojmë caktimin e lojit dhe lartësisë së dënimit kryesit të veprës penale.Me rastin e matjes së dënimit duhet të merren parasysh të gjitha rrethanat lehtësuese dhe rënduese, që janë shprehur në momentin e kryerjes së veprës penale, në mënyrë që t’i caktohet ai lloj dhe masë dënimi i cili do t’i përgjigjet peshës së veprës penale dhe rrezikshërisë shoqërore të kryesit dhe me të cilin më së miri do të arrihej qëllimi i dënimit. Duke pasur parasysh organin që e bënë matjen e dënimit , në të drejtën penale njihen tri lloje të matjes së dënimit :1.matja ligjore, matja gjyqësore dhe 3.matja administrative. 1.Matja ligjore e dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Matja ligjore e dënimit bëhet prej organit që e nxjerrë ligji, me ç’rast ligjdhënësi cakton llojin dhe lartësinë e dënimit me rastin e parashikimit të veprës penale .Matja e dënimit nga ana e ligjëdhënësit bëhet sipas rrezikshmërisë apstrakte të veorave penale( psh. vrasje plagosje, vjedhje etj). Në të drejtën penale njihen disa lloje të matjes ligjore të dënimit dhe atë: a/. Sistemi absolut i caktimit të dënimit b/.sistemi arbitrarë i caktimit të dënimit dhe c/, sistemi relativ i caktimit të dënimeve. a/.Sistemi absolut i caktimit të dënimeve është sistem i atillë sipas të cilit ;ligji përcakton saktësisht llojin dhe lartësinë e dënimit që do t’ i shqiptohet kryesit të veprës penale pa marr parasysh rrezikshmërinë shoqërore të veprës penale konkrete dhe kryesit.Ky sistem ka ekzistuar deri më shekullin XIX dhe ka lindur si rezultat i revoltës ndaj sistemit arbitrarë të

107 dënimeve në sistemin skllavopronar dhe feudal.Për her të parë është paraparë në kodin penal të Francës të vitit 1791. b/.sistemi arbitrar i caktimit të dënimit atëhere kur ligjigjdhënësi nuk e përcakton llojin dhe masën e dënimit , por këtë autorizim ia beson gjykatës që sipas bindjes së vet t’ia caktojëllojin dhe masën e dënimit kryesit të veprës penale.ky sitem ka ekzistuar në sitemin e mesjetës. c/.Sistemi relativ i caktimit të dënimit ekziston atëhere kur ligji përcakton minimumin dhe maksimumin e dënimit që mund të shqiptohet për veprën.Sipas këtij sitemi gjykatës i lejohet mundësia që brenda kufinjëve të caktuar me ligj ta mas dënimin për çdo rast konkret, duke i marur parasysh të gjitha rrethanat relevante objektive dhe subjektive të veprës penale dhe të kryesit të saj. 2.Matja gjyqësore e dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Këtë lloj të dënimit e bënë gjykata kur në procedurën penale konstatohet se kryesi i veprës penale së caktuar është penalisht përgjegjës për veprën e kryer. Matjen gjyqësore të dënimit e njohin të gjitha të drejta penale bashkohore.Këtë lloj të matjes së dënimit e njeh edhe e drejta jonë penale, ku në nenin 64. të KPPK janë përcaktuar rregullat e përgjithshme mbi matjen e dënimit të cilat duhet deomos të merren parasysh, ndërsa nga neni 64-73 të KPPK, parashihen rregulla të posaçme për zbutjen apo ashpërsimi i dënimit dhe në këtë mënyrë t’i shqiptohet ai lloj dhe ajo masë e dënimit e cila do të jetë sa ma adekuate me peshën e veprës dhe rrezikshmërinë e kryesit. 3.Matja administrative e dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~ Krahas matjes ligjore dhe gjyqësore të dënimit ekziston edhe matja administrative e dënimit .Ky sistem i matjes së dënimit aplikohet në disa shtete të SHBA.Sipas këtij sistemi , dënimin e masin organet kompetente për ekzekutimin e dënimit .Kjo matje e dënimit mund të aplikohet vetëm te dënimet me heqje të lirisë , me ç’rast gjykata e cakton vetëm llojin e dënimit, kurse kohzgjatjen e cakton organi administrativ.

Ligjëshmëria e shqiptimit të dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kryesit të veprës penale mund t’i shqiptohet vetëm ai dënim i cili në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë i paraparë me ligj nulla poena sine lege. Individualizimi i dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Me individualizim të dënimit nënkuptohet përshtatja e dënimit veprës penale dhe kryesit të saj.Qëllimi i individualizimit të dënimit është që të shqiptohet asi dënimi i cili në mënyrë më efikase do të ndikojë në riedukimin e kryesit të veprës penale. Për her të parë është paraqitur në Kodin Penal të Francës të viti 1810, sipas kodit penal fraçez të vitit 1791 dënimet kanë qenë të përcaktuara në mënyrë apsolute , dmth.nuk ka ekzistuar individualizimi i dënimit. Pretendët e matjes apsolute mendonin se në këtë mënyrë të gjith kryesit e veprave penale ndëshkohen njësoj dhe kjo mënyrë e matjes së dënimit është më i drejt.Por në praktikë kjo mënyrë e matjes së dënimit është treguar jo e drejtë dhe jo e barabart, meqë edhe kur pesha e

108 veprës penale ka qenë e njet ajo është kryer nga personat e ndryshme , në rrethana të ndryshme, motive të ndryshme etj. Metodat e individualizimit të dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Legjislacioni penal parasheh një varg dispozitash për zbatimin e individualizimit të dënimit në praktikë,kodi penal në pjesën eposaçme përcakton llojet dhe minimumin e maksimumin e dënimt për çdo vepër penale veç e veç. Në nenin 64. të KPPK parasheh rregullat e përgjithshme me të cilat e obligon gjykatën që me rastin e matjes së dënimit, duhet tëi marrë parasysh rrethanat objektive dhe subjektive.ndërsa nenin 65. parasheh kushtet kur kryesit mund t’i zbutet dënimi. Individualizimi i dënimit bëhet edhe gjatë ekzekutimit të dënimit.

Llojet dhe rrethanat lehtësuese e rënduese ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kodi penal në nenin 64. të KPPK parasheh këto rrethana lehtsuese dhe rënduese: 1.shkallën e përgjegjsisë penale,2.motivet nga të cilat është kryer vepra penale, 3.sjellja e mëparshme dhe rrethanat personale të kryesit, 4.Pranimi i fajit 5.sjellja e kryesit pas kryerjes së veprës penale, 6.Intenziteti i rrezikimit apo i dëmtimit të së mirës së mbrojtur, 7.Rrethan në të cilat është kryer vepra penale dhe 8.Gjendja pasurore e kryesit. Zbutja e dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~ Rrethanat lehtësuese dhe rënduese mund të kenë ndikim në matjen e dënimit vetëm brenda minimumit dhe maksimumit të dënimit të përcaktuar me ligj për atë vepër penale.Mirëpo në raste të caktuara vepra mund të kryeht në rrethana të tilla saqë ate e bëjnë veçanarisht të lehtë. Zbutja e dënimit zbatohet kur me ligj parashihet mundësia që gjykata të shqiptoj dënim nën minimumin e posaçëm të dënimit të paraparë për atë vepër penale dhe atë gjer në minimumin e përgjithshëm të atij lloji të dënimit, apo që ta zavendsojë dënimin e paraparë për atë vepër penale me lloj të dënimit më të butë. Sipas nenit 66. të KPPK njihen dy lloje të zbutjes së dënimit a/.zbutja e dënimit në raste kur shprehimisht parashihet me ligj dhe b/.zbutja e dënimit sipas bindjes së gjykatës. A/.Në pjesën e përgjithshme , KPPK në mënyrë shprehimore ka paraparë mundësinë e zbutjes së dënimit në rastet kur personi veprën penale e kryen me përgjegjësi të zvogluar neni 12. par.2., në lajthim juridik neni 19.par.,në kapërcim të kufinjëve të mbrojt.së nevojshme neni 8.par.4 ,te nevoja ekstreme neni 9.par.3.te tentativa e veprës penale neni 20.par.3. dhe për ndihmën e veprës penale neni 25.par.1. -mundësia e zbutjes së dënimit është e paraparë edhe në pjesën e posaçme, psh. te vepra penale e shtyerjes në vetvrasje dhe dhënia e ndihmës në vetvrasje neni 151.par.5, kryesi mund të dënohet më butë nëse vepra penale nga para 1,2,3, dhe 4.vetëm është tentuar. B/.Zbutja e dënimit sipas bindjes së gjykatës, është e lejuar me kodin penal përjashtimisht, kur vepra penale është kryer në rrethana veçanarisht lehtësuese që e veprën konkretë e bëjnë të lehtë. Sipas nenit 67.par.1. të KPPK, kufinjët e zbutjes së dënimit parashihen kësisoji: 1.Nëse për veprën penale është paraparë dnimi me burgim afatgjatë, dënimi mund të zbutet deri në 10 vjet burgim. 2.Nëse për veprën penale është paraparë si masë më e ulët e dënimit burgimi prej së paku tre vjet dënimi mund të zbutet deri në një vit.

109 3.nëse për veprën penale penale është paraparë si masë më e ulët e dënimit me burgim prej 2. vjetësh, dënimi mund të zbutet deri në 6.muaj burgim, 4.Nëse për veprën penale është paraparë si masë më e ulët e dënimit me burgim prej 1. viti , dënimi mund të zbutet deri në tre muaj. 5.Nëse për veprën penale si masë më e ulët e dënimit është paraparë dënimi më pak se një vit burg,dënimi mund të zbutet deri në 15.ditë burgim. 6.Nëse për veprën penale nuk është paraparë masa më e ulët e dënimit (nuk është i përcaktuar minimumi i posaçëm),atëhere mund të shqiptohet dënim me gjobë në vend të dënimit me burg. 7.Nëse për veprën penale nuk është e paraparë shuma më e ulët e gjobës, gjoba mund të zbutet deri në 50 €. Lirimi nga dënimi ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Në të drejtën penale është parim se çdo person që kryen vepër penale dhe që është penalisht përgjegjës duhet të dënohet.Mirëpo në disa raste mund të ndodhë që gjykata të konstatoj se është kryer vepra penale dhe se kryesi është penalisht përgjegjës, por shqyptimi i dënimit nuk është i arsyeshëm për shkak të intensitetit të veprës apo për shkaqe kriminalo politike. Gjykata mund ta liroj kryesin nga dënimi vetëm kur kjo shprehimisht është e paraparë me ligj. Sipas KPPK. Njihen dy grupe raste kur kryesi mund të lirohet nga dënimi .Grupi i parë i rasteve është paraparë me dsipozitat e pjesës së përgjithshme të kodit penal, ndërsa grupi i dytë me dispozitat e pjesës së posaçme. 1.Me dispozitat e pjesës së përgjithshme të KP, mundësia e lirimit nga dënimi është paraparë te veprat penale kapërcimi i kufinjëve të mbrojtjes së nevojshme neni 8.par.4.kapërcimi i kufinjëve të nevojës ekstreme neni 9.par.3. lajthimi juridik neni 19.par.2, tentativa e papërshtatshme neni 21. heqja dorë vullnetare nga kryerja e veprës penale neni 22. heqja dor vullnetare nga baskimi kriminal neni 26.par.2. për veprat penale nga neni 257, 258, 265 ose 269 nëse kryesi e kthen pasurinë e vjedhur e kthen parase të njoftohet për fillimin e procedurës penale, gjykata mund ta liroj nga dënimi. neni 266 etj. 2.Me dispozitat e posaçme të KPPK, janë paraparë rastet e mundësisë së lirimit nga dënimi psh, nëse dëshmitari, eksperti, përkthyesi apo interpreti e revokon deklaratëbn e reme para se të jet nxjerrë vendimi përfundimtar neni 308 par. 2.Nëse personi i privuar nga liria heq dorë nga rebelimi para se ta ketë ushtruar dhunën apo kanosjen, neni 312.par., nëse sulmuesi ndaj personit zyrtar ka qenë i provokuar nga veprimi i kundërligjshëm apo brutal. Në rast kur legjislacioni penal parasheh mundësinë e lirimit nga dënimi , gjykata është e autorizuar që kryesit t’ia zbut dënimin pa kufizime i paraparë me dispozitat për zbutjen e dënimit (neni 68 par.2.). Bazat e posaçme të lirimit nga dënimi për vepra penale të kryera nga pakujdesia. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 69 të KPPK, gjykata mund ta liroj nga dënimin kryesin e vepërs penale të kryer nga pakujdessia në këto raste: 1.kur pasojat e veprës penale e godasin aq rënd kryesin e veprës penalesaqë ndëshkimi do të ishte i panevojshëm për realizimin e qëllimit të dënimit, ose kur 2.kryesi menjiher pas kryerjes së veprës penale ka bërë përpjekje për evitimin apo zvoglimin e pasojave të veprës penale dhe nëse në tërsi apo në masë të madhe e ka kompensuar dëmin i cili është shkaktuar nga ajo vepër penale. Recidivi ~~~~~~~~~~~~

110 Me recidiv nënkuptojmë rastet kur personi që ka qenë më parë i dënuar përsëri kryen vepër penale.(kuptimi penalo juridik) 2.në kuptimin kriminologjik , recidivi paraqet çdo kryerje të sërishme të veprës penale , nga personi i cili më parë ka kryer vepra penale , pa marr parasysh se ishte apo nuk ishte i dënuar, 3.në aspektin penalogjik recidivi ekziston kur personi që eka vuajtur dënimin me burg, sërish vjen në burg se kryen vepër tjetër penale. Llojet e recidivit ~~~~~~~~~~~~~~~~ Ekziston recidivi i përgjithshëm dhe special. Duke marr parasysh numrin e veprave penale të kryera , në të drejtën penale njihen dy lloje të recidivit, recidivi i njëfisht dhe i shumëfisht. a/.recidivi i njifisht apo i rëndomt ekziston në rast kur personi , i cili ka qenë i dënuar për vepër penale të mëparshme , sërish kryen vepër penale tjetër. Gjykata në situata të këtilla duhet të marr parasysh 1.se a është kryer vepër e njejt me atë të mëparshmën,2. se ajnë kryer këto dy vepra penale nga motivet e njejta 3. sa kohë ka kaluar nga dënimi i mëparshëm që e ka mbajtur apo që i është falur. 1.Recidivi i njifisht është rrethanë rënduese fakultative dhe gjykata nëse këtë rrethanë e mrrë si rënduese mund t’i shqiptoj dënim deri në maksimumin e paraparë për atë vepër penale. 2.recidivi i shumëfisht(multirecidivi) konsiderohet se ekziston atëhere kur personi, kur më parë ka qenë mësë paku dy herë i dënuar për vepra penale , sërish kryen vepër penale të re.sipas nenit 70.të KPPK, për të konsideruar recidivi i shumfisht duhet plotsuar këto kushte: a), që kryesi të jetë dënuar më parë dy apo më shumë herë për vepra penale të kryera me dashje me së paku një vit burgim dhe b/.nëse nga dita e lërimit të kryesit nga mbajtja ose përfundimi (skadimi) i dënimit të shqiptuar më parë deri në kryerjen e veprës së re penale kanë kaluar më pak se pesë bvjet. Këto kushte duhet plotësuar në mënyrë kumulative. Recidivi i shumfisht është rrethanë fakultative e ashpërsimit të dënimit dhe me rastin e vlersëimit të gjykatës se ado të ashpërsoj apo so dënmin merr parasysh pranimin e fajit, ngjashmërinë e veprave penale të kryera, motivet nga të cilat janë kryera, rrethanat në të cilat jabë kryer si dhe nevojën e realizimit të qëllimit të dënimit. Gjykata mund t’ia ashpërsoi dënimin recidivit të shumfisht por jo më tepër se gjysmën e maksimumit që parashihet për veprën e re të kryer. Psh nëse recidivi i shumfisht kryen veprë të re penale për të cilën parashihet dënim deri në 8. vjet maksimumit mund t’i shtohen edhe 4. vjet d.m.th.kryesi të dënohet me 12.vjet burg. Matja e dënimit për veprat penale të kryera në bashkim ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Në shkecën e së drejtës penale njihen tri sisteme të matjes së dënimit unik për vepra penale të kryera në bashkim 1.sistemin absorbcionit 2.sitemin e asperacionit dhe 3. sistemin e kumulacionit. 1.sistemi i absorbcionit Matet dënimi për çdo vepër penale veç e veç mirëpo si dënim unik shqiptohet dënimi më i rëndë i cili apsorbon në vehte dënimet më tëlehta.ky sistem tani në praktikë zbatohet shu mërallë, 2.Sistemi i asperacionit

111 Së pari matet dënimi për çdo vepër penale veç e veç, madje dënimi më ërëndë merret për bazë, kurse dënimet tjra i shtohen këtij, por me kusht që dënimi unik të mos e arrij shumën e të gjith dënimeve e as mos ta tejkaloj maksimumin e përgjithshëm të atij lloji të dënimit të përcaktuar me ligj.ky loloj i matjes së dënimeve aplikohet në shumicën e legjislacioneve penale të shteteve bashkohore. 3.sitemi i kumalicionit Sipas këtij sitemi së pari dënimet caktohenveç e veç për çdo vepër penale në bashkim, e më pas mblidhen të gjitha dënimet dhe shuma e tyre paraqet dënimin unik, të përbashkët.ky sitem aplikohet sidomos kur është në pyetje dënimi me gjobë. Sistemi i matjes së dënimit për veprat penale në bashkim në të drejtën penale të Kosovës ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kodi penal i Kosovës i njeh tri sisteme të matjes së dënimit për veprat penale në bashkim(71).Mirëpo prej tri sistemeve që njihen në shkencën e së drejtës penale , sipas kodit penal, sitemi i asperacionit është themelor ngase më së shpeshti aplikohet në praktik, ndërsa sistemi i kumulacionit dhe të absorbcionit janë sisteme plotsuese. Sistemi apsorbcionit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas sistemit të absorbcionit, nëse gjykata për ndonji vepër penale ka shqiptuar dënimin me burgim afatgjatë, atëhere e shqipton vetëm këtë dënim. Sistemi i asperacionit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas këtij sistemi nëse ggjykata për secilën vepër penale ka shqiptuar dënim me burgim, dënim unik duhet të jetë më i lartë se çdo dënim i veçantë, por dënimi unik nuk mund të arrij shumën e të gjitha dënimeve të përcaktuara dhe as të tejkaloj periudhën prej 20. vjetësh. Nëse gjykata për secilën prej veprave penale ka caktuar dënim me burg prej 3. vjetësh, dënimi unik nuk mund të jetë më i gjatë se 8.vjet. Sistemi i kumulacionit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas këtij sistemi nëse gjykata për secilën vepër penale ka shqiptuar dënim me gjobë, dënimi unik nuk duhet të tejkaaloj shumën prej 25.000 €, përkatsisht 50.000 €, kur një apo më shumë vepra penale janë kryer për përfitime materiale. Nëse gjykata ka shqiptuar për disa vepra penale dënim me burg, ndërsa për disa të tjera dënim me gjobë, ajo shqipton një dënim unik me burgim dhe një dënim unik me gjobë. Dënimin plotsues gjykata e shqipton nëse është paraparë së paku për një vepër penale. MATJA E DËNIMIT PERSONIT TË DËNUAR ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Në të shumtën e herave personi në të njetën kohë gjykohet për të gjitha veprat penale të kryera në bashkim dhe i shqiptohet njëë dënim unik. Çështja e matjes së dënimit personit i cili më parë është dënuar , në tëdrejtën penale shtrohet në këto raste: -që një apo më shumë vepra penale të jenë zbuluar pasi që personi është dënuar dhe këti nuk, kanë mundur të përfshihet me aktgjykimin;

112 -nëse personi para se të ketë filluar vuajtjen e dënimit sipas aktgjykimit të mëparshëm kryen vepër të re penale; -nëse personi i dënuar gjatë mbajtjes së dënimit me burg kryen vepër penale të re dhe -nëse të dënuarit me kusht i revokohet dënimi për shkak të veprës penale të cilën e ka kryer para se të jetë shqiptuar dënimi me kusht. Në këto situata sipas nenit 72 të KPPK, matja e dënimit bëhte sipas rregullave të parapara për veprat penale në bashkim.Dënimet e shqiptuara më parë gjykata i merr si të caktuar , ndërsa dënimet i matë vetëm për veprat që nuk kanë qenë të përfshira në aktgjykimin e mëparshëm.Në raste të këtilla dënimin apo pjesën e dënimit të cilën i dënuari e ka mbajtur i llogaritet në dënimin e shqiptuar. Nga rregulla e matjes së dënimit sipas nenit 72.par.2. ekziston një përjashtim,ku nëse personi i dënuar me burgim apo me burgim afatgjatë gjat mbajtjes së dënimit kryen vepër të re penale , gjyakata do t’i shqiptoj dënim për këtë vepër penale pavarsisht nga dënimi i mëparshëm, nëse me zbatimin e dispozitave mbi matjen e dënimit për veprat penale në bashkim nuk mund të realizohet qëllimi dënimit për shkak se ka mbetur pa u vuajtur shumë pak dënim( psh. nëse në përfundim të dënimit i burgosuri kryen vepër penale të vrasjes ndërsa për ta vuajtur krejtsisht dënimin i kanë ngelur vetëm një vit, nëse aplikohen dispozitat për matjen e dënimit për veprat penale të kryera në bashkim ai nuk do të mund të dënohej më tepër se 20 vite e deri në momnetin kur e ka kryer veprën penale i kanë mbetur vetë 2. vite). LLOGARITJA E PARABURGIMIT DHE DËNIMIT TË MËPARSHËM ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~ Sipas nenit 73.par.1.të KPPK, koha që i pandehuri e ka kaluar në paraburgim, si dhe çdo lloj tjetër i privimit nga liria lidhur me veprën penale detyrimisht llogaritet në dënimin e shqiptuar me burgim, burgim afatgjatë, dhe në dënimin me gjobë. Në të njetën mënyrë është rregulluar edhe çështja e llogaritjes së dënimit të mëparshëm me burgim apo me gjobë për kundravajtje apo delikte ekonomike.( neni 73.par.2) Ndërsa në par.3. është paraparë se masa mbrojtëse që është shqiptuar për kundravajtje ose delikt ekonomik përfshihen në dënimin plotsues për veprën penale. VËREJTJA E GJYKATËS ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Në gjysmën e shek.XIX në të drejtën penale filluan të çfaqen sasnksione , të cilat në brendinë e tyre kishin për qëllim të zavendsonin dënimin me burgim veçmas ato me dënim afatshkurtër, një ndër këto sanksione ështëedhe vërejtja e gjykatës. Esenca e vrejtjes së gjykatës është që kryesit të veprës penale t’i tërhiqet vërejtja se ka kryer vepër penale, të cilën shoqëria në aspektin social dhe etik e vlerëson si negative, të dëmshme, të keqe dhe për këtë gjykata i shqipton qortim , përkatsisht vërejtje.vrejtja gjyqësore është një lloj sanksioni jopuntiv, jondëshkues. Ky lloj sanksioni është i paraparë në nenin 74. dhe 75 të KPPK ku është përcaktuar se qëllimi i vërejtjes së gjykatës është që tëi jepet kryesit qortim kur, duke pasur parasush të gjitha rrethanat në lidhje me veprën dhe kryesin, vërejtja gjyqësore mjafton për të arritur qw;llimin e dënimit. Nocioni dh rëndësia e vërejtjes së gjykatës ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Vërejtja e gjykatës sipas brendisë dhe qëllimit të saj, nuk është dënim, por në fakt është trajtim i kryesit të veprës penale me masa jondëshkuese.Sipas natyrës së saj , vërejtja e gjykatës është masë për zavendsimin e dënimeve me burgim afatshkurtër dhe paraqet hap të rëndsishëm në drejtim të depanilizimit të së drejtës penale.

113 Në brendinë e saj , vërejtja e gjykatës paraqet qortim serioz dhe publik që i bëhet kryesit të veprës penale dhe gjykata ia tërheq vërejtjen që në të ardhmen mos të kryej vepra penale , sepse për vepra të tilla do të dënohet.edhe vërejtja e gjykatës shqiptohet me aktgjykim. Kushtet për shqiptimin e vërejtjes së gjykatës ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 75.par.2. dhe 3. të KPPK, vërejtja e gjykatës mund të shqiptohet ( dmth.mund të shqiptohet sipas bindjes së gjykatës)për dy grupe veprash penale: 1.në grupin e parë bëjnë pjesë veprat penale për të cilat është paraparë dënimi me burgim deri në një vit, apo dënim me gjobë dhe nëse vepra është kryer në rrethana lehtësuese që veprën e bëjnë veçanarisht lehtësuese. 2.Në grupin e dytë të veprave penale për të cilat mund të shqiptohet vërejtja e gjykatës hynë veprat penale për të cilat mund të shqiptohet dënim deri në 3. vjet(neni 75/3), nëse me ligj shprehimisht është paraparë kjo mundësi , psh. neni 153 par. 3. të KPPK etj. Vërejtja e gjykatës mund të shqiptohet edhe për veprat penale në bashkim, por nuk mund në situata të tilla për një veprë tëi shqiptohet dënim e për një tjetër vrejtje e gjykatës. Efektet e vërejtjes së gjykatës ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kryesit që i shqiptohet vërejtja e gjykatës, konsiderohet person i dënuar dhe shënohet në evidencën e të dënuarve.Ky dënim shlyhet nga evidenca nëse kruesi brenda fatit prej një viti nga aktgjykimi i plotfuqishëm nuk kryenvepër të re penale (neni 87.par.2-1të KPPK). Me vërejtjen gjyqësore kryesit mund t;’i shqiptohen këto dënime plotsuese: ndalimin e drejtimit të automjetit, marrja e lejes së vozitjes dhe marrja e sendit ( neni 54.par.3.) MASAT E TRAJTIMIT TË DETYRUESHËM ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Në shkencën e së drejtës penale është konstatuar se në mesin e faktorëve të kriminitetit, çrregullimet mendore, përkatsisht smundjet psikike dhe varësia nga droga dhe alkooli, janë gjithashtu faktor të rëndsishëm të kriminalitetit.Për tu evituar rreziku që personat e këtillë në të ardhmen të kryejnë vepra penale , është treguar e domosdoshme që ndaj personave me përgjegjshmëri të zvogluar dhe në varësi të drogës apo alkoolit , krahas dënimit , të shqiptohet edhe masa e mjekimit.Ndërsa ndaj personave tërsisht të papërgjegjshëm për shkak të çrregullimeve psikike , shqiptohet vetëm masa e trajtimit të detyrueshëm. Me anë të masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik ndaj kryesve të veprave penale me çrregullime mendore , të drejtat penale bashkohore kanë për qëllim t’i realizojnë dy funksione:1.të evitojnë rrezikun që personat e këtillë sërish të kryejnë vepra penale dhe 2.ndërsa funkioni i dytë me këto masa të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, konsiston në arritjen objektivave të humanizimit të së drejtës penale. MASAT E TRAJTIMIT TË DETYRUESHËM NË TË DREJTËN PENALE TË KOSOVËS ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Në KPPK, masat e trajtimit të detyrueshëm nuk janë sanksione penale , por janë masa të posaçme, masa sui generisë të karakterit mjeksor të karakterit mjeksor, të cilat u shqiptohen vetëm kryesve të veprave penale me paaftësi mendore dhe në varësi nga droga dhe alkooli.Për këtë arsye këto masa janë paraparë në kapitullin e veçant(kap.V.neni 76 dhe 77) dhe janë tërsisht të ndara nga sistemi dhe llojet e sanksioneve penale .Masat e trajtimit nuk konsiderohen dënime e as lloje të tjera të sanksioneve penale .Pra masat e trajtimit pëe nga brendia dhe qëllimi i tyre janë masa të mjekimit.Në disa kode penale të Evr.perendimore por edhe të evr.qendrore dhe juglindore, këto masa emërtohen si masa siguruese , edhe në legjislacionin penale që është aplikuar në Kosovë këto masa janë quajtur siguruese, e të tilla quhen edhe në legjislacionet e ish.republikave të jugosllavisë që tani janë shtete të pavarura.

114 Për kundër faktit se këto nuk konsiderohen sanksione penale edhe për këto vlenë parimi i ligjshmërisë. KPPK, në nent 76. dhe 77. i parashef tri lloje të trajtimit të detyrueshëm: 1.Trajtimin e detyrueshëm psikiatrik për kryesin me paaftësi mendore; 2.Trajtimin e detyrueshëm psikiatrik për kryesit me aftësi të zvogluar mendore, dhe 3.Trajtimi me anë të rehabilitimit të detyrueshëm i personave të varur nga droga ose alkooli. Procedura e shqiptimit të masave të trajtimit të detyrueshëm për kryesit me apaftësi mendore (tërsisht të papërgjegjshëm) dhe trajtimi i detyrueshëm për kryesin me aftësi të zvogluar mendore, është e paraparë me ligj të veçant..Ndërsa shqiptimi i trajtimi me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të varur nga droga apo alkooli janë të përcaktuar me nenin 77. të KPPK. TRAJTIMI I DETYRUESHËM PSIKIATRIK I KRYESIT ME PAAFTËSI MENDORE ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Këtë masë të trajtimit të detyrueshëm gjykata e shqipton në rastet kur konstaton se veprën penale personi e ka kryer në gjendje tërsisht të papërgjegjshme(neni 76), ndaj kryesëve të këtillë të veprave penale e vetmja masë që mund të shqiptohet është mjekimi i detyrueshëm. Personi konsiderohet plotsisht i papërgjegjshëm nëse në kohën e kryer së veprës penale ka lënguar nga smundja menodre e përkohshme ose e përhershme, çrregullimi mendor apo ngecje e zhvillimit mendor, gjendje këto të cilat personin e kanë bërë të paaft që të kuptoj apo t’i kontrolloj veprimet apo mosveprimet e tia, apo të kuptoj se po kryen vepër penale ( neni 12.par.1.). Kjo masë është e natyrës kurative mjekësore dhe se këtë masë e njohin të gjitha legjislacionet bashkohore me emërtime të ndryshme. Gjykata mund t’i shqiptoj masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik nëse plotsohen këto kushte: 1.që personi të ketë kryer vepër penale, e cila është konstatuar në procedurë penale; 2.që vepra të jetë kryer nga personi i papërgjegjshëm; 3.që gjykata të konstatoj se personi do të rrezikoj vehten ose tjetrin apo pasurinë me vlerë të madhe nëse lëshohe në liri, dhe 4.që pëe evitimin e rrezikut është i nevojshëm mjekimi në entin shëndetsor. TRAJTIMI I DETYRUESHËM PSIKIATRIK I KRYESIT ME AFTËSI TË ZVOGLUAR MENDORE ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Aftësia e zvogëluar mendore ekziston nëse personi për shkak të sëmundjes mendore të përkohshme ose të përhershme, çrregullimit mendor apo ngecje në zhvillimin mendor, aftësia e tij ka qenë dukshëm , esencialisht e zvoglauar për tu kontrolluar veprimet apo mosveprimet e tij, apo të kuptoj se kryen vepër penale(neni 12.par.2.). Personat e këtillë konsiderohen penalisht përgjegjës dhe dënohen.Mirëpo gjykat me rastin e matjes së dënimit këtë gjendje shëndetsore të tij do ta marr parasysh si rrethanë lehtësuese. Meqë kryesi i veprës penale me përgjegjshmëri të zvogluar konsiderohet penalisht përgjegjës, gjykata është e obliguar që së pari tëia shqiptoj dënimin.Nëse kryesi i këtillë, për shkak të përgjegjsisë të zvogluar është edhe i rrezikshëm për veten, tjetrin apo pasurinë me vlerë të madhe , atëhere krahas dënimit ia shqipton edhe masën e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik. Nëse gjykata kryesit të tillë i shqipton dënimin dhe masën e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik, ai së pari dërgohet në entin shëndetsor për trajtim, për mjekim .Koha e kaluar në entin për mjekim i llogaritet në kohëzgjatjen e dënimit me burgim.

115 Nëse koha e kaluar në entin psikiatrik për trajtim është sa edhe kohëzgjatja e dënimit të shqiptuar me burgim , atëhere personi konsiderohet se e ka mbajtur dënimin dhe lëshohet në liri.Mirëpo nëse koha të cilin i gjykuari e ka kaluar në entin shëndetsor është më e shkurtër se kohëzgjatja e e dënimit me burgim , atëhere gjykata ka dy mundësi: 1.që personi i këtillë të dërgohet në entin ndëshkues që ta mbaj dënimin e mbetur me burgim apo 2.që personi i këtillë të lirohet me kusht. ( kohë zgjatja të shihet te rreguulorja që e rregullonkëtë çështje). TRAJTIMI ME ANË TË REHABILITIMIT TË DETYRUESHËM I PERSONAVE TË VARUR NGA DROGA OSE ALKOOLI ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Trajtimi mjeksor i detyrueshëm i narkomanëve dhe alkolistëve është masë e datës relativisht të re, e cila shqiptohet së bashku me sanksioninet e caktuara penale dhe ka për qëllim që t’i evitojë rrethanat dhe shkaqet që kanë kontribuar në kryerjn e veprës penale.Hulumtimet shkencore kanë treguar se vetëm dënimi ndaj kryerësve, të cilat veprat penale i kanë kryer si alkolistë apo narkomanë nuk mund të ushtrojnë efekte të duhura në luftën kundër kriminalitetit.Në rastet e tilla trajtimi mjekësor, psikiatrik i tyre ka efekt më të madh preventiv se dënimi. Këtë masë gjykata do ta shqiptoj nëse janë plotsuar këto kushte: 1.që kryesit të veprës penale t’i jetë shqiptuar dënimi(dënimi me burgim, dënimi me gjobë, dënimi me kusht), vërejtja e gjykatës apo lirimi nga dënimi; 2.që kryesi ta ketë kryer veprën penale për shkak të varshmërisë nga droga apo alkooli; 3.që të ekzistojë lidhja kauzale mes veprës penale të kryer dhe varshmërisë së kryesit nga droga apo alkooli, përkatsisht që gjykata të konstatoj se faktori kryesor që ka motivuar kryesin e veprës penale është varësia nga droga apo alkooli, dhe 4.nëse ka gjasa për mjekimin e tij suksesshëm. Kjo masë nuk mund të shqiptohet ndaj personit i cili veprën penale e ka kruer nën ndikimin e drogës apo alkoolit, por i cili për ndryshe nuk është i varur ngadroga apo alkooli.Për shqiptimin e kësaj mase nuk është domosdoshme që personi në momnetin e kryerjes së veprës penale të ketë qenë i dehur, së këndejmi kjo masë mund të shqiptohet ndaj narkomanit apo alkoolistit i cili veprën penale e ka kryer në kohën kur nuk ka qenë nën ndikimin e drogës përkatsisht alkoolit, mirëpo ai është i varur nga droga dhe alkooli dhe veprën penale e ka kryer p.sh.për të fituar mjete për të blerë drogën apo alkoolin. Kjo masë ekzekutohet në entin shëndetsor apo në ndonji ent tjetër të specializuar,Mirëpo kjo masë mund të ekezekutohet edhe në entin për ekzekutimit të dënimit, ku gjendet kryesi në mbajtjen e dënimit me burgim. Nëse kjo masë shqiptohet krahas dënimit me burgim, kjo ekzekutohet gjat mbajtjes së këtij dënimi. Nëse kjo masë shqiptohet krahas dënimit me gjobë, vërejtjes së gjykatës apo lirimit nga dënimi, gjykata mund të vendosë, me pëlqimin e të dëmtuarit që masa e tillë të trajtohet në liri.Nëse kryesi pa ndonjë arsye nuk i nënshtrohet trajtimit në liri apo e braktisë ate , gjykata mund të urdhëroj që trajtimi të ekezkutohet në entin shëndetsor (neni 77.par.2.). Nëse kjo masë është shqiptuar krahas dënimit me burgim, në kësi rasti mund të zgjasë derisa të kryhet dënimi. Ndërsa në raste kur kjo masë është shqiptuar krahas dënimit me gjobë, vërejtjes së gjykatës, apo lirimit nga dënimi, trajtimi nuk mund të zgjasë më tepër se 2. vjet., në këto situata gjykata në çdo dy muaj duhet të vendos nëse është e nevojshme të vazhdohet ekezekutimi i masës( neni 77. par.3.). KARAKTERSITIKAT KRYESORE TË EKZEKUTIMIT TË SANKSIONEVE PENALE ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

116 Me ekezekutimin e dënimeve realizohet funksioni i preventivës speciale dhe gjenerale( neni 34. par.1.të KPPK). Rëndësia kriminalo politike e ekzekutimit të sanksioneve penale, me të cilat kryesit i merret liria i kufizohen disa të drejta, konsiston edhe në faktin se këto janë edhe masa praktike me të cilat me qëllim të mbrojtjes së shoqërisë nga kriminaliteti , i izolojnë kryesit e rrezikshëm nga mjedisi shoqëror. Parimet themelore të ekzekutimit të sanksioneve penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Në dispozitat e përgjithshme të kodit penal rezultojnë edhe parimet themelore mbi ekezekutimin e sanksioneve penale. Këto janë: 1.parimi i ligjshmërisë; 2.parimi i humanitetit, 3.parimi i riedukimit dhe resocializimit dhe 4.parimi i individualizimit . 1.parimi i ligjshmërisë ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Parimi i ligjshmërisë së ekzekutimit të sanksioneve penale manifestohet në dy aspekte: A).Së pari parimi i ligjshmërisë së ekzekutimit të sanksioneve penale konsiston në faktin se ndaj personit të dënuar mnd të ekzekutohen vetëm ai lloji i sanksionit penal, i cili është i paraparë me ligj dhe i shqiptuar me vendimin e plotfuqishëm të gjyqit. B).Së dyti parimi i ligjshmërisë së ekzekutimit të sanksioneve penale konsiston në ate se personit të dënuar mund t’i merren apo t’i kufizohen vetëm ato liri dhe të drejta të caktuara me ligj. Parimi i ligjshmërisë së ekzekutimit të sanksioneve shërben për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të personave të dënuar nga arbitrariteti dhe keqpërdorimet e organeve shtetërore që janë të autorizuara t’ i ekzekutojnë sanksionet penale. Parimi i humanitetit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Në nenin 78.par.3. të KPPK është paraparë shprehimisht se gjatë ekezkeutimit të dënimit , personi i dënuar nuk duhet t;’i nënshtrohet trajtimit çnjerzor ose poshtrues dhe as dënimit që përfshinë mundime të panevojshme psikike dhe fizike , si dhe veprimit nga nevoja elementare, duke përfshirë edhe trajtimin adekuat mjeksor. Të drejtat e personit të dënuar mund të kufizohen aq sa është e nevojshme dhe në përputhje me ligjin dhe standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Parimi i humanitetit është paraparë edhe me dispozitat e ligjit për ekzekutimin e sanksioneve penale , në të cilat thuhet se sjellja ndaj të dënuarve duhet të jetë njerëzore, në mënyrë që të ruhet dinjiteti i tij njerëzor, shëndeti i tij fizik dhe psikik dhe në të njetën kohë sigurohet disiplina e nevojshme në entin ndëshkues përmirsues.

Parimi i riedukimit dhe resocializimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ekzekutimi i dënimit me burg ka për qëllim që personin e dënuar ta përgadisë që të jetoj në liri, që të jetojë dhe punoj në pajtim me ligjin dhe moralin e shoqërisë.Për këtë arsye nëpër ente aplikohen masa të ndryshme edukuese dhe terapeutike , në mënyrë që i dënuari pasi ta mbaj dënimin , të mudn t’i kryej detyrimet e veta dhe të jetë i aftë të jetojë dhe të punoj në pajtim me normat e shoqërisë. Parimi i individualizimit

117 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Individualizimi i ekzekutimit të dënimit me burg ndryshe quhet edhe individualizim penitenciar. Me ligjin për ekezekutimin e sanksioneve penale përcaktohen detajisht mënyrat, metofdat, dhe mjetet e individualizimit gjatë fazës së ekzekutimit të sanksioneve penale. Individualizimi i ekzekutimit të sanksioneve penale bëhet varësisht prej kushteve ekzistuese në entin ndëshkimor-përmirsues si dhe duke marrur parasush veçorit e personit të dënuar , moshën etij, nivelin e tij arsimor dhe kulturor, se a është fjala për recidivist etj.Individualizimi i ekzekutimit të sanksioneve penale bëhet me anë të masave të ndryshme mjekësore , pedagogjike dhe sociale. Sistemi i ekezekutimit të dënimit me burgim ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 1.sistemi i qelisë apo i vetmisë nën ndikimin e ideve të penalistit anglez Xhon Huardit në filadelfi në vitin 1790, në Pensilvani në vitin 1828, 2.sitemi auburn apo i heshtjes(1823) Njujork,në qeli qëndronin natën ndërsa ditën jasht qelisë por pa të drejt komunikimi me të dënuarit tjerë.3.sistemi progresiv (gjysmën e dytë të shek.XIX) sipas këtij sistemi i dënuari kalonte nëpër tri faza a).në fazën e parë gjatë ditës dhe natës rrepsiht qëndronte në qeli, dhe mund të zgjaste gjer në 12,muaj b). Faza e dytë i dënuari ditën punonte dhe qëndronte me të dënuarit e tjerë, kurse natën ndahje në qeli dhe c).faza e tretë është faza më e favorshme dhe kjo konsiston në lirimin me kusht të atyre të dënuarve të cilët me sjelljet e tyre të mira e kanë merituar këtë.Ky lrim mund të revkohej nëse i dënuari në liri nuk i kishte ato sjellje që janë pritur prej tij. dhe 4, sistemi irlandez(1853).ky sistem dallon nga sistemi progresiv ngase parashef një faë me tepër për të dënuarit, ku i dënuari para se të lëshohet në liri duhet ta kaloj një kohë në një dhomë , që quhet dhoma për të liruarit, ku personave të cilëve u është njohur ky trajtim, mund të lëvizin lirisht edhe jashtë lokaleve të burgut , të kenë lidhje me botën e lirë , të gëzojnë edhe benificione të tjera. Të drejta dhe obligimet e personave të dënuar me burgim ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas ligjit mbi ekzekutimin e sanksioneve penale , gjat mbajtjes së dënimit me burgim, të dënuarit i kanë këto të drejta: 1.të drejtën në shpërblim për punën e kryer sipas dispoziatve të veçanta( me rregulloren mbi ekezkutimin e dënimit me heqje të lirisë , caktohet pjesa e shpërblimit për punë e cila ruhet si kursim i detyrueshëm i të dënuarit, ndërsa pjesën tjetër ai e dsiponon lirisht) 2.të drejtën në pushim prej 8. orëve gjatë 24. orëve gjithashtu edhe një ditë pushim gjat javës, 3. të drejtën në pushim prej 14. ditës gjatë në viti(pushim vjetor i të dënuarve) 4. të drejtën në mbrojtje shëndetsore pa pagesë 5.të drejtën në sigurim invalidor në rast të fatkeqsisë në punë apo smundjes profesionale 6). Të drejtën në komunikim me anë të korespondencës, duke pranuar viziat dhe paketa 7. të drejtën e ankesës drejtorit të entit ndëshkimor në rast të cënimit të të drejtave të tij ose për shkak të padrejtsive tjera. Krahas këtyre të drejtave , kur të dënuarit sillen mirë drejtori mund tu jap edhe benificione tjera. Obligimet e personave të dënuar me burgim ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Për të funksionuar enti ndëshkimor përmirsue dhe zhvillimi i procesit të resocializimit , në dispozitat e Ligjit për ekzekutimin e sanksioneve penale për personat e dënuar janë të parapara edhe obligimet e tyre. -të dënuarit duhet ta respektojnë rendin shtëpiak, -të punojnë në orarin e caktuar dhe punën e caktuar me qëllim që të formojnë shprehi pune ta mbajnë kondicionin e punës dhe të bëjë të mundshme arritjen e kualifikimeve profesionale dhe fitime materiale dhe -detyrimi i të dënuarve që t’i zbatojnë urdhërat e personave zyrtar. Për mos rrespektimin e obligimeve të përmendura dhe cënimit të dissiplinës, ndaj të dënuarve mund të shqiptohen këto dënime disisplinore:qortimi, ndalimi marrjes së letrave deri në 3. muaj, ndalimi i marrjes së paketave deri në 3.muaj, ndalimi apo kufizimi i të drejtës së disponimit me të holla per nevoja personale deri në 3. muaj dhe dërgimi në qeli deri në 30. ditë.

118

Lirimi me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~ Lirimi me kusht nënkupton se personi i cili është duke e vuajtur dënimin lirohet në liri para se të ketë vuajtur dënimin në tërsi. Me kusht që deri sa të skadoj koha për të cilën i është shqiptuar dënimi mos të kryej vepër tjetër penale. Institucioni i lirimit me kusht është i kohës së re për her të parë është paraqitur në Angli në gjysmën e shekullit XIX e më pas edhe në Francë. Lirimi me kusht është i ngjashëm me dënimin me kusht, te dënimi me ksuht oersoni fare nuk fillon vyuajtjen e dënimit, ndërsa te lirimi me kusht personi lirohet nga mbajtja e dënimit të cilin është duke e vuajtur. Rëndësia penalo juridike e lirmit me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Me lirimin me kusht i dënuari motivohet që më shpejtë të përmirsohet dhe të aftësohet për jetë normale në liri, -lirimi me kushrt paraqitet edhe si një lloj korigjimi i vendimit të gjyqit mbi dënimin dhe si mënyrë konsekuente e zbatimit të individualizimit të dënimit, -gjykata nuk ka mundësi që me rastin e shqiptimit të dënimit me burgim të dijë saktësisht se çfarç kohëzgjatje eprivimit nga liria do t’i nevojitet për përmirsimin e kryesit të veprës penale dhe së fundi, -lirimi me kusht shërben edhe si masë për shkurtimin e dënimeve veçanarisht të gjata dhe njëherit shërben edhe për kufizimin e ndikimit të dëmshëm të dënimit me privim nga liria me afat të gjatë si ndaj të dënuarit , edhe ndaj familjes së tij dhe pozitës së tij sociale. Arsyeshmëria e lirimit me kusht konsistonedhe në faktin se ky institucion në instancë të fundit shërben edhe si masë e mbrojtjes së shoqërisë nga kryerja e sërishme e veprave penale, ngase praktikisht është vërtetuar se personat e liruar me kusht rrall herë kryejnë vepra penale, në krahasim me personat që dënimin e kanë vuajtur në tërësi. Kushtet për shqiptimin e lirimit me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kushtet për shqiptimin e lirimit me kusht janë të parapara në nenin 80.të KPPK.Kushtet mund të ndahen në dy grupe , grupi parë i referhen sjelljes së të dënuarit, ndërsa grupi i dytë i lushteve ka të bëjë me pjesën e dënimit të mbajtur. 1.Sipas nenit 80.par.1.i dënuari mund të lirohet me kusht nëse ekziston baza e arsyeshme se ai nuk do të kryej vepër të re penale .(nuk është e theksuar se sa duhet të ketë vuajtur dënimin për të pasur të drejt në lirimin me kusht) 2.Sipas variantit të nenit 80.par.2.i dënuari i cili e ka mbajtur gjysmën e dënimit (nuk shkruan kështu në KPPK), mund të lirohet me kusht nga mbajtja e mëtejme e dënimit , me kusht që deri në skadimin e kohës për të cilën është shqiptuar dënimi të mos kryej vepër të re penale 3.sipas variantit të dytë , personi i cili ka mbajtur 1/3 të dënimit me burgim, përjashtimisht mund të lirohet me kusht kur rrethanat e veçanta që i referohen personit të dënuar tregojnë se ai nuk do të kryej vepër të re penale. 4.sipas variantit të tretë (neni 80.par.4.)i dënuari të clilit gjykata i ka shqiptuar dënim me burgim afat gjatë , mund të lirohet me kusht nga mbajtja e mëtem e dënimit nëse i ka mbajtur 3/ 4 të dënimit Revokimi i lirimit me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Revokimi i lirmit me kusht mund të jetë obligativ dhe fakultativë.

119 1.Revokimi obligativ i lirimit me kusht Gjykata patjetër (detyrimisht) do ta revkoj lirimin me kusht nëse personi i dënuar , derisa gjendet në lirimin me kusht kryen një apo më shumë vepra penale për të cilat i është shqiptuar dënimi më tepër se nji vit( neni 81 par.1.)

2.Revokimi fakultativ i lirimit me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Gjykata mundet nëse personi i dënuar i cili gjendet në lirim me kusht , kryen një apo më shumë vepra penale për të cilat i është shqiptuar dënim me burg deri në një vit( neni 80.par.2.), duke pasur parasyshë ngjashmërinë e veprave penale , rëndësinë e tyre, motivet nga të cilat janë kryer veprat penale dhe rrethant tjera që treojnë arsyeshmërinë e revokimit të lirimit me kusht. Nëse personi i liruar me kusht për veprën e re dënohet jo më tepër se një vit, ndërsa gjykata nuk urdhëron revokimin e lirimit me kusht , lrimi me kusht vazhdohet për aq kohë sa i dënuari e ka mbajtur dënimin e tillë me burgim( eni 81 par.5). Ndihma postpenale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ndihma postpenale të dënuarve u jepet nga organet kompetente të autorizuar me ligj dhe të cilat duhet të jenë të themeluara pranë çdo kuvendi komual.Kjo ndihmë realizohet në bashkpunim me gjykatat dhe organet e përkujdesjes sociale.Ndihma e këtillë mund të jetë e brendshme dhe e jashtëme. Ndihma e brendshme ofrohet duke nxitur kurajuar dhe duke i dhënë këshilla të dënuarit se si t’i zgjidhë problemet me të cilat do të ballafaqohet pas lëshimit të tij në liri. Ndihma e jashtme konsiston në dhënien e ndihmës materiale , sigurimin e punësimit , zgjidhjen e përkohshme të banimit , dhënien e ndihmës në zgjidhjen e problemeve familjare etj. Konfiskimi i dobisë pasurore të fituar me veprën penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 82.par.1 gjykata është e detyruar që t’ia konfiskoj çdokujt dobinë pasurore që është rezultat i vepërs penale. Knfiskimi i dobisë paurore shqiptohet me aktgjykim me të cilin është konstatuar kryertja e veprës penale( neni 82.par.2.).Kjo masë shqiptohet në rastet kur kryesit të veprës penale i shqiptohet dënimi kryesor, dënimi alternativ, vërejtja e gjykatës, masa edukuese apo masa e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik dhe ruajtjes në entin shëndetsor si dhe trajtimin e detyrueshëm psikiatrik në liri.

Natyra juridike e konfiskimit të dobisë pasurore ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ KPPK, e parasheh si masë të posaçme konfiskimin e fitimit pasuror dhe e radhiti në kapitul të veçant.Kjo masë nuk konsiderohet lloji i sanksionit penal. Konfiskimi i dobisë pasurore nga kryesi i veprës penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Dobia pasurore konfiskohet nga çdokush që ka pasur dobi pasurore nga vepra penale sipas nenit 82.par.1.të KPPK shprehimisht thuhet askush nuk mund ta mbajë dobinë pasurore të fituar me anë të kryerjes së veprës penale, dobia pasurore merret nga kryesi i veprës penale, organizatori i bashkimit kriminal, nga shtytësi ndihmësi apo ai i cili i ka fshehur veprën penale apo kryesin, kjo masë gjithashtu shqiptohet edhe ndaj atij që i është dhënë ta ruaj pasurinë të fituar me vepër penale.

120 Në rast kur konfiskimi nuk është i mundur , kryesi detyrohet të paguajë shumën e të hollave e cila i përgjigjet dobisë së fituar pasurore neni 83.par.1. Konfiskimi i dobisë pasurore nga personat tjerë ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 83.par.2.të KPPK, marrja e pasurisë nga personat tjerë mund të vij në dy situata.1.Situata e parë është kur pasuria e fituar me vepër penale bartet në personat e tjerë dhe 2.Kur pasuria e tillë bartet në të afërmit e kryesit. Për të mundur me u shqiptuar kjo masë duhet plotsuar kushtet objektive dhe subjektive në mënyrë kumulative. Kushti objektiv përmbushet në rastin kur pasuria është bartur pa kompenzim apo me kompenzim i cili nuk i përgjigjet vlerës reale të pasurisë. Kushti subjektiv është përmbushur në raste kur personi në të cilin është bartur pasuria , e ka ditur apo ka mundur me ditë se pasuria është fituar me vepër penale. 2.Nëse pasuria është bartur te të afërmit kryesit , ajo mund të konfiskohet nëse nuk mund të dëshmohet se si kompensim kanë dhënë vlerën e plotë. Kërkesa pasurore e të dëmtuarit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kë’tu na paraqiten dy situata 1.kur i dëmtuari e ka paraqitur kërkesën pasuroro juridike dhe 2. kur i dëmtiuari nuk e ka paraqitur kërkesën pasuroro juridike. Nëse i dëmtuari për kërkesën pasurore ushëzohet në kontest civil, ai mund të kërkoj që të kompensohet nga shuma e vlersës e cila është konfiskuar , nëse e fillon procedurën kontestimmore brenda afatit prej 6.muajve nga dita e plotfuqishmërisë së vendimit me të cilin është uudhëzuar në kntest civil dhe nëse brenda fatit prej 3.muajve nga dita e plotfuqishmërisë së vendimit me të cilin pozitivisht është zgjidhur kërkesa e tij, e kërkon kompenzimin nga vlera e cila është konfiskuar( neni 84) 2.Nëse i dëmtuari nuk e paraqet kërkesën pasuroro juridike në procedurë penale , ai mund të kërkoj kompenzimin e dëmit nga vlera e konfiskaur nëse e fillon kontestin civil brneda 3.muajve nga dita kur ka marrur vesh për knfiskimin e dobisë pasurore dhe mësë voni në afat prej 2. vjetësh nga plotfuqishmëria e vendimit mbi konfiskimin e dobisë pasurore dhe nëse në afat prej 3. muajve nga dita e vendimit me të cilën është aprovuar kërkesa e tij kërkon kompensimin nga vlera e konfiskuar. Rehabilitimi ~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 1.Rehabilitimi ligjor,paraqitet në mënyrë automatike me kalimin e kohës së caktuar pas dënimit të mbajtur, me kusht që personi i dënuar gjatë kësaj periode të mos kryej vepër tejtër penale. 2.Rehabilitimi gjyqësor, në këtë situatë gjykata do të vendos nëse do ta rehabilitoj të ënuarin në bazë të sjelljeve të tia pas mbajtjes së dënimit dhe rrethanave të tjera që janë relevante për nxjerrjen e vendimit të këtillë,rehabilitimi gjyqësor është fakultativë.Në situatën e tillë gjykata sipas lutjes së të dënuarit, mund të vendosë që dënimi të shlyhet nga evidenca e të dënuarve dhe personi të konsiderohet i padënuar, nëse ka kaluar gjysma e afatit të paraparë me ligjë dhe nëse gjatë asaj kohe nuk ka kryer vepër të re penale.në rastet të tilla gjykata merr parasysh sjelljet e të dënuarit pas mbajtjes s;ë dënimit, natyrën e vep;rës penale dhe rrethanat tjera të rëndësishme për vlerësimin nëse shlyerja e dënimit është me vend. Shlyerja e dënimit nga evidenca e të ndëshkuarve ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Dënimi shlyhet nga evidenca e të ndëshkuarve në afatin e caktuar prej kur është mbajtur dënimi, parashkruar apo falur , nëse i dënuari brenda atij afati nuk kryen vepër të re penale. Afati brenda të cilit shlyhet dënimi , varet prej llojit dhe peshës së veprës penale, lartësisë së sanksionit, i cili është shqiptuar kryesit të veprës penale.

121 Sipas nenit 87.par.2 të KPPK, dënimi shlyhet nga eveidenca e të dënuarve: 1.Një vit nga dita e plotfuqishmërisë së aktgjykimit, në rastin e vërejtjes së gjykatës apo lirimit nga dënimi; 2.një vit pas skadimit të periudhës së verifikimit në rast të dënimit me kusht; 3.një vit nga dita e mbajtjes së dënimit , parashkrimit ose përfundimit me amnesti,me falje ose me ndryshim të ligjin penal në rast të dënimit me gjysëm liri; 4.tre vjet pas mbajtjes së dënimit , parashkrimit ose përfundimit me amnesti, me falje os eme ndryshimin e ligjit penalnë rastin e dënimit me burgim deri në një vit, dënimi me gjobë ose dënim plotsues; 5.pesë vjet nga dita e mbajtjes së dënimit, parashkrimit ose përfundimit me amnesti, me falje oe me ndryshim të ligjit penal në rastine dënimit deri në tri vjet; 6.tetë vjet nga dita e mbajtjes së dënimit parashkrimit ose përfundimit me amnesti, me falje oe me ndryshim të ligjit penal në rastine dënimit prej tre deri në pesë vjet; 7.dhjetë vjetë nga dita e mbajtjes së dënimit parashkrimit ose përfundimit me amnesti, me falje oe me ndryshim të ligjit penal në rastine dënimit prej pesë deri në dhjetë vjet; 8.pesmbdhjetëvjet nga dita e mbajtjes së dënimit parashkrimit ose përfundimit me amnesti, me falje oe me ndryshim të ligjit penal në rastine dënimit prej dhjetë derinë 15 vjet..( neni 87,88). Dënimi me burg mbi 15 vjet dhe dënimi me burgim afatgjatë nuk mund të shlyhen.

Dhënia e shënimeve nga evidenca e të ndëshkuarve ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas ligjit të dhënat nga evidenca e të dënuarve mund t’i jepen vetëm organeve të caktuar shteërore dhe publike.ligji njeh dy situata të dhënies së shënimeve nga evidenca e të dënuarve.a).dhënia e shënimeve për dënimin që nuk është shlyer dhe b).dhënia e shënimev për dënimin që është shlyer.( neni 89). Parashkrimi ~~~~~~~~~~~~~~~ Parashkrimi i ndjekjes penale dhe parashkrimi i ekzekutimit të dënimit. Sipas nenit 90.par.2.të KPPK, parashkruhet ndjekja penale nëse: 1. kanë kaluar 35.vjet nga kryerja e veprës penale të dënueshme me burgim afatgjat; 2. 15.vjetë nga kryerja e veprës penale të dënueshme me burgim më shumë se 10.vjet; 3. dhjetë vjetë nga kryerja e veprës penale të dënueshme me burgim më shumë se pesë(5)vjet; 4. pesë vjet nga kryerja e veprës penale të dënueshme me burgim më shumë se tre(3)vjet; 5. Tre vjet nga kryerja e veprës penale të dënueshme me burgim më shumë se një(1)vjet; 6. Dy vjet nga kryerja e veprës penale të dënueshme me burgim më shumë se një(1)vjet;ose dënim me gjobë. Fillimi i rrejdhës së afatit të parashkrimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Afati i parashkrimit fillon të ecë nga dita e kryerjes së veprës penale, përkatsisht kur kryesi ka veruar ose ka qenë i detyruar të veproj. Për veprat penle të përbëra, afati i parshkrimit fillon të ecë prej momentit kur është kryer veprimi i fundit , për veprat penale të vazhduara , afati i parshkrimit fillon të ecë prej momentit kur është ndërmarr veprimi i fundit, për veprat penale permanente, afati i parashkrimit fillon të ecë prej momentit kur ka pushuar gjendja e kundërligjshme, te veprat penale kolektive , afat parashkrimit fillon të ecë prej ditës kur është kryer vepra e fundit , e cila hynë në përbërje të veprës penale kolektive.

122

Mirëpo te disa vepra penale kundër integritetit seksual, psh. nga neni 198, 200, 2001, 204, afati parashkrimit fillon të rrjedhë nga dita kur e d’mtuara i ka mbushur 18.vjet. Ndalja e parashkrimit të ndjekjes penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ekzistojnë dy lloje të pengesave të cilat mund të shkaktojnë ndaljen e afatit të parashkrimit 1.pengesat faktike dhe 2.pengesat juridike. Pengesat faktike janë:arratisja e kryesit të veprës penale, kur nuk dihet vendbanimi i kryesit, okupimi i teritorit nmga ana e armikut, tërmeti, vërshimet, zjarri dhe rrethanat tjera të cilat e bëjnë të pamundur punën e gjykatës. Pengesat juridike, janë psh.imunitetit i deputetit të parlamentit, smundjet psikike të pandehurit etj, Në situata të këtilla për aq kohë sa ka zgjatur ndalja , për aq kohë vazhdohet edhe afati i parashkrimit. Ndërprerja e parashkrimit të ndjekjes penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kodi penal i njeh du situta kur ndërprehet parashkrimi edhe ate: 1.Parashkrimi i ndjekjes penale ndërprehet me çdo veprim të organit shtetrorë kompetent, i cili ndërmerret me qëllim të ndjekjes së kryesit për shkak të veprës penale të kryer( 91.par.3 të KPPK) 2.Nëse i pandehuri gjatë rrjedhës së afatit të parashkrimit kryen vepër tjetër penale (91.par.4.)vepra penale duhet të jetë e njejt apo më e rënd se vepra e mëparshme. Në këto situata koha e cila ka kaluar para ndërprejes nuk llogaritet por parashkrimi fillon të ecë rishtas (91.par.5.) Parashkrimi absolut ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ndalja dhe ndërprerja e parashkrimit mund të shpiejnë praktikisht që kurrnjiher të mos shkaktohet parashkrimi, për t’iu shmangur kësaj mundësie , e drejta penale bashkohore parasheh parashkrimin absolut. Parashkrimi absolut i ndjekjes penale paraqitet kur kalon dyfishi i kohës që kërkohet sipas ligjit për parashkrim ( neni 91.par.6.). Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit konsiston në ate se pas kalimit të kohës së paraparë me ligj, dënimi i shqiptuar nuk mund të ekzekutohet. Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit shprehet si për dënimet kryesore , ashtu edhe për dënimet alternative dhe plotsuese, mirëpo parashkrimi i dënimeve plotsuese nuk shprehet në të njëjtën kohë si për dënimet kryesore dhe alternative. Afatet e parashkrimit të ekzekutimit të dënimet janë si më poshtë: 1. 35.vjet nga plotfuqishmëria e aktgjykimit me të cilin i akuzuari është gjykuar me burgim afatgjat; 2.15.vjetë nga dënimi burgim më shumë se 10.vjet; 3.dhjetë vjetë nga dënimi me burgim më shumë se pesë(5)vjet; 4.pesë vjet nga dënimi me burgim më shumë se tre(3)vjet; 5.Tre vjet nga dënimi me burgim më shumë se një(1)vjet; 6.Dy vjet nga dënimi me burgim më shumë se një(1)vjet;ose dënim me gjobë.

123 Afati i parashkrimit të ekzekutimit të dënimit fillon të rrjedhë nga dita kur aktgjykimi është bë’rë i plotfuqishëm, ndërsa nëse është revokuar dënimi alternativ, nga dita kur vendimi mbi revokimin është bërë i plotfuqishëm( neni 94.par.1).Përjashtim bënë në rastin e revokimit të dënimit m kusht dhe kur i akuzuari arratiset nga burgu, te revokimi i dënimit me kusht afati vjetësrsimit fillon të ecë që nga momenti kur vendimi për revokimin e dënimit me ksuht është bërë i plotfuqishëm( prof.Ismeti thot se nga momenti kur është urdhëruar ekzekutimi i tij). Ndërsa kur i dënuari arratiset nga momenti i arratisjes, apo nga momenti i mos kthyerjes në burg kur i është mundësuar që pushimin ta bëjë jasht burgut. Ndalja dhe ndërprerja e parashkrimit të ekzkeutimit të dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ngjashëm si te parashkrimi e ndjekjes penale , edhe te parashkrimi i ekzekutimit të dënimit mund të paraqiten rrethana të cilat shkaktojnë ndaljen dhe ndërprerjen e afatit të parashkrimit. Ndalja e parashkrimit të ekzekutimit të dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Rrethanat për shkak të cilave dënimi nuk mund të ekzekutohet mund të jenë të natyrës juridike dhe faktike, psh. shtyerja e fillimit të vuajtjes së dënimit, pastaj i dënuari smuret rënd, apo i vdes ndonjë anëtarë i familjes së ngusht, pastaj ndalja e parashkrimit të ekzkeutimit bëhet edhe kur organet e ndjekjes nuk mund ta gjejnë të dënuarin.

Ndërprerja e afatit të parashkrimit të ekzekutimit të dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Afati parashkrimit të ekezekutimit të dënimit ndërpritet me çdo veprim të organit kompetent që ka për qëllim ekzekutimin e dënimit, psh.thirrja nga ana e gjykatës së të dënuarit që të paraqitet për ta vuajtur dënimin, urdhëresa që ai të sillet me dhunë për ta mbajtur dënimin, lëshuarje e fletëarrestit për gjetjen e të dënuarit që ka ikur, vrejtja për ta paguar dënimin me gjobë, veprimet e gjykatës për realizmin e dhunshëm të dënimit me gjobë etj.sikur te ndërprerja e ndjekjes penale edhe te ndërprerja e parashkrimit të ekzekutimit të dënimit, koha që ka kaluar gjer në momentin e ndërprerjes së parashkrimit nuk llogaritet.(94 par.4.) Parashkrimi absolut i ekzekutimit të dënimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Parashkrimi absolut i ekzkeutimit të dënimit paraqitet në çdo rast kur të kaloj dyfishi i kohës që kërkohet sipas ligjit për parashkrimin e ekzekutimit të dënimit.(94.par.5). Parashkrimi i ekzekutimit të dënimeve plotsuese dhe masave të trajtimit të detyrueshëm sipas nenit 93. par.1.parashkrimi i ekzekutimit të dënimit me gjobë si dënim plotsues, shprehet në rastet kur kanë kaluar dy vjet nga dita kur aktgjykimi është bërë i plotfuqishëm. Parashkrimi i dënimeve tjera plotsuese shprehet në rastet kur kanë kaluar 5.vjet nga dita kur aktgjykimi është bërë i plotfuqishëm. Parashkrimi i ekzekutimit të masës, trajtimit të detyrueshëm , paraqitet kur të kalojnë 3.vjet nga plotfuqishmëria e aktgjykimit(93 par.3). KPPK, nuk përmbanë dispozita të posaçme përkitazi me parashkrimin e ekzekutimit të masës së trajtimit me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të varur nga droga dhe alkooli.,mirëpo meqë kjo masë shqiptohet krahas dënimit dhe ekzkeutohet prej kur aktgjykimi bëhet i plotfuqishëm, mund të kostatohet se parashkrimi i kësaj mase paraqitet atëherë kur edhe parashkrimi i ekzkeutimit të dënimit.

124

Mosparashkrimi i veprave penale të gjenocidit dhe krimeve të luftës ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas KPPK, pa marr parasysh sa kohë ka kaluar prej momentit të kryerjes së veprave penale , nuk mund të bëhet parashkrimi i ndjekjes penale dhe ekzekutimi i dënimit, për veprat penale të gjenocidit, krimeve të luftës dhe krimeve kundër njerëszimit, si dhe veprat penale për të cilat sipas të drejtës ndërkombëtare nuk mund të zbatohet parashkrimi ( neni 95). Amnestia dhe falja ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Krahas parashkrimit, edhe amnistia dhe falja shpiejnë shuarjen e dënimit.Me anë të amnistisë, apo faljes , personit të dënuar i falet në tërsi, apo një pjesë e dënimit të shqiptuar.Zavendsohet dënimi i shqiptuar me dënim më të butë , bëhet shlyerja e dënimit nga evidenca e të ndëshkuarve, apo kryesi i veprës penale lirohet nga ndjekja penale. Amnestia apo falja , me të cilën kryesi i veprës penale lirohet nga ndjekja penale quhet abolicion. Abolacioni mund të jipet në të gjitha fazat e procedurës penale gjersa nuk është nxjerrë aktgjykimi i plotfuqishëm, me abolacion procedura mund të mos fillohet nëse është filluar ndalohet. Arsyeshmëria për ekzistimin e institucionit të amnestisë dhe faljes 1.Amnestia dhe falja janë mjetet të prshtatshme për përcjelljen e ndryshimeve shoqëroro politike në aspektin penalo juridik, mund të ndodh jo rallë që për shkak të ndryshimeve të rrethanave shoqëroro politike disa vepra penale e humbin atë shkallë të rrezikshmërisë shoqërore që e ka pasur në momentin e nxjerrjes së ligjit penal, këshu me amnesti apo falje ( pa u ndryshuar aktgjykimi me të cilin sëhtë shqiptuar ky dënim, zbutet dënimi i shqiptuar apo abrohohet në tërsi. 2.Me anë të amnestisë apo faljes ndikohet te personat e dënuar që gjatë mbajtjes së dënimit të sillen mirë. 3.Në raste të caktuara amnestia dhe falja jepet për shkaqe humane dhe për interesa të caktuara shtetërore dhe politike. A.Këto institute për shkaqe humane zbatohen në raste kur vepra penale kryen një person që ka merita të jashtzakonshme për çlirimin dhe ndërtimin e vendit B.Në raste kur janë në pyetje interesat shtetërore politike, amnestia dhe falja mund të jepet nëse me ndjekje penale, ndëshkim, apo mbajtja e mëtejme e dënimit nga personi i caktuar cënon rënd autoritetin e shtetit karshi organizmave ndërkombëtar(OKB, UN.EV, Kshillin e Evropës e tj) apo karshi shtetit tjetër. 4.Së fundi amnestia dhe falja është edhe çështje e mençurisë së shtetërore dhe politike, sepse me këto institute në rastet të caktuara bëhet e mundshme që të merren parasysh rrethanat juridike dhe shoqërore politike të cilat diktojnë dhe arsyetojnë aplikimin e tyre. Amnestia dhe falja mund të jepet për të gjitha veprat penale, madje edhe për veprat penale të cilat ndiqen privatisht. Me amnesti dhe falje nuk cenohen të drejta e persanave të tretë.Të gjith personat e dënuar me vepër penale edhe në rastet kur jepet amnestia dhe falja kanë të drejt të kërkojnë kompensimin e dëmit. AMNISTIA ~~~~~~~~~~~~~~~~~

125 Amnistia është akt , të cilën në form të ligjit e nxjerr parlamneti i shtetit .Me amnisti e pacaktuar me emër për emër lirohen nga ndjekja penale, lirohen pjesërisht apo plotsisht nga vuajtja e dënimit, zavendsohet dënimi i shqiptuar me dënim më të butë apo caktohet shlyerja e parakohshme e dënimit nga eveidenca e të dënuarve, ose hiqen pasojat e caktuar juridike të dënimit, (96 par.1.). Amnistia përfshinë ato vepra penale të kryera deri një ditë para shpalljes së saj, me përjashtim kur me aktin e amnistisë ëshë vendosur ndryshe.(96.par.2.). Ligji për amnisti mund të përcaktojë veprat penale për të cilat jepet amnistia ( psh. të gjitha veprat penale nga neni 243.0.ligji për amnisti gjithashtu mund të përcaktoj dënimin i cili përfshihet me amnisti( psh.për të gjith të dënuarit të dënuar me burgim deri në nji vit, ose të gjith personat që janë dënuar deri në 10.vjet e më tepër, u falet një vit dënim.Gjithashtu mund të përcaktohen të dy kushte veprat penale dhe dënimet. Me anë të amnistisë mund të ceken veprat penale ,kryesit e të cilave lirohen nga ndjekja penale apo nga ekzekutimi i plotë apo i pjesërishëm i dënimit. Me amnisti kryesi i veprës penale mund të lirohet plotësisht apo pjesërisht nga dënimi.Lirimi i plotë nga ekzekutimi i dënimit përfshinë si dënimin kryesor ashtu edh edënimin plosues.Lirimi i pjesërishëm nga ekzekutimi i dënimit përfshinë vetëm disa nga dënimet apo shpien zvog’limin e dënimit , psh. lirohet nga ekzekutimi i një pjese të dënimit apo lirohet nga ekezekutimi i dënimit plotsues. Me amnisti dënimi i shqiptuar me aktgjykimin e plotfuqishëm mund të zavendsohet me lloje të dënimit më të butë, psh. dënimi me burgim afatgjatë zavendsohet me dënim me burgim, apo dënimi me burgim zavendsohet me dënim me gjobë. Me anë të amnistisë mund të vendoset që të shlyhet dënimi nga evidenca e të ndëshkuarve. Amnistia nuk mund të prodhojë efekte ndaj masave të shqiptuara të trajtimit të detyueshëm të personave me çrregullime mendore dhe në varësi të drogës ose alkoolit. FALJA ~~~~~~~~~~~~~ Falja është akt të cilin e nxjerr kryetari i shtetit ose qeveria e shtetit.Falja nxirret në formë të vendimit me të cilin personat e caktuar emër për emër lirohen nga ndjekja penale, lirohen plotësisht apo pjesërisht nga ekzkeutimi i dënimit,zavendsohet dënimi i shqiptuar me dënim më të butë apo me dënim me kusht, apo cakthet shlyerja e parakohshme e dënimit nga evidenca e të dënuarve, hiqen apo u caktohet afat më i shkurtër i dënimeve plotsuese, psh.ndalimi i drejtimit të automjetit, apo dëbimi i të huajit mga vëndi.( në librin e I.S.nuk thuhet kështu). Falja jepet në bazë të ligjit të posaçëm (ligji mbi faljen), me të cilin është përcaktuar procedura për zbatimin e saj. Për nga përmbajtja dhe efektet në statusin e personit të dënuar , falja është e njëjt me amnestinë ngase si edhe me amnisti edhe me falje personi mund të lirohet nga ndjekja penale , të lirohet plotsisht apo pjesërisht nga ekzekutimi i dënimit, t’i zavendsohet dënimi i shqiptuar me dënim më të butë dhe të shlyhet dënimi nga evidenca e të ndëshkuarve. Mirëpo, për nga vëllimi , falja është më e gjërë se amnistia ngase me të mund të shuhen numër më i madhë i sansksioneve penale..Ndryshe nga amnistia me falje dënimi mund të zavendsohet me dënim me kusht ( neni 97). Procedura për falje mund të fillohet sipas deturës zyrtare(ex officio) dhe me iniciativën (lutjen) të dënuarit apo anëtarve të familjes së tij. Me falje mund të përfshihen të gjitha veprat penale pa marr parasysh se ndjekja bëhet sipas detyrës zyrtare.Me anë të faljes në favor të kryesit të veprës penale të ndrushohet çdo lloj i dënimit të shqiptuar.