Drawing Schilderbook

I. Constructieve voortekening, uitgaande van fond en vluchtlijnen (alle waterpaslijnen hebben bun verdwijnpunt op de horizonlijn) 2. no 3. Uitwerking (pen)

1. Impressionistische opzet in grote vlakken 2. en 3. Uitwerking, waarbij de eerste opzet in grote vlakken als steun voor de verdere proporties dient (krijt, middel en zacht)

42

43

1. 111g kan men door het aanbrengen van

leder die werkelijk wil leren tekenen en schil-

of ze ruw of glad, zacht of hard, compact of

deren, komt het snelst vooruit, als hij deze

los van samenstelling is — om maar een paar

held(' extreme manieren consequent en in-

voorbeelden te noemen. Stofuitdrukking is

i)ontemen. De structuur wordt dan een hulp-

tensief beoefent. Zo krijgt hij weldra een

eveneens met lijnen mogelijk. Met de vrij

toiddel voor het weergeven van perspecti-

!vote zekerheid in het zien en weergeven en

stroeve haaltjes van pen en potlood kan men

komt ook eerder tot een persoonlijke opvat-

wel niet altijd even ideale, maar toch zeer

hand met de schets was al eens sprake van

mtg. Voor een beginneling is het altijd fout

geslaagde resultaten bereiken. De eenvou-

ooderbroken en onvoltooide lijntjes. Met een

our met een eenzijdig program en een voor-

digste aanduiding van een vlak bestaat uit

opgezette mening over de wijze van zien en

evenwijdige streepjes: de arcering. Maar om-

intheelden te starten. Even fout is het van

dat een vlak slechts zelden parallel aan het

een leraar, zijn persoonlijke opvatting aan zijn

tafereel verloopt, geeft deze manier van

ptipillen op te dringen.

evenwijdige arcering vaak een onjuist beeld.

Mtsschien hebben we al begrepen, dat de

Lijnen geven altijd een richting aan, die on-

!nattier van zien en uitbeelden au fond sa-

willekeurig met de perspectivische verdwijn-

menhangt met iemands hele levensbeschou-

punten in verbinding wordt gebracht. De

wing. Wanneer die zienswijze in de loop der

arcering moet daar rekening mee houden of

sours radicaal verandert, is dit nog geen

door een andere aanduiding van het vlak

tottowaarden gemakkelijk het vlakke karakter

vt..che diepte en plastische ronding. In ver-

mitt verende tekenpen kunnen we structuurltinen in korte streepjes en punten laten overgaan. Deze verzwakking van de structuur ' welt alweer de illusie van plastische ronding diepte. I l etzelfde effect kan worden bereikt door met verende pen de lijn, al fungeert ze alleen moat als contour, dikker en dunner te laten -

aillopen. Het voorwerp komt dan zo duidelijk tilt het vlak naar voren, dat schaduwen of .nuctureren overbodig wordt. Het aanzwellen

bewlis van een slap karakter, zoals vaak

worden vervangen: de structuur.

mud! gedacht. Het is eerder een bewijs van

Structuur komt in wezen hierop neer, een vlak

van de lijn zegt: hier is schaduw, of: dit is

kaiak terkracht en van durf om veranderde

zo te behandelen dat het idee richting wordt

11.11)T De dunner wordende lijn zegt: hier is

mitt:Men in daden om te zetten, niet vast te

uitgeschakeld. De mogelijkheden zijn legio.

Ire hi, of: dit is veraf. In sterk licht kan de lijn

toesten in een harnas van starre principes.

Kruisgewijs arceren sluit wegens de vier

h•lemaal ophouden.

Veld quote kunstenaars hebben zo'n veran-

verschillende tendenties: op, neer, links,

VV.totteer we voorwerpen van gelijke grootte

doting doorgemaakt. Om deze verandering

rechts, reeds iedere bepaalde richting nit

odast elkaar zetten, lijken de dun getekende

ovettutgend tot uitdrukking te kunnen bren-

Wie zich in het tekenen van structuren heeti

vitt der weg dan de dikker omlijnde. Als de

gen, is het echter nodig, de middelen te

geoefend, komt er ook spoedig toe, de stoic

heheeusen. Tot deze 'middelen' behoren ook

tuurvlakken zonder omtrek of contour op to

vontwerpen elkaar zo bedekken, dat dit alIttitti met de dun getekende het geval is,

I II'

beide manieren van zien.

zetten. In het begin hebben we nog een

olujen we de illusie van opstelling in de

hulpmiddeltje nodig: dunne potloodlijnen, due

dirpte. Door de gedeeltelijk bedekte voorowtpen kleiner te tekenen, kan die illusie nog

IIr t mtddel om beide opvattingen hun recht

we na de uitvoering in tekeninkt uitvlakken

geven is de lijn, omdat de lijn in twee

Het frapperend effect van zonder omtrekhuo

helekenissen kan worden aangewend: als

tegen elkaar gezette structuurvlakken geluld

otoltutung van iets stoffelijks zowel als van

mettertijd ook zonder hulplijnen en wordt een

I tikke, dunne en schuin verlopende lijnen,

het nuiets'. Wordt de materie zelf voor-

uitdrukkingsmiddel van het innpressio

tIonkere, lichte en schuin verlopende vlakken

(lesteld, dan wil de beschouwer graag weten

nistische zien in vlakken.

:tun alle perspectivische middelen.

wilt your stof het is: steen, hout of weefsel,

De gelijkvormige structuur zonder dieptewer

trs

........... -mum. 1 ■ 11:111uPei "Ji"-1 46 I" -:111141 41 11116.114. °M..

:

111111E4111111111111r,1111

oit tt den versterkt.

.';tiuctuur in licht en schaduw dichter en ijler structuur ' /lending door dikker en dunner wordende by ion t Howling door in het licht onderbroken, in It' schaduw meervoudige lijnen 1 Aimduiding van dichtbij en verder of door /IAA() en dunne contouren Porspectivische diepte door verschif in ,Iiindte en door dikke en dunne contouren

47

Perspectief is de kunst, ruimtelijke en plastische effecten op te roepen. Deze 'kunst' berust op zuiver mathematische wetten, die de tekenaar in staat stellen, perspectivische verschijnselen nauwkeurig te construeren. Elke schilder en tekenaar dient althans in grote trekken met deze wetten op de hoogte te zijn. Al zal hij in de praktijk zulke constructies nooit precies uitvoeren, toch steunt hij, om grove fouten te vermijden, zijn subjectieve voorstelling door constructieve hulplijnen. Om een goed begrip van perspectief te krijgen, kunnen we het best door een frontaal voor het oog gehouden glasruitje een ruimte bekijken en de zichtbare contouren natrekken. Bij controle van de lijnen blijkt dan het volgende: alle evenwijdig met de glasruit (het tafereel) verlopende rechthoekige vlakken hebben op het glas horizontale en verticale omtreklijnen. Alle naar de diepte lopende lijnen die loodrecht op het tafereel staan, komen in één punt samen. Van schuin op het tafereel staande vlakken komen de contourlijnen in andere punten samen. Deze punten heten verdwijn- of vluchtpunten. Ze liggen alle op één en dezelfde waterpaslijn: de horizon. Dit geldt overigens alleen voor horizontale en verticale vlakken. Bij hellende vlakken liggen de verdwijnpunten boven of beneden de horizon. Deze ligt altijd ter hoogte van ons oog en die hoogte bepaalt ook, of we van een gezicht in vogelvlucht of van kikvorsperspectief moeten spreken. In het eerste geval ligt het oogpunt heel hoog, in het tweede heel laag. Staan we midden voor een rechthoekige ruimte, met het gezicht ernaar toe, dan ligt het verdwijnpunt precies op de verticale middellijn van

dan van centraalperspectief - een geliefd middel voor plechtige, sacrale voorstellingen. Nu tekenen we liefst niet naar de natuur met een glasruit in de hand, maar brengen het geziene direct op het tekenvlak over:Dat lukt het beste_als- we hét tekenvlak zo houden, ---

daL -we-eroverileen-kunnen zien en het steeds -

loodrecht voor hetoog zoals zo_als eerst het ruitje. Laten we maar eens beginnen met een groep gebouwen, waarvan de wijkende vlakken alle parallel lopen. We behoeven nu alleen de horizon en twee verdwijnpunten te zoeken. Eerst de horizon. Die vinden we, als we naar architectonische onderdelen - raamkozijnen, Jaklijsten - zoeken, die dwars door het tafereel op een watelpaslijn uitforien. De.ze wa-

tewaslijn= de horizon - tekenen we op o_ns tafe re eren teggerr d-aumee_meteen de hoog-

-

-

te van het gekozen motief vast. Het eenvoudigste is om in het begin een zelf ge-

naakte zoeker te gebruiken: een raampje met

"i chuif van dik grijs karton, dat op verschilend formaat ingesteld en dichtbij of verderaf an worden gehouden, al naar de gewenste jrootte van het motief. 3ij al deze manipulaties, speciaal wanneer we

-

ie motiefzoeker te hulp roepen, knijpen We -

aén oog dichl.-Met 13 eide ogen zien we de . ecieks e -

-

-

31leenf ie CdiJrIStrgsste---motief, _de Iij n van de -

iorizon deelt ook de loodrechte zijden van de !oeker in tweeen en deze belangrijke verhouling brengen we ook op onze tekening over. )aarna zoeken wij de verdwijnpunten. We semen een paar bijbeenhorende, liefst sterk )plopende lijnen en verlengen die - viserend

ons ruitje, d.w.z. ons tafereel. We spreken

1. Vogelvluchtperspectief - 2. Perspectief net een verdwijnpunt binnen her tafereel - 3. Centraalperspectief - 4. Kikvorsperspectief .1 8

Perspectieftekeningen met behulp van motiefzoeker 1. Twee verdwijnpunten - 2. Drie verdwijnpunten - 3. Oplopende straat = drie verdwijnpunten, twee horizonnen - 4. Dalende straat = drie verdwijnpunten, twee horizonnen (F = verdwijnpunt)

49

FA

met de tekenstift — tot de horizon. Alle lijnen

het zijn dus meteen middellijnen van de cir-

moeten in een punt samenkomen. We hebben

kel. Van de snijpunten met de cirkelomtrek

dus eigenlijk aan een vluchtlijn genoeg. Voor

tilt kunnen we naar beide verdwijnpunten de

alle zekerheid nemen we er een paar.

t wee raaklijnen trekken, die het gewenste

Het tweede verdwijnpunt vinden we op de-

vierkant opleveren. Nu is het niet al te moei-

zelfde manier. Meestal ligt het echter buiten

lijk meer, de verkorte cirkel in het vierkant te

het tafereel. Omdat we dit moeilijk kunnen

zetten. Het moet in elk geval een ellips

verlengen, blijft er niets anders over dan de

worden en geen Fouten zien we het best

4

richting van de buiten het tafereel verlopende vluchtlijnen te schatten. Voor oplopende

nen bekijken.

of hellende straten moeten de afzonderlijke

Een cilinder stellen we ons als doorzichtig

vluchtpunten eveneens worden geschat.

voor en tekenen eerst onder- en bovenvlak,

Loopt zo'n straat parallel met een rij huizen,

alvorens de beide loodrechte verbindingslij-

dan_ligt het verdwijnpunt van de straat en

nen te trekken. Op dezelfde wijze handelen

-dat van de—huizen op dezelfde loodlijn. We

we met vooruitspringende gedeelten, bij

---

---

ills we de ellips calqueren en zonder hulplij-

behoevend us—afleer -

voorbeeld de ver uitstekende kroonlijst van

de_afstand boven of

een dak. We doen dus weer of het rechthoe-

beneden het oogpunt te

kig blok van het huts doorzichtig is en tekeelke

nen in het bovenvlak de beide diagonalen,

tekening doen zich echter

want deze moeten de uitstekende hoeken

moeilijkheden voor, die overleg en speciale

snijden. De breedte van de kroonlijst moeten

hulplijnen eisen. Bij voorbeeld bij de perspec-

we op een van de hoeken schatten. Door

Tot zoveris_cle_____perspectiVische

—

tief van ronde en van vooruit- of achteruit-

nieuwe vluchtlijnen vinden we dan ook de

springende lichamen. Of bij de perspectief van

drie andere hoekpunten. Trekken we uit het

spiegelbeelden in het water.

snijpunt van de diagonalen een loodlijn naar

Van de ronde lichamen blijft een bol in

boven, dan vinden we de top — bij voorbeeld

perspectief altijd een cirkel. Een cirkelvormig

de spits van een piramidedak of van---erefi

__--- __-

vlak verandert echter in een ellips. De perspectivische verandering komen we het

Het weergevervair Viegelbeelden in het-

best op het spoor door de cirkel in een

wafer lijkt voor leken een groot_ kunststuk;

vierkant te zetten. Eerst tekenen we de

voor wi e-het kan, is succes verzekerd. Toch is

perspectivische verandering van het vierkant.

het met een beetje o■ie"rteg -eenvoudig ge-

--_paarvoor gaan we uit van het middelpunt van

noeg, aangezien de waterspiegel horizontaal

o

-

--

li gt. Bij hellende"spiegels, in een kamer bij

de rr^kel, dat tevens middelpunt van het vierkantts:

voorbeeld, wordt de zaak—constructi_e_f_

: delpunt verbinden we met n-ut

de beide verdwijnpu

gecompliceerd. In zo'n geval mdet_rnen

F1 en F2 van het

vlak aarin w de cirkel li gt. De

wijkende

---

lijnen verdelen cirkel en kwa dia dt irr-vi-er-e. -

- -

--

-

FZ

met nauwkeurige waarneming behelpen,„De spiegeling in het water kan zonder bezwaar thuis worden gemaakt, als we het eigenlijke

1. Cirkel me_t_omgeschreven vierkant, in projectie encentraalperspectief 2: Cilinder met twee verdwijnpunten 3. Blok met overstekende piramidebekroning, twee verdwijnpunten

1. Weerspiegeling op het watervlak zelf 2. Weerspiegeling van een boven het watervlak liggend gebouw 51

onderwerp naar de natuur hebben getekend.

rich in de betreffende richting draaien. Het

Op onze afbeelding staat het huis zoals ge-

gevolg is een heel nieuwe op zichzelf weer

woonlijk een beetje hoger dan de waterspie-

'iuiste' perspectief.

gel. We stellen ons daarom voor, dat deze onder het huis doorloopt. Nu trekken we de

1 en hoofdstuk apart is de perspectief van de

hoeklijnen van het huis naar beneden door tot

schaduwen. Voor de beginneling is dit even

aan het water en meten vandaaruit de hele

verwarrend, omdat de hoek van inval en de

verlengde hoeklijn nog eens af. Immers, alle

stralingsrichting van het licht twee nieuwe

punten van de weerspiegeling liggen lood-

stelsels van lijnen in de perspectief brengen.

recht onder de werkelijke punten, terwijl de

Zonlicht levert weinig moeilijkheden, omdat

vluchtlijnen van het huis en die van de

het uit parallel gerichte stralen hestaat.

heb

Kunstlicht daarentegen komt vrijwel uit een

ben. De enige moeilijkheid is de hoogt Van

punt en deze lichtbron bevindt zich dicht bij

het gebouw, of wat het zijn mag, boven de

het object. Daardoor is de uitstraling altijd

waterspiegel. Voor een juiste schatting ont-

radiaal of kegelvormig. Bovendien neemt de

breken vaak de nodige steunpunten.

lichtsterkte af naarmate het belichte vlak

Daarom is het tekenen van lets wat

verder van de bron is verwijderd.

rechtstreeks uit het water oprijst, een boot

We onderscheiden twee soorten schaduw: de

bij voorbeeld, eenvoudiger. Hier hebben we

eigen schaduw en de slagschaduw.

echter weer een andere moeilijkheid: de ver-

Eigen schaduw heeft elk vlak dat niet direct

kort geziene lancetvorm van de boot. Wie het

door het licht wordt getroffen; gelijktijdig

zo precies mogelijk wil doen, probeert eerst

cleverbindingsliinKarumor- en

achtersteven ___i ,

werpt het nog een slagschaduw. De eigen schaduw wordt door reflecterend licht

op het water te tekenen en tot de hori?-on th verlengen. Vanuit het verdwijrip uni kan men

meestal verhelderd, de slagschaduw veel

dan de juiste perSpectief van de boot en de

vlakken omgeven en lijkt daardoor extra don-

weerspiegeling in het water opbouwen.

ker. Het is altijd effectvol, door deze toon-

-

—

-

-

minder. Bovendien is deze altijd door belichte

nuances de perspectief te versterken.

schaduwperspectieven (daglicht) met ••n lichaams- en een schaduwverdwijnpunt llochts: schaduwen door kunstlicht (van ter;lido (.► van haven gezien): I Kuhns in elliptische lichtbundel in lichtparabool met begrensde 11.1(Inwen Hal cn lichthypothaal met in het oneindige v4 000.101. schaduw

57

Een tekening uit de vrije hand mag nooit een

De hoek van inval van het daglicht bepaalt

constructietekening worden, zoals een bouw-

allereerst de breedte van de slagschaduw, die

kundige die met behulp van twee projecties

altijd in een bepaalde verhouding tot het

op schaal vervaardigt. Er blijven dus altijd een

schaduwwerpend vlak staat. De uiterste

massa details over, die op het oog of door

grens van de slagschaduw loopt evenwijdig

vergelijkend viseren moeten worden geschat.

met dit vlak en heeft dus hetzelfde verdwijn-

Dit is vooral het geval bij verkleining door

punt. De tweede schaduwgrens loopt even-

groter afstand. Afgezien daarvan is het ge-

wijdig met de invalsrichting van het zonlicht

wenst, het motief zo te kiezen dat het binnen

en heeft dus zijn eigen vluchtpunt. Vanuit

een gezichtshoek van 30 ligt. Dat is de hoek

deze schaduwvluchtpunten en met behulp

waarbinnen een vlak met een blik is te om-

van de geschatte hoek van inval kan men alle

vatten. De hoek kan kleiner worden zonder

slagschaduwen van het daglicht construeren.

het natuurlijk aspect te schaden. Wordt hij

Cirkelvlakken werpen schaduwen die de vorm

echter groter, dan treden onnatuurlijk aan-

van een cirkel of een ellips hebben. Dit geldt

doende deformaties op, die onmogelijk zo

nu 66k voor de schaduw van een bol. Genera-

kunnen worden gezien. Als het oog meer wil

liserend kunnen we zeggen: alle door dag-

zien dan de gezichtshoek toelaat, moet het

li cht veroorzaakte slagschaduwen hebben

0

53

Vlak en beeldvlak

diffuus licht en dat kan zowel uit een als meer richtingen komen, bij voorbeeld in een kamer met verschillende ramen. Bij diffuus licht worden evengoed schaduwen geworpen als bij eenzijdig stralingslicht. In het algemeen zijn de schaduwen echter zwakker, minder scherp begrensd, en ze kunnen, zoals gezegd, door licht uit verschillende richtingen worden veroorzaakt. Er ontstaan dan waaiervormige en genuanceerde schaduwen. Bij de behandeling van vlakken in toon was Plisma wet een vluchtpunt, dubbele lichtval

(.0 twee schaduwverdwijnpunten

reeds sprake van de eigen schaduw van ronde lichamen. Een ronding is trouwens alleen door schaduw aan te geven. Een onbeschaduwd cirkelvlak doet aan als een schijf; een tot aan de periferie onafgebroken

vorm, die verwant is aan die van het vlak

sterker wordende schaduw geeft de indruk

ielf. Beide immers, het vlak en zijn slagscha-

van een halve bol. Alleen een schaduw die

kunnen als doorsneden met een ge-

dicht bij de periferie weer in een sterk reflex-

ineenschappelijke zijde van een lichtcilinder

licht overgaat, brengt de illusie van een echte

worden beschouwd. Dit vastgesteld hebbend,

bol tot stand. Dit te weten, is bij het schil-

wordt ook de schaduw veroorzaakt door

deren en tekenen van groot belang. Wanneer

een

kinistmatige belichting uit een bepaald punt,

we een hoof d, een lichaam, een boomstam —

gemakkelijker te begrijpen. Kunstlicht werpt

om maar een enkel voorbeeld te noemen —

rl hjd een schaduw, die overeenkomt met een

werkelijk de schijn van plastische ronding

heyelsnede. Het profiel van deze snede wordt

willen geven, dan mag, afgezien van een

than het schaduwwerpend vlak bepaald.

enkele uitzondering, de rondingsschaduw

Our de vaak bizarre slagschaduwen die

nooit tot de uiterste grens van het lichaam

kunstlicht oproept, te begrijpen, zou men een

doorlopen. Anders zou het effect van een

.; peciale studie moeten maken van de

haut-relief ontstaan.

doorsneden van verschillend geprofileerde kegels. Cirkelvlakken of bollen geven bij

Hiermee zijn in principe de problemen en

ktinstlicht schaduwen die de vorm van een

mogelijkheden aangegeven, die zich voor de

( nkel, een ellips, een hyperbool of een para-

schilder en tekenaar in verband met de lijn

1)001 hebben — al naar de plaats van de

kunnen voordoen. Voor de uitbreiding en

lichtbron ten opzichte van het schaduwge-

praktische toepassing van deze grondbe-

vend voorwerp.

ginselen mogen we verwijzen naar de verma-

Tot dusver was er alleen sprake van een lichtbron. Er bestaat echter ook verspreid of

ning, die aan Apelles wordt toegeschreven: NuIla dies sine linea — geen dag zonder lijn.

foals we weten, worden op ons netvlies de

krijgt elke voorstelling pas bij beschouwing

plastische vormen en het ruimtelijke van de

op enige afstand diepte en relief. Ook de

buitenwereld als een mozalek van vlakken

stereoscoopopname vertoont twee vrijwel

geprojecteerd. Bij elke uitbeelding gaat het er

gelijke beelden als het gefotografeerde ob-

Iris om, de vlakken te onderscheiden en op

ject zo ver weg is, dat het verschil in stand

hot beeldvlak vast te leggen. Lijnen in de

van de beide ogen of lenzen geen invloed

mathematische betekenis kunnen, zoals reeds

meer heeft. Als we een uitgestrekt landschap

word gezegd, niet worden gezien. Het dunste

voor ons hebben, waarin op ongeveer vijf

'.treepje is, op de keper beschouwd, een

meter van ons of een telegraafpaal staat, en

hijzonder smal vlak. Toch voelen we zo'n

we kijken afwisselend met het linker- en het

streep als lijn en hij dient als hulpmiddel voor

rechteroog, dan Iijkt de paal tegen de ach-

het omgrenzen van vlakken, alvorens we deze

tergrond te verspringen. Gaan we honderd

met stift of penseel substantie geven. Als

meter achteruit en herhalen het experiment,

itiivere omtreklijn wekt hij de beschouwer op,

dan verspringt de paal nagenoeg niet en op

rich zulk een vlak voor te stellen.

nog groter afstand helemaal niet meer. Op

Het Platte vlak is dus de grondslag van alle

grote afstand zien we dus niet meer ruim-

token- en schilderkunst. Verliest men dit uit

telijk en plastisch. Alleen de routine van het

het oog, dan leidt dat altijd tot mislukkingen

kijken verschaft ons de ruimtelijke indruk. En

of boerenbedrog. Nuchter bekeken, kan men

die routine is het ook, die ons bij het bekijken

de frescoschilderijen van barok en rococo, die

van een schilderij de illusie van ruimte en

beeldhouwwerk willen voorspiegelen, boe-

plastische vorm geeft.

renbedrog noemen. Zoals we door het werken

Bij schilderijen die we van dichtbij bekijken —

met de motiefzoeker at weten, kan een

'dichtbij' in vergelijking met de afstand van

voorstelling slechts de indruk weergeven, die

een plafondschildering werkt de illusie van

men bij het kijken met een oog heeft. Kijken

plastisch-ruimtelijk zien het meest op de

we met alle twee, dan ontstaat door de

verbeelding, als het beeldvlak niet met

iifstand tussen de beide ogen het gevoel, of

drastische middelen is doorbroken. Dit

we, in een tafereel verenigd, rechts en links

laatste kan gebeuren door een at to opdringe-

een beetje om de dingen heen kijken. Op dit

rige ruimte-, schaduw- en kleurenperspectief,

verschijnsel berusten de stereoscoopplaatjes

door to krasse donkerten die als gaten aan-

die voor elk oog een afzonderlijke opname

doen, door to sterke Iichtplekken die naar

hebben.

voren springen. Blijven deze beeldende mid-

Een dergelijke manier van weergeven is voor

delen tot het noodzakelijke beperkt, dan wer-

de tekenaar en schilder onmogelijk. Hij tekent

ken ze stimulerend op het voorstellingsver-

de dingen zoals een eenogige ze ziet. Daarom

mogen van de beschouwer, en leidt het wei55

De grijze vlakken zijn afbeeldingen van de zwarte paal, afwisselend met het linker- en het rechteroog gezien

kunst beschouwer die geheel op natura

dim steeds aan een kleine deeltjes sa

Het meest persoonlijke handschrift met pen

listische visie is ingesteld, toch het beeldvlak

mengestelde grotere massa wordt gedacht.

en penseel in de zin van een structuur ont-

nog voelen — ondanks de illusie van ruim-

I r zijn natuurlijke structuren: een bos op

wikkelde Vincent van Gogh in zijn laatste,

telijkheid en tastbaarheid, waarop hij mis-

iirote afstand, een met schelpen bezaaid

rijpe werk. Het was hem stellig niet om iets

schien het eerst zijn aandacht richtte. Een te

i,trand, de schors van sommige bomen, haar-

uiterlijks to doen. In brede lagen kronkelen de

ver gaand naturalisme en een at te virtuoze

groei — maar ook kunstmatige, zoals metsel-

streken van penseel, potlood of rietpen als

voorspiegeling van wat tastbaar niet aanwe-

werk of weefsels.

legers wormen over het beeldvlak (blz. 60) —

zig is, is alleen maar smakeloos en vervelend.

De met tekenmateriaal aangebrachte struc-

uitdrukking van de felle strijd van al wat leeft

Bovendien gaat de virtuositeit gewoonlijk ten

tuur tracht voor de kleine deeltjes van het

tegen en met elkaar. Deze structuur laat het

koste van het innerlijk gehalte.

samenstel een vorm te vinden die op de

vlak zeer sterk spreken, terwijl het bovendien

Het laten meespreken van het beeldvlak kan

natuurlijke lijkt, of die gelijkenis suggereert.

door 'foutieve' perspectief en het vervlakken

met een aantal technische middelen worden

Hoe dat praktisch wordt bereikt, doet abso-

van plastische vormen nog extra nadruk

bereikt, maar men dient die middelen wel

luut niet ter zake. Hoofdzaak is het effect.

krijgt.

goed te begrijpen en te beheersen. Dat is de

Een goed getekende structuur doet gewoon-

Nivellering van diepte en plastische vorm

voorwaarde voor elke vorm van kunst, wil ze

lijk veel 'natuurlijker' aan dan een poging om

komt ook tot stand door een principiele

niet dilettanterig aandoen. Met talent alleen

door middel van duizend precies nagetekende

omzetting van alle uit te beelden dingen in

komt nog geen kunstwerk tot stand.

details het massabeeld te geven. Dat kan zo

een schema van figuren op geometrische

Een middel om het beeldvlak te laten

ver gaan, dat de tekenachtige structuurfor-

grondslag. In aanleg vindt men dat at in bijna

meespreken, is in de eerste plaats de struc-

mule niets meer met de vorm der natuurlijke

elke schets die uit vele vlakverdelende lijn-

tuur. De structuur maakt het vlak tot een

details te maken heeft.

verbindingen ontstond, een ritmisch lij-

aaneengesloten, tastbare materie. In principe

Een ander soort structuur houdt helemaal

nenspel, dat van contour naar contour leidt.

maakt het geen verschil of de structuur met

geen verband meer met uiterlijke vormen,

Dit netwerk van fijne lijntjes doet ten slotte

teken- of schildermateriaal wordt aange-

maar ontstaat door de zeer persoonlijke han-

aan als een spinneweb dat zich effen uitbreidt.

bracht, dan wel of ze reeds in het materiaal

tering van stift of penseel. Wanneer het echt

van het beeldvlak zelf aanwezig is. Glad, wit

en niet alleen maar maakwerk is, zal dit

Hetzelfde krijgt men, als bij voorbeeld een

papier heeft geen structuur, een glad-

handschrift zich nergens verloochenen.

donkere figuur niet zwart wordt opgezet,

geschuurd paneel of de effen pleisterkalk voor een frescoschildering evenmin. Ruw papier, grof schilderslinnen, korrelige

t inks: ruw aquarelpapier. Midden: schilderslinnen. Rechts: fijnkorrelige pleisterkalk

pleisterkalk daarentegen wel. Heeft het mabewogen beeldvlak niet meer van de

teriaal een structuur, dan is het altijd zaak er

inhoud, het thema af. Wordt het beeldvlak

ook gebruik van te maken. Op een egaal vlak

bovendien nog opzettelijk geaccentueerd, dan

zonder structuur moet deze met stift of

! malt het in de regel alle veraf en nabij in dat

penseel uit de hand worden aangebracht. Een

vlak en laat alle dynamiek van kleur en ge-

lijn met onderbrekingen duidt al aan dat ze

bitai verstarren dat wil zeggen, bij vluchti-

het beeldvlak niet in tweeen wil snijden,

i te, nog niet ontvankelijke beschouwing. Ver-

maar het als een gestikte draad wil doorwe-

(liepen wij ons echter in zo'n schilderij, dan

ven. Omdat het woord structuur verschillende

kali bet als bij toverslag diepte en relief

betekenissen heeft, willen we eerst even

killgen en misschien gaan we het dan pas als

uitleggen wat er hij het schilderen en teke-

! wheel begrijpen. Het 'waarom' is misschien

nen onder wordt verstaan. Immers, bij bijna

!on vraag voor fysiologen en psychologen.

elke vorm van uitbeelden passer we, zoals

Vooi de praktijk van het schilderen en teke-

we zullen zien, structuren toe. Het uit het

nen kiln het slechts als fenomeen worden Onwillekeurig

wil

ook

de

Latijn afkomstige woord kan misschien het best met samenstel worden vertaald, waarbij 57

111.1,11 door middel van een dichte structuur.

van de ondergrond overal doorschemert en

vormige vlakken het beeldvlak in de zin van

Kooi t een structuur overal op dezelfde wijze

het beeldvlak naar voren haalt.

een structuur bedekken. De invloed die van elk vlak uitgaat zodra het

clan zal het beeldvlak de rustigste

Hetzelfde effect heeft het oneffen en ge-

old, ilk maken. Deze uniformiteit heeft echter

kleurde grondweefsel van geknoopte tapijten,

in relatie met een tweede wordt gebracht, is

ook hoar grenzen: te nadrukkelijk doorge-

de nerf van met glaceerverf beschilderd hout,

te vergelijken met die welke tussen ruimte en

voetd, wordt ze gemaniereerd en zo opdrin-

de kettingdraad van gobelins. Mozaiek, al is

lichaam, tussen twee kleuren, en in het !even

ljerig, dat de eigenlijke inhoud van de

het nog zo kleurig, maakt altijd een vlakke

tussen twee mensen optreedt. Komen er

voorstelling er bijzaak door kan worden. Een

indruk. Oude boek-illustraties in houtsnede,

meer van zulke vormen, kleuren of personen

(10orlopende structuur kan het best van een

waarvan de gekleurde vlakken in zwarte con-

samen, dan wordt de dynamiek van de rela-

ieliefachtig oppervlak uitgaan, zoals een rui-

touren zijn gevat, geven hetzelfde vlakke idee

ties gecompliceerder. Een heel eenvoudig

ge ondergrond uit zichzelf al heeft. Ze kan

als gebrandschilderde glasramen net hun

voorbeeld hebben we al eens aangevoerd:

echter ook door het dik opbrengen van de

donkere loodstrippen.

het feit, dat een wit vlak op een zwart veld

verf met penseel of tempermes worden ver-

Bij al deze technieken: het mozalek, de zwart

altijd groter lijkt dan omgekeerd, terwijl de

kregen. Daardoor ontstaan schaduweffecten

omrande tekening in kleur, het gebrandschil-

vlakken toch congruent zijn. Dit betekent:

die zich als fijne krabbeltjes over het hele

derde raam, bouwt het grove, technisch

lichte, of de kleuren van licht en warmte

beschilderde oppervlak uitbreiden. Zo'n op-

noodzakelijke en tegelijk vormbepalende net

(geel en rood) nabijkomende kleuren stralen

pervlakterelief kan ook poreusheid geven aan

van onregelmatige Iijnen het beeldvlak op.

uit, schijnen te groeien. TerwijI kleurvlakken

een losse, vlotte penseeltoets, zodat de kleur

Als we door een gordijn met wijde mazen of

die aan het blauw van de schaduw en van de

door een net kijken, trekt het netwerk het daarachter liggende als het ware in ons lokoning met plat borstelpenseel (sterk ver-

beeldvlak. Tenminste, zolang we proberen

A louu /)

allebei tegelijk te zien: net en achtergrond. Houden we alleen de achtergrond in het oog dan vervaagt het net; doen we andersom, dan

I linstructuur (hulplijnen uitgevlakt) K. H. Wagger!, Distel, schaarknipsel de natuurvorm. Kinderen tekenen gewoonlijk

in en komen dan vaak tot echte, hoewel

zien we het net scherp tegen een vage ach-

natutirlijk naieve abstracties. Toch kan ook

tergrond. Dit effect herhaalt zich als we voor

non natuurgetrouwe perspectivische lijnteke-

een schilderij staan dat op grof linnen is geschilderd of waarvan het linnen niet overal met verf is bedekt. Dit verklaart de wisselwerking tussen onbewogen vlak en levende diepte, die van een schilderij kan uitgaan.

fling in het vlak btijven, als de Iijnen maar .,trak en van gelijke dikte zijn. Een voorbeeld lnedt de pentekening van Diirer op bladzijde 14. 1 l et nadrukkelijk aanvaarde beeldvlak is dus

Een strenge contourtekening is dus een vlak-

de belangrijkste grondslag waarvan de

aanduidend middel. Ook het zwarte silhouet

kunstenaar uitgaat. Tevens is dit het terrein

van schaarknipsels op wit papier blijft in het

van een der meest essentiele uitdruk-

beeldvlak, evenals sgraffito in zwart op witte ondergrond; hoewel men in deze techniek —

kingsmiddelen der kunst: de dynamiek van de ,itzonderlijke vlakken in het beeldvlak. De

in tegenstelling tot schaarknipsels — ook met

witte of in neutrale toon gehouden onder-

perspectivische middelen kan werken, die

!pond heeft die dynamiek nog niet, maar deze

dan weer worden verzwakt door het materiaal van de ondergrond. Door of te zien van elke vorm van perspectief, zoals vluchtlijnen, plastische ronding of kleurenperspectief, komt eveneens de nadruk

ontstaat al, zodra we er een willekeurige grijze, zwarte of gekleurde vlek op zetten. Deze spanning, relatie, samenspraak, twist, of hoe de dynamiek tussen vlek en beeldvlak

niag worden genoemd, neemt toe als er meer

op het beeldvlak te liggen. Deze wijze van

vlekken en ten slotte duidelijker vlakvormen

uitbeelden verwijdert zich meestal sterk van

bij komen. Ze houdt pas op, als vele gelijk-

59

weer met het beeldvlak in relatie komt. I i n compacte kracht veld wordt weer opgehr.i, als het een of andere vlak door zijn vorm Iiiiiiggevend werkt, zoals bij voorbeeld een spitse driehoek, of een zich perspectiverkleinend vlak. Alle relaties van vlakken of krachtvelden met 11,1 beeldvlak hebben de hoogste potentie,

de vlek zich niet in het centrum van het I weldvlak bevindt, maar daarbuiten. Alles wat •.yininetrisch is geplaatst ten opzichte van de

iiiiddellijn van een beeldvlak doet onbewo114.11, rustig of plechtig aan. Daarom werd vuorheen

de centrale

(of

ortogonale)

porspectief en de piramidevormige composiIre

sacrale voorstellingen gebruikt. Wantegenwoordig voor hetzelfde doel een

duidelijk asymmetrische rangschikking wordt ijekozen, is dat, om het goddelijke meer ► enselijk en nabij te doen zijn. Symmetric en vooral de centraalperspectief leggen de nadiiik op het verhevene. In het dagelijks leven is de niet op symmetrie middelpunt gerichte 'compositie' heel gewoon. Niemand peinst er meer over, een il► oepje mensen in het midden van de kamer laten zitten of een vaas met bloemen midden op de tafel te plaatsen, zoals dat Vincent van Gogh, Cypressen onder sterrenhemel (rietpen)

vioeger algemeen gebruikelijk was. De meeste mensen geven zich geen rekenschap

A• t À

van het waarom, maar voelen toch heel goed,

vette verwant zijn, lijken te krimpen. Alle

effect hebben. Dit bewijst, dat de 'sa-

dunkere en zwarte vlekken vertonen the ei-

menspraak' van de vlakken meer een materie-

genst hap. Deze regel gaat niet meer op, als

le kwestie is, meer een omlijsting of een

kleuren tegenover doffe staan, bij voor-

verwijzing naar datgene, wat door de kleine

belle

' weld een stralend blauw tegen een dof,

vlek wordt voorgesteld, wordt uitgedrukt.

unopvallend rood. De dynamiek der kleuren is

Een verdere rol speelt de bijzondere vorm van

(!chter een hoofdstuk op zichzelf.

de vlakken. Regelmatige figuren — vierkanten,

Voodopig gaat het om de vorm van de vlak-

cirkels of daarmee verwant — tonen geen

ken. De grootte van twee of meer vlakken in

tendens tot beweging, vergeleken met lang-

voil►ouding tot elkaar en tot het beeldvlak

werpige of naar een kant toegespitste figu-

., p(!4!11 daarbij een belangrijke rol. Een groot

ren.

vlak ontwikkelt natuurlijk meer kracht dan

Staan twee of meer vlakken als 'objecten' in

1!1!11

klein. Toch kan een kleine lichte vlek in

het beeldvlak, dan ontstaat tussen deze vlak-

011

danker beeldvlak een sterk psychisch

ken als het ware een krachtveld, dat dan als

60

dat een niet symmetrisch ingerichte kamer

I De zwarte en witte vlakken zijn congruent 2. Links: gelijkwaardige vlakken. Midden: het witte vlak overstemt het gekleurde - of accentueert het. Rechts: het wit is alleen nog .11sluitende omlijsting Richtingloze vlakken 1 Gelijkzijdige driehoek en vijfhoek door •.toeltjes gericht - rechthoek en ellips hebben t wee verticale richtingen - de gelijkbenige thiehoek heeft een richting b. De gekleurde puntjes geven de dynamiek van de witte, de zwarte puntjes die van de iwarte vlakken aan (krachtvelden) 61

minder stijf, aantrekkelijker aandoet. Bij de

Ritme, compositie, beweging

Oost Aziaten was dit beset sinds lang aan wezig. Dit blijkt zowel uit hun woninginrich ting als uit hun schilderkunst, waar we ner gens een centraal-symmetrische compositie aantreffen. Zij illustreren met de lege ruimte, uitgedrukt door het lege vlak, het geweldig contrast tussen de eeuwig onbewogen kosmos en het klein-menselijke gebeuren, hoe suggestief dit op zichzelf ook weergegeven kan zijn.

ontstaat in beeldende voorstellingen

Zoals we zien, hangt alles wat er met en om

dm), het verdelen van lijnen en het indelen

de vlakken gebeurt nauw samen met de

von vlakken. Dit ritme kan heel verschillend

compositie. De hier gegeven afbeeldingen

in effect zijn: gelijkmatige afstanden zijn

geven slechts een bescheiden aanwijzing, hoe

monotoon en leggen vooral de nadruk op het

we om te beginnen spelenderwijs met vlak-

vlak, groter of kleiner wordende afstanden

ken kunnen experimenteren, ten einde iets

lonlen het oog buiten het vlak en geven de

van hun "samenspraak' te begrijpen, alvorens

illusie van een voortgaande beweging.

we er bij de compositie bewust mee omgaan.

l l ot ritme van een gelijkmatige arcering is

Meestal wordt de grote fout gemaakt, alleen

/ mils gezegd monotoon en kan alleen een

met lijnen en al tekenend te componeren.

lien vlak aanduiden. Neemt de arcering

Beter is het, papiervlakken uit te knippen en

oorst in dikte toe en daarna af, dan ontstaat

op het beeldvlak te ordenen. Zo zullen we het

de indruk van een ronding. Neemt de dikte

te verwachten effect van de geschilderde of

olleen maar toe of af, dan krijgen we een

getekende vlakken veel beter kunnen beoor-

inchtlijnige beweging, die in snelheid schijnt

delen.

toe te nemen naarmate de ritmische accenten

We raden echter aan, hiervoor liever geen

Mohter op elkaar volgen. Soms kan het ook

gekleurd tekenpapier te gebruiken, maar uit

ningekeerd worden aangévoeld. Het Iigt er

de hand met onregelmatige streek getoond

maw aan, welke zin we erin leggen.

papier. Dit geeft de vlakken meer stoffelijk-

Wanneer de ritmische accenten, die hier voor

heid en werkt stimulerend op het voorstel-

lint gemak met streepjes zijn aangegeven,

I i ngsvermogen.

111111=01=110■•■••

111111111

met alleen dichter maar ook kleiner worden, nntstaat het perspectivisch effect van een lielijkmatige beweging naar de verte. Neemt dichtheid onevenredig toe, dan schijnt ook

Proeven van een evenwichtige rangschikking van vlakken: 1. Twee richtingloze vlakken 2. Drie sterk en zwak gerichte vlakken 3. Drie vlakken met verschillende richtings tendens 4. Vier vlakken van verschillende richting, grootte en toonwaarde,. het gelijkzijdige driehoekje krijgt door zijn plaatsing de richting naar linksboven

1. Monotoon ritme en rustig vlak 2. Evenwljdige, aanzwellende lijnen, nadruk op het midden 3. Voortdurend dikker of dunner worden sug gereert een ronding 4. Sneller wordend ritme van egale lijnen suggereert toenemende snelheid of krom ming 5. en 6. Perspectivische effecten

I II 63

enig begrip moet elke tekenaar en schilder er

altijd komt het erop aan, hoe de op zichzelf

toch beslist van hebben, omdat het ornament

afgeronde voorstelling in het 'lege' vlak zit.

alle drie elementen: vlak, ritme en compositie

Op dat 'hoe' berust ook voor een groot deel

in de hoogste graad bezit.

de compositie van moderne wandschilderin-

De compositie kan pas beginnen, als er een

gen, die niet meer de hele muur vullen, maar

duidelijk begrensd beeldvlak aanwezig is. De

veel lege ruimte openlaten. Op heel grote

rotswand, het tekenvlak van de prehisto-

vlakken werkt een kleine wandschildering

rische kunstenaars, bezat zo'n begrenzing

alleen nog als zwaartepunt. De voorstelling

niet. Pas toen de wand van een gebouw of

zetf kan dan niet meer op de grenzen van het

een paneel deze begrenzing bood en zich in

vlak steunen, maar moet er zich van losma-

de beperking de meester moest tonen, begon

ken.

een strenge ordonnantie van de beschikbare ruimte. De compositie van een kunstwerk

De vorm van het beeldvlak beperkt zich — een

beperkt zich echter niet zoals het ornament

enkele uitzondering daargelaten — tot drie

tot gelijkmatige vulling van het gegeven vlak.

geometrische figuren: rechthoek, cirkel en

Zij streeft, steunend op de grenzen van het

ellips. Het zwaartepunt van deze vlakken, dat

beeldvlak, steeds naar een zwaartepunt en

is het midden, is nooit het gunstigste zwaar-

naar accentuering van het essentièle, vaak op

tepunt van de voorstelling, omdat het een

grondslag van een geometrische figuur. Ook

neutraal evenwicht aangeeft.

t wee of meer van zulke figuren kunnen de

Het hangende schilderstuk verlangt een sta-

grondslag vormen en werken als gelijke ge-

biel evenwicht, verschuiving dus van het

wichten of als hoofdgewicht en tegenwicht, en staan dus in een bepaalde spanning ten Ontwerp voor bedrukte stof

opzichte van elkaar. Deze figuren kunnen

1' Gauguin, Zelfportret. Afgesneden composi-

elkaar ook doordringen. Dit alles is echter

Or'

Rembrandt, Zelfportret. Compositie in de ruimte

zeer individueel. Steeds weer vinden kunstenaars nieuwe oplossingen. de beweging toe te nemen en omgekeerd.

Soms ziet men, zoals bij het zelfportret van

Ook kunnen we weer de indruk krijgen van

Gauguin, een aan alle kanten afgesneden

'hue technische trucjes soms een heel ander

een kromming. Ritmische herhalingen van

compositie binnen een nauw kader; soms

j

een ornament, bij voorbeeld bij bedrukte

ook, zoals bij het zelfportret van Rembrandt,

va..t aan een onwrikbaar motief. Hij kan eruit

stoffen of tapijten, laten sterk het vlak spre-

staat de compositie in de ruimte, waar ze wel

weglaten of er naar verkiezing aan toevoe-

ken. Toch drukken zij ook nog een zekere

als zwaartepunt werkt, maar de grenzen van

1

beweging uit, omdat het oog onwillekeurig

het beeldvlak niet bereikt. Evenals de twee

1.41. In elk geval zal geen 'afgesneden' motief .1. nieuwsgierige vraag kunnen verhinderen,

van accent naar accent glijdt, als om na te

manieren van zien, de constructieve en de

wart er eigenlijk is weggetaten. De voorstel-

ljaan of het motief zich wel precies eender

naieve, zijn ook de twee soorten van com-

li ng weft slechts een deel, misschien wel de

herhaalt. Vergelijken we zo'n met grote en

positie, de afgesneden, besloten en de open,

maar nooit het geheel. Staat een teke-

strenge motieven bedrukte stof met een

ruimtelijke compositie, tegenstellingen. En

Haig daarentegen in de lege ruimte, dan kan

ellen scot, dan zal ieder zeggen dat de be-

omdat compositie niet aan logica en vaste

ii nieuwsgierigheid van de beschouwer niet

drukte levendiger is. Maar hij zal de bedrukte

wetten is gebonden, bestaan er ook evenveel

warden opgewekt, omdat er geen aanleiding

weer rustig vinden hij vergelijking met een

tussenvormen.

t oe iS.

geweven figuratieve voorstelling.

Het met de zoeker (zie blz. 49) kiezen van een

O►amenten zijn, zoals we reeds zeiden, iets

motief is de meest passieve vorm van com-

mite vlak van het papier staat, uit een tonige

net ;Hiders dan beeldende voorstellingen,

positie. Voor een fotograaf is het de enige

iiiidergrond als kleurig beetd naar voren komt,

waarovei we he bier eigenlijk hebben. Maar

mogelijkheid, at kan hij zijn motief door han-

zoals bij Rembrandt uit het donker opticht:

64

pvicht geven. De tekenaar zit echter niet

,

)1

de voorstelling nu als tekening in het

65

gieuze onderwerpen. Vaak wordt ze nog

ting van de blik altijd meer vrije ruimte moet

gesteund door centraalperspectief.

zijn dan omgekeerd. Hetzelfde 'gewicht' be-

Kunsthistorici hebben geprobeerd aan de

zitten ook de perspectief, het licht en de

hand van beroemde schilderijen composi-

schaduw. Een perspectivisch verloop kan het

tieschema's op te stellen. Zij tekenden di-

oog van de beschouwer trekken naar een

agonalen en driehoeken, cirkels, ellipsen en

i maginair, dus in het geheel niet afgebeeld

segmenten, maar zagen in hun jiver over het

punt, dat daardoor als zwaartepunt van het

hoofd, dat men de werking van kleurvlakken

beeldvlak wordt ervaren — of als contrapunt

nooit alleen met lijnconstructies kan bena-

van iets wat duidelijk is weergegeven. Het

deren. En al zou men bij zo'n onderzoek ook

licht werkt niet alleen door de lichte vlek die

met meer inzicht te werk gaan, dan nog komt

het in het schilderij brengt, maar meestal ook

men niet verder dan tot zekere overeen-

nog door een richting, at is die misschien

komsten in de vlakindeling, die echter het

alleen maar door enkele glimlichten geaccen-

aparte en onherhaalbare van elke compositie

tueerd. Dit zijn maar een paar van de onaf-

geen recht doen. Voor een kunstenaar is het

zienbaar vele mogelijkheden, die we nog

een povere werkwijze, zijn composities te

kunnen vermeerderen met de schaduw en

construeren. Zekerder en in een hogere zin

haar richtinggevend donker.

ook logischer wordt hij geleid door zijn ge-

Het impressionisme bracht in de voorheen

voel. Bovendien kunnen er elementen in de

alleen op harmonie binnen het beeldvlak

compositie zijn, die helemaal niet met vlak-

gerichte distributie van vlakken en spannin-

ken of lijnen kunnen worden weergegeven. Bij voorbeeld de lege ruimte, die de wending Cifliabue, Madonna met engelen. Driehookscornpositie

van een figuur of van een hoofd opvangt, welke anders buiten het beeldvlak zou wijzen. Of een hoge hemelruimte, die verhevenheid, druk, dreiging en nog andere gevoelens kan

iwaartepunt naar boven. Dit kan dan uit-

uitdrukken — at naar de voorstelling van het

ijangspunt zijn voor een symmetrische com-

schilderij. De Oostaziatische schilders van de

positie, bij voorbeeld de top van een in de

klassieke tijd waren meesters in het betrek-

Italiaanse renaissance zo geliefde 'Figura py-

ken van de lege ruimte in de compositie.

centrale en symmetrische

Bij de beschouwingen over kleurencompositie

compositie geeft nadruk aan plechtige, reli-

(blz. 358) zal blijken dat men, als men een

i

Deze

ilAst I van Mieris d. 0., De schilder met zijn liouw. De blikverbinding tussen de beide fi gurer en het hondje leveren een composiwdriehoek op

gen een nieuw principe: de disharmonie tussen het kernpunt van de compositie en de

W. Leibl, De cocotte. Diagonaalcompositie

umpositie zou willen interpreteren, daar een plastisch model voor nodig zou liebben. Kracht, gewaarwordingen van beweging, suggesties van nabij of veraf — at deze ilffecten van de kleur kunnen met lijnen en

Constructie van het stabiele zwaartepunt, zowel van het beeldvlak als van een centrale compositie ►.•

1/4 - XI

►

rig

— 14- Y4$4

I

)14-1/4-

vlakken niet worden bestreken. Compositie is nut alleen maar een vormelijke, uiterlijke

nideling van het beeldvlak. Zij moet veeleer II!

kening houden met de dynamiek van rich-

mg en beweging. De richting bij voorbeeld

/

waarin een figuur kijkt, wordt hoofdzakelijk liepaald door stand en uitdrukking van het uog. De baan die de blik beschrijft, kan worden uitgebeeld, maar legt in

1

I compositie veel meer gewicht in de schaal (Lin de kleine vlek van het oog. Daarom zegt I

oude beproefde regel, dat er in de rich-

67

glen/en van het beeldvlak. De beschouwer

respectievelijk uit: actieve vastberadenheid,

1,1 wit het gevoel of hij de compositie recht

gelatenheid, berusting ten opzichte van een

meet schuiven, en aangezien dat niet mo-

onzichtbare tegenpartij. Dit is niet de opinie

gelijk is, prikkelt het hem en houdt hem

van de auteur, maar van elf van de veertien

bezig. Het is hetzelfde gevoel dat men krijgt,

mensen aan wie de tekening werd getoond.

als een concert eindigt met een dissonant.

Twee zagen geen verschil, een meende dat

Tot besluit van deze beschouwingen nog een

het drie verschillende hoofden waren. In elk

enkel woord over een onderdeel, dat pas na

geval is het duidelijk, dat de plaatsing, de

de voltooiing aan de compositie wordt toe-

houding, kortom de compositie op het effect

gevoegd: het passe-partout. Het is gewoonte

van de voorstelling een merkbare invloed kan

en ook logisch, de onderrand het breedst te

hebben. Even instructief is het, het hoofd

maken. Een brede rand beneden versterkt het

niet zijwaarts te verschuiven, maar te draaien.

idee van stabiliteit. Bij disharmonische 'af-

Met de houding van het hoofd verandert

gesneden' composities kan soms ook een

tevens de expressie. Expressie bestaat altijd

breder zijkant het gevoel geven of deze bij de

uit de componenten mimiek en gebaar. Ge

voorstelling hoort als een leegte die het

baar en houding kunnen alleen door een

onbelangrijke deel bedekt.

vergelijking met horizontaal en verticaal juist worden beoordeeld en deze beide richtingen

Iri

elke beeldende voorstelling wordt het

vinden we in de begrenzing van het beeld

gevoel dat er blijkbaar zo dadelijk een bewe-

vlak.

Sing gaat beginnen, vaak door de compositie

Uit die vergelijking met horizontaal en verti

opgewekt. Zulke gevoelens kan men nauwe-

caal kan ook de eerste gevolgtrekking wor

lllks generaliseren, ze berusten alleen op

den gemaakt, of het uitgebeelde object in

subjectieve gewaarwordingen. Een eenvoudi-

beweging is of in rust. Doorslag geeft de

ge proef zal duidelijk maken wat hiermee

aangevoelde loodlijn uit het zwaartepunt,

wordt bedoeld.

veel minder de basislijn. Ook op een schuin

De afgebeelde schematische tekening van

steunvlak kan een object nog de indruk van

het hoofd is in alle drie gevallen dezelfde,

stabiele rust geven.

maw toch drukt het van links naar rechts

Elk lichaam valt om als de loodlijn uit het

waartepunt buiten zijn steunpunt of steun-

men echter ook de indruk krijgen dat de bijI

vliik komt te staan. Het gebaar moet dan

het dode punt reeds heeft overschreden. We

intdrukken of hier een hulpeloos omvallen of

kunnen het geval vergelijken met de zuiger

..en expresse beweging is bedoeld. Wanneer

van een verbrandingsmotor die 'laat' is af -

positie van de zwaartekrachtverticaal een

gesteld, waardoor, zoals bekend, groter

pp gang zijnde beweging aanduidt, ontstaat

kracht wordt ontwikkeld dan bij een 'vroege'

•iltild de indruk van een plotseling stilgezette

afstelling (voor het dode punt), welke een

fil m Vroeger of later werkt dat op de

groter versnelling veroorzaakt. De vergelijking

lot lispieren, tenminste, als er niet tevens een

klopt precies met een in beeld gebrachte

lekere statische rust wordt gevoeld. Met

beweging: kort voor het hoogtepunt weerge-

ondere woorden: de figuur moet, althans voor

geven, is de snelheid het meest opvallend,

I

'on moment, deze stand werkelijk kunnen

kort ná het dode punt ontstaat het gevoel van

Dit is een simpel feit, dat gemak-

een te verwachten grote kracht. Is het dode

elijk kan worden getoetst aan een willekeurig

punt precies getroffen, dan kan elke indruk

veorbeeld. Hier is er een, dat opzettelijk uit de

van beweging ophouden. Op de 'Houthakker'

lug ht is gegrepen. Als we een loodrecht om-

toegepast, betekent dit, dat de man aan de

hong gegooide bal willen weergeven, is de

steel van de bijI schijnt te hangen, maar er

singe niet 'belachelijke' manier, het moment te

niet mee toeslaat.

ileinen waarop de bal zijn hoogste punt heeft

De beschouwer wil dus de beweging niet

lieleikt en een ondeelbaar ogenblik stilstaat,

uitgebeeld zien, hij wil ze voelen aankomen —

.slvorens terug te vallen. Dat is het zogenaam-

zoals hij ook diepte en plastiek uit het beeld-

de (lode punt. Dit principe kunnen we toepas-

vlak wil voelen aangroeien, niet als reeds

%en op de houding van een danseres, een

aanwezig wil zien. Wanneer we een lijn ruimte

(11.,euswerper, een lopende figuur. In deze zin

geven om uit te !open, voelen we: hier kwam

liven Hodler ook zijn 'Houthakker' getekend

hij vandaan, maar hij zet zich nog of alweer

geschilderd). De bijI heeft juist het

voort. Geven we een lijn twee tegen-

111.,tptint tussen opheffen en toeslaan bereikt

overgestelde ruimten, dan schijnt hij te weife-

14.11

Oil/. 70). Ilrl

!anger bekijken van deze tekening kan

len. Volgens dit principe kunnen bewegingen worden uitgebeeld die voor een moment wer69

tift

I

kelijk in de voorstelling schijnen plaats te

Het tekenmateriaal

vinden. Men mag dit een truc noemen. Maar daarom behoeft het nog niet iets minderwaar digs te zijn. Elke techniek kent zulke trucs of kunstgrepen. De zo juist gedemonstreerde werden voor het aanduiden van bewegingen doelbewust voor het eerst door de impressionisten toegepast. Maar ook vroeger was er reeds iets dergelijks. Wat is er al met te doen geweest over de beroemde glimlach van Leonardo da Vinci's Mona Lisa! Bijzonder

Als we met potlood lets noteren, denkt na-

de vorm. In zuivere toestand is het te zacht,

treffend leek en lijkt ons nog de gewaarwor-

daarom wordt het vermengd met klei. !foe

ding, dat de mond of liever de mondhoeken

nindijk geen mens eraan, hoe zulke Iiintjes i•I ∎ jenlijk tot stand komen. In onze eerste

zich werkelijk schijnen te bewegen. Daardoor

ki►derjaren verschafte een stompje potlood

halte varieert van 30 tot 70%. Het kleipoe

krijgt de glimlach zijn raadselachtige uitdruk-

ons al het middel om onze tekenlust bot te ►len. Nog heerlijker waren natuurlijk kleur►otloden of kleurkrijtjes. Een ding was wel

der wordt met het fijngemalen grafiet in

speelruimte hebben, of ze zich werkelijk naar

vet velend: zachte krijtjes, die je juist lekker

mechanisch in stiftvorm gebracht en dai►►►►

boven, naar beneden en zijwaarts kunnen

I. on uitsmeren, gaven op het papier zo af.

in ovens gebrand. Vroeger werden de stiften

bewegen. Hoe star en gedwongen doet daar-

I el wail de strepen van harde kleurpotloden

uitsluitend in hout gevat, om het zeer breek

bij vergeleken een geschilderde schaterlach

1►.1.ist niet uit te gommen waren!

bare grafiet yemakkelijker te kunnen hammer'

aan! De truc van elke bekorende voorstelling

/mils we weten, bestaat elk schilderij en elke

en aan te punten. Voor de beste soorten word

li gt heel in het algemeen in het geheimzinnige. Het blijft alleen de vraag hoe dat wordt be-

tekening uit drie elementen: verfstof, bindmiddel en ondergrond. Als er in de kleurafge-

en van de Virginische ceder, voor de goedko

reikt. Ongetwijfeld ontstaat het in de meeste

vende substantie van de stiften reeds een

pe soorten o.a. populierehout gebruikt.

gevallen bij toeval. Maar het genie van de

ltindmiddel zat, zouden we er niet mee kun-

Natuurlijk worden potloden in hout ook le

kunstenaar blijkt juist als hij dit mysterieuze

ne► tekenen, want een bindmiddel is of

genwoordig gemaakt, maar praktischer is het,

ziet en niet meer corrigeert — zoals het ook

■jedraagt zich als lijm, die vast moet worden

voor het tekenen een aantal stifthouders met

een kunst is weg te laten, en liever aan te

te 'binden'. Dat zou ook gebeuren in de

drukknop aan te schaffen. Losse stiften Din ie

king. De 'truc' berust weer in de vervagend, 'sfumato' geschilderde mondhoeken, die

F. Hodler, Houthakker. Beweging op het dode punt

duiden dan uit te werken.

mixers gemengd, met water en andere toe voegsels tot een plastische massa gebonden,

het geurige hout van de ceder uit de Liban►►

..111 t. die dan echter geen 'kleur' meer af zou 410yr tn.

keurige etuis van 6 of 12 stuks verkrijgbatii

l'ollood heet het ding. Een rare naam. Is, om

oplopend nummer duidt toenemende !mid

-

Er zijn 16 graden van hardheid. Een H net

le beginnen, lood wel een kleur? Een eigenlij-

heid aan. B betekent zacht. 6 B is de zachtste

ke kleur met, maar wel werd er in vroeger

stif t, 9 H de hardste; HB is de normile

,

etiwen met loodstiften getekend. Ook de

meeste verfstoffen bestaan uit metaalverbinilingen, hetzij zuiver, hetzij vermengd met klei

middelsoort. Omdat zachte stif ten het hi eek baarst zijn, worden ze iets dikker gemaak t dan de H-stiften. Er zijn ook dikkere stif thou

allerfijnste poedervorm. De klei zelf bevat

ders voor. Om de stiften aan te slijpen, is eon

eveneens metaalverbindingen, voornamelijk .111i ►i nium.

mes of slijpmachine overbodig — een stukje

I egenwoordig is in een gewoon potlood geen .. poor van lood meer te bekennen; alleen in

70

meer klei, hoe harder het potlood. Het kleige

schuurpapier is voldoende. Nog dikker, ongeveer 3 mm, zijn de stif ten van het zogenaamde tekenkrijt. Zogenaiiiiid,

de naam leeft het lood nog voort. Al sinds

omdat de substantie met het echte

een paar honderd jaar is het lood vervangen door grafiet, dat is koolstof in gekristalliseer-

zoals we dat uit onze schooljaren kennel', niets te maken heef t. Er zijn drie soortenr 1 1

4

krijt, dat uit amorfe koolstof bestaat,

lenschilderingen op de wand zijn aange-

kan men to alien tijde zelf pijpjes pastel

wit krill, een mengsel van klei en barietwit,

bracht, aangezien ze geen sporen van penseel

maken en daarmee op een rotswand tekenen.

qi rood krijt (Frans: sanguine. Duits: ROtel),

of stift vertonen. Nu werden er stukken

Met de vingers kan de kleur zo worden

eon in de natuur voorkomende, door ijzeroxy-

pijpbeenderen gevonden met sporen van

uitgewreven, dat er geen streek meer is to zien.

de gekleurde kleisoort.

kleurstof aan de binnenkant. Scherpzinnig

Krijtstiften zijn verkrijgbaar in 3 graden van

concludeerden de onderzoekers, dat de pre-

hardheid - zacht, middel en hard - die echter

historische kunstenaar door deze pijpbeen-

niet door toevoeging van klei, maar van lijm

deren de kleurstof op de rotswand had gebla-

worden verkregen. Als de stif ten dik genoeg

zen. Blijkbaar spookte deze oudheidkundigen

zijn, kunnen ze ook zonder houten huts of

de moderne verfspuit door het hoofd. Jam-

stifthouder worden gehanteerd. Dit is speci-

mer genoeg kwam niemand van hen op het

aal het geval met het tamelijk stevige conte

idee dit procède eens zelf to proberen!

en Pitt-krijt of Siberische houtskool, die alle

Die proef zou ik graag eens hebben rneege-

uit zuivere koolstof bestaan.

maakt. lemand neemt een grof pijpbeen, vul t

Over het algemeen zijn deze krijtstif ten nogal

het met kleurpoeder en blaast uit alle macht.

bros. Het bindmiddel om ze stevig to maken,

Als de wolk van kleurstof zich heeft

kan slechts spaarzaam worden toegevoegd,

verspreid, zullen er zich inderdaad enkele

omdat ze anders niet meer zouden afgeven.

stofjes op de rotswand hebben vastgezet,

Het witte schoolkrijt is, zoals we zeiden, echt

maar niemand zal er een vorm in herkennen.

krijt - een koolzure kalk, in de geologische

Voor een verfspuit is een sterke luchtstroom

Krijtperiode door uiterst kleine zeediertjes tot

nodig door een nauwe pijp, die uit een

rotsen opgebouwd. Door maken en 'wassen'

t weede pijp een dunne vloeistof opzuigt en

met water, waarbij de grove deeltjes worden

kegelvormig verstuift. Er kan pas een bepaal-

afgescheiden, ontstaat het krijtpoeder. De

de vorm ontstaan met behulp van een sja-

prehistorische holenschilders hebben dit ech-

bloon. Van pijpbeenderen kan men met de

te krijt gebruikt, vermoedelijk in ruwe brok-

beste wil van de wereld geen verstuiver

ken. Ook tekenden ze met in het vuur ver-

maken, die zelfs maar bij benadering zou

koolde stukken hout. Met houtskool tekenen

functioneren als de eenvoudigste fixeerspuit.

we ook nu nog. Dunne lindetakken, van de

De prehistorische mensen hebben naar mijn

schors ontdaan, worden onder afsluiting van

mening iets uitgevonden en gedaan wat veel

de lucht verhit tot ze door en door verkoold

eenvoudiger on praktischer was. De hisser)

zijn. Lindehout is er het meest geschikt voor,

t wee stenen fijngewreven kleurstof werd met

omdat het zacht en vrij van hars is, en een

water en een of ander bindmiddel - kleverig

gelijkmatige streek geeft. Harde houtsoorten

plantesap, dierlijk vet, eiwit - tot een kneed

geven een ongelijke streek. Bij het verkolen

bare massa aangemengd en in een hol been

van harshoudend naaldhout ontstaat hout-

gedrukt. In de zon of in de warme as droogde

teer, dat de tekening vlekkerig zou maken.

het vulsel, tot er een kleurstift kant en klaar

Van de gekleurde aardsoorten, die in rood,

uit het holle been viel. De vochtige kleurmas

geel, bruin en dofgroen voorkomen, was de

sa kon namelijk niet aan de binnenkant van

laatste soort aan de kunstenaars uit de Ustijd

het bot vastbakken, omdat er nog wat vet in

blijkbaar onbekend. Gekleurde aarde komt

zat. Door de verdamping van het water kromj,

niet, zoals natuurkrijt, in zulke harde stukken

de kleurmassa een beetje, waardoor ze ge

voor, dat ermee kan worden getekend. De

makkelijk uit het bot kon worden gehaald.

archeologen hebben er zich daarom het hoofd

lk kan niet bewijzen dat het werkelijk /n

over gebroken, hoe de kleuren van de ho-

toeging, maar op de hier beschreven mania

72

De tegenwoordige pijpjes pastel worden precies zo gefabriceerd. Men gebruikt een heel klein beetje plantaardig bindmiddel on vormen van hout of metaal in plaats van holle heenderen. Pijpjes pastel kan men ook op een gladde plaat met de hand rollen. Bij de behandeling van de schildertechnieken zullen we uiteenzetten voor welk soort werk het

zelf maken van pastel nog zin heeft. Over het algemeen is pastel meer een schilder- dan eon tekenmateriaal. Wanneer we echter maar

mien pastelkleur gebruiken, bij voorbeeld rood krijt, sepia of een andere gereserveerde en dunkere tint, spreken we nog altijd van een li kening. Dat was vroeger althans de ge-

I Houtskool - 2. Pitt-krijt - 3. Rood 1(0)1 .1. Pastel - 5. Gra fietstift - 6. Drukstifthouder your potloodstiften 6 H tot 2 B - 7. Drukstift houder voor potloodstiften vanaf 3 B en luijtstiften (ware grootte)

Houder voor houtskool en krijt

Voor het uitvegen van potloocilijnen op stevig en niet vezelig papier dient radeergummi. Het

transparante kleefmiddelen als fixeer dienen.

verwijdert de ingedrongen deeltjes grafiet,

on van het tekenmateriaal af.

Hun bruikbaarheid hangt van de ondergrond

maar tast tevens het papier een beetje aan.

Lange tijd was het meest gebruikte fixatief

Net zo, alleen nog grondiger, werken de

een 2% -oplossing van schellak en alcohol

nieuwe plastiekgummen. Weliswaar vereist

(brandspiritus) en veel tekenaars maakten het zelf klaar. Vandaag de dag is dat nauwelijks

wuonte. Waarom zouden we echter ook niet

streven wel naar een zoveel mogelijk gelijke

do hardere wrijving overeenkomstig vaste

eons een sterker kleur nemen? Soms gebruikt

graad van zachtheid, maar verscheidene

papiersoorten. Daarentegen beschadigt

nog aan to bevelen omdat goede en vooral

do kunstenaar er nog een of twee kleuren bij

kleurstoffen hebben de neiging later hard te

kneedbaar gumrni zelfs de gevoeligste onder-

heldere schellaksoorten niet meer overal ver-

en we noemen dat nog steeds tekenen. Pas

worden, zodat ze nauwelijks meer afgeven,

lagen niet in het minst. De ptastilinachtige

krijgbaar zijn on slechte snel vergelen. Daar-

als er met veel en in elkaar overgaande

tenzij op een heel hard en ruw vlak, bij

vervormbare massa heeft een zekere kleef -

om doet u er beter aan kant en klare fixatief

pastelkleuren wordt gewerkt, begint het ei-

voorbeeld op pleisterkalk, of op een met

kracht en haalt alleen de los zittende pig-

to nemen: voor alle mogelijke tekeningen een

genlijke schilderen. Houtskool en speciaal

puimsteenpoeder en lijm geprepareerde on-

mentdeeltjes weg maar niet de dieper in de

oplossing van hars in alcohol of, in het bij-

pastels zijn bros en daarom is een houder aan

dergrond.

porien ingedrongen deeltjes. Precies zo wer-

zonder voor pastelschilderingen, een speciale

to bevelen, vooral omdat we dan de kleine

ken verse, absoluut vetvrije wittebroodkrui-

nitrocellulosemixtuur. Beide zijn het good-

stukjes ook nog kunnen gebruiken.

Elke getekende lijn komt tot stand doordat

mets. Voor puntige kneedvormen is het we-

koopst • in literflessen. Het verstuiven van de vloeistof over het

het papier van de stift afschuurt. Voor te-

liswaar minder geschikt maar het is werkelijk

De tot dusver genoemde tekenstif ten: pot-

kenstif ten is de oppervlakte van gewoon

onvervangbaar om stof van alle mogelijke

papier kan met een eenvoudig fixeerspuitje

lood, tekenkrijt, houtskool en pastel, hebben

'glad' papier voldoende, al is dit natuurlijk

gevoelige oppervlakten to verwijderen, vooral

geschieden. Dit bestaat uit twee verticaal op

gemeen, dat ze uitgewreven, gedoezeld kun-

veel minder agressief dan ruwe papiersoorten

van aquarellen en gefixeerde tekeningen.

elkaar staande buisjes. Het lange buisje zet

nen worden — en wel des te beter naarmate

of bij voorbeeld schuurpapier, dat we voor

men in het flesje, door het korte blaast men het fixatief op de loodrecht gehouden teke-

ze zachter zijn. Het slechtst gaat het dus met

het aanslijpen van een stift gebruiken en dat

Wanneer we met tekenkrijt, houtskool of

hard potlood. Om daar een lijn mee op papier

zelfs metaal aantast. De afgewreven deeltjes

pastel werken, ontbreekt voorlopig het derde

ning. Wie zijn longen liever wit sparen, kan

to zetten, moeten we er al tamelijk hard op

van de stift pakken grotendeels maar losjes

element: het bindmiddel, dat met kleurstof

voor het fixeren van grotere tekeningen beter

tikken en toch blijft de streep nog licht- of

op het papier. Sommige dringen door de druk

en ondergrond nodig is om een duurzame

een fixeerspuit met gumrnibal aanschaffen.

van de hand of door het uitwnjven in de

tekening to maken. Daarom wordt er na de

Doze wordt met een kurk stevig op het flesje vastgezet. De sproeier en het stijgbuisje ra-

donkergrijs. Nagenoeg zwarte lijnen krijgt men net de heel zachte grafietstif ten. Er zijn

pollen. Hoe fijner de afgeschuurde deeltjes,

voltooiing een kleefstof, die losse kleur-

et van ongeveer een centimeter dik, die net

des te dieper dringen ze binnen en des te

deeltjes vasthecht, over het papier gesproeid.

ken op den duur met opgedroogde schellak

als pastel zonder houder kunnen worden

lastiger is het ze uit te doezelen of weg te

Alle zo gebruikte bindmiddelen worden fixa-

verstopt. Het apparaatje kan dan worden

gebruikt. Ze dienen vooral voor tekeningen

gommen.

tieven genoemd. In principe kunnen alle

gereinigd met een fijne staaldraad on een

Potlood in 4 graden van hardheid en grafietstift

Krijt in 3 graden van hardheid, Pitt-krijt, houtskool

Spits tot stomp pastel, hard en zacht

op grout formaat, om brede vlakken in toon to zetten en geven een streek, die haast als eon penseelstreek aandoet. De stif ten van wit, rood en zwart krijt hebben migeveer dezelfde graad van hardheid als de zachte potloodstiften. Men kan er vrijwel even ruiver mee tekenen als met potlood. Wanneer we met potlood of tekenkrijt een !devige lijn zetten, kan hij nooit meer helemaid worden uitgewist. Anders staat het met houtskool. Die is zo zacht, dat er bij het nit

wrijven net een doezelaar alleen maar een Loon op het tekenblad overblijft. Even-

/0 gaat het met de meeste pastels, hoewel hiervan varieert. De fabrieken /4

75

danks vaak voordat ze helemaal leeg is en

tvoering geven zij lijnen van een tederheid

zou dan ook niet meer gebruikt moeten worden. Hoewel vaak anders wordt geadviseerd, zou ik willen aanraden de tekening bij het fixeren plat neer te leggen en het gesproeide zo

Zwaardere druk leidt tot penseelpopier. Gekorrelde oppervlakten verlenen bar iiiittekeningen een zekere luchtigheid die nit

bekijken. Men ziet dan het beste waar er te mag het als een dikke saus op het papier li ggen maar enkel als een vochtig gelijkmatig waas. Dientengevolge is een enkele keen sproeien zelden genoeg. Wanneer de eerste laag helemaal droog is, onderzoekt u of de potloodlijnen nog uitgewist kunnen worden door er een stukje celstof op te drukken en herhaalt u de handelingen tot ook de dikste lijnen niet meer afgeven. Bent u gedwongen een tekening in loodrechte stand te fixeren, bijvoorbeeld een wandtekening, dan moet Doorsnee van fixeerspuit met kurk en gum-

alles nog behoedzamer gebeuren opdat het

mibal

fixatief niet naar beneden loopt en het werk

BLAZEN

ili litige effecten, in het bijzonder op 'glad'

mogelijk met van opzij invallend lamplicht te veel of te weinig fixatief neerkwam. Nooit

I

anders slechts met hard grafiet is te

lin

andere materialen nauwelijks te bereiken

tenminste niet zo moeiteloos. Op deze ,

ii.inier verkrijgt de ballpoint een specifieke

iiiidiukkingskracht die hem boven het .iiiispronkelijke stadium van een handig hulpmuldel verheft. Aan te bevelen zijn natuurlijk illy eti

zwarte stiften van de allerbeste kwali-

',id, de kleurstiften zijn veel te fel, bovendien hun lichtbestendigheid onzeker. De instrumunten hebben een vulling met een zeepachhile verf pasta die zich binnen het uur watertadeervast met het papier verbindt. Nog vilui de vulling leeg is, begint ze te vlekken ',India de kogellager slijt en de inkt ongelijk 1 : :1eel t r wt.aardoor het instrument onbruik1 w od

Fix at ie fs p u i tje

streperig en onduidelijk wordt. paar maal doorspuiten met brandspiritus of

Slechts onder zwaardere druk kan waskrijt,

een nitrolakverdunner. Deze omstandige han-

oliekrijt en pastel worden uitgewreven. Met

deling wordt overbodig als u een bus met

tertijd worden de tekeningen door verharding

fixatief gebruikt, een oplossing van kunsthars

van het bindmiddel dat erin zit zelfs bijna

onder gasdruk, die vergeleken met het losse

helemaal onuitwisbaar. Voor het overige laten

fixatief in literflessen per saldo niet belangrijk

ze zich in geen enkel stadium meer wegwis

duurder is. Maar zoveel te groter zijn de

sen, wel echter in het begin met terpentijno

voordelen: 1. het gaat hier volgens de fabri-

li e op aquarelachtige wijze vervagen.

kant om een beslist niet vergelend produkt;

Er is een hele reeks fabrikaten van verschil

2. er bestaat een glanzend maar ook een

lende kwaliteit maar altijd blijft het aantal

geheel mat opdrogende soort; 3. de verstui-

kleuren beperkt waarbij felle schreeuwerige

ving valt heel wat fijner en gelijkmatiger uit

kleuren de boventoon voeren zodat subtielere

dan met de genoemde instrumenten. Niets is

kleurencomposities nauwelijks mogelijk zijn.

i mmers zo onaangenaam als een fixatief dat

Wegens hun betrekkelijke ongevoeligheid zijn

te grof, laat staan met kladden, op de teke-

de krijtjes toch wel geschikt voor reisstudies

ning komt en dan vaak blijvende vlekken

met weinige aanduidende kleuren; daarbij

nalaat. Bij niet onberispelijk verzorgde instru-

heeft het geen zin fijne uitvoeringen na te

menten gebeurt dat vaak en ook met de

streven, de structuur van het materiaal staat

spuitbus moet er steeds op worden gelet dat

slechts grove, poreuze streken toe.

de sproeier telkens ondersteboven wordt

Net andersom is het met ballpoints en in het

uitgeblazen. Jammer genoeg vlekt ze deson-

bijzonder met de fijne stiften. Bij de lichtste

76

iligeveer tegelijk met de ballpoints zijn de viltstif ten ontstaan. Sindsdien zijn ze steeds

uren nodig. In geen enkel stadium kunnen ze worden uitgewist.

vuider ontwikkeld en nu in ontelbaar veel iiiirten in de handel. De zachte soort is het

De twee beschreven schrijf- en tekeninstru-

ii•iiirijkst en het minst bruikbaar voor teke-

menten werden eigenlijk slechts uitgevonden

iii•ii Het blijft trouwens de vraag of

om de omstandige handelingen met pen en

daarvoor kunnen worden gebruikt omdat

inkt overbodig te maken. Met het oog op het

schrijfvloeistof nog geen kleurvastheid

artistieke tekenen is dat tot nu toe slechts

1.i•lit. Het is een kwestie van geluk als ze niet

gedeeltelijk gelukt. De 'klassieke' penteke-

•

ibleekt en dat zelfs zonder de inwerking

ning neemt in de beeldende kunsten nog

ill het licht. Viltstifttekeningen zijn ook

steeds een grote plaats in, vooral ook omdat

maar onberispelijk op goed gelijmde

pennen een expressieve streek veroorloven

iiiipiersoorten, in andere trekken ze in of

die slechts overtroffen wordt door die van

iii•iihen de neiging uit te lopen. In tegenstel-

het penseel. Voorwaarde zowel voor de pen-

tot ballpoints wordt de kleur van viltstif-

als penseeltekening is natuurlijk een vloeiba-

ii 11 'net het gebruik steeds zwakker zodat ze

re substantie en meestal wordt Oostindische

,

hetzelfde effect geven als

Mkt gebruikt. Deze tekeninkt is een pigment-

Iiiiiitskoollijnen. Er zijn ook kleurstiften, maar

en bindmiddelhoudende vloeistof, in te-

tekeningen zijn naast de zwarte eigenlijk

genstelling tot de gewone inkten die steeds

nog de bruine geschikt. Viltstiftteke-

een echte kleuroplossing zijn en zonder bind-

iiiiiii.ii worden eveneens water- en radeer-

middel onuitwisbaar op papier zijn aan te

,•.1 maar hebben daarvoor meestal meerdere

brengen. Twee kenmerken verduidelijken het

77

ham soorten. Wie Lich hoofdzakelijk toelegt

kubusachtige effecten worden nagestreofd,

Hp het tekenen met het penseel moet het

daarvoor is natuurlijk een platte penseel no

roet) van de vloeistof gescheiden, inkt geeft

ittker eens met staafjes proberen vooral om-

dig. Ronde penselen moeten altijd in eon

daarentegen geen filtraat; resten tekeninkt

dal or bij ons ook kleine electrische wrijfma-

naaldfijne spits uitlopen. Als goede penselen

drogen watervast op, inkt behoudt steeds

hientjes voor bestaan. Voor pennen is ze

er bij de koop zo uitzien dan kan men er itch

haar watergevoeligheid. Toch wordt de

Hilbruikbaar omdat ze de neiging heeft te

nog niet zonder meer op verlaten want de

laatste tijd hoof dzakelijk voor vulpenhouders

stollen. Ten slotte nog iets over kleurige

fabrikant bindt de gevoelige haren met eon

bestemde speciale tekeninkt met waterge

tekeninkten: de meeste oorspronkelijke kleu-

zwakke lijm bijeen opdat ze tijdens transpor t en opslag niet beschadigd worden. De hint

onderscheid tussen de stoffen: bij het liltre

,

ren van tekeninkten wordt het pigment (olie

voelige bindmiddelen ontwikkeld, in plaats

ion zijn erg schril en meer bedoeld voor

van de anders gebruikte schellakzeep die na

toohnische tekeningen.

lost binnen een paar ogenblikken in water op Als men dan de volgezogen ronde penseel

het drogen altijd chemisch opgelost kan wor-

Voor het tekenen met tekeninkt blijft het

den. Ze is zonder uitzondering in zogenaamde

penseel altijd het meest expressieve instru-

met een krachtige slag uitslaat, moeten

inktpatronen verkrijgbaar die vooral bij het

ment. Wie prima penselen gebruikt, kan er in

haren weer aaneensluiten tot een naaldtwie

technische tekenen als vulling van trekpen-

oon haal zowel brede streken als haarfijne

punt. Goede speciaalzaken bieden u in /0 11

nen worden gebruikt maar ook uitstekend

hintjes mee neerzetten, misschien nog wel

geval een potje water aan. Ronde penselen

geschikt zijn voor pentekeningen.

liiner en gladder dan met een spitse pen. De

zijn er in veertien tot zestien grootten. Vanal

In de grote speciaalzaken van teken en

hoste penselen voor tekeninkt zijn gemaakt

het begin moet u ernaar streven met eon in

schildermateriaal worden ook nog wel eens

van marterhaar, voor iets mindere soorten

dik mogelijke penseel te werden. Ze [lemon

echte Chinese inkttabletten aangeboden.

worth eekhoorn- of bunzinghaar gebruikt.

veel verf of tekeninkt op die dan ook niet

Maar of die gladde, vaste, zwarte tabletten

Nog minder, maar toch wel echt stevig en

snel uitdroogt als in fijne penselen. Boven dien schiet u er vlugger mee op. Zoals gezegd

nog uit China komen? Daar werden ze in ieder

tined bruikbaar, zijn penselen van runderhaar.

geval reeds zeer lange tijd geleden uitgevon-

Haarentegen waarschuw ik dringend voor de

zijn eersteklas dikke penselen van rundethaal

den; ze waren gemaakt van het heel fijne roet

tjoedkoopste, meest als 'schoolpenseel' in de

eerder geschikt voor zachte dan voor &Hite

van kamferolie. In een langdurig kneed-,

handel gebrachte, soorten. Ze werden blijk-

lijnen. Jammer genoeg slijt de gevoelige punt

vorm- en droogproces ontstonden kleine,

haar slechts uitgevonden om kinderen alle

snel maar blijft zo'n penseel nog heel lang

onbeperkt houdbare tabletten voorzien van

vteugde in het schilderen te ontnemen.

veel beter bruikbaar voor bredere lijnen dan

een gelukwens in vergulde ingekerfde tekens

l'onseeltekeningen komen overwegend met

een goedkope nieuwe. Dunne penselen tot

en een, als waarmerk, in de zwarte massa

(( a ide instrumenten tot stand, behalve als

aan nummer 3 zijn eigenlijk alleen geschikt

verborgen parel. Oude, echte inkttabletten hebben natuurlijk al lang museumwaarde en vele zullen meer dan duizend jaar oud zijn. Voor het gebruik moeten de staafjes nogal moeizaam op een fijne glasplaat met gedestilleerd water worden afgewreven. De ontstane tekeninkt moet meteen worden gebruikt opdat ze niet al in het water in klon-

I inks: 1. Oplosbare tekeninkt — 2. 011 3. Oostindische inkt — 4. Chi-

nese inktstaaf met wrijfbakje en fledestilleerd water flechts: 1. en 2. Zwarte aquarelyea — 3. Zwarte plakkaatverf — 4. Zwarte caseiheverf

ters stolt; dat mag pas gebeuren bij het aanbrengen op poreus papier of zijde, waarbij de roetdeeltjes van bijna moleculaire fijnheid zo in de porien van het materiaal doordringen dat het bijna watervast wordt. Er blijft alleen een zeer geringe, vaak echter volstrekt ongewenste, uitwisbaarheid. De uitdruk-

'1411

11111111 kit"'

kingskracht van deze tekeninkt is aanmerkelijk groter dan die van de in flesjes verkrijg-

78

.

2

ell

\mot het kleine werk en correcties. Pensee1-

verdunnen. Dat moet men proefondervindelijk

11.1.11 wordh door het zeepachtige bindmiddel

uitzoeken. Oostindische inkt uit flesjes vloeit

is de produktie ervan gestaakt en van nieuwe

van watervast opdrogende tekeninkt aange-

natuurlijk prettiger uit de pen, precies zoals

pogingen wordt niets meer gehoord. Uitste-

fast en bros. Dat kan enigszins vertraagd

gewone schrijfinkt.

kend werken daarentegen die vulpennen voor

warden door het voor te spoelen in verdunde

De tijden zijn voorbij dat een tekenaar voort-

tekeninkt waarvan de punt in een fijn buisje

durend bezig was, ganzepennen met een

eindigt dat de tekeninkt goed gedoseerd in

vain voor het definitieve uitwassen dat

geluk als de pennen bleven zitten. Voorlopig

steeds zeer zorgvuldig moet gebeu-

pennemesje aan te spitsen en te splijten.

..feeds gelijkblijvend, goed afgemeten

len. Ter controle droogt u het penseel of in

Tegenwoordig gebruiken we stalen teken-

streeksterkte op papier brengt. Er zijn dus

een witte celstof (het goedkoopste is wit en

pennen, die in velerlei vorm en graden van

slechts volstrekt gelijke lijnen mogelijk. Wil

/atilt toiletpapier), die dan niet het minste

hardheid te kust en te keur verkrijgbaar zijn.

men dunnere of dikkere lijnen dan moet men

spoor van kleur mag vertonen. Daarna wordt

De meest individuele, dik en dun uitlopende

andere houder nemen of, zoals bij het

de nogmaals in water gedoopte penseel

lijnen krijgt men met zachte pennen, vooral

incest verkochte fabrikaat, een ander kopstuk

ktachtig uitgeslagen en het beste met de

met de speciaal daarvoor gemaakte steno-

opschroeven. Zulke instrumenten werken be-

punt naar beneden te drogen gehangen.

pennen. Kogelspits-pennen, die aan de punt

tel- met niet-watervaste tekeninkten omdat

Minder schadelijk voor penselen is niet-wa-

een klein bolletje hebben en die men in

(tan verstoppingen het gemakkelijkst opge-

tervaste tekeninkt, en bij het gebruik van

verschillende richtingen over het papier kan

lost kunnen worden. Vandaag de dag zijn ze

staafjes gebeurt er helemaal niets met de

bewegen, zijn vooral bestemd voor lijnen van

onontbeerlijk voor het technische tekenen; of

hares behalve dan de natuurlijke sleet. Dat

egale dikte. Redis-pennen hebben een soort

/e ook geschikt zijn voor het artistieke teke-

geldt ook voor zwarte aquarelverf en eve-

voetje ter breedte van 1/2 tot 5 mm, waarmee

nen is nog een open vraag.

miens voor de kleuren van deze soort. Wan-

dus lijnen van zeer verschillende dikte kunnen

Als slotconclusie van onze beschouwingen

neer het niet geeft of de tekening na het

worden getrokken.

over pennen kunnen we de volgende raad

opdrogen watervast wordt, kan men het

Verder zijn er naar links of naar rechts af -

neem om te beginnen een gewone

!Aisle aquarelverf gebruiken, ook omdat men

geschuinde pennen, o.a. de ato-pen, waarmee

taken- of steno-pen. Daar kunnen we het

gemakkelijk tot fijn geschakeerde half to-

men twee soorten lijnen kan trekken: dunne

best mee proberen, of een of andere speciale

nen kan verdunnen.

in de richting van de snede, brede dwars

pen zich misschien beter voor ons werk leent.

Er is ook een watervaste zwarte verf in de

daarop. Ze zijn speciaal bestemd voor

halide!, die op basis van caseine is vervaar-

sierschrift; voor een vloeiende tekenlijn lenen

digd. Ze kan wel met water worden verdund,

ze zich niet. Toch zijn er tekenaars die juist

mkten zijn geschikt voor het tekenen op

maar na het opdrogen is ze tegen water

aan deze pennen de voorkeur geven. Zo zijn

ongeprepareerd tekenpapier. Alleen voor 66n

bestand. CaseIne hoort namelijk tot de

er ook rnensen die er niet van zijn of te

lekenstift moet men geprepareerd papier

lijinsoorten, die niet zoals bij voorbeeld

brengen, dat alleen met de oude ganzepen of

hebben, namelijk voor de zilverstift. Zilver is

Arabische gom — weer kunnen worden opge-

met de rietpen een expressieve tekening kan

evenals zuiver lood of tin — heel zacht, maar

lost als ze eenmaal zijn opgedroogd. Omdat

worden gemaakt. Wanneer de laatste van een

peef t toch op zacht tekenpapier maar een

caseine alleen in loog oplosbaar is, worden bij

gewone rietstengel is gesneden, houdt ze het

natiwelijks zichtbare streep. Het uit lompen

het schoonmaken de penseelharen erdoor

maar kort uit. De Chinese rietpennen zijn van

vervaardigde papier is vaak niet hard genoeg

beschadigd. Deze watervaste verf werkt het

meer geschikt en duurzamer materiaal.

Neste dekkend, dus niet dun uitlopend. Bo-

Lange tijd is er aan een bruikbare vulpen voor

jebru ikte men daar uitsluitend beenderkalk

vendien heeft ze een compacte consistentie,

tekeninkt gewerkt. Alle constructies tot nu

voor. Als de beste beschouwde men die,

waarmee aantrekkelijke effecten worden be-

toe zijn mislukt omdat tekeninkt geen echte

reikt. Het zwarte pigment is een fijn soort

inkt is maar een pigment- en bindmiddelhou-

met.

dende vloeistof waardoor maar al te gemak-

Alle genoemde stif ten, penselen, pennen en ir

moet daarom worden gegrond. Vroeger

welke gemaakt was van de vleugelbeentjes Viii

kapoenen. De beentjes werden gegloeid

lot ze sneeuwwit waren en tot fijn meel

kelijk elk toevoerkanaal wordt verstopt en die Alle vloeibare verven kunnen ook met de

de pen korstig doet worden. Men bracht

tokenpert worden opgenomen. Het konit er

daarom vulpennen op de markt met verwis-

alleen op daft ze tot de juiste graad te

selbare pennen maar het was een zaak van

BO

IEI

Ilaarpenselen, rond nr. 3, 6 en 12, plat nr. 18 ( ware grootte)

1

0 1► 1) 011Ile'll ( W ale firO 011t 9

konden worden gestampt. meel werd ook

droltjes. Men kan hetzelfde doen, door het

laten drogen. Daarna het vel papier goed

voor het schuren van perkament gebruikt, en

zorgvuldig to bestrijken met een 2%

afspoelen en opnieuw laten drogen, alvorens

in de porien achtergebleven resten waren

uplossing van aluin in water en het dan to

met tekenen te beginnen.

voldoende om de zilverstift te laten pakken. Op papier moet deze beenderas in een donne Fijnste tekenpennetjes

lij moplossing worden uitgestreken. De streek van een zilverstift geeft weinig verschil in toon, ook weinig verschil in dikte en lijkt daardoor wat op een hard, puntig potlood. Verdikkingen en vlakken in toon komen tot stand door een dichte arcering. Zilver geeft eerst een "zilvergrijze" toon, welke door oxydatie echter spoedig in een diep bruin verandert. De zilverstift is een instrument van een zeer eigen karakter, speciaal geschikt voor tekeningen op klein formaat,

ij

een instrument voor kundige tekenaars die op Kogelpunt , steno-, ly pen

een fijn gedetailleerde weergave uit zijn. Vroeger werd een stukje zilverdraad aan een stift van ijzer of brons gesoldeerd en aangeslepen. Zilver slijt namelijk maar heel weinig af. Men kan echter ook heel goed een stukje draad van fijn zilver, ter dikte van een potloodstift en 3 a 4 cm lang, aan het ondereind met een mes een beetje inkerven en in een drukstifthouder zetten. De inkerving dient om de stift beter vast te houden. Tekenpapier is verkrijgbaar in een massa soorten, die echter niet altijd aan de verwachtingen beantwoorden. Het vervelendste is, als zelfs papier dat uitdrukkelijk voor pentekeningen wordt verkocht, te zwak ge-

Eenvoudige vulpen met buisjespen voor lijnen

lij md blijkt, zodat de inktlijn uitvloeit. Geschept papier, van zuivere lompengrondstoffen, dus absoluut houtvrij en goed gelijmd, is nog altijd het beste. Minder goed Ato- en redis-pen

gelijmde papiersoorten zijn wel geschikt voor penseeltekeningen, vooral wanneer er met echte Oostindische inkt wordt gewerkt. Het papier mag dan niet eens te sterk zijn ge-

Rietpen van egale dikte

lij md. Overigens beitsten de Chinese penseelkunstenaars hun papier nog met aluin, om het oppervlak als het ware ontvankelijk te maken voor het opnemen van de stollende koolstof-

82

83

Techniek van het tekenen

p,ikkend tangetje wt. Het is natuurlijk uit den hnme, de punaises met een hamer zo vet ilincjelijk in het hoot te slaan. Daar rufneert 111011

al heel gauw zijn tekenbord mee.

In plaats van punaises kan men vaak beter

nListic plakstroken gebruiken. Als we maar 'lever bij voorbaat van punaises afzien, kun11011 we in plaats van een tekenbord beter een 41.iii beide kanten met kunststof belijmde ntaat in wit of lichtgrijs nemen. Ze zijn echter We kunnen nu het materiaal dat ons ten

nodig direct een flink bedrag te besteden aan

.illeen in een meubelmakerij te krijgen. Let et

dienste staat en weten ook, wat er in be-

een aantal blocs met verschillende pa

link dan op, of de plaat wel helemaal vlak is.

ginsel mee kan worden gedaan. In dit

piersoorten. Er zijn er misschien bij, die na de

De/e platen hebben het voordeel, dat ze

hoofdstuk zullen we uiteenzetten, ,hoe dat

eerste kennismaking helemaal niet bevallen.

vnlkomen glad zijn en bestand tegen water

materiaal moet worden gehanteerd om een

Het is ook veel interessanter om in een

tekeninkt. Ook zijn er al tekenborden die

vakkundige tekening te maken.

goede zaak voor tekenbehoeften van elke

met een laagje matte kunststof zijn bekleed.

Voor ons papier hebben we om te beginnen

soort maar ben vel te nemen en, als het soort

In bepaalde gevallen zijn dat ideate onderla-

een stevige onderlaag nodig. Het eenvou-

niet aan watermerk of blindstempel is te

ljen, omdat ze net als gewone tekenborden

digst is natuurlijk, een tekenbloc te kopen,

herkennen, op de achterkant het merk, de

nnk geschikt zijn voor het gebruik van te-

waarvan de bladen meestal aan een zijde,

technische benaming en de prijs te noteren.

kenhaak en driehoek.

soms ook aan alle kanten, vastzitten. Zulke

Van overgeschoten stukken kunnen we zelf

Waarmee of waarop we ons vel papier ook

blocs bestaan echter niet van alle soorten

een prive-staalboek samenstellen en op elk

vastmaken, om het mooi glad te krijgen moe-

tekenpapier en bovendien zijn we steeds

blad de voornoemde gegevens en onze eigen

ten de hoeken steeds diagonaalsgewijs wor-

lang in een te warme kamer of te dicht bij de

gebonden aan hetzelfde formaat. Laten we

ervaringen vermelden. Zo worden we vakman

nen bevestigd. Met de palm van de hand of

verwarming heeft gelegen. Hang zulke vellen

daarom liever papier in vellen kopen. We

op het gebied van tekenpapier.

heter nog met een schone, droge lap strijken

bij koel weer een of twee dagen aan wasknij-

krijgen een heel ander gevoel voor de mate-

De tweede aanschaf is een tekenbord: voor

we na het vastzetten van de eerste hoek

pers op in een onverwarmde kamer met open

rie, als we het papier aan beide kanten kun-

het begin liefst niet te groot, ongeveer 50 bij

whein over het papier naar de tegenoverlig-

raam, zodat ze uit de lucht langzaam het

nen bekijken en betasten, en het is ook niet

65 cm. Hierop kunnen we normale vellen van

gende, alvorens deze te bevestigen.

nodige vocht kunnen opnemen. Door vocht

het formaat Din A2 (ca. 45x60) gemakkelijk

Dunk eraan, het papier zo min mogelijk met

week geworden vellen krijgt men niet zo

bevestigen. Het bord hoort van populierehout

de hand aan te raken. Zelfs een schone hand

gemakkelijk weer glad; span ze op een hori-

te zijn. Dit is een van de zachtste houtsoor-

geeft altijd een beetje vet af. Op zulke plek-

zontaal raam, zodat er ook van onderen lucht

ten, waar punaises niet in blijven klemmen.

ken geeft het krijt dik en vlekkerig af en

bij kan komen.

Aan de achterkant zitten in sleuven klampen

waterhoudende tekenmiddelen pakken niet.

Om onder het werk het gevoel voor waterpas

geval van twijfel kan het tekenpapier

en loodrecht niet te verliezen, bevestigen we

Tekenbord, van boven, van voren en van opzij

-9=

84

Opklapbare houten tekentafel met stoel Schaal 1 : 20 niet uitgedroogd. Dat is het geval als het

van hard hout, die het trekken moeten te-

Irc

gengaan maar dit niet altijd doen. Vergeet

direct voor de aanvang van het werk met

het vel recht op het tekenbord, dat wil zeg-

dus niet om langs het bovenvlak te kijken of

verdunde ossegal, een ontvettingsmiddel,

gen parallel met de kanten. We wennen er

het bord wel goed vlak is.

worden afgewreven. In elke zaak voor teken-

ons het beste meteen aan, het bord onder het

De beste punaises zijn veiligheids- of zoge-

behoeften is het klaar voor het gebruik ver-

tekenen niet te draaien. Het is maar 'een

naamde architectenpunaises, die niet in

krijgbaar. En nog iets: veeg even met een

kwestie van discipline. Als we het bord

doosjes maar op plankjes worden verkocht.

tafelschuiertje over het droge tekenpapier;

schots en scheef gaan draaien, raken we het

Ze hebben conisch toelopende, zorgvuldig

het is maar om er zeker van te zijn, dat er

contact kwijt met het statisch evenwicht van

gedraaide en geharde spitsen en kunnen

Been stofjes of haartjes in pen of penseel

het onderwerp dat we willen uitbeelden. Het

gemakkelijk uit het bord worden getrokken.

komen. Ook voor het wegvegen van vlakgom-

werkt meestal gemakkelijker als het bord

Breekt er na verloop van tijd toch eens een

resten hebben we het schuiertje nodig. Het

meer of minder schuin staat dan wanneer de

punt af, dan halen we die er met een goed

papier moet wel altijd goed droog zijn, maar

stand horizontaal — of verticaal! — is. Voor 85

1.

L 44 vz 1

Van boven naar beneden: 1. Potlood 4H tot 2. Versclallende pennen met brede punt 3. Pennon van egale dikte - 4. PenseelstreA011

moderne stalen tekentafels kunnen de poten

van expressie die het penseel biedt, heeft het

middelvinger voortbewogen. Deze houding

tot de gewenste hoogte in- en uitgeschoven

tot het klassieke instrument van de Chinese

veroorlooft niet eens een vloeiend schrift,

worden.

en Japanse tekenaars gemaakt, nadat het

want na elke een of twee woorden moet de

Voor een geconcentreerd en in de goede zin

reeds eerder het enige instrument voor hun

hand met een ruk naar rechts worden ver-

van het woord beschouwelijk tekenen is een

schrift was geworden. Voor dit penseelschrift

plaatst. Met deze primitieve handhouding

stoel met een tot aan het hoofd reikende

was een straf systeem nodig, dat ten slotte

komen we uit, omdat ons schrift ook goed

rugleuning wel heel prettig. Als de zitting

ook in voile omvang bij het tekenen werd

leesbaar is als het overal egaal van dikte is.

horizontaal en niet te laag, de bekleding vlak

toegepast. Misschien is de zuiver willekeuri

Alleen het moderne kortschrift kent duidelij-

en tamelijk hard en de rugleuning steil is, is

ge manier, waarop in Europa het penseel bij

ke verschillen in lijndikte en kan, evenals het

dat ideaal voor concentratie en ontspanning

het tekenen wordt gehanteerd, wel de reden

Oostaziatische schrift, bijna als woordschrift

tegelijk — en daar hangt veel van af. Maar ook

waarom hier de penseeltekening zo sterk

worden beschouwd.

hier geldt: probeer zelf en kies het beste.

achterblijft bij de tekening met stiltt of pen

Het Chinese schrift bestond vroeger uit veer-

en — in het algemeen gesproken — ook niet

tig- a vijftigduizend woordtekens. Deze zijn

Laten we, voor we ons tot tekenen zetten,

mike verrassende resultaten heeft opgele-

thans tot circa vierduizend gereduceerd en

nog even nagaan hoe we onze tekeninstru-

verd.

voor dagelijks gebruik heeft men niet meer

menten, onze stiften, pennen en penselen

Iii het Westen is het oorspronkelijk innige

dan vijfhonderd 'karakters' nodig. Het

hanteren. Waarschijnlijk hebben we veel din-

verband tussen schrijven en tekenen reeds

spreekt, dat zoveel geconcentreerde begrip-

gen op het gevoel of goed gedaan, misschien

lang verloren gegaan — alleen het woord

pen alleen door middel van het penseel dui-

waren er ook moeilijkheden die alleen uit het

itrafiek herinnert er nog aan. Tekenen op

delijk van elkaar kunnen worden onderschei-

verkeerd vasthouden van de instrumenten

dezelfde manier als schrijven is bij ons een

den.

voortkwamen. Stift, pen en penseel hebben

ending. Alleen al de handhouding bij het

Acht fundamentele elementen heeft dit

elk hun eigen uitdrukkingswijze, die pas door

schrijven is veel te eenzijdig en onvrij. De

penseelschrift: punt — dwarsstreep naar links

een goede handhouding volledig tot zijn recht

hand rust op het papier en stift of pen

— idem naar rechts — verticale streep naar

worden eigenlijk alleen met duim, wijs- en

boven — idem naar beneden — haak — korte

kan komen. Met een stift kan men lijnen op papier zetten, die al naar gelang de hand sterker of minder sterk drukt, donkerder of lichter worden en daardoor ook dikker of dunner kunnen uitval

Japans penseelschrift en penseelstructuren

len. De pen met Oostindische inkt laat geen verschil van toon toe, maar naar gelang van de druk wel een aanmerkelijk onderscheid in dikte. Aileen uitgesproken trekpennen, waaronder we ook de ballpoints moeten rekenen, geven lijnen van egale dikte.

wie geweonlijk thuis tekent, is een tekentafel

Het meest expressieve instrument voor lijnen

met verstelbaar blad bijzonder praktisch. Wie

van sterk varierende dikte is het penseel.

mo'n tafel, tegenwoordig verkrijgbaar met

Met weinig inkt maakt het ook een verzwak-

opvoliwbaiir onderstel van stalen buizen, te

king van de toon mogelijk, iets wat met de

dew vindt, kan zich ook behelpen met een

pen alleen door verdunnen van de vloeistof

eenv()udige en goedkope verstelbare ta-

kan worden bereikt. Ook is het penseel, met

telschraag. Bij zo'n tekentafel hoort een hori-

de stif t, het beste instrument voor het aan-

/meadl plankje voor het opleggen van het II

,

kenciereedschap. De tafel mag niet te hoog

/lin, moat ook niet lager dan 70 cm. Bij de 86

leggen van vlakken in toon. Met de pen is dat een moeizaam werkje. De werkelijk onuitputtelijke mogelijkheden

87

maar als basis voor het onderricht. Dat is te

variaties toe. Als de spits schuin op het vlak

houden stift kan men onmogelijk hard en

betreuren, omdat nu iedereen na enkele

is gericht — zoals gewoonlijk bij ons — valt de

krampachtig drukken. Met luchtige lijnen

vluchtige aanwijzingen maar zelf moet mod-

streek veel toevalliger uit. Daarom kent de

moet een tekening worden opgezet, on-

deren en alle tekortkomingen en fouten moet

klassieke Chinese schilderkunst alleen maar

verschillig of men van de omtreklijnen uitgaat

herkauwen, die voor hem ook grote meesters

deze ene handhouding — ze is eenvoudig met

of constructief ziet. De eerste lijnen zijn een

moeizaam hebben moeten overwinnen. We

to verbeteren. Dit voorbeeld van de Chinezen

voorzichtig tasten naar de definitieve.

hebben wel hun werk in talrijke volmaakte en

- dat overigens ook voor de rest van Oost-

Een beginneling is gewoonlijk nog met zo

ongelooflijk gevarieerde voorbeelden voor

Azle geldt — maakt nu wel duidelijk, dat een

behoedzaam. Hij wil noch voor een toeschou-

ogen, maar als we niet willen kopiêren, moe-

juiste handhouding bij het tekenen misschien

wer noch voor zichzelf bekennen, hoe onzeker

ten we van meet af aan beginnen. De Chinese

nog belangrijker is dan bij pianospelen of

hij zich voelt on trekt op goed geluk een

tekenaar daarentegen bouwt op een grond-

machineschrijven.

dikke lijn. Die lukt echter niet en fluks komt er een stuk vlakgom voor de dag. Dat gaat

slag, die door ongetelde generaties tot de hoogste graad van perfectie en vereenvoudi-

De onvrije positie van onze schrijvende hand

dan zo door, een lijn zetten en weer uitvlak-

ging is gebracht.

biedt voor het tekenen maar zeer beperkte

ken, totdat het papier er grauw on ontoon-

De grondslagen van de Chinese penseeltech-

mogelijkheden. Voor een vlotte on brede

baar uitziet en de tekenaar er nerveus onder

niek betroffen, zoals gezegd, het eerst het

tekentrant dienen we ons een paar andere

wordt. Met de prullenmand en een

schrift. Wie de kalligrafie beheerste, werd

handhoudingen aan to wennen. Deze bevor-

mistroostig: 'Waardeloos — ik leer het nooit!'

pas in staat geacht ook een goede tekening

deren niet alleen een groter gemak in het

eindigt dan deze eerste schrede op het pad

te maken. Want uit een deel van een Chinees

hanteren van de stift, ze maken de hand ook

der kunst.

schrif tteken ontstaan bij voorbeeld bamboe-

los van het tekenvlak, zodat we dit beter

Voor het zelfvertrouwen van deze amateur

bladeren, uit een ander golfjes aan het strand,

kunnen overzien. Let maar eens op een klein

zou het beter zijn geweest als hij bij het begin

uit weer een ander sparretakken, grasjes in

kind dat zit to tekenen, maar nog nooit een

zijn vlakgom had weggesmeten in plaats van

de sneeuw, wilgen in de ochtendnevel — er

aanwijzing heeft gekregen hoe het dat moet

aan het eind zijn mislukte werkstuk. Dan had

komt geen eind aan wat er uit het schrift,

doen. Altijd zien we hetzelfde: het potlood

hij onder het tekenen al zijn lijnen moeten

uiteindelijk dus uit de acht handbewegingen

wordt vlak bij de punt met kromgebogen

laten staan. Hij had ze ragfijn als een spin-

met hun acht fundamentele penseelstreken,

wijsvingertje vastgehouden. Dan wordt met

neweb op papier moeten zetten. Want zodra

int acht handelingen, waarvan vooral de aan-

kan ontstaan. En dat zonder de houding van

kleine rukjes een lijn gekrabbeld. De veel to

sommige van die ijle lijntjes goed blijken to

/et en het beeindigen van groot belang zijn,

de hand te veranderen!

laag vastgehouden potloodpunt belemmert

zijn en worden aangedikt, storen de andere

want van begin en einde hangt de karakte-

Deze houding is echter zo geniaal gericht op

het overzicht over de voortgang van de teke-

Chinese penseelhouding

..t t em naar links beneden — idem naar rechts. Dele acht elementaire streken ontstaan weer

istiek van de penseelstreek voornamelijk af.

een absolute exploitatie van de handvaardig-

ning en bij krommingen van de lijn fungeert

Waarom dit alles zo uitvoerig wordt verteld?

heid, dat het voor elke tekenaar loont er eens

het tongetje als richtingaanwijzer. De toene-

We zijn toch immers niet van plan Chinees te

een proef mee te nemen. De iets naar boven

mende inspanning leidt dan al gauw tot de eerste catastrofe: de door moeder zo zorg-

',len! Het zit hem in het instructieve van het

gerichte duim omsluit te zamen met de meer

jjeval. We hebben misschien weleens met de

naar beneden gerichte wijs- en middelvinger

vuldig aangeslepen punt breekt onder de

giootste bewondering Chinese penseelteke-

de steel. Zo wordt het penseel dus vastge

enthousiaste druk af en de teleurstelling over

!uncle') bekeken, doch pas wanneer we

houden. Het nagelvlak van de ringvinger en

de onvolmaaktheid van het materiaal geeft

enigszins in de geheimen van deze techniek

de top van de pink besturen de kleine bewe

rich lucht in een paar tranen.

ingewild raken, kunnen we begrijpen hoeveel

gingen. De hand zweeft daarbij vrij en het

lo moet het dus Met! De eerste eis bij het

van de penseelstreek afhangt en van hoeveel

penseel wijst steeds loodrecht op het hori-

handtekenen is: zorg er steeds voor, het

hetekenis eon helder systeem van penseel-

zontaal liggende papier of de zijde. Alleen de

vorloop van de lijnen te kunnen overzien. En

voering voor tekenaar en schilder kan zijn.

elleboog steunt op de tafel. Onderarm on

dat is alleen mogelijk, als we de stift een tlink eind van de punt vasthouden on de hand

In de westelijke wereld is nog niemand op

handgewricht voeren de grotere bewegingen

1101 rclee gekomen, de fundamentele houdin-

van het penseel uit.

gen en bewegingen van de hand in een

Omdat het penseel altijd loodrecht op het

vuldaan aan de tweede eis: een luchtige

systeem vast to leggen, al was het alleen

tekenvlak staat, laat de streek de fijnste

!week. Met een op behoorlijke lengte vastge-

Foutieve houding

vrije positie is. Daarnnee wordt dan tevens

89

88

A

zonder van greep te veranderen dit materiaal

Hoewel een handhouding als deze gemakke

ook dwars aanzetten, teneinde in een trek

lijk tot een maniertje wordt, bereiken we er

een vlak te omlijnen. Het hangt ervan af, of

stellig een forse, brede streek mee. En dat is

de stift steiler of vlakker over het papier

at heel wat! Sommige artiesten, speciaal van

wordt bewogen.

het slag dat zichzelf een beetje voorbarig

Een krachtiger en gedecideerder streek

voor grote kunstenaars aanziet, hebben een

ontstaat, als de stift iets lager wordt beetge-

voorliefde voor een gemaniereerde handhou-

pakt. Natuurlijk is dat bij de eerst beschreven

ding. Ze houden de koket gespreide pink

handhouding niet mogelijk, maar alleen bij de

blijkbaar voor een teken van uiterste gevoe-

schrijfhouding en bij de handgreep voor

li gheid en demonstreren bezeten schep-

houtskool. Dit lager vasthouden mag in geen

pingsdrift met wild schermutselende vuist.

geval het overzicht belemmeren, of zo laag

Ze maken er een show van en men vindt dat

worden dat we weer in de reeds gesigna-

steevast in opvatting en uitvoering van hun

leerde foutieve houding vervallen.

maakwerk terug. Evenals het schrift verraadt

Bij het luchtig schetsen met lange stift blijft

ook de handhouding een en ander over het

het handgewricht nagenoeg werkloos. De

karakter van de tekenaar!

beweging geschiedt vanuit het schouder- en

Wanneer we er ons nu van bewust zijn, dat bij

ellebooggewricht. Krachtiger en gedecideer-

ons niet de perfecte handhouding van de

der lijnen verlangen, dat de onderarm of het handgewricht, misschien zelfs de zijkant van Houding voor luchtig .schetsen in grote lijnen Ny`

de hand, op het papier rust. Het handgewricht

niet meer. De beschouwer merkt die hulplijntjes nauwelijks nog bewust op en voelt

voerd. Zo kunnen we met flinke

zorgt dan voor de beweging van de stift, korte lijntjes worden alleen door de vingers uitge-

eerder als een niet onaantrekkelijke fijne

Chinezen traditie is geworden, dat de techHouding voor houtskool en tekenkrijt

niek van het tekenen evenmin aan vaste regels is gebonden, dan blijft ons niets anders over dan liefst zo vroeg mogelijk een

in de richting van stift of penseel, terwijl de

eigen, met onze aard en bedoelingen ove-

andere vingers zich als een vuist om de steel

reenstemmende techniek te ontwikkelen. Het

druk tekenen — voor zover de stevigheid van

sluiten (zie blz. 93). Op deze manier hanteren

zou intussen dwaas zijn om ter wille van de

het materiaal dit toelaat.

we vrijwel alle platte penselen en daarmee

originaliteit op zoek te gaan naar iets wat

raken we van het tekenen meestal reeds bij

nog niet eerder is vertoond. Wel kunnen we

..ti tic: Wm op de blanke leegte van het papier.

Van stevigheid is bij het penseel vrijwel geen

I en ervaren tekenaar gebruikt radeergummi

sprake. Voor het tekenen gebruiken we

het schilderen verzeild. Of we echter een

bij tekeningen van grote meesters te rade

(IikwijIs alleen voor het uitgommen van hul-

uitsluitend haarpenselen en die zijn zo zacht,

penseel zo vast houden of een stift, in beide

gaan welke uitdrukkingswijze ons het meeste ligt.

als hij later met een ander medium

dat we met de ogen dicht niet eens merken

gevallen dient het tekenvlak nagenoeg loo-

verder wil werken, hij voorbeeld met Oostin-

of de punt het papier raakt. Met tekeninkt

drecht te staan. Tot nu toe legden we het

dische Mkt over een potloodschets. Hij weet

zet het bij de minste aanraking at een punt of

!neer of minder schuin. Aileen de Chinese

dat gommen het aantrekkelijke van

streep. Toenemende druk vergroot het effect:

penseelhouding eist, om verschillende met

een directe schets te niet doet. En juist dit

er ontstaan brede streken en vlakken. De

elkaar samenhangende redenen, een horizon-

directe spreekt zo aan en werkt veel meer op

fijnste lijnen en ook de gelijkmatigste krijgen

(In fantasie van de beschouwer dan een kale,

we, als het penseel loodrecht op het papier

Wanneer we nu een stift of een plat penseel

absoluilt "zuiver gecorrigeerde lijn.

wordt gehouden. Voor fijne penseellijntjes

op de zo juist beschreven manier in de vuist

Voor een luchtige, schetsmatige lijn zijn er

heeft de hand echter een steuntje nodig: de

t wee goede handhoudingen. Bij de eerste rust

buitenkant van de hand of alleen maar de

houden, losjes natuurlijk en niet als een soort

.

het uiteinde van de tekenstift — soms ook

uitgestoken pink.

van het penseel — in de palm van de hand; bij

Weer een andere handhouding heeft niet

t weede wordt de stift door alle vijf vin-

zozeer waarde voor het trekken van lijnen als

111`itoppen vastgehouden, maar raakt de hand

wel voor een speciaal soort vormgeving bij

verder niet. Dit is de typische handgreep voor

het tekenen — en voornamelijk bij het schil-

houtskool en krijt zonder huls. De hand kan

deren. Bij deze houding wijst de duim precies

taal vlak.

Houding voor pennen, stiffen en penselen bij nauwkeurig tekenen c” ” 'T 0

,

c r\\*

dolk, dan is dat de beste methode voor het

\ \\\\\\

ii/

/107

neerzetten van loodrechte en horizontale streken. Deze houding verleidt als vanzelf tot

\:\

'bouwen', tot een kubische opvatting — zelfs al dringen gebogen of schuine lijnen zich nog io op. Wie er de proef mee neemt, merkt het

\,,\\\\,"\

\

-\\ •

,-\%.\_\.\\.\ \AN.,-

onmiddellijk.

91

Laten we echter een idee-fixe niet verwarren met de bezetenheid van de kunstenaar die wordt gedreven, en zonder aarzeling of compromis zijn weg gaat. Dit is slechts voorbehouden aan de enkeling — denk aan Vincent van Gogh! Overigens bepaalt onze manier van zien al een beetje onze wijze van tekenen. Tot nu toe spraken we slechts over twee opvattingen: een impressionistische en een constructieve. Er zijn echter nog andere. Misschien verdiept iemand zich reeds bij het begin niet in het geheel, maar in een detail, voegt daar een t weede, een derde aan toe en zet al tekenend Trekken van lange strepen

meteen de definitieve lijnen, zonder zich erom te bekommeren of het geheel wel Dat is iemand, voor wie een zaadkorrel misschien eerder gelijkenis en beeld van de kosmos is

Als de een of andere manier bijzonder bevalt,

dan een boom of een heel bos. Van de kleine

probeer dan uit te vinden waar dat specifieke

vorm voortschrijden naar de grote, eist on

karakter eigenlijk in zit. Dan zal blijken, dat

getwijfeld een andere tekentrant en een an

het grotendeels de tekentechniek is.

dere manier van zien dan de omgekeerde

Het is absoluut niet erg, voorlopig de teken-

opvatting. Deze aanduidingen willen alleen

trant van het voorbeeld na te volgen. Na-

nog maar eens tonen, dat de manier van

i mrlijk is het niet de bedoeling, een bepaalde tekening getrouw te kopieren, maar alleen, de

tekenen, of anders gezegd de factuur, met

manier van tekenen op eigen composities toe

komt nit het wezen van de kunstenaar.

iets uiterlijks is, geen make-up, maar voort

te passen. Wie bestudeert wat in zijn soort volmaakt is, vindt het eerst zijn eigen vorm. liliji echter niet bij 66n manier, maar teken of en toe hetzelfde motief op verschillende

Houding bij fijnere detaillering

ontwikkeling van de factuur hangt ui-

moeten weer abstraheren, zoals we dat ook

teraard nauw samen met de voorliefde voor

met de Iijn doen: we zien contouren, die in

hepaalde tekenmaterialen, een voorliefde die

werkelijkheid niets dan de grenzen tussen

leer onbewust en bepaald zintuiglijk ontstaat.

:

Diirer dacht met zijn nauwkeurig formuleren-1.' fijne lijnen alles tot in details uit. Kathe

vlakken van verschillende kleur zijn. Een beginneling die met houtskool of krijt werkt, wordt dadelijk verlokt door het feit, dat dit

Kollwitz bracht met haar donzige streek in

materiaal kan worden uitgewreven. Met de

lirede vlakken het diep-menselijke naar voren

wijsvinger poetst en veegt hij om de toon zo

(blz. 233); zij 'clacht.' en 'wilde' niet, maar zag.

geleidelijk mogelijk te later) verlopen en de

Als we met houtskool een streep op glad i zachtste, gladste rondingen te krijgen. En papier zetten — sommigen kunnen het geluid

daarmee zijn we niet ver meer van de kitsch.

net eens verdragen — krijgen we stellig een

Laten we ons met dat gepruts niet afgeven.

,i nder gevoel dan wanneer we dat met pot-

Zulke effecten zijn al te goedkoop. Misschien

leod, pen of penseel doen. We mogen rustig

springt dat in het oog, als hetzelfde motief ter

aan de o zo materialistische bekoringen toe-

vergelijking twee maal wordt getekend: de

geven, ook al menen we daarmee te zondigen

eerste keer met uitdoezelen, de tweede keer

tegen de Chinese vermaning: 'Als ge inkt

met meer of minder dunne streken met het-

gebruikt, laat u dan niet door de inkt gebrui-

zelfde materiaal. Vooral niet dik! Hard druk-

ken; als ge het penseel gebruikt, laat u dan net door het penseel gebruiken.'

ken en wilde lijnen neersabelen kan iedereen. Of dat werkelijk een bewijs van scheppingsdrift is, blijft zeer de vraag. Kracht die

IIke manier van tekenen verleidt er niet

zich tot zachtheid dwingt — zo moet het zijn.

iilleen de amateur toe, vlakken, in het bij-

Een raspaard wil ook niet met ruwe spier-

/onder schaduwvlakken, in toon te zetten. De

kracht worden geleid, maar met een zachte

ingeboren drang naar perfectie stoot zich

druk, waarachter het wel een vaste wil moet

steeds weer aan de lege velden tussen ijle

voelen.

lijnen. Uitsluitend met zuivere lijnen te teke-

We mogen hier stellig niet verhelen, dat het

nen, is moeilijk, even moeilijk als in de schil-

opzetten van een mm of meer uniform lijkend

derkunst een perfecte aquarel.

vlak voor een tekenaar vrij lastig is. Onder

Als we met de pen tekenen, kunnen we

een 'vlak' verstaan we namelijk niet alleen

vlakken alleen door arcering aanduiden. We

het vlak van een gladde asfaltweg of van een

wijzen. Bijzonder instructief is het, ook eens een manier te proberen waar we een antipathie tegen hebben. Soms blijkt die antipatine alleen maar een vooroordeel. Winst brengt zo'n experiment altijd: men krijgt het opwekkende gevoel, dat door het toepassen van een nieuwe tekentrant het eigen werk plotseling meer expressie krijgt — ofwel men stelt met voldoening vast dat men al op de goede weg was en daar beter bij kan blijven. Wie bereid is tot zelfkritiek en zichzelf voortdurend controleert, wordt met eenzijdig en eigengereid, maar blijft beweeglijk en ontvaiikelijk. 92

93

gewitte muur, maar ook een weiland, blader-

Een voorbeeld. We leggen een aantal mensen

••tructuurtekening naar voren komt: daar waar

massa's, bergen, water, lucht en donkere

van gemiddelde ontwikkeling enige stukken

schaduwplekken. Nu kunnen we, laten we

schors van verschillende bomen voor. De

do blik rust, in schaduwpartijen of ook in Iichtpartijen.

zeggen bij het tekenen met de pen, zo'n vlak

meesten zullen wel kunnen zeggen: dit is van

Als we bij voorbeeld het plaveisel van een

aangeven door het met evenwijdige lijntjes te

een spar, dit van een eik, dit van een beuk.

'onnig marktplein een grijzige tint geven en

arceren - goed. Maar wat doen we, als we

Maar vraag nu eens dezelfde mensen, de

Irchte plekken uitsparen waar het zonlicht op

een boommassief, een vijver en de lucht als

stukken schors uit het hoofd te tekenen, dan

In keien weerspiegelt, kunnen we op die

drie verschillende vlakken op dezelfde teke-

zullen de meesten er niets van terechtbren

plaatsen misschien de voegen tussen de

ning hebben? Ten slotte moeten we die drie

gen - zelfs al hebben ze de stukken eerst

stenen onderscheiden. Daar tekenen we ze

vlakken niet alleen duidelijk van elkaar afba-

goed bekeken. Dat bewijst: op toevallige

dan ook, maar laten ze verder in de algemene

kenen, ze moeten bij de beschouwer ook de

details komt het absoluut niet aan, maar wel

prijze toon verlopen. Zo krijgt de beschouwer

illusie wekken van de materie, waaruit de

op de karakteristiek, die door een structuur

loch de indruk, dat het hele plein op dezelfde

drie complexen bestaan! Zoals we al weten,

evengoed wordt weergegeven als door moei

manier is geplaveid. Het komt er dus op aan,

kunnen we dat probleem oplossen door het aanleggen van een structuur. Zo'n structuur

zaam kopieren. Dit inzicht bracht de Oost-

den passende manier te vinden om het vlak

Aziaten ertoe, een bepaalde tekentrant toe te

m toon te zetten.

vervangt het geestdodend natekenen van de

passen op structuren die een karakteristiek

Irr principe kan men in een penseeltekening

allerkleinste details door een meer impres-

massabeeld geven.

een vlak maar op 66n manier toon geven, en

sionistische weergave van de totaalindruk.

Het is dus zinloos om individuele details in

Die zegt het oog evenveel en meestal meer

plaats van een structuur te tekenen. Maar een

wel met verdunde tekeninkt of verf. In krijtof potloodtekeningen wordt dat gedaan door

dan een 'nauwkeurige' detaillering.

structuur die het hele vlak gelijkmatig vult, is

eon dun uitstrijken in brede vlakken met

zowel voor de tekenaar als de beschouwer groot aantal kleine portretjes niet tot zijn

lietzelfde materiaal, of door doezelen. Bij een pontekening hoort het zogenaamde wassen if laveren, waarbij het vlak met het penseel

recht. En een hoofd-aan-hoofd-structuur

en aangelengde tekeninkt of verf wordt ge-

hoeft ook niet bepaald op een koolveld te lijken. De collectieve wens of wil, die zo'n

void. We spreken dan van een gewassen tekening. Eigenlijk wordt onder laveren

massa bijeenbrengt, kan in een paar gezich

verstaan het laten uitvloeien van de lijnen

ten tot uitdrukking komen. Dat zijn dan de

net een nat penseel. Dat lukt alleen, als de

vervelend. Een mensenmenigte komt met een

Structuren in pen tekening

v. .\‘ \I\

' WO' I %,

94

exponenten van deze menigte, die verder

tekeninkt oplosbaar blijft in water. Dit is het

slechts als een gewemel van lichte en donkere vlekjes aandoet. Op beeldende middelen

lieval met de vroeger veel gebruikte sepia, een organische inktsoort, afkomstig uit het

overgedragen, betekent dit, dat het voldoen.

lichaarp van de inktvis. Deze inkt is echter

de en bovendien interessanter is, de structuur

met bestand tegen licht - in tegenstelling tot

slechts in bepaalde partijen uit te werken en

moderne, niet-watervaste tekeninkten, die

haar verder met een enkele aanduiding te

van zuivere koolstof worden gemaakt.

laten verlopen en helemaal te laten ophou-

Door te werken met vlakken in toon, verwij-

den. Zo zien we bij voorbeeld de structuur

deren we ons van de zuivere lijntekening. De

van een pannendak alleen maar duidelijk op

voorstelling wint erdoor aan realiteit, aan

de plaats waarop ons oog rust. De rest van

plastiek. We moeten zelf uitmaken of dat in

het dak nemen we slechts als een vage

doze bedoeling ligt. Men kan onmogelijk

kleurvlek waar, of - op de tekening overge

ieggen, of een tekening in toon principieel

dragen - als een vlak in toon. Hieruit mogen

'meter' is, of een lijntekening.

we afleiden, dat we voor het totale vlak

MI het opzetten van vlakken in toon dient

kunnen volstaan met een bepaalde toonwaar-

men te overleggen wat het eerst moet wor-

de, waaruit slechts op een enkele plaats de

den gedaan. Werken we met tekeninkt die na

Dakpannen, vlakvullend en vervelend (penseel)

• ict . 1''''14 4"41#4414‘'

)

A*f:

Plaveisel, structuurverloop in licht en schaduw (potlood) Menigte, vervagende structuur (knit) ; . . _ -!.• .,t_h,,,,,--: .". .r.1 (- 171= z.1 ',Ts:

i* .......,

— .."___.a .,.. •

-...., v", .4;A .--...-. . 1--,-... ..=, ; T.-. .4-

----,---

-

a

-,-,-- f,

-

',

,

"

:::

1 1;

-

,

14'

-

•r.;

e"

at,

• aor" •

-

-

-

. •

•c•

95

,

andere technische redenen — ook voor het

Al.; hij een tekening op wit papier gelijktijdig m ∎ •t lijnen en met vlakken in toon wordt

aquarelleren geldt.

dewed( t, kan de opbouw daarvan worden

werken, en dat daarom — en ook nog om

Tekening met tekenvulpen (buisjespen) en niet-watervaste inkt, met vochtig penseel gewassen

Tekenen we daarentegen met potlood, krijt of

vpigeleken met het ontstaan van een aquarel,

houtskool, dan kunnen we voor het aanleggen

waarbij ook van licht naar donker wordt

van een vlak eens het verfoeide doezelen

gegaan. Wanneer we een tekening beginnen

proberen, hoewel met luchtige streken -

met vlakken in toon en voltooien met lijnac-

dicht aaneen of breed uitgestreken — wel

, enten, is dat de meest toepasselijke wer-

altijd een pittiger effect wordt verkregen.

l. wijze voor een impressionistische manier

Maken we, voor we gaan doezelen, de defini-

van zien; wie een constructieve opvatting

tieve en fors uitgevoerde tekening, dan levert

huldigt, gaat omgekeerd te werk. Overigens

deze de 'stof" voor het uitdoezelen. Bij deze

kunnen beide werkwijzen — en opvattingen —

manier van werken kunnen we gemakkelijker

ddk gelijktijdig worden toegepast.

beoordelen, waar de gedoezelde toon de

I taarentegen kunnen we een tekening met

voorstelling ten goede komt en waar hij

/wart of wit krijt op gekleurd papier vergelij-

overbodig is. Volgen we de omgekeerde weg

ken met de opbouw van een schilderij in

en beginnen we dus met een paar vlakken in

dekverf, bij voorbeeld plakkaat- of olieverf.

toon te doezelen, om er pas naderhand door

tlitgaand van de grondtoon, beginnen we met

contouren en accenten inhoud aan te geven,

(le donkere partijen en brengen pas het laatst

dan is daar stellig een groter vaardigheid

de lichte aan.

voor nodig. Het geraamte, het houvast, dat

Doze manier lukt het best als we alldên met

ons naar de eindfase leidt, ontbreekt. Hoe we

stiffen werken; wassen of doezelen levert

het echter ook aanpakken, het doezelen mag

geen goede resultaten op. Voor de witte

nooit penibel, angstvallig gedaan worden.

accenten leent pastelkrijt zich beter dan de

Naar hun aard dienen zulke gedoezelde tonen

witte krijtstif ten, die op de meeste pa-

vlot en luchtig te worden uitgevoerd en liever

piersoorten te transparant uitvallen. Het

met de vinger dan met een spitse doezelaar,

meest trefzeker is echter een fijn penseel met

die zo keurig in alle hoekjes doordringt. De

witte dekverf.

doezeltechniek eist niet alleen overleg, maar

We hebben al eens gezegd, waarom gekleurd

ook een zeker oordeel, een strenge kijk op de

papier uit de winkel minder gewenst is —

mate van eigen kunnen.

tenminste, als we meer op het oog hebben

Uit de hand gekleurd papier, zwart krijt, hoogsels met penseel en witte dekverf

dan een eenvoudig schetsje. Zwaarder wegen het opdrogen watervast wordt, dan maakt

Een tekening verliest altijd iets van haar

nog de bezwaren uit artistiek oogpunt. Afge-

van complementaire effecten — op gekleurd

het geen verschil of we eerst de lijntekening

intactheid als we — uit angst voor smdrig

zien nog van de bekoring die de uit de hand

papier graag een andere nuance aanneemt. Al

maken, of eerst het vlak opzetten. Gebruiken

werk — na elke fase het werk gaan fixeren. De

opgestreken kleur heeft, is de kleurtoon van

deze inkten hebben ook onverdund, 'diep-

we echter voor de lijntekening zwarte aqua-

tekening mag pas worden gefixeerd als ze

het papier zeer belangrijk voor de werking

zwart', de beschreven bijtinten. Men moot dat

relverf, die oplosbaar blijft, dan kunnen we

helemaal of is. Laat ook gom en broodkruim

van het geheel. Die kleur moot — hetzij door

weten om menig verrassend effect te kunnen

verwantschap of door contrast — vooral good

verklaren. De Chinezen, de grote meesters en

niet meer met aangelengde verf of inkt gaan

zoveel mogelijk met rust, in elk geval bij

werken; de nattigheid zou de lijnen laten

krijttekeningen. Desnoods kan men in een

samengaan met het tekenmateriaal. Mis-

genieters van de Oostindische inkt, wisten

mtvloeien en de tekening bederven. We moe-

houtskooltekening zacht gom gebruiken om

schien is het ons at opgevallen, dat Oostin-

dat heel good en maakten opzettelijk van de

ten dus beginnen met de vlakken in toon te

iets uit te vlakken of op te lichten. De zachte

dische inkt niet gewoon zwart is; de ene

onmerkbare kleurigheid van de zwarte inkt

zetten en pas aan het eind de donkere lijnen

houtskool hecht zich maar heel losjes aan het

soort wordt bij verdunning bruinachtig, de

gebruik. In het hoofdstuk over kleurenleer

en accenten aanbrengen. Van het lichte naar

papier, de streek is weinig precies en dat

andere doet koeler aan: blauwachtig of vi-

(blz. 243) wordt op de geheimen van de

het donkere gaan is overigens een principe

gaat met de vage sporen van het gom goed

olet. Zelden krijgen we na verdunning een

complementaire effecten nader ingegaan.

dat rltitd iiiist is, zolang we op wit papier

samen.

neutraal grijs, dat echter juist — ten gevolge

Wie daarmee bekend is, zal ook doelbewust

97

it. weik gain hil het kleuren van papa.'

illundt()(a1 te vetknoeten. Tekenen we net

Otschoon er reeds in het begin van de pa

pidlood, dan moeten we eraan denken, de

pierfabricage gekleurde papiersoorten

hoogsels aan to brengen met witte dekverf

den vervaardigd, kleurden de grootmeester.

1,11 penseel, niet met wit krijt, want ciit gaat

van de tekening hun papier zelf — en

td■dtelijk alleen met zwart krijt en houtskool

MCI

uitsluitend in 66n kleurtoon. Ze probeerdnii door complementaire effecten een optisch,

net

krijtstift of witte dekverf gehoogde

kleurig grijs te vinden. Zo Iegde Diirer een

veronderstelt dus al een zekere

matgroene kleur over rode oker en verkreeg

v,11.1)ekwaamheid. Een andere techniek van

een levendig bruin- of groengrijs. Ook naat

1. 4.enen op een gekleurde of grijs getinte

het violette of blauwe lopende tonen kreeg

world is eenvoudiger. Aileen al door de een

hij op die manier. Grijs was in elk geval

h1'111 van het gebruikte materiaal schuilen er

doorslaggevende toon, vooral geen sterkl'

'tains

inziens minder gevaren voor het

kleuren, die zich gevaarlijk opdringen en ge

In►stzinnig effect in. Bij deze techniek kan

makkelijk de aandacht van tekening en mo

hot vlakgom niet worden gemist. Het client

tief afleiden. Dit als waarschuwing voor wit!

om de Iichten aan to brengen.

al te haastig op sterke kleuren aan wil sturen.

We

Voor het kleuren is transparant opgestreken

dowreven krijt, maar fixeren niet. Dan tekenen

aquarelverf het meest geschikt. Dekverven,

WI!

zoals plakkaatverf, zijn niet alleen minder

', nnrt stift op als op blanco papier. Nu halen

levendig, door hun dikke substantie vloeit

we met zacht gummi, goed aangepunt, alles

Oostindische inkt erop uit en "hoogsels", zoals

tut de grondtoon wat lichter moet worden.

gronden het papier met gelijkmatig uit-

er met zwart of rood krijt of nog een ander

de vakterm luidt, van witte dekverf worden

1111 slotte kunnen we de tekening nog met

vlekkerig. Er kan hoogstens met potlood of

t I rlt opwerken.

krijt op worden gewerkt. Maar ook dan heb ben de hoogsels geen aangenaam effect. WI!

I i.n andere manier is deze: we tekenen op

houden ons dus liever bij voorbaat aan dunne,

wit papier met zwart krijt, maar nagenoeg

transparant opgebrachte aquarelverf. Het witte papier behoudt dan zelfs bij donkere

fonder toon. Dan fixeren we de tekening, indat ze niet meer kan worden uitgewist en

tinten nog zijn lichtkracht.

dionden daarna pas met uitgewreven krijt.

Als we met Oostindische inkt op uit de hand

Met vlakgom halen we de Iichte partijen uit

getint papier tekenen, is er geen correctie

de grond. Eventueel kan het geheel dan weer

meer mogelijk zonder de grondkleur to beder-

wet zwart worden opgewerkt. Deze methode

ven. Hoogsels met witte dekverf kunnen

! weft voor, dat alle dunne Iijntjes van de

evenmin worden weggewassen zonder de

.. chets door de uitgewreven toon onzichtbaar

Boven: wit, ruw tekenpapier, zwart krijt. Eerste, reeds krachtige schets met breed Pitt-krijt vlak uitgewreven, daarna vender opgewerkt, lichten aangebracht met zacht gom Beneden: wit Frans Ingres-papier, roodkrijtstift. Lijntekening, enkele partijen in toon gezet door de stilt vlak en zacht over het papier te strijken

I loven: wit Frans Ingres-papier, rood krijt. Wazige tekening, het hele vlak een paar maal met een tampon bewerkt, tot slot iets opgewerkt met stompe stiff Beneden: lichtgrijs Ingres-papier, omgekeerde redis-pen 1111111. Portretstudie, zonder voortekening. Op deze wijze ontstonden in con uur zes schetsen 99

**,

1. Tekening met zwart krijt op wit papier - 2. Zelfde tekening met correcties overgebracht op transparant papier met "stabilo'-potlood. Achterkant met rood krijt ingewreven - 3. De

goede lijnen met een harde stift doorgedrukt. Op Frans Ingres-papier, een weinig toon met de doezelaar doorgedrukt, daarna met rood krijtstift nog lets aangezet (alles rechtstreeks naar het model)

warden, terwijl de krachtige zachter worden

del gemaakt. Dat gebeurt op de volgende

Deze lichte en teer uitvloeiende toon geeft

den, die pas in de laatste jaren is opgekomen.

en veel van de kleurige of grijze toon van het

wijze. Na de eerste schets wrijven we de

dan uiterst zachte en gereserveerde rondin

We zouden het procede 'uithaal'- of 'op

uitgewreven krijt aannemen. Daarom valt een

achterkant van het papier met krijtpoeder in,

gen. Het krijtpoeder dat we voor de laatste

lostechniek' kunnen noemen. Het berust op

detail, dat nog eens flink met zwart krijt

leggen het met de ingewreven kant op een

calque gebruiken, moet natuurlijk van dezelf -

het felt dat Oostindische ink t watervast op-

wordt aangezet, er volkomen uit — tenzij we

t weede velletje en drukken daarop met een

de materie zijn als de stift waar we de

droogt, doch niet door vooraf opgebrachte

na(fenoeg 611e lijnen ophalen.

harde stift de belangrijke en best geslaagde

tekening mee voltooien, dus rood of zwart

lij mverf heendringt. We nemen een gewoon

1)e volgende techniek is tegenwoordig niet

lijnen door. Vervolgens werken we met dat

krijt of potlood.

tekenkarton en schilderen daarop — liefst na

nicer zo bekend, ofschoon Hans Holbein de

t weede vel verder, wrijven weer de achter-

Met het transparante tekenpapier waarover

een voortekening met potlood — met een

Jongere er met een minimum aan middelen

kant in en drukken opnieuw door. We kunnen

we tegenwoordig beschikken, kunnen we het

oplosbaar blijvende, bij voorkeur lichtgrijze,

een inaximaal resultaat mee bereikte. De

dit zo vaak herhalen als we willen, tot het

proced6 lets vereenvoudigen. We nemen al

dekverf alle vlakken en lijnen die naderhand

methode komt erop neer, door herhaaldelijk

resultaat naar onze zin is. Het onderste blad

leen voor de eerste en de definitieve teke

wit moeten zijn. Dit wordt dan de eigenlijke

calqueren alle onzekere en overbodige lijnen

neemt altijd wat kleurpoeder van het bo-

lung wit papier, de tussenfasen worden niet

voorstelling, ons motief. Met witte verf gaat het moeilijker omdat die haast niet afsteekt

le !men wegvallen en de contouren in hun

venste op, vooral op plaatsen waar we met

doorgedrukt, maar op transparant papier

zuiverste vorm over to houden. Tekening en

opzet enige druk uitoefenen, bij voorbeeld

overgetekend.

tegen het witte papier.

miecties wet den rechtstreeks naar het mo-

met een stomp houtje of de vingernagel.

Tot slot willen we nog een techniek vermel-

Zodra de verf door en door droog is, nemen

de inkt tot het papier kon doordringen, zit in nu vast. Het ziet eruit als een bijzonder vlotte penseeltekening, waarin zelfs onbeholpen details nog hun bekoring hebben. Zelfs mensen van het vak, die het procêdê niet kennen, zitten er zwaar over te piekeren. Ze zien namelijk quasi negatieve penseelstreken, alsof de inkt op die plaatsen met een ge heimzinnig middel is weggeetst. Het procèdè kan op allerlei manieren worden verrijkt. Vooreerst kunnen we dekverven ge

We verdelen dus de rechthoek van onze

knit in een tekening niet samengaan, omdat

oorspronkelijke tekening in kwadraten. Nu

de beide substanties elkaar afstoten; dat in

behoeven we alleen maar een lange en een

een houtskooltekening niet kan worden ge-

korte zijde te verlengen (eventueel te verkor-

wassen, omdat het dan een grote smeerboel

ten) tot het gewenste formaat en vanuit de

wordt. Toch kan iemand soms op zoek naar

eindpunten loodlijnen te trekken naar de ge-

een bepaalde expressie juist door te zondigen

meenschappelijke diagonaal. Zo krijgen we de

tegen beproefde regels tot opmerkelijke

nieuwe rechthoek. Om daarin het nieuwe kwa-

iesultaten komen. Het zou at heel bekrompen

dratennet te tekenen, verbinden we (zie de

iijn, daar aanmerking op te maken.

tekening) de rechter bovenhoek van de eerste

Tot de techniek van het tekenen behoort ten

de nieuwe. Evenwijdig hiermee trekken we uit

slotte ook het zuiver mechanisch vergroten

elk snijpunt van de loodrechte kwadraatlijnen

en verkleinen van een tekening. Op zijn tijd

met de diagonaal een schuine lijn. De

rechthoek met de rechter benedenhoek van

bruiken, die gedeeltelijk door hun colloIdale bestanddelen bij het oplossen een kleurige glans op het papier achterlaten. Verder kun nen we, in piaats van Oostindische inkt, watervast opdrogende verf gebruiken — dus niet alleen zwart. Ook met sterk verdunde

moet elke tekenaar of schilder dat weleens

basispunten zijn de basispunten van de nieu-

doen, bij voorbeeld als een te groot of te

we loodrechte kwadraatlijnen.

klein uitgevallen schets op een vastgesteld

Oostindische inkt kunnen we werken. Verder is het mogelijk, eerst een paar partijen met watervaste verf — bij voorbeeld caseIneverf — op te zetten, deze partijen na het drogen over te schilderen met oplosbare lichtgrijze dekverf en tot slot het geheel weer te bedekken Il►t►aaltechniek. Lichte caseiheverf, overgoschilderd met dikke lichtgrijze dekverf, het hole blad bedekt met brede streken Oostindischo inkt, daarna het motief in water 'uitgehaakr

vanzelf wel achtet komen, dat potlood en

formaat moet worden gebracht. De eenvou-

Deze hele constructie is overbodig, als we de

digste en meest gebruikelijke methode is de

ruiten van de nieuwe rechthoek bij voorbeeld

verdeling in ruiten. Ze berust op het feit, dat

precies twee- of driemaal (eventueel 1 /2 of

rechthoeken met gelijk gerichte diagonalen

1 /3) zo lang kunnen maken als die van de

gelijkvormig zijn.

oorspronkelijke. Nu brengen we met de grootst mogelijke

met Oostindische inkt of caseIneverf. Zo

nauwkeurigheid de tekening op het nieuwe Constructie voor het vergroten van een ruitjesnet. De blauwe hulplijnen geven de werk wijze aan

krijgen we na het "uithalen" met water meerkleurige voorstellingen. Toch moeten we ze 'tekeningen' blijven noemen, omdat er altijd het verbindende element van een grafische

ruitennet over. Hoe kleiner de ruitjes, des te gemakkelijker valt het, de lijnen zuiver over te brengen. Mocht de ruitjesverdeling voor sommige details te groot zijn, dan delen we de

we een breed haarpenseel en bedekken met

structuur blijft, ongeveer als bij batikwerk of

snelle streken het hele blad met Oostindische

mozalek. Het procède heeft enige overeen-

mkt. Nrr opnieuw goed laten drogen. Dan

komst met een techniek, die in vroeger tijd

leggen we het papier plat in een bak met

bij het bedrukken van stoffen werd toege-

kotid water. Na enkele ogenblikken zien we

past, namelijk de deegdruk. Met houten vor-

ill, dat de Oostindische inkt op de lijnen en

te bevelen, het nieuwe ruitennet en de ver-

men werd kleverig deeg op de ongeverfde

vlakken, die met lichtgrijze verf zijn beschil-

grote tekening eerst op een apart velletje

stof gedrukt, zodat bij het verven deze plek-

derd, loslaat. Nu houden we de tekening

papier te maken. We bestrijken nu de achterkant van dit papier met krijt en calqueren de

under de kraan en wassen met een spons of

ken geen kleur aannamen. De methode heet reservedruk.

een zacht kwastje alle lichtgrijze verf en de

Met de hier behandelde tekentechnieken zijn

papier. Het krijt brengen we het best op met

---

betreffende ruiten in vieren, door de zijden te

- - - 4- - - - -

halveren. Als de vergrote tekening klaar is, moeten de ruiten worden uitgegomd. Daarom is het aan

tekening zonder de ruitjes op het definitieve

inkt die er nog op zit, weg.

natuurlijk nog lang niet alle mogelijkheden

een dwars gehouden pastelstift en wrijven

Veel kans dat we over het resultaat verrukt

uitgeput, die door combinatie van verschil-

/ v. Het lijkt ongelooflijk knap gedaan, vooral

het gelijkmatig uit. Het bekende blauwe cal-

lende methoden kunnen ontstaan. Er zouden

op het eerste gezicht. En dit vooral door de

queerpapier is onbruikbaar, omdat de

door deze combinaties allerlei "regels" kunnen

toevalligheden, want niet overal is de dekverf

kleurstof aniline is, die niet meer kan worden

worden gegeven, bij voorbeeld voor wat bij

dik genoeg opgebracht en zo zijn er poreuze

uitgegomd. Het mechanisch vergroten of ver-

elkaar past en wat niet. Laten we echter niet

streken blijven staan. Op at die plekken waar

kleinen met behulp van een pantograaf is

te schoolmeesterachtig worden. We zullen er

altijd meer toegepast op technische tekenin-

1 02

1 03

A

gen en landkaarten. Er is echter een modern

ringschattend zegt: 'Ja — op die manier kan

optisch instrument, dat als hulpmiddel alleen

ik het ook!' Toegegeven, alleen is het de

door een hopeloos romantische ziel zal wor

vraag wat er dan voor de dag zou komen. In

den afgewezen. Bedoeld wordt de zogenaam-

de eerste plaats is het niet de bedoeling om

de antiscoop. Deze werkt volgens het princi

met de antiscoop tekeningen van anderen te

pe van de epidiascoop, waarmee zoals men

kopieren — dat zou regelrechte diefstal zijn.

weer met alleen dia's, maar ook tekeningen

Niet minder afkeurenswaardig is het, foto's

I •ll

toto's kunnen worden geprojecteerd. Met

de antiscoop wordt een goed belichte teke

te gebruiken als voorbeeld voor tekeningen, die uit de vrije hand nooit zouden gelukken.

lung door middel van een spiegel en een

Bovendien heeft een vakman zo iets heel

vergrotende lens op een vertikaal vlak gepro-

gauw door. Wanneer het er echter om gaat

jecteerd. Evenwel laten de gebruikelijke ap-

een schetsje dat we zelf hebben gemaakt, of

paraten slechts de vergroting van een teke-

een detail van een schets, op groot formaat

ning van maximaal 12 x 12 cm toe, zodat een

over te brengen, is er geen enkele reden om

grotere tekening telkens verschoven en in

daar de antiscoop niet voor te gebruiken. De

gedeelten geprojecteerd moet worden. Daar

tekening is immers niet alleen ons geestelijk

is een beetje handigheid en oefening voor

eigendom, wij tekenen ook de vergroting

nodig. Moet een tekening meer dan zesmaal

eigenhandig, veranderen en verbeteren er

worden vergroot, dan kan dat alleen via de

misschien aan, en hebben nu het storende

tussenvergroting. Meestal is dat echter veel

ruitjesnet niet nodig. Sedert de loep werd

le omslachtig en men maakt er ook gemak-

uitgevonden, hebben miniatuurschilders, gra-

kelilk aanzienlijke fouten mee, zodat in dit geviil het ruitjesnet weer praktischer is. Door

veers en etsers ermee gewerkt. Niemand zal

het mietten van een aparte lens kunnen met

geleden. Kunst is niet, zoals sport, aan vaste

.totiscoop ook tekeningen worden ver-

spelregels onderworpen. De techniek dient

kleind, hoewel op zeer bescheiden schaal.

om materiele weerstanden van de geestelijke

Als we een leek het werken met de antiscoop

scheppingsdrang zoveel mogelijk uit de weg

mtleglien, is de kans groot dat hij ge

durven beweren, dat hun kunst eronder heeft

Kleine tekenniachine met verstelbaar bord 70 x 1 00 en spanveerconipensatie. Zij- en vooraanzicht onderstel rustende, verstelbare tekentafels

zal er veel gemak van hebben. Hiertoe beho-

van zeer groot formaat. Deze elegante ap-

ren vooral ontwerpers van gebruiksgrafiek,

paraten zijn in de eerste plaats voor construc

maar ook kunstenaars die zich met monu-

tietekenaars bedoeld. Wie echter meetlat en

mentale schilderkunst of mozaiek bezighou-

haak voor hulplijnen en nauwkeurige maat

den en hun formaten op grond van bouwkun

verdeling niet kan missen, al wordt het ei-

dige tekeningen vaststellen.

genlijke werk ook uit de vrije hand gedaan,

te ruimen. Voor beroepstekenaars en in het algemeen voor hen, die veel tekenen en bij hun werk ook geregeld tekenlat en driehoeken gebrui-

Schematische voorstelling van een antiscoop

ken, loont de aanschaffing van een tekenmachine. Deze 'machine' bestaat uit twee, een hoek van 90 vormende maatlatten met pa0

rallellogramgeleiding, die door een gewicht of spanveren in indifferent evenwicht wordt gehouden. De rechte hoek is draaibaar om een 'tekenkop' en kan in iedere willekeurige stand worden vastgezet. Hoe de tekenkop ook over het bord wordt bewogen, de hoek blijft steeds in dezelfde positie. De borden, waarop de tekenmachines zijn gemonteerd, bestaan in allerlei grootten en uitvoeringen: vanaf een eenvoudige plank, die op de tafel kan worden gelegd, tot de op een metalen

1 0/1

1 05

Plastische anatomie van de mens

Vorm en vormgeving

De afmetingen, de proporties van het menselijk lichaam, vooral de lengtematen, worden voornamelijk bepaald door het skelet. De

ook de duidelijkste proportiepunten van het lichaam worden vastgelegd. De zich aftekegrijpen, als hij de totale vorm van het be-

van weten — als we aan dat zakelijke ten-

afzonderlijke beenderen zijn meestal door gewrichten met elkaar verbonden. Vandaar de

en bepalen ook het statische evenwicht van

De volgende bladzijden gaan onder het motto

toch kunnen we dat geziene en gevoelde pas

vont) en vormgeving, omdat er enerzijds na(1(4 wordt ingegaan op bestaande natuurvor-

op de basis van zakelijke kennis helder inter-

men, anderzijds tevens een eerste aanwijzing

we dieper door, naarmate we er zakelijk meer

wordt gegeven, hoe deze vormen in een

preteren. In het wezen van de dingen dringen

nende vormen kan een tekenaar slechts betreffende bot zo ongeveer kent. De beender-

minste niet hulpeloos blijven vastzitten.

heweeglijkheid van het lichaam en het veran-

Onder 'vorm' verstaan we hier dus al het

Laten we goed begrijpen hoe dat wordt be-

derlijke van zijn vorm als geheel.

het lichaam en dat wordt pas weer begrij-

lichtbare, door natuur of mens geschapene.

Voor de beweging en de bevestiging van

I)e vormgeving is het werk van de kunste-

doeld. Bij het beschouwen van schilderijen van beroemde meesters zullen we steeds

pelijk, als we met de functie van de beenderen en hun positie ten opzichte van elkaar

naar. Ze kan bestaan in het weglaten van

weer deformaties — vormveranderingen —

beeldende vorm kunnen worden gebracht.

beenderen en gewrichten zorgen de spieren. Zij beinvloeden ook de breedtematen van het

op de hoogte zijn. De vorm van de gewrichten is voor de teke-

versterking van het essentiele wordt bereikt,

ken, maar die we toch niet als biologisch

lichaam. lemand met zwak ontwikkelde spieren is tengerder dan iemand met sterk ont-

ter m', dit essentiele dan nog door overdrij-

lout' aanvoelen. Daarentegen zal een

wikkelde. De spieren bepalen ook groten-

interesseert hem. De eenvoudigste vorm van

viii(j, vereenvoudiging of verrijking meer

naaktstudie naar levend model van een ama-

(feels de plastische rondingen.

geleding is, als twee beenderen met hun

onbelangiijke details als daardoor een

opmerken, die wel van de natuurvorm af wij-

naar van geen belang, alleen hun functie

teur, die niet de minste notie van anato-

De huid en het onderhuidse vetweefsel nivel-

dikke uiteinden op elkaar passen en — zoals

I tr t is duidelijk, dat men lets slechts dan %mini kan geven, als men het door en door

mische samenhangen heeft, meestal ongeluk-

leren deze plastiek ongeveer op dezelfde

alle gewrichten — door een kapsel worden

kig uitvallen. Niet de kennis van details is

kent. Wil men zich van de uiterlijke vormen

belangrijk, maar een samenvattend inzicht in

wijze als het min of meer uitdoezelen van een oorspronkelijk krachtig uitgevoerde krijtteke-

voorbeeld is de bevestiging van de sleutel-

losit►aken om tot een vrije vormgeving te komen, dan moet men ze nog grondiger heb-

biologische — en wat de architectuur betreft,

kan krijgen.

constructieve — principes, die overal terugke-

bijeengehouden. Het duidelijkst zichtbare

ning. Het vetweefsel heeft soms nog groter invloed op de breedtematen van het lichaam

beenderen aan het borstbeen. Ook de

(Ian de spieren. Als de gemiddelde lichaamsomvang van een vijftigjarige man bij

vels laten een zekere beweeglijkheid toe. Als alle richtingen buigbare en ook om zijn eigen

elastische kraakbeenschijven tussen de wer-

ben begrepen dan iemand, die ze lechtstreeks navolgt — hetzij door er onder

ren. Hierop, en niet op minutieuze detailken-

werk voortdurend naar te kijken, hetzij op (pond van voorafgegane studies of schetsen.

natuur of uit het hoofd de vormen op papier zetten.

voorbeeld anderhalf maal zo groot is als die van een jongeman van vijfentwintig, dan is

Keiiiiis van de plastische anatomie van mens

Of we er naar onze aard toe neigen de bui-

dat een gevolg van vetaanzetting. De ge-

as draaibare staaf. Ook de beweeglijke verbinding van de ribben met de wervelkolom en

dier, de groeiwijze van boom en plant, de steeds terugkerende constructievormen der

tenwereld constructief dan wel impressio-

raamten hebben op beide leeftijden vrijwel

het borstbeen vormt een geheel: de borstkas.

nistisch te zien en weer te geven, altijd zullen

dezelfde afmetingen.

he t

en

nis, berust ook de wijze, waarop we naar de

ii chitectiiiir, de aspecten van het landschap, is allereerst nodig, wanneer men dat alles wil

een landschaptekening. De volgende bladzij-

tekenen. Is die kennis niet voorhanden, dan

den willen voor deze problemen de funda-

kali het met rnissen of men maakt telkens weer grote fouten, omdat de vormen en

mentele kennis bijbrengen. Daarop kunnen

vet dere verschijnselen niet waren begrepen. Al moeten we ook niet tekenen wat we w4.ten, maar alleen win we zien en voelen,

persoonlijke vormgeving en expressie geraken.

1 06 107

Het is — vooral ook door de buigzaamheid van de ribben — een zeer elastisch complex. De

we een figuurtekening anders aanpakken dan

we, al naar onze speciale belangstellingssfeer, verder bouwen en tot een vrije, zuiver

geheel is de wervelkolom als het ware een in

Ieenderen en gewrichten

elleboog- en kniegewrichten zijn, evenals de

De beenderen kunnen als stijve, onveranderhike vormen worden beschouwd. Al naar de

gewrichten. Maar omdat het organische for-

lichamelijke gesteldheid, zijn bepaalde botten meer of minder duidelijk plastisch onder de

mechanische scharnieren. Het kniegewricht

gewrichten van vingers en tenen, scharnier-

I mi nd waarneembaar. Op deze plaatsen kunnen

maties zijn, zijn ze heel wat elastischer dan veroorloof t bovendien bij toenemende buiging nog een draaiing van het onderbeen om

(Spielbein') moet ten opzichte van het dra-

pees gemakkelijk voor een deel van een bot

Een spier kan alleen maar trekken, niet du-

gende been ('Standbein') een uitwijkbewe

aanzien. Dat is vooral het geval met de

wen. Daarom hoort bij elke spier een andere,

ging maken, de ruggegraat buigt zich, om een

grootste pees van ons lichaam: de Achil-

die in tegenovergestelde richting werkt, de

stabiele evenwichtstoestand te bereiken, en

lespees, die voornamelijk de plastiek van het

zogenaamde antagonist. Als bij voorbeeld de

veroorzaakt daardoor een asymmetrische

onderbeen boven de hiel bepaalt.

trekspieren van het ellebooggewricht worden

stand van de ribben. Onwillekeurig dragen

Behalve tijdens de slaap bevinden de spier-

doorgesneden, kan de arm wel worden gebo-

ook nog de schouder- en armgewrichten op

vezels zich voortdurend in een Iichte span-

gen, maar hij kan zich niet meer strekken.

meer of minder zichtbare wijze tot de even

ning, zonder daarbij eigenlijk werk te verrich-

Daartoe zouden de antagonisten van de

wichtstoestand bij. Hieruit volgt, dat een

ten. Men zou het zo kunnen voorstellen, alsof

buigspieren intact moeten zijn. In de over-

dergelijke beweging ook een kettingreactie

elke vezel een kleine motor was, die vibreert

zichtstabellen van de spieren zijn telkens

van spierarbeid teweegbrengt.

als men hem laat aanstaan. Deze spanning in

slechts de belangrijkste functies aangegeven.

rust heet tonus. De tonus beInvloedt ook de

Veel spieren, vooral de brede, zoals de delta-,

uiterlijke verschijning van de mens. Is zijn

borst- en rugspieren, kunnen echter nog an-

tonus te zwak (hypotonie), dan ziet hij er slap,

dere functies uitoefenen. Zo zijn ze in staat,

Het grootste deel van de plastische opper-

moe of ziek uit, en is dat meestal ook.

slechts partieel te functioneren. Het is be-

vlakte van het lichaam wordt — afgezien van

Elke spier kan zich zowel plotseling als gelei-

langrijk dat te weten, omdat anders allerlei

het onderhuidse vetweefsel — gevormd door

delijk samentrekken of ontspannen. Zolang er

plastische verschijnselen worden mis-

spieren, die door hun contractie de beenderen

een contractie is, verricht de spier arbeid,

verstaan. Een voorbeeld: de grote bilspier, de

in beweging brengen. Ze heten ook willekeuri-

want er bestaat niet een soort van afgren-

krachtigste strekker van het heupgewricht,

ge skeletspieren en vormen het eigenlijke

deling van de tot stand gekomen verkorting.

kan met haar bovenste deel tot buiger van

Spieren

vlees. Bovendien zijn er nog de onwillekeurige

Houdt deze op, dan keert het lichaamsdeel in

het heupgewricht worden, als dat gewricht

spieren van hart, maag en ingewanden. Ze zijn

zijn ruststand terug.

abnormaal wordt gebogen. Dit wordt begrij-

Voischuiving van loodrechte en horizon tale ►sso► bij het rusten op een been

niet zichtbaar en behoren dus niet tot de

pelijk, als we het bekken als een om de

plastische anatomie.

gewrichtskop draaibare excentriek beschou-

Iengteas. Ellepijp en spaakbeen zijn

door bindweefsel tot bundels zijn verenigd.

Alle spieren bestaan uit kleine vezels, die rrtrr

wen. Na het overwinnen van het 'dode punt' Het rode vlak duidt het ook als heupbuiger actieve deel van de grote bilspier aan

ontstaat er een tweede, symmetrisch ten

•.teeds om de lengteas draaibaar ten opzichte

Door zenuwprikkels trekken de spieren zich

van elkaar, waarbij ook de hand is betrokken.

samen en dat is hun eigenlijke arbeidspresta-

pingslijn voor de contractie van het bovenste

Schouder- en heupgewricht zijn kogelge-

tie. Houdt de prikkel op, dan eindigt ook de

deel van de bilspier.

michten. Het schoudergewricht als geheel

samentrekking en daarmee de spierarbeid.

kaii hovendien nog op en neer worden bewo-

Als een spier veel arbeid verricht, neemt hij

goo. omdat de schoudergordel, bestaande uit

in omvang toe, in het omgekeerde geval

de beide sleutelbeenderen en schouderbladen,

neemt hij in omvang at de spier degenereert.

Reeds in de oudheid heeft men getracht, voor

beweeglijk aan de borstkas is bevestigd.

De spieren zitten met pezen aan de been-

de verhoudingen van het menselijk lichaam

Vinyl en handgewrichten zijn uit een veel-

deren vast. Pezen bestaan uit sterke, niet

een bepaald schema, een canon te vinden.

voodig systeem van scharniergewrichten en

rekbare vezels. Bij spanning van de spieren

Later heeft vooral Albrecht Diirer zich in

..tiakke geledingen samengesteld. Als geheel

zijn ze veelal plastisch goed te zien en te

tensief met de lichaamsproporties bezigge-

liobben rij de beweeglijkheid van kogelgew-

voeten, bij voorbeeld zijdelings van de

houden. Zijn bevindingen hebben als vergelij-

ichteri, want handen en voeten kunnen rote-

halsgroeve, tussen de spieren van de onder-

kingsmateriaal ook nu nog hun waarde niet

arm, handgewricht en vingers, en bij een

verloren. Omdat vrijwel geen twee mensen

1 011.

opzichte van de eerste liggende aangrij-

Proporties

beweging van een groot gewricht heeft

kniebuiging zijdelings van de knieholte. De

volgens dezelfde verhoudingen zijn gebouwd,

ineestal een reeks kleinere gewrichtsbewe-

pezen tussen onderarm en vingers en tussen

kon pas een groot aantal vergelijkende me-

ili►gen tot gevolg. Bij het rusten op een been

onderbeen en tenen zijn veel !anger dan de

tingen een norm opleveren. Van die norm

hit voorbeeld daalt niet alleen het bekken om

spieren zelf. Wie niet op de hoogte is, kan

uitgaande, komen we dan vrij gemakkelijk tot

kola van het belaste dijbeen, het vrije been

zo'n straf gespannen en hard aanvoelende

de individuele bouw van een bepaald model.

1 08

1 09

Onderzoekingen hebben uitgewezen, dat het

constructies nonsens. Een schatting of een-

menselijk lichaam in principe is gebouwd

voudige meting, bij voorbeeld met de te-

volgens de verhouding van de gulden snede.

kenstift of een gevouwen strookje papier, is

De gulden snede (sectio aurea) vindt men, als

voldoende. Bij benadering komt de gulden

men een lijn zodanig in twee stukken ver-

snede neer op de verhouding 3 : 5, of 5 : 8,

deelt, dat het kleinste stuk (m = minor) zich

of 8 : 13, enzovoort.

verhoudt tot het grootste (M = major), als

Nemen we de eenvoudigste, dus 3 : 5, dan

het grootste

tot de hele lijn. In een alge-

krijgen we voor het kleinste stuk

3

/8 van de

/8. Bedraagt

hraische formule: m: M = M: (m + M).

hele lijn en voor het grootste

Exact berekenbaar is de waarde niet, ze kan

de lichaamslengte bij voorbeeld 176 cm, dan

5

slechts door een meetkundige constructie

is 1 / 8 deel 22 cm en de deling volgens de

worden vastgesteld. Een berekening tot op

gulden snede: 66 en 110.

due decimalen nauwkeurig levert het getal

Natuurlijk beginnen we, als we een figuur

0,618 op. Dat wil zeggen, dat van een lijn van

willen tekenen, niet met meten. Op ons pa-

1 in bij deling volgens de gulden snede het

pier bepalen we alleen de gewenste hoogte

grootste stuk 618 mm, het kleinste 382 mm

van voetzolen tot kruin en gaan dan halveren:

bedraagt. Om het grootste stuk te krijgen

dus eerst in tweeen, dan in vieren, ten slotte

moot men een willekeurige lijn dus met 0,618

in achten. Het derde, respectievelijk vijfde

velmenigvuldigen.

punt deelt de lichaamslengte volgens de

Natuurlijk is bij het tekenen uit de vrije hand

gulden snede. De praktische waarde van deze

he' muken van dergelijke berekeningen en

verdeling in achten blijkt uit het feit, dat sedert de oudheid de volgende algemene

l)o hlauwe balk wordt van links constructief oxact volgens de gulden snede verdeeld, van iochts door een verdeling op het oog in :1(1,1111

regel geldt: het hoofd, gemeten van de onderkant van de kin tot de kruin, bedraagt 1 / 8 van de lichaamslengte. Verder wordt het lichaam volgens de gulden snede verdeeld. Rekenen we

5

/8 vanaf de voetzolen dan Iigt

dit punt op de navel. De afstand van navel tot voetzolen kan op grond van onze verde-

.ic

De cirkelbanen geven de verhoudingen van de gulden snede aan, de cirkels raken verschillende lichaamsbreedten. De stippellijnen geven het verschil aan tussen constructie en deling in achten

li ng in achten worden verdeeld in de verhou-

co

ding 3 : 2. De deellijn levert weer belangrijke

tussen exacte constructie (links) en de ver-

thoek die het Iichaam omsluit, hebben niets

proportiepunten op, evenals trouwens, zoals

eenvoudigde, maar voor een tekening uit de

met de gulden snede nit te staan, maar geven

uit de tekening blijkt, andere lijnen van de

vrije hand voldoende deling in achten

volgens ervaring enkele belangrijke punten

verdeling in achten.

(rechts). De nauwkeurige constructie eist het

van het lichaam vrij nauwkeurig aan. De beide

We zeiden al, dat de verhouding 3 : 5 slechts

gebruik van passer en hoek — en deze artike-

loodlijnen van de rechthoek horen evenmin

een benadering is van de gulden snede. De

len horen niet tot de uitrusting van schilder

tot de gulden snede. Ze zijn echter gemak-

graad van onnauwkeurigheid kunnen we

1.11 tekenaar. Zoals de berekening en de af-

kelijk te vinden en geven goede aankno-

vaststellen, door de lichaamslengte van 176

l u eelding aantonen, is het verschil zo mini-

pingspunten voor de breedtematen van het

met het indexcijfer 0,618 te vermenigvuldi-

maul, dat we met een verdeling in 16 kwa-

Iichaam.

gen. We krijgen dan 108,6 in plaats van 110,

draten kunnen volstaan. En evenzo kunnen

Als we de bovenste vier kwadraten opnieuw

een verschil dus van 1,4 cm. In de praktijk

we ermee volstaan, die verdeling op het oog

betekent dit, dat we de navel lets lager

rr uit de

hand te tekenen.

in vieren delen, krijgen we hulplijnen die van belang zijn voor de proporties van het hoofd,

moeten zetten dan de lijn van ons schema

Vow enkele hulplijnen nog een andere verkla-

voor de basis van de schouderdriehoek en

aangeeft.

( mg. De beide diagonalen uit het midden van

voor de afstand van de borsttepels. Delen we

Onze beide tekeningen laten het verschil zien

(1, basis naar de bovenhoeken van de rech-

het zevende en achtste kwadraat in tweeèn,

111

clan krijgen we de driehoek van het bekken.

van mannen, vrouwen en kinderen. Bij de

derde plaats van de vrouw in het maatschap-

Deze driehoek kan, in tegenstelling met an-

plastische anatomie gaan we uit van het

pelijk leven. Aflopende schouders komen bij

nen. Daarmee gaat een gezonder en krachti

dere hulplijnen, bij bewegingen van het li-

mannelijk lichaam, omdat daar de spieren en

de vrouw blijkbaar minder voor, lange benen

ger musculatuur met minder vetweefsel

chaam niet verschuiven, omdat het bekken

beenderen gewoonlijk het best zijn te herken

/lin een schoonheidsideaal geworden, en het

gepaard. Aan de directe invloed van het

een onbeweeglijk beendercomplex is.

nen. Het verschil in lichaamsbouw van mail

valt tegenwoordig op als een vrouw brede

zonlicht schrijven veel medici ook de toene-

en vrouw vindt zijn verklaring in de biolo

heupen heeft — die door de oude proportie-

ming van de gemiddelde lichaamslengte toe,

We wijzen er nog eens op, dat elk hulpsche-

gische bestemming: het mannelijk lichaam

h.er als 'normaal' werden beschouwd.

vooral omdat die invloed al op heel jeugdige

ma slechts vergelijkende aanknopingspunten

meer gericht op spierarbeid, het vrouwelijk

Het is biologisch uitgesloten, dat de bouw

leeftijd begint.

oplevert bij het tekenen naar model. De pro-

meer op de taak van de voortplanting; van

VIII) het vrouwelijk skelet in een eeuw tijds

De grafische voorstelling (blz. 113) laat zien,

porties van volwassen mensen lopen zo sterk

daar bij voorbeeld de breder vorm van het

/nye& zou zijn veranderd. De verandering kan

hoe verschillend de groei in de lengte tussen

lateen, dat we in het algemeen slechts kun-

bekken. Dit veroorzaakt weer een sterker

•.l echts worden verklaard uit de tendenties

geboorte en volwassenheid voor de verschil-

nen zeggen, dat elk niet mismaakt lichaam

binnenwaarts wijken van de dijbeenderen,

van onze tijd: houding en lopen van de vrouw

lende lichaamsdelen is. Het hoofd wordt

l och een harmonisch geheel blijft. Is de romp

hetgeen de neiging tot x-benen bij vrouwen

/1111 rechter, vrijer, zelfbewuster geworden.

maar ongeveer anderhalf maal, de onderbe-

gedrongen, dan zullen ook hoofd en ledema-

verklaart. De smalle taille wordt eveneens

I Liardoor is niet de anatomische bouw, maar

nen worden echter wel viermaal zo groot.

t en gedrongen zijn. Mensen met korte armen

veroorzaakt door de bredere vorm, doch ook

wet de tonus veranderd. Er komt nog bij, dat

Tussen deze twee uitersten liggen de groei-

► hebben gewoonlijk ook korte benen. Deze

door het sterker naar voren hellen van het

ni in de mens nog altijd resten schijnen te

coefficienten van de overige lichaamsdelen.

haimonie zet zich voort in de vorming van de

bekken. De borstkas is bij de vrouw gewoon

•.t. huilen van raadselachtige kameleontische

Dikwijls groeit de mens het hardst tussen zijn

weke delen, dus in de musculatuur, het vet-

lijk langer, lager en smaller dan bij de man en

ven►ogens, welke zijn uiterlijke gedaante

veertiende en zestiende jaar. Om een kinder figuur goed te karakteriseren, dient men dus

vanzelfsprekend is geworden als voor man-

en

is van boven ook meer afgerond. In ove

inderdaad kunnen wijzigen. Er komt verder

11e Duitse psychiater Kretschmer heeft de

reenstemming daarmee zit de schoudergordel

nog bij, dat sport en ongedwongen, nagenoeg

bij het tekenen rekening te houden met de

tali like individuele mensentypen terugge

wat lager en de schouders hebben de nu'

1 act door kleding belemmerde lichaamsbewe-

voor de betreffende leeftijd geldende propor-

biacht tot drie standaardtypen:

ging, schuiner en ronder te zijn dan bij de

ding in lucht en zon voor vrouwen even

ties.

I lint astenische type is mager, slank en

man. Daardoor kan ook de hals !anger en

bong van gestalte, heeft een lange, smalle en

slanker lijken.

plat te borstkas en een lang en smal gevorm-

De borstmusculatuur van het vrouwelijk

de schedel.

chaam wordt bijna geheel bedekt door de

I l et atletische type heeft brede schouders,

borsten, die individueel zeer verschillend van

glover hoge schedelvorm, een zware

vorm zijn. Een norm is er noch uit biologisch

01 . 11

borstkas, stevige buikwand, weinig vet-

noch uit esthetisch oogpunt voor te geven

weefsel en daardoor duidelijk zichtbare

Overigens wijzen de canons uit vroeger talc)

bevestigd aan grove beenderen.

schuine blauwe lijnen geven het groeiproces van afzonderlijke lichaamsdelen tussen 0 en '1 mar aan

uit, dat het vrouwelijk lichaam relatief kleiner

Het hole lichaam is wigvormig.

en tengerder is dan het mannelijk lichaaiir

:1 liet pyknische type is van gemiddelde

kortere armen en benen heeft en dat ook (in

Iengte en gedrongen lichaamsbouw, heeft

handen en voeten kleiner zijn. Vergelijkt

nen ronde schedel, korte hals en lage

vrouwenportretten uit het verleden, ongevela

Polstkas. Neiging tot vetafzetting, met als

tot het eind van de romantiek, met foto's viill

1111'11

tevnlcl nivellering van de musculaire plastiek,

rnoderne sportvrouwen, dan blijkt duidelijk

weke gelaatsvorm en zware buik.

dat de zoeven genoemde anatomische bij/011

AI dive typen doen echter disharmonisch aan,

derheden en de vaststellingen van de nude

/mita door geforceerde vermagerings- of eet-

canons niet meer kloppen met het 1111011in

lc ulen wordt getracht, een of ander ideaaltype

vrouwelijke doorsnee-type. Veeleer kan wni

mak' ti! komen.

den geconstateerd, dat de proporties van Iii vrouwelijk lichaam niet meer zo heel veel

Al■pymien van in(lividuele verschillen, zijn er

incipiele verschillen in de lichaamsbouw

17

verschillen met die van de man. I nit verschijnsel, dat parallel loopt met de vim

113

I)

witte vlakken geven de schetnatische .. nhouetten van het vrouwelijk lichaarn aan, t offielekon met een even groot mannehjk lichaam, aangeduid door blauwe vlakken en ()women I )i fo(h?Nnen (linden het vrouwelijk, de blauwe hot mantle* skelet aall

Skttlet en uitwendig Iichaam — voorzijde

I

Flalswervels (7)

2

Schouderblad-ravenbeksuitsteeksel

3

Sleutelbeen Schoudergordel

4

Gewrichtskop v.h. opperarmbeen Schouderblad

6

Borstbeen Borstkas (thorax)

/

Ribben (12)

ti

Opperarmbeen

9

Lendewervels (5)

Borstbeen-sleutelbeen-tepelspier

27

27

Strottehoofd

28

1

28

Sleutelbeenholte

29

2

29

Schoudertop (akromion)

30

3

30

Sleutelbeen

31

4

31

Driehoekige spier

32

5

32

Grote borstspier

33

33

Borst tepel

34

34

Zaagspier

35

Tweehoofdige armbuiger (biceps)

36

35 36

Rechte buikspier

37

37 38

Ellebooggewricht

38

Elleboogholte

39

9

Buitenste schuine buikspier (Antinotisgordel)

40

10

Strekkers v. hand en vingers

41

40

11

41

12

42

39 10

Spaakbeen

11

I Ilepijp

1)

1)iir mbeenkam

11

11iir mbeen-voorste doornuitsteeksel

14

I Ltritibeenkom

1'

11i .upgewrichtkop

16

Grote drawer (trochanter major)

I/

Ihibeenhals

1t1

Schaambeennaad (midden v.h. lichaam)

1')

I til been

)0

Kiiii,schijf

21

Kuitbeenkop

))

Si.litienbeenknobbel

)I

Kintbeen

24

Scheenbeen

ti

Krlrtlr^4•rrkuUkkl!I

Buigers v. hand en vingers

42

Voorste darmbeenuitsteeksel

43

Lies

44

Schaamheuvel

45

Spanner voor de dijschede

46

Aanvoerders voor de dij

47

Kleermakersspier

48

Slanke dijspier

49

Vierhoofdige dijspier

50

Binnenkant v.d. dijbeenbasis

51

13

43

14

44

15

45 46

16

47

17

48

18 49 19

50

20

51

71

52

Pees van 50

52

22

Tweehoofdige kuitspier

53

13

Scheenbeenspier

54

24

Kant v.h. scheenbeen

55

Scholspier

56

Voetgewricht

57

53 54 55

56

26

57

Skolet en uitwendig Iichaam — zijkant en rug 10 I ) 3

Sleutelbeen

10

Halswervels (7)

Ilavenbeksuitsteeksel

11

Kam v.h. schouderblad

v.h. schouderblad

12

Schoudergewrichtkop

Borst been

13

Schouderblad

14

Opperarmbeen

31

11

Zijdelingse aanzet v.d. hals

31

Schoudertop (akromion)

32

2

Monnikskapspier

33

12

Ondersleutelbeenspier

34

32

13

33

14

34

15 4

Vaste ribben (10)

15

Rugwervels (12)

(borstkas)

16

Zwevende ribben (2)

17

Lendewervels (5)

Driehoofdige armstrekker (triceps)

35

Brede rugspier

36

Ellebooggewricht

37

35 16

36 4— 37

17 18

Ellepijp

Buitenste schuine buikspier

38

Buigers v. hand en vingers

39

Strekkers v. hand en vingers

40

Spanner van de dijschede

41

Grote bilspier

42

19

Spaakbeen

Kam v.h. darmbeen

20

Darmbeenkom

Voorste darmheenuitsteeksel

21

Staartbeen

22

Heupgewrichtkop

23

Achterste darmbeenuitsteeksel

Iiiiii mbeen

18

—

38

19

— 39

20

40

21

41

22

- 42

23 24

24

Zitbeen

25

Grote draaier (trochanter major)

26

Kleine draaier (trochanter minor)

Aanvoerder v.d. dij 43

43

vierhoofdige dijspier

44

44

Tweehoofdige dijspier

45

Knieholte

46

Tweehoofdige kuitspier

47

en slanke spier Buitenste hoofd v.d.

27 27

It

Dijbeen

Kim•, lull

— 45

46

Scheenbeenknobbel

28

Kuitbeen

29

Scheenbeen

9

28 29

Achillespees 48 30 Ilielbeen

47

48

Voetgewricht 49 —30

49

spieren — voorzijde Diepere lagen

II i,vmdaa g

31 2

32

33

3 __

33

34

4 —.

34

1

Borstbeen-sleutelbeen-tepelspier

Borstbeen-tongbeenspier

31

2

Monnikskapsier

Heffer v.h. schouderblad

32

:1

Driehoekige of deltaspier

Onderschouderbladspier

4

Grote borstspier

Kleine borstspier

5

Driehoofdige armstrekker (lang hoofd)

5

6

Brede rugspier

/

Zaagspier

6 7

– 7 35

8

Tweehoofdige armbuiger (biceps)

8

36

9 I()

Driehoofdige armspier

Inwendige armspier

35

Driehoofdige armspier

36

Buitenste schuine buikspier

37

(af zonderlijke stroken)

38

Buitenste schuine buikspier

Binnenste schuine buikspier 11

Bulger v.h. spaakbeen

17

Burgers v. hand en vingers

(begin en eind gestippeld)

39

Overkruising van de stroken van 37 38

40

Buigers v. hand en vingers

41

Strekkers v. hand en vingers

42

Piramidevormige spier

43

Kleine bilspier

44

Ilechte buikspier 14

Darrnbeenlendespier

I!,

Spanner van de dijschede

II,

Kamspier

1 /

Kleerrnakersspier

111

10

— —37 38

11

— — —39

12 13

41

40 42

14

43

15

–44

16

16

17

I ange aanvoerder v.d. dij

19

Slanke spier 20

9

Aanvoerende dijspieren

45

Vierhoofdige dijspier (diep hoofd)

46

Vierhoofdige dijspier (lang hoofd) Vierhoofdige dijspier (buitenste hoofd)

7)

Vierhoofdige dijspier (binnenste hoofd)

7'1

Knieschijf

45

20 21

46

72

Pees v.d. kleermakersspier

73 )4

2!)

l weehnofdige kuitspier

76 7/

)6

Voorste kuitspier

Teenstrekkers

Scholspier

47

78

/9 .i nge torinstrekker Strekker v.d. grote teen 48

v.d. voet

1 1411111'11 1111111,1 1

.1.111111 1 1 11111111,111.1.11 .141

111111

t ut . 1 11

11111 . .I1

1 v1111

11 1

111.

•.1111 , 11.11

1111 till>1

.

111 . 11

4.111

111'1

1•11111

4/

17

48

De spieren — zijkant en rug Diepere lagen 16

Riemspier

33

Heffer v.h. schouderhlad

34

Achterhoofdsspier

1

Borstbeen-sleutelbeen-tepelspier

1 7 , Monnikskapspier

2

Grote borstspier

18

Driehoekige of deltaspier

19

Grote ronde armspier

Kleine ruitvormige spier

35

Ondersleutelbeenspier

36

3

Zaagspier

20

Grote ruitvormige spier

Lang hoofd van 21

37

4

Buitenste schuine buikspier

21

Driehoofdige armspier

Kort hoofd van 21

38

Biceps

39

Tussenribspieren

40

Diepe lange rugspieren

41

Strekker v. hand en vingers

42

Buitenste schuine buikspier

43

1)

22

Rechte buikspier

Brede rugspier

Inwendige armspier

44

Burger v. hand en vingers

45

Grote bilspier

Diepe heupspieren

46

26

Grote draaier

Vierkante aanvoerder v.d. dij

47

27

Slanke spier

Aanvoerende dijspier

48

28

Tweehoofdige dijspier

6

Spanner v.d. dijschede

23

Strekkers v. hand en vingers

7

Kleermakersspier

24

Burgers v. hand en vingers

25

16

-37 - 38 39 40 — 41 42 - 43

24 — 25

26 II

Vierhooldige dijspier

rt) 11

I hischede

27 10 28

29

1 1

Halfvlezige spier 49

29 Halfpezige spier

Knieschill

Knieholtespier 50

I:1

I ange kintbeenspier

1 1

Kra

,

Lange teenbuiger 51

30 Tweehoofdige kuitspier

17 Voorste scheenbeenspier

30

Buiger v.d. grote teen 52

51

van 13

52

31

31 Scholspier

l'eten v.d. teenstrekkers

32 Kruisband v.d. voet

12 1 4111111,1

,

11411111 , 11

114111111 , 1 11111111•41141.11•41•11

111111111'

1 1 11

11141,1114

v.111

1 11•

•41111•11 . 11

in 1.11/1.111•11 .1.111

111'1

1 41111

plastische anatomie van hoofd, handen en

Dat samengegroeide wenkbrauwen een te

door middel van de gezichtsspieren het ge-

gennatuurlijke dood aankondigen, is een bela-

laat vormen. Niet de levensomstandigheden

kelijken, afzonderlijk bekeken. Telkens weer

chelijk bijgeloof. Wat het gelaat, en vaak ook

op zichzelf, maar de manier waarop de mens

iilfi or wetenschappelijk opgediste theorieen

de handen, echter kunnen zeggen over het

er psychisch op reageert, stempelen zijn ge-

verkondigd, die uit de schedelvorm en de

innerlijk wezen van de mens, dat mag, als een

laat. Voorbijgaande hef tige emoties laten

vorm van neus en oren het karakter van de

uit vele voorbeelden, het beroemde schilderij

Been blijvende sporen na.

mens willen afleiden. Ook over de hand is op

van Titiaan verduidelijken.

Zoals we op de afbeeldingen (blz. 131) kun-

voeten wordt, om het overzicht te vergemak-

nen zien, zijn de spieren van het hoofd niet

►ezelfde manier getheoretiseerd en de chiromantle (van het Griekse cheir = hand) wil

Het hoofd

zeer talrijk. Maar zoals in de muziek een gering aantal tonen een oneindige verschei-

ielfs nit de lijnen van de hand verleden en tookomst aflezen. De exacte wetenschap

De vorm van het hoofd wordt in de eerste

denheid van stemmingen oproept, zo kunnen

heel t het onhoudbare van at die speculaties

plaats bepaald door de formatie van de sche-

de weinige plastisch actieve gezichtsspieren

aangetoond. Een fiere arendsneus zegt net zo

delbeenderen. Soms zijn deze ook kenmer-

door hun samenwerking de gelaatsexpressie

min lets als een knot- of zadelneus, en een

kend voor een bepaald ras. Een normale,

eindeloos varieren. Zo bewerken de lachspie-

volgens onze begrippen 'mooi' gevormd oor is

langwerpige schedel kan, frontaal gezien,

ren bij voorbeetd in hoof dzaak ook de mimiek

evenmin een bewijs van muzikaliteit als aan-

worden omslg.ten door een rechthoek. De

van het huilen, doch dit wordt pas onmisken-

gegroeide oorlellen van misdadige neigingen.

hoogte hiervan bedraagt bij een persoon van

haar door de medewerking van de kinheffer

flink postuur 1 / 8 van de lichaamslengte. De

en de triangelspier, die men weteens de spier

verhouding tussen breedte en hoogte is 5 : 7.

van de droefheid noemt. Op de kleur van de

I ' wan, De cijnspenning

In profiel gezien kan hetzelfde type hoofd

iris na verschillen de ogen van de mensen

omsloten worden door een vierkant, waarvan

heel weinig van elkaar en ze zijn ook vrijwel

de zijde even groot is als de hoogte van de

allemaal even groot. Dat ze vaak groter of

frontale rechthoek, dus 1 /8 van de li-

kleiner lijken dan normaal, komt door de meer

chaamslengte.

of minder wijde opening van de oogleden. Die

De spieren van het hoofd hebben allereerst

opening is weer afhankelijk van de vorm der

een technische functie: ze openen en sluiten

oogleden en de vetkussens, waarin het oog

mond en oogleden; ze bewegen de onderkaak

ligt ingebed. De bekende orthopedist Fritz

bij het kauwen en bijten. Bij spreken, blazen

Lange (Die Sprache des menschlichen Antlit-

en zuigen regelen de mondspieren de

/es') onderscheidt in de vorm van de oogle-

luchtstroom.

►en zes grondtypen, die een houvast bieden

Dezetfde spieren reageren echter ook op

bij het tekenen van een portret (btz. 127). In

gemoedsaandoeningen, en wel zo, dat deze

de oogleden komt dikwijls ook de algemene

door iedereen, ook door kleine kinderen en

onus tot uiting: hoewel iedereen opzettelijk

zelfs door dieren, onmiddellijk begrepen wor-

onopzettelijk 'grote' ogen kan opzetten,

den. Lachen, huilen, woede, droefheid zijn

duiden voortdurend afgezakte oogleden op

uitingen, die niet mis te verstaan zijn. Al deze gelaatsbewegingen worden door spieren te weeggebracht. Wanneer bepaatde prikkels zich voortdurend herhalen, drukken ze ten slotte hun stempel op de getaatsptastiek, hoofdzakelijk in de vorm van plooien en lijnen. Gedurige vrotijk heid of verbittering, ontevredenheid, eigenzinnigheid, gereserveerdheid en zelf beheersing zijn menselijke eigenschappen, die

I;'

Hoven: loodrechte verdeling van het gezicht em zevenen — Midden: gelijke afstanden tus•.m ur kin, punt van de neus, wenkbrauwen en !mown van het haar. Het middelpunt van de rukel OM de hersenschedel ligt op het Imilspunt van de diagonaal en de loodlijn leer de gehoorgang — Beneden: bovenaan.um ht Van het hoofd .

iwakke tonus. Bij alle mensen kan de

spieren wordt bewogen. Deze spieren bepa-

tonus overigens ook voor korte tijd verzwak-

len de richting van het kijken. De ronde iris

ken, bij voorbeeld in een toestand van grote

heeft een door spierwerking veranderlijke

piissieve zinnelijke opwinding, bij het horen

concentrische opening, de pupil. Door samen-

van muziek of het ruiken van intensieve

trekken en uitzetten wordt de sterkte van het

f euren.

binnenvallend licht geregeld. Als we in het

Vanouds werden 'grote' ogen in verband ge-

donker kijken, wordt de pupil groter, kijken

biacht met de grootheid van geest. Vandaar

we in het licht dan wordt hij kleiner. Ook

de in de beeldende kunst steeds terugke-

gemoedsaandoeningen spelen een rol. Bij

iende tendentie, de grootte van de ogen

depressies, droefheid, boosheid, zet de pupil

sterk to overdrijven in verhouding tot de

uit ('zijn ogen werden donker van toorn"). De

overige proporties van het gelaat en het

bovenmatige absorptie van licht belet dan de

lichaam.

objectieve waarneming. Men ziet de dingen,

1 et wijI de breedte van de oogopening weinig

zoals dat heet, 'in een vats Bij opti-

verschil toont, kan de afstand tussen de

mistische gevoelens (vreugde) wordt de pupil

beide ogen veel sterker varieren. Dat komt

nauwer.

met alleen door de positie van de oogkassen

De scherpte van het zien wordt geregeld door

III de schedel, maar ook door de lichamelijke

de lens. Deze ligt achter het regenboogvlies

constitiitie. Diepliggende ogen staan meestal

en kan door de ciliaire spier van vorm veran-

ook wat dichter bij elkaar. De normale

deren. Zichtbaar is die verandering wel niet,

iitstand tussen de beide binnenste ooghoe-

maar we kunnen toch zonder meer vaststel-

ken komt ongeveer overeen met de breedte viii

Kindermond

Mond van een jong Me isje

Mond van een jongeman

len of iemand ons aankijkt of 'door ons heen' ziet, dat wil zeggen zijn blik op iets anders

de zichtbare oogappel.

Ili! het tekenen van een oog moeten we in de

heeft gericht of in gedachten in het niets

eel ste plaats letten op de juiste positie van

staart. Er bestaat geen recept voor, hoe en

tie oogappel, waarvan de kern wordt gevormd

met welke middelen men dat kan uitbeelden.

door de iris met de pupil. De iris of het

Alleen directe waarneming kan ons helpen.

ii!genboogvlies zit achter het doorzichtige

Schaduwen en glimlichten, de algemene en

lioornvlies van de oogappel, die door zes

individuele blikrichtingen van de beide ogen,

Mondvorm door lippenstift veranderd

neus in voor - en zijaanzicht

ert

Beleefde" verkopersniond

J 1 2(i .

Verbitterde mond

Vormen van mond en ooglid

-4--rvgfr

\ ii,, ::'

---

-

-•'*---'-'

Lachen

Droefheid

wolke alleen bij het kijken in de verte parallel

beide ogen precies loodrecht uit het beeld-

de uitdrukking van de ogen heeft, bedoelt

Bij oudere mensen is van de oorspronkelijke

run dat zijn de verschijnselen waar men op

vlak te laten kijken.

men meestal de uitdrukking van het hele

vorm van de mond weinig meer te bespeuren.

inoet letter.

De kleur van de iris houdt — in tegenstelling

gezicht. Als we door een carnavalsmasker

Reeds in de jeugd bepaalt de werkzaamheid

Misschien hebben we weleens met wat neje

met de gangbare mening — geen enkel ver-

een paar "stralende" ogen menen te zien,

van de mondspieren de vorm van lippen en

Glimlachen

Energie

vi verbazing opgemerkt, dat de ogen van een

band met ziel of karakter. De incidentele en

hebben we het misschien glad mis. Het kan

mondhoeken. De spieren van de mond treden

poi bet ons overal schijnen te volgen. Dit is

de blijvende uitdrukking van de ogen worden

net zo goed zijn, dat de ogen van woede

altijd het eerst en reeds bij de vluchtigste

helentaal geen kwestie van buitengewoon

,

veeleer bepaald door processen in verband

fonkelen. De plotseling sterker wordende

aandoening in werking. In het algemeen kan

kunstenaarschap, maar berust eenvoudig op

met de oogappel en door bijzondere kenmer-

glans van de ogen wordt veroorzaakt door

er het volgende van gezegd worden: tempe-

Het effect wordt verkregen, door de

ken van de oogleden. Wanneer men het over

droter afscheiding van traanvocht.

rament dat zich naar buiten lucht geeft,

1`011 true.

lronie

Bitterheid

Huilen

Broutheid

(

1 28

1 29

Spieren van het hoofd Naam

Nr

9 Voorhoofdsspier frontalis

Functie

Mimiek-positief

Mimiek-negatief

voorhoofd rimpelen, wenk-

vreugde, oplettendheid,

t wijfel, moeizame inspannicil

brauwen optrekken, ooglid

verbazing, nadenken

berusting

wenkbrauw samentrekken

oplettendheid, concentratie

ergenis, woede, gramschap

8

heffen (bij sterke contractie) 1 0 Wenkbrauwspier

9

corr. supercilii 11/24 Kringspier v.h.

sluit de oogleden

sterk optrekken v.h. ooglid:

open: domheid, slaap, moo

oog

(11 bovendeel, 24 beneden-

alle positieve eigenschappen

held, dronkenschap, sterke

10 11

orbicularis oculi

deel)

van het open oog; halfdicht:

zinnelijkheid, geblaseerdhi•iii

12

1 3 Helfer v.d. neus

neus optrekken

nadenken, zeemansoog, schil- halfdicht: sluwheid

13

dersoog

14

kritiek

15 16

ontevredenheid, kankereli

17

levator nasalis

18 1 4/15 Kleine en grote lachspier

trekt de mondhoeken krach-

schaterlachen

huilen, walging

19

tig naar buiten en boven

20 21

cygornaticus 1 8 Spier v.d. glimlach nsonus 1 9 Triangelspier

•

trekt de mondhoeken even-

glimlachen, begin van lath

huilen

ties naar buiten en boven trekt de mondhoeken naar

mangularis

beneden

Onderlipspier

laat de onderlip zakken

leed, droefheid

bitterheid, berusting, mis moedigheid verdrietigheid, knorrigheid

quadratus labii inf. 72 Ili mpelaar v.h.

als 9 en 10

als 9 en 10

dwarsrimpel v.d. neuswortel

energie

bruutheid

trekt de neuspunt naar be-

strijdlust

ironie

als 14 en 15

als 14 en 15

als 9 en 10

voorhoofd

Beenderen van de schedel 1/. Achterhoofdsbeen - 2. Slaapbeen - 3. Jukboog - 4.

Mimisch niet-actieve spieren van het hoofd en bovenste halsspieren

Schedelbasis (achterhoofdsbeen) - 5. Gehoorgang - 6.

32. Platysma - 33. Slaapbeenspieren - 34. Achterhoofds-

l epelvormig uitsteeksel - 7. Kopje v. d. onderkaak - 8.

spier - 35. Achterwaartstrekker v. h. oor

Voorhoofdsbeen - 12. Neusbeen - 16. Jukbeen - 17.

nikskapspier - 37. Riemspier

Ilovenkaak - 21. Onderkaak (kin)

derblad - 39. Borstbeen-sleutelbeen tepelspier

36. Mon-

38. Heller v. h. schou

corrugator glabellae •

'Vechtersspier" procerus flaSi

25 Neuspuntspier I rasalis

2(1 Hoektandspier (;ill llnllS

/ Wangspier (trom-

pet terspier

neden trekt de mondhoeken naar

9

achteren trekt de mondhoeken naar

lachen met gesloten lippen,

huilen, berusting, verbitte

buiten

beleefd lachen, zelfbe-

ring, koppigheid, valsheid

buccmator

23

heersing 24

28 Katiwspier

kauwen

masseter 79 Klimispier v.d.

energie, beheersing (opeen-

verbetenheid, woede

geklemde kaken)

- soms ook vraatzucht

sluiten en ook vooruitsteken

beheersing, energie, inge-

berusting, woede; iets

mond

van de mond (fluiten en

houden huilen

uitgestoken: spot, ironic,

othicularis oris

kussen)

vervooruitgestoken: pruilen

trekt de huid van de kin op

nadenkendheid, kritiek

dreiging, toorn, woede,

(pruilmond)

taxeren

bruutheid, verachting

01 Helfer v.d. kin mentali.s i I 11,11, van neus I . 1 I bOVC11111)

h ' Vlit0/ / MN/ 1•1 hibii

ills de naam zegt

25 14

31 13 15 29 19 32

huilen, walging

1 31

I htengi de Iippen naai voien, alle terugge

ontstaan aan een neusspiei, wanneer men

di■mlien gevoelens, alles was passief wordt

dus vaak de neus optrekt. Ze zijn nooit een

ondetgaan, trekt ze naar binnen, maakt ze

kwestie van aanleg. Dat is ook het geval met

m u ll. Er is in dit verband een typische mond-

de zogenaamde vechtersplooi, die door de-

vomit: de 'keurende' mond van schilders, het

zelfde neusspier — de levator nasalis of

kenmerk — soms maar voor een ogenblik

neusheffer - wordt gevormd. Ze komt bij alle

mensen die gewend zijn te obser-

grote strijdbare figuren in de geschiedenis

veren en het geziene meteen weer te geven.

voor, maar evengoed bij kleine querulanten.

Mensen die hurt gevoelens 'inslikken' krijgen

Ze valt echter weinig of helemaal niet op als

eon smalle, verbeten mond met diepe plooien

neus- en voorhoofdsbeen zonder merkbare

heneden de mondhoeken — de plooien van de

afscheiding in elkaar overgaan.

verbittering. Als we met deze suggesties de

Met actieve concentratie en strijdlust kan

gezichten van mensen uit onze omgeving

ook de werkzaamheid van de wenk-

/-<

F

De hand

nit door buig- en strekspieren met lange

naar beneden en naar binnen en doet de

De Iengte van de hand is 1 / 1 0 van de li-

vingergewricht kan bovendien lets roteren.

drukkingen, die zelfs bij 'innerlijk verscheur-

zogenaamde denkersrimpel ontstaan. Juist

chaamslengte. Bij aaneengesloten vingers is

Doze rotatie en het spreiden van de vingers

de' mensen wel voorkomen. In het gelaat van

tegenovergesteld werkt het middengedeelte

de verhouding van de breedte tot de Iengte

worden verzorgd door handpalmspieren.

een vrouw die zich onverstandig heeft opge-

van de voorhoofdsspier. Deze trekt de bin-

die van de gulden snede, dus ongeveer 3 : 5.

De grote beweeglijkheid van de duim maakt

maakt, gaat die harmonie totaal verloren.

nenste uiteinden van de wenkbrauwen om-

Deze verhouding is echter niet bij alle

de hand tot een prima grijporgaan. De duim

thtgetrokken en in de onzinnigste vormen

hoog. Daardoor ontstaat de mimiek van pa-

mensen gelijk. Vrouwenhanden zijn vaak kor-

moet daartoe tegenover de vier vingers staan; hiervoor zorgt een roterend gewricht

opnemen, zullen we spoedig de zonderlingste

brauwspier verbonden zijn. Deze spier trekt

combinaties van mimische eigenaardigheden

de binnenste uiteinden van de wenkbrauwen

ontdekken, maar ook harmonische gelaatsuit-

koordpezen worden bewogen. Het eerste

hijgeverfde wenkbrauwen, breed aange-

thetische smart, die we aantreffen in de

ter dan 1 / 1 0 van de lichaamslengte en ook

/elle lippen, maken van het gezicht een

beroemde Laokogn-groep. Deze beweging

evenredig smaller. Het skelet van de hand

tussen hand- en duimwortel. Een viertal af -

masker, dat meestal heel lets anders

van de wenkbrauwen komt slechts zelden

bestaat uit drie beendergroepen: de hand-

zonderlijke spieren bezorgt de duim krachtige

voorstelt dan de mens die zich erachter ver•

onopzettelijk tot stand, ze moet geoefend en

wortel, de middenhandsbeentjes en de vin-

tegendruk ten opzichte van de vingers. De

hercit, in werkelijkheid is. Als we een vrou-

ingestudeerd worden en kan dan voor een

gerkootjes. Deze vormen weer drie groepen van gewrichten: het polsgewricht, het mid-

zich bij buiging, alsof ze zich om een bal ter

Weer

wenportret willen tekenen dat deze naam ook

uitgestrekte en gespreide vingers bewegen

verdient, dan kunnen we bij ons model ma-

acteur een effectvol expressiemiddel zijn. Daarentegen kan iedereen de hele voor-

denhandsgewricht en de vingergewrichten.

grootte van een voetbal willen klemmen.

ke up alleen accepteren, voor zover deze de

hoofdsmusculatuur samentrekken en 'het

Het eerste roteert tegen het spaäkbeen; de

Worden vingers en duim nog verder gebogen,

nattitirlijke vorm met wat kleur onderstreept.

voorhoofd fronsen'. De blijvende Iijnen, soms

ellepijp is juist iets to kort. Het midden-

dan wordt die veronderstelde bal steeds

In ongeveer dezelfde richting als de neerge-

tussen zware plooien, vindt men bij alle

handsgewricht Iigt tussen de handwortel- en

kleiner: zo groot als een appel, als een man

trokken mondhoeken verlopen de plooien bij

personen op leef tijd. Mimisch hebben ze

middenhandsbeentjes. Het is met erg be

darijn. Nu raken een paar vingertoppen elkaar

de neusvleugels. Deze behoeven niet altijd

echter betrekkelijk weinig betekenis. Alleen

weeglijk en verhoogt eigenlijk alleen de

met karaktereigenschappen in verband te

bij zeer beheerste, onbewogen mensen zijn ze

elasticiteit van de handpalm. Deze beide

worden gebracht. Ze kunnen ook op erfelijke

niet te zien. Ze ontstaan bij elke vorm van

handgewrichten worden bewogen door vijf

aanleg berusten en zich reeds bij kinderen

passieve inspanning, bij verbazing, nadenken,

spieren: de beide buigers van hand en vin-

winkondigen, zij het nog niet als ingegroefde

oplettendheid, maar ook bij gewichtigdoene-

gers, de ellepijphandstrekker en de korte en lange spaakbeenhandstrekker. Met de vier

Omdat deze neusplooien bij elk lachje,

rij. De voorhoofdsspieren kunnen bovendien

1)11 baleen, ook bij inspanning en ontevreden-

nog gedeeltelijk het werk van de heffer van

middenhandsbeentjes beginnen eigenlijk al

held ontstaan, vormen ze slechts dan een

het ooglid overnemen, wanneer die te zwak

de vingerkootjes, maar door spieren, pezen en

bijzonder kenmerk, als ze op het eerste ge-

of in het geheel niet functioneert. De

huid worden ze samengevat tot het onderste

zicht bevreemdend en opvallend aandoen. Ze

dwarsrimpels van het voorhoofd kunnen dus

deel van de handpalm. Pas de volgende drie

wilzen dan vaak op een hartstocht, die de

alleen in samenhang met andere kenmerken

kootjes (twee voor de duim) vormen de vin-

betreffende persoon niet kan bedwingen.

van het gelaat voor elke persoon afzonderlijk

gers. Tussen de vingerkootjes zijn scharnier-

Hogesproken ontevreden trekken danken hun

op de juiste manier worden geinterpreteerd.

gewrichten, die van de boven- en onderarm

1 32

Bewegingslimiet van het skelet van de hand

gecompliceerd lijkende houdingen gemakke-

De voet

I)e voomaamste spierbundels voor het buigen err .strokken van hand en vingers. Links: lin/whim) met buigers (handpalm) — Rechts: ImAotiam met strekkers (handrug)

pees is genoemd naar de Griekse held uit de Trojaanse oorlog, Achilles, die alleen aan de

lijker. Het hele ingewikkelde systeem van kleine

De lengte van de voet bedraagt bij de man

hiel gewond kon worden. Wordt de Achil-

botjes en spieren van allerlei soort, met deels

ongeveer 1 /6, bij de vrouw 1 / s van de Ii-

lespees doorgesneden, dan kan een mens

zeer lange pezen, maakt van de hand een

chaamslengte. De grootste breedte staat on-

lopen noch staan. Ook bij rustig staan moeten

onvergelijkelijk instrument, dat nog heel wat

geveer gelijk met die van de hand. Voor het

de buigers en strekkers van de voet intact

meer dan een grijporgaan is. Wie zou het dus

verklaren van vorm en functies kunnen we de

zijn. Een gewricht kan altijd slechts door

verbazen, dat de hand veel over het karakter

voet het best vergelijken met de hand. De

gelijktijdige contractie van buigers en strek-

van de mens te vertellen heeft, en wel vooral

voet is namelijk volgens hetzelfde principe

kers in rust worden gehouden, dus door een

door haar gebaren. Hierin kan de tekenaar

gebouwd. Alleen vormt hij — anders dan bij de

mi e n ster

een sterke expressie leggen. Gratie en fijnzin-

hand — een rechte hoek met het onderbeen,

of minder sterke actie van de antago-

nigheid, hebzucht, gierigheid, brutaliteit wor-

l!r)

de grote teen, die overeenkomt met de

De formatie van het derde hoofd van de

den door de handen soms duidelijker geka-

duim, staat niet tegenover de andere tenen.

kuitspier, de scholspier, geeft samen met de

rakteriseerd dan door het gelaat. Men bekijke

De tenen kunnen daarom hoogstens lets

Achillespees de voet een individuele vorm.

nog maar eens de reproduktie naar het schil

vastklemmen. De voet is bijna uitsluitend een

Hoe korter het hielbeen, des te korter en

derij van Titiaan!

orgaan voor staan en lopen geworden.

dikker de kuitspieren. Bij negers, die een

Toch mogen we niet zonder meer uit een grof

In verband hiermee heeft de voet zich ont-

bijzonder lang hielbeen hebben, reiken de

gebouwde hand verkeerde conclusies trekken

wikkeld tot een uitstekende schokbreker.

kuitspieren lang en smal bijna tot de hiel.

ten opzichte van de bezitter. Niet zelden

Wanneer hij deze functie niet kan uitoefenen,

De beweeglijkheid van de voet berust hoofd-

hebben fijngevoelige en ook 'handige'

voorbeeld bij mensen die veel auto- of

zakelijk op de functie van twee gewrichten:

mensen handen, die oppervlakkig bekeken

motorrijden, treden er gemakkelijk beschadi-

het bovenste en het onderste sprongge-

lelijk en lomp aandoen. Een drastisch voor-

gingen van de tussenwervelschijven en de

wricht. Het bovenste bevindt zich tussen

sprongbeen en scheenbeen (het kuitbeen

beeld heeft schrijver dezes eens aan den lijve

inwendige organen op. De functie van schok-

ondervonden: een vrouwelijke arts met han-

breker blijkt al uit de vorm van de midden-

komt er, net als bij de hand de ellepijp, niet

den van haast 'klassieke schoonhei& moest

voetsbeentjes. Zowel in lengte- als in

aan te pas). Het onderste zit tussen sprong-

Ten slotte sluiten de vingers zich

een lang en gecompliceerd verlopend wond-

dwarsrichting lijken ze op conisch toelopende

been en hielbeen. Dit is zodanig ingebogen,

Nit rl wel zonder tussenruimte tot een vuist. Bij

kanaal sonderen. Het gelukte haar niet, nog

dewelfstenen, die tot cirkelsegmenten zijn

dat het bij een stand op de toppen van de

(lei(' bulging lijkt de hand veel op een klauw,

afgezien van de afschuwelijke pijn die ze

samengevoegd (blz. 136). Maar ook hier

tenen naar binnen moet worden gekanteld:

wait! van de toppen zich concentrisch naar

daarbij veroorzaakte. Het onderzoek door haar

deldt, dat ze als organische formaties niet zo

typische stand van danseressen en springers.

elkaar toe bewegen. Wanneer we deze ten-

chef, een zeer bekend chirurg, met vingers,

star zijn als een brugboog, maar elastisch als

Evenals de vingers worden ook de tenen

dentin van de hand bij al haar bewegingen

dik en grof als van een boer, was daarente-

een gebogen veer. De voetzool heeft boven-

bewogen met behulp van lange peeskoorden.

vollien, maakt dit het begrip van dikwijls

gen absoluut niet te voeten.

dien een goede bekleding met spieren, vet-

Bij contractie van de spieren zijn ze goed te

en huidweefsel. Daardoor wordt het steun-

zien. Op dezelfde manier als bij de hand

vlak van de voet wel vergroot, maar in de

worden deze pezen door dwarsbanden en

11!4!d!,.

/(1 wegingslitnieten van het skelet van do hand ,

eigenaardige afdrukken van blote voeten

uitsteeksels in hun gebogen positie gehou-

humen we toch altijd nog de vorm van het

den.

dubbele gewelf herkennen. Bij het staan op

Bij het lopen komt het duidelijkst de voortdu-

de binnenkant van de voet rijst dit gewelf, bij

rende en veelzijdige samenwerking van alle

het staan op de buitenkant en bij langdurig

lichaamsdelen om het lichaam in evenwicht

staan daalt het.

te houden, tot zijn recht. De voet biedt na-

I venals het handgewricht kan ook het voet-

melijk maar een relatief klein steunvlak. Aan

dewricht roteren. Het wordt bewogen door

het lopen en de evenwichtscompensatie wer-

he scheen- en kuitbeenspieren, het krachtigst

ken niet alleen de spieren van benen en romp

echter door de grote strekker van de voet, de

mee, ook het heen en weer bewegen van de

Iltiehoofdige kuitspier, die door middel van

armen bevordert een rustige gang. Die arm-

ale

Achillespees op het hielbeen werkt. Deze

1 35

beweging is daarom ook tegenovergesteld

t ekenen van naakt

Op t wee belangrijke hulpfiguren binnen het

Kennis van de plastische anatomie en de

driehoek van het bekken en de veranderlijke schouderdriehoek. Voor het op de rug geziene

aan de verplaatsing van de benen. Is de ene helft van het lichaam onder het lopen zwaar-

r.

der belast dan de andere, dan wordt de arm

proportieleer zijn voor het tekenen van het

aan de andere kant onwillekeurig uitgesto-

menselijk lichaam onontbeerlijk. Als prak-

naakt komt daar een derde hulpfiguur bij: de

ken, zonder dat de zwaaiende beweging op

tische steun hebben we de proportieleer

rechthoek van het zitvlak. Deze rechthoek

houdt. lets dergelijks zien we ook bij takken

gereduceerd tot een eenvoudig schema van

heeft individueel wel uiteenlopende verhou-

van sport, waar het op een plotselinge ge

ninon. Natuurlijk moesten we daarbij uitgaan

dingen, maar verandert niet door beweging,

wichtsverplaatsing aankomt: speer- en dis-

van een rechtop en onbeweeglijk staande

omdat hij — evenals de bekkendriehoek —

cuswerpen, of kogelstoten. Wanneer we ech-

fi guur. Toch kunnen we ons schema tot een

aansluit aan het stijve bekkenskelet. Als de figuur zich duidelijk van het beeldvlak moet

ter op een perron iemand een zware koffer

/ekere grens ook op figuren in beweging

zien sjouwen zonder uitgestoken zwaaiende

toepassen. Het tekenen van naakt en van

losmaken kan de rechthoek ook een blokvorm

arm, dan is dat kennelijk iemand die het

Ii guur in het algemeen wordt pas aantrek-

worden.

beschaafd wil houden. Een kruier trekt zich

kelijk, als we het lichaam niet stijf rechtop

De positie van deze rechthoek vinden we het

daar begrijpelijkerwijs niets van aan.

►itbeelden. Dan moeten we echter kunnen

gemakkelijkst uit het verloop van de schei-

Bij het lopen blijkt ook duidelijk de tonus van

zien, of het lichaam in rust of in beweging is.

dingslijn der billen, welke lijn de rechthoek

de mens. De verhoogde paraatheid van alle

Dat is niet alleen van belang voor de teke-

altijd halveert. De bovenzijde van de recht-

spieren (ook de spieren van het gezicht kun-

naar zelf, ook de beschouwer wil weten, of

hoek loopt over de beide kammen van het

nen van inspanning vertrekken) is alleen

de tekening een beweging bedoelt die al ten

darmbeen, de onderzijde tussen de aanhech-

mogelijk bij een normale tonus. Is er iets niet

einde of nog op gang is.

tingsplaatsen aan het dijbeen van de beide

mee in orde, dan is de gang slepend. Orndat

De tekenaar controleert dat met behulp van

grote bilspieren in gespannen toestand. Is —

de tonus in sterke mate kan afhangen van de

een loodlijn. Staat bij voorbeeld een figuur op

zoals vaak voorkomt — een helft ontspannen,

gemoedstoestand, heeft de manier van lopen

een been, dan begint die loodlijn in het

ook hierover iets te zeggen. We zien mensen

midden van de voet waar het gewicht op

enthousiast en vrolijk, trots, zelfbewust en

drukt. Wanneer nu links en rechts van die lijn

vol innerlijke zekerheid naderkomen — maar

de massa's gelijk verdeeld zijn, is het lichaam

ook treurig, onzeker, bedrukt — of nonchalant

in rust. In het andere geval beweegt het zich

en gedachteloos. Voetgebreken — tijdelijk of

in de richting van de grootste massa. Zo

permanent — veranderen het lopen in een

kunnen we op een reeds voltooide tekening

moeizaam strompelen. Dit betekent het ge-

iltijd met een Ioodlijntje controleren of de

mis van de meest menselijke van alle bewe-

fi guur niet omvalt, terwijl een ruststand be-

gingen: het rechtop lopen.

doeld was — of zich in rust schijnt te be-

1. (rechtervoet) - Links: buitenwaarts kantelen van het onderbeen, het voetgewelf wordt vlakker - Midden: normale, rechte stand Rechts: binnenwaarts kantelen van het onderbeen, het voetgewelf wordt hoger 2. Links: strekken van de voet, het voetgewelf wordt hoger - Rechts: bulge') van de voet, het voetgewelf wordt vlakker 3. Voetgewelf in dwars- en lengtedoorsnede 4. Voetskelet van onderen gezien, met teens trekkers - silhouet van de voet met normale afdruk 5. Verloop van de voornaamste pezen van buigers en strekkers 1 36

lichaam wezen we reeds: de onveranderlijke

vinden terwijl een beweging in de bedoeling lag. Zowel bij een tot rust gekomen als bij een nog op gang zijnde beweging vinden we binnen de figuur in het oog vallende tendenslijnen, die doel en richting van bewegingen verklaren, de richting van de zwaartekracht, vaart en tegen-vaart en het ritme daarvan verduidelijken (blz. 138). Cirkelbogen omschrijven de lichaamsdelen en de plastische vormveranderingen, bij voorbeeld die van de romp, als gevolg van de bewegingen van wervelkolom en schoudergordel.

1 37

zo juist genoemde hulpfiguren. Nu is het

dan geldt de gespannen helft. Ontspanning van beide helf ten is alleen mogelijk bij een

massa constructies te maken. Gevoel von,

hangend of liggend lichaam. De zijkanten van

perspectivische verhoudingen moet voldoen

de rechthoek lopen door de zijdelingse aan-

de zijn. Dit gevoel wordt het best ontwikkeld

hechtingsplaatsen van de bilspieren.

door het tekenen van architectuur. Mens ell

De rechthoek verschaft ons twee gegevens:

architectuur staan trouwens in nauwe betrek

ten eerste een over de helling en draaiing van

king tot elkaar. Nergens is de mens zozeer do

het bekken ten opzichte van de romp; en

maat van alle dingen als in het bouwwerk,

verder over de lichamelijke gesteldheid. Ge-

dat daarom het meest harmonisch aandoet,

woonlijk hebben we te maken met een lig-

als de verhoudingen ervan op de gulden

gende rechthoek. Bij slanke figuren kan het

snede berusten.

een vierkant zijn en alleen bij heel slanke een hoge rechthoek. Bij vrouwen is de rechthoek

11111

de bedoeling, bij het tekenen van naakt

Het tekenen van bouwwerken ontwikkelt ook

/

/

het gevoel voor statica. We weten al, hue belangrijk het aanvoelen van de stabiliteil van een uit te beelden figuur is. Uitgaande van de ruimtelijke begrenzing in de architin: tuur, kunnen we ons een ruimte indenken altijd liggend vanwege het bredere bekken en meer vetweefsel. Een juiste opzet van alle hulplijnen en -figu ren geeft bij voorbaat een betrouwbaar geraamte aan elke naakttekening. Ook verscho

,

11 door een cilinder, de onderarm door een kegel, de gewrichten door bolseg-

menten en de hand door een zwak gebogen wordt de zaak al een stuk duidelijker. ► i • de/elfde manier kunnen we ook andere omschrijven: het hoofd wordt

ven proportiepunten en -lijnen zijn er vrij gemakkelijk mee in relatie te brengen. Zelfs bij een model in hurkende houding, waardoor het schatten van de lichaamslengte moeilijk

.11 Ili t

is

been zijn allebei slechts weinig gebogen. Het is dus mogelijk, de lengtematen van armen, benen en hoofd op elkaar of te stemmen en

te betrekken. Hoe minder frontaal we het lichaam of een afzonderlijk lichaamsdeel zien, des te sterker de perspectivische verkortingen. Ons schema is dan onbruikbaar en we moeten onze toe vlucht nemen tot geometrische hulpfiguren. Men moet al zeer geoefend zijn om bij voor beeld een vooruitgestoken arm meteen goed weer te geven. Als we de bovenarm omschrij

1 38

tingen te tekenen en wel zo, alsof ze

/1i.htig waren. Door deze truc krijgen we 114.1 1.4•f.te

inzicht in hun positie. Beginners

ilikwijIs aanbevolen, voor het omschrijv,in het menselijk lichaam kubische vor...ii to gebruiken. Dit leidt niet tot een rondende, maar tot een straffe,

hierin eventueel ook nog de schouderbreedte, waarvan de verkorting maar zeer beperkt is,

een goede oefening, dergelijke lichamen met hun perspectivische

Leib ^i

hiernaast zijn alleen de armen niet in het verkort gezien, maar het hoofd en het ene

De hulplijnen verduidehiken de verkort onverkort geziene verdeling in achten vol gens het normale schema

met meridianen en de romp een ovaal

1 .1

wordt, kan de verdeling in achten nog in menig opzicht dienst doen. Bij de figuui

welke het menselijk lichaam omsluit. Stelle►

vormgeving. Deze methode heeft • hie( het nadeel, dat de mens een soort II I

woidt en het gevoel voor de li-

. iiiii1111..londing verloren gaat. Een straffe te. 1111.111t is een discipline, die ook op andere ,

Ic on warden betracht. de oeteningen in perspectief zagen we, 11,1 tumuli vluchtpunten toeneemt, hoe richtingen van de verschillende iiiteenlopen. Zo staat het ook met de 1 39

dadelijk naar een model maken. Het is veel instructiever, te beginnen met schetsjes in een toevallige en natuurlijke omgeving: op het sportveld, in het zwembad of aan het strand. Wie het ernstig meent, vindt altijd wel iemand bereid, voor de korte duur van een schets in een bepaalde houding te blijven staan. Natuurlijk mogen we geen misbruik van hun vriendelijkheid maken, door telkens

LI

opnieuw te beginnen. Ze vinden zich dan gauw belachelijk en lopen weg. De meesten zijn echter wel gevoelig voor een compliment over een mooie stand en zullen dan met genoegen even poseren. Voor de tekenaar heeft dit het voordeel, dat hij gespaard blijft voor de onhandige en krampachtige standen

r

van beroepsmodellen, die hem spoedig zullen vervelen. In het begin is het voldoende, de orntrek van de figuur in de juiste proporties te schetsen. Details zijn alleen hier en daar, waar ze bijzonder duidelijk spreken, van nut. Pas als we enige zekerheid en ervaring verworven hebben, loont een poging, een ongeklede figuur tot in details te tekenen. Eigenlijk moeten we dan ook at in staat zijn, er iets van het persoonlijk karakter van het model in te

we ons dus een figuur voor in een glazen

leggen. Een treffende karakterisering is de

kart, waarvan de wanden juist de uiterste grenzen van het lichaam raken. Door deze kubische vorm, die we in gedachten voor ons

halve waarborg voor het gelukken van de

/len, kunnen we inzicht krijgen in het tot stand komen van perspectivische verkortinfien en overlappingen. Als dit mannetje uit de glazenkast op ons afkomt, zien we hoe en in

Hulpfiguren voor nevenstaande naaktstudie

tekening en de ondefinieerbare .bekoring die ervan kan uitgaan. Dit wil helemaal niet zeggen, dat ons model noodzakelijk een soort Venus of Adonis moet zijn. Ook een lichaam kan, als het iets uitdrukt, mooi zijn.

welke mate lichaamsdelen die verder van ons

Dat doet het echter allèen in een natuurlijke houding. Verouderde academische poses, zo-

cl /ijn, kleiner lijken te worden. Horizon en

als de paardetemmer, de klokkeluider, de

vluchtpunt stellen ons bovendien in staat,

amfoordraagster en wat dies meer zij, laten

con juiste controle over richting en statica van de schrijdende figuur te krijgen.

wel veel anatomie zien, maar kunnen geen

tekenaar behoort. Er kunnen dan twee voorname redenen zijn: ten eerste de schone vorm, ten tweede de menselijke expressie van het lichaam. Wat de schone vorm betref t: hiervan heeft de beeldende kunst zich reeds lang afgewend en een 'schoon' lichaam

komt er een tijd dat de beeldende kunst — evenals in de renaissance — de schoonheid van het menselijk lichaam opnieuw ontdekt. Tot slot, voor we beginnen, nog een raad. Elk poserend model vindt pas na enige minuten een ongewongen houding. Overbrug die tijd

einddoel zijn — evenmin als het gemaakte

sullen we op tentoonstellingen van hedendaagse kunst niet licht aantreffen. Waarbij het de vraag blijft, of de vele lelijke' naakten

Ook doze hulpmiddelen zijn alleen bedoeld

gedoe van mannequins of de sjabloonachtige

ioveel meer te zeggen hebben. Misschien

Daarna beginnen we pas echt.

your het begin, ofschoon ook grote meesters

poses van pin-up-girls. Daarom is het belang-

het niet beneden hun waardigheid hebben

rijk, dat men goed weet waarOm men eigen-

gevonden, er zich of en toe van te bedienen. Oive eerste studies moeten we liever niet

lijk naakt wil tekenen — voor zover het ten-

14O

met het maken van een schetsje 'in klad', bij wijze van spreken als een soort verkenning.

minste niet tot de algemene vorming van de

1 41

veisiand, elke twijfel uitsluiten. Het duide-

vlakken met kleur in. De geroutineerde schil-

Iiiksie van die middelen is het gekleurde vlak.

der doet in principe precies hetzelfde, hij kan

Gee! eon kind allerlei soorten teken- en

zelfs niet anders. Eerst moet hij de vorm

vet linateriaal, bet zal altijd naar kleur grijpen

fixeren, zonder welke geen vlak kan bestaan.

on daarmee een vlak maken. Want het beeld

En uit vlakken is elke figuratieve voorstelling

op het netvlies voegt zich uit kleurige vlak-

samengesteld. Heeft de omtreklijn zijn taak

ken samen. De lijnen die we menen te zien,

volbracht, dan kan hij weggewerkt en met

1111 1 niet anders dan grenzen tussen twee

verbindende kleurmodulaties bedekt'worden.

kleurvlakken.

Zo doet men bij een schilderij. Blijft de om-

Hit behoefde niet te worden gezegd, als we

treklijn staan en worden de vlakken niet of

or Met van jongs of aan door voorbeeld en

alleen maar in toon ingevuld, dan spreken we

°cloning toe geleid (of misleid) waren, alle

van een tekening.

dinijen in de eerste plaats door middel van

Zo eenvoudig is het verschil nu echter niet.

onilijning of te beelden.

Tussen een zuivere lijntekening en een schil-

lijn is, op zichzelf beschouwd, dus een

derij dat is opgebouwd uit in elkaar vervloei-

leer sterke abstractie van het waargenome-

ende kleurvlakken, liggen oneindig veel

IIII Als een kind niet zomaar wat gaat maar echt iets 'schilderen' wil, tekent het Wirst de omtrekken en vult daarna de

fasen. Een scherpe grens tussen tekening en schilderij is niet te trekken. Een absolute schilderkunst begint zich eigen-

A Miter, De haven van Antwerpen. Zuivere lijntekening. Pen

I' Monet, Het Parlement te Londen bij mist. Absolute schilderkunst — oplossing van de vormen . 001 kleurovergangen. Olieverf

hik pas aan het eind van de Italiaanse renais-

Id

eigenlijk aanduiden met het woord grafiek —

te ontwikkelen. De schilders ontdek-

ware het niet, dat we hieronder tegenwoor-

dat veel natuurvormen in hun onderlinge

dig alleen maar die tekeningen verstaan,

unenhang niet duidelijk van elkaar zijn te

welke door middel van bepaalde technieken

wheiden, dat door rook en damp, trillend

worden vermenigvuldigd. Het woord grafiek

11(.111, nevel en schemering de vlakken on-

komt van het Griekse "graphein', dat schrijven

met kbaar in elkaar overgaan. De vlakken

betekent. Inderdaad zijn tekenen en schrijven

worden dus meer aangevoeld dan scherp

nauw verwant.

wairgenomen. Deze ontwikkeling eist een

Het schrift heeft zich ontwikkeld uit vereen-

ii miwkeurige formulering en onderscheiding

voudigde tekeningen van dingen, die een

v.in de begrippen tekening en schilderij. Alles

bepaald begrip vertegenwoordigden. De te-

wit tot het tekenen behoort, moesten we

keningen werden symbolen, de symbolen te1 5

..q/

==•

- . 4.N.I _ „ ''";',-.,—; , .sr-,, ,,v,,,,,,, if ,-4

e

/0

46

.

1

4

,1to•'

. li

V'x'W

1. Constructieve voortekening, uitgaande van de groei van stam en takken. Richtingslijnen. 2. Luchtige tekening, richting van de bundels naalden en structuur van de schors aangege ven 3. Voltooid met geringe nadruk op de schadu wen door dichter structuur (pen, de voorteke ning kan ook met een potlood worden ge daan,. later weggommen)

v^eIR f

n fir

(

f4

,

7

•

I

•

'•

•

1. Impressionistische vlakindeling, nog niet gedetailleerd 2. De grote partijen in toon gezet, spaarzame aanduiding van schaduwen en details 3. Versterking van de structuur en groter nadruk op de schaduwpartijen (kdjt, middel en zacht)

40

41

I fans Hals, Malle Babbe (detail). Met malse Homovergangen geschilderd. Voorloper van opvatting. Olieverf f lu III

P. Breughel d. 0., De kindermoord te Bethlo hem (detail). Staat dicht bij een gekleurde tekening. Olieverf en tempera

II. de Toulouse-Lautrec. Tekening in gekleurd /mit. Schilderachtige opvatting

J. B. Greuze, Meisjeskopje. Zwart krijt met witte hoogsels, schaduwen en lippen in rood krijt ter versterking van de kleurige illusie

keiv; namelijk de letters, die nog slechts de

afhankelijk te maken van het gebruik van het

een eerlijk werkstuk wil maken, levert geen

de vraag, wat eerder was: de tekening in lijn

lietekenis van afzonderlijke klanken hebben.

penseel. Met een penseel kan men ook teke

t weeslachtig produkt en zo is het ook met

of die in kleur. Zoals we zagen, kan het

Op het schrift en de verschillende vormen

nen en met kleurstiften kan men ook schil

!, childeren en tekenen. Beslissend voor de

gekleurde vlak nauwelijks zonder omtreklijn

van grafiek komen we later terug.

deren. Alleen de pen, die immers principieel

waarde van een kunstwerk blijft altijd de

worden opgezet en dus zal de lijntekening

I l ei eigenlijke tekenen omvat veel meer dan

gebonden is aan de lijn, is uitsluitend een

ijeestelijke werking, niet of het past in een

wel onafscheidelijk van en gelijktijdig met de

du zuivere lijntekening. In het algemeen

instrument van de tekenkunst. Het is nu

vooropgezet schema. Laten we ons het onbe-

voorstelling in kleur zijn ontstaan. Maar de

veistaan we onder tekenen alle wijzen van

duidelijk hoe verkeerd het is, het woord

vangen genieten van een kunstwerk en het

lijntekening was nog geen doel op zichzelf,

tut I welden, die op het principe van de abstra-

schilderen te gebruiken in verband met sole

plezier van zelf iets proberen to maken, niet

doch slechts een begin,,van het werk. De

heiende lijn berusten. Dit principe kan zich

mige technieken die absoluut van grafische

vergallen door onvruchtbaar getheoretiseer.

zuivere omtreklijn is namelijk op zichzelf niet

iiildiukken in een herleiden van alle kleuren

aard zijn: het uit gekleurde stukjes glas sa

Oenot en plezier kunnen nog worden ver-

altijd duidelijk: het omlijnde vlak kan zowel

mengestelde mozalek, batikwerk of sgraffito.

hoogd, als we ons in de ontwikkeling van de

een substantie als een leegte voorstellen.

Ook bij gebruik van kleur spre-

Bekijken we oud-Egyptische wandschilderin

beeldende uitdrukkingsvormen nader verdie-

Tekenen we bij voorbeeld in een vlak een

ken we nog altijd van een tekening, als de

gen, dan zien we, dat het eigenlijk wandteke

gekleurde vlakken op een of andere manier

ningen zijn.

int /wart wit ,

soms aangevuld met grijze

cirkel, dan weet niemand of daarmee een gat, een schijf, een van boven geziene cilinder of

Maar nog eens: een scherpe grens is niet to

Die ontwikkeling begint in het Paleolithicum,

een bol is bedoeld.

eon oini ;Hiding, hetzij door het ontbreken van

trekken. De afbeeldingen laten zien, dat

het Stenen tijdperk, ongeveer 20.000 jaar

In elk geval stelt een zuivere omtreklijn, ook al

five! angs in ten.

tussen zuivere tekening en zuivere schildei

ijeleden — en meteen met een hoogtepunt: de

is ze niet voor tweeerlei uitleg vatbaar, hogere

!let is dus ()Midst, een voorstelling geschil-

kunst een breed terrein van 'nog tekening'

holenschilderingen. Hoe nutteloos lijkt het, bij

eisen aan het voorstellingsvermogen van de

dold te nocinen, alleen orn het felt dat ze

'al schilderkunst' ligt. De grensgevallen zip)

deze eerste, ronduit volmaakte kunstschep-

beschouwer dan een tonige, perspectivische

ilek timid is. Even onjuist is het, schilderkunst

legio. Belangrijk is deze kwestie niel.

pingen van de mensheid, to debatteren over

of gekleurde voorstelling. De minste moeite

/IIIVM

van elkaar zijn gescheiden, hetzij door

1 7

•...oil weft de tekening echter nog

kende hij, geobsedeerd door de som van

a !neer. Pas daardoor werkt ze zo

indrukken, uit het geheugen zijn beeld. Daarin

1 on loot ons ook zonder vergelijking

schuilt reeds veel van het geheim der supe-

,

t

111 of plant voelen, hoe vervaarlijk,

rieure uitbeelding. Wie nooit anders doet dan

/ warir het dier was. De tekening is

voorbeelden natekenen, komt niet tot vrije

■4 tit vlakke naturalistische afbeel-

expressie. De herinnering is nooit zo objectief

.

.

totaliteit.

als het fotografisch apparaat, en is toch

een dergelijk werk, dat in zijn

juister door het vermogen, onbelangrijkheden

ons nog heden als niet to over-

als het ware uit to zeven. Niet het ogenblik-

ontstaan? Gegevens hierover

kelijke en toevallige blijft hangen, maar het

natuurlijk, maar de omstandighe-

typische.

., onder de tekening ontstond, zijn na

De projectie van de cirkel kan voorstellen: gat, schijf, halve bol, bol, cilinder

geeft een afbeelding, waarin al deze elemen-

omdat er van Apelles geen enkel werk 1..

ten zijn verenigd.

overgebleven, kunnen we niet meer nagarin

Tot in de tweede helft van de vorige eeuw

hoe naturalistisch de grote kunstenaai

was het geven van een volmaakt natuurlijke

werkelijkheid heeft geschilderd. Maar ot.1.

illusie steeds een der voornaamste eisen van

halve eeuw geleden zag men nog toneelgoi

het onderricht aan schilders en tekenaars.

dijnen, die men goed moest bekijken out In

Zeker, er waren te allen tijde nog andere, niet

merken dat de draperie geen echte stol,

minder belangrijke problemen en doeleinden,

beschilderd linnen was. De bewondering

maar praktisch zag men toch als einde van de

bedrieglijke weergave raakte pas aan lira

leertijd de natuurgetrouwe weergave als

wankelen, toen de fotografie de

proeve van bekwaamheid en grondslag van

listische schilder- en tekenkunst kori ifit

het beeldend scheppen.

elkaar tweemaal overtroefde: eerst met hull

Een van de vele anekdoten over Apelles,

zwart-wit-beeld, daarna met de kleurerilia.,

hofschilder van Alexander de Grote en be-

Hiertegen kunnen schilders en tekenaars not)

roemdste schilder van de hele oudheid, ge-

maar een troef uitspelen, maar dan

tuigt van de hoge waarde die men toen reeds

hoogste, waartegen de beste foto maclik,

aan een illusionistische weergave hechtte.

loos is: de scheppende fantasie, de vershal•

Apelles zou eens met een confrater een

te expressie van de natuurbeleving. Dit !wt..

wedstrijd zijn aangegaan wie het best kon

kent allerminst, dat hiervan vOOr de

schilderen. Beiden maakten een proefstuk.

ding van de fotografie geen sprake was. Mof

Dat van de concurrent stelde een tros druiven

naturalistische weergave alleen heeft !and..

voor, zó bedrieglijk, dat de spreeuwen kwa-

de oertijd geen enkele echte kunstenaai ni lr

men aanvliegen om ervan te pikken. Nadat

ooit tevreden gesteld. Bekijken we do

dit kunstgewrocht naar behoren was bewon-

die misschien 20.000 jaar geleden in de goo

derd, verzocht men Apelles het gordijn dat

van Altamira in Noord-Spanje met vele ao

voor zijn schilderij hing, weg te trekken. Maar

dere dierschilderingen ontstond. Hit is I..

dat ging niet: het gordijn was zijn schilderij.

natuurgetrouw weergegeven, dat eon

Apelles was er dus in geslaagd, zelfs de

van zo'n dier ook niet veel meer over type• h.+

mensen om de tuin to leiden.

details, lichaamsbouw en proporties nur hal

De anekdote is natuurlijk verzonnen — en

nen vertellen. Door haar machtig samonvol

18

In de eerste plaats is er niet 'naar

De werkwijze van de klassieke Chinese en

', mak t. Afgezien van het felt dat zo

Japanse landschapschilders geeft een aan-

..it wild dier niet mogelijk is, zou het

wijzing, ja bijna het recept, om tot een supe-

in alle onderdelen tegelijk deze

rieure, geconcentreerde en het uiterste ge-

aannemen. Toch is de teke-

vende uitbeelding te komen. In menig

11110(0

h.

i lout. Klaarblijkelijk heeft de teke-

geschrift lezen we, hoe deze schilders, in

lasons dikwijls in deze of overeen-

overpeinzing verzonken, door het landschap

howling geobserveerd en aan gedo-

dwaalden. Thuis, in stifle afzondering, namen

elk detail bestudeerd. Daarna te-

ze pas het penseel ter hand en gaven op zijde

1 ,11

tekening op een rotswand. Grot van Altamira, Noord-Spanje. Stenen tijdperk, t) tot 12.000 v. Chr.

19

we vanuit hetzelfde punt een foto. Het in

Men vergeve het ons, als het ook weleens

verbazingwekkend, hoe vlak en nietszeggend

anders uitviel. In elk geval groeide uit de

de foto is, vergeleken bij de tekening naar

weerstand van een jongere generatie tegen

natuur, al hebben we ook alle mogelijke hulp

de verkalkte, beter gezegd vergipste acade-

middeltjes van afmeten en schatten aanini

mische routine iets geheel nieuws: een schil-

wend om alles zo getrouw mogelijk na In

derkunst die — hoewel rechtstreeks naar de

tekenen. Dit experiment mislukt pas als

natuur — de indrukken onmiddellijk verdichtte

nader op de details ingaan en er minds)

en transformeerde. Simpel gezegd kneep de

ruimte in de voorstelling komt. Dan konion

schilder de ogen toe en schildel de alleen nog

tekening en foto steeds dichter bij

de sterkste kleureffecten die overbleven. Niet

.

; Volgen we de ontwikkeling van de beeldendo

1; lonng op Griekse vaas. Voorbeeld van de

,

kunst verder uit het gezichtspunt der natal('

proporties in de Griekse kunst.

listische weergave, dan zien we, hoe dein it)

lende veelheid van bijkomstige details triomClaude Monet had in 1872 een zonsopgang

ken door in hoofdzaak twee invloeden: (loin

aan de Seine bij Le Havre geschilderd. Twee

religieuze stromingen, waarvan de exaliatin

)«ii van zalige zoetheid kan brengen.

jaar later stuurde hij het doek onder de titel

ook in de beeldende vorm tot uiting kond

Idatste en tevens triviaalste stadium

'I mpression, soleil levant' naar een ten-

en door de schommelingen in het kunnen

11.1() de naturalistische kunst omstreeks

toonstelling. Over dit en de andere stukken

Religieuze exaltatie wordt het sterksl

hid waarin de fotografie opkwam. Nog

van dezelfde aard was de invloedrijke

uitdrukking gebracht door ongewone prop))

)1,1,11 werden door de zwakke broeders in

kunstcriticus Leroy ontzet, en smalend noem-

ties. Grote ogen, hoof den en handen zijn in iIn

okenkunst de reeds vroeger uitgevonden

I ii

Romaanse kunst de 'meest sprekende' mid

nnddeltjes om een motief toch vooral

delen van geestelijke expressie. De gohol)

ti no w'

deformeert de figuren naar het spits() nn

weer te geven, voor de dag

hot raampje met kwadratennet, waar

slanke. De barok geeft in weelderige lichn

• » doorkeek om stompzinnig alle lijnen

men uitdrukking aan haar sensualiteit,

I» your hokje op ruitjespapier in te vullen.

het rococo de figuren verfijnt tot een procion

hot schaduwraampje uit de tijd van La-

ze, haast decadente gratie. DaarvO6r, daaihin

P. P. Rubens, De roof van de dochters van Leukippos (detail). Barokke overdrijving van de lichaamsvormen

eon met tekenpapier bespannen

sen en daarna zijn er tijden van harmonin

,»)1)10, waarop van achteren een kaars het

tussen lichaam en geest: de klassieke

,ilot van het model wierp en dat men dus ) hehoefde na te trekken. .o n was alles wat men over het tot

held, de wedergeboorte daarvan in de rennin sance, en nog een laatste poging tot Iloilo ving tijdens het classicisme. Able drie strnyon

-) ))) I Lumen van een beeldende voorstelling • »)10 In weten, in een academisch keurslijf ,

of papier weer, wat hen getroffen had. Al het

— met wisselend succes — naar de

onbelangrijke was dan vergeten en een meer

proporties van alle dingen.

onbewuste dan bewuste scheppingsdrift

Daarnaast beweegt zich het kunnen in nail

voerde de natuurvormen op tot een intensi-

eigen ritme van op en af. Gewoonlijk burl)

1.1,11 gipsafgietsels, en gros en en detail.

teit, die overeenstemde met de subjectieve

het in de begintijd van een period() rip)

niniste twee jaar lang. En dan was alle

indruk.

grootste monumentale kracht, in de bloolhill

t•.I De leerlingen van de academies

Hoezeer de subjectieve indruk verschilt van

krijgt het een evenwichtige perfectie, on)

de 'objectieve' afbeelding kunnen we door

het laatste stadium in decadentie en yin vril

een proef aantonen. We tekenen een uit-

te eindigen — maar soms ook om juist dun 1)ot

bran.

gestrekt landschap, eerst uit het hoofd, dan

schoonste van de hele periode voort to

direct naar de natuur, en vervolgens maken

gen, zoals een late oogst nog uitgolortni

20

Essentieel was slechts, wat over de wemefeerde.

historische tijd telkens weer wordt ondeilito

Sessha (1420-1506, geldt als een der grootste Japanse schilders), Winterlandschap. 0.1.-inkt op papier. Blijkbaar uit het geheugen getekend. Omzetting van de natuurvormen in kristalachtige vormen (ijskristallen)

de klare vorm, maar de kleur bekoorde hem.

..I»» lot wanhoop gebracht met het teke-

,

.d o()1(lingskracht verdoofd of voor de rest ,

if) Ind leven dood. De temperamentvollen, ).. schoolse stompzinnigheid niet ver1))11, werden als onbekwaam wegHind. Zij gingen en werden befaamde 1,)i)l).(5

21

de hij al deze nieuwe klodderaars 'impres-

we al veel vroeger. De perspectief begint

sionisten'. Hij kon niet vermoeden dat hij

eigenlijk al, zodra de figuren in de voorstel-

daarmee de naam gaf aan een beweging,

li ng elkaar bedekken, dus achter elkaar wor-

waarvan wij de vruchten tegenwoordig als

den gezet, en figuren op de achtergrond

kunst van de hoogste orde beschouwen.

kleiner worden getekend dan die op de voor-

Geheel nieuw was deze wijze van zien en

grond.

samenvatten echter niet. Ze kondigde zich

Perspectief is ook een middel om ruimte en

reeds in de renaissance aan in het 'sfumato',

volume illusionistischer weer te geven. De

het wazige van de lucht, dat Leonardo da

verbeelding kan het echter ook wel zonder

Vinci gebruike om onbelangrijkheden te la-

perspectief stellen om een indruk van ruimte

ten verdwijnen of vervloeien. Dit nog

en volume te krijgen. Want alles wat we in

kunstmatig wazige — in effect enigszins te

een voorstelling zien, verbinden we onwil-

vergelijken met de soft-focus voor de foto-

lekeurig met onze dagelijkse ervaring. Bij de

grafische lens — veranderde meer en meer in

prehistorische bison bij voorbeeld is geen

natuurlijke atmosfeer, zo voelbaar bij Rem-

perspectief toegepast. Maar toch beseffen

brandt, omhullender nog bij Watteau, alle

we, dat kop en poten voor de romp liggen en

vormen ten slotte samensmeltend bij de im-

niet in hetzelfde vlak. Ook op Egyptische

pressionisten.

wandschilderingen treffen we ondanks de

Deze schilderkunst, die de atmosfeer steeds

on-perspectivische afwisseling van frontale

meer als zichtbare substantie opvatte, bracht

en profielfiguren reeds perspectivische ver-

nog een andere nieuwigheid: de kleuren-

kortingen van cirkels en opstelling in de

perspectief in plaats van de lijnperspectief.

diepte aan. En in de laat-Romeinse kunst zijn

De wetten en de mathematische constructie

bepaalde perspectivische verschijnselen

van de lijnperspectief werden weliswaar pas

reeds gemeengoed.

in het begin van de vijftiende eeuw in Italie

Dan bereidt Giotto, de grote kunstenaar van

ontdekt en ook meteen in de schilderkunst

de veertiende eeuw, naast zijn technisch

toegepast, maar de eerste, op eenvoudige

meesterschap de eigenlijke perspectief voor,

waarneming berustende aanduidingen vinden

en ten tijde van Leonardo da Vinci is ze wink

Leonardo da Vinci, Schets voor de achtergrond van de Aanbidding der Koningen: Centraal perspectivische constructie, in nog strenger vorm toegepast in Leonardo's 'Laatste Avondinaar

(; fl . Tiepolo, Detail van de plafondschildering in de Keizerzaal van de 'Residenz' te Wiirzburg. gewaagde perspectief 'klopt' alleen van bepaalde punten uit gezien; ze gaat gedeeltelijk m stucco over, bijvoorbeeld onderaan links

,i1 een volgens de regels geconstrueerd

ringen uit de tijd van barok en rococo. Het

besianddeel van de schilderkunst. Hoewel de

kost vaak moeite om to zien, of we met

tientwe leer schilders uit verschillende tijd-

schilder- of beeldhouwwerk to maken hob

pei ken buitengewoon aantrok, heeft de

ben. Dat was ook de bedoeling: de schilder

putspectief eigenlijk nooit het geestelijke

wilde het veel kostbaarder beeldhouwwerk

ueltillte van een schilderij kunnen verhogen.

III

geschilderde plastische vormen voortzetten.

jel [often door de geheimzinnige bekoring

Deze geschilderde plastiek werkt absolutti

von een nog overal voelbaar beeldvlak, waar-

verwarrend als ze niet vanaf de juiste plants

uit slechts bij momenten diepte of plastiek

wordt bekeken; het aansluitende edit()

nitijnen voort to komen. Een perspectivisch

beeldhouwwerk komt dan volkomen onbegrij

t

,

hoothroken vlak heeft geen geheimen meer, het zal eerder afleiden dan tot geconceneerd beleven opwekken.

22

i miteren on het aanwezige stucwerk

beschouwer wordt uiteindelijk veel meer

pelijk uit de wand naar voren. Ten slotte werd, zoals gezegd, de kleuren perspectief ontdekt en toegepast. Daar hier

Wanrtoe een tot de uiterste geraffineerdheid

voor geen wetten, alleen maar enkele wis

"pljevoerde perspectief heeft geleid, blijkt

selvallige principes bestaan, kunnen we

duidelijkst uit sommige plafondschilde-

moeilijk zeggen, wanneer en waar ze reeds 73

Jr'

teeschappelijke splitsing van de kleuren, liep

gemakkelijk houvast voor allerlei individuele

,poodig dood. Een voorbeeld uit recenter tijd

variaties. Hebben we bij voorbeeld opge-

de invloed van antroposofische theorieen

merkt, dat het profiel van het blauwe klokje

,

ei ep

is te omschrijven door een parabool, de fron-

sommige kunstuitingen.

tale vorm van het hoofd door een ellips, de contour van een sparreboompje door een

Ilet iliterlijke, documentaire naturalisme ver-

Iota dus ten tijde van de opkomst der fo-

driehoek, dan is het niet moeilijk, steeds van

iiiitiafie zijn bestaansrecht, dat het overigens

deze vormen uit te gaan en varianten uit het

nit (ten oogpunt van kunst nimmer had beze-

geheugen te tekenen. Het herleiden van ver-

omdat het nooit mêer en zelfs niet eens

anderlijke natuurvormen tot onveranderlijke

hetzelfde als het natuurlijke aspect ken ge-

symbolen heeft onder andere tot twee

Voordat de moderne kunst zich volledig

zelfstandige uitingen naast de beeldende

von het direct herkenbare afwendde, ontwik-

kunst geleid: het ornament en het schrift.

elite zich van het begin of aan iets, dat het

Het ornament verbeeldt, wanneer het wer-

ii,ituralisme wel niet geheel verloochende,

kelijk is gegroeid, in wezen altijd een natuur-

lunar het toch in zekere zin kritiseerde. Dit

vorm, afgeleid van plant, mens of dier, of een

was de stilering van de toevallige vorm tot

natuurdrift, een beweging, die zich voortdu-

de typische. Daarin spreekt zich een van de

rend herhaalt. Een logische verklaring is er

menselijke verlangens uit, namelijk de

niet altijd voor te geven, de zin meet men aanvoelen.

beitenwereld door middel van een klein aan.I universele schema's en formules te orde-

Laat mij in dit verband iets vertellen wat mij

en te overzien. Anders gezegd: de vele

eens is overkomen. Het heeft betrekking op

:1

Santa Maria della Saluta (detail). De gewenste kleurindruk krijgt de beschouwer pas op zekere afstand. Toepassing van de wetenschappelijke kleurenleer in de schilderkunst (zie Kletironleer)

vioeger is begonnen. Haar grootste en absolute triomfen viert de kleurenperspectief in

kunst werken ze storend en vertroebelen, lang ze niet voldoende zijn bezonken, de

het wink van de impressionisten. Tegenwoor-

klaarheid van visie. Zoals het slik in troebel

dig dienen de perspectivische eigenschappen

water eerst vaste bodem moet worden.

van de kleuren als vormgevend middel van urturrturrlistische aard. De vele richtingen na

het impressionisme gebruikten ze bij voorheel(' urn de lijnperspectief weer in het vlak tin Ili; tit brengen, waarbij ook bewust met het psychologisch effect der kleuren rekening wind gehouden. Ili volingeving in de kunst mag echter nooit

ook golfspiraal en soms wel 'lopende hond'

mei [neer het bijzondere maar het type, de

genoemd. Meander was de naam van een

.. nort herkennen. Een verlangen, dat in de

kronkelende rivier in Klein-Azie, die tegen-

natuur zelf een soort parallel heeft: de natuur

woordig Grote Menderes heet. De golfspiraal

kykommert zich niet om het bestaan van het

verbeeldt het profiel van overslaande golven

maar alleen om het in stand houden

aan het strand. Maar een lopende hond? Op

van de soort.

een morgen keek ik uit mijn raam neer op het

I Ike stilering bestaat eenvoudig hierin, in

onder dikke poedersneeuw bedolven park en

void toevallige vormen van hetzelfde soort

zag bezoek aankomen: een sint-bernardshond.

wezen te herkennen en dit tot een geo-

Hij zag mij niet achter de glasruit, liep de

ineirische grondslag to herleiden. Deze vorm

sneeuwvlakte op en ging liggen. Teen ik mij

rut zich in het geheugen vast en is een

nog altijd niet vertoonde liep hij verder en

begin overdreven en daarom storend door de schilders toegepast. Precies zo ging het mei de, bovendien onjuiste, theorieen van de arts F. J. Gall (1758-1828), die aanleg en karak tin uit de vorm van de schedel wilde afleiden; met de reeds beter gefundeerde fysio gnomiek of gelaatkunde van Lavatin (1741 1801). Ook het pointillisme of nee

dive ook mogen zijn. In de

i mpressionisme, dat berustte op de we

2/1

een algemeen bekend ornament: de meander,

werd de wetenschappelijke perspectief in hot

le void op wetenschappelijke vondsten steu11111, !Me exact

individuele vormen wil men herleiden tot een vereenvoudigde doorsnee-vorm en daarin

I

•••••• Man ■ •• ■■ i • MUMS' 1 • 1

I

• MIME ME • ME • MOE • • • • • • •• • • • •■• • • • MN • MEM ••••••• • --• ••••• -

I

I

I

LIIiti_1111

I

]

■■► ■W■ n nnn nnn NV A NIMINI•111•••11111118 / AV ,II A•PRII•E• le • • • IN IV A0111•"• • ill •

n ....21111Mirn••••rtp

nnn

I• 1 r • 1•11." AIMMI • • ••••••• n

ER EL 1111 AI ,

A..

EEL Illb— -41/ 4••111

—

NEIL 4 •■... 1 1 1 1 1 '

1

1

1

.

n

• 11111 • ROM•••1

...•••11111111111 ••• ■■■ •■ •■■ 1 [ 1 1

25

wachten. Eindelijk ging hij

wing

tine hit Ir nrnnr weg. En toen zag ik het ineens:

leder weet, dat een schets vaak sterker en penetranter is dan het tot in finessesvoltooi-

van de hond stelde heel precies een

de schilderij. Dat hangt samen met devereen-

getekende 'lopende hond' voor.

voudiging van de vorm, met het ontbreken

1.11.1.11vormige krommingen begonnen en

van afleidende details. Waarop berust echter

,. ..1,,p1•11 in het punt waar hij had gelegen.

de nooit vermoeiende bekoring van de

loot

411M111W

schets? Het mooiste, imposantste schilderij begon ik iets te begrijpen van het

last de oppervlakkige beschouwer soms on-

vv mnii van het ornament: symbool van zich

verschillig. Hij wendt zich of met het gevoel,

du

herhalende beweging, onbewuste

dat van hem een teveel aan concentratie en

die aldoor tegen een weerstand botst,

verdieping wordt verwacht. De schets even-

druppel. Ritme tussen dag en

wel laat het oog niet zo gemakkelijk los, maar

Hai hi, geboorte en dood.

blijft ons steeds weer boeien. Dat komt om-

I I ni vermogen om tot schema, tot symbool

dat een schets aan de beschouwer veel to

unworden voorstellingen in zich op te nemen

raden overlaat, ze prikkelt hem het ontbre-

daarmee bliksemsnel een hele keten van

kende en vluchtige in zijn verbeelding aan to

glidachten en gevoelens te verbinden, is

vullen, ze houdt onuitgesproken geheimen in.

nr

specifiek menselijk. Het indrukwekkendste

En het raadselachtige trekt aan, wil door-

voorbeeld: het schrift. Niemand denkt er bij

grond worden. De vluchtige, onderbroken en

lint lezen nog over na, hoe de afzonderlijke

in het tafereel verdwijnende lijnen worden in

letter ontstond, al mag de metamorfose van

gedachten nagetrokken - een nooit vermoei-

malistische afbeelding tot verstard symbool

end spel.

hem bekend zijn.

Een andere bekoring van de schets is, dat ze

Algezien van deze beide zelfstandig gewor-

de werkwijze, het ontstaan last zien. ledereen

den zijtakken van de tekening: ornament en

kijkt weleens belangstellend bij het werk van

schrift, begint elke beeldende voorstelling

een ander toe, onverschillig of hij ter zake

met een vereenvoudiging - onverschillig of

kundig of leek is. Het heet wel, dat men een

in een naturalistische tendens heeft of zich

kunstwerk het zweet niet aan mag zien - en

geheel van de realiteit losmaakt. Het begin is

inderdaad kunnen de sporen van moeizaam

een schets.

werk hinderlijk zijn

bij de meeste schetsen

liembrandt, Lot's vlucht uit Sodom. Een blijkbaar snel met de pen neergeworpen schets

echter lijkt alles moeiteloos, omdat het ongedwongen ontstond. leder vindt een h is handschrift, Dierornament. Voorbeeld van de haast abstract aangevoelde en weergegeV011 dierlijke driften (ogen en snavels)

voorstel prettiger dan een bevel.

lielachelijke van een midden in zijn vaart

king worden opgevat. Totdat de impressio

Langzamerhand vond ook in de schilderkunst

abrupt gestopt gebaar. Het wordt pas aan-

nisten een geniale oplossing vonden in de

een schetsmatige, meer aanduidende dan

vaardbaar, als het kort voor of kort ná een

schetsmatige aanduiding.

precies omschrijvende opvatting ingang. Een

'ilood punt' weergegeven kan worden - to

Ook in een zoetjes aan versteend grondbe-

schildertrant, die niet als schets of studie,

vergelijken met het gunstigste moment voor

ginsel van de schilderkunst, de compositie,

maar als definitief was bedoeld. Dit on-

de ontsteking in een verbrandingsmotor. Uit-

brachten de impressionisten een zekere be

bestemd vluchtige bracht ook nog lets

cjaand van de beroemde antieke LaokoOn-

weging. Onder compositie verstaan we de

nieuws in de voorstelling: de beweging. Tot

groep probeerde Lessing eens een theorie to

indeling van het beeldvlak. Ze begon zich to

de opkomst van het impressionisme was -

ontwikkelen over het moment, waarop inner-

ontwikkelen, toen er niet meer op de natuur

behalve in schetsen - slechts de verstarde

lijke emoties hun edelste uiterlijke expressie

lijke rotswanden werd geschilderd, maar op

beweging uitgebeeld, verstard als een scene

konden krijgen. Praktisch leidde dit tot niets.

een duidelijk omgrensd vlak: eerst de muur,

uit een plotseling stopgezette film. Steeds

Lessings slotsom kon door oppervlakkige

later paneel, linnen, papier. En al kan eon

meer echter voelde men het pijnlijke, het

schilders slechts als een thematische beper-

moderne wandschildering vaak vrij in een 27

leeg vlak staan, toch houdt de plaatsing altijd

ken, maar toch gestadig voortgaande lijn van

het in hoge mate, als men zich uitsluitend op

rekening met de grenzen van het vlak. Dit

hel naturalisme negeerde, zou het onjuist zijn,

abstract vastlegt en daar nog mee begint

springt natuurlijk het meest in het oog als de

!I VO

beweging als een breuk in de ontwik-

ook.

schildering het vlak geheel vult.

tiding van de kunst te zien. We kunnen het

Zoals tot aan het impressionisme de actie in

i mpressionisme eerder met de top van een

Onder zulke omstandigheden is het niet te

het schilderij afgeremd leek en maar zelden

.. ymmetrische kromme vergelijken. Het begin,

verwonderen, dat de zuiver materiele kant

de illusie van een zich-bewegen werd opge-

do liornaanse kunst, is antinaturalistisch. Het

van het schilderen en tekenen bij de oplei-

roepen, zo was ook de compositie — sym-

i mpressionisme is einde, hoogtepunt, maar

ding zeer wordt verwaarloosd. Het gros van

metrische indeling, gesloten vorm of spel van

nnk weer nieuw begin.

de schilders en tekenaars is slecht op de

krachten en zwaartepunten — verstard. De in

Int linden is al een flink stuk van de weg

hoogte met de aard der stoffen, waarmee ze

haar voortgang zichtbare beweging bracht

Inrug afgelegd, de verdere weg schijnt echter

dagelijks omgaan. Terwijl juist tegenwoordig

een heel andere vlakindeling met zich mee.

in het ledige te voeren. De wereld der zicht-

al deze substanties op hun samenstelling,

Op het eerste gezicht lijkt het traditionele

luuc verschijnselen wordt als basis meer en

hun betrouwbaarheid, hun technische en ar-

evenwicht binnen de grenzen van het tafereel

meer verlaten, is nog slechts een verre herin-

tistieke mogelijkheden nauwkeurig zijn on-

verstoord. Er komt een dissonantie in het

i mling en ook dat al niet meer. Ook de

derzocht. Instellingen en vaktijdschriften ge-

beeldvlak. Men is geneigd het motief te

,Icademische opleiding keert zich Kier en daar

Yen voorlichting en de fabrieken kunnen ma-

verschuiven. Er lijkt een teveel aan onbelang

rl van het figuratieve af. Maar wat blijft er

teriaal van de allerbeste kwaliteit leveren.

rijke ruimte te zijn, ten koste van een af

eigertlijk over, als het zichtbare object niet

Toch wordt er ook nog altijd materiaal in de

gesneden belangrijker stuk. De bewegings

nuns meer oefenstof mag zijn? Is dit niet het

handel gebracht, waarvan de fabrikanten be-

spanning in een impressionistische composi

einge waarop men zich oefenen kan? De

ter dan wie ook weten, dat het even overbo-

tie, die zich natuurlijk in de volgende peri

vinag rijst: mag men nog wel van een oplei-

dig als onbetrouwbaar is. Zij kunnen dat

oden voortzet, is te vergelijken met Oostazi

ding spreken als wordt begonnen op een

doen, omdat er altijd mensen zo dom zijn het

atische composities. De lege ruimte speell

waar sommige kunstenaars het zeer

te kopen. Tegenover het vele dat wordt

daar een grote rol in, om zo te zeggen als

individuele hoogtepunt van hun beeldende

aangeboden, staat de beginneling volkomen

krachtveld van een beweging. Toch doen

nxpressie bereikten — een expressie, die nooit

vreemd. Hij gaat af op wat hij Kier en daar

deze composities altijd harmonisch aan.

nIgemeen gangbaar kan zijn? Zo keert dit

heeft gehoord, hij raadpleegt een paar stoffi-

,Inderwijs weer terug tot hetzelfde, waarvan

ge handboeken vol verouderde ballast, om

Hoewel het impressionisme behalve zoveel

'lei zich tot elke prijs wilde losmaken: de

van veel waardeloze prullen maar helemaal te

andere tradities ook de wel telkens onderbro

,i,,ademische eenzijdigheid. Want eenzijdig is

zwijgen. En toch is het een vrij eenvoudige zaak, het teken- en schildermateriaal en het technisch gebruik ervan te overzien en te

Boven: schema van een gesloten compositio naar het zelfportret van Gauguin (blz. 65). Elke verschuiving zou de compositie versto ren Links: schema van een open compositie naal het zelfportret van Rembrandt (blz. 65). Eon kleine vergroting of verkleining van de ach tergrond zou de indruk van het schildent nauwelijks veranderen Rechts: schema van een disharmonischo compositie naar Van Gogh's Worenveki opgaande zonl De beschouwer zou het mo tief onwillekeurig naar links en naar bovnn willen uitbreiden

:)tt

beoordelen. Elk schilderij komt tot stand door de combinatie van drie factoren: verfstof, ondergrond, bindmiddel. Dat was van het begin af niet antlers dan nu. Ook de grondstoffen zijn in principe dezelfde gebleven. Tegenwoordig wordt nog met dezelfde verfstoffen getekend en geschilderd, die ook de holenkunstenaar al gebruikte: rode, gele en bruine aardsoorten, houtskool en krijt. Later kwamen er meer natuurlijke aard- en mineraalkleuren bij en ook plantaardige en dierlijke kleurstoffen in de vorm van verbindingen met een grondlaag (substraat) als pijpaarde. Bovendien werden 29

en worden gebruikt in verbinding met een

11 0MAANS

grondlaag. Tot de bindmiddelen worden nog altijd de natuurlijke lijmsoorten gerekend: was, kalk, en enige 'drogende' planteolien. In

( AMU<

de vorige eeuw is er waterglas bijgekomen en sinds kort een dicht bij het plexiglas staande kunstharsdispersie (acryl). Als ondergrond wordt tegenwoordig nog al

III NAISSANCE

les gebruikt wat in de loop der tijden deug delijk is gebleken: steen, hout, linnen, zijde, papier, tot vezelplaat toe. Het opbrengen van

ItAllOK

de kleur geschiedde eerst met materiaal in vaste vorm, maar al spoedig ook met het penseel, nadat de kleurstof met een bindmiddel geschikt was gemaakt om uit te strijken.

1100000 NAIEVE KUNST

CI ASSICISME

Ook deze twee manieren bleven onveranderd.

ABSTRACT

Het tempermes kan eveneens dienst doen om

SURREALISME

de verf op te brengen en in de laatste tijd

KUBISME

kwam daar de verfspuit bij. Het gebruik hier van blijft echter — afgezien van ambacht en industrie — beperkt tot de gebruiksgrafiek.

I MPRESSIONISM E

De materialen en andere technische hulpmid delen van schilder en tekenaar zijn dus hele maal niet zo geheimzinnig of gecompliceerd. In de volgende hoofdstukken wordt van de gedachte uitgegaan, dat schilders en teke

unrd en mineraalkleuren kunstmatig

naars nog altijd moeten beginnen hun vak

your een deel al bij de oude Egyptena-

leren beheersen. Aan de orde komen dus de

i en, moat hoofdzakelijk pas in de negentiende

onderwerpen, waarvan zo juist een overzicht

un t wiiiiigste eeuw. Tegelijkertijd vonden ook

werd gegeven, te zamen met een poging, hun

de ull steenkool gewonnen kleurstoffen

wisselende betekenis in de kunst van het

ingang in de schilderkunst. In de 1;iiiiste tijd worden zij echter door de onver-

uitbeelden nader te belichten. Deze toelich ting wil ieder, die van de techniek van but

iii Iiikbaar veel betere synthetische produkten

kunstwerk geen duidelijke voorstelling heel t,

viii de organische scheikunde vervangen.

het eerste contact verschaffen. Hij kan dan

ook kunnen zij, net als de oude plantaardige

gemakkelijker overzien, met welke dingen

en diedijke kleurstoffen, pas bij het schilder-

zich het liefst zou willen bezighouden.

,

30

DEEL I: TEKENEN

In den beginne was de Iijn

gesprek over een schilderij, waarop de

'rechte Iijn' niet zo letterlijk bedoeld, dan nog

h000idelaars van alles en nog wat hebben ,1,111 to merken, kan men nog weleens de

worden een kunstenaar een massa geheim-

ononwerping horen: 'Nou, 1k zou 't zo niet

eerste plaats het aangeboren 'talent' voor

[l men hoor! lk kan nog geen rechte Iijn op

tekenen. Een volkomen misplaatst aureool. In

I..ipici zetten.'

school en beroep wordt elke doorsnee-mens

I n, opmerking getuigt van sympathieke

zonder meer in staat geacht dingen te doen,

I t o..cheidenheid en van respect voor het be-

die vaak veel moeilijker zijn dan iets wat men

olk to. Maar de idee van 'dat zou ik nooit

heeft gezien, na te tekenen. Dit laatste gaat

Humeri' is meestal ongegrond. Zelfs al is die

natuurlijk niet vanzelf, net zo min als schrij-

In

0011

zinnige eigenschappen toegeschreven, in de

1 01811 van nevenstaande tekening (linker klokketoren), 10 maal vergroot. Rechts: pentekening

mp 1/4 van de ware grootte)

33

mosfeer zichtbaar wordende stralenbundels

qien, afmetingen, hellingshoeken, loo-

horizon op zee, doet meestal niet als rechte

drecht en horizontaal zuiver te schatten en to

lijn aan, omdat juist in de nabijheid van de

beoordelen. Ook zijn niet alle mensen in

kim veel lichte en donkere plekken zijn. Dit

dezelfde mate vatbaar voor optisch bedrog.

veroorzaakt een optisch rijzen en dalen van

Als voorbeeld van gezichtsbedrog nemen we

de horizonlijn.

het bekende experiment met een aantal

De eerste stelregel voor elke beeldende

I wenwijdige

voorstelling is echter niet te tekenen of te

li nks en naar rechts dunne, schuine lijntjes

schilderen wat men weet, maar wat men op

door getrokken zijn. Dat de dikke lijnen op de

zeker moment ziet. Dit geldt zowel voor de

albeelding werkelijk waterpas en evenwijdig

uiterlijke als voor de innerlijke visie, dus ook

C. I). Friedrich, Kloosterkerkhof in de sneeuw (do tail). Voortekening van de architectuur nuq liniaal en rechthoek

voor ieder mens zo verschillend als het ver-

van de zon. Een tweede verschijnsel, de

lijnen, waar afwisselend naar

merken we pas, als we de ogen zover

voor het "geestelijk gezicht'.

dichtknijpen, dat we de dunne dwarslijntjes

De stralenbundels van de zon zijn als enige

mot duidelijk meer zien. Misschien hebben

Ook een wiskundige moot dat wel doen,

rechte lijnen in de natuur op oude schilderijen

we weleens opgemerkt, dat veel schilders

omdat hij zijn tekening ten slotte moot kun-

soms met de liniaal getrokken en vormen dan

onder het werk gedurig de ogen dichtknijpen.

nen zien.

een contrasterend element in de overigens

Dal is, om verwarrende indrukken uit to

Niettemin mag een tekenaar niet vergeten,

vrije voorstelling. Voor de rest komt de zuiver

schakelen, om alleen het essentiele, zowel

dat een lijn altijd een abstractie is, gewoonlijk

rechte lijn alleen in work van mensenhand

vorm als kleur betreft, op zich to laten

voor, in alle architectuur dus. Ook bij de

inwerken.

de aanduiding van de grens tussen twee vlakken. De lijn is het geestelijk materiaal van de tekenaar. Ze blijft ook dan nog imaginair,

weergave van gebouwen hebben schilders weleens liniaal en rechthoek gebruikt. Aan de

/oats we reeds in ander verband uiteenzet-

wanneer hij soms vlakken ziet die praktisch

andere kant zijn er schilders en tekenaars, die

ten, is elke lijn een abstractie van optische

alleen als lijn kunnen worden gevoeld: te-

woedend worden als iemand van een liniaal

indrukken. Wetenschappelijk bekeken, kan

legraafdraden, een in het licht glinsterende tafelrand, contouren van dakpannen — er zijn ontelbare voorbeelden.

rept. Door zulke gevoelsuitbarstingen, die op

een wiskundige lijn alleen in de verbeelding

iiikenen nls beroep eisen natuurlijk opleiding

persoonlijke opvattingen berusten, behoeft

bestaan, omdat ze geen breedte heeft en dus

on whining, zoals ook bij een vakman, dokter

men zich niet van de wijs to laten brengen.

niet zichtbaar kan zijn. Alles wat we zien, kan

In principe kan men elke abstractie omdraai-

anilitenaar het geval is. Werk van supe-

Men handele, zoals men zelf het beste vindt.

slechts uit vlakken bestaan, die soms wel

en, er twee uitleggingen aan geven. Zoals een

i Ran gehalte is pas een kwestie van begaafd-

Rechte lijnen zijn ook een hulpmiddel voor

buitengewoon smal zijn, maar tech vlakken

wiskundige vergelijking (y = x 2 ), een of

held.

perspectivische constructies. De tekenaar of

bliiven. Tekenen is echter geen wiskunde en

andere levenswijsheid (Waar veel licht is, is

Vimr die bewuste rechte lijn heeft ook de

schilder zal doze hulplijnen echter zelden met

in de praktijk nemen we zelfs van een heel

veel schaduw). Ook een lijnfiguur kunnen we

iitootsie kunstenaar een liniaal nodig. Ga

de liniaal trekken en ze in ieder geval laten

brede lijn maar een dimensie aan: de lengte.

zo on ook omgekeerd zien. We hebben dit in

maw eons de 'Oen na in tekeningen van

verdwijnen als ze voor opzet of controle niet

wow meesters. We zien onmiddellijk, dat

meer nodig zijn.

von of metselen of koken. Schilderen en

mots lijnrecht is, dat parallel aandoende lijnen

Meestal doet een tekening naar een bouw

Met AO parallel zijn, en verticale lijnen maar

work, uit de vrije hand gemaakt door eon

/Odell werkelijk loodrecht. Zelfs niet op te-

geoefend tekenaar, veel natuurlijker en orga

koningen van gebouwen, die toch zelf met

nischer aan dan de constructietekening van

behulp van schietlood en waterpas werden

een architect. Waarom dat zo is, zal niemand

opgetrokken. Dit is in de vrije ongebonden

precies kunnen verklaren, omdat de geheimeil

tekening ook duidelijk te zien, terwijl de lijnen

van het gezichtsorganisme hier een rot

loch niet zuiver recht zijn.

spelen. Geheimen in zoverre, omdat ze als

a in de natuur wel zuiver rechte

combinatievermogens van het gezichtsorgaan

We kunnen eigenlijk maar een

wel bekend, maar op zijn hoogst psycholo

verschijnsel noemen: de in een wazige at-

gisch te verklaren zijn. Niets is bij voorbeeld

34

i inks: lijntekelung, kan op verschillende manieren worden gezien. Midden: afgeknotte piramide (concaaf of convex). Rechts, intorieur, kan maar op Oen manier worden gezien

35

Ingegrifte tekening in de grot Font de Gaumc (Dordogne). Stenen tijdperk. Meervoudigi lijnen

1 a iokse tempeltrappen niet zuiver waterpas

hand moet worden getrokken. Een opgave,

maar in het midden een lichte welving

die waarschijnlijk niemand exact kan uitvoe-

Uit proeven bleek, dat absoluut

ren. De zaak verandert, als we de hand op het

v4+111)11011.

hoiliontale treden, wanneer ze flink lang zijn,

blad laten rusten en door de hand op te

dom gezakt I ijken. Maar waarom?

schuiven de lijn in gedeelten trekken. De

Bij een omtreklijn is dubbelzinnigheid uit

I to bovenste treden zijn onderaan niet to zien,

aansluiting tussen de stukken hapert ge-

gesloten als een tweede opvatting niet voor

omdat ze boven ooghoogte liggen. Zichtbaar

woonlijk. Daarom is het beter, de stukken

alleen de opstaande kanten. Vanwege

niet precies to laten aansluiten. De lijn als

dunner te worden de illusie van perspecti

hun lengte lijken ze door to buigen. Worden

geheel lijkt daardoor niet alleen rechter — en

vische ronding oproept. Dat is ook het geval

owlet het beklimmen de treden zelf zicht-

daarop komt het bij het tekenen uit de vrije

als de lijn niet in een haal, maar onderbroken,

ham, dan valt het licht er sterker op dan op

hand ten slotte aan — maar doet ook losser

arcerend, meervoudig wordt neergezet. Daar

do opstaande kanten. Voor de beklimmer

en zekerder aan. De kleine onderbrekingen

door ontstaat weer de illusie van ruimte,

oncentreert het licht zich het sterkst vlak

hebben bovendien een zekere bekoring. Elke

lichamelijke ronding, terwijl vooral de meer

vooi hem, gewoonlijk dus op het midden van

onvolkomenheid animeert tot meewerken, tot

voudige lijn een eerste aanduiding is van de

do Imp. En Kier komen we aan een tweede

structuur, die substantie van leegte on

tiofichtsbedrog: zoals we op de afbeelding

de hand ligt, en als de lijn zelf door dikker en

zien, lijkt een lichte baan op een

derscheidt. Dat een horizontale, zeer lange rechte hin

li nker veld altijd breder dan een donkere

naar onderen doorgebogen lijkt, berust eve

Wan op een licht veld. Het licht overstraalt

neens op optisch bedrog. Wij verbinden er

on mms netvlies altijd min of meer de donkere

onwillekeurig het idee van eigen zwaarte aan,

■ancieving. Gevolg: de zichtbare trede Iijkt in

bij voorbeeld van een touw, dat, al is het nog

hot midden breder. Ze lijkt uitgesleten, al is

zo strak gespannen, altijd een beetje door

to /Myer waterpas. Om deze beide redenen

hot begin al gedemonstreerd aan de cirkel in

zakt. De bouwmeesters uit de oudheid wisten

g.11 men de treden een lichte welving, die

het vlak. De afgebeelde perspectivische lijn-

dat al. Ze trokken er ook een interessante

illemand optisch waarneemt. Ze lijken volko-

consiructie kan worden gezien als ruimte en

consequentie uit zoals we zullen zien.

mon recht.

als lichaam. Een verdere uitwerking met meer

Lange tijd brak de wetenschap er zich het

I gevoel van 'doorzakken' is nog sterker bij

details brengt pas absolute klaarheid.

hoofd over, waarom de treden van brede

honzontale vlakken die op bepaalde punten

R. Groszmann, Oswald Spengler (detail). Dikker en dunner wordende lijnen verduidehjken de plastische ronding en geven ook schaduwen aan

belast, bij voorbeeld met een zuil of een hoeld. Ook Kier zal een optisch niet waarOe witho vlakken links zijn gelijk aan de zwarte vlakken rechts; toch lijken de witte groter

neembare welving het gezichtsbedrog ophollen. lets wat alleen in een tekening uit de vole hand in toepassing kan worden gehiacht. Een technische tekenaar zou er zijn onstructie al heel gauw mee in de war •duren. Het wordt nu wet duidelijk, waarom cn architectuurtekening uit de vrije hand

inveel stabieler en steviger kan aandoen dan Oen

bouwkundige tekening.

Mee dat 'ik kan geen rechte lijn op papier /0 ten' wordt natuurlijk een relatief lange lijn hedoeld. De ervaring leert: hoe langer, hoe ',r ummer — vooropgesteld dat die lijn in een ,ink met vrij boven het papier zwevende :Hi

37

Streek uit de vrije hand met de pen. Van boven naar beneden: 1. In een keer getrokken — 2. Aangezet zonder onderbreking — 3. Onderbroken — 4. Kort gestreept — 5. Ter vergelijking met de streek uit de vrije hand: met de liniaal getrokken Iijn

∎ linorlopende lijnverbindingen. De juiste ver-

nenuit te begrijpen. De impressionistische

houdingen worden zo gemakkelijker getroffen

zienswijze gaat geheel van de uiterlijke vorm

tan gecontroleerd. Het zijn niet meer dan

uit, de innerlijke bouw is van geen enkel

hulplijnen, waarvan alleen de stukken die de

belang. Dit is de echt schilderachtige wijze

enijenlijke contouren vormen, worden aange-

van zien. Deze hoeft echter niet noodzakelijk

mci. Deze tekentrant, waarbij de lijnen snel

tot schilderen te leiden. Ook een tekening

(an irefzeker, en niet langzaam tastend wor-

kan door naIeve weergave van vormen

deo neergezet, komt voort uit een construe-

ontstaan. Het gaat de schilder of tekenaar in

Novo wijze van zien. Daartegenover staat de

dit geval helemaal niet om het juiste begrip

nnicf impressionistische. Tussen deze beide

van wat hij uitbeeldt, maar alleen om de juiste weergave van de afzonderlijke vlakken.

scheppende arbeid. Dat klinkt hier wel erg

soms nog versterkt worden, als we de lijnen

untersten zijn natuurlijk oneindig veel tussen-

hoogdravend, maar scheppende fantasie is in

iets te ver laten doorschieten. Ook bij het

voi men en varianten.

ieder mens aanwezig en het bevredigt hem

technisch tekenen doet men dat om hoek

constructieve wijze van zien en weerge-

Zo kan een mozaIek van vlakken ontstaan,

steeds, daaraan te kunnen toegeven. De

punten nauwkeuriger te fixeren, bij voorbeeld

yen wordt meer bepaald door weten en den-

waaruit pas bij aandachtige beschouwing de

meeste kinderen verveelt een technisch vol-

voor metingen of passerpunten. Het geeft

hal en door de wens, de dingen van bin-

voorstelling duidelijk wordt.

maakt stuk speelgoed veel gauwer dan een,

een technische tekening reeds een zeker idea

dal ze zelf kunnen afmaken en dat bovendien

van losheid, vaardigheid, bijna iets schetsma

voortdurend kan worden veranderd.

tigs, en die indruk is bij een tekening uit do

Imptessionistisch opgevatte en door vlakinI,.hog steeds verder gedetailleerde voortekeHaw

De proporties van het niet rustig poserende model zijn met behulp van geometrische figuren vastgelegd

Fiji het tekenen is de met de liniaal getrokken

vrije hand nog sterker.

hit) alleen maar voorbeeld, de in een stuk uit

De artistieke tekenaar kan de gewoonte, met

de vrije hand getrokken rechte Iijn natura-

doorschietende lijnen te werken, nog verder

lisinsche kopie. Pas de onderbroken, meer-

voortzetten, want bij de eerste afbakening

voudige of arcerende kin geeft vorm. Dit kan

van vlakken en partijen zoekt hij graag naar

Gebouw, met de liniaal getekend, daarna uit do hand nagetrokken; de lijnen /open aan de honker door

Deze schets werd constructief opgezet en heeft doorlopende vlucht- en proportiefijnen

38

39

trettekenen de beschouwingen over de anatomie van

II(

11(1 ,

hoofd maakten we al duidelijk, dat de

p•Inatsplastiek geen kwestie is van biolo-

(ji.,che functies, maar te danken is aan inprocessen. Die individuele uitdruk1. 111(1

is voor een tekenaar ook veel belangrij-

dan de juiste weergave van de anato-

I. ..1

1111..che bouw. Bij het tekenen van een portret 1. .(111t

het erop aan, in het gelaat van een

hopaald mens zijn persoonlijke geaardheid uit

(Iiiikken, dus niet alleen het hoofd als type goven. Nu kan niets levends zo geabstra-

iii ,id worden getekend als een gezicht. Van 1 111/1!

kinderjaren of menen wij in allerlei

li vonde en ook in dode dingen, die met ,

en wat men later schrijft, gaat de school niet aan.

,,,,.risen niets te maken hebben, gezichten te

Bij het schematisch omschrijven van h-

kennen: in de voile maan, de vlammen van

chaamsdelen door geometrische figuren heb-

' WI

hunt, een viooltje, de contouren van een berg.

ben we het hoofd vergeleken met een ei. Dit

I mititsieen die haast nog meer indruk op ons

ei kan, net als een vogelei, heel verschillend

1.11(inen maken dan werkelijke gezichten van

van vorm zijn: lang en smal, maar ook bijna

111(.1(sen of dieren. Dit opent buitengewone

bolrond. In elk geval heeft een hoofd nooit

,1111..tieke mogelijkheden. Maar zoals overal in

een kubische vorm. Vanwege de aitijd aanwe-

(III hock zullen ook hier slechts de grondsla-

zige verleiding tot abstraheren wordt dat nog

11,11 van een natuurgetrouwe uitbeelding wor-

al eens vergeten. Het resultaat heeft dan

,1(nn gelegd, als basis voor elke opvatting en

echter niets te maken met een geometrische

.(111.itieke vormgeving. Tekenen dient te wor-

compositievorm, als die van de kubisten bij

,i..11 geleerd zoals op school het schrijven —

voorbeeld.

(

Acinhynische mak Istudies

1 43

Schema der gelaats-isohypsen. Perspectivisch verkorte meridianen van naar boven en beneden gericht hoofd

Mill

nekiiken we een hoofd van boven, dan zien

geringste draaiing of buiging van het hoof,'

we dat het geen enkel effen vlak vertoont.

maakt van de rechte proportielijnen perspec

Het gelaat, dat zo dikwijls veel to plat wordt

tivische verkorte meridianen: door de ooq

voorgesteld, valt — van bovenaf bekeken —

hoeken, onder de neus langs, door de mond,

steil omlaag in een stompe hoek met de

langs de kin, door de wenkbrauwen on de

zijden van het hoofd en de schedel met het

aanzet van het haar. In dit geraamte van

voorhoofd vormt wederom een ei. Wie daar

elliptische lijnen zetten we de verdere pro

voortdurend op let, heeft al veel gewonnen.

portiepunten: de afstanden en breedte van

Als we een goed idee willen krijgen van de

ogen en mond, het deukje in de kin, de

pinstische vorm van het hoofd, speciaal het

haargrenzen, de aanzet van de neuswortel, de

cieticht, moeten we het eens proberen voor

neusvleugels on de breedte van de neusrug.

t o stellen als een reliefkaart, waarop alle

Dan de aanzet, de boven-, onder- on zijrand

punten van gelijke hoogte door lijnen (iso-

van het oor. Ook het verloop van de wenk

hypsen) zijn verbonden. Even instructief is

brauwen en van de plooien bij neus, lippen en

het, een hoofd in allerlei profielen en standen

mondhoeken kunnen in de eerste opzet al

to tekenen. Zo krijgen we langzamerhand een

worden aangeduid.

duidelijke voorstelling van de rondheid van

De t weede fase begint met de hoof dvormen

het hoofd.

van de ogenpartij, de mond met omgeving en

Afgezien van de uiterlijke weergave komt het

het verloop van het haar. Oor, wangvlakken

hip een portret vooral op het zuiver treffen

on slapen worden in grote trekken gedetail

van de expressie aan. Daar bestaat geen

leerd.

lecept voor, maar er is wel een principe: hoe

De derde fase brengt reeds alle details, in de

nicer er aan bijwerk wordt weggelaten, hoe

eerste plaats ook de individuele vorm van het

sterker en geslotener de expressie.

profiel. Dit alles echter nog zoveel mogelijk

Eon portrettekening beginnen we systema-

met donne lijntjes. In de vierde fase kan dan

tisch op basis van ons lijnschema (zie hier-

het essentiele en karakteristieke worden aan-

eaast), de verhouding dus van hoogte en

gezet, totdat de portrettekening de gewenste

hreedte; daarin wordt de eivorm gezet. De

graad van afwerking heeft gekregen.

1 44

A

1t,t is (Lin een gedisciplineerde, schoolse

toond worden wat essentieel en ongewoon

wei k wive, die altild tot een resultaat leidt,

is. Dit hangt of van de geestelijke rijpheid van

)0k tut 'gelijkeins", het zo begeerde doel,

de kunstenaar, zijn temperament en zijn vet

wait' vont de onervarene zoveel respect heeft irn

dat hem gewoonweg kopschuw maakt.

Plastische anatomie van dieren

mogen om uit het gelaat het karakter of to lezen.

!let verkeerdst van alles is, die "gelijkenis", moven al bij de eerste opzet te willen berei-

Het meest voor de hand liggende model voor

ken in plaats van haar door het nauwkeurig

gelaatsstudies is ons eigen spiegelbeeld. Het

volgen van de afzonderlijke vormen en lijnen

is voor ons doel absoluut onbelangrijk, dat we

vatuelf to laten groeien. Alleen mag dit

ons zelf 'spiegelbeeldig" zien. Als we echter

tasten naar de individuele vorm nooit tot

li ever een zelfportret tekenen waarbij links

l)e plastische anatomie van het dierlijk Ii-

tontine worden, zodat portretten van dezelf -

li nks en rechts rechts blijft, is het met een

i:Iiaam kunnen we het best begrijpen door

telijk uitbalanceert. Alleen de s-vorm van de

de tekenaar alle familie van elkaar lijken te

beetje oefening mogelijk, het spiegelbeeld

een vergelijking met de anatomie van de

hals, die — op enkele uitzonderingen na --

door deze kromming zijn rechte gang gedeel-

Bij beroepsportrettisten vinden we dit

zuiver mechanisch wederom spiegelbeeldig

mens. Nog beter overigens, als we van het

steeds uit 7 wervels bestaat, herhaalt zich

verschijnsel maar al te vaak. Ze nemen er niet

te tekenen. De zenuwprikkel tussen oog en

idee uitgaan, dat de dieren het bouwprincipe

ook bij de viervoeters. Dat die hals soms zo

I neer

de tijd voor, elke opdracht als een

hand moet daarvoor worden omgeschakeld,

van het menselijk Iichaam aan hun levens-

lang is, komt alleen door verlenging van de

ilieuw begin te heschouwen. Deden ze dat

een moeilijk proces dat echter veel mensen

voorwaarden en doeleinden hebben aange-

afzonderlijke wervels, zo bij voorbeeld bij de giraffe. De halswervels tekenen zich echter

w01, dan zou in hun werk altijd iets van de

goed gelukt.

past. De mening dat de mens de maat van

eerste frisheid bewaard blijven. Schoolse

Een van de grootste schilders van alle tijden

alle dingen is, blijft voor ons altijd juist. Als

nooit plastisch of — in tegenstelling met de

discipline is nooit einddoel, maar een primal-

bestudeerde steeds weer zijn spiegelbeeld.

de beeldende kunstenaar het standpunt van

staart, de voorbij het bekken voortgezette

to steun om met groeiend kunnen tot een

Die schilder was Rembrandt. Hij deed het niet

de exacte wetenschap innam, zou hij voortdu-

ruggegraat. Bij de mens zijn de vijf staartwer-

persoonlijke vorm te komen — evenals uit de

uit ijdelheid, want een 'mooie' man was hij

rend moeten denken in plaats van to zien.

vels vergroeid tot het staartbeen, bij de

01) school geleerde schrijfletters langzamer-

niet. Hij schilderde zichzelf, omdat hij zijn

Het begrijpen van een zichtbare vorm gelukt

meeste viervoeters bleven de veel talrijker

11.111,1 een persoonlijk handschrift ontstaat.

eigen beeld steeds bij de hand had en omdat

in principe alleen door vergelijking. En als het

staartwervels — sommige reptielen hebben er

In de bespreking van een geschilderd portret

hij, de mensenkenner, telkens weer de be-

erom gaat, de bouw van andere lichamen to

wel veertig — beweeglijk. Ook het aantal rug-

door een kunstcriticus lezen we weleens, dat

hoef te had zich rekenschap te geven van zijn

verstaan, is het meest voor de hand liggende

en lendewervels is bij dieren iets groter,

de kunstenaar er veel 'in gelegd' heeft. Een

eigen wezen. De meer dan honderd zelfpor-

vergelijkingsobject altijd het menselijk

waardoor de dierlijke romp verhoudingsgewijs

alcjezaagde frase! In een gelaat, dat meer

tretten die ons bewaard zijn gebleven, beho-

chaam.

langer lijkt dan die van de mens.

hetekent dan een oefenobject, valt niets te

ren tot het aangrijpendste wat de portret-

Hier worden alleen de gewervelde dieren

Het is van belang, het verloop van de rug-

logger)", wel kan er veel uitgehaald, beklem-

kunst heeft voortgebracht.

behandeld on daarvan alleen die, welke de

gegraat bij verschillende dieren aan het ske-

tekenaar het meest boeien: de viervoeters en

let te bestuderen, omdat men alleen op die

de vogels. De grondvorm van hun li-

manier inzicht kan krijgen in plaats en functie

chaamsbouw heeft inderdaad veel weg van

van bekken- on schoudergordel. De rug- en

die van de mens: ze bestaat namelijk uit

lendewervels hebben namelijk anders dan

wervelkolom, schedel, borstkas met schou-

bij de mens zeer lange doornuitsteeksels.

dergordel, bekken en vier ledematen.

De contour langs de uiteinden daarvan vormt bij het dier de ruglijn, die weer zwak s-vormig

Viervoeters

boven de brugboog van de wervellichamen

Het feit, dat viervoetige dieren niet rechtop

tour iets van het profiel van een zadeldak,

lopen zoals de mens, brengt een andere

waarvan de nok de richtingsverandering van

loopt. Bij katachtige dieren heeft deze con-

1 46

formatie van de ruggegraat met zich mee. Als

de doornuitsteeksels aangeeft. Deze 'nok'

een zwak gewelfde brugboog is ze tussen

wordt in het skelet nog door een rech-

bekken en schoudergordel gespannen. Ze is

topstaand, zeer kort uitsteeksel gemarkeerd.

niet s-vormig gebogen als bij de mens, die

Die eigenaardige richtingsverandering van de

1 47

De evenwichtstoestand van viervoeters in

Hut typisch verloop van de wervelkolom bij viervoeters (skelet van een wolfshond)

bot. Dit -- en ook de noodzaak, in de voortdu-

rust en in beweging wordt duidelijk, als we in

rende strijd om het bestaan steeds tot de

plaats van een — zoals bij de mens en de

sprong gereed te moeten zijn — is de oorzaak

vogel — twee zwaartelijnen aannemen, welke

van de vele knikkingen, die we vooral aan de

door voor- en achterstel lopen. Vallen de

achterpoten, ook in ruststand, waarnemen.

beide zwaartelijnen samen, dan betekent dit

Een plotselinge en krachtige voorwaartse

voor het dier een onnatuurlijke houding, wel-

beweging kan namelijk alleen door het strek-

ke maar van korte duur kan zijn. Voorbeelden:

ken van de gewrichten worden bereikt. Ook

de uit de paardedressuur bekende /evade en

de mens moet, als hij het op een lopen zet,

het "moor zitten van honden. Een paard dat

dit door het buigen van alle beengewrichten

doornuitsteeksels verhindert eensdeels het

uit zichzelf op zijn achterbenen gaat staan of

inleiden. Doch pas de ineengedoken houding

doorbuigen van de ruggegraat, anderdeels

een uitval doet, een kat die zich opricht, wil

van de hardloper maakt het mogelijk, bij het

vomit ze een bijzonder gunstige, door sterke,

door het samenvallen van de zwaartelijnen

startschot 'als een pijl uit de boog' weg te

rechte rugspieren beheerste mechaniek voor

alleen de kracht van de aanval verhogen, met

schieten. Een opgeschrikte ree echter, kan uit

het tot de sprong strekken van de romp.

het doel zijn tegenstander op de grond te

een rustige houding met een enorme sprong

Het voor- en het achtergestel van viervoetige

gooien en buiten gevecht te stellen.

op de vlucht staan, een loerend roofdier

dieren hebben verschillende taken. Het voor-

De voortbeweging op vier ledematen brengt

krimpt ineen om de kracht van de sprong te

gestel steunt het grootste deel van de Ii-

het lopen vrijwel gelijktijdig — gevolgd door

een heel andere plaatsing en vorm van de

vergroten — en dat doen ook alle in het nauw

chaamslast, welke bij voorbeeld bij een paard

de tegenovergestelde voorpoot. Dit is om het

onderdelen van het skelet met zich mee. De

gedreven dieren.

voor tweederde op de voorhand rust. Het

veranderde zwaartepunt op te vangen. Van

meeste viervoeters zijn teengangers gewor-

achtergestel levert in hoofdzaak de beweeg-

deze manier van voortbewegen wijken maar

den — terwijl de mens een zoolganger is,

Aan de voorpoten zijn de knikkingen uiterlijk

kracht. Wat de mechanische voortbeweging

weinig dieren af, kamelen bij voorbeeld. Het

omdat hij voor zijn twee benen een groter

minder opvallend. In rust zijn ze alleen aan-

betref t zou men een dier dus kunnen vergelij-

schip der woestijn is een telganger: het

standvlak nodig heeft. Voor viervoeters is

wezig tussen het schouderblad, de kort€

ken met een auto met aandrijving van de

verzet zowel de beide linker- als de beide

een zo gering mogelijke aanraking met de

bovenarm en de onderarm. Omdat de boven-

rechterpoten gelijktijdig.

bodem het gunstigst; op die manier komen ze

arm nog binnen de romp Iigt, is deze knikking

Paarden wordt deze gang door dressuur bij-

sneller vooruit dan de zeldzame zoolgangers

alleen duidelijk voor wie een goed inzicht

gebracht.

under de dieren, zoals de beer en de aap. Met

heeft in de huidplastiek van het dier. Zo komt

achterwielen. Elke viervoeter begint zijn voorwaartse beweging met het verzetten van achterpoot, onmiddellijk daarna — onder

1. Schouderblad - 2. Opperarmbeen - 3. Onderarm - 4. Handgewricht - 5. Middenhand - 6. Vsngerkootjes - 7 Bekken - 8. Knieschijf - 9. Dijbeen - 10. Onderbeen - 11. Scheenbeen 12. Middenvoet - 13. Tenen

de teengang gaat ook dikwijls gepaard de

het, dat veel tekenaars de voorpoten van een

vergroeiing van de middenvoet tot een enkel

viervoeter foutief aan de romp zetten.

ypische plaatsing der doornuitsteeksels bij katachtigen (skelet van een leeuwin)

Typische plaatsing van de doornuitsteeksels der wervels bij hoefdieren (skelet van een koe) 1 48

1 49

De knik in het bovendeel der voorpoten

hun poten hoofdzakelijk gebruiken om te lo-

draagt veel bij tot het elastisch opvangen van

pen en te springen, is een kogelgewricht voor

het vooruitschietende lichaam. Overigens zijn

heup en schouders overbodig. Het zou alleen

de voorpoten toch al veel elastischer aan de

maar extra spierarbeid betekenen onder het

iniiip bevestigd dan de armen bij de mens.

lopen. Heup- en schoudergewrichten functi-

Wij werken met onze armen en ze moeten

oneren dus als scharniergewrichten, de poten

zich dus van een stevig steunpunt uit kunnen

kunnen zich slechts in geringe mate spreiden.

►ewegen. Daarom is onze schoudergordel

Dit is ook de oorzaak, dat plaats en vorm van

door middel van het sleutelbeen nog wel

het bekken anders zijn. Bij grasetende dieren,

beweeglijk, maar nagenoeg niet elastisch

die veel en ver moeten lopen, is het bekken

verbonden met de borstkas. Bij haast alle

verhoudingsgewijs even breed als bij de mens.

viervoeters ontbreekt het sleutelbeen, waar-

Bij roofdieren, die hun proof moeten besprin-

door de verschuifbaarheid van het schouder-

gen, is het juist zeer smal. De breedste afme-

blad zeer wordt verhoogd. Bijzonder duidelijk

ting vormen bij hen de beide grote knobbels

kunnen we dat zien bij een kat. Bij elke stap

van de dijbeenderen. Bij paard en koe daaren-

die ze doet, schuiven de schouderbladen tot

tegen zien we duidelijk, dat de dijbeen- en

de hoogte van de schof t. De plaats van de

heupbeenknobbels ongeveer even ver uitste-

sleutelbeenderen wordt ingenomen door pe-

ken. Roofdieren hebben ook altijd een veel

zige spierbundels, die niet alleen elastisch

kortere hals dan graseters, die hun voedsel

zijn, maar ook remmend kunnen werken, zoals

onder het lopen tot zich nemen en daarbij

de veren van een zelfsluitende deur. Daarom

voortdurend de hals moeten buigen.

hebben alleen dieren, die hun voorpoten meer

Bij de anatomie van de mens zagen we, dat

gebruiken om mee te werken dan om mee te

een gewricht alleen door actieve spierkracht

lopen, sleutelbeenderen; apen en mollen bij

in rust kan worden gehouden.

voorbeeld, en kangoeroes — het zijn er, zoals

ledereen weet, dat lang staan vermoeiend is,

we reeds zeiden, maar weinige.

en hoeveel inspanning kost het lang volhou-

Met een stevige bevestiging door middel van

den van een halve kniebuiging niet! Een

bet sleutelbeen gaat ook een groter beweeg-

halve kniebuiging komt echter overeen met

lijkheid van het opperarmgewricht gepaard —

de rusthouding van de poten van een vier-

het grootst bij de mens. Bij viervoeters die

voeter. Bij hen wordt de ruststand van een

Voornaamste spieren van een paard. Dit voorbeeld geldt in Principe voor alle viervoeters. sp. spier 1. Grote zaagsp. - 2. Driehoekige armsp. - 3. Grote borstsp. -- 4. Biceps - 5. Spaakbeenarmsp. 6. Teenstrekkerpezen - 7. Spalksp. - 8. Monnikskapsp. - 9. Brede rugsp. - 10. Buitenste schuine buiksp. - 11. Heupknobbel - 12. Driehoofdige armsp. - 13. Binnenste elleboogsp. 14. Diepe teenbuiger - 15. Rechte buiksp. - 16. Brede schenkelband - 17. Lange teenbuiger 18. Pees van de teenstrekker - 19. Heupgewricht - 20. Grote bilsp. - 21. Plaats van de vier schenkelbeenbuigers - 22. Driehoofdige kuitsp. - 23. Achillespees - 24. Teenbuigers ∎ jewricht bewerkt door twee andere factoren:

lopen, maar ook een heetje zijwaarts. Die

door een overspanning met pezen en door

beweging worth hoofdzakelijk tussen de

een andere vorm van de betrokken scharnier-

schedel en de bovenste halswervel uitge

(jewrichten. Deze gewrichtsvorm ontstaat

voerd, doch de hele hals neemt eraan deel.

Moor een kleine uitholling in de gewrichts-

De staart doet eveneens een weinig aan de

vlakken enerzijds en een welving anderzijds,

evenwichtscompensatie mee, maar dient te-

zodat de beide delen steun aan elkaar heb-

yens als roer tegen de weerstand van de

ben. Banden houden de gewrichtsdelen ste-

lucht en bij paard en koe bovendien als

bijeen. Alleen door spierkracht worden

vliegenverdrijver. Bovendien drukken de die-

ileze banden uitgerekt en wordt het gewricht

ren er onwillekeurig allerlei emoties mee uit.

vig

Links: '/evade; evenwichtstoestand met een zwaartelijn Rechts: twee zwaartelijnen met ongelijke belasting

beweging gebracht. Zo is het bij voorbeeld

Honden kwispelen als ze blij zijn met de

mogelijk, dat paarden dagenlang kunnen

staart, ze richten hem op als ze willen impo-

•,taan zonder moe te worden en dat oudere

neren, ook katten doen dat, en ze trekken

(Iieren helemaal niet meer gaan liggen: ze

hem in als ze bang zijn.

..lapen staande.

We duidden al even aan, dat de gewijzigde

Alle dieren, speciaal die met een lange hals,

vorm van de dierlijke ledematen voortvloeit

debruiken hals en kop bij het voortbewegen

uit hun gebruik. Dit verschil begint al bij de

your de evenwichtscompensatie. Onder het

schoudergordel en het bekken. Dit laatste

lopen knikt een paard voortdurend met zijn

helt — vergeleken met de horizontale rugge-

hook], niet alleen in de richting van het

graat — steil naar beneden zoals bij de olifant

1 51

1 50

A

profiel, dat ruwweg iets van een combinatie-

overigens de menselijke nabijkomen. De voet-

tang heeft. In overeenstemming met hun

zolen van een beer zijn ruw en staan stevig

levensgewoonten, speciaal de wijze van voe-

op de bodem, de voet van de aap ontwik-

ding, lopen de schedelvormen van dieren zeer

kelde zich tot een hand, omdat het een

uiteen. Ook de plaatsing van de ogen speelt

klauterwerktuig werd. Roofdieren, die zich in

een rol. Bij apen en roofdieren zijn ze evenals

hun prooi moeten vasthaken, kregen onder de

bij de mens naar voren gericht. Bijna kan men

voetzolen dikke ballen, die het sluipen mo-

zeggen dat hoe weerlozer een dier is, hoe

gelijk maken en tegelijk de vlijmscherpe klau-

meer de ogen aan de zijkant zitten, waardoor

wen als in een foedraal opnemen om ze tegen

het gezichtsveld belangrijk wordt vergroot.

onnodig afslijten te beschermen. Ook de

De waarnemingssector kan bij de mens, al

voorpoten vertonen — vergeleken bij de ar-

naar gelang van oplettendheid, beweging en

men van de mens — dezelfde veranderingen.

kleurenprikkels, tot circa 90 ° gaan; nauwkeu-

Zo zijn ellepijp en spaakbeen alleen aanwezig

rig ziet hij slechts binnen een sector van 30 ° .

en om elkaar draaibaar, als die draaiing een

Een rechtopzittend konijntje daarentegen

doel heeft, zoals bij de katachtigen, die korte

heeft een waarnemingsveld van 360 ° , een

zijdelingse uitvallen kunnen doen. Toch is bij

gesloten cirkel dus.

deze roofdieren de mate van draaibaarheid slechts / 8 van die van de onderarm van de

Verder draagt de vorm van de oorschelpen

1

Peesverbindingen aan ledematen en hats (skelet van een reebok)

mens. Bij de mens rust het gewicht van het

en de giraffe, is bij het paard al vlakker en

Vermindert de spierarbeid, dan zakt het

belt het minste bij een koe. Onze afbeeldin-

hoofd zijwaarts — zoals we kunnen opmerken

gen tonen de voornaamste kenmerken van

als iemand zittend in slaap valt. Bij dieren ligt

hot dierlijk skelet en ook de eigenaardige

dat anders. Kop en hats moeten voortdurend

verschillen met het geraamte van de mens.

in vooruitgestoken positie worden gehouden.

Lo is bij sommige dieren de knieschijf ver-

Wanneer dit werk alleen door spieren werd

groeid met het dijbeen. Verder is het kuit-

gedaan, zou daarvoor een al te grote ar-

been meestal geheel of gedeeltelijk verdwe-

beidsprestatie nodig zijn, die heel gauw tot

non. Beide — de knieschijf en het kuitbeen —

vermoeidheid zou leiden. Hals en kop worden

hangen functioneel nauw samen met de

daarom gedragen door een elastische nek-

draaibaarheid van het onderbeen om zijn

band, die van de doornuitsteeksels der rug-

longteas. Wanneer dit niet meer nodig is,

wervels tot aan het achterhoofd reikt. Bo-

tteden zulke veranderingen op.

vendien loopt van deze band nog een platte

Bij alle teengangers zijn de midden-

pees, de nekplaat, naar de halswervels. Wil

vootsbeenderen plus het scheenbeen tot een

het dier de kop buigen, dan moet het door

beendercomplex versmolten of samenge-

spierarbeid de nekband uitrekken. Houdt die

groeid, het sterkst bij de hoefdieren, het

spierarbeid op, dan veert de kop weer in zijn

minst bij de katachtigen. Evenzo staat het

vooruitgestrekte positie terug. Bij oude afge-

met de tenen, die bij de hoefdieren tot een of

werkte paarden zien we soms, dat het hoofd

tot twee hoeven vergroeiden; bij de roofdie-

zowel in rust als onder het !open omlaag-

ren daarentegen zijn ze alle nog aanwezig.

hangt; de nekband heeft zijn elasticiteit ge-

Het dubbele gewelf der voetzolen van de

deeltelijk verloren.

mens vinden we echter bij Been enkel dier,

De vorm van de schedel wordt bij dieren in

ook niet bij zoolgangers, bij wie de voeten

de eerste plaats bepaald door de verhouding

belangrijk tot de uiterlijke verschijning van een dierekop bij; voor sommige dieren komt

hoofd op de wervelkolom; betrekkelijk geringe spierkracht houdt het in deze positie.

1 52

Portret van een gorilla

daar nog de vorm bij van horens en geweien. tussen hersenschedel en aangezichtsschedel

De oorschelp ligt alleen bij de mensapen plat

evenals bij de mens. Daar de hersenmassa

tegen de schedel. Bij de meeste andere die-

hij een dier betrekkelijk gering is, gaan voor-

ren lijkt ze op een puntzakje, maar ook han-

hoofd, neus en bovenkaak veel minder ge-

gende flaporen komen voor — zoals bij oli-

profileerd in elkaar over dan bij de mens. De

fanten, varkens en verscheidene honderas-

onderkaak past zich natuurlijk bij dit profiel

sen. Al deze oorvormen bestaan uit een

aan, en zo ontstaat als geheel een schedel-

kraakbeenachtige massa, maar zijn, in te-

Brume beer

1 53

weglopen. Zo komt het, dat er hier en daar ren loom ontstaat en tegen elkaar opgerichte linen kamachtige lijnen vormen — bij voorbeeld aan de zijden van de romp, waar de Laren onmiskenbare regengeulen kunnen vormen. Ilet tekenen en schilderen van dieren is

vanouds een specialiteit van bepaalde onstenaars geweest, zoals ook het schilder1 van portret of van bloemen. Ook in de moderne kunst komt het dier telkens weer your (Franz Marc, Picasso) en vaak zijn deze voorstellingen zelfs treffender dan andere. I Ito dat misschien hieraan, dat het wezen van l i nt

Kopstudies: kameel en gestreepte gnoe

dier zich verzet tegen een te sterke

deformatie, dat meer de soort dan het individueel al te onbelangrijke door ons wordt

Siamees

denstelling met het menselijk oor, zeer be-

door een constructieve schets eerst de lig-

waargenomen? De tegenwoordige dierentui-

weeglijk. Bij lynx en eekhoorn zijn ze nog

ging van ruggegraat, beenderen van de poten,

nen met hun vrije ruimten, de moderne aqua-

verlengd met bosjes haar.

nekband en schedel vast en geven de

' l a en de mogelijkheid om met duikerbril en

plastisch zichtbare proportiepunten aan. Dit

•. norkel het leven onder water te bespieden,

geschapen. Daarentegen schijnt men een an-

I en canon, een algemeen proportieschema, is

zijn: het staartbeen, de schoft, knie en el-

hebben voor de tekenaar nieuwe motieven

dere diersoort vrijwel te vergeten: de vogels.

voor dieren niet te geven. Dit is vrijwel

leboog, hiel en voetpunten. Dan volgen de

onmogelijk, omdat er niet alleen voor elke

contouren van borstkas en rechte buikspier,

diersoort, maar ook nog voor ieder ras afzon-

het achterstel, de staart en de onderkant van

derlijk zo'n regel zou moeten worden op-

de hals. Ten slotte wordt de schets voltooid

ilesteld. Wat een groot verschil in li

door het nauwkeuriger uitwerken van de

chaamsproporties is er al niet tussen een

omtrek van de kop, positie van ogen en oren,

taks en een herdershond. Een complete ana

van neusgaten en bek, en verder een precie-

tonne van viervoetige dieren, die voor een

zer aanduiding van de tenen (klauwen of

tekenaar interessant zijn, zou enkele boekde-

hoeven).

len vullen!

Daar de meeste dieren een dichte yacht met

We moesten er ons toe beperken, alleen op

vrij lang haar hebben, komen we er met een

belangrijkste functies van het dierlijk ske-

i mpressionistische zienswijze moeilijk uit —

let in te gaan. Voor de spieren, die het dier

tenzij we de anatomie van het dier dat we

/11111 eigenlijke plastische vorm geven, verwij-

willen uitbeelden door en door kennen en dus

zen we naar de afbeelding van het paard (blz.

vanzelf grove en belachelijk aandoende fou-

1 1 ). De gelijkluidende benaming van been-

ten vermijden. Een dierevacht kunnen we

deren en spieren bij mens en dier vergemak-

altijd het beste weergeven door structuurach-

kelijken het inzicht. In principe lijkt de

tige lijntjes — tenminste, als we niet schil-

musculatuur van dieren veel op die van de

deren. Maar ook dan zal het penseel, wanneer

wens; ze heeft zich alleen als gevolg van

een natuurgetrouwe weergave in de bedoe-

andere levensomstandigheden anders ont-

ling ligt, de groeirichting van de haren moe-

wikkeld.

ten volgen. Die haargroei is erop ingericht,

Als we een dier willen tekenen, leggen we

het water zo gunstig en snel mogelijk te laten

1 54

Bengaalse tijger

Bison

Zeeoli tan t

Neushoorn

1 55

van de daarvoor nodige spieren, veel minder

V so 114,1 rt

goed. Tijdens de vlucht wordt de vogel daarvi ii lirt

het lichaam van een vogel op slechts

',to m rust, heett het maar een zwaarteiiju 11.• statisch evenwicht wordt bepaald

lucht, als het lichaam ten gevolge van de zwaartekracht wil dalen.

.6..1 hot skelet en de weke delen, die vrijwel

De hurkende houding, waarmee we dus de

gewicht uitmaken. Hoewel we de

ruststand van een vogel imiteren, maakt ook

van het vogelskelet wel degelijk moe-

duidelijk, dat wervels, borstbeen en bekken,

II.11 t lair n om een goed begrip te krijgen vm, ulterlijke vorm, lijkt die buitenkant er

de eigenlijke romp dus, een samenhangend,

I.I. hot ooll heel weinig op. lmmers, de veren

worden. Een vogel heeft geen beweeglijke

zij het ook zeer elastisch beendercomplex kon

1“)1.1.4111 nog een heel andere functie dan

ruggegraat nodig, evenmin een beweeglijke

1.14 l(■ ∎ ling tegen de kou — zoals de yacht bij

schoudergordel. Integendeel: de enorme ar-

vueters. Ze maken ook door vergroting

beidsprestatie van de vleugels kan alleen

Iichaamsoppervlak het vliegen mo-

steunen op een relatief stevige basis; het

11,10 Da is voornamelijk de taak van de

krachtige neerslaan van de vleugels moet de

la,l on staartpennen. De kleine dons - en

romp Iiefst onmiddellijk omhoogheffen. Daar-

111111 1111

Griekse landschildpad

bij nog geholpen door de tegendruk van de

,

^

i h•Avoimi modelleren de plastische vorm van

om groeiden de sleutelbeenderen aaneen tot

on romp. De pennen daarentegen zijn op

een enkel bot, het vorkbeen. Het is met het

slunlmatige wijze bevestigd in het dunne

borstbeen vergroeid of er door een stevige

spieren en huid, dat het skelet van

band aan bevestigd. Het borstbeen verander-

vlougels en staart bedekt. Vandaar het °oval-

de in een smal, sabelvormig bot, dat dikwijls

''' . verschil tussen een levende en een tp pliikte vogel. Uit het verenkleed komen

tot aan het bekken reikt en daardoor een zeer

snavel, ogen en poten te voorschijn.

borstspieren, de eigenlijke vliegmotoren, we-

,

beperkte bewegingsmogelijkheid heeft. De

In vele fouten, die kinderen en de meeste bij het tekenen van vogels waken, vloeien vooral hieruit voort, dat de ji w,itie van de door veren bedekte romp, lialswervelkolom en het geraamte van de lar kematen hun niet duidelijk is — hoewel de lip

Mens en roofvogel

Kamen van vogel en mens in veel opzichten

Illner

vergelijkingspunten bieden dan die van

wens en viervoeter. Een proef: we nemen op ..rite tenen een hurkende houding aan en ifekken de armen dicht tegen het lijf, zodat handen tegen de oksels liggen en daarbij miar beneden gericht zijn. Zo kunnen we ons lIngeveer

verplaatsen in de houding van een

rrrstig staande vogel. Als we nu de armen ultbreiden en de handen achterwaarts drukken, kunnen we zelf voelen hoe de vleugels

werken: we kunnen de armen met grote kiacht net als vleugels naar beneden slaan. Naar boven lukt het, wegens het ontbreken

1 56

1 57

Steenarend 1. Halswervels - 2. Vorkbeen (sleutelbeenderen) - 3. Hand gewricht - 4. Bovenarm - 5. Duim - 6. Middenhand 7. Borstbeenkam - 8. Wijsvingtv - 9. Knieschijf - 10. Scheen been - 11. Kuitbeen - 12. Bekken - 13. Dijbeen - 14. Middenvoet - 15. Tenen - 16. Spaakbeen - 17. Ellepljp - 18. Elleboog

!hi bestaat eigenlijk uit niet veel meer dan .. 1 0 11 en snavel. Als een mens naar verhou,

.11110 even grote ogen had als een steenarend, milden ze de grootte van een mandarijn hebben; vergeleken met de ogen van nil zouden ze de doorsnee hebben van ,1 11 behoorlijke appel. th, // wen van een vogel hebben zich op ,

manier ontwikkeld als die van hoef dieten; alleen de tenen bleven. Het sterk kut te dijbeen staat in ruststand bijna rech-

thitt.kig op het onderbeen, waarvan het kuith.,11 nog maar gedeeltelijk aanwezig is. De widdetivoet vergroeide tot een enkel been,

it..1 Ittopbeen. Hieraan zitten gewoonlijk vier t1 1 1 11, waarvan er 66n meestal naar achteren in um icht. Aileen bij klimvogels, zoals papegaaien, staan t wee naar achteren; bij de gierzwaluw

gen bij goede vliegers evenveel als alle an-

1 4, bij ganzen kan het oplopen tot 18, bit

dere spieren samen. Bij trekvogels zijn ze

zwanen tot 25.

wegens hun grootte aan een ver vooruitste-

De halswervels zijn omgeven door sterke

,tt o twee. Ook het aantal teenleden varieert.

',lit re alle naar voren. Veel vogels doen het ..t1 met drie tenen en een struisvogel zelfs

kende kam van het borstbeen bevestigd.

spieren. Hals en kop worden dus niet, zoal•,

Aileen bij loopvogels ontbreekt die kam, bij

t. Haar achteren gerichte teen heeft er twee,

bij viervoeters, door een nekband opgehou

/wemvogels is hij iets kleiner.

tit de andere tenen heeft de binnenste drie,

den, maar door spierarbeid. Daarom leggen

tit, iffitidelste vier en de buitenste vijf leden.

Met uitzondering van de borstspieren liggen

rustende en slapende vogels hun hats op de

1.,1 w111 alle pootgewrichten van een vogel

er

tegen de stijf-elastische romp slechts

romp to rusten, of ze steken hun kop

donne spieren. Ze geven de romp de vorm

een vleugel, om de halsspieren volledig tit

yam een ei of een druppel, een vorm dus, die

kunnen ontspannen.

de minste weerstand biedt aan de lucht.

De vorm van de schedel is absoluut niet meet vergelijkbaar met die van mens of viervoetet

beweeglijkheid voldoende. De laatste wervels /1111 vergroeid tot een been, het pygostyl.

De halswervelkolom daarentegen moet

buitenste teen roteren, zodat ze

t . ht. heupgewricht is nog wel een kogelge.1811 , t.11 binnenwaartse beweging van de poot ,

Ito

hoofdzakelijk recht naar achteren gericht blijheweegbaar.

ell

mit lit, maar het is zo door banden verstevigd,

1 hemp zijn de staartpennen ingeplant, die

rrrn

thil mergewrichten zijn, kunnen de bin.,..11.de

hit de middelste toe kunnen worden ge-

Ook voor de staartwervels is een geringe

yen. Evenals alle veren zijn ze door huidspie-

,

e nder

het zwaartepunt van het lichaam

past mogelijk is. Zo kan de romp onder Sissende ganzefilt

lupen in rechte lijn worden voortbewo.. 11 Ilij de breder gebouwde zwemvogels ..tt dat al niet meer, zij moeten de romp

weecilijker zijn dan die van viervoeters en

Ittiltit en weer bewegen, hetgeen de oorzaak

mensen. Dit hangt ten eerste samen met het

rn viii him waggelende gang en naar binnen

ted, dat de oogappels van een vogel vrijwel onbeweeglijk in de kassen zitten, en verder ook met de manier van eten. Daarom is het aantal halswervels ook grocer: duiven hebben et 12, kippen, eenden en roofvogels 13 tot

1 58

van pauwhaan en van kalkoense haan van zwem , loop- en zangvogel

(4'11

1 59

tler rchte voetsporen. De rumen warden bij de

In principe moeten we twee soorten veren

vogels tot vleugels, maar het skelet, uitge-

onderscheiden: de kleine, pluizige, de contour

zonderd dat van de hand, Iijkt toch veel op de

verdoezelende donsveren, en de staart- en

di in van een mens. Ellepijp en spaakbeen zijn

slagpennen, die steviger en vast van von)!

aan de uiteinden vergroeid en niet meer om

zijn. De donsveren nemen ongeveer de plaats

elkaar draaibaar. Samen vormen ze een plat

in van de yacht bij viervoeters: ze beschutten

been, de brede basis voor de wieken. Hand-

tegen de kou. De dekveren liggen over de

wortelbeentjes en vingerkootjes degenereer-

donsveren heen en vormen meer een

(len of verdwenen helemaal, op twee lange

bescherming tegen geweld. Door hun grootte

laden van de wijsvinger na. Deze laatste

en vaste vorm ontstaat er een eenzijdig ge

vormt het geraamte van de vleugeltoppen, de

richte, schubachtige structuur, waarvan het

handwieken. Een scharniergewricht zorgt er-

verloop nauwkeurig moet worden aangege-

voor, dat de vleugels niet naar boven of

ven.

heneden kunnen doorbuigen.

Elke veer bestaat uit een spoel en een vlag,

Het verenkleed van de vogels stelt de schil-

die weer is samengesteld uit een groot aantal

der en tekenaar voor een heel aparte taak, die

fijne baarden. De baarden zitten links en

Stotende roof vogel

hij niet zo gemakkelijk onder de knie krijgt —

rechts aan de schacht, zoals de voortzetting

als hij niet nafef en precies netekent. Het

van de spoel heet, en wel bij de staartpen

het lichaam af; bovendien liggen ze in lagen,

de vogel met zijn vormen en kleuren het

gaat in het algemeen wel om een massa, die

nen, dek- en donsveren symmetrisch, bij de

dakpannen, over elkaar — de rug van de

meest aanleiding gegeven tot ornamentele

men net als een pannendak door een struc-

slagpennen asymmetrisch. TerwijI de dons-

vogel is de nok. Bij het neerslaan van de

stilering, ook als wapendier. Zeer mooie voor-

tour zou kunnen weergeven, maar daarmee

veren zachte, gekroesde vlaggen hebben, zijn

vleugels drukt de lucht de veren samen tot

beelden van natuurgetrouwe en toch monu-

zijn we er niet. Die structuur moet een ta-

bij de andere veren de vlaggen stijf en strak,

nen homogeen vlak, bij het opslaan worden

mentale uitbeelding vinden we bij de oude

melijk gecompliceerde vorm omschrijven en

en de baarden haken kunstig in elkaar, zodat

Egyptenaren. Het probleem van de veren-

bovendien de verschillende soorten veren en

(le pennen als jaloezieen geopend om de

ze geen lucht doorlaten. De iets smallere

structuur losten ze op door alleen de belang-

hun functie verduidelijken.

lucht door te laten.

vlaggen van de slagpennen wijzen steeds van

De veren van vleugels en staart hebben tot

rijkste slag- en staartpennen precies weer te

taak, de vliegoppervlakte zo groot mogelijk te

geven, alle andere lieten ze weg. Ze gaven

► aken zonder het gewicht merkbaar te ver-

slechts de plastische ronding of de contour

groten. De door de vlucht ontstane contour is

aan; daarentegen werden de vormen van

Met of te leiden uit de lichaamsbouw, maar

ogen, snavel en poten nauwkeurig geobser-

moet bewust bij elke vogel afzonderlijk wor-

veerd en uitgebeeld. Zeer interessant zijn ook

den geobserveerd.

de ongelooflijk nauwlettend waargenomen

Haast iedere vogel heeft zijn eigen vlieg-

opvliegende vogels op Egyptische en Chinese

l)eeld. De veren steken met de ronde spoel

wandschilderingen. Vanaf de tijd van de barok

schuin in de huid, waar ze evenals snavel en

en het rococo begon men zich ook in Europa

Steenarend, vliegend. Skelet met veren van vleugel en staart. De poten zijn ter wille van de duidelijkheid weggelaten. 1. Slagpen — 2. Staartpen — 3. Donsveertje

klauwen organisch toe behoren. Door talrijke

meer voor de schoonheid van vogels van

kleine huidspiertjes worden ze bewogen. Zo

diverse pluimage te interesseren, zoals — be-

kan een vogel zijn veren opzetten en de

halve uit de schilderijen van vogelspecialisten

stuurbewegingen van staart- en slagpennen

— blijkt uit talrijke fraai gekleurde kopergra-

regelen.

vures. Nog heden vormen ze onovertroffen

Tot slot wijzen we nog op de siervormen van

voorbeelden voor prachtwerken over vogels.

het verenkleed, zoals kuiven en ongewoon

1 60

lange staartveren. Een praktisch doel hebben

Misschien mogen we de suggestie wagen, bij

ze niet, ze zijn eerder hinderlijk bij het !open

de tekenstudie, in plaats van de eeuwige

en vliegen. Siervormen zijn ook de merkwaar-

stillevens en naakten 'ma het bad', weer eens

dige kammen en lellen. Van alle dieren heeft

aandacht te schenken aan de vogel.

1 61

Planten

VV1i• nun plantaardig organisme wil tekenen, '4,0 pas een goed inzicht in het waarom van

lichaam, slechts hier en daar de vormen

.1,, plant heeft begrepen. Met een schoolse,

doorschemeren van het "skelet". De typische

1,..1•111ische analyse, het registreren van de

groeiwijze van de boom -- de zogenaamde

ii..,11•,te details, krijgen we nog geen kijk op 1,,,i wheel -- al onthullen deze details nog

habitus — hangt bijna geheel van dit skelet af.

Grote wonderen der natuur. Voor een

veel minder veranderen dan de weke delen

Het gebladerte kan de habitus van de boom

voorstelling is in de eerste plaats

het menselijk lichaam. Een boom wordt niet

van belang, wat iedereen als het

zo gauw dikker of dunner. Gebonden aan een

11, het voorbijgaan bliksemsnel kan

vaste plaats, een meestal gelijkblijvend kli-

yv,1.1111i.inen en ook in de weergave direct kan

maat en onveranderlijke voedingsvoorwaar

i...161•1 men. Het gaat daarbij om het karakte-

den, behoudt hij jaar in jaar uit zijn even

, twito: een bijzonder typische vorm of van

iypische vorm juist op een bijzondere

1

welige of even schrale groei. Maar aangezien alle vergelijkingen op een

111•,.1 afwijkend. Dit bijzondere vast te leg

gegeven ogenblik mank beginnen te gaan,

1. 11 jellikt des te beter, naarmate we een

zullen we ze liever niet tot in het absurde

typische groeivormen nauwkeuriger

voortzetten. Planten hebben andere le-

bestudeerd. Het is duidelijk, dat de

venswetten dan beweeglijke wezens. Hun

planten, de bomen, dit begrip eerder

weke delen zijn geen spieren, hun skelet

..11,.11 verschaffen dan kleine. De groeiprinci-

bestaat uit meer of minder stijf geworden

di,• we bij bomen waarnemen, kunnen

vaten. Deze zetten zich uiteraard in de orga-

..11,1