Dr Avdo Suceska - Istorija drzave i prava naroda SFRJ

dr AVDO SUĆESKA

ISTORIJA DRŽAVE I PRAVA NARODA SFRJ V izdanje »SVJETLOST« OOUR Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Sarajevo, 1985. Recenzenti: prof. dr Dragoslav Janković prof. dr Hodimir Sirotković

SADRŽAJ Uvod Preddržavno uređenje kod Južnih Slovena Ranofeudalne države južnoslovenskih naroda Slovenačka ranofeudalna država (Karantanija) Hrvatska ranofeudalna država Državnopravni položaj dalmatinskih gradova do XII stoljeća Srpska ranofeudalna država (Raška i Duklja) Makedonska država Feudalne države jugoslovenskih naroda Srpska feudalna država Bosanska feudalna država Državnopravni položaj naših zemalja pod tuđinskom vlašću Hrvatske zemlje u srednjem i kasnom feudalizmu Državnopravni položaj Dubrovnika u srednjem vijeku Položaj naših naroda pod Turcima Buržoaske države jugoslovenskih naroda Crnogorska država Srpska buržoaska država Državno pravni položaj jugoslovenskih zemalja u okviru Habsburške Monarhije Slovenačke pokrajine 1848–1917. godine Položaj hrvatskih zemalja 1848–1918. godine Bosna i Hercegovina 1878–1918. godine Makedonija 1903–1912. Jugoslavija Buržoaska Jugoslavija Socijalistička Jugoslavija Osnovni izvori i literatura

PREDGOVOR Ovaj udžbenik ima zadatak da pomogne studentima pravnih fakulteta u Sarajevu, Banjaluci i Mostaru prilikom spremanja ispita iz predmeta Istorije države i prava naroda SFRJ. Kako je namijenjen prvenstveno studentima tih fakulteta udžbenik je rađen prema njihovim nastavnim programima. Iako je u udžbeniku u osnovi obuhvaćen čitav ispitni materijal, da bi ga uspješno 1

savladali, potrebno je da studenti vladaju gradivom iz istorije naših naroda koje je predviđeno u školi srednjeg (usmjerenog) obrazovanja. Udžbenik je pisan koncizno, a državno-pravna istorija pojedinih naših naroda u pojedinim epohama prikazana je neravnomjerno. Stoga je potrebno da studenti konsultuju literaturu, naročito udžbeničku, koja je navedena na kraju udžbenika. Poglavlja Državno-pravni položaj jugoslovenskih zemalja u okviru Habsburške Monarhije i Makedonija 1903–1912. napisao je dr Mustafa Imamović, profesor Pravnog fakulteta u Sarajevu. I ovom prilikom, kao i ranije, osjećam prijatnu dužnost da se još jednom zahvalim recenzentima prof. dr Dragoslavu Jankoviću i prof. dr Hodimiru Sirotkoviću, koji su dali korisne primjedbe i sugestije i preporučili štampanje udžbenika. Sarajevo, 1985. Prof. dr Avdo Sućeska

UVOD Kao jedinstven nastavni predmet Istorija države i prava naroda SFRJ nalazi se u nastavnim programima naših pravnih fakulteta tek od oslobođenja. Ranije su na pravnim fakultetima u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani predavane, pod raznim nazivima, uglavnom nacionalne istorije države i prava pojedinih naših naroda, Srba, Hrvata i Slovenaca. (Na Beogradskom liceju, preteči Beogradskog univerziteta, predavana je djelimično srpska pravna istorija u okvirima predmeta Enciklopedije prava i istorije zakonoznanja još polovinom XIX stoljeća, Hrvatska pravna povijest, kao poseban nastavni predmet, predaje se na Zagrebačkom pravnom fakultetu od 1911). Uvođenje jedinstvenog predmeta poslije oslobođenja nastalo je kao logična posljedica potrebe izučavanja istorije svih naših naroda kao ravnopravnih članova zajedničke države SFRJ. Zavisno od toga, postavljen je i program našeg predmeta. On obuhvata izučavanje istorije države i prava svih naših naroda, i to od dolaska Slovena na Balkan do 1945. godine, do proglašenja jugoslovenske republike. U izvođenju postavljenog programa postoje znatne teškoće. One su na prvom mjestu posljedica nepostojanja naučne obrade mnogobrojnih problema iz istorije uopšte, posebno iz istorije države i prava, pojedinih naših naroda. To je opet nastalo kao posljedica relativno kasnog početka izučavanja naše nacionalne istorije. U nekim našim zemljama (Srbija, Hrvatska, Slovenija) ono počinje tek polovinom XIX stoljeća, a u ostalim i znatno kasnije. U tom relativno kratkom periodu naučnog rada na izučavanju istorije najviše je rađeno na srednjovjekovnoj istoriji, dok je obrada novije istorije dobila veći zamah u novije vrijeme. Neravnomjernost u izučavanju naše prošlosti predstavlja krupnu prepreku za ravnomjeran prikaz istorije države i prava pojedinih naših naroda, kao i za ostvarenje potrebnih proporcija u prikazu državnih i pravnih ustanova u pojedinim istorijskim periodima. Neravnomjernost u našem prikazu državnopravnih tvorevina naših naroda biće uzrokovana i stanjem izvora neophodnih za rekonstrukciju državnopravnog stanja kod pojedinih naših naroda u pojedinim istorijskim periodima. Stoga će u prikazu ranofeudalnih država glavno težište biti na hrvatskoj državi, u prikazu države i prava u periodu razvijenog feudalizma najviše će biti govora o srpskoj feudalnoj državi itd. Pregled istorije države i prava naših naroda biće sistematizovan prema ekonomskodruštvenim formacijama kroz koje su u svojoj istoriji oni prolazili. Ta sistematizacija polazi od moderne sistematizacije opšte istorije. Radi lakše sistematizacije, dosada se u nauci pojavilo više periodizacija opšte istorije. Pred kraj XVII stoljeća naučnici su izvršili periodizaciju opšte istorije na predistoriju i istoriju. Istorija je podijeljena na stari, srednji i novi vijek, i savremeno doba. Ova periodizacija odnosi sa samo na zemlje u bazenu Sredozemnog mora. Kasnije je ona dobila svoju naučnu osnovu u periodizaciji društva na ekonomsko-društvene formacije kroz koje je evropsko društvo dosada prošlo. Po toj periodizaciji razvoj ljudskog društva podijeljen je na prvobitnu zajednicu, robovlasnički poredak, feudalni poredak, buržoaski poredak i doba socijalističkih revolucija. Periodizacija opšte istorije može se primijeniti i na istoriju naših naroda, pri čemu su postojale 2

izvjesne, i to značajne, specifičnosti u razvitku naših naroda. Tako npr. naši narodi nisu prošli kroz jednu od klasnih formacija, kroz robovlasnički period. To stoga što su se pojavili na istorijskoj pozornici u vrijeme kada je robovlasnički sistem u područjima koja su naselili bio već preživio i kada su umjesto njega počele da niču klice novog, feudalnog, društvenog poretka. U svom istorijskom razvitku naši narodi su, znači, prošli kroz prvobitnu zajednicu, period feudalizma, buržoaski period i period socijalističke revolucije. Druga specifičnost u istorijskom razvitku naših naroda sastoji se u tome da oni nisu od stupanja na istorijsku pozornicu imali uvijek svoje države. Jedni ranije, drugi kasnije, bili su pokoreni od jačih država, pa su zadugo živjeli u uslovima stranih feudalnih i buržoaskih državnih formacija. To je imalo dalekosežne posljedice u razvitku naših naroda, jer je on pod uticajem te činjenice bio znatno usporavan. Našavši se pod raznim uticajima sa istoka i zapada, naši narodi su vrlo rano bili razjedinjeni. To je usporilo i zadugo odgodilo stvaranje njihove zajedničke države. Najzad, kako su naši narodi postali plijen, ne jedne već više država čiji je nivo i tempo razvitka bio različit, već u samom početku pojavila se neravnomjernost u njihovom razvitku. Ona je trajala vijekovima, a njene posljedice osjećaju se i danas. Polazeći od navedenih napomena, prikaz istorije države i prava naroda SFRJ biće podijeljen na sljedeća poglavlja: preddržavna organizacija, nastanak država jugoslovenskih naroda (ranofeudalni period), domaće feudalne države, državnopravni položaj jugoslovenskih zemalja pod tuđinskom vlašću (u feudalnom i buržoaskom periodu), buržoaske države jugoslovenskih naroda, stvaranje zajedničke buržoaske države (stara Jugoslavija) i nastanak SFRJ.

PREDDRŽAVNO UREĐENJE KOD JUŽNIH SLOVENA Naši narodi, kao i mnogi drugi, nisu oduvijek živjeli u državi. Prilikom svoje pojave na istorijskoj pozornici još u sastavu opšte-slovenske etničke grupe Starih Slovena oni su živjeli u plemenskom uređenju koje je evidentno kod Južnih Slovena i prilikom njihovog naseljavanja na Balkansko poluostrvo i koje će trajati kasnije sve do pojave prvih južnoslovenskih država. Plemenska organizacija imala je svoj razvitak. U periodu naseljavanja Južnih Slovena bila je razvijenija od one u kojoj su Sloveni živjeli u pradomovini. Sloveni u pradomovini. – Mnoga pitanja iz života Starih Slovena još nisu kako treba razjašnjena. Među njima naročito pitanja porijekla Slovena, tačan opseg njihove pradomovine, pitanje njihovog jezika itd. Pa ipak na osnovu prvih pisanih vijesti o Slovenima, arheoloških nalaza kao i na osnovu uporedne filologije, moguće je stvoriti izvjesnu sliku o životu, oblicima zanimanja i društveno-političkoj organizaciji kod Starih Slovena. Prve sigurne podatke o Slovenima ostavili su nam rimski pisci Gaj Plinije, Tacit i Ptolomej. U svojim djelima oni spominju susjede Germana na njihovim istočnim granicama pod nazivima »Veneti« ili »Venedi«. Pošto su i Nijemci u toku cijelog srednjeg vijeka nazivali Slovene »Wenden«, ili »Winden«, nije teško pogoditi da se pod sličnim nazivima kod rimskih pisaca kriju upravo Stari Sloveni. Domaći, slovenski izraz Sloveni javlja se znatno kasnije. Na osnovu podataka koje je zabilježio Tacit može se zaključiti, da je u životu Starih Slovena važnu ulogu igrala pljačka. Sloveni su se tada bavili lovom, imali svoja stalna naselja, bavili se primitivnom zemljoradnjom, bili dobri drvodjelci, a poznavali su čak i upotrebu željeza. (Tacit spominje kod Slovena postojanje željeznog šiljka.) Spomenute podatke potvrđuju i upotpunjuju podaci uporedne slovenske filologije. Na osnovu njih može se zaključiti da su se Sloveni bavili zemljoradnjom, stočarstvom i primitivnim zanatstvom. U svim slovenskim jezicima očuvali su se zajednički nazivi za osnovne zemljoradničke proizvode (žito, raž, pšenica, ječam, ovas, proso, zrno, sjeme, orah, orati itd.), zatim za osnovne vrste stoke i stočnih proizvoda (govedo, bik, vo, krava, tele, jagnje, koza, svinja, konj, kobila, mlijeko, sir, itd.), kao i za neke oblike primitivnog zanatstva (tkati, platno, vreteno, tesati, pilati itd.). Sloveni su, izgleda, poznavali i neke rude, kao što su zlato i srebro. 3

U slovenskim jezicima nisu se sačuvali zajednički nazivi za državnopravne ustanove. Jedino su se sačuvali zajednički izrazi vlast, vladati, rod, pleme, itd. U slovenskim jezicima nemamo ni zajedničkog naziva za opštinu. Iz navedenih podataka može se zaključiti da su Stari Sloveni, od kada se u izvorima spominju, bili dostigli znatan stepen u svom razvoju. Oni tada ne predstavljaju nespretne divljake, već žive životom koji ih približava civilizaciji. Kako su još uvijek imati nizak nivo oruđa za rad, oni su morali da se udružuju da zajednički idu u pljačku, da zajednički love i da zajednički obrađuju zemlju. Na toj podlozi oni su zajednički uživali zemlju u vidu kolektivne svojine koja je uslovljavala njihovu društvenu organizaciju. Ta organizacija počivala je na krvnosrodničkim vezama ostvarenim u vidu rodova i plemena. Samo, i kao plemenska, ona je morala biti snažna, jer se drukčije ne bi mogla objasniti sposobnost Slovena da uspješno pljačkaju svoje susjede i da nešto kasnije uzmu značajnog učešća u opštoj ekspanziji tzv. varvarskih naroda protiv robovlasničke Rimske Imperije, poznatoj pod nazivom »velika seoba naroda«. Naseljavanje Slovena na Balkansko poluostrvo. – Poslije spomena Slovena od strane rimskih pisaca o njima u istorijskim izvorima nema zadugo vijesti. Zato o Slovenima ne znamo ništa između II i prve polovine VI stoljeća, tj. sve do pojave prvih vijesti o Slovenima u spisima vizantijskih pisaca polovinom VI stoljeća, u vrijeme kada su se oni spustili na granice Vizantije. Među prve vijesti o pokretima Slovena prema jugu spada vijest pisca gotskog porijekla Jordana 551. godine. Kasnije Slovene još češće spominju drugi vizantijski pisci (Prokopije, Agatije, Menander, Pseudo Mavrikije i dr.). Sloveni su u početku prelazili Savu i Dunav privremeno. Kasnije ostaju stalno na Balkanskom poluostrvu, koje je inače bilo interesna sfera Vizantijskog Carstva. Vrhunac prodora Slovena na Balkansko poluostrvo predstavlja njihov napad na Carigrad 626. godine. Upadi Slovena na Balkansko poluostrvo postali su intenzivniji od pojave njihovih saveznika Avara. Zajednički nastupi Slovena i Avara spominju se već 568. godine. Odnos Slovena i Avara u početku bio je prijateljski i saveznički. Ali Avarima je u tom savezu izgleda pripadala rukovodeća uloga, jer su bili organizovaniji. Kasnije se Avari počinju neprijateljski ponašati i svojim nasiljima izazivati nezadovoljstvo kod Slovena. Zato je Slovenima na svoj način dobro došao zajednički poraz pod Carigradom 626. godine, koji je naročito teško pogodio Avare. Preostali Avari vraćaju se u Panonsku niziju, a Sloveni definitivno ostaju na Balkanu, naselivši čitavo područje do granične linije koja bi se mogla približno povući od Bara preko Skadarskog jezera, Ohrida i Kostura do grada Soluna. O društvenoj organizaciji i političkom uređenju kod Slovena u periodu (njihovog naseljavanja nalazimo podatke kod spomenutih vizantijskih pisaca, najviše kod Prokopija. U svom djelu »O ratovima« Prokopije ističe da Sloveni žive u demokratiji, da zajednički rješavaju prijatne i neprijatne stvari itd. Drugi pisci kažu za Slovene da su dobri borci, da pljačkaju Romejsku (vizantijsku) zemlju. Pseudo Mavrikije navodi da Sloveni svoje zarobljenike ne pretvaraju u robove, nego da im ostavljaju dvije mogućnosti, i to da se uz otkup vrate svojoj kući ili da kao ravnopravni članovi ostanu da žive sa Slovenima. Svi navedeni podaci upućuju na zaključak da su se Sloveni i u periodu naseljavanja nalazili u rodovsko-plemenskoj organizaciji, koja je, izgleda, bila već evoluirala do stepena jačih plemenskih saveza. Na to naročito ukazuje činjenica da su starješine pojedinih rodova, plemena i saveza plemena u kojima su Sloveni nastupali na Balkansko poluostrvo uspjeli da učvrste svoju vlast. Ima podataka koji ukazuju na pojavu zadržavanja vlasti u jednoj porodici, tj. na elemente nasljedivosti te vlasti. O postojanju istaknutijih starješina kod Slovena, koji su već počeli da igraju samostalnu ulogu, govori više vizantijskih pisaca. Tako npr. pisac Menander navodi podatak da su Avari ubili slovenskog poslanika Mezamira zbog toga što su posumnjali da on želi da među Slovenima prigrabi najveću vlast. Godine 578. Avari traže od slovenskog vojvode Daurita danak. Pseudo Mavrikije je zabilježio da kod Slovena postoji mnogo poglavica za koje on upotrebljava naziv »rex«. Drugi 4

izvori spominju kod Slovena starješine pod grčkim nazivima »egsarh«, »filarh« itd. Sve su to nazivi koje vizantijski pisci upotrebljavaju za slovenske starješine u vizantijskoj državi. Zbog toga bi bilo pogrešno smatrati da je tu riječ o istovrsnim funkcionerima koji su postojali u to doba u Vizantiji. Ali, da se radi o istaknutim starješinama koji su igrali važnu ulogu kod Slovena, u to nema sumnje. Najzad, u ispisima savremenih vizantijskih pisaca mogu se naći podaci koji pokazuju da se i kod Slovena u tom periodu pojavljuju izvjesni elementi teritorijalne organizacije. Neki vizantijski izvori govore o posebnim teritorijalnim oblastima koje su bila naselila slovenska plemena pod nazivom »Sklavinije«. Svi ti podaci pokazuju da u periodu naseljavanja Sloveni još nemaju države. Podaci o zanimanju Slovena, o njihovim starješinama, o tome da Sloveni još uvijek žive u demokratiji itd., upoređeni sa podacima o razvitku drugih naroda na sličnom stepenu razvitka, navode na zaključak da su se Sloveni u periodu naseljavanja na Balkansko poluostrvo nalazili u sličnoj organizaciji koju je Engels kod Germana i starih Grka nazvao vojnom demokratijom. To stanje kod Slovena nazivamo vojnom demokratijom zbog toga što je njihovo glavno zanimanje u periodu naseljavanja na Balkansko poluostrvo bio rat i njegova popratna pojava pljačka i što se radi o društvu koje je bilo još uvijek prožeto demokratskim elementima. Sloveni su tada najvažnije poslove rješavali na demokratski način – putem svojih narodnih skupština. Drugi njihov politički organ bilo je vijeće plemenskih starješina, a treći vojskovođa. Oba ova organa bila su izborna i smjenjiva. Sasvim je vjerovatno, međutim, da su u tom periodu nastale izvjesne promjene u društvenom položaju pojedinih pripadnika južnoslovenskih plemena. One su mogle nastati kao posljedica povoljnijeg položaja plemenskih starješina, naročito vojskovođa, u podjeli ratnog plijena. Najviše i najbolje dijelove plijena vjerovatno su uzimali za sebe vojskovođa i plemenske starješine, dok su manje i slabije dijelove dobijali ostali saplemenici. To je mogao biti prvi početak stvaranja boljeg imovinskog položaja starješina koji će uz druge momente kasnije dovesti do njihovog izdvajanja od ostalih saplemenika u posebnu klasu. Potreba obezbjeđenja boljeg položaja tih slojeva usloviće pojavu njihove klasne vlasti oličene u državi. Tako je, po prilici, u najopštijim crtama izgledalo stanje kod Slovena prilikom njihovog naseljavanja na Balkansko poluostrvo i stanje njihove organizacije u to doba. Unutrašnji i spoljno-politički uslovi nastanka prvih južnoslovenskih država. – Za period od naseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo pa do IX stoljeća nemamo autentičnih podataka o njihovom životu i razvitku. Zbog toga je za to vrijeme teško pratiti proces kretanja slovenskog društva. Sigurno je da u tom periodu, izuzev Slovenije, nisu bile još nastale države kod naših naroda. Isto tako je sigurno da je u tom periodu tekao proces raslojavanja slovenskog društva, koji je uslovio pojavu prvih južnoslovenskih država. To već potvrđuju podaci iz IX i X stoljeća. Naselivši se definitivno na Balkansko poluostrvo, Sloveni su zaposjeli plodne doline (župe), dok su se starosjedioci, koji su bili romanskog i ilirsko-tračkog porijekla, povukli u planine. Za te starosjedioce Sloveni upotrebljavaju naziv Vlasi (Vlah). Uskoro po naseljavanju morale su da nastupe značajne promjene u ekonomskoj, društvenoj i političkoj organizaciji Slovena. Kada su se njihovi vojni pohodi smanjili i vojne operacije prestale, kada su vojnodemokratske organizme zamijenila stalna sjedišta, kada se vojna ekonomika preobrazila u mirnodopsku, te kada je kod Slovena preovladao teritorijalni princip nad personalnim (krvnosrodničkim), morale su da nastupe i bitne promjene u njihovoj ekonomici. Pod uticajem tih promjena morale su nastupiti promjene i u društvenoj i političkoj organizaciji. To znači da je kod Slovena poslije naseljavanja na Balkansko poluostrvo, pod uticajem zamjene rodovskog (krvnosrodničkog) principa teritorijalnim, moralo da dođe do drukčijeg povezivanja toga stanovništva. Rodovski princip u organizaciji društva bio je potisnut teritorijalnim koji se začeo i razvio u seoskoj teritorijalnoj opštini. Seoska teritorijalna opština bila je slična opštini kod starih Germana (Marka). Ona je predstavljala stanje u organizaciji društva kroz koje se vršio prelaz od rodovske organizacije ka organizaciji koja je vodila njenom negiranju. Slovenska seoska opština predstavljala je okvir u 5

kojem su postojali snažni kolektivistički tragovi u svojini i zametale se prve klice privatne svojine. Elemente seoske opštine zatekli su Sloveni na Balkanu. Tada je u Vizantiji postojao znatan broj slobodnih seljaka zemljišnih vlasnika, koji su bili organizovani u seoskim opštinama. Na njihovom čelu stajao je starješina opštine (seoski glavar). Pored držanja privatne zemlje (čiji su bili vlasnici), pripadnici seoske opštine imali su pravo jednakog uživanja opštinske zemlje (livada, šuma itd.). Zemlja u privatnom posjedu mogla je u početku biti ponovno dijeljena poslije 30 godina. S druge strane, seljaci su imah pravo da napasaju stoku na čitavom zemljištu poslije dizanja žetve, kao i pravo da se služe voćem za lične potrebe, bez obzira na čijem se posjedu nalazilo voće. Država je cijelu opštinu opterećivala porezom pa je selo zajedno plaćalo porez, uz solidarno jamstvo. Porez je ubirao poglavar sela i raspoređivao ga na članove seoske opštine. Ovakav poredak u seoskoj teritorijalnoj opštini bio je ozakonjen u VIII stoljeću vizantijskim zemljoradničkim zakonom (Nomos Georigikos). U teritorijalnoj opštini ozakonjenoj u Zemljoradničkom zakonu primjetne su i pojave koje predstavljaju njenu negaciju. U Zakoniku se spominju kategorije siromašnog i zavisnog stanovništva (bijedni ili »apori«, napoličari i dr.). To znači da su u opštini postojale i kategorije lica koja su iskorištavala rad takvih bijednika. To su mogle da budu najbogatije porodice u opštini, na prvom mjestu porodice rodovsko-plemenskih starješina, ili vojskovođa, koje su još u periodu naseljavanja prigrabile za sebe (za svoj rod) najbolje dijelove zemlje. Kao takve, one su bile u mogućnosti da vrlo rano steknu više prihoda sa svoje zemlje, da osjete preimućstvo upotrebe tuđeg rada i preimućstvo privatne svojine. Na toj osnovi, a pod uticajem zanemarivanja ponovne diobe zajedničke opštinske zemlje, morala je u slovenskom društvu nastajati privatna svojina na zemlju a s njom i imućna klasa, na jednoj strani, i zavisni slojevi stanovništva, ma drugoj. U procesu istorijskog razvitka na podlozi privatne svojine došlo je i kod naših naroda do podjele društva na klase. To je uticalo na pojavu države kao oruđa u rukama imućne klase čijom pomoći će ona zaštititi i za svoje potomstvo osigurati povlašteni položaj u društvu. Poredak seoske teritorijalne opštine odgovarao je potrebama vizantijske države za uspješnije ostvarivanje njene poreske politike. Još prije naseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo, u Vizantiji je postojao znatan broj slobodnih seljaka koji su držali slobodne posjede u seoskoj opštini. Takvu organizaciju Vizantija je koristila za obezbjeđenje kolektivne odgovornosti i za naplatu poreza od seljaka. Vizantijska država je imenovala seoske starješine koji su bili zaduženi da se staraju za prikupljanje takvih poreza. Sa velikom vjerovatnoćom pretpostavljamo da je Vizantija takvu ustanovu koristila i prema slovenskom stanovništvu. Vjerujemo da je Vizantija iskorištavala slovenske rodovsko-plemenske starješine za ostvarenje svojih interesa pri poreskom opterećivanju Slovena. U momentima slabljenja vizantijske države, a u uslovima učvršćivanja položaja slovenskih glavara u procesu diferenciranja slovenskog društva, ti glavari, koji su bili ujedno i vizantijski poreski organi prema svojim saplemenicima, morali nastojati, u borbi protiv vizantijske vlasti, da sa učvršćivanjem prava svoga privatnog posjeda uzurpiraju i pravo ubiranja državnih poreza za sebe. U težnji za učvršćivanjem privatne svojine ma zemlji i u oporezivanju podanika u vlastitom interesu, po našem mišljenju, leži razlog nastojanja gornjih slojeva slovenskog društva, na prvom mjestu rodovskih starješina, za stvaranje države. Pojava država kod jugoslovenskih naroda nastaje kao posljedica, na prvom mjestu unutrašnjih procesa kojim je bilo zahvaćeno slovensko društvo poslije naseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo, procesa koji su se zbog osobenih uslova kretali u pravcu izrastanja privatnog zemljišnog posjeda u formi feuda. Ti procesi počinju već u VII stoljeću i završavaju se punom pobjedom feudalizma, polarizacijom slovenskog društva na zavisne slojeve stanovništva, na jednoj, i na povlaštene slojeve (feudalce), na drugoj strani. Prve jugoslovenske države nastale su još prije završetka tih procesa, i to u ono vrijeme kada su snage zainteresovane za stvaranje države bile toliko ojačale da su svoju volju mogle silom nametnuti svojim saplemenicima. Stoga u nastalim državama započeti procesi i dalje teku još snažnijim tempom. Zato to razdoblje nazivamo ranofeudalni period, i to stoga što u ranofeudalnim državama zadugo poslije njihova nastanka 6

postoje značajni tragovi minule rodovsko-plemenske epohe koji postepeno iščezavaju pod uticajem stalnog jačanja elemenata feudalizma. U društvenoj organizaciji to se ispoljava u postojanju elemenata vladajuće klase (feudalaca) u formiranju i u postojanju mase slobodnih seljaka čiji se broj postepeno smanjuje na račun povećanja broja zavisnih slojeva stanovništva – srednjovjekovnih robova, odnosno kmetova. Slični procesi teku i u političkoj organizaciji. U njoj postoje po formi isti organi kao u plemenskoj organizaciji koja se razvila u vojnu demokratiju. Kao organi vlasti u svim ranofeudalnim državama postojali su: vladar, vijeće i narodna skupština. Oni vode formalno svoje porijeklo iz vojne demokrati je u kojoj su takođe postojali slični organi. Ali za razliku od stanja u vojnoj demokratiji, težište vlasti u državi je drukčije postavljeno. U vojnoj demokratiji narodna skupština bila je glavni organ, a vijeće i vojskovođa organi koji su djelovali po volji narodne skupštine jer ih je ona birala i smjenjivala. U državi je težište vlasti bilo na vladaru i na vijeću, dok je uloga narodne skupštine stalno slabila. Pod uticajem stalnog sužavanja njene društvene baze, smanjivanjem broja slobodnih seljaka, na kraju ranofeudalnog perioda iščezava svaki trag narodnoj skupštini. U razvitku spomenutih procesa kod pojedinih jugoslovenskih naroda postojale su od početka značajne specifičnosti. One su se ispoljavale u tempu i putevima kojim su se ti procesi kretali. To je bilo uslovljeno stalnim djelovanjem spoljnopolitičkog faktora u istoriji pojedinih naših naroda. Spoljnopolitički faktor, pod čijim uticajem su se razvijali opisani procesi kao unutrašnje pretpostavke za nastanak prvih država jugoslovenskih naroda, igrao je vrlo važnu ulogu u njihovom nastajanju i nestajanju. U periodu nastanka država naših naroda spoljnopolitički faktor je imao dvostruko dejstvo. On je ubrzavao ili usporavao proces klasnog raslojavanja kod Južnih Slovena i uticao na konkretno uobličavanje tih procesa. Zavisno od toga, postojala je veća ili manja mogućnost za izgradnju državne samostalnosti pojedinih naših naroda. Ukoliko je taj uticaj bio jači, utoliko je perspektiva državne samostalnosti bila manja. I obratno, ukoliko je uticaj bio manji, utoliko je perspektiva vlastite državnosti bila veća. U periodu naseljavanja Južnih Slovena na Balkansko poluostrvo, a naročito poslije naseljavanja, snažan uticaj sa zapada imala je Franačka država, a sa istoka Vizantija. Granica tih uticaja podudarala se otprilike sa nekadašnjom granicom između Zapadnog i Istočnog Rimskog Carstva. Zapadni uticaj uglavnom preovlađuje zapadno a istočni istočno od rijeke Drine. Naravno, ta granica nije bila stabilna, jer je zapadni a isto tako i istočni uticaj prelazio katkad i preko nje. Pošto su u periodu naseljavanja Južni Sloveni bili ukliješteni između dviju tada najjačih evropskih sila, između Franačke države i Vizantije, zapadni uticaj unošen je posredstvom Franaka i rimskog pape a istočni posredstvom Vizantije. Različiti strani uticaji imali su dalekosežne posljedice u daljem istorijskom razvitku jugoslovenskih naroda. Oni su onemogućili okupljanje jugoslovenskih naroda u jednu državu. Zatim su udarili jak pečat na proces oblikovanja društvenih odnosa i najsnažnije se odrazili u kulturnoj i vjerskoj nadgradnji. Na istoku Južni Sloveni su upali u istočni (vizantijsko-pravoslavni) kulturni krug a na zapadu u zapadni (rimokatolički) kulturni krug. Nosioci tih uticaja su se kasnije mijenjali, ali njihova priroda i sadržaj su u svojoj suštini ostali isti s tim što su bili još dopunjeni i trećim (orijentalno-muslimanskim) uticajem čiji je posrednik bila osmanlijska turska država. Posljedice postojanja jakih stranih država na granicama koje su naselili Južni Sloveni imale su različito dejstvo na razvitak pojedinih naših naroda. Narodi koji su se našli bliže tim uticajima imali su manju mogućnost za samostalan politički razvitak. S obzirom na činjenicu da je klasni poredak kod njihovih susjeda bio već učvršćen, oni su bili ranije zahvaćeni procesima o kojima je naprijed govoreno. U tom pogledu bila je slična sudbina makedonskih Slovena i Slovenaca. Makedonski Sloveni i Slovenci su ranije potpali pod vlast svojih susjeda, što je ubrzalo proces njihovog ekonomskog i društvenog razvitka i s tim u vezi proces njihovog klasnog raslojavanja. To im je istovremeno otežalo mogućnost vođenja borbe za vlastitu državnost. Uticaj Franačke i Vizantije na ostale južnoslovenske oblasti, Hrvatsku, Srbiju i Bosnu bili su nešto slabiji. Zbog toga su do IX stoljeća u njima procesi raspadanja plemenskog društva tekli nešto 7

sporije, i razvijali se više na domaćoj osnovi. U takvim okolnostima su se npr. kod Srba i Hrvata pojavili povoljniji uslovi za stvaranje i učvršćivanje samostalnih država u ranofeudalnom periodu. Bez obzira na spomenute specifičnosti, do IX stoljeća su sazreli uslovi za formiranje prvih država gotovo kod svih jugoslovenskih naroda. U tom početnom periodu državnosti nastale su prve države kod Slovenaca, Hrvata i Srba. U drugoj etapi, koja traje po prilici od IX do XII stoljeća, spoljnopolitički faktor je i dalje imao značajnu ulogu utičući na proces klasnog oblikovanja slovenskog društva i na nestajanje ili stvaranje mogućnosti borbe za očuvanje i učvršćivanje vlastite državnosti. U toj etapi kao glavne spoljnopolitičke sile koje su djelovale na sudbinu naših naroda bile su: na istoku Bugarska (naročito jača u VIII, IX i na prelazu u X stoljeće) i Vizantija, a na zapadu jedna od nasljednica Franačke države, Njemačka. Tada se pojavljuju i Mađari, koji u X i na prelazu u XI stoljeće izgrađuju jaku državu. U težnji da svoje granice proširi prema Jadranskom moru, mađarska država će predstavljati smrtnu opasnost za samostalnu hrvatsku državu i konačno dovesti 1102. godine do gubitka njene samostalnosti. Procesi oformljavanja klasnog društva započeti u ranijem periodu intenzivno se nastavljaju i u periodu od IX–XII stoljeća, kada dalje još snažnije teče proces feudalizacije društva kod svih jugoslovenskih naroda. Ali on se razvija različitim tempom i različito se oblikuje. Tu se upravo osjeća snažan uticaj spoljnopolitičkog faktora. Pod njegovim stalnim djelovanjem u nekim našim zemljama feudalizam pobjeđuje ranije i razvija se u stranim oblicima. Tako npr. u Sloveniji već do kraja X stoljeća feudalizam se potpuno učvršćuje, i to u germanskom obliku. U sličnim uslovima nalazila se i Makedonija. Makedonija je poslije propasti Samuilovog Carstva početkom XI stoljeća bila definitivno pokorena od Vizantije (1018. godine), koja u njoj uspostavlja svoj feudalizam (pronijarski sistem). Kao što se vidi, spoljnopolitički faktor je ubrzavao procese ekonomsko-društvenog razvitka u Sloveniji i Makedoniji, ali je zato negativno djelovao na učvršćenje država kod Slovenaca i Makedonaca i predstavljao snažnu branu za mogućnost njihove borbe za vlastitu državnost. U spomenutom periodu nastavljaju se procesi feudalizacije i u drugim našim zemljama, Hrvatskoj, Srbiji a nešto kasnije i u Bosni. Stanje u Srbiji i Hrvatskoj je bilo drukčije od stanja u Sloveniji i Makedoniji utoliko što su se u njima procesi feudalizacije postepeno razvijali i učvršćivali na domaćim osnovama. Izrastajući pretežno na domaćoj osnovi, u Srbiji su njegovi nosioci (feudalci) bili domaći ljudi. Pojava domaćih feudalaca kao državotvorne klase i izrastanje feudalizma na domaćim osnovama predstavlja društvenu bazu samostalnog državno-pravnog razvitka kod Srba, koji kulminira za vrijeme Nemanjića. Feudalizam u Hrvatskoj razvijao se također na domaćim osnovama, ali je taj razvoj prekinut invazijom Mađara. Pošto se u Hrvatskoj prije toga razvila i učvrstila domaća feudalna klasa, stvaranjem ugarsko-hrvatske državne zajednice nisu nestali svi tragovi hrvatske državnosti. Kao nosioci hrvatske državnosti, hrvatski plemići su uspjeli da u pregovorima sa Kolomanom sačuvaju svoje privilegije i da djeluju kao državotvorni faktor sve do 1848. godine. Upravo zbog toga državnopravni položaj Hrvatske u periodu vladavine stranih sila na tom području bio je sasvim drukčiji od državnopravnog položaja slovenačkih zemalja, u doba feudalizma. Najzad, u navedenom periodu u Bosni izrasta postepeno feudalna klasa i pojavljuje se bosanska feudalna država. Feud se i u Bosni razvijao na domaćim osnovama, što je doprinijelo učvršćivanju domaće feudalne klase kao odlučujućeg državotvornog faktora.

RANOFEUDALNE DRŽAVE JUŽNOSLOVENSKIH NARODA SLOVENAČKA RANOFEUDALNA DRŽAVA (KARANTANIJA) Od naseljavanja do definitivnog gubitka svoje samostalnosti (820. godine) Slovenci su u svome političkom razvitku prošli kroz nekoliko faza. Prva faza počinje njihovim naseljavanjem u predjele istočnih Alpa do 658. godine. Druga traje od 658. do 745. godine, treća od 745. do 820. 8

godine i četvrta od 820. pa dalje. Slovenci su predjele istočnih Alpa (linija od izvora Drave do Dunava) naselili potkraj VI i na početku VII stoljeća. Po naseljavanju tih oblasti kod njih su vrlo rano morale da nastupe promjene u plemenskoj organizaciji, slične promjenama kod ostalih Južnih Slovena. One započinju postepenom teritorijalizacijom slovenskog društva u seoskoj opštini (marka). U tim okvirima pojavile su se izgleda vrlo rano uže proizvođačke grupe koje su bile u stanju da samostalno obrađuju pojedine dijelove (parcele) opštinske zemlje. To je uslovilo promjenu svojinskih odnosa na zemlji na čemu se pojavilo i raslojavanje društva. U Sloveniji se izgleda već u toku VII stoljeća mjesto kolektivne javlja privatna porodična svojina. Na toj osnovi su se mijenjali i društveni odnosi koji se karakterišu pojavom klasa u slovenačkom društvu. Opšti napredak u ekonomskom i društvenom razvitku Slovenaca privukao je pažnju njihovih jačih susjeda Avara koji su ih brzo počeli pljačkati. Već na prelazu u VII stoljeće Avari postaju agresivni prema slovenskim narodima uopšte. Njihov pritisak i nasilje bili su najjači u zemljama koje su bile u njihovom susjedstvu. Od naših naroda avarskom pritisku najviše su bili izloženi Slovenci. Opisi avarskog nasilja nalaze se u tzv. Fredegarovoj hronici iz VII stoljeća. U hronici je zapisano kako su Avari, kao nekadašnji saveznici Slovena, prvo puštali Slovene u boj, koristili se njihovim uspjesima i nastupali za njima da prigrabe najveći dio ratnog plijena. Zimi su Avari zalazili u slovenska naselja, silovali (obljubljivali) njihove žene i kćeri itd. Sloveni su tada izgleda morali da Avarima plaćaju danak i da podnose druge terete. Sve je to izazvalo otpor kod slovenskih naroda, koji su bili najjače pogođeni nasiljima Avara. Otpor se razvio u pravi ustanak na čijem se čelu nalazio knez Samo. Samov savez plemena. – Samov ustanak zahvatio je slovenska plemena na širokoj teritoriji od Labe do Jadranskog mora. Centar mu je bio u Češkoj i Moravskoj. Od naših naroda u ustanku su učestvovali Slovenci u okviru svoga posebnog saveza pod vođstvom kneza Valuka. Samov savez plemena pojavio se kao posljedica potrebe otpora Slovena agresivnim Avarima, a trajao je do 658. godine. U ranijoj literaturi taj savez nazivan je državom. Moderna istoriografija smatra da je to pogrešno, jer u to doba kod Slovena nisu postojale razvijene unutrašnje pretpostavke za pojavu države. Sloveni tada još nisu bili jasno podvojeni na antagonističke klase, čije bi postojanje uslovilo pojavu države. Da to nije bila država, potvrđuje i činjenica da se savez raspao odmah nakon smrti Sama (658. godine), tj. u doba kada su Sloveni bili manje ugroženi od svojih susjeda. Da je u tom savezu bilo državotvornih elemenata zainteresovanih za držanje u pokornosti potčinjenih slojeva, sigurno je da se savez ne bi tako brzo raspao. Iako se Samov savez 658. godine raspao, Slovenci su, izgleda, nastavili da žive i dalje u svom savezu koji je kasnije prerastao u samostalnu slovensku državu Karantaniju. Kao samostalna i nezavisna država, Karantanija je postojala gotovo jedan vijek (od 658. do 745). U literaturi je bilo mišljenja da u tom periodu Slovenci nisu imali uopšte svoje države. Najnovija istraživanja slovenačkih istoričara, posebno istaknutog slovenačkog istoričara Boga Grafenauera, argumentima istorijskih izvora opovrgavaju takvo shvatanje. Slovenci su u tom periodu imali svoju samostalnu državu sa ekonomskom i društveno-političkom organizacijom sličnom organizaciji ranofeudalnih država ostalih jugoslovenskih naroda. Slovenačka država je nastala po svoj prilici na isti način na koji je nastala država uopšte, to jest unutrašnjim klasnim raslojavanjem i potrebom efikasnije odbrane slovenskog društva od napada sa strane, potrebom jačeg okupljanja Slovenaca u početku u savez plemena koji je u osobenim istorijskim uslovima prerastao u državu. Društvena organizacija u Karantaniji. – U državi Karantanskih Slovenaca organizacija društva bila je slična organizaciji u ostalim državama jugoslovenskih naroda. U periodu od 658. do 745. godine u Sloveniji je preovladavao sloj slobodnih seljaka. Na postojanje slobodnih seljaka ukazuju podaci sačuvani u franačkim izvorima (vladarskim ispravama i sudskim dokumentima iz druge polovine VIII stoljeća). U tim izvorima pored slobodnih seljaka se spominju i zavisni ljudi 9

pod nazivom servi. Povodom pomena serva u izvorima postavilo se u literaturi pitanje o kakvom se društvenom sloju tu radi? To su izgleda bili zavisni ljudi čiji je društveni i pravni položaj bio nešto povoljniji od položaja robova u robovlasničkim državama, a nepovoljniji od položaja kasnijih kmetova. Proces je tekao pravcem postepenog izjednačavanja serva sa kmetovima. Jedan broj serva u Sloveniji izgleda vodi porijeklo od zatečenog hrišćanskog stanovništva (»kršćenica«), a drugi od ratnih zarobljenika. U Sloveniji su postojale i druge kategorije stanovništva, koje su činile elemente vladajuće klase. Ti slojevi su nastajali dijelom od rodovsko-plemenskih starješina. U ispravama se spominju pod latinskim nazivima »primates«, »principes«. Ti prvaci (knezovi) postepeno su se oblikovali u klasu feudalaca, posjedujući privatne posjede na kojima su bili posađeni servi kao zavisni ljudi. Posebnu kategoriju »plemenitih ljudi« ili feudalaca u formiranju predstavljali su vladarovi družnici, koji su se zvali kosezi. Bilo ih je izgleda oko 450. Nisu uspjeli da se oforme do kraja kao dio vladajuće klase zbog toga što je razvitak slovenačke države bio naglo prekinut. Pomen kosezima se sačuvao i kasnije pod germanskom vlašću. Po svom položaju, oni su tada spadali u kategoriju slobodnih seljaka. Državno uređenje. – U ranofeudalnoj slovenačkoj državi postojala su tri organa vlasti: vladar, vijeće i narodna skupština. Vladar je bio vrhovni vojskovođa, glavni sudija, a obavljao je i upravnu funkciju. Ova posljednja se poglavito sastojala u ubiranju dažbina od slobodnih seljaka, serva i kmetova. Izgleda da je u početku vladar u Sloveniji bio biran. Sredinom VIII stoljeća vladarska funkcija bila je već nasljedna u istoj porodici. Pri svem tom velikaši su zadržali, izgleda, pravo da biraju za vrhovnog kneza jednog od članova iz vladarske porodice (običaji ustoličavanja knezova na Gosposvetskom polju). Kao drugi organ vlasti u Sloveniji je vjerovatno postojalo vijeće starješina. Istina, o vijeću se nije sačuvao pomen u izvorima. Na njegovo postojanje ukazuje, međutim, činjenica da su u Sloveniji postojali elementi vladajuće klase u formiranju, potencijalni feudalci (knezovi, kosezi), sa kojima se vladar morao savjetovati u rješavanju važnijih državnih pitanja. Da bi svoju vlast učinio efikasnijom prema zavisnim slojevima stanovništva, da bi uspješnije vladao i da bi uspješnije branio granice svoje države, vladar je morao da se oslanja na prvom mjestu na povlašćene slojeve slovenačkog društva. Koliki je bio značaj tih slojeva, pokazuje i njihovo pravo učešća u izboru vrhovnog kneza. Najzad, u slovenačkoj državi postojala je i narodna skupština. O njenom postojanju u periodu nezavisne Karantanije nisu se sačuvali podaci, ali su se sačuvale neke indicije u kasnijim izvorima na osnovu kojih se sa puno osnova može vjerovati da je takav organ postojao. To su podaci o ustoličavanju koruških vojvoda na Gosposvetskom polju sačuvani u spisu »Švapsko ogledalo« iz XI stoljeća i u nekim izvorima iz kasnijeg vremena. Prema »Švapskom ogledalu«, obred ustoličavanja vršen je u blizini Krnskog grada na Gosposvetskom polju, i to na kamenoj stolici (knežev prijesto), gdje je ranije u Slovenačkoj ranofeudalnoj državi biran vladar. Glavni učesnici toga obreda bili su kosezi. Oni su birali između sebe jednog sudiju, koji je sjedao na kamenu stolicu i pitao svoje zemljake (koseze) da li je vojvoda (germanski feudalac) kome je Koruška dodijeljena u feud sposoban, pravedan i dobar. »... Ako im ne godi i čim im se da zemlji nije dobro došao i podesan, onda im država mora dati drugoga gospodara i vojvodu. A ako im taj gospodar odgovara za vojvodu, i zemlji je dobro došao, koga im je dala država i kosezi, pošto ga je tu većina izabrala i rekla da ga prima po starom običaju: obuku ga u siv gunjac, opašu crvenim pojasom, dadu mu lovačku torbu i rog, obuju mu opanke, a na glavu metnu sivi slovenački klobuk«. Poslije toga, posade ga na nejahana konja i isprate do kamena, koji stoji kod crkve na Gosposvetskom polju. Iz opisa u »Švapskom ogledalu« vidi se da su u uvođenju germanskih feudalaca u posjed Koruške još u XI stoljeću igrali značajnu ulogu kosezi. Međutim, iz kasnijih spisa (iz opisa Otokara u tzv. Austrijskoj hronici sa početka XIV stoljeća i iz opisa Jovana Vetrinjskog iz sredine XIV 10

stoljeća) vidi se da je opisani obred prerastao u praznu simboliku, jer kosezi više nisu mogli uslovljavati koji će od germanskih vojvoda ući u posjed Koruške. Najzad, obred konačno propada poslije 1414. godine, jer su Habsburgovci, koji su u međuvremenu dobili u posjed Korušku, smatrali da ovaj seljački obred unižava njihovo carsko dostojanstvo. Podaci iz »Švapskog ogledala« nesumnjivo svjedoče o postojanju narodne skupštine u slovenačkoj ranofeudalnoj državi. Taj organ imao je po svoj prilici značajnog udjela u signiranju neke ličnosti za položaj vladara, u početku, a kasnije u prihvatanju jedne ličnosti za vladara, odnosno u sankcionisanju nasljeđivanja ove funkcije u krugu jedne vladarske porodice. Nezavisna država Karantanija trajala je do 745. godine. Te godine nad Karantanijom se nadvila ponovna opasnost od Avara, pa su oni zatražili pomoć kod susjednih germanskih Bavaraca. Bavarci su pomogli Slovencima, ali su im se istovremeno nametnuli za gospodare i uključili ih u Franačku državu u čijem su se sastavu i sami nalazili. Tako je 745. godine nestala samostalna država Karantanskih Slovenaca. Franci je tada nisu potpuno uništili. Oni su Slovencima ostavili unutrašnju samoupravu, koja se sastojala u pravu da biraju svoje knezove, da samostalno upravljaju Slovenijom i da samostalno sude. Istovremeno su im kao svojim vazalima nametnuli obavezu da plaćaju danak i da vrše vojnu obavezu. Obaveze su padale poglavito na teret slobodnih slovenačkih seljaka, koji su se ponekad protiv toga bunili. Vazalni odnos Karantanije prema Franačkoj nije dugo trajao jer su Franci 820. godine ostatke spomenute samoupravnosti u Sloveniji potpuno uništili. Time su kaznili Slovence za njihovo učešće u ustanku Ljudevita Posavskog, koji se 819. godine digao protiv obijesnih franačkih feudalaca. To se desilo u periodu kada je Franačka država bila zahvaćena feudalnom anarhijom, koja je naročito teško pogađala slovenske oblasti u sastavu te države. Franački feudalci počeli su tada da se osamostaljuju i da nekadašnje upravne oblasti pretvaraju u svoje feude. Čineći oštar pritisak i nasilja prema nižim slojevima stanovništva, franački feudalci dolaze u sukob i sa domaćim knezovima, jer nastoje da likvidiraju njihovu posredničku ulogu kao vazala franačkog vladara. Na to se javlja otpor u prvom redu kod gornjih slojeva slovenskog društva. Otpor dostiže vrhunac ustankom Ljudevita Posavskog 819. godine. U ustanku su učestvovali i Slovenci, odnosno Kranjci. Kako se ustanak završio neuspjehom, on je teško pogodio i Slovence jer su ih Franci kaznili potpunim uništenjem njihove državne samostalnosti. Posljedice gubitka državne nezavisnosti Slovenaca bile su dalekosežne. U društvenoekonomskom pogledu put Slovenaca poslije 820. godine bio je put kmetstva. Najveći dio slovenačkog stanovništva sveden je na stepen kmetova koji su bili dužni da daju rentu germanskim feudalcima. Ali, svi slovenački seljaci nisu bili u istom položaju. Među njima je bilo robova i dvorskih slugu, čiji je položaj bio najteži. Najveći broj Slovenaca bili su kmetovi. U početku su bili obavezni da kuluče u korist svojih feudalaca (tlaka). Postojali su dalje neki »praznici« koji su bili dužni da daju svojim feudalcima naturalnu rentu. Oni su uživali manje posjede (baštine) zbog čega je njihov položaj bio nešto povoljniji od položaja zavisnih ljudi. Najzad, izvjesno vrijeme postojao je i sasvim mali broj slobodnih seljaka. Elementi vladajuće slovenačke klase su iščezli djelomično u klasi germanskih feudalaca (germanizirali se), a djelomično su nestali u različitim slojevima neslobodnog stanovništva. Do XV stoljeća sreće se pomen kosezima. Oni su do tada zadržali status slobodnih ljudi i učestvovali u obredu ustoličavanja koruških vojvoda na Gosposvetskom polju. Nestanak države Karantanskih Slovenaca bio je sudbonosan za dalji državnopravni razvitak Slovenaca. Pošto su Slovenci gubitkom svoje državne samostalnosti izgubili i državotvornu klasu – feudalce, koji su se dobrim dijelom germanizirali, oni su time izgubili rukovodeću snagu u borbi za vlastitu državnost. Sudbina slovenačkog naroda odvijala se kasnije u uslovima germanskog feudalizma, jer su slovenačke oblasti postale feudi germanskih feudalaca. Oni su tim oblastima upravljali po svom, a ne po slovenačkom pravu. 11

U administrativnom pogledu Slovenija je poslije 820. godine doživljavala razne promjene, da bi se tek sredinom XII stoljeća pojavile osnovne crte glavnim istorijskim slovenačkim pokrajinama Kranjskoj, Štajerskoj i Koruškoj, koje su predstavljale oblasti pod upravom njemačkih knezova.

HRVATSKA RANOFEUDALNA DRŽAVA Nastanak. – Hrvatska država nastala je u prvoj polovini IX stoljeća u zaleđu dalmatinskih gradova Zadra, Šibenika, Trogira i Splita. U ranijoj hrvatskoj istoriografiji postojala su različita mišljenja o načinu nastanka hrvatske države. Neki hrvatski istoričari su smatrali da je država kod Hrvata nastala kao posljedica prostog ujedinjavanja plemena, a drugi kao posljedica pokoravanja slabijih plemena od strane jačih u određenim međunarodnim okolnostima. Znači, ranija hrvatska istoriografija nije gledala na postanak hrvatske države kao na rezultat unutrašnjeg razvoja hrvatskog društva koje je u određenim međunarodnim okolnostima iz plemenske organizacije prešlo u državu procesom nastajanja klasa sa suprotnim interesima. U unutrašnjem razvoju hrvatskog društva od VII do IX stoljeća odvijali su se slični procesi kao i kod ostalih južnih Slovena poslije njihovog naseljavanja na Balkansko poluostrvo. Pod uticajem procesa koji su se razvijali u poretku seoske teritorijalne opštine, i u hrvatskom društvu su postepeno nastajale suprotnosti koje su rezultirale pojavom povlašćenih slojeva društva (feudalaca) i zavisnih slojeva (serva, kmetova). Pod uticajem spomenutih procesa u periodu od VII do VIII stoljeća i u Hrvatskoj se pojavljuju zavisni ljudi – servi. Jedan broj serva nastao je od ratnih zarobljenika koje su Hrvati vrlo rano počeli da pretvaraju u robove. Kada je taj proces započeo, pouzdano se ne zna. Zna se samo da Hrvati još nisu do polovine VII stoljeća svoje zarobljenike pretvarali u robove. To se zaključuje iz jednog podatka koji je zabilježen u spisu Anastazija, koji spominje kako je papa Ivan IV (640–642. godine) poslao Slovenima (Hrvatima) u Istri opata Martina da otkupi od njih zarobljenike. Kako mu je uspjelo da dobro obavi taj posao, smatra se da Hrvati tada još nisu pretvarali svoje zarobljenike u robove. Kasnije su to oni, međutim, činili što se, između ostalog, može zaključiti iz podataka Ljetopisa popa Dukljanina. Izvori potvrđuju (Supetarski kartular npr.) da se robom u Hrvatskoj moglo postati i na druge načine, kao što su Kupoprodaja, dugovinsko ropstvo, dobrovoljna predaja pojedinaca crkvi itd. Kao rezultat procesa raslojavanja rodovsko-plemenskog društva već u IX stoljeću u Hrvatskoj se susreće znatan broj serva na feudalnim imanjima crkve i vladara. Oni su u ispravama (Trpimirova povelja iz 852. godine, Mutimirova povelja 892–893. godine i dr.) nazivaju »servi et ancillae«. U istom periodu tokom VII i VIII stoljeća tekao je uporedni proces (druga strana prvog procesa) osiromašavanja slobodnih seljaka. Zbog stalnih ratovanja, gladi i drugih nezgoda, slobodni seljaci su stalno propadali, siromašili i gubili postepeno svoju slobodu. Zajedno sa zemljom oni su padali u potčinjen položaj prema feudalcima i svrstavali se u red zavisnih ljudi. U taj položaj oni su padali i zbog toga što nisu bili u stanju da na vrijeme plate svoje dugove. Najzad, zbog opšte nesigurnosti oni su često tražili zaštitu kod velikaša i stavljali se pod njihovu ekonomsku i političku vlast (komendacija). Uporedo sa osiromašenjem slobodnih seljaka tekao je proces bogaćenja i učvršćivanja položaja hrvatskih feudalaca (vlastele). U redove vlastele probijali su se na prvom mjestu vojskovođe i rodovsko-plemenske starješine. Još u periodu naseljavanja Hrvata na Balkansko poluostrvo ti slojevi su uspjeli da se domognu većeg i boljeg ratnog plijena i da za svoje rodove prigrabe najbolje dijelove opštinske zemlje. Drugi način nastajanja povlašćenih slojeva (vlastele) odvijao se putem dizanja na stepen plemstva pripadnika vladareve družine od strane vladara. Iz isprava se može zaključiti da uz vladara u ranofeudalnoj Hrvatskoj postoji znatan broj upravnih funkcionera, koji se zovu župani, satnici itd. To su bili članovi vladarevog dvora ili funkcioneri 12

pomoću kojih je vladar upravljao oblastima (župama) svoje države. Podaci u sačuvanim izvorima pokazuju da je vladar takvim pojedincima dodjeljivao kao feude posjede sa zavisnim ljudima. O postojanju feudalne klase u formiranju u ranofeudalnoj Hrvatskoj sačuvali su se arheološki tragovi i podaci u pisanim ispravama. Arheološki nalazi potvrđuju da su u hrvatskom društvu u to doba postojale kategorije ljudi koji su svojim bogatstvom znatno odskakali od slobodnih seljaka. Postojanje tih slojeva potvrđuju naročito pisane isprave iz X i XI stoljeća u kojima se spominju istaknuti velikaši koji su imali svoje dvorce i svoje posjede sa naseljenim zavisnim ljudima servima. Na opisano klasno raslojavanje hrvatskog društva uticali su mnogobrojni faktori. Pored opšteg ekonomskog razvitka na ubrzano raspadanje plemenske organizacije u Hrvatskoj uticali su ratovi, crkva i dalmatinski gradovi. Iz mnogobrojnih ratova koje su Hrvati vodili sa stranim neprijateljima ili međusobno, najviše koristi su izvlačile vojskovođe i rodovsko-plemenske starješine. U ratovima su najviše stradali slobodni seljaci, jer su na svojim leđima morali da nose glavni teret ratovanja. Oni su morali da lično učestvuju u vojnim pohodima i da izdržavaju sebe i čitave vojne skupine. Crkva je u Hrvatskoj bila pravi feudalac. Na pojavu i dalji razvoj feudalizacije ona je mogla da utiče na više načina. Boljom organizacijom svoga posjeda ona je služila svjetovnim feudalcima za ugled. Na proces feudalizacije i posebno na proces ustaljivanja i jačanja vladarske vlasti crkva je djelovala tako što je podučavala vladara kako treba da vlada svojim podanicima i da porijeklo svoje vlasti poveže sa voljom božjom. Pošto su jedino sveštenici tada bili pismeni, samo su oni bili u stanju da obavljaju neke važne funkcije na vladarevom dvoru (funkciju kancelara npr.). Na ubrzano raspadanje plemenskog društva uticali su dalje dalmatinski gradovi. Premda su se oni sporo opravljali od udaraca koje su zadobili od Slovena prilikom njihovog naseljavanja na Balkansko poluostrvo, u ekonomskom pogledu i u svojoj organizaciji oni su bili daleko ispred susjednih slovenskih plemena. Njihovo stanovništvo bavilo se raznovrsnim zanimanjima, a svojom razvijenijom trgovinom oni su uvlačili u promet i svoje zaleđe. Nastojeći da u razmjeni sa dalmatinskim gradovima dalje uvećavaju svoja bogatstva gornji slojevi hrvatskog društva vršili su snažan pritisak na svoje saplemenike i nastojali da se koriste njihovim radom i njihovim viškovima proizvodnje koje razmjenjuju. Na toj osnovi jačala je ekonomska snaga pojedinih velikaša u Hrvatskoj koji su se izdvajali u povlaštenu klasu. Takav unutrašnji razvoj u određenim spoljnopolitičkim okolnostima postepeno je doveo do nastanka klasne vlasti u Hrvatskoj. Hrvati su, naime, od početka morali da izdrže teške sukobe sa Avarima, kasnije sa Vizantijom i naročito sa Francima. Ovi posljednji pojavljuju se na granicama hrvatskih zemalja pri kraju VIII stoljeća i u periodu između 791. i 795. godine prodiru u Posavsku Hrvatsku, da bi 803. godine zavladali Dalmatinskom Hrvatskom. Franci su u početku u hrvatskim zemljama uspostavili sličan sistem vlasti kakav je bio u Sloveniji u periodu od 745. do 820. godine. Oni su hrvatskim plemenima ostavili unutrašnju samoupravu sa pravom njihovih starješina da sami biraju svoje starješine (knezove). Poslije smrti Karla Velikog 814. godine Franačku državu zahvatila je anarhija i naglo su ojačale separatističke težnje pojedinih feudalaca koji su nastojali da se nametnu za stvarne gospodare u okupiranim slovenskim oblastima. U istom periodu je u Hrvatskoj kao i u Sloveniji bio ojačao domaći starješinski sloj koji je bio svjestan preimućstva držanja vlasti. Ojačale državotvorne snage hrvatskog društva, u uslovima pritiska franačkih feudalaca koji nastoje da zauzeta područja pretvore u svoje feude i da likvidiraju posredničku ulogu domaćih knezova, morale su neminovno doći u sukob sa franačkim gospodarima. Na toj osnovi je u Panonskoj Hrvatskoj izbio ustanak Ljudevita Posavskog. Ustanak se na početku uspješno odvijao, ali se završio neuspjehom, i to iz dva razloga. Prvo, franački feudalci su bili još uvijek jaki da suzbiju pokušaje slabo organizovanih hrvatskih knezova, i drugo jedan dio hrvatskih velikaša držao se neprijateljski prema ustanku. Kao što je poznato knez Dalmatinske Hrvatske Borna nalazio se tada na strani Franaka. To mu je izgleda pomoglo da još jače učvrsti svoju vlast u Dalmatinskoj Hrvatskoj, gdje tih godina nastaje hrvatska država. 13

Razumljivo je što je hrvatska država nastala upravo u Dalmatinskoj Hrvatskoj. I unutrašnji i spoljnopolitički uslovi bili su na tom području sazreli da se definitivno afirmišu procesi klasnog raslojavanja koji su rezultirali pojavom države. O momentu nastanka hrvatske države nije se sačuvao nikakav akt, jer ona nije ni mogla nastati nekim aktom. Ona je postepeno nastajala pod uticajem dugotrajnih procesa unutrašnjeg razvoja i u određenim spoljnopolitičkim okolnostima. Da su ti procesi već u prvoj polovini IX stoljeća bili daleko uznapredovali i da je tada u Dalmatinskoj Hrvatskoj držao vlast u svojim rukama vladar i njegov aparat, svjedoči najstariji sačuvani spomenik hrvatskog, i uopšte slovenskog prava – povelja kneza Trpimira iz 852. godine. Zato što sadrži prve autentične podatke o hrvatskoj državi, Trpimirova povelja predstavlja, po riječima M. Kostrenčića, rodni list hrvatske države. Iz povelje se vidi da vladar ima skoro neograničenu vlast u državi, jer Trpimir u njoj za sebe kaže da je vladar Hrvata »po božjoj milosti«. Iz povelje se dalje vidi da je hrvatska država postojala još i prije Trpimira jer on poveljom potvrđuje slična darivanja svoga prethodnika Mislava. To znači da su još prije Trpimira postojali vladari u Hrvatskoj, čija je vlast bila slična njegovoj. Iz Trpimirove povelje se dalje vidi da je hrvatski vladar imao tada i svoj aparat vlasti u koji su spadali i njegovi dvorjani i vojno-upravni funkcioneri (župani, dvorski kapelani dr.). Na osnovu činjenice da u doba Ljudevita Posavskog nije postojala država kod Hrvata, kao i na osnovu spomenutih podataka Trpimirove povelje, može se zaključiti da država postoji već u trećoj deceniji IX stoljeća to jest da je proces formiranja klasne vlasti u Hrvatskoj afirmisan negdje na prelazu iz druge u treću deceniju IX stoljeća. Na osnovu Trpimirove povelje može se govoriti i o tome kakve je vrste bila njegova država. Njeni podaci pokazuju da se tu radi o feudalnoj državi u formiranju. To se naročito vidi iz podataka koji se odnose na darivanje zemljišnih posjeda crkvi zajedno sa na zemlju posađenim ljudima (servi). Trpimir dalje konstituiše pravo crkve da ubire crkveni desetak od svih stanovnika koji se nalaze na posjedima vladara. Feudalnu prirodu vladareve vlasti potvrđuje činjenica da Trpimir raspolaže državnom teritorijom i da posjeduje svoje vlastite feudalne domene. Kao što se vidi, na osnovu Trpimirove povelje mogu se izvući zaključci o vremenu nastanka hrvatske države, i o obliku njenog društveno-političkog uređenja. Povelja nam daje mogućnost da zaključimo da se hrvatska država konačno pojavila u trećoj deceniji IX stoljeća i da su njenu ekonomsku i društvenu bazu prožimali početni elementi feudalnog načina proizvodnje. Znači, to još nije bio čisti feudalni poredak niti je to bila razvijena feudalna država. To je bila tzv. ranofeudalna (država baština), u kojoj su pored elemenata nove klasne vlasti i pored elemenata novog načina proizvodnje postojali još uvijek značajni tragovi plemenskog društva. Premda se, prema povelji, Trpimir ponašao kao stvarni gospodar u državi, izgleda da on tada još nije bio i formalno samostalan. On se izgleda još uvijek nije bio potpuno emancipovao od vrhovne vlasti franačkih kraljeva, jer u povelji ističe svoj vazalni odnos prema nasljedniku franačke vlasti u Italiji, lombardijskom kralju Lotaru. Čini se ipak da taj vazalni odnos nije predstavljao realnost već više neki zaostali vid idejne potčinjenosti hrvatskog vladara. Od 879. godine hrvatska država je potpuno samostalna. Hrvatska država se razvija i jača tokom X i XI stoljeća. U periodu svoga postojanja ona je morala da izdrži velika iskušenja u sukobima sa jakim spoljnim neprijateljima: Venecijom, Arabljanima, Vizantijom itd. Pa ipak, ona je stalno jačala, što potvrđuje ponašanje njenih vladara, koji punoću svog suvereniteta naglašavaju, između ostalog, i u zamjeni vladarske kneževske titule kraljevskom. Vrhunac u svom razvitku dostigla je hrvatska država za vrijeme kralja Petra Krešimira (1058–1074), kada je predstavljala veliku silu na Balkanskom poluostrvu. Društvena organizacija. – Ranije prikazani društveno-politički procesi teku još snažnije u uslovima državnog života. To znači da se društveni razvoj u ranofeudalnoj hrvatskoj državi odvijao u znaku daljeg propadanja slobodnih seljaka, povećanja broja zavisnih ljudi (serva i kmetova) i učvršćenja feudalne klase. Zbog toga bi se ukratko moglo reći da je u njenoj društvenoj strukturi 14

bilo nekoliko različitih kategorija stanovništva. To su bili slobodni seljaci (vilani), zavisni ljudi (servi) i hrvatska vlastela. Broj slobodnih seljaka se postepeno smanjivao, ali proces je bio dugotrajan i završio se tek negdje u XIII stoljeću u uslovima pune pobjede feudalizma (donacionog sistema). Broj zavisnih ljudi, serva i kmetova stalno je rastao. U literaturi je sporno pitanje kakav je bio ekonomski i društveni položaj serva. Neki smatraju da su to bili robovi a neki kmetovi. Izgleda da je istina negdje na sredini između ta dva shvatanja. Teško je pretpostaviti da je u Hrvatskoj koja se nalazila na području na kome je ropstvo bilo u opadanju još u poznoj Rimskoj Imperiji moglo da jača ropstvo i da se u Hrvatskoj javlja kategorija ljudi koja bi po svom društvenom položaju bila na nižem stepenu od stanovnika koje su Hrvati zatekli naseljavanjem na Balkansko poluostrvo. Zbog toga je najprihvatljivije rješenje na koje je ukazao slovenački istoričar Bogo Grafenauer, da se u slučaju serva radi zapravo o jednoj kategoriji zavisnih ljudi koji niti su pravi robovi niti su srednjovjekovni kmetovi. Zbog toga on s pravom preporučuje da se taj termin uopšte ne prevodi već da se ostane pri nazivu servus (servi). O porijeklu plemstva, kao i o tome da li je ono uopšte postojalo u ranofeudalnoj Hrvatskoj, u literaturi postoje različita mišljenja. Neki pisci, kao npr., Rački, smatrali su da se plemstvo u Hrvatskoj formiralo od nekadašnjih rodovsko-plemenskih starješina. Po nekim, Hrvati su se nametnuli zatečenim starosjediocima kao vladajuća klasa u cjelini. Najzad, M. Barada je smatrao da u ranofeudalnoj hrvatskoj državi nije uopšte bilo plemstva. Polemišući sa tim shvatanjima D. Janković zastupa shvatanje da je u Hrvatskoj tada postojalo plemstvo i da ono vodi svoje porijeklo iz dva klasična izvora, to jest od rodovsko-plemenskih starješina i djelimično od vladareve družine. Da jedan dio hrvatskog plemstva vodi porijeklo i od vladareve družine, Janković je argumentovao sa nekoliko podataka. On je na prvom mjestu naveo kao primjer slučaj Borne koji je u sukobu sa Ljudevitovom vojskom izbjegao pogibiju zahvaljujući svojim »pretorijancima«, u kojima on vidi vladareve družbenike. Dalje, Janković je istakao slučaj da se u Hrvatskoj sačuvao naziv »družnik«, koji je kasnije postao lično ime. U nizu argumenata za ovu tezu svakako najubjedljivije djeluje podatak o tome da su neki vladari u ranofeudalnoj hrvatskoj državi poklanjali članovima svoje družine, (članovima svoga dvorskog aparata) zemljišne posjede kao feude. U hrvatskoj ranofeudalnoj državi osobito važnu ulogu imala je crkva. Ona je predstavljala glavnu feudalnu snagu, uživajući ogromne posjede na kojima su bili posađeni zavisni, za zemlju vezani, seljaci (servi). Među karakteristikama društvenog stanja u ranofeudalnoi Hrvatskoj treba pomenuti i značajne tragove rodovsko-plemenske organizacije, koji su se manifestovali u postojanju velikih porodica, bratstva, plemenskih župa, u zaostatku tragova kolektivnog raspolaganja zemljištem, u kolektivnom jamstvu i odgovornosti za štetu, u vidu stalne borbe rodovskog i novog feudalnog uređenja (borba glagoljaša i latinaša, otpor masa nosiocima klasne vlasti u obračunu sa vladarom, pogibija Zvonimira itd.). Organi vlasti. – O političkoj organizaciji u ranofeudalnoj Hrvatskoj sačuvalo se znatno više podataka nego za Sloveniju ili Srbiju. Zahvaljujući tome, na primjeru Hrvatske može se najbolje prikazati organizacija ranofeudalne države kod naših naroda uopšte. Kao organi vlasti u ranofeudalnoj Hrvatskoj djelovali su: vladar, vijeće i narodna skupština. Kao i u Slovenačkoj po svojoj formi ta organizacija odgovara organizaciji plemenskog društva iz faze vojne demokratije. Ali težište vlasti u državi se promijenilo. Glavni organ vlasti bio je vladar. Kao što smo vidjeli iz Trpimirove povelje (o čemu ima podataka i u drugim poveljama) vladar se smatrao patrimonijalnim vlasnikom čitavog državnog teritorija i gospodarom svojih podanika (bivših saplemenika). Titula vladara u ranofeudalnoj Hrvatskoj se mijenjala. U početku on se zvao dux. Ta je titula kod nas prevođena različito. Neki pisci je prevode sa knez, a neki sa vojvoda. Posljednji termin upotrebljava M. Kostrenčić, smatrajući da je taj prevod bliži slovenskoj terminologiji, jer je naziv knez germanskog porijekla. 15

Kasnije hrvatski vladari nose titule kralj (od Tomislava, rex u izvorima pisanim latinski). O domaćem nazivu kralj – javlja se pomen tek 1100. godine. U feudalnoj državi vladarska titula označava stepen suverenosti vladara. U feudalnom dobu (ranofeudalnom posebno) postojalo je shvatanje po kome su neki vladari imali višu vlast (potpunu suverenost), dok su drugi imali manju vlast. Smatralo se da je najveća vlast na svijetu carska i ona koja nju dodjeljuje, a da su sve ostale vlasti nižeg ranga. To znači da se u kneževskoj tituli odražava u izvjesnom smislu shvatanje vladara da on spada u rang nižih vladara i da njegova suverenost nije potpuna. Stoga uzimanje kraljevske titule predstavlja značajan korak dalje u upotpunjavanju suverenosti vladarske vlasti. U ranofeudalnoj Hrvatsko važio je princip nasljedivosti vladarske vlasti. U svome istorijskom razvitku taj princip morao je proći izvjesnu evoluciju. Još u rodovsko-plemenskoj demokratiji vlast vojskovođe nasljeđivana je unutar jedne porodice, uz naknadnu stvarnu ili formalnu ratifikaciju narodne skupštine. Takav običaj u državi postao je pravilo. Ali i u državi u početku postojali su u tom pogledu još uvijek elementi demokratičnosti. I tada je narod ponekad bio obavještavan o tome koja je ličnost dolazila na smjenu bivšeg vladara. Da je takva praksa postojala i u ranofeudalnoj Hrvatskoj, svjedoče neki tragovi u sačuvanim izvorima. Spominju se, naime slučajevi da je Vladislav 821. godine postao vladar »po volji naroda« i da se Zvonimir 1075. godine krunisao za kralja Hrvata na skupštini na kojoj je prisustvovao »čitav narod«. Vladar je bio vrhovni vojskovođa. Imao je u svojim rukama vojnu vlast i s tim u vezi komandovao vojskom, predvodio vojsku u ratu itd. Druga mu je funkcija bila sudska i obavljao ju je najčešće lično, i to obično putujući po državi. On je tako rješavao sporove koje su pred njega iznosili njegovi podanici (feudalci, slobodni seljaci ili zavisni ljudi). Kao vrhovni suveren, vladar je zastupao državu pred inostranstvom. Najzad, postepeno se razvijala i jačala upravna funkcija vladara. Ona je rasla uporedo sa povećanjem vladarevih direktnih posjeda, sa potrebom prikupljanja različitih dažbina i poreza, izdavanja isprava itd. Za obavljanje državnih poslova, hrvatski vladari su imali svoj dvorski i upravni aparat, koji je u početku bio nerazvijen. Tako se npr. na Trpimirovom dvoru spominje svega nekoliko funkcionera. Samo 40 godina kasnije (899. godine) iz jedne Mutimirove povelje vidi se da se vladarev aparat u međuvremenu znatno razvio. Na Mutimirovom dvoru spominje se veći broj dvorjanika čije su funkcije bile već jasnije izdiferencirane. Svi ti funkcioneri nazivani su opštim nazivom »župan«. Konkretne funkcije su im obilježene nazivima kao što su: dvorski župan, mačonoša, konjušnik, peharnik itd. Još kasnije vladarev dvorski aparat se proširivao, a uporedo s tim oblikovao se i dvorski ceremonijal i dvorski sjaj. Osnovnu ekonomsku podlogu vladarevoj vlasti činilo je njegovo pravo vrhovne svojine nad čitavim državnim teritorijem (dominium eminens) i pravo direktne svojine (dominium directum). Na vrhovnom pravu svojine počivalo je vladarevo pravo oporezivanja podanika. Hrvatski vladari su povremeno ubirali danak mira od dalmatinskih gradova. Njima je pripadalo pravo ubiranja carina, dobivali su poklone od svojih podanika (obično od povlašćenih slojeva), naplaćivali globe za različite prestupe itd. Da bi uspješnije vladao svojom državom i držao u pokornosti potčinjeno stanovništvo, vladar se morao oslanjati na one društvene slojeve koji su se oblikovali kao imovinski bolje stojeća povlaštena klasa. U rješavanju svih važnijih poslova vladar je tražio pomoć i saglasnost rodovskoplemenskih starješina i pripadnika svoje pratnje (feudalaca u formiranju). Na toj osnovi u ranofeudalnoj Hrvatskoj kao drugi organ vlasti djelovalo je vijeće starješina. Na postojanje vijeća ukazuju na prvom mjestu podaci sačuvani u ispravama hrvatskih vladara. Iz tih isprava vidi se da se vladar u različitim pitanjima (kada je poklanjao crkvi zemlju u feud, kada je potvrđivao ranija darivanja, kada je presuđivao neki spor), na određenom mjestu konsultovao sa predstavnicima vladajuće klase, koji su tada djelovali kao vijeće. Kakva je bila tačno fizionomija toga vijeća i kakav je bio njegov djelokrug, teško je precizno 16

odgonetnuti. To nije bio neki stalni organ, već tijelo koje je ad hoc formirano na licu mjesta od predstavnika gornjih slojeva hrvatskog društva u onom kraju u kome je u određenom trenutku vladar boravio i u kome je postojala potreba rješavanja jednog važnog državnog posla. Isto tako, za vijeće se ne može reći da je to bio predstavnički organ vlasti niti organ vlasti kakav je kasnije bio feudalni sabor. Radi se u stvari o jednom organu čija fizionomija nije bila utvrđena nikakvim zakonskim aktom i čiji sastav i djelokrug nisu ničim bili precizirani. Vijeće je zajedno sa vladarem rješavalo one stvari koje je u određenom trenutku nametala praksa, i to praksa u jednom određenom kraju, a ne na području čitave države. Kao treći organ vlasti u ranofeudalnoj hrvatskoj državi spominje se narodna skupština. Najkarakterističniji podaci o postojanju i radu narodne skupštine u svim ranofeudalnim državama jugoslovenskih naroda, što se naročito odnosi na Hrvatsku, Srbiju i Bosnu, nalaze se u IX glavi Ljetopisa popa Dukljanina. Ljetopis popa Dukljanina je jedan narativni izvor, koji potiče iz XII stoljeća. Pripisuje se nekom anonimnom piscu iz Bara, barske nadbiskupije, vjerovatno svešteniku. Ljetopis je opisao događaje kakvi su se odigrali u njegovo vrijeme, u vrijeme njegovih predaka, pa je pošao čak od opisa događaja od navodnog stvaranja svijeta. Taj izvor je za nauku interesantan uglavnom samo onim svojim dijelom u kome Dukljanin opisuje događaje koje je sam zapazio, kao i događaje o kojima je mogao nešto da čuje od svojih predaka. To su događaji iz XI i početka XII stoljeća. Mnogi podaci u Ljetopisu su netačni, ali opis društvenih prilika i oblika vlasti u jugoslovenskim zemljama toga doba je blizak istini. Zbog toga se nauka oslanja djelimično na ovaj izvor u pitanju rekonstrukcije organizacije ranofeudalnih država jugoslovenskih naroda, posebno u opisu nekih ustanova kao što su npr., narodna skupština. Na jednom mjestu u svom Ljetopisu pop Dukljanin piše kako je neki kralj Budimir (čije postojanje nije utvrđeno drugim istorijskim podacima) u želji da obnovi i utvrdi granice svog kraljevstva, poslao poslanike rimskom papi i vizantijskom caru s molbom da im dadu povelje iz kojih se mogu rekonstruisati granice njegove države. Kada su se poslanici vratili, kralj je navodno pozvao sav narod svoje zemlje da se sakupi na Duvanjskom polju. Skupština je trajala 12 dana. Svega 4 dana bila su posvećena raspravljanju pitanja organizacije države, i to o kraljevskoj vlasti, o vojvodama, o knezovima i o centurionima. Na skupštini je navodno krunisan kralj, izvršena administrativno-teritorijalna podjela, određeni upravnici i starješine pokrajina i na kraju skupština je donijela mnoge zakone i uvela dobre običaje koji su zapisani u knjizi sv. Metodija. Kao što se vidi iz Dukljaninovog opisa narodna skupština se tim povodom bavila skoro svim važnijim državnim pitanjima. Pretpostavljamo da je na tom skupu skupština uglavnom bila upoznata sa voljom vladajuće klase o pitanjima o kojima je tu bila riječ. Učvršćivanjem i jačanjem klasne vlasti vladara i vijeća narodna skupština je postepeno gubila na svom značaju. To se moralo desiti naročito od onog momenta od kada je njena društvena baza koju su činile mase slobodnih seljaka počela da slabi. Stoga je uporedo sa propadanjem slobodnih seljaka i njihovim obespravljivanjem opadao i značaj narodne skupštine. Na kraju procesa feudalizacije skupština je izgubila svaki značaj. Mislimo da je još i ranije, uporedo sa učvršćivanjem klasne vlasti u državi, narodna skupština počela da predstavlja formalnost. Po svoj prilici, vladajući slojevi su državne stvari rješavali samostalno. Tek kada su željeli da pridobiju za neke svoje akcije i narod, da zapravo angažuju narod u svojim vojnim akcijama, sazivali su narodnu skupštinu. Tada su se, po svoj prilici, kao učesnici na skupštini pojavljivali naoružani vojnici (naoružan narod). Lokalna uprava. – Teritorij hrvatske države bio je podijeljen na župe. Prema podacima Konstantina Porfirogenita (De administrando imperio) u Hrvatskoj je u X stoljeću bilo 11 župa. Na čelu župe stajao je župan. Pored župana, izvori spominju i podžupane. Župe su se dijelile na satnije na čijem su se čelu nalazili satnici. Funkcije satnika i župana bile su slične. Glavni zadatak im je bio da ubiru poreze u korist vladara. Razlika u vršenju njihove funkcije sastojala se, izgleda, u količini poreza koje su pojedini 17

funkcioneri ostavljali za sebe. Manji dio ostajao je satnicima, a veći županima. Župani i satnici vršili su, izgleda i neke vojnoupravne i sudske poslove. Najistaknutiji funkcioner u Hrvatskoj poslije kralja bio je ban. Ustanovu bana neki povezuju sa tradicijom koja je preostala iz avarske vlasti u ovim krajevima. Na to shvatanje upućuje i činjenica da je ban bio gospodar triju hrvatskih župa, koje su se nalazile na sjeverozapadu hrvatske države (Krbava, Lika i Gacka) u kojima su bili najživlji avarski tragovi. Naziv ban izvodi se od avarske riječi bajan (bogat). Pravo. – U ranofeudalnoj Hrvatskoj pravo je bilo nerazvijeno. Pravo, naročito pisano, i inače je u feudalnoj državi bilo nerazvijeno pa su u širokoj primjeni bili običaji i običajno pravo. Običajno pravo u Hrvatskoj moralo se mnogo primjenjivati u odnosima među slobodnim seljacima, među zavisnim ljudima, kao i među vlastelom. Pored običajnog, postojalo je i pisano pravo. Ono se javlja u vidu darovnica (povelje) odnosno isprava kojim su vladari dodjeljivali određene privilegije i prava pripadnicima vladajuće klase, na prvom mjestu crkvi. Takvih isprava sačuvalo se više. Uglavnom su se sačuvale manastirske povelje (listine). Njima su hrvatski vladari poklanjali crkvi i manastirima zemlju u feud zajedno sa zavisnim ljudima. Sačuvalo se 28 vladarskih isprava (listina). Mnoge od njih nisu originali već falsifikati nastali kasnije. Za istoriju hrvatskog prava sve su one interesantne, jer ukoliko se radi i o falsifikatima, oni su slični, bar po formi, originalima. Najstarija je Trpimirova povelja iz 852. godine. Iz kasnijeg vremena sačuvala se jedna Mutimirova povelja, 13 povelja kralja Krešimira, 10 Zvonimirovih i 3 kralja Stjepana II. Povelje su pisali dvorski sveštenici, obično kapelani. Na čelu dvorske kancelarije hrvatskih vladara stajao je katkada hrvatski biskup. Sadržaj javnih isprava ili listina bio je sličan. One su bile obično darovnice ili potvrde darivanja, tj. to su po sadržaju bili akti kojim su vladari poklanjali određene privilegije i prava feudalcima. Obično vladari su poklanjali feudalcima zemlju i o tome im izdavali pismenu ispravu (povelju), ili su samo potvrđivali takva darivanja svojih prethodnika. Povelje hrvatskih vladara nisu pisane po jedinstvenom obrascu. Smatra se ipak da su sve povelje imale neke zajedničke crte (sličnosti). Sve povelje sastojale su se iz tri osnovna dijela: protokol (uvod), tekst i završne odredbe (eshatokol). Sva tri dijela imala su svoje dijelove. Uvod je sadržavao invokaciju (prizivanje boga), datum i intitulaciju (ime izdavača povelje). Tekst se sastojao iz arenge (moralni motiv izdavanja povelje), naracije (navođenje stvarnih razloga za davanje povelje) i dispozicije (glavni sadržaj, predmet darivanja). U završnim odredbama nalazila se sankcija (za narušioce), navođeni su svjedoci i drugi dokazi koji su davali snagu ispravi. Najzad, na kraju je stavljen potpis i pečat izdavača povelje. Najvažniji dio povelje jeste dispozicija, jer ona predstavlja predmet pravnog posla. Iz tog dijela isprave dobija se najviše podataka koji su interesantni za pravo. I drugi elementi teksta povelje su za istoričara važni, jer se tu navode motivi zbog kojih je vladar odlučivao da daruje jedno imanje i da čini druge poklone ili da konstituiše određena prava u korist nekog pojedinca ili crkve. Pored javnih isprava (listina i sudskih presuda) sačuvao se iz ovog perioda hrvatske istorije i izvjestan broj privatnih isprava. Radi se obično o ispravama, o poklonima, o privatnim testamentima itd. Privatne isprave ne predstavljaju izvor prava u strogom smislu riječi. Za istoričara prava interesantne su po tome što se iz njih može vidjeti kakvo je tada pravo primjenjivano. O postojanju zakona u ranofeudalnoj Hrvatskoj nisu se sačuvali sigurni podaci, ali su u literaturi istaknute pretpostavke o vjerovatnom postojanju nekih zakona. Najinteresantnije su u tom pogledu pretpostavke Marka Kostrenčića i Nikole Radojčića. Pozivajući se na podatak iz Ljetopisa popa Dukljanina, u kome je rečeno da je na Duvanjskom polju na skupštini kralj Budimir mnoge zakone i dobre običaje uveo, a ko hoće da se s njima upozna, neka pročita slovensku knjigu koja se zove »Metodije«, Kostrenčić je smatrao da se tu moglo raditi o nekoj zbirci svjetovnog i crkvenog prava (Nomokanon) koju je preveo na 18

slovenski jezik nadbiskup Metodije. Nasuprot tome, Radojčić smatra da se tu ne radi ni o kakvom Nomokanonu, već o prvom srpskom zakonu kojim je kodifikovano običajno pravo, slično kodifikacijama koje su postojale kod starih Germana u vidu tzv. barbarskih zakonika (leges barbarorum), kao što je Lex Salica i dr.

DRŽAVNOPRAVNI POLOŽAJ DALMATINSKIH GRADOVA DO XII STOLJEĆA U sastav hrvatske države danas, kao i odavno ranije, spadaju i dalmatinski gradovi. Međutim, zbog specifičnih uslova u kojima su nastali i razvijali se, dalmatinski gradovi u državnopravnom pogledu imali su zadugo drukčiji položaj od ostalih hrvatskih zemalja. Dalmatinski gradovi su nastali mnogo ranije od dolaska Slovena na Balkansko poluostrvo. Neki od njih vode porijeklo od grčkih kolonija kao što su Vis (Issa), Hvar (Pharos), Trogir (Tragurion), itd. Daleko veći procvat imali su dalmatinski gradovi u periodu rimske vlasti. Najveći broj ih je i nastao u periodu vladavine Rimljana. Do propasti Zapadnog Rimskog Carstva uređenje dalmatinskih gradova bilo je slično ostalim rimskim gradovima u bazenu Sredozemnog mora. Ali je pred samu propast rimske države u gradovima zavladala anarhija. Pojavilo se opšte ekonomsko i političko rasulo, zbog čega je i ranija organizacija gradova bila zahvaćena procesom raspadanja. Poslije propasti Zapadnog Rimskog Carstva dalmatinski gradovi su izvjesno vrijeme bili u sastavu gotske države (države Istočnih Gota), a 536. godine postaju interesnom sferom Vizantijskog Carstva. Upravo u to doba pojavljuju se na Balkanskom poluostrvu Sloveni. Prodori Slovena na Balkan imali su katastrofalne posljedice za dalmatinske gradove, jer su Sloveni veći broj tih gradova razorili i opustošili. Preostalo stanovništvo povuklo se na obližnja ostrva, da bi se kasnije u povoljnijim uslovima ponovo vratilo u razorene gradske čaure. Slovenskom seobom na Balkansko poluostrvo bio je, znači, prekinut dotadašnji razvoj dalmatinskih gradova. Stari gradovi su većinom bili uništeni. Tek kasnije, kada se situacija ovdje nešto smirila, počeli su ponovo da se obnavljaju neki raniji gradovi, dok neki nisu nikada uspjeli da se oporave. Dalmatinski gradovi u srednjem vijeku imaju drukčiju fizionomiju i drukčiji razvojni put od onoga kojim su se kretali prije pojave Slovena. U vezi s tom metamorfozom postavilo se u literaturi pitanje porijekla srednjovjekovnih dalmatinskih gradova. S tim u vezi najlogičnije je i najprihvatljivije shvatanje M. Kostrenčića. Po njemu srednjovjekovni dalmatinski gradovi u svojoj organizaciji oslanjaju se djelimično na staro uređenje, ali ne toliko na klasično, već na ono kasnije kada se u životu tih gradova počeo da osjeća snažan uticaj starohrišćanske vjerske opštine. M. Kostrenčić smatra da razaranjem dalmatinskih gradova od strane Slovena nisu nestali svi tragovi tim gradovima, jer se na prvom mjestu sačuvao njihov stari okvir. U razorene gradske čaure kasnije su se vratili romanski stanovnici i nastavili da se bave sličnim zanimanjima, kojim su se ranije bavili. Na taj način Romani su oživljavali djelimično stare oblike života, oslanjajući se u političkoj organizaciji na organizacione elemente starohrišćanske vjerske opštine, koja se u odsudnim trenucima pred samu propast Zapadnog Rimskog Carstva infiltrirala u političku organizaciju gradova. U novim uslovima nastao je određen spoj između organizacije koja se razvijala u starohrišćanskoj vjerskoj opštini i novih organizacionih elemenata nastalih u uslovima oživljavanja gradova. Spojem tih dvaju faktora, razvila se specifična organizacija dalmatinskih gradova u srednjem vijeku u kojima su kao politički faktori u početku djelovali narod i sveštenstvo (clerus et populus), a u organizaciji vlasti između ostalog osjeća se prisustvo dvaju ravnopravnih organa biskupa i načelnika grada (priora). S obzirom na oblik sticanja tih funkcija, njihov položaj je sličan, jer su i biskupa i načelnika grada birali članovi gradske komune. Tokom VIII i IX stoljeća oporavlja se život u mnogim dalmatinskim gradovima (Zadar, Trogir, Split, Dubrovnik, Kotor). S obzirom na činjenicu da su se samostalno razvijali, jer su bili odvojeni jedni od drugih kao ostrvca u slovenskom moru, gradovi izrastaju u posebne autonomne 19

organizme. Formirajući se u posebne komune, oni su imali i svoju posebnu upravu. U državnopravnom pogledu, svi dalmatinski gradovi zadugo su stajali pod vrhovnom vlašću Vizantije, čineći formalno posebnu vizantijsku oblast (temu) Dalmaciju. Ali vrhovna vlast Vizantije u dalmatinskim gradovima postojala je samo nominalno. Od druge polovine IX stoljeća oni su plaćali danak hrvatskim vladarima. Kasnije su povremeno ulazili čak i u sastav hrvatske države (Tomislav, Držislav, Krešimir I). U istom periodu oni su se povremeno nalazili pod zaštitom Venecije da bi 1105. ušli u sastav Ugarsko-Hrvatskog Kraljevstva. U toku čitavog tog perioda dalmatinski gradovi su uživali unutrašnju autonomiju. Svaki za se bio je najviši upravno-politički organizam (de facto ako ne i de jure suveren). Društvena i politička organizacija dalmatinskih gradova bila je specifična. Društveno stanje u gradovima u početku ne karakteriše jača podjela stanovništva na zavisne i povlaštene slojeve. Kasnije, pod uticajem opšteg ekonomskog razvitka, teče i u gradovima proces klasnog diferenciranja. To je rezultiralo pojavom gornjih slojeva stanovništva koji se u latinskim izvorima .nazivaju »cives maiores«, »nobiles«, itd. i siromašnih slojeva stanovništva (»cives minores«, »ignobiles«). U prve je spadao gradski patricijat, a u druge lučki radnici, nosači, trgovci i dr. Tokom X, XI i XII stoljeća i u dalmatinskim gradovima društvo se definitivno polariziralo na povlašteno (patricijat) i lično slobodno ali politički obespravljeno stanovništvo (puk). Proces društvenog razvitka odražavao se i na političku organizaciju. Na početku u svim dalmatinskim gradovima postojali su jaki elementi demokratizma u političkom životu, ali su oni slabili uporedo sa jačanjem gornjih slojeva društva (patricijata), da bi u XIII stoljeću do kraja iščezli. Važan funkcioner u dalmatinskim gradovima bio je načelnik grada – prior. Naziv prior održao se do XI stoljeća. U XI stoljeću preovladao je izraz comes (knez). Položaj priora bio je važan, ali on nije imao vlast sličnu vladarevoj vlasti. Prior, kao i gradski biskup, koji je takođe imao važno mjesto u političkom životu dalmatinskih gradova, bili su zadugo birani od gradskog stanovništva (klera i naroda – clerus et populus). Kasnije je priorska funkcija obnašana faktički u krugu pojedinih porodica i tendirala da postane nasljednom. Drugi organ vlasti bilo je gradsko vijeće. Sastojalo se od predstavnika gornjih slojeva (patricijata). Najzad, u dalmatinskim gradovima postojao je i treći organ – narodna skupština. Postojanje narodne skupštine u tom periodu objašnjava se istim razlozima koji su uslovili postojanje tog organa u ranofeudalnoj Hrvatskoj. Narodna skupština je ovdje morala postojati zbog toga što su do početka XIII stoljeća svi građani uživali ne samo ličnu slobodu već i politička prava. Narodna skupština je u početku rješavala sva najvažnija pitanja u gradu i birala gradske funkcionere (priora, biskupa i dr.). Kasnije, kada je na tom području zavladala izvjesna sigurnost, da su u dalmatinskim gradovima nastupile bitne unutrašnje promjene i kada se promijenio njihov međunarodni položaj, narodna skupština postepeno gubi značaj i postaje organ koji saslušava odluke i rješenja koje su donosili knez i vijeće. Tokom XIII stoljeća sasvim je nestala. U dalmatinskim gradovima postojao je izvjestan broj sudsko-upravnih funkcionera, koji su u izvršavanju administrativnih i sudskih funkcija pomagali prioru. Kao sudije spominju se: iudicator, iudex. Službenici koji su bili zaduženi za bezbjednost grada i građana zvali su se tribuni, a carinske i finansijske poslove obavljali su camerarii i commerciari.

SRPSKE RANOFEUDALNE DRŽAVE (RAŠKA I DUKLJA) O postanku i političkoj organizaciji ranofeudalnih srpskih država, Raške i Duklje, sačuvao se manji broj podataka nego za Hrvatsku. Ali na osnovu analogije i podataka iz XII i XIII stoljeća mogu se uočiti slični procesi u razvoju srpskog društva kao i kod ostalih jugoslovenskih naroda. Žarišta srpske državnosti u ranofeudalnom periodu bila su dva, Raška, gdje se pojavila prva srpska država i kasnije Zeta (Duklja). U Raškoj je država postojala već u prvoj polovini IX stoljeća. Društveni procesi koji su prethodili stvaranju države bili su slični kao i u ranofeudalnoj Hrvatskoj, a 20

o završnoj fazi tih procesa sačuvali su se podaci iz XII stoljeća. O postojanju klasa kod Srba u Raškoj već u IX stoljeću nalazimo podatke u spisu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita »De administrando ...« (X stoljeće). Porfirogenit na jednom mjestu spominje kako su u vrijeme vladavine Mutimira njegovi sinovi Bran i Stefan darovali bugarskog kana Borisa sa dva roba, dva sokola, dva psa i devedeset krzna. Taj podatak potvrđuje da su i u srpskom društvu u to doba egzistirale iste kategorije stanovništva kao i u Hrvatskoj. To znači da u Srbiji tada postoji zavisni sloj stanovništva u vidu robova i povlašteni slojevi koji se ponašaju kao feudalci. Konstantin Porfirogenit spominje u Srbiji naseljene gradove, posebno u Zahumlju i Travuniji, tj. onim srpskim oblastima koje su bile bliže Primorju. O snažnom procesu klasnog raslojavanja u X, XI i XII stoljeću svjedoče dalje isprave vizantijskih i srpskih vladara. U tom pogledu karakteristična je jedna povelja vizantijskog cara Vasilija II, koji je poslije sloma Samuilovog Carstva 1018. godine ponovo uspostavio vlast Vizantije i u Srbiji. Tada je potvrdio u Srbiji stara prava pravoslavnim manastirima da drže feudalne zemljišne posjede sa naseljenim i za zemlju vezanim ljudima (meropsi). Prve sačuvane povelje srpskih vladara govore o već završenom procesu feudalizacije na kraju XII i početkom XIII stoljeća. Karakteristične su u tom pogledu povelje Stefana Nemanje (Hilendarska 1198–1199. godine) i Žička povelja njegovog sina Stevana Prvovenčanog. Nemanja je svojom poveljom darivao manastir Hilendar zemljišnim posjedima zajedno sa naseljenim seljacima i utvrdio društvenu i političku obespravljenost seljaka njihovim vezanjem za zemlju. Pošto institut vezanosti seljaka za zemlju predstavlja posljednju kariku u procesu feudalizacije društva, ta odredba jasno ukazuje na postojanje feudalnih odnosa. Još su konkretniji podaci Žičke povelje iz 1220. godine. Iz nje se vidi kakva je bila klasna struktura feudalnog društva u Srbiji. Kao povlašćeni slojevi spominju se u povelji vlastela i vojnici, a kao potčinjeni zavisni zemljoradnici (ubogi ljudi) i vlasi. U Žičkoj povelji dolazi do izražaja klasni karakter srpskog prava, jer se odredbama o kažnjavanju za krivična djela predviđa primjena različitih kazni s obzirom na društveni položaj izvršioca tih djela (vlastela i vojnici kažnjavaju se kaznama koje su predviđene za njihovu klasu, a ostali kaznama koje su predviđene za njihov rod ili »san«). Spomenuti izvori pokazuju da je proces feudalizacije srpskog društva u osnovi bio završen već na kraju XII stoljeća. Sam proces morao je da počne još od vremena naseljavanja Srba na Balkansko poluostrvo i da u određenim uslovima izazove pojavu ranofeudalne srpske države u Raškoj. Nastanak srpske države bio je pospješen spoljnopolitičkim okolnostima. Proces klasnog raslojavanja odvijao se u uslovima stalne borbe i stalnih sukoba Srba sa Vizantijom i kasnije sa Bugarskom. Radi odbrane zemlje, Srbi su morali da jačaju svoju plemensku organizaciju i da učvršćuju svoje plemenske saveze. Pošto je to vršeno pod rukovodstvom i na inicijativu vojskovođa i rodovsko-plemenskih starješina, ti slojevi su koristili svoju poziciju da svoje funkcije učine nasljednim. Formirajući se u povlaštenu klasu, oni su ispoljavali snažan interes za stvaranje klasne organizacije – države. U procesu jačanja imovinskog položaja i učvršćenja lične vlasti rukovodeće funkcije u plemenskoj organizaciji, u uslovima okupljanja Srba u borbu protiv Vizantije i Bugara formirali su se postepeno elementi državotvorne (vladajuće) klase u Raškoj. Te snage na čelu sa vladarom stvaraju aparat svoje klasne vlasti, to jest stvaraju srpsku državu krajem VIII i početkom IX stoljeća. Povremeno kao samostalna, a povremeno u vazalnom odnosu prema Vizantiji i Bugarima, Raška država se održala do 1018. godine. Poslije uspostave vizantijske vlasti na Balkanu za vrijeme Vasilija II, težište srpske državnosti prelazi na Zetu, koja se 30-tih godina XI stoljeća oslobađa vrhovne vizantijske vlasti i tokom XI stoljeća razvija u jednu od snažnih država na Balkanskom poluostrvu postavši 1077. godine kraljevinom. Pojavom Nemanje i njegovih nasljednika težište srpske državnosti prelazi ponovo na Rašku u drugoj polovini XII stoljeća. O organizaciji srpskih ranofeudalnih država sačuvalo se znatno manje podataka nego za 21

ranofeudalnu Hrvatsku. Ali i na osnovu relativno malog broja sačuvanih podataka (Konstantin Porfirogenit, »De administrando« i Ljetopis popa Dukljanina), može se reći da je u Raškoj već na početku IX stoljeća postojala nasljedna vlast srpskih župana. Pored vladara, tu su postojali župani kao upravljači u pojedinim župama. Iz Ljetopisa popa Dukljanina takođe se vidi da u Duklji postoji vladar, koji vladarsku vlast stiče nasljednim putem. Pored vladara, Dukljanin spominje veći broj starješina (klasu feudalaca u formiranju) pod izrazima »magnates«, »principes«, »nobiles«, »milites«. Iz Ljetopisa se vidi da tu kategoriju stanovništva najvećim dijelom sačinjavaju vladarevi rođaci, pripadnici njegove pratnje, a po svoj prilici tu je spadala i rodovsko-plemenska aristokratija. Iz Ljetopisa se dalje vidi da je na početku vladarska vlast u Duklji bila prilično jaka. Kasnije ona postepeno slabi, jer na više mjesta ljetopisac spominje da magnati (feudalci) zbacuju vladaoca po svojoj volji i na prijesto srpskih vladara dovode ličnosti koje se njima dopadaju itd. Iako je vladar u Duklji bio već rano učvrstio svoju vlast, ona je u principu bila izborna. Na više mjesta ljetopisac ističe da je vladara podigao na prijesto narod, da je narod postavio za kralja nekog vladara, da je opozvao narod nekog vladara itd. Prema Ljetopisu, dukljanski vladar je bio glavni vojskovođa, sudija, zakonodavac itd. Uz vladara je u srpskim ranofeudalnim državama postojalo i vijeće, a spominje se i narodna skupština. Na njeno postojanje upućuje i podatak koji se odnosi na skup na Duvanjskom polju o kojem je ranije bilo riječi. Lokalna uprava bila je slična lokalnoj upravi u ranofeudalnoj Hrvatskoj. Teritorij države dijelio se na župe, a ove na satnije. Kao upravni funkcioneri spominju se župani i satnici. Ljetopis spominje čak i ustanovu bana. Postojanje bana kod Srba, međutim, drugi izvori ne spominju. Neke bitne razlike u funkcionisanju bana i župana prema Ljetopisu nema. Razlika je, izgleda, samo u teritorijalnoj nadležnosti, jer je navodno župan pod svojom vlašću imao samo jednog satnika, a ban sedam. Glavni zadaci svih organa lokalne uprave bili su da prikupljaju dažbine (veći dio u korist vladara, a manji sebi), da komanduju narodnom vojskom, da presuđuju sitne sporove itd.

MAKEDONSKA DRŽAVA Poslije naseljavanja na Balkansko poluostrvo Makedonci su u svom političkom razvitku imali sličnu sudbinu Slovencima. Nalazili su se u najbližem susjedstvu sa Vizantijom i došli ubrzo pod njen uticaj. Zbog toga su makedonski Sloveni morali da se ranije i bolje organizuju, da jačaju svoje plemenske saveze – sklavinije. Uz sklavinije, vizantijski izvori spominju istaknutije starješine kod makedonskih Slovena, čiji je položaj još u XII stoljeću bio sličan položaju vladara. U vrijeme naseljavanja makedonski Sloveni živjeli su relativno samostalno u svojim savezima plemena, ali ih je 688. godine pokorila Vizantija i uključeni su u vizantijsku državu. Pošto tada ni sama Vizantija nije bila osobito jaka, vizantijska vlast u Makedoniji u početku nije bila teška, a zavisnost makedonskog stanovništva prema Vizantiji je bila prilično slaba. Značajnu ulogu u životu makedonskih Slovena odigrala je kasnije Bugarska država, koja je stvorena oko 681. godine. Jačanje države Bugarske u VIII i IX stoljeću imalo je značajne posljedice za političku situaciju na Balkanu uopšte. Njenim naglim širenjem nastalo je pomjeranje vizantijskog uticaja na velikom području Balkanskog poluostrva, a posebno u Makedoniji. Bugarska država bila je osobito jaka u IX i početkom X stoljeća (za vrijeme vladavine Borisa i cara Simeuna). Tada je ona bila najjača i najveća država na Balkanskom poluostrvu. Bugarski vladari su izgrađivali svoju državu pod uticajem vizantijskih tradicija koje su snažno prodirale putem crkve. Primanjem hrišćanstva iz Vizantije (IX stoljeće) oni su uvodili u svoju državu vizantijski društveni i pravni red. U Bugarskoj u to doba jača feudalizacija i ubrzano teče proces klasnog raslojavanja, čije su posljedice bile pojava zavisnih za zemlju vezanih ljudi (parici) i povlaštenih slojeva – boljara. 22

Konstantin Porfirogenit spominje velike i male, unutrašnje i spoljašnje boljare. Feudalizacija bugarskog društva naročito je teško pogađala zavisne slojeve stanovništva, koji se nisu mirili s mnogobrojnim dažbinama i eksploatacijom, pa se vrlo rano počinju da bune. Prvi otpor seljaka feudalizaciji i pritisku organa vlasti u Makedoniji i Bugarskoj pojavio se u vidu bogumilske jeresi. Bogumilstvo se javlja u X stoljeću, a centar mu je bio u Makedoniji. Po formi vjerski pokret sa snažnim socijalnim karakteristikama, bogumilski pokret bio je izrazito antifeudalni. Bogumili su propovijedali protiv vladara, protiv feudalaca, protiv države, protiv službene crkve i dr. Stoga su oštro proganjani u Makedoniji i Bugarskoj. Drugi vid otpora Makedonaca Bugarima ispoljio se u otvorenom ustanku 969. godine koji se završio uspješno. Taj uspjeh bio je uslovljen objektivnim i subjektivnim razlozima. U Makedoniji su tada postojale domaće državotvorne snage čiji su predstavnici bili u stanju da povedu nezadovoljne makedonske seljake u borbu protiv Bugarske i da uz pomoć naroda stvore makedonsku državu. Državotvorne snage makedonskog naroda razvile su se na bazi činjenice da su Bugari povjeravali upravu u pojedinim oblastima u Makedoniji domaćin knezovima (komesima) koji su se postepeno oformljavali u klasu feudalaca. Vođe ustanka bila su četiri sina brsjačkog kneza (komesa) Nikole: David, Mojsej, Aron i Samuilo. Uspjeh Makedonaca u borbi protiv Bugara bio je privremeno prekinut prodorom Vizantije. koja je uspjela da za kratko vrijeme nametne Makedoncima svoju vlast, da bi je opet Makedonci zbacili u ustanku 986. godine. Pobjeda nad Vizantijom rezultirala je stvaranjem države na čijem se čelu našao sam Samuilo. Centar države bila je brsjačka oblast. Njeno sjedište nalazilo se u gradu Ohridu. gdje su se do danas održali ostaci rezidencije cara Samuila. Oslanjajući se na domaće feudalne elemente Samuilo je za kratko vrijeme uspostavio svoju vlast na najvećem dijelu Balkanskog poluostrva, uključivši u sastav svoje države gotovo sve slovenske oblasti na Balkanu (Makedonija, Bugarska, Srbija, i veliki dio Bosne). Samuilo se proglasio za cara. Ta činjenica poslužila je bugarskim istoričarima da njegovu državu nazovu bugarskom. Međutim, novija istraživanja makedonskih istoričara pokazuju da je to makedonska država. Objašnjenje zašto se Samuilo nazivao carem Bugara nalazi se u činjenici da je do tada tradicija carstva postojala samo u Vizantiji i Bugarskoj, pa se zbog toga i Samuilo, koji je učvrstio svoje pozicije na tradicijama Bugarskog Carstva, nemajući drugog pogodnijeg primjera, proglasio za cara Bugara. Da se tu radilo o makedonskoj državi potvrđuju i činjenice da su osnovne državotvorne snage u njoj bili makedonski velikaši na čelu sa Samuilom, da je središte države bila Makedonija i da su njenu etničku bazu činili Makedonci. Samuilovo carstvo nije bilo duga vijeka. Njegova vojska bila je poražena 1014. godine od vizantijskog cara Vasilija II na planini Belasici, a država mu definitivno uništena 1018. godine. Poslije 1018. godine Makedonija je zadugo ostala u sastavu vizantijske države, u stvari sve do Dušanovih osvajanja u XIV stoljeću, kada je ušla u sastav srpske feudalne države. Osvojivši Makedoniju, Vizantija ju je pretvorila u posebnu upravnu oblast (temu) i uspostavila u njoj svoj feudalni (pronijarski) sistem. Feudalci u Makedoniji bili su Grci i djelimično grcizirani velikaši domaćeg porijekla. U procesu feudalizacije makedonski seljaci su svedeni u kategoriju zavisnih ljudi – parika. O organizaciji Samuilovog carstva malo se sačuvalo podataka (arapski i vizantijski pisci). Na osnovu tih malobrojnih podataka kao i na osnovu činjenice da je u Makedoniji neko vrijeme stanje bilo slično stanju u Bugarskoj državi može se zaključiti, da je društvena struktura makedonske države i njena politička organizacija bila slična stanju u susjednim jugoslovenskim zemljama. Najveći broj stanovništva činili su slobodni seljaci. Bilo je u velikom broju i zavisnih ljudi. Najzad, postojali su i povlašteni slojevi koji su se postepeno oformljavali kao feudalna klasa. Na postojanje povlaštenih slojeva ukazuje i činjenica da su se neki makedonski glavari držali izdajnički u pohodu Vasilija II protiv Samuila, želeći tako da sačuvaju svoj povlašteni ekonomski i društveno-politički 23

položaj.

FEUDALNE DRŽAVE JUGOSLOVENSKIH NARODA SRPSKA FEUDALNA DRŽAVA Srpska država se oslobađa vrhovne vlasti Vizantije već pod kraj XII stoljeća. U to vrijeme feudalizacija u Srbiji bila je u punom zamahu, srpsko društvo se polariziralo na feudalnu vladajuću klasu (vlastelu) i zavisne slojeve stanovništva (sebre). U uslovima državne samostalnosti srpska država se potpuno učvršćuje, ekonomski jača i uspješno se teritorijalno širi. Razvoj srpske feudalne države može se podijeliti u četiri etape. Prva etapa seže od 1170. do 1242. godine. To je doba prvih Nemanjića, doba definitivnog osamostaljenja i učvršćenja srpske države u Raškoj i period definitivnog osamostaljenja srpske pravoslavne crkve, njenim emancipovanjem od carigradske patrijaršije. Druga etapa traje po prilici od 1242. do 1321. godine, To je doba naglog ekonomskog poleta izazvanog pojavom i brzim razvojem rudarstva i trgovine. U istom periodu širila se teritorija srpske države. Treća etapa traje od 1321. godine do 1371. To je period najvećeg uspona srpske države. U svom razvitku ona tada dostiže vrhunac i pokazuje prve znake slabosti. Taj period praćen je daljim jačanjem feudalizma, jačanjem (jedno vrijeme) vladarske vlasti, upotpunjavanjem dvorskog aparata, pojavom početnih elemenata apsolutizma i značajnom pravnom kodifikacijom, koja se manifestovala u službenoj recepciji vizantijskog prava i izdavanju Dušanovog zakonika. Četvrta etapa traje od 1371. godine (od maričke bitke) do 1459. godine. U tom periodu srpska država počinje da se raspada pod uticajem feudalne anarhije i udaraca od strane Turaka. Poslije kosovske bitke (1389) ona postaje vazalna država prema Turcima, pod nazivom Despotovina. Konačno je uništena padom Smedereva pod Turke 1459. godine. Izvori prava. – Društveno-politički odnosi u feudalnoj Srbiji bili su znatno regulisani pravom. Naročito su bila regulisana prava i privilegije vladajuće klase i obaveze potčinjenog stanovništva. Pravna aktivnost u početku odvijala se u izdavanju povelja svjetovnim feudalcima i crkvi, a kasnije u izdavanju i zakonskog zbornika – Dušanovog zakonika (u daljem tekstu DZ). Za regulisanje odnosa koji su se osnivali na ekonomskom prometu, kao i odnosa koji su imali isti značaj za sve (porodica i brak, nasljeđe itd.) srpski vladari su recipirali vizantijske pravne zbornike. Što se tiče raznovrsnih odnosa među pripadnicima pojedinih staleža, naročito seljaka, u njih se država nije miješala, ukoliko iz toga nije imala neke koristi. Najčešće je prepuštala seljacima i drugim da svoje međusobne odnose rješavaju običajnim pravom. Najzad, promet sa drugim zemljama, najčešće sa Dubrovnikom, diktirao je potrebu pružanja određenih garancija stranim trgovcima, što je regulisano putem međunarodnih ugovora. Jednom riječi, u srpskoj feudalnoj državi pravo je bilo relativno razvijeno. Ono se osnivalo na raznovrsnim izvorima prava. U redoslijedu izvora na prvom mjestu stoji običajno pravo, zatim međunarodni ugovori, povelje, vizantijsko pravo i domaći zakon. Običaji i običajno pravo predstavljaju značajan izvor prava u feudalnoj srpskoj državi u XII i XIII stoljeću. Običajno pravo u tom periodu bilo je dominirajući oblik prava. Međunarodni ugovori. Uz običajno pravo javljaju se i pisani pravni spomenici. Prvi sačuvani pisani spomenici posvećeni su regulisanju odnosa međunarodnog prometa između Srba i Dubrovnika. Prvi takav ugovor zaključio je Stevan Nemanja 1186. godine sa dubrovačkom opštinom. Pisan je latinskim jezikom, a imao je cili da ojača prijateljstvo i trgovinu između Dubrovčana i Srba. Docnije je izdat veliki broj sličnih međunarodnih ugovora koji su po svom sadržaju manje-više istovjetni. Najobimniji su ugovori kralja Milutina iz 1302. godine i cara Dušana iz 1349. godine. 24

Ugovorima su srpski vladari pružali garanciju dubrovačkim trgovcima da mogu nesmetano trgovati na području srpske države i davali im različite povlastice, oslobađali ih carina i uopšte garantovali im bezbjednost i pravnu sigurnost. S tim u vezi interesantne su izvjesne ustanove, kojim je garantovana dubrovačkim trgovcima sigurnost od samovlasnog namirivanja dugova od strane srpskih građana. To su bile udava i izam. Udava je predstavljala zabranu samovlasnog hapšenja za dug dužnika od strane povjerioca, a izam zabranu Srbinu da samovlasno namiruje svoja potraživanja od trećeg lica (Dubrovčanina). Jedan od najglavnijih izvora prava bile su povelje. Njima su srpski vladari darivali posjede zajedno sa zemljoradnicima ili potvrđivali ranije darivanje manastirima, vlasteli ili gradovima. Postojale su znači tri vrste povelja, i to: manastirske, vlastelinske i gradske. Najviše se sačuvalo manastirskih povelja (165). Zbog svoje opširnosti i sadržaja, one predstavljaju najvažniji izvor za proučavanje srpskog prava do XIV stoljeća. Sve manastirske povelje po svom sadržaju su slične. Njima su srpski vladari garantovali crkvi puno pravo svojine na zemlju, pravo eksploatacije zavisnih seljaka i upravno-sudsku vlast na feudu. Kao istorijski izvor manastirske povelje su značajne još i zbog toga što se u njima sačuvalo mnoštvo građe za proučavanje istorije srpskih seljaka. Od sačuvanih manastirskih povelja među najvažnije spadaju: Hilendarska povelja Stevana Nemanje (1198–1199), Žička povelja (1220). Skopska povelja (1299–1300. godine), Svetostefanska (1313–1319. godine), Gračanička (1321–1322), Dečanska (1330. godine), Arhanđelovska (1348. godine) itd. Hilendarska povelja je značajna za istoriju prava po tome što se u njoj prvi put susreće pomen vezanosti seljaka za zemlju. Žička povelja je za istoriju prava naročito značajna po tome što sadrži propise o sudskoj nadležnosti crkve, o klasnoj strukturi srpskog društva i što ozakonjuje otvoreni klasni karakter srpskog prava, propisujući različite kazne za ista krivična djela s obzirom na društveni rang učinioca. Što se tiče drugih povelja može se općenito reći da se u njima obično nalaze propisi o feudalnim pravima crkve o sudskoj nadležnosti njenih starješina itd. U velikom broju povelja nalaze se odredbe o zavisnim ljudima (»Zakon ljudem crkovnim«, »Zakon vlahom«, »Zakon starim srbljem« itd.) u kojima su regulisane njihove obaveze na crkvenim imanjima. U nekim manastirskim poveljama susrećemo opširne popise čitavih sela i seoskih domaćinstava. Vlasteoskih povelja se sačuvao neznatan broj (svega tri). Ne predstavljaju veliku vrijednost kao pravni izvor jer se radi pretežno o tzv. vjerovnim poveljama. Od velikog broja gradskih povelja sačuvala se samo jedna – albanskom gradu Kroji (1343. godine). Značajna je za istoriju prava po tome što se iz nje vidi da Dušan poštuje zatečenu tradiciju, jer potvrđuje stara prava toga grada. Vizantijsko pravo. Vizantijsko pravo u Srbiji postojalo je u dva vida, u obliku tradicije i u obliku recepcije. Sloveni su na Balkanskom poluostrvu, zatekli rimsko-vizantijski pravni red, administrativnu organizaciju i ostatke sudske organizacije. Pošto su bili na nižem kulturnom nivou nikada nisu uspjeli da unište vizantijsku kulturu i vizantijski red. Naročito je bila jaka vizantijska kulturna tradicija u gradovima, a kao snažni rasadnici vizantijske kulture javljaju se kasnije manastiri i pravoslavna crkva uopšte. Tradicija vizantijskog prava i vizantijske kulture osobito je zahvatila gornje slojeve srpskog društva iz kojih će se razviti vladajuća klasa. Tradicija vizantijskog prava naglo jača od vremena snažnog uspona srpske države, posebno za vrijeme cara Dušana. Tada se veliki uticaj vizantijske tradicije osjeća naročito u organizaciji dvora, u nazivu državnih službenika, u ozakonjenju vizantijskih pravnih ustanova, kao što je npr. pronija itd. Mnogo značajnija od tradicije bila je recepcija vizantijskog prava. Ona započinje od vremena definitivnog učvršćivanja srpske feudalne države. Od tada Srbi počinju da prevode na srpski jezik neke vizantijske pravne zbornike. Prvi prevod takvog zbornika vezan je za ime Save Nemanjića. Iskoristivši teško stanje u koje je bilo zapalo Vizantijsko Carstvo poslije zauzimanja Carigrada od strane krstaša, Sava je uspio da od carigradske patrijaršije dobije saglasnost za stvaranje samostalne 25

(autokefalne) srpske pravoslavne crkve, što je bilo od dalekosežnog značaja za idejno emancipovanje srpske države od vizantijske. Prilikom povratka iz Nikeje, Sava je u Solunu prepisao i preveo na srpski jezik neke grčke zakonske knjige i knjige o vjeri, preveo je vizantijski zbornik crkveno-svjetovnog prava koji se zvao Nomokanon (Krmčija). Pored crkvenih pravila Nomokanon je sadržao odredbe o braku, o kupovini, o prodaji, zajmu, zalozi, najmu, ostavi, testamentu itd. Odredbe svjetovnog prava u Nomokanonu vode svoje porijeklo iz zbornika vizantijskog prava (Ekloge, Prohirona, Epanagoge i Vasilika) koji se nadovezuju na Justinijanov Corpus iuris civilis. Službena recepcija vizantijskog prava izvršena je za vrijeme cara Dušana. U njegovo vrijeme srpska država dostigla je svoj vrhunac u teritorijalnom opsegu i u političkoj organizaciji. Osvojivši veliki dio vizantijske teritorije, Dušan je namjeravao da na ruševinama vizantijskog stvori na Balkanu pravoslavno carstvo pod hegemonijom srpskog vladara. U toj težnji on se proglasio za cara Srba i Grka 1346. godine, uzurpirajući na taj način titulu vizantijskih careva. Oslanjajući se na vizantijsku tradiciju, Dušan je želio da svoju državu izgradi po ugledu na vizantijsku. Uredio je svoj dvor po vizantijskom uzoru i pravni sistem podigao na stepen vizantijskog pravnog sistema. S tim u vezi naredio je da se na srpski jezik prevede najprikladniji zbornik vizantijskog prava, što je tada predstavljala Sintagma Matije Vlastara. U njoj je bilo sabrano cjelokupno pozitivno vizantijsko pravo, raspoređeno po azbučnom redu pojedinih pravnih instituta zbog čega se i zvala Sintagma. Njen sastavljač bio je solunski kaluđer Matija Vlastar. Građu za Sintagmu on je crpio iz svih pravnih vizantijskih zbornika, a najvećim dijelom iz Prohirona, Vasilika i kasnijih Novela. Sintagma je sadržavala 333 odjeljka. U Srbiji je skraćen na 94 pa se kao pozitivno pravo pojavljuje u vidu tzv. Skraćene sintagme. Skraćivanje je izvršeno izbacivanjem crkvenih odredaba sa ciljem da se olakša rad srpskim sudijama. Pored Sintagme recipiran je još tzv. Justinijanov zakonik. To je manja kompilacija vizantijskog agrarnog prava (sadrži svega 33 člana). Većina odredaba tog zakonika preuzeta je iz vizantijskog zemljoradničkog zakonika (Nomos georgikos), pa se tu ne radi o zborniku koji je bilo čim vezan za ime velikog kodifikatora – Justinijana. U vizantijskom pravu postojale su izvjesne praznine. Ono nije davalo odgovore na sve društvene i političke odnose koji su nastali i razvijali se u specifičnim uslovima srpskog društva. Zbog toga se ukazivala neodložna potreba vlastite zakonodavne aktivnosti srpskog vladara. Na toj osnovi se kao logična posljedica pojavio Dušanov zakonik. Dušanov zakonik. Prvi dio Dušanovog zakonika donesen je na saboru u Skoplju 1349. godine i sadrži 135 članova. Na saboru u Serezu 1354. godine dopunjen je još izvjesnim brojem članova. U konačnoj redakciji kakva je sačuvana u kasnijim prepisima sadrži 201 član. DZ sadrži na prvom mjestu odredbe o pravima i privilegijama crkve i vlastele, zatim odredbe o obavezama i dužnostima zavisnog stanovništva (sebara), o privilegijama trgovaca, odredbe krivičnog prava, odredbe o sudovima i sudskom postupku itd. Izvori DZ su dijelom vizantijsko pravo (oko 60 članova), povelje, međunarodni ugovori i običajno pravo. Iako DZ nema neki sistem kao moderni zakonici, u prvom njegovom dijelu građa je raspoređena po određenom redoslijedu. Prvih 38 članova posvećeni su isključivo crkvi (privilegije crkve, oblik braka itd.). Članovima od 39. do 64. regulisana su prava i povlastice vlastele, a u članovima 64. do 83. nalaze se odredbe o obavezama zavisnih ljudi. DZ nije sačuvan u originalu već u kasnijim prepisima. Najstariji prepisi potječu iz XIV stoljeća. Sačuvao se relativno velik broj prepisa, a najbliži su originalu tzv. Struški i Prizrenski prepisi (XIV, XV stoljeće). Što se tiče odnosa između DZ i vizantijskih pravnih zbornika, može se reći da se tu radi o jedinstvenoj pravnoj kodifikaciji. To se zaključuje na osnovu toga što se sva tri zbornika u sačuvanim prepisima nalaze zajedno u redoslijedu kojima su nastali: Sintagma, Justinijanov zakonik i DZ, što znači da DZ i vizantijski zbornici predstavljaju cjelinu iste zakonodavne radnje. Ali ta 26

činjenica ne umanjuje originalnost zakonodavne radnje srpskog vladara. Naprotiv, ona potvrđuje visok nivo pravne kulture u feudalnoj Srbiji, koji se ogleda naročito u tome što su srpski vladar i njegovi saradnici bili u stanju da sa velikom pronicljivošću uoče sve praznine koje su postojale u vizantijskom pravu i da vlastitim zakonikom pravno izraze specifične odnose kakvi su se dotle razvijali u Srbiji, a to su specifičan oblik feudalnih odnosa (oblik feuda-baština, organizacija vlasti, obaveze zavisnih ljudi), specifičan oblik krivično pravne zaštite (jaki tragovi običajnog prava) i specifičan oblik uređenja međunarodnih odnosa (ugovori sa Dubrovnikom). Sve to pokazuje da je DZ nastao kao posljedica potrebe da se posebnim zakonom regulišu odnosi koji su nastali na tlu feudalne Srbije, a za koje nije bilo moguće naći odgovarajuća rješenja u recepciranim zbornicima vizantijskog prava. Istorijski značaj DZ je ogroman. On na prvom mjestu svjedoči o visokom nivou kulturnog, društvenog i političkog stanja srpskog društva toga doba. Kao u opštem zakoniku, u DZ su na općenit i jednak način regulisana neka značajna pitanja u feudalnoj Srbiji. Izjednačene su obaveze zavisnih seljaka, ozakonjen jedinstven sistem vlasti, obezbijeđeno jačanje unutrašnjeg tržišta i postavljeni početni temelji vladarskom apsolutizmu. Ovo posljednje izraženo je u težnji vladara da u svoje ruke prigrabi svu vlast i da ograniči samovolju feudalaca uspostavljanjem jedinstvenih organa lokalne uprave i sudstva. Premda su zakonom normirane i ozakonjene povlaštene pozicije feudalne klase, DZ je predstavljao na prvom mjestu instrumenat u rukama vladara koji je želio da ozakoni privilegije feudalne klase, ali i da ograniči prekomjerne težnje feudalaca u eksploataciji seljaka u interesu njihove efikasnije eksploatacije u korist feudalne klase kao cjeline. Struktura društva. – Društveno-politički odnosi u feudalnoj Srbiji bili su znatno regulisani pravom. Zahvaljujući tome moguće je sa priličnom tačnošću rekonstruisati ekonomske i društvenopolitičke odnose u srpskom društvu toga doba. Izvori ukazuju na postojanje velike sličnosti srpskog feudalizma sa feudalizmom na Zapadu. U Srbiji je tada osnovno sredstvo proizvodnje bila zemlja, a osnovni oblik svojine feudalna svojina na zemlju. Obilježja te svojine bila su slična obilježjima feudalne svojine na Zapadu, što znači da se tokom istorijskog razvitka i u Srbiji razvio specifičan oblik podijeljene svojine na zemlju, i to vrhovna svojina (dominium eminens), direktna svojina (domunium directum) i zavisna svojina (dominium utile). Vrhovnu svojinu imao je vladar. On je imao pravo da oporezuje zemlju, da potražuje službe od feudalaca i crkve i da uživa i takozvana regalna prava. Direktna svojina bila je zavisna od dužnosti njenih uživalaca da vrše određene službe u korist države (crkva), da vrše vojnu službu prema državi (svjetovni feudalci). Svojinu uživanja imali su zavisni zemljoradnici pod uslovom da podnose određene terete u korist feudalaca i u korist države. Struktura zemljišne svojine imala je izrazito hijerarhijski karakter. Na njoj se razvila hijerarhija društva i hijerarhija vlasti. Na to osnovi u Srbiji je društvo bilo hijerarhijski izgrađeno tako što je na vrhu stajao vladar, do njega su stajali feudalci, kao vladajuća klasa, i najzad, na najnižem stepenu ljestvice nalazili su se zavisni ljudi, obavezni da svojim radom izdržavaju sve slojeve vladajuće klase. Takav odnos svojine, društvena hijerarhija i hijerarhija vlasti, nastali su kao rezultat društvenih procesa u ranofeudalnom periodu koji su uglavnom bili završeni krajem XII stoljeća. U tom periodu došlo je do postepenog ali sigurnog smanjivanja broja slobodnih seljaka i do njihovog svođenja u zavisne ljude (sebre). U istom periodu konačno se oformila vladajuća klasa toga društva, srpski feudalci (vlastela). S e b r i. Izraz sebar upotrebljavan je kao opšti naziv za seosko nevlasteosko stanovništvo u feudalnoj Srbiji. To je bila masa zavisnih slojeva stanovništva koja je bila politički obespravljena. Jedinstven stalež sebara sačinjavali su različiti slojevi zavisnog stanovništva, i to zavisni zemljoradnici, zavisni stočari, robovi, seoske zanatlije i seoski popovi. Zavisni zemljoradnici. Najmnogobrojniji dio stanovništva činili su zavisni zemljoradnici. Za 27

njih izvori upotrebljavaju različite nazive kao što su meropsi (meropah), parici (parik), zemaljski ljudi, zemljani ljudi, Srblji ili samo ljudi. Najčešće je bio u upotrebi naziv meropah, čije pravo porijeklo još nije utvrđeno. Prava i dužnosti meropaha bila su uslovljena njihovim položajem u proizvodnji. Za izdržavanje povlaštenih slojeva društva (vlastele), crkvenih starješina i vladara meropsi su morali da uživaju izvjesna prava na zemlju, i to ograničeno pravo svojine na zemlju i pravo svojine na oruđima za rad. Njihova prava bila su uslovljena obavezom da kuluče vlastelinu i da mu pri prodaji zemlje osiguravaju radnu snagu. Zemljišni posjed zavisnih seljaka zvao se baština. Kako su svoju baštinu držali uslovno, mogli su da je uživaju, otuđuju i nasljeđuju samo pod uslovom da osiguraju radnu snagu svojim gospodarima. To znači seljačka baština je predstavljala potčinjeni oblik svojine, zbog čega ju je S. Novaković s pravom nazvao zavisnom, opterećenom ili naseljeničkom baštinom. Seljaci su prema DZ imali dalje pravo da tuže svog gospodara zbog samovolje i nasilja koje bi on eventualno prema njima činio. Ozakonjenje toga prava objašnjava se Dušanovom željom da obezbijedi red u odnosima između vlastele i seljaka, da osigura uspješniju eksploataciju seljaka i ojača državnu (vladarevu) vlast. Da li je to pravo poštovano, ne zna se. U poređenju sa neznatnim pravima obaveze meropaha bile su mnogobrojne. One su bile dvojake, i to prema zemljišnim gospodarima (feudalcima) i u korist vladara (države). Meropsi su bili dužni da daju rentu svojim feudalcima. U feudalnoj Srbiji postojala su uporedo sva tri oblika rente – radna, naturalna i novčana. Preovlađujući oblik je radna renta. Do DZ na pojedinim feudalnim imanjima visina rente je bila različita. Zavisila je od veličine vlastelinstva, od broja meropaha, kao i od oblika poljoprivredne kulture koja je uzgajana na vlastelinstvu. U svom prvom dijelu DZ je izjednačio rentu na svim feudima, odredivši da su seljaci dužni da rade na zemlji svojih feudalaca dva dana u nedjelji, jedan dan godišnje da im kose sijeno i da jedan dan rade u vinogradu (čl. 68). Radna renta po DZ iznosila je ukupno 106 dana godišnje. Seljaci su dalje bili dužni da daju svojim feudalcima priselicu. Priselica srpskog prava odgovara descenzusu feudalnog prava na Zapadu, odnosno zalaznini u feudalnoj Hrvatskoj. Sastojala se u obavezi seljaka da obezbijede feudalcu i vladaru prenoćište i da daju hranu njima i njihovoj pratnji. U korist države (vladara) meropsi su bili obavezni da plaćaju godišnji danak – soću. Pravno ta je obaveza teretila feudalni posjed. Faktički morali su da je ispunjavaju seljaci tj. da daju godišnje tzv. perperu carevu (vizantijski dukat) ili jedan kabao žita (16 kg). Pored toga, seljaci su bili dužni da daju vladaru priselicu i da vrše izvjesne radove u korist države i da stražare na putevima (gradozidanije i gradobljudenije). Obaveza gradozidanija bila je naročito teška. Našla je karakterističan izraz i u narodnoj pjesmi (»Kad Jerina Smederevo gradi«). U obaveze seljaka prema državi spada dalje vojevanje, koje je ostvarivano posredstvom njihovih feudalaca. Crkvenim starješinama seljaci su bili dužni da daju tzv. popovski ili duhovni bir. Da bi natjerali seljake da im uredno ispunjavaju obaveze, feudalci su se pobrinuli da ih na izvršavanje tih obaveza prisile elementima vanekonomske prinude ozakonjenjem vezanosti seljaka za zemlju. Vezanost seljaka za zemlju prvi put se spominje u Hilendarskoj povelji Stevana Nemanje. Ozakonio ju je i Dušan u svom Zakoniku, predvidjevši stroge sankcije za seljake koji bi bježali sa imanja svojih feudalaca. Vlasi. Drugu kategoriju zavisnog stanovništva u feudalnoj Srbiji činili su zavisni stočari – vlasi. Izraz vlah Sloveni su prvobitno upotrebljavali za zatečeno starosjedilačko stanovništvo na Balkanu (Romane, Ilire i Tračane). Znači, izraz vlah je u početku predstavljao pojam za oznaku posebne etničke skupine stanovništva. U daljem toku istorijskog razvitka vlasi su slovenizirani, ali sam izraz nije iščezao. Sačuvao se kroz čitav srednji vijek u značenju zavisnog stočara. Vlasi (stočari) su u ranofeudalnom periodu spadali u kategoriju slobodnih seljaka, da bi procesom feudalizacije kasnije sami bili njome zahvaćeni. U nemanjićkoj državi vlasi su u čitavim skupinama uključivani u sastav posjeda feudalaca, posebno crkve. Oni su imali svoju posebnu 28

(katunsku) organizaciju i svoje starješine (knezove, primićure i dr.). Obaveze vlaha prema feudalcima, crkvi i vladaru, bile su uslovljene prirodom njihovog zanimanja. Kao i zavisni zemljoradnici, oni su takođe vršili rabote i davali dažbine u korist feudalaca i vladara. Ali u poređenju sa meropsima njihove obaveze bile su nešto lakše, kao što je općenito bio povoljniji njihov položaj (oni nisu bili vezani za zemlju). Osnovna dažbina vlaha bila je travnina. Spominju je manastirske povelje i DZ. Sastojala se u obavezi da daju feudalcima određenu količinu stoke i stočnih proizvoda (prema Dečanskoj povelji vlasi su bili dužni da na stotinu ovaca dadnu dva ovna, dva jagnjeta, sir i dinar, u čl. 197. DZ predviđena je obaveza vlaha, da na stotinu konja dadnu jednu kobilu, ovcu s jagnjetom ili govedo). Vlasi su katikada čuvali stoku svojih gospodara. U tom slučaju oni su bili nagrađivani (»mjesečnina«), ali su bili odgovorni da naknade štetu bez obzira na to da li je ona nastala njihovom krivicom. Među najteže obaveze vlaha spadala je komorđijska služba u korist države (vladara) i obaveza davanja konja za prenos soli iz primorskih gradova u unutrašnjost Srbije. Da je položaj vlaha bio nešto povoljniji od položaja meropaha vidi se i iz činjenice da su meropsi ženidbenim vezama nastojali da se presele u red vlaha, što je zakonom bilo zabranjeno. Seoske zanatlije i sokalnici. Zanatstvo se u Srbiji razvijalo sporo. Ono je nastajalo uporedo sa razvojem rudarstva i trgovine (od polovine XIII stoljeća). Prvi zanati spominju se na imanjima feudalaca. Zanatstvo zadugo nije bilo odvojeno od zemljoradnje, jer su zemljoradnici pored glavnog zanimanja (zemljoradnje), obavljali i izvjesne zanatske poslove. U XIV stoljeću u nekim poveljama spominju se zanatlije kao što su kovači, zlatari, sedlari, kožari itd. Kasnije, tokom XIV stoljeća spominju se na imanjima vladara posebna zanatlijska sela: Kolari, Sedlari, Tulari, Štitari, Kožari itd. Pravni položaj zanatlija bio je sličan pravnom položaju zavisnih zemljoradnika, jer su morali da daju rentu sa svoje zemlje i da učestvuju u opšteobaveznim radovima u korist države. Njihove dažbine su bile svakako nešto manje. Posebnu kategoriju zanatlija činili su sokalnici, čije porijeklo i pravni položaj nisu još rasvijetljeni kako treba. Otroci. Najobespravljeniju kategoriju stanovništva u feudalnoj Srbiji činili su otroci (srednjovjekovni robovi). Oni su bili ili zemljoradnici (agrarno roblje) ili kućna posluga na dvorovima feudalaca i na dvoru vladara. Pravni položaj otroka bio je sličan pravnom položaju robova, jer je vlastela imala na njima baštinsko pravo; mogla ih je prodavati, nasljeđivati itd. (čl. 44, 46. JDZ), ali nije imala pravo života i smrti nad robovima. Feudalac nije mogao prodati roba hrišćanina nehrišćaninu, niti ga je mogao dati u miraz. Na potpuno obespravljeni položaj otroka ukazuje i odredba čl. 72. DZ kojom je bilo zabranjeno robovima da traže pravnu zaštitu na dvoru vladara. Evolucija pravnog položaja robova kretala se u pravcu postepenog izjednačavanja otroka sa zavisnim zemljoradnicima. Ta tendencija izražena je i u Dušanovom zakoniku izjednačavanjem obaveza otroka i meropaha (čl. 67. DZ). Seoski popovi. Najzad, u kategoriju zavisnog stanovništva u feudalnoj Srbiji spadali su u izvjesnom smislu i seoski popovi. Kao što se zna, viši crkveni predstavnici po svom društvenom i političkom položaju spadali su u red feudalaca. Pored višeg sveštenstva postojalo je u Srbiji i niže sveštenstvo. Među tim sveštenstvom mizeran položaj bio je seoskih popova. Postojale su tri kategorije seoskih popova: popovi baštinici, popovi koji su dobivali za svoju službu od feudalaca tri njive i popovi koji su dobivali više od tri njive. Popovi baštinici spadali su u kategoriju slobodnih seljaka, jer su uživali slobodne baštine koje nisu bile opterećene feudalnom rentom. Običnim seljacima bili su slični po tome što su se izdržavali vlastitim radom (sami su obrađivali svoju zemlju). Druga kategorija popova nalazila se između kategorije slobodnih i zavisnih seljaka. Bili su lično slobodni, jer nisu bili obavezni da feudalcima daju rentu. Zemlju su dobivali pod uslovom 29

vršenja parohijske službe, pa nisu mogli raspolagati posjedom. Najnepovoljniji je bio položaj popova koji su dobivali preko tri njive. Na višak njiva su bili obavezni na ista davanja na koja su bili obavezni i meropsi prema svojim zemljišnim gospodarima. Premda su seoski popovi spadali u kategoriju stanovništva koje se po svom pravnom položaju približavalo zavisnim slojevima društva, oni nisu bili u onoj mjeri obespravljeni kao zavisni zemljoradnici. Spadali su u sveštenstvo koje je općenito uživalo određene privilegije. V l a s t e l a. – Vlastela je predstavljala povlaštenu klasu. Ona je bila eksploatatorska klasa i dijelila sa vladarom vlast u državi. Mogla je neograničeno da uživa i raspolaže svojim posjedima, na kojima je uživala ekonomski, upravni i sudski imunitet. Ekonomski imunitet sastojao se u pravu feudalaca da potpuno eksploatišu svoj posjed, tj. da uživaju feudalnu rentu i da raspolažu posjedom. On je normiran u nekoliko članova DZ (čl. 39, 40. i 41). Postojala su izvjesna ograničenja ekonomskog imuniteta, i to obaveza vlastele da plaćaju »carski dukat« ili »soće« i da vrše vojnu službu. Ekonomski imunitet bio je ograničen takođe i obavezama koje su seljaci bili dužni da vrše prema državi, a to su obaveza ponosa, gradozidanija, gradobljudenija i dr. Pored ekonomskog, vlastela je uživala sudski i upravni imunitet. U izvorima je to izraženo terminima vlastelinstva da su »samosudna« i »samovlasna«. Imunitete je uživala sva vlastela. Prema ostalim dijelovima stanovništva u tom je smislu predstavljala jedinstven stalež. To se najbolje vidi po tome što je odgovornost za krivična djela bila propisana tako da se vlastela u cjelini suprotstavlja staležu sebara. Slično sebarskom staležu, postojale su i izvjesne razlike u faktičkom položaju vlastele uslovljene veličinom njihovih posjeda. Zavisno od toga postojala je podjela vlastele na veliku i malu vlastelu i vlasteličiće. Iz redova velike vlastele regrutovani su istaknutiji funkcioneri na vladarevom dvoru. U članu 162. DZ je propisano da se velika vlastela poziva na sud »carevom knjigom«, dok su mala vlastela i vlasteličići pozivani samo pečatom. To su jedine privilegije koje je velika vlastela imala u odnosu na ostale pripadnike vlasteoskog staleža. Najniži položaj u vlasteoskom staležu imali su vlasteličići. Prema nekim shvatanjima, oni vode porijeklo od vojnika (konjanika) koji su za svoju službu vladaru u crkvi uživali manje feude. DZ više štiti čast i ugled velike i male vlastele nego vlasteličića. Tako je u čl. 50. DZ propisano, da ako vlastelin opsuje vlasteličića, bude kažnjen novčano, a ako vlasteličić opsuje vlastelina, biće kažnjen novčano i batinanjem. Zavisno od pravne prirode feudalnih posjeda, postojala je podjela vlastele na baštinike i pronijare. Od baštinika su se pronijari razlikovali time što nisu mogli neograničeno da raspolažu feudom. Imali su samo pravo uživanja, a ne i pravo raspolaganja. Pronija je bila uslovno vojno dobro u Vizantiji. Kada je preuzeta u srpski pravni sistem, tačno se ne zna. Prvi put se spominje u povelji kralja Milutina iz godine 1319/20. Pronije su se kasnije množile, jer su se pokazale za vladara korisnije zbog toga što je postojala veća zavisnost pronijara prema vladaru. U DZ spominju se još vlastela krajišnici. Njihove obaveze bile su povećane jer su bili dužni da brane granice srpske države od razbojnika. C r k v a i s v e š t e n s t v o. – U srpskoj državi crkva je uživala autonomiju u zakonodavstvu, upravi i sudstvu. U svojim poslovima ona se upravljala po svojim zakonima. Bila je feudalac, i to kao pravno lice. Srpski vladari su darivali crkve a ne pojedine sveštenike. Kao feudalac, uživala je sve imunitete kao i svjetovni feudalci, s time što su njeni imuniteti bili potpuniji. Na crkvenim feudima nisu postojala ograničenja ekonomskog imuniteta; nije bila obavezna na plaćanje soće, niti su njeni seljaci morali vršiti vojnu službu sve do provale Turaka u naše zemlje. I sudski imunitet crkve bio je potpuniji. Sudila je svojim seljacima kao feudalac, zatim sveštenicima za sva djela i svim kategorijama stanovništva za tzv. »duhovne« dugove. Crkva je bila povlaštena i u svojim vlasničkim pravima, jer je u parnicama o posjedima sa 30

vlastelom mogla tražiti intervenciju cara čak i onda kada bi zakonske odredbe išle u korist suprotne strane. Crkva je i faktički predstavljala najvećeg feudalca u državi, jer su njeni posjedi bili ogromni. Tako, npr. računa se da je manastir Hilendar imao oko 360 sela na području Srbije. Srpski vladari su obilato obdarivali crkvu, pa je postojala uska sprega između crkve i države. Zbog toga je crkva predstavljala najjači oslonac vladaru. Bogatstva crkve uživali su sveštenici zbog čega je i sveštenstvo spadalo u red vlastele. Međutim, položaj svih sveštenika nije bio isti. Najbolje su stajali igumani, episkopi, patrijarh itd. Položaj najnižeg sveštenstva bio je sličan položaju zavisnih slojeva stanovništva. Tu su spadali ranije spomenuti seoski popovi. G r a d s k o s t a n o v n i š t v o. – Gradsko stanovništvo u srpskoj državi nije bilo pravno jednako jer je njegov položaj zavisio od položaja gradova. Postojale su tri kategorije gradova: gradovi u unutrašnjosti, primorski i grčki gradovi. U unutrašnjosti Srbije gradska naselja se pojavljuju tek u drugoj polovini XIII stoljeća, što je bilo usko povezano sa razvojem rudarstva 1 trgovine. Gradska naselja su se razvijala oko rudnika ili kao trgovi, podgrađa oko utvrđenih gradova itd. (Brskovo, Rudnik, Trepča, Novo Brdo, Prizren, Priština, Baničevo, Prijepolje itd.). Gradsko stanovništvo u početku, pa i dugo kasnije, bilo je pretežno stranog porijekla. To su Sasi, Dubrovčani, Kotorani, Splićani i dr. Dubrovčani su u gradovima imali svoje kolonije. Nastojeći da radi trgovačkog prometa privuku strane trgovce i rudare u svoju državu, srpski vladari su im davali određene privilegije. Zbog toga su Dubrovčani, Kotorani i Sasi uživali i posebnu sudsku zaštitu. Što se tiče položaja srpskog stanovništva u gradovima, zadugo se ne osjećaju klice građanskog staleža. Srbi, stanovnici gradova, spadali su u kategorije vlastele i sebara. I pored toga što se nije formirao poseban gradski stalež, u DZ postoje neke odredbe koje unekoliko privilegišu to stanovništvo u odnosu na seosko. Tako npr. Zakon zabranjuje priselicu u gradovima i određuje da se jedino u gradovima može kovati novac (čl. 125, 168–170). Izgleda da se pod kraj postojanja srpske države pojavilo jače učešće Srba u gradskom zanatstvu i trgovini i da su bile na pomolu klice građanskog staleža, što je bilo presječeno turskim osvajanjima. Primorski gradovi Kotor, Bar, Ulcinj i Budva spadali su u opštu grupu dalmatinskih gradova. Bili su ranije u sastavu Vizantije. Svi su oni uživali posebnu autonomiju, koja je kasnije bila regulisana posebnim statutima (Kotorski statut, Statut grada Budve). Prema statutima, autonomija primorskih gradova ispoljava se u samostalnom sudstvu, upravi i zakonodavstvu, ali su postojale izvjesne razlike u stepenu te autonomije. Najviše autonomije uživao je Kotor, manje Budva, a ostali gradovi još manje. Položaj društva u primorskim gradovima do XII stoljeća bio je sličan ostalim dalmatinskim gradovima. Od kraja XII stoljeća izgrađivalo se i tu aristokratsko društvo kao i u ostalim dalmatinskim gradovima. Postojao je gradski patricijat kao nosilac političke vlasti, obični trgovci koji su u političkim pravima bili izjednačeni sa običnim građanima i pučani, koji su stajali na dnu društvene ljestvice. Najmanje autonomije uživali su grčki gradovi. Oni su ušli u sastav srpske države poslije osvajanja grčkih zemalja od strane srpskih vladara. Jača osvajanja zapažaju se u vrijeme kralja Milutina i kulminiraju za vrijeme cara Dušana (Skoplje, Štip, Prilep, Janjina i dr.). Pošto srpski vladari nisu dirali u zatečeno stanje, gradovima je bio zagarantovan položaj kakav su imali u vizantijskoj državi. S tim u vezi u DZ (čl. 124. i 176) bilo im je zagarantovano autonomno sudstvo. Državna organizacija. Organizacija vlasti u feudalnoj Srbiji bila je uslovljena feudalnim društvenim sistemom. Vlast je pripadala vladaru i vlasteli, svjetovnoj i duhovnoj. Znači, vlast je bila podijeljena između vladara i feudalaca. Feudalci su uživali sve imunitete i imali gotovo neograničenu političku vlast na svojim posjedima. Zato su pojedini feudi predstavljali, tako reći, male države u jednoj većoj državi. Kao 31

staleška, srpska feudalna država pružala je sliku konfederacije feuda koje je vladar povezivao u jednu cjelinu. Jače ili slabije povezivanje bilo je uslovljeno konkretnim odnosom snaga i postojanjem određenih zajedničkih interesa pripadnika vladajuće klase. Ti interesi su počivali na zajedničkoj želji za osvajanjem tuđih zemalja i na potrebi držanja u pokornosti zavisnih slojeva stanovništva (sebara). U staleškim monarhijama na Zapadu vladar je predstavljao samo jednog od najvećih feudalaca. Zbog osobenosti njenog istorijskog razvitka koji se kretao pod snažnim vizantijskim uticajem u srpskoj državi, vlast vladara bila je nešto jača, mada je i on bio ograničen uticajem vlastele. Na toj osnovi u Srbiji su postojala dva organa centralne ili središnje vlasti – vladar i feudalni sabor. Vladar je bio najviši organ zakonodavne, upravne i sudske vlasti. S obzirom na obim funkcija, vladarska vlast je jačala, ali s obzirom na učešće vladara u njoj, ona je pod uticajem pojačanog učešća vlastele u vlasti povremeno slabila. Najvažnije funkcije vladara bile su: vojna, upravna, sudska i zakonodavna. Vojnu funkciju vladar nosi još iz ranofeudalnog perioda. Pošto je ona u feudalnoj državi postala nešto obimnija, pored vladara kao vrhovnog komandanta u Srbiji je postojao »veliki vojvoda« koji je katkada umjesto vladara komandovao vojskom. Inače, u Srbiji je pored feudalne vojske, koja je činila jezgro vojne organizacije, izgrađivana postepeno najamnička vojska (naročito u XIV stoljeću). U tom se manifestovala težnja vladara da se oslobodi zavisnosti od vlastele i da učvrsti svoju ličnu vlast. Vladareva sudska funkcija je u izvjesnom smislu bila sužena, jer su znatan dio sudstva na svojim imanjima vršili feudalci. U sudske poslove vladara spadalo je samo presuđivanje najkrupnijih djela građanskopravne i krivičnopravne prirode. Zakonodavna vlast srpskih vladara bila je velika. Oni su izdavali povelje manastirima i vlasteli, zaključivali ugovore sa stranim državama (davanjem privilegija stranim državama u obliku povelja), a Dušan je poslije zamašne recepcije vizantijskog prava izdao i prvi srpski zakonik. Uporedo sa porastom vladarevih funkcija razvijao se i njegov dvorski aparat. U XII i XIII stoljeću taj aparat nije bio mnogo razvijeniji od aparata u ranofeudalnoj državi. Sve do XIV stoljeća vladarev dvor bio je sastavljen od određenog broja službenika koji su se općenito zvali »vladalci dvora kraljevstva«. Koliko ih je bilo i kakve su poslove obavljali, tačno se ne zna. Kao poseban funkcioner do XIII stoljeća spominje se jedino – »tepčija«. Kakva je bila njegova funkcija, tačno se ne zna. Na početku XIV stoljeća u vladarevom dvorskom aparatu spominju se posebni funkcioneri kao nosioci raznih funkcija, i to kazanac, vojvoda, sluga, stavilac i dr. U svom razvoju dvorski aparat dostiže svoju kulminaciju za vrijeme cara Dušana. On je svoj dvor bio uredio po ugledu na dvor vizantijskih careva. Na dvoru se spominju razni funkcioneri sa grčkim nazivima (titulama). Među njima najistaknutije mjesto zauzimao je logotet (majordom). U Dušanovo doba spominje se oko 70 takvih titula. Ekonomska osnova vladareve vlasti. U feudalnoj Srbiji vladari su imali snažan oslonac u srpskoj pravoslavnoj crkvi i u ekonomici. Vladar je bio nosilac vrhovnog prava svojine, imao je pravo da raspolaže državnom teritorijom (car Dušan je npr. 1333. godine otuđio poluostrvo Pelješac u korist Dubrovačke Republike), da poklanja zemlju crkvama i vlasteli, i da uživa tzv. regalna prava (isključivo pravo na rudno blago, carine i kovanje novca). Rudno blago je eksploatisano putem zakupa (Sasi, Dubrovčani). Domaći novac se pojavio sredinom XIII stoljeća pod uticajem razvoja rudarstva, trgovine itd. Srpski vladari mali su pravo na tzv. svetodmitarski dohodak od Dubrovčana u godišnjem iznosu od 2 000 perpera, što je predstavljalo neku vrstu naknade za slobodnu trgovinu na području Srbije. Jedan od važnih prihoda vladara bila je »soće«.« Kao najveći feudalac, vladar je na svojim domenima uživao feudalnu rentu i najzad važan prihod su mu bile globe. F e u d a l n i s a b o r. Iako je vladar bio nosilac vrhovne vlasti, njegova vlast bila je znatno ograničena političkom snagom vlastele. Uporedo s razvojem feudalizma u Srbiji rastao je i politički 32

uticaj vlastele. Izgleda da je u doba Nemanje vlastela bila jače zavisna od vladara, da bi postepeno, i to sve do cara Dušana, njen uticaj bio u porastu. Kao poseban stalež koji je katkada zajednički nastupao, ona je stalno nastojala da ograniči vladarevu vlast. Da je vlastela mogla da utiče na vladarevu vlast, vidi se i po tome što je sudjelovala u akcijama pri promjenama na prijestolju srpskih vladara. Istorija feudalne Srbije puna je dinastičkih prevrata u kojima su najčešće pobjeđivali oni pretendenti na prijesto koji su znali da iskoriste naklonost vlastele. Takav položaj vlastele uticao je na postojanje još jednog organa središnje vlasti u Srbiji. To je bio feudalni sabor. Organizacija sabora nije bila ničim regulisana, niti je bio propisan njegov djelokrug. U rekonstrukciji fizionomije tog organa polazi se od spomena pojedinih sabora u istorijskim izvorima. Prvi poznati sabor bio je sabor koji je sazvao Stevan Nemanja radi protjerivanja bogumila iz Srbije. Dalje se spominje sabor na kome je krunisan Stevan Prvovjenčani. U vrijeme cara Dušana održano je više sabora. Najvažniji su sabori na kojima je Dušan krunisan za kralja, za cara i sabori na kojima je donesen Dušanov zakon. Proučavajući posebno pitanje srpskog feudalnog sabora, Nikola Radojčić je u svom djelu »O Saborima« sakupio podatke od 37 održanih sabora. Na osnovu podataka koje je u ovom dijelu naveo Radojčić može se uočiti djelokrug sabora. Na saborima su poklanjana imanja crkvi i vlasteli, vršeno krunisanje vladara, potvrđivani arhiepiskopi i patrijarh, odlučivano o nekim vjerskim pitanjima koja su imala politički značaj (protjerivanje bogumila), razmatrana neka međunarodna pitanja, pitanja rata i mira itd. Ni sastav sabora nije bio ničim normiran, ali na osnovu spomenutih podataka može se zaključiti da su u radu sabora učestvovali vladar, njegova uža porodica, arhiepiskopi, episkopi, igumani i vlastela. U radu sabora učestvovali su izgleda, svi pripadnici vladajuće klase, izuzev vlasteličića. Kakav je bio položaj i priroda sabora, teško je tačno precizirati. Prema sačuvanim podacima teško bi bilo tvrditi da je sabor bio ravnopravan faktor sa vladarom. Mjesto sabora bilo je uslovljeno faktičkim odnosom snaga između vladara i vlastele. Na saborima su vladari iznosili pitanja koja su već bila u neku ruku riješena ili čija su rješenja već bila nagoviještena. Iznošena su na sabor da se sasluša mišljenje učesnika, da bi se ispitalo raspoloženje vlastele i da bi se pretresanjem takvog pitanja na saboru obavezali njegovi učesnici na ostvarenje zaključaka. L o k a l n a u p r a v a. Lokalnu upravu u feudalnoj Srbiji karakterišu ista svojstva kao i feudalnu stalešku državu uopšte. Ona je bila šarolika, kako se obzirom na vrstu organa, tako isto i s obzirom na njihove funkcije, što je bilo uslovljeno feudalnom strukturom srpskog društva. Zavisno od toga postojalo je više različitih lokalnih teritorijalnih jedinica i organa lokalne uprave. Jezgro lokalne uprave činila su vlastelinstva, zatim župe, krajišta, gradovi i oblasti. Vlastelinstva. Osnovni nosioci lokalne uprave u feudalnoj Srbiji na prvom mjestu su bili feudalci. Njihova vlast se osnivala na feudalnim imunitetima – upravnom i sudskom. Zbog takvog stanja u srpskoj feudalnoj državi nisu postojali jedinstveni državni organi lokalne uprave tzv. opšte nadležnosti. Opštedržavna lokalna uprava se osnivala na opštedržavnim zadacima. To je u Srbiji bilo namijenjeno župama i oblastima. Župe. Župe su stare slovenske teritorijalne jedinice u čijim je okvirima postojala lokalna uprava u ranofeudalnim državama. One su se održale i u feudalnoj državi, ali sa izmijenjenim zadacima i funkcijama. Pod uticajem feudalizacije mnogobrojni poslovi koji su ranije spadali u nadležnost župana su otpali. Ostali su neki opštedržavni zadaci koje je trebalo ostvarivati putem posebnih upravnih teritorijalnih jedinica u čemu je župa odigrala važnu ulogu. Na području župa bilo je više vlastelinstava i različitih zajedničkih poslova koji se nisu mogli ostvarivati posredstvom vlastelinstva već posredstvom jedne posebne upravne jedinice, u ovom slučaju župe. Glavne funkcije župe bile su: organizovanje opštedržavnih poslova, realizacija opštedržavnih obaveza i obezbjeđivanje kolektivne odgovornosti. Župom je obično upravljao u početku župan čiji je naziv kasnije zamijenjen sa knez. Taj 33

funkcioner bio je regrutovan iz vlastelinskog staleža. Pod uticajem osvajanja vizantijskih teritorija, kasnije su nastupile izvjesne promjene u sistemu upravljanja župom. Po DZ postojala su dva sistema upravljanja župom, i to upravljanje župom »na državu« i upravljanje putem posebnog funkcionera centralne vlasti – kefalije. Upravljanje »na državu« značilo je upravljanje župom posredstvom vlastelina, koji je vršio upravu doživotno. Kefalija je bio obični državni službenik kojeg je postavljao vladar. Prajišta su bila feudi na granicama države. Njihovi posjednici su, pored drugih poslova, bili dužni da čuvaju državne granice. Vlastelin koji bi zanemario tu dužnost odgovarao je za štetu nanesenu od strane razbojnika ili neprijatelja. Sistem uprave u gradovima bio je različit zbog različitog pravnog položaja gradova. Široku autonomiju uživali su primorski gradovi (Kotor, Budva i dr.) Najviše autonomije imao je Kotor. Njegove obaveze prema srpskom vladaru bile su minimalne (da stavi na raspolaganje srpskoj državi određeni broj građana za vršenje administrativnih poslova). Srpski vladari su imali izvjestan uticaj u pitanjima postavljanja kotorskog kneza i u poslovima predstavljanja Kotora pred inostranstvom. S obzirom na obaveze koje je imala, položaj Budve bio je sličan položaju jednog feudalnog vazala. Srpskim vladarima morala je da daje danak (100 perpera); da opremi četu od 50 ljudi i da obezbijedi vladaru tri ručka kad boravi u Budvi (priselica). Srpski vladari su imali pravo da sude građanima Budve za najteža krivična djela. Gradovi u unutrašnjosti imali su takođe izvjesnu autonomiju. Posebna prava imali su Sasi, Dubrovčani i dr. Naimanje autonomije imali su grčki gradovi (autonomno sudstvo). U srpskoj državi postojale su još oblasti. Nemanja je u sastav države uključio Zetu, pa je, izgleda, Zeta kao posebna oblast od tada uživala poseban status. Vlast u njoj obično je povjeravana prestolonasljedniku (mladom kralju). Za vrijeme Dušana bilo je više oblasti kao što su Epir, Makedonija i sjeverni dijelovi Srbije. Njima su upravljali pripadnici visokog plemstva. Dioba srpske države na velike oblasti imala je negativne posljedice na stabilnost države, jer su njihovi gospodari odmah poslije Dušanove smrti počeli da snažno ispoljavaju težnje za samovlašću. Stoga se teritorij srpske države ubrzo poslije Dušanove smrti raspao na nekoliko oblasti kojima su kao nezavisni vladari upravljali krupni feudalci. S u d s t v o. – Organizacija sudstva u Srbiji bila je takođe šarolika i nejednoobrazna. Osnov sudstva činili su feudalni patrimonijalni sudovi. To su bili sudovi feudalaca na feudalnim posjedima. Sudski imunitet uživala je vlastela i crkva. Nisu se sačuvali neposredni podaci o postojanju posebnih vlasteoskih sudova. Ali neke odredbe DZ posredno ukazuju na postojanje takvih sudova (čl. 115. DZ govori o tome »kada čiji čovek pobegne od suda svoga gospodara«, čl. 112. spominje tamnice na vlastelinstvima, a čl. 201. daje vlasteli pravo da kažnjavaju odbjegle meropahe). U manastirskim poveljama nalazi se mnogo podataka o sudstvu crkve kao feudalca. U početku je patrimonijalno sudstvo crkve bilo ograničeno, jer je pravo suđenja crkvenim ljudima kao i ljudima na posjedima vlastele za neka djela pripadalo vladaru. Sudska nadležnost crkve kao feudalaca postepeno je postala potpuna, jer je ona stekla pravo da rješava sve sporove meropaha. Crkva je bila nadležna da sudi i po nekim drugim osnovima. Ona je imala pravo da rješava sve sporove sveštenstva. Crkva je imala pravo da sudi svim licima (pripadnicima svih staleža) za djela koja je DZ označio kao »duhovni dugovi«. Tu je spadalo pravo crkve da posreduje u zaključivanju braka, da rješava sve bračne sporove, da rješava sporove između roditelja i djece, da presuđuje nasljedne stvari i da izriče kazne za duhovne prestupe. U feudalnoj Srbiji postojali su, dalje, gradski sudovi. Najširu nadležnost imali su sudovi u primorskim gradovima. U gradovima u unutrašnjosti spominje se poseban sud od 12 građana na čijem je čelu stajao knez. U grčkim gradovima postojao je mješoviti sud koji je bio sastavljen od jednakog broja sveštenika i vlastele. Sudovi za strance. Stranci su u Srbiji uživali različite privilegije i nalazili su se izvan jurisdikcije srpskih sudova, tj. imali su pravo da svoje sporove rješavaju pred svojim posebnim 34

sudovima. Tako su npr. Dubrovčani svoje sporove mogli da rješavaju pred svojim konzulom u Srbiji ukoliko ih nisu iznosili pred sud u Dubrovniku. Uporedo sa razvojem i jačanjem tješnjih odnosa između Dubrovčana i Srba javlja se u Srbiji jedan opći konzul (consul generalis) i konzuli za pojedine slučajeve. Dubrovački konzul je bio dužan da obilazi sve važnije trgovačke skupove (sajmove) u Srbiji i da vrši određene intervencije kod srpskih vlasti. On je najčešće boravio tamo gdje se nalazio srpski vladar. Za vrijeme sporova između Dubrovčana i Srba postojao je mješoviti sud stanak. On je djelovao kao veliki ili kao mali stanak. Na velikom stanku su raspravljani i presuđivani međudržavni sporovi a na malom sporovi između pojedinih građana dviju država. Kada je riječ o rješavanju sporova između Srba i Dubrovčana, najčešće se taj sud sastajao na izvoru Dubrovačke rijeke pred crkvom Sv. Mihajla. Nadležnost velikog i malog stanka bila je regulisana u III-oj knjizi Dubrovačkog statuta. U srpskoj državi postojao je i državni sud. On je bio nadležan da raspravlja i rješava najteža krivična djela: nevjeru, izdaju, pomaganje seljacima u bježanju, krivično djelo ubistva (vraždu), krađu konja, parnice oko zemlje itd. Državni sud bio je nadležan i za rješavanje sporova između vlastele. U početku državni sud je postojao u dva vida, u vidu »vladarevog suda« i »suda na dvoru vladara«. Vladarev sud je vrsta suda u kojem je sudio sam vladar, a u sudu na dvoru vladara djelovalo je jedno lice (sudija) kojem je vladar povjeravao raspravljanje i presuđivanje određenih sporova. Tu funkciju vršio je obično jedan pripadnik dvorskog aparata. Početkom XIV stoljeća bili su osnovani posebni lokalni državni sudovi. U izvorima se spominju pod nazivima »sudija gradski«, i »sudija župski«. Za vrijeme kralja Milutina izvršena je reforma sudstva koju je kasnije usavršio car Dušan. U želji da vladaru obezbijedi veći uticaj u sudstvu, on je teritorij države podijelio na posebne sudske oblasti i u njima postavio posebne carske sudije. U isto vrijeme Dušan je rasteretio vladarev sud, jer je velik dio poslova iz nadležnosti toga suda prenio na carske sudije. Evolucija lokalne uprave i sudstva u Srbiji kretala se u pravcu postavljanja jedinstvenog sistema državne uprave i jedinstvenog sistema sudstva. On se odvijao pod uticajem stanja u Vizantiji, a bio je inspirisan željom srpskih vladara, naročito Dušana, da pojača vladareve pozicije u vlasti i da što više suzi Vlast vlastele. Pravo. – Kao osobiti vid prava, feudalno pravo se bitno razlikuje od razvijenog robovlasničkog i buržoaskog prava. Dok pravo u razvijenoj robovlasničkoj i buržoaskoj državi ima vid opšte pravne norme, pravo u feudalizmu ispoljava se pretežno u pravima i privilegijama jednih i dužnostima i obavezama drugih. To je bilo uzrokovano specifičnim odnosima u načinu proizvodnje čiji je pravni izraz predstavljalo pravo svojine na zemlju. Pravo svojine na zemlju u feudalnoj Srbiji bilo je slično pravu svojine u ostalim feudalnim državama. To je bila tzv. podijeljena svojina koja se manifestovala kao vrhovna svojina (dominium eminens) direktna svojina (dominium directum) i zavisna svojina (dominium utile). Kod podijeljene svojine radi se o svojinskim ovlaštenjima triju lica povodom jedne stvari (vladara, feudalaca i zavisnih ljudi). Pravo vrhovne svojine pripadalo je vladaru koji je imao pravo da oporezuje zemlju, da raspolaže državnom zemljom (pravo vladara da poklanja zemlju feudalcima i da otuđuje dijelove državne zemlje stranim državama), da uživa tzv. regalna prava (isključivo pravo vladara na rudno blago, na carine i kovanje novca). Vrhovno pravo vladara na zemlju uključivalo je i pravo vladara da iz određenih razloga dobije natrag posjede feudalaca (kada ostanu bez zakonskih nasljednika npr.). Direktnu svojinu uživali su feudalci. Ona je postojala u vidu feudalne baštine i u vidu pronije. Zajednička obilježja baštine i pronije sadržana su u pravu njihovih posjednika da uživaju feudalne imunitete. Razlika im je bila u njihovoj pravnoj prirodi. Baština je samonikla ustanova srpska, njeni posjednici imali su puna vlasnička prava (pravo da raspolažu baštinom u svim vidovima i pravo 35

širokog broja nasljednika da nasljeđuju baštinu). Pronija je bila uslovno vojno dobro. Uživalac pronije imao je pravo da je doživotno uživa, ali nije imao pravo da njom raspolaže. U Srbiji je pronija bila nasljedna pod uslovom da nasljednici preuzmu iste obaveze koje je imao njihov prethodnik. Zavisnu svojinu imali su na svojoj zemlji zavisni ljudi (meropsi). Posjedi meropaha takođe su se zvali baštine. Pošto su bile opterećene raznim obavezama prema feudalcima i državi, one se u literaturi nazivaju »potčinjene« ili »zavisne baštine« Seljačke baštine su bile otuđive, to jest seljaci su mogli njima raspolagati (prodavati i poklanjati) uz uslov da im to feudalac odobri i da na baštinama osiguraju feudalcu radnu snagu. Zavisne baštine su i nasljedive pod uslovom da nasljednici stupe u iste obaveze koje je imao njihov prethodnik. Kao i u drugim pravnim sistemima, u Srbiji su postojala dva načina sticanja svojine: originarni i derivativni. Originarni način znači sticanje svojine nezavisno od svog prethodnika. Glavni mu je oblik u Srbiji bila krčevina (laz) koja se spominje u mnogim manastirskim poveljama. Zemljište su krčili seljaci i na taj način sticali svojinu. Krčenjem zemlje oni nisu sticali samo za sebe svojinu nego su, u stvari, sticali za vlastelu direktnu svojinu a za sebe zavisnu svojinu (dominium utile). Član 123. DZ spominje slučaj krčevine od strane Sasa, koji su krčili šumu za potrebe rudarstva, a iskrčenu zemlju pretvarali u svoje baštine. Dušan je ostavio pravo Sasima da i dalje krče šumu, ali im je zabranio da krčevinu pretvaraju u svoje vlasništvo. Drugi način sticanja svojine je derivativni. Osniva se na pravu svojine prethodnika, to jest na sticanju svojine putem kupoprodaje, nasljeđa itd. Taj oblik sticanja svojine prikazan je ranije prilikom opisa pravne prirode meropaških i vlastelinskih baština. Nasljedno pravo. Feudalni oblik svojine najneposrednije se odrazio u nasljednom pravu. U Srbiji su postojale dvije vrste nasljednog prava, jedno za vlastelu a drugo za sebre. Vlastela baštinici su mogli ostaviti svoje imanje u baštinu kome su god htjeli. Baštine su mogle da se nasljeđuju do trećeg bratučeda, odnosno do osmog stepena srodstva (čl. 41). Za merophe je postojao drugi nasljedni režim. Oni nisu mogli neograničeno nasljeđivati imanja svojih otaca. To se objašnjava činjenicom što je vlasteoski stalež težio da i u tim odnosima zadrži glavnu riječ, to jest da stavi u zavisnost od svoje volje i nasljeđivanje meropaških imanja. Zbog toga i nema mnogo podataka o nasljeđivanju meropaških posjeda. U Banjskoj povelji je rečeno da će udovica ako imadne sina moći da zadrži baštinu dok joj sin poraste. Ako ne bi imala sina, baština je oduzimana, a udovici je ostavljeno pravo da uživa kuću, okućnicu i najbolju njivu. Postojala su izvjesna ograničenja i u nasljeđivanju nekih zvanja u redovima pripadnika potčinjenih staleža. Tako je popa mogao da naslijedi samo sin koji izuči »popovsku knjigu«, a majstora zanatliju samo sin koji bi izučio njegov zanat itd. Postavlja se pitanje, da li je srpsko pravo poznavalo testamentalni vid nasleđivanja? Premda o tome izvori ćute, na ovo pitanje treba odgovoriti potvrdno, naročito kada je riječ o vlasteli. Što domaći izvori o tome ćute, objašnjava se činjenicom da je to pravo bilo regulisano recipirajućim vizantijskim pravom. Porodično pravo. U vezi s porodičnim pravom potrebno je razmotriti pitanje kakav je bio oblik porodice, kakvo je bilo bračno pravo i položaj supružnika. U feudalnoj Srbiji je preovlađivala velika porodica (zadruga), ali se ona nalazila u procesu raspadanja. Pod uticajem robnonovčanih odnosa velika porodica se raspadala na manje inokosne porodice. Taj proces je tekao čak i suprotno činjenici što je DZ na izvjestan način pogodovao očuvanju velike porodice. U članu 70. govori se o obavezama kuće. Srbi su razbijali veliku porodicu diobom koju su vršili fiktivno. Da bi izigrali feudalne obaveze koje su padale na kuću, pojedini članovi su se izdvajali hljebom i imanjem ostajući u istoj kući. Zbog toga se u spomenutom članu DZ kaže da će obaveze ubuduće padati na glavu, a ne na kuću. (»I ako se nađe u jednoj kući ili braća ili sinovi od oca ili neko drugi odeljen hlebom i imanjem i ako bude na jednom ognjištu a odeljen, da radi isto kao i ostali mali ljudi«). 36

I poslije ovakvog stava DZ proces raspadanja velike porodice i dalje je tekao. Znači, da je seljacima bilo korisnije da se dijele bez obzira što su morali da ispunjavaju veće obaveze i terete. Oblik braka. Tokom čitavog perioda postojanja srpske države osjeća se prisustvo borbe vladajuće klase za učvršćenje crkvenog protiv laičkog braka. To se može pratiti od Save Nemanjića pa sve do DZ (čl. 2), u kome je kao obavezan propisan crkveni brak. Insistiranje na crkvenom braku svjedoči o tome da Srbi nisu rado zaključivali crkveni brak nego su po starim običajima ženili se putem krađe, otmice, kao i putem ugovora o kupovini. U Srbiji je pretežno praktikovan pravoslavni brak. Bio je na snazi i brak među katolicima u krajevima gdje je bilo mnogo katolika (Primorje), ali je zabranjivan brak između katolika i pravoslavnih. Ukoliko bi takav brak bio zaključen, katolik je morao preći na pravoslavnu vjeru. U protivnom, brak je bio ništavan. Položaj supružnika. O položaju supružnika nije se sačuvalo mnogo podataka. Ali podaci koji se odnose na to pitanje ukazuju da je žena bila neravnopravna i sasvim potčinjena mužu. To se naročito vidi iz jedne odredbe Žičke povelje koja se tiče pitanja nedozvoljenog ponašanja žene prema mužu, pri čemu se vjerovatno misli na preljubu. Ako bi žena napustila muža, njoj je trebalo biti oduzeto imanje ili ako ne bi imala imanja, onda je mogla biti prepuštena mužu da je kazni po svom nahođenju. Muž je mogao da je istuče, pa da je i dalje zadrži, a imao je pravo i da je proda. U vezi s ovom odredbom Žičke povelje moglo bi se postaviti pitanje da li se ona odnosila na sve žene ili samo na žene sebara. Iz nekih odredaba DZ izgleda da se to ne odnosi na vlasteoske žene, jer su vlastelinkama pripadala ista prava na zemlju kao i vlasteli. Žene kao i njihovi muževi npr. imali su ista prava nad robom. Pitanja uslova zaključivanja braka, razvoda braka itd. bila su regulisana vizantijskim pravom. Obligaciono pravo. Obligaciono pravo u Srbiji bilo je nerazvijeno, jer su naročito u početku bili nerazvijeni robnonovčani odnosi. Tek od polovine XIII stoljeća pod uticajem razvoj rudarstva i trgovine robnonovčani odnosi se razvijaju i jačaju. To je uticalo na povećanje prometa dobrima što se ostvarivalo putem zaključivanja raznih ugovora. U sačuvanim pravnim spomenicima najčešće se susreću ugovori o kupoprodaji, o zajmu, zakupu, poklonu, trampi itd. Od pisanih ugovora sačuvana su svega dva, od kojih je naročito interesantan ugovor o kupoprodaji jedne kuće u Prizrenu (»Prizrenska tapija«) iz XIV stoljeća. Na osnovu tog ugovora A. Solovjev je dokazao da je forma ovog ugovora bila vizantijska. O kupoprodaji nekretnina sačuvali su se podaci i u DZ. Odnose se na sticanje feudalnih posjeda. Pored baštine kao nasljednog dobra u DZ se spominju i »kupljenice«. Da je ugovor o kupoprodaji široko praktikovan u XIV i XV stoljeću, potvrđuje činjenica postojanja trgova na kojima je vršena razmjena robe (trgovi vladara, svjetovnih feudalaca i crkve). O ugovoru o zajmu nisu se u izvorima sačuvali direktni podaci, ali neki posredni podaci i činjenice ukazuju na postojanje tog ugovora. U izvorima se spominje zabrana davanja novca pod interes (čime su se bavili osobito sveštenici), dalje se spominju »kamatnici« tj. lica koja su se bavila davanjem novca na zajam. Na postojanje tog ugovora ukazuje i zabrana samovlasnog namirivanja dugova među strankama (udava) ili na trećim licima (izam). Propisi o ugovoru o zakupu nalaze se u recipiranim zbornicima vizantijskog prava (Vlastarovoj sintagmi). Pošto su ti zbornici bili na snazi u feudalnoj Srbiji, s razlogom se pretpostavlja da je i taj ugovor postojao. Ugovor o ostavi se sreće pod nazivom »poklad«. Tim ugovorom su se najčešće služili feudalci, ostavljajući u Dubrovniku nakit i dragocjenosti »u poklad«. I obrnuto, Dubrovčani su ostavljali svoja dobra »na veru«, na čuvanje Srbima. Specifičan vid ostave spominje se u čl. 125. DZ koji se odnosi na ostavu stvari gostiju u gostionicama. U takvom slučaju bila je predviđena odgovornost gostioničara (stanjanina) da naknadi štetu za nestale stvari njegovih gostiju. Ugovor o poklonu je izgleda široko praktikovan, naročito između vladara, vlastele i crkve. Vladari su obilato darivali crkvama posjede kao i druge stvari. I ljudi nižeg staleža poklanjali su crkvama izvjesna dobra »za spas duše«. Pored poklona crkvama, spominju se i pokloni među 37

pojedincima. Materija ugovora o poklonu kao i ostalih ugovora bila je regulisana vizantijskim pravom. U Srbiji je postojao i ugovor o zamjeni ili trampi. Sačuvali su se podaci koji potvrđuju često praktikovanje tog ugovora između vladara i crkve. Vladari su zamjenjivali posjede s crkvom u cilju stvaranja jedinstvenih i međusobno povezanih posjeda. Mali broj sačuvanih podataka o regulisanju imovinskih naročito obligacionih odnosa u Srbiji objašnjava se time što su oni najvećim dijelom bili regulisani vizantijskim pravom. Krivično pravo. Pravno saobraćanje među ljudima dobiva svoj specifičan vid na prvom mjestu u činjenici povrede prava. Stoga se u pisanim spomenicima prvo javljaju norme krivičnog prava. U najstarijim pisanim pravnim spomenicima (Hamurabijev zakonik, Zakon od XII tablica, Salijski zakon i dr.) nalazimo prvo odredbe o krivičnom pravu i samo mali broj odredaba imovinskog prava. Porijeklo krivičnog prava se inače vezuje sa običajem krvne osvete. To je bio prvobitni oblik satisfakcije u primitivnim društvima. Predstavljala je izraz samozaštite i u početku bila obavezna za sve kako u aktivnom, tako isto i u pasivnom pogledu. To znači da su na krvnu osvetu bili obavezni svi pripadnici roda oštećene strane, a svetiti se moglo na svim članovima roda ubice. Kao takva, krvna osveta je predstavljala veliko društveno zlo i izazivala čitave ratove među plemenima. Stoga se vrlo rano na mjesto krvne osvete ili uporedo s njom javljaju drugi, blaži, oblici zaštite u plemenskom društvu. Na smjenu krvne osvete pojavila se prvo odmazda u vidu taliona (oko za oko, zub za zub, itd.). Još kasnije javlja se ustanova mirenja (kompozicija) koje je bilo praćeno otkupom krivca. Na određenom stupnju razvitka otkup kao naknada štete praktikovan je kod svih naroda. To se pojavilo onda kada su određene zajednice postale sposobne da uvide da su međusobni odnosi jedino mogući ako su prijateljski. To je uslovilo pojavu ideje o rješavanju tih pitanja putem ekvivalentne naknade u vidu imovinskog otkupa putem mirenja (umira). Svi opisani oblici ostvarivanja satisfakcije karakteristični su za preddržavne zajednice i imali su karakter privatnog kažnjavanja iza kojeg nije stajala javna vlast nego autoritet društvene zajednice. Javno kažnjavanje nastaje postepeno sa učvršćenjem države, prolazi kroz nekoliko etapa i dobiva više vidova. Država je prvo posredovala među strankama, što je imalo oficijelan vid umira. U početku je u takvom mirenju ostajalo strankama pravo da učestvuju u najvećem dijelu umira (naknada štete). Manji dio umira naplaćivala je država za sebe. Međutim, država je postepeno naplaćivala za sebe polovinu umira, čime je on dobivao oblik državne kazne (globe). Na kraju toga procesa potpuno je nestao prvobitni umir, pa je globa dobila potpuni vid državne kazne u čijoj je participaciji učestvovala samo država. Ovaj razvoj krivičnog prava kreće se uglavnom u sferi tzv. opšteg kriminaliteta (krvni delikti, imovinski delikti). Usporedo s tim u državi nastaje kažnjavanje kao sredstvo održavanja discipline i kao mjera kojom se šiti autoritet svešteničke i vojničke vlasti, pojavljuje se neka vrsta političkog delikta. Malo pomalo kazna je postajala ili sredstvo fizičkog istrebljivanja ili sredstvo zastrašivanja. Krivično pravo se tako pretvaralo u oruđe u rukama vladajuće klase za zaštitu njenih klasnih interesa i klasne vladavine. U robovlasničko doba i u feudalnoj državi bio je očit otvoreni klasni karakter krivičnog prava, što se može uočiti i u krivičnom pravu feudalne Srbije. Pa ipak mnogo kasnije prisutni su u krivičnom pravu tragovi minule epohe. Oni su primjetni naročito u nazivu krivičnog djela, u nazivu i obliku kazne. Osim toga, u državi je zadugo preovlađivao sistem imovinskih kazni koje se u početku naplaćuju u naturi. Iako u Srbiji nisu bili očuvani čisti oblici ranije krivičnopravne zaštite, opisani proces u razvoju krivičnog prava može se djelimično pratiti i na njenom primjeru. U srpskom pravu ne spominje se krvna osveta kao priznati oblik krivičnopravne zaštite. Isto tako ne spominje se ni čisti vid umira. Ali, da su u Srbiji te ustanove ranije postojale, svjedoče neki posredni podaci. To je na prvom mjestu naziv »vražda« za krivično djelo ubistva. Taj opšteslovenski termin upotrebljavan je 38

ranije za oznaku ubistva i za krvnu osvetu. Kod Srba je ranije postojao običaj mirenja, što potvrđuje činjenica preovlađivanja imovinskih kazni (globa) u krivičnom pravu. Najmarkantniji dokaz o postojanju umira kod Srba jeste način kažnjavanja za krivično djelo ubistva. Sve do Dušanovog zakonika, pa čak i po njemu, za ubistvo je kažnjavano imovinskom kaznom. U doba Milutina ona je iznosila 500 perpera. Presuđivanje krivičnih djela spadalo je u nadležnosti države, ali polovina globe pripadala je oštećenoj strani. To je dalji dokaz o ranijem postojanju umira kod Srba. Nezavisno od postojanja spomenutih tragova država je i u Srbiji postepeno uzimala stvari u svoje ruke i u oblasti opšteg kriminala i izgrađivala tako svoje krivično pravo. U srpskom krivičnom pravu može se uočiti i druga razvojna linija. Uporedo sa pojavom povlašćenih i potčinjenih društvenih slojeva osjeća se težnja feudalne klase da putem krivičnog prava učvrsti novi poredak izrazitim privilegisanjem gornjih slojeva društva. Ona to čini tako što propisuje različito kažnjavanje za ista krivična djela s obzirom na društvenu pripadnost učinioca. Ta pojava evidentna je u prvim sačuvanim spomenicima srpskog prava. Prema tome, u feudalnoj Srbiji kao i u ostalim feudalnim državama postojala su dva krivična prava, jedno za vlastelu a drugo za sebre. To se vidi iz povelja srpskih vladara, a naročito u DZ. To će se najbolje vidjeti na primjerima pojedinih krivičnih djela u feudalnoj Srbiji koja se po sistematizaciji T. Taranovskog i D. Jankovića mogu podijeliti u četiri osnovne grupe: krivična djela protiv feudalnog društvenog i državnog poretka: krivična djela protiv crkve i religije; krivična djela protiv imovine i krivična djela protiv ličnosti. U krivična djela protiv društvenog i državnog poretka spadala su: sastajanje sebarskih zborova, bježanje meropaha sa vlastelinstva, osveta meropaha na vlastelinskim imanjima, nevjera ili izdaja, neplaćanje soće, nepokoravanje vladarskim naredbama, samosud, prestoj i odboj. Sastajanje sebara na zborove smatrano je jednim od najtežih krivičnih djela, jer je vladajuća klasa zabranom tih zborova željela da suzbije organizovane akcije sebarskog staleža protiv feudalnog poretka. Za organizatore sebarskih zborova bila je predviđena kazna smuđenja (spaljivanje brade i brkova) a za obične učesnike rezanje ušiju. Bježanje meropaha kao krivično djelo moglo se pojaviti u dva vida u vidu bježanja meropaha sa posjeda feudalaca i u vidu pomaganja meropsima da bježe i njihovog primanja. U prvim zakonskim spomenicima nisu bile predviđene teže sankcije za bježanje. Međutim, vjerovatno zbog čestog bježanja meropaha, kasnije su bile predviđene teže kazne. Tako u čl. 201. DZ pored vraćanja bjegunaca, predviđena je bila kazna smuđenja i urezivanje nosa. Krivično djelo »provod« ili »prejem ljudski« sastojalo se u pomaganju meropsima da bježe sa imanja feudalaca i u primanju tuđih meropaha. Tim poslom su se izgleda najčešće bavili feudalci. Po odredbi 61. 115. DZ za počinioce tih krivičnih djela bile su predviđene iste kazne kao i za merophe koji su bježali. Međutim, pošto je to, izgleda bila postala stalna pojava, članovi 140. i 141. DZ pooštravaju kazne za takva djela (kazna kao za izdaju to jest konfiskacija imovine i degradiranje krivca na niži društveni položaj). Dušanov zakonik spominje dva vida krivičnog djela osvete meropaha na vlastelinskim imanjima, i to grabljenje imanja umrlog vlastelina i grabljenje imanja vlastelina koji bi pobjegao. U prvom slučaju predviđena je bila samo naknada štete, a u drugom kazna kao za izdaju. Krivično djelo nevjere ili izdaje mogli su da počine pretežno feudalci. Za to djelo bila je predviđena konfiskacija imovine i kazna staleške degradacije. Vjerovatno je za njega bila u primjeni i smrtna kazna. Krivično djelo neplaćanje soće mogli su opet da izvrše samo feudalci, jer su oni formalno bili obavezni na plaćanje toga poreza vladaru. Kazna je bila vezivanje vlastelina na dvoru vladara dok ne plati dvostruki iznos soće. Osnovni delikti protiv sudstva bili su samosud, prestoj i odboj. Samosud se mogao pojaviti u dva osnovna vida, kao udava i kao izam. Udava je samovlasno hapšenje dužnika, a izam samovlasno hapšenje trećeg lica u cilju naplaćivanja duga. Prestoj se sastojao u neodazivanju na poziv suda na sudsku raspravu. On je spadao u teža 39

krivična djela, posebno onda kada bi se kao njegov izvršilac pojavio vlastelin (globa se sastojala od šest volova). Odboj se sastojao u protivljenju sudskim organima u izvršavanju sudskih odluka. Kazna je bila zapljenjivanje cjelokupne imovine (čl. 107. DZ). Postojala su još neka krivična djela protiv sudstva, kao na primjer mito. Krivična djela protiv crkve i religije bila su: jeres, katoličanstvo i vradžbine. Jeres se spominje u nekoliko članova DZ (10, i 85). U članu 10. DZ je rečeno da će jeretik koji tajno živi među hrišćanima biti kažnjen paljenjem po obrazu i progonstvom. Za bogumilsku riječ (»babunska riječ«) bile su predviđene različite kazne s obzirom na stalešku pripadnost izvršioca. Za vlastelina novčana kazna od 100 perpera, a za sebra novčana kazna od 12 perpera i batinjanje. Katoličanstvo kao krivično djelo moglo se pojaviti u dva vida, u vidu prelaza na katoličku vjeru i u vidu katoličke propagande. Za oba djela DZ je odredio da se kazne »po zakonu svetih otaca«. Dušanov zakonik je pokušao da se odlučno obračuna sa paganskim običajima pa je stoga predvidio teške kazne za vradžbine. S tim u vezi onaj ko bi vadio mrtvaca iz grobova radi spaljivanja morao je da plati vraždu u iznosu od 500 perpera. Za mađioničare i otrovnice u Zakonu je određeno da budu kažnjeni po »zakonu svetih otaca«. Tu se mislilo na primjenu vizantijskih kazni koje su bile mnogo surovije od srpskih. Krivična djela protiv imovine su: razbojništvo, krađa, paljevina, potka i popaša. Za razbojništvo DZ upotrebljava termin »gusa« a za krađu »tadba« (čl. 145–147). Oba djela smatrana su vrlo teškim, jer je za razbojnika bila predviđena kazna vješanja za noge i ostavljanje u takvom položaju da umre, a za običnog kradljivca kazna osljepljenja. Za ova djela bila je predviđena i kolektivna odgovornost sela u kome bi djelo bilo izvršeno (raseljavanje). Najteža je kazna bila predviđena za razbojnike i kradljivce koji bi bili zatečeni na licu mjesta (osljepljenje, a zatim vješanje). Za krivično djelo paljevine bila je predviđena kazna spaljivanja učinioca (čl. 99. i 100. DZ). Potka je bila krivično djelo protiv zemljišne svojine. Isti je bio i naziv kazne za to djelo. U poveljama se spominju različiti slučajevi povrede zemljišne svojine, kao što su odvođenje vode sa crkvenog imanja, prodaja pronije itd. U 51. 77. DZ bila je predviđena kazna za lice koje bi povrijedilo međe među selima. Popaša je takođe krivično djelo protiv zemljišne svojine, a desila bi se onda ako bi neko lice neovlašteno napasalo svoje stado na tuđoj zemlji. Dušanov zakonik je za umišljajnog učinioca toga djela predviđao kaznu od šest volova (čl. 76). U krivična djela protiv ličnosti spadali su ubistvo, tjelesne povrede, silovanje i uvreda. Karakteristično je da je kod krivičnih djela protiv ličnosti najviše izražen klasni karakter krivičnog prava. Predviđene su različite kazne za ista djela s obzirom na društvenu pripadnost njihova izvršioca, to jest za isto krivično djelo teže su kažnjavani pripadnici sebarskog nego pripadnici vlastelinskog staleža. Za krivično djelo ubistva po pravilu nije primjenjivana smrtna kazna, jer je srpski zakonodavac ostao pri shvatanju da se za to djelo naplaćuje imovinska kazna (globa). Ta kazna je unekoliko modifikovana klasnim razlozima i pod uticajem vizantijskog prava. U DZ propisano je da će sebar koji ubije vlastelina biti kažnjen novčanom kaznom od 300 perpera i odsijecanjem ruku, a vlastelin ako ubije sebra samo novčanom kaznom od 1 000 perpera. Smrtna kazna bila je predviđena za lice koje ubije sveštenika i za lice koje ubije oca, majku, brata, dijete itd. Kazna je izvršavana spaljivanjem. Tjelesne povrede mogle su se pojaviti u više vidova. Svetostefanska hrisovulja predviđa da sebar koji istuče »vladalca« dvora sa crkvenog imanja bude kažnjen tamnicom u trajanju od tri mjeseca. U istoj povelji predviđeno je krivično djelo tjelesne povrede kod koje bi nastupilo krvarenje (kazna je bila šest platna, pola crkvi a pola tužiocu). U čl. 66. DZ bio je predviđen 40

karakterističan slučaj tjelesne povrede od strane pijanice. Za njega je bilo propisano vađenje oka i odsijecanje ruke samo ako neko lice okrvavi, a za običnu povredu batinanje i zatvor. Silovanje je spadalo takođe među teža krivična djela protiv ličnosti. I kod tog djela jasno je bio izražen klasni karakter, jer je u čl. 53. DZ rečeno: ako vlastelin siluje vlastelinku, da mu se ruke odsijeku i nos ureže, a ako sebar siluje vlastelinku, da se kazni vješanjem. Za silovanje sebarke od strane sebra bila je predviđena ista kazna kao u slučaju silovanja vlastelinke od strane vlastelina. DZ nije predvidio kaznu za silovanje sebarke od strane vlastelina. Krivično djelo uvrede moglo je biti izvršeno riječju i djelom. Najčešći vid toga djela bila je tzv. »mehoskubina« (čupanje brade). Za sebra koji bi izvršio to djelo prema vlastelinu bila je predviđena kazna odsijecanje ruku. Mehoskubina među sebrima kažnjavana je sa 6 perpera. O krivičnom djelu psovanja govore čl. 50. i 55. DZ. I tu je jasno izražen klasni karakter srpskog prava jer je bilo predviđeno da sebar koji opsuje vlastelina bude kažnjen batinanjem i smuđenjem a vlastelin samo novčanom kaznom. Karakteristično je da je i vlasteličić strožije kažnjavan za psovanje vlastelina nego ovaj za psovanje vlasteličića. Za počinioca krivičnog djela uvrede sudije bila je predviđena kazna konfiskacije imovine (čl. 111. DZ). Kazne u pravu feudalne Srbije. Karakterišu se zaostatkom značajnih tragova minule epohe. Kazna još nije bila potpuno individualizirana. U mnogim slučajevima bila je predviđena kolektivna odgovornost kuće, sela, grada, okoline. Tako je u dva člana DZ bila predviđena kolektivna odgovornost kuće, u devet članova kolektivna odgovornost sela i u nekoliko slučajeva kolektivna odgovornost grada. Ostaci tradicije ogledaju se još i u širokoj primjeni imovinskih kazni, naročito kod delikata protiv ličnosti. Pod uticajem vizantijskog prava, naročito u Dušanovo doba, ustaljuje se više individualna krivična odgovornost. Pod uticajem vizantijskog prava u Srbiju prodiru i novi oblici kazni. Kazneni sistem se pooštrava preuzimanjem iz vizantijskog prava kazni sakaćenja i u nešto većoj primjeni smrtne kazne. Smrtna kazna se spominje u sedam članova DZ. Izvršavana je obično spaljivanjem i vješanjem. Kao što je ranije rečeno, najčešće je primjenjivana za krivična djela protiv imovine, što se objašnjava željom vladajuće klase da strogim kaznama zaštiti svoje klasne imovinske interese. Smrtnu kaznu za ubistvo do Dušana izgleda nije poznavalo srpsko pravo. Tjelesne kazne preuzete su iz vizantijskog prava. Bile su jako surove i varvarske. Najčešće su u primjeni bile kazne odrezivanja ruku, ušiju i nosa, osljepljenje, žigosanje, paljenje kose i brade i batinanje. Imovinske kazne bile su još uvijek najrasprostranjeniji vid kažnjavanja. Što su se tako dugo održale objašnjava se sa dva razloga. Prvi, željom vladara da ovim putem poveća svoju imovinu i konzervativnim stavom prema tradiciji. Imovinske kazne (globe) naplaćivane su u stoci ili novcu. Izgleda da je do DZ preovladavala naplata u stoci. Kazna izgnanstvo sa konfiskacijom imovine primjenjivana je, izgleda, rjeđe. Ona je inače predstavljala jednu od najtežih kazni, jer je lice koje bi bilo osuđeno na tu kaznu stavljano van zakona, pa ga je mogao svako ubiti kao divlju zvijer. Takođe je kazna lišenja slobode primjenjivanja rjeđe. O njenom postojanju svjedoči pomen tamnica na dvoru vlastele i vladara. Vjerovatno je rjeđe praktikovana zbog toga što se nije isplatilo vlasteli odvajati ljude sa zemlje budući da je tada postojala velika potreba za radnom snagom. S u d s k i p o s t u p a k. Na osnovu podataka mogu se uočiti neke opšte karakteristike sudskog postupka u pravu feudalne Srbije. Prvo, postupak je bio optužni a ne inkvizicioni, to jest, pokretan je na inicijativu stranaka a ne po službenoj dužnosti. Drugo, postupak je bio isti i za građanske i za krivične stvari. Najzad, dokazni sistem je bio prožet iracionalizmom i formalistikom, jer se nije vodilo računa o materijalnoj već o formalnoj istini. U sistemu dokaza sačuvali su se značajni tragovi običajnog prava. Srpski zakonodavac poklanjao je veliku pažnju upotrebi iracionalnih dokaznih sredstava, kao 41

što su zakletva, božji sud i dr. Zakletva se morala izraziti u strogo određenoj formi, a predstavljala je jedno od najznačajnijih dokaznih sredstava. Među iracionalna dokazna sredstva spadao je tzv. »božji sud«, koji je u Srbiji postojao u dva vida, u vidu mazije (kotao) i u vidu željeza. Kod mazije je optuženi morao da dokaže svoju nevinost na taj način što bi golim rukama izvadio iz kotla uzavrele vode vruć kamen. Pretpostavka je bila da će nevino lice ostati neoštećeno i time dokazati svoju nevinost. Kod »željeza« je traženo od okrivljenog da golim rukama izvadi usijano željezo iz vatre i da ga odnese pred crkvena vrata. Suština ovog dokaza je ista kao i dokaz putem kotla. Izgleda da su u Dušanovo doba ti dokazi primjenjivani samo na sebre. Treće iracionalno dokazno sredstvo bio je sudski dvoboj. Pored spomenutih, postojala su racionalna dokazna sredstva. Među njima interesantan je bio tzv. »svod«. On je upotrebljavan pri dokazivanju krađe stoke. Suština mu je bila u tome što je lice kod kojega je nađena ukradena stvar moralo da imenuje svog prethodnika itd. Dalje dokazno sredstvo jeste hvatanje krivca na licu mjesta (»obličenije«). Termin je izveden od riječi »lice« (ukradeni predmet). Jedno od najinteresantnijih dokaznih sredstava bilo je dokazno sredstvo putem kletvenika. Oni su još nazivani »starci«, »porotnici«, »duševnici« itd. Dokaz porotom sastojao se u tome što je od jedne stranke na sudu traženo da dokaže svoju nevinost zakletvom određenog broja uglednih lica (»porotnika«, »duševnika« ili »staraca«) koji su na sudu djelovali ne kao svjedoci već kao pomagači u zakletvi stranke. U feudalnoj Srbiji kletvenici su činili dokaznu porotu. Razvojna linija porote kretala se ka njenom prerastanju u presuđujuću porotu. Do tog stepena ona se nije razvila jer je njen razvitak bio presječen turskim osvajanjem naših zemalja. U dokazanom sistemu upotrebljavani su još svjedoci, isprave i priznanje. Dokazivanje ispravama vjerovatno se pojavilo tek kasnije. Priznanje je predstavljalo izgleda jedno od jakih dokaznih sredstava, jer se vodilo više računa o formalnoj nego o materijalnoj istini. Posljednji stadiji postupka su donošenje i izvršenje presude. Po DZ suci su u donošenju presude bili obavezni da se pridržavaju odredaba zakonika čak i onda kada bi se na sudu pojavio neko sa »carskom milosnom knjigom«. Sudske presude su u početku bile usmene, a od Dušana obavezno pismene. U početku, izvršenje presude je ostavljano samim strankama. Kasnije, naročito od Dušana, presude su izvršavane pomoću sudskih organa pristava i otroka. Pored toga spominju se još globari (crkveni organi koji su bili zaduženi da naplaćuju globe od crkvenih ljudi kojima je sudio neki drugi sud).

BOSANSKA FEUDALNA DRŽAVA Nastanak i razvitak. – Istorija Bosne kao samostalne države počinje dosta kasno. To se objašnjava prije svega njenim geopolitičkim položajem. Bosanski Sloveni su naselili dijelove Balkanskog poluostrva koje su od ostalih slovenskih krajeva dijelile neprohodne planine, pa je Bosna bila manje izložena spoljnim uticajima. Zbog toga su i procesi raspadanja plemenskog društva u Bosni kasnije započeli i sporije se kretali. Prva vijest o Bosni potiče tek iz X stoljeća. Spominje je Konstantin Porfirogenit u svom djelu »De administrando...« kao malu zemlju u sastavu ranofeudalne srpske države za vrijeme Časlava. Porfirogenit spominje u Bosni i dva grada: Kotorac i Desnik. U drugoj polovini X stoljeća Bosna se izgleda nalazila u sastavu ranofeudalne hrvatske države, kasnije u sastavu Samuilovog carstva, da bi je zajedno sa Srbijom poslije 1018. godine vizantijski car Vasilije uključio u sastav Vizantije. U XI stoljeću Bosna se nalazi u sastavu Zete. Zetski kralj Bodin upravljao je Bosnom preko svoga kneza Stefana. Tek u XII stoljeću Bosna se odvaja i pojavljuje kao relativno samostalna država. Za dalju sudbinu Bosne veliki značaj imala je činjenica što je Ugarsko-Hrvatska država bila 42

njen susjed. Na početku XII stoljeća osjeća se jak pritisak Mađara na Bosnu. Oni se već tridesetih godina XII stoljeća smatraju njenim gospodarima, jer se mađarski kraljevi titulišu i kao kraljevi Bosne (Ramae rex). Pa ipak izgleda da mađarski kraljevi nisu ni tada direktno vršili vlast u Bosni već su njome upravljali preko svoga vazala, bosanskog bana Borića (1154–1164) koji je bio slavonski plemić. Potkraj XII stoljeća na vladarskom položaju u Bosni nalazio se ban Kulin. Izgleda da je tada došlo do gotovo pune emancipacije bosanske države, premda je Kulin formalno bio još uvijek ugarski vazal. Bosna kao relativno samostalna država egzistira tek od vremena bana Kulina i ostaje do kraja formalno u vazalnom odnosu prema Ugarskoj. Ta činjenica ne umanjuje značaj bosanske državnosti jer se tu radi o vazalnom odnosu kakav je postojao u doba feudalizma. Tada su često vazalni odnosi bili toliko labavi da se može govoriti o preovladavajućem uticaju u državnim poslovima domaće vladajuće klase na čelu sa domaćinom vladarom. S obzirom na svoju ekonomsko-društvenu strukturu i političku organizaciju, bosanska država spada u tip feudalnih država. Njen razvoj odlikuje se značajnim specifičnostima. Kao samostalna država pojavila se najkasnije. Feudalni društveni odnosi u Bosni razvijali su se nešto sporije, a nastajanje feudalnog društva odvijalo se najvećim dijelom na domaćim osnovama. Premda u Bosni zadugo nisu postojali veliki uticaji izvana, oni su kasnije postali jači i kretali su se iz dva pravca, sa Istoka i sa Zapada. Feudalizacija u Bosni bila je poodmakla krajem XII stojeća. Raspadanje plemenskog društva u Bosni odvijalo se na prvom mjestu pod uticajem unutrašnjeg razvitka. Pod uticajem postepenog napretka proizvodnje i stalnih sukoba među plemenima u okvirima seoske teritorijalne opštine i u Bosni su nastajali slojevi vladajuće klase koji su zaokruživali svoj posjed i činili ga u svojoj porodici (u svom rodu) privatnim. U tom procesu slobodni seljaci su postepeno nestajali i gubili se u masi kmetova. Ti procesi počeli su da teku brže u XII stoljeću pod uticajem pojačanog trgovačkog prometa Bosne sa Dubrovnikom. Od tog prometa najviše koristi su imali vladajući slojevi, u prvom redu bosanski ban. Bosanski banovi rano stupaju u kontakt sa dubrovačkim trgovcima i daju im određene privilegije i povlastice. U tom pogledu karakterističan je ugovor bana Kulina iz 1189. godine kojim je garantovao slobodu trgovine dubrovačkim trgovcima. Ovaj ugovor je za izučavanje istorije Bosne važan zbog toga što se iz njega mogu izvući važni zaključci o nastanku i karakteru bosanske države. Iz ugovora se na prvom mjestu vidi da se Kulin ponaša kao gospodar zemlje Bosne, na sličan način na koji se ponašao Trpimir u hrvatskoj državi. Kao gospodar Bosne, on je zagarantovao dubrovačkim trgovcima da mogu slobodno da trguju na području kojim vlada. Iz ugovora se dalje vidi da je Kulin bio okružen izvjesnim brojem velikaša koji su vjerovatno predstavljali članove njegove družine. (Ugovorom Kulin obećava dubrovačkim trgovcima da će im pružiti zaštitu od nasilja njegovih »časnika«.) Najzad, iz ugovora se vidi da je bosanski vladar tada imao svoju dvorsku kancelariju, što predstavlja posljednju kariku u izgradnji državne vlasti. U borbi za svoju samostalnost Bosna je poslije Kulina morala da izdrži težak pritisak Mađara. Zbog pojave patarenske (bogumilske) »bosanske crkve«, Bosna je bila izložena pritisku od strane pape i Mađara. Još za vrijeme Kulina, papa počinje da se miješa u bosanske stvari, tražeći od Kulina da se odrekne od te po katoličanstvo opasne jeresi, što je on prividno i učinio. U tim teškim sukobima slabila je postepeno vladarska vlast, a jačao uticaj feudalaca. Još za vrijeme vladavine bana Matije Ninoslava u prvim decenijama XIII stoljeća osjeća se snažna težnja velikaša da župe, kojima su ranije upravljali kao vladarevi službenici, pretvore u svoje feude i da se tako emancipiraju od vlasti vladara. Tako je ban Ninoslav pisao rimskom papi oko 1233. godine da se njegova vlastela ne drže starog običaja da se pokoravaju njegovoj vrhovnoj vlasti, već se osiljavaju i počinju da u povjerenim oblastima samostalno vladaju. Od polovine XIII pa do treće decenije XIV stoljeća Bosna je bila poprište stalnih sukoba koji su bili praćeni teškim razaranjem. Na granicama Bosne, osobito zapadnim, tada se osiljavaju hrvatski velikaši Šubići i pod kraj XIII stoljeća proširuju svoj uticaj i na Bosnu. U tom periodu 43

bosanski vladari, želeći da ojačaju svoje pozicije, počinju da traže jači oslonac u gornjim slojevima bosanskog društva. U želji da na svoju stranu pridobiju bosanske feudalce, jedna i druga suparnička strana obilato ih obdaruju i počinju da im potvrđuju ranije uzurpirana područja kao njihove feude. Tom taktikom služio se i ban Stjepan II Kotromanić (1323–1353) i uspjevao da na svoju stranu privuče znatan broj bosanskih feudalaca. Tako je uspio da suzbije uticaj Šubića i da ponovo ojača bosansku državnost pod domaćom dinastijom. U periodu Stjepana Kotromanića u Bosni je preovladavao feudalni način proizvodnje. Tada je bosansko društvo bilo polarizirano na povlaštene slojeve (vlastelu) i na zavisno stanovništvo (kmetove). Za vlade Stjepana Kotromanića u Bosni se mnogo jače nego do tada razvijalo rudarstvo (Sasi) i trgovina. Tada je i teritorij bosanske države bio znatno proširen. Ranije je on obuhvatao područje gornjih tokova rijeke Bosne, Rame i Neretve. U sastav Bosne Stjepan Kotromanić uključuje tzv. Donje krajeve (današnja Bosanska krajina, oblasti Usora i Soli (današnja tuzlanska oblast), župe Duvno, Livno i Glamoč, primorje od Cetine do Neretve i Hum (buduću Hercegovinu). Za vrijeme nasljednika Stjepana Kotromanića, bana a kasnije kralja Tvrtka I (1353–1391) bosanska država je dostigla svoj vrhunac. U sastav bosanske države Tvrtko je uključio i neke čisto srpske zemlje i to Gornje Podrinje sa Pivom, Tarom, srednjim i donjim polimljem, primorske župe Trebinje, Konavlje i Dračevicu kao i Kotor (1385. godine). Time je stvorio uslov da se 1377. godine u Mileševu kruniše za »kralja Srbljem, Bosni, Pomorju i zapadnim Stranam«. Kasnije je proširio bosansku državu dijelovima hrvatskih zemalja – Dalmacijom i južnom Hrvatskom do Velebita, pa se od tada tituliše sa »kralj Srbije, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorja« (1390. godine). U periodu Tvrtkove vladavine feudalizam se u Bosni nalazio već u zreloj fazi. To najbolje potvrđuje činjenica što je poslije njegove smrti došlo do raspadanja široke teritorije bosanske države na veće oblasti u kojima se kao gospodari pojavljuju krupni feudalci. U Donjim krajevima to su bili Hrvatinići, u istočnoj Bosni Pavlovići, u Humskoj zemlji Kosače itd. Poslije Tvrtkove smrti bosanska država naglo slabi, a područje kojim je kasnije upravljao bosanski kralj bilo je svedeno na prostor na kome je nekada vladao Kulin ban i njegov nasljednik Matija Ninoslav (matična Bosna). Usljed naglog razvoja feudalne anarhije u XV stoljeću kraljeva vlast u Bosni je stalno slabila. U to vrijeme na granicama Bosne pojavljuju se i Turci. U svojoj međusobnoj borbi pojedini bosanski velikaši oslanjaju se na sultana koji je od njih stvarao svoje vazale. Nešto kasnije, u odlučnom pohodu Mehmeda II (1463. godine) učinjen je i kraj bosanskog kraljevstva. U nastanku i razvoju bosanske države postojale su slične tendencije kao i u državama ostalih jugoslovenskih naroda. S tim u vezi može se uzeti kao tačna tvrdnja V. Jokanovića da su i u razvoju bosanske države postojale dvije faze, ranofeudalna i feudalna. Ali specifičnost u razvoju Bosne u odnosu na ostale jugoslovenske države sastojala se u tome što je faza ranog feudalizma u njoj bila nešto kratkotrajnija. Trajala je po prilici od njenog stvaranja pa do kraja vladavine bana Matije Ninoslava. Društvena baza u Bosni bila je tada slična društvenoj bazi u ostalim ranofeudalnim državama jugoslovenskih naroda. U Bosni su tada vjerovatno većinu stanovništva činili slobodni seljaci. Istovremeno je tekao proces nastajanja i učvršćivanja vladajućih slojeva i proces obespravljivanja slobodnih seljaka. I organizacija bosanske države, a naročito položaj vladara, imaju sličnosti sa stanjem u ostalim ranofeudalnim državama. Iz spomenutog pisma bana Matije Ninoslava papi može se zaključiti da je u tome periodu, do potkraj njegove vladavine, odlučujući faktor u državi bio bosanski ban. On je tada teritorijem svoje države (župama) upravljao posredstvom svojih službenika posve sličnih službenicima u drugim jugoslovenskim ranofeudalnim državama (preko svojih župana). U uslovima anarhije kojom je bila zahvaćena Bosna pod uticajem pritiska mađarskih kraljeva, bivši upravnici bosanskih župa svrstavali su se kasnije u redove vlastele i počeli da vladaju po svom vlastitom pravu. Feudalni period u Bosni snažno se razvija od polovine XIII stoljeća i definitivno učvršćuje i uobličuje u doba Stjepana Kotromanića. Struktura društva. – U bosanskoj državi postojale su dvije kategorije stanovništva, feudalci 44

(vlastela) i zavisni ljudi. Vlastela. O postanku bosanske vlastele dosad je relativno malo pisano. Ali na osnovu sačuvanih podataka mogu se i u Bosni uočiti dva osnovna izvora plemstva, dvije linije u formiranju bosanskog feudalizma: rodovsko-plemenska i družinska. Plemstvo nastalo od rodovsko-plemenskih starješina je starije. Ono je nastalo kao rezultat procesa raspadanja rodovsko-plemenskog društva. Takva vrsta plemića se spominje u Ljetopisu popa Dukljanina (»magnates«). Drugi izvor plemstva jeste vladareva družina. Tu se radi o plemstvu koje je sticalo velike posjede putem feudalizacije lokalnih upravnih funkcija. Oni su takođe bili pripadnici vlasteoskih rodova kojima su bosanski vladari ranije davali na upravu čitave župe. Iz takvog razvoja feudalizma u Bosni je nastao karakterističan sistem vazaliteta među feudalcima, nastala je svojevrsna feudalna piramida na čijem je čelu nominalno stajao bosanski vladar (knez, ban, a kasnije kralj). Jedinstven vlastelinski stalež u Bosni bio je sastavljen od različitih slojeva vlastele (velmoža, vlastele i vlasteličića). Bez obzira na svoj ekonomski i politički položaj, svaki vlastelin u Bosni nosio je titulu knez. Velmože su se još titulisali sa »veliki vojvoda«. Prvobitno, oni su bili samo povjerenici bana, to jest njegovi zastupnici koji su upravljali pojedinim oblastima koje im je ban davao »na državu«. Od kraja vladavine Ninoslava vojvode su bili najveći feudalci u Bosni, nasljedni gospodari (baštinici) na područjima na kojima su ranije vladali u ime vladara. Od druge polovine XIII stoljeća oni su uživali u župama karakteristične feudalne imunitete (ekonomski, upravni i sudski). Na toj bazi je kasnije (druga polovina XIV stoljeća) ojačalo nekoliko velikaških porodica, čiji su predstavnici držali u svojoj vlasti čitave oblasti i upravljali njima kao potpuno samostalni gospodari. Kao takvi oni su samo nominalno priznavali vrhovnu vlast bosanskog kralja. Krupni feudalci (velmože) imali su u svojoj zavisnosti čitav niz većih i manjih feudalaca (svojih vazala). Ovi su sačinjavali njihov stalni savjet koji je bio sličan bosanskom saboru kao staleškoj skupštini bosanskih feudalaca za područje bosanske države. Velmože su svojim vazalima poklanjali baštine i izdavali im povelje u kojima su isticali da vladaju »po milosti božjoj« a ne po volji bosanskog kralja. Prikazani sistem vazaliteta nastao je kao posljedica specifičnog načina nastanka feudalizma u Bosni. Takav oblik feudalizma nije postojao ni u jednoj našoj državi, jer su u drugim našim zemljama (u Srbiji i Hrvatskoj) svi feudalci bili neposredni vazali vladara. Bosanski feudalci posjedovali su feude (velike, male) koji su se nazivali baština, plemenito, plemenština, djedina itd. Pravna priroda feudalne baštine u Bosni razlikovala se od pravne prirode baštine u Srbiji ili donacije u susjednoj Hrvatskoj. U Bosni je to bila porodična svojina koja je u početku bila nedirljiva. S vremenom je bilo moguće dijeliti i nasljeđivati baštinu, ali je za to tražena saglasnost svih članova roda. Držanje i uživanje feudalnih posjeda u Bosni bilo je uslovljeno vršenjem vojne službe, jer je i u Bosni u principu postojalo pravo vladara da oduzme feud u slučaju da feudalac učini izdaju. Ali vladar gotovo nikada nije mogao da ostvari to svoje pravo, jer su bosanski feudalci bili jači politički faktor. Ukoliko bi neki feudalac i skrivio, vladar nije imao pravo da sam rješava pitanje njegove krivice. To pravo spadalo je u nadležnost vlastele, pri čemu je važnu ulogu igrala bosanska crkva koja je najčešće bila na strani feudalaca. Kada bi bila utvrđena krivica jednog feudalca, kažnjavan je samo on, a feudalno dobro ostajalo u posjedu ostalih članova njegova roda. Takva priroda feudalne baštine u Bosni predstavljala je čvrst temelj na kojem je počivala snaga i moć bosanskih feudalaca koji su činili političku snagu prvog reda. Bosanska crkva. Takvom razvoju bosanskog feudalizma pomogla je i »bosanska crkva«. Osnovnu ideološku snagu u feudalnim državama na Zapadu i na Istoku činila je crkva i sveštenstvo. Bosna je u tom pogledu predstavljala izuzetak jer sveštenstvo u Bosni zadugo nije spadalo u feudalnu klasu, a učenje »bosanske crkve« bilo je prožeto bogumilstvom. »Bosanska crkva« nije bila feudalac niti je imala feudalne posjede. Kao jeretički pokret sa oštrim socijalnim (antifeudalnim) programom, bogumilstvo se prvo 45

pojavilo u X stoljeću u Makedoniji i Bugarskoj. Kao antifeudalni pokret, ono je bilo od početka progonjeno zbog čega su se bogumili povlačili prema zapadu. Bilo ih je i u srpskoj državi u doba Stevana Nemanje, koji se s njima oštro obračunao. Progonjeni u Srbiji, bogumili su se sklonili u Bosnu. Istočna i zapadna crkva smatrala je bosanske bogumile opakim jereticima (patareni, kudugeri). Postavlja se pitanje kako se bogumilstvo moglo duboko ukorijeniti u Bosni i kako je bosanska crkva mogla da se održi u bosanskoj feudalnoj državi? To se desilo zato što je bosanska crkva, izgleda, zadržala samo dogmatsko učenje bogumila. Ona se odricala veleposjeda, nije imala uobičajene crkvene organizacije, nije držala do rituala, nije insistirala na pričešću, na crkvenom braku itd. S druge strane, bosanska crkva se potpuno odrekla bogumilskog socijalnog programa i kada se pojavila u Bosni, nije imala onaj antifeudalni karakter kao prvobitno bogumilstvo. Stoga je od početka imala podršku od strane vladaoca i vlastele, a bila je prihvaćena i od ostalih slojeva bosanskog stanovništva. Bosanska vlastela su se vrlo prijateljski odnosila prema »crkvi bosanskoj«, jer u njoj nije imala konkurenta kakvog je u crkvi imala vlastela u drugim feudalnim državama. To je omogućilo vlasteli da uspješno konkuriše vlasti vladara. Odnos vladara prema »bosanskoj crkvi« bio je u prvo vrijeme takođe prijateljski, ali se kasnije bitno promijenio. Razlog pozitivnom držanju vladara prema crkvi objašnjava se činjenicom što su oni u njoj i u njenim pristalicama (vlasteli i seljacima) nalazili u početku snažan oslonac u borbi protiv pape i agresivnih Mađara. Najzad, i za seljake je bosanska crkva bila nešto privlačnija. Imala je jednostavan obred i bila jeftinija od pravoslavne i katoličke (nije tražila crkvenu desetinu). S obzirom na činjenicu da je »bosanska crkva« u svom dogmatskom učenju polazila od bogumilstva kao jeretička, od početka je navukla na sebe anatemu rimskog pape. Nemoćan da sam izađe na kraj s njom, papa je stalno nastojao da pomoću Mađara silom uguši taj pokret. Posljedica oslonca pape na mađarske kraljeve izazvala je pojavu pravih krstaških ratova koje su više puta vodili mađarski kraljevi protiv bosanske države, bosanskih feudalaca i bosanskih jeretika. U takvim okolnostima rastao je značaj bosanske crkve kod bosanske vlastele i bosanskih seljaka. Vlasteli je ona služila kao ideološki oslonac za borbu protiv ekspanzije ugarskih kraljeva, za očuvanje vlastitih klasnih pozicija i u krajnjoj liniji za očuvanje bosanske državnosti. U tom pogledu bosanska crkva je zadugo igrala pozitivnu ulogu. Ali ona je na izvjestan način odigrala i negativnu ulogu. Ona nikada nije predstavljala onu ideološku snagu koja bi bila u stanju da jače utiče na zbijanje redova vladajuće klase unutra, koja bi pomogla jačanju vladarske vlasti i doprinijela očuvanju teritorijalne povezanosti bosanske države i uticala na učvršćenje tradicije bosanske državnosti. Premda u početku asketi, sveštenici bosanske crkve su se kasnije po svom društvenom položaju približavali klasi feudalaca, držeći njihovu stranu u eksploataciji potčinjenih kmetova. To pokazuje slučaj Gosta Radina, koji je u svom testamentu u Dubrovniku ostavio svojim nasljednicima ogromno bogatstvo u novcu i drugim vrijednostima. Njegov slučaj pokazuje da su i sveštenici »bosanske crkve« u posljednjoj fazi postojanja bosanske države po svom bogatstvu bili slični feudalcima. Zavisno stanovništvo. Kao proizvođačka i politički obespravljena klasa, drugu stranu feudalnog društva činili su zavisni ljudi. Tu su u Bosni spadali zavisni zemljoradnici, stočari (vlasi) i robovi. U vrijeme nastanka bosanske države seljaci su bili većinom lično slobodni i stajali su u direktnom odnosu prema vladaru. Tada su bili obavezni samo na izvjesna davanja vladaru. Plaćali su mu dukat i vršili opšte obavezne radove (gradnja tvrđava, čuvanje puteva) i dr. Pod uticajem feudalizacije bosanskog društva, naročito od druge polovine XIII stoljeća, seljaci su postepeno srubili slobodu i padali u ekonomsku i političku zavisnost prema feudalcima. Broj slobodnih seljaka se naglo smanjivao i rastao broj zavisnih ljudi (kmetova). Bosanska vlastela uživala je na svojim baštinama feudalne imunitete (ekonomski, sudski i 46

upravni). Uživajući ekonomski imunitet feudalci su imali pravo na rentu, a sudskim i upravnim imunitetom ostvarivali su političku vlast nad svojim seljacima. U sačuvanim poveljama bosanskih vladara upotrebljavani su različiti nazivi za zavisne seljake, kao što su kmet, kmetić i ljudi. Po mišljenju A. Solovjeva izraz kmet označavao je u prvo vrijeme slobodnog čovjeka. To shvatanje on osniva na podacima jedne povelje bana Matije Ninoslava iz 1204. godine. Kasnije je izraz kmet upotrebljavan za oznaku zavisnih zemljoradnika, čiji je položaj bio sličan položaju srpskih meropaha. Ovo mišljenje usvojio je V. Jokanović, ali je smatrao da je izraz kmet imao nešto drukčiju evoluciju. Pod uticajem različite sudbine slobodnih ljudi, za koje je ranije upotrebljavan naziv kmet, kmetovi su imali dvojaku sudbinu. Jedan broj slobodnih ljudi svrstao se kasnije u redove povlaštenih slojeva društva (vlastela i vlasteličići) dok se najveći broj našao u položaju zavisnih ljudi. Tako je po mišljenju V. Jokanovića na kraju ove evolucije izraz kmet postao naziv za oznaku svih kategorija zavisnog stanovništva u Bosni i tako postao sinonim nazivu sebar u Srbiji. Pored naziva kmet u Bosni su za zavisne seljake upotrebljavani još izrazi »kmetić«, »čovjek« ili samo »ljudi«. Položaj seljaka na posjedima feudalaca je teško precizirati, jer povelje bosanskih vladara ne pružaju za to dovoljno podataka. Za razliku od manastirskih povelja u Srbiji, u bosanskim poveljama su bile označene samo međe posjeda koji su kao feudi darivani pojedinim feudalcima. To je izražavano riječima da se zemlja nekom licu poklanja sa svim »pristojanjima«, što znači sa svim što se nalazi na posjedu, uključujući i kmetove. O položaju bosanskih seljaka nalazimo izvjesne podatke u aktima dubrovačkog arhiva. Prateći položaj seljaka u Dubrovačkoj Republici, u krajevima koje su Dubrovčani stekli kupovinom od bosanskih i srpskih vladara, Solovjev je došao do zaključka da su takvi odnosi morali da budu i u Bosni, to jest da su i bosanski seljaci bili obavezni na slična davanja koja su imali seljaci u Dubrovačkoj Republici. A tamo su seljaci bili obavezni da daju dubrovačkoj vlasteli carevu perperu (carev dukat) i da im kuluče 90 dana u godini. O pitanju vezanosti seljaka za zemlju u Bosni sačuvao se takođe mali broj podataka. Zbog toga se razvoj ovog instituta ne može da prati u detalje kao u Srbiji, iako je njegovo postojanje nesumnjivo. To se zaključuje iz činjenice da su bosanski vladari u nekim svojim poveljama obećavali da neće primati tuđeg čovjeka na svoje posjede. Podaci dubrovačkog arhiva još pokazuju da je bježanje seljaka sa zemlje u Bosni smatrano krivičnim djelom. Na osnovu svega što je rečeno o položaju seljaka u Bosni može se zaključiti da njihov položaj nije bio povoljniji, nego čak možda nešto i teži od položaja meropaha u Srbiji i kmetova u Hrvatskoj. On je morao biti teži iz objektivnih razloga, jer je bosanski feudalizam bio znatno nepovoljniji za bosanske seljake. U Bosni je najčešće cvjetala feudalna anarhija, a feudalci su bili potpuni gospodari na svojim posjedima i na taj način imali mogućnost da primjenjuju oblike eksploatacije koji su im najbolje odgovarali. Da je položaj bosanskih seljaka bio vrlo težak, svjedoči i činjenica da oni nisu pružali značajan otpor Turcima. To se zaključuje iz jednog pisma posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića papi u kome se on žalio da u borbi protiv Turaka nema ni na koga da se osloni, a najmanje se može osloniti na seljake, koje on naziva »prostota«, pošto su, kako kaže, zavedeni od Turaka i simpatišu ih. Teškim društvenim položajem bosanskih seljaka može se objasniti i činjenica zašto je najveći broj bosanskih seljaka prešao na islam, što se nije desilo u drugim jugoslovenskim zemljama. Prelaz na islam velikog broja bosanskih seljaka objašnjava se još i činjenicom da je u Bosni postojala slaba crkvena organizacija, da je postojala bogumilska crkva čija su neka načela bila slična načelima islama. Drugu kategoriju zavisnog stanovništva činili su vlasi. Kao i u Srbiji, to su bili zavisni stočari koji su živjeli u svojim katunima, a imali su nešto lakši položaj od kmetova. U ranofeudalnom periodu vlasi su bili u direktnom odnosu prema vladaru, sa obavezom da vladaru daju dio svojih proizvoda (konje za prenos soli i druge robe, za »ponos« vladara itd.). Kasnije su i vlasi bili zahvaćeni feudalizacijom, pa su se uz zavisne zemljoradnike nalazili na posjedima feudalaca. 47

U Bosni je postojalo i ropstvo gdje je, izgleda, bilo najviše kućnih robova. Ropstvo u Bosni bilo je prilično razvijeno i ono je predstavljalo jedan od glavnih izvora za izvoz roblja u susjedne dalmatinske gradove, posebno u Dubrovnik. Zbog toga je Bosna još u XV stoljeću bila ozloglašena da trguje ljudskim mesom. Robom se u Bosni moglo postati na razne načine. Zapaženo je da su neki od robova koji su prodavani u Dubrovniku, bili robovi i u Bosni, da su neki postali nasilnim putem robovi itd. Ropstvo se u Bosni bilo razvilo, izgleda, u jednu privrednu granu, a hvatanjem i prodajom robova bavili su se »ropci«. Dubrovčani su svoju posredničku ulogu u prodaji bosanskog roblja zadržali i poslije ukidanja ropstva u Dubrovniku (XIV stoljeće), pravdajući to tim da ne trguju hrišćanima već patarenima. Državno uređenje. – Državno uređenje u Bosni bilo je slično državnom uređenju u ostalim jugoslovenskim feudalnim državama. Ali usljed osobenog odnosa snaga, položaj pojedinih organa središnje vlasti bio je različit. Vladar. Na čelu bosanske države stajao je formalno vladar. Njegov se položaj mijenjao, ali je pretežno bio iako labilan. U početku vladarev položaj bio je nešto jači i stabilniji (za vrijeme Kulina bana i u prvo vrijeme vladavine bana Matije Ninoslava). Kasnije, procesom feudalizacije bosanskog društva, vlast vladara slabi, da bi potkraj XIV stoljeća bila svedena na beznačajnost. Od kraja XIV i u XV stoljeću glavnu riječ u političkom životu Bosne vodila je krupna vlastela. Titula bosanskih vladara se mijenjala. U početku vladar se zvao knez, kasnije ban, a od 1377. godine, krunisanjem bana Tvrtka za kralja, i kralj. Prihodi bosanskih vladara bili su slični prihodima vladara u Srbiji. Oni su imali svoje feudalne domene, uživali su formalno i tzv. regalna prava (pravo na carine od soli, rudnika na trgovima itd.). Vladari su imali pravo da naplaćuju jedan dukat od podanika, od Dubrovčana na ime Stonskog dohotka primali su godišnje 500 perpera, a na ime tzv. Svetodmitarskog dohotka 2000 perpera godišnje. Za razliku od Srbije, gdje je vladar bio isključivi uživalac sličnih dobara, u Bosni su ova prava vladara često uzurpirana od strane vlastele. Od kraja XIV stoljeća bosanski velikaši najčešće sami za sebe ubiru spomenute dažbine. Stoga su izvori ekonomske moći bosanskih vladara bili jako slabi. Taj momenat, kao i činjenica da je u Bosni postojala bosanska crkva koja je više naginjala vlasteli nego vladaru, objašnjava slabost položaja bosanskih vladara i njihovu nemogućnost da učvrste svoj položaj. Bosanski vladari imali su takođe svoj dvor koji je bio sličan dvorovima vladara u ostalim feudalnim državama. Kao službenici vladarevog dvora spominju se dvorski (dvorodržica), kaznac (komornik), dijaci (gramatici), logotet (od Tvrtka), tepčija, peharnik, stavilac (natkuhar) i dr. Slične vladarevom dvoru, imali su dvorove i krupni feudalci. Oni su imali svoje dvorske kancelarije, izdavali povelje u kojima se nazivaju kao i vladar »po milosti božijoj«. Feudalni sabor. Drugi organ središnje vlasti bio je feudalni sabor (staleška skupština bosanskih feudalaca). Od sabora u Srbiji razlikovao se po nazivu, po sastavu i po obimu vlasti. Najčešće je nazivan »stanak«, zatim »sabor«, »sva Bosna«, »sav rusag bosanski«, ili samo »Bosna«. U radu bosanskog sabora učestvovali su samo vladar i krupna vlastela. Sazivao ga je vladar, ali je mogao biti sazvan i na inicijativu vlastele. Na stanku bosanske vlastele raspravljana su i rješavana najvažnija državna pitanja. Stanak je obavljao najvažnije državne poslove. Vrlo često vršio je izbor i smjenjivao vladara, raspravljao i odlučivao o vladarevim poklonima, o oduzimanju vlasteoskih posjeda, o otuđivanju državne teritorije, o pitanju rata i mira, o sklapanju međunarodnih ugovora itd. Jednom riječi, sabor je u Bosni bio odlučujući faktor vlasti. Potpuno je ograničavao vlast bosanskih vladara, i tako reći, često vladao Bosnom. Specifičnost Bosne u vezi sa postojanjem staleške skupštine feudalaca sastojala se još u tome što su i krupni feudalci imali slične savjete sastavljene od njihovih vazala. I lokalna uprava u bosanskoj feudalnoj državi karakteriše se značajnim specifičnostima u poređenju sa lokalnom upravom u Srbiji. Zapravo, poslije bana Matije Ninoslava, izgleda da i ne 48

postoje organi čisto lokalne državne uprave, to jest organi preko kojih je vladar upravljao i izvjesnim poslovima u lokalnim razmjerama. Lokalna uprava u Bosni po svoj prilici iscrpljivala se u specifičnom obliku feudalne organizacije, jer su feudalci na svojim posjedima bili isključivi nosioci vlasti. Zbog toga je u Bosni povezanost između vladara i vlastele počivala na klasičnim principima vazaliteta. Pravo u feudalnoj Bosni. – U bosanskoj državi pravo je bilo nerazvijeno. Iz tog perioda bosanske istorije sačuvan je sasvim mali broj pravnih izvora. Prije svega nema pomena zakonima, nema nikakvih sudskih akata, manastirskih povelja itd. Najviše se sačuvalo međunarodnih ugovora (oko 60). Najveći broj ugovora zaključen je sa Dubrovnikom, a prvi je ugovor Kulina bana iz 1189. godine. Sačuvala su se dva ugovora sa Mlecima i jedan sa napuljskim kraljem. Ugovori sa Dubrovnikom su od velikog značaja za praćenje ekonomskih i trgovačkih odnosa između Dubrovnika i Bosne, a predstavljaju značajan izvor i za proučavanje unutrašnjeg bosanskog prava, zatim za proučavanje organizacije suda i sudskog postupka, strukture vladarevog dvora itd. Podaci iz ugovora pokazuju da je u Bosni sudska organizacija bila nerazvijena. Jedan od glavnih sudskih organa za čitav period postojanja države bio je sam vladar. U početku na čitavom državnom području, a kasnije samo na svojim posjedima. Slično vladarima ranofeudalne Hrvatske, on je obavljao funkciju najčešće sam. Katkada ju je povjeravao svome funkcioneru koji se zvao »vladalac«. Nerazvijenost sudske organizacije u Bosni kasnije može se objasniti činjenicom što su vlastela bila najviša i isključiva sudska vlast prema svojim seljacima. Što se tiče nadležnosti suda u rješavanju sporova između Dubrovčana i Bosanaca, iz ugovora se vidi da je u slučaju kada Bosanac tuži Dubrovčanina bio nadležan dubrovački sud, i obrnuto, ako bi vlah (Dubrovčanin) tužio Bosanca, bio je nadležan sud bosanskog bana. Tim reciprocitetom trebalo je da bude obezbijeđena objektivnost suđenja. Iz međunarodnih ugovora dalje saznajemo da je u Bosni kao dokazno sredstvo često praktikovana svečana zakletva »samošesto«, što predstavlja specifičan vid opšteslavenske ustanove rote (kletvenika, porote). Iz ugovora se dalje vidi da je u Bosni za krivično djelo ubistva praktikovana globa koja se zvala »vražda«. Postojanje globe za krivično djelo ubistva dokazuje da su i bosanski Sloveni ranije poznavali krvnu osvetu, da je ona zamijenjena otkupom ili kompozicijom i da je ta kompozicija ozakonjena u državi u vidu globe. Za razbojništvo, krađu i ubistvo kazna je plaćana u naturi (u volovima). Drugu vrstu pravnih spomenika predstavljaju vlasteoske povelje. Sačuvalo ih se oko trideset. Nalaze se najvećim dijelom u arhivama izvan Bosne (u Veneciji, Rusiji, Mađarskoj itd.). Po svom sadržaju to su darovne i vjerovne povelje. Njima su bosanski vladari davali feudalne posjede svjetovnim feudalcima ili su potvrđivali darivanja svojih prethodnika. Po formi slične su poveljama u ostalim našim feudalnim državama, jer se i u njima sreću isti elementi (uvodni dio, sadržaj i završne odredbe). Sadržaj (dispozicija) bosanskih povelja je unekoliko specifičan. U njima nisu potanko navođena sva prava i privilegije feudalaca, kao ni obaveze seljaka na njihovim posjedima. Taj nedostatak onemogućuje da u detaljima pratimo položaj zavisnih slojeva stanovništva. Kao treći izvor za istoriju prava u Bosni mogu se smatrati stećci (nadgrobni spomenici). Sačuvao ih se velik broj u raznim krajevima Bosne i Hercegovine. Za istoriju prava i uopšte za izučavanje bosanske istorije, značajni su po tome što «e na njima često nalaze čitavi tekstovi iz kojih saznajemo kakav je bio društveni položaj lica koje je sahranjeno na tom mjestu, te kakva je bila pravna priroda njegovog posjeda (baština, plemenito itd.).

DRŽAVNOPRAVNI POLOŽAJ NAŠIH ZEMALJA POD TUĐINSKOM VLAŠĆU HRVATSKE ZEMLJE U SREDNJEM I KASNOM FEUDALIZMU

49

Državno-pravni položaj hrvatskih zemalja u srednjem vijeku bio je različit. Najveći dio hrvatskih zemalja nalazio se dugo u sastavu ugarsko-hrvatske države, u koju su uključene 1102. godine. S tim u vezi postavljaju se pitanja na koji je način Hrvatska ušla u državno-pravnu zajednicu sa Ugarskom, kakva je bila ta zajednica, kakav je bio državnopravni položaj pojedinih hrvatskih zemalja, kako je nastao i razvijao se feudalizam u Hrvatskoj, kakav je bio položaj seljaka i kakvo je bilo pravo. Propast hrvatske države. – Kao što je poznato, ranofeudalna hrvatska država našla se u teškom položaju pod kraj XI stoljeća poslije nasilne smrti kralja Zvonimira. U to vrijeme je »hrvatsko pitanje« postalo vrlo akutno. U njegovom rješavanju učestvovali su rimski papa, mađarski kraljevi iz dinastije Arpadovića i domaće plemstvo. Najviše uspjeha imali su mađarski kraljevi. Neposredno učešće Mađara u rješavanju hrvatskog pitanja vezano je za godine 1097. i 1102. Godine 1097. odigrala se odlučujuća bitka između Mađara i Hrvata na planini Gvozdu, gdje je poginuo posljednji domaći krali Petar Svačić. Ali ova bitka nije imala za posljedicu uključivanje svih hrvatskih zemalja u Ugarsku. Do tada je bila osvojena samo Slavonija. Zbog izvjesnih teškoća koje su imali mađarski kraljevi na istočnim granicama svoje države, rješavanje »hrvatskog pitanja« odgođeno je do 1102. godine. Poučen ranijim iskustvom (Hrvati su pružili jak otpor) mađarski krali Koloman pokušao je da pitanje uništenja hrvatske države i pitanje dolaska u posjed krune hrvatskih kraljeva riješi mirnim putem. Pozvao je navodno predstavnike 12 hrvatskih plemena na Dravu 1102. godine i s njima se dogovorio o uslovima pripajanja hrvatskih zemalja Ugarskoj. Poslije toga krunisao se za kralja Hrvata u Biogradu na moru 1102. godine. Budući da je 1102. godine izvršeno spajanje hrvatskih zemalja sa Ugarskom, postavlja se pitanje na koji način je Koloman postao kralj Hrvata. Ovo se pitanje postavlja u literaturi zbog toga što se o događaju koji se odigrao 1102. godine nisu sačuvali savremeni istorijski podaci. O tome postoji podatak tek iz XIV stoljeća. Nalazi se kao aneks uz djelo Splićanina Tome Arhiđakona »Istorija Solina«. U tom aneksu opisan je susret na rijeci Dravi 1102. godine između kralja Kolomana i predstavnika hrvatskih plemena koji je navodno rezultirao sporazumom »Pacta conventa«. Tu stoji da je Koloman, kada je došao na Dravu, pozvao predstavnike 12 hrvatskih plemena da s njima u dogovoru izvrši spajanje Hrvatske sa Ugarskim Kraljevstvom. Pošto je tom prilikom obećao hrvatskim velikašima da će poštovati njihova tradicionalna prava, velikaši su se njegovom pozivu odazivali, poklonili mu se, izmijenili prijateljske pozdrave i iznijeli uslove pod kojima će priznati Kolomana za hrvatskog kralja. Koloman je, navodno, tada hrvatskim velikašima garantovao baštinska prava i oslobodio ih plaćanja bilo kakvog danka ili zemljišnog poreza u korist mađarskih kraljeva. Za uzvrat, hrvatski velikaši su preuzeli obavezu da će vršiti vojnu službu u korist mađarskog kralja i to do rijeke Drave o svom trošku, a preko rijeke Drave o kraljevom trošku. To je sve što se u istorijskim izvorima sačuvalo o tom interesantnom događaju. Pošto spomenuti opis ne precizira uslove stvaranja hrvatsko-ugarske državne zajednice, u mađarskoj i hrvatskoj istoriografiji su se pojavila različita shvatanja o načinu stvaranja te zajednice. Dokazujući njihovu neodrživost, M. Kostrenčić je opravdano smatrao da je ugarsko-hrvatska državna zajednica stvorena na osnovu feudalnog ugovora sklopljenog pojedinačno između predstavnika 12 hrvatskih plemena i ugarskog kralja Kolomana. Kostrenčić svoje shvatanje zasniva na tekstu sporazuma (Pacta conventa). Taj tekst, naime, pokazuje da je tom prilikom bila primijenjena slična procedura kojom su uvođeni feudalci u feudalni posjed od strane vladara u feudalnim državama na zapadu. Prema shvatanju Kostrenčića, iz tog teksta mogu se konstruisati četiri elementa feudalnog ugovora. Prvi elemenat on vidi u izmjenjivanju »poljupca mira« između mađarskog kralja i hrvatskih velikaša. To je karakteristična procedura »omaža« u francuskom feudalnom pravu. Drugi elemenat je potvrda baštinskih prava, koju je dao Koloman hrvatskim velikašima, što je na Zapadu poznato pod nazivom »feuda oblata«. Treći elemenat se sastoji u činjenici oslobođenja velikaških zemljišnih posjeda od danka. I, četvrti elemenat ugovora čini konstituisanje vojne obaveze feudalaca po feudalnim principima. 50

Zbog svega toga »Pacta conventa«, po mišljenju Kostrenčića, predstavlja specifičnu feudalnu paktu zaključenu između ugarskog kralja kao senjara i pojedinih starješina hrvatskih velikaških plemena kao njegovih vazala, a ne ugovor između dvije države kao dva posebna državnopravna individualiteta. To znači stvaranje hrvatsko-ugarske državne zajednice nije izvršeno putem međunarodnog ugovora, niti osvajanjem Hrvatske na maču, nego stvaranjem feudalnog odnosa između ugarskog kralja i hrvatskih velikaša kao pojedinaca. Kada je na skupu hrvatskih velikaša u Biogradu na moru 1102. godine Koloman primio krunu hrvatskih kraljeva, time je, i formalno izvršeno uključivanje hrvatskih zemalja u sastav ugarske države i prestala da postoji ranofeudalna Hrvatska država. Posljedice toga bile su mnogobrojne i različite. Pod vlast Kolomana pala je cjelokupna hrvatska teritorija od Drave do Gvozda i od Gvozda do obala Jadranskog mora. U toj državnoj zajednici nastavljen je različit razvitak unutrašnje Hrvatske, s jedne strane, i dalmatinskih gradova, s druge strane. U toj zajednici ugarsko-hrvatski kraljevi su po pravilu podešavali svoje akcije prema svojim interesima i prema interesima mađarskih feudalaca a ne prema interesima Hrvata. Pozitivna činjenica stvaranja te države sastojala se u tome što je njome stvorena snažna brana protiv germanskih prodora u hrvatske zemlje. Državnopravni položaj hrvatskih zemalja u sastavu Ugarske. – Premda je cijeli teritorij Hrvatske bio uključen u sastav Ugarske države, status pojedinih hrvatskih zemalja nije bio jednak. One su u državnopravnom pogledu bile razbijene na tri dijela: Slavoniju, Dalmatinsku Hrvatsku i dalmatinske gradove. To je nastalo kao posljedica načina stvaranja ugarsko-hrvatske državne zajednice i istorijske tradicije. Povoljniji državno-pravni položaj imala je Dalmatinska Hrvatska, a u najnepovoljnijem položaju nalazila se Slavonija. Slavonija je osvojena na maču, pa se zbog toga čitav teritorij Slavonije od početka nalazio pod vrhovnom i direktnom vlašću mađarskih kraljeva. Dalmatinska Hrvatska je ušla u sastav Ugarske putem »Pacta conventa«, zbog čega je u njoj mađarski kralj bio sam formalno nosilac vrhovnog prava svojine, ali ne i direktni držalac zemlje. Kralj je u Dalmatinskoj Hrvatskoj direktno uživao samo bivše posjede hrvatskih kraljeva. Pošto se najveći dio zemlje u Dalmatinskoj Hrvatskoj nalazio u direktnom posjedu hrvatskih velikaša, uticaj hrvatske vladajuće klase na tom području bio je daleko veći nego u Slavoniji, pa je zbog toga i tradicija hrvatske državnosti bila na tom području veća i snažnija. Kasnije, u XVI stoljeću, težište te državnosti pomjera se prema Slavoniji sa središtem u Zagrebu. Dalmatinski gradovi su uživali najveću autonomiju. Oni su u ugarsko-hrvatsku državu uključeni nešto kasnije. Tada je mađarski kralj (1107. godine) dalmatinskim gradovima zagarantovao povlastice i priznao im državnopravni status, koji su imali ranije u Vizantiji odnosno Hrvatskoj. Povlastice su sadržane u posebnim privilegijama, koje je mađarski kralj dao svim dalmatinskim gradovima. Sačuvala se jedino privilegija gradu Trogiru iz 1107. godine, koja je poznata pod nazivom »Trogirska diploma«. S obzirom na činjenicu da su slične diplome bile date i drugim dalmatinskim gradovima, opravdano se smatra da je njihov pravni status bio sličan pravnom statusu Trogira. Koloman je spomenutom diplomom obećao Trogiranima na prvom mjestu čvrsti mir. Time je izražena obaveza ugarskih kraljeva da pružaju zaštitu gradu u slučaju da on bude uznemiren od agresivnih susjeda. Trogirani su, dalje, oslobođeni od obaveze plaćanja »tributa mira«, zatim im je dato pravo da sami biraju iz svoje sredine gradskog biskupa i gradskog priora. Jednom odredbom Koloman je garantovao potpunu autonomiju gradu Trogiru (pravo da samostalno donosi zakonske akte, pravo na autonomnu upravu i sudstvo). U posebnoj tački konstituisana je obaveza grada Trogira da daje 2/3 uvozne carine mađarskim kraljevima, a 1/3 da zadrži za svoje potrebe. Dalje, zabranjeno je naseljavanje stranaca u grad, zabranjena je priselica (descenzus) i dato pravo građanima Trogira da se isele ako nisu zadovoljni stanjem u svojoj komuni. Slične povlastice uživali su svi dalmatinski gradovi, to jest uživali su obim autonomije koji je sadržan u »Trogirskoj diplomi«. Dalmatinski gradovi su ostali u sastavu Hrvatsko-Ugarskog Kraljevstva do početka XV 51

stoljeća. Ali već krajem XII stoljeća počinju žestoke borbe za dalmatinsku obalu između hrvatskougarskih vladara i Venecije, a završavaju početkom XV stoljeća konačnim osvajanjem većine jadranskih otoka i primorskih gradova od strane Venecije. U kasnijim ratovima s Turcima Mlečani su stekli i najveći dio kontinentalne Dalmacije (tzv. nova i novija tečevina). Mlečani su u početku ostavili gradovima autonomiju, ali su je postepeno sužavali da bi na kraju pretvorili to područje u svoju koloniju. Kasnije, kada je propala Mletačka Republika (1797. godine), Dalmacija ulazi u sastav Austrije, jedno vrijeme je pod vlašću Napoleona, da bi se najzad tu učvrstio posjed Austrije sve do 1918. godine. U državnopravnom položaju Slovenije i Hrvatske u sastavu Ugarske države postojale su dvije etape. Prva etapa započinje sa vremenom njihovog uključivanja u sastav Ugarske početkom XII stoljeća i traje otprilike do kraja XII stoljeća. Druga etapa počinje od kraja XII stoljeća i traje do kraja postojanja ugarsko-hrvatske zajednice (1527. godine), ali u izvjesnom smislu i do 1848. godine. Budući da je Slavonija bila u punom posjedu mađarskih kraljeva, oni su u njoj zaveli sistem uprave kakav se dotle bio razvio u Mađarskoj ranofeudalnoj državi. U to doba u Mađarskoj je bilo na snazi tzv. županijsko uređenje. Najveći dio zemlje u svojoj državi mađarski kralj je držao u svojim rukama kao svoj direktni posjed. Radi lakše uprave, kralj je državu podijelio na veće oblasti koje su se zvale županije (comitatus). Središte županija bilo je u utvrđenim gradovima u kojima su sjedili župani (comes). U početku župani su bili kraljevi službenici, kralj ih je postavljao i smjenjivao po svojoj volji. Župani su bili nosioci cjelokupne vlasti u županijama (vojne, sudske i upravne). Najvažnija funkcija im je bila vojna, župani su bili komandanti županijske vojske, koja je bila sastavljena od slobodnih seljaka (milites) i gradskih posada (iobagiones castri, gradski kmetovi). I jedni i drugi bili su neka vrsta slobodnih seljaka koji su za svoju vojnu službu bili plaćeni dijelovima državne zemlje. Župani su bih sudije i upravitelji u županijama, rukovodili finansijskim poslovima svoje župe i prikupljali dažbine od slobodnih seljaka na području županije. Prvobitno županijsko uređenje trajalo je oko 100–150 godina, to jest do vremena kada je u Mađarskoj pod uticajem unutrašnjih i spoljnopolitičkih potreba postepeno započela feudalizacija društva. Kao direktni posjed kraljev, područje Slavonije bilo je poslije 1102. godine podijeljeno na nekoliko kraljevskih županija. U vrijeme Kolomana u Slavoniji su postojale tri županije, zagrebačka, varaždinska i križevačka sa sjedištem u odgovarajućim gradovima. Tokom XII stoljeća formirane su još slijedeće županije: vukovarska, požeška, virovitička i sremska. Osnivanje županija u Slavoniji dirigovali su isti ekonomski i politički razlozi kao i u Mađarskoj. U Hrvatskoj, međutim, nije bilo mjesta zavođenju županijskog uređenja, jer je ona ušla u sastav Ugarsko-Hrvatskog Kraljevstva pod drugim uslovima. Zbog toga se u Hrvatskoj zadugo održalo uređenje kakvo je djelimično bilo u ranofeudalnoj državi. Opštu upravu u Dalmatinskoj Hrvatskoj povjerio je zbog toga mađarski kralj posebnom funkcioneru banu. Kakva je u početku bila funkcija hrvatskog bana, tačno se ne zna. Ali da je on bio jedan od najviših funkcionera na tom području, svjedoče podaci iz XIII, XIV i XV stoljeća kada je ban bio funkcioner sa ovlaštenjima koja su za druge krajeve izgleda najvećim dijelom spadala u kompetenciju samoga kralja. Ban je kasnije sazivao sabore i predsjedavao im, davao kraljevske donacije (dijelove državnog zemljišta u feude), davao povlastice itd. U XII stoljeću postojao je samo jedan ban, »hrvatski ban«. Od kraja XII stoljeća u izvorima se spominju katkada po dva bana, jedan za Hrvatsku i jedan za Slavoniju. U Slavoniji u početku nije bilo mjesta postojanju takvog funkcionera, jer je u njoj postojalo županijsko uređenje gdje su župani stajali u direktnom odnosu prema ugarskom kralju. Zbog toga u to vrijeme nije postojala potreba za posredničkom ulogom trećeg lica – bana. Kasnije, kada su u Slavoniji preovladali feudi u vidu donacija, nastala je potreba za postojanjem jednog funkcionera s titulom bana i na tom području. Mislimo da se u Slavoniji pojavljuje ban kao posljedica postepenog propadanja starog županijskog 52

uređenja i potrebe da se posredstvom jednog kraljevskog funkcionera (bana) obezbjeđuje koordinacija u akcijama feudalnoj anarhiji sklonih feudalaca. Banska čast u Hrvatskoj često je dodjeljivana domaćim velikašima. Postojanje dva bana traje sve do početka XVI stoljeća. Od tada opet postoji samo jedan ban. Turci su suzili hrvatski teritorij u sastavu ugarsko-hrvatske države, hrvatski velikaši se povlače u neosvojene dijelove Slavonije. To je djelovalo na postepeno ujednačavanje društveno-političkih ustanova u Hrvatskoj i Slavoniji. Time je otpala potreba za postojanjem dva funkcionera, pa se pojavljuje samo jedan – hrvatski ban. Ta će funkcija postojati kasnije, na području tzv. »Banske Hrvatske«, u vrijeme kada se kao nosioci krune hrvatskih kraljeva pojave austrijski vladari iz dinastije Habsburgovaca, da bi se zadržala sve do 1918. godine. Pored bana u Hrvatskoj katkada je postojao funkcioner pod nazivom »dux« ili »hercog« kao namjesnik kralja. Tu funkciju dobivali su obično pojedini članovi iz dinastije Arpadovića (obično kraljev stariji sin) na kojeg je mađarski kralj prenosio veću vlast od banske. D o n a c i o n i s i s t e m. – Druga faza u istorijskom razvoju Slavonije u sastavu Ugarske počinje od kraja XII stoljeća. Ona je započela uvođenjem mađarskog feudalnog sistema (donacionog sistema). Gubljenjem oslonca u crkvi, zbog otpora rimskom papi povodom njegove težnje za svjetskim gospodstvom, kao i zbog činjenice što se pod kraj XII stoljeća županijska vojska pokazala neefikasnom za odbranu granica mađarske države, mađarski kraljevi su morali da traže oslonac na drugoj strani. Oni su ga privremeno našli u pojedincima kojima su dodjeljivali dijelove državnog zemljišta u feude. Mađarski kraljevi su se time nadali da će feudalci čuvati svoju zemlju, kao i teritorij mađarske države, bolje i uspješnije nego raniji župani. Davanjem državne zemlje u feude započinje proces feudalizacije u Mađarskoj, započinje uspostavljanje specifičnog feudalnog sistema tzv. »donacionog sistema«. Naziv je izveden od latinske riječi »donatio« (darovanje, poklanjanje). Premda su postojale izvjesne razlike između pojedinih donacija, njihova pravna suština je bila istovjetna. Kralj je poveljom (privilegium) poklanjao pojedinim licima posjede u baštinu sa svim svojinskim ovlaštenjima uz uslov vojne službe. Donateri su na feudima uživali pravo ekonomskog, sudskog i upravnog imuniteta. Zatim su imali pravo da raspolažu donacijom. Donacija se mogla i nasljeđivati do stepena srodstva koji su bili određeni u povelji. Donacije su ostajale u posjedu donatara sve dok se ne bi ispunila dva negativna uslova. Feud je mogao vladar oduzeti ako bi feudalac izvršio prema njemu veleizdaju (nota infidelitatis). Izdajom se smatrala nevjera, krivotvorenje isprava, uvreda kralja, bana, krivotvorenje novca itd. Kralju bi se vraćao feud i kada bi se ispunio uslov »defectus seminis«, tj. kada ne bi bilo nasljednika ovlaštenih da naslijede donaciju. Obim donacija bio je različit, Njihova vrijednost se računala prema broju kmetovskih selišta (kmetovskih domaćinstava), od kojih je bio sastavljen taj posjed. Više kmetovskih domaćinstava sačinjavalo je jedno selo (jednu seosku opštinu). Mađarski kraljevi davali su katkada nekim velikašima u Hrvatskoj čitave župe u donaciju. Feudalci su direktno dobivali posjede od vladara i svi su se nalazili prema njemu u direktnom odnosu. Stoga donacioni sistem predstavlja specifičnu varijantu feudalnog sistema. Specifičnost mu se sastojala i u tome što feudalci nisu bili obavezni da darivaju vladara u posebnim slučajevima (kad ženi sina, udaje kćerku, itd.). Kao patrimonijalni vlasnici, mađarski kraljevi zaveli su donacioni sistem i u hrvatskim zemljama, prvenstveno u Slavoniji. Tu su donacije dodjeljivane pretežno mađarskim plemićima. Zbog toga je Slavonija i dalje ostala neposredno i čvrsto vezana za Mađarsku i nalazila se daleko više pod uticajem mađarskog kralja nego ostali dijelovi Hrvatske. U Hrvatskoj su se vrlo dugo očuvali značajni ostaci ranije tradicije u posjedovnoj strukturi, ali ni ona nije mogla biti pošteđena kasnije od donacionog sistema, jer su mađarski kraljevi i u Hrvatskoj postepeno dodjeljivali donacije. Karakteristično je da su u Hrvatskoj dodjeljivane prvo 53

krupne donacije (čitave župe su davane u feud), da bi kasnije i baštine mađarski kraljevi zapisivali kao donacije hrvatskim velikašima. Prva donacija na području Hrvatske spominje se 1193. godine. Te godine je ugarski kralj posebnim privilegijem dao župu Modruš u donaciju krčkom knezu Bartolu. Krčki knezovi (Frankopani) su kasnije dobili u donaciju i župu Vinodol. Tako se i na području Hrvatske počeo učvršćivati donacioni sistem tokom XIII i naročito XIV stoljeća. Međutim, i dalje su u Hrvatskoj postojale izvjesne specifičnosti u feudalnim odnosima koje su nastale kao posljedica hrvatske tradicije. Prvo, u Hrvatskoj su feudalci bili domaći ljudi. Drugo, tu se sreću vrlo rano velike donacije, jer su neki hrvatski velikaši dobijali u feud čitave župe koje su predstavljale ekonomsku osnovu na kojoj se u Hrvatskoj razvilo nekoliko istaknutih krupnih feudalnih porodica (Šubići, Frankopani, Nelipići, Babonjići i dr.). I treće, iako se na baštine hrvatskih velikaša postepeno primjenjivao pravni režim donacija, tu su se zadugo očuvali tragovi običajnog hrvatskog prava u nasljeđivanju baština. Pobjedom donacionog sistema u Hrvatskoj izjednačen je pravni položaj feudalne klase na čitavom području ugarsko-hrvatske države. Razvila se postepeno jedinstvena kategorija feudalaca koji su svoja stara baštinska prava još više učvršćivali privilegijama ugarskih kraljeva. Zbog toga se pod uticajem takvog razvoja postepeno gubio značaj »pacte conventa« iz 1102. godine, jer su pod uticajem unificiranih društvenih odnosa u Hrvatskoj i Slavoniji postepeno iščezavali tragovi posebnosti njihovog državnopravnog položaja. Posljedice feudalizacije za dalji razvitak u Ugarskoj i Hrvatskoj bile su mnogobrojne, kako u ekonomskom tako isto i u socijalnom i državnopravnom pogledu. Zavođenjem donacionog sistema konačno je oformljen feudalizam i nastala polarizacija društva u ugarsko-hrvatskoj državi. Učvršćivanjem feudalizma nestajali su slobodni seljaci, koji su pretvarani u kmetove. Zavođenje donacionog sistema se odrazilo i na odnose unutar same vladajuće klase. Pojavilo se niže, srednje i više plemstvo i sukobi u redovima toga plemstva koji su katkada prerastali u feudalnu anarhiju najrazornijeg tipa. Zavođenje donacionog sistema i u državnopravnom pogledu imalo je dalekosežne posljedice. Slabila je kraljeva vlast, kao i vlast njegovih župana. To je izazvalo razgrađivanje starih županija i starog županijskog uređenja i uslovilo pojavu novog županijskog uređenja. Razgrađivanje županijskog uređenja imalo je dalje kao posljedicu pretvaranje županijskih gradova u slobodne kraljevske gradove. U razmjerama čitave države preovlađivanje donacionog sistema uslovilo je pojavu feudalnih staleških skupština (sabora). Time se ugarsko-hrvatska država razvila u specifičnu stalešku monarhiju. Pobjedom feudalizma plemstvo u Mađarskoj i Hrvatskoj postaje jedini nosilac političkih prava. Plemići od tada upravljaju državom zajedno sa kraljem. Plemići su po svojim pravima i dužnostima bili jednaki. Međutim, faktički položaj im je bio različit. Na toj osnovi pojavilo se i ovdje nekoliko kategorija plemića – krupni, srednji i sitni plemići. Pobjedom donacionog sistema slabila je vlast ugarskih kraljeva, a krupni feudalci su se osiljavali. Oni se nisu zadovoljavali samo prihodima koje su dobivali sa svojih posjeda već su nastojali da granice svojih feuda prošire na račun ostalih plemića. Stoga su morali doći u sukob sa srednjim i nižim plemićima koji, pod takvim pritiskom, počinju da se organizuju i vode borbu protiv samovolje krupnog plemstva. Sitno plemstvo je bilo pogođeno i izvjesnim zloupotrebama koje je činio kralj, kao što su: posezanje za posjedima srednjih i nižih feudalaca u cilju njihove prodaje drugim licima (obično strancima), prodavanje upravnih funkcija na dvoru i zloupotrebe u emitovanju novca (smanjivanje vrijednosti novca, suviše često emitovanje novčanica itd.). Usljed svih tih momenata u ugarsko-hrvatskoj državi na početku XIII stoljeća razvila se dotada neviđena anarhija, koja je dostigla vrhunac u periodu vladavine kralja Andrije II. Da bi olakšalo svoj položaj, srednje i sitno plemstvo je prisililo Andriju II da izda tzv. ZLatnu bulu 1222. godine kojom su bila regulisana osnovna prava plemstva. Ta prava su trebala da posluže kao oruđe 54

u rukama srednjeg i nižeg plemstva protiv zloupotreba kralja i višeg plemstva, a izražena su u više tačaka (31 tačka). Među najvažnije odredbe Zlatne bule spada kraljeva garantija plemićima da će svake godine organizovati zbor plemstva na kojem će plemići imati pravo da se žale protiv zloupotreba i nasilja; dalje je zagarantovana plemićima neprikosnovenost ličnosti imanja (zagarantovano je pravo plemićima da ne mogu biti kažnjeni bez redovne sudske odluke i redovne sudske procedure). Jednom odredbom plemići su oslobođeni plaćanja zemljišnog poreza i priselice u korist kralja; zatim im je zagarantovano pravo nasljeđivanja feudalnih imanja; dalje je određeno da feudalci moraju učestvovati u ratu na strani kralja, da brane zemlju ako je napadnuta o svom trošku, a o trošku kralja ako on ide u neki ratni pohod. Posebnom odredbom kralj se obavezao da neće postavljati strance na visoke državne položaje. Zatim je zabranjeno ubiranje crkvene desetine u novcu i darivanje čitavih župa u donaciju. Andrija se dalje obavezao da neće vršiti zloupotrebe pri izdavanju novca i najzad, posljednjom odredbom ozakonjeno je pravo plemstva na otpor i protest, to jest pravo plemića da silom natjeraju kralja na poštovanje odredaba Zlatne bule. Za vladara je ova odredba predstavljala krajnje poniženje i izraz potpune nemoći. Tako su je shvatili i sami mađarski kraljevi pa su pokušali više puta da je ukinu. Definitivno je ukinuta tek 1687. godine. Zlatna bula je poslužila kao osnov formiranja plemstva u ugarsko-hrvatskoj državi u politički narod koji će postati nosilac političkih prava i kao vladajuća klasa učestvovati u upravljanju državom zajedno s kraljem putem svojih staleških skupština (sabora) u županijama, pokrajinama i u čitavom kraljevstvu. P o l o ž a j g r a d o v a. – Gradovi u Slavoniji nastaju tek poslije uspostave mađarske vlasti. U početku su to bila utvrđena mjesta koja su služila za odbranu određenih krajeva, a bili su i upravna središta županija. Jači ekonomski razvitak u gradovima započinje tek u XIII stoljeću, a bio je uslovljen pojavom zanatstva i trgovine. Te privredne grane razvijaju se u XIII stoljeću pod uticajem opšteg razvoja proizvodnih snaga i naraslih potreba vladajuće klase. Pošto na području Slavonije i Ugarske nije bilo ljudi koji su bili vični zanatima i trgovini, to su mađarski kraljevi privlačili takve pojedince sa strane. U XIII stoljeću naseljavaju se u gradove njemačke i talijanske zanatlije i trgovci tzv. stranci (»hospites«). Da bi privukli veću pažnju stranih trgovaca i zanatlija, kraljevi su im davali neke povlastice. Inače u početku su gradovi stajali pod direktnom upravom kraljevih župana, jer su oni bili glavni upravni funkcioneri i na području gradova kao središta župa. Kada se u Slavoniji razvio donacioni sistem praćen feudalnom anarhijom, feudalci su počeli da vrše pritisak na gradove čiji su stanovnici uz to bili izloženi i nasilju župana. Stoga su se građani morali bolje organizovati i od kralja tražiti još izvjesne privilegije i povlastice. Pošto je i sam kralj pod uticajem zavođenja donacija u to doba bio oslabljen, on je išao naruku težnjama građana. Kraljevi su počeli da gradskim komunama dodjeljuju privilegije slične privilegijama koje su davali pojedinim feudalcima. Privilegije su dobivali gradovi kao cjeline, a ne pojedini građani. Kralj je izdvajao gradove ispod direktne vlasti župana i ostavljao građanima pravo samoorganizacije. S tim u vezi gradovi su dobivali različite povlastice u upravi, sudstvu, u slobodi trgovačkog prometa ita. (pravo da biraju iz svoje sredine upravnika ili načelnika grada koji je bio i gradski sudac, pravo da rješavaju svoje poslove putem gradskih skupština, pravo da nesmetano trguju na području kraljevstva i da slobodno prodaju svoju robu na trgovima bez obaveza plaćanja carina u unutrašnjem prometu itd.). Gradovima je kralj poklanjao i dijelove zemljišta u njihovoj okolini na kojima su bili naseljeni kmetovi. Kmetovi su bili obavezni da vrše slične službe i davanja koja su imali prema feudaicima. Konkretno, bili su obavezni na kuluk, zatim da daju neke poreze opštini, bili su obavezni da popravljaju gradove, da čuvaju prolaze, itd. Povlastice gradovima bile su praćene izvjesnim obavezama prema kralju. Osnovna obaveza bila im je vojna, jer su gradovi bili dužni da stave na raspolaganje kralju izvjestan broj vojnika (Zagreb je bio npr. dužan da opremi 10 vojnika). Pored toga, gradovi su bili dužni da daju kralju priselicu (descenzus, zalaznina). Grad Zagreb je npr. bio dužan da kralju kad boravi u gradu, spremi 55

jedan ručak koji se sastojao od 1 000 hljebova, 12 volova i 4 bureta vina. Svaka gradska opština imala je karakter pravnog lica, a gradovi su dobijanjem privilegija sticali status plemića. Grad kao cjelina uživao je sva plemićka prava: pravo na donaciju, oslobađanje od dažbine (osim obaveze zalaznine) i obavezu na ratnu pomoć kralju. Spomenute povlastice uživali su manje-više svi gradovi u Ugarskoj i Slavoniji. Izgleda da su najpotpunije bile povlastice grada Zagreba. Na osnovu povlastica građani Zagreba su uživali lokalnu autonomiju koja je predstavljala snažno oružje protiv pritiska feudalaca. Pod uticajem ekonomskog napretka u kojem su građani igrali važnu ulogu, u gradovima će se kasnije pojaviti prvi počeci kapitalističkog načina proizvodnje i prvi začeci građanske klase. Što se tiče opšteg mjesta gradova u tadašnjem državnopravnom sistemu, izgleda da su oni u početku bili, kao i feudalci, direktno vezani za kralja. Kasnije, gradovi stiču pravo da šalju u Hrvatski sabor svoje delegate i na taj način uzimaju izvjestan udjel u opštem političkom životu. Pobjeda donacionog sistema uticala je na transformaciju starog županijskog uređenja. Teritorij kojim je ranije upravljao kraljev župan postepeno je sužavan jer su ispod njegove jurisdikcije otpadali crkveni domeni, donacije svjetovnih feudalaca i gradovi. Pod uticajem donacionog sistema u županijama je potpuno preovladao politički uticaj feudalaca. Usljed toga staro županijsko uređenje je bilo potkopano, pri čemu županija kao administrativno-teritorijalna jedinica nije potpuno nestala. Županija je ostala i dalje kao stara čaura ispunjena drugim društveno-političkim sadržajem. U novonastalim uslovima na području županije se razvila kolektivna vlast feudalaca. Županija je prerasla u plemićku organizaciju u kojoj su plemići umjesto župana počeli da upravljaju njenim poslovima. Plemići su upravljali u županijama putem staleških plemićkih Skupština, koje su iz reda plemstva imenovale ostale organe vlasti, upravne i sudske. Osim toga. održala se i dalje funkcija župana, ali je i ona u novim uslovima evoluirala. Od nekadašnjeg kraljevskog činovnika, župan je postao funkcioner plemstva. Župana je i dalje postavljao formalno krali. ali obavezno iz reda plemića sa područja županija. Tako je župan postao eksponent vladajuće klase i zaštitnik njenih interesa. Plemićima je spomenuti sistem vlasti omogućio da se uspješno odupiru samovolji kralja i pojedinih velikaša i da uspješno drže u eksploatisanom položaju zavisne ljude (kmetove). Ovaj tip županijskog uređenja, sa izvjesnim promjenama (u kasnom feudalizmu u županijama počinje da jača uticaj centralne vlasti i sužavanje autonomije) zadržao se u Hrvatskoj sve do 1848. godine. Poslije 1848. godine u Hrvatskoj i dalje se zadržavaju županije, ali se transformiraju dalje pod uticajem novonastalih interesa buržoazije. F e u d a l n i s a b o r. – Uporedo sa nastankom staleških skupština u županijama pojavljuju se i više staleške skupštine koje su trebale da ograniče vlast viših upravnih funkcionera u razmjerama Slavonije, Hrvatske i čitavog Ugarsko-Hrvatskog Kraljevstva. Te su skupštine poznate pod nazivom sabori (sabor za Slavoniju, sabor za Hrvatsku i sabor Ugarsko-Hrvatske kraljevine). Suština sabora kao staleške skupštine bila je slična suštini skupština na području županija, s tom razlikom što je teritorijalna nadležnost sabora bila mnogo šira od teritorijalne nadležnosti županijske skupštine (odnosila se na područje čitave jedne pokrajine). Tako je društveno-politička suština sabora bila ista, s obzirom na poslove kojima su se bavili, postojalo je nekoliko vrsta sabora. Postojale su dvije vrste sabora za svaku pokrajinu: za Slavoniju, za Hrvatsku i jedan opšti Ugarsko-hrvatski sabor. U Slavoniji je postojao sabor kao staleška skupština plemstva, koja je ograničavala vlast bana. Katkada se spominju sabori uz saradnju s kraljem. Slično je bilo i u Hrvatskoj. Na saborima su raspravljana važna državna pitanja i donošeni zaključci koje je potvrđivao ban ili kralj. Djelokrug sabora nije bio ničim normiran. Na osnovu podataka koji su se sačuvali o radu pojedinih sabora može se uočiti i koja su to pitanja sabori uz saradnju sa banom raspravljali i 56

rješavali. Iz podataka iz XIII, XIV i XV stoljeća vidi se da su sabori rješavali raznovrsna pitanja koja je nametao unutrašnji život pokrajina Slavonije ili Hrvatske. Sabori su se bavili pitanjem visine poreza, pitanjem organizacije suda i sudskog postupka, pitanjem zaštite javnog mira i reda, imovinskim sporovima unutar vladajuće klase itd. Znači, sabori uz saradnju s banom raspravljali su i rješavali uglavnom najvažnija pitanja od interesa za vladajuću klasu jedne pokrajine. Sabor uz saradnju s kraljem sastajao se rjeđe. Uglavnom je sazivan kada bi se kralj nalazio na području Slavonije ili Hrvatske da bi zajedno s plemićima sa tog područja raspravljao o nekim najkrupnijim pitanjima, često da bi posredstvom plemića ugušio pobune ili suzbio neposlušnost pojedinih hrvatskih velikaša. U Hrvatskoj i Slavoniji postojali su posebni sabori u toku čitavog perioda postojanja Hrvatsko-Ugarskog Kraljevstva (do 1527. godine). 1527. godine (nakon bitke na Mohaču) hrvatski velikaši su sazvali jedan sabor u Cetingradu da bi odlučili o tome kome će se prikloniti, pretendentima na ugarski prijesto iz redova mađarskih velikaša ili habsburškim vladarima. Kao što je poznato, Cetingradski sabor je odlučio da krunu hrvatskih kraljeva povjeri Habsburgovcima. Godine 1558. održan je zajednički sastanak između hrvatskih i slavonskih velikaša. Poslije toga ne spominju se više dva sabora, kao ni dva bana za Slavoniju i Hrvatsku. Od 1558. godine postoji konačno jedan sabor pod nazivom Hrvatski sabor. Kao staleška skupština hrvatskog plemstva, on djeluje u toku čitavog perioda feudalizma (do 1848. godine). Naravno, Hrvatski sabor, koji je djelovao na području tzv. Banske Hrvatske (Vojna krajina organizovana polovinom XVI stoljeća u graničnom pojasu prema našim zemljama zauzetim od strane Turaka bila je drukčije uređena) imao je u tom periodu izvjesnu evoluciju. On je u toku čitavog perioda feudalizma bio u suštini staleška skupština feudalaca, ali svi feudalci nisu neposredno učestvovali u njegovom radu. Kasnije je niže plemstvo u Saboru učestvovalo samo preko svojih delegata. Svoje delegate slali su kasnije u Sabor i »Kraljevski slobodni gradovi«. Tako je djelimično Sabor počeo da dobiva fizionomiju predstavničkog tijela. Poslije revolucije 1848. godine i dalje se zadržao Hrvatski sabor ali je kao i drugi organi doživljavao dalju evoluciju prerastajući postepeno u buržoaski parlament. Pošto svi njegovi članovi nisu birani, zadugo on nije bio pravi parlament. Jedan broj članova (dvije trećine) bio je biran, a drugi dio bio je postavljen iz redova plemstva ili činovništva (tzv. »virilisti«). Postojanje »virilista« u Hrvatskom saboru održalo se sve do 1918. godine. Hrvatski sabor je izvanredno značajan za državnopravnu istoriju Hrvatske. U njegovom postojanju i djelovanju i poslije propasti hrvatske državne nezavisnosti 1102. godine održali su se elementi hrvatske državnosti. Nosioci hrvatske državnosti u feudalno doba bili su hrvatski plemići. Oni su predstavljali državotvornu klasu koja je egzistirala u toku čitavog perioda feudalizma i borila se za očuvanje elemenata hrvatske državnosti. Hrvatski sabor je u toku istorije preživljavao različite transformacije i evoluciju. On je 1918. godine definitivno raspušten, kada je stvoreno Narodno vijeće Srba, Hrvata i Slovenaca, koje je predstavljalo državu do stvaranja Kraljevine SHS. U Kraljevini SHS Hrvatska nije dobila pravo na samodržavnost pa nije bilo ni sabora. Tek u toku NOB-a, pod uticajem pojave ideje o stvaranju Jugoslavije na federativnom principu, izrasta najviši organ vlasti u Hrvatskoj pod nazivom ZAVNOH, koji će poslije opet prerasti u Hrvatski sabor kao narodnu skupštinu u Socijalističkoj Republici Hrvatskoj. Vojna krajina. Naprijed je spomenuto da je ostatak Hrvatske polovinom XVI stoljeća u državnopravnom pogledu bio razbijen na dva područja, na Bansku Hrvatsku i Vojnu krajinu. Vojnu krajinu kao zasebnu vojnopravnu oblast su Hasburgovci organizovali u cilju stvaranja jačeg bedema protiv turskih osvajanja. To područje bilo je izdvojeno iz Banske Hrvatske i stajalo' je pod direktnom upravom bečkog dvora. U granicama Vojne krajine postojali su drukčiji odnosi od stanja u Banskoj Hrvatskoj. Oni su bili uslovljeni željom bečkog dvora da razvije samoinicijativu stanovništva na tom području u odbrani granica države. Seljaci su u Krajini bili slobodni zemljoradnici obavezni na vršenje vojne službe u korist centralne vlasti. 57

Do XVIII stoljeća autonomija Krajine bila je široka. Krajišnici su birali svoje organe vlasti koji su stajali pod komandom austrijskog cara. Opadanjem značaja Vojne krajine prelaskom Turaka u defanzivu poslije Karlovačkog mira od 1699. godine, bečki dvor nastoji da ograniči prava Krajišnika (graničara) i suzi njihovu autonomiju. To on čini postepenim pretvaranjem zemljišta Krajišnika u državno zemljište i oduzimanjem prava Krajišnicima da biraju svoje organe vlasti. Krajišnici postaju postepeno pripadnici austrijske regularne vojske, koja je stajala pod komandom redovnih austrijskih oficira, a područje Krajine postaje jedinstvena vojna oblast povezana centralistički za bečki dvor preko svoga generaliteta. Poslije 1848. godine zapaža se proces postepenog likvidiranja Vojne krajine. Ona je 1871. godine bila »razvojačena«, 1881. godine ukinuta, a njeno područje definitivno spojeno sa Banskom Hrvatskom 1. januara 1882. godine. P o l o ž a j s e l j a k a u H r v a t s k o j u f e u d a l n o d o b a. – Kao i u svim feudalnim državama, plemstvo u Hrvatskoj bilo je jedini nosilac političke vlasti zajedno sa banom i kraljem. Svoj povlašteni položaj plemstvo je zasnivalo na eksploataciji seljaka (zemljoradnika) koji su bili potpuno obespravljeni. Proces obespravljivanja, svođenja slobodnih seljaka na položaj kmetova započet je još u ranofeudalnoj Hrvatskoj. On se u novim uslovima dalje nastavlja i intenzivno razvija naročito u XIII, i XIV stoljeću. U prvom periodu vladavine mađarskih kraljeva u hrvatskim zemljama su još uvijek preovlađivali slobodni seljaci (vilani). Imali su svoje posjede i bili obavezni da plaćaju porez kralju i desetinu crkvi. Svoju slobodu su plaćali izvjesnim službama u korist kralja (katkada su bili obavezni na vojnu službu). Zavisni ljudi bili su servi, koji su bili naseljeni na posjedima kralja i crkve. S pojavom donacija u drugoj polovini XII stoljeća postepeno se pogoršavao položaj seljaka njihovim svođenjem na zavisne kmetove. Seljaci su u novonastalim uslovima bili obavezni da daju rentu kralju i feudalcima. Feudalni posjed (donacija) je bio sastavljen od određenog broja kmetovskih selišta (seoskih domaćinstava). Kmetovsko selište je sačinjavalo jednu porodičnu zadrugu koja je posjedovala oranice, pašnjake, livade, kuću i kućišta. Zajedničko zemljište je još uvijek igralo izvjesnu ulogu, jer su pojedina sela imala kolektivno vlasništvo na pašnjacima, šumama i dr. Obaveze seljaka prema feudalcima zadugo nisu bile izjednačene. Na pojedinim feudima postojale su u početku obaveze u korist feudalaca i u korist kralja. Polovinom XIV stoljeća zapaža se izvjesno izjednačavanje seljačkih obaveza. Dotada su manje-više svi feudalci uspjeli da na svojim imanjima postignu puni ekonomski imunitet. Oni su time stekli gotovo isključivo pravo da eksploatišu zavisne ljude. U XTV stoljeću obaveze seljaka po prilici bile su sljedeće: da rade (da kuluče) na posjedima svojih feudalaca (tlaka). Sastojao se u obavezi seljaka da rade svom feudalcu najmanje dva dana u nedjelji. Obaveza kuluka morala je da bude tri ili više dana. Pod uticajem seljačkih buna tlaka je definitivno svedena na tri dana u nedjelji, zatim da daju novčanu rentu (zemljarina, marturina, kunovina u Slavoniji) i da daju svojim feudalcima izvjesne darove u naturi (ta davanja su obično padala na neke praznike kada su seljaci morali da svojim feudalcima daju određeni broj stoke, peradi, mliječnih proizvoda itd.). 1342. godine uveden je tzv. »portalni porez« koji su seljaci plaćali feudalcima u iznosu jedne zlatne forinte. Pored pomenutih dažbina, seljaci su bili dužni da daju i desetinu crkvi. Desetina je zadugo davana u naturi a kasnije novcu. Postepeno se položaj seljaka pogoršavao, što je bilo izazvano različitim razlozima. U XV stoljeću bile su nametnute seljacima još neke obaveze (porez pod nazivom »riz«) u vezi sa odbranom protiv Turaka. »Riz« je bio izvanredan porez koji su seljaci morali da plaćaju državi u novcu. To, kao i neke druge okolnosti, uticalo je na pojavu seljačkih buna (Dožina buna 1514. kod Mađara). Slične bune kasnije javljaju se i u hrvatskim zemljama (seljačka buna pod vođstvom 58

Matije Gupca). Uporedo sa pogoršavanjem ekonomskog položaja teklo je i potpuno političko obespravljivanje seljaka, što se manifestovalo u činjenici vezivanja seljaka za zemlju. Prvi pomen vezanosti seljaka datira tek iz 1324. godine. Te godine je, prema jednoj ispravi, kralj odredio da seljaci ne smiju napuštati posjed svoga vlastelina i seliti se na tuđu zemlju. Vezivanje seljaka za zemlju ustaljuje se u toku XIV stoljeća. Krajnju tačku u tom procesu predstavlja godina 1514. Te godine poslije ugušivanja Dožine bune u Mađarskoj, konačno je sprovedeno vezivanje seljaka za zemlju, što je izazvalo veliko nezadovoljstvo seljaka. Otpor je bio podstaknut i činjenicom što su feudalci u početku XV stoljeća počeli da radnu rentu pretvaraju u novčanu. Kmetovski odnosi u Hrvatskoj su se zadržali do 1848. godine. Zadugo položaj kmetova i njihove obaveze određivao je feudalac svojim pravnim aktima (urbari). Kasnije, međutim, u odnose između feudalaca i kmetova miješa se država. Ona to čini iz svojih fiskalnih razloga kao i zbog angažovanja seljaka u vojsku. Država konkretno unificira urbarijalno pravo (Urbijalna naredba Karla VI od 1737. godine, Slavonski urbar Marije Terezije od 1756. i Hrvatski urbar od 1780. godine). Godine 1848. u Hrvatskoj su ukinuti feudalni odnosi i otvoren put nesmetanom kapitalističkom razvoju i na hrvatskom selu. Pravo u feudalnoj Hrvatskoj. – Pravo u feudalnoj Hrvatskoj bilo je nerazvijeno zbog nerazvijenih robnonovčanih odnosa. Međutim, u poređenju s ranofeudalnim periodom, u feudalno doba u Hrvatskoj postojao je znatno veći broj pravnih izvora. U toku čitavog tog perioda jedan od najvažnijih izvora prava bilo je običajno pravo, koje se naročito mnogo primjenjivalo u odnosima među seljacima. Pored običajnog, u Hrvatskoj su u to doba postojali i drugi izvori prava. Sačuvan je velik broj povelja ili privilegija (vlasteli, crkvi i gradovima). Drugi oblik pisanog prava bili su urbari. Njima su regulisani odnosi na feudalnim imanjima. Urbarima su feudalci regulisali obaveze i položaj seljaka. Tako su u urbarima postojale najčešće odredbe o visini davanja u korist feudalaca, odredbe o raznim službama, o pravnoj prirodi zemlje koju su uživali seljaci itd. Pojava urbara u Hrvatskoj vezana je za seljačke bune. Poslije seljačkih buna, koje su ozbiljno potresle to društvo, feudalci su bili primorani da regulišu odnose na svojim posjedima. Kasnije je to pravo dobilo i državnu sankciju. Kao što je već istaknuto, centralna vlast je od prvih decenija XVIII stoljeća počela da izjednačuje urbarijalno pravo polazeći na prvom mjestu od vlastitih interesa a ne dirajući interese feudalaca. Urbarijalno pravo se zadržalo u Hrvatskoj do 1848. godine. U feudalnoj Hrvatskoj donesen je znatan broj zakonskih propisa. Sve do druge polovine XIII stoljeća, zakone su izdavali kralj odnosno banovi. Kasnije, pobjedom donacionog sistema, pojavom staleških skupština, i sabor postaje zakonodavni faktor. Zakone od tada potvrđuje kralj, odnosno ban, a donose ih sabori. Pravo u feudalnoj Hrvatskoj je postojalo i u drugim vidovima. Pored povelja vlasteli i zakona, kraljevi i banovi su poveljama regulisali i pitanja sudskog uređenja, sudskog postupka, pitanje poklona itd. Pored toga, sačuvalo se pravo i u sudskim protokolima. Zbog tako velikog pravnog šarenila, razvio se vremenom pravni konglomerat na području Hrvatske i Slavonije pa se osjetila potreba unifikacije prava. Ona se manifestuje u prevođenju ugarskih pravnih pravila, u recepciji unificiranog prava. Do recepcije dolazi najprije u Slavoniji, a kasnije i u Hrvatskoj. Tada je recipiran mađarski zbornik običajnog prava »Tripartit« Stefana Verbecija. To je zbornik feudalnog prava. Njime je bila obuhvaćena materija građanskog prava, tj. pravo svojine i ostala prava koja se oslanjaju na pravo svojine. Jedan dio Tripartituma sadrži odredbe sudskog postupka. Trećim dijelom regulisana su regionalna prava i pravo građana i seljaka. Tripartitum je nastao tako što je mađarski kralj povjerio pravniku Verbeciu da sačini jedan zbornik običajnog prava. Verbeci je to prihvatio i sakupio, u raznim vrelima razasuto, pravo u jedan zbornik. Zatim je tu zbirku predložio ugarskom kralju i saboru da je usvoje (1514. godine). S 59

obzirom na činjenicu da su ekonomsko-društveni i politički odnosi u Hrvatskoj bili isti kao i u Ugarskoj, prepis Tripartituma poslan je i u županije u Slavoniji i Hrvatskoj. Tripartitum je ostao na snazi u Hrvatskoj do 1848. godine, a neke njegove odredbe održale su se i kasnije. U hrvatskim zemljama toga doba postojalo je pravo i u drugim vidovima. Postojali su statuti za pojedine gradove i oblasti (statuti pisani narodnim i statuti pisani latinskim jezikom). Statuti pisani latinskim jezikom odnose se poglavito na dalmatinske gradove, a statuti pisani narodnim jezikom na pojedine župe i oblasti u unutrašnjosti. Statuti dalmatinskih gradova. – Dalmatinski gradovi su u toku istorije uživali autonomiju. Ona je dobila svoj najpotpuniji izraz u privilegijama koje su dalmatinski gradovi dobili od ugarskog kralja Kolomana (Trogirska diploma). Prema Trogirskoj diplomi, gradovi su imali pravo na vlastito zakonodavstvo. U dalmatinskim gradovima je ranije preovladavalo vulgarno rimsko pravo. Od XIII stoljeća nastaje snažan talas kodifikacije pravnih običaja koji su se razvili dijelom na bazi vulgarnog rimskog prava a dijelom kao posljedica specifičnog društveno-političkog razvoja gradova u srednjem vijeku. U XIII stoljeću svi dalmatinski gradovi pristupaju kodifikaciji prava. Ona se odvijala pod snažnim uticajem pravnog razvitka u tadašnjim italijanskim gradovima. Interesantan je bio naročito Venecijanski statut koji je definitivno redigovan 1232. godine. On je poslužio kao podsticaj i kao obrazac za stvaranje statuta u nekim dalmatinskim gradovima. Po ugledu na taj statut rađen je npr. Dubrovački statut. (Rad na statutu grada Dubrovnika započet je 1237. godine.) Kao i Dubrovnik, statute su imali i drugi dalmatinski gradovi (Korčula 1265, Split 1240. godine i dr.). Najinteresantniji i najznačajniji je bio svakako statut grada Dubrovnika. On je definitivno redigovan 1272. godine i u prvoj verziji pojavio se u sedam knjiga. U prvoj knjizi govori se o vlasti i dohocima kneza (odredbe ustavnopravnog karaktera), u drugoj o tekstu zakletvi pojedinih funkcionera; u trećoj o organizaciji suda i sudskog postupka; u četvrtoj obuhvaćena je materija miraza, imovinskih i porodičnih odnosa; u petoj govori se o službenostima; u šestoj se nalaze odredbe krivičnog prava, a u sedmoj pomorsko i trgovačko pravo. Godine 1272. donesen je u Dubrovniku poseban carinski zakon. Iste godine statut je dopunjen osmom knjigom u kojoj se nalaze odredbe o sudskom postupku. Dubrovački statut, kao i statuti u drugim dalmatinskim gradovima, dopunjavani su kasnije zakonodavnom aktivnošću najviših organa vlasti (Velikog i Malog vijeća u Dubrovniku). Sve odluke tih organa zavođene su kasnije u posebnu knjigu, koja se zvala »Knjiga reformacija«. Uvedena je u XIV stoljeću a postojala je sve do propasti Dubrovačke Republike 1808. godine. Sadrži najznačajniji materijal za proučavanje istorije Dubrovnika i društveno-političkih i ekonomskih odnosa u zaleđu Dubrovnika, to jest u bosanskoj i srpskoj feudalnoj državi. Statuti pisani narodnim jezikom. – U nekim dijelovima Hrvatske postojali su i statuti pisani narodnim jezikom. Oni se razlikuju od statuta dalmatinskih gradova ne samo po svom pismu već i po svom sadržaju. Riječ je o statutima koji su predstavljali neku vrstu urbara, to jest takvih normativnih akata kojima su bili regulisani odnosi u izvjesnim oblastima, seoskim župama ili feudima u unutrašnjosti Hrvatske i u Istri. Ti statuti su za istoriju prava interesantni naročito stoga što su se u njima sačuvali značajni tragovi običajnog prava i neke opšte slovenske pravne ustanove. Vi n o d o l s k i s t a t u t. Jedan od najinteresantnijih je Vinodolski statut ili Vinodolski zakon ili Vinodolski urbar. Izdan je 1288. godine, a donesen je na skupu feudalaca (vinodolskog kneza iz porodice Krčkih) i predstavnika stanovništva s tog područja. (Na tom skupu bila su prisutna 42 obična Vinodolca.) Vinodol je oblast u sjevernom primorju od Rijeke do Senja. Bio je stara hrvatska župa, koja se poslije 1102. godine sa ostalim hrvatskim zemljama našla u posjedu ugarskih kraljeva. Kao takvu, ugarski kraljevi su je, u periodu kada se u Hrvatskoj i Ugarskoj pojavio donacioni sistem, dodijelili kao feud krčkim knezovima 1225. godine. Vinodolski zakonik se pojavio 63 godine kasnije (1288. godine). U njegovom uvodu je 60

istaknuto da su se predstavnici naroda s područja Vinodola zajedno s knezom, sastali da popišu i utvrde sve dobre, stare zakone. Pitanje je, međutim, o kakvim je »starim, dobrim zakonima« riječ. Tu se zapravo radi o normiranju onih odnosa i onih pitanja u kojima je bio zainteresovan na prvom mjestu knez. Vinodolskim zakonom su pretežno regulisane privilegije i pravo kneza, obaveze kmetova, a veliki broj članova posvećen je krivičnom pravu. Tako i VZ pokazuje da je pravno normiranje krivičnog prava i u Vinodolu starije od normiranja ostalih grana prava. Krađa i drugi vidovi krivičnih djela se ranije definišu nego pravo svojine. Od 77 članova Vinodolskog zakonika jedan jedini je posvećen građanskom pravu (govori se o nasljeđivanju imanja). Iz Vinodolskog zakonika se vidi da je u Vinodolu postojalo nekoliko kategorija stanovništva. Najviše je bilo zavisnih ljudi (kmetova). Izgleda da je njihov položaj bio sličan položaju kmetova u drugim krajevima Hrvatske, jer su bili obavezni da daju feudalnu rentu i da vrše druge službe u korist feudalaca (kneza). Međutim, te službe i renta nisu precizno određeni u Vinodolskom zakoniku. Rečeno je samo to da su kmetovi dužni da daju »učestje« svom knezu. Tu se podrazumijevaju naturalne dažbine kao i službe. Kmetovi u Vinodolu bili su opterećeni i obavezom priselice (»zalaznina«) u korist kneza. Pored kmetova postojao je kler (popovi). Njihov položaj je specifičan u tome što su spadali pod jurisdikciju kneza. Dalje se spominju plemeniti ljudi. Nije sasvim jasno što se pod tim pojmom krije. Postoji mišljenje da je tu riječ o slobodnim seljacima (ljudima koji nisu kmetovi). Najzad, bilo je i zanatlija, trgovaca itd. Feudalnu stranu u Vinodolu predstavljao je vinodolski knez koji je uživao rentu i upravljao župom. Politička organizacija u Vinodolu bila je dvojaka. Postojala su dva sistema vlasti, i to elementi stare i elementi nove političke organizacije koja je bila odlučujuća i važnija. Vinodol je činio jedan feud, čiji je uživalac (vinodolski knez) uživao ekonomski, sudski i upravni imunitet. Ekonomski imunitet kneza sastojao se u pravu na »učestje« (ubiranje feudalne rente, kao i nametanje drugih tereta). Bez znanja kneza i njegovih činovnika nije se mogao održati nikakav zbor stanovništva. Time je bio izražen upravni imunitet kneza. Sudski imunitet je bio jako naglašen, jer je knez kao jedini sudski organ imao pravo da kažnjava Vinodolce i da ubire globe. Knez nije uvijek neposredno vršio vlast. Imao je dobro organizovan dvor i službenike koji su se brinuli za različite poslove. Na dvoru se spominju: dvornik, potknežini, permani, sudije i dr. Kneževi službenici su takođe bili privilegisani. Njihova ličnost i njihova imovina bila je efikasnije štićena od ličnosti i imovine Vinodolaca (za ubistvo kneževa službenika bila je predviđena ista kazna kao i za ubistvo kneza). U Vinodolu su postojali i ostaci stare političke organizacije. U više članova Vinodolskog zakonika spominje se općina. U Vinodolu je bilo 9 manjih administrativno-teritorijalnih jedinica (općina). Svaka općina je u svom središtu imala grad i svoju posebnu organizaciju (skupštinu općine i razne izvršne organe koji su birani na tim skupštinama). To su bili: satnik, graščik, (kaštelan, upravnik grada), busović (glasnik), pudar (čuvar vinograda i dr.). Zadaci stare političke organizacije bili su dvojaki. Prvo, funkcioneri u općini morali su da se brinu o nekim zajedničkim stvarima za stanovnike naseljene na području općine. Na općinskim skupovima rješavana su pitanja o međama, o zajedničkim pasištima, šumama, vodama itd. Na takvim skupovima birani su i spomenuti općinski funkcioneri. Drugo, općina je imala zadatak da obavlja neke poslove i za potrebe kneza. Općina i njeni izvršni funkcioneri starali su se o putevima, gradovima, o kolektivnim radovima, o naplati globa itd. Općinski funkcioneri birani su od strane skupštine, a izbor je potvrđivao knez, što znači da je vrhovna vlast pripadala knezu. Skupštine su se mogle održavati samo po odobrenju kneza i u prisustvu kneževog činovnika. Najveći broj odredaba u Vinodolskom zakoniku bio je posvećen krivičnom pravu. Njime su normirana i ozakonjena nova krivična djela, a primjetni su mnogi tragovi običajnog prava osobito 61

na području tzv. opšteg kriminaliteta. Nova krivična djela bila su proizvod novog klasnog poretka, a sastojala su se u posebnoj krivičnopravnoj zaštiti predstavnika vladajuće klase (kneza i njegovih službenika) i jačoj zaštiti određenih imovinskih i drugih interesa kneza (izdaja kneza, pomaganje protjeranom, neplaćanje rente, lažno svjedočenje itd.). Za ta djela bile su predviđene različite, često teške kazne. Većinom kazne su bile imovinske i kretale su se od 50 libara, odnosno 6 volova. Za izdaju bilo je predviđeno pravo kneza na osvetu (mašćenje). Među krivičnim djelima protiv imovine spominje se krađa, obična i kvalifikovana (provalna krađa u gradu noću, pri čemu su se čuli uzvici »pomagajte«). Za to krivično djelo bila je predviđena teška imovinska kazna (50 libara). Za krađu kneževe imovine i imovine njegovih službenika bila je predviđena sedmostruka kazna. Od drugih krivičnih djela protiv imovine Vinodolski zakon spominje: razbojništvo, paljevinu itd. Za paljevinu je bila predviđena teška kazna u iznosu od 100 libara ili 12 volova. Preovlađivanje imovinskih kazni (globa) predstavlja zaostatak kažnjavanja iz ranije epohe, posljedicu održavanja tradicije kompozicije (umira). Od krivičnih djela protiv ličnosti spominje se na prvom mjestu ubistvo. Za ubistvo nije bila predviđena smrtna kazna, nego imovinska. U njenoj naplati nije imao pravo da učestvuje knez, pa je iznos kazne (100 libara) pripadao nasljednicima i rodbini ubijenog. To ukazuje na svježe tragove krvne osvete i umira. Na sličan način kao što u dijelu (pola) kazne učestvuje šira rodbina u slučaju krivičnog djela ubistva, ona je trebala da učestvuje i u plaćanju globe (polovinu kazne su morali platiti rođaci ubice, a polovinu nasljednici). Za krivično djelo ubistva kneza i njegovih službenika bila je predviđena teža kazna. Ubica je bio prepušten na milost i nemilost knezu, jer je on imao pravo da sa njim postupa kako je htio (mašćenje). Za ostala krivična djela protiv ličnosti (tjelesne povrede, silovanje, uvrede, itd). bile su predviđene opet samo imovinske kazne. Najzad, u Vinodolskom zakoniku spominju se i krivična djela protiv religije (nesluženje mise i vradžbine). Za nesluženje mise bila je predviđena kazna od jednog vola, a za vradžbine 100 libara. Znači ista kazna kao i za ubistvo. Sudski postupak. u Vinodolu pokretan je na osnovu privatne tužbe koja je morala biti izražena u tačno određenoj formi. Postupak je bio formalan. U sistemu dokaza sačuvali su se mnogi tragovi starih slovenskih shvatanja (ustanova »rote« iii »porote«). lnstitui »rote« u Vinodolu predstavlja specifičan vid »božjeg suda«. »Rota« se u Vinodolu često svodila na čistu formalnost, za dokazivanje nekih djela tražen je ogroman broj porotnika (50). Budući da stranke nisu mogle uvijek naći toliki broj ljudi, porota je mogla biti fiktivna, to jest stranka se mogla zakleti onoliko puta na svoj iskaz koliko je bilo potrebno da prisustvuje porotnika. Vjerovalo se dakle u natprirodnu snagu zakletve. P o l j i č k i s t a t u t. Osim Vinodolskog, sačuvalo se još nekoliko statuta, od kojih je osobito interesantan Poljički statut. Poljica su stara hrvatska župa koja se proteže između Splita i Zadvarja u Dalmaciji. Ona su uživala autonomiju još u periodu stvaranja države kod Hrvata. Poslije pada Hrvatske bila su neko vrijeme pod Ugarskom, da bi 1444. godine postala posjed Mletačke Republike. Kasnije, Poljica su priznavala vrhovnu vlast Turaka do 1699. godine. Autonomiju su uživala sve do 1807. godine kada su bila okupirana od Francuza. Kasnije su ušla u sastav Austrije. iz početka su Austrijanci zagarantiraii Poljičanima autonomno pravo koje će tokom XIX stoljeća zamrijeti. Organizacija autonomne župe Poljica bila je vrlo interesantna. Ona su bila sastavljena od 12 seoskih »katuna«, koji su imali svoje zajedničke organe: velikog kneza, »općeni kupni zbor« i narodnu skupštinu. U Poljicima je pravo bilo kodifikovano u Poljičkom statutu, čije je sastavljanje počelo 1440. godine. Definitivno je redigovan izgleda u XVI stoljeću. Po obimu on je mnogo veći od Vinodolskog statuta, a predstavlja kodifikaciju običajnog prava. 62

Kao povlašteni slojevi, u Poljicima se spominju vlastela i didići. Položaj vlastele i didica koji predstavljaju jednu vrstu plemenitih ljudi, nije do sada kako treba razjašnjen. Premda su bili povlašteni i »plemeniti«« oni nisu bili feudalci u onom vidu kakvi su bili feudalci u Bosni, Hrvatskoj itd. Naravno, kao povlašteni imali su pravo na ubiranje feudalne rente. Njihova je ličnost bila jače zaštićena od ličnosti ostalih Poljičana, u čemu se ogleda klasni karakter Poljičkog statuta. U Poljicima su postojali i zavisni ljudi kmetići. Bili su obavezni na izvjesna davanja povlaštenim slojevima. Poljički statut je osobito interesantan po tome što su se u njemu sačuvali neki opštejugoslovenski pravni instituti kakve susrećemo kod ostalih Južnih Slovena (rota, pristav, vražda itd.) u daleko čistijem obliku nego u nekim drugim pravnim spomenicima (krvna osveta npr.), kao i po tome što su odredbama o imovinskom pravu zastupljeni snažni kolektivistički tragovi (»plemenščina«, solidarna odgovornost srodnika itd.).

DRŽAVNOPRAVNI POLOŽAJ DUBROVNIKA U SREDNJEM VIJEKU Državnopravni razvoj Dubrovnika karakteriše se značajnim specifičnostima. On je spadao u opšti tip primorskih (dalmatinskih) gradova koji su imali poseban položaj u srednjem vijeku. Po jednom shvatanju, on je nastao u VII stoljeću poslije naseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo, koji su razorili rimski grad Epidaurus (Cavtat). Preostalo stanovništvo sklonilo se navodno na brežuljak na zapadu gdje se kasnije razvio Dubrovnik. Ekonomski razvoj i društveno-političko uređenje Dubrovnika u početku bilo je slično uređenju u ostalim primorskim gradovima do XII stoljeća. Najveći broj stanovništva u Dubrovniku sačinjavali su tada slobodni ljudi. Postojale su tada i druge kategorije ljudi kao što je npr. patricijat (»nobiles). Politička organizacija Dubrovnika bila je ista kao i u drugim gradovima. Tada je postojala narodna skupština, vijeće istaknutih građana i funkcioner pod nazivom prior (knez). Premda je Dubrovnik u tom periodu uživao samostalnost, kao i ostali dalmatinski gradovi, on je državnopravno spadao u sferu Vizantije. Kasnije, vrhovnu vlast Vizantije u Dubrovniku su naslijedili Mleci 1205–1358. godine, a od 1358–1526. godine nominalni gospodari Dubrovnika bili su ugarski kraljevi. Nešto kasnije, kada su se pojavili Turci na granicama Dubrovnika (od konca XIV stoljeća), Dubrovnik je morao priznati vrhovnu vlast sultana i plaćati otkup (harač) za svoju slobodu. U početku Dubrovnik je plaćao 1 000 a kasnije 12 500 dukata. Godine 1806. Dubrovnik su okupirali Francuzi i 1808. godine uništili Dubrovačku Republiku. Do 1814. godine Francuzi su bili vrhovni gospodari Dubrovnika, da bi 1815. godine poslije Bečkog kongresa i Dubrovnik ušao u sastav Austrije. Za čitavo to vrijeme (do 1808. godine) Dubrovčani su, iako su uvijek priznavali nečiju vrhovnu vlast, uživali potpunu unutrašnju samoupravu, pa se može govoriti o Dubrovniku u to doba kao posebnoj državi. Njegova samostalnost je osobito rasla od 1358. godine, od stupanja u vazalni odnos prema mađarskim kraljevima koji su bili slabi i daleko da bi mogli efikasno uticati na politiku Dubrovnika i razvitak odnosa u Dubrovniku. Društveno uređenje. – U društvenoj strukturi Dubrovnika od konca XIII stoljeća evidentna je podjela stanovništva na vlastelu, građane i seljake. Dubrovačka vlastela vodi porijeklo od starog rimskog patricijata i bogatijih slojeva slovenskog društva. U prvo vrijeme njen se društveno-ekonomski položaj osnivao na izuzetnom udjelu u ekonomici u Dubrovniku. Kasnije, kada se dubrovačka opština teritorijalno proširila kupovinom zemalja u zaleđu od srpskih i bosanskih vladara (Pelješac, neki otoci, Konavlje i dr.), vlastela se domogla zemlje na kojoj su bili posađeni kmetovi i počela da igra ulogu ne samo najbogatijih trgovaca, nego i najvećih zemljoposjednika. Dubrovačka vlastela je time dobila dvostruko obilježje u odnosu na povlaštene slojeve u drugim feudalnim državama. Svoj ekonomski položaj pretežno je osnivala na trgovini i time se približavala buržoaskoj klasi. Uživajući zemljišne posjede kao feudalac, imala je, s druge strane, i ulogu feudalaca. Ovo njeno posljednje obilježje 63

raste na značaju u periodu opadanja ekonomske snage Dubrovnika, osobito u XVIII stoljeću. Broj vlastele u Dubrovniku nije bio velik. U XIV stoljeću bilo je oko 200 punoljetnih muškaraca vlastelina, a u XV njihov prosjek se kretao oko 300. S obzirom na činjenicu da je imala najvažniju ulogu u ekonomici i da je predstavljala povlašteni stalež, dubrovačka vlastela je postepeno uspjela da prigrabi svu vlast u svoje ruke. U borbi s mletačkim knezovima ona se postepeno konstituisala u politički stalež, konkurišući vlasti kneza, da bi poslije 1358. godine postala odlučujući politički faktor. Kao organi vlasti vlastele od tada u Dubrovniku djeluju Veliko i Malo vijeće i Vijeće umoljenih. Drugu kategoriju stanovništva činili su građani (populus). Tu su spadali različiti društveni slojevi čiji ekonomski položaj nije bio jednak. U toku istorijskog razvitka u krugu građana izrasta sloj bogatijih trgovaca, koji se postepeno, u toku XIV i XV stoljeća po svom bogatstvu i ekonomskim pozicijama približava dubrovačkoj vlasteli. Oni su se u XIV stoljeću i odvojili od ostalih pučana tako što su se udružili u zasebnu korporaciju (bratovština antunina). Tokom vremena potpuno su se ekonomski izjednačili s vlastelom. Ali vlastela nikada nije dozvolila trgovcima da se približe vlasti. U političkom pogledu oni su i dalje ostali na stepenu ostalih građana. Po svom ekonomskom položaju grupi »antunina« približila se kasnije grupa »lazarina« (trgovci koji su se obogatili u XVI stoljeću trgujući u zemljama koje su držali Turci). U red pučana (građana) spadalo je još mnoštvo različitih slojeva: radnici, zanatlije, radnici na brodovima itd. Njihov položaj je bio nepovoljniji od položaja trgovaca i vlastele. Uživali su građanska prava, ali nisu imali pravo, kao ni trgovci, da učestvuju u vlasti. Na području Dubrovačke Republike bilo je i seljaka. Seljake su Dubrovčani većinom dobili zajedno sa zemljom koju su kupovali od srpskih i bosanskih vladara. Na tim zemljama Dubrovčani su zatekli feudalne odnose. Oni ih nisu dirali, a zemlju kao feude su međusobno podijelili. Po svom položaju seljaci su bili slični kmetovima u Bosni, odnosno meropsima u Srbiji. Oni su bili obavezni da svojim zemljišnim gospodarima daju rentu (da kuluče na imanjima svojih gospodara po 90 dana godišnje, da daju izvjesne poklone svojim gospodarima, da plaćaju porez u korist države itd.). S obzirom na činjenicu da su u Dubrovačkoj Republici postojali nešto složeniji ekonomski i društveno-politički odnosi, pravni položaj seljaka bio je nešto povoljniji od položaja u drugim našim zemljama. Kako su Dubrovčani osjećali veliku potrebu za radnom snagom, nisu insistirali mnogo na vezanosti seljaka za zemlju. U svim kućama na feudalna davanja bili su obavezni samo pojedini članovi kuće, pa je ostalim bilo dozvoljeno da traže neko drugo zaposlenje. S druge strane, ni položaj seljaka u pojedinim dijelovima Republike nije bio isti, jer je ponegdje proizvodni odnos bio regulisan privatnopravnim ugovorima. Sve do početka XV stoljeća u Dubrovniku se spominju i robovi. Dubrovnik je bio izvoznik roblja iz južnoslovenskih zemalja, naročito iz Bosne. Do početka XV stoljeća Dubrovčani su do roblja dolazili trgovinom. Međutim, i poslije se osjeća živa uloga Dubrovnika u tranzitnoj trgovini robljem koje su Dubrovčani izvozili u pojedine italijanske gradove. Oni su to opravdavali činjenicom da navodno ne trguju hrišćanima već da prodaju patarene. Međutim, često su prodavali i katolici iz Bosne. Državno uređenje. – Državno uređenje u Dubrovniku imalo je svoj razvoj. Sve do XIII stoljeća postojali su elementi demokratizma kao i u drugim dalmatinskim gradovima. Početkom XIII stoljeća pod uticajem polarizacije društva i pod uticajem osvajanja pozicija cjelokupne vlasti od strane dubrovačke vlastele, dolazi do sužavanja uticaja pučana na vlast. Krajem XIII stoljeća iščezao je svaki pomen narodnoj skupštini. Od početka mletačke vlasti u Dubrovniku glavni organ vlasti bio je knez koga su iz početka postavljali Mleci. Pod uticajem prodora plemstva u političku vlast dolazi postepeno do ograničavanja vlasti kneza. Tada se javljaju i drugi organi, na prvom mjestu Malo vijeće (Consilium minus). Njegove članove u prvo vrijeme postavljao je knez iz redova dubrovačke vlastele. U daljem procesu emancipacije političke vlasti vlastele formirano je Veliko vijeće (Consilium maius) i Vijeće umoljenih ih senat (Consilium rogatorum). Na taj način vlastela je uspjela da postepeno potisne 64

uticaj kneza. Do 1358. godine knez je formalno imao ulogu glavnog organa gradske uprave. On je postavljao članove Velikog i Malog vijeća. Međutim, poslije 1358. godine, kada je likvidiran mletački uticaj u političkom životu Dubrovnika, vlastela preuzima potpuno vlast u svoje ruke i vrši je preko svojih organa (spomenutih vijeća). Veliko vijeće bilo je staleška skupština u čijem su radu učestvovali svi punoljetni muški članovi vlastele. Članom Velikog vijeća mogao je postati svaki vlastelin, u početku sa navršenih 20, a kasnije sa 18 godina. Veliko vijeće je bilo nosilac suvereniteta Dubrovačke opštine, a kasnije Dubrovačke Republike. Malo vijeće je bilo najviši izvršni organ. Sastavljeno je bilo od 11 članova, a imenovalo ga je Veliko vijeće iz redova svojih članova. Treći kolektivni organ bilo je Vijeće umoljenih ili Senat. Njegove članove takođe je imenovalo Veliko vijeće (svi članovi Malog vijeća, svi važniji funkcioneri: knez, sudije i upravni činovnici). Vijeće umoljenih je bilo jedan od najglavnijih organa vlasti. Činilo je neku vrstu vlade. Po svom položaju, po svojoj ulozi i po načinu formiranja, to je bio upravni organ koji je vršio kolektivnu upravnu vlast i obavljao sve najvažnije poslove iz domena državnih poslova Dubrovačke Republike. Vijeće umoljenih predstavljalo je Dubrovačku Republiku prema inostranstvu, zaključivalo međunarodne ugovore, pripremalo sve akte Velikog vijeća i donosilo sve najvažnije upravne akte. Ono je faktički vladalo Dubrovačkom Republikom. Najzad, i kasnije određenu ulogu imao je knez (rektor). On je tada imao ulogu prvog među jednakim (među dubrovačkom vlastelom). Knez je bio funkcioner koji je pokretao sve ostale organe vlasti. On nije bio, međutim, nikakav odlučujući organ, jer je donošenje odluka spadalo u nadležnost Velikog vijeća i Vijeća umoljenih. Da bi se osigurali od eventualnih zloupotreba, Dubrovčani su uveli pravilo da se svakog mjeseca bira novi knez. Na položaj kneza nije mogao niko doći dva puta dok ne isteknu dvije godine od vršenja te funkcije. Pored spomenutih organa, postojali su i različiti upravnosudski funkcioneri: sudije, carinski činovnici, itd. Pošto je Dubrovačka Republika narasla u jednu državu s teritorijem koji se prostirao i izvan zidina grada, to je njen teritorij bio podijeljen u posebne upravne oblasti: Konavlje, Župa, Slano, Ston i pojedini otoci. Tim oblastima upravljali su funkcioneri negdje pod nazivom knez, a negdje kapetan. Imenovalo ih je Veliko vijeće.

POLOŽAJ NAŠIH NARODA POD TURCIMA Feudalne države jugoslovenskih naroda prestale su da postoje u određenim istorijskim uslovima. One su jedna za drugom bile uništene od strane Turaka–Osmanlija. Turski prodori na Balkanskom poluostrvu počinju početkom XIV stoljeća. Značajni datumi kojim su obilježeni veći prodori Turaka u naše zemlje jesu: bitka na Marici 1371. i Kosovska bitka 1389. godine. Srpska feudalna država konačno je propala tek padom grada Smedereva 1459. godine. Bosansko kraljevstvo uništeno je 1463. godine zauzimanjem Jajca od strane Turaka. Crna Gora je izgubila svoju samostalnost 1499. godine, 1592. godine zauzet je Banat. Najduže se turska vlast zadržala u Makedoniji (do 1912. godine) i u Bosni (do 1878. godine). Srbi su se oslobodili u ustancima 1804. i 1815. godine, a Crnogorci još ranije, krajem XVII stoljeća. U turskom osvajanju naših zemalja postojale su dvije etape. U prvoj etapi Turci nisu odmah uništili svaku državnost, već su pojedine krupne feudalce u našim zemljama učinili svojim vazalima. Tako npr. kosovskom bitkom Turci nisu uništili srpsku državu, jer su ostavili nasljednicima kneza Lazara da upravljaju preostalim dijelovima srpske države kao turski vazali. Sličan je bio slučaj sa Bosnom. Tek poslije smaknuća posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića pod Jajcem 1463. godine Turci su uništili bosansku državu. Agrarno uređenje u našim zemljama za vrijeme Turaka. – Osvojivši naše zemlje Turci su zaveli svoje agrarno uređenje, svoje društvene odnose i svoju političku organizaciju. U razvitku 65

agrarnih odnosa u našim zemljama za vrijeme Turaka postojale su dvije etape. Prva etapa počinje sa turskim osvajanjima i traje po prilici do kraja XVI stoljeća, a druga počinje krajem XVI stoljeća, jača tokom XVII i kulminira u XVIII i XIX stoljeću. T i m a r s k i s i s t e m. Agrarni odnosi u našim zemljama pod turskom vlašću karakterišu se. u početku uspostavom klasičnog feudalnog turskog sistema (timarskog sistema). Osnovne specifičnosti toga sistema bile su uslovljene činjenicom da je u turskoj osmanlijskoj državi vrhovno pravo svojine na zemlju pripadalo sultanu. On je kao vrhovni poglavar države uživao neograničeno pravo svojine na državnoj zemlji, koja se zvala erazi mirija (erazi miri). Vrhovno pravo svojine bilo je jače nego u ostalim feudalnim državama i predstavljalo je punu realnost. Sultan je imao isključivo pravo da raspolaže državnom zemljom da je dodjeljuje i oduzima po svojoj volji. Sultan je dijelio zemlju kao feude u prvom redu zaslužnim ratnicima. Najveći dio zemlje dodjeljivao je lično feudalcima (spahijama) kao timare i zijamete (zeamet). Jedan dio zemlje davao je visokim državnim funkcionerima u vidu posebnih feuda (hasovi). Dio zemlje zadržavao je za sebe kao svoje lično dobro (carski hasovi). Po nazivu osnovnog oblika feuda (timara) osmanski feudalni sistem zvao se timarski sistem. Timari su bili manja feudalna dobra. Prihodi su im se kretali do 20 000 aspri (akči). Bilo je timara koji su bili sasvim mali (od nekoliko stotina aspri), naročito u Bosni. Zijameti su bili feudi sa prihodima od 20 000 do 100 000 aspri. Uživaoci timara zvali su se timarlije, a uživaoci zijameta zaimi. I jedni i drugi spadali su u stalež spahija (konjanik, suvari). Postojale su još izvjesne razlike između timara i zijameta. Timari su bili tzv. neslobodni (serbestsiz) posjedi. Njihovim uživaocima pripadao je samo ograničeni ekonomski imunitet (ubiranje rente). Zijameti su spadali u slobodne (serbest) posjede, zbog čega su njihovi posjednici uživali ne samo ekonomski, već i upravnopolicijski imunitet (imali su političku vlast prema naseljenicima na svojim posjedima). Znatna je bila razlika u društveno-političkom rangu timarlija i zaima. Timarlije su bili obični konjanici, a zaimi niži komandanti spahijske konjice. Stoga su oni često nosili titulu beg. Pravna priroda timara i zijameta bila je principijelno ista, jer su i jedni i drugi dobivali posjede lično i pod uslovom vršenja vojne ili rjeđe neke druge službe od strane njihovih uživalaca. Spahije nisu bili vlasnici timara i zijameta nego samo uživaoci rente. Mogli su je uživati samo dotle, dok su vršili službu za koju su dobili posjed. Stoga su feudalci u osmanskoj državi bili u daleko većoj potčinjenosti prema svom senjeru, nego feudalci na Zapadu. Zbog toga je osmanska država i mogla tako naglo da jača, da se razvija i nanosi u toku nekoliko vijekova silne udarce ostalim državama na Balkanu i u srednjoj Evropi. Feudalni posjedi (timari i zijameti) su bili nasljedivi od druge polovine XIV stoljeća. Nasljeđivali su ih spahijski sinovi pod određenim uslovima. U Bosni je sistem nasljeđivanja spahijskih posjeda bio drukčiji nego u ostalim našim zemljama. U Bosni su vrlo rano uspostavljeni tzv. odžakluk timari. Nasljeđivani su u širem krugu porodice. Nasljeđivali su ih prvo sinovi spahija, a ako nije bilo sinova onda njihova braća, ako nije bilo braće, onda ostali najbliži srodnici po muškoj liniji. Kasnije se to pravo proširilo i na srodnike po ženskoj liniji. Uživanje odžakluk timara bilo je kolektivno. Nasljedni timari u Bosni odigrali su značajnu ulogu u učvršćivanju položaja bosanskih spahija. Oni su povoljno djelovali na učvršćivavanje ekonomskih, društvenih i političkih pozicija domaćeg bosanskog plemstva. Stoga nije čudo što je spahijska organizacija u Bosni bila daleko jača nego i u jednom kraju Turskog Carstva. To se vidi i po tome, što je u Bosni postojao znatan broj spahija još u XVIII i XIX stoljeću, odnosno što je velik broj spahija zatekao i Tanzimat kojim je bila ukinuta spahijska organizacija 1839. godine. Pored pomenutih, u Osmanskoj Carevini postojali su feudalni posjedi koji su bili vezani za određenu funkciju. Zvali su se hasovi. Sultan ih je davao pojedinim visokim vojnim i upravnim funkcionerima. Svojim uživaocima donosili su prihode od 100 000 aspri, pa i više. Najviše posjede uživali su funkcioneri centralne vlasti, osobito veliki vezir. Prihode sa hasa uživao je onaj funkcioner koji je u određenom momentu obavijao funkciju. Hasovi su spadali u kategoriju slobodnih (serbest) posjeda. Njihovi uživaoci imali su pravo 66

ekonomskog i upravnopolicijskog imuniteta. U istu kategoriju spadali su i carski hasovi. To su bila lična feudalna dobra sultana. S obzirom na feudalni režim, hasovi su bili slični zijametima. Razlika im je bila u tome što su hasovi bili veća dobra i što uživaoci hasova nisu neposredno upravljali svojim imanjima. Oni su vršili vlast prema raji na svojim posjedima posredstvom svojih funkcionera, koji su se najžešće zvali vojvode ili subaše. Sličnu kategoriju feudalnih posjeda činile su i vakufske zemlje. Vakufi su bili specifična vrsta vjerskih zadužbina. Njihovi posjedi su imali sličan položaj položaju crkvenih imanja u drugim feudalnim državama. Vakufi su obično takve zadužbine, koje su pojedinci (muslimani) zavještali u korist vjerskih institucija (džamija, medresa itd.), za socijalne svrhe ili za izvjesne komunalne potrebe. Zbog toga što je vakuf bio vjerska korporacija (pravno lice), njegovi posjedi su bili neotuđivi (extra commercium.) U osmanskoj državi postojali su posjedi u punom vlasništvu njihovih uživalaca (mulk). Tu su spadale zgrade i okućnice, vrtovi, bašte itd. Po svojoj pravnoj prirodi bili su slični pravu svojine u rimskom pravu. Njihovi posjednici mogli su da svojim posjedima raspolažu za vrijeme života i za slučaj smrti. Sve pokretne stvari u turskoj državi spadale su takođe u kategoriju mulk. Jezgro feudalne klase u osmanlijskoj državi od početka činili su Turci. Oni su dobivali feude za zasluge stečene u vojnim pohodima turskih sultana. U periodu uspostave turske vlasti u našim zemljama bilo je u turskom sistemu i domaćih spahija (hrišćana). Osvajajući naše zemlje Turci su se obračunali poglavito sa krupnim plemstvom, dok su nekim sitnim feudalcima i njihovim potomcima ostavljali mogućnost da se uključe u njihov feudalni sistem i da zadrže svoje bivše feude kao timare ili još češće da milošću sultana steknu timare na drugom mjestu U tome se ogleda taktički potez sultana usmjeren na stvaranje snažnog uporišta za svoju vlast u domaćim feudalnim elementima. U periodu uspostave turske vlasti postojao je znatan broj spahija hrišćana u svim našim zemljama. Postepenim učvršćivanjem turske vlasti nestaje spahija hrišćana. Jedan dio prelazi na islam, a drugi se gube u redovima zavisnog stanovništva (raje). U XVI stoljeću taj proces je uglavnom bio završen. Jedini izuzetak predstavlja Bosna, u kojoj se veliki broj bivših feudalaca svrstao u redove vladajuće klase, primivši vrlo rano islam. Uticaj tih elemenata u političkom životu u Bosni osjećao se zadugo kasnije. Osvajajući naše zemlje, Turci su primili na svoju stranu još neke slojeve hrišćanskog stanovništva, ponajviše vlahe. Iz redova toga stanovništva Turci su regrutovali pomoćnu vojsku, čiji su se pripadnici zvali vojnuci, martolosi, derbendžije i dr. Vojnuci su za svoju službu uživali slobodne baštine (vojnučke baštine). Njihovi uživaoci bili su oslobođeni svih dažbina. Vojnučke baštine nisu bile otuđive, ali su mogle biti nasljeđivane od lica koja su stupala u vojničku službu. Po svom ekonomsko-društvenom položaju, vojnuci su bili slični slobodnim seljacima, jer su se izdržavali vlastitim radom. Ostali hrišćani koji su vršili razne vojničke i pomoćne vojničke službe imali su nešto manje povlastica. Nisu uživali slobodne baštine, ali su bili oslobođeni od raznih dažbina i tereta u korist turske centralne vlasti (avarizi i divanije i tekalif-i örfije). Najzad, Turci su čitavim skupinama vlaškog stanovništva davali izvjesne povlastice sa željom da vlahe privuku na zemljoradnju u opustošenim ravničarskim krajevima, čije je stanovništvo turskom invazijom najviše stradalo. U početku, oni nisu vlahe opterećivali raznovrsnim feudalnim dažbinama, kao ostalu raju, već su naplaćivali od vlaha (vlaških kuća) jedan dukat (filuriju) kao porez odsjekom u koji su bile uračunate sve dažbine. Na toj osnovi vlasi su ponegdje stekli status slobodnih seljaka i imali svoju posebnu organizaciju. Timari i zijameti su bili sastavljeni od sitnih seoskih posjeda (baština i čifluka). Uživali su ih zavisni seljaci koji su podnosili terete u korist feudalaca i države. Zavisni ljudi u osmanskoj državi nazivani su opštim imenom raja bez obzira da li su bili hrišćani ili muslimani. U Bosni i Makedoniji postojao je znatan broj raje muslimana. Naziv raja u opštem značenju »zavisni ljudi«, bez obzira na vjeru, upotrebljavan je u Turskoj državi do kraja XVII stoljeća. U XVIII stoljeću pod 67

uticajem zaoštravanja klasnih suprotnosti, koje su se postepeno podudarale sa vjerskim i nacionalnim suprotnostima, izraz »raja« je najčešće upotrebljavan za oznaku nemuslimanskog stanovništva. Posjedi seljaka muslimana zvali su se čifluci, a posjedi hrišćana baštine. Turci su ustanovu baštine preuzeli iz našeg srednjovjekovnog prava. Pravna priroda seoskih posjeda u turskom feudalizmu bila je slična njihovoj pravnoj prirodi u našim zemljama. Posjednici baština uživali su svojinska prava, uz uslov vršenja odgovarajućih obaveza u korist turske države i feudalaca. Za razliku od spahija, seljaci su imali pravo da otuđuju svoje baštine, kao i da ih pod određenim uslovima nasljeđuju. Bitnih pravnih razlika između baština i čifluka ranije nije bilo. Na baštinama i na čiflucima postojali su isti proizvodni feudalni odnosi, jer je sva raja spadala u neposredne proizvođače viška proizvoda u korist feudalaca (spahija). To znači da su seljaci muslimani i hrišćani manje-više podnosili istu eksploataciju, kao što su imali ista prava u raspolaganju posjedima. Upravo postojanje istih proizvodnih odnosa na čiflucima i baštinama ukazuje na feudalni karakter obaveza i položaj njihovih posjednika. Zbog toga se mogu slobodno ti odnosi označiti feudalnim. Obaveze seljaka u timarskom sistemu. Obaveze seljaka u timarskom sistemu bile su dvojake: prema feudalcima (feudalna renta) i prema državi. To znači da su u osmanskoj državi postojale feudalne dažbine i opšte državne obaveze kao i u našim feudalnim državama. Osnovni oblik rente u timarskom sistemu bila je naturalna renta. Ona se ispoljavala u dva osnovna vida: u obavezi davanja desetine (ušur) od glavnih zemljoradničkih proizvoda i priselice (salarija). Pošto feudalci nisu uvijek zalazili kod seljaka, seljaci su bili dužni da na ime salarije daju određeni ekvivalent spahiji u svojim proizvodima. Ušur i salarija su zajedno obično iznosili jednu sedminu do jedne osmine seljakovih proizvoda. Znači, ušur nije predstavljao 10% u matematskom smislu riječi. Seljaci su bili dužni da daju još izvjesne dažbine u naturi (dažbine na ovce, na pčele, na mlinove itd.). Te dažbine poznate su pod imenom resmovi (rusumat), a bile su tačno fiksirane u turskim kanunima. Spomenute obaveze padale su na sve seljake, hrišćane i muslimane. U novčanim dažbinama postojala je razlika između hrišćanske i muslimanske raje koja ukazuje na nešto povoljniji položaj muslimana. Hrišćanska raja bila je obavezna da daje porez tzv. »ispendže«. Iznosio je 22 aspre za svaku odraslu mušku glavu. Muslimani su plaćali resmi čift, novčanu dažbinu koja je iznosila 25 akči po svakoj kući. Postojale su još izvjesne razlike u novčanim davanjima koje nisu bile od velikog značaja. Seljaci su bili dužni da daju još izvjesne dažbine u novcu. Postojalo je mnoštvo takvih dažbina na povrće, na mlinove, poljačina, travarina, itd. Seljaci su plaćali i neke takse u korist feudalaca i državnih organa. One su poznate pod nazivom »baduhava«. Tu su spadale takse na vjenčanje, na prodaju zemljišta, manje globe itd. Seljaci su bili najzad obavezni i na radnu rentu. Radna renta do kraja XVI stoljeća nije igrala neku važniju ulogu. U zakonskim spomenicima sreće se obaveza seljaka da rade tri dana u godini u korist svojih spahija (obaveza seljaka da snabdijevaju spahije drvima, da im vuku sijeno, da rade u vinogradu itd.). Da bi spahija mogao da prisili seljaka na ispunjavanje raznovrsnih obaveza i u turskom feudalizmu je postojao popratni instrument feudalnog odnosa vezanost seljaka za zemlju. Za razliku od feudalizma na Zapadu, vezanost seljaka za zemlju u osmanskoj državi nije bila strogo postavljena, jer je seljak, ukoliko bi pobjegao sa imanja spahije, mogao steći slobodu u određenom roku. Prema opštoj kanunami sultana Sulejmana II, spahija je imao pravo da odbjeglog seljaka vrati za 10 godina. U jednoj bosanskoj kanunami postavljen je rok od 15 godina. Međutim, kasnije (od XVII stoljeća) osjeća se težnja pojedinih feudalaca, naročito krupnijih, da se seljaci jače vežu za zemlju, jer su seljaci, pod uticajem nepodnošljivih tereta u tom periodu, napuštali svoja imanja, bježali na imanja drugih feudalaca ili su odlazili u hajduke, bježali preko granice itd. 68

Pored obaveza prema spahijama, seljaci su bili opterećeni nekim obavezama u korist države. Obaveze su bile različite s obzirom na vjersku pripadnost raje. Neke dažbine su teretile samo hrišćane. Osnovno davanje hrišćanske raje u korist države bio je harač. Plaćali su ga svi odrasli hrišćani. U početku je harač iznosio 35 aspri po glavi. Propadanjem turske države, počev od XVII stoljeća, naglo se povećao iznos harača, što je bilo praćeno i različitim zloupotrebama njegovih ubirača. Kasnije je harač iznosio za bogatije hrišćane 4 dukata, a za siromašne 2 dukata po jednoj glavi. U XVII i XVIII stoljeću ti su iznosi bili u stalnom porastu. Nije čudo što se sve bune seljaka i hajdučija povezuju između ostalog i za nemogućnost plaćanja harača. Druga obaveza hrišćanskog stanovništva bila je danak u krvi. Uveden je od vremena uspostave turske vlasti u našim zemljama i teško je pogađao hrišćane. Povremeno morali su davati određeni broj muške djece za janjičarski odžak. U Bosni su i muslimani bili obuhvaćeni ovom obavezom i smatrali su je povlasticom. U osmanskoj državi su u ovom periodu postojali i izvjesni opšti nameti i tereti, koji su padali na svo stanovništvo. To su bili opšteobavezni radovi i usluge koje su seljaci imali i u našim feudalnim državama (gradozidanije, gradobljudenije itd.). Do XVI stoljeća javljaju se u četiri osnovna vida: avariz, nüzul, sürsat, ištira. Sastojale su se u obavezi seljaka da obezbijede hranu i prenoćište turskoj vojsci i turskim funkcionerima u jednom kraju kojim se vojska kretala na svom vojnom pohodu, kao i u obaveze seljaka da popravljaju puteve, mostove, da pomažu popravak gradova itd. Pošto svi seljaci nisu mogli da ispunjavaju te obaveze u čistom vidu, to ih je sultan naplaćivao ponegdje u novcu ili u naturi. U XVII stoljeću nastaje naglo pogoršanje položaja seljaka naročito pod uticajem promjena u sistemu oporezivanja opštedržavnim nametima. Izvori pokazuju da su ti nameti od tada u ogromnom porastu, zbog čega ih seljaci nisu mogli na vrijeme plaćati, pa su masovno morali napuštati svoju zemlju, ili bježati u hajduke, odlaziti u druge krajeve itd. Naročito teško padali su seljacima nameti ubirani u korist upravnika provincija, koji su nastali u XVII stoljeću i definitivno se ustalili početkom XVIII, stoljeća u vidu tzv. mirnodopske pomoći (imdadi hazarije). U narodu je ovaj namet bio poznat pod nazivom »taksit« (rata), jer je kupljen godišnje u dvije rate. Povećanje tereta na feudalnim imanjima i izvanredno oporezivanje u korist države i za potrebe provincijske i lokalne uprave do krajnosti je iscrpljivao ekonomsku snagu seljaka. Pritisnuti tim nametima, zloupotrebama i nasiljima njihovih ubirača, seljaci su morali da daju otpor. Vidovi otpora bili su različiti, a kretali su se od hajdučije do otvorenih buna hrišćanske raje, pa i muslimana seljaka. Tako su se u više mahova bunili muslimani, seljaci u Bosni i Hercegovini. Bilo je nekoliko seljačkih buna u toku XVII stoljeća uglavnom u sarajevskom kadiluku. Najveća seljačka buna koja je izbila na čitavom području Bosne i Hercegovine pojavila se polovinom pete decenije XVIII stoljeća i trajala više od deset godina. Njen povod bilo je prekomjerno opterećivanje bosanskih seljaka nametom u korist bosanskog vezira (taksit) i zloupotrebe koje su s tim u vezi činili organi lokalne vlasti (kadije, ajani i kapetani). Ogorčeni na prekomjerno izrabljivanje i različite zloupotrebe pri oporezivanju, seljaci muslimani i neki gradski slojevi stanovništva (posjednici čifluka) su odbijali da daju namete, a kada su ih na to počeli prisiljavati, oni su počeli da pružaju još jači otpor. Odgovarajući na represalije seljaci su se masovno dizali i napadali na predstavnike vlasti i njihove pomagače iz redova imućnih klasa (spahije, bogate trgovce i dr.), palili njihove domove, uništavali njihov imetak, opsjedali i razarali utvrđene zamkove itd. Glavna žarišta seljačke bune bila su u Tešnju, Tuzli, Sarajevu, jugozapadnoj Bosni (Livno, Duvno, Glamoč), sjeveroistočnoj Hercegovini i Mostaru. Pored seljaka zemljoradnika u buni su ponegdje učestvovale sitne spahije, neki slojevi gradskog stanovništva (posjednici čifluka), kao i niže muslimansko sveštenstvo. Najistaknutiji vođa pobunjenika bio je kadija Abdurahman Muharemija. On je, izgleda, bio jedan od začetnika bune, njen najsposobniji i najdosljedniji vođa i organizator. Ostao je na strani ustanika sve do svoje pogibije kod Zvornika 1753. godine. Mučki su 69

ga ubili neki pripadnici njegove pratnje kada je vodio žestoku bitku sa bosanskim vezirom Mehmed-pašom Kukavicom koji je slomio bunu bosanskih seljaka. Kao i sve seljačke bune u srednjem vijeku, bosanska seljačka buna izbila je spontano, a odvijala se bez nekog jasnog plana i programa, kao i bez nekog čvrstog vođstva sposobnog da uspješno dovede bunu do kraja. U stvari, i ovdje su seljaci ustali da se bore za staru pravicu, koja je trebalo da znači davanje manje poreza državi i njenim funkcionerima u provinciji, to jest, ona nije imala cilj da radikalno mijenja postojeće stanje. Odnosi u timarskom sistemu bili su strogo regulisani turskim zakonima (kanunima). Time je sultan proizvodne odnose u svojoj državi stavio pod strogu kontrolu državne vlasti, obezbjeđujući tako uspješno djelovanje timarskog sistema i onih ustanova koje su na njemu počivale (spahijske organizacije, pomoćne vojne organizacije, upravne organizacije i dažbinskog sistema). Stavljanje proizvodnog odnosa pod strogu kontrolu centralne vlasti bilo je moguće efikasno provesti samo pod uslovom da centralna vlast posjeduje na terenu takve ustanove pomoću kojih je mogla da ostvaruje neposredan uvid, i da svoju kontrolu učini efikasnom. Glavni instrumenti za to bile su zemljišne knjige (defteri) i zadržavanje sudstva u isključivoj prerogativi centralne vlasti. (Instrument sudstva bio je kadija.) Ti instrumenti bili su snažno oružje u rukama centralne vlasti pomoću kojih je ona posredstvom svojih funkcionera i vojnoupravnog aparata uspješno vršila kontrolu u timarskom sistemu i suzbijala zloupotrebu spahija i drugih lica do kraja XVI stoljeća. Slabljenjem centralne vlasti potkraj toga stoljeća nastaju promjene u timarskom sistemu, koje su zapravo i same uzrokovale slabljenje centralne vlasti. Te promjene obilježavaju početak druge faze u razvoju agrarnih odnosa u našim zemljama pod Turcima koju karakteriše pojava nasilja i različitih zloupotreba feudalaca i državnih organa prema seljacima, pojava opšte lične i imovinske nesigurnosti, pojava do tada neviđene anarhije itd. Č i f l u č k i s i s t e m. Koncem XVI stoljeća počele su da se manifestuju duboke promjene u agrarnim odnosima pojavom tzv. procesa čiflučenja. Od tada počinje druga etapa u razvoju agrarnih odnosa. Proces čiflučenja predstavlja specifičan vid izvlašćivanja seljaka i stvaranje velikih posjeda u rukama veleposjedničke klase (čifluk sahibija). Pojavom čiflučenja nastale su duboke promjene u ekonomskom i pravnom položaju seljaka. Proces čiflučenja djelovao je i na raspadanje timarske organizacije i potkopavao sve klasične osmanske ustanove: spahijsku i janjičarsku organizaciju, državne finansije, centralnu i provincijsku upravu itd. U turskoj državi vladajući oblik zemljišne svojine bila je državna zemlja (erazi miri), kojom posjednici timara i zijameta nisu bili ovlašteni da raspolažu. Ali taj oblik svojine bio je prožet protivrječnošću, koja se sastojala u tome što su seoski posjedi (čifluci i baštine) bili otuđivi (mobilni). Seljaci su prodavali i kupovali svoje posjede uz odobrenje spahija, uz plaćanje tzv. tapijske pristojbe. Promet seoskim posjedima u početku odvijao se pretežno među seljacima. Ostali slojevi stanovništva nisu imali većeg interesa za takve poslove, pošto su mogli svoju materijalnu egzistenciju osiguravati na drugi način; mogli su da se svrstaju u redove feudalne klase i da dobijaju feude (timare ili zijamete) ili da kao janjičari i čuvari u tvrđavama uživaju plate u novcu. Sve dotle dok se promet seoskim posjedima odvijao među samim seljacima, nisu mogle nastupiti bitne ekonomsko-društvene promjene u osmanlijskom ekonomsko-društvenom sistemu. Međutim, od konca XVI i na prelazu u XVII stoliće u prometu seoskim dobrima počinju da uzimaju učešća i pojedini slojevi feudalne klase. Pojedinci dolaze do seoskih posjeda silom, prisiljavanjem seljaka na prodaju, ili namirivanjem dugova oduzimanjem seljacima založenih imanja. Od momenata kada počinju da življe učestvuju ti slojevi u prometu seoskim dobrima, započinje proces čiflučenja. Od tada se pojavljuje jedna ličnost između spahije i seljaka, kao treći eksploatator seljakovog rada. To će biti tzv. čifluk sahibija. Učešće povlaštenih slojeva osmanske klase u izvlašćivanju seljaka postaje naročito intenzivno od vremena kada ti slojevi počinju da gube mogućnost da na drugi način zadovolje svoje ekonomske potrebe, to jest od momenta kada Turci počinju da dobivaju udarce na 70

spoljnopolitičkom planu. U takvim okolnostima spahije i njihovi potomci nisu više imali mogućnosti da se dalje svrstavaju u redove povlaštenih slojeva i da učestvuju u diobi ratnog plijena, niti su mogli dolaziti do zemljišnih posjeda. U sličnom položaju nalazili su se janjičari i dr. Zbog toga su svi povlašteni slojevi turske države tražili izlaz u uzurpaciji, »kupovini« i otimanju seoskih posjeda (u razvlašćivanju seljaka) čime su svodili seljake u položaj golih proizvođača na tuđoj zemlji. Kako je taj proces tekao u okviru još uvijek postojećeg timarskog sistema, njime su nastupili komplikovani agrarni odnosi, a položaj seljaka se stalno pogoršavao. U timarskom sistemu postojao je jedan feudalac (spahija) prema kome je zavisni seljak bio obavezan na relativno snošljiva davanja u naturi, novcu i radnoj snazi. U čiflučkom sistemu pored davanja spahiji, seljak je morao davati određene dažbine i čifluk sahibiji. Spahiji je obično davao desetak, a čifluk sahibiji devetak. (To nije bilo prosto 10%, odnosno 9%.) Seljak je morao ponegdje da daje spahiji i čifluk sahibiji do polovine svih svojih prihoda. Češći je bio slučaj da su seljaci bili obavezni na davanje trećine, a bilo je slučajeva da su davali četvrtinu, ili petinu prihoda. U svim našim zemljama proces čiflučenja imao je istu ekonomsko-društvenu sadržinu, ali su postojale značajne specifičnosti u nastanku, tempu i društvenom položaju njegovih nosilaca. Te specifičnosti kod nas evidentne su na primjerima Makedonije, Srbije i Bosne i Hercegovine. U Makedoniji se proces čiflučenja ranije pojavio i bio nešto intenzivniji nego u Srbiji, Bosni i Hercegovini. Naročito intenzivan proces čiflučenja u Makedoniji bio je tokom XVII stoljeća. On se kretao u znaku ubrzanog izvlašćivanja seljaka od strane pojedinih slojeva osmanlijske vladajuće klase u Makedoniji. Tome je znatno doprinijela i spoljnopolitička situacija u kojoj se nalazilo Osmanlijsko Carstvo u XVII stoljeću. U procesu čiflučenja u Makedoniji značajnu ulogu odigralo je oporezivanje u korist turske države. U drugoj polovini XVII stoljeća (osobito u periodu tzv. kandijskog rata) u Makedoniji seljaci, prekomjerno opterećeni, nisu bili u stanju da udovoljavaju povećanim obavezama. Zbog toga su se oni u početku zaduživali kod gradskih i seoskih zelenaša. Naročito je teško seljacima padalo to što su radne i naturalne obaveze u korist države pretvarane u novčana davanja. To je seljake dvostruko pogađalo. Ne mogavši da na vrijeme udovolje obavezama, seljaci su se zaduživali kod gradskih zelenaša. Zalažući pri tom svoje zemljišne posjede oni su se izlagali opasnosti da ostanu bez zemlje. Pošto nisu mogli da udovoljavaju svojim obavezama prema državi i različitim zelenašima (koji su često otimali zemlju od seljaka) u drugoj polovini XVII stoljeća makedonski seljaci su masovno napuštali svoje posjede. Oni su se obično naseljavali na posjede drugih feudalaca (čifluk sahibija) koji su im nudili povoljnije uslove, a katkada su bježali preko granice. Na taj način seljačke zemlje su ostajale puste i podesne za zahvatanje od strane pojedinih predstavnika osmanlijske vladajuće klase. S druge strane, seljaci su se masovno odmetali u hajduke. U vrijeme tzv. velikog rata (1683–1699), veliki broj seljaka napustio je Makedoniju i zajedno sa Srbima se iselio u Vojvodinu. Proces izvlašćivanja seljaka u Makedoniji bio je uglavnom završen u toku XVII stoljeća. U XVIII stoljeće Makedonija je ušla u znaku pobjede čiflučkog agrarnopravnog sistema, to jest u znaku pobjede novog oblika feudalizma u kojem su kao feudalci postojale čifluk sahibije, uporedo s postojanjem ranijih feudalaca (spahija) čiji je broj opadao, jer su spahije napuštale vojnu službu i svrstavale se i same u red čifluk sahibija. U tim uslovima seljaci, kao obični obrađivači tuđe zemlje, svoje agrarnopravne odnose morali su da uređuju putem ugovora, čije im je uslove nametao čifluk sahibija. Ti su odnosi kasnije ozakonjeni turskim zakonodavstvom u vidu tzv. čifligarskih odnosa koji su u Makedoniji ostali kao preovlađujući oblik agrarnih odnosa sve do 1912. (do balkanskih ratova). Proces čiflučenja u drugim našim zemljama bio je nešto drukčiji. U Bosni je bio nešto sporiji, dok za Srbiju nemamo mnogo podataka da bismo mogli uspješno pratiti tačan početak i razvoj tog procesa. O čiflučenju u Srbiji mogu se donositi izvjesni zaključci na osnovu stanja koje je nastalo u 71

drugoj polovini XVIII stoljeća. Tek tada je proces čiflučenja u Srbiji bio u punom toku. On se kretao u znaku nasilnog izvlašćivanja srpskih seljaka od strane janjičara. Kako je nagli zamah procesa čiflučenja u Srbiji primjetan tek u drugoj polovini XVIII stoljeća, moglo bi se pretpostaviti da je on bio znatno sporiji nego u Makedoniji. Vjerovatno je u XVII stoljeću u Srbiji bilo istih pojava kao u Makedoniji, ali do masovnog čiflučenja ovdje nije moglo tada doći već i zbog toga što je u Srbiji postojao znatno manji broj predstavnika turskih vladajućih slojeva koji bi imali interesa da se koriste tim procesom. Ukoliko je proces čiflučenja u Srbiji i bio u toku pod kraj XVII stoljeća, on je bio presječen velikim ratovima koje su Turci vodili od 1683. godine do Beogradskog mira 1739. godine. Od 1718–1739. godine Srbija se nalazila pod vlašću Austrije, pa ukoliko je i bilo ranije pojava čiflučenja, to je austrijskom okupacijom bilo presječeno. Zbog toga nije nikakvo čudo što taj proces ovdje dobiva puni zamah tek u drugoj polovini XVIII stoljeća i kulminira između 1801–1804. godine, povratkom janjičara u beogradski pašaluk. Specifičnost čiflučenja u beogradskom pašaluku sastojala se i u tome što se odvijao u znaku primjene sile. Njegovi nosioci bili su janjičari i ostali pripadnici turskih garnizona u tom pašaluku. Janjičari su tada ispoljavali krajnju neposlušnost prema sultanu. Kao što je poznato, već od XVII stoljeća mnogi janjičari su napuštali svoju organizaciju i posvećivali se drugim zanimanjima (zanatstvu i trgovini). Oni koji su ostali u aktivnoj službi pljačkali su stanovništvo u provincijama, naročito hrišćansko. Pljačkaški pritisak janjičara osobito je bio oštar od druge polovine XVIII stoljeća. Poslije rusko-turskog rata od 1768–1774. godine janjičari su se osilili do te mjere, da su postali odlučujući politički faktor u provincijama turske države. Oni su od tada živo nastojali da svoje materijalne teškoće i probleme rješavaju između ostalog i putem izvlašćivanja seljaka, zaposjedanjem njihovih baština i pretvaranjem seljaka u svoje kmetove, što je dolazilo do izražaja upravo u beogradskom pašaluku. To je u beogradskom pašaluku uslovilo pojačanje hajdučije i masovno učešće Srba u austro-turskom ratu na strani Austrije pod konac XVIII stoljeća, to jest za vrijeme poznate Kočine krajine. Kada je zaključen mir između Austrije i Turske (Svištovski mir) i kada su Turci uspostavili red u beogradskom pašaluku, sultan Selim III pokušao je svojim fermanima presjeći put samovlasnom zahvatanju zemalja srpskih seljaka od s t r a n e j a n j i č a r a, pa je proces čiflučenja bio prekinut sve do 1801. godine, a zemlja vraćena ranijim posjednicima (raji). Položaj srpskih seljaka je tada bio znatno popravljen. Međutim, 1801. godine janjičari su ponovo uspjeli da se domognu beogradskog pašaluka. Od 1801–1804. godine u Srbiji ponovo oživljava proces čiflučenja. Stari i novi janjičari počinju da uzimaju čifluke koje su ranije zauzeli i da stvaraju nove, pa se agrarni odnosi u Srbiji od 1801–1804. godine kreću u jakom zamahu procesa čiflučenja. U tom periodu agrarni odnosi u Srbiji su postali slični agrarnim odnosima u Makedoniji. U Bosni i Hercegovini se proces čiflučenja karakteriše značajnim specifičnostima. Prva specifičnost se sastoji u tome, što je taj proces u Bosni u poređenju sa Makedonijom bio, izgleda, sporiji. Drugo, proces čiflučenja u mnogim krajevima u Bosni se odvijao u znaku zahvatanja rajinske zemlje od strane bosanskih spahija. Usljed toga se u Bosni najčešće u jednoj ličnosti pojavljuje spahija i čifluk sahibija. Ta specifičnost u razvoju procesa čiflučenja u Bosni i Hercegovini nastala je kao posljedica nekih specifičnosti ranijeg razvoja Bosne pod Turcima (specifičan položaj bosanske feudalne klase i dr.) kao i zbog toga što su u Bosni spahije često na opustjelu zemlju naseljavale koloniste sa strane. U XVII, XVIII i XIX stoljeću u Bosni se često javlja kuga koja je pustošila čitave krajeve i oblasti. Pored kuge, Bosna je bila izložena i čestim ratovima, bila je poprište sukoba između Austrije i Turske, što je uticalo na prorjeđivanje bosanskog muslimanskog stanovništva. Najzad, više puta je u Bosni harala užasna glad koja je takođe opustošila čitave krajeve. Kako su mnogi krajevi u istočnoj i centralnoj Bosni ostajali pusti, bosanske spahije i čifluk sahibije su naseljavale u te krajeve stanovništvo (hrišćane) iz Crne Gore, Hercegovine i dr. Tako su npr. 1712. godine krajeve istočne Bosne naselili Crnogorcima, i to ne pod starim uslovima koji su važili u timarskom sistemu već pod čiflučkim uslovima. U nekim krajevima u Bosni (u Bosanskoj krajini npr.) bili su u primjeni i drugi načini 72

čiflučenja, kao što su »kupovina«, nasilno počiflučivanje i dr. Bilo kako mu drago, činjenica je da je proces čiflučenja i u Bosni tekao u toku XVII i XVIII stoljeća i da je Bosna u XIX stoljeće ušla u znaku pune pobjede čiflučkog sistema. Pošto su u ovim našim zemljama redovno same spahije bile i čifluk sahibije, to je seljak ovdje ispunjavao povećane obaveze obično prema jednom te istom licu. Tako su nastale u Bosni obaveze seljaka da daju jednu petinu, jednu trećinu, ili jednu polovinu prihoda, već prema tome kako je bilo »ugovoreno«. Agrarni odnosi, dakle, i u Bosni i Hercegovini na početku XIX stoljeća pružaju sliku odnosa u kojima se kao posjednici zemlje pojavljuju gornji slojevi osmanskog muslimanskog društva (spahije, gradski zelenaši, janjičari i dr. kao čifluk sahibije), dok se u tim odnosima seljaci pojavljuju kao obrađivači tuđe zemlje koji nemaju nikakvih vlasničkih prava na toj zemlji. Jednom riječi, agrarni odnosi u Bosni, kao i u čitavoj Turskoj toga doba ostaju i dalje slični feudalnim, s pravom veleposjednika na rentu, uz istovremeno nepostojanje vojne obaveze feudalaca prema centralnoj vlasti. Uz to je u Bosni, za razliku od stanja u drugim našim zemljama, postojao znatan broj slobodnih seljaka muslimana koji su se izdržavali svojim radom. Proces čiflučenja, uz neke druge momente, uticao je na razaranje starih klasičnih osmanlijskih ustanova zasnovanih na timarskom sistemu i zajedno sa porazima Turaka na raznim ratištima doveo tursku imperiju tokom XVIII stoljeća na rub propasti. Uviđajući nemogućnost zadržavanja starih ustanova u novonastalim uslovima, neki turski sultani pod kraj XVIII stoljeća pokušavaju da stanje u svojoj državi reformišu, na prvom mjestu da reformišu vojsku i administraciju. To je bezuspješno pokušao Selim III. Nešto uspješnije nastavio je njegov nasljednik Mahmud II, a najviše je uspjeha imao sultan Abdul Medžid II, koji je 1839. godine proglasio tzv. tanzimat Hatišerifom od Gilhane. Sultan Abdul Medžib II je formalno ukinuo sve klasične feudalne ustanove u svojoj državi. Proklamovao je formalno ukidanje spahijske organizacije i timarskog sistema, kao i svih ustanova koje su formalno počivale na tom sistemu, proklamovao je formalnu ravnopravnost svih građana pred zakonom, bez obzira na njihovu vjersku, nacionalnu i klasnu pripadnost, zaveo opštu poresku i vojnu obavezu za sve itd. Načela proklamovana u Hatišerifu od Gilhane trebala su da budu razrađena posebnim zakonima. Ali su ti zakoni, koji su bili izdati nešto kasnije, znatno odudarali od proklamovanih načela u Hatišerifu od Gilhane. Zaostala ekonomsko-društvena baza tadašnje Turske vukla je snažno stvari nazad i činila osnovu za afirmaciju ustanova prožetih starim duhom. To je najbolje došlo do izražaja na primjeru agrarnog prava. Ramazanski zakon. – Na osnovu spomenute sultanove proklamacije donesen je poseban agrarni zakonik, tzv. Ramazanski zakonik (1858). Kao pozitivno pravo važio je u Bosni i Hercegovini, Makedoniji i drugim našim zemljama koje su se tada nalazile pod Turcima. Pošto turski sultani nisu htjeli a ni mogli da do kraja sasijeku raniju ekonomsko-društvenu bazu, koja je i dalje bila snažno prožeta elementima feudalizma, Ramazanskim zakonikom su u stvari regulisani oni odnosi u agraru koje je zatekao Hatišerif od Gilhane. Zbog toga taj zakonik nije mogao da prouzrokuje neku revoluciju u tim odnosima. Njima su pravno uobličeni, definitivno ozakonjeni i potvrđeni agrarni odnosi koji su se formirali u toku procesa čiflučenja. Zakonom su u stvari definitivno priznata sva samovlasna i na drugi način izvršena prisvajanja seoskih zemljišnih posjeda od strane vladajućih slojeva društva. Ramazanski zakonik je inače legalizovao čiflučki sistem i zagarantovao čifluk sahibijama baštinsko pravo na zemlju. Pa ipak u Ramazanskom zakoniku postoji izvjestan kompromis između ranijih konzervativnih elemenata i novih elemenata koji su otvarali put individualnoj svojini na zemlju u pravcu razvijanja kapitalističkih odnosa u poljoprivredi. Ramazanski zakonik je ostao i dalje u načelu na starim pozicijama opredjeljenja zemljišne svojine u Turskoj (na mulkovnu i mirijsku), ali se opseg mulkovnih dobara nešto povećao. U pogledu mirijskih zemalja, koje su i dalje ostale u vlasništvu države, tim zakonom su izvršene izvjesne promjene u pravcu njihove mobilnosti. Tako npr. po Ramazanskom zakoniku priznato je šire pravo otuđivanja mirijskih zemalja, uz odobrenje države. I pored toga, još uvijek je po tom zakoniku održana jaka kontrola države u pogledu uživanja i raspolaganja mirijskom zemljom, jer ona nije mogla biti predmet testamentalnog nasljeđivanja, niti 73

je njen posjednik mogao mijenjati njenu pravnu prirodu. Ramazanskim zakonikom unesen je izvjestan sistem u tursko agrarno pravo tim što je učinjena razlika u pravnoj prirodi nekretnina kojih je bilo pet vrsta. Prvu kategoriju zemljišne svojine po Ramazanskom zakoniku predstavljao je mulk (erazi memluke). Posjednik mulka mogao je neograničeno raspolagati svojim posjedom. Dobra mulka nasljeđivana su po odredbama šerijatskog prava. U mulk su spadali kuća, kućište, te pola dunuma zemlje oko njih. U našem narodu ova vrsta nekretnina nazivana je »miljać« odnosno »miljćevi«. Drugu kategoriju zemlje činila je erazi mirija. Obuhvatala je cjelokupnu ziratnu zemlju i izvjesne dijelove zemlje obrasle šumom. Na toj zemlji pravo vrhovne svojine pripadalo je državi. Za razliku od ranijeg stanja, posjednici dijelova erazi mirije (čifiuk sahibije i drugi) mogli su je otuđivati, ali samo uz dozvolu države. Država je sa zemlje ubirala prihod koji se zvao desetina. Stoga je država vodila i posebne poreske knjige u okviru zemljišno-knjižnog sistema koji se zvao tapijski sistem. Službenik koji je izdavao tapije (prenosne isprave) zvao se tapu-memur. U treću kategoriju spadale su vakufske zemlje (erazi mevkufe). Četvrtu kategoriju (erazi metruke) činile su nekretnine koje su bile namijenjene za opšte korištenje seljacima (ispasišta, šume itd.), a u petu kategoriju spadale su puste zemlje (erazi mevat). Saferska naredba. – Za sređivanje agrarnih odnosa u Bosni Porta je izdala još i tzv. Safersku naredbu 1859. godine. Izdavanjem te naredbe, koja je sačinjena kao posljedica iznuđenog kompromisa između predstavnika bosanskih čifluk sahibija i raje, Porta je željela da otupi oštricu nezadovoljstva bosanske raje sa stanjem u agrarnim odnosima. Polazeći od načela Ramazanskog zakonika, Saferska naredba detaljiše suštinu agrarnog odnosa u Bosni određivanjem obaveznog ugovornog odnosa između zemljišnih gospodara i kmetova. Ugovor koji su zaključivali ova dva neravnopravna subjekta zvao se muzarea. Ugovor je sklapan na određeno vrijeme. Po njemu je jedna strana (čifluk sahibija) ulagala zemlju, a druga strana (kmetovska porodica) rad. Plodove su dijelili prema tome kako su bili ugovorili. U nekim krajevima (sandžacima) kmetovi su davali polovinu, u nekim trećinu, ponegdje četvrtinu i petinu prihoda u naturalnom obliku. Visina tih davanja bila je još od ranije uobičajena, a zavisila je od vrste poljoprivredne proizvodnje i obima međusobnih obaveza čifčija i feudalaca, već prema tome ko je od njih davao volove za obradu zemlje, sjeme, ko je pravio kuću i gospodarske zgrade čifčiji itd. Saferskom naredbom ukinut je načelno kuluk, ali je ostavljen u onim sandžacima u kojima je ranije bio uobičajen. Nezvanično, agrarni odnos za koji Saferska naredba upotrebljava termin muzarea, označavan je izrazom čifčijski ili kmetovski odnos. Iako je neposredni proizvođač (seljak) obično nazivan čifčija ili kmet, Saferska naredba ga naziva mustedžir (nasljedni zakupac). Ovaj agrarni odnos za čifčiju bio je nasljedan, a kmetovsko pravo u neku ruku stalno. Kmet nije bio vezan za zemlju, pa ju je mogao napustiti poslije žetve. S druge strane, on nije mogao biti samovoljno i bez opravdanih razloga dignut sa zemlje koju je obrađivao. Čifluk sahibija je mogao odstraniti kmeta sa zemlje samo u slučajevima: ako kmet ne obrađuje zemlju, ako pričinjava štetu imanju koje obrađuje i ako posjedniku ne daje ugovorom predviđene prihode. Svi istaknuti momenti ukazuju da je kmetu pripadalo pravo stalnosti da obrađuje tuđu zemlju. To pravo prelazilo je na nasljednike i unošeno u zemljišne knjige. Ono se zvalo kmetopravo i imalo je stvarnopravni karakter. Pored zavisnih seljaka (kmetova) u Bosni je tada bio znatan broj slobodnih seljaka. Austrougarska okupacija 1878. godine zatekla je sljedeći brojčani omjer pojedinih kategorija stanovništva u Bosni: 6 000 do 7 000 porodica čifluk sahibija (begova i aga), 85 000 kmetovskih porodica (60 000 pravoslavnih, 25 000 katolika, a od ukupnog broja 4,5 posto muslimana). Slobodnih seljačkih porodica bilo je tada 77 000, od čega najveći broj muslimana. Slobodnih hrišćana bilo je svega 5%. Ramazanski zakonik znatno, a Safersku naredbu potpuno recipirala je i Austro-Ugarska, koja 74

je poslije bosanskog ustanka (1875–1878) na osnovu mandata evropskih velesila (dobivenog na Berlinskom kongresu) okupirala Bosnu i Hercegovinu 1878. godine. Recepcijom turskog agrarnog prava Austro-Ugarska je u Bosni potpuno ozakonila stare agrarne odnose, koji su bili ispunjeni elementima feudalizma. Ti odnosi su se, tako reći, netaknuti zadržali sve do propasti AustroUgarske Monarhije 1918. godine. Formalno su razriješeni agrarnom reformom koju je sprovela stara Jugoslavija, a faktički još pred kraj I svjetskog rata, jer su seljaci već tada prestali da daju čifluk sahibijama rentu (hak). Na kraju treba istaći da su se izvjesni ostaci turskog agrarnog prava održali u Bosni do 1945. godine jer je u Bosni i za vrijeme stare Jugoslavije zemlja kategorizirana na erazi miriju, mulk i dr. s tim što su posjednici te zemlje tada bili neposredni proizvođači (zemljoradnici). S druge strane, u tom periodu zemljišna svojina postala je daleko mobilnija u duhu načela kapitalističkog načina proizvodnje na kome je počivao društveno-politički poredak stare Jugoslavije. Organizacija turske vlasti u našim zemljama. – Osmanlijska država je bila jaka vojnička država. Na njenom čelu se kao vrhovni gospodar nalazio sultan. Izgradnja jake centralne vlasti bila je uslovljena osobenim oblikom svojine na zemlju (erazi miri). Zaštita nepovredivosti erazi mirije mogla je da se ostvari samo pomoću jake centralne vlasti. Zahvaljujući takvom obliku svojine turski sultani, zajedno sa cjelokupnim aparatom vlasti, bili su u stanju da zadugo obezbijede cjelovitost svoje države, da učvrste i izgrade jezgro povlaštene klase (spahija) i da uspješno osvajaju velik broj evropskih, azijskih i afričkih zemalja. Vojnički karakter osmanlijske države bio je uslovljen i činjenicom što su njeni vladajući slojevi gospodarili nad drugim neturskim, u Evropi poglavito hrišćanskim narodima. Centralna vlast. Na čelu osmanlijske države nalazio se sultan. On je imao neograničenu vlast koja je učvršćivana uporedo sa jačanjem i izgradnjom te države. Vrhunac moći sultana bio je u periodu vladavine sultana Sulejmana Zakonodavca (1520–1566). U ostvarenju svoje volje sultan se služio centralizovanim i razgranatim državnim aparatom. Za neposredno upravljanje državom služio mu je savjet koji se zvao divan. Divan je bio sastavljen od nekoliko najviših funkcionera centralne vlasti. Njega su sačinjavali veliki vezir, zatim drugi veziri, defterdar, kadiaskeri i janjičarski aga. Divan je zasjedao u carskoj palati u Istanbulu (Visoka Porta). Na čelu divana stajao je veliki vezir koji je imao ulogu predsjednika vlade, odnosno prvog ministra. Carska kancelarija bila je vrlo razgranata i sastavljena iz mnoštva kancelarija i potkancelarija. Pomoću jake administracije sultan je nastojao da obezbijedi kontrolu čitavog državnog aparata, djelovanje feudalne klase i uspješno držanje u pokornosti raje. Sultan je bio i najveći predstavnik duhovne vlasti muslimanske vjerske zajednice, pa je kao takav smatran nasljednikom Muhameda, božjom sjenkom na zemlji (halifa). Ovo obilježje sultanove vlasti uticalo je da se osmanlijska država oformila kao specifična teokratska istočna despotija na čelu sa apsolutnim monarhom. Ekonomske osnove sultanove vlasti bile su mnogobrojne i vrlo čvrste. Sultan je imao vrhovno pravo svojine, ali za razliku od vladara na Zapadu i u nekim drugim državama, njegovo pravo vrhovne svojine bilo je daleko potpunije. Sultani su isto tako posjedovali i vlastite domene (carski hasovi). Oni su uživali i regalna prava; imali su isključivo pravo na prihode od carina, od rudnika, solana, kovali su novac, dobivali su od hrišćana porez na glavu (harač), od vazalnih zemalja su dobivali godišnji danak (Dubrovnik je godišnje plaćao 12 500 dukata, danak su takođe plaćale Vlaška, Moldavska, jedno vrijeme Austrija i dr.). Najzad, do kraja XVI stoljeća sultanima su priticala velika sredstva od ratnog plijena. Vojna organizacija. Jezgro osmanlijske vojne organizacije sačinjavala su dva roda vojske – provincijska vojska i centralna vojska. Provincijska vojska bila je sastavljena od spahijske konjice koja je predstavljala stub čitave države i glavni oslonac svih osvajačkih pohoda turskih sultana. Spahijska organizacija je počivala na timarskom sistemu. Spahije su uvijek morale biti u pripravnosti da bi na svaki poziv sultana 75

mogle odmah stupiti u vojni pohod. Prema veličini svog posjeda i količini prihoda, oni su morali da sa sobom povedu određeni broj pješaka (džebelija). Spahijskom vojskom jedne provincije komandovao je beglerbeg, vojskom jednog sandžaka sandžakbeg i alajbeg. Kao komandanti turske vojske u početku javljaju se i subaše. U provincijsku vojsku spadali su još graničari (serhat kulu) i pripadnici mjesnih garnizona (jerli kulu). Posade na granicama i u gradovima bile su sastavljene od različitih vojnih redova, kao što su: vojnuci, martolosi, mustahfizi, janjičari i dr. Pored feudalne vojske, u osmanlijskoj državi postojala je stalna najamnička vojska čiji su komandanti takođe bili feudalci. Ona se dijelila na više korpusa ili odžaka. Najmnogobrojniji dio najamničke vojske činili su janjičari. Janjičari su bili uglavnom pješadija. Regrutovani su u prvo vrijeme od zarobljenika, a kasnije od hrišćanske djece koja su kupljena u vidu danka u krvi (devširma). U početku janjičari su živjeli strogo vojničkim životom. Njihov život bio je tada sličan životu pravih asketa (nisu smjeli da se žene jer su morali čitav svoj život isključivo posvetiti vojnoj službi u korist sultana). Oni su predstavljali glavni oslonac sultanu u zaštiti društveno-političkih odnosa u državi i trupe koje su se nalazile neposredno uz sultana kada je on kretao u vojne pohode. U centru su postojali još neki redovi najamničke vojske od kojih treba spomenuti dvorske spahije. Oni bi se mogli označiti sultanovom gardom. Janjičari su sve do kraja XVI stoljeća predstavljali drugu udarnu snagu Osmanlijskog Carstva, ali i ta organizacija, slično spahijskoj, bila je u početku XVII stoljeća zahvaćena procesom raspadanja. Na prelazu u XVII stoljeće janjičari su pokazivali neposlušnost prema sultanu, a njihova disciplina je naglo popuštala. Pošto nisu dobivali na vrijeme platu, oni počinju da se posvećuju drugim zanimanjima (zanatstvu i trgovini). Usljed toga u XVII i XVIII stoljeću janjičari postepeno zauzimaju odlučne pozicije u gradskoj privredi i s tim u vezi postaju značajan politički faktor u gradovima. Želeći da ovjekovječe konzervativne ustanove (esnafsku organizaciju, stari poredak uopšte), oni tada postaju krajnje reakcionarna snaga predstavljajući branu svim pokušajima turskih sultana da reformišu stare (klasične) turske ustanove. U osmanskoj državi postojali su još pomoćni vojni odredi. Jedni su bili formirani od turskog stanovništva (juruci, muselimi itd.), a drugi od hrišćanskog (vojnuci, martolosi itd.). Ovi posljednji su regrutovani od vlaško-stočarskog stanovništva koje su Turci uključili u svoj sistem prilikom osvajanja Balkanskog poluostrva. Pomoćni vojni redovi poslužili su kao vrlo važan oslonac u učvršćenju turske vlasti na Balkanu. Vojnuci su obavljali različite dužnosti. Jedni su vršili komordžijsko-konjušarsku službu (najviše u Bugarskoj). Bili su zaduženi da odgajaju konje za potrebe turske države, starali su se o ishrani konja, kosili livade, učestvovali u službi u carskim štalama u Carigradu itd. Drugi vojnuci su bili obavezni na vojnu službu. U Bosni i Hercegovini je bilo takođe vojnuka. Oni su obavljali vojnu službu u pograničnim krajevima ili u unutrašnjosti zemlje. Kada je došlo do raspadanja klasičnih turskih ustanova, vojnučka organizacija je pretrpjela značajne promjene. Najvećim dijelom vojnuci su prelazili na islam (naročito u Hercegovini u drugoj polovini XVI stoljeća). Postepeno im se gubio trag i umjesto njih javljaju se drugi pomoćni redovi. Martolosi su bili borbene trupe u ratu. U vrijeme mira čuvali su državne granice, a katkada su gonili hajduke. Naročito ih je bilo mnogo u Makedoniji. Do druge polovine XVII stoljeća oni su u Makedoniji predstavljali osnovne pomoćne vojne redove pomoću kojih je turska država suzbijala unutrašnje nerede. Pripadnici tog reda bili su hrišćani, ali su im starješine bili muslimani. U XVII stoljeću martolosi masovno odlaze u hajduke, pa su Turci taj pomoćni vojni red ukinuli. Za svoju službu uživali su različite povlastice (vojnuci su uživali slobodne baštine, a martolosi su bili oslobođeni raznih nameta u korist države itd.). Upravna podjela naših zemalja pod Turcima. – Upravna podjela Osmanlijskog Carstva bila je prožeta njenim vojnopolitičkim uređenjem. Tako je vojna organizacija predstavljala osnovicu na kojoj je bila zasnovana njegova administrativno-teritorijalna podjela. 76

Država se dijeli na provincije (beglerbegluk, aàjalet, ili pašaluk). Na čelu provincije nalazio se beglerbeg. Od druge polovine XVI stoljeća taj se funkcioner zvao vezir ili valija. Provincije su se dijelile na sandžake ili live (znači zastava). To je bila oblast u kojoj se pod jednu zastavu mogao mobilisati određeni broj spahija kojima je komandovao sandžakbeg. Na čelu su im stajali sandžakbezi ili mirilive (mirimiran). Niže administrativne jedinice su bili kadiluci (kaze). To su bili prvenstveno sudski okruzi. Oni su predstavljali i jezgro lokalne upravne podjele u Osmanlijskom Carstvu. Kadiluci su se dijelili na manje oblasti koje su se zvale nahije (naše srednjovjekovne župe). Ovaj termin je kasnije ponegdje evoluirao jer se teritorij nahija ponegdje (u Srbiji npr.) podudarao s teritorijem kadiluka. U početku su u osmanlijskoj državi najviše administrativne jedinice bili sandžaci. Podjela na beglerbegluke (provincije) nastala je tek kasnije. Prvo je stvorena najviša upravnoadministrativna jedinica na Balkanu pod nazivom rumenlijski beglerbegluk. Poslije je bio osnovan i beglerbegluk Anadolija. U doba sultana Sulejmana Veličanstvenog Carstvo je bilo podijeljeno na 40 beglerbegluka, od kojih je 26 bilo samo u evropskim provincijama Carstva. Svi naši krajevi koje su Turci zauzeli zadugo su se nalazili u sastavu rumelijskog beglerbegluka. Njegovo sjedište se mijenjalo. Najduže je bilo u Sofiji, katkada u Jedreni i vrlo kratko u Bitolju (Monastir). Rumelijski ajalet je bio jedini ajalet u evropskom dijelu Osmanlijskog Carstva sve do osvajanja Budima. Tada je brojao 30 sandžaka. Njegov teritorij se znatno smanjio kada su osnovani budimski, bosanski i drugi pašaluci. Teritorij jugoslovenskih zemalja ulazio je tada u 6 ajaleta: rumelijski, bosanski, kanjiški, temišvarski, budimski i egarski. Poslije Karlovačkog mira (1699. godine) nestali su osmanski ajaleti i sandžaci u Hrvatskoj, Slavoniji, Lici i Vojvodini. Jedino se održao temišvarski pašaluk, u čiji je sastav ulazio jedan dio našeg Banata. Godine 1580. osnovan je bosanski pašaluk. On je jedini bio sastavljen isključivo iz zemalja koje su naseljavali naši narodi. Kada je osnovan (1580. godine), u njegov sastav ulazilo je čitavo područje današnje Bosne i Hercegovine, dijelovi Slavonije i dijelovi Dalmacije i Like. Takav opseg bosanskog pašaluka ostao je do Karlovačkog mira 1699. godine, kada su njegove granice bile znatno sužene. Granice bosanskog pašaluka od XVIII stoljeća podudaraju se po prilici s granicama SR Bosne i Hercegovine. Ostale naše zemlje ulazile su u sastav sandžaka i pašaluka koji su bili naseljeni i drugim narodima. Lokalna uprava u našim zemljama za vrijeme Turaka. – Lokalna uprava u našim zemljama za vrijeme Turaka bila je izgrađena u okvirima jednog sandžaka. Osnovna funkcija lokalne uprave sastojala se u potrebi obezbjeđenja materijalnih interesa povlaštenih slojeva društva, u zaštiti javnog mira i poretka – policijskoj službi i dr. Lokalna uprava u Osmanskom Carstvu bila je principijelno izgrađena na istoj osnovi na kojoj je počivao sistem lokalne uprave u ostalim feudalnim državama. Jezgro lokalne uprave činio je timarski sistem kao specifičan oblik feudalnog sistema. Kao i u ostalim feudalnim državama, u organizaciji lokalne uprave u osmanlijskoj državi značajnu ulogu imao je upravnopolicijski imunitet feudalaca. On je ovdje počivao na ustanovi tzv. serbest (slobodnih) feudalnih posjeda čiji je broj bio mali. Kao što je ranije rečeno, posjednici timara nisu uživali upravno-policijski imunitet. Stoga prema svojoj raji nisu imali političku vlast. Druge kategorije feudalnih posjeda (zijameti, vakufske zemlje, hasovi i timari različitih funkcionera) bili su serbest. Zbog toga je njihovim posjednicima pripadao upravnopolicijski imunitet pa su imali pravo da vrše lokalnu vlast na svojim posjedima. Na zijametu zajim, na serbest timarima njihovi uživaoci (čeribaše, čauši, dizdari, imami), a na vakufskim posjedima upravnik vakufa (mutevelija). Najviši serbest posjedi bili su hasovi. Posjednici hasova nisu direktno obavljali vlast već su je 77

redovno povjeravali svojim službenicima vojvodama i ponegdje subašama. Kasnije, počev od XVII stoljeća, u ovoj funkciji javlja se katkada službenik pod nazivom muteselim (muselim). Funkcija vojvode označavana je terminom vojvodaluk. Taj termin je istovremeno označavao upravno područje vojvode. Vojvode beglerbega u tzv. paša sandžaku i sandžakbegove vojvode bili su još upravnopolicijski organi za područje jednog kadiluka ili nahije. Janjičari su kao autonomna organizacija imali svoje posebne starješine koji su im bili vojni komandanti i upravnopolicijski organi. U većim gradovima to je bio janjičarski aga, a u manjim janjičarski serdar. Pomoćni vojni redovi su imali svoju autonomnu organizaciju. U njihove poslove nije se smio miješati niko sa strane, jer su kao organizacije uživali upravnopolicijski imunitet. Starješine pomoćnih vojnih redova sastavljenih od Turaka zvali su se subaše, vojnuka vojnučki sandžakbeg i vojnučki čeribaša, a martolosa – martolosbaša. Knezovi. Ranije je istaknuto da su u turskoj lokalnoj upravi u nekim našim zemljama važnu ulogu imali funkcioneri vlaške organizacije – knezovi. U početku turske vladavine postojale su dvije vrste knezova – nahijski i seoski. U nekim krajevima ulogu seoskih knezova imali su primićuri. Sadržaj kneževske funkcije u ranije doba sastojao se u obavezi knezova da se kao neposredne starješine vlaha jedne nahije, odnosno sela, staraju o javnoj bezbjednosti i upravnopolicijskim poslovima na svom području; da ubiraju poreze u korist neposrednih feudalnih gospodara (obično uživalaca hasova); da pomažu poreskim činovnicima centralne vlasti pri ubiranju opštedržavnih poreza; da se staraju o naseljavanju i kolonizaciji zemlje (da povrate raju na njeno mjesto); da dostavljaju raji zapovijedi nadležnih organa i da joj određuju poslove koje ona ima da vrši i da sami rukovode izvršenjem tih poslova. U nekim krajevima knezovi su bili obavezni da pomažu snabdijevanje vojske u ratu i da sami učestvuju u ratnom pohodu. Za svoju službu knezovi su u početku bili nagrađivani manjim timarima. Prema tome, oni su tada bili sitni feudalci. Služba knezova bila je nasljedna i prelazila je obično sa oca na najstarijeg sina. Takav je po prilici bio položaj knezova u vlaškoj organizaciji u periodu uspostave i učvršćenja turske vlasti. S prelaskom vlaha na zemljoradnju i svođenjem vlaha na položaj raje nastaju značajne promjene u ranijoj vlaškoj organizaciji. Ona gubi personalni i dobiva teritorijalni karakter. Na toj osnovi se npr. u Srbiji javlja teritorijalna knežinska organizacija, sa seoskim, knežinskim i nahijskim knezovima. Premda nemamo autentičnih podataka na osnovu kojih bi bilo moguće pratiti kretanje tog procesa kao i evoluciju položaja knezova u njemu, čini se da je na osnovu opšteg kretanja turskog društva od XVII stoljeća pa dalje moguće približno sagledati i ovaj problem. Mislimo da se u uslovima teritorijalizacije ranije vlaške organizacije donekle promijenio sadržaj kneževske funkcije, jer se bitno promijenio ekonomsko-društveni položaj ranijih vlaha njihovim svođenjem na stepen raje. Isto tako su se promijenili organizacioni okviri u kojima se ona javlja kao raja. Bivši vlasi su u novim uslovima naseljavali ne samo hasove već pretežno timare i zijamete. Time su vlasi, sada raja zemljoradnici, došli u daleko neposredniji odnos prema feudalnim gospodarima, što je vodilo pogoršavanju njihovog položaja. U takvim uslovima i funkcija knezova morala je evoluirati. Pošto su se vlasi našli u drukčijem odnosu prema spahijama, uloga knezova u ubiranju feudalnih dažbina kao i u poslovima policijske vlasti je morala slabiti. Ukoliko i nije nastupilo potpuno iščezavanje ovog dijela njihove funkcije, oni su morali da je dijele sa drugim organima lokalne uprave, vojvodama, a vojnička funkcija im je sigurno otpala. Zbog toga je vjerovatno nastalo i društveno niveliranje knezova sa običnom rajom. Pri svemu tome, turski organi i dalje su osjećali potrebu za knezovima, i to kako organi centralne, tako i organi provincijske vlasti. Prvima su bili potrebni knezovi da im pomognu u realizaciji opštedržavnih obaveza koje su padale na teret raje: harač, izvanredni nameti i dr. koji su 78

od XVII stoljeća osobito postali aktuelni. Drugi su osjećali nužnom pomoć knezova opet za svoje poslove, osobito policijske, jer su bili nemoćni da bez pomoći knezova saobraćaju sa hrišćanskom rajom. Na toj osnovi se postepeno transformirala kneževska funkcija, dobivajući postepeno značaj narodne samoupravne funkcije. Poslije izvjesnog slabljenja, pod konac XVI i u prvoj polovini XVII stoljeća, ulogu knezova od druge polovine XVII stoljeća, a naročito u XVIII stoljeću, morala je porasti u onoj istoj mjeri u kojoj je rasla uloga nekih »samoupravnih« organa u drugim krajevima Carstva (ajana) koji su bili naseljeni znatnim brojem muslimana. Položaj knezova u beogradskom pašaluku pod kraj XVIII stoljeća to nedvosmisleno potvrđuje. Lokalna uprava u gradovima imala je takođe svoje osobenosti. Gradovi su bili sjedišta raznih vojnoupravnih i sudskih organa. Gradsko stanovništvo bilo je sastavljeno iz različitih društvenih slojeva. Ono je na ovaj ili onaj način bilo zahvaćeno nadležnošću pojedinih organa lokalne uprave koji su već spomenuti. Međutim u gradovima su postojali i neki drugi organi čije je postojanje bilo uslovljeno ekonomskim položajem gradova i specifičnom organizacijom gradske proizvodnje. Jer, gradovi su bili središta zanatstva i trgovine. Razvoj zanatstva u gradovima oslanjao se na orijentalno-muslimanske tekovine. Tursko zanatstvo imalo je od početka posebnu organizaciju. Tada su zanatlije bile udružene u posebne grupe (džemate) koje su ubrzo bile obuhvaćene esnafskom cehovskom organizacijom. Esnafi su djelovali kao samostalne organizacije na osnovu svojih statuta. U samoupravnoj organizaciji esnafa djelovale su skupština i uprava (londža). U upravu su ulazile starješine esnafa: ćehaja ili ustabaša, kalfabaša, jigit i čauš. Najvažniji funkcioner esnafa bio je ćehaja. U gradovima kao središtima za razmjenu robe postojali su još tržišni funkcioner (muhtesib) i noćni čuvari (pasvan). U turskoj lokalnoj upravi djelovali su organi koje je centralna vlast slala u provincije radi prikupljanja prihoda za centralnu državnu blagajnu. Opšti naziv za takvog funkcionera bio je emin (povjerenik). Sistem ubiranja prihoda posredstvom povjerenika (emin) zamijenjen je rano davanjem državnih prihoda u jednogodišnji zakup (iltizam) koji se još zvao mukata. Krajem XVII stoljeća država je počela davati svoja dobra u doživotni zakup (malikâna). Zakupci su imali ne samo pravo da prikupljaju određene prihode već i da vrše upravnopolicijsku vlast na zakupljenim dobrima. Sudstvo u našim zemljama za vrijeme Turaka. – Organizacija lokalne uprave u osmanskoj državi nedvosmisleno pokazuje da Turci nisu imali u lokalnoj upravi jednog ili više organa tzv. opšte nadležnosti. Takav je na izvjestan način bio samo sudski organ (kadija). Kadija je bio prvenstveno organ pravosuđa. To je pravosudna ustanova koja potiče još iz prve muslimanske države (Arapskog kalifata). Kao nasljeđe preuzeli su je u svoj sistem i Osmanlije, nastojeći da je iskoriste daleko više od svojih prethodnika. Kadija je u građanskim i krivičnim stvarima sudio po šerijatskom pravu. Pošto su nemuslimani uživali pravo autonomnog rješavanja nekih svojih građanskopravnih sporova, kadija je bio isključivo nadležan da rješava građanskopravne sporove samo među muslimanima. U krivičnim stvarima međutim, njegova nadležnost je u pravilu bila potpuna. Kadija je dalje bio nadležan da sudi svima za stvari koje su bile određene propisima administrativnog poreskog i zemljišnog prava. Najzad, kadija je bio dužan da na zahtjev nemuslimana presudi i sve njihove sporove. Tada je sudio po šerijatskom, a ne po običajnom ili miletskom pravu. Kadija je po službenoj dužnosti vodio poslove starateljstva nad maloljetnicima i ostalim poslovno nesposobnim licima. Na isti način on je po službenoj dužnosti vodio nadzor u poslovanju vakufskim dobrima. Kadija je bio glavni nadzorni organ tržišta. U njegovom prisustvu su određivane cijene (narh) pojedinim artiklima, poglavito prehrambenim. Kao čuvar zakona i izvršilac naredaba centralne vlasti, kadija je, dalje, bio ovlašten da vodi 79

nadzor nad postupcima i djelovanjem svih državnih službenika na području kadiluka, pa i čitave provincije i da o svakoj nepravilnosti u njihovom radu izvještava cara i vezira. Dok je centralna vlast bila jaka, pritužbe kadije bile su uglavnom efikasne i, obrnuto, sa slabljenjem centralne vlasti padao je autoritet kadije i slabila efikasnost njegovog djelovanja. U našim zemljama bilo je po rangu tri vrste kadija: mula (u Sarajevu i Beogradu), obični kadija (sudija u većim sudskim okruzima) i naib ovlašteni zastupnik mule u dijelovima jednog kadiluka tzv, mulaluka. U turskom sudstvu nije postojala ustanova apelacije (žalba višem sudu). Postojala je samo ustanova obnove postupka koji je obnavljan pred istim kadijom. Kadija je vodio posebne knjige koje su se zvale sidžili ili protokoli. U njih su upisivane sve sudske odluke, kao i drugi akti (naredbe centralne i provincijske vlasti i dr.). Zbog toga sudski protokoli predstavljaju jedan od važnih izvora za proučavanje naše istorije pod Turcima. Uz sudnicu nalazio se uvijek izvjestan broj vjerodostojnih ljudi koji su služili kao svjedoci kod sklapanja raznih ugovora i kao svjedoci pred kojima se odvijao spor. Oni su se zvali »šuhudulhal«. To je bila neka vrsta porote. Kod svakog spora bilo je potrebno da se pojavi desetak viđenih muslimana ili hrišćana koji su prisustvovali suđenju kadije. Opisano stanje sudstva, naročito u Bosni i Hercegovini, ostalo je nepromijenjeno do proglašenja tanzimata 1839. kada je bila provedena reforma sudstva. Od 1839. godine sve do 1946. kadija je bio sudski funkcioner za rješavanje bračnih i nasljednih sporova muslimana. Od 1839. godine u Turskoj se zavodi laicizam u sudstvu. S tim u vezi izvršena je odgovarajuća podjela sudova na šerijatske i građanske sudove. Građanski sudovi su djelovali u tri instance. Prvu instancu činili su sreski sudovi, drugu okružni i treću pokrajinski sud u Sarajevu. U nadležnost građanskih sudova spadala su sva pitanja koja nisu imala vjerski karakter. Za pretežan broj sporova posljednja instanca bio je pokrajinski sud u Sarajevu, dok je za ostale odlučivao Vrhovni sud u Carigradu. S obzirom na činjenicu da je stanje u Bosni bilo poremećeno snažnim djelovanjem ostataka feudalizma, čiji su nosioci nastojali da odnose i sporove rješavaju u onim okvirima koji su postojali prije tanzimatskog zakonodavstva, čini se da novi sudovi u Bosni nisu mogli da se učvrste. Ajani. Ranije prikazani sistem lokalne uprave i sudstva djelovao je punom snagom do polovine XVII stoljeća. Polovinom XVII stoljeća u organizaciji lokalne uprave u Osmanskom Carstvu nastupile su značajne promjene pojavom tzv. vilajetskih ajana (uglednih ljudi), koji su u XVIII stoljeću postali organi lokalne uprave. Od polovine XVII stoljeća vilajetski ajani zajedno s kadijama i drugim upravnim funkcionerima počinju da vrše raspored opštedržavnih nameta na stanovništvo, da organizuju kolektivno suzbijanje hajdučije i nereda u provincijama, da organizuju prenos pošte od Carigrada u provincije, da maksimiraju cijene hrani, da mobilišu muslimansko stanovništvo sposobno za nošenje oružja u vojsku i da predvode vojsku na razne frontove. Narastanje mnogobrojnih poslova u XVIII stoljeću koji nisu spadali u nadležnost niti jednog od ranije spomenutih organa lokalne uprave uslovilo je pojavu jedne nove upravnopravne funkcije pod nazivom ajanluk i jednog nosioca te funkcije u kadiluku ajana. U početku su ajani, izgleda, bili birani. U njihovom izboru učestvovali su ponegdje i predstavnici hrišćanskog stanovništva. Međutim, biranje ajana ubrzo je bilo potisnuto. Pošto je ajanska funkcija sadržavala ogromnu mogućnost za bogaćenje njenih nosilaca (putem zloupotreba vlasti), to su pojedinci iz redova gornjih slojeva osmanskog društva koji su od početka obavljali ajansku funkciju, vrlo rano počeli da se bore za tu funkciju. Polovinom XVIII stoljeća na toj osnovi razbuktali su se čitavi mali ratovi za ajanluk iz kojih su kao pobjednici izlazili najbogatiji i najuticajniji pojedinci iz redova povlaštenog društva. Neki ajani nisu se zadovoljili ni takvim pozicijama, već su počeli da težište svoje vlasti proširuju izvan granica kadiluka (na čitave provincije) i da tako sužavaju autoritet centralne vlasti. To je sililo turske sultane da se vojnički obračunaju sa nosiocima ajanske anarhije, u čemu je tek 80

uspio Mahmut II. On je u toku druge, treće i četvrte decenije XIX stoljeća uspio da u korijenu sasiječe mnoge ajanske porodice i tako stvori uslove za modernizaciju turske vojske i turske administracije. Uništenjem ajanluka Mahmut II je stvorio novu upravnopravnu funkciju muselimluk, čiji su nosioci bili muselimi. Ajanluk se u Bosni i Hercegovini karakteriše značajnim specifičnostima. Nosioci te funkcije u velikom dijelu bosanskog pašaluka bili su nasljedni kapetani. Još u XVI stoljeću Turci su u Bosanskoj krajini počeli da zavode teritorijalnu vojnu organizaciju koja se zvala kapetanija. Kao komandant cjelokupne vojske na čelu kapetanije stajao je kapetan. Funkcija kapetana dodjeljivana je pojedinim predstavnicima iz redova spahijskog staleža, pa se kao kapetani u početku javljaju istaknutije timarlije, zaimi i dr. Kapetani su kasnije nagrađivani novčanim nagradama koje su obično bile ravne prihodima sa zijameta. Kada se pojavila potreba da se pomoću vilajetskih ajana rješavaju poslovi, i kapetani su počeli da obavljaju te zadatke. Tako u velikom broju kadiluka u Bosni u XVIII stoljeću dolazi do spoja kapetanske i ajanske funkcije koja je uticala da kapetani ubrzo izrastu u najistaknutije nosioce političke vlasti na području kapetanije. Pošto je kapetanska funkcija držana nasljednim putem, to je i ajanska funkcija u krajevima Bosne u kojima su postojale kapetanije postala od početka nasljedna u jednoj porodici. U krajevima gdje nije bilo kapetanija ajani su bili istaknutiji begovi sa područja tih kadiluka. Međutim i u tim kadilucima ajanska funkcija ubrzo postaje nasljedna. Kada je otpočeo da uništava ajane, sultan Mahmut II se u podesnom trenutku obračunao i sa bosanskim ajanima. On je poslao u Bosnu nekoliko energičnih vezira da dovedu u red bosanske ajane, zapravo da likvidiraju najuticajnije ajane kapetane. Kada sultan nije mogao da se nagodi s bosanskim ajanima, oni organizovano istupaju protiv njega. Taj otpor pojavio se u pokretu bosanskih kapetana protiv centralne vlasti na čijem čelu je stajao Husein kapetan Gradaščević. On je bio izabran na jednom skupu u Tuzli za vođu bosanskih ajana. Do prvog sukoba je došlo na Kosovu polju kada su Bosanci odnijeli pobjedu. Međutim, ta pobjeda nije do kraja iskorištena, jer je sultan stvorio izvjesne nesuglasice među bosanskim ajanima i vještom taktikom privremeno umirio Husein-kapetana, koji se, vrativši se u Bosnu, proglasio vezirom. S njim se sultan definitivno obračunao 1833. godine. Protiv pokreta Husein kapetana Gradaščevića ustao je stolački ajan Alija Rizvanbegović koji je okupio oko sebe najveći broj hercegovačkih ajana. Desna ruka mu je bio gatačko-pivski ajan Smail-aga Čengić. On je bio za to nagrađen izdvajanjem hercegovačkog sandžaka u poseban pašaluk 1833. i postao hercegovački vezir sa titulom paše (Ali-paša Stočević). Godine 1835. ukinute su kapetanije i ajanluk u Bosni, a na njihovo mjesto zaveden je muselimluk. Kao organi lokalne uprave u Bosni od tada javljaju se muselimi. Premda su 1835. godine ukinute kapetanije i ajanluk, u suštini se stvari nisu zadugo izmijenile, jer su nosioci funkcije muteselima bili često isti ljudi, i to prijašnji kapetani i ajani. Ukidanjem kapetanija u Bosni nisu sasječeni korijeni najistaknutijim bosanskim feudalcima. Zbog toga se faktična situacija nije izmijenila sve do pohoda na Bosnu Omer-paše Latasa (1850. godine) koji je u krvi sasjekao korijene bosanskih ajana. Omer-paša Latas je proveo reformu uprave u Bosni. Ukinuo je podjelu na sandžake i zemlju podijelio na okruge (kajmakamluci) i srezove (mudirluci). Bosanski vilajet bio je sastavljen od šest kajmakamluka: sarajevski, banjalučki, bihaćki, tuzlanski i novopazovski. Hercegovački vilajet bio je sastavljen od tri kajmakamluka: mostarski, trebinjski i prijepoljski. Bosna je imala 44 mudirluka, a Hercegovina 16, obadvije zajedno 9 kajmakamluka i 60 mudirluka. Do kraja turske vlasti u Bosni (do 1878. godine) provedena je još jedna administrativna reforma bosanskog vilajeta. Posebnom naredbom o bosanskom vilajetu iz 1865. godine područje bosanskog i hercegovačkog vilajeta ponovo je spojeno u jedan vilajet (bosanski). Po novoj administrativno-teritorijalnoj podjeli bosanski vilajet se dijelio na sedam sandžaka: sarajevski, 81

travnički, bihaćki, banjalučki, zvornički, novopazarski i hercegovački. Na čelu sandžaka stajali su kajmakami. Sandžaci su se dijelili na mudirluke na čijem su čelu stajali mudiri. Pravo u našim zemljama za vrijeme Turaka. – Turci su u našim zemljama zaveli svoje pravo. Ono je ostalo važeće do kraja turske vladavine, a najšire je bilo u primjeni u Bosni i Hercegovini. Elementi turskog prava. naročito u Bosni i Hercegovini, očuvali su se zadugo i poslije nestanka turske vlasti, za vrijeme Austro-Ugarske pa čak i za vrijeme stare Jugoslavije. Pravni sistem turske države počivao je na šerijatskom i državnom pravu. Pored toga primjenjivano je i vjersko pravo pojedinih vjerskih zajednica (mileta) tzv. miletsko pravo; a ponegdje i običajno pravo. Šerijatsko pravo je sastavni dio islamske vjere i sastoji se iz niza vjerskih muslimanskih propisa, čije izvore treba tražiti u muslimanskoj »svetoj« knjizi – Kuranu. Stoga Kuran predstavlja prvi i glavni izvor cjelokupnog šerijatskog prava. U Kuranu se nalazi najviše čisto vjerskih odredaba. Od 6 000 izreka svega ih se 500 odnosi na pravo. Njima su regulisane samo djelimično pojedine grane prava (porodično, nasljedno, krivično i ratno pravo). S obzirom na činjenicu da je Kuran postavio samo osnovne pravne principe i da su se u muslimanskoj državi ubrzo osjetile praznine u pogledu regulisanja pravnih pitanja koja je život nametao, pojavila se potreba autentičnog tumačenja Kurana kao i dopuna njegovih praznina. Autentični tumač bio je Muhamed, koji je po muslimanskom vjerovanju bio božji namjesnik na zemlji. Stoga sve ono što je Muhamed preporučio, odobrio ili sam uradio, a što se u islamskom pravu naziva hadis smatra se razjašnjavanjem i detaljisanjem Kurana, pa se kao takvo smatra izvorom prava. Pored Kurana i hadisa usvojena su i priznata u toku daljeg razvoja islamske države još dva pomoćna pravna izvora koji su poznati pod nazivom idžma i kijas. Pod idžmaom se podrazumijevaju nezavisna saglasna rješenja islamskih pravnika. Četvrti izvor šerijatskog prava je kijas ili analogija. To su bila rješenja nekih pravnih i vjerskih pitanja na osnovu postojećih analognih pravnih propisa koji se nalaze u Kuranu i hadisu. Analogna rješenja izdavali su tzv. imami ili doktori prava. Tu se radi o odlukama i odgovorima na pojedina konkretna pitanja koja je nametala pravna praksa islamske države. Te odluke zvale su se fetve. Njih su izdavali kasnije posebni islamski učenjaci (pravnici) koji su se zvali muftije. U svakom većem gradu, u mjestu gdje je postojao kadija, postojao je i jedan muftija koji je tumačio šerijatske propise i davao mišljenja o konkretnim pitanjima. Mišljenjem muftije kadije nisu bili vezani u donošenju svojih odluka. Sistem fetvi široko je primjenjivan u našim zemljama za vrijeme Turaka. Primjenjivane su na pravna pitanja i odnose, kao i za regulisanje raznih političkih i vjerskih pitanja. U tom pogledu u turskoj državi razvio se čitav sistem izdavanja fetvi, a pored muftija, koji su postojali u kadilucima, postojao je i jedan veliki muftija za čitavo područje carstva (šejhulislam) koji je sjedio u Carigradu i bio vršilac duhovne funkcije sultana. U Bosni i Hercegovini važilo je tzv. hanefitsko šerijatsko pravo. Osnivalo se na teorijskom pravcu koji je zastupala škola imama Ebu Hanife. Šerijatsko pravo je široko primjenjivano samo u odnosima među muslimanima. Kao pozitivno pravo, važilo je u pojedinim našim zemljama u toku čitavog perioda turske vladavine (izvjesni elementi šerijatskog prava očuvali su se u našoj zemlji sve do 1945. godine, porodično i nasljedno pravo muslimana, na primjer). Državno pravo predstavljalo je skup pravnih propisa koje je izdavao sultan. Tim pravom bili su regulisani odnosi koji nisu bili uopšte obuhvaćeni šerijatskim pravom ili ih se šerijatsko pravo samo djelimično doticalo. Njime su bili regulisani odnosi u timarskom sistemu (kao i svi agrarni odnosi uopšte), organizacija vlasti, poresko pravo itd. Propisi državnog prava objavljivani su u zbirkama koje su se zvale kanuni ili kanuname (zbornik zakona). Stoga se to pravo može nazvati još i kanunsko pravo. Sultani su još objavljivali propise i u posebnim naredbama (ferman), a kasnije i u svečanim poveljama (hatišerif). 82

U ranijem periodu najznačajniji zakonodavci bili su sultan Mehmed II i sultan Sulejman Veliki, koji je zbog velike zakonodavne aktivnosti još nazvan Zakonodavac (Elkanuni). Od zakonika koje je izdao sultan Sulejman važno je spomenuti Budimsku kanunamu. Tom kanunamom bili su regulisani agrarni odnosi u evropskim dijelovima turske države. Sulejmanovom Timarskom kanunamom bili su regulisani odnosi u spahijskoj organizaciji. Pored opštih kanunama, sultani su izdavali i posebne kanuname za pojedine sandžake. Za naše zemlje sačuvane su bosanske kanuname iz 1516, 1536. i 1565. godine, nekoliko kanunama zvorničkog, hercegovačko i kliškog sandžaka. Sačuvale su se slične kanuname i za druge sandžake: smederevski, sremski, požeški, skadarski itd. Kanuname predstavljaju prvorazredan izvor za proučavanje pravnog položaja naših seljaka pod Turcima. Svi do sada spomenuti izvori prava postojali su kao pozitivno pravo sve do Tanzimata. Znači, kanuname su bile formalni izvor turskog prava u nizu vijekova. Međutim, ekonomski i društveni odnosi u turskoj državi su se razvijali nasuprot odredbama kanunama tako da su one u XVIII stoljeću i na prelazu u XIX stoljeće predstavljale mrtvo slovo na papiru, mrtvo pravo koje je važilo samo u glavama upravljača turske države. Zbog toga nije nikakvo čudo što je 1839. godine Tanzimatom to pravo ukinuto. Poslije 1839. godine turski sultani su počeli da odnose u svojoj državi uređuju posebnim zakonodavstvom. U nizu zakonika važno je spomenuti Ramazanski zakon, zatim Muharemski zakon kojim je bio regulisan nasljednopravni red u nasljeđivanju zemalja iz kategorije erazi mirija, Krivični zakonik itd. Najzad, u turskoj državi u drugoj polovini XIX stoljeća pojavio se neslužbeni zbornik cjelokupnog turskog imovinskog prava pod nazivom Medžela. Medžela je izdavana sukcesivno u službenom osmanlijskom zborniku zakona (Destur). Iako Medžela nije izdata u formi zakona, niti je službeno proglašena kao zakon, ona je u Turskoj uživala silu i autoritet zakona. Odredbe Medžele oslanjale su se na šerijatsko pravo, ali u njoj nisu bili obuhvaćeni vjerski propisi. Primjena Medžele bila je predviđena za cjelokupno stanovništvo bez obzira na vjersku, klasnu i drugu pripadnost. Razne praznine kojima je Medžela obilovala dopunjavane su običajnim pravom. Izvjesne odredbe Medžele važile su i za vrijeme stare Jugoslavije. U našim zemljama za vrijeme Turaka važilo je kanonsko i narodno običajno pravo za nemuslimane. Ovim pravom je bilo regulisano porodično, bračno i nasljedno pravo nemuslimana. Te povlastice za nemuslimane izgledaju malo čudne. Ali kada se ima u vidu činjenica da šerijatsko pravo ima čisto vjerski (konfesionalni) karakter i da je kao takvo bilo pretežno obavezno za muslimane, kada se ima u vidu da je bilo potpuno suprotno vjerskim shvatanjima pokorenih naroda, sasvim je razumljivo da su Turci (koji su inače bili tolerantni prema drugim religijama) dozvoljavali nemuslimanima da rješavaju izvjesne svoje imovinskopravne odnose (koji nisu štetili interesima države i vladajuće klase) po svojim dotadašnjim pravnim propisima. U Crnoj Gori i Hercegovini nemuslimani su mogli rješavati svoje poslove na osnovu svog običajnog prava, a putem narodnih sudova. Sudili su knezovi, kmetovi i dr. Porodične i nasljedne sporove među nemuslimanima rješavali su obično crkvene starješine. Svaka zajednica rješavala je sporove među svojim vjerskim pripadnicima po svom partikularističkom (miletskom pravu), u čemu su igrali značajnu ulogu i narodni običaji ili adeti o kojima su vjerske starješine morale voditi računa prilikom donošenja svojih odluka. Dešavalo se, međutim, da se nemuslimani obrate šerijatskom sudu radi presuđivanja svojih sporova. U tom slučaju kadija je presuđivao isključivo na osnovu odredaba šerijatskog prava. Dugotrajna vladavina Osmanlija u našim zemljama odigrala je negativnu ulogu na progresivna kretanja našeg društva u prošlosti. Turskim osvajanjem naše zemlje su bile otrgnute od opšteg evropskog razvitka. Iako je turski sistem u prvo vrijeme pružao izvjestan okvir za dalji razvoj proizvodnih snaga (o čemu najbolje svjedoči činjenica da se u klasičnom osmanskom periodu pojavljuju nešto razvijeniji robnonovčani odnosi, izrasta veći broj gradova, među kojima i veliki gradovi: Skoplje, Sarajevo, Beograd i dr.), taj okvir se ubrzo pokazao kao preuzak za dalja progresivna kretanja društva. On je bio uzak i zbog činjenice što je osmanlijskim sistemom bio 83

ozakonjen takav oblik proizvodnih odnosa koji su trebali da se stalno reprodukuju tj. takav oblik odnosa koji su trebali da stalno reprodukuju naturalnu rentu i klasične osmanske ustanove koje su na njoj počivale. Razvitak proizvodnih snaga u našim zemljama još više je bio spriječen kasnije, u uslovima razvoja novih agrarnih odnosa (čiflučki sistem), koji su do krajnjih granica crpili ekonomsku snagu seljaka i onemogućavali čak i prostu reprodukciju odnosno stvaranje bilo kakvih viškova koji bi kretali proizvodnju naprijed. Uporedo s tim razvitkom položaj seljaka se stalno pogoršavao, jer se kao neposredni eksploatator pored raznih feudalaca (spahija i čifluk-sahibija) pojavljuje kasnije i sama država i čitav birokratski aparat koji nasiljem i pljačkom dovodi seljake, počev od XVII stoljeća naročito, do prosjačkog štapa. U takvim uslovima dolazi do pojave prvih vidova otpora protiv Turaka, koji je u početku imao spontan karakter (hajdučija, odmetanje i napadanje na organe turske vlasti), da bi u povoljnijim uslovima, u uslovima u kojima izrastaju državotvorne snage kod nekih naših naroda i pod uticajem naglog slabljenja turske države u XVII i XVIII stoljeću, ti otpori prerasli u prve narodnooslobodilačke pokrete širih razmjera, koji sebi postavljaju cilj svrgavanje turskog feudalizma i turske vlasti. Povoljni uslovi za svrgavanje turskog režima u našim zemljama sazrijevaju tokom XVIII i na prelazu u XIX stoljeće. Njih će neki naši narodi iskoristiti za svrgavanje turske vlasti i za stvaranje nacionalnih država koje će od svog početka nositi klicu buržoaskog načina proizvodnje, pa će se one razvijati kao buržoaske države. Tipičan primjer takvih kretanja odvijao se kod nas u Crnoj Gori i Srbiji. Kao rezultat narodnooslobodilačke borbe crnogorskog i srpskog naroda u osobenim spoljnopolitičkim okolnostima javiće se na početku XIX stoljeća crnogorska i srpska buržoaska država.

BURŽOASKE DRŽAVE JUGOSLOVENSKIH NARODA CRNOGORSKA DRŽAVA Da bi se uočile i shvatile osnovne karakteristike u nastanku crnogorske države tokom XVIII i na prelazu u XIX stoljeće treba se prvo osvrnuti na položaj Crne Gore pod Turcima. Položaj Crne Gore pod Turcima. – Turci su osvojili prvo Donju Zetu u kojoj su uspostavili svoj klasični timarski sistem. Gornja Zeta definitivno je uključena u sastav turske države tek 1499. godine. Tada je bila u sastavu skadarskog sandžaka, pa je skadarski sandžak bio njen neposredni upravljač. Stara Crna Gora bila je sastavljena iz četiri nahije kao teritorijalne jedinice koje su uspostavili Turci (katunska, riječka, crmnička i lješanska nahija). U Gornjoj Zeti nije bio uspostavljen klasični timarski sistem, zbog čega je ona bila u početku povjerena skadarskom sandžakbegu kao njegov has. Na toj osnovi su u Crnoj Gori već od početka postojali izvjesni elementi domaće samouprave. Nju je sandžakbeg povjeravao na upravu svom posebnom funkcioneru (vojvodi) koji se nalazio u Žabljaku. U Gornjoj Zeti na početku su postojala i tri timara. Kao njihovi uživaoci spominju se crnogorski knezovi. Turci su ostavili i manastirima izvjesna prava u ubiranju dažbina. Manastiri su imali svoja imanja sa kojih su davali određene dažbine sandžakbegu. Turci su u Crnoj Gori na početku pokušali zavesti sličan dažbinski sistem kakav je postojao i u drugim krajevima (desetina, ispendže i dr.). Te dažbine su ubirane u korist sandžakbega posredstvom njegovog vojvode i drugih funkcionera (domaćih knezova). S obzirom na to da se bavilo pretežno stočarstvom, crnogorsko stanovništvo nije bilo raspoloženo da daje spomenute dažbine. Stoga se Crnogorci vrlo rano bune protiv tih dažbina. Prva buna spominje se 1513. godine. Da bi umirili Crnogorce, Turci su poslije 1513. godine Crnu Goru izdvojili iz skadarskog sandžaka i povjerili je na upravu kao poseban crnogorski sandžak sinu Ivana Crnojevića – Skenderbegu (1514–1528). Tada je modifikovan i poreski sistem. Namjesto ranijih dažbina, Turci su uveli jedinstvene dažbine odsjekom (svaka kuća je plaćala 55 akči na ime filurije). Uvođenjem 84

jedinstvenog poreza, koji je ubiran posredstvom domaćih knezova, Crnogorci su stekli mogućnost da postepeno postanu slobodni seljaci. Poslije ukidanja crnogorskog sandžaka 1528. godine Crna Gora je pretvorena u carski has. Sultan je prihode sa svoga hasa davao u zakup pojedinim sandžakbezima iz okolnih sandžaka. Stoga se od tada ti sandžakbezi pojavljuju i kao neposredni gospodari Crne Gore. Oni su njome upravljali posredstvom svojih funkcionera zaduženih za prikupljanje dažbina. Crna Gora je povremeno ulazila u sastav skadarskog, dukađinskog i hercegovačkog sandžaka, već prema tome koji je sandžakbeg bio zakupac prihoda. Premda je turska vlast u Crnoj Gori od početka bila slaba, Crna Gora je principijelno priznavala vrhovnu vlast sultana čitavo XVI stoljeće. Crnogorski vojvoda sa sjedištem u Žabljaku bio je organ turske vlasti. Pored vojvode postojali su i knezovi koji su u ime Turaka vršili vlast u pojedinim kneževinama i nahijama. Na toj osnovi razvila se specijalna teritorijalna organizacija koju su činile knežine i nahije. U Crnoj Gori u to doba nije postojala plemenska organizacija, već samo bratstva i velike kuće (zadruge). Pod kraj XVI stoljeća jača položaj crkve u Crnoj Gori i raste uloga Cetinjskog manastira i njegovih vladika. Zbog toga će se cetinjske vladike kasnije pojaviti kao predvodnici crnogorskog naroda za svrgavanje turske vlasti i uspostavljanje temelja crnogorske države. I pored toga što se Crna Gora u opisanom periodu nalazila u sastavu Osmanskog Carstva, vlast sultana u Crnoj Gori je bila prilično labava, pa se može govoriti o njenoj faktičkoj samoupravi koju su vršili crnogorski knezovi kao organi koji su u početku istovremeno vršili posredničku ulogu između turske vlasti i Crnogoraca. Druga etapa u razvoju Crne Gore pod Turcima traje od početka XVII i završava se u toku tog stoljeća. Ona se karakteriše službenim ozakonjenjem autonomije u Crnoj Gori od strane sultana. Početkom XVII stoljeća jača pritisak okolnih sandžakbega i lokalnih turskih organa vlasti na Crnu Goru. U porastu su različite zloupotrebe vlasti od strane organa koji su ubirali dažbine za svoje gospodare, što je izazvalo pojačani i organizovaniji otpor Crnogoraca. Od tada je u porastu hajdučija koja u tom periodu ima katkada i vid privredne grane kojom se bave čitava bratstva. Istovremeno Crnogorci često otkazuju plaćanje danka Turcima i počinju da pružaju otpor širih razmjera. Zbog svega toga centralna turska vlast je morala da Crnogorcima popušta. Faktičku autonomiju morala je ozakoniti ponovnom modifikacijom dažbina, pretvaranjem svih dažbina u harač i davanjem prava Crnogorcima da harač sami razrezuju i da ga ubiru posredstvom svojih starješina. U unutrašnje poslove i odnose Crnogoraca od tada se Turci po pravilu više ne miješaju. Sadržaj autonomije Crne Gore u tom periodu B. Đurđev je rezimirao u sljedeće četiri tačke: prvo, Crnogorci su krajem XVI stoljeća dobili od sultana ferman (tekst fermana nije nigdje sačuvan, ali se spominje u domaćim i stranim izvorima) u kojem su bile određene povlastice Crnogorcima, koje predstavljaju sadržaj njihove autonomije u XVII stoljeću; drugo, Crnogorci su bili obavezni da plaćaju porez samo sultanu (ubiranje poreza moglo je da se obavlja samo po izričitoj zapovijedi Porte); treće, Crnogorci su bili obavezni da vrše vojnu službu u korist sultana, to jest bili su obavezni da učestvuju u odbrani granica Crne Gore; četvrto, u Crnu Goru nisu mogli dolaziti svi turski funkcioneri, već samo oni koji bi posebnom sultanovom naredbom bili poslani nekim poslom. Turci se u poslove Crnogoraca, izuzev ubiranja harača, nisu uopšte mogli miješati, ostavljajući im da te poslove rješavaju sami putem svojih samoupravnih organa. A u t o n o m n i o r g a n i u C r n o j G o r i. Crnogorci su od početka turske vlasti imali neke svoje samoupravne organe. Najviši organ bio je Opšti zbor. On je smatran zvaničnim predstavnikom Crne Gore. U radu Opšteg zbora mogao je da učestvuje veći broj Crnogoraca. Najvažniju ulogu u njegovom djelovanju imali su: cetinjski vladika, knezovi, vojvode (»vlasteli od zemlje Černe Gore«). Zbor je raspravljao i rješavao najvažnija pitanja. Drugi opštecrnogorski organ bio je Narodni sud (kmetski sud). Njegovi članovi zvali su se kmeti, katkada porotnici. Broj porotnika kretao se od 6–24. Sud je raspravljao i rješavao teže sukobe među Crnogorcima (sporovi oko zemlje npr.), izricao imovinske kazne i globe itd. Vršio je 85

takođe umir među Crnogorcima i na taj način uticao na suzbijanje krvne osvete koja je tada u Crnoj Gori široko praktikovana. Kao opšti crnogorski organ djelovao je još glavni knez ili glavni vojvoda. Tokom XVII stoljeća stalno su se zaoštravali odnosi između Turaka i Crnogoraca. To je bilo podstaknuto osobito otkazivanjem plaćanja harača. Koristeći se slabljenjem turske države u XVII stoljeću, Crnogorci su nastojali da se postepeno oslobode obaveze koje su imali prema Turcima. Masovno su odlazili u hajduke i angažovali se u ratovima na strani stranih sila koje su se tada borile protiv Turaka (na strani Mletačke Republike u tzv. kandijskom ratu, na primjer). Sukobi između Crnogoraca i Turaka u drugoj polovini XVII stoljeća prerastaju u sukob s turskom državom kao takvom, a ne sa organima njene lokalne i provincijske vlasti, kao što je to do tada bio slučaj. Svoju kulminaciju dostižu 1688. godine kada je crnogorski Zbor na čelu sa vladikom priznao vrhovnu vlast Mletačke Republike. To je do krajnosti zaoštrilo odnose između Turaka i Crnogoraca i pojačalo dalje sukobe s Turcima iz kojih su Crnogorci često izlazili kao pobjednici. P l e m e n s k a o r g a n i z a c i j a u C r n o j G o r i. – Zaoštravanje odnosa između Crnogoraca i Turaka zahtijevalo je veliko jedinstvo crnogorskih plemena, koja su se u XVIII stoljeću definitivno formirala u snažne organizacije u čijim su se okvirima pojavile državotvorne snage crnogorskog društva. U procesu svoga nastajanja crnogorska plemena su prvobitno predstavljala zatvorene organizme. Sve poslove plemena rješavali su sami saplemenici. Okvir u kojem se oblikovala plemenska organizacija bila je ranija nahija. Najjača plemenska organizacija razvila se u katunskoj nahiji, čije je sjedište bilo Cetinje. U procesu formiranja plemena nestala je teritorijalna turska organizacija u Crnoj Gori koju su sačinjavale nahije. Proces formiranja plemena odvijao se okupljanjem pojedinih bratstava oko jednog najuticajnijeg i najjačeg bratstva. Ekonomsku osnovu plemena činila je zajednička svojina i privatni posjed. U zajedničku svojinu spadale su tzv. »komunice«. Tu su spadale: ispaše, šume, vode i lovišta. Kao zajednička svojina plemena, komunice su predstavljale bazu na kojoj je egzistiralo stočarstvo kao jedna od glavnih grana privrede. Pored zajedničke svojine, postojao je i privatni posjed specifične vrste koji je takođe imao izvjesne kolektivističke elemente. Bio je to privatni posjed kuće ili zadruge. Plemenska organizacija se nije osnivala na krvnom srodstvu već na određenim dužnostima i pravima svojih članova. Neizvršavanje tih dužnosti bilo je praćeno određenim sankcijama. Najteže sankcije za saplemenike bilo je protjerivanje iz plemena, što je imalo značaj stavljanja van zakona. Kao specifična društvena organizacija, pleme je bilo obavezno da štiti ličnost i imovinu svojih članova. Negativan izraz te zaštite bila je krvna osveta i osveta. Česta primjena krvne osvete stvarala je dubok jaz među plemenima i predstavljala jednu od glavnih smetnji u stvaranju opšteplemenskih organa vlasti. Krvna osveta, na koju su bili obavezni svi članovi plemena, važila je za područje nahije. Upravni organi nahije bili su: zbor (vrsta narodne skupštine) i vojno-upravni organi: serdar, vojvoda i dr. Plemena su bila sastavljena iz određenog broja bratstava. Bratstva su predstavljala specifične srodničke zajednice kod Crnogoraca. One su vodile porijeklo od jednog zajedničkog pretka. Zajednica bratstva se ispoljavala u zajedničkoj imovini bratstvenika (bratstvenička imovina), u zajedničkom imenu (slava, krsno ime), u zajedničkom korištenju bratstveničke imovine, u bratstveničkoj solidarnosti (obaveza na krvnu osvetu). Najmanja srodnička zajednica bila je kuća ili zadruga (specifičan oblik patrijarhalne porodice). To je bila sitnoseoska proizvođačka zajednica u kojoj je bilo okupljeno više članova kuće pod rukovodstvom jednog starješine. Kuća je bila nosilac privatnog posjeda u okvirima elemenata kolektivističkog posjeda. Kao ekonomsko-društvenu jedinicu, kuću su karakterisali zajednička imovina na nekretninama (kuća, vrtovi) međusobna ravnopravnost svih ukućana, obaveza ukućana da zajednički rade, pravo da zajednički raspoređuju imovinu i najzad, zajedničko kućanstvo (zadruga) koje je stajalo pod upravom najstarijeg muškog člana. Ukoliko u zadruzi nije postojala 86

muška glava, uloga starješine pripadala je obično najvrjednijoj ženi. Premda su među plemenima postojale značajne suprotnosti, ona se nisu do kraja satirala u međusobnim sukobima. Kao jedinstven narod crnogorska plemena su bila povezana izvjesnim zajedničkim interesima i nekim zajedničkim obilježjima. Crnogorci su imali istu vjeru, jezik, tradiciju, potrebu zajedničke borbe protiv Turaka itd. U okvirima pojedinih plemena i izvan njih jaču objedinjujuću snagu predstavljala je crkva. U Crnoj Gori (kod Srba uopšte) crkva je u stvari bila jedini čuvar tradicije nemanjićke države. Ona je predstavljala ideološku snagu koja je djelovala na učvršćenje i izgradnju nacionalne svijesti kod Srba u vrijeme turske vladavine i u tom pogledu igrala je progresivnu ulogu. I pored zajedničkih interesa, među plemenima je dolazilo do čestih sukoba. Plemena su često nastupala nejedinstveno. Na putu uspostave sloge stajale su mnoge prepreke. Najveća zla bila su: česte krađe, krvna osveta, postojanje poturica itd. Da bi se među Crnogorcima iskorijenila ta zla, rano se pojavila potreba iznalaženja sredstava za njihovo otklanjanje sa ciljem jačeg okupljanja crnogorskih plemena u jednu jedinstvenu cjelinu za uspješnije vođenje borbe protiv Turaka. U okupljanju plemena, u izgrađivanju opštecrnogorskog jedinstva, najvažniju ulogu odigrale su vladike cetinjske mitropolije. Uloga cetinjskih vladika u okupljanju crnogorskih plemena. – Cetinjska mitropolija je vrlo rano postala nosilac nemanjićke tradicije i ideje crnogorske državnosti. Naročito aktivni nosioci tih ideja bile su cetinjske vladike iz kuće Petrovića, koje su tokom XVIII stoljeća uporno nastojale da suzbiju plemenski partikularizam i da ga prevaziđu izgradnjom natplemenskih organa vlasti. Značajnije akcije u stvaranju organa međuplemenske vlasti u prevazilaženju plemenske autarhije započinju od vremena vladike Danila Petrovića Ščepčevića (1697–1735). On je izabran na skupštini crnogorskih glavara 1697. godine za crnogorskog vladiku. To je bio posljednji pravi izbor crnogorskog vladike, jer je poslije Danila funkcija vladike postala nasljedna u kući Petrovića. Djelujući na iskorjenjivanju krvne osvete i krađe, vladika Danilo je išao od plemena do plemena i mirio zavađena plemena. Upotrebljavao je pri tom različita sredstva: zakletvu, kletvu, podsticao na širu primjenu kumstva itd. Period djelovanja vladike Danila Petrovića karakteriše se još i istrebljivanjem poturica. Istrebljivanje poturica predstavlja jedinstven proces koji je dugo trajao. Najoštrije se ispoljio u fizičkom istrebljenju onih Crnogoraca koji nisu htjeli da napuste islam i da se ponovo vrate u »vjeru svojih otaca« (pravoslavlje). I pored velikih uspjeha u raščišćavanju negativnih pojava koje su stajale na putu crnogorskog jedinstva, Danilo nije uspio da učvrsti opšteplemenski sud. Plemena su i dalje djelovala kao samostalni mehanizmi, a u sudstvu je i dalje odlučujuću ulogu imao sud dobrih ljudi. Poslije Danilove smrti počela se opet širiti krvna osveta. Nedostatak postojanja jednog suda kao opšteplemenskog organa koji bi mirio Crnogorce, uočio je vladika Vasilije. Uz pomoć Zbora on je pokušao da stvori opšti sud od osam članova. Pošto je među Crnogorcima još uvijek bilo mnogo nesuglasica, sud nije mogao dugo da djeluje (oko pola godine). Pokušaj vladike Vasilija predstavljao je putokaz njegovim nasljednicima za ponovno stvaranje i učvršćivanje autoriteta takvog organa. To je djelimično ostvario Šćepan Mali koji je u Crnoj Gori djelovao od 1767–1773. godine (samovlasno se proglasio ruskim carem Petrom III). On je prvi postavio jače temelje opšteplemenskim organima vlasti koji će kasnije prerasti u organe državne vlasti. Za vrijeme njegove vladavine na jednoj skupštini glavara bio je obrazovan opšteplemenski sud od 12 članova. Da bi učinio efikasnijim djelovanje suda, Šćepan Mali je zaveo oštre kazne. U njegovo doba bila je često primjenjivana smrtna kazna (za krvnu osvetu, krađe itd.). U vrijeme djelovanja Šćepana Malog učinjen je i pokušaj stvaranja izvjesnih oružanih odreda. Šćepan Mali je svoju vlast ostvarivao pomoću jednog odreda koji je predstavljao njegovu ličnu pratnju. Šćepanov pokušaj zavođenja poreza ubrzao je proces formiranja državne vlasti. Taj proces će po svom intenzitetu i sadržaju kasnije ojačati, osobito u periodu političkog djelovanja u Crnoj 87

Gori vladike Petra I Petrovića (1781–1830). Stvaranje organa državne vlasti. – Nadovezujući svoja nastojanja na rezultate Šćepana Malog, Petar I je uspio da učvrsti prve elemente državnosti u Crnoj Gori. On je pored klasičnih sredstava (autoritet crkve) pokušao da premosti plemensku anarhiju stvaranjem prvih organa međuplemenske vlasti koji će istovremeno predstavljati prve klice državne vlasti. Da bi svoju vlast učinio efikasnijom, da bi iskorijenio negativne pojave koje su najviše izazivale nerede i sukobe među crnogorskim plemenima, on je na nekoliko skupština crnogorskih glavara pokušao da uvede zakon. To mu je pošlo za rukom, pa je zakon izdao u dva dijela: Stega i Zakon opšti crnogorski i brdski ili »Zakon sv. Petra« (1796, 1798. i 1803. godine). Prvi dio Zakona bio je sastavljen od 16 članova. Kasnije je nadopunjen sa još 17 članova, pa je u konačnoj redakciji imao 33 člana. Zakon nije rađen po nekom sistemu, ali je regulisao goruća pitanja crnogorskog društva. Najveći broj odredaba Zakona posvećen je pitanju krvne osvete; zatim pitanju izdaje, ubistva, tjelesnim povredama, krađi itd. Jednom riječi, Zakonom je regulisano krivično pravo koje je trebalo da doprinese uništenju osnovnih prepreka na putu izgradnje autoritativne vlasti. Zakonikom je bilo predviđeno uvođenje poreza u Crnoj Gori sa ciljem stvaranja sredstava za finansiranje organa opšteplemenske vlasti (budućih organa državne vlasti). Jedan broj članova Zakonika posvećen je organizaciji suda i sudskom postupku. U isto vrijeme kada je donesen Zakonik, sa čijom je primjenom na početku išlo teško, bio je stvoren jedan organ koji je trebalo da se stara o primjeni Zakonika. To je »Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog« ili »Kuluk«. Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog kao i prvi organ natplemenske vlasti predstavljao je istovremeno i prvu klicu državne vlasti. Njegova aktivnost bila je mnogostruka. Najviše je obavljao sudske poslove, djelovao na umirivanje bratstva i plemena, na iskorjenjivanje krvne osvete itd. Pored toga što je bio glavni sudski organ, on je bio i glavni organ uprave. Sud je bio sastavljen od jednakog broja predstavnika plemena (vojvoda, serdara, knezova, popova itd.). Najčešće mu je predsjedavao vladika koji je bio jedan od najuticajnijih faktora u sudu. U okviru suda postojala je posebna Narodna kancelarija. Na čelu kancelarije stajao je Narodni sekretar. Tu funkciju je obavljao jedan od najviđenijih plemenskih glavara. Kancelarija je izdavala pozive i naredbe za sazivanje zbora, mobilizaciju vojske kao i uvjerenja za ostvarivanje određenih prava u susjednim državama itd. Opšti crnogorski sud odigrao je vanrednu ulogu u nastanku državne vlasti u Crnoj Gori. Pojavom i učvršćenjem suda postepeno je opadao značaj i uloga opšteg crnogorskog Zbora. Sud je izrastao iz Zbora, ali ga je svojim autoritetom ubrzo nadmašio. Funkcioneri (glavari) koji su učestvovali u njegovom radu postepeno su odskočili od ostalih saplemenika. Glavarski sloj je imao posebne interese od interesa ostalih članova crnogorskih plemena. On je imao interes da učvrsti natplemensku vlast koja je glavarima trebalo da obezbijedi unosne plate i osigura uspješno učešće u trgovini. Glavne političke ličnosti u to doba u Crnoj Gori bile su: vladika i guvernaduri. Ustanova guvernadura u Crnoj Gori je zavedena od vremena jačeg oslanjanja Crnogoraca na Mletačku Republiku. Mečići su osjetili potrebu za takvim funkcionerima i preko njih su željeli da ostvaruju svoje interese. Guvernadursku funkciju obnašali su članovi iz porodice Vukotića i Radonjića. Oni su bili najistaknutije ličnosti pored vladike, pa su i sami u početku djelovali u pravcu stvaranja organa državne vlasti. U tom smislu oni su odigrali pozitivnu ulogu u toku XVIII stoljeća. Međutim, krajem XVIII i na prelazu u XIX stoljeće, razvilo se opasno rivalstvo i suparništvo između guvernadura i vladike. Od tada guvernaduri, oslanjajući se na strane sile (Mlečane i Austriju), počinju da igraju, na izvjestan način, izdajničku ulogu i tako postaju jedna od kočnica u stvaranju crnogorske države. Zbog toga u periodu djelovanja Petra I izbija otvoren sukob između guvernadura i cetinjskih vladika. Taj sukob se osobito bio zaoštrio u periodu Njegoševe vladavine. Njegoš je uspio da iz njega izađe kao pobjednik i da definitivno ukloni guvernadure u četvrtoj 88

deceniji XIX stoljeća. U periodu učvršćenja natplemenske vlasti i postavljanja temelja državnoj vlasti u Crnoj Gori, postepeno su jačali i ostali elementi glavarskog sloja (vojvode, serdari, knezovi i dr.). G l a v a r s k i s l o j u XVIII stoljeću prerasta u oligarhiju u okvirima plemena i u okvirima Crne Gore. Sve funkcije plemenskih organa vlasti u nahijama krajem XVIII stoljeća bile su u principu izborne, ali faktički one su bile nasljedne u okvirima pojedinih glavarskih porodica. Ekonomsko-društveni položaj glavara je bio porastao i zbog toga što su oni i najaktivnije učestvovali u trgovini s Mlečanima i što su dobijali plate od pomoći koju je Crna Gora dobijala sa strane (od Mlečana, Rusije i Austrije). I pored toga što su se glavari počeli uzdizati iznad svojih saplemenika, u tom periodu oni još nisu bili izrasli u klasu. Imali su, međutim, interes za jačanje središnje vlasti pa se mogu označiti kao buržoaska klasa u formiranju. Organizacija natplemenske vlasti u Crnoj Gori, koja se učvrstila u periodu djelovanja Petra Petrovića I, slična je već bila državnoj vlasti. Pa ipak u njegovo vrijeme nije bila do kraja formirana državna vlast, jer Petar I nije uspio da stvori jedinstven sistem vlasti od najviših organa središnje do organa lokalne vlasti. Centralni organi vlasti u njegovo vrijeme djelovali su posredstvom plemenskih organa koji nisu bili uvijek voljni da ostvaruju odluke suda. Da bi učinio efikasnijim sistem državne vlasti, izgrađen u vrijeme Petra Petrovića I, njegov nasljednik vladika Rade Petar II Njegoš (1830–1851) napravio je korak dalje u učvršćivanju državne vlasti i postavio crnogorsku državu na solidnije temelje. Nastavljajući i učvršćujući djelo Petra I, Njegoš je pretvorio Opšti crnogorski sud u Praviteljstvujući senat crnogorski i brdski (Senat). Senat je postao najviši organ zakonodavne, sudske i upravne vlasti. Bio je sastavljen od 16 najistaknutijih predstavnika plemena, ali za razliku od Opšteg suda Petra Petrovića I, taj organ nije bio predstavnički, jer je njegove članove postavljao sam vladika. Senatori su od tada počeli da djeluju kao pravi državni funkcioneri. Za svoj rad dobivali su platu. Senat je formalno bio najviši organ vlasti u Crnoj Gori, ali vladika Rade (Njegoš) bio je apsolutni gospodar jer je njegova riječ bila posljednja u svim važnijim stvarima. Vladika Rade je organizovao i vojnopolicijski aparat u čemu se ugledao na izvjesne pokušaje svog prethodnika. Za te poslove on je organizovao perjanike i gvardiju. Perjanici su bili vladičini tjelohranitelji (garda) i glavni izvršni organi. Na čelu im je stajao perjanički kapetan. Oni su bili čuvari javnog reda i mira a izvršavali su i smrtnu kaznu. Pored perjanika vladika Rade je stvorio vojnopolicijski organ gvardiju. Pripadnici gvardije bili su obavezni da paze na red, da rješavaju razmirice među Crnogorcima, utjeruju globe itd. U početku bila je sastavljena od 156 a kasnije od 358 ljudi. To su bili manji vojnopolicijski odredi koji su se nalazili u pojedinim plemenima (nahijama). Gvardija je obavljala i neke sudske poslove. Pripadnici gvardije stajali su pod rukovodstvom kapetana kao lokalnog upravnog funkcionera koji se služio gvardijom u izvršavanju svojih odluka i u izvršavanju odluka centralne vlasti (crnogorskog vladike i senata). Njegoš je nadopunio i Zakon Petra I povećanjem poreza i unošenjem u Zakon efikasnijih odredaba za njegovo ubiranje. Definitivno zavođenje poreza nailazilo je na jak otpor plemena, zbog čega je Njegoš u svom Zakonu morao predvidjeti teške sankcije. Porez je razrezivan na kuću ili »dim« a raspoređivan je prema imovinskom stanju na tri klase (bogati, srednji i siromašni). Pored poreza, vladika Rade uveo je i dacije na robu ili carinu. Oporezivanjem Crnogorci su definitivno pretvoreni u državne podanike. Njegoš je najzad stvorio i državne organe lokalne uprave, imenujući za to posebne kapetane. Kapetani su djelovali u okviru jednog plemena (nahije), a za svoju funkciju dobivali su plate. U obavljanju povjerenih im poslova oni su se oslanjali na gvardiju. Tako je u vrijeme Njegoša uspostavljen sistem državne vlasti od vrha do dna i oformljena crnogorska država čije je učvršćenje bilo pospješeno spoljnopolitičkim razlozima. Na nastanak crnogorske države i definitivnu afirmaciju organa državne vlasti, snažan uticaj 89

izvršio je i spoljnopolitički faktor. Glavni elemenat toga faktora sastojao se u potrebi okupljanja crnogorskih plemena u jaču političku organizaciju radi uspješnijeg vođenja borbe protiv Turaka i konačnog zbacivanja turske vlasti. Kao drugi elemenat djelovale su strane sile, na čiju su se pomoć oslanjale crnogorske vladike i glavarski sloj. Na početku (od polovine XVII i djelimično u XVIII stoljeću) crnogorske vladike su se oslanjale na Mletačku Republiku. Kasnije, kada u prvi plan borbe protiv Turaka istupa Rusija, težište oslonca crnogorskih vladika prelazi na Rusiju i povremeno u XVIII i u XIX stoljeću na Austriju. Oslonac na Rusiju bio je realniji i korisniji jer su Crnogorci kod Rusa nailazili na jaču moralnu i materijalnu podršku (Rusi su slali svoje ljude da pomognu organizovanje i učvršćenje organa javne vlasti). Zato, kada se govori o nastanku crnogorske države, važno je konstatovati da ona nastaje kao rezultat uporednog djelovanja unutrašnjih i spoljnopolitičkih faktora. Uzajamno djelovanje tih faktora uslovilo je originalni način nastanka države krajem XVIII i početkom XIX stoljeća. Kneževina Crna Gora. – Svoju dalju izgradnju i učvršćenje crnogorska država dobiva za vrijeme kneza Danila (1852–1860) i njegovog nasljednika kneza (kralja) Nikole. Od početka Danilove vladavine država se naziva Kneževina Crna Gora, jer na njenom čelu od tada stoji knez kao svjetovno lice. Uporedo s učvršćivanjem državne vlasti tekle su akcije crnogorskih vladara (Danila i Nikole) za međunarodno priznanje Crne Gore. Tih akcija bilo je još i za vrijeme Njegoša. Iz njegovog vremena, važno je spomenuti dva spoljnopolitička događaja koji označavaju prve korake ka međunarodnom priznanju crnogorskog državnog individualiteta. To su: razgraničenje sa Austrijom (1841. godine) i ugovor Njegoša sa hercegovačkim vezirom Ali-pašom RizvanbegovićemStočevićem (1842). Daleko zamašnije akcije za međunarodno priznanje crnogorske države razvio je knez Danilo. Polovinom XIX stoljeća Crna Gora kao država bila je priznata od strane Rusije. Na specifičan način i Austrija je priznala Crnu Goru, jer je dozvolila da se crnogorski vladar obraća bečkom dvoru s kneževskom titulom. Pariskim kongresom (1856) Crna Gora je stavljena pod protektorat evropskih velikih sila. Značajan momenat u faktičkom priznanju Crne Gore desio se 1859. godine kada je provedeno službeno razgraničenje između Turske i Crne Gore. To razgraničenje, u stvari, predstavlja faktičko priznanje suverenosti crnogorske vlade od strane sultana koji je dotada još uvijek polagao vrhovno pravo na Crnu Goru. Konačno je Crna Gora formalno pravno priznata na Berlinskom kongresu (1878). Tada je priznata i Kneževina Srbija. Uporedo s akcijama za međunarodno priznanje, Danilo nastavlja djelo svojih prethodnika u učvršćenju državne vlasti. Njegovi napori su se kretali u daljem suzbijanju plemenskog partikularizma i daljem učvršćenju čitavog sistema državne vlasti, posebno nižih organa i njihovo povezivanje sa višim. Kao najviši organ vlasti, i u Danilovo doba djelovao je senat. Danilo je ukinuo knezove i knežine i na njihovo mjesto kao glavne lokalne upravne jedinice državne vlasti učvrstio kapetanije. Osim toga, Danilo je ostatke plemenske organizacije potčinio državnoj vlasti. U njegovo vrijeme kao lokalni organi djelovali su: vojvode, serdari, kapetani; i vojni funkcioneri: hiljadaši, stotinaši, desetari i barjaktari. I vojni organi djelovali su katkada kao specifični organi državne lokalne vlasti. Učvršćujući organizaciju lokalne uprave Danilo je izgrađivao i državno sudstvo. Glavni sudski organ bio je senat, a poslije njega sudovi po kapetanijama. U želji da učini svoju vlast što efikasnijom, knez Danilo je počeo da postavlja temelj savremenoj vojnoj organizaciji. On je, istina, i dalje zadrža narodnu vojsku koja je sakupljana po plemenima, ali ju je stavio pod komandu funkcionera koji su stajali pod komandom centralne vlasti. Konkretno, on je stvorio komandni kadar koji je trebalo da komanduje tzv. »Krstonosnom vojskom«. Komandanti narodne ili krstonosne vojske bili su desetari, barjaktari, stotinaši i hiljadaši. Vojni funkcioneri su istovremeno vršili i neke poslove lokalne uprave. Narodna vojska u Crnoj Gori ukinuta je tek 1903. godine, kada je ustanovljena regularna vojska. Tada su stvorene regularne vojne jedinice, koje su bile stacionirane u vojničkim kasarnama. Danilo je imao i svoju ličnu gardu koja se razvila od perjanika. 90

Prikazani sistem vlasti ostao je netaknut do 1879. godine. Na posljednjoj skupštini glavara (1879) ukinut je Senat i na njegovo mjesto stvoreni: Državni savjet, ministarstva i Veliki sud. Reformom od 1879. godine odijeljena je sudska vlast od zakonodavne i izvršne. Sve dotle pojedini organi centralne vlasti imali su u svojim rukama sve atribute vlasti. Reformom je bila zahvaćena i lokalna uprava. Od tada, teritorij Crne Gore dijelio se na 10 nahija, a nahije su bile podijeljene na kapetanije. Pored upravne funkcije, kapetani su obavljali i funkciju predsjednika okružnih sudova, što znači da u lokalnim razmjerama nije bila izvršena dioba sudske i upravne vlasti. Takva organizacija lokalne uprave u Crnoj Gori ostala je sve do 1903. godine, kada je Crna Gora definitivno bila podijeljena na pet oblasti. Te godine zavedeni su i oblasni sudovi. Definitivno je sudstvo bilo organizovano ovako: Veliki sud, oblasni sudovi i sudovi po kapetanijama. Crnogorski ustav. – Pod uticajem opšteg ekonomskog i društveno-političkog napretka i pojave buržoazije, kao i pod uticajem sa strane, početkom XX stoljeća u Crnoj Gori se na dnevni red postavilo ustavno pitanje. Ono se ispoljavalo u težnji demokratskih snaga da ograniče apsolutističku vlast kneza. Uprkos postojanju različitih organa vlasti, knez je sve do 1905. godine bio vrhovni nosilac zakonodavne, sudske i izvršne vlasti. Njegova ličnost je bila neprikosnovena i zakonom izuzetno zaštićena. Obična uvreda kneza smatrana je za jedno od najtežih krivičnih djela koje je kažnjavano smrtnom kaznom. Kneževa apsolutistička vlast počivala je na zaostaloj ekonomskoj i društvenoj bazi crnogorskog društva koje je u toku čitavog XIX stoljeća bilo prožeto jakim patrijarhalnim elementima. U takvim uslovima slabašni elementi buržoaske klase koja je nastala iz glavarskog sloja, nisu mogli da se uhvate u odlučan koštac sa snažnim zaostacima prošlosti, pa je zbog toga apsolutistička vlast crnogorskih knezova bila istorijski nužna. Zbog toga je apsolutizam crnogorskih vladika i knezova u prvo vrijeme predstavljao progresivnu pojavu u istoriji Crne Gore, snagu koja je objektivno usmjeravala crnogorsko društvo naprijed. U to vrijeme je crnogorska država po svom obliku predstavljala specifičan oblik apsolutne monarhije, specifičan oblik autokratije. Ali to nije bila apsolutistička monarhija, kakva je u određenim istorijskim uslovima postojala u zapadnoevropskim državama, jer je društvena baza vlasti crnogorskih vladara bila drugačija od društvene baze apsolutnih monarhija na zapadu. Apsolutizam crnogorskih vladara mogao je da igra progresivnu ulogu dok je obezbjeđivao uslove za jačanje progresivnih elemenata u crnogorskom društvu. Kad je prestao da igra tu ulogu, apsolutizam se nužno pretvorio u kočnicu razvoja. To se desilo onda kada su u Crnoj Gori narasle snage buržoazije koja je bila u stanju da demokratskim ustanovama utiče na stabilnost države i na učvršćenje okvira za daljnje jačanje kapitalizma u Crnoj Gori. Te snage se na prelazu u XX stoljeće pojavljuju kao nosioci otpora autokratskom režimu crnogorskih vladara, i traže da se u crnogorskoj državi više poštuje volja naroda. U takvim uslovima knez je bio prisiljen da ublaži svoju autokratsku vlast izdavanjem Ustava 1905. godine. Ustavom je postavljena definitivna organizacija državne vlasti i kao takva održala se sve do 1918. godine. Pored odredaba o organizaciji vlasti, u Ustav su unesene odredbe o pravima građana, itd. Glavni organi centralne vlasti po Ustavu bili su: knez, Narodna skupština, Državni savjet i Vlada. Knez je po Ustavu bio glavni faktor u državi. Njegova vlast je bila nasljedna. Po Ustavu knez je poglavar države i kao takav imao je glavnu riječ u zakonodavstvu, upravi i sudstvu. Zakonodavnu vlast dijelio je sa Narodnom skupštinom, jer nijedan akt Narodne skupštine nije mogao postati zakon prije nego ga prihvati i potvrdi knez. Knez je bio i najviši upravni organ. Imenovao je vladu, postavljao činovnike, u njegovo ime su djelovala sva državna nadleštva itd. U odnosu na Skupštinu knez je bio ovlašten da je saziva i raspušta. Narodna skupština je stvorena namjesto svih dotadašnjih narodnih zborova, sastanaka, vijeća itd. Ona je trebalo da bude sastavljena djelimično od biranih narodnih poslanika i od poslanika koji su ulazili u skupštinu po svom položaju (56 poslanika birano je po kapetanijama, 6 u gradovima, a 14 poslanika ulazilo je po položaju). 91

Skupština je bila zakonodavni organ i dijelila je zakonodavnu vlast sa knezom. Bez odobrenja Skupštine nije mogao biti uveden novi porez. Ustav od 1905. godine nije zaveo pravi parlamentarizam u Crnoj Gori, jer Skupština nije imala isključivo budžetsko pravo, to jest Skupština nije bila organ isključivo nadležan za donošenje zakona o budžetu i za odobrenje završnog računa. Isto tako. Skupština nije bila vladi nadređeni faktor, odnosno Ustavom nije bila predviđena vlada tzv. parlamentarne većine. Istina, Ustavom je bila predviđena politička odgovornost vlade knezu i Skupštini, ali faktički vlada je stajala pod direktnom vlašću kneza i djelovala po njegovoj volji. Vlada je bila glavni organ upravne vlasti i preko nje je knez vršio svoju upravnu funkciju. Državni savjet je bio obavezan da proučava zakone i daje svoje mišljenje vladi o svim prijedlozima koje ona zatraži. Savjet je rješavao sukobe između upravnih organa i sudova. Bio je sastavljen od 6 članova. Ustavom je reformisano i sudstvo. Njime je bilo predviđeno postojanje velikog suda i oblasnih sudova. Sudije su po Ustavu bili nezavisni u izricanju pravde. Sudija nije mogao biti premješten iz jednog mjesta mimo propisa Zakona. Ustav je regulisao i pitanje opštinske samouprave. Opštinsku samoupravu činili su opštinski sudovi, odbori i zborovi. Pored poslova opštinske samouprave, oni su obavljali i izvjesne državne poslove. Ustavom su bila predviđena i izvjesna građanska prava koja se obično sreću u ustavima buržoaskih država. Ona su bila okrnjena jer su stavljena u zavisnost od odredaba Ustava i Zakona. Naime, Ustavom je bilo predviđeno pravo zbora, dogovora, štampe, biračko pravo, ali istovremeno su bila predviđena i ograničenja (rezerve), koja se susreću u mnogim buržoaskim ustavima. Realnost tih prava se krnji sa odredbom Ustava o tome da će ona biti regulisana posebnim zakonom. Djelovanje Skupštine u Crnoj Gori poslije 1905. godine odvijalo se u znaku borbe izabranih narodnih poslanika za isključivu nadležnost Skupštine u zakonodavstvu. Kao posljedica te borbe pojavile su se u Crnoj Gori političke stranke: Narodna stranka i Prava narodna stranka ili Pravaška stranka. Narodna stranka se svojom fizionomijom približavala pravoj političkoj stranci (imala je svoj program). Pravaška stranka je predstavljala, u stvari, dvorsku kliku, pa se o njoj ne može govoriti kao o političkoj stranci u modernom smislu riječi. Ustavom postavljeni sistem državne vlasti u Crnoj Gori važio je sve do 1918. godine Bitnih državnopravnih promjena od tada nije bilo, izuzev što je 1910. godine Crna Gora proglašena Kraljevinom. Proglašenje Kraljevine bio je više politički akt usmjeren na suzbijanje pretenzija na vođstvo srpskih kraljeva iz dinastije Karađorđevića. Po završetku I svjetskog rata u novembru 1918. godine Velika narodna skupština izglasala je ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim jugoslovenskim zemljama u jedinstvenu državu jugoslovenskih naroda – Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Tim momentom prestala je formalno da postoji crnogorska država. U staroj Jugoslaviji Crna Gora u državnopravnom pogledu imala je istu sudbinu kao i ostale jugoslovenske zemlje. Nije egzistirala kao posebna država. Tek sa početkom ustanka od 13. VII 1941. godine nastaju uslovi za stvaranje crnogorske države. Crnogorski narod tim ustankom započinje borbu za stvaranje Federalne Crne Gore u sastavu ravnopravne države jugoslovenskih naroda SFRJ. Prvi momenat u formiranju tog individualiteta vezan je za proglas Ostroške skupštine od 8. II 1942. godine na kojoj je izabran Narodnooslobodilački odbor za Crnu Goru i Boku, kao najviši organ narodne vlasti u Crnoj Gori. U daljem procesu izrastanja najviših organa vlasti u Crnoj Gori značajan momenat predstavlja formiranje Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke (15. XI 1943. godine) u Kolašinu. Zemaljsko antifašističko vijeće Crne Gore i Boke tada je bilo najviši politički organ za područje Crne Gore. Tek poslije II zasjedanja AVNOJ-a, na kome su postavljeni temelji naše 92

države, na II zasjedanju Zemaljskog antifašističkog vijeća, koje je održano u Kolašinu 14. VII 1944. godine, stvoren je najviši organ vlasti za Crnu Goru pod nazivom Crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja – CASNO. Time je, u stvari, dovršena izgradnja narodne vlasti u Crnoj Gori. Razvoj crnogorskog prava. – Razvoj crnogorskog prava može se pratiti u dvije etape. Prva etapa traje od kraja XVIII do polovine XIX stoljeća, a druga od polovine XIX stoljeća do kraja postojanja crnogorske države. U prvoj etapi postojalo je nekoliko pisanih pravnih spomenika koji sadrže većinom odredbe krivičnog prava, odredbe o organizaciji suda i sudskog postupka. Prvi pisani pravni spomenici u Crnoj Gori svojom sadržinom predstavljaju klasičan primjer uobličavanja normi u državi koja tek nastaje. Državna vlast normirajući prvo krivično pravo nastoji da putem sankcija osigura poredak i povlaštene pozicije određenih slojeva društva. U prvom periodu razvoja crnogorskog prava postojala su tri pisana pravna spomenika: Vasojevićki zakon, Zakon sv. Petra i Zakon otačastva. Vasojevićki zakon. To je bio zbornik običajnog prava koje je važilo samo za pleme Vasojevića. Tim zakonom, za koji se ne zna tačno da li je bio uopšte u primjeni, bilo je regulisano krivično pravo i određene sankcije za postupke koje su najviše remetili mir i spokojstvo pripadnika Vasojevićkog plemena. U Zakonu se nalaze odredbe o umiru, krvnoj osveti, krađi, hajdučiji, izdajstvu, progonu vještica, čedomorstvu, doprinosu vojvodi itd. Kazne za krivična djela bile su razičite (tjelesne kazne, smrtna kazna i imovinske kazne). Smrtna kazna je katkada izvršavana kamenovanjem (za čedomorstvo vanbračnog djeteta). Zakon sv. Petra. Daleko značajniji od Vasojevićkog, bio je Zakon sv. Petra koji ima veliki istorijski značaj. Donesen je u dva maha: jednim dijelom 1798, a drugim 1803. godine. Prije Zakona sv. Petra izdana je Stega. Donesena je na skupštini crnogorskih glavara 1796. godine i predstavlja više deklaraciju nego zakon. Sastoji se iz svega šest članova. Njome je bila konstituisana zakonska obaveza Crnogoraca da vrše vojnu službu. U Stegi prvi put je podvučeno teritorijalno i političko jedinstvo Crne Gore i Brda. Zakon sv. Petra u punoj redakciji sadržavao je 33 člana. Predstavljao je skup zaključaka Skupštine crnogorskih glavara, a ne u cjelini običajno pravo, kako se ranije mislilo. Njegove odredbe imale su osnovni cilj da se onemogući krvna osveta i samozadovoljština (samosud), zatim da se suzbije kolektivna odgovornost (ozakonjena je lična odgovornost), da se onemogući otmica tuđe žene ili djevojke, suzbije krađa, obezbijedi autoritet suda kod građana i samih sudija itd. Za krivična djela su predviđene stroge kazne. Za ubistvo bez povoda bila je predviđena smrtna kazna. S tim u vezi rečeno je u jednom članu ovog zakona da se »ubojica ne može nikakvim blagom otkupiti«. Smrtna kazna je mogla da bude izvršena vješanjem, kamenovanjem ili da ubica bude »ognjem iz pušaka raznesen«. U Zakonu je određena individualna, a zabranjena kolektivna odgovornost. To je bilo motivisano željom da se iskorijeni i onemogući krvna osveta. Za tjelesne povrede bez ikakvog povoda (učinjene »od sile i opačine«), bila je predviđena globa u dvostrukom iznosu. Za otmicu udate žene ili djevojke – kazna protjerivanjem iz zemlje i konfiskacija cjelokupne imovine. Pošto je krađa često bila povod sukobima među Crnogorcima to je i za nju Zakonom bila predviđena kazna kao i za ubistvo. Za krađu konja ili vola isto tako bila je predviđena kazna kao i za ubistvo. Zakon je predvidio takođe oštre sankcije za uvredu suda. Vrijeđanje suda smatralo se uvredom cjelokupne crnogorske zajednice, pa je rečeno da će takvog izvršioca krivičnog djela »zajednica iskati da odgovara za beščast i sramotu svima«. Jedna odredba je posvećena imovinskim stvarima (član 15), a odnosi se na pitanje prvokupa. Zakon otačastva. Ovaj zakon je izdan za vrijeme Njegoševe vladavine (1833. godine). Predstavlja dopunu i dalju razradu odredbi Zakona sv. Petra. Sadrži 12 članova. Njime se na prvom 93

mjestu željelo obezbijediti potčinjavanje stanovništva centralnoj državnoj vlasti i njenim organima, a naročito sudovima. Zakonom se dalje željelo prinuditi Crnogorce na plaćanje poreza, onemogućiti samopomoć itd. U cilju suzbijanja krvne osvete Zakon je ponovno potvrdio individualnu odgovornost, što znači da je krvna osveta i u Njegoševo doba bila vrlo aktuelna. Nazad je zajamčena lična i imovinska sigurnost Crnogoraca. Ta odredba ima ustavnopravni značaj. Interesantno je istaći jednu značajnu novinu u Njegoševom Zakonu. On je, naime predvidio kolektivnu odgovornost bratstva i plemena za neposlušnost pripadnika bratstva, odnosno plemena. To je bilo naročito u slučaju otpora pri plaćanju poreza i nepokoravanja organima vlasti, naročito sudu. S tim u vezi u čl. 18. ovog zakona rečeno je za onoga ko ne bi htio da plati porez, da ga organ koji ubire porez »sveže i kastiga«. Ako pleme ne bi htjelo da plati porez knezu, on je bio dužan da o tome obavijesti Senat, a Senat da digne vojsku na to pleme i da »zauzme danak za sramotu i da krivca kastiga, a svo pleme da globi...«. Slično je bilo predviđeno i za one koji se ne bi odazvali na poziv suda (čl. 5). Sudski službenik koji je pozvao takvo lice bio je dužan da pozove u pomoć bratstvo i pleme da mu pomogne uhvatiti i svezati pozvanoga. Ako bi bratstvo to odbilo, sud je bio dužan da digne vojsku, da pođe u pleme, da pronađe i kazni krivca, a da bratstvo ili pleme globi. Na isti način bila je predviđena odgovornost pojedinca, bratstva ili plemena za slučaj skrivanja ubice (krvnika) i kradljivca (lupeža). Konkretno, bilo je predviđeno, ako se takvi ne pokore organima vlasti, da sud digne vojsku na to bratstvo ili pleme, da pohvata krivce, da im sudi po zasluzi i kazni »kome smrt, kome tavnicu, a kome bienje toljagama, a na sve bratstvo ili pleme naložiti tešku globu, zakonsku narodnju...«. Takav način kažnjavanja po Zakonu otačastva objašnjava se težnjom vladike i organa centralne vlasti, da oružanom silom prisile Crnogorce na pokoravanje organima vlasti, da oružanom silom ne samo kod pojedinaca, nego i kod plemena (koja su inače davala otpor dugo vremena) uspostavi autoritet državne vlasti. Za tjelesne povrede bila je predviđena dvostruka imovinska kao i tjelesna kazna (da se izbije toljagama). Interesantno je još naglasiti i to da je za uvredu glavara ovim zakonom bila predviđena dvostruka globa, što ukazuje na otvoreni klasni karakter Zakona. Od polovine XIX stoljeća kodifikacija prava u Crnoj Gori dobiva jači zamah. U tom periodu pisano pravo je obimnije, kako po sadržaju, tako i po obimu. Uz ponovnu kodifikaciju krivičnog prava imamo šire regulisanje imovinskih odnosa. U Crnoj Gori u XIX stoljeću naročito od 1878. godine postepeno sazrijevaju uslovi (pod uticajem jačeg razvoja robno novčanih odnosa) za regulisanje imovinskih odnosa u već relativno sređenoj državi. Danilov zakonik. Širu kodifikatorsku aktivnost pokazao je knez Danilo. Izdao je Opšti zemaljski zakonik, koji je poznat u literaturi pod nazivom »Danilov zakonik«. Zakonik sadrži 95 članova. U njemu se nalaze odredbe ustavnog, krivičnog, porodičnog i imovinskog pravnog karaktera. Propisima ustavnog karaktera regulisan je položaj kneza kao vrhovnog poglavara države i ozakonjena izvjesna prava i dužnosti građana. Po Danilovom Zakoniku, knez je vrhovni nosilac zakonodavne, upravne i sudske vlasti. Njegova ličnost je neprikosnovena, što je zagarantovano strogim sankcijama. Prava i dužnosti Crnogoraca regulisana su u četiri tačke. Po Zakoniku svaki je Crnogorac i Brđanin jednak pred sudom što je imalo značaj ravnopravnosti građana pred zakonom. Zakonikom je dalje zajamčena lična i imovinska sigurnost građana. Glavne dužnosti Crnogoraca sastojale su se u obavezi da poštuju i slušaju sve predstavnike vlasti: sudije, glavare i ostale starješine, i da se pokoravaju njihovim naredbama. Druga obaveza bila je vojna služba svih za oružje sposobnih Crnogoraca i Brđana, koji su u smislu Zakonika bili dužni da se dignu na oružje uvijek kada se za to ukaže potreba. Slično zakonima iz prve polovine XIX stoljeća, u Danilovom zakoniku bilo je najviše 94

odredaba krivičnog prava. Zakonom su predviđene oštre kazne za različita djela. Unošenje oštrih kazni objašnjava se željom za učvršćenje poretka i autoriteta organa vlasti. Bila su predviđena krivična djela: protiv kneza, neplaćanje poreza, mito, krivična djela protiv imovine i ličnosti itd. Za uvredu kneza i za druge postupke koji bi vrijeđali njegov ugled i dostojanstvo bila je predviđena smrtna kazna (ista kazna kao za ubistvo). Za neplaćanje poreza bila je predviđena kazna kao za izdajnika (smrtna kazna, konfiskacija imovine). Zakon teži da učvrsti autoritet suda i da onemogući nepravično i protivzakonito suđenje od strane sudija. Za sudiju koji primi mito bila je predviđena kazna progonstva i globa od 120 talira. Krađu Zakonik smatra teškim krivičnim djelom, pa je za krađu u povratku bila predviđena smrtna kazna. (Tko triput bude uhvaćen u krađi biće kažnjen smrtnom kaznom.) Naročito teške sankcije bile su predviđene za krađu oružja, konja i vola, za krađu crkvene imovine (za krađu oružja kazna od 100 batina, za konja i vola 50 batina, za krađu crkvene imovine smrtna kazna). Pošto je krvna osveta još uvijek predstavljala zlo s kojim se morao boriti i knez Danilo (za koga se smatra da je uspio da nanese odlučan udarac ovom zlu), za nju je takođe bila predviđena smrtna kazna. U Zakoniku je bila predviđena teška kazna za preljubu žene. Muž koji bi uhvatio ženu u takvom činu bio je ovlašten da ubije oboje (i ženu i ljubavnika). Za čedomorstvo vanbračnog djeteta bila je također predviđena smrtna kazna. Najzad, Danilo je želio da iskorijeni izvjesne starinske običaje u Crnoj Gori koji su bacali loše svjetlo na crnogorske običaje. Zabranio je tzv. kamen o vratu i torbicu. U pitanju odnosa roditelja i djece Danilov zakonik stoji na patrijarhalnim shvatanjima, propisujući odgovornost djece za nepoštovanje roditelja. Za prvi slučaj neposluha odredio je globu, za drugi predviđeno je batinjanje i zatvor, a za treći put pravo oca da može istjerati neposlušnog sina iz kuće. Imovinskom pravu Danilov zakonik je posvetio mali broj odredaba. On poznaje dva oblika vlasništva: kolektivno i privatno. Od kolektivnih oblika vlasništva spominje se vlasništvo bratstva, plemena i kuće. Pored kolektivnog vlasništva mogla je postojati i privatna ili lična imovina u koju je spadalo oružje, odijelo, nakit itd. U vezi sa nekretninama, Zakonik govori o baštini i tečevini. Izgleda da se kolektivistički princip vlasništva odnosi uglavnom na baštinu. Što se tiče tečevine, tom imovinom se moglo šire raspolagati. Tako je otac mogao takvu imovinu dijeliti sinovima po svojoj volji, što je u Zakoniku motivisano riječima: »... jer svaki sa svojom mukom može po svojoj volji raspolagati«. Opšti imovinski zakonik. Najinteresantniju pojavu u razvoju crnogorskog prava u drugoj polovini XIX stoljeća predstavlja Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru (1888. godine). Izdavanje Opšteg imovinskog zakonika bilo je uslovljeno stanjem u kome se nalazio unutrašnji promet u Crnoj Gori u drugoj polovini XIX stoljeća, a naročito poslije 1878. godine kada je teritorij crnogorske države bio znatno proširen i kada je u njen sastav ušao izvjestan broj gradova u kojima su bili razvijeniji robnonovčani odnosi. S druge strane, donošenje Opšteg imovinskog zakonika bilo je uslovljeno i potrebom da se na jedan općenit način kodifikuje imovinsko pravo, da bi se na taj način suzbili lokalistički i partikularistički elementi u imovinskom običajnom pravu, jer je običajno pravo u pojedinim krajevima bilo različito. Da bi se to stanje prevazišlo i stvorila solidna baza za imovinsku sigurnost i ekonomsko-pravni promet, potreba za donošenjem jednog takvog zakonika postala je neophodnost koja se nije mogla odlagati. Da bi ostvario taj važan zadatak, knez Nikola se obratio ruskom caru s molbom da mu pošalje jednog učenog pravnika koji bi bio u stanju da izradi imovinski zakonik, koji bi najbolje odgovarao potrebama Crne Gore. Kao profesor slovenskih prava na Pravnom fakultetu u Odesi u to doba bio je Valtazar Bogišić (rodom iz Cavtata), koji je imao sve preduslove za obavljanje takvog posla. Došavši u Crnu Goru, on je odmah počeo da radi na prikupljanju građe za stvaranje imovinskog zakonika. U periodu od 20 godina sa svojim saradnicima Bogišić je uspio da sakupi ogromnu građu, 95

da je formuliše savremenim pravničkim jezikom i da sastavi Opšti imovinski zakonik u obimu od 1031 član. Zakonik je bio proglašen 1888. godine i od tada je postao pozitivnim pravom Crne Gore. Po načinu donošenja, kao i po načinu normiranja imovinsko-pravnih odnosa Zakonik je vrlo interesantan. Rađen je pod jakim uticajem crnogorskog običajnog prava, koje je majstorski formulisao njegov tvorac Valtazar Bogišić. Zbog toga je Zakonik izazvao veliko interesovanje u ondašnjoj naučnoj javnosti i bio preveden na sve evropske jezike. Po svom sadržaju u izvjesnom smislu odstupa od sadržaja sličnih imovinskih zakonika koji su se pojavili prije njega u nekim evropskim zemljama. Zakonikom su regulisani samo striktno imovinski odnosi, to jest instituti stvarnog i obligacionog prava, kao i instituti koji se odnose na pravnu i poslovnu sposobnost. Odredbe nasljednog i porodičnog prava nisu ušle u Zakonik. Opštim imovinskim zakonikom ozakonjeni su početni kapitalistički odnosi u Crnoj Gori, pri čemu su sačuvani značajni tragovi kolektivističkog shvatanja svojine, jer se pored dominantnog privatnog vlasništva kao nosioci prava svojine, po Zakoniku, smatraju katkada pleme, bratstvo i kuća.

SRPSKA BURŽOASKA DRŽAVA Srpska buržoaska država nastala je na početku XIX stoljeća. Njen nastanak može se pratiti u dvije etape. Prva etapa počinje od 1804. godine i traje do 1813. godine. To je period prvog srpskog ustanka u kome su Srbi revolucionarnim putem svrgnuli tursku vlast i na ruševinama turske vlasti izgradili svoju državu. Druga etapa počinje od 1815. godine i završava se 1830. godine. U tom periodu srpska država se razvija evolutivnim putem. To je period poslije drugog srpskog ustanka kada su Srbi uspjeli da se u uslovima formalnog sultanovog suvereniteta izbore za faktičku autonomiju, koja je ozakonjena Hatišerifom sultana Mahmuta II iz 1830. godine. Tad je Srbija postala vazalna kneževina. Njena vazalnost sastojala se u obavezi Srba da plaćaju danak i u formalnom zadržavanju sultanovog suvereniteta nad Srbijom. Srpska država za vrijeme prvog srpskog ustanka. – Da bismo shvatiti uslove pod kojima je nastala srpska država u periodu prvog srpskog ustanka, potrebno je osvrnuti se na pitanje kakvo je bilo stanje u beogradskom pašaluku prije izbijanja ustanka i ukazati na subjektivne i objektivne faktore koji su omogućili svrgavanje turske vlasti i stvaranje srpske države. Prije svega treba vidjeti kakav je bio položaj seljaka u beogradskom pašaluku pred prvi srpski ustanak koji su bili glavna snaga ustanka. Usljed procesa čiflučenja položaj seljaka bio je tada jako pogoršan. Čiflučenje u beogradskom pašaluku, kao što je ranije rečeno, počelo je da se razvija snažnije tek u drugoj polovini XVIII stoljeća. Njegovi nosioci bili su janjičari stacionirani u tvrđavama beogradskog pašaluka ili u susjednim pašalucima. Način čiflučenja karakteriše se pretežno nasilnim izvlašćivanjem srpskih seljaka što je srpske seljake vodilo na put revolucije. Izvlašćeni i pritisnuti raznovrsnim dažbinama u korist čifluk sahibija, spahija, centralne vlasti i vezira, srpski seljaci su ostajali bez potrebnih sredstava za život i morali da traže izlaz iz takvog stanja u oružanom otporu janjičarskom nasilju. Prvi masovan otpor Turcima pružili su srpski seljaci za vrijeme austro-turskog rata od 1788–1791. godine u tzv. Kočinoj krajini. Poslije Svištovskog mira (1791. godine) stanje u Srbiji privremeno je bilo poboljšano. Svojim fermanima iz 1793, 1794. i 1796. godine sultan Selim III je ozakonio izvjesne elemente samoupravnosti u beogradskom pašaluku. Posebnim fermanom on je zabranio povratak janjičarima u beogradski pašaluk i time ponovo ozakonio klasične agrarne odnose (timarski sistem). U takvim uslovima (1791–1801) nestaje pritiska janjičara. Seljaci počinju da žive u nešto povoljnijim uslovima. Ali to stanje bilo je kratkotrajno, jer se 1801. godine janjičari ponovno vraćaju u beogradski pašaluk i počinju da masovno čifluče imanja srpskih seljaka. Usljed toga položaj seljaka se opet naglo pogoršava. Da bi efikasnije eksploatisali srpske seljake, janjičari su u selima postavili svoje subaše koji su prikupljali dažbine za svoje gospodare i vršili izvjesnu vlast prema seljacima. Pritisak janjičara gonio je srpske seljake na otpor koji će se snažno manifestovati u prvom srpskom 96

ustanku. Uporedo s tim u drugoj polovini XVIII stoljeća u beogradskom pašaluku izrastaju državotvorne snage srpskog naroda, koje će biti sposobne da podstaknu srpske seljake na otpor da ih organizuju i povedu u odlučan obračun sa janjičarima i turskom vlašću uopšte. Izrastanje državotvornih snaga u beogradskom pašaluku bilo je uslovljeno različitim momentima. U drugoj polovini XVIII stoljeća beogradski pašaluk je predstavljao granični pašaluk Osmanskog Carstva. To je bilo područje preko kojeg se odvijao glavni trgovački promet između Turske i Austrije. U pašaluku se bila razvila trgovina stokom (svinje). Trgovci su bili domaći ljudi, gazde i drugi. Oni su u toku druge polovine XVIII stoljeća, a naročito u periodu od 1791–1801. godine izrasli u tanak sloj seoske buržoazije. Samovlada janjičara predstavljala je snažan udarac i za trgovinu. Pored nasilja koje su provodili nad srpskim seljacima i trgovcima, janjičari su nametnuli velike carine i đumruke na stoku. To je onemogućilo svaki ozbiljniji promet i bavljenje trgovinom, što je i taj sloj srpskog društva sililo na otpor janjičarskom samovlašću. Najzad, pored trgovaca kao tankih slojeva srpske buržoazije, postojali su i knezovi (nahijski, knežinski i seoski). Knezovi su takođe uspjeli da učvrste svoje ekonomske i društvene pozicije u drugoj polovini XVIII stoljeća, osobito u periodu od 1791–1801. godine. Oni su izrasli u jedan dio gornjih slojeva srpskog društva zahvaljujući učešću u trgovini i još više činjenici da su posredovali između organa turske vlasti i srpskih seljaka. Posrednička uloga, naročito posredovanje u razrezivanju i ubiranju poreza u korist turskih organa, omogućavala je knezovima da se bogate i da zadobiju veći ugled u masama srpskih seljaka. Ali i položaj knezova počeo je da se pogoršava ponovnom pojavom janjičara. Janjičari su se u početku svog bezvlašća takođe služili posredničkom ulogom knezova. U želji da potpuno zavladaju beogradskim pašalukom, oni su na mjesto knezova u nahijama počeli da postavljaju janjičarske starješine. Upravljači beogradskog pašaluka u to vrijeme bili su četiri janjičarske poglavice (dahije). Njihovi predstavnici u nahijama zvali su se kabadahije. Beogradske dahije nisu se zadovoljile samo potiskivanjem knezova, već su ubrzo počele da ih fizički likvidiraju (poznata sječa knezova). Taj potez predstavljao je varnicu koja je zapalila bure baruta u beogradskom pašaluku i djelovala na povezivanje svih slojeva srpskog društva u zajedničku akciju za obaranje janjičarske samovolje, a postepeno za obaranje čitavog feudalnog turskog sistema i za stvaranje samostalne države. S obzirom na činjenicu da su janjičarskim nasiljem bili na različite načine pogođeni svi slojevi srpskog društva, oni su imali jak interes za obaranje turskog režima i za stvaranje vlastite države. Seljaci su u revoluciji vidjeli jedinu mogućnost da se oslobode feudalnih okova, da steknu posjed zemlje i dobiju ličnu slobodu. Starješine su u revoluciji vidjele jedinu mogućnost da dalje jačaju svoj materijalni i društveni položaj. Krajnji cilj prvog srpskog ustanka bio je likvidacija turskog feudalizma nacionalnim oslobođenjem i stvaranje samostalne srpske države. Prvi srpski ustanak može se karakterisati kao specifičan vid buržoasko-demokratske revolucije. On je bio buržoaska revolucija zbog toga što se u njegovoj osnovi nalazila težnja za stvaranjem privatnog posjeda i za stvaranjem osnova za početak razvoja buržoaskog načina proizvodnje. Rukovodeću snagu ustanka predstavljao je tanki sloj buržoazije (seoska buržoazija) koja je u ustanku našla instrument za osvajanje pozicija vlasti i za korištenje tih pozicija za dalje jačanje svog položaja. To je bila demokratska revolucija zbog toga što su njenu masovnu društvenu bazu činili seljaci (srpski narod) koji su na svojim plećima nosili najveći dio tereta revolucije. Rušeći raniji način proizvodnje, raniji društveni poredak i sistem turske vlasti tokom ustanka, Srbi su uspostavili svoju vlast. Oni su uspjeli da stvore državu sa aparatom klasne vlasti. Tada su bili izgrađeni centralni (središnji) organi vlasti, lokalni organi vlasti sa sudstvom i vojnopolicijskim aparatom. Državna organizacija. – Kao organi centralne vlasti u državi prvog ustanka djelovali su: skupštine, vožd i praviteljstvujušči sovjet. 97

Skupštine su održavane za vrijeme prvog ustanka više puta. Prva skupština održana je u Orašcu 14. II 1804. godine. Na njoj je za vođu ustanka (vrhovnog vožda) izabran Karađorđe. Tokom ustanka održano je više takvih skupština. Njihova fizionomija nije bila određena nekim pravnim aktom. To znači da sastav skupština, njihov djelokrug, vrijeme sazivanja itd. nije bio ničim normiran. U radu skupština obično su učestvovali najistaknutiji slojevi srpskog društva, srpske starješine. Glavnu i odlučnu riječ na skupštinama vodili su vojvode i ostale vođe srpske revolucije. Zbog toga su to bile u stvari »starješinske skupštine«. Kao jedan od najvažnijih organa ustaničke države skupštine su učestvovale u raspravljanju i rješavanju svih važnijih pitanja unutrašnje i spoljne politike mlade srpske države. Na skupštinama su formulisani ciljevi ustanka, rješavana su pitanja političkih i vojnih saveza, materijalnofinansijska pitanja, presuđivana politička i krivična djela u slučaju kada bi se kao izvršioci pojavile starješine itd. Vrijeme zasjedanja skupštine nije bilo utvrđeno. Sazivane su po potrebi. Tek u drugoj polovini ustanka izgleda da se bio ustalio običaj redovnog sazivanja starješinskih skupština, i to početkom svake godine. Vrhovni vožd je bio izabran na skupštini u Orašcu 1804. godine. Tada nije bio utvrđen obim njegovih prava i dužnosti. Izgleda da su knezovi i ostale starješine koji su učestvovali u izboru Karađorđa imali u vidu, povjeravajući mu vodeću ulogu u ustanku, da Karađorđe djeluje kao vrhovni komandant. Međutim, s obzirom na činjenicu da se država prvog srpskog ustanka izgrađivala u toku borbe, u uslovima stalnog ratovanja između Srba i Turaka, Karađorđe (kao vrhovni vožd) djelovao je i kao vrhovni organ u svim granama državne vlasti On je od početka ustanka imao u svojim rukama glavne konce vojne i civilne vlasti. Drugačije nije moglo ni biti, jer u ratno doba dolazi i inače do koncentrisanja vojne i civilne vlasti u jednu jedinstvenu vlast. Držeći u svojim rukama osnovne pozicije vlasti, Karađorđe je već od početka počeo da se ponaša autokratski. Njegov apsolutizam je ubrzo došao u sukob s težnjama i interesima drugih vladajućih slojeva ustanka (vojvoda, knezova i dr.) zbog čega se vrlo brzo pojavilo ustavno pitanje koje se ispoljavalo u vidu borbe za vlast između Karađorđa i starješina. Borba za vlast između Karađorđa i starješina bila je donekle podstaknuta i ruskim intervencijama, jer su Rusi nastojali da ustaničku Srbiju potčine svojim interesima i da borbu Srba usmjeravaju u skladu sa svojim akcijama na Balkanu. Pod ruskim uticajem jačao je položaj starješinskih elemenata koji su nastojali da organizovano ograniče Karađorđevu vlast, stvarajući za to i svoj organ »Praviteljstvujuščij sovjet«. Međutim, starješinama nikada nije pošlo za rukom da znatnije ograniče i umanje autoritet i vlast Karađorđa. Zbog toga se može kazati da je Karađorđe uspio da apsolutizira svoju vlast. Svoje pozicije on je osobito učvrstio 1811. kada je od vojvoda i starješina bio definitivno priznat za vrhovnog poglavara. Istovremeno je njegovim potomcima bilo priznato pravo nasljeđa njegove funkcije. Ustavno pitanje u ustaničkoj Srbiji. Ustavno pitanje u početku se odvijalo u znaku pokušaja ruskih predstavnika Pauličija i Rodofinikina da svojim ustavnim projektima riješe sukob između Karađorđa i starješina, da osiguraju premoćan uticaj srpskim vojvodama i ostalim starješinama u vlasti. Tako je na jednom sastanku između srpskih predstavnika i ruskog pukovnika Pauličija bio stvoren jedan akt (konvencija) u kojoj je izražena želja srpskog naroda da se stavi pod pokroviteljstvo Rusa: zatraženo od ruskog cara da u Srbiju pošalje jednog zemljo-upravitelja; da u srpskim gradovima budu ruski garnizoni itd. Kada je ovaj akt bio sastavljen i usvojen i kada su na njega stranke trebale da stave svoje potpise, Karađorđe se izgovorio da je zaboravio pečat, pa je ovaj projekat pao u vodu. Iste godine na projektu ustavnog uređenja radi drugi ruski predstavnik u Srbiji, Konstantin Rodofinikin. On je bio izradio jedan nacrt ustava u kojem je predvidio organizaciju vlasti u Srbiji u duhu ruskog shvatanja. Konkretno, on je predvidio da kao vrhovni organ vlasti u Srbiji bude Praviteljstvujušči senat, koji bi bio sastavljen iz tri kategorije članova. Jednu kategoriju sačinjavali bi vojvode ili »sijatelni voždi«, drugu kategoriju sačinjavali bi dotadašnji članovi 98

Praviteljstvujuščeg sovjeta, koji bi se zvali »prevashodni senatori« i najzad, treću kategoriju članova činili bi narodni predstavnici ili »sovjetnici senata«. Prve dvije kategorije članova držali bi svoj položaj nasljedno, a za treću kategoriju je bio predviđen izbor u određenim vremenskim razmacima. Rodofinikinov projekat nije stupio nikada na snagu zbog toga što ga nije potvrdio ruski car. Nasuprot spomenutim projektima rješenja ustavnog pitanja, Karađorđe je nastojao da uz pomoć svojih pristalica u »Praviteljstvujuščem sovjetu« sam uredi ustavno pitanje i u tom cilju je zajedno sa starješinama, odnosno sa sovjetnicima izdao dva ustavna akta. Prvi 1808. a drugi 1811. godine. Prvi ustavni akt sadrži svega dvije odredbe. Prvom odredbom starješine ili sovjetnici su priznali Karađorđa i njegovo zakonito potomstvo za prvog i vrhovnog srpskog predvoditelja. Drugom odredbom Karađorđe se obavezao da će sve zapovijedi izdavati u dogovoru sa Sovjetom. Ovaj ustavni akt je bio sačinjen u formi dviju pismenih izjava koje su izmijenjene između Karađorđa, s jedne, i Sovjeta, s druge strane. Pošto u periodu od 1808. do 1811. godine dolazi do daljih sukoba između najuticajnijih starješina i Karađorđa, pošto se starješine nisu uvijek držale odredaba iz ustavnog akta iz 1808. godine, to je Karađorđe poslije značajnih pobjeda nad Turcima, sazvao 1811. godine Skupštinu na kojoj je uspio da ga sovjetnici priznaju za jedinog vrhovnog vođu i da se zakunu na vjernost, poslušnost i pokornost njemu i njegovom potomstvu. S druge strane, Karađorđe se tim povodom zakleo sovjetnicima da će se držati ruskog cara kao zaštitnika i da ništa neće preduzeli bez sporazuma s Praviteijstvujuščim sovjetom; da neće nikoga kazniti smrću i vječitim zatočenjem bez saglasnosti Sovjeta; da neće dozvoliti nikome da silom prisvoji vlast i da će sve činovnike postavljati zajedno sa Sovjetom. U vezi sa djelokrugom vrhovnog vožda, može se ponoviti ono što je rečeno za skupštinu. Njegov djelokrug nije bio ničim normiran, ali iz njegovih akcija, iz akata ispoljavanja njegove vlasti može se zaključiti da je on vršio uglavnom sve važnije državne poslove. Pored vrhovne komande, on je kao šef države predstavljao državu pred inostranstvom, postavljao organe lokalne uprave, vršio sudsku vlast u prvom i drugom stepenu, izdavao naredbe itd. Praviteljstvujušči sovjet. Kao treći organ centralne vlasti u državi prvog srpskog ustanka djelovao je Praviteijstvujušči sovjet. Formiran je na skupštini glavara u Borku 15. VIII 1805. godine. Od tada njegova fizionomija ostala je nepromijenjena do 1811. godine, kada je Karađorđevim ukazom bio pretvoren u »Praviteljustvujušči sovjet narodni«. Do 1811. godine Praviteijstvujušči sovjet je imao predstavnički karakter. Njegovi članovi bili su birani na nahijskim skupštinama koje su stajale pod snažnim uticajem vojvoda i drugih starješina u nahijama. Godine 1811. ukinuta je izbornost njegovih članova. Od 1811. godine zapravo Praviteljstvujušči sovjet prerasta u neku vrstu vlade, jer je u smislu ukaza od 1811. godine Karađorđe postao predsjednik Sovjeta, a u njegovom sastavu od tada djeluju popečitelji (ministri) i veliki vilajetski sudija. Veliki vilajetski sudija je bio ministar pravosuđa i predsjednik Velikog vilajetskog suda, koji je iste godine formiran. Što se tiče djelokruga Praviteljstvujuščeg sovjeta, može se i za njega reći da je vršio sve akte državne vlasti. On je u prvo vrijeme bio isključivo sudski organ. Kasnije se bavio i vojnoorganizacionim pitanjima (objedinjavanje ustaničkih akcija, uvođenje stalne vojske), diplomatskom djelatnošću, rukovođenjem državnim finansijama, razrezivanjem i ubiranjem poreza, kulturnom djelatnošću itd. Lokalna uprava i sudstvo. – U organizaciji lokalne uprave u državi prvog ustanka osjeća se od početka tendencija potčinjavanja organa lokalne uprave Karađorđu. Ona se ispoljava u prevazilaženju ranije organizacije lokalne uprave kakva je postojala u beogradskom pašaluku pred prvi ustanak, u zamjenjivanju starih organa lokalne uprave novim organima: vojvodama, podvojvodama i buljubašama. Ti organi bili su međusobno povezani po sistemu subordinacije i potčinjeni vrhovnom voždu. Potčinjavanje organa lokalne uprave vrhovnom voždu osobito dolazi do izražaja poslije 1808. godine, od kada su svi niži organi bili potčinjeni vojvodama a vojvode 99

direktno Karađorđu. Kao što je Karađorđe bio nosilac vrhovne vojne i civilne vlasti za područje čitave Srbije, tako su i lokalni organi u svojim rukama sjedinjavali vojnu i civilnu vlast. Što se tiče sudstva, u početku nije postojala odvojenost sudstva od uprave, jer su organi uprave vršili sudstvo. Međutim, ubrzo poslije uspjeha koje su postigli ustanici pristupilo se organizaciji posebnih sudova. Prvi se javljaju već 1804. godine (nahijski sudovi). Godine 1808. sudstvo je već dobilo svoju jasnu fizionomiju, jer od tada djeluju seoski sudovi, knežinski, nahijski sudovi (magistrati) i kasnije Veliki vilajetski sud. Pošto nije bilo razvijeno zakonodavstvo, u državi prvog srpskog ustanka sudilo se uglavnom po običajnom pravu i na osnovu osjećaja pravičnosti. Sudski postupak takođe nije bio regulisan nikakvim pozitivnim zakonodavstvom, pa se i postupak pred sudovima odvijao prema običajima i običajnom pravu. Interesantan je bio dokazni sistem jer se u njemu osjećaju izvjesni tragovi dokaznog sistema feudalne Srbije. Naime, u izvjesnim slučajevima praktikovana je »rota« ili »porota«; kao dokazno sredstvo upotrebljavan je svod, pa čak i mazija. Rota ili porota sastojala se u tome što su seoske starješine ili kmetovi mogli da se pojave kao svjedoci izjave njihovih komšija na sudu. Da bi čitav aparat vlasti mogao efikasnije da djeluje, u Srbiji toga doba bio je izgrađen i vojnopolicijski aparat. Glavninu vojske činila je narodna vojska. Pored narodne vojske, Karađorđe i vojvode osjećali su potrebu za stalnim odredima koji bi čuvali njihovu ličnost, ostvarivali njihove naredbe i učestvovali u akcijama u razmjerama Srbije ili pojedinih oblasti. Najamnici vojvoda i Karađorđa zvali su se momci i bećari. Izgrađivane su i regularne vojne jedinice od 1808. godine. Jednom naredbom Karađorđe je te godine tražio od vojvoda da u svojim oblastima organizuju po 1– 2 bataljona vojnika koje bi popunili sa po 250 zadružnih ljudi. Istovremeno je bilo naređeno da se ti vojnici podvrgnu vojnoj vježbi. Pravo. – U državi prvog srpskog ustanka značajnu ulogu igralo je običajno pravo. Pored običajnog prava, u tom periodu su postojali i pisani zakoni. To su Zakonik prote Matije Nenadovića i Karađorđev zakonik. Zakonik prote Matije Nenadovića izdan je, izgleda, 1804. godine, to jest u prvim danima ustanka. Donesen je na skupštini starješina valjevske nahije pod rukovodstvom prote Matije Nenadovića, koji je, izgleda, na brzu ruku sastavio jedan zakonik u kojem je normirao najvećim dijelom krivična djela, koja su bila najaktuelnija u ustaničkoj Srbiji. Zakonik je predvidio sljedeća krivična djela: ubistvo, otmicu djevojke, krađu, bježanje s fronta, bježanje sa straže, krivokletstvo i hvatanje za oružje. Za ta krivična djela Zakonom su bile predviđene obično oštre kazne koje po svom obliku mnogo podsjećaju na kazne u pravu feudalne Srbije. Za ubistvo je bila predviđena smrtna kazna, i to na način »da se ubica ubije, i na kolo metne«. Za otmicu djevojke bila je predviđena tjelesna kazna batinjanje koje se zvalo »šiba«. Ovom kaznom kažnjavan je kum, ženik i stari svat, dok su drugi učesnici u otmici trebalo da budu kažnjeni batinjanjem štapovima. Za krađu stoke bila je predviđena dvostruka globa i batinjanje. Za bježanje s fronta bila je predviđena tjelesna kazna »trčanje šibe« (300 ljudi se postavi u red s obadvije strane, a osuđeni je morao protrčati kroz šibe). Bježanje sa straže smatrano je jednim od najtežih krivičnih djela, pa je za njega bila predviđena smrtna kazna. Krivokletstvo je kažnjavano novčanom kaznom (naknada štete) i takvo lice je za sva vremena proglašavano lažovom. Za onoga ko bi se u svađi uhvatio za oružje bila je predviđena kazna šibe. Zakonik prote Matije Nenadovića oslanjao se na staro srpsko pravo. Iz njegovog kazivanja zaključuje se da se on u sastavljanju svog zakona služio »Krmčijom«. Međutim, on nije doslovno prenosio odredbe iz Krmčije već je oslanjajući se na Krmčiju stvaralački formulisao ona pitanja koja su tada u Srbiji bila aktuelna. Daleko važniji i značajniji bio je Karađorđev zakonik. On predstavlja sasvim novi zakonik, jer se kida sa starim tradicijama i vjerno odražava društvenu stvarnost doba u kome je nastao. Po svom sadržaju predstavlja mješavinu odredbi krivičnog, građanskog i ustavnog prava. Kao i svi zakonici 100

koji nastaju u periodu pojave države, i Karađorđev zakonik sadrži najviše odredaba krivičnog prava, i to one odredbe koje su bile najaktuelnije, to jest koje su bile izazvane potrebama države koja se nalazi u ratu. Karađorđevim zakonikom propisana su krivična djela protiv državnog uređenja, vojna krivična djela i ostala krivična djela. Među krivična djela protiv države i državnog poretka spadala su: uvreda organa vlasti, uvreda sveštenika, trgovaca, starješina i hajdučija. Za ta krivična djela bile su predviđene oštre kazne. Za krivično djelo uvrede predstavnika vlasti bila je predviđena kazna prebijanja nogu i ruku i stavljanje živog čovjeka na točak. Za uvredu sveštenika, trgovaca i starješina bila je predviđena kazna batinjanja, a za hajdučiju prebijanje nogu i ruku i razapinjanje na točak. Ista kazna bila je predviđena i za jatakovanje. Među vojnim krivičnim djelima spominju se: izdaja, špijunaža, bacanje oružja, rasipanje municije, spavanje na straži. Za izdaju, špijunažu i bacanje oružja bile su predviđene teške kazne (prebijanje nogu i ruku i stavljanje na točak). Kazna za spavanje na straži bila je mrtva šiba (trčanje kroz red od 300 momaka). Među ostalim krivičnim djelima spominju se: ubistvo, čedomorstvo i otmica. Kod ubistva pravljena je razlika, da li je ubistvo izvršeno s umišljajem ili iz nehata. Za umišljajno ubistvo bila je predviđena smrtna kazna, a za ubistvo iz nehata kazna tamnice od 6 mjeseci i naknada štete. Za čedomorstvo bila je predviđena smrtna kazna, a za otmicu teška šiba. Karađorđev zakonik je interesantan još zbog toga što odlučno raskida sa ostacima feudalizma u Srbiji zabranjivanjem starješinskog kuluka i istraživanja vještica. Sporno je pitanje da li je Karađorđev zakonik primjenjivan u praksi. Srpska država poslije drugog ustanka. – Za razliku od prvog ustanka, u kojem su Srbi stvorili državu revolucionarnim putem, srpska država poslije drugog ustanka razvija se evolutivnim putem. Kada su se Turci poslije 1813. godine vratili u beogradski pašaluk, počeli su da vrše nasilja i da se svete Srbima zbog njihovog učešća u ustanku. To je izazvalo nezadovoljstvo kod Srba i uslovilo pojavu niza novih buna od kojih je najznačajnija ona kojoj se na čelu nalazio knez Miloš Obrenović. Ustanak Srba pod vođstvom Miloša Obrenovića poznat je pod nazivom drugi srpski ustanak, a pokrenut je 1815, godine. Drugi ustanak završen je uspješno. Slijedio mu je sporazum između kneza Miloša i tadašnjeg beogradskog paše Marašli Ali-paše. Sporazumom su se Turci obavezali: da se neće miješati u ubiranje dažbina, već će to ostaviti knezovima, da će biti dozvoljeno srpskim knezovima da učestvuju u vlasti pored turskih organa (pored muselima biće po jedan srpski knez); da Srbi imaju svog predstavnika (glavnog kneza) i 12 knezova iz pojedinih nahija u Beogradu koji bi trebalo da sačinjavaju tzv. »Narodnu kancelariju« (da sude Srbima za veće krivice). Usmeni sporazum između Marašli Ali-paše i Miloša bio je kasnije potvrđen posebnim sultanovim fermanom (1816. godine) koji sa sporazumom predstavlja pravni osnov na kojem je bio izgrađen sistem vlasti u beogradskom pašaluku između 1815–1830. godine. Po sporazumu i fermanima, Srbija je i dalje ostala provincija Turskog Carstva (beogradski pašaluk). Ali, za razliku od ostalih turskih provincija, u beogradskom pašaluku je postojala dvojna vlast, i to organi turske i organi srpske vlasti. Organizacija vlasti u Srbiji do 1830. godine. – Turska vlast u beogradskom pašaluku poslije 1815. godine bila je organizovana na klasičan način. Ponovno su bili ozakonjeni klasični agrarni turski odnosi koji su postojali u timarskom sistemu. To znači da su kao oblici feudalnih posjeda bili ozakonjeni ponovno samo timari, zijameti, vakufi i državna dobra (mukate). Uživaoci dažbina sa tih posjeda bili su spahije i sultan, pri čemu je sultan svoja dobra davao u zakup. Ranije su zakupci bili obično Turci. Poslije drugog ustanka kao zakupci se pojavljuju uglavnom Srbi, na prvom mjestu sam knez Miloš. Zakupljivanje prihoda od strane kneza Miloša predstavljalo je polaznu osnovu za Miloševo bogaćenje i za izuzetno učvršćenje njegovog ekonomskog i društveno-političkog položaja. 101

Isto tako ponovo je ozakonjen stari, klasični poreski sistem: harač u korist sultana, porez u korist beogradskog vezira (taksit), izvjesne dažbine u korist organa srpske vlasti itd. Pored tih poreza postojali su i posredni porezi, kao što su: carine, trošarina, takse, kuluk i dr. Organizacija turske vlasti od 1815–1830. godine bila je takođe klasična. Na čelu pašaluka nalazio se beogradski paša ili vezir. Pašaluk je bio administrativno-teritorijalno podijeljen na nahije ili kadiluke u kojima su sjedili kadije i muselimi. Kadija je bio sudski organ nadležan za rješavanje pretežno sporova među muslimanima, a za određene stvari i među Srbima. Muselimi su imali ulogu vojvoda kakvu smo opisali u našem prikazu o organizaciji lokalne uprave u našim zemljama za vrijeme Turaka do kraja XVII stoljeća. Uz organe turske vlasti djelovali su i srpski organi: glavni knez u Beogradu (koju funkciju je obavljao knez Miloš Obrenović) i Narodna kancelarija takođe s pravom djelovanja na području beogradskog pašaluka. Lokalna uprava je slična lokalnoj upravi, odnosno samoupravi, koju su Srbi imali pred izbijanje prvog ustanka (u periodu od 1791–1801. godine). U nahijama su postojali nahijski knezovi. Nahije su se dijelile na knežine, na čelu sa knežinskim knezovima, koji su postojali još od davnina. Najniži organi srpske vlasti bili su seoski kmetovi (knezovi). Za razliku od stanja pred prvi ustanak, u kojem su ti organi bili organi narodne samouprave. u Miloševo doba knezovi postaju, tako reći, njegovi službenici. Miloš od početka svoje vladavine ispoljava težnje da u svoje ruke preuzme sve konce državne vlasti i da djelovanje svih organa potčini svojoj volji. Narodna kancelarija trebalo je da bude sastavljena od 12 izabranih knezova i da bude predstavnički organ vlasti, to jest takav organ u kojem bi sve nahije bile zastupljene s jednim svojim predstavnikom. Članovi Narodne kancelarije trebalo je da budu izborni. Zadaci Kancelarije formulisani su još u sporazumu Marašli Ali-paše i Miloša. Kancelarija je trebalo da sudi Srbima za veće krivice, da se brine za prikupljanje dažbina preko knezova itd. Međutim, stvarna uloga Kancelarije nije bila takva, jer je Miloš od početka imao odlučan uticaj u njenom formiranju i djelovanju. On je po svojoj volji mijenjao broj članova Kancelarije, smjenjivao njene članove i ubrzo pretvorio Kancelariju u svoj pomoćni organ. Poslije 1817. godine uloga Narodne kancelarije stalno opada, da bi uskoro i nestala organizovanjem Beogradskog suda i posebne kneževe lične kancelarije. Na sličan način Miloš je obezbijedio odlučan uticaj i u lokalnoj upravi. On je postavljao knezove u nahijama i od početka potčinio njihovo djelovanje svojoj volji. Stvarna nadležnost nahijskih, knežinskih i seoskih knezova bila je slična. Oni su bili s jedne strane, organi koji su samostalno obavljali određene poslove. Nahijski knezovi su djelovali još i kao organi koji su obavljali izvjesne poslove (bar u jedno vrijeme) zajedno sa turskim organima – muselimima i kadijama. U prvu vrstu poslova knezova spadale su obaveze: da paze na red. da saopštavaju narodu zapovijedi viših organa, da razrezuju i ubiru porez, presuđuju manje stvari itd. U zajedničke poslove turskih i srpskih organa spadalo je uglavnom suđenje Srbima u svim stvarima. Do 1820. godine knezovi su bili upravni i sudski organi. Poslije 1820. godine javljaju se posebni sudski organi – magistrati u nahijama, a od 1823. godine počeo je da djeluje Opštenarodni sud sa sjedištem u Kragujevcu. Evolucija sudske organizacije završila je na kraju formiranjem nekoliko vrsta sudova: seoski sudovi (kmetski). nahijski sudovi (magistrati) i Veliki sud. Najzad, u sudstvu je važno mjesto imao i sam knez Miloš. Uporedo s formiranjem srpskih sudova izdavani su i prvi propisi o postupku itd. U tom periodu stvoreni su još i policijski organi i početni odredi stalne vojske. Miloš je organizovao svoju ličnu gardu (panduri), a od 1825. godine naredio je da se formiraju i prvi odredi stajaće vojske. Tako su u kratkom periodu Srbi ponovno izgradili čitav sistem vlasti; počevši od najviših i završavajući s policijskim i vojnopolicijskim organima. Uporedo s formiranjem organa vlasti tekao je i proces suštinskog i potpunog osvajanja pozicije vlasti. Na kraju procesa već do 1825. godine turski organi, i u razmjerama nahija i čitavog pašaluka, bili su, u stvari, svedeni na ulogu običnih 102

primalaca raznih dažbina koje su Srbi ubirali posredstvom svojih organa i davali Turcima. Na toj osnovi Srbi su postigli faktičku autonomiju. Srbija u međunarodnim ugovorima. – Osvajanje pozicija vlasti bilo je usko povezano sa borbom za formalno ozakonjenje takvog stanja od strane sultana. U toj borbi, Srbi su se oslanjali na međunarodne ugovore koji su zaključivani između Rusije i Turske, u kojima se Turska obavezivala da će Srbiji dati unutrašnju samoupravu. U nizu tih ugovora na prvom mjestu stoji Bukureštanski ugovor o miru iz 1812. godine. Član osmi toga ugovora bio je posvećen Srbiji. Njime se sultan obavezao da će Srbima koji su učestvovali u prvom srpskom ustanku dati amnestiju i da se turski organi povratkom u beogradski pašaluk neće svetiti Srbima. Dalje se sultan obavezao da će Srbima dati povlastice slične povlasticama koje su uživali njegovi podanici u Egejskom arhipelagu (obavezao se da će ostaviti samim Srbima brigu o unutrašnjem upravljanju zemljom). Odredbe Bukureštanskog ugovora sultan nije izvršio koristeći se svakom prilikom da odgodi ispunjenje toga ugovora. Jedno vrijeme naruku su mu išle i međunarodne okolnosti koje su bile stvorene Napoleonovim pohodom na Rusiju. Tada su Rusi bili vezanih ruku pa nisu ništa mogli poduzeti u tom pravcu. Tek 1826. godine poslije promjena na ruskom prijestolu, ruski car Nikola I zahtijeva davanje povlastica Srbima na koje su se Turci obavezali Bukureštanskim ugovorom. S tim u vezi bila je zaključena tzv. Akermanska konvencija (1826. godine), čiji je Deti član posvećen pitanju Srbije. Tom konvencijom Porta se obavezala da će odmah izvršiti odredbe člana 8. Bukureštanskog ugovora i da će sa srpskim deputatima utvrditi mjere za utvrđivanje tih povlastica, i to najdalje u roku od 18 mjeseci. Uz Akermansku konvenciju nalazi se poseban (odeliti) akt u kojem su potanko navedena pitanja koja su po mišljenju Srba trebalo da predstavljaju sadržaj autonomije. Taj akt koji je, u stvari, sastavni dio Akermanske konvencije, nalaže konkretno sultanu da: Srbima dade slobodu vjere; pravo da sami biraju svoje starješine; nezavisnu unutrašnju upravu; povraćaj oduzetih nahija (koje su bile oslobođene u toku prvog srpskog ustanka). »Odelitim« aktom bilo je predviđeno pretvaranje svih dažbina u porez odsjekom, davanja Srbima uprave nad imanjima muslimana koji se isele iz Srbije; obezbjeđenje slobodne trgovine itd. Premda su se Turci svečano obavezali Akermanskom konvencijom da će ispuniti preuzete obaveze, do njihovog ispunjenja nije došlo odmah, jer je sultan i dalje nastojao da iskoristi svaku priliku da odgodi rješenje srpskog pitanja. Na izvršavanje tih odredbi sultan je bio primoran konačno tek Jedrenskim ugovorom o miru, koji je zaključen između Rusije i Turske 1829. godine. Članom 6. tog ugovora sultan se obavezao da će bez odlaganja i s najvećom tačnošću ispuniti odredbe Akermanske konvencije, te da će odmah Srbiji vratiti šest nahija. I zaista, poslije ovog ugovora sultan izdaje nekoliko naredbi (hatišerifa) kojima daje Srbiji unutrašnju samoupravu. Hatišerif iz 1829. godine. Prvo je izdat Hatišerif iz 1829. godine, kojim je sultan naložio beogradskom veziru da odmah pristupi izvršavanju preuzetih obaveza. Poslije tog čisto načelnog Hatišerifa izdat je Hatišerif iz 1830. godine u kojem je detaljno razrađeno pitanje povlastica koje Turci daju Srbima. Hatišerif iz 1830. godine. Ovaj Hatišerif ima velik značaj za državnopravnu istoriju Srbije, jer je njime definitivno ozakonjeno pravo Srba na unutrašnju samoupravu i postavljen pravni osnov srpskoj državnosti u XIX stoljeću. Od 1830. godine konkretno nestaje beogradskog pašaluka, a Srbija postaje vazalna kneževina Osmanske Carevine. Sadržaj Hatišerifa iz 1830. godine sličan je sadržaju »odelitog« akta Akermanske konvencije, s tim što su u njega unesene neke nove odredbe od kojih su najglavnije odredbe o položaju kneza Miloša. Hatišerifom sultan je postavio kneza Miloša za baškneza (glavnog kneza) i povjerio mu da upravlja unutrašnjim poslovima zemlje u dogovoru sa srpskim starješinama. Istovremeno Hatišerifom je funkcija baškneza određena za potomstvo Miloša Obrenovića (postala nasljedna). Među ostalim važne su odredbe koje se odnose na pitanje unutrašnje samouprave, na pitanje 103

proširenja Kneževine Srbije, na pitanje danka itd. U vezi s pitanjem unutrašnje samouprave u Hatišerifu je rečeno da Srbi od izdavanja ovog Hatišerifa imaju pravo da sami upravljaju unutrašnjim poslovima, to jest da knez Miloš upravlja zajedno sa Skupštinom starješina. Zatim je ponovo potvrđeno da će Turci dati Srbiji šest oduzetih nahija. Što se tiče dažbine, u Hatišerifu je određeno da će sve dažbine (harač, porez i obaveze raje prema spahijama) biti pretvorene u jedinstven danak koji će prikupljati srpski organi i predavati ga sultanu. U vezi sa unutrašnjom samoupravom u Hatišerifu je još rečeno da se zabranjuje miješanje turskih organa u poslove srpskih vlasti. Najzad, Hatišerifom je preciziran donekle i odnos između najviših organa srpske vlasti, između kneza Miloša i Sovjeta. S tim u vezi je rečeno da »članovi Sovjeta ne mogu biti zbačeni ni lišeni svoga zvanja dogod ne izvrše kakvu tešku krivicu protiv Porte ili protiv zemaljskih zakona«. Kao dopunu Hatišerifu iz 1830. godine, sultan je izdao još Hatišerif iz 1833. godine kojim je definitivno određena suma danka u iznosu od 2 300 000 groša godišnje i pripajanje šest nahija Srbiji. Značaj Hatišerifa za državnopravni položaj Srbije je ogroman. Srbija je bila priznata kao vazalna kneževina s potpunom unutrašnjom samoupravom. Hatišerifima iz 1830. godine i iz 1833. godine definitivno su raskinuti feudalni odnosi u Srbiji na taj način što su sve dažbine koje su Srbi bili dužni da plaćaju turskim organima i spahijama bile pretvorene u jedan jedinstveni danak u vidu poreza raspoređivanog na sve srpske seljake, koji su poslije 1830. godine postali slobodni uživaoci svojih baština. Time je završena važna etapa u nastanku srpske državnosti na početku XIX stoljeća. Poslije sticanja samouprave, Srbija dalje ide svojim samostalnim putem pri čemu se katkada u odnose među Srbima miješaju strane sile (Turska, Austrija i Rusija). To miješanje je bilo izazvano borbom za vlast između unutrašnjih snaga u Srbiji, borbom za vlast koja se odmah poslije izdavanja Hatišerifa razbuktava između kneza Miloša, koji je težio da do kraja zavede svoju apsolutističku vladavinu, i srpskih starješina, koje su nastojale da ograniče Miloševu vlast i da dobiju za sebe određen uticaj u vlasti. Jednom riječi, odmah poslije nastanka srpske države u XIX stoljeću u njenom unutrašnjem razvitku na dnevni red se postavilo ustavno pitanje. Ustavno pitanje u Srbiji u XIX stoljeću. – Poslije 1830. godine ustavno pitanje nastaje iz sukoba apsolutiste Miloša i starješina (trgovaca i knezova). Pojavivši se odmah poslije stvaranja srpske države u XIX stoljeću, ustavno pitanje stajaće stalno na dnevnom redu u toku čitavog XIX stoljeća, da bi definitivno bilo okončano tek 1903. godine. Na početku ustavno pitanje je imalo uglavnom vid borbe između kneza i starješina za vlast. U tom periodu narodne mase su stajale pretežno po strani od borbe za vlast, predstavljajući, u stvari, oruđe u rukama pojedinih suparničkih strana. Kao značajniji politički faktor, narod će se pojaviti tek poslije sedamdesetih godina XIX stoljeća, poslije pojave prvih socijalističkih ideja u Srbiji, čiji je protagonista bio Svetozar Marković. U osnovi ustavnog pitanja od početka nalazila se težnja starješina i kneza za osvajanje boljih materijalnih pozicija. Jer u uslovima zaostalosti srpskog društva, u kome su skoro 100% društva sačinjavali seljaci, vlast je predstavljala oruđe u rukama starješina za akumulaciju kapitala. To je, tako reći, bilo glavno sredstvo pomoću kojeg je bilo moguće doći do novca i obezbijediti odlučan uticaj u trgovini, učešće u korišćenju državnih poreza i dr. Onaj ko je u svojim rukama imao vlast imao je i najbolju mogućnost za bogaćenje: imao je mogućnost da monopoliše trgovinu, da se služi besplatnim radom seljaka, da ubire porez i da vrši različite zloupotrebe. Miloš je od početka odlično shvatio takvu ulogu vlasti, pa je stoga i prigrabio sve konce vlasti u svoje ruke, potčinjavajući svojoj volji sve ostale organe vlasti i uklanjajući sve one koji su mogli ozbiljnije da mu konkurišu. Milošev monopol pogađao je na određen način sve slojeve tadašnjeg srpskog društva na prvom mjestu trgovce, knezove i ostale slojeve buržoaske klase u formiranju. Pogađao je naročito trgovce, jer je nastojao da u svoje ruke prigrabi svu trgovinu, sve skele, carine itd. I narodne mase su monopolom Miloševe vlasti bile pogođene, jer su morale podnositi razne terete i grubo nasilje aparata vlasti. Naročito je narod teško stradao od činovnika koji su vršeći vlast nastojali da se i sami 104

obogate putem raznih zloupotreba. Takvo stanje vrlo brzo, naročito poslije dvadesetih godina XIX stoljeća, uticalo je na pojavu čestih starješinskih buna. Starješine su se bunile protiv Miloša u želji da ograniče njegovu samovolju i da za sebe osiguraju izvjesne pozicije u vlasti. Starješine su nastojale da prisile Miloša da podijeli vlast s njima, da podijeli mogućnost eksploatacije srpskih seljaka sa nešto širim krugom srpskih gazda. U tim bunama starješine su se katkada oslanjale i na mase. Čineći njihovu vojsku i mase su željele da promijene svoj položaj. One su nastupale sa željom da suzbiju Milošev apsolutizam i samovolju njegovih činovnika, da dobiju kakvu-takvu ličnu i imovinsku sigurnost. U toj borbi ostvarivan je povremeno savez između starješina i seljaka. On se najoštrije izražavao u oružanim bunama koje su najzad natjerale Miloša da izda prvi srpski ustav. Sretenjski ustav. Zbog stalnih pobuna starješina i naroda, Miloš je bio prisiljen da izda tzv. Sretenjski ustav 1835. godine. Sretenjski se zvao zato što je izdan na praznik Sretenje. Neposredan povod izdavanju tog ustava bila je jedna buna na čijem se čelu nalazio Mileta Radojković, zbog čega je nazvana Miletina buna. Sretenjskim ustavom počinje serija ustava u Srbiji tokom XIX stoljeća. Kao i svi ostali ustavi koji će se kasnije pojaviti, on odražava određeni stepen ekonomsko-društvenog razvoja Srbije, određeni stepen razvoja kapitalizma i kulturnog uzrasta srpskog naroda. Proces ustavnog oblikovanja srpske države započinje Sretenjskim ustavom, a završava se tek Ustavom od 1903. godine, kada u Srbiji definitivno pobjeđuje buržoaski parlamentarizam. Sretenjskim ustavom donekle je bio ograničen knežev apsolutizam. Ustavnim odredbama zadovoljene su izvjesne težnje srpskih starješina, pa čak i naroda. Organizacioni vid ograničenja kneževog apsolutizma sastojao se u afirmaciji onih organa vlasti čije je postojanje bilo predviđeno još Hatišerifom od 1830. godine. Pored kneza kao organa središnje državne vlasti, Ustav je predvidio: Državni savjet i Narodnu skupštinu. Po Ustavu Državni savjet je trebalo da bude najviša vlast u državi do kneza. Kao i knezu, Sovjetu je bilo priznato pravo zakonodavne i izvršne vlasti. Trebalo je da bude formiran od određenog broja sovjetnika, od kojih bi šestorica vršili ulogu ministara (popečitelji). Narodna skupština trebalo je da se formira od 100 poslanika, a sastajala bi se svake godine. Po svojoj organizaciji i funkciji, skupština nije bila identična pravoj narodnoj skupštini. Ona je uglavnom trebalo da bude savjetodavni organ kneza. Pod pritiskom masa, a u želji da se pomoću skupštine obračunava sa Sovjetom, Miloš je unio u Ustav odredbu da se nijedan danak ne može uvesti bez odobrenja narodne skupštine, kao i to da nijedan organ osim narodne skupštine ne može da rješava o povećanju plate knezu. Narodna skupština nije bila ni zakonodavni ni izvršni ni sudski organ. Kao savjetodavni organ, ona je mogla pokrenuti inicijativu za izdavanje zakona od strane kneza i Sovjeta, na skupštini su podnošene molbe i žalbe knezu i Sovjetu itd. Ustavom su bila predviđena i neka »Opštenarodna prava Srbina«, kao što su: jednakost građana pred zakonom, neprikosnovenost privatne imovine, pravo žalbe i zabrana starješinskog kuluka. Mada se Sretenjski ustav bitno razlikuje od ustava razvijenih buržoaskih država u njemu se zapažaju izvjesni elementi demokratizma. To je naročito došlo do izražaja u ozakonjenju narodne skupštine i građanskih prava. Zbog tih mrvica demokratizma, Sretenjski ustav je odmah izazvao proteste susjednih velikih sila (Austrije, Rusije, Turske), čiji je društveno-politički sistem bio ispunjen elementima feudalizma. Smatrajući taj ustav republikanskim i suviše demokratskim, reakcionarne monarhije prisilile su Miloša da ga odmah povuče. Ta intervencija dobro je došla i samom Milošu, jer mu je to otvaralo perspektivu da i dalje nastavi sa samovoljom, sa vladavinom bez zakona. S druge strane, i srpske starješine nisu bile zadovoljne ustavom, jer nisu željele da postoji treći faktor (narodna skupština), čije je postojanje moglo da predstavlja udarac po materijalnim interesima starješinskog sloja. Oni nisu željeli skupštinu zbog toga, što je jedino ona bila nadležna da odobrava uvođenje danka, čime bi i samovolja starješina u izrabljivanju masa bila ograničena. 105

»Turski ustav«. Ukidanjem Sretenjskog ustava nije bilo skinuto sa dnevnog reda ustavno pitanje u Srbiji. Starješine su i dalje još življe nastojale da ograniče vlast kneza Miloša, pa su razvijale akciju u pravcu izdavanja jednog ustava kojim bi bile zadovoljene njihove težnje. Za izdavanje takvog ustava bile su zainteresovane i strane sile koje su podržavale starješinski sloj u Srbiji (Austrija, Rusija i Turska) u želji da se osloncem na njega miješaju u unutrašnje stvari Srbije. Starješine su težile za uspostavljanjem jednog nepokretnog Sovjeta, koji bi bio jaka protuteža Miloševom apsolutizmu. Na kraju, starješine su izašle kao pobjednici i izborili se za novi Ustav koji je izdan 1838. godine kao tzv. »Turski ustav«. Turski se zvao zbog toga što ga je izdao sultan u vidu svoga Hatišerifa. Njime je ustavno pitanje u Srbiji riješeno na štetu kneza Miloša a u korist starješinske oligarhije. Po »Turskom ustavu«, koji je bio daleko od neke demokratičnosti, glavni organi središnje vlasti u Srbiji bili su: knez i Savjet. Funkcija kneza je nasljedna, i on ima značajan udio u zakonodavnoj i upravnoj vlasti. Učešće u zakonodavstvu kneza ograničeno je zakonodavnom nadležnošću Savjeta, koji je u tome bio ravnopravan sa knezom. U odnosu na Savjet knez je imao pravo da vrši izbor predsjednika i članova Savjeta. Ali knez nije mogao i smjenjivati savjetnike. Upravnu vlast knez je obavljao posredstvom ministara koji su se zvali popečitelji. Ministri su prema Ustavu činili »Centralno upravljenije« (Vladu). Knez je postavljao činovnike, izvršavao zakone, starao se o prikupljanju dažbina itd. Savjet je u smislu ustava bio sastavljen od 17 članova (iz 17 okruga). Članovi Savjeta trebali su da budu »starješine i najvažniji od Srba«. Da bi neko mogao postati savjetnik, morao je imati 35 godina života. Prema Ustavu, Savjet je bio nepokretni organ, jer su savjetnici svoju funkciju držali doživotno i bez naročitih uzroka nisu mogli biti svrgnuti (samo zbog »prestupljenija« i narušavanja zakonskih odredaba). Pitanje njihove krivice trebalo je da utvrdi sud a ne knez. Sudsku presudu morala je potvrditi Porta, što je omogućavalo sultanu da se miješa u unutrašnje poslove Srbije. Savjet je u smislu Ustava u najmanju ruku bio ravnopravan faktor sa Knezom, jer »knez ne može izdati nijedan zakon ni pravni propis bez saglasnosti Savjeta«. Osim toga, Savjet je bio nadležan da raspravlja o uredbama, o pravosuđu i o dancima. Važna su bila i upravna ovlaštenja Savjeta koja su mu obezbjeđivala ravnopravno mjesto u vlasti sa knezom. U domenu upravne vlasti Savjet je bio nadležan da određuje plate i nagrade svim državnim službenicima; da uvodi nova zvanja; da određuje organizaciju Centralnog upravljanja itd. Najzad, Savjet je bio ovlašten da traži izvještaje od ministara i da pregleda njihov rad. Savjet je takođe bio nadležan da donosi budžet i da se stara o njegovom izvršenju, te da poziva na odgovornost ministre. Ovim ovlaštenjem Savjet je, u stvari, imao povoljnije mjesto u vlasti od kneza. Nadležnost Savjeta bila je postavljena tako da bez njegove volje knez nije mogao preduzeti nikakvu širu akciju ni u zakonodavstvu ni u upravi. Knez je, istina, imao pravo da postavlja ministre, činovnike itd., ali on je mogao da u tome ostvaruje svoju volju samo pod uslovom da za to ima obezbijeđenu materijalnu bazu koja je bila stavljena u zavisnost od volje savjetnika (savjetnici određuju plate i nagrade službenicima, rješavaju o pitanju uvođenja novih zvanja. Savjet je imao budžetsko pravo itd.). Na taj način Savjet je u smislu »Turskog ustava« vršio onu ulogu koju će kasnije vršiti skupština, kada se pojavi kao odlučan faktor u donošenju zakona o budžetu, odobravanju završnih računa, u pozivanju vlade na odgovornost itd. Kako je »Turskim ustavom« knez bio sveden, tako reći, na stepen sluge Savjeta, nije čudo što je Miloš ubrzo poslije pojave toga Ustava, nezadovoljan rješenjem ustavnog pitanja, abdicirao. Kasnije je za kneza izabran Aleksandar Karađorđević. To znači da su ustavni potresi u Srbiji bili tako jaki da su, tako reći, redovno praćeni i smjenom dinastija. Ta pojava važi kao pravilo u razvoju ustavnog pitanja u srpskoj buržoaskoj državi. Oslanjajući se na odredbe Ustava, savjetnici su, birajući Aleksandra Karađorđevića za kneza, još više ojačali svoj položaj, i to kako u zakonodavstvu, tako isto i u upravi. Savjetnici su kneževu zakonodavnu vlast postepeno sveli na suspenzivno veto. Kasnije je, naime, knez mogao da jedan zakonski nacrt koji izglasa Savjet odbije dva puta. Treće odbijanje bilo je bez značaja, jer je takav 106

akt, izglasan od Savjeta, postajao zakonom bez obzira na volju kneza. Savjetnici su na sličan način uspjeli da ograniče i pravo postavljanja savjetnika od strane kneza. On je kasnije mogao da za članove Savjeta postavlja samo lica koja su bila predložena od strane Savjeta. Isto tako, bio je ograničen i u izboru ministara, jer je mogao postaviti za ministra samo lice iz redova Savjeta. Sumirajući rješenje ustavnog pitanja prema »Turskom ustavu«, moglo bi se reći da se u Srbiji poslije »Turskog ustava« pojavljuje mjesto kneza jedan kolektivni apsolutistički organ u vidu Savjeta. Pošto su savjetnici svoju vlast oslanjali na »Turski ustav«, period njihove vladavine (do 1858. godine) poznat je pod nazivom period Ustavobranitelja. Ustavno stanje u Srbiji do 1869. godine. – Apsolutističku vlast kneza četrdesetih godina XIX stoljeća zamijenila je apsolutistička vlast Savjeta. I jedan i drugi faktor vršili su svoju vlast posredstvom činovničkog birokratskog aparata a ne osloncem na mase. Činovništvo je počelo da igra važnu ulogu još u periodu vladavine kneza Miloša, koji je osjetio potrebu za činovništvom od trenutka kada je Srbija dobila unutrašnju samoupravu i morala da organizuje svoj aparat vlasti. Želeći da uspješno vlada narodom u svome interesu, Miloš je izgradio birokratski aparat. Taj aparat je bio sastavljen od činovnika koji su bili obične kneževe sluge i s kojima je on mogao da radi šta hoće. Činovnike je nadredio narodu i dozvoljavao im da vrše nasilja i zloupotrebe vlasti, štiteći istovremeno zakonom njihov privilegovani položaj. Birokratija činovničkog aparata nastavljena je i u periodu vladavine Ustavobranitelja. Osnovica privilegisanog položaja birokratije postavljena je »Turskim ustavom«, jer prema Ustavu činovnici i sveštenici nisu mogli biti smjenjivani niti kažnjavani tjelesnim kaznama, plaćali su porez samo za svoje nepokretnosti i u slučaju ostavke dobivali penziju. Pored uspostave i ozakonjenja oligarhijskog režima vlasti, pored zamjene despotije jednog lica despotijom glavarske oligarhije, »Turski ustav« postavio je i osnov za buržoaski razvitak Srbije. Njime je ozakonjena privatna svojina (»Svaki Srbin je savršeni gospodar prodati svoja dobra i sopstvenosti, raspolagati s njima po volji i ostavijati ih zavješćanijem«), proglašeno ukidanje kuluka i zabranjeno uspostavljanje feudalnih odnosa bilo u kojem vidu. Odredbe o privatnoj svojini i ukidanju ostataka feudalizma predstavljaju osnovu za mobilnost zemljišne svojine u Srbiji, za širi zamah kapitalističke akumulacije, za razvoj akumulacije posredstvom prometa i posredstvom zloupotrebe vlasti od strane činovničkog birokratskog aparata. Na toj osnovi su u Srbiji u toku XIX stoljeća ponikli širi slojevi buržoazije (a ne samo uski krug starješina), koja će u određenom momentu postaviti pitanje učešća u vlasti borbom za Narodnu skupštinu. U svom prvobitnom nastupu buržoazija je tražila oslonac u širim slojevima naroda. To je bila njena vojska u osvajanju pozicija vlasti koju je buržoazija izigravala čim bi se popela na vlast. Nastup srpske buržoazije u borbi za vlast imao je svoje faze. One su bile uslovljene stepenom njenog razvitka kao i stepenom njene snage i odlučnosti da se obračuna sa despotijom i da uspostavi buržoasku demokratiju. Prvu fazu te borbe predstavlja aktiviziranje liberalnih krugova u Srbiji poslije 1848. godine. Borba buržoazije poslije 1848. godine kretala se u pravcu težnje za ograničavanjem despotske vlasti Savjeta i kneza, za širim učešćem buržoazije u vlasti kroz jaču afirmaciju Narodne skupštine. Ustanova Skupštine u Srbiji postojala je u toku čitavog perioda srpske države u XIX stoljeću. Međutim, Skupština u početku nije imala onakvu ulogu kakva će joj pripasti pod kraj XIX stoljeća. Ranije se Skupština pojavljuje u vidu povremenih skupova naroda na kojima su vladajući krugovi (vladar, savjetnici i ministri) saopštavali okupljenom narodu važnije odluke, upoznavali ga sa važnijim akcijama i mjerama vlade i Savjeta, te saslušavali molbe i žalbe naroda na postupke organa vlasti i dr. Međutim, svojim nastupom buržoazija, na čijem su se čelu u početku nalazili liberali (od polovine XIX stoljeća) nastoji da Narodnoj skupštini obezbijedi bolje mjesto u političkom životu zemlje, teži da od Narodne skupštine stvori značajan ustavnopravni faktor. Jezgro liberalnih krugova ili liberalne buržoazije, koja počinje svoju političku akciju od druge polovine XIX stoljeća, sačinjavali su u početku mladi intelektualci koji su školovani na strani 107

(obično u Parizu), izvjestan broj trgovaca koji nisu imali učešće u vlasti i nezadovoljni članovi Savjeta. U početku liberali su imali neke progresivne ideje. Borili su se za stvaranje Narodne skupštine kao organa vlasti, na čije bi formiranje mogle da utiču djelimično i narodne mase i čije je djelovanje trebalo da ograniči vlast kneza i Savjeta. Na tom svom programu u početku su liberali okupljali i šire narodne mase na čiju su se snagu oslanjali u svojoj političkoj borbi. Ali osjetivši da bi narodno nezadovoljstvo moglo pogoditi i njih same, liberali su se ubrzo počeli približavati konzervativnim krugovima, kneževim protivnicima u Savjetu. Kao rezultat njihovih akcija, nije stvorena Narodna skupština kakvu su oni nekada proklamovali (kao odlučujući organ vlasti) već je stvorena Skupština po želji konzervativnih »liberalnih« krugova. Ne želeći da od Skupštine stvore pravi organ vlasti, konzervativci su se zadovoljili uvođenjem savjetodavne a ne odlučujuće Narodne skupštine. Ta Skupština pojaviće se kao organ koji daje mišljenje o prijedlozima kneza i Savjeta. Po svom sastavu Skupština će biti organizovana tako, da će konzervativni slojevi buržoazije obezbijediti svoje interese u njoj. Konkretno, Skupština će biti sastavljena od poslanika koje će birati narod, i to u veoma suženom krugu i članova koje će imenovati knez iz redova svojih službenika. Iz izbora za tu Skupštinu isključeni su široki narodni slojevi, prije svega siromašni elementi (lica bez imovine). Takva je u suštini bila tzv. »Svetoandrejska skupština« koja je sazvana 1859. godine da se raščisti sa dotadašnjim apsolutizmom Savjeta i da sa prijestola zbaci dinastiju Karađorđevića, a na čelo srpske države dovede ponovo dinastiju Obrenovića. Sličnu skupštinu ozakonio je i knez Mihajlo, koji je od početka svoje vladavine vladao apsolutistički i razvio se u apsolutistu kakav je bio njegov otac (Miloš), prije Sretenjskog ustava. Koristeći se kolebljivošću buržoazije i njenim oportunizmom Mihajlo (1860–1868) zavodi puni apsolutizam i potčinjava svojoj volji sve ostale organa centralne vlasti (Narodnu skupštinu i Državni savjet). Po Zakonu o ustrojstvu Državnog savjeta iz 1861. godine, Državni savjet je izgubio značaj ravnopravnog faktora u vlasti sa knezom. Savjet je tada u suštini postao pomoćni stručni organ kneza u zakonodavstvu. Savjet je još uvijek zadržao pravo zakonske inicijative, ali je Knez imao isključivo pravo potvrde zakona. Popunjavanje Savjeta potpuno je stavljeno u nadležnost kneza, jer je on postavljao njegove članove. Premda ih nije mogao smjenjivati, njegovo pravo da ih penzioniše činilo je Savjet nemoćnim. Tako je Mihajlovim Zakonom o Savjetu stvorena osnova za potpuno odumiranje Savjeta kao ustavnopravnog faktora. Ulogu Savjeta u drugoj polovini XIX stoljeća preuzela je Narodna skupština, ali ne za vrijeme kneza Mihajla već tek od 1869. godine. Za vrijeme kneza Mihajla Narodna skupština je bila takođe potčinjena njegovoj volji. Prema njegovom Zakonu o Narodnoj skupštini iz 1861. godine, predviđena su bila dva oblika skupštine: Velika i Obična skupština. Ni jedna od njih nije imala odlučujući značaj u vlasti. Velika skupština trebalo je da bude četiri puta veća po broju poslanika od Obične i da se sastaje u izuzetnim slučajevima. Ona je sazivana kada se radilo o promjeni na prijestolu (vršila izbor kneza, određivala prestolonasljednika, imenovala namjesništvo). Obična skupština je bila savjetodavni organ kneza. Morala je biti saslušana jedino kada bi se postavilo pitanje raspolaganja državnom teritorijom (ustupanje i promjena dijelova državne teritorije), zatim u slučaju povećanja danka i u slučaju promjene Ustava. Ni u tim slučajevima ona nije imala odlučujuću riječ. Podređujući Skupštinu sasvim svojoj volji, knez Mihajlo je zadržao sebi pravo postavljanja časništva Skupštine (predsjednika, potpredsjednika i sekretara Skupštine). U smislu ovog zakona, Skupština je bila na izvjestan način podređena čak i vladi, jer je morala da sasluša ministre na njihov zahtjev. Iz prikaza odnosa pojedinih organa vlasti u doba kneza Mihajla, može se zaključiti da je tada u Srbiji ponovo preovladao puni apsolutizam kneza, apsolutizam koji je imao svoju osnovu u tadašnjoj društvenoj bazi u kojoj buržoazija nije još bila dovoljno jaka da se odlučno razračuna sa 108

despotskim metodama vladavine i da upotrijebi demokratskija sredstva vladanja. »Namjesnički ustav«. Apsolutistička vladavina kneza Mihajla još je više izazvala nezadovoljstvo širokih slojeva i sitne buržoazije. Poslije ubistva kneza Mihajla 1868. godine, namjesnici (koji su vladali umjesto maloljetnog kneza Milana) bili su prisiljeni da ustavno pitanje riješe izdavanjem novog Ustava 1869. godine. Taj ustav je u literaturi poznat pod nazivom »Namjesnički ustav«. Namjesnički ustav predstavlja završnu fazu u afirmisanju Narodne skupštine kao ustavnog faktora i početak jačeg angažovanja Narodne skupštine u vlasti. Značajan je i zbog toga što predstavlja prvi ustav koji je donesen bez ikakvog uticaja Porte. On je i po svojoj konstrukciji interesantan, jer je sličan ustavima ostalih buržoaskih država. U ustavu je šire razrađena organizacija vlasti, odnos među organima vlasti i prava i dužnosti građana. Po svom sadržaju, ovaj ustav predstavlja tek početak demokratizacije srpskog društva, Kao takav, on je u osnovi još uvijek izražavao interese samo uskih krugova srpske buržoazije i dinastije Obrenovića. Ustavom je bio neznatno ograničen apsolutizam kneza i birokratije. To se najbolje vidi iz odredaba o mjestu pojedinih organa vlasti kao i iz odredbi o pravima građana. Glavni organi vlasti po Ustavu bili su: knez, Skupština (Narodno predstavništvo) i Državni savjet. Ustav je dao glavno mjesto u vlasti knezu. Knez je nosilac zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. Zakonodavnu vlast knez dijeli sa Skupštinom, a izvršnu i sudsku zadržava za sebe. Da bi bila jasnija uloga kneza, citiraćemo nekoliko odredbi Ustava iz 1869. godine, kojim je regulisan njegov položaj. Po Ustavu »Knjaz je poglavar države i kao takav ima sva prava državne vlasti«. »...Njegova ličnost je neprikosnovena i nikome ne odgovara« (čl. 3). »Knjaz vrši zakonodavnu vlast zajedno s Narodnom skupštinom« (član 4). Njegova zakonodavna vlast sastoji se u pravu da »potvrđuje i proglašuje zakone« (član 5). Ustav je dao knezu potpuno upravnu vlast koja se izražava u njegovom pravu da postavlja sve državne činovnike; u njegovo ime i pod njegovim vrhovnim nadzorom vrše svoju vlast sva zemaljska »nadležatelstva« (član 6). Kao šef države knez ima pravo da zastupa državu pred inostranstvom i da zaključuje međunarodne ugovore (čl. 8) itd. Najzad, »Knjaz je vrhovni zapovednik sve zemaljske sile« (čl. 7). U odnosu na Skupštinu knezu su takođe bila priznata velika prava. On saziva i raspušta Narodnu skupštinu, otvara njena zasjedanja, postavlja jednu trećinu njenih članova itd. Najzad, Knez se u izvršavanju svoje vlasti oslanja na ministre koji čine Ministarski savjet, čije članove knez postavlja i smjenjuje po svojoj volji. Narodna skupština po Ustavu slična je narodnoj skupštini kneza Mihajla. Skupština je Obična (Narodno predstavništvo) i Velika. Ona je po Ustavu zakonodavni faktor, jer »Nikakav zakon ne može biti bez pristanka Narodne skupštine izdat, ukinut izmenjen ili protumačen« (čl. 55). Drugo, važno pravo Skupštine sastoji se u odredbi Ustava »...bez odobrenja Skupštine ne može se ni u kom slučaju danak ili opšti prirez ustanoviti, ni postojeći preinačiti« (čl. 56). To su bila osnovna prava Narodne skupštine koja pokazuju značajan preokret u njenoj ulozi prema dotadašnjem stanju. U zakonodavstvu i u svom pravu razrezivanja poreza Skupština po Ustavu od 1869. godine stiče mjesto i ulogu kakvu je imao Savjet prema »Turskom ustavu«. Ali s obzirom na činjenicu da Ustav nije skupštini dao budžetsko pravo (donošenje zakona o budžetu i pravo odobravanja završnog računa), kao i s obzirom na činjenicu da nije predvidio vladu parlamentarne većine (nije odredio političku odgovornost vlade Skupštini), on Srbiju još nije podigao na stepen ustavne parlamentarne monarhije. Tim ustavom Srbija nije bila još dobila pravi parlamentarizam. Treći organ centralne vlasti bio je Državni savjet. Fizionomija Savjeta kao i njegovi zadaci koji su određeni Ustavom odgovara fizionomiji Savjeta kakav je bio stvoren Mihajlovim zakonom. Prema Ustavu iz 1869. godine Savjet je bio stručni organ, koji je pomogao knezu i Vladi u zakonodavstvu i nekim drugim poslovima. Konkretno, Savjet je bio nadležan: »...da daje vladi svoja mišljenja o predmetima koje bi ona predložila; da na poziv vlade izrađuje i ispituje zakonske i 109

administrativne projekte; da razmatra i rešava žalbe protiv ministarskih rešenja u spornim administrativnim pitanjima (čl. 90) ...« itd. Članove Savjeta postavljao je knez i oni su spadali u red ostalih državnih činovnika (čl. 91). Ustavom su, najzad, bila ozakonjena i neka prava srpskih građana. Među njima nalazi se niz klasičnih buržoaskih prava, kao što su: ravnopravnost pred zakonom, jednaka prava svih Srba na sva državna zvanja, sloboda ličnosti, pravo sopstvenosti, nemogućnost da neko bude suđen ako nije saslušan, da niko ne može biti zatvoren osim u slučajevima propisanim zakonom, pravo neprikosnovenosti stana, zabrane eksproprijacije, sloboda vjeroispovijesti itd. (član 22–40.) Premda je Ustavom bio predviđen velik broj građanskih prava, realnost tih prava istim ovim ustavom bila je znatno ograničena. Pored toga što su nepotpuna (ne spominje se niz prava koja se sreću u buržoaskim demokratskim ustavima) kao što su odredbe o nemogućnosti kažnjavanja za djela koja nisu predviđena zakonom; ona se ograničavaju odredbama ustava u uređenju i razradi tih prava posebnim zakonom (»što se zakonom bliže opredeljuje«, »...ne podležu nikakvom drugom ograničenju osim onome, koji zakon propisuje«, »...osim slučajeva i po propisima, zakonom opredeljenim«) itd. Završavajući izlaganje o Ustavu iz 1869. godine može se konstatovati, da je po ovom ustavu Kneževina Srbija bila ustavna, a ne parlamentarna monarhija, jer su prava Skupštine znatno ograničena, kako u zakonodavstvu, tako još više u upravi. Skupština po ovom ustavu nije imala budžetsko pravo, a i sam način formiranja Skupštine bio je nedemokratski. Svi članovi Skupštine nisu birani, jer je jednu trećinu postavljao knez. I birani poslanici nisu birani po širokom demokratskom pravu, jer je aktivno, a naročito pasivno biračko pravo po Ustavu bilo znatno ograničeno (imovinski cenzus – »Svaki Srbin, koji je punoletan i plaća građanski danak na imanje, rad ili prihod, ima pravo da bira poslanike i poverenike« (čl. 46) »... ali za poslanika može biti izabran onaj kome ima punih trideset godina i plaća državnog danka najmanje šest talira godišnje na imanje...« (čl. 47). Najzad, izbori su neposredni i posredni (čl. 43). Bez obzira na mnoge nedostatke u organizaciji državne vlasti, ovaj ustav je predstavljao značajan korak naprijed u poređenju sa sistemom vlasti ranije, jer je Skupština prvi put postala zakonodavni faktor. Stoga je ovaj Ustav, iako pun nedemokratskih odredaba, u poređenju sa ranijim stanjem, pružao daleko širi okvir za aktivizaciju masa u daljoj borbi za politička prava i pobjedu parlamentarizma u Srbiji. Oslonom na Ustav iz 1869. godine politički život u Srbiji poslije njegovog zavođenja dobiva jači zamah i jači intenzitet. On se kreće u znaku nastupa širokih masa koje traže dalju demokratizaciju vlasti Na čelo masa stavila se Radikalna stranka, čiji je program u početku bio djelimično inspirisan idejama Svetozara Markovića. Zahvaljujući svom demokratskom programu, radikali su u početku okupili široke slojeve naroda u borbi za osvajanje vlasti da bi stupanjem na vlast narodu okrenuli leđa, slično kao što su činili prije njih i drugi slojevi buržoazije. Nezadovoljstvo masa pa i sitne buržoazije apsolutističkim režimom i birokratijom, kao i neki drugi elementi, natjerali su kralja Milana Obrenovića da popusti izdavanjem novog Ustava iz 1888. godine. Ustav iz 1888. godine. U poređenju sa Ustavom od 1869. godine ovaj ustav predstavlja značajan korak naprijed, koji ga približava punoj pobjedi parlamentarizma. Ustav iz 1888. godine ozakonio je specifičan vid buržoaske demokratije i sličan je po svom sadržaju ustavima u najdemokratskijim buržoaskim državama po čijem je uzoru i rađen. U Ustavu iz 1888. godine na prvom mjestu stoje ustavna prava građana. Ona su sadržajnija, daleko šira i realnija u odnosu na raniji ustav. U ovaj ustav bila su unesena sva važnija građanska i politička prava kakva se sreću u demokratskim buržoaskim ustavima. To su jednakost građana pred zakonom, lična neprikosnovenost, »nullum crimen ... nulla poena« ..., nepovredivost stana, nepovredivost svojine, zabrana konfiskacije imovine, sloboda savjesti, vjeroispovijesti, sloboda štampe, nepovredivost pisma, sloboda zbora i dogovora, sloboda udruživanja, pravo na žalbu itd. Ali, i u ovom Ustavu nalaze se karakteristična ograničenja i rezerve koje se nalaze i u drugim 110

buržoaskim ustavima s tim što su u poređenju sa ranijim ustavom prava građana potpunija i znatno realnija. Najzad, ovim ustavom se smrtna kazna »... ukida za čisto političke krivce« (čl. 13). U odnosu na organizaciju i kompetencije organa vlasti, Ustav je daleko demokratičniji u poređenju sa ranijim ustavom. Njime je proklamovano načelo podjele vlasti: na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Zakonodavnu vlast vrše kralj i Narodna skupština. Izvršnu vlast vrši kralj preko ministara, činovnika itd. Sudsku vlast vrše sudovi, a sudije imenuje kralj. Po Ustavu kralj je šef države, njegova ličnost je neprikosnovena. U zakonodavstvu njegova uloga se sastoji u pravu potvrđivanja i proglašavanja zakona. Kralj saziva Narodnu skupštinu i redovna i vanredna zasjedanja, otvara i zaključuje sjednice Narodne skupštine itd. Kao šef države, kralj predstavlja državu u inostranstvu, on je komandant vojske itd. Narodno predstavništvo ili Narodnu skupštinu po Ustavu čine Velika i Obična narodna skupština. Za razliku od Ustava iz 1869. godine, izbori narodnih predstavnika po ovom ustavu su tajni i vrše se kuglicama. Međutim, pravo izbora nije opšte jer su iz učešća u biranju narodnih poslanika isključeni vojnici i žene, a biračko pravo je znatno okrnjeno postojanjem kod aktivnog biračkog prava imovinskog cenzusa (aktivno biračko pravo ima onaj punoljetni građanin koji plaća porez u iznosu od 15 dinara), a kod pasivnog imovinskog, starosnog i obrazovnog cenzusa (imovinski cenzus 30 dinara poreza, navršenih 30 godina, u svakom okrugu moraju biti izabrana po dva poslanika sa svršenim fakultetima). Što se tiče nadležnosti Skupštine, po ovom ustavu, ona je imala pravo zakonske inicijative to jest kao i kralj, ili Ministarski savjet koji imaju pravo da predlažu zakone, da ih formulišu itd., dok je to pravo po Ustavu od 1869. godine imao samo knez). U donošenju zakona Narodna skupština je ravnopravna s kraljem, jer »nikakav zakon ne može se izdati, ukinuti, izmeniti ili protumačiti bez pristanka Narodne skupštine« (čl. 117). Najzad, Ustavom iz 1888. godine Skupštini je priznato pravo donošenja zakona o budžetu, odobrenje završnog računa, kao i pravo da jedino ona može propisivati nove poreze i mijenjati stare (čl. 174, 119). U odnosu na izvršnu vlast Ustav je Skupštini priznao pravo da poziva ministre na političku odgovornost. Budžetsko pravo, pravo pozivanja ministara na odgovornost i ravnopravno učešće u zakonodavstvu s vladarom daje obilježje parlamentarnog sistema vlasti u Srbiji po Ustavu od 1888. godine. Istina, to nije bio puni parlamentarizam, jer Skupština nije bila isključivi faktor vlasti. Riječ je o parlamentarizmu pošto je po Ustavu Skupština u najmanju ruku ravnopravan faktor u vlasti sa kraljem, osobito u zakonodavstvu i upravi. Ona donosi zakone, a pravo Skupštine da poziva ministre na odgovornost faktički znači pravo Skupštine da izglasa nepovjerenje vladi koja tada mora da podnese ostavku, da bi buduća vlada bila formirana iz skupštinske većine. Velika Narodna skupština po Ustavu mogla je biti sazvana samo u tačno određenim slučajevima: u slučajevima promjene na prijestolu (izbor kralja, namjesnika), kada se rješava o promjeni ustava, o smanjivanju ili razmjeni dijelova državne teritorije i kada kralj nađe za potrebno da sasluša Narodnu skupštinu (čl. 131.). Ustav iz 1888. godine kao i Ustav iz 1869. godine predviđa i treći organ, Državni savjet. Međutim, Državni savjet je po ovom ustavu sličan Savjetu kakav je bio predviđen Ustavom iz 1869. godine. U Ustavu iz 1888. godine uneseno je još niz interesantnih odredbi, kao što su odredbe: o sudskoj vlasti; o okruzima–srezovima i opštinama; o upravljanju državnom imovinom; odredbe o glavnoj kontroli; o državnoj službi; o crkvi; školama; dobrotvornim zavodima i odredbe o vojsci. Jednom riječi, Ustav iz 1888. godine predstavlja takav pravni akt kojim je srpska buržoazija uspjela da djelovanje državnih organa stavi u zavisnost od načela postavljenih Ustavom, da postavi temelje tzv. pravnoj državi. Kao takav, ovaj ustav predstavlja ogroman korak naprijed u demokratizaciji političkog života u Srbiji. Njegove su odredbe predstavljale okvire za veći zamah političkog života, za veće učešće u političkom životu ne samo buržoazije već i širokih narodnih masa. Zbog toga su narodne mase, pod vođstvom proletarijata kasnije, oslanjajući se na ovaj ustav mogle da nastupe kao samostalan politički faktor. 111

Ustav iz 1888. godine nije bio dugog vijeka. Poslije izdavanja Ustava dolazi do jakog razmaha političke borbe u Srbiji, razmaha koji je značio krupan udarac po apsolutizmu predstavnika dinastije Obrenovića, udarac koji je natjerao Aleksandra Obrenovića da izvrši niz državnih udara, od kojih je bio najteži onaj iz 1894. godine kada je kralj Aleksandar stavio van snage Ustav iz 1888. godine i zaveo ponovno Ustav iz 1869. godine. Po tom ustavu Aleksandar Obrenović vladao je sve do 1901. godine kada je izdao novi tzv. »Oktroisani ustav«. Ustav iz 1901. – U periodu od 1894–1901. godine Aleksandar je kao i njegovi prethodnici vladao potpuno apsolutistički. On je stavio van snage sve demokratske zakone koji su bili doneseni na osnovu Ustava iz 1888. godine. Time je izazvao krajnje nezadovoljstvo srpskog naroda, pa i buržoazije, čijem je daljem napretku apsolutizam neodgovornog kralja smetao. U želji da maskira otvoreni karakter svoje autokratske vlasti i da podigne svoj opali autoritet pred inostranstvom, Aleksandar je izdao novi Ustav 1901. godine. Ovaj ustav predstavlja mješavinu odredbi ustava iz 1869. i 1888. godine, sa većim brojem odredbi Ustava iz 1869. godine. Novinu u njemu predstavlja uvođenje dvodomnog sistema u Narodnom predstavništvu. Narodno predstavništvo prema Ustavu iz 1901. godine sastojalo se od Narodne skupštine i Senata. Skupština i Senat su bili ravnopravni faktori u zakonodavstvu. Uvođenje Senata, u stvari, predstavlja želju kralja da već u Skupštini obezbijedi za sebe glavno učešće u zakonodavstvu. U želji da Senat učini svojim oružjem Aleksandar je njegovo formiranje stavio u potpunu zavisnost od svoje volje, jer je postavljao sam najveći broj senatora. Po Ustavu članove Senata su činili: prijestolonasljednik, beogradski i niški arhiepiskop, 30 članova koje je imenovao kralj i svega 18 biranih senatora, i to od uskog biračkog tijela. To znači u Senatu je bilo tri petine članova koji su stajali u direktnoj zavisnosti od kralja, a svega 18 članova je bilo birano (u izborima za ovaj mali broj senatora moglo je učestvovati svega oko 20 000 srpskih građana, jer je imovinski cenzus za aktivno biračko pravo bio 45 dinara). Ustavom od 1901. godine je pogoršan i izborni sistem za Narodnu skupštinu. Biračko tijelo je znatno suženo pa je i aktivno i pasivno biračko pravo bilo uslovljeno većim imovinskim cenzusom od cenzusa koji je bio predviđen Ustavom iz 1888. godine. Najzad, Ustav iz 1901. godine nije predvidio vladu parlamentarne većine. Ministarska odgovornost postojala je samo prema Kralju, ali ne i prema Narodnoj skupštini. Ustav iz 1901. godine ostao je na snazi do 1903. godine, kada je njegov tvorac zbačen s prijestola, a Narodna skupština za novog kralja izabrala Petra Karađorđevića i izglasala novi Ustav. Ustav iz 1903. godine. U osnovi ovaj ustav predstavlja kopiju Ustava iz 1888. godine. Ovim ustavom je ponovno ozakonjen parlamentarizam u Srbiji i uspostavljene su građanske slobode i prava. Poslije Ustava iz 1903. godine srpska država predstavlja pravu parlamentarnu državu, jer je položaj Skupštine u poređenju sa ranijim stanjem bio znatno povoljniji i jači. Dok se do Ustava iz 1903. godine borba za vlast odvijala između kneza, odnosno kralja i pojedinih slojeva buržoazije zastupljenih u Savjetu, a kasnije u Narodnoj skupštini, dotle se težište političke borbe poslije 1903. godine (u uslovima parlamentarizma) prenosi na političku borbu u samoj Narodnoj skupštini koja se vodila između pojedinih buržoaskih stranaka, pri čemu se kao jedan od političkih faktora od tada pojavljuje i radnička partija – Socijaldemokratska partija Srbije. Ustav iz 1903. godine ostao je na snazi sve do postojanja Kraljevine Srbije (1918). Prestao je da važi kada je stvorena zajednička država jugoslovenskih naroda u kojoj je ustavni razvoj imao poseban put. Političke stranke u Srbiji. – Ustavni razvoj srpske države pokazuje različite metode vladavine koje su poduzimane u krajnjoj liniji u interesu buržoazije. U srpskoj državi XIX stoljeća bio je dugo na snazi despotski sistem vladavine. On se ispoljavao u koncentrisanju vlasti u rukama jedne ličnosti ili u rukama kolektivnog organa koji su vladali narodom posredstvom birokratskog činovničkog aparata. U početku apsolutističku vlast (despotsku vlast) vršilo je jedno lice (knez). Kasnije ta vlast bila je podijeljena između kneza i starješinske oligarhije koncentrisane u Savjetu. U 112

suštini, metodi vladavine u čitavom periodu preovlađivanja despotije bili su isti. Oni se karakterišu jakim centralizmom i birokratizmom. Takav sistem vladavine bio je uslovljen objektivnim okolnostima, privrednom, kulturnom i društveno-političkom zaostalošću srpskog društva kao i spoljnopolitičkim razlozima. Jačanjem buržoazije i učvršćivanjem njenih ekonomsko-društvenih pozicija, nastajala je postepeno potreba šireg učešća buržoazije u vlasti, a s tim u vezi i promjena metoda vladavine. Na promjene metoda vladavine uticao je i pritisak od strane narodnih masa, o čijem je raspoloženju buržoazija morala da vodi računa osobito u momentima svoga nastupa, vrijeme prije osvajanja vlasti. Još pedesetih godina XIX stoljeća izbija u krugovima buržoazije sukob oko metoda vladavine. On se u početku ispoljavao u sukobu liberalne buržoazije sa konzervativnim elementima iz redova starješinskog sloja. Politička borba među buržoazijom uslovila je pojavu političkih stranaka u političkom životu Srbije. Ona postaje nešto intenzivnija poslije 1848. godine. Sedamdesetih godina organizaciono se manifestuje u pojavi prvih buržoaskih političkih stranaka. Od sedme decenije XIX stoljeća pojavljuju se tri buržoaske stranke: Liberalna, Napredna i Radikalna. Liberalna stranka. Ova stranka osnovana je već sedamdesetih godina XIX stoljeća. Poslije ubistva kneza Mihajla 1868. godine njeni predstavnici dolaze na vlast. Liberalna stranka se razvila iz pokreta liberalne buržoazije koja je ojačala početkom druge polovine XIX stoljeća u svojoj borbi za Skupštinu. U svojoj suštini Liberalna stranka izražavala je težnje onih krugova buržoazije koji se po stupanju na vlast odlikuju kolebljivošću i oportunizmom, koji svoju politiku usklađuju sa politikom dvora i konzervativnih krugova. U početku liberalna buržoazija oslanjala se i na široke narodne mase. Ali kada je osjetila da narodne mase žele nešto više od onoga što im je ona nudila, odnosno kada je osjetila da bi pokret narodnih masa mogao značiti udarac i po njenim klasnim interesima, ta buržoazija ubrzo počinje da svoju politiku identifikuje s politikom dvora i najkonzervativnijih krugova. Program Liberalne stranke u početku bio je prožet izvjesnim demokratskim shvatanjima. Liberali su u početku istupali kao borci za demokratizaciju političkog života i za aktivniji stav u spoljnoj politici. Međutim, odmah poslije dolaska na vlast oni počinju da ispoljavaju krajnji konzervativizam, čiju najbolju ilustraciju predstavlja Ustav iz 1869. godine, koji je donesen na njihovu inicijativu. Fizionomija stranke nosi u sebi pečat društvenog položaja njenih članova koji su većinom bili trgovci, seoske gazde, visoki državni činovnici i visoko sveštenstvo. Kada su sedamdesetih godina XIX stoljeća preuzeli vlast, liberal su se počeli služiti nedemokratskim metodama, vršili su pritisak na narodne mase i otvoreno se ograđivali od liberalnih parola s kojima su nastupali početkom druge polovine XIX stoljeća. Zbog toga su se ubrzo kompromitovali u očima širokih narodnih slojeva, pa je njihova politika bila izložena oštrim napadima slobodoljubivih elemenata, među kojima se oštrinom svoje riječi iznad svih izdizao Svetozar Marković. Napredna stranka. Organizovana je nešto kasnije, a predstavljala je u suštini novo izdanje Liberalne stranke. Naime, pošto se Liberalna stranka, stupivši na vlast, ubrzo kompromitovala u očima naroda, pojedini njeni predstavnici da bi spasili »obraz«, obrazovali su novu stranku koju su nazvali Napredna stranka. I ta stranka, kao i Liberalna u svom početku nastupala je sa nekim liberalističkim parolama, da bi uskoro kao i njena prethodnica pokazala svoje pravo lice, boreći se za interese dvora i konzervativnih krugova buržoazije postavši tako pravom dvorskom strankom. Predstavnici te stranke, koja se izvjesno vrijeme nalazila na vlasti, u svojim akcijama odlikovali su se samovoljom i otvorenim kršenjem građanskih prava. Slično kao i kod Liberalne, jezgro članstva Napredne stranke činili su: bogati trgovci, viša birokratija, seoske gazde, bankari i prvi srpski industrijalci. Radikalna stranka. Ova stranka nikla je nešto kasnije iz širokog pokreta narodnih masa protiv nasilja i pritiska reakcije, oslanjajući se u početku djelimično na ideje Svetozara Markovića. U 113

svom razvitku ona je prošla kroz nekoliko faza. U početku predstavljala je stranku u čijim su se redovima najvećim dijelom nalazile mase siromašnog seljaštva i progresivni elementi srpskog društva (napredni intelektualci i dr.). Pod kraj osamdesetih godina ona izrasta u najjaču političku stranku. U tom periodu radikali nastupaju sa programom borbe za samoupravu na svim stepenima, kao i za republiku. Pošto je Radikalna stranka zbog svog progresivnog stava ubrzo privukla na sebe jak pritisak reakcije, to je njeno članstvo u želji da ostvari svoj program, pokušalo i silom da se izbori za demokratiju. Taj pokušaj našao je svoj izraz u timočkoj buni 1883. godine koja je, kao što je poznato, bila nasilno ugušena. Iako je timočka buna nasilno ugušena, njene posljedice bile su značajne za dalji politički i ustavni razvoj Srbije. Vladajući krugovi na čelu sa kraljem bili su prisiljeni da pristupe daljoj demokratizaciji političkog života. U želji da otupi oštricu radikala, kralj je bio primoran da privuče radikalsko vođstvo u vlast 1887. godine. Najveći uspjeh koji je Radikalna stranka izvojevala, oslanjajući se na pokret širokih masa, bio je donošenje Ustava iz 1888. godine. Stupanjem na vlast nastupa druga faza u razvitku Radikalne stranke. Ona se karakteriše odvajanjem radikalnog vođstva od širokih naradnih slojeva i njegovo približavanje dvoru. Od tada Radikalna stranka stalno nastupa kompromisno, napušta interese masa i postepeno prerasta u tipičnu stranku buržoazije. Stupajući na vlast Radikalna stranka odriče se velikim dijelom svog ranijeg programa i prilagođava ga novonastalim uslovima. I struktura članstva Radikalne stranke se postepeno mijenjala. Za razliku od ranijeg stanja, od kraja XIX stoljeća pa dalje, jezgro stranke čine: seoske gazde, trgovci, izvoznici, bankari i industrijalci. Jednom riječi, od sitnoburžoaske stranke Radikalna stranka na kraju prerasta u stranku u čijim se redovima bio okupio najveći i najuticajniji dio srpske buržoazije na kraju XIX i na prelazu u XX stoljeće. Odražavajući najadekvatnije svojim programom i politikom, taktikom i metodama političke borbe, interese najvećeg dijela srpske buržoazije, Radikalna stranka početkom XX stoljeća prerasta u najjaču buržoasku partiju koja se stalno nalazila na vlasti do kraja postojanja Kraljevine Srbije (1918. godine). Razbijanjem na dvije frakcije poslije 1903. godine Radikalna stranka doživljava dalju evoluciju. Ona se pocijepala na Radikalnu i Samostalnu stranku. Samostalnu stranku činili su liberalniji slojevi srpske buržoazije, u čijem su se vođstvu nalazili najistaknutiji srpski intelektualci toga doba. Pojava političkih stranaka predstavlja pozitivan momenat u političkom razvitku srpskog društva. Njihovo postojanje uslovilo je nešto šire političko djelovanje narodnih masa i uvlačenje širokih narodnih masa u politički život. Kako su sve te stranke bile na prvom mjestu političke stranke buržoazije, one su svojim djelovanjem razgolitile pravu suštinu buržoaske države i buržoaske demokratije. One su svojim stavovima pokazale da je buržoaska država, bez obzira na stepen njene demokratije i metode vladavine buržoazije, u stvari instrument u rukama buržoazije za obezbjeđenje njenih povlaštenih pozicija, za osiguranje klasne vladavine buržoazije. Pored cijepanja Radikalne stranke na prelazu u XX stoljeće došlo je i do cijepanja Liberalne stranke koja je jedno vrijeme evoluirala u Nacionalnu i Demokratsku da bi se ponovo spojila u Narodnu stranku. U isto vrijeme formirana je i Srpska seljačka stranka. Srpska socijaldemokratska stranka. Čim su sazreli objektivni i subjektivni uslovi (buržoaska demokratija, proletarijat), radnička klasa Srbije, poučena negativnim iskustvima sa buržoaskim političkim strankama, potkraj XIX stoljeća stvara vlastite političke organizacije sa ciljem vođenja efikasnije ekonomske i političke borbe protiv buržoaskog sistema u cjelini. Krajnji domet u tom pogledu predstavlja formiranje Srpske socijaldemokratske stranke 20. VII 1903. godine, koja se nadovezuje na neke ranije radničke organizacije. Socijaldemokratska stranka Srbije djelovala je od početka kao prava stranka radničke klase jer je osnivala svoj program na učenju marksizma. Socijaldemokratska stranka u svoj program unosi kao zadatak borbu protiv klasnog buržoaskog društva, za svrgavanje kapitala i za stvaranje 114

proleterske države. Pored maksimalnog programa, koji u tadašnjim uslovima nije bilo moguće ostvariti, Socijaldemokratska stranka, kao stranka čije je vođstvo vodilo računa o konkretnim istorijskim uslovima i mogućnostima, imala je i svoj minimalni program. On je počivao na ideji korištenja demokratskih ustanova buržoaske države, posebno parlamenta, za poboljšanje položaja radničke klase i ostalih siromašnih slojeva grada i sela, kao što su: pravo na normalno radno vrijeme (osmosatno), zabrana dječijeg rada, uvođenje opšteg prava glasa, socijalno osiguranje i dr. Kao radnička partija, koja se inspirisala učenjem marksizma, Socijaldemokratska stranka Srbije odigrala je značajnu ulogu u političkom životu Srbije, pripremajući radničku klasu za odlučan nastup u borbi za njena prava. Zbog toga je razumljivo što je partija predstavljala jednog od glavnih inicijatora u stvaranju Komunističke partije Jugoslavije 1919. godine. Razvoj lokalne uprave i sudstva. – Lokalna uprava u Srbiji u XIX stoljeću nosi na sebi pečat cjelokupnog političkog razvoja toga doba. Politički razvoj Srbije teče zadugo u sjenci apsolutističke vlasti kneza i Savjeta koji su svoje zamisli i akcije ostvarivali posredstvom birokratskog aparata vlasti u centru i u lokalnim razmjerama. U takvom sistemu vladavine lokalni aparat vlasti predstavljao je u suštini aparat vladanja narodom od strane kneza i Savjeta. Ko i u centralnim, tako isto i u lokalnim organima državno činovništvo predstavljalo je polugu preko koje su vladajući faktori ostvarivali svoju vlast. Da bi činovništvo poslušno ispunjavalo naredbe svojih gospodara, ono je bilo privilegisano. Zloupotrebljavajući vlast, činovništvo je imalo ulogu odlučnog učesnika u prvobitnoj akumulaciji kapitala. Birokratija je počela da se razvija još u periodu vladavine kneza Miloša. a svoje pozicije je još jače učvrstila u periodu Ustavobranitelja. Materijalna osnova na kojoj je birokratija jačala svoj ekonomski položaj nalazila se u odlučnom učešću njenih predstavnika u zelenaštvu, trgovini, kupovini imanja od iseljenog turskog stanovništva, mitu itd. Centralistički birokratski sistem ostao je netaknut do osamdesetih godina XIX stoljeća. to jest do pojave radikala. Zbog svog izrazitog antidemokratizma, birokratski aparat je predstavljao glavnu metu na koju je uperio oštricu Svetozar Marković u svojim političkim spisima. Boreći se protiv despotizma kneza i Savjeta i protiv njegovog birokratskog aparata, Svetozar Marković je u svojim spisima propagirao borbu za organizaciju Srbije na načelima samouprave od najviših do najnižih organa (stvaranje samoupravnih organa – opština, srezova, okruga, Narodne skupštine). Na ideje Svetozara Markovića koje su bile prožete djelimično narodnjačkim elementima nadovezali su radikali svoju akciju borbe za samoupravu. Najistaknutiji radikalski borci za samoupravu bili su Adam Bogosavljević i Raša Milošević. Klasičan primjer pogleda radikala na problem organizacije lokalne samouprave u početku došao je do izražaja u spisu Raše Miloševića »Organizacija sreza na načelu samouprave i izbornog prava« u kojoj se Milošević izjasnio za potpunu i široku samoupravu u srezu, koja bi počivala na demokratskim organima (sreskoj skupštini, skupštinskom nadzornom odboru i sreskoj upravi) bez postojanja posebnih državnih organa lokalne uprave. Približavanjem vlasti radikali su i u ovom kao i u drugim pitanjima učinili značajan kompromis sa dvorom. Kao rezultat toga kompromisa ponikao je u Srbiji pred kraj osme decenije XIX stoljeća specifičan sistem buržoaske lokalne samouprave. Lokalna uprava se ispoljavala od tada u postojanju dvojakih organa lokalne uprave; u postojanju samoupravnih organa i državnih organa s jačim položajem ovih posljednjih. Po Zakonu o uređenju okruga i srezova iz 1890. godine koji je donesen na inicijativu radikala, a na osnovu Ustava iz 1888. godine, u okruzima uz organe državne vlasti postojali su i organi samouprave. Slično stanje bilo je i u srezovima, s tom razlikom što je uloga samoupravnih organa srezova bila nešto manja. Kao organi državne vlasti u srezu, u smislu spomenutog Zakona, djelovao je sreski načelnik, a u okrugu okružni načelnik. Organi samouprave bili su: u srezu sreska skupština, a u okrugu okružna skupština i okružni odbor. Državna vlast u tom sistemu bila je nadređena, jer je okružni načelnik bio ovlašten da obustavi svaku odluku okružne skupštine ukoliko bi bila protivna Ustavu ili »štetna po 115

opšte interese države«. Pa i takva samouprava bila je trn u oku apsolutisti Aleksandru Obrenoviću, koji je u periodu svoje vladavine u nekoliko mahova sužavao lokalnu samoupravu, da bi se ona u svom prvobitnom obliku ustalila tek poslije 1903. godine. Iako je taj sistem lokalne samouprave predstavljao tipičan oblik buržoaske samouprave, treba priznati činjenicu da je ona predstavljala viši oblik organizacije lokalne uprave uopšte pa je kao takva bila korisna omogućavajući izvjestan uticaj širim slojevima naroda na državne poslove na području okruga, srezova i opština i ukazivala na put dalje borbe za demokratizaciju lokalne uprave. Lokalna uprava u Srbiji izgrađivala se u okvirima administrativno-teritorijalne podjele koja se oslanjala na raniju podjelu Srbije na nahije i knežine. Novina u administrativno-teritorijalnoj podjeli sastojala se u promjeni naziva turskih administrativno-teritorijalnih jedinica. Umjesto naziva knežina uveden je naziv srez a umjesto nahija okrug. Još u doba Miloša bila je postavljena teritorijalna podjela na srezove i okruge. Premda su i u njegovo doba, pa i kasnije, vršene izvjesne korekcije te administrativno-teritorijalne podjele, tokom vremena je preovladao sistem administrativno-teritorijalne podjele na okruge i srezove, da bi kasnije, od Ustavobranitelja bio nadopunjen još sa opštinama. Takav sistem administrativnoteritorijalne podjele zadržao se u Srbiji do 1918. godine. Na čelu okruga stajao je okružni načelnik, na čelu sreza sreski načelnik, a na čelu opštine kmet. Svi su oni bili državni činovnici koje je postavljala centralna vlast, odnosno koji su postavljani od strane viših organa državne uprave. Kasnije je taj sistem lokalne uprave modificiran pojavom organa samouprave u obliku kakav je maloprije prikazan. Sudstvo se u Srbiji odvaja od uprave tek u trećoj deceniji XIX stoljeća. Njegov razvoj, kao i razvoj lokalne uprave, stajao je u sjenci opšteg političkog razvoja Srbije u XIX stoljeću. Sistem sudstva učvršćuje se naročito od vremena Ustavobranitelja. Za vrijeme vladavine kneza Miloša i u sudstvu su postojale različite zloupotrebe i samovolja sudskih organa. Zbog toga su starješine kao i narodne mase bile tada nezadovoljne i sistemom sudstva. Nije onda čudo što se u »Turskom ustavu« sreće znatan dio (trećina) odredbi posvećenih samo sudstvu. »Turskim ustavom« su bile predviđene tri vrste sudova u Kneževini Srbiji: seoski (primiritelni), okružni, koji su bili istovremeno i prvostepeni sudovi, i apelacioni sud, koji je funkcionisao za čitavo područje Srbije i djelovao kao posljednja instanca u sistemu sudstva (jedno vrijeme). Kasnije je sudstvo dopunjeno stvaranjem Vrhovnog suda koji je zatim prerastao u Kasacioni sud. Kasacioni sud je imao pravo poništavanja konačnih rješenja. Kao i lokalna uprava, i sudstvo je zadugo bilo podređeno interesima centralne vlasti. Sudije su bili obični državni činovnici koje je postavljao knez. Sudovi su vrlo rano postali izborni. Pod uticajem demokratizacije u organizaciju sudstva u drugoj polovini XIX stoljeća prodiru izvjesna napredna buržoaska shvatanja. Ona se na prvom mjestu manifestuju u uvođenju porote u sistemu sudstva (Zakonom iz 1869. godine). Porota je djelovala u slučajevima suđenja za najteža krivična djela (razbojništvo, krađa i paljevina). Po svom obliku predstavljala je mješoviti sud koji je bio sastavljen od izvjesnog broja profesionalnih sudija i nekoliko biranih porotnika. Srpska porota ne predstavlja razvijeniji vid porote, jer je ona rješavala samo o krivici. Nije rješavala o obliku i visini kazne. Uporedo sa opštim razvojem sudstva, učvršćivao se postepeno i položaj sudija, što je našlo svoj najpotpuniji izraz u čl. 158. Ustava iz 1888. godine. U vezi s položajem sudija, Ustav je u spomenutom članu odredio: »Sudije su svojim zvanjima stalne. Sudija ne može biti lišen svojega zvanja, niti ma pod kojim, izgovorom uklonjen s dužnosti protiv svoje volje bez presude redovnih sudova ili disciplinarne presude Kasacionog suda. Sudija ne može biti tužen za svoj sudski rad bez odobrenja Kasacionog suda. Sudija može biti premešten samo novim postavljanjem po svojem pismenom pristanku. Sudija ne može biti stavljen u penziju protiv svoje volje, osim kad navrši 60 godina života, ili 116

40 godina državne službe, ili kad telesno ili duševno oboli, da ne može dužnost da vrši. Ali sa poslednjeg slučaja sudija se ne može staviti u penziju bez rješenja Kasacionog suda«. Sudstvo se u Srbiji potkraj XIX stoljeća, dakle, približavalo postepeno sistemu sudstva razvijenih buržoaskih država. U Srbiji se relativno rano javlja i advokatura. Advokati postoje već od vremena Ustavobranitelja. I advokatska služba imala je svoju evoluciju. U početku ona je bila, u stvari, jedan surogat advokature, a ne prava advokatura kakva je karakteristična za razvijene buržoaske države. U početku advokatski poziv nije bio isključivo vezan za ličnost koja je imala pravničku spremu. Tada su kao advokati najčešće djelovali nepravnici: razni nadripisari, propali trgovci, činovnici itd. Nespremni da vrše takav složen poziv, a uz to i nesavjesni, prvi srpski »advokati« učinili su od advokature ubrzo krajnje nesolidnu i pljačkašku ustanovu. Stoga je advokatura u masama srpskog naroda bila omrznuta i predstavljala metu protiv koje je bilo usmjereno narodno nezadovoljstvo. Želeći da od advokature stvore nešto savremeniju ustanovu, vladajući krugovi u Srbiji sedamdesetih godina XIX stoljeća morali su da se pozabave tim pitanjem i da vršenje advokatskog poziva svedu na nešto uži krug lica. S tim u vezi izdan je jedan zakon (1862. godine) kojim je bilo predviđeno da pravo zastupanja pred sudovima imaju samo ona lica koja za to dobiju naročito odobrenje od ministra pravde. Ovim zakonom je konkretno određeno da advokatsku funkciju na prvom mjestu mogu da vrše svršeni pravnici i ona lica koja imaju pravozastupnički ispit. I poslije spomenutog Zakona primjetne su različite slabosti u advokaturi, ali ona se potkraj XIX i na prelazu u XX stoljeće postepeno usavršavala. Od tada advokatski poziv pretežno obavljaju stručna lica (svršeni pravnici). Pravo. – Pravni sistem u Srbiji relativno je sporo izgrađivan. To se objašnjava na prvom mjestu zaostalom ekonomskom i društveno-političkom bazom Srbije u XIX stoljeću. U tom pogledu osobito je karakteristično doba prve vladavine kneza Miloša (od 1815–1838, godine). Poznata je stvar da Miloš kao apsolutista nije volio da vlada posredstvom zakona. On je najčešće rješavao najvažnija pitanja lično i po svom nahođenju. Naravno, to je vodilo različitim zloupotrebama, kako sa njegove strane, tako i sa strane činovničkog aparata preko kojega je on ostvarivao svoju volju. Za vrijeme Miloša nije izdat nijedan zakon. Pa ipak neka pitanja koja su nužno zahtijevala svoje regulisanje, Miloš je morao da rješava izvjesnim pravnim aktima koja je obično sam izdavao. On je tako neka važnija pitanja normirao svojim naredbama i zapovijestima koje su se zvale »Nastavljenija«, »Cirkulari«, »Uredbe« itd. Takvim naredbama Miloš je regulisao neka pitanja organizacije državne vlasti, djelimično krivično pravo i pitanja koja su zadirala u agrarne odnose. U vezi sa agrarnim odnosima interesantno je istaći da je Miloš svojim naredbama zabranjivao upotrebu kuluka od strane starješina, te suzbijao i ograničavao pojavu prezaduženosti. Ograničavanjem prezaduženosti seljaka nastojao je da obezbijedi seljački minimum, naređujući da se seljak ne može zadužiti »na kuću, dva vola i kravu«. Slične odredbe sreću se i u kasnijim srpskim zakonicima posebno u Zakoniku o sudskom postupku u građanskim stvarima. Takvim odredbama željelo se onemogućiti srpskom seljaku da se prekomjernim zaduživanjem liši imanja potrebnog za obezbjeđenje egzistencionog minimuma. Te naredbe su uticale na očuvanje sitnog seoskog posjeda, što je imalo izvjesne negativne posljedice u razvitku srpskog sela u pravcu pune pobjede kapitalizma na selu. Antizakonski stav kneza Miloša vodio je krajnjem bezakonju i ličnoj i imovinskoj nesigurnosti. Nije čudo što su mase stoga bile nezadovoljne i što su zbog toga često protestovale. Nastojeći da otupi oštricu tih protesta i da baci lug u oči masama, Miloš se služio i demagoškim sredstvima obećavajući na narodnim skupovima da će pristupiti izdavanju zakona. U tom cilju on je u nekoliko mahova formirao i posebne komisije i stavljao im u zadatak da izrade građanski i krivični zakonik koji su izdati tek kasnije. Pravna kodifikacija u Srbiji dobiva nešto jači zamah tek od pojave Ustavobranitelja. Ona je bila uslovljena jačim razvojem kapitalizma i željom Ustavobranitelja da putem prava postave 117

solidnu osnovu za dalji razvoj, za jačanje prije svega vlastitog ekonomskog i društvenog položaja. Takve mjere vodile su i objektivno opštem razvoju i jačanju kapitalizma u Srbiji i doprinosile relativno imovinskoj i ličnoj sigurnosti srpskih građana. Tek od vremena Ustavobranitelja može se, dakle, govoriti o postepenoj izgradnji pravnog sistema koji je pretežno izgrađivan na bazi recepcije zakonodavstva razvijenijih buržoaskih država Evrope. Pri svemu tome razvoj pravnog sistema u Srbiji u XIX stoljeću stajao je pod snažnim dejstvom njenog opšteg ekonomsko-društvenog i političkog razvoja. To se naročito vidi po tome što su se zadugo u srpskom pravu zadržali ostaci prošlosti. Oni su primjetni u svim granama prava: u ustavnom, sudskom građanskom itd. Dolaze do izražaja osobito u primitivnim oblicima vlasti za državu buržoaskog tipa, kakva je nesumnjivo bila tadašnja srpska država, kao i u sporoj demokratizaciji političkog sistema. U sudskom pravu ostaci prošlosti vidni su u sudskom postupku i sistemu kazni. Okrivljeni je zadugo bio prepušten na milost i nemilost istražnih organa koji su postizali priznanja upotrebom grube sile, zatim u odsutnosti legaliteta krivičnog djela i kazne, u preovlađivanju formalne istine u dokaznom sistemu i u dugom zadržavanju tjelesnih kazni. U imovinskom pravu primjetni su zadugo jaki ostaci patrijarhalnih shvatanja, i to u ozakonjenju svojine zadruge, u različitom tretmanu muškarca i žene pri nasljeđivanju i u ozakonjenju nepovoljnog statusa žene u političkim pravima i u pogledu njene poslovne sposobnosti (po srpskom Građanskom zakoniku žena je npr. u pogledu poslovne sposobnosti izjednačena sa maloljetnicima i drugim poslovno nesposobnim licima). Iako su se u srpskom pravu XIX stoljeća sačuvali jaki tragovi prošlosti, ono se postepeno po svojim osnovnim načelima približavalo pravu razvijenih buržoaskih država. To se tiče kako ustavnog, tako isto i sudskog, imovinskog prava, itd. Pravni sistem u Srbiji definitivno je oformljen i izgrađen poslije Ustava iz 1903. godine. Od tada se srpska država po svom obliku približava razvijenijim parlamentarnim buržoaskim državama. Sa stanovišta prava ona se razvila u tzv. pravnu državu. Premda je pravni sistem u Srbiji u tom periodu bio na putu punog približavanja pravnom sistemu najrazvijenijih buržoaskih država, treba da se ima uvijek na umu da je on bio pravni sistem buržoaske države i kao takav predstavljao je sistem buržoaskog prava, počivajući na ustanovi privatne svojine i na slobodi ugovaranja. Srpski građanski zakonik. U redoslijedu pravne kodifikacije u Srbiji, na prvom mjestu stoji kodifikacija građanskog (imovinskog) prava. Kodifikacija građanskog prava započinje izdavanjem Srpskog građanskog zakonika 25. III 1844. godine (»Zakonik građanski za Knjaževstvo Sroiju«). Srpski građanski zakonik predstavlja većim dijelom recepciju austrijskog Opšteg građanskog zakonika koji je izdat 1811. godine. Sadrži odredbe buržoaskog građanskog prava koje je bilo najvećim dijelom izgrađeno na institutima rimskog prava. Buržoaski karakter naročito mu daju odredbe o pravu svojine i o slobodi ugovaranja. U vezi s pravom svojine u Zakoniku je rečeno: »Sve stvari, dobra i prava koja Srbinu prinadleže jesu njegova svojina ili sopstvenost, koje će reći da je svaki Srbin savršen gospodar od svoji dobara, tako je on vlastan ova po svojoj volji uživati, s njima po volji raspolagati i svakog otuda isključiti, naravno po propisu zakona« (član 211). Sloboda ugovaranja izražena je odredbama čl. 13: »Volja i naredba čovječja zastupa zakon ...« Premda se Srpski građanski zakonik najvećim dijelom oslanjao na Opšti građanski zakonik austrijski (u formi i u sistemu naročito), on nije predstavljao prostu kopiju Austrijskog građanskog zakonika, i to kako po svom obimu, tako i po svom sadržaju. Što se tiče obima, on je kraći za jednu trećinu od svoga uzora. Njegove odredbe katkada predstavljaju skraćene ili ispreturane odredbe Austrijskog građanskog zakonika. Po svom sadržaju Srpski građanski zakonik ispunjen je izvjesnim brojem novih odredaba u kojima su došla do izražaja drukčija shvatanja i drugačije pravno regulisanje nekih čisto srpskih ustanova. Zakonikom su, naime, jednim dijelom ozakonjeni elementi običajnog srpskog prava. To su odredbe o porodičnim zadrugama, odredbe o isključenju ženske djece iz nasljeđivanja itd. Po Srpskom građanskom zakoniku porodična zadruga ima obilježje pravnog lica, jer »što je god imanja i dobara u zadruzi, nije jednoga no sviju: i što god koji u zadruzi 118

pribavi nije sebi, no svima pribavio« (čl. 508), a »O zadružnom dobru bez saglasja sviju punoletnih i oženjenih muških glava jedan ili drugi nije vlastan raspolagati, ni pridodati ili zadužiti« (čl. 510). Zakonik nije do kraja ostao dosljedan svom shvatanju zadružne svojine. Drugim odredbama je, u stvari, pružio mogućnost podrivanja te svojine, odredivši da »zadrugar ... svoj deo zadužiti može; i zajmodavci koji su jednom bez znanja družine zajam činili, samo se iz njegovog dela namiriti mogu...« (čl. 521) i »Na slučaj smrti svak u zadruzi koji ličnu sposobnost ima o svome delu raspolagati može...«. Zakonik je najviše podrivao ustanovu porodične zadruge odredbama kojim je dozvoljavao dijeljenje zadrugara. Isključujući žensku djecu iz nasljeđa, Zakon je odredio da umrlog nasljeđuju prvo muška djeca i njihovi muški potomci. Ti nasljednici isključuju oca, majku i sve njihove prethodnike i potomstvo. Ženska djeca su mogla nasljeđivati samo ako nije bilo muške djece. Muška djeca su imala pravo da nasljeđuju jednake dijelove umrlog, a ženskoj djeci pripadalo je pravo uživanja i izdržavanja, te »pristojno udomljenje po postojećem običaju«. Srpski građanski zakonik odigrao je značajnu ulogu u razvitku Srbije. On je predstavljao solidnu bazu na kojoj su jačali i razvijali se buržoasko-kapitalistički ekonomski i društveni odnosi, bazu na kojoj je izgrađivano jedinstveno tržište i na kojoj je počivala imovinska sigurnost srpskih građana. S malim izmjenama on je ostao u važnosti u Srbiji do 1945. godine. Trgovački zakonik. Pod uticajem razvoja i želje trgovaca da pravnim putem osiguraju brži opticaj kapitala, brže rješavanje raznih spornih pitanja itd. izdan je 1860. godine poseban Trgovački zakonik. Po svom sadržaju on predstavlja većim dijelom recepciju Francuskog trgovačkog zakonika. Pored propisa o trgovcima, ovaj zakonik sadržavao je i propise o organizaciji trgovine i odredbe o mjenici i mjeničnom pravu. Miloš, koji je tada bio knez u Srbiji, formirao je još prije toga u Beogradu poseban Trgovački sud 1859. godine kojem je stavio u nadležnost da rješava sporove nastale na bazi trgovačkog prometa. Pored striktno imovinskog zakonodavstva, potkraj XIX i na prelazu u XX stoljeće u Srbiji se razvija i privredno zakonodavstvo. Cilj toga zakonodavstva bio je inspirisan željama da se davanjem naročitih povlastica kapitalistima podstakne razvoj domaćeg industrijskog kapitala. U nizu zakona kojim su davane koncesije domaćim i stranim kapitalistima kao prvi pojavio se Zakon o potpomaganju industrijskih preduzeća iz 1873. godine. Sudsko zakonodavstvo. – Za razliku od imovinskog, punoj kodifikaciji sudskog prava pristupilo se nešto kasnije. Prvo donošenjem Kaznenog zakonika 1860. godine, zatim Zakonika o sudskom postupku u krivičnim djelima 1865. godine i Zakonika o sudskom postupku u građanskim parnicama iz 1865. godine. Sudsko zakonodavstvo kodifikovano maločas spomenutim zakonima sadržavalo je osnovna načela buržoaskog sudskog zakonodavstva, sa izvjesnim domaćim specifičnostima. Kazneni zakonik sadržavao je odredbe o krivičnim djelima i o prekršajima. Zakonik konkretno dijeli delikte u tri vrste: zločinstva, prestupljenja i istupljenja. Najveći dio odredaba posvećen je krivičnim djelima protiv otečestva i vladaoca, ustava, zakona, vlasti i javnog poretka. Znatan broj odredaba posvećen je službenim i imovinskim deliktima. Kaznenim zakonikom ozakonjeni su principi zakonitosti (odgovornost samo za djela koja su zakonom predviđena). Predviđeno je da se može kazniti samo kaznama koje su predviđene u Zakonu, ozakonjen princip indeterminizma, subjektivna odgovornost, puna krivično-pravna zaštita buržoaskog ekonomskog i društvenopolitičkog sistema itd. Što se tiče kazni, zakonik je predvidio najoštrije kazne protiv države i državnih organa. Zakonom je još uvijek bila predviđena tjelesna kazna koja je u Srbiji ukinuta tek 1873. godine. Specifičnosti ovog zakona ogledaju se naročito u onim odredbama koje predviđaju izvjesna specifična krivična djela i prekršaje. Tu spadaju: odredbe o hajdučiji, odredbe koje se tiču kažnjavanja starješine porodica i poslodavca za grubo i nečovječno postupanje prema ženama i slugama. Za one vinovnike koji bi nemilosrdno tukli i zlostavljali ženu i sluge predviđene su različite kazne. U prvom slučaju zatvor, a u drugom novčana kazna. S tim u vezi predviđene su bile 119

i kazne za sluge »ako bi kada ih gazda nakara ili inače ovome očevidnim uporstvom prkosili. ..«. Najzad, Zakonom su propisane i kazne za vrijeđanje i omalovažavanje bilo čije vjere, za odvraćanje od crkve, za vađenje mrtvaca iz groba, za vradžbinu, za blud, za podvođenje itd. U Zakonu o sudskom postupku u krivičnim djelima zastupljena su načela oficijelnosti, akuzatornosti, pravo okrivljenog na odbranu, načelo javnosti i usmenosti na raspravi, itd. Zakonik je ozakonio princip formalne dokazne teorije, jer određuje da je sud u provođenju dokaza vezan zakonom utvrđenim pravilima. Ovaj zakonik sa neznatnim izmjenama ostao je na snazi do 1929. godine. Zakon o sudskom postupku u građanskim parnicama načelno je stajao na principu dvostranosti (gdje nema tužitelja, nema ni suđenja), na načelu usmenosti, javnosti, neposrednosti itd. Po ovom zakoniku za dokazivanje duga preko 200 dinara tražena je samo pismena isprava. U imovinsko pravnim sporovima za koje je bio nadležan opštinski sud, bila je predviđena mogućnost upotrebe jednog starog dokaznog sredstva – »dokaz rabošima«. U izvršnom postupku Zakonik je odredio između ostalog dvije interesantne ustanove: pritvor dužnika i ustanovu »okućja« ili »naglavice« (seljački minimum). Ustavno i upravno pravo bilo je regulisano na prvom mjestu ustavom i političkoupravnim zakonodavstvom. Političkoupravno zakonodavstvo počelo se razvijati već od »Turskog ustava« i teklo je pravcem ukidanja starih zakona novim, koji su obično razrađivali odredbe pojedinih ustava. Razvoj tog zakonodavstva usko je povezan sa ustavnim razvojem u Srbiji u XIX stoljeću. Zakoni koji su doneseni poslije i u smislu Ustava iz 1888. i 1903. godine predstavljaju završnu fazu toga procesa. U tom zakonodavstvu definitivno je uobličen politički, odnosno ustavnopravni sistem Kraljevine Srbije. Među tim zakonima važno je istaći Zakon o izborima, Zakon o ministarskoj odgovornosti, Zakon o štampi, Zakon o zborovima i udruženjima, Zakon o uređenju glavne kontrole itd. Na kraju izlaganja o državnopravnom razvitku Srbije u XIX i XX stoljeću moglo bi se konstatovati da 1903. godina predstavlja završnu fazu u izgradnji državnopravnih ustanova srpske buržoaske države. Poslije 1903. do 1914. godine ne osjećaju se neke bitne promjene u državnopravnom životu Srbije. Jedina novost koja se u tom periodu desila jeste uključivanje u sastav Kraljevine Srbije dijelova Makedonije (Vardarska Makedonija) poslije balkanskih ratova. Makedonske oblasti su dobile poseban status, a Makedonci su bili lišeni političkih prava. Smatrajući priključene dijelove Starom Srbijom, srpski vlastodršci su Makedoncima poricali pravo posebnog nacionalnog individualiteta i s tim u vezi i pravo na samostalnu državnost. Takvo stanje bilo je ozakonjeno i u staroj Jugoslaviji.

DRŽAVN0PRAVNI POLOŽAJ JUGOSLOVENSKIH ZEMALJA U OKVIRU HABSBURŠKE MONARHIJE Veliki dio jugoslovenskih naroda i pokrajina ulazio je još od srednjeg vijeka do 1918. godine u okvir Habsburške Carevine. Već u drugoj polovini 8. stoljeća dijelovi slovenačkih pokrajina ušli su u sastav franačke »Istočne marke« (Ostmark), iz koje se vremenom razvilo austrijsko nadvojvodstvo, odnosno Habsburška Monarhija. Habsburška Carevina je stvarno nastala poslije mohačke bitke 1526. godine. Mada je do prvog svjetskog rata bila jedna od najvećih evropskih država, Habsburška Carevina je stvorena, u stvari, iz istorijske nužde. Nakon što su na Mohaču 1526. vojnički uništili Ugarsko i Hrvatsko Kraljevstvo, Osmanlije – Turci su prvi put izbili pred kapije Beča, sjedište austrijskih nadvojvoda. Habsburzi od tada nastoje da vezivanjem što više zemalja i pokrajina za svoju krunu, izgrade u Podunavlju jedan odbrambeni bedem koji će spriječiti dalji prodor Osmanlija u Evropu. Hrvatsko plemstvo, koje je nakon Mohača predstavljalo »ostatke ostataka Hrvatskog kraljevstva« izabralo je na svom saboru u Cetingradu 1527. godine austrijskog nadvojvodu Ferdinanda Habsburškoga za hrvatskog kralja. Time je Hrvatska ušla u personalnu uniju sa 120

Austrijom. Habsburškoj kruni priklonilo se ubrzo i ugarsko plemstvo, nastojeći pri tome zadržati svoju unutrašnju državnu samostalnost. Do druge opsade Beča 1683, odnosno Karlovačkog mira 1699. godine, Austrija je vodila sa Osmanlijama više ratova, uglavnom odbrambenog karaktera. U ratu 1683–1699. godine Austrija je potisnula Osmanlije iz Ugarske, Slavonije, Bačke, Srema i Transilvanije. Porazom Osmanlija i njihovim povlačenjem južno od Save i Dunava konačno je otklonjena opasnost za Evropu. Time je i evropska istorijska misija Habsburške Monarhije uglavnom bila izvršena. Od tada Austrijska Carevina vodi osvajačke ratove radi sticanja novih teritorija, a u epohi imperijalizma postaje jedan od nosilaca velikogermanske politike poznate pod njenim geslom »Drang nach Osten«. Nakon rata 1716–1718. mirom u Požarevcu, Austrija je dobila Banat i za kratko vrijeme, do 1739. godine Beograd, kada se granica između dvije carevine učvrstila na Savi i Dunavu. Dalje teritorijalno proširenje Austrija je stekla u doba Napoleonovih ratova. Nakon što je Napoleon 1797. srušio Mletačku Republiku zaključkom Kampoformijskog mira Habsburzi su dobili u posjed čitavu Istru i Dalmaciju. Poslije Napoleonovog pada, odlukom Bečkog kongresa 1815. godine Austrija je dobila u posjed čitavu jadransku obalu od Istre do Kastel Lastve (današnji Petrovac n/m). Najzad, na osnovu odluke evropskih sila na Berlinskom kongresu, Austro-Ugarska je 1878. okupirala Bosnu i Hercegovinu. U doba feudalizma, Habsburška Carevina je predstavljala osobenu zajednicu različitih srednjovjekovnih država, koje su za svog vladara priznavale vladajućeg predstavnika dinastije Habsburga, ali čiji su feudalni sabori zadržali dosta široka ovlaštenja u unutrašnjim poslovima. Državnopravna veza Hrvatske sa Ugarskom bila je u tom opštem sklopu nešto čvršća, naročito od 1790. godine, kada su ove dvije zemlje ušle u međusobnu realnu uniju. Težnje ka centralizaciji jačaju osobito poslije usvajanja »pragmatičke sankcije« 1724, u doba prosvijećenog apsolutizma, kada se prvi put javlja termin »Austrijska monarhija« kao oznaka za zbir svih habsburških posjeda. Pragmatičkom sankcijom je ozakonjeno pravo nasijeđivanja prijestolja i ženskim potomcima habsburške loze, čime je omogućeno Mariji Tereziji, kćerki Karla VI, da poslije očeve smrti preuzme vladarske funkcije. Ovaj akt primile su sve pokrajinske staleške skupštine u Monarhiji. U revoluciji 1848–1849. koja je zahvatila skoro sve pokrajine Austrijske Carevine, ukinuti su feudalni odnosi i otvorene mogućnosti za razvitak kapitalizma, ali su istodobno Habsburzi uz pomoć međunarodne reakcije suzbili težnje pojedinih nacionalnih buržoazija za državnom nezavisnošću. Nakon ugušivanja revolucije Habsburzi su ukinuli stare pokrajinske samouprave i zaveli režim strogog centralizma, koji se po ministru unutrašnjih poslova naziva Bachov apsolutizam. Poraz Austrije u ratu sa Italijom i Francuskom 1859. prisilio je njene vladajuće vrhove, da tzv. Oktobarskom diplomom (20. X 1860) vrate narodima u Monarhiji ustavnost. Ovom carskom diplomom obnovljene su pokrajinske institucije koje su postojale do 1848, ali su potpuno zaobiđene buržoasko-demokratske tekovine te revolucionarne godine. To je izazvalo nezadovoljstvo i pasivan otpor, pa je već u februaru 1861. posebnim carskim »patentom« uvedeno jedinstveno Carevinsko vijeće u koje su pokrajinske skupštine delegirale određeni broj predstavnika. Ovaj poredak je zvanično opravdavan potrebom da preko jedinstvenog predstavništva dođu do izražaja svi interesi u Carevini u skladu sa njihovim značajem, ali je čitav sistem bio tako postavljen da se osigura prevlast germanskog elementa. Posljednja ustavna reforma izvršena je nakon poraza Austrije u ratu sa Pruskom 1866, kada su Habsburzi izgubili vođstvo u Njemačkom savezu. Vladajući krugovi u Monarhiji priklonili su se tada ideji dualizma, pa je 1867. sklopljena »Austro-ugarska nagodba« kojom je ozakonjena politička prevlast Germana i Mađara, na štetu brojnih slovenskih naroda. Po Nagodbi, Monarhija se sastojala od dvije države, Austrije (Cislajtanija) i Ugarske (Translajtanija), od kojih je svaka imala svoj parlament i vladu, svoju teritoriju i državljanstvo. Obje države su bile međusobno povezane u uniju preko zajedničkog vladara i tzv. zajedničkih poslova. Austrijski car bio je istovremeno ugarski kralj. Zajednički poslovi po Nagodbi su spoljna politika, vojska i finansije potrebne za prve dvije službe. U tu svrhu formirana su tri zajednička ministarstva: spoljnih poslova, vojske i finansija, a 121

njihov rad kontrolirali su predstavnici vlada Austrije i Ugarske, te tzv. Delegacije, zajedničko predstavničko tijelo u koje su parlamenti Austrije i Ugarske delegirali jednak broj članova. I na području Cislajtanije i Translajtanije zadržane su pokrajinske institucije, ali sa veoma ograničenim pravima. U takvoj državnoj strukturi jugoslovenski narodi, bilo u sklopu Austrije ili Ugarske, imali su odgovarajuće državnopravne institucije, sa osobenim položajem, i u većoj ili manjoj mjeri ograničenim ovlaštenjima.

SLOVENAČKE POKRAJINE 1848–1918. GODINE U revoluciji 1848. godine Slovenci su kao i drugi narodi u višenacionalnoj i feudalnoj Austriji tražili rješenje dva osnovna pitanja: nacionalnog i socijalnog, odnosno seljačkog pitanja. Međutim, usljed slabosti slovenačke buržoazije, borba za nacionalno oslobođenje tekla je odvojeno od borbe seljaštva za ukidanje kmetstva. U toku revolucije među Slovencima su se javile tri političke struje: konzervativna, koju je sačinjavalo sveštenstvo, dio buržoazije, esnafsko građanstvo i činovništvo; liberalna, u koju je ulazio najveći dio buržoazije i većina inteligencije; i revolucionarnodemokratska, raznorodnog sastava, ali slaba l izolirana od masovnog seljačkog pokreta. Rješenje nacionalnog pitanja tražilo se u skladu sa principom legitimiteta, u okviru Austrije i pod dinastijom Habsburga. Politički je prva istupila liberalna organizacija bečkih Slovenaca »Slovenija«, aprila 1848, sa poznatim programom »Ujedinjena Slovenija«. U programu se tražilo ujedinjenje svih slovenačkih pokrajina u jedno kraljevstvo pod nazivom Slovenija, koje će imati vlastitu zemaljsku skupštinu i upravnu organizaciju, i u kojima će zvanični jezik biti isključivo slovenački. To znači da bi Slovenija u granicama povučenim po nacionalnom principu postala autonomna pokrajina u okviru Habsburške Monarhije. Liberali, međutim, nisu uspjeli ovaj svoj antifeudalni i revolucionarni nacionalni program povezati sa revolucionarnim i protivfeudalnim pokretom i borbom seljaštva za ukidanje kmetstva. Kada je u septembru 1848. ukinuto kmetstvo u Habsburškoj Monarhiji praktično je prestalo učešće slovenačkih seljaka u revoluciji. Od tada u slovenačkom nacionalnom pokretu preovlađuje konzervativna struja. Središte ove struje je »Slovenačko društvo« u Ljubljani, čiji je program predviđao očuvanje moćne i jedinstvene Austrije i katoličke vjere, sa neodređenim zahtjevom da se istodobno »sačuvaju narodne pravice«. Slovenci su tako dočekali kraj revolucije i zavođenje apsolutizma, a da čak ni privremeno nisu ostvarili nijednu tačku svog nacionalnog programa. Teritorija naseljena Slovencima ostala je u državnopravnom pogledu sve do raspada Habsburške Monarhije podijeljena na »istorijske« pokrajine (Koruška, Štajerska, Kranjska, Istra i Gorica). Za njihovu državnu organizaciju karakteristično je uporedo postojanje pokrajinskih i centralnih organa vlasti. Pokrajinski organi kao nosioci izvjesne pokrajinske autonomije bili su: pokrajinska skupština, pokrajinski glavar i pokrajinski odbor. Skupština se birala na šest godina, po izbornim razredima i kurijama, tako da su pojedini društveni staleži imali unaprijed određeni broj poslanika, dok neoporezovano stanovništvo nije sve do 1907. godine imalo pravo glasa. Pokrajinski glavar, koga imenuje car, rukovodio je radom skupštine i skupa sa pokrajinskim odborom sastavljenim obično od tri poslanika, obavljao tekuće poslove. Kurijalni izborni sistem osiguravao je predstavnicima viših društvenih slojeva, uglavnom Nijemcima, nesrazmjerno veliki broj mjesta u skupštinama. To je onemogućavalo Slovencima da u pokrajinskim skupštinama dobiju većinu. Izuzetak je Kranjska, gdje su Slovenci u skupštini uvijek imali većinu. Po Nagodbi, slovenačke pokrajine su pripadale austrijskoj polovini Monarhije, pa su Slovenci slali izvjestan broj poslanika u bečko Carevinsko vijeće. Nakon svih izbornih reformi, 1907. godine, u austrijskom parlamentu bilo je mjesta za 24 slovenačka poslanika. Organi centralne državne vlasti bili su u Kranjskoj i Koruškoj pokrajinski predsjednik i pokrajinska vlada, a u Štajerskoj pokrajinski namjesnik i namjesništvo. Pokrajine su se dalje dijelile na srezove, na čelu kojih stoji sreski poglavar kao najniži organ centralne državne vlasti neposredno podređen pokrajinskoj vladi. Sudovi su bili potpuno odvojeni od upravne vlasti. Srezovi su se 122

dijelili na opštine u kojima je postojala izvjesna samouprava. U slovenačkim pokrajinama u primjeni je bilo austrijsko pravo. Već 1853. godine izašlo je službeno izdanje Opšteg građanskog zakonika (iz 1811) na slovenačkom jeziku, kao osnovni izvor građanskog prava. Ovaj zakonik je u tri maha noveliran: 1914, 1915. i 1916. godine. Iako Opšti građanski zakonik u načelu poriče važnost običajnog prava, na slovenačkom su se selu dugo zadržali neki obligacionopravni običaji, koje su i sudovi priznavali. U oblasti krivičnog prava, osnovni izvor bio je austrijski krivični zakonik iz 1803, moderniziran i izdat u novoj redakciji 1852. godine. Jedna od glavnih osobenosti razvoja Slovenaca u razdoblju kapitalizma je neriješeno nacionalno pitanje, tj. njihov u državnopravnom pogledu podređen položaj. Politički razvitak poslije 1848. obilježen je kompromisom između još dosta slabe buržoazije i plemstva, koje ni nakon ukidanja kmetstva nije bilo obezvlašteno. Socijalni i ekonomski razvitak karakterizira dugotrajna agrarna kriza i propadanje sela, uz postepeno uzdizanje domaćeg kapitala u industriji i bankarstvu, i jačanje slovenačke buržoazije. Istodobno se stvara i moderna radnička klasa i zaoštravaju suprotnosti u slovenačkom društvu. U takvim uslovima, dvije osnovne klase u slovenačkom društvu: građanstvo i proletarijat dovoljno su sazrele da su krajem 19. stoljeća mogle pristupiti modernom političkom organiziranju. Već 1892. godine osnovana je »Katolička nacionalna stranka« koju je vodilo sveštenstvo i katolički vaspitana inteligencija. Liberali su potom osnovali svoju »Nacionalnu naprednu stranku«, a 1896. osnovana je i radnička »Jugoslovenska socijaldemokratska stranka« (koja je obuhvatala i radnički pokret u Istri i Dalmaciji, pa je otuda uzela naziv »jugoslovenska«). Socijaldemokratska stranka je imala svoj maksimalni i minimalni program. Prvi je predviđao ukidanje privatne svojine i kapitalističkih odnosa proizvodnje, pravo nacija na samoopredjeljenje i sistematsko osposobljavanje proletarijata za klasnu borbu i izgradnju novog društva. Drugi, akcioni program svodio se na borbu za zakonsko poboljšanje ekonomskog i socijalnog položaja radnika i njihova politička prava u okviru postojećeg poretka. »Katolička nacionalna stranka«, koja je kasnije promijenila ime u »Slovenska stranka« uspjela je vremenom, uglavnom zahvaljujući djelatnosti hrišćanskog socijaliste Janeza Kreka, vezati za sebe najveći dio slovenačkog seljaštva, sitne buržoazije i jedan broj radnika. Rješenja seljačkog i radničkog pitanja Krek je vidio u širenju zadrugarstva, osnivanju korporativnih organizacija i u zajedničkom djelovanju »seljačkog, radničkog i zanatlijskog staleža« u duhu učenja katoličke vjere. U nacionalnom pogledu »Slovenska ljudska stranka« je tražila stvaranje »Ujedinjene Slovenije« u okviru Habsburške Carevine preuređene na principu trijalizma. Zahvaljujući tome, »Slovenska ljudska stranka« postala je vremenom najjača slovenačka stranka, koja je za razliku od nejakih buržoaskih političkih struja iz 1848. uspjela u prelomnim istorijskim događajima 1917–1918. godine odigrati aktivnu ulogu.

POLOŽAJ HRVATSKIH ZEMALJA 1848–1918. GODINE Hrvatska je ušla u revolucionarnu 1848. godinu administrativno i politički podijeljena na tzv. Bansku Hrvatsku, Vojnu krajinu, Dalmaciju i Istru. Hrvatska u 1848. godini. – Revolucionarno gibanje sa Zapada brzo je zahvatilo Hrvatsku. Već 25. marta 1848. održana je u Zagrebu »Velika narodna skupština« na kojoj je traženo ukidanje feudalnih odnosa i uspostavljanje opšte jednakosti pred sudom bez obzira na stalešku i vjersku pripadnost, te jednakost u podnošenju javnih tereta i plaćanja. U revolucionarnim previranjima 1848. u Hrvatskoj je došlo do krupnih ekonomskih i državnopravnih promjena. Najznačajnija ekonomska promjena bila je ukidanje kmetstva. Već 25. aprila 1848. ban Jelačić je »otvorenim pismom« obavijestio seljaštvo Hrvatske da je zauvijek oslobođeno od svake feudalne rabote, urbarijalske daće i crkvene desetine. Juna iste godine, prvi građanski Hrvatski sabor ozakonio je ovaj Jelačićev akt. Ukidanje kmetstva potvrđeno je i carskim patentom od 2. marta 1853, ali je seljaštvo u Hrvatskoj još dosta dugo podnosilo izvjesne terete kao ostatke starih 123

feudalnih obaveza. Politički najznačajniju promjenu ostvarenu 1848. predstavlja uvođenje izbornopredstavničkog sistema, kojim su stvoreni uslovi da se dotadašnji feudalni Hrvatski sabor postepeno razvija kao buržoaski parlament. »Izbornim redom« od 18. maja 1848. u Hrvatskoj je prvi put uvedeno biračko pravo, koje je, međutim, bilo ograničeno sa više cenzusa (imovinskim, dobnim, boravišnim, cenzusom pola i obrazovanosti). Pored toga, građani su imali neposredno biračko pravo, a seljaci posredno, preko tzv. izbornika. Sabor nije bio potpuno buržoasko predstavničko tijelo, jer su u njemu pored izabranih poslanika sjedili i virilisti, koji su u Sabor ulazili po svom položaju, a ne putem izbora. Prvi hrvatski građanski sabor koji se sastao 1848. imao je dva osnovna zadatka: ozakoniti ukidanje feudalnih odnosa, što je i učinjeno pomenutom odlukom juna 1848; i riješi status Hrvatske u okviru Habsburške Carevine. Sabor je nizom zakonskih odluka raskinuo realnu uniju sa Ugarskom zaključenu 1790. godine i prihvatio personalnu uniju Hrvatske sa Austrijom i Ugarskom. Hrvatska i Srpska Vojvodina. – Revolucionarna previranja zahvatila su također Srem, Bačku i Banat, pa je 1848. došlo do izvjesnog povezivanja revolucionarnih pokreta ovih krajeva sa Hrvatskom. Na narodnoj skupštini održanoj 1. maja 1848. u Sremskim Karlovcima donijeta je odluka da se Srem sa Bačkom i Banatom »za Srbsku Vojvodinu proglasi«. Istodobno je »Narod Srpske Vojvodine« proglašen za politički slobodan i nezavisan pod Domom austrijskim i općom krunom ugarskom«. Kao organi vlasti u Srpskoj Vojvodini na skupštini su izabrani patrijarh i vojvoda, koji se nalazio na čelu Glavnog odbora, sa odgovarajućim područnim i lokalnim organima vlasti. Majska skupština je istovremeno odlučila da se stvori politički savez Vojvodine sa Trojednom Kraljevinom Hrvatskom, Slavonijom i Dalmacijom, na temelju slobode i potpune jednakosti. U tu svrhu upućena je posebna delegacija u Zagreb, pa je Hrvatski sabor donio zakonsku odluku o uspostavljanju saveza Trojedne Kraljevine sa Vojvodinom Srpskom na federalnom principu, i o tome naročitom predstavkom obavijestio kralja. Bečki dvor je odbio da prizna takav savez, pa je ubrzo poslije ugušenia revolucije Vojvodina u administrativnom i teritorijalnom pogledu razbijena na stare oblasti. »Veliki sabor« Hrvatske 1861. godine. – Čim je u Monarhiji 1860. obnovljena ustavnost, sastao se 1861. godine Hrvatski sabor i posebnim zakonskim odlukama istakao samostalnost Hrvatske u sklopu Austrije kao složene države. Pitanje »užeg saveza« Hrvatske sa Ugarskom tek treba raspraviti, a dotle se ove dvije države nalaze samo u personalnoj uniji. Pored toga, ovaj sabor je posebnom odlukom ozakonio ravnopravnost Srba i Hrvata, i ukazao na neophodnost povezivanja jugoslovenskih naroda. Pod uticajem Štrosmajerovih shvatanja, Sabor je za službeni jezik u Hrvatskoj proglasio »jugoslovenski jezik«. Zbog svih tih odluka ovaj sabor je kasnije nazvan »velikim«. Hrvatsko-ugarska nagodba 1868. godine. – Zanemarujući sve ove federalističke težnje Hrvatskog sabora, vladajući krugovi u Monarhiji su 1867. u skladu sa idejom dualizma sklopili Austrougarsku nagodbu, koja je jedino predvidjela da se položaj Hrvatske u okviru Ugarske uredi na osnovu posebnog sporazuma. Ugarski parlament pozvao je odlukom od 9. aprila 1867. godine Sabor Hrvatske na pregovore radi zaključenja takvog sporazuma. Postojeći Hrvatski sabor je međutim, odbio da prihvati dualizam, pa je odlukom vladara raspušten. U uslovima policijskog terora sprovedeni su krajem decembra 1867. izbori koji su u Sabor uveli ljude spremne na sporazum sa Ugarskom (tzv. mađaroni). Ovaj Hrvatski sabor prihvatio je 24. septembra 1868. godine Hrvatsko-ugarsku nagodbu, čije su mnoge odredbe bile izrazito nepovoljne po Hrvatsku. Hrvatsko-ugarska nagodba predstavlja dvostrani (bilateralni) državnopravni ugovor između Hrvatske i Ugarske radi uređenja međusobnih odnosa, koji su obje zemlje ugovornice ozakonile posebnim odlukama svojih predstavničkih tijela. Nagodba je u izvjesnom smislu imala karakter ustavnog zakona, pošto je predstavljala osnovni državnopravni akt o uređenju odnosa između Hrvatske i Ugarske od 1868. sve do 29. oktobra 1918. godine. Ovim aktom Hrvatska je priznata u 124

izvjesnoj mjeri kao poseban državnopravni subjektivitet u Monarhiji. Hrvatski sabor izričito je u Nagodbi priznao već oživotvorene nagodbene ustanove iz austro-ugarskog ugovora 1867, ali uz ogradu da se u buduće slični temeljni zakoni nagodbe mogu stvarati samo uz sudjelovanje Kraljevine Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. U istorijskoj i pravnoj literaturi, u kojoj se dosta raspravljalo o Hrvatsko-ugarskoj nagodbi, javila su se tri različita mišljenja o položaju Hrvatske prema Ugarskoj. Dok jedni pisci osporavaju državnost Hrvatske, tvrdeći da je ona bila samo posebna pokrajina Ugarske, dotle drugi dokazuju da je Hrvatska i u uslovima dualizma, po Nagodbi iz 1868. sačuvala svoju državnost. Srednju liniju zastupao je čuveni pravni teoretičar Georg Jelinek, koji je u svom poznatom djelu o vezama između država, utvrdio da je Hrvatska »više nego li provincija, a manje nego li država« pa je na osnovu toga postavio teoriju o tzv. fragment-državama. Pisci koji smatraju da je Hrvatska i u »nagodbenjačkom« razdoblju sačuvala svoju državnost polaze od činjenice da je ona posjedovala tri osnovna elementa koji zajedno čine državu: vlastitu teritoriju, politički narod i posebnu organizaciju političke vlasti. U članovima 59. i 60. Nagodbe izričito se kaže da Hrvatska ima »posebni svoj teritorij«, iz čega se zaključuje da je njena državna teritorija odvojena od državne teritorije Ugarske. Politički narod, ili nacija u političkom smislu, kao sveukupnost stanovništva na državnoj teritoriji Hrvatske pominje se u članu 59. Nagodbe i u nekim drugim zakonskim aktima iz 1868. godine. »Političkom narodu« Hrvatska Nagodba priznaje određena prava, posebno »upotrebu hrvatskog jezika kao službenog«. Najzad, Hrvatska je po Nagodbi imala i posebnu organizaciju vlasti. Svi državni poslovi Hrvatske dijelili su se prema Nagodbi na zajedničke i autonomne. U zajedničke poslove ulazilo je sve ono što je Sabor Hrvatske Nagodbom prenio na zajedničku državu (Ugarsku i Hrvatsku), i koji su prema tome spadali u nadležnost zajedničkih organa. Zajednički organi bili su: kralj, zajednički sabor i zajednička vlada. Na zgradi parlamenta u Budimpešti morala se istaći pored ugarske i hrvatska zastava u dane kada se raspravlja o zajedničkim poslovima (u prvom redu finansije, vojska, trgovina i saobraćaj itd.). Hrvatski delegati u zajedničkom saboru imali su pravo da u raspravi govore svojim jezikom. Međutim, svega 40 delegata Hrvatske u zajedničkom saboru predstavljali su neznatnu manjinu prema 413 poslanika Ugarske, koja je na taj način lako osiguravala svoju prevlast u zajedničkim poslovima. Pri ugarskoj vladi postojao je poseban ministar za Hrvatsku. Hrvatska je imala i svoje autonomne poslove u koje su spadali pravosuđe, unutrašnja uprava i prosvjeta (s »bogoštovljem«). Ove poslove obavljali su isključivo organi vlasti Hrvatske: Sabor, ban i Zemaljska vlada. Sabor je bio jednodoman i sastojao se od 90 izabranih članova i određenog broja virilista, kojih nije smjelo biti više od 45. Zakoni donijeti u zajedničkom (ugarskom) parlamentu važili su za područje Hrvatske samo ako ih usvoji Sabor. Šefovi tri pomenuta autonomna resora sa banom na čelu činili su Zemaljsku vladu. Bana je imenovao i opozivao kralj na prijedlog predsjednika zajedničke (ugarske) vlade. To je veoma krnjilo autonomnost Hrvatske, jer je njen ban praktično zavisio od ugarske većine u zajedničkom saboru u Budimpešti. Ali i pored toga, Hrvatska je u razdoblju 1868–1918. nesumnjivo imala određene elemente državnosti. Pravo u Hrvatskoj poslije 1848. godine. – Hrvatska se i poslije 1848. u administrativnom i pravnom pogledu dijelila na Vojnu krajinu i tzv. Bansku Hrvatsku. Tek od 1. januara 1882. ukidanjem Vojne krajine i njenim administrativnim izjednačavanjem sa »Banskom Hrvatskom« uveden je u Hrvatskoj jedinstven pravni sistem. Međutim, i tada su ostale određene razlike između prava na selu i u gradu. Na selu u Hrvatskoj dugo su se zadržali zadružni odnosi, pa je odatle zadružno pravo imalo posebno mjesto i primjenu. Još u toku revolucije 1848. godine Sabor je donio poseban zakon kojim je reguliran položaj »družine kućanske« (ti. porodične zadruge) na području Vojne krajine. Za područje Banske Hrvatske prvi zakon o zadrugama donijet je 1870. godine. Kako su u međuvremenu kapitalistički odnosi prodrli na selo, to je Sabor 1889. i 1902. godine donio nove propise o zadrugama, kojima je pravno otežao njihovu diobu i raslojavanje. Usljed prodora 125

kapitalističkih odnosa, na selu dolazi do usitnjavanja seljačkog posjeda, opadanja kreditne sposobnosti seljaka i njegovog pretvaranja u proletera. To je predstavljalo socijalnu i političku opasnost za građansku klasu, jer je seljak-proleter teško nalazio posla u nerazvijenoj industriji Hrvatske. U periodu poslije 1848. ekonomski odnosi u gradu zasnovani na privatnom vlasništvu dobijaju postepeno odgovarajuću buržoasku pravnu nadgradniu. Patentom od 29. novembra 1852. u Hrvatskoj je ozakonjen austrijski Opšti građanski zakonik. Time je u Hrvatskoj unificirano građansko pravo, te su stvoreni pravni uslovi za razvitak kapitalističkih odnosa. Istovremeno u Hrvatskoj je uveden i Zakon o građanskom sudskom postupku. Jedinstveno krivično pravo Hrvatska je dobila Kaznenim zakonikom, također 1852. godine. Zakon o kaznenom postupku donijet je 1875, a noveliran 1888. godine. Državnopravni položaj Rijeke. – Jedna od najznačajnijih jadranskih luka Rijeka je u razdoblju poslije 1868. imala poseban, ali dosta neodređen pravni položaj. U srednjem vijeku Rijeka je bila feud trsatskih knezova Frankopana, a kasnije je došla u posjed Habsburgovaca. Carskim patentom 1776. godine Rijeka je »reinkorporirana«, tj. vraćena Hrvatskoj, u čijem sastavu se nalazila još od ranog srednjeg vijeka. Već tri godine kasnije, 1779, bečki dvor je novim patentom proglasio Rijeku za »corpus separatum«. Rijeka je i dalje u administrativnom i sudskom pogledu ostala sastavni dio Hrvatske, u čiji Sabor je slala svog delegata, ali je kao slobodna luka dobila posebnu municipalnu autonomiju. Velikomađarski državni vrhovi tvrdili su, međutim, da je patentom iz 1779. godine Rijeka izdvojena iz Hrvatske i kao corpus separatum neposredno vezana za krunu. pa da prema tome pripada Ugarskoj. Da bi svojoj privredi osigurali izlazak na more, oni su ovo shvatanje pokušali nametnuti delegaciji Hrvatskog sabora prilikom pregovora o Nagodbi 1868. godine. Hrvatska delegacija je to odlučno odbila jer su i »mađaroni« Rijeku smatrali integralnim dijelom Hrvatske. Tako je članom 66. Nagodbe predviđeno da će se pitanje pripadnosti Rijeke naknadno riješiti. Međutim, na već redigiranu i od Sabora usvojenu Nagodbu, a neposredno pred njeno podnošenje kralju na potpis, ugarska vlada nalijepila je novi tekst člana 66. (tzv. Riječka krpica) kojim se Rijeka proglašava za corpus separatum, čiji grad, luka i kotar sačinjavaju posebno »ugarskom krunom spojeno tijelo« i o čijem će položaju i autonomiji sporazumno odlučiti sabori Ugarske, Hrvatske i grada Rijeke. Do pregovora i sporazuma o tome nikad nije došlo, pa je Rijeka u razdoblju 1868–1918. ostala u državnopravnom provizorijumu, koji je uspostavljen »Riječkom krpicom«. U ekonomskom pogledu Rijeka je u ovom razdoblju osiguravala mađarskoj privredi slobodan izlazak na more i njenu glavnu vezu sa svjetskim tržištem. Svoje interese na Rijeci, Ugarska je osiguravala preko Gradskog vijeća, koje je u svim ekonomskim i pravnim pitanjima neposredno saobraćalo sa ugarskim parlamentom. bez posredstva Hrvatskog sabora. Od 29. oktobra do 17. novembra 1918. godine Rijeka je bila u sastavu Države Slovenaca, Hrvata i Srba, kada je okupirana od italijanskih trupa. Nakon kratkotrajnog pokušaja da se uspostavi »Riječka država«, Rijeka je 1924. anektirana Italiji. Tek u toku Narodnooslobodilačkog rata, odlukom ZAVNOH-a, 20. septembra 1943, koju je AVNOJ potvrdio na Drugom zasjedanju, Rijeka je vraćena matici zemlji. Državnopravni položaj Dalmacije. – Od svih pokrajina Hrvatske, pa vjerovatno i svih zemalja u Habsburškoi Monarhiji, Dalmacija je sigurno imala najsloženiji državnopravni položaj. Pošto je 1815. ponovo pripojena Habsburškoj Carevini, u Dalmaciji je 1822. sprovedena administrativna reorganizacija kojom su ukinute političke privilegije gradskog plemstva, a vršenje vlasti povjereno imenovanim državnim činovnicima sa carskim namjesnikom na čelu. Gradonačelnike i gradske savjetnike imenovao je austrijski ministar unutrašnjih poslova, odnosno namjesnik dalmatinski. U državnopravnom pogledu Dalmacija je predstavljala dio Trojedne Kraljevine, pa se u svim zakonskim aktima pominje zajedno sa Hrvatskom i Slavonijom. Ugarska se članom 65. Nagodbe iz 1868. obavezala da će pomoći sjedinjenje Dalmacije i Hrvatske, ali je ovo obećanje ostalo neispunjeno, iako je hrvatski ban svugdje u Nagodbi 1868. označen kao ban Hrvatske, Slavonije i 126

Dalmacije. Po Austro-ugarskoj nagodbi od 1867. godine Hrvatska i Slavonija su spadale u Translajtaniju, tj. ugarsku polovinu Monarhije, dok Dalmacija u tom aktu nije posebno pomenuta. U nedostatku neposrednih odredbi, Dalmacija je bila predstavljena u austrijskom Carevinskom vijeću, u koje je nakon izborne reforme 1907. godine slala 11 poslanika. Tako je Dalmacija za razliku od ostalih dijelova Hrvatskog Kraljevstva ulazila u sastav Cislajtanije, tj. austrijske polovine Monarhije. Februarskim patentom 1861. uspostavljen je Dalmatinski sabor koji je zasjedao u Zadru. Sabor je po ugledu na većinu pokrajinskih skupština u Monarhiji organiziran na kurijalnoj osnovi, sa posrednim izbornim sistemom. Svaka od četiri kurije (veleposjednici, trgovačko-obrtničke komore, gradovi i seoske opštine) imala je određeni broj sjedišta u Saboru. Ukupno je Sabor imao 43 člana, uključujući i dvojicu virilista (zadarski katolički nadbiskup i pravoslavni mitropolit). Sabor je iz svoje sredine birao zemaljski odbor od četiri člana. Radom odbora rukovodio je predsjednik Sabora koga je iz reda poslanika imenovao car. Zemaljski odbor je vodio »zemaljske poslove«, ti. poslove koji su spadali u okvir pokrajinske autonomije. To su bili sljedeći poslovi: izgradnja i održavanje javnih puteva, šumarstvo, vodoprivreda, saobraćaj i poljoprivreda. Sve ostale poslove vodili su predstavnici centralne vlasti, tzv. Namjesništvo, u svojstvu zemaljske vlade, sa dalmatinskim namjesnikom na čelu. Državnopravni položaj Istre. – Kampoformijskim mirom 1797. čitava Istra je došla pod vlast Habsburga. Istra je u administrativnom pogledu prvo podijeljena na dva »distrikta«: tršćanski i istočnokvarnerski. Već 1816. godine Istra je ujedinjena kao »Austrijsko primorje«, sa statusom posebne pokrajine. Sredinom 19. stoljeća, Istra je ponovo podijeljena, tako što je Trst sa okolinom izdvojen u posebnu pokrajinu, da bi već 1861. bila ponovo ujedinjena u jednu administrativnu oblast. Po Austro-Ugarskoj nagodbi Istra je pripadala Cislajtaniji, pa je poslije 1867. uređena kao posebna austrijska pokrajina. Osnovni organi vlasti bili su: Namjesništvo sa sjedištem u Trstu, i pokrajinski Sabor, koji je zasjedao u Pazinu. Istarski sabor bio je uređen na isti način kao Dalmatinski sabor, sa četiri istovetne kurije i posrednim izborima. U takvom političkom sistemu sračunatom na denacionalizaciju naroda Istre, Hrvati i Slovenci nisu nikada u Istarskom saboru mogli dobiti većinu. Kada je 1908. povećan broj zastupnika u Saboru od 33 na 47 i prošireno biračko pravo, dobila je Hrvatsko-slovenačka narodna stranka na izborima iste godine 18 mjesta u Saboru. Na izborima za Istarski sabor održanim neposredno pred rat 1914. godine, dobila je ista stranka 19 mjesta, što je bio najveći izborni uspjeh Hrvata i Slovenaca. Nakon sloma AustroUgarske, Istra je ušla u sastav Države SHS, ali je ubrzo okupirana od strane Italije. Narodnooslobodilački rat razbuktao se također u Istri, pa je ZAVNOH 20. septembra 1943. donio odluku o priključenju Istre Hrvatskoj što je ostvareno 1947. godine.

BOSNA I HERCEGOVINA 1878–1918. GODINE Odlukom Berlinskog kongresa, 4. jula 1878, dobila je Austro-Ugarska mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu. Član XXV Berlinskog ugovora odredio je da će Austro-Ugarska »okupirati i upravljati pokrajinama Bosnom i Hercegovinom«. Ujedno je određeno da Austro-Ugarska ima pravo da na području Novopazarskog sandžaka drži svoje garnizone, o čemu će se naknadno sporazumjeti sa Portom. Od proljeća 1878. počele su u Bosnu stizati vijesti o mogućnosti da Porta preda ovu pokrajinu Austro-Ugarskoj. Već 5. juna 1878. formiran je u Sarajevu Narodni odbor koji je javno vršio pripreme za oružani otpor austrougarskoj vojsci. Narodni odbor je 7. jula iznudio ostavku vojnog komandanta Bosne, čime je jasno pokazao da će se suprotno naređenjima Porte organizirati otpor austrougarskim četama. Najzad, dan pred ulazak austrougarske vojske, 27. jula 1878, Narodni odbor je protjerao valiju i preostale osmanske organe u Bosni i formirao svoju Narodnu vladu, koja je preuzela vlast i rukovođenje borbom protiv austrougarske vojske. Austrougarske čete koje su 28. 127

jula 1878. počele prelaziti u Bosnu naišle su na snažan otpor ustanika. Poslije više žestokih bitaka, austrijska vojska je 19. avgusta 1878. zauzela Sarajevo. Borbe sa ustanicima, u kojima je poginulo i ranjeno oko 6 000 austro-ugarskih vojnika i oficira, trajale su u raznim krajevima Bosne sve do 20. oktobra 1878, kada su likvidirana posljednja žarišta otpora. Austrougarski okupacioni korpus narastao je u toku borbi na 200 000 vojnika, dok je, po austrijskim procjenama, Narodna vlada raspolagala sa 93 000 boraca. Ustanička vojska dala je više hrabrih boraca i komandanata, među kojima su se posebno isticali Muhamed Hadžijamaković i čuveni pljevaljski muftija Šemsekadić, čije su vojničke sposobnosti cijenili i austrijski vojni pisci. Nakon toga Porta i Austro-Ugarska zaključile su 21. aprila 1879. međusobni sporazum poznat kao Carigradska konvencija. U uvodu konvencije se na prvom mjestu ističe da »činjenica okupacije ne vrijeđa suverena prava« sultana nad Bosnom i Hercegovinom. Konvencija garantira slobodu vjeroispovijesti svim stanovnicima okupirane zemlje. Muslimanima se posebno jamči lična i imovinska sloboda i sigurnost, i pravo da održavaju veze sa svojim duhovnim poglavarom u Carigradu, da javno u molitvama pominju ime halifa (sultana), i da na džamijama ističu osmansku zastavu tamo gdje je to već bio običaj. Konvencijom je određeno da se prihodi BiH mogu koristiti isključivo za upravu i potrebe ove pokrajine. Ostale odredbe konvencije uglavnom reguliraju razna vojnička pitanja u vezi sa stacioniranjem tri austrougarska garnizona u novopazarskom sandžaku. Član XXV Berlinskog ugovora i Carigradska konvencija predstavljali su jedine međunarodne akte kojima se određivao položaj BiH za vrijeme okupacije. Organizacija vlasti. – Austrougarska upravna vlast je u BiH imala dva bitna obilježja: (1) Vrhovna upravna vlast pripadala je zajedničkoj (austrougarskoj) vladi, u čije ime je administraciju vršilo zajedničko ministarstvo finansija, što nije bio slučaj ni sa jednom drugom pokrajinom u Monarhiji; (2) za čitavo vrijeme austrougarske uprave nisu u BiH bili potpuno odvojeni ni razgraničeni vojna i civilna vlast. Pri zajedničkom ministarstvu finansija u Beču postojao je Bosanski biro, koji je preko Zemaljske vlade u Sarajevu stvarno upravljao Bosnom i Hercegovinom. Zemaljsku vladu su sačinjavali: zemaljski poglavar, civilni adlatus i šefovi odjeljenja. Vlada je u početku imala tri odjeljenja: administrativno, finansijsko i pravosudno, a kasnije je osnovan građevinski, odnosno privredni odjel, te odjeljenje za nastavu i bogoštovlje i tehničko odjeljenje. Titularni šef vlade bio je zemaljski poglavar, ali je njenim radom stvarno rukovodio civilni adlatus neposredno potčinjen Bosanskom birou, odnosno zajedničkom ministru finansija. Reorganizacijom uprave 1912. godine ukinut je položaj civilnog adlatusa, a rukovođenje vladom povjereno je neposredno zemaljskom poglavaru, kome je u tom poslu pomagao »zamjenik zemaljskog poglavara«. Zemaljski poglavar je bio istovremeno i komandant okupacionog korpusa u BiH. Funkciju zemaljskog poglavara u Bosni su stalno obavljali visoki carski oficiri. To je bila osobenost Bosne, jer ni u jednoj drugoj pokrajini Monarhije zemaljski poglavari nisu mogli istovremeno biti vojni komandanti. Pored toga, u isključivu nadležnost zajedničkog ministarstva rata spadali su: (a) svi poslovi zajedničkih vojnih četa na teritoriji Bosne i Sandžaka; (b) komanda bosanskohercegovačkih trupa i policije; (c) pošta i telegraf; (d) uprava željezničke pruge Banja Luka – Dobrljin. U upravnoteritorijalnom pogledu BiH se dijelila na 6 okruga, a ovi na kotareve i kotarske ispostave. Okružni i kotarski predstojnici, odnosno uredi, vodili su na svom području sve političkoupravne poslove pod neposrednom kontrolom Zemaljske vlade. Pored ove državne upravne strukture, postojala je u Bosni i izvjesna samouprava u seoskim i gradskim opštinama. U BiH je postojala posebna organizacija sudstva. Prvostepeni su bili kotarski sudovi, kojih je bilo 48. Apelacionu vlast vršilo je šest okružnih sudova. U Sarajevu je postojao Vrhovni zemaljski sud. Pri svim kotarskim sudovima postojali su i šerijatski sudovi za vakufske, porodične i nasljednopravne poslove muslimanskog stanovništva. U Vrhovnom sudu u Sarajevu djelovao je u svojstvu apelacije Vrhovni šerijatski sud. Agrarno pitanje. – Osnovni cilj austrougarske politike u agrarnom pitanju u BiH bio je da se održi zatečeno stanje u ovoj oblasti, dok se problem prostudira i nađe odgovarajuće rješenje. 128

Austro-Ugarska je prihvatila stanje stvoreno čiflučenjem, pa je odmah recipirala Safersku naredbu i Ramazanski zakon, koji su čitavo vrijeme njene vladavine u BiH ostali osnovni pravni akti na osnovu kojih su regulirani agrarni odnosi. Iako je potpuno rješavanje agrarnog pitanja bilo jedan od najvažnijih uslova za stvarni kapitalistički razvitak BiH, austrougarska uprava se iz političkih razloga u praksi orijentirala na dobrovoljno otkupljivanje kmetovskih selišta. Putem dobrovoljnog otkupa koji je formalno ozakonjen tek juna 1911, Austro-Ugarska nije mogla u BiH riješiti agrarno pitanje. U trenutku propasti Austro-Ugarske 1918. godine, kmetovi počinju sami rješavati agrarno pitanje bunama i masovnim odbijanjem plaćanja haka. Politički pokreti u BiH. – Građanska politika u BiH imala je u svom razvitku dvije etape. Prva je etapa borbe za vjersko-prosvjetnu (vakufsko-mearifsku) autonomiju, koja je trajala do sredine prve decenije 20. stoljeća. U raznim latentnim vidovima ova borba počinje još prvih dana okupacije, a u otvoren sukob sa austrougarskom vlašću prelazi posljednjih godina 19. vijeka, kada dobija određene organizirane oblike. To je borba protiv austrijskog kulturno-političkog okruženja, a za vlastito nacionalno održanje, u čemu ključnu ulogu igraju dvije osnovne ustanove: vjera i škola, na koje se praktično svodio sav javni život u BiH. Ovo u prvom redu važi za Srbe i Muslimane, koji su pod vođstvom svog građanstva u periodu 1896–1905, odnosno 1899–1909, godine izborili vjersko-prosvjetnu (vakufsko-mearifsku) autonomiju. Isti proces, uz određene osobenosti, teče i u Hrvata, samo što tu redovita katolička hijerarhija radi na materijalnom jačanju vrhbosanske nadbiskupije i širenju vjerskih ustanova i škola. U drugoj etapi, od sredine prve decenije 20. stoljeća, formiraju se iz autonomnih pokreta građanske političke stranke, koje po svom obliku, političkoj ideologiji i psihologiji uglavnom odgovaraju tipu narodnih organizacija koje nastaju u kolonijalnim zemljama u doba njihove borbe za nacionalno oslobođenje. Većina bosanskih građanskih političara smatrala je da u BiH kao »provizornom tlu« (tj. okupiranoj zemlji čiji državnopravni status nije riješen), bez »parlamentarne podloge« nema uslova za djelatnost klasičnih političkih stranaka. Tek po rušenju apsolutističkog i birokratskog okupacionog režima, mogu se izgrađivati uslovi za djelatnost političkih stranaka. Zato su bosanske građanske stranke uglavnom tzv. »narodne organizacije«, u čijoj su političkoj strategiji izuzetnu ulogu igrali njihovi nacionalno-politički ciljevi. U ovoj drugoj etapi, građanski politički pokreti se bore za dobivanje uticaja na formuliranje i sprovođenje politike u zemlji, tj. za učešće u vlasti. Prva građanska politička stranka u BiH koja je istakla svoj program i sprovela formalnu organizaciju sa glavnim, okružnim i mjesnim odborima bila je Muslimanska narodna organizacija, osnovana decembra 1906. Nakon toga osnovane su i druge stranke: Srpska narodna organizacija, Hrvatska narodna zajednica, Srpska narodna samostalna stranka, Muslimanska napredna (samostalna) stranka i Hrvatska katolička udruga. Pored ovih građanskih stranaka, juna 1909. osnovana je Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine. Ova stranka borila se za prava i poboljšanje teškog položaja radničke klase u BiH. U još malobrojnoj i nerazvijenoj radničkoj klasi BiH, socijaldemokrati su radili na razvijanju njene klasne i političke svijesti. Iako malobrojna, Socijaldemokratska stranka se vremenom sve više osjećala u političkom životu Bosne i Hercegovine. Kao idejna i moralnopolitička snaga, ona je djelovala s klasnih, marksističkih pozicija, uglavnom kao kritičar austrougarske uprave i buržoaskih odnosa i ustanova. Većina ovih stranaka je u svom državnopravnom programu tražila autonomiju BiH. Aneksija 1908. i Ustav 1910. – Kada je izvršena mladoturska revolucija, proglašenjem ustava 23. jula 1908. austrougarska zajednička vlada ocijenila je da je Turska pala »pod likvidaciju« i da je, prema tome, došao trenutak za aneksiju,tj. na potpuno priključenje BiH Monarhiji. Taj čin je za Monarhiju bio neophodan kako bi se spriječio uticaj mladoturske revolucije u BiH, koji se manifestirao u snažnom pokretu za uvođenje ustavnosti, ali bez promjene državnopravnog položaja okupirane pokrajine. Vladajući vrhovi Monarhije shvatili su da je mladoturska revolucija učinila pitanje ustavnosti u BiH veoma aktuelnim, ali su smatrali da se davanje ustava ne može zamisliti prije aneksije. 129

Aneksija BiH je proglašena 7. oktobra 1908. carskom proklamacijom stanovnicima BiH. Čin aneksije se opravdavao potrebom uvođenja ustava, čiji je prvi uslov jasno opredjeljenje državnopravnog položaja BiH. Zato je odlučeno da austrougarski vladar preuzme pravo suvereniteta nad Bosnom i Hercegovinom. Proglašenje aneksije izazvalo je veliku diplomatsku krizu, koja se polako stišala pošto je Turska 26. februara 1909. priznala taj čin. Austro-Ugarska je kao odštetu za preuzimanje krunskih zemalja isplatila Turskoj 2,5 miliona funti, povukla je svoje garnizone iz Sandžaka i obećala joj ekonomske koncesije. Time je i formalno prestao sultanov, a uspostavljen habsburgovski suverenitet nad BiH. Muslimanska i Srpska narodna organizacija u početku su uporno odbijale da priznaju aneksiju, a protiv ovog čina muslimansko stanovništvo je protestvovalo i masovnim iseljavanjem u Tursku. Pošto je Kraljevina Srbija bila prinuđena pod pritiskom velikih sila da prizna aneksiju (31. marta 1909), to je i vođstvo SNO 3. maja 1909. priznalo novostvoreno stanje u BiH. Muslimanska narodna organizacija je, međutim, tek poslije više od godinu dana, 8. februara 1910. priznala aneksiju. Ubrzo potom, 20. februara 1910. proglašen je Ustav za Bosnu i Hercegovinu. Ustav nije donio skoro nikakve promjene u upravi BiH. Vrhovna upravna vlast je ostala u nadležnosti Zajedničkog ministarstva finansija u Beču i njegove agencije – činovničke Zemaljske vlade u Sarajevu. Ustav i njegovi prateći zakoni uveli su u politički život zemlje Sabor sa vrlo ograničenim legislativnim pravima. Bosanski sabor se sastojao od 72 izborna poslanika i 20 virilista. Sabor je organiziran na bazi socijalnog i nacionalnog kurijalnog sistema. Međutim, za razliku od drugih zastarjelih predstavničkih tijela u Monarhiji, Bosanski sabor se nije zasnivao ni na nekoj posebnoj domaćoj tradiciji. Građani su bili podijeljeni u tri kurije po nacionalnim grupama, čime se svakoj grupi osiguravao određeni broj poslanika srazmjerno njenoj veličini. Unutar nacionalnog izbornog tijela postojale su posebne kurije na socijalnoj bazi: gradska, seoska, veleposjednička i kurija inteligencije. Pravni sistem. – Po dolasku u Bosnu Austro-Ugarska je zadržala mnoge pravne ustanove iz dotadašnjeg osmanskog pisanog i bosanskog običajnog prava. Prelaz sa osmanskog na novi austrougarski pravni sistem nije izvršen naglo, nego vrlo oprezno i postepeno, pa je u velikoj mjeri održan kontinuitet između starog osmanskog i austrougarskog prava. Zadržavanje zatečenog prava, uz istovremeno veoma živu normativnu djelatnost austrougarske uprave učinilo je da je pravni sistem BiH bio veoma složen. Do početka rada Bosanskog sabora 1910. postojalo je pet grupa izvora prava. (1) Zakoni, uredbe, naredbe i drugi akti koje je zajednička vlada propisivala za BiH, te odluke Vrhovnog suda u Sarajevu koje imaju teorijski značaj. (2) Osmansko pravo i propisi islama ukoliko su u Bosni stvarno stupili u život. To su prije svega propisi šerijata koji su regulirali porodične, nasljedne, vakufske i vjerske odnose muslimanskog stanovništva. Pored toga, Austro-Ugarska je recipirala mnoge osmanske tanzimatske zakone, kojima su u Bosni postavljeni normativni osnovi buržoaske pravne države. Polazeći od te tanzimatske normativne osnove, uspjela je Austro-Ugarska izgraditi u BiH buržoaski pravni poredak i stvoriti pravnu državu. (3) Kanonsko pravo pravoslavne i katoličke crkve, te bračno pravo Jevreja. (4) Bosansko običajno pravo, modificirano pod uticajem ugarskog, osmanskog i mletačkog prava. Prilikom pripremanja pojedinih propisa, Zemaljska vlada je putem anketa prikupljala pravne običaje u BiH. (5) Kao pomoćni izvor služio je austrijski Opšti građanski zakonik. Od uvođenja Ustava kao posebna grupa izvora javljaju se zakoni koje je u okviru svoje nadležnosti predlagao Bosanski sabor. Odluke Bosanskog sabora dobijale su snagu zakona tek pošto ih sankcionira car, na prijedlog austrijske i ugarske vlade. Državnopravni položaj BiH. – U periodu 1878–1908, od okupacije do aneksije, Bosna i Hercegovina je formalno bila osmanska provincija, ali je stvarna vlast u njoj pripadala Austro130

Ugarskoj. Po Berlinskom ugovoru i Carigradskoj konvenciji suverenitet nad BiH pripadao je sultanu, ali je u stvarnosti to njegovo pravo bilo »nudum ius«, jer je stvarno vršenje vlasti bilo u rukama Austro-Ugarske. Nakon aneksije BiH je i formalno postala habsburška pokrajina, ali je ona i u okviru Monarhije zadržala osoben položaj. U dualističkoj strukturi Monarhije, u kojoj su sve pokrajine pripadale ili Cislajtaniji (Austriji) ili Translajtaniji (Ugarskoj), Bosna je stajala kao treće zasebno tijelo. Bila je smatrana za krunsku zemlju Habsburgovaca, kojom po ovlaštenjima vladara zajednički upravljaju vlade Austrije i Ugarske. Sa stanovišta unutrašnjeg pravnog poretka BiH je bila treća država unutar Monarhije, pošto se njen pravni sistem razlikovao i od austrijskog i od ugarskog pravnog poretka. Stanovnici BiH nisu pravno bili ni austrijski niti ugarski državljani, nego su tretirani kao »bosanskohercegovački zemaljski pripadnici«. Kao corpus separatum unutar Monarhije Bosna, međutim, nije bila ravnopravna sa njene druge dvije države. BiH nije imala nikakvih samoupravnih prava, niti je mogla učestvovati u tzv. zajedničkim poslovima u Monarhiji, pa se u političkom pogledu nalazila u potpuno zavisnom položaju u odnosu na Austriju i Ugarsku.

MAKEDONIJA 1903–1912. Od svih jugoslovenskih zemalja, pored Sandžaka i Kosova, Makedonija je najduže ostala pod turskom vlašću. U posljednjoj deceniji 20. stoljeća razbuktava se u Makedoniji nacionalnooslobodilački pokret koji teži rušenju feudalnih odnosa i stvaranju slobodne i nezavisne makedonske države. Makedonski nacionalnooslobodilački pokret djelovao je u izuzetno teškim uslovima posljednjih decenija osmanske uprave. Pored toga, Makedonci su bili izloženi bezobzirnoj denacionalizatorskoj propagandi i pritisku od strane nacionalističkih buržoaskih organizacija triju balkanskih država: Bugarske, Srbije i Grčke. Uprkos tome, nacionalnorevolucionarne snage makedonskog naroda su postepeno jačale, pa je 1893. godine osnovana Unutrašnja makedonskoodrinska revolucionarna organizacija (VMRO), koja je rukovodila borbom za nacionalno oslobođenje. VMRO je u svom programu tražila političku autonomiju Makedonije i nezavisnost njenog oslobodilačkog pokreta u odnosu na balkanske države. U suštini radilo se o programu stvaranja makedonske nacionalne države. Neposredne pripreme za oružano preuzimanje vlasti u Makedoniji, VMRO je počela poslije solunskog kongresa 1896. godine, kada je usvojen novi Ustav Organizacije. Na kongresu je izabran novi Centralni komitet, a teritorija Makedonije je podijeljena na šest okruga u kojima su djelovali revolucionarni komiteti, tzv. »upravitelna tela«. Po selima su na organizacionopropagandnom radu djelovale čete. Ove čete kasnije prerastaju u oružane jedinice, koje stvarno preuzimaju sudsku i ostalu vlast na svom području. Od 1902–1903. godine jedan dio VMRO prelazi na neposredne pripreme za oružani ustanak. U tu svrhu donijet je na tzv. Smilevskom kongresu, 7. maja 1903, »Ustanički ustav«, koji se uglavnom odnosio na teritoriju Bitoljskog revolucionarnog okruga. Ustav ne razlikuje političke od vojnih organa vlasti. Oružane jedinice koje vode borbu istodobno su nosioci revolucionarne vlasti na ustaničkoj teritoriji. Vrhovni organ vlasti u ustanku je glavni (obično nazivan Generalni) štab, a njegovi neposredni izvršni organi su tzv. reonska načelstva. Ustanak za nacionalno oslobođenje i ukidanje feudalnih odnosa počeo je 2. avgusta 1903. godine. Ovaj, tzv. Ilindenski ustanak obuhvatio ju uglavnom bitoljski okrug. Prvi grad koji su ustanici oslobodili bilo je Kruševo, u kome je pod vođstvom Nikole Kareva proglašena Kruševska Republika, koja svojim kratkotrajnim postojanjem jasno izražava osnovnu težnju makedonskih ustanika u borbi za izvojevanje nacionalne države. Na zboru 60 najuglednijih građana koji su predstavljali sve nacionalnosti nastanjene u Kruševu izabrana je »privremena vlada« sastavljena od šest članova. Svaki član je rukovodio radom jedne od šest izvršnih komisija: za snabdijevanje, za održavanje javnog reda i unutrašnjeg poretka, za odjeću, za izgradnju i higijenu, za finansije i reviziona komisija. Kao poseban organ formiran je Revolucionarni sud. Privremena vlada je donijela više revolucionarnih akata, a posebno je značajan njen manifest upućen turskom 131

stanovništvu, koje se poziva da se priključi ustanku, jer se borba ne vodi protiv Turaka uopšte, nego protiv tiranije, silnika i zulumćara. Nakon svega deset dana Kruševska Republika je pretrpjela poraz, čime je prekinut razvitak makedonske državnosti. Poslije ugušivanja ustanka u Centralnom komitetu VMRO došlo je do raslojavanja, koje se osjećalo već i prije 1903. godine. Ljevica je ostala na pozicijama nacionalnog oslobođenja i nezavisnosti makedonskog naroda, dok se jedan dio rukovodstva stavio u službu imperijalističke politike raznih balkanskih država. Nakon ilindenskog ustanka makedonsko pitanje postaje veoma akutno, pa se u njega upliću i velike evropske sile, prvo Austro-Ugarska i Rusija, a zatim Engleska, Francuska i Njemačka. Velike sile vrše pritisak na Portu da u Makedoniji sprovede određeni program reformi. Takav program reformi predviđen je tzv. Mircštegskim sporazumom zaključenim oktobra 1903. između AustroUgarske i Rusije. Sporazum nije predviđao nikakve promjene u državnopravnom položaju Makedonije, nego samo reorganizaciju žandarmerije, administracije i sudstva. Njeno sprovođenje kontrolirali bi predstavnici potpisnica sporazuma, tzv. civilni agenti. Ljevica VMRO je na kongresu 1905. osudila ovaj program reformi kao nedovoljan i nedosljedan. Austro-Ugarskoj i Rusiji pridružile su se 1907. godine i ostale velike sile koje su na osnovu konvencije sa Turskom formirale finansijsku komisiju koja je počela proučavati osmanski budžet u rumelijskim vilajetima. Osnovna ideja je bila da se prisili Porta da uvede poseban budžet za Makedoniju koji bi se izvršavao pod neposrednim nadzorom komisije evropskih sila. Smatralo se da ova finansijska reforma može popraviti opšte ekonomsko stanje Makedonije, ali su njeni rezultati bili veoma mali. Reformni programi su tokom 1908. praktično napušteni usljed međusobne podijeljenosti velikih sila. Mladoturci koji su ubrzo preuzeli vlast svakako su njihovu djelatnost smatrali nedopustivim uplitanjem u unutrašnje stvari Turske. Sa izbijanjem mladoturske revolucije, jula 1908, ljevica VMRO je preduzela mjere da u novim ustavnim prilikama za sebe osigura prava legitimnog zastupnika interesa makedonskog naroda. Već u avgustu 1908, sazvan je i održan osnivački kongres Narodne federativne partije (NFP). U središte svog programa novoosnovana partija je postavila staru ideju ljevice VMRO o pretvaranju Turske Carevine, putem njene unutrašnje demokratizacije, u »Bliskoistočnu federaciju«, u kojoj bi Makedonija dobila poseban samoupravni položaj. Vođstvo u Narodnoj federativnoj partiji držala je socijaldemokratska struja koju je predvodio Jane Sandanski. NFP je podržavala Mladoturke u borbi protiv feudalne reakcije, a posebno se odlučno stavila na njihovu stranu u toku aprilskog puča 1909, kada je sultan Abdul Hamid II pokušao obnoviti svoj apsolutistički režim. Mladoturci, međutim, nisu pokazali spremnost da ispune osnovne zahtjeve makedonskog naroda i drugih nacionalnih manjina u Carevini. Nakon julske pobjede, Mladoturci su raspisali parlamentarne izbore koji su održani u periodu avgust – decembar 1908. godine. Biračko pravo je bilo ograničeno imovinskim cenzusom, a pored toga za poslanika je moglo biti izabrano samo lice koje vlada turskim književnim jezikom. U takvim uslovima u parlament, koji je brojao 240 članova, izabrana su svega četiri Makedonca. Iako malobrojna, ova makedonska parlamentarna grupa u osmanskoj Narodnoj skupštini uporno se borila za poboljšanje položaja svog naroda, podnošenjem niza interpelacija na zakonske prijedloge, i različitih predstavki kojima je šira javnost u zemlji i inostranstvu upoznavana sa stanjem i zahtjevima makedonskog naroda. Sa svoje strane, NFP je podnijela parlamentu više peticija, posebno o agrarnom pitanju. Međutim, u toku rada parlamenta, od decembra 1908. do januara 1912, nije postignuto stvarno rješenje nijednog od osnovnih problema makedonskog naroda. NFP je uspjela u tom razdoblju jedino osamostaliti, u odnosu na bugarsku Egzarhiju, veći broj makedonskih crkvenih opština i njihovih škola. Osmanski parlament je raspušten početkom januara 1912, a novi izbori raspisani za mart–april iste godine. U toku predizbornih političkih priprema u Makedoniji su se javila tri izborna bloka. Prvo se na podsticaj grčke i bugarske vlade javila Bugarsko-grčka koalicija, čiji je cilj bio potiskivanje makedonskog nacionalnog pokreta. Kao njena protivteža formirana je Tursko-makedonska izborna koalicija, u koju je ušla makedonska građanska 132

politička grupa oko lista »Svetlina« iz Bitolja. Najzad, februara 1912, osnovan je i Makedonski nacionalno-demokratski izborni blok, a Jane Sandanski je vodio pregovore sa Mladoturcima o rješavanju makedonskih zahtjeva preko novog parlamenta. Sva ova aktivnost prekinuta je izbijanjem prvog balkanskog rata. Poslije prvog balkanskog rata turska vlada je konačno predložila da Makedonija dobije autonomiju, kao vazalna kneževina sa protestantskim princom koga će sile predložiti, a sultan imenovati. Balkanske države su to odbile, pa je nakon njihovog međusobnog rata, mirom u Bukureštu 10. avgusta 1913, Makedonija podijeljena između Kraljevine Srbije, kojoj je pripao najveći dio, Bugarske i Grčke. Tek u toku NOR-a makedonski narod u Jugoslaviji je izvojevao svoje nacionalno oslobođenje, a odlukama AVNOJ-a i ASNOM-a konstituirana je njegova nacionalna država, Republika Makedonija.

JUGOSLAVIJA BURŽOASKA JUGOSLAVIJA Nastanak. – U XIX stoljeću jedino su Srbi i Crnogorci uspjeli da stvore svoje nacionalne države, da revolucionarnim putem riješe svoje nacionalno pitanje. Ostali naši narodi (Hrvati, Slovenci, Srbi u Vojvodini, narodi Bosne i Hercegovine i Makedonci) ostali su u tom periodu i dalje porobljeni. Najveći dio naših naroda nalazio se tada u sastavu Austro-Ugarske Monarhije, manji dio u sastavu Osmanskog Carstva. U našim zemljama u sastavu Habsburške Monarhije polovinom XIX stoljeća (poslije revolucije iz 1848. godine) dolazi do ukidanja feudalnih odnosa i do jačeg razvoja kapitalizma i kapitalističkih društvenih odnosa. S tim u vezi mijenja se i društvena struktura stanovništva. Pored seljaštva, koje je činilo još uvijek najmnogobrojniji dio stanovništva, javlja se domaća buržoazija, a postepeno s razvojem kapitalizma i proletarijat. Pojavom kapitalizma i domaće buržoazije i pod pritiskom stranog kapitala i strane vlasti zaoštrava se i nacionalno pitanje. S tim u vezi razvija se i nacionalni pokret, čiji je krajnji cilj bio borba za političku emancipaciju i stvaranje vlastite nacionalne države. Iako je igrala ulogu prvoborca u nacionalnoj borbi, buržoazija u Sloveniji i Hrvatskoj, od straha pred proletarijatom i siromašnim slojevima naroda, vrlo rano počinje da istupa mlitavo i kompromisno, nastojeći uglavnom da izbori za sebe bolje pozicije u ekonomici i vlasti. Uporedo sa pojavom nacija i nacionalnog pitanja polovinom XIX stoljeća u svim zemljama, pored buržoazije, koja je stajala na čelu nacionalnog pokreta i koja je najčešće bila kompromisno raspoložena, javljaju se i napredne snage, naročito u redovima intelektualaca koje rješenje nacionalnog pitanja vide u borbi za svrgavanje strane vlasti i u ujedinjenju svih jugoslovenskih naroda u zajedničkoj državi. Premda su takvi pojedinci najčešće ostajali usamljeni, razvoj nacionalnog pokreta u našim zemljama nužno se morao kretati pravcem borbe za radikalno rješenje nacionalnog pitanja stvaranjem jedinstvene južnoslovenske države. Ideja ujedinjenja jugoslovenskih naroda u jednu državu zanosila je umove najistaknutijih naučnika i političara u Srbiji, Hrvatskoj, Sloveniji i dr. tokom XIX stoljeća, a prelaskom u XX stoljeće ona se naročito snažno manifestovala kod omladine u svim jugoslovenskim zemljama. Razočarana sporazumaštvom, kompromisima i zamorom starih, omladina u prvim decenijama XX stoljeća stupa u prve borbene redove za ostvarenje ideje oslobođenja jugoslovenskih naroda ispod tuđinskog jarma i za krčenje puteva za stvaranje zajedničke države Južnih Slovena. Vrhunac borbenog raspoloženja omladine predstavlja atentat Gavrila Principa na austrijskog prestolonasljednika F. Ferdinanda u Sarajevu 28. juna 1914. godine. To je bio formalan povod izbijanju prvog svjetskog rata. Prvi svjetski rat donio je našim kao i drugim narodima svijeta neizmjerne patnje i stradanja, ali on je imao određeni uticaj na mogućnost oslobođenja jugoslovenskih naroda i na stvaranje 133

njihove zajedničke države. Tek u uslovima toga rata, koji je pružao izglede da će nestati AustroUgarske Monarhije, vjekovne tlačiteljice velikog dijela naših naroda (Slovenaca, Hrvata, Srba i dr.), borba jugoslovenskih naroda za oslobođenje i ujedinjenje postala je potpuno realna. Te realnosti postali su još od početka rata svjesni, vlada Srbije i najprogresivniji jugoslovenski političari (Hrvati, Slovenci i Srbi) iz jugoslovenskih zemalja koje su se nalazile u sastavu Austro-Ugarske Monarhije. Ta dva faktora će odmah od početka rata razvijati veću ili manju akciju za ujedinjenje jugoslovenskih naroda u zajedničku državu. Njihova akcija neće biti jednakog intenziteta i zamaha, niti će se kretati u znaku potpune saglasnosti o načinu rješenja jugoslovenskog pitanja, ali će na kraju ipak rezultirali stvaranjem jugoslovenske države. U toj akciji na prvom mjestu stoji glas Srbije koji je u ime nje podigla vlada Kraljevine Srbije 7. decembra 1914. godine u Nišu. Izjašnjavajući se o ciljevima rata u koji je Srbija bila bačena austrougarskom agresijom, srpska vlada je u svojoj deklaraciji (Niškoj) istakla da je borba Srba »postala ujedno borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca...«. Tu ideju ponovno je izrazila Narodna skupština na svom zasjedanju u Nišu 23. avgusta 1915. godine. Narodna skupština je dala svoje izjave na prijedlog srpske vlade na čijem se čelu tada nalazio Nikola Pašić. Obje izjave pokazuju da su vladajući krugovi u Srbiji, na prvom mjestu vlada Srbije, tada smatrali da će u slučaju pobjede sila Antante biti načelno moguće stvaranje jugoslovenske države. Uslovi i način stvaranja te države tada, međutim, nisu bili sasvim jasni. Vladajući krugovi Srbije su se izjašnjavali samo u načelu o mogućnosti stvaranja jugoslovenske države, ali se nisu upuštali u to kako će biti konkretno izvršeno ujedinjenje. Ta neodređenost bila je uzrokovana i činjenicom što tada pa zadugo ni kasnije nije bio jasan stav članica Antante o pitanju budućnosti Austro-Ugarske Monarhije i sudbine Južnih Slovena u njoj. Tek kasnije (polovinom 1916. godine), možda pod uticajem djelovanja Jugoslovenskog odbora, Nikola Pašić, predsjednik vlade Kraljevine Srbije će početi da određenije ispoljava stav vladajućih krugova Srbije o načinu rješenja jugoslovenskog pitanja. Taj stav bi se mogao ukratko označiti kao težnja da se jugoslovensko nacionalno pitanje riješi prostim proširenjem granica Kraljevine Srbije na neke Srbiji susjedne jugoslovenske zemlje: Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru, južnu Dalmaciju, Vojvodinu i Srem. Ta ideja pokazuje težnju vladajućih krugova Srbije da se samo djelimično riješi jugoslovensko pitanje, i to stvaranjem Velike Srbije prostim prisajedinjenjem Kraljevini Srbiji spomenutih jugoslovenskih pokrajina. Takvo rješenje se srpskoj buržoaziji pokazivalo najpovoljnijim, jer ono ne bi za sobom povlačilo potrebu da se u državnopravnom sistemu Kraljevine Srbije bilo što mijenja. Takvom stavu Nikole Pašića pogodovale su međunarodne okolnosti, a naročito činjenica da je srpska vlada u tome imala još od početka rata snažnu podršku carske Rusije. Stoga će uništenje carizma u Rusiji u proljeće 1917. godine uticati na modifikovanje i mijenjanje toga stava, ali i kasnije će Nikola Pašić pokazivati malo volje da odstupi od svoje velikosrpske koncepcije u rješavanju Jugoslovenskog pitanja, čak i onda kada se u rješavanju toga pitanja otvore vrlo povoljne perspektive u drugoj polovini 1918. godine. Drukčije su na stvar ujedinjenja jugoslovenskih naroda gledali rodoljubivi političari Jugosloveni iz jugoslovenskih zemalja Austro-Ugarske Monarhije koji su početkom ili u toku rata pobjegli u inostranstvo. Da bi organizovanije djelovali, oni su 30. IV 1915. godine osnovali tzv. Jugoslovenski odbor, čije je sjedište bilo u Londonu. Razvijajući široku akciju u savezničkim zemljama u stvari jugoslovenskog ujedinjenja, Jugoslovenski odbor je postavio sebi sljedeće zadatke: da obavještava zapadne saveznike o položaju, težnjama i zahtjevima Jugoslovena u Austro-Ugarskoj Monarhiji da se ujedine u nezavisnu jugoslovensku državu, da uspostavi i održava tijesan kontakt sa vladom Kraljevine Srbije sa ciljem pronalaženja zajedničkog rješenja pitanja ujedinjenja jugoslovenskih naroda; da prikuplja novčane priloge za srpsku vojsku i da djeluje na stvaranje jugoslovenskih dobrovoljačkih odreda koji bi ratovali na strani saveznika. U početku Jugoslovenski odbor se oslanjao na srpsku vladu, koja ga je materijalno pomagala, 134

ali se uskoro osamostalio. Članovi Jugoslovenskog odbora nisu imali ista shvatanja o načinu ujedinjenja, ali su svi smatrali da treba da se ujedine sve jugoslovenske zemlje u zajedničku državu. U pitanju načina ujedinjenja najradikalnije shvatanje zastupao je istaknuti hrvatski političar, vatreni pobornik jugoslovenske ideje, Frano Supilo. On je smatrao da buduća jugoslovenska državna zajednica treba da bude stvorena na najdemokratijskiji način, na bazi priznavanja Jugoslovenskim narodima (Srbima, Hrvatima i Slovencima) punog prava na samoopredjeljenje. On je zahtijevao da se sva državnopravna pitanja buduće zajedničke države moraju urediti sporazumno bez ikakvih prethodnih uslova bilo sa koje strane. Poučen neiskrenim i sumnjivim držanjem Nikole Pašića, Supilo je naročito insistirao na pitanju raščišćavanja velikosrpske hegemonije u budućoj državi. U želji da izbjegnu sukob sa srpskom vladom i da zaoštravanjem pitanja jugoslovenskog ujedinjenja u duhu Supilovog shvatanja ne odgode rješavanje tog pitanja u nedogled, u uslovima kada su međunarodne okolnosti nalagale hitnu akciju u tom pravcu, većina članova Jugoslovenskog odbora bila je umjerenija i sklona na kompromis. Oni su pokazali spremnost da stupe u neposredan kontakt sa srpskom vladom i da neposredno sa njom povedu pregovore o pitanjima stvaranja zajedničke države. To se sve dešavalo tokom prve polovine 1917. godine, u vrijeme kada su ranije spomenute međunarodne okolnosti tjerale i vladu Srbije da stupi u te pregovore. Pregovori između predstavnika Jugoslovenskog odbora i srpske vlade vođeni su više od mjesec dana na grčkom ostrvu Krfu, gdje je tada bilo sjedište vlade, a rezultirali su donošenjem Krfske deklaracije. Krfska deklaracija. Izdata je 20. jula 1917. godine. U ime Jugoslovenskog odbora potpisao ju je dr Ante Trumbić, a u ime Kraljevine Srbije predsjednik vlade Nikola Pašić. Svojim sadržajem, Krfska deklaracija odražava kompromis u pitanju ujedinjenja i načinu uređenja buduće zajedničke države. U pitanju ujedinjenja taj kompromis se sastojao u činjenici što je vlada Kraljevine Srbije napustila svoj stav o stvaranju Velike Srbije, odustala od ideje prisajedinjenja nekih jugoslovenskih zemalja Srbiji i pristala da se zajednička država stvori dobrovoljnim ujedinjenjem svih jugoslovenskih naroda u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Kao ustupak tome, Jugoslovenski odbor je u pogledu uređenja buduće države pristao da oblik vladavine bude monarhijski, da na čelu države stoji srpska dinastija Karađorđevića koja će imati položaj ustavnopravnog faktora, i da ta država bude izgrađena unitaristički. Tako je u Krfskoj deklaraciji, između ostalog, rečeno da će: »Država Srba, Hrvata i Slovenaca, poznatih pod imenom Južnih Slovena ili Jugoslovena, biti slobodna nezavisna Kraljevina s jedinstvenom teritorijom. Ona će biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđevića...«. Država će se zvati Kraljevina Srba. Hrvata i Slovenaca sa potpunom ravnopravnošću svih triju narodnih imena: Srba, Hrvata i Slovenaca, na čitavoj državnoj teritoriji. U Krfskoj deklaraciji su posebno istaknuta i priznata neka specifična prava jugoslovenskih naroda, kao što su ravnopravnost upotrebe dvaju pisama (ćirilice i latinice), jednakost i ravnopravnost triju vjeroispovijesti (pravoslavne, katoličke i muslimanske), a zatim neka opšta politička prava (jednakost i ravnopravnost svih građana buduće države pred zakonom, opšte, jednako i neposredno biračko pravo itd.). Pošto je deklaracijom proklamovana ustavna i parlamentarna monarhija, u njoj se govori i o budućem ustavu. O tome u deklaraciji stoji: »Ustav, koji će posle zaključenja mira doneti Ustavotvorna skupština, izabrana na osnovi opšteg i jednakog, neposrednog i tajnog prava glasa, biti će osnova celom državnom životu, izvor i utoka svih vlasti i prava, i po njemu će se uređivati celokupni državni život. Ustav će dati narodu mogućnost, da razvija svoje posebne energije u samoupravnim jedinicama, obeleženim prirodnim, socijalnim i ekonomskim prilikama. Ustav se ima primiti u celini, u Ustavotvornoj skupštini, brojno kvalifikovanom većinom. I Ustav i drugi zakoni, koje bude donela Ustavotvorna skupština, stupaju u život kada ih kralj sankcioniše.« Odredbe Krfske deklaracije o nekim pitanjima nisu sasvim jasne ni precizne. To se naročito tiče nacionalnog pitanja. Krfska deklaracija stoji na stanovištu da u nacionalnom pogledu 135

Jugosloveni čine jedan narod sastavljen iz tri ravnopravna plemena – Srba, Hrvata i Slovenaca. Drugim jugoslovenskim narodima ne priznaje se nacionalni individualitet, a Makedonce deklaracija uopšte i ne spominje. U deklaraciji nije sasvim precizno utvrđeno buduće uređenje zajedničke države. To se posebno tiče načina donošenja budućeg ustava. S tim u vezi je samo rečeno da će ustav biti donesen »brojno kvalifikovanom većinom« što je kasnije, prilikom donošenja Vidovdanskog ustava, izazvalo različita tumačenja. Iz obzira prema vladaru i vladi Crne Gore Jugoslovenski odbor i vlada Srbije prepustili su im da se povodom stvaranja buduće države slobodno opredijele. Međutim, pravo izjašnjavanja o tome prisvojio je sebi Crnogorski odbor, koji je osnovan početkom 1917. godine u Parizu sa zadatkom da među Crnogorcima širi ideju ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom i ostalim jugoslovenskim zemljama. Crnogorski odbor je izjavom od 27. VIII 1917. godine usvojio odredbe Krfske deklaracije. Majska deklaracija. Premda su Krfskom deklaracijom u najvećoj mogućoj mjeri uzeti u obzir interesi vladajućih krugova Srbije, ti krugovi su na nju gledali kao na akt čisto deklarativnog karaktera, jer se Pašić u svojoj politici ubrzo vratio na pozicije svoje velikosrpske politike. To će izazvati potrebu da se 1918. godine pristupi pravljenju novog sporazuma. U pregovorima oko tog drugog sporazuma kao treći faktor pojaviće se jugoslovenski političari (predstavnici Narodnog vijeća u Zagrebu), koji su djelovali u Austro-Ugarskoj Monarhiji za vrijeme rata. Još prije toga jedan broj tih političara kao legitimni zastupnici jugoslovenskih naroda (članovi »Jugoslovenskog kluba«) u bečkom Carevinskom vijeću pokrenuli su pitanje rješavanja položaja jugoslovenskih zemalja u Austro-Ugarskoj Monarhiji. Oni su to izrazili u jednoj izjavi datoj 30. maja 1917. godine u kojoj su istakli da »na temelju narodnog načela i hrvatskog državnog prava zahtijevaju ujedinjenje svih zemalja u monarhiji, u kojim žive Slovenci, Hrvati i Srbi, u jedno samostalno, od svakog gospodstva tuđih naroda slobodno i na demokratskoj podlozi osnovano državno tijelo, pod žezlom habsburško-lorenske dinastije, te će se svom snagom zauzeti za ostvarenje ovoga zahtjeva svoga jednog te istog naroda«. Ta izjava poznata je pod nazivom Maiska deklaracija. Njome je istaknuta potreba ujedinjenja jugoslovenskih naroda Austro-Ugarske Monarhije u zajedničku državu, ali ne potpuno samostalnu, već kao jednu od ravnopravnih članica Austro-Ugarske Monarhije pod okriljem dinastije Habsburgovaca. Članovi »Jugoslovenskog kluba« u rješavanju jugoslovenskog pitanja su pošli putem kompromisa i oportunizma. Oni su rješenje jugoslovenskog pitanja tražili u preuređenju Austro-Ugarske Monarhije, ne vodeći pri tome računa o željama i raspoloženju svih jugoslovenskih naroda da se ujedine u jednu samostalnu jugoslovensku državu na čitavom jugoslovenskom etničkom području. Država Slovenaca, Hrvata i Srba. – Ratni događaji su se, međutim, razvijali na štetu Centralnih sila i u toku 1918. godine stalno nagovještavali da se Austro-Ugarska Monarhija bliži svome kraju. Uporedo s tim, stav zapadnih saveznika o pitanju daljeg opstanka države Habsburgovaca postajao je sve više negativan. Pod uticajem takvog razvoja događaja jugoslovenski političari Austro-Ugarske Monarhije oslobađaju se postepeno svog ranijeg stava i počinju da se priklanjaju progresivnijem rješenju jugoslovenskog pitanja. Da ih budući događaji ne bi zatekli nespremne, a naročito da bi spriječili izbijanje revolucionarnog talasa nezadovoljnih masa, u uslovima kada su organi austro-ugarske vlasti postali nemoćni i izgubili svaki autoritet, domaći politički krugovi nastoje da se organizuju i da postepeno preuzmu vlast u svoje ruke. Rezultati toga nastojanja vidni su još u ljeto 1918. godine, a naročito se snažno manifestuju tokom oktobra 1918. godine. Tada se u vidu narodnih vijeća pojavljuju organi buduće Države Slovenaca, Hrvata i Srba (SHS), koji će se uskoro pojaviti kao jedan od faktora u pregovorima za stvaranje države. Organizovanje vlasti u Državi završeno je formiranjem centralnih organa vlasti – Narodnog vijeća SHS, Središnjeg odbora Narodnog vijeća SHS kao i vladâ za pojedine pokrajine (Hrvatsku, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu i Dalmaciju). Definitivno oformljenje države SHS pada u vrijeme neposredno po zahtjevu mira od strane Austro-Ugarske 28. oktobra 1918. godine ili tačnije poslije posljednje sjednice Sabora Hrvatske od 136

29. oktobra 1918. godine. Na toj sjednici Sabor je zaključio: da raskida svaku državno-pravnu vezu sa Austro-Ugarskom Monarhijom, proglasio pristupanje Hrvatske u zajedničku Državu SHS i izjavio da priznaje Narodno vijeće SHS za vrhovnu vlast. Uporedo sa procesom formiranja organa vlasti u Državi SHS, Središnji odbor je izdao jednu izjavu (19. oktobra. 1918. godine) u kojoj se izjašnjava za ujedinjenje na bazi samoopredjeljenja cjelokupnog naroda Slovenaca, Hrvata i Srba na čitavom njegovom etničkom području, bez obzira na pokrajinske i državne granice u kojima žive. Time je ideja ujedinjenja jugoslovenskih naroda u jednu zajedničku i potpuno nezavisnu jugoslovensku državu postala opšta. Pitanje koje je dalje trebalo da bude riješeno pregovorima između predstavnika Kraljevine Srbije, članova Jugoslovenskog odbora i predstavnika Države SHS (Narodnog vijeća) jeste na koji način treba da bude stvorena buduća država i kako ona treba da bude organizovana. Ta pitanja su znatnim dijelom bila zastupljena u Krfskoj deklaraciji. Ali, kako je vlada Nikole Pašića bila bacila u zaborav Krfsku deklaraciju i vratila se na svoj stari program stvaranja Velike Srbije, koji je događajima bio prevaziđen, moralo se pristupiti novim pregovorima i ubrzati stvaranje nove države na čemu su zbog potreba mirovne konferencije insistirali i neki saveznički krugovi. U tom cilju sazvana je nova konferencija početkom novembra 1918. godine u Ženevi. Na toj konferenciji učestvovali su predstavnici Kraljevine Srbije, predstavnici Države SHS i Jugoslovenskog odbora. Oni su 9. novembra 1918. godine usvojili Ženevsku deklaraciju. Ženevska deklaracija. U ženevskoj deklaraciji je ponovo istaknuta saglasnost o potrebi ujedinjenja jugoslovenskih naroda u jednu državu Srba, Hrvata i Slovenaca i utvrđeni osnovni principi njene organizacije. Dok se definitivno ne organizuje, nju je u smislu deklaracije trebalo da predstavlja Privremeno zajedničko ministarstvo Srba, Hrvata i Slovenaca formirano od strane određenih organa. Zajedničko ministarstvo trebalo je da otpravlja opšte i zajedničke poslove nove države, dok bi vlada Kraljevine Srbije i Narodno vijeće u Zagrebu otpravljali poslove svaki u svom unutrašnjem pravnom i teritorijalnom djelokrugu na redovan način, kakav je gdje postojao. Takvo stanje bi postojalo dok Velika skupština ujedinjenih Srba, Hrvata i Slovenaca (Konstituanta) izabrana opštim, jednakim, neposrednim i tajnim glasanjem svih građana ustavom ne propiše definitivno ustrojstvo države. Ustav bi bio osnova cijelom državnom životu, izvor i utoka svih vlasti i prava i po njemu bi se u demokratskom duhu uređivao cijeli državni život. U ime srpske vlade deklaraciju je potpisao Nikola Pašić, u ime Narodnog vijeća u Zagrebu dr Anton Korošec, a u ime Jugoslovenskog odbora u Londonu dr Ante Trumbić. Iz sadržaja ženevske deklaracije, a naročito iz zapisnika koji je vođen na Ženevskoj konferenciji, vidi se da ona u pogledu pitanja načina ujedinjenja i uređenja buduće države bitno odstupa od stavova izraženih u Krfskoj deklaraciji. U Ženevskoj deklaraciji došli su jače do izražaja stavovi predstavnika Narodnog vijeća i članova Jugoslovenskog odbora o spomenutim pitanjima. Slažući se u pitanju potrebe neodložnog ujedinjenja jugoslovenskih naroda u jednu državu učesnici konferencije su pitanje definitivnog uređenja te države ostavili da riješi jedna slobodnim izborima izabrana Ustavotvorna skupština, koja bi se o svim pitanjima uređenja te države, među njima i o pitanju oblika vladavine, slobodno izjasnila. Suprotno Krfskoj deklaraciji, koja je prejudicirala neka bitna ustavna pitanja, izjasnivši se o tome da će buduća država biti ustavna, parlamentarna monarhija sa dinastijom Karađorđevića na čelu, te da će biti unitaristički izgrađena, Ženevska deklaracija je sva ta pitanja rezervisala da ih ustavom reguliše Ustavotvorna skupština. Pošto su time bili ugroženi posebni interesi vladajućih krugova Srbije i dinastije Karađorđevića, koji su smatrali da o pitanju oblika vladavine i osnovnim principima uređenja buduće države poslije Krfske deklaracije ne može biti diskusije, primjena Ženevske deklaracije došla je odmah poslije njenog donošenja u pitanje. Da bi onemogućila njenu primjenu, vlada Kraljevine Srbije podnijela je ostavku, izrazivši jasno time stav neprihvatanja ženevske deklaracije. Time je deklaracija postala bespredmetna, a pitanje ujedinjenja jugoslovenskih zemalja ponovo odloženo i dovedeno u kritično stanje. Prvodecembarski akt. – Međutim, unutrašnje i spoljnopolitičke teškoće u koje je sve više 137

zapadalo Narodno vijeće u Zagrebu i Država SHS, stalno pojačavane opasnošću da ratom iscrpljeni siromašni slojevi stanovništva (radnici i siromašni seljaci) ne pođu putem revolucije po ugledu na oktobarsku revoluciju i revoluciju u nekim drugim evropskim zemljama, kao i opasnošću da Italijani ne zaposjednu dalmatinsku obalu, tjerali su Narodno vijeće da traži izlaza iz teške situacije u kojoj se našlo pitanje stvaranja jugoslovenske države. Nemajući snage da samo rješava osnovne teškoće u koje je zapalo, ono se prvo obraća za vojnu pomoć silama Antante i vladi Kraljevine Srbije koje su djelimično udovoljile toj želji. Istovremeno, većina članova Narodnog vijeća, naročito krugovi oko Svetozara Pribićevića, stalno naglašavaju hitnost ujedinjenja sa Kraljevinom Srbijom. Natjerano mnogobrojnim teškoćama da najhitnije djeluje u tom pravcu, narodno vijeće u Zagrebu donosi zaključak 24. novembra 1918. godine, kojim ističe potrebu da se odmah sprovede ujedinjenje Države SHS sa kraljevinom Srbijom i Crnom Gorom, naglašavajući posebno da se to ujedinjenje treba da ostvari zajedničkim sporazumom u kome bi se precizirala pitanja privremenog uređenja nove države, način formiranja ustavotvorne skupštine i donošenje ustava. U tom cilju, Narodno vijeće je izabralo delegaciju od 28 članova i stavio joj u zadatak da odmah otputuje u Beograd i da u pregovorima s vladom Kraljevine Srbije ugovori uslove ujedinjenja. Vijeće je svojoj delegaciji dalo pismene instrukcije o uslovima pod kojima treba da se ujedinjenje sprovede i uredi buduća država. Te instrukcije poznate su pod nazivom Naputak Središnjeg odbora Narodnog vijeća u Zagrebu. U Naputku su potanko data uputstva o nekoliko važnih pitanja: o pitanju definitivne organizacije zajedničke države, o njenom privremenom državnom uređenju i obliku vladavine. Sadržaj Naputka inspirisan je željom da se ujedinjenje jugoslovenskih naroda sprovede dobrovoljno na bazi prava naroda na samoopredjeljenje i da se uređenje države ostvari demokratskim putem koji bi onemogućavao majorizaciju bilo sa čije strane. Definitivno uređenje buduće države, prema Naputku, trebalo je da uredi jedna sveopšta Narodna skupština, izabrana opštim, jednakim, tajnim i neposrednim glasanjem i da to učini ustavom koji bi izglasala kvalifikovanom većinom od dvije trećine izabranih narodnih predstavnika. Ustav bi imao da riješi pitanja: oblika vladavine, unutrašnjeg državnog uređenja, sjedišta centralnih organa vlasti i dr. Što se tiče privremenog državnog uređenja koje je trebalo da traje do izglasavanja ustava i koje je trebalo da omogući puni demokratizam formiranja, saziva i rada ustavotvorne skupštine, Naputkom je zahtijevano da ono bude izgrađeno na bazi pune mogućnosti proporcionalnog učešća u zajedničkim državnim organima svih zainteresovanih faktora: predstavnika Narodnog vijeća, izvjesnog broja članova Jugoslovenskog odbora u Londonu i određenog broja narodnih predstavnika iz Srbije i Crne Gore. Kao privremeni organi vlasti trebalo je da djeluju: Državno vijeće (zakonodavni organ), Vlada koju bi postavljao kralj, a koja bi odgovarala Državnom vijeću (vlada parlamentarne većine) i kralj, koji bi položio zakletvu pred Državnim vijećem. Dalje je Naputkom detaljizirano pitanje sastava vlade i određeno da se utvrde zajednički i autonomni poslovi koji su po svom obimu trebalo da budu znatni. Jednom riječi, Naputkom se željelo postići ujedinjenje jugoslovenskih naroda u jednu državu na bazi potpune ravnopravnosti i jednakih mogućnosti za sve one koji su uzimali aktivnog učešća u tom poslu. Ali, upravo to nije odgovaralo srpskoj buržoaziji i vladajućim krugovima u Srbiji. Njima je jedino odgovaralo stvaranje takve zajedničke države koja bi omogućavala povlašten položaj tim krugovima i tako uređena država u kojoj bi glavne pozicije vlasti imala srpska buržoazija na čelu sa dinastijom Karađorđevića. Okolnosti su bile takve da je vlada Srbije mogla da nametne svoje rješenje u pitanju stvaranja zajedničke države. Koristeći se teškoćama u kojima se nalazila Država SHS, neslogu među članovima delegacije zagrebačkog Narodnog vijeća i činjenicu da su se Vojvodina (zaključkom Narodnog vijeća Vojvodine u Novom Sadu od 25. novembra 1918. godine) i Crna Gora (zaključkom Velike Narodne skupštine od 24. novembra 1918. godine) izjasnile za prisajedinjenje Srbiji, vlada Srbije i njen regent Aleksandar Karađorđević su uspjeli da »privole« delegaciju Narodnog vijeća da odustane od Naputka i da dade izjavu koja bi odgovarala željama predstavnika Srbije. Konkretno, predstavnici Narodnog vijeća su na zajedničkom skupu sa 138

predstavnicima vlade Srbije i regenta Aleksandra 1. decembra 1918. godine uputili regentu tzv. Adresu u kojoj su izrazili želju Narodnog vijeća da se ostvari ujedinjenje Države SHS sa Srbijom i Crnom Gorom u jedinstvenu državu Srba, Hrvata i Slovenaca, da vladarsku vlast vrši kralj Srbije, odnosno regent Aleksandar i da se s predstavnicima vlade Srbije i narodnih stranaka Srbije i Crne Gore obrazuje jedinstveno Narodno predstavništvo i jedinstvena vlada. O uslovima iz Naputka u Adresi nema ni pomena. Odgovarajući na Adresu, Aleksandar je dao Izjavu, kojom u ime bolesnog kralja Petra I proglašava ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne Države Slovenaca, Hrvata i Srba »u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca«. Time je proces stvaranja zajedničke države jugoslovenskih naroda završen. Po načinu kako je on okončan slobodno se može reći da je nova država stvorena u suštini jednostranim aktom regenta Aleksandra Karađorđevića i na način koji nije bio u skladu sa nadama i željama većine jugoslovenskih naroda. To će odmah od početka imati snažan odraz na jačanje onih tendencija koje su predstavljale osnovne protivrječnosti te države u toku čitavog perioda njenog postojanja i koje će olakšati njen slom u sudbonosnim danima 1941. godine. Tih protivrječnosti bilo je više. Ali najoštrije su se ispoljavale dvije, i to neriješeno socijalno i nacionalno pitanje. Bez obzira na mane i nedostatke koji su pratili nastanak stare Jugoslavije, njeno stvaranje predstavlja progresivnu pojavu u istoriji jugoslovenskih naroda. »Ujedinjenje Južnih Slovena je trebalo i moralo doći«, piše drug Tito, »to je bila ideja najnaprednijih ljudi u zemljama, koje su se nazivale južnoslovenskim«. Prvi put u svojoj istoriji naši narodi su se našli na okupu u jednoj državi i prvi put im se pružila mogućnost da zajednički grade svoju sudbinu. Naravno, u toj državi se pružala na prvom mjestu prilika jugoslovenskoj buržoaziji da u povoljnijim mogućnostima nego ranije jača svoje pozicije. Ali, od ujedinjenja imao je koristi i jugoslovenski proletarijat, jer se mogao na daleko široj osnovi organizovati i boriti za poboljšanje uslova svoje egzistencije, da bi tako ujedinjen i ojačan bio u stanju da obori vladavinu buržoazije tokom narodne revolucije (1941– 1945) i zamijeni je svojom, i tako prvi put otvori mogućnost punog ekonomskog, društvenog i političkog razvitka na bazi potpune ravnopravnosti i jednakih mogućnosti za sve naše narode. Ustavni razvoj stare Jugoslavije. – Ujedinjenje jugoslovenskih naroda u zajedničku državu izvršeno je sa znatnim zakašnjenjem. Ono je nastupilo u periodu imperijalističke faze kapitalizma i proleterskih revolucija, u vrijeme kada je buržoazija prestala da bude faktor socijalnog progresa i kada se kapitalizam uopšte, a posebno u nerazvijenim zemljama, kao što su tada bile naše zemlje, nalazio u teškoj krizi. Zbog svoga zakašnjenja i nerazvijenosti, snage koje su djelovale na stvaranje države, ujedinjenje jugoslovenskih naroda nije bilo prožeto demokratskim karakterom kakav su karakter imale nacionalne revolucije u XIX stoljeću u nekim zemljama zapadne Evrope. Građanski političari i monarhisti, koji su stajali na čelu pokreta za ujedinjenje pretjerano su taktizirali za razliku od masa koje su bile u većini nadahnute, mada ne uvijek dovoljno određenim, revolucionarnim idejama i težnjama. Buržoazija u Srbiji, koja je iz prvog svjetskog rata izašla kao pobjednička zemlja, nije iskreno željela stvaranje demokratske zajednice jugoslovenskih naroda. Njena Radikalna stranka, kao najuticajnija politička snaga tražila je proširenje Srbije. Takvo rješenje joj je mnogo više odgovaralo nego stvaranje opšte jugoslovenske države u čijem sastavu bi njene opšte pozicije mogle biti uzdrmane, a apetiti za stvaranje ekstraprofita umanjeni. Zbog toga je i srpska monarhija, kao snažan faktor za obezbjeđenje političke prevlasti za srpsku buržoaziju, bila neprikosnovena ustanova i njen glavni uslov za ujedinjenje. Ostala buržoazija (hrvatska i slovenačka) morale su prihvatiti taj uslov, jer im je pomoć od srpske buržoazije, naročito vojna, bila potrebna da se održe na vlasti i da sačuvaju svoje klasne pozicije koje su revolucionarnim talasom siromašnih masa bile dovedene u pitanje. Na tom kompromisu, koji je mogao biti samo privremen, nikla je nedemokratska i disharmonična državna zajednica bez solidnog temelja širih perspektiva. Unitarističko i centralističko državno uređenje u novoj državi tražili su vrhovi Kraljevine Srbije. Oni su u proširenju državne teritorije očekivali ostvarenje svoje ekonomske a naročito 139

političke dominacije koja je u zaostalim ekonomskim uslovima trebalo da služi ovoj prvoj. Federalističko uređenje, najreljefnije izraženo u Naputku Narodnog vijeća u Zagrebu, zahtijevali su političari iz Hrvatske i Slovenije bojeći se da hegemonijom privilegovanih srpskih vlastodržaca ne umanje svoj udio u ostvarenju ekstraprofita na bazi slobodne kapitalističke konkurencije, koja je više odgovarala razvijenijoj hrvatskoj i slovenačkoj buržoaziji. Međutim, razvoj prilika i u zemlji i na međunarodnom planu primorao je i jedne i druge na kompromis koji je ostvaren na štetu hrvatske i slovenačke buržoazije. Taj kompromis se pokazao sudbonosnim u političkom životu stare Jugoslavije. On je stvorio mogućnost za izrazitu prevlast srpske buržoazije u novoj državi sa čime se nikada nisu do kraja pomirile buržoazije ostalih jugoslovenskih zemalja. On je omogućio srpskoj buržoaziji da u Jugoslaviji nametne svoj sistem vladavine, i da pomoću vlasti, a ne u slobodnoj kapitalističkoj konkurenciji sa hrvatskom i slovenačkom buržoazijom, ostvaruje svoje materijalne interese. Taj sistem vlasti bio je prožet unitarizmom i centralističkim državnim uređenjem na čelu sa neodgovornim monarhom. Takav sistem, koji je bio izgrađen na nacionalnoj neravnopravnosti i stajao na putu socijalnog progresa, karakteriše čitav period postojanja stare Jugoslavije, s tim što je samo neko vrijeme (1918–1929) pružao izvjesnu mogućnost primjene ograničenog buržoaskog parlamentarizma i ograničene buržoaske demokratije, da bi u krajnje zategnutim unutrašnjim političkim uslovima početkom 1929. godine prerastao u najgrublje nasilje i usvojio otvorene diktatorske metode vladavine. Premda se hrvatska i slovenačka buržoazija nije mirila sa stanjem stvorenim Prvodecembarskim aktom i premda je ta buržoazija, naročito hrvatska pod vođstvom šefa Hrvatske republikanske seljačke stranke Stjepana Radića, pokušavala da snažnim opozicionim stavom promijeni stanje stvari, srpska buržoazija je usmjerila ustavni razvoj i organizaciju vlasti nove države u pravcu koji je njoj odgovarao. To se jasno manifestovalo, kako u privremenom državnom uređenju, tako i u odredbama Vidovdanskog, a naročito tzv. Oktroisanog ustava. Privremeno državno uređenje. Neka načela privremenog državnog uređenja bila su sadržana u Prvodecembarskom aktu. Tu je bilo predviđeno da će vlast u novoj državi do donošenja ustava vršiti: kralj, odnosno regent Aleksandar, vlada i Privremeno narodno predstavništvo. Sve do 20. decembra 1918. godine vlast je imao u svojim rukama isključivo regent. Tada je obrazovana vlada koja je zajedno sa kraljem donijela neke propise ustavnog karaktera: odluke o nazivu nove države (Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca), o grbu i zastavi i sl. Nešto kasnije formirano je i Privremeno narodno predstavništvo koje je kraljevim ukazom od 24. II 1919. godine sazvano na prvo zasjedanje za 1. III 1919. godine. Karakterističan je bio način formiranja ovog organa. On pokazuje svu bezobzirnost srpske buržoazije i regenta Aleksandra prema interesima hrvatske, slovenačke i drugih jugoslovenskih buržoazija. Naime, Prvodecembarskim aktom bilo je predviđeno da će privremeno narodno predstavništvo biti obrazovano »sporazumom između Narodnog vijeća u Zagrebu i predstavnika naroda Kraljevine Srbije«. Međutim, spisak članova Privremenog narodnog predstavništva sastavila je vlada, tačnije njen ministar za pripremu Ustavotvorne skupštine i izjednačenje zakona. Sasvim je razumljivo što je to izazvalo ogorčenje kod velikog broja političara. Najradikalniji u tome bio je Stjepan Radić i njegove pristaše, kao i komunisti. Oni su u znak neslaganja i protesta odbili da uzmu učešća u radu Privremenog narodnog predstavništva. Ne obazirući se na to, tvorci Privremenog narodnog predstavništva su uspjeli da organizuju njegov rad. Privremeno narodno predstavništvo imalo je kao glavni zadatak da obezbijedi uslove za izbor Ustavotvorne skupštine koja je trebala da ustavom propiše definitivno uređenje države. Mnogobrojni faktori, društveni i politički, tražili su hitno rješavanje ustavnog pitanja. Neodložno donošenje ustava bilo je potreba cjelokupne buržoazije zbog toga što se ona, u uslovima naglog porasta revolucionarnog raspoloženja masa, osjećala ugrožena i nesigurna u svom položaju vladajuće klase. Talas nezadovoljstva radničkih masa, podstaknut uticajem oktobarske socijalističke revolucije u Rusiji i stvaranjem Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista – KPJ) rastao je sve više. Djelatnošću radničke partije i revolucionarnih sindikata, jugoslovenski radnici su u 140

prvim danima postojanja nove države izvojevali i neke značajne tekovine: osmočasovno radno vrijeme, povećanje nadnica, sklapanje kolektivnih ugovora i dr. Ustav je trebalo donijeti i zbog toga što su se, usljed bezobzirnosti i brutalnosti srpske buržoazije, pojavile separatističke težnje u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori i Makedoniji. Privremeno narodno predstavništvo i prestolonasljednik donijeli su 3. septembra 1920. godine Izborni zakon za izbor narodnih predstavnika u Ustavotvornu skupštinu koji je rađen po uzoru na Srbijanski izborni zakon iz 1903. godine. Iako je zakonom bilo predviđeno opšte, neposredno i jednako biračko pravo i tajno glasanje, njime su toga prava bili lišeni: žene, vojnici i muškarci mlađi od 21. godinu. Pasivno pravo glasa bilo je još više ograničeno. Za lice koje je namjeravalo da se kandiduje na izborima traženo je da je najmanje 25 godina staro i da zna čitati i pisati. Osim toga, na svakoj kandidatskoj listi morao se pojaviti najmanje jedan kvalifikovani poslanik (s višom ili visokom stručnom spremom). Najzad, Izborni zakon je izvjesnim svojim odredbama znatno krnjio suverenitet Ustavotvorne skupštine. Tako je on prejudicirao pitanje oblika vladavine odredbom po kojoj je kralj imao pravo da raspusti Skupštinu i da svojim ukazom raspiše nove izbore. Osim toga, ovim zakonom je ograničeno trajanje rada Ustavotvorne skupštine na dvije godine, a u pogledu njene nadležnosti je u zakonu rečeno da će ona donijeti Ustav »i one zakone koji stoje u tijesnoj vezi sa Ustavom, kao i zakone finansijske prirode koji ne trpe odlaganja«. Suverenitet Ustavotvorne skupštine bio je još više ograničen Privremenim poslovnikom za Ustavotvornu skupštinu. U smislu Izbornog zakona Poslovnik je trebalo da donese vlada u sporazumu sa Odborom Privremenog narodnog predstavništva koji je radio na projektu Izbornog zakona. Međutim, njega je donijela sama vlada uredbom od 8. XII 1920. godine, nakon što je nešto ranije (28. XI 1920) kralj raspustio Privremeno narodno predstavništvo. Ograničavajući suverenitet Ustavotvorne skupštine i prejudicirajući pitanje oblika vladavine, Poslovnik je predvidio obavezu narodnih poslanika da stupajući u Ustavotvornu skupštinu polože zakletvu vjernosti kralju. Favorizujući Nacrt ustava koji je imala da predloži vlada, Poslovnik je dalje ograničio inicijativu narodnih poslanika u pitanju podnošenja Nacrta ustava i stavljanja amandmana na ustavne prijedloge. U tom cilju on je odredio da je za jedan prijedlog Nacrta ustava, koji podnosi neki poslanik, potreban potpis najmanje 20 poslanika i da takav prijedlog mora biti podnijet ustavnom odboru u roku od 10 dana. Slična ograničenja Poslovnik je predvidio i za stavljanje ustavnih amandmana. Najzad, Poslovnik je znatno suzio pravo Ustavotvorne skupštine odredbom po kojoj je za izglasavanje Ustava dovoljna natpolovična (polovina više jedan od svih izabranih poslanika), a ne kvalifikovana većina, kako je to bilo predviđeno Krfskom deklaracijom. Odredbe Poslovnika jasno govore o neskrivenoj težnji srpske buržoazije da budućim ustavom ozakoni državnopravno stanje proklamovano Prvodecembarskim aktom: monarhiju i unitarističko centralistički sistem vlasti sa izrazitom hegemonijom srpske buržoazije. Tu svoju zamisao ona će još dosljednije sprovoditi u neposrednoj proceduri donošenja Ustava koja je započela poslije provedenih izbora za Ustavotvornu skupštinu. Izbori za Ustavotvornu skupštinu provedeni su 28. XI 1920. godine. Na izborima je uzelo učešća četrdeset političkih stranaka, od kojih su samo šesnaest dobile mandate. Najviše mandata dobile su Demokratska stranka 92, Radikalna stranka 91, Komunistička partija 59 (treća po broju predstavnika), Hrvatska republikanska seljačka stranka 50 mandata itd. Ustavotvorna skupština počela je sa radom 12. XII 1920. godine. Kako je imala zadatak da donese Ustav, ona je počela sa diskusijom o proceduri donošenja Ustava. Ta procedura, kao što je ranije bilo rečeno, bila je postavljena Poslovnikom koji je stavio van diskusije pitanje monarhije i centralističkog državnog uređenja, favorizovao inicijativu vlade itd. Zbog ograničenja Poslovnikom prava Ustavotvorne skupštine, u radu Ustavotvorne skupštine odbili su od početka da učestvuju predstavnici Hrvatske republikanske seljačke stranke (50) i 2 predstavnika Stranke hrvatskog prava (frankovci). Protiv reakcionarnih odredaba Poslovnika digli su svoj glas i predstavnici Komunističke partije Jugoslavije i predstavnici još nekih političkih stranaka (Slovenačka ljudska stranka, Jugoslovenska muslimanska organizacija, socijalista Etbin Kristan i dr.). 141

Ustavnom odboru podneseno je osam Nacrta ustava koji je imao zadatak da ih prethodno prouči. Premda se svi oni razlikuju jedan od drugoga, može se reći da su u njima u osnovi došla do izražaja tri shvatanja o budućem uređenju države: federalističko sa manjom ili jačom decentralizacijom, umjereno centralističko i unitarističko-centralističko. Federalističko državno uređenje predlagale su neke stranke iz Hrvatske i Slovenije (grupa poslanika iz Narodnog i Jugoslovenskog kluba). Iako još radikalnije, njihovom shvatanju bilo je blisko shvatanje izraženo u nacrtu Hrvatske republikanske seljačke stranke koja se borila za republikanski oblik vladavine i za državu organizovanu na konfederativnoj osnovi. Širu ili užu decentralizaciju i samoupravnu oblast u centralistički uređenoj državi tražili su u svojim nacrtima dr Smodlaka, dr A. Trumbić i Jugoslovenska muslimanska organizacija. Na sredini toga shvatanja i shvatanja o federativnom uređenju države stajao je nacrt srpskog radikalnog političara Stojana Protića. Republikansko uređenje države sa širim parlamentarizmom i opštim biračkim pravom isticao je Nacrt ustava grupe poslanika socijalista i republikanske stranke, a komunisti nisu ni podnijeli Nacrt ustava, jer su vladavinu buržoaske države smatrali samo provizorijumom koji mora biti srušen proleterskom revolucijom i zamijenjen proleterskom državom (diktaturom proletarijata). Treće i jedino shvatanje koje je imalo izgleda na uspjeh, jer su ga favorizovale odredbe Poslovnika i čitava politika vladajućih krugova u samoj državi, izraženo je u vladinom Nacrtu ustava. Taj nacrt je polazio od Prvodecembarskog akta, a rađen je po uzoru na Srbijanski Ustav iz 1903. godine. Tim nacrtom je predlagano da se ozakoni centralistički uređena monarhija sa ograničenim parlamentarizmom i sa vrlo širokim pravima kralja. Kao favorizovan, vladin Nacrt ustava imao je prvenstvo u razmatranju. O njemu je vođena načelna diskusija sve do 12. V 1921. godine kada je u načelu primljen. Vladine pristaše su svim mogućim sredstvima ograničavale diskusiju opozicije. Opozicionim poslanicima je ograničavano vrijeme govora, oduzimana riječ i sprečavana kritika vlade i kralja. Zbog krajnje nepovoljnih uslova djelovanja u Skupštini, nju su u znak protesta 11. VI 1921. godine napustili predstavnici KPJ, 15. VI predstavnici Slovenske ljudske stranke i ostali članovi Jugoslovenskog kluba, a još ranije Skupštinu su napustili članovi Narodnog kluba. Tako se broj narodnih predstavnika izabranih za Ustavotvornu skupštinu od 419 smanjio na 258. To vladi nije ništa smetalo da dokrajči posao donošenja Ustava po svojoj želji. Pošto je još ranije postavila načelo da Ustav može biti izglasan natpolovičnom većinom, ona je sitnim ustupcima nekim strankama (Džemijetu, Jugoslovenskoj muslimanskoj organizaciji i Slovenačkoj kmetijskoj stranci Vošnjak) i raznim manevrima uspjela da obezbijedi takvu većinu od poslanika koji su preostali u Skupštini. Za vladin Nacrt ustava glasala su 223 prisutna poslanika (predstavnici Radikalne, Demokratske, Slovenske kmetijske stranke i Jugoslovenske muslimanske organizacije), a protiv 35 poslanika (zemljoradnici, republikanci i Ante Trumbić). Ustav je izglasan 28. juna 1921. godine na Vidovdan, po čemu je nazvan Vidovdanski ustav. Vidovdanski ustav. Vidovdanskim ustavom, koji je bio donesen suprotno želji većine zastupnika hrvatskog i slovenačkog naroda i predstavnika radničke klase, privremeno ustavno uređenje zamijenjeno je stalnim. Posmatran sa stanovišta formalnog načina kako je donesen, Vidovdanski ustav je spadao u kategoriju tzv. ustavnog pakta (ili ustavne povelje). Donijela ga je Ustavotvorna skupština u saglasnosti s drugim »ustavnim faktorom« vladarom, koji je Ustavu dao svoju sankciju. Vidovdanskim ustavom ozakonjen je: nacionalni unitarizam, državni centralizam, monarhijski oblik vladavine, ograničeni parlamentarizam, kapitalistički ekonomsko-društveni sistem i ograničeni buržoaskodemokratski poredak. Nacionalni unitarizam izražen je u prvim članovima Vidovdanskog ustava (1, 2, 3). Odredbe tih članova (o nazivu države, grbu, zastavi i jeziku) pokazuju da je Vidovdanski ustav usvojio velikosrpsku koncepciju u nacionalnom pitanju po kojoj su Srbi, Hrvati i Slovenci samo tri plemena 142

istog naroda. Tu je došao do izražaja kompromisni nacionalni unitarizam, jer je Ustav samo pripadnicima ovih naroda, istina polovično, priznao pravo narodnosti, dok je to pravo ostalim jugoslovenskim narodima (Makedoncima, Crnogorcima) negirao, kao što je negirao i posebnost bosanskohercegovačkih Muslimana. Karakteristično je da ni priznatim nacijama Ustav nije obezbijedio nacionalnu ravnopravnost, već ih je strpao pod jednu kapu tzv. »troimenog naroda«, pri čemu je u sistemu državne vlasti obezbijedio hegemoniju srpskoj buržoaziji. Time je Vidovdanski ustav postavio pravnu osnovu na kojoj se stalno zaoštravalo nacionalno pitanje u staroj Jugoslaviji i postalo jedan od najtežih i najkomplikovanijih problema koji su stalno potresali nesolidno postavljene temelje te države. Polazeći od nacionalnog unitarizma (jedan narod jedna država) Ustav je ozakonio centralističko državno uređenje ublažavajući ga neznatno odredbama o ograničenoj samoupravi u oblastima, srezovima i opštinama. Centralizam državne vlasti ispoljavao se u jedinstvenoj državnoj teritoriji, jedinstvenom državljanstvu i najjače u jedinstvenom sistemu organa državne vlasti. Organizaciji državne vlasti posvećeno je nekoliko odjeljaka Ustava. U članovima 4–48. Ustav je postavio uobičajeni princip podjele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Ta dioba, ima, međutim, čisto formalan značaj, jer ukazuje na tri vida u kojima se vlast manifestuje, a ne na diobu u kojoj bi, kao u nekim razvijenim buržoaskim državama, tačno određeni organi bili nosioci određene vlasti. Koliko se tu radi o formalizmu, vidi se najbolje po tome što je Ustav kralju obezbijedio učešće u svim vlastima: zakonodavnoj, upravnoj i sudskoj. Istina, u Ustavu je rečeno da je »Država Srba, Hrvata i Slovenaca ustavna, parlamentarna i nasljedna monarhija« (čl. 1). Međutim, prerogative kralja koje mu je Ustav u drugim svojim članovima dao bile su takve da se za tu državu prije može reći da je bila više ustavna nego parlamentarna monarhija. Zakonodavnu vlast kralj je formalno dijelio sa Narodnom skupštinom (čl. 46). To je on činio tako što je od Narodne skupštine izglasane zakone imao pravo da »potvrđuje i proglašuje« (čl. 40). Iz toga bi moglo izgledati da su kralj i Narodna skupština bili izjednačeni u zakonodavnoj vlasti. Međutim, to nije bilo tako, jer je kralj imao takva prava prema Narodnoj skupštini koja su ga stavljala u izrazito nadređen položaj. To su prava kralja: da saziva Narodnu skupštinu u redovna i vanredna zasjedanja; da otvara i zatvara skupštinska zasjedanja; da raspusti skupštinu i da raspisuje izbore (član 52). Prema Ustavu, kralj je šef upravne vlasti (čl. 47), on postavlja činovnike i vrhovni je zapovjednik vojske (čl. 49), predstavlja državu pred inostranstvom, objavljuje rat i zaključuje mir (čl. 51) itd. Kraljeva je ličnost neprikosnovena i on ne odgovara za svoje postupke (čl. 55). Upravnu vlast kralj ostvaruje preko Vlade koju sačinjava Ministarski savjet. Članove Ministarskog savjeta i državne činovnike imenuje kralj. Vlada je formalno odgovorna kralju i Narodnoj skupštini (čl. 91). Stvarno, ona je bila instrumenat u rukama kralja, od njega je zavisila i njemu najčešće odgovarala. To najbolje potvrđuje činjenica da je od 23 oborene vlade u staroj Jugoslaviji između 1918. i 1929. godine prema tvrđenju S. Pribićevića, Narodna skupština oborila samo dvije, a sve ostale kralj i ljudi iz njegove okoline. Državni aparat u upravi bio je uređen po načelu birokratskog centralizma i administrativne subordinacije. Tu je bila karakteristična nadređenost viših organa vlasti nižim i stroga podređenost nižih funkcionera višim. Centralizam u sistemu odnosa viših i nižih organa bio je neznatno ublažen ozakonjenjem u Ustavu ograničene samouprave u oblastima, srezovima i opštinama. To je bio mali ustupak onim političkim snagama koje su se pred donošenje Ustava borile za ograničenje centralizma koji je značio negiranje svih posebnosti u dotadašnjem razvoju pojedinih zemalja koje su ušle u sastav Jugoslavije. Kao što je ranije istaknuto, pred donošenje Ustava bilo je više različitih predloga o budućem državnom uređenju. Većina političara izvan Srbije zalagali su se za takvo uređenje u kome bi svi narodi bili ravnopravni, i u kom bi pojedine zemlje zadržavale veću ili manju samostalnost i mogućnost svog posebnog nacionalnog razvitka. Jedni su predlagali konfederativno, a drugi 143

federativno uređenje. Hegemonistički interesi vladajuće srpske buržoazije stajali su u suprotnosti sa tim težnjama, pa je ona uspjela da to pitanje riješi u svoju korist, proklamovanjem u Ustavu unitarističko-centralističkog državnog uređenja, koje je djelimično ublaženo ozakonjenjem ograničene samouprave u oblastima i srezovima. Država je po Vidovdanskom ustavu bila podijeljena na oblasti koje su mogle da imaju najviše 800 000 stanovnika. Kriterij te diobe nije polazio od nacionalne osobenosti stanovništva oblasti niti od osobenosti njenog ranijeg razvitka, već od neodređenih prirodno-ekonomskih razloga. Jedinstvo državne teritorije nije bilo raskinuto podjelom države na oblasti. Sve su one bile samo dijelovi jedinstvenog državnog teritorija. U oblastima i srezovima bila je organizovana vlast po duplom kolosijeku: samoupravna i čisto državna vlast. Pored samoupravnih organa postojali su paralelno postavljeni organi državne vlasti, čija je nadležnost bila znatno šira i veća od samoupravnih organa. Samoupravni organi bili su: oblasna skupština i oblasni odbor i sreske skupštine i sreski odbori. Premda je Ustav pitanje razrade oblasne i sreske samouprave rezervisao za poseban zakon, on je u načelu riješio odnos samoupravne i državne vlasti. On je izričito potvrdio nadređenost državnih organa vlasti nad samoupravnim organima, koji su inače birani od strane naroda. Državnu vlast u oblasti predstavljao je veliki župan, a u srezu sreski načelnik. Velikog župana postavljao je kralj i povjeravao mu »da upravlja preko državnih organa poslovima državne uprave u oblasti« (čl. 95). U tom svojstvu veliki župan je bio vrhovni starješina opšte državne administracije u oblasti (čl. 98), koja je bila jedinstvena. Župan je u ime države vršio nadzor nad djelovanjem organa oblasne samouprave i ograničavao njene kompetencije. S tim u vezi u Ustavu je rečeno »Državna upravna vlast vrši nadzor nad poslovima samoupravnih vlasti preko oblasnog velikog župana i posebnih stručnih organa«. Oblasni veliki župan imao je pravo da zadrži od izvršenja svaku odluku samoupravnih organa »koja ne bi bila zasnovana na Ustavu, zakonima i oblasnim uredbama.. .« (čl. 101). Prema položaju u koji ju je Ustav stavio, samouprava u oblastima i srezovima bila je u stvari »tipična buržoaska decentralizacija sa elementima samouprave«. Ta samouprava bila je dobrim dijelom izgrađena po uzoru na samoupravu u Srbiji koja se bila razvila poslije Ustava od 1888. godine. Sudska vlast Vidovdanskim ustavom bila je stavljena u nadležnost sudova. Sudije su proglašene nezavisnim, a njihova funkcija stalnom (čl. 109–112). Ni jedno ni drugo, međutim, nije imalo apsolutan karakter. Sudije su bili funkcioneri državne vlasti u kojoj je svuda dolazio do izražaja uticaj kraljevih ovlaštenja. Sudije je postavljao kralj na predlog Vlade, odnosno ministra pravde, a sudske presude i rješenja su izricani i izvršavani »u ime kralja na osnovu zakona« (čl. 48). Ograničeni parlamentarizam došao je do izražaja u odredbama o ovlaštenjima Narodne skupštine. Narodna skupština je predstavnički organ, jer su je sačinjavali predstavnici koje je birao narod. Ustavom je aktivno i pasivno biračko pravo regulisano slično odredbama Izbornog zakona za izbor narodnih predstavnika za Ustavotvornu skupštinu. Karakteristično je istaći da je Ustavom predviđena mogućnost da se zakonom reguliše pitanje biračkog prava žena (čl. 70), za pasivno biračko pravo Ustav je odredio uzrast od 30 godina i nije zadržao odredbu Izbornog zakona o kvalifikovanim poslanicima (čl. 72). Skupština je bila nadležna da donosi zakone, koji su to postajali tek nakon što ih potvrdi i proglasi kralj. Pravo zakonske inicijative imali su: Vlada, ministri i svaki član Skupštine (čl. 78). Skupština je imala i tzv. budžetsko pravo (donošenje zakona o budžetu i potvrđivanje završnog računa (čl. 113). Najzad, Skupštini su pripadala i izvjesna prava prema Vladi, jer »ministri su odgovorni kralju i Narodnoj skupštini« (čl. 91). To znači da je Skupština načelno mogla da obori Vladu i da utiče na formiranje vlade parlamentarne većine. Pobrojana ovlaštenja Narodne skupštine predstavljaju osnovne elemente parlamentarizma. Ali, pošto su kraljeva ovlaštenja duboko zadirala u ovlaštenja Skupštine, tu se ne može govoriti o čistom već o ograničenom parlamentarizmu. Kralj je ograničavao Skupštinu u zakonodavstvu, još 144

više u upravi, a pravo da produži stari budžet, ukoliko je Skupština raspuštena, još za četiri mjeseca (čl. 114) i u budžetskom pravu. Odredbama o pravu privatne svojine i slobodi ugovaranja Vidovdanski ustav je sankcionisao kapitalistički ekonomski društveni sistem. O svojini u čl. 37. Ustava stoji: »Svojina je zajamčena. Iz svojine proističu i obaveze. Njena upotreba ne smije biti na štetu cjeline. Sadržina, obim i ograničenja privatne svojine određuje se zakonom. Eksproprijacija privatne svojine u opštem interesu dopuštena je na osnovu zakona, uz pravičnu naknadu.« Po čl. 25. Ustava »Sloboda ugovaranja u privrednim odnosima priznaje se, ukoliko se ne protivi društvenim interesima«. Odredbe citiranih članova pokazuju da je Ustav u načelu priznao privatnim vlasnicima (kapitalistima) pravo da eksploatacijom tuđe radne snage uvećavaju svoja bogatstva, da prisvajaju radnikov višak rada, On im je garantovao pravo da, polazeći od povoljnijeg ekonomskog položaja mogu da se slobodno koriste svojim dobrima i da njima raspolažu, te da slobodnim ugovaranjem sa radnicima koji na tržištu rada nude svoju radnu snagu kroz slobodnu pogodbu ostvaruju višak vrijednosti. Pošto je u takvim uslovima u povoljnijem položaju bio privatni vlasnik, jer je on posjedovao osnovna sredstva za proizvodnju i nalazio se u mogućnosti da nametne svoje uslove radniku, koji je bez sredstava za proizvodnju bio prinuđen da te uslove prihvati, jasno je da je Ustav sankcionisao ekonomsku nejednakost i pravo neograničene eksploatacije. To ne umanjuje ni činjenica što je Ustav proklamovao mogućnost izvjesnih ograničenja privatne svojine i slobode ugovaranja. Ta ograničenja Ustav je postavio iz čisto propagandnih razloga iz kojih su u njega unesene još izvjesne socijalne i ekonomske odredbe, koje se inače ne nalaze u srbijanskim ustavima iz 1888. i 1903. godine. Tim odredbama Vidovdanski ustav je posvetio čitavu jednu glavu (odjeljak treći), a preuzeo ih je iz ustava Vajmarske Njemačke Republike, koji je u svoje doba smatran kao najliberalniji buržoaski ustav. Te odredbe unijete su u ustav pod pritiskom naprednih demokratskih snaga i umjerenih buržoaskih grupa u želji da se time otupi oštrica borbe proletarijata za povoljnije uslove rada i snošljivije uslove života. Suština tih odredbi sastojala se u isticanju brige države za izvjesne socijalno-ekonomske probleme siromašnih slojeva društva, kao i u predviđanju mogućnosti intervencije države u nekim ekonomskim i društvenim pitanjima. Tako npr. država preuzima na sebe brigu »da se svim građanima stvori podjednaka mogućnost spreme za privredne poslove kojima naginju« i u tu svrhu organizuje i potpomaže školovanje (čl. 23), država sebi određuje »pravo i dužnost da interveniše u privrednim odnosima građana u duhu pravde i otklanjanja društvenih suprotnosti« (čl. 26). Država se obavezuje da će potpomagati »nacionalno zadrugarstvo« i ostala »nacionalna privredna udruženja« (čl. 29), kao i da naročitim zakonodavstvom uredi poljoprivredna obezbjeđenja (čl. 30). Pokazujući izvjesnu brigu za položaj radničke klase, Ustav određuje da »radna snaga stoji pod zaštitom države«, predviđa posebnu zaštitu ženske i dječje radne snage, i obavezuje zakonodavca da zakonom odredi »posebne mjere za bezbjednost i zaštitu radnika« i propiše »radno vrijeme u svim preduzećima« (čl. 23). Dalje je Ustav predvidio pravo radnika da se organizuju radi postignuća boljih radnih uslova (čl. 33) i odredio da se posebnim zakonom uredi obezbjeđenje radnicima za slučaj nesreće, bolesti, besposlice, nesposobnosti, starosti i smrti (čl. 30). Najzad, u ovoj glavi istaknuta je obaveza države da se posebnim mjerama i organizacijom stara o narodnom zdravlju, o javnom saobraćaju, o zaštiti invalida i ratne siročadi, o zaštiti braka, o suzbijanju lihvarstva itd. Posebnom odredbom je naglašeno da se »feudalni odnosi smatraju pravno ukinuti danom oslobođenja od tuđinske vlasti...« (čl. 42). Iako se ne može poricati da su citirane odredbe djelimično ostvarivane, stvarno stanje stvari i praksa stare Jugoslavije je bila takva da se može slobodno reći da su one više predstavljale prazno slovo na papiru. To su one morale u stvari i biti kada se ima na umu činjenica da vladajuća buržoaska klasa stare Jugoslavije nije imala ni želje ni interesa da poboljša položaj radničke klase i 145

siromašnih seljaka, nastojeći da maksimalnim izrabljivanjem i jednih i drugih zadovolji svoju glad za kapitalom koji je i sam bio nerazvijen i upravo zbog toga bezobziran i krajnje gramziv. Primjena tih odredaba zavisila je i od snage radničke klase i njene spremnosti da se izbori za njihovo ostvarenje. Djelimično zbog nedovoljne odlučnosti, nesnalaženja, ali i užasnog pritiska, progona i zabranjivanja njenih revolucionarnih organizacija (Partije i sindikata) od strane buržoazije, radnička klasa, i sama nerazvijena, nije imala uvijek dovoljno snage da uspije u toj borbi. Polazeći od svog uzora, Srbijanskog ustava iz 1903, Vidovdanski ustav je predvidio klasična buržoaska građanska prava i slobode i time ozakonio buržoasku demokratsku ustavnost. On je garantovao ličnu slobodu, jednakost građana pred zakonom, principe »nullum crimen sinae lege, nulla poena sine lege«, nepovredivost stana, slobodu vjere i savjesti, slobodu štampe, pravo udruživanja, zbora i dogovora, pravo molbe, slobodu naučnog i umjetničkog rada, slobodu univerzitetske nastave, nepovredivost tajne pisma, odredio da se smrtna kazna »ne može ustanoviti za čisto političke krivice« itd. (čl. 4–21). Garantujući u načelu spomenuta prava, Ustav je istovremeno punu realnost primjene tih prava svojim drugim odredbama negirao. On to čini tako što je odredio da se određeno pravo može koristiti u granicama koje odredi poseban zakon, što je dopuštalo mogućnost različitih odstupanja od Ustavom postavljenih načela. Tako je npr. u odredbi o garanciji lične slobode rečeno da niko ne može biti pozvan na odgovor-nost, biti pritvoren i lišen slobode »osim u slučajevima koje je zakon predvidio« (čl. 5). Slično je regulisano i pitanje slobode štampe gdje je predviđena mogućnost cenzure »za stvari zakonom unaprijed određene« (čl. 13), pitanje slobode zbora i dogovora za koje je rečeno da se mogu slobodno organizovati »osim u ciljevima koji su po zakonu kažnjivi« (čl. 14) itd. Sva su ta ograničenja omogućavala vlastodršcima stare Jugoslavije da manje ili više, već prema potrebi, krše građanska prava i da ograničavaju slobodu građana. Upravo na području ostvarivanja građanskih prava, ustavne odredbe su bile jedno, a praksa drugo. Do koje se mjere odstupalo u praksi, najbolje pokazuje činjenica da je još prije izglasavanja Vidovdanskog ustava tzv. Obznanom (29–30. XII 1920. godine) zabranjen rad Komunističke partije Jugoslavije, a samo mjesec kasnije po izglasavanju Ustava donesen je Zakon o zaštiti javne bezbjednosti i poretka u državi (1. VIII 1921) kojim je KPJ stavljena van zakona, poništeni mandati svih komunističkih poslanika i zabranjeno svako progresivnije djelovanje. Time su čitavoj radničkoj klasi Jugoslavije oduzeta osnovna politička prava i otežani uslovi da se legalnim sredstvima bori za poboljšanje svog položaja. Tim zakonom je čak onemogućeno i progresivnim buržoaskim političarima da se sa buržoaskih pozicija bore za izmjenu poretka proklamovanog Vidovdanskim ustavom. I pored svojih velikih mana i slabosti, Vidovdanski ustav je omogućavao primjenu ograničenog buržoaskog demokratizma. I pored značajnih ovlaštenja kralja, u početku su dolazile do izražaja parlamentarne metode vladavine. Narodna skupština je mogla da utiče na rad vlade, a kralj je pokazivao izvjesne obzire prema parlamentu. S druge strane, Ustav je omogućavao da dođu do izražaja i druga obilježja sistema buržoaske vladavine, kao što su postojanje i djelovanje političkih stranaka. To je stvaralo mogućnost da se u parlamentu vode i nepovoljne diskusije za vladu i kralja i da katkada dođu do izražaja i oštriji napadi na režim. Političke stranke od 1918–1929. – Političke stranke su propratna pojava sistema buržoaske demokratske vladavine, jer se u njihovim okvirima izgrađuju pogledi pojedinih grupa i slojeva buržoazije o metodama vladavine. Buržoazija ni u jednoj zemlji nije po svom ekonomskom položaju jednaka, već je sastavljena iz više slojeva (krupne, srednje i sitne buržoazije). Stoga i pored opšte saglasnosti o nužnosti očuvanja i zaštite kapitalističkog načina proizvodnje i buržoaskog oblika vladavine, među pripadnicima buržoazije postoje razlike u načinu ostvarenja tih interesa koje su uslovljene njihovim ekonomskim položajem i njihovim mogućnostima. Upravo te razlike utiču na različita politička opredjeljenja i na različite poglede u tome kojim političkim sredstvima treba ostvarivati te interese. Na toj osnovi se i vrši podvajanje buržoazije u različite političke grupe, koje onda samostalno ili u savezu sa drugim političkim grupama nastoje da u političkoj borbi posredstvom organa državne vlasti – vlade i parlamenta – nametnu svoja rješenja. 146

Ukoliko je buržoazija po svom sastavu heterogenija, odnosno sastavljena iz više slojeva, utoliko se njeni posebni interesi razlikuju, što utiče na formiranje većeg broja političkih stranaka. Taj broj se povećava dalje u onoj srazmjeri u kojoj su i drugi vidovi društvene strukture, koju čine seljaci i radnici, jedne zemlje prožeti sličnim osobenostima. Najzad, u nerazvijenim i višenacionalnim zemljama i zemljama u kojima postoji više konfesija broj i boja političkih stranaka je još veći i složeniji, što politički život takve države jako komplikuje. Brojno i situaciono jača buržoazija jedne takve zemlje nastoji da se nametne kao gospodar ostalim nacionalnim buržoazijama i narodima i da na taj način koristeći se svojim većim uticajem u vlasti, držeći zapravo pozicije vlasti, vanekonomskim sredstvima ostvaruje ekstraprofite na čitavom području države. Ta vanekonomska sredstva jesu: razne privredne koncesije, korupcija i zloupotreba vlasti. Upravo takva obilježja imao je politički život stare Jugoslavije, naročito u periodu od 1918. do 1929. godine. Društvena struktura stare Jugoslavije bila je jako šarolika. Nju karakteriše postojanje buržoazije, seljaštva i proletarijata kao osnovnih klasa i grupa stanovništva. Premda je jugoslovenska buržoazija, posmatrana sa stanovišta njenog mjesta u odnosima proizvodnje, u odnosima prema proletarijatu, predstavljala jednu (eksploatatorsku) klasu, ona je u stvari činila jedan konglomerat različitih slojeva i grupa. Po svojim obilježjima i preokupacijama srbijanska buržoazija se razlikovala od hrvatske i slovenačke buržoazije. Srbijanska buržoazija, u odnosu na hrvatsku i slovenačku, bila je mlađa i zaostalija. Nju su sačinjavali bogati trgovci, državna i vojna birokratija. U nastojanju da u ekonomskom pogledu dostigne i prestigne svoje suparnice u Hrvatskoj i Sloveniji, ona je bila vrlo nasrtljiva i nastojala da svoj brzi uspon postigne odlučnim učešćem u vlasti. Zato se ona borila za ideju velikosrpstva, za čije ostvarivanje je nalazila jedino put u izgradnji države na unitarističko-centralističkom principu čiju je zalogu vidjela u srpskoj monarhiji Karađorđevića. Manji dio srpske buržoazije, njen razvijeniji dio u ekonomskom i intelektualnom pogledu, bio je nešto umjereniji i više sklon demokratskim rješenjima u odnosima srpske i ostalih buržoazija i u metodama vladavine. Ovaj dio buržoazije međutim, nije mogao da dođe do većeg izražaja, između ostalog i zbog toga, što je monarhija i njena glava kralj stajala uz konzervativnije slojeve srbijanske buržoazije. Hrvatska i slovenačka buržoazija imale su međusobno više sličnosti, jer su nikle u sličnim ekonomsko-društvenim uslovima (u sastavu Austro-Ugarske Monarhije). Međutim i među njima su postojale izvjesne razlike, više u mentalitetu nego u ekonomskim pozicijama. Hrvatska buržoazija je bila borbenija, dok je slovenačka, u kojoj su preovlađivali elementi sitne i srednje buržoazije prožete jakim klerikalnim uticajem, bila manje borbena i iz svojih klasnih razloga ubrzo po stvaranju države pokazala sklonost sporazumaštvu sa srbijanskom buržoazijom, koja se njome koristila u svojoj borbi sa hrvatskom buržoazijom. Stanje buržoazije u Bosni i Hercegovini bilo je još komplikovanije. Nju su činile tri buržoazije – srpska, hrvatska i muslimanska. Ove dvije prve bile su razvijenije i ubrzo su se priklonile politici nacionalnih buržoazija u Srbiji i Hrvatskoj, dok je muslimanska bila nerazvijenija, povezana sa ostacima begovata i nadahnuta težnjom izvjesnih tradicija koje su od muslimanske buržoazije činile jedinstven fenomen koji bi se mogao nazvati »čaršija«. Nerazvijene su bile i buržoazija u Makedoniji, Crnoj Gori i Dalmaciji. Seljaštvo u staroj Jugoslaviji bilo je još heterogenije od buržoazije. Pored toga što se sastojalo iz tri osnovna sloja (sitnih, srednjih i krupnih zemljišnih vlasnika), položaj seljaštva u pojedinim krajevima bio je različit, tako da se recimo srednjak u Hrvatskoj po svom položaju razlikovao od srednjaka u Bosni i Hercegovini. Osim toga, među seljacima bio je znatan broj bezemljaša. Po broju stanovnika u staroj Jugoslaviji seljaštvo se nalazilo na prvom mjestu. Ono je činilo oko 80% cjelokupnog stanovništva zemlje. Svojim brojem i položajem ono je davalo toj zemlji karakter privredno i društveno jako zaostale zemlje. Najviše je bilo siromašnih i srednjih seljaka, dok je bogatih bilo sasvim mali broj. S druge strane, relativno mali broj srednjaka i bogatih seljaka držali su oko 72% obradivih površina, dok je samo 28% pripadalo ogromnoj masi sitnih seljaka. Stanje posjedovnih odnosa na zemlji stvaralo je užasnu glad za zemljom koja je omogućavala 147

raznim demagozima i politikantima da vrše svoj uticaj među seljaštvom, da ga koriste kao glasačku vojsku i da u nekim slučajevima zloupotrebljavaju njegovu ekonomsku, društvenu i kulturnu zaostalost u sebične svrhe, ne pokazujući pri tom stvarne želje da pomognu seljacima. Bogatiji seljaci su djelovali kao spona između gradske buržoazije i ostale seljačke mase. U nekim krajevima i katolička crkva vršila je snažan uticaj na seljake. U zemljama koje su se nalazile u neravnopravnom nacionalnom položaju, nacionalna buržoazija nastoji da povezivanjem nacionalnog i socijalnog momenta za svoj program pridobije seljaštvo i da se oslonom na njega bori za povoljnije uslove svog djelovanja. U tom pogledu značajan uspjeh postigla je buržoazija Hrvatske, organizujući većinu hrvatskog naroda u Hrvatsku republikansku seljačku stranku i muslimanska buržoazija u Bosni sa svojom Jugoslovenskom muslimanskom organizacijom. Iako i sama nejedinstvena, radnička klasa Jugoslavije je svojim velikim dijelom bila jače međusobno povezana od buržoazije i seljaštva. Dijelovi radničke klase u privredno razvijenim jugoslovenskim zemljama (Sloveniji, Hrvatskoj, Vojvodini) imali su jaču tradiciju i ranije su se oformili kao proletarijat. Stojeći pod snažnim uticajem razvoja socijalističkog pokreta u AustroUgarskoj, jedan dio radničkog pokreta u tim zemljama bio je opterećen oportunizmom zapadnoevropske socijaldemokratije okupljene u Drugoj internacionali. Međutim, stvarni položaj radničke klase u čitavoj Jugoslaviji, po ujedinjenju, bio je podjednako težak. Radnici su svuda eksploatisani, a ukoliko su putem štrajkova i drugim sredstvima vodili borbu za ostvarenje boljih uslova, podjednako proganjani i zlostavljani. Takav položaj radničke klase tjerao ju je na šire i jače povezivanje u razmjerama čitave Jugoslavije. On je uticao na ostvarivanje jedinstva većine radničke klase u razmjerama čitave države, što, tako reći, ni u jednom trenutku nije pošlo za rukom jugoslovenskim buržoazijama. Upravo u tom jedinstvu radničke klase i u borbi njene avangarde KPJ, koja je uspjela da ostvari savez radnika i seljaka, nazirala se buduća svijetla perspektiva jugoslovenskih naroda, koja će početi snažno da se ostvaruje u toku narodne revolucije i da trijumfuje u njenoj pobjedi. U takvim društvenim uslovima, prožetim još nacionalnim i vjerskim proturječnostima, odvijao se politički život stare Jugoslavije koji je dobio karakterističan izraz u opštoj borbi političkih stranaka. Zbog svoje ekonomske, društvene, nacionalne i vjerske složenosti i raznolikosti, politički život stare Jugoslavije odvijao se u znaku postojanja velikog broja političkih stranaka. Na toj osnovi do Vidovdanskog ustava pojavilo se više od četrdeset političkih stranaka i grupa, među kojima je bilo i takvih koje su bile usko profesionalne ili stranke pojedinih nacionalnih manjina (Invalidska stranka, Ratnička stranka, Kiridžijska stranaka, Nezavisna muslimanska stranka, Srpska stranka, Češka stranka, Mađarska stranka, Njemačka stranka itd.). Na izborima za Ustavotvornu skupštinu uzele su učešće 23 stranke. Svega ih je 16 dobilo poslaničke mandate. Posmatrane sa stanovišta njihovog programa i ciljeva kojima su težile, političke stranke se mogu podijeliti na buržoaske i radničke. Naravno, među strankama su postojale manje ili veće razlike koje su bile uslovljene različitim interesima. B u r ž o a s k e s t r a n k e. Sve buržoaske stranke bile su saglasne u jednom važnom pitanju, u pitanju očuvanja kapitalističkog načina proizvodnje. Stoga su u svojoj suštini sve one bile neprijateljski raspoložene prema jugoslovenskom komunističkom pokretu koji se borio protiv kapitalističkog načina proizvodnje za obaranje klasne vladavine buržoazije i za stvaranje proleterske države (diktature proletarijata). Međutim, među njima je postojala ogromna razlika u pitanju metoda vladavine i još više u pitanju organizacije vlasti i oblika vladavine. Jedne su bile za unitarističko-centralistički sistem vladavine, a druge za federativno uređenje države. Zavisno od toga, u literaturi se za prve stranke upotrebljava naziv centralističke, za druge naziv feudalističke. Radikalna stranka. Jedna od najjačih stranaka koja se do kraja borila za centralizam i monarhiju bila je Radikalna stranka. Ona je bila vladajuća stranka i politička sila koja je u život sprovodila težnje velikosrpske buržoazije. Ona se pojavila još u posljednjim decenijama XIX stoljeća u Srbiji kao sitnoburžoaska stranka, koja je oko svoga programa okupila ogromnu masu srpskih seljaka i vodila borbu sa monarhijom za demokratizaciju političkog života, čiji je izraz bio 148

Srbijanski ustav iz 1888. godine. Još u Kraljevini Srbiji Radikalna stranka je evoluirala od sitnoburžoaske u pravu buržoasku stranku. Vođe Radikalne stranke su bili najdosljedniji sprovodnici velikosrpske politike u rješavanju jugoslovenskog pitanja i tvorci Vidovdanskog ustava. U redovima Radikalne stranke nalazio se pretežan broj srpske buržoazije koja je svoju glasačku vojsku imala u velikom dijelu srpskog seljaštva. Radikalna stranka bila je jaka do smrti njenog šefa Nikole Pašića 1926. godine. Poslije Pašićeve smrti, nešto pod neposrednijim uticajem dvora i još pod uticajem degenerisanja njegovog rukovodstva, Radikalna stranka gubi snagu, a njeni predstavnici u parlamentu u sukobu sa opozicijom postaju do kraja netrpeljivi, da bi na kraju iz straha za gubljenje pozicija vlasti pribjegli u parlamentu najgrubljem nasilju. Demokratska stranka. Pristalica centralizma bila je Demokratska stranka. Nju su 1919. godine osnovali u Sarajevu predstavnici dijelova srpske buržoazije iz svih jugoslovenskih zemalja koji su bili skloni modernijim metodama buržoaske vladavine, sa pretenzijom da svoj uticaj prošire na čitavo područje Jugoslavije. Najistaknutije vođe ove stranke bili su Ljuba Davidović i Svetozar Pribićević, koji je u početku bio jedan od najprivrženijih pristaša unitarizma i državnog centralizma. U pogledima vođstva Demokratske stranke na državu primjetne su ideje o državi kao »natklasnoj organizaciji«. koja ima zadatak da »miri klase«. To, naravno, nije ništa smetalo članovima stranke, koh su zauzimali ministarske položaje, da se najbrutalnije razračunavaju sa pristalicama Komunističke partije Jugoslavije (primjer ministra unutrašnjih poslova, demokrate Milorada Draškovića tvorca zloglasne »Obznane«). Demokratska stranka je povremeno dijelila vlast sa Radikalnom i zajedno sa njom učestvovala u donošenju Vidovdanskog ustava. Kako je rukovodstvo stranke po svojim pogledima bilo prilično heterogeno, ona se ubrzo počela da cijepa. Nezadovoljna politikom stranke, prvo je otpala grupa intelektualaca (Ljubomir Stojanović, Jovan Žujović, Jaša Prodanović), koji su osnovali Jugoslovensku demokratsku republikansku stranku. Ta stranka nije imala nekog značajnijeg uticaja u političkom životu Jugoslavije. U stranci je nastao potpuni rascjep kad ju je napustila grupa oko Svetozara Pribićevića, koji je osnovao Samostalnu demokratsku stranku. Samostalna demokratska stranka. Osnovna je u martu 1924. godine. Njen osnivač Svetozar Pribićević je ovu stranku stvorio da bi se ogradio od pokušaja pojedinih članova rukovodstva Demokratske stranke da djeluje pomirljivije prema Radićevoj HRSS i da se popuštanjem nađe neki kompromis sa hrvatskim federalistima. Jasno je onda zašto je program njegove stranke ostao i dalje privržen nacionalnom unitarizmu i državnom centralizmu. Ali, kao i vođe ostalih stranaka, ni Pribićević nije ostao do kraja dosljedan svom stavu, jer ga je ubrzo praksa bezobzirne i samovoljom prožete vladavine kralja i radikala natjerala da evoluira. Kad je kralj pomoću radikala osjetio da će im saradnja sa Radićem, koga su dotada nemilosrdno progonili, biti od veće koristi nego saradnja sa Svetozarom Pribićevićem, čiji je uticaj slabio, oni su ga 18. jula 1925. godine bezobzirno odbacili i natjerali u opoziciju. Ogorčen samovoljom radikala i kralja, od tada Svetozar Pribićević okreće svoju stranku u drugom pravcu u nastojanju da ostvari sporazum »prečanske« srpske buržoazije sa hrvatskom buržoazijom okupljenom u HSS. Rezultat toga bilo je stvaranje tzv. Seljačke demokratske koalicije. U tom svom zaokretu Samostalna demokratska stranka se priklonila federalizmu, ali je u pogledima na nacionalno pitanje ostala do kraja na pozicijama jugoslovenskog nacionalnog unitarizma. Nekada jedan od najborbenijih zagovornika monarhije i centralizma, Svetozar Pribićević je postao jedan od najljućih protivnika centralizma i jedan od vodećih opozicionara, zbog čega je u vrijeme šestojanuarske diktature bio lišen slobode i interniran, da bi kasnije emigrirao. Zemljoradničku stranku osnovale su 1920. godine tri grupe iz Srbije, Bosne i Dalmacije, pristalice stvaranja seljačke države u kojoj bi seljaštvo, kao glavni dio stanovništva, imalo ključne ekonomske i političke pozicije. Nju su stvorili stvarno neki krugovi srpske buržoazije s namjerom da otupe oštricu revolucionarnog raspoloženja seljaka i da ih vežu za interese srpske buržoazije. Nije onda čudo što je i ta stranka u nacionalnom pitanju stajala na pozicijama jugoslovenskog 149

unitarizma i državnog centralizma. Ona je stvorena i sa ciljem da se spriječi uticaj komunista na siromašne seljačke mase. Stoga je zemljoradnička stranka bila protiv svake revolucionarne akcije i izrazito antikomunistička. Istovremeno, njene vođe nisu pokazivale mnogo želje ni smisla da pomognu poboljšanje položaja siromašnih seljaka, zbog čega ova stranka nije ni imala nekog značajnijeg uticaja među seljačkim masama. Iz posebnih klasnih razloga, a katkada i iz nužde, podržavale su povremeno centralizam Slovenska ljudska stranka (SLS) i Jugoslovenska muslimanska organizacija (JMO). Slovenska ljudska stranka. Ova stranka vodi svoje porijeklo još od ranije. Izražavala je interese slovenačke buržoazije u čijem se vođstvu nalazio veći broj katoličkih svećenika koji su joj davali klerikalnu fizionomiju. Slične stranke pod uticajem Vatikana stvarane su i u nekim drugim zemljama zapadne Evrope sa ciljem da se okupljanjem širokih narodnih slojeva u njihovim redovima pod vođstvom klera i buržoazije otupi oštrica revolucionarnog djelovanja radničke klase. Ta stranka je igrala značajnu ulogu u političkom životu stare Jugoslavije, jer su radikali znali da iskoriste njeno rukovodstvo za držanje u procijepu hrvatske buržoazije, time što su slovenačkoj buržoaziji priznavali primat djelovanja u privredi Slovenije i istovremeno njenim predstavnicima osigurali ministarske fotelje u vladi u Beogradu. Predstavnici te stranke bili su članovi većine vlada u staroj Jugoslaviji, a njen šef Anton Korošec bio je čak ministar unutrašnjih poslova u vrijeme atentata u Skupštini 1928. godine. Dajući podršku radikalima i drugim vladajućim krugovima u Beogradu, predstavnici SLS su bili ogorčeni protivnici komunista u čemu su neki njeni članovi iz redova klera ostali dosljedni čak i za vrijeme narodnooslobodilačke borbe. Jugoslovenska muslimanska organizacija (JMO). Nastala je poslije prvog svjetskog rata. U njenom osnivanju učestvovali su neki visoki predstavnici duhovnog reda (ulema), zemljoposjednici i muslimanski intelektualci. Po svom programu to je bila buržoaska stranka koja je u početku uspjela da u svoje redove okupi većinu muslimanskog stanovništva BiH. U tome joj je naruku išla okolnost što je muslimansko stanovništvo u njoj gledalo snagu koja se u početku borila za zaštitu ugrožavanog ličnog i imovinskog položaja Muslimana u nekim krajevima Bosne i Hercegovine. Premda se njeno djelovanje ograničavalo uglavnom na područje Bosne i Hercegovine i premda se katkada kolebala između centralizma i federalizma, JMO je podržavala unitarističko rješenje jugoslovenskog pitanja. Osjećajući kao i SLS da može da igra ulogu »jezička na vagi«, ona je bila sklona sporazumaštvu i kompromisima sa vladajućim krugovima u Beogradu, pa su i njeni predstavnici zauzimali položaje u većini vlada stare Jugoslavije. Oportunizam i sklonost ka kompromisu JMO došao je najjače do izražaja u glasanju njenih predstavnika za Vidovdanski ustav. Hrvatska republikanska seljačka stranka. Od federalističkih buržoaskih stranaka najjača i najuticajnija je bila Hrvatska republikanska seljačka stranka (HRSS) koja 1925. godine, pod uticajem evolucije stava vođstva ove stranke prema obliku vladavine, mijenja naziv u Hrvatsku seljačku stranku (HSS). HSS takođe spada u starije stranke, jer je osnovana još 1905. godine. U njenom nastanku osjeća se izvjesna sličnost sa srpskom Radikalnom strankom. I ona je nikla iz širokog pokreta seljačkih masa u Hrvatskoj za »staru pravicu«, a njene sposobne vođe Ante i naročito Stjepan Radić, djelovali su da se stranka razvija u duhu prosvjetiteljstva i protiv uticaja klera. U početku je to bila tipična sitnoburžoaska stranka. Tokom vremena ona se razvila u pravu buržoasku stranku, u čijim se vrhovima pojavljuju najistaknutiji predstavnici hrvatske buržoazije, koji široku podršku seljačkih masa nastoje da iskoriste u prvom redu za ostvarenje svojih klasnih interesa. Poslije izbora održanih 1925. godine, na kojima je stranka imala veliki uspjeh, ona je definitivno postala zvanični predstavnik hrvatskog naroda, na prvom mjestu hrvatske buržoazije. Još u pripremama za stvaranje Jugoslavije, vođstvo stranke se najenergičnije zalagalo protiv centralističkog uređenja države, a za konfederaciju ili federaciju. Nezadovoljno Prvodecembarskim aktom, ono je istaklo čak zahtjev za stvaranje samostalne republike Hrvatske. Od tada pa dalje, HRSS konsekventno sprovodi opoziciju protiv beogradskog režima. Odbija da njeni predstavnici učestvuju u Privremenoj skupštini, a zbog nenormalnih uslova u kojima su se odvijale pripreme za 150

Ustavotvornu skupštinu, i u Ustavotvornoj skupštini. U opozicionom stavu prema vladajućim krugovima u Beogradu, vođstvo HRSS preduzimalo je različite akcije. Ono se nije zadovoljavalo samo apstinencijom u Narodnoj skupštini, već je nastojalo da zainteresuje za »hrvatsko pitanje« čak i inostranstvo. U tom cilju je vođa stranke Stjepan Radić na svom putu po inostranstvu posjetio čak i Moskvu 1924. godine i izjavio da njegova stranka pristupa prokomunističkoj Seljačkoj internacionali. To, i jaka opoziciona propaganda u zemlji, koju je vodila HRSS, dalo je povoda vladi Nikole Pašića da čini još veći pritisak na pristalice HRSS, u kom cilju je i na njih privremeno primjenjivan režim Obznane. I sam Radić je taj režim najbolje osjetio na svojim leđima, jer je po povratku iz inostranstva u zemlju bio 5. januara 1925. godine bačen u zatvor. Pritisak na jednoj strani, kao i otvaranje izvjesnih izgleda za diobu vlasti sa beogradskim vlastodršcima, uticao je na privremenu evoluciju stava vođstva HRSS koji je u ime stranke i zatvorenog Stjepana Radića izrazio u Skupštini Pavle Radić 27. marta 1925. godine. On je u svojoj izjavi istakao da u ime stranke priznaje državno uređenje stvoreno Vidovdanskim ustavom, čime je otklonjena formalna prepreka za pokretanje razgovora o učešću predstavnika HSS u vladi. Razgovori su rezultirali stvaranjem vlade Pašić – Radić. Saradnja Radića sa radikalima nije bila, međutim, duga vijeka. Okončana je krajem 1926. godine kada je HSS ponovo prešla u opoziciju. Ta saradnja se pokazala nemogućom i za hrvatsku buržoaziju nekorisnom, jer su radikali bili spremni da hrvatskoj buržoaziji prepuštaju samo beznačajne mrvice, nastavljajući da vladaju po starom i da svojim predstavnicima omogućuju da korupcijom i zloupotrebom vlasti stvaraju basnoslovna bogatstva. Prelazeći ponovo u opoziciju, HSS počinje da vodi još oštriju borbu protiv centralističkih krugova okupljenih oko vlade i kralja i da raskrinkava u parlamentu predstavnike radikalnih vlada zbog njihove korupcije i bezobzirnih metoda vladavine. U tome HSS dobiva snažnu podršku od predstavnika Pribićevićeve Samostalne demokratske stranke, sa kojom je stvorila tzv. Seljačkodemokratsku koaliciju. Ne mogavši da demokratskim i parlamentarnim metodama ućutkaju glasove opozicije, zaplašeni strahom pred njenom popularnošću, krugovi oko vlade i kralja nalaze izlaz u primjeni najgrublje sile prema predstavnicima opozicije u atentatu na Pavla i Stjepana Radića i neke druge predstavnike HSS kojega je u samoj skupštini izvršio radikalski poslanik Puniša Račić 20. juna 1928. godine. Pucnji u Narodnoj skupštini učinili su kraj ionako ograničenom parlamentarizmu i otvorili put novoj fazi ustavnog razvoja stare Jugoslavije, koja započinje otvorenom diktaturom Aleksandra Karađorđevića. Kada se ocjenjuje djelovanje HSS na liniji federativnog uređenja države, treba imati na umu da je ono bilo usko postavljeno, jer se HSS nije borila za takvo preuređenje države u kojem bi svi jugoslovenski narodi dobili pravo državnosti. Jer, ni hrvatska buržoazija, kao ni srpska ili slovenačka, nije uopšte isticala postojanje drugih jugoslovenskih nacija. Hrvatska buržoazija se u osnovi borila samo za rješenje tzv. »hrvatskog pitanja« pod kojim je podrazumijevala pravo hrvatske buržoazije da jedino ona eksploatiše područja koja su bila naseljena Hrvatima. Najbolji dokaz za to predstavlja nagodba srpske i hrvatske buržoazije koja je upravo u tom smislu ostvarena 1939. godine u sporazumu Cvetković-Maček. Ostale hrvatske stranke bile su manje uticajne, naročito od vremena kada je HSS postala tako reći opštom hrvatskom strankom. Hrvatska zajednica. Ova stranka stvorena je 1919. godine od nekoliko manjih stranaka, a prvi šef joj je bio dr Ivan Lorković. Njen federalizam bio je više blizak shvatanju izgradnje države na principu jače decentralizacije nego države sastavljene od ravnopravnih federalnih jedinica. Pošto je vođstvo ove stranke zastupalo znatno drukčije shvatanje od vođstva HSS i bilo sklono da prihvati saradnju sa Beogradom na principima Vidovdanskog ustava, ta stranka nije mogla naći mnogo pristaša među Hrvatima i izgubila je skoro svaki uticaj već 1925. godine. Hrvatska stranka prava. – Ova stranka bila je krajnje ekstremna, jer nije priznavala ujedinjenje i tražila je nezavisnu hrvatsku državu, koju bi pored Hrvatske, sačinjavale Bosna i 151

Hercegovina, Dalmacija i Istra. Osuđivala je svaki pokušaj saradnje sa Srbima i u tom pogledu pokazivala srbofobstvo, koje će dobiti svoj najreakcionarniji i najmračniji izraz u kasnijoj tvorevini tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, čiji je tvorac bio jedan od vođa Hrvatske stranke prava dr Ante Pavelić. U Hrvatskoj je djelovala i Hrvatska pučka stranka, koja je po svom programu i fizionomiji bila slična SLS, jer se radilo o klerikalnoj stranci. Pošto je na hrvatskom selu duboke korijene imala HSS, ova stranka nije mogla da dođe do većeg izražaja. Svoj stav o uređenju države je mijenjala, krećući se od centralizma ka federalizmu, da bi na kraju u svoj program istakla velikohrvatstvo koje je imalo reakcionaran značaj. Radničke stranke. Radničke stranke bile su: Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), Nezavisna radnička partija Jugoslavije, Socijaldemokratska i Socijalistička stranka. Prave radničke stranke bile su samo KPJ i Nezavisna radnička partija Jugoslavije, jer su one u svojim programima istakle potrebu revolucionarne smjene buržoaskog poretka socijalističkim, dok su ostale dvije stranke bile spremne da sarađuju i sarađivale su sa buržoazijom i smatrale su mogućim oslobođenje rada u okviru buržoaskog ustavnog uređenja. Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je osnovana na Kongresu ujedinjenja koji je održan od 20–23. aprila 1919. godine u Beogradu. Na inicijativu radničkih organizacija BiH i Srpske socijaldemokratske stranke, osnovali su je najprogresivniji pripadnici socijaldemokratskih partija iz najvećeg dijela zemalja Jugoslavije. U vrijeme osnivanja ona se zvala Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista), a naziv KPJ dobila je tek na Drugom vukovarskom kongresu Partije 1920. godine (20–24. VI 1920. godine). Još u vrijeme svoga osnivanja KPJ je, kao sastavni dio međunarodnog komunističkog pokreta organizovanog u Trećoj internacionali, postavila revolucionarne zadatke: vođenje klasne borbe u cilju obaranja vlasti buržoazije i njene zamjene diktaturom proletarijata. KPJ je usvojila tada i privremeni minimalan program, vođenje borbe u okviru buržoaskog ustavnog uređenja za poboljšanje ekonomskog, društvenog i političkog položaja radničke klase i korištenje buržoaskog parlamenta za raskrinkavanje buržoaskih metoda vladavine. Na Vukovarskom kongresu je donesen Program i Statut Partije. U programu je jače podvućena potreba ostvarenja maksimalnog programa – potreba revolucionarne smjene vlasti, zbog čega je promijenjen i naziv Partije u KPJ. Osnovana u vrijeme vrlo teških uslova života i rada radničke klase i ostalih siromašnih slojeva grada i sela, KPJ je od početka imala snažnu podršku u masama. Ona se najvidnije ispoljila u značajnim uspjesima KPJ na opštinskim izborima 1920. godine i na izborima za Ustavotvornu skupštinu. Na tim izborima KPJ je dobila 59 poslaničkih mandata i postala po snazi treća partija u parlamentu. Zaplašena revolucionarnom plimom radničke klase i ogromnim uspjesima njene avangarde KPJ, vladajuća buržoazija vrlo brzo preduzima oštre mjere da suzbije njen uticaj i da potpuno onemogući djelovanje komunista. Prvi snažniji udarac KPJ režim zadaje zavođenjem Obznane u decembru 1920. godine. Obznanom je KPJ stavljena van zakona i zabranjeno je djelovanje njenim organizacijama i članovima. Time je KPJ natjerana u ilegalnost, koja je postala potpuna oduzimanjem mandata komunističkim poslanicima po Zakonu o zaštiti države. Time počinje ilegalni period u razvoju KPJ, koji je trajao čitav period postojanja stare Jugoslavije. Dočekavši nespremna teške udarce, KPJ je u prvom periodu ilegalnog rada morala da prebrodi mnogobrojne teškoće unutrašnje konsolidacije i preorijentacije na teške uslove borbe u ilegalnosti. Te teškoće bile su posljedica i nedovoljne spremnosti i marksističke neizgrađenosti njenih kadrova koji će se tek u uslovima ilegalnog rada u toku skoro dvije decenije preko stalnog marksističkog uzdizanja osposobiti da sa više smisla primjenjuju marksističko učenje na konkretnu situaciju u Jugoslaviji, da ispravljaju svoja pogrešna shvatanja o raznim pitanjima i da na kraju sa više preciznosti i jasnoće formulišu svoje stavove i pronađu sredstva i načine za njihovo ostvarenje u praksi. 152

Zaokupljena borbom za prava radničke klase i sva okrenuta prema svom osnovnom zadatku oslobođenju rada, KPJ u početku nije dovoljno poklanjala pažnje drugim važnim pitanjima unutrašnjeg života u državi, pa je u pogledu njihovog rješavanja zadugo imala pogrešne stavove. To se osobito tiče seljačkog i nacionalnog pitanja. U Partiji je u početku preovladavalo mišljenje da ona ne treba da poklanja veću pažnju seljačkom pitanju i da se povezuje sa seljaštvom, jer je ono, navodno, predstavljalo rezervu buržoazije. U manjini su bili oni aktivisti Partije koji su vrlo brzo počeli da uviđaju da se Partija ne smije izolovati od seljačkih masa, jer se time odvaja od jednog od svojih najjačih uporišta. Praksa je pokazala da su ovi posljednji imali pravo, a njihov stav će definitivno naći mjesto u akcijama Partije u vrijeme njenog opšteg poleta od 1935. godine. Isto tako u početku partija nije imala jasno izgrađen stav o nacionalnom pitanju. Preovladavalo je tada mišljenje koje je zastupao Sima Marković da je nacionalno pitanje čisto ustavno pitanje, da je to pitanje borbe buržoazije za podjelu vlasti, u čemu proleterska partija, koja se bori za internacionalizam i koja u središtu borbe ima pred očima revolucionarno rješavanje socijalnog pitanja, ne treba mnogo da se angažuje. Stoga Partija na početku nije pridavala potreban značaj pitanju uređenja buržoaske države i naginjala je nacionalno-unitarističkom stavu. Bilo je i aktivista (lijevi komunisti) koji su u nacionalnom pitanju uvidjeli važno političko pitanje, koje bi Partija u svom radu mogla da iskoristi kao sredstvo za mobilisanje masa protiv režima. Politička praksa stare Jugoslavije demantovala je one koji su nedovoljno pažnje poklanjali nacionalnom pitanju, pa je i KPJ počela njime da se više bavi i da evoluira u svom gledištu. Već na Trećoj konferenciji KPJ u Beogradu (januar 1924) učinjen je korak naprijed u gledanju na nacionalno pitanje. U rezoluciji te konferencije istaknuto je pravo naroda na samoopredjeljenje do otcjepljenja, ali se još uvijek govori samo o tri nacije. Dalji korak učinjen je rezolucijom Trećeg kongresa KPJ (održan u Beču od 17–22. maja 1926. godine) kada se prvi put u jednom dokumentu KPJ spominje kao posebna i makedonska nacija. U međuvremenu se još uvijek lutalo u pitanju načina rješavanja nacionalnog pitanja, pri čemu su zauzimani i stavovi o razbijanju Jugoslavije, da bi tek Partija nešto kasnije našla potpuno pravilan put i u rješavanju ovoga pitanja. U tom pogledu naročito su značajni zaključci Plenuma CK KPJ u Splitu (juni 1935. godine) u kojima je istaknuto da se nacionalno pitanje jedino može pravilno riješiti priznavanjem prava svim nacijama na samoopredjeljenje, koje ne mora bezuvjetno značiti i otcjepljenje. To je uslovilo i drugi zaključak po kome je moguće spajanjem revolucionarne borbe radničke klase za nacionalnu ravnopravnost, nacionalno pitanje riješiti u okviru zajedničke države, obaranjem hegemonije srpske buržoazije. Taj zaključak predstavlja osnovu na kojoj je definitivno izgrađen stav o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, što je ostvareno u toku narodne revolucije. U međuvremenu je Partija uspjela da pravilno oblikuje svoje poglede i na druge probleme, tako da je do Pete zemaljske konferencije održane u Zagrebu oktobra mjeseca 1940. godine prebrodila unutrašnju krizu i osposobila se da u pogodnom trenutku pristupi smjelo rješavanju svih pitanja u Jugoslaviji, na prvom mjestu socijalnog i nacionalnog. Zaključci te konferencije najbolje odražavaju to stanje. Nezavisna radnička partija Jugoslavije (NRPJ). Osnovana je na inicijativu rukovodstva Komunističke partije Jugoslavije u januaru mjesecu 1923. godine u Beogradu. To je bio pokušaj Partije da pod drugim imenom legalno razvije svoju aktivnost i da olakša povezivanje i okupljanje svojih članova, kao i da u njenoj štampi razvije najširu diskusiju u cilju izgrađivanja pravilnih stavova o najbitnijim pitanjima za političku akciju Partije. Osnivanje NRPJ buržoazija je dočekala neprijateljski, jer je osjetila da se komunisti ponovno organizuju, pa je razvila žestoku kampanju za njeno zabranjivanje. Iako NRPJ u početku nije imala većeg uspjeha u masama, dobivši na izborima za Narodnu skupštinu 1923. godine samo 24 321 glas (1,1%), u njoj je buržoazija gledala veliku opasnost za svoju klasnu vladavinu, pa ju je vlada već u junu mjesecu 1924. godine zabranila. 153

Jugoslovenska socijaldemokratska stranka. Ova stranka razvila se iz malobrojnog dijela pristalica desne struje u socijaldemokratskim strankama pojedinih jugoslovenskih zemalja. Kao što je ranije rečeno, pristalice lijeve struje u tim strankama osnovale su KPJ, dok su desne bili protiv stvaranja KPJ, prema kojoj su se do kraja odnosili neprijateljski. Kao član i pristalica ideja Druge internacionale, Socijaldemokratska stranka nije poklanjala pažnju klasnoj borbi i smatrala je da se može u okvirima buržoaskog sistema parlamentarnim putem izvršiti smjena kapitalističkog, socijalističkim sistemom. Time je ona u stvari priznavala vladavinu buržoazije u Jugoslaviji, koja je u toj stranci našla saveznika za suzbijanje revolucionarnog pokreta radničke klase. Zbog svog oportunističkog stava, Socijaldemokratska (kasnije nazvana Socijalistička) stranka nije imala većeg uporišta u redovima radničke klase, ali je svojim radom ometala uspostavljanje punog njenog jedinstva, što je naročito dolazilo do izražaja u sindikatima. U nacionalnom pitanju socijalisti su bili pristalice nacionalnog unitarizma i centralizma. Ova stranka istupala je na svim skupštinskim izborima u staroj Jugoslaviji. Nikada, međutim, nije dobila veći broj glasova niti poslaničkih mandata (1923. godine dobila je dva, 1925. ni jedan, a 1927. godine samo jedan poslanički mandat). Šestojanuarska diktatura. – Krvoproliće u Narodnoj skupštini imalo je dalekosežne posljedice na dalji politički razvoj stare Jugoslavije. Ono je pokazalo da su vladajućim krugovima u toj državi i jako ograničene metode parlamentarne vladavine predstavljale smetnju za ostvarenje njihovih ciljeva, za ostvarenje punog hegemonizma velikosrpske buržoazije. Najistaknutiji predstavnik tih krugova bio je kralj Aleksandar Karađorđević. Stvorivši atmosferu za najgrublje nasilje u najvišem organu državne vlasti, ti krugovi su težili da krivicu za takvo stanje prebace na svoje opozicione protivnike, da ih prikažu kao protivdržavne elemente koji metode parlamentarne vladavine iskorištavaju za podrivanje državnog jedinstva, da bi tako stvorili mogućnost da se diktatorskim sredstvima obračunaju i sa onim mrvicama buržoaskog demokratizma koje su se nalazile u Vidovdanskom ustavu. Umjesto da za opravdani revolt većine naroda protiv nasilja nađe izlaz demokratskom rješavanju gorućih pitanja jugoslovenskog društva, kralj Aleksandar i velikosrpski krugovi oko njega su pojačali svoj pritisak i krizu toga društva »riješili« državnim udarom. Kralj je 6. januara 1929. godine svojom proklamacijom prekinuo dotadašnje ustavno stanje tako što je ukinuo Ustav, raspustio parlamenat i zabranio rad političkih stranaka sa smiješnom motivacijom da je »nastupio čas, kad između naroda i kralja ne može i ne sme biti više posrednika«. Rugajući se narodu preuzimanjem cjelokupne vlasti u svoje ruke, kralj je u stvari svojom proklamacijom narod proglasio maloljetnim i nametnuo mu se za apsolutnog tutora. Tako je započeo period prvo otvorene, a zatim 1931. godine maskirane monarhijske diktature u staroj Jugoslaviji koji se odvijao u znaku negacije ustavne i parlamentarne vladavine. Zavođenje diktature i ukidanje ustanova Vidovdanskog ustava kralj je formalno započeo spomenutom proklamacijom od 6. januara 1929. godine i ozakonio je nizom zakona, u prvom redu Zakona o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi (6. januara 1929. godine). Spomenutim zakonom je zaveden potpuni kraljev apsolutizam u državi, jer je u njemu, između ostalog, rečeno da je »Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca nasljedna monarhija«, da je kralj »nosilac sve vlasti u zemlji«. On »izdaje i proglašuje zakone, postavlja državne činovnike«, vrši amnestiju i pomilovanja, predstavlja državu pred inostranstvom itd. Zakonom je dalje određeno da je kraljeva ličnost neprikosnovena i da je kralj potpuno neodgovoran. Vlada je u smislu Zakona potpuno podređena kralju, jer »ministri su odgovorni kralju«, koji ih može optužiti« itd. Želeći da onemogući bilo kakvu djelatnost uperenu protiv njegovog apsolutizma, kralj je novim Zakonom o zaštiti države (6. januara 1929. godine) pooštrio kaznene mjere prema svakom pojedincu koji bi u bilo kojoj formi djelovao protiv njegovog apsolutizma. Tim zakonom je kralj oduzeo građanima Jugoslavije sva politička prava u nastojanju da ućutka svaku misao i akciju koja ne bi bila u skladu sa njegovim apsolutizmom. Ta težnja se najoštrije manifestovala u zabrani i rasturanju svih udruženja i stranaka koje »vrše propagandu ili ubeđivanje drugih, da treba promenuti postojeći poredak u državi«, kao i rasturanju svih političkih stranaka »koje nose obeležje 154

versko i plemensko«. Ovo posljednje pokazuje evoluciju kursa ka zavođenju potpunog nacionalnog unitarizma i proklamovanju integralnog jugoslovenstva (jedne jugoslovenske nacije). Ta evolucija, koja je bila najgrublje negiranje nacionalnih posebnosti jugoslovenskih naroda, dobila je svoj najizrazitiji vid u promjeni naziva države u Kraljevinu Jugoslaviju, što je učinjeno Zakonom o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna područja od 3. oktobra 1929. godine. Da bi svoju vlast učinio do kraja apsolutnom, kralj je zaveo puni centralizam u državi potčinivši sebi čitav aparat državne vlasti od najviših do najnižih njenih instanci. U tom cilju on je posebnim Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o opštinama (11. januara 1929. godine) likvidirao lokalnu i oblasnu samoupravu predviđenu Vidovdanskim ustavom i odredio da se odmah razriješe opštinske uprave u cijeloj državi a da se na mjesto njih postave veliki župani. Zakonom je dalje određeno da veliki župani razriješe opštinske bilježnike i postave nove. Najzad, velikim županima je naređeno da likvidiraju oblasne samouprave rasturanjem oblasnih skupština i oblasnih odbora i da na njihovo mjesto postave posebne državne komesare. Pošto mu ni mjere citiranog zakona nisu obezbjeđivale punu centralizaciju vlasti, kralj je posebnim Zakonom o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna područja (3. oktobra 1929. godine) izvršio jaču koncentraciju i centralizaciju državne uprave ukidanjem ranijih oblasti (bilo ih je 33) i stvaranje manjeg broja većih oblasti pod nazivom banovina. Tim zakonom država je podijeljena na devet banovina: Dravsku (Ljubljana), Savsku (Zagreb), Vrbasku (Banja Luka), Primorsku (Split), Drinsku (Sarajevo), Zetsku (Cetinje), Dunavsku (Novi Sad), Moravsku (Niš) i Vardarsku (Skoplje). Stvaranjem banovina vladajući krugovi u Beogradu željeli su da razbiju istorijski formirane geografske cjeline i da onemoguće uspostavu jedinstva pojedinih nacionalnih grupa. Istovremeno su granice banovina postavili tako da su u šest banovina obezbijedili srpsku većinu. Podjelom države na banovine najviše je bila pogođena Bosna i Hercegovina, jer su njeni dijelovi ušli u četiri banovine: Drinsku, Vrbasku, Primorsku i Zetsku. Tako je definitivno bio izgrađen državni sistem šestojanuarske diktature. U tom sistemu sva vlast je pripadala kralju i njegovom birokratskom činovničkom aparatu, koji je morao biti kralju dokraja odan i poslušan. Posmatran sa stanovišta ekonomsko-društvenog, to je bio kapitalistički sistem u kojem je u apsolutističkoj vlasti kralja i njegove dvorske kamarile bila ostvarena puna prevlast u državi velikosrpskoj buržoaziji. Takav sistem vladavine velikosrpskoj buržoaziji se pokazivao nužnim i podesnim kako u odnosu na ostalu buržoaziju u pojedinim jugoslovenskim zemljama, tako još više u odnosu na nemilosrdnu eksploataciju radničke klase, koja je tim režimom bila najteže pogođena. Osobito teško bila je pogođena partija radničke klase – KPJ, čiji je dio rukovodećeg kadra tada bio poubijan, a najveći broj aktivista bačen u tamnice i nemilosrdno zlostavljen od policije i žandarmerije. Režim šestojanuarske diktature u otvorenoj diktatorskoj formi kralja nije se mogao dugo održati, kako iz unutrašnjih tako isto i iz spoljnopolitičkih razloga. Apsolutizam kralja i krajnja bezobzirnost njegovog činovničkog, naročito policijskog, aparata stvarali su duboko nezadovoljstvo širokih narodnih slojeva, pa i dijelova buržoaske klase, naročito u tzv. »prečanskim« krajevima. To nezadovoljstvo je moglo da u prenapregnutoj situaciji dobije krajnje nepovoljne posljedice za režim, čineći ga već u tom vremenu jako nestabilnim. Zbog unutrašnje nestabilnosti režima i njegove nepopularnosti u demokratskim krugovima zemalja zapadne Evrope, sa kojim je stara Jugoslavija imala dobre odnose, kao i zbog kolebanja stranih kapitalista da ulažu kapitale u Jugoslaviji u takvim okolnostima, vladajući krugovi na čelu sa kraljem morali su da čine neznatne ustupke buržoaziji u ostalim jugoslovenskim zemljama. Pod pritiskom javnog mnjenja u zemlji i u želji da stvori povoljniji utisak o svojoj vladavini pred inostranstvom, kralj je odlučio da svoju otvorenu diktaturu maskira ustavom, koji je izdao 3. septembra 1931. godine. Taj ustav se zvao »oktroisani«, jer ga je izdao (»podario«) sam kralj. Oktroisani ustav Kraljevine Jugoslavije. – Tim ustavom nije učinjen značajan korak u demokratizaciji jugoslovenskog društva u odnosu na stanje stvoreno šestojanuarskom diktaturom, niti je pokušano rješavanje njegovih najakutnijih problema: nacionalnog i socijalnog pitanja. 155

Naprotiv, njime je u osnovi sankcionisano stanje stvoreno otvorenom diktaturom, s tim što je predviđeno postojanje Narodnog predstavništva i jako ograničena primjena građanskih prava. U Ustavu je sankcionisan jugoslovenski nacionalni unitarizam onako kako je to proklamovano šestojanuarskom diktaturom. To se, između ostalog, najvidnije manifestovalo u nazivu države koja se i po Ustavu zove Kraljevina Jugoslavija, kao i u isticanju parola u Ustavu da je kralj »zatočenik narodnog jedinstva i državne cjeline«, »te da je čuvar njihovih svagdašnjih interesa« (čl. 29). Iako je formalno ozakonio princip podjele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, kralju je Ustav obezbijedio daleko najviše vlasti u svim vidovima njenog ispoljavanja. Po čl. 1. Ustava Kraljevina Jugoslavija je »nasledna i ustavna monarhija«. Time je nedvosmisleno naglašena predominantna uloga kralja u vlasti i to skoro na isti način na koji je to učinjeno proklamacijom o zavođenju diktature. Kraljevo mjesto u zakonodavnoj vlasti izraženo je u Ustavu odredbom da »Kralj potvrđuje i proglašuje zakone« (čl. 29). Kralju, međutim, nije bila dovoljna samo ova odredba. On se pobrinuo da pojača svoj uticaj u zakonodavnoj vlasti u drugom zakonodavnom faktoru – Narodnom predstavništvu. Narodno predstavništvo je po Oktroisanom ustavu dvodomo. Činili su ga Senat i Narodna skupština, koji su u zakonodavnoj vlasti izjednačeni, jer »ako je zakonski predlog usvojen u celini i od Narodne skupštine i od Senata, smatra se da je Narodno predstavništvo predlog primilo« (čl. 64). Senat je bio obično oruđe u rukama kralja pomoću koga je on obezbijedio sebi mogućnost da još u Narodnom predstavništvu utiče na stvaranje zakona po svojoj volji. Senat je bio sastavljen od polovine biranih i od polovine od kralja imenovanih senatora, jer »Kralj može imenovati toliki isti broj senatora koliko ih je biranih« (čl. 50). Imenovani senatori bili su kraljevi ljudi, lica koja su uživala puno kraljevo povjerenje. Takvi su, u stvari, bili i birani senatori, jer ih je biralo biračko tijelo sastavljeno od ljudi na čiju je sudbinu kralj mogao da ima presudan uticaj. Birali su ih na šest godina po banovinama: narodni poslanici, banski vijećnici i predsjednici opština sa područja jedne banovine. Na svakih 300 000 stanovnika biran je po jedan senator. Svojim pravom prema Narodnoj skupštini kralj je mogao da utiče i na njeno funkcionisanje, da je učini instrumentom politike svoje vlade. Kralj je imao pravo da saziva Narodno predstavništvo (Senat i Narodnu skupštinu) u redovna i vanredna zasjedanja, da otvara i zatvara sjednice Narodnog predstavništva, da raspusti Narodnu skupštinu i da raspiše nove izbore, u čemu nije bio vezan nikakvim rokom (čl. 32). Svi članovi Narodnog predstavništva morali su položiti zakletvu »da će kralju biti verni, da će čuvati iznad svega jedinstvo naroda, nezavisnost države i celinu državne oblasti, da će Ustav čuvati i dobro naroda pred očima imati« (čl. 59). Način formiranja Narodne skupštine i njeno funkcionisanje podešeno je prema potrebama kralja i vlade koju on imenuje. Prema Ustavu »Narodnu skupštinu sastavljaju poslanici koje narod slobodno bira opštim, jednakim i neposrednim glasanjem« (čl. 54). Ali, u pogledu opšteg prava glasa Ustav je nedosljedan, jer je lišio aktivnog i pasivnog biračkog prava pripadnike vojske, žene i lica koja nisu bila nastanjena u jednom mjestu u vremenskom periodu koji je bio određen zakonom (pogađalo je naročito radničku klasu). Pasivno biračko pravo nisu imale aktivne sudije, policijski, finansijski i šumarski činovnici, kao i lica koja nisu znala da čitaju i pišu »službenim jezikom«. Izbori su u smislu Ustava javni, što čini dalje značajno ograničenje biračkog prava. Taj princip je ozakonjen u očitoj namjeri da vladin činovnički aparat uvidom u opredjeljenje birača vrši psihološki pritisak na birače i da ih prisiljava da glasaju za vladinu listu. To je naročito pogađalo lica koja su se nalazila u državnoj službi. Biračko pravo je, međutim, najteže bilo pogođeno izbornom procedurom, koja je bila propisana Zakonom o izboru narodnih poslanika za Narodnu skupštinu (10. septembra 1931. godine) i Zakonom o biračkim spiskovima (7. septembar 1931. godine). U smislu tih zakona kandidovanje narodnih poslanika moglo je biti ostvareno samo putem zemaljskih kandidacionih lista (po Vidovdanskom ustavu putem okružnih lista). To je privilegisalo vladinu izbornu politiku, jer je vlada bila u povoljnijem položaju u odnosu na opoziciju da postavi kandidate na čitavom 156

području države. Položaj opozicije bio je jako otežan, jer je bila regionalno razbijena. Da bi mogla da se pojavi na izborima, morala je da se udružuje, što u tadašnjoj jugoslovenskoj političkoj situaciji nije bilo moguće lako i brzo ostvariti. To je vladi i kralju bilo dobro poznato. Zato su i odredili kandidovanje po zemaljskim listama. Vlada je bila privilegisana i sistemom podjele mandata. Poslanički mandati nisu dijeljeni prema proporciji postignutih glasova na izborima, već po jednoj vrlo čudnoj računici. Listi koja je dobila relativnu većinu na izborima automatski je pripadalo tri petine mandata. Tek poslije toga se pristupilo podjeli mandata prema proporcionalnom principu među sve zemaljske liste, uključujući i vladinu, koje su dobile preko 50 000 glasova. Pribjegavajući raznim mahinacijama, nasilju i falsifikovanju izbornih rezultata, vlada je redovno uspijevala da svojoj zemaljskoj listi obezbijedi relativnu većinu i da tako ostvaruje većinu u Narodnoj skupštini. Kakvim je sve besmislicama rezultirala ova izborna praksa, vidi se najbolje po tome što su poslanički mandati u nekim srezovima dodjeljivani vladinim kandidatima čak i onda kada bi oni imali samo nekoliko desetina glasova, dok bi kandidati opozicije ostajali bez mandata iako su istovremeno u tim srezovima dobijali nekoliko desetina hiljada glasova. Najzad, i sami narodni poslanici nisu bili u položaju da se koriste pravima pravih narodnih predstavnika. Oni su, kao što je već rečeno, pri stupanju u Narodnu skupštinu morali položiti zakletvu vjernosti kralju, a bili su ograničeni i u zakonskoj inicijativi. Punu zakonsku inicijativu imali su kralj i ministri. To pravo imao je i svaki član Narodnog predstavništva, ali pod uslovom da njegov »predlog pismeno pomogne najmanje jedna petina članova Senata odnosno Narodne skupštine« (čl. 63). Upravna vlast je prema Ustavu potpuno u rukama kralja. Kralj postavlja državne činovnike, daje vojne činove, ima pravo amnestije, pomilovanja, predstavlja državu pred inostranstvom itd. Upravnu vlast kralj vrši posredstvom vlade (Ministarskog savjeta), koja »stoji neposredno pod kraljem« (čl. 77) i koja je samo njemu odgovorna. Istina, u Ustavu je rečeno da »Kralj i Narodna skupština mogu optužiti ministre za povredu Ustava i zemaljskih zakona učinjenu u službenoj dužnosti« (čl. 78), ali kad to čini Narodna skupština, Ustav zahtijeva da se »odredba o stavljanju ministra pod sud ima doneti većinom od dve trećine od ukupnog broja narodnih poslanika« (čl. 79). To praktično znači svođenje spomenutog prava skupštine na ništa. Iz položaja Skupštine vidi se da po Oktroisanom ustavu Kraljevina Jugoslavija nije parlamentarna država. Prava Skupštine u zakonodavstvu su bila jako sužena, u upravi nije imala nikakvih prava, a budžetsko pravo je moglo da postane potpuna prerogativa kralja, jer je on imao pravo da produžuje stari budžet ne samo putem tzv. budžetskih dvanaestina već i za čitavu godinu, naravno, kada nema Skupštine (čl. 103). Sistem uprave u državi prema Ustavu je centralistički izgrađen, a »Uprava u Kraljevini vrši se po banovinama, srezovima i opštinama« (čl. 81). Kao što se vidi, ozakonjen je sistem uprave izgrađen za vrijeme šestojanuarske diktature. Zadržane su banovine (devet banovina), srezovi i opštine kao upravna područja. Raniji centralizam u banovinama neznatno je ublažen zavođenjem banovinske samouprave, a opštine su proglašene za »samoupravna tela«. Najviše vlasti u banovini imao je ban, koji je kao kraljev činovnik bio predstavnik vrhovne vlasti u banovini (čl. 86). Kao šef čitave administracije u banovini ban »postavlja, premešta, penzioniše i otpušta, upravne činovnike u banovini«. U samoupravnim poslovima, on je nadređen samoupravnim organima, jer je ovlašten da proglašuje i obnaroduje banovinske uredbe, koje donosi banovinsko vijeće i da obustavi »sva rešenja banovinskog veća i banovinskog odbora, koja su protivna Ustavu, zakonima i uredbama« (čl. 93). Samoupravni organi u banovinama su: banovinsko vijeće i banovinski odbor. Banovinsko vijeće se bira na četiri godine »opštim, jednakim i neposrednim glasanjem«. Izborna procedura, uz javno glasanje, slična je proceduri za izbor narodnih poslanika, pa su i ta vijeća nastajala u stvari po volji administracije, a njen vrhovni šef, kralj, mogao ih je raspustiti »i pre isteka četvorogodišnjeg perioda na predlog Ministra unutrašnjih poslova . . .« (čl. 93). 157

Podjela Jugoslavije na devet banovina održala se sve do avgusta 1939. godine. Dvadeset šestog avgusta te godine izdana je Uredba o osnivanju Banovine Hrvatske na osnovu sporazuma Cvetković – Maček. Ta banovina je trebala da bude nešto drukčije uređena od ostalih banovina. Spomenutom uredbom njoj je data izvjesna autonomija koja je trebalo da obezbijedi jače učešće u vlasti hrvatskoj buržoaziji. Kao autonomni organi vlasti u Hrvatskoj banovini trebalo je da djeluju: ban, banska uprava i Sabor kao predstavnički organ vlasti. Međutim, do izbijanja drugog svjetskog rata, djelovali su samo ban i banska uprava. Iako su u tom međuvremenu vršene pripreme za izbor Sabora, ovaj organ nikada nije bio potpuno oformljen. Uredbom o osnivanju Banovine Hrvatske autonomnim organima vlasti bili su stavljeni u nadležnost poslovi poljoprivrede, trgovine, industrije, šuma, rudnika, građevina, socijalne politike, narodnog zdravlja, fizičkog vaspitanja, pravde, prosvjete, unutrašnjih poslova itd. Ostale poslove zadržala je centralna vlast u svojoj nadležnosti i ostvarivala ih posredstvom opštedržavnih organa vlasti koji su stajali pod njenom kontrolom. Opštinska samouprava je regulisana Zakonom o opštinama (14. marta 1933. godine), a činili su je: opštinski odbor, opštinska uprava i predsjednik opštine. Opštinski odbor je biran na tri godine po proceduri za izbor narodnih poslanika opštim, jednakim, neposrednim i javnim glasanjem. Ustav je obezbijedio znatan uticaj kralju i u sudskoj vlasti. Istina, u Ustavu je rečeno da su »sudovi nezavisni« i da u izricanju pravde »oni ne stoje ni pod kakvom vlašću no sude po zakonu« (čl. 100), zatim da su sudije svih sudova stalne itd. (čl. 101). To su demokratske ustanove buržoaskog sudstva, ali su one istovremeno bile samo deklarativne, jer su istim Ustavom negirane. Tako je u čl. 119. Ustava rečeno da »odredbe čl. 101. ovog Ustava neće se primenjivati za vreme od pet godina od dana stupanja u život ovog Ustava«. Osim toga, realnost spomenutih odredaba bila je minimalna i zbog toga što su sudije bile državni činovnici vezani zakletvom prema kralju i što su njihove presude i rješenja izricani i izvršavani u ime kralja (čl. 28). I Oktroisani ustav bio je ustav buržoaske kapitalističke države. Naravno, specifičnog oblika buržoaske države u kojoj je buržoaska klasa u cjelini bila privilegisana, ali u kojoj je velikosrpskoj buržoaziji zagarantovana hegemonija ne samo u odnosu na radni narod čitave države već i u odnosu na buržoazije u nesrpskim zemljama te države. Ta hegemonija obezbijeđena je u Ustavu opisanim sistemom vlasti koji je omogućavao kralju i njegovim velikosrpskim pomagačima da čvrsto drže vlast u svojim rukama i da je koriste za uvećanje svojih bogatstava. Inače, kapitalistički sistem u Ustavu utvrđen je na klasičan način ozakonjenjem kapitalističke privatne svojine i slobode ugovaranja. S tim u vezi u Ustavu je rečeno »svojina je zajamčena« (čl. 22), a »sloboda rada i ugovaranja u privrednim odnosima priznaje se« (čl. 23). Karakteristično je da Ustav ne ponavlja odredbe Vidovdanskog ustava koje su mogle da utiču na ograničenje svojine u društvenom interesu. Isto tako, nema ni traga od socijalnih odredaba Vidovdanskog ustava koje su davale izvjesna prava radničkoj klasi. To nije ni čudo kada se ima u vidu činjenica da je tada radnička klasa bila potpuno obespravljena a njene revolucionarne organizacije proganjane. Tim Ustavom ozakonjen je upravo onaj režim policijske države koji je tokom šestojanuarske diktature pa i kasnije poslao na robiju i na stratište hiljade komunista, članova KPJ i SKOJ-a. Najzad, u Oktroisanom ustavu su predviđena klasična buržoaska građanska prava: jednakost građana pred zakonom, lična sloboda, legalitet krivičnog gonjenja (»nullum crimen ... nulla poena .. .«), nepovredivost stana, sloboda vjere i savjesti, sloboda mišljenja, sloboda udruživanja, prava zbora i dogovora itd. Stvarni značaj tih prava Ustav je, međutim, sveo na najužu mjeru, na prvom mjestu time što je uz proklamovanje svakog prava odredio i mogućnost njegovog ograničenja odredbama kao što su »osim u slučajevima koje je zakon predvidio« i »načinom kako je zakon propisao«, »u granicama zakona« itd. Ta su ograničenja imala puni značaj jer su se odnosila na zakone koji su o pitanju građanskih prava izdati za vrijeme šestojanuarske diktature, a koji su u smislu odredbe čl. 118. Ustava ostali i dalje na snazi. O tome je u spomenutom članu Ustava rečeno: »Svi zakoni, sem Zakona o Kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi od 6. januara 1929. godine, ostaju na snazi dok se redovnim putem ne izmene ili ukinu«. Karakteristično je istaći 158

da je u Ustav unesena posebna odredba kojom se zabranjuje pravo udruživanja »na verskoj ili plemenskoj ili regionalnoj osnovi u partijsko-političke svrhe kao ni u svrhe fizičkog vaspitanja« (čl. 13). Time je još jednom negirana nacionalna složenost Jugoslavije i istaknuta potreba da se onemogući rad opozicije koja je bila jaka u svim krajevima, a naročito u Hrvatskoj. Buržoaske političke stranke od 1931–1941. godine. – Okvir stvoren Oktroisanim ustavom bio je vrlo uzak za neki značajniji zamah političkog života u staroj Jugoslaviji u pravcu njegove demokratizacije. Pošto je tim ustavom u osnovi ozakonjen poredak šestojanuarske diktature, nije se moglo očekivati oživljavanje političkog života na starim osnovama, niti je moglo doći do oživljavanja starih političkih stranaka. Ustavom je, doduše dozvoljena mogućnost političkog organizovanja, ali takvog organizovanja koje ne bi ugrožavalo privilegisani položaj velikosrpske buržoazije okupljene oko kralja i njemu odanih vlada. Da bi onemogućio pojavu ranijih političkih stranaka u političkom životu zemlje, kralj je još u Ustavu odredio da »ne može biti udruživanja na verskoj ili plemenskoj ili regionalnoj osnovi u partijsko-političke svrhe kao ni u svrhe fizičkog vaspitanja« (čl. 13). To načelo razrađeno je u Zakonu o udruživanjima, zborovima i dogovorima, pa je stavljeno u nadležnost opštoj upravnoj vlasti da zabrani osnivanje udruženja, koja su po svom »imenu, zadatku ili uređenju protivna državnom ili društvenom poretku«, to jest udruženja (političkih stranaka) koja bi imala »verski, plemenski, ili regionalni karakter«, ili »zadatak koji bi bio protivan narodnom jedinstvu, celini države ili državnom ili društvenom poretku«. To praktično znači da je režim, u duhu odbrane nacionalnog unitarizma i integralnog jugoslovenstva dozvoljavao mogućnost obrazovanja samo političkih stranaka koje bi imale jugoslovenski karakter, to jest koje bi djelovale na čitavom području države. Tome je bio prilagođen i izborni sistem. jer je odredio da se kandidovanje vrši samo putem zemaljskih listi (liste za čitavo područje države). Jasno je da su takvo kandidovanje mogle da ostvare samo stranke koje su imale jugoslovenski karakter bar po nazivu. Upravo formiranju takvih stranaka povodom raspisanih izbora (6. novembra 1931. godine) pristupaju pristaše »kraljeve politike«, pristalice i pobornici politike proklamovane šestojanuarskom diktaturom i Oktroisanim ustavom. Jugoslovenska nacionalna stranka. U to vrijeme formirano je nekoliko režimskih stranaka, među kojima je neko vrijeme bila najuticajnija Jugoslovenska nacionalna stranka (JNS). Ta stranka se razvila iz tzv. Jugoslovenske radikalne seljačke demokratije. Nju je 20. jula 1933. godine osnovao jedan od najdosljednijih sprovodilaca diktature Aleksandra Karađorđevića general Petar Živković, okupivši u nju istomišljenike pretežno iz ranije Radikalne stranke i izvjestan broj disidenata iz Demokratske i Hrvatske seljačke stranke. Program stranke bio je dosljedno vođenje borbe za ostvarenje šestojanuarske diktature i Oktroisanog ustava, bezgranična privrženost monarhiji i odanost kralju. Zalagala se do kraja za strogi nacionalni unitarizam i centralizam državne vlasti. Svojim tobožnjim jugoslovenstvom, njene vođe koje su se ranije isticale kao najveći pobornici velikosrpstva, nastojali su da obezbijede interese velikosrpske buržoazije. Kao takvi bili su najveći protivnici rješavanja tzv. hrvatskog pitanja, koje je postepeno izrastalo u najkrupniji politički problem stare Jugoslavije. Držeći vlast u svojim rukama u toku čitavog perioda šestojanuarske diktature i u vrijeme izdavanja Oktroisanog ustava, u uslovima kada je mogućnost organizovanja i djelovanja opozicije bila svedena na naimanju mjeru, vođe JNS policijskim terorom obezbijedili su sebi vladavinu do tzv. petomajskih izbora za Narodnu skupštinu 1935. godine. Iako je stranka i na tim izborima dobila većinu, koja je, naravno postignuta nedemokratskim sredstvima, ona je morala da siđe s vlasti da bi je ustupila novoj stranci, koja se iz nje razvila: Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici. Opadanje značaja JNS-a je nastalo u stvari kao posljedica porasta uspjeha opozicije koja se na petomajskim izborima pojavila sa svojom zemaljskom listom kao Udružena opozicija. Udružena opozicija (UO) se formirala pred izbore od 5. maja 1935. godine. Poučeni iskustvom izbora iz 1931. godine na kojima se nisu mogli pojedinačno pojaviti, formirala su je rukovodstva nekih još uvijek formalno zabranjenih političkih stranaka sa ciljem da putem zajedničke zemaljske liste uzmu učešća na izborima. Jezgro Udružene opozicije činila je Hrvatska 159

seljačka stranka, čiji je vođa Vladimir Maček bio stavljen na čelo zemaljske liste. U stvaranju Udružene opozicije učestvovala su rukovodstva Samostalne demokratske stranke, Jugoslovenske muslimanske organizacije, Davidovićeve Demokratske stranke i neke pristalice Zemljoradničke stranke. Cili okupljanja opozicije oko jedne zemaljske liste sastojao se u namjeri da se putem pobjede na izborima obori vlada i da se izvrši reorganizacija države prema dogovoru tvoraca Udružene opozicije. Iako je Udružena opozicija izašla na izbore pod vrlo nepovoljnim uslovima (vlada je protiv opozicije vodila žestoku kampanju, ometala djelovanje njenih agitatora, proglašavala vođe i pristalice opozicije antidržavnim elementima, činila svakojake pritiske na birače, falsifikovala izbore itd.), njena lista je dobila na izborima relativno veliki broj glasova. Vladina zemaljska lista dobila je 1 746 982 (60,6% od ukupnog broja birača), a lista Udružene opozicije 1 076 345 glasova (37,4%). Međutim, opozicija je u poređenju s vladom dobila relativno mali broj mandata. Koristeći se odredbama Izbornog zakona, vlada je dobila 303, a opozicija svega 67 mandata. Pa ipak ti izbori su za vladu Bogoljuba Jevtića značili poraz, što je dalo povoda namjesniku Pavlu (namjesnici su vršili kraljevu vlast počev od 9. oktobra 1934. godine kada je u Marselju ubijen kralj Aleksandar), da povjeri mandat drugoj ličnosti koja bi neznatnim modifikovanjem dotadašnje vladavine politike pokušala da razbije Udruženu opoziciju i da tako obezbijedi nesmetano nastavljanje dotadašnjeg političkog kursa, naročito u unutrašnjoj politici. Namjesništvo je povjerilo mandat za sastav vlade Milanu Stojadinoviću, ministru finansija u vladi Bogoljuba Jevtića. U cilju ostvarenja svoga političkog programa, Stojadinović je uskoro po preuzimanju vlasti stvorio posebnu političku stranku pod nazivom Jugoslovenska radikalna zajednica. Jugoslovenska radikalna zajednica (JRZ). Ova stranka nastala je rascjepom Jugoslovenske nacionalne stranke, koja je na čelu sa Bogoljubom Jevtićem prešla od tada u opoziciju i čije će pozicije tokom vremena stalno opadati. Kao što je rečeno, osnivanje JRZ je bilo izazvano težnjom da se razbije Udružena opozicija, privlačenjem na vladinu stranu nekih opozicionera van HSS-a, i da se novim taktičkim potezima osujeti njeno dalje uspješno djelovanje. Motiv formiranja JRZ se najbolje vidi iz činjenice da je ona nastala sporazumom između Milana Stojadinovića i nekih članova bivše Udružene opozicije, i to vođstva Jugoslovenske muslimanske organizacije (Mehmed Spaho), Slovenske ljudske stranke (Anton Korošec), te pristalica nekadašnje Radikalne stranke pod vođstvom Ace Stanojevića. U pogledu bitnih pitanja ustavnog uređenja i ostvarivanja zadataka režima u praksi, program JRZ se nije bitno razlikovao od programa JNS. On je bio usmjeren na očuvanje nacionalnog unitarizma, državnog centralizma i ostvarenje političkih ciljeva dvora. Jednom riječi, program JRZ je imao za osnovu odbranu poretka stvorenog Oktroisanim ustavom. Uporedo s tim vođa JRZ, koji je oponašao vođe fašističkih država Italije i Njemačke i sprovodio postepenu fašizaciju zemlje, Milan Stojadinović je u svoj program unio i zadatak postizanja kompromisa sa HSS u rješavanju hrvatskog pitanja. Potreba rješavanja hrvatskog pitanja je postajala svakim danom sve veća iz dva osnovna razloga. Prvo, u Hrvatskoj je uticaj hrvatske buržoazije putem HSS na hrvatske mase stalno rastao i u tome porastu u okviru toga pokreta, a naročito izvan njega. u okvirima nekih ekstremnih fašistički orijentisanih organizacija (frankovaca-ustaša), javljala se težnja za izdvajanjem Hrvatske iz sastava Jugoslavije. Drugo, hitnu potrebu sporazuma sa hrvatskom buržoazijom nametala je opšta unutrašnjopolitička situacija u kojoj je stalno jačalo nezadovoljstvo radnih slojeva stanovništva sa režimom, koji je podržavao i tolerisao nemilosrdnu eksploataciju radničke klase i suzbijao njen pokret koji je djelovanjem KPJ postajao sve snažniji, organizovaniji i borbeniji, pretvarajući se postepeno u snagu u čijem suzbijanju je srpska buržoazija željela da podijeli teret sa hrvatskom i ostalim jugoslovenskim buržoazijama. I treće, sporazum sa hrvatskom buržoazijom nametala je i spoljno-politička situacija, koja se razvijala u znaku agresivnog nastupanja sila osovine, čije je ponašanje nagovještavalo skoro izbijanje drugog svjetskog rata. U pitanju ostvarenja sporazuma sa vođstvom HSS Stojadinović nije nastupao iskreno niti je 160

pokazivao stvarnu želju da u tom djeluje do kraja. Stojadinović je samo na riječima bio za sporazum. Želeći da sporazum ostvari na platformi Oktroisanog ustava sprovođenjem svoje krute centralističke politike, on je, u stvari, još jače zaoštravao to pitanje. To je stvaralo nezadovoljstvo kod nekih političara njegovog kruga, koji su uz podršku namjesnika Pavla pokazivali više sklonosti prema stvaranju sporazuma sa vođstvom HSS. Tu ulogu po padu Milana Stojadinovića preuzeo je na sebe Dragiša Cvetković, čija je vlada postigla sporazum sa Mačekom svega nekoliko dana pred izbijanje drugog svjetskog rata (26. avgusta 1939. godine). Državnopravne posljedice sporazuma bile su: stvaranje koalicione vlade Cvetković–Maček i osnivanje Banovine Hrvatske. Sporazum Cvetković–Maček nije uticao bitno na mijenjanje unutrašnje i spoljne politike stare Jugoslavije. On je predstavljao samo kompromis između srpske i hrvatske buržoazije u podjeli interesnih sfera. Njime je srpska buržoazija priznala hrvatskoj buržoaziji pravo prvenstva u kapitalističkoj eksploataciji radnih masa Hrvatske. U potrebi očuvanja poretka te eksploatacije u čitavoj državi buržoazije obadviju zemalja su bile potpuno saglasne. Zato se sporazumom Cvetković–Maček nije ništa bitno mijenjalo u režimu Jugoslavije. On je kao i do tada ostao beskompromisan u obračunu sa svim demokratskim težnjama jugoslovenskih naroda, a naročito sa težnjama radničke klase i njene avangarde KPJ. Zaplašen širokim narodnim demokratskim pokretom, u kome je naročito značajnu ulogu imala KPJ, taj režim je u spoljnoj politici nastavio politiku približavanja silama Osovine, koju je još ranije započeo Milan Stojadinović. Rezultat te politike bilo je pristupanje vlade Cvetković–Maček tzv. »trojnom paktu« potpisivanjem pakta sa silama Osovine 25. marta 1941. godine. Sporazumom Cvetković–Maček u osnovi nije riješeno ni hrvatsko nacionalno pitanje, a da ne govorimo o nacionalnom pitanju ostalih jugoslovenskih naroda. Problemi stare Jugoslavije su, znači, i poslije toga sporazuma ostali i dalje da žive kao znak nesposobnosti jugoslovenske buržoazije da smogne snage da riješi bar one probleme koji su inače zadatak buržoaske revolucije. Jugoslovenska buržoazija niti je htjela niti je mogla da riješi te probleme, jer bi njihovo rješavanje duboko zasijecalo u interese te klase. Zato ona u jugoslovenskim prilikama nije mogla da odigra ulogu prave državotvorne klase, i zato je ona pred opasnošću gubljenja povlaštenih klasnih pozicija pošla putem izdaje i povezivanja sa najreakcionarnijim snagama u Evropi. U takvim okolnostima jedina snaga sposobna za rješavanje protivrječnosti jugoslovenskog društva bila je radnička klasa i njena avangarda KPJ. Radnička klasa je jedina bila sposobna da odigra ulogu državotvorne klase zato što je povezala rješavanje nacionalnog pitanja sa socijalnim. To se moglo postići jedino uništenjem buržoazije, njenim razvlašćivanjem i obaranjem sa vlasti i stvaranjem proleterske države. Takva prilika radničkoj klasi Jugoslavije se pružila u toku NOB-a, a počela je jaču akciju posljednjih dana postojanja stare Jugoslavije, dvadeset sedmog marta 1941. godine. Dvadeset sedmi mart 1941. godine predstavlja prekretnicu u istorijskom razvitku jugoslovenskih naroda. Toga dana su narodne mase širom Jugoslavije manifestovale svoje duboko neslaganje sa politikom reakcionarne buržoazije i pokazale da žele da preuzmu sudbinu zemlje u svoje ruke. Pod pritiskom naroda pala je vlada Cvetković–Maček. Istovremeno, neki krugovi oko dvora prozapadno orijentisani izvršili su državni udar, oborili namjesništvo i vladu i predali vlast u ruke maloljetnom kralju Petru II Karađorđeviću. Obrazovana je nova vlada na čelu sa generalom Simovićem, koja je, umjesto da organizuje otpor budućem agresoru jačim povezivanjem sa SSSRom i zapadnim buržoaskim demokratijama, pohitala da uvjeri Hitlera u svoju lojalnost. Ne obazirući se na to, Hitler je sa ostalim fašističkim silama bez objave rata napao Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine i u kratkom roku (za svega 12 dana) priredio njen slom, natjeravši vrhovnu komandu jugoslovenske vojske da potpiše bezuslovnu kapitulaciju 17. aprila 1941. godine. Po kapitulaciji okupatori su razbili teritorij države i međusobno ga podijelili. Time su jasno manifestovali želju koju je jednom prilikom izrazio Hitler, da Jugoslaviju unište i kao državu. Iako je kraljevska jugoslovenska vojska, ostavljena na milost i nemilost od kralja i njegove vlade koji su se bjekstvom sklonili u inostranstvo, kapitulirala pred fašističkim osvajačem, sam narod nije kapitulirao. On se odmah po okupaciji zemlje pod rukovodstvom KPJ, kao jedine političke snage 161

koja je pokazala visoku svijest u tako sudbonosnim danima naše istorije, spremao da obračuna sa okupatorom, da kroz svoju narodnooslobodilačku borbu doprinese njegovom slomu i da borbom protiv njegovih pomagača, vođenih izdajničkom jugoslovenskom buržoazijom, slomi buržoasku vlast i da izgradnjom narodne vlasti stvori svoju državu – novu Jugoslaviju. Pravo u staroj Jugoslaviji. – Stara Jugoslavija bila je buržoaska država, pa je prema tome i njeno pravo bilo buržoasko. Ali, ta se država karakterisala određenim specifičnostima koje su imale odraz i u njenom pravnom sistemu. U granicama države po ujedinjenju našle su se odjednom oblasti i pokrajine koje su stoljećima imale svoj poseban razvitak. Iako su u svim oblastima dominirali kapitalistički ekonomsko-društveni odnosi oni nisu bili podjednako razvijeni. Ponegdje su se osjećali ostaci čak i feudalnih odnosa. Mnogo značajnija činjenica ispoljavala se u tome što su i sami kapitalistički odnosi bili nejednako razvijeni i nejednako regulisani. Neke naše zemlje sve do ujedinjenja živjele su u sklopu stranih državnih tvorevina koje su u njima zavodile i primjenjivale svoje pravo. Druge, Srbija i Crna Gora, po oslobođenju ispod turske vlasti stvarale su svoje pravo koje je takođe imalo svoje specifičnosti. U zajedničku državu, prema tome, pojedine naše zemlje ušle su sa svojim ranijim pravom. Iako je sebi postavila takav zadatak (naročito Vidovdanskim ustavom čl. 133), novostvorena država nije mogla odmah izvršiti neki radikalan zahvat u tu pravnu heterogenost ne samo zato što je vremenski i fizički bilo nemoguće to obaviti, nego još više zbog toga što bi to unijelo čitav haos u ekonomsko-društvene odnose i izazvalo krajnji nered u ekonomskom i privatnom prometu. Pravnu heterogenost je nova država tolerisala, međutim, samo u onoj mjeri u kojoj ona nije stajala na putu uspostavi autoriteta državne vlasti, to jest samo u sferi imovinsko-pravnih odnosa među građanima. Ti odnosi su gledano sa stanovišta prava istina bili i najsloženiji. I za njih je bilo bolje da budu regulisani na jedinstven način; ali sa tim se moglo pričekati jer je naslijeđeno pravo bez obzira na njegovu neujednačenost moglo privremeno, makar i ograničeno, zadovoljiti potrebe pravnog prometa. Što se tiče državnog prava i drugih nekih grana prava u kojima se osjećala potreba intervencije države, to se nije moglo zadugo odlagati bez opasnosti po stabilnost poretka. Zato se u staroj Jugoslaviji prvo započelo sa izdavanjem pravnih propisa iz tog domena sa važnošću za čitavo državno područje, da bi se tek kasnije počele da vrše pripreme i za ujednačavanje prava u drugim granama prava. Pošto, međutim, taj posao nije bio, tako reći, kako valja ni otpočeo, to je u staroj Jugoslaviji do kraja njenog postojanja pored jedinstvenog prava za čitavo područje postojalo i posebno pravo za pojedine pokrajine koje je naslijeđeno odranije. Prvi vid prava nazivamo unificirano (izjednačeno), a drugi vid neunificirano (neizjednačeno) pravo. Ova podjela, istina, ima čisto formalni karakter. Ali, ona je opravdana jer omogućuje da se bolje sagledaju stanje formalnog ispoljavanja prava i uzroci posebnoj organizacionoj strukturi sudstva u staroj Jugoslaviji. U n i f i c i r a n o p r a v o. Jedinstveno (unificirano-izjednačeno) pravo se počinje da oblikuje već od samog početka postojanja stare Jugoslavije i teče sve do njenog kraja. Tu su spadali na prvom mjestu propisi ustavnopravnog karaktera i propisi o organizaciji države i funkcionisanju njenih organa. Osnovni propisi ustavnopravnog karaktera i organizacije državne vlasti su prikazani u ranijim izlaganjima. Stoga nema potrebe da se ovom prilikom ponovno spominju. Dovoljno je samo još jednom istaći da su ti propisi važili i imali opštu i jednaku primjenu na čitavom državnom području. Dalju grupu jedinstvenih propisa (unificiranog prava) činilo je tzv. sudsko zakonodavstvo: propisi o organizaciji sudova, materijalnom krivičnom pravu i propisi o sudskom (građanskom i krivičnom) postupku. O organizaciji sudova izdato je više zakona. Ne ulazeći bliže u to pitanje, dovoljno je istaći da je u staroj Jugoslaviji postojalo više vrsta sudova: redovni sudovi (sudovi opšte nadležnosti) i specijalni sudovi. Redovni sudovi bili su nadležni da obavljaju opšte sudske poslove u građanskim, krivičnim i nekim drugim stvarima za sve građane. Oni su bili organizovani instanciono, a činili su ih: opštinski, sreski, okružni, apelacioni i vrhovni sudovi za pojedina pravna područja koja su postojala 162

kao odraz postojanja pravnog partikularizma u imovinskim stvarima. U posebne sudove spadali su: šerijatski sudovi (presuđivali su samo neke stvari među muslimanima), vojni sudovi, upravni sudovi, sudovi radničkog osiguranja i Državni sud za zaštitu države. Kao organi pravozastupništva građana i države, djelovali su: državna tužilaštva i državna pravobranilaštva. Posebnu ulogu u odbrani i zastupanju građana pred sudom imala je advokatura. Materijalno krivično pravo na jedinstven način za čitavu državu bilo je regulisano tek 1929. godine Krivičnim zakonikom Kraljevine SHS (27. januara 1929. godine). Dotle su u krivičnom pravu u pojedinim zemljama važile odredbe naslijeđenog krivičnog prava, s tim što su na čitavo područje države već 21. aprila 1922. godine bile protegnute IX i X glava srbijanskog Kaznenog zakonika. Tu je bila regulisana krivičnopravna zaštita kralja i države. Na čitavom području države primjenjivan je i Zakon o zaštiti države. Iako je Krivični zakonik Kraljevine SHS imao na prvom mjestu u vidu zaštitu buržoaskog klasnog poretka, naročito sankcijama protiv izvršilaca imovinskih delikata (krađe), on je predstavljao progresivnu pojavu u toj sferi zakonodavstva stare Jugoslavije. Ozakonivši načela savremenog buržoaskog krivičnog prava (individualna odgovornost, indeterminizam, determinizam, subjektivno stanje itd.), to je za svoje vrijeme bio moderan krivični zakonik. Sudsko pravo je dalje nadopunjeno sa dva zakona o sudskom postupku: Zakonik o sudskom postupku u krivičnim stvarima (16. februara 1929. godine) i Zakonik o sudskom postupku u građanskim stvarima (13. jula 1929. godine). Do izdavanja tih zakona procedura pred sudovima se odvijala po starom naslijeđenom zakonodavstvu. Ovim zakonicima je učinjen vidan napredak ne samo u izjednačavanju procesnog prava za čitavu zemlju već i u značajnom modernizovanju toga prava. I jedan i drugi Zakonik rađeni su na bazi moderne buržoaske pravne nauke o sudskom postupku. Pošto je sadržaj tih zakonika dobrim dijelom i danas predmet pravne nauke na pravnim fakultetima, nema potrebe da se oni na ovom mjestu opširnije prikazuju. Dovoljno je ukazati na njihova osnovna načela. U Zakoniku o sudskom postupku u krivičnim stvarima zastupljena su progresivna načela buržoaskog prava: načelo javnosti, usmenosti, neposrednosti, materijalne istine, slobodnog sudijskog uvjerenja i načelo oficijelnosti. Iako nekim svojim odredbama Zakonik o sudskom postupku u građanskim stvarima zaostaje za Zakonikom o sudskom postupku u krivičnim stvarima, i on je u osnovi sadržavao progresivna načela buržoaske građanske sudske procedure. Pozitivna svojstva toga zakonika ispoljavala su se u tome što je u osnovi stajao na principu materijalne istine i slobodnog sudijskog uvjerenja. Negativan što u tome nije bio do kraja dosljedan, jer je zabranjivao promjenu tužbenog zahtjeva i iznošenje novih dokaza poslije započinjanja građanske parnice i što sudsku proceduru nije oslobodio od nepotrebnog formalizma, koji je naročito pogađao neuke i nedovoljno obaviještene stranke. Posebnim zakonima i drugim propisima bilo je unificirano zemljišno-knjižno pravo, sprovedena agrarna reforma, uređeni stambeni odnosi, regulisana pitanja tzv. zemljoradničke zaštite. Zemljoradnička zaštita postala je naročito aktuelna od vremena izbijanja teške ekonomske krize 1929. godine koja je najteže pogodila radništvo i seljaštvo i koja je općenito uticala na promjenu političkog kretanja u svijetu, pa i u Jugoslaviji. Da bi spriječili proletarizaciju seljaštva i suzbili uticaj revolucionarne partije (KPJ) među seljaštvom, vladajući krugovi stare Jugoslavije su nizom zakona pokušali da zaustave prinudno ostvarivanje potraživanja prema seljacima, odgađali isplatu potraživanja (moratorij), propisivali neke manje olakšice u otplati seljačkih dugova itd. Te mjere su, istina, privremeno olakšale položaj prezaduženih seljaka, ali nisu bitno promijenile stanje seljaštva koje se u uslovima nerazvijene kapitalističke Jugoslavije stalno pogoršavalo. Stalno pogoršavanje položaja seljaštva i orijentacija KPJ na povezivanje svih radnih slojeva Jugoslavije u jedinstven front protiv izrabljivanja i ugnjetavanja pogodovali su jačanju uticaja komunista na selu, što će se najvidnije manifestovati u jakoj podršci seljaštva socijalističkoj revoluciji i učešću u narodnooslobodilačkoj borbi. 163

Zakonodavstvom o tzv. radničkoj zaštiti država je pokušala da reguliše pitanje radnih odnosa i da obezbijedi izvjestan uvid u odnose između kapitalista i radnika. Pošto je to bila kapitalistička država, i to jako zaostala kapitalistička država, čiji vlastodršci nisu pokazivali iskrene namjere da stvarno poboljšaju položaj radničke klase, to zakonodavstvo nije imalo nekog značajnijeg efekta i osjetne koristi za radničku klasu Jugoslavije. iako su tim zakonodavstvom uvedene neke ustanove radničkog osiguranja (za slučajeve bolesti, nesreće na radu, što se odnosilo samo na radnike i namještenike zaposlene u privatnim preduzećima), i propisane neke mjere za ublažavanje nezaposlenosti (vozne povlastice za nezaposlene, davanje izvjesne pomoći nezaposlenim, davanje jeftinih zajmova za podizanje radničkih stanova i dr.), ograničeno radničko zakonodavstvo nije moglo da spriječi stalan porast nezaposlenosti, stalno padanje radničkih nadnica, povećanje radnog vremena itd. U staroj Jugoslaviji bilo je unificirano i finansijsko pravo (poreski sistem, budžetsko pravo i dr.). N e u n i f i c i r a n o p r a v o. Imovinsko i bračno pravo ostalo je u staroj Jugoslaviji neizjednačeno (neunificirano). U tim granama prava primjenjivani su propisi koje je stara Jugoslavija zatekla u pojedinim zemljama. S tim u vezi postojalo je šest pravnih područja u kojima je primjenjivano različito pravo: hrvatsko-slavonsko, dalmatinsko-slovensko, područje Vojvodine i Međumurja, srbijansko, crnogorsko i bosansko-hercegovačko. Tom pravnom partikularizmu bila je prilagođena i organizacija vrhovnih sudova. Postojala su četiri vrhovna suda, od kojih su dva imala po dva odjeljenja: Kasacioni sud u Beogradu s posebnim odjeljenjem u Novom Sadu, koje je djelovalo za područje Vojvodine, Stol sedmorice u Zagrebu (Odjeljenje A za Hrvatsku i Slavoniju i Odjeljenje B za Sloveniju i Dalmaciju), Vrhovni sud za Bosnu i Hercegovinu u Sarajevu i Veliki sud za Crnu Goru u Podgorici. U imovinskopravnim odnosima u Hrvatskoj i Slavoniji primjenjivano je pravo različitog porijekla: autonomno pravo Hrvatske, ugarsko-hrvatsko zajedničko pravo i austrijsko pravo. Autonomnim pravom Hrvatske bilo je regulisano: zadružno pravo, zajedničkim hrvatsko-ugarskim pravom: trgovačko, mjenično, zanatsko i stečajno pravo, a austrijskim: ostali najveći dio imovinskopravnih odnosa. Za te odnose u Hrvatskoj i Slavoniji važio je Austrijski opšti građanski zakonik (1. juna 1811. godine), koji je u Hrvatskoj uveden posebnim carskim »Patentom« od 29. novembra 1852. godine. Novele kojim je taj zakonik nadopunjen u toku prvog svjetskog rata nisu važile za Hrvatsku i Slavoniju. Na području Dalmacije i Slovenije bilo je u primjeni austrijsko imovinsko pravo, posebno austrijski Opšti građanski zakonik sa dopunama (novelama) izdatim u toku prvog svjetskog rata kojim je unekoliko to pravo bilo modernizovano. U Vojvodini i Međumurju važilo je pretežno mađarsko imovinsko pravo, koje je bilo pisano i nepisano (običajno) pravo. Karakteristično je da je na tom području bilo u primjeni civilno bračno pravo. U nekim dijelovima Vojvodine (bivše područje Vojne krajine) važilo je i austrijsko imovinsko pravo. U Srbiji je primjenjivano imovinsko pravo Kraljevine Srbije (na prvom mjestu Srbijanski građanski zakonik iz 1844. godine), u Crnoj Gori pravo Kraljevine Crne Gore (prije svega Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru iz 1888) a u Bosni i Hercegovini djelimično austrijsko, tursko i šerijatsko pravo. Ovo posljednje važilo je samo za muslimane i ticalo se uglavnom bračnih, porodičnih i nasljednih odnosa muslimana. Bračno pravo nosilo je gotovo u cjelini pečat prošlosti. Izuzev Vojvodine, gdje je važilo bračno civilno pravo, i Dalmacije i Slovenije, gdje je izuzetno moglo doći do stvaranja »civilnog braka za nuždu«, na čitavom području države važilo je crkveno (konfesionalno) bračno pravo. Pošto je na području države bilo više priznatih konfesija, to je bilo i više vrsta crkvenog bračnog prava: katoličko, pravoslavno, muslimansko, starokatoličko crkveno pravo. Evangelisti i Jevreji su zaključivali brakove pred svojim vjerskim starješinama, a iz toga proizašle sporove rješavali su propisima civilnog prava i pred redovnim državnim (građanskim) sudovima. 164

SOCIJALISTIČKA JUGOSLAVIJA Nova Jugoslavija, koja se poslije Drugog zasjedanja AVNOJ-a (29. XI 1943) do proglašenja Republike (29. XI 1945) zvala Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ), od proglašenja Republike do donošenja novog Ustava 1963. Federativna Narodna Republika Jugoslavija (FNRJ) i od donošenja novog Ustava Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ), nastala je u toku narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije (NOB) 1941–1945. godine. Ona je nastala u specifičnim uslovima povezivanja NOB-a sa narodnom revolucijom, koja predstavlja unutrašnju suštinu i društveno-politički sadržaj NOB. NOB protiv okupatora i domaćih izdajnika (Pavelića, Nedića, Rupnika, Ljotića, Draže Mihajlovića i dr.) započeo je narodnim ustankom, koji je izbio u svim našim zemljama, izuzev Makedonije, već u toku mjeseca jula 1941. godine. Njega je pokrenula i organizovala Komunistička partija Jugoslavije koja se za to počela da priprema još prije napada fašističkih država na Jugoslaviju, a naročito pred sam napad. Značajniji datumi koji obilježavaju konkretne akcije KPJ na pokretanju masa u borbu započinju još 27. marta 1941. godine, koji je silom narodnog gnjeva protiv izdaje domaće buržoazije pokazao da su narodne mase voljne da se bore na čemu je rukovodstvo KPJ kasnije zasnovalo realnu orijentaciju na podizanju ustanka. KPJ se za pokretanje ustanka počela intenzivnije pripremati poslije okupacije zemlje, koja je imala cilj razbijanje države i koja je za sve narode Jugoslavije predstavljala opasnost da se nađu u položaju najcrnjeg ropstva i fizičkog uništenja širokih razmjera. U tako opasan položaj stavljeni su narodi Jugoslavije, naročito stoga što se najveći dio domaće buržoazije zajedno sa aparatom stare vlasti, ukoliko nije bila izgrađena nova, kvislinška, kao npr. u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, stavio u službu okupatora, koji je koristio nacionalne i vjerske protivrječnosti među narodima Jugoslavije, razdor i neprijateljstvo u redovima same buržoazije da je iskoristi ne samo kao svoje uporište već i da gurne jednu buržoaziju protiv druge i da tako izazove bratoubilački rat sa ciljem da drži na uzdi jedne protiv drugih i minimalnim vlastitim snagama održava poredak u okupiranim dijelovima Jugoslavije. U toj perfidnoj i krajnje opasnoj namjeri okupator je na početku, na žalost, imao uspjeha, koji su narodi Jugoslavije krvavo platili. Okupator je primijenio neviđeni teror u svim zemljama Jugoslavije i uz pomoć domaćih izdajnika ustaša i četnika izazvao bratoubilački rat, naročito na području tzv. Nezavisne Države Hrvatske, u prvom redu u Bosni i Hercegovini, Lici i Kordunu. Sve je to otvaralo mračnu perspektivu za narode Jugoslavije, ali istovremeno budilo borbeno raspoloženje koje je trebalo prihvatiti i usmjeriti putem beskompromisne borbe protiv okupatora i njegovih domaćih slugu. Za takvu ulogu bila je tada spremna jedino KPJ, koja je još prije rata bila jedina snaga u Jugoslaviji koja se borila za prave interese naroda, za socijalnu pravdu i nacionalnu ravnopravnost i koja je u sudbonosnim danima izazvanim okupacijom zemlje ostala na braniku svoje domovine. Iako su pod pritiskom fašističkog terora, progona i pokolja, srpske mase u nekim krajevima zemlje počele da bježe u šumu i da se pripremaju za borbu još u prvim mjesecima okupacije, uslovi za podizanje ustanka sa realnim izgledima na njegov uspjeh definitivno su sazreli tek poslije napada fašističke Njemačke na Sovjetski Savez (22. juna 1941. godine). Tek tada je došlo do potpunog sklada objektivnih i subjektivnih uslova za pokretanje ustanka, o čemu je KPJ kao marksistička partija koja je svoj program borbe zasnivala na učenju naučnog socijalizma vodila računa da ne bi eventualnom pogrešnom procjenom situacije dovela uspjeh ustanka u pitanje. Objektivne uslove činila je revolucionarna situacija koja je počivala na nužnosti rješenja nagomilanih protivrječnosti socijalnog i nacionalnog ugnjetavanja naslijeđenih još iz stare Jugoslavije i do kraja zaoštrenih okupacijom i otvorenom izdajom buržoazije, i realna perspektiva za razrješenje spomenutih protivrječnosti u borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika, u uslovima stvaranja Antihitlerovske koalicije čije je jezgro i glavnu udarnu snagu predstavljala prva zemlja socijalizma Sovjetski Savez. Kao subjektivni faktor koji je bio sposoban da sagleda revolucionarnu situaciju, da procijeni njenu 165

dubinu i domašaj, da se stavi na čelo porobljenog naroda, da mu otvori bolje i svjetlije perspektive i da ga tako dovede do potpune pobjede, djelovala je Komunistička partija Jugoslavije sa svojim generalnim sekretarom drugom Titom na čelu. Beskompromisna u svom stavu prema porobljivačima naših naroda i domaćim izdajnicima, organizaciono i idejno osposobljena da se stavi na čelo borbe, KPJ je već na dan napada Nijemaca na SSSR uputila proglas narodima Jugoslavije da se pod njenom zastavom svrstaju u redove boraca, da se dignu na oružanu borbu i narodni ustanak. Nastavljajući dalje započetu akciju, rukovodstvo KPJ (Politbiro Centralnog komiteta KPJ) vrši konkretne pripreme za podizanje ustanka. Najznačajnije u nizu prvih akcija jesu osnivanje Glavnog štaba narodno-oslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije (27. juna 1941. godine) i donošenje odluke na proširenoj sjednici Politbiroa Centralnog komiteta o dizanju ustanka 4. jula 1941. (4. juli sada je državni praznik – Dan borca). Uskoro poslije toga otpočinju prve partizanske akcije širom zemlje, koje predstavljaju početak ustanka u pojedinim krajevima Jugoslavije (7. jula 1941. godine u Srbiji, 13. jula u Crnoj Gori, 22. jula u Sloveniji, 27. jula u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, 11. oktobra u Makedoniji). Početak ustanka u svim krajevima Jugoslavije potvrdio je ispravnost orijentacije KPJ na pokretanje oružane borbe protiv okupatora i domaćih izdajnika. Svi narodi Jugoslavije pokazali su raspoloženje da se bore ne vodeći računa o ličnim i materijalnim žrtvama koje će u borbi morati da daju. Istina, u svim zemljama Jugoslavije nisu u početku postojali isti uslovi za ravnomjeran i jednako intenzivan razmah ustanka, ali je ustanak sa jačom ili slabijom snagom svuda izbio, i brojem, organizacijom i oružanim akcijama boraca partizanskih odreda ubrzo prerastao u opšti oslobodilački rat naroda Jugoslavije, postao njegova narodnooslobodilačka borba. Orijentacija svih naroda Jugoslavije na oružanu borbu i ogromni uspjesi narodnooslobodilačke borbe koja je 9. maja 1945. godine okončana potpunom pobjedom, bila je uslovljena širokom demokratskom platformom, revolucionarnim duhom i perspektivom koje je KPJ postavila kao ciljeve te borbe. Ciljevi borbe su bili takvi da su svim narodima Jugoslavije, na prvom mjestu radničkoj klasi i ostalim radnim slojevima, otvarali perspektivu bolje i sretnije budućnosti. Prvi zadatak NOB-a sastojao se u vođenju beskompromisne borbe za nacionalno oslobođenje, za istjerivanje okupatora iz zemlje i uništenje njihovih domaćih pomagača. Drugi, koji se nadovezivao na prvi, sastojao se u stvaranju bratstva i jedinstva naroda Jugoslavije na osnovi priznavanja pune nacionalne ravnopravnosti i jednakosti svih naroda i narodnosti Jugoslavije. I, treći rušenje svega onoga što je stajalo na putu uspostavi društvene i političke jednakosti i nacionalne ravnopravnosti, to jest rušenje sistema stare vlasti i starog reakcionarnog društveno-političkog poretka. Rukovodstvo NOP-a je već od početka, vodeći računa da se onemogući povratak na staro i da se NOB učini instrumentom za uspostavu novog sistema vlasti dalo NOB-u sadržaj narodne revolucije. Kao narodna revolucija, narodnooslobodilačka borba se manifestuje već od svog početka, jer se još u prvim danima organizovane borbe pojavljuju i novi organi vlasti – narodnooslobodilački odbori. Ti organi stvarani su na ruševinama stare vlasti koja se stavila u službu okupatora i koja je još od ranije bila u narodu omrznuta kao vlast putem koje je buržoazija ostvarivala svoje klasne interese. Nova vlasi je po svojoj formi bila specifična, jer su bili specifični uslovi njenog stvaranja. Po sadržaju, to je vlast radnog naroda, specifičan vid diktature proletarijata kroz koji je u specifičnim uslovima NOB naroda Jugoslavije ostvaren savez između radnika i seljaka. Stavljanje akcenta na termin »narodna« bio je uslovljen širinom platforme na kojoj je ta vlast nicala i potrebom da se posebno naglasi masovno učešće naroda u borbi. Pošto se radi o vlasti radnog naroda u kojoj je odlučujuće pozicije imala avangarda radničke klase KPJ i pošto je nova vlast stvarana i učvršćivana sa ciljem stvaranja uslova za rušenje čitavog buržoaskog poretka, i stvaranja uslova za izgradnju socijalističkog poretka, to je narodna revolucija imala i karakter socijalističke revolucije. U prvoj etapi te revolucije, koja je trajala u toku NOB-a, težište je bilo na osvajanju pozicija vlasti, dok su društveni problemi (eksproprijacija eksproprijatora) ostavljeni da budu riješeni kasnije, poslije oslobođenja. Takav stav KPJ u vođenju revolucije bio je opravdan uslovima 166

u kojima je ona vođena, jer je samo tako bilo moguće angažovati, tako reći, čitav narod u borbu, pošto je ona bila podjednako važna za sve one koji su bili pogođeni okupacijom. A to je, izuzev šačice izdajnika vođenih domaćom buržoazijom, bio čitav narod. U takvim uslovima je parola borbe protiv okupatora predstavljala probni kamen za ocjenu toga ko su pravi prijatelji naroda, ko se stvarno bori za njegovu slobodu. O taj probni kamen razbili su se svi oni koji su bili za »čekanje« pogodnijeg trenutka. To su, u stvari, bili otvoreni i prikriveni narodni neprijatelji i saradnici okupatora. To je bila u svojoj većini čitava jugoslovenska buržoazija, kako ona koja je ostala u zemlji i stavila se u otvorenu ili prikrivenu službu okupatoru, tako i ona koja je na čelu s kraljem izbjegla u inostranstvo, i posredstvom četnika Draže Mihajlovića radila na suzbijanju uticaja NOPa. Izdaja jugoslovenske buržoazije se po nju pokazala sudbonosnom, jer je ona pred čitavim narodom jasno razotkrila svoje izdajničko lice i tako definitivno izgubila pozicije za restauraciju svoje vlasti i političkog uticaja. Nacionalna izdaja jugoslovenske buržoazije olakšala je KPJ da jača svoj uticaj u masama i da ih na liniji NOB okupi u jedinstveni front borbe protiv okupatora i izdajničke buržoazije i da vlasti koju je stvarala dade široki demokratski karakter, vodeći uvijek računa o tome da ta vlast djeluje u interesu radnih slojeva grada i sela. Stavljanje težišta na NOB kao glavni zadatak u toku rata i odgađanje pitanja rušenja stare socijalne strukture, buržoaskog društvenog poretka, KPJ je činila i iz spoljnopolitičkih razloga. To je ona činila stoga da, u cilju jačanja antihitlerovske koalicije, suzbije svake glasine u savezničkim zemljama na zapadu o tome da u Jugoslaviji komunisti vode građanski rat sa ciljem da obore stari poredak i uspostave vlast radničke klase – diktaturu proletarijata. Bez obzira na svoje taktičke poteze, koje je morala da čini iz unutrašnjih i spoljnopolitičkih razloga, KPJ je od početka ustrajno radila na povezivanju NOB-a sa narodnom revolucijom i izgrađivala osnove nove vlasti, postavljala temelje nove države. Nova vlast (država) nije nastala odjedanput, ona je nastajala u procesu jačanja i razvijanja narodnooslobodilačke borbe. Započela je prvo pojavom oružanih snaga revolucije, koje su stupile u borbu protiv okupatora i domaćih izdajnika. Pobjedama nad neprijateljem i rušenjem stare vlasti stvarani su uslovi za izgradnju novih organa vlasti: prvo narodnooslobodilačkih odbora kao lokalnih organa vlasti, a zatim najviših organa vlasti u vidu Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) i zemaljskih antifašističkih vijeća (ZAVNO) u pojedinim zemljama Jugoslavije, budućim federalnim jedinicama. Nastanak i razvoj oružanih snaga revolucije. – Pripremajući se za sudbonosne događaje koje je nagovještavao napad fašista na Jugoslaviju i okupaciju zemlje, svjesna izdajničke uloge domaće buržoazije koja je otvoreno započela još od vremena povezivanja posljednjih vlada stare Jugoslavije sa silama Osovine, KPJ je još odranije počela da poklanja posebnu pažnju problemima odbrane zemlje i da se sprema da u odlučnom trenutku preuzme inicijativu za organizovanje otpora neprijatelju. Na Petoj zemaljskoj konferenciji održanoj u Zagrebu 1940. godine obrazovana je Vojna komisija pri Centralnom komitetu KPJ koja je razvijala aktivnost za stvaranje uporišta Partije u jugoslovenskoj vojsci sa ciljem da se pruži otpor budućem agresoru. Nekoliko dana po napadu fašista na zemlju (10. IV 1941) data je direktiva mnogim članovima CK da se probiju u pojedine krajeve Jugoslavije radi pripremanja ustanka. Istovremeno je pri Centralnom komitetu obrazovan Vojni komitet na čelu sa drugom Titom i data direktiva da se pri centralnim i pokrajinskim komitetima u pojedinim pokrajinama obrazuju vojni komiteti. Na sjednici CK KPJ od 27. juna 1941. godine mjesto Vojnog komiteta obrazovan je Glavni štab narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije koji je u prvo vrijeme rukovodio ustankom iz Beograda. Glavni štab koji je bio sastavljen od određenog broja najviših rukovodilaca KPJ, bio je vrhovno vojno rukovodstvo ustanka za čitavu zemlju, a zadugo i vrhovni organ (revolucionarna vlada) po čijim su direktivama i uputstvima izgrađivani novi organi vlasti. Zavisno od potrebe preciznijeg određivanja njegove uloge i mjesta kao i razvoja Narodnooslobodilačke vojske, naziv ovog organa se mijenjao. Poslije savjetovanja u Stolicama (26. IX 1941. godine), kada je donesena odluka da vrhovna vojna rukovodstva u pokrajinama dobiju naziv glavnih štabova, Glavni štab je promijenio naziv u Vrhovni 167

štab narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije. Kasnije se on zvao Vrhovni štab Narodnooslobodilačke partizanske i dobrovoljačke vojske Jugoslavije, od 20. XI 1942. godine Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (VŠ NOV-e i POJ-e), a kada je 1. marta 1945. godine donesena odluka da se naziv Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije zamijeni nazivom Jugoslovenska armija, Vrhovni štab je pretvoren u Generalštab Jugoslovenske armije. U nazivu Vrhovnog štaba ogleda se organizaciona evolucija i brojčani uzrast Narodnooslobodilačke vojske, kao i strategija i taktika vođenja oslobodilačkog rata. U vrijeme pokretanja ustanka oružanu snagu revolucije činili su partizanski odredi kao vojnoteritorijalne jedinice čiji je zadatak bio da u svoje redove okupljaju borce sa jednog područja i da na tom području nanose udarce neprijatelju napadima na žandarmerijske stanice, vojne garnizone u selima i gradovima, neprijateljske vojne kolone itd. U prvim danima borbe takav način ratovanja pokazao se vrlo uspješan, što je rezultiralo stvaranjem širokih oslobođenih područja, naročito u zapadnoj Srbiji, Crnoj Gori, istočnoj Bosni itd. Takav način ratovanja, poslije prvih žestokih ofanziva neprijatelja protiv oslobođenog područja, pokazao se uzak, jer partizani slabije opremljeni i snabdjeveni, nisu mogli da u frontalnoj borbi odole snažnim udarcima brojčano i materijalno jačeg neprijatelja. Ostajanje na početnim oblicima vojne organizacije vezane za određeni teritorij pokazalo se u takvim uslovima opasnim za perspektivu jačanja narodnooslobodilačke borbe. Stoga je Centralni komitet KPJ već pri kraju 1941. godine odlučio da proširi organizacione oblike oružanih odreda revolucije stvaranjem stalnih pokretnih vojnih jedinica sposobnih da brzim manevrima, iznenadnim prepadima i dugotrajnim pokretima, nanose udarce neprijatelju na najosjetljivijim tačkama, uz minimalne vlastite gubitke. Stvaranje takvih pokretnih jedinica nametala je i potreba da se efikasnije utiče na razvoj narodnooslobodilačke borbe u svim krajevima Jugoslavije, da se borba jače poveže i pretvori u jedinstven front naroda Jugoslavije za nacionalno oslobođenje i stvaranje uslova za izgradnju nove države. Izgradnja stalnih pokretnih vojnih jedinica započela je formiranjem Prve proleterske brigade 22. decembra 1941. godine u Rudom (stoga je taj dan proglašen danom Armije) i nastavljena organizovanjem novih brigada (1. marta 1942. godine formirana je Druga proleterska brigada, u drugoj polovini juna 1942. godine obrazovane su: 3. sandžačka i 5. crnogorska brigada itd.), divizija i korpusa (u novembru 1942. godine). Stvaranje tako velikog broja regularnih pokretnih jedinica, uz istovremeno postojanje partizanskih odreda u pojedinim krajevima, Jugoslavije, bilo je izazvano snažnim zamahom narodnooslobodilačke borbe i stalnim povećanjem broja boraca koji su neprekidno priticali u tokove narodnooslobodilačke borbe i time odražavali stalan porast privrženosti svih naših naroda prema revoluciji. Takav tok razvoja oružane sile revolucije uslovio je promjenu naziva partizanske vojske, koja se od jeseni 1942. godine zove Narodnooslobodilačka vojska. Taj naziv se održao sve do 1. marta 1945. godine, kada se prozvala Jugoslovenska armija. Do tog momenta Narodnooslobodilačka vojska je narasla u oružanu silu, koja je svojim brojem (1945. godine je brojala oko 800 000 vojnika) spremnošću i snagom predstavljala prvorazredan faktor u odbrani tekovina revolucije i zalogu daljeg trajanja revolucije. Narodnooslobodilačka vojska je prema tome predstavljala odlučan faktor u ostvarivanju jugoslovenske revolucije. Ona je predstavljala udarnu snagu avangarde radničke klase Jugoslavije (KPJ) u ostvarivanju njenog programa svrgavanja buržoaskog poretka, obaranja vlasti buržoazije i stvaranja države radnog naroda (specifičnog oblika diktature proletarijata), koje je započelo stvaranjem prvih organa narodne vlasti – narodnooslobodilačkih odbora, već u prvim danima ustanka. Nastanak i razvoj narodnooslobodilačkih odbora (NOO-a). – Novi organi vlasti, koji su stvarani po direktivi KPJ, nicali su na čitavom području Jugoslavije. Premda su u njihovom nastanku i organizacionim oblicima postojale izvjesne specifičnosti uslovljene različitim uslovima organizovanja i vođenja borbe, njihovo nastajanje se odvijalo općenito u dva osnovna oblika: u obliku formiranja ilegalnih odbora Narodnooslobodilačkog fronta (NOF-a) koji su oslobođenjem određenog područja postajali organi vlasti ili u obliku neposrednog stvaranja na oslobođenom 168

teritoriju odbora NOF-a koji su istovremeno bili organi vlasti. Takav nastanak NOO-a pokazuje da se oni nadovezuju na oblike povezivanja svih demokratskih snaga u jedinstven front protiv strane i domaće reakcije koje je preduzimala KPJ još prije rata, nastojeći da u saradnji sa svim rodoljubivim i demokratski nastrojenim pojedincima izgradi široku platformu saradnje na bazi Narodnog fronta. Imajući ulogu i prvih organa vlasti u prvim danima narodnooslobodilačke borbe, odbori NOFa su stvarani kao politički organi oružane borbe. Premda su u suštini zadaci NOF kao borbenog saveza svih rodoljuba Jugoslavije bili identični i zadacima prvih organa vlasti, radi potrebe diferenciranja vlasti od opštih političkih zadataka Narodnooslobodilačkog pokreta, ubrzo je primijenjen naziv prvih organa vlasti od NOF-a u narodnooslobodilačke odbore (NOO). Time ideja NOF-a kao opšteg političkog saveza svih učesnika i pristalica narodnooslobodilačke borbe nije nestala. NOF je nastavio da živi u Narodnooslobodilačkom pokretu (NOP-u) i počeo da se organizaciono izgrađuje u posebnu opštenarodnu masovnu političku organizaciju tek poslije Drugog zasjedanja AVNOJ-a, od kada se postepeno formiraju organizacije NOF-a od mjesnih, sreskih, okružnih, zemaljskih pa do jedinstvene organizacije za čitavu Jugoslaviju. Kasnije je NOF prerastao u opštepolitičku organizaciju radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ), koji danas predstavlja jedinstvenu opštepolitičku masovnu organizaciju radnog naroda Jugoslavije. Fizionomija i stepeni NOO-a, kao i poslovi kojima su se bavili, nisu bili u početku svuda isti. Organizaciono i funkcionalno u prvim mjesecima revolucije najrazvijeniji su bili NOO-i u Srbiji, Crnoj Gori i dijelovima Hrvatske. I po nazivu i po zadacima koje su obavljali, NOO-i u tim zemljama su imali dosta sličnosti. Isto tako je i njihova struktura bila približno ista. Postepeno su u svim tim krajevima izgrađivani seoski, opštinski, sreski, okružni a u Srbiji, Crnoj Gori i Sloveniji i glavni zemaljski odbori (Slovenački narodnooslobodilački odbor osnovan je u septembru 1941. godine, početkom novembra Glavni narodnooslobodilački odbor Srbije, a 8. februara 1942. godine Glavni odbor za Crnu Goru i Boku). S obzirom na forme i stepene, specifičan je bio nastanak organa nove vlasti u pojedinim krajevima Bosne i Hercegovine. U prvim danima NOB-a u Bosni i Hercegovini se organi vlasti pojavljuju pod različitim nazivima, kao: »mjesna politička vlast«, »narodni tribunal«, komesarijat opštine, povjerenici, privremene partizanske stanice, komandanti opština i srezova itd. Kasnije su i u ovim našim zemljama organi nove vlasti dobili opšti naziv NOO-i. Što se tiče strukture organa nove vlasti, u Bosni i Hercegovini su postojali u početku uglavnom seoski i opštinski NOO-i, a viši NOO-i su se pojavili tek kasnije. Zbog osobene političke situacije izazvane razbijačkom akcijom nekih rukovodilaca KPJ za Makedoniju (Šatorov) i pogrešnim stavom bugarske KP, u Makedoniji se narodna vlast sve do polovine 1942. godine sporo razvijala. Tek od septembra 1942. godine se situacija u tom pogledu nešto popravlja. Nejednoobraznost u razvoju nove vlasti bila je donekle uslovljena i činjenicom što u početku nisu postojali jedinstveni propisi o zadacima i ustrojstvu NOO-a za čitavu Jugoslaviju. U to vrijeme postojalo je nekoliko uputstava koja su izdali CK KPJ, pokrajinska partijska rukovodstva i zemaljski odbori. Na osnovu tih uputstava izgrađivana je nova vlast. Iako je među tim regionalnim aktima bilo mnogo sličnosti, jer su svi oni bili inspirisani od strane Partije, postojale su i manje ili veće razlike koje su ponegdje mogle imati i štetne posljedice po dalji uspješan razvoj revolucije, naročito ako se radilo o izvjesnim zastranjivanjima ili sektaštvu. Poslije prvih iskustava u razvoju nove vlasti, koja su bila u osnovi pozitivna, pokazala se potreba izdavanja opštih propisa o zadacima i ustrojstvu NOO-a sa važnošću za čitavu zemlju i sa ciljem da se utiče na jednoobrazan razvoj narodne vlasti. Ta potreba konstatovana je već na opštem savjetovanju u Stolicama kraj Krupnja u Srbiji koje je održano 26. septembra 1941. godine na inicijativu Glavnog štaba narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije. Članak E. Kardelja o NOO-a. – Još prije pojave prvih opštih propisa o mjestu i zadacima novih organa vlasti pojavio se direktivni članak E. Kardelja u užičkom izdanju »Borbe« od 19. oktobra 1941. godine pod naslovom: »Narodnooslobodilački odbori moraju postati istinski privremeni nosioci narodne vlasti«. Članak je vrlo interesantan, naročito stoga što odražava stepen 169

shvatanja rukovodstva revolucije o ulozi, mjestu i zadacima NOO-a na toj etapi razvoja naradne revolucije, kao i po tome što su njegove neke postavke o NOO-ima imale trajan karakter, jer su dijelom kasnije preuzete u opšte propise o NOO-ima (Fočanske i Krajiške). U članku su postavljena pitanja zašto se formiraju i kakav je zadatak NOO-a? Kao odgovor na prvo pitanje u članku je konstatovano da se narod digao u borbu protiv okupatora i domaćih izdajnika i da je »u toj borbi napregao sve sile« da interesi te borbe zahtijevaju »da se sve stavi u službu fronta«, da se neprijatelj uništava i da se »našim borcima obezbijedi sigurna pozadina u oslobođenim oblastima«. Za ostvarenje tih zadataka »potrebno je stvoriti posebne, nove organe, organe narodne vlasti« NOO-e. Njihov cilj je: organizovanje pozadine u službi fronta, organizovanje svega u interesu narodnooslobodilačke borbe. Stvaranje novih organa vlasti se pokazalo kao nužnost, »jer su stari organi vlasti bila ona mreža preko koje je okupator pljačkao i ugnjetavao srpski narod . ..« i jer su stari organi »baza neprijatelja i leglo petokolonaša i neprijatelja naroda sviju vrsta«. Kao takvi, oni »ne pružaju nikakvu garantiju za obezbjeđenje oslobođene oblasti, već naprotiv, pružaju neprijatelju sve mogućnosti da se preko njih ponovno uvuče u naše redove«. Osim toga, stari organi vlasti »nisu u stanju da u današnjem trenutku mobilišu za borbu protiv okupatora i usredotoče u sebe sve funkcije vlasti«. Iz taktičkih razloga, u članku je konstatovano da su NOO-i stvarni, ali privremeni nosioci vlasti do oslobođenja zemlje kada će se moći preći »na posao organizovanja državne uprave«. U zadatke NOO-a, prema članku, spadaju sve funkcije vlasti na određenom području, izuzev onih »koje su u ratno doba kompetencija vojne uprave«, NOO-i su konkretno dužni: »1. da organizuju aktivnost celoga naroda, tako da bi se našim borcima na frontu obezbedilo sve što je potrebno . . . 2. da obezbede red u pozadini, da ga održavaju uz pomoć svojih narodnih straža, i da vode borbu protiv svih pojava pljačke, razbojništva, špekulacije, aktivnosti pete kolone itd. 3. da organizuju snabdevanje i ishranu stanovništva . . . , da organizuju što povoljniji razvoj privrednog života . . . 4. da svim svojim sredstvima učvršćuju vezu fronta i pozadine . . .« O materijalnoj osnovi za uspješno funkcionisanje NOO-a u članku je rečeno, da se prihodi moraju pronaći u pomoći od strane naroda, u kom cilju je potrebno organizovati »Narodnooslobodilački fond«. Što se tiče načina formiranja NOO-a, u članku je rečeno da se oni »biraju slobodno i neposredno od strane samoga naroda«. Znatno razrađena osnovna shvatanja o karakteru i zadacima novih organa vlasti iz citiranog članka nalaze se u prvim opštim propisima o NOO-a koje je u mjesecu februaru 1942. godine izdao Vrhovni štab u Foči, koji se po tome popularno zovu »Fočanski propisi«. Fočanski propisi. Fočanski propisi sastoje se iz dva akta: 1. Zadaci i ustrojstvo NOO-a i 2. Objašnjenja i uputstva za rad NOO-a u oslobođenim krajevima. U prvom aktu su, u stvari, razrađena osnovna načela o NOO-a koja su izražena u citiranom članku E. Kardelja. Tu je takođe rečeno da su NOO-i privremeni i izborni organi vlasti, a zadaci su im sljedeći: – da aktiviraju i ujedine sav narod »u borbi protiv okupatora i njihovih domaćih slugu«. Preko NOO-a se »ostvaruje najjače oružje naroda protiv fašizma: Jedinstvo čitavog naroda, jedinstvo svih rodoljubivih snaga«; – da se staraju o urednom snabdijevanju Narodnooslobodilačke vojske hranom, odjećom i svim drugim potrebama; – da »vode borbu protiv krađe, pljačke, razbojništva i nereda« i da »rješavaju sve sporove između pojedinih građana«; – da »organizuju čvrstu pozadinu«, da »podižu u narodu borbeni duh, požrtvovanost i disciplinu«; – da »organizuju ishranu stanovništva«, osobito siromašnih i nezbrinutih porodica kao i 170

izbjeglica; – da »sprečavaju izvoz hrane, stoke i drva« u neoslobođene krajeve; – da stvaraju »narodnooslobodilačke fondove« . . . ; – da u korist NOB-e po potrebi vrše rekviziciju, da konfiskuju imovinu narodnih neprijatelja itd. U ovom dokumentu je takođe istaknuto načelo izbornosti NOO-a, po kome narod (muškarci i žene) neposredno bira odbore po selima (seoski) i gradovima, a posredno (preko svojih delegata) na opštinskim zborovima opštinske NOO-e. Sreski odbori se biraju na sreskoj konferenciji opštinskih NOO-a. Struktura organa vlasti se prema Fočanskim propisima sastoji od: seoskih (ili gradskih), opštinskih i sreskih NOO-a. Iako su u nekim krajevima prije toga postojali i okružni pa čak i glavni (zemaljski) NOO-i polazeći od realnosti tadašnjeg stanja u centralnom oslobođenom području na tromeđi Bosne, Sandžaka i Crne Gore sa središtem u Foči, Fočanski propisi potvrđuju samo tu realnost koja se sastojala u postojanju spomenutih stepena NOO-a. Drugi akt razrađuje neka načelna pitanja koja su ozakonjena u prvom aktu: pitanja izbora i rada NOO-a, formiranja i funkcionisanja narodnooslobodilačkih fondova i snabdijevanje Narodnooslobodilačke vojske (NOV-a). Iz čitavog sklopa problematike o kojoj se govori, u tom aktu dolazi do snažnog izražaja shvatanje karaktera nove vlasti. Tu se osjeća težnja da se novoj vlasti dade karakter prave i istinske narodne vlasti. Ona se ostvaruje posredstvom predstavničkih organa vlasti (NOO-a), koje narod bira i koje može da opozove. Kao prava narodna vlast, NOO-i kao i organi vojne vlasti, u smislu ovog dokumenta moraju da se u svom radu pridržavaju zakonitosti i da se klone svake samovolje i zloupotrebe vlasti. Zato se u Objašnjenju opširno govori o načinu formiranja i djelovanja narodnooslobodilačkih fondova, a u vezi sa snabdijevanjem NOV-a preciziraju pojmovi koji se odnose na izvore snabdijevanja, kao što su: sakupljanje priloga, rekvizicije, razmjena i zapljena imovine narodnih neprijatelja. Da ne bi došlo do olakog proglašavanja nekog lica narodnim neprijateljem, u Objašnjenju je tačno precizirano ko se sve može smatrati narodnim neprijateljem i na koji način se ima to utvrditi. Stojeći na principu individualne odgovornosti, Objašnjenja određuju da su u slučaju zapljene imovine narodnog neprijatelja organi narodne vlasti dužni ostaviti porodici osuđenog »toliko imanja da može živeti«. Kao prvi opšti propisi o NOO-ima, Fočanski propisi su odigrali značajnu ulogu u daljem jačanju i izgradnji narodne vlasti. Od tada se ona u čitavoj zemlji razvija jednoobrazno i snažno afirmiše kao oblik vlasti koji najadekvatnije izražava opštenarodne interese, služi narodu i njegovoj NOB-i. To pokazuje i činjenica da se poslije Fočanskih propisa naglo razvija i učvršćuje narodna vlast na područjima koja su se nalazila neposredno uz centralnu oslobođenu teritoriju, kao i u drugim krajevima Jugoslavije. Do snažnog poleta u razvoju NOO-a dolazi naročito u jesen 1942. godine, u vrijeme kada je NOP u svim zemljama Jugoslavije, a naročito na širokom oslobođenom teritoriju zapadne Bosne (Bosanske krajine), dijelova Hrvatske i Dalmacije postizao ogromne uspjehe. Stvaranje širokog oslobođenog područja na tromeđi Bosne, Hrvatske i Dalmacije u jesen 1942. godine i prelazak štaba revolucije (Politbiroa CK KPJ i Vrhovnog štaba) na to područje imao je ogroman značaj za dalje jačanje NOP-a, za dalji razmah NOB-e, za jačanje i razvijanje narodne vlasti. Rezultati uspjeha NOB-e u to vrijeme su se najvidnije manifestovali u prerastanju partizanske vojske u Narodnooslobodilačku vojsku naroda Jugoslavije, čime ta borba prerasta u narodnooslobodilački rat (NOR), u definitivnom ozakonjenju NOO-a kao jedinih i trajnih organa nove vlasti, i u stvaranju najvišeg organa buduće države – Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJa). Puna afirmacija NOO-a kao pravih, jedinih i stalnih organa narodne vlasti dobila je svoju potvrdu u novim propisima o NOO-ima koje je u septembru mjesecu 1942. godine izdao Vrhovni štab u Krajini. Po mjesecu u kome su izdani oni se zovu »Septembarski«, a po kraju u kome su se pojavili »Krajiški«. Krajiški propisi. Krajiški propisi se sastoje iz dva osnovna dokumenta. To su dvije naredbe Vrhovnog štaba: Naredba o izborima narodnooslobodilačkih odbora i Naredba o obrazovanju 171

pozadinskih vojnih vlasti. Oba dokumenta, uz popratno pismo druga Tita nekim vojnim štabovima, objavljena su u posebnoj brošuri koja ima naslov »Organizovanju narodne vlasti«. I naredbe kao i popratno pismo odražavaju dalju evoluciju u shvatanju mjesta i uloge novih organa vlasti. To se na prvom mjestu ispoljava u tome što se NOO-i ne smatraju više privremenim već stalnim organima narodne vlasti. To je u spomenutom pismu druga Tita izraženo riječima da »danas nema više nikakvog smisla isticati privremenost karaktera NOO-a kao organa vlasti... Naprotiv, danas se NOO-i kao prirodno nastali i razvojem uslovljeni i potvrđeni organi vlasti, nove narodne vlasti, te i njihova prelaznost može značiti samo jedan stupani njihovog razvoja u istom pravcu, ka svome višem stepenu. Naravno, ne radi se o imenu, nego o suštini, o suštini da je konačno svršeno sa starim oblicima vlasti i da je sadanja forma koju je stvorio ustanak, ona klica iz koje će se razviti buduća vlast. Jednom riječi, ne podvlačiti više privremeni karakter vlasti NOO-a, podvlačiti NOO-e kao organe vlasti i kao klicu i osnovu buduće narodne vlasti«. Iz popratnog pisma se dalje vidi zašto se izdaje Naredba o izborima NOO-a. S tim u vezi u pismu je rečeno da »u mnogim mjestima oslobođene teritorije nema NOO-a, sreski NOO-i gotovo i ne postoje, ponegdje još nisu savladani ostaci pogrešno postavljenog pitanja vlasti ustanovljavanjem »komandanata opština«, ponegdje su u NOO-ima ljudi tuđi, pročetnički ili proustaški, koji svojim postupcima (oporezivanje naroda mjesto akcija za dobrovoljne priloge, utaja pomoći pružene od vojnih vlasti pogorjelcima, žandarsko ponašanje prema narodu itd.) idu za kompromitovanjem NOO-a. Sve te nedostatke treba hitno i korijenito likvidirati«. Citirani stav očigledno pokazuje sa kolikom pažnjom i brigom rukovodstvo Partije prati razvoj narodne vlasti, koliki značaj pridaje toj vlasti u nastojanju da je približi narodu i da je učini najjačim instrumentom narodne borbe, da u narod usadi ideju da je to njegova vlast za koju se vrijedi boriti. Stoga su u pomenutoj Naredbi za tadašnje prilike relativno široko postavljeni izborni principi i razrađena izborna procedura. Tako postavljeni, oni odražavaju široku demokratičnost koja ima značaj samoupravnosti radnog naroda, čija se realnost u svojoj osnovi održala do današnjih dana. Naredbom o izborima NOO-a je ozakonjeno opšte pravo glasa po kome pravo da biraju i da budu birani imaju jednako muškarci i žene sa navršenih 18 godina. Isto pravo uživaju i svi vojnici bez obzira na godine starosti. Izbori su u pravilu neposredni, jer birači sve odbore, osim okružnih, biraju neposredno na seoskim i opštinskim zborovima Način biranja je bio uslovljen ratnim prilikama u kojima naoružani narod neposredno bira, zbog čega je glasanje javno. Dosljedno ozakonjenju demokratskog izbornog prava, Naredba ozakonjuje i drugu stranu – pravo opoziva odbornika pa i čitavog odbora. Kao i za ostvarenje biračkog prava, tako je i za pravo opoziva propisan naročiti postupak. U izbornom postupku je predviđeno postojanje izbornih komisija (opštinskih i sreskih), izbornih povjerenika i izbornih zborova (zborova birača). Zborovima birača, Naredba pridaje veliki značaj, jer obavezuje odbornike kao i odbore u cjelini da povremeno na zborovima polažu biračima račun o svome radu, i podnose izvještaje i raspravljaju s narodom važnija pitanja. Krajiški propisi idu dalje od Fočanskih i u određivanju strukture NOO-a, jer pored seoskih, opštinskih i sreskih NOO-a ozakonjuju postojanje i okružnih NOO-a. Kasnije će se u pojedinim krajevima pojaviti još i oblasni NOO-i. U Bosni i Hercegovini postojala su npr. tri oblasna NOO-a: za Krajinu (formiran 27. septembra 1943. godine), za istočnu Bosnu (formiran u jesen 1944. godine) i za Hercegovinu. Odredbe o zadacima NOO-a, djelovanju narodnooslobodilačkih fondova, snabdijevanju NOVa, zapljeni imovine narodnih neprijatelja i dr. u Krajiškim propisima su, tako reći, doslovce prepisane iz Fočanskih propisa, s tim što su neke formulacije preciznije i što je određenije istaknuto načelo jedinstva vlasti, po kome su NOO-i nosioci cjelokupne (zakonodavne, izvršne i sudske) vlasti, izuzev one koja u ratnim okolnostima pripada vojnim vlastima. Vojnopozadinski organi vlasti. Vojnim vlastima su u toku NOB-a iz sasvim razumljivih razloga pripadale značajne kompetencije vlasti koje najvećim dijelom u mirno doba spadaju u 172

nadležnost civilne vlasti. U tom pogledu naročito važnu ulogu imali su vojnopozadinski organi vlasti. Kako su pozadinski vojni organi vrlo često prelazili svoje kompetencije i miješali se u rad NOO-a svodeći ih vrlo često na svoje pomoćne organe i time dovodili u pitanje ugled NOO-a, vrhovno rukovodstvo je smatralo neodložnom potrebom da se odnos između NOO-a i vojnopozadinskih organa pravilno riješi i da se tako obezbijedi neophodan autoritet nove vlasti. To pitanje je regulisano Naredbom Vrhovnog štaba o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti. Kao vojnopozadinski organi vlasti, u Naredbi se spominju: komande područja i komande mjesta. Posebno mjesto imaju partizanske straže. Te vlasti su organizovane na teritorijalnom principu, pri čemu su niže bile strogo podređene višim. Komande područja djelovale su »na mobilizacionom području jednog partizanskog odreda« i obuhvatale jedan ili više srezova (vrlo često područje jednog okruga). Komande mjesta su bile izvršni organi komandi područja i postavljane su u većim mjestima ili važnim čvorovima, a partizanske straže su bile organi komandi mjesta. Postavljane su na važnijim tačkama, raskršćima itd. Komandante nižih vlasti postavljali su viši komandanti, a komandante područja viši vojni organi nadležni za osnivanje komandi područja. U zadatke vojnopozadinskih organa spadali su: mobilizacija ljudstva u NOV i POJ, staranje o ishrani i snabdijevanju vojske, obrazovanje vojnih radionica i organizovanje javnih radova, sanitetska služba u pozadini, staranje o saobraćaju i transportu trupa, obezbjeđenje javnog reda i mira i vršenje vojne sudske vlasti, organizacija obavještajne službe, održavanje i njegovanje saradnje sa NOO-ima itd. Partizanske straže su neposredni izvršioci zadataka komandi mjesta i vojnih štabova. Kao takve, one su bile nadležne da ostvaruju konkretne naredbe svojih naredbodavaca: da mobilišu vojsku, da održavaju red i mir, da obezbjeđuju smještaj i ishranu vojske, da regulišu i kontrolišu saobraćaj, da daju objave za kretanje, da pružaju zaštitu stanovništvu itd. Krajiškim propisima definitivno je postavljena čvrsta baza za razvoj NOO-a kao pravih i jedinih nosilaca vlasti i definitivno potvrđena orijentacija na izgradnji države NOO-a. Krajiškim propisima su u osnovi postavljeni pravni temelji nove države i utvrđena osnovna demokratska načela nove državnosti, koja su se održala do današnjeg dana, posebno načelo narodnog suvereniteta i načelo samoupravnosti. Polazeći od krajiških propisa, koji se znatnim dijelom nadovezuju na Fočanske, kao i na praksu izgradnje vlasti prije Fočanskih propisa, kasnijim propisima o NOO-ima koje su donosili najviši zemaljski organi vlasti, samo je dalje usavršavan sistem narodne vlasti. Osnivanje AVNOJ-a. – Krajiškim propisima je u osnovi ozakonjeno stanje nove državne vlasti, ali njima ta vlast nije bila do kraja strukturalno izgrađena, jer u to doba još nisu postojali najviši organi civilne vlasti, čiju je ulogu imalo vrhovno vojno rukovodstvo – Vrhovni štab. Ali, upravo u to doba je rukovodstvo NOP-a osjetilo da su sazreli uslovi da se pristupi formiranju vrhovnog organa državne vlasti pa su izvršene pripreme za sazivanje jedne sveopšte jugoslovenske skupštine najistaknutijih boraca i pristalica NOB-a, bez obzira na njihovu nacionalnu, vjersku i političku pripadnost, u centru tada oslobođene teritorije u gradu Bihaću. Skup je održan 26. i 27. novembra 1942. godine i na njemu je osnovano Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), kao vrhovno predstavničko političko tijelo svih naroda Jugoslavije. Rukovodstvo NOP-a je bilo zamislilo da tada osnuje stvarno najviši organ vlasti, koji bi reprezentovao državu čije je faktično nastajanje predstavljalo već realnost, koja se najvidnije manifestovala u stvaranju regularne Narodnooslobodilačke vojske i u izgradnji široke mreže organa vlasti NOO-a, kako na oslobođenim, tako i na neoslobođenim područjima širom Jugoslavije. Uspjesi NOV-a i snažna afirmacija nove vlasti u širokim masama u svim krajevima Jugoslavije ukazali su na potrebu da se izgradnja nove vlasti dovede do kraja stvaranjem centralnih organa državne vlasti, čime bi se jasno manifestovalo ne samo unutra nego i prema vani, da se u Jugoslaviji rađa nova vlast i da se pojavljuje nova država koja jedino ima pravo da govori u ime naroda Jugoslavije i da ih reprezentuje. Međutim, spoljnopolitički razlozi su stajali na putu ostvarenja takve 173

zamisli i takvih želja vrhovnog rukovodstva NOP-a. Glavnu prepreku na tom putu predstavljala je činjenica da su izbjeglička vlada u Londonu i kralj Petar imali punu podršku zapadnih saveznika, pa i Sovjetskog Saveza, sa kojim je izbjeglička vlada imala diplomatske odnose na nivou ambasada, iako se još tada znalo da je izbjeglička vlada preko svog vojnog ministra u zemlji Draže Mihailovića, izvršila najveću izdaju prema narodima Jugoslavije. Četnici Draže Mihailovića su ne samo otvoreno sarađivali sa okupatorom već su masovnim pokoljima Muslimana, Hrvata i Srba vršili najsvirepije zločine prema narodima Jugoslavije. Istovremeno je izbjeglička vlada sve uspjehe NOV lažno prikazivala pred inostranstvom kao djelo četnika i od ličnosti Draže Mihailovića stvarala legendu. Pravdajući se time da ne želi da stvori bilo kakvo podozrenje u iskrenost savezničke politike prema zapadnim saveznicima, vlada Sovjetskog Saveza se odlučno usprotivila stvaranju takvog tijela koje bi imalo vid vrhovnog organa vlasti, čime bi bila negirana formalno međunarodno priznata vlast kralja i njegove izbjegličke vlade. Uvažavajući formalno stav vlade Sovjetskog Saveza, rukovodstvo NOP-a je prividno odustalo od namjere stvaranja vrhovnog organa državne vlasti i AVNOJ osnovalo kao vrhovno političko predstavništvo, kao vrhovnog političkog reprezentanta Narodnooslobodilačkog pokreta. Faktički Rezolucijom o osnivanju AVNOJ-a izražen je beskompromisan stav prema izdajničkoj izbjegličkoj vladi i njenoj agenturi u zemlji – četnicima Draže Mihajlovića, i jasno naglašena krajnja odlučnost da se ustraje u NOB-i protiv okupatora i domaćih izdajnika svih boja i nijansi i nastavi sa učvršćivanjem nove vlasti, sa izgradnjom nove države, i njenih organa od najnižih do najviših. Iako je AVNOJ formalno proglašen vrhovnim političkim predstavničkim tijelom, njemu i njegovom izvršnom organu Izvršnom odboru – Rezolucijom su postavljeni takvi zadaci koji su ga faktički činili vrhovnim organom državne vlasti. To se jasno vidi iz sadržaja tački 7, 8. i 9. Rezolucije, gdje je rečeno: »7. Ogromni razmah NOB-e, visoki stupanj na koji se ispela naša borba, mnogobrojni i sve složeniji zadaci koji se na tom stupnju borbe nameću svima nama, zahtijeva stvaranje jednog tijela koje će još više i bolje ujedinjavati velike narodne napore za konačnu pobjedu. Zbog toga predstavnici sviju zemalja Jugoslavije okupljeni u slobodnom Bihaću odlučuju da se konstituišu u AVNOJ kao najviši politički izraz stvorenog čvrstog jedinstva naroda Jugoslavije, izraz njihove nesalomljive volje za pobjedu nad okupatorima i svima njihovim slugama i pomagačima, kao tijelo koje će još više razviti i ujediniti napore NOO-a i svih drugih narodnih masovnih antifašističkih organizacija u oslobođenim i još neoslobođenim dijelovima naše zemlje. 8. U AVNOJ-u okupljeni su predstavnici svih narodnosti, vjera i antifašističkih političkih partija i grupa, koji su se na djelu pokazali vjerni i odani narodu, koji su izdržali sva iskušenja teške borbe za narodno oslobođenje. AVNOJ i iz njegove sredine izabrani Izvršni odbor stajaće pored Vrhovnog štaba NOV-e i POJ-e, kao vrhovnog vojničkog rukovodioca NOB, na čelu te borbe kao njeno političko predstavništvo. 9. Osnovni zadatak AVNOJ-a biće dalje razvijanje jedinstvenosti napora svih naroda Jugoslavije za izvojevanje konačnog oslobođenja za sve njih i za stvaranje uslova za punu njihovu slobodu i ravnopravnost u oslobođenoj bratskoj zajednici, koju niko neće moći razoriti, jer će se iskovati u ognju zajedničke borbe. U tom cilju AVNOJ će se truditi da još više razvije i utvrdi već ostvareno jedinstvo pozadine i fronta, da NOV i POJ budu dostojno snabdjeveni. Vijeće će se truditi da razvije i učvrsti NOO-e i pomogne sve ostale masovne antifašističke organizacije, da obezbijedi što uži kontakt između naroda i NOO-a, da učvrsti ličnu i imovinsku sigurnost, da podigne prosvjetni nivo stanovništva, da organizuje socijalno staranje i zdravstvenu službu, jednom riječi, Vijeće će uložiti sav trud da u ovim teškim danima oslobodilačkog rata, kada sve nas očekuju najveći napori, organizuje što je moguće bolje našu pozadinu za uspješnu borbu protiv fašističkih osvajača i time doprinese konačnoj pobjedi naše pravedne stvari.« U citiranom dijelu Rezolucije postavljeni su osnovni ciljevi NOP-a za čije se ostvarenje ima da bori AVNOJ kao vrhovni politički organ pokreta. Krajnji cili je »izvojevanje konačnog oslobođenja« i stvaranje uslova za punu slobodu i ravnopravnost svih jugoslovenskih naroda. 174

Zaloga ostvarena tih ciljeva jesu NOV i POJ kao oružana snaga pokreta i AVNOJ kao njegov vrhovni politički organ čiji program, postavljen Rezolucijom, ima po svemu značaj programa jedne vlade. U ostvarivanju tog programa AVNOJ djeluje kao vrhovni organ državne vlasti, na isti način na koji dio tog programa na svom području ostvaruju niži organi vlasti NOO-i. Premda je iz međunarodnih razloga oformljen kao vrhovno političko tijelo, po svojoj fizionomiji i programu AVNOJ je od početka imao sva obilježja vrhovnog organa državne vlasti u formiranju. On je vrhovni organ vlasti u formiranju radi toga što formalno ne nosi naziv tog organa i što je njegova fizionomija još u procesu izgrađivanja i postepenog usavršavanja. Izvršni odbor AVNOJ-a. Kako je AVNOJ po svojoj fizionomiji imao specifičan oblik narodne skupštine, on nije mogao u ratnim prilikama da neposredno ostvaruje svoje zadatke. Stoga je iz svoje sredine izabrao svoj izvršni organ – Izvršni odbor, kojem je stavio u nadležnost da ostvaruje zadatke AVNOJ-a između zasjedanja. Odbor se sastojao od predsjednika, tri potpredsjednika i određenog broja članova. On je oformljen kao pravi organ vlasti, kao neka vrsta privremene vlade. Polazeći od zadataka postavljenih Rezolucijom AVNOJ-a on je za pojedine sektore svoje djelatnosti formirao odsjeke: upravni, privredno-finansijski, zdravstveni, socijalni, vjerski i propagandni. Odmah po formiranju, Izvršni odbor je preko svojih članova razvio široku inicijativu na oslobođenom području za ostvarenje svojih zadataka. Svaki od članova na svom sektoru počeo je da organizuje posao svog sektora, tako da su preduzimane mjere: za dalju izgradnju, organizaciono i političko jačanje NOO-a; za širenje prosvjete (organizovanjem tečajeva i prvog Narodnog univerziteta u Bihaću); za rješenje teških ekonomskih problema koja su nametale potrebe urednog snabdijevanja vojske i ratnim nevoljama pogođenog stanovništva; za organizovanje zdravstvene službe i zdravstvenog prosvjećivanja naroda itd. Sve te akcije članova Izvršnog odbora pokazale su značajne rezultate, ali ih je ubrzo prekinula četvrta i peta neprijateljska ofanziva. U vrijeme trajanja tih, do tada najtežih ofanziva sa kojima je neprijatelj namjeravao da uništi glavninu NOV-a i njeno rukovodeće jezgro, Izvršni odbor se i sam našao u teškom položaju. Njegovi članovi su uz Vrhovni štab bili u centru događaja, a nekoliko ih je poginulo u herojskoj borbi protiv neprijatelja. Još za vrijeme trajanja teških borbi u toku četvrte neprijateljske ofanzive, Izvršni odbor zajedno sa Vrhovnim štabom je poduzeo akcije da populariše NOV u inostranstvu i da upozna inostranstvo sa njegovim ciljevima kao i o tome ko se u Jugoslaviji stvarno bori. Ta akcija je bila uslovljena potrebom da se u inostranstvu općenito populariše NOP, a napose da se suzbiju i otklone laži koje je kraljevska izbjeglička vlada širila u inostranstvu o ciljevima NOB-e i da se međunarodna javnost upozna sa izdajničkom ulogom tzv. »jugoslovenske vojske u otadžbini« – četnika Draže Mihajlovića, koji su se otvoreno stavili u službu neprijatelja. U tom cilju Izvršni odbor AVNOJ-a i Vrhovni štab izdali su jednu Izjavu u kojoj su u nekoliko tačaka izneseni ciljevi NQB-e i uputili Notu savezničkim silama u kojoj su ukazali na izdajničku ulogu emigrantskih krugova i njihovih eksponenata u zemlji – četnika Draže Mihajlovića. Notom je postavljen zahtjev saveznicima da pošalju svoje komisije u Jugoslaviju i da se na licu mjesta upoznaju sa stvarnim stanjem stvari, da vide ko se stvarno bori u Jugoslaviji. Nota je imala snažan odjek u inostranstvu, a kao njen neposredni rezultat, slijedilo je slanje sa strane zapadnih saveznika (na prvom mjestu Engleske) oficira za vezu i vojnih misija u naš Vrhovni štab. Time je započelo faktično međunarodno priznanje NOB-e, čemu je kasnije slijedilo slanje materijalne pomoći. Kao jedan od najvažnijih zadataka koje je Prvo zasjedanje postavilo pred AVNOJ jeste stvaranje uslova za ostvarenje pune slobode i ravnopravnosti jugoslovenskih naroda u oslobođenoj zemlji. Iz toga je proizilazila obaveza Izvršnog odbora da radi na konkretnom državnopravnom ostvarenju te obaveze, na organizacionoj pripremi izgradnje Jugoslavije na federativnom principu. S tim u vezi Izvršni odbor imao je zadatak da pripremi stvaranje najviših predstavničkih organa u pojedinim zemljama Jugoslavije koje će se kasnije oformiti kao federalne jedinice u sastavu zajedničke države. Iako je to odmah po svom formiranju stavio u program svoga rada, Izvršni odbor nije mogao da obavi taj posao u kratkom vremenu pred nastupanje neprijateljskih ofanziva, pa je odmah poslije uspješno završene pete ofanzive počeo da ostvaruje i taj zadatak konkretnom akcijom 175

na stvaranju zemaljskih antifašističkih vijeća u pojedinim zemljama. Stvaranje zemaljskih antifašističkih vijeća narodnog oslobođenja. – Posao Izvršnog odbora u pripremanju stvaranja zemaljskih antifašističkih vijeća sastojao se u tome da saradnjom sa najvišim vojnim i političkim rukovodstvima u pojedinim zemljama pripremi stvaranje tih organa ili da već postojećim zemaljskim organima dade fizionomiju kakvu stvarno treba da imaju ti organi. To znači da je trebalo stvoriti zemaljska vijeća u onim zemljama koje nisu do tada uopšte imale zemaljskih organa (Hrvatska, Bosna i Hercegovina), ili postojeće zemaljske narodnooslobodilačke odbore u Srbiji, Crnoj Gori i Sloveniji pretvoriti u zemaljska vijeća. To je trebalo učiniti stoga da se na jednoobrazan način izgradi sistem vlasti u svim zemljama, da se tako stvore uslovi za federativno uređenje Jugoslavije. Zbog specifičnosti uslova razvoja NOB-e u pojedinim zemljama Jugoslavije, ideja stvaranja zemaljskih vijeća nije mogla biti istovremeno sprovedena, niti su ti organi svugdje dobili istovrstan naziv. Organi pod nazivom zemaljskih antifašističkih vijeća stvoreni su samo u Hrvatskoj, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Sandžaku. Iako je na zboru predstavnika slovenačkog naroda održanom u Kočevju 1–3. oktobra 1943. godine izabran Slovenački NOO kao vrhovni organ vlasti, u Sloveniji je ulogu tog organa i dalje vršio Plenum Osvobodilne fronte koji je osnovan još u oktobru 1941. godine. Zbog vrlo teških uslova borbe i specifičnih uslova djelovanja organa nove vlasti, u Srbiji nije stvoren novi zemaljski organ. I dalje je sve do iza oslobođenja Beograda postojao Glavni NOO Srbije. Po oslobođenju Beograda on je pripremio saziv Velike antifašističke skupštine Srbije, koja se na svom prvom zasjedanju 1. novembra 1944. godine konstituisala kao vrhovni organ vlasti federalne Srbije i donijela niz istorijskih odluka. Zbog specifičnih uslova razvoja NOP-a, u Makedoniji su stvoreni uslovi za formiranje vrhovnog zemaljskog organa vlasti tek u avgustu 1944. godine, kada je održana osnivačka skupština Antifašističkog sobranja Makedonije. Od zemaljskih antifašističkih vijeća prvo je konstituisan ZAVNO Hrvatske na svom prvom zasjedanju održanom u Otočcu, odnosno na Plitvičkim jezerima 13–14. VII 1943. Zemaljsko antifašističko vijeće Crne Gore i Boke osnovano je na osnivačkoj skupštini održanoj u Kolašinu 15. i 21. novembra 1943. godine. Karakteristično je istaći da je i za Sandžak osnovano posebno Antifašističko vijeće 20. novembra 1943. godine u Pljevljima. Zbog specifičnih uslova razvoja NOP-a i stalnog vođenja borbi na tom području, relativno kasno je formirano Zemaljsko antifašističko vijeće za Bosnu i Hercegovinu (ZAVNOBiH). Ono je osnovano dva dana pred Drugo zasjedanje AVNOJ-a (25. i 26. XI 1943) na osnivačkoj skupštini u Mrkonjić-Gradu. Bez obzira na specifičnosti nastanka i razlike u njihovoj fizionomiji, svi zemaljski organi su u osnovi predstavljali najviša politička tijela u pojedinim našim zemljama. U vrijeme svog osnivanja ona su formalno, po primjeru AVNOJ-a, imala fizionomiju najviših političkih predstavničkih tijela NOP-a za pojedine zemlje. Stvarno to su bili ili već oformljeni organi najviše vlasti u budućim federalnim jedinicama, ili su to trebali da postanu, odnosno bili su najviši organi vlasti federalnih jedinica u formiranju. Organizaciona struktura, a naročito zadaci koje su zemaljski organi imali, bili su u osnovi slični. Isto tako sličan je bio tok i rezultati njihovih prvih zasjedanja. Svi zemaljski organi su na prvim zasjedanjima izabrali svoje delegacije za Drugo zasjedanje AVNOJ-a i u svojim rezolucijama istakli probleme koji će biti predmet odlučivanja na Drugom zasjedanju AVNOJ-a. U tim rezolucijama je osuđeno kapitulantsko držanje kralja i njegove vlade 1941. godine, osuđena njihova izdajnička uloga u toku rata, kao i izdajnička uloga najvećeg dijela jugoslovenske buržoazije uopšte, odlučno naglašeno da nema više povratka na staro i istaknuta činjenica da je u Jugoslaviji stvorena nova narodna vlast u vidu NOO-a i najviših zemaljskih organa, te da su sazreli uslovi da se ta vlast izgradi do kraja proglašenjem AVNOJ-a za vrhovnog nosioca državne vlasti, da su sazreli uslovi definitivnog oformljenja nove države kao ravnopravne zajednice jugoslovenskih naroda – Federativne Demokratske Jugoslavije. Drugo zasjedanje AVNOJ-a. – Drugo zasjedanje AVNOJ-a održano je 29. i 30. novembra 1943. godine u Jajcu. AVNOJ se tada sastao da donese važne odluke za budući razvoj Jugoslavije, 176

da se izjasni o bitnim pitanjima sistema vlasti i daljeg razvitka u našoj zemlji. On je to mogao da učini, jer su tada bili potpuno sazreli unutrašnji i spoljnopolitički uslovi da se definitivno deklariše stvaranje nove države i pred unutrašnjom i međunarodnom javnošću osudi izdaja izbjegličke vlade i kralja i proglasi nelegalnost njihovog zastupanja Jugoslavije. U toku 1943. godine NOP je postigao ogromne rezultate. Poslije uspješno prebrođene pete neprijateljske ofanzive nastaje do tada neviđeno rasplamsavanje NOB-e u svim krajevima Jugoslavije. Veliki uspjesi NOP-a, opredjeljenje većine stanovništva Jugoslavije za NOP, silno su podigli njegov ugled u zemlji i inostranstvu. Istovremeno to je značilo konačno gubljenje svih pozicija izdajničke jugoslovenske buržoazije, i to ne samo one koja se nalazila u zemlji, već i one koju je predstavljala izdajnička izbjeglička vlada i kralj Petar u inostranstvu. Uticaj tih krugova definitivno je pokopan porazom njihove »vojske u otadžbini« – četnika Draže Mihajlovića, čiju je glavninu razbila NOV na Neretvi u toku četvrte ofanzive. Od tada četnički pokret se može smatrati vojnički i politički poraženim. Pošto je istovremeno mnogobrojnim dokumentima, pronađenim naročito u toku četvrte i pete ofanzive, nepobitno dokazana njihova otvorena saradnja sa okupatorom, olakšano je bilo raskrinkavanje četnika i izbjegličke vlade i kralja kao njihovih pomagača i gospodara pred inostranstvom, naročito pred demokratski raspoloženom svjetskom javnošću. Time je snažno ojačao međunarodni ugled NOP-a i stvorena mogućnost uspješnije borbe za njegovo međunarodno priznanje koje započinje u prvoj polovini 1943. godine dolaskom savezničkih vojnih misija kod Vrhovnog štaba NOV i POJ. U toku 1943. godine se međunarodna situacija takođe bitno promijenila. Saveznici su, a naročito Sovjetski Savez, u 1943. godini počeli da nanose smrtonosne udarce silama Osovine. Oni su izbacili iz ratnog stroja Italiju i natjerali je na kapitulaciju, a Nijemce potiskivali prema granicama Rajha. Vojni uspjesi saveznika su nagovještavali skori završetak drugog svjetskog rata, a njihovi razgovori poznati kao konferencije »velike trojice« o poslijeratnom uređenju svijeta ukazivali su na neophodnost da porobljeni narodi Evrope zauzmu svoje stavove o tome kako da bude opredijeljen njihov položaj u tom svijetu. Pitanje je postajalo tim aktuelnije što su saveznici nagovještavali krojenje karte svijeta imperijalističkim metodama koje su mogle da ugroze osnovna demokratska prava naroda i da njihov život usmjere tokovima suprotnim njihovim težnjama i interesima. To je naročito bilo važno i aktuelno za naše narode koji su se u toku nekoliko godina krvavo borili za nacionalno oslobođenje, ali i protiv povratka na staro, protiv svega što je stajalo na putu uspostave socijalne pravde, nacionalne ravnopravnosti i demokratskog poretka. Da bi jasno pokazao svim reakcionarnim snagama na Zapadu, koje su gajile iluzije o restauraciji monarhije u Jugoslaviji i povratka na vlast kompromitovane buržoazije, da se o Jugoslaviji niti povodom nje ne može razgovarati niti stvarati bilo kakve kalkulacije suprotne volji, težnjama i interesima njenih naroda, NOP je morao da blagovremeno reaguje, što je bio drugi razlog koji je nametao hitnost zauzimanja stavova o bitnim pitanjima vlasti i poretka u Jugoslaviji. U takvim okolnostima izvršene su pripreme za Drugo zasjedanje AVNOJ-a. Sam tok zasjedanja protekao je u vrlo svečanoj atmosferi prožetoj jedinstvenim raspoloženjem da se donesu odluke od ogromnog istorijskog značaja. Na zasjedanju su podnesena dva referata: O radu Izvršnog odbora AVNOJ-a (dr Ivan Ribar), a o Razvoju narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije u vezi s međunarodnim događajima govorio je drug Tito. U svom referatu drug Tito je opširno prikazao razvoj NOB, uspjehe NOV i POJ, nastanak i razvoj nove narodne vlasti, koja se afirmisala kao prava i jedina vlast u zemlji, ukazao na izdajničku ulogu kralja i njegove vlade u emigraciji, i u vezi sa svim tim istakao nužnost da se definitivno oforme najviši organi nove vlasti koja treba da se konstituiše u državnu vlast, da se AVNOJ proglasi vrhovnim nosiocem zakonodavne i izvršne vlasti i da se kao njegov izvršni organ, sa svim atributima vlade, formira Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije. Na osnovu referata i diskusije koja je vođena na zasjedanju AVNOJ je donio nekoliko važnih dokumenata, kojim je pravno oblikovana i potvrđena nova državna vlast i kojim su date smjernice za izgradnju državne vlasti nove Jugoslavije. 177

Prvo je donesena Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a (29. XI 1943). U uvodu Deklaracije su ukratko nabrojani rezultati NOB i njeno priznanje u inostranstvu i ukazano na to da je potpuno razotkrivena izdajnička uloga izbjegličke vlade, pa s tim u vezi AVNOJ konstatuje: – da su narodi Jugoslavije pod rukovodstvom KPJ u svojoj ogromnoj većini stupili u NOB. Svojom aktivnošću u NOP-u »narodne su mase Jugoslavije otvoreno i glasno izrazile svoj protest protiv izdajnika, reakcionara i špekulanata u zemlji i inostranstvu«, koji pokušavaju da se ponovno popnu na grbaču naroda. Ali, svi ti pokušaji ne mogu sakriti činjenicu, »da je u toku NOB stvoren potpuno nov odnos političkih snaga u našoj zemlji te da mora takođe u njenoj upravi i državnom vođstvu taj novi odnos snaga biti na odgovarajući način izražen«. – da je NOB izrasla iz oslobodilačkih pokreta svih naroda Jugoslavije i da su narodi Jugoslavije u toj borbi ostvarili svoju ravnopravnost i time stekli i osigurali »pravo na samoopredjeljenje, uključujući pravo na otcjepljenje ili ujedinjenje sa drugim narodima«. Jačajući bratstvo-jedinstvo u NOB-i »stvoreni su ne samo materijalni opštepolitički nego i svi moralni uslovi za stvaranje buduće bratske, demokratske, federativne zajednice naših naroda, nove Jugoslavije, izgrađene na ravnopravnosti njenih naroda. – da su uspjesi NOB naroda Jugoslavije »snažno učvrstili međunarodne političke pozicije Jugoslavije« i da »narodi Jugoslavije s pravom traže od saveznika i svih svojih prijatelja da bude priznata ne samo njihova borba protiv okupatora, nego i njihova slobodna demokratska volja«; »da bude ukinuta potpora koja se u inostranstvu donekle još daje izdajničkoj izbjegličkoj jugoslovenskoj »vladi« i kliki oko nje, te da organi nove narodne vlasti »budu u inostranstvu priznati i poštovani«. – da je izbjeglička vlada u inostranstvu, dok su narodi Jugoslavije lili krv za svoju slobodu, svim sredstvima nastojala da ih u tome omete, da je u inostranstvu o NOB-i pronosila razne klevete i laži, da je nastojala da spriječi svaku pomoć našim narodima, da je preko Draže Mihajlovića sistematski organizovala bratoubilački rat u zemlji u čemu su se četnici Draže Mihajlovića povezali sa okupatorima i postali najjače uporište fašističkih osvajača u borbi protiv naših naroda. Svojim izdajničkim držanjem izbjeglička vlada je izgubila svako pravo da govori u ime naših naroda, zbog čega narodi Jugoslavije sa pravom postavljaju zahtjev da se takvoj jugoslovenskoj »vladi« u inostranstvu i formalno oduzme pravo da ih predstavlja. Pošto se to sve radilo u: ime i pod pokroviteljstvom kralja Petra i monarhije, narodi Jugoslavije traže da se i u pogledu kralja i monarhije preduzmu mjere koje odgovaraju njihovom odnosu prema NOB-i. Poslije spomenutih konstatacija izraženo je prijateljstvo i divljenje prema borbi saveznika i zahvalnost za pomoć koju oni ukazuju NOV-i. Istovremeno je konstatovano da »narodi Jugoslavije sa radošću prihvaćaju i pozdravljaju odluke Moskovske konferencije predstavnika vlada SSSR-a, Velike Britanije i SAD, koje svim narodima osiguravaju da sami po slobodnoj volji riješe pitanje svog unutrašnjeg državnog uređenja«. Na kraju Deklaracije je zaključeno da, s obzirom na sve te činjenice, AVNOJ kao najviše i jedino pravo predstavništvo volje svih naroda Jugoslavije ODLUČUJE: »1. da se AVNOJ konstituiše u vrhovno zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo Jugoslavije kao cjeline i da se uspostavi Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije kao organ sa svim obilježjima narodne vlade, preko kojega će AVNOJ ostvarivati svoju izvršnu funkciju. 2. da se izdajničkoj jugoslovenskoj izbjegličkoj »vladi« oduzmu sva prava zakonite vlade Jugoslavije, a napose da predstavlja narode Jugoslavije ma gdje i ma pred kim: 3. da se pregledaju svi međunarodni ugovori i obaveze koje su u inostranstvu u ime Jugoslavije sklopile izbjegličke »vlade« u cilju njihovog poništenja ili ponovnog sklapanja i da se ne priznaju međunarodni ugovori i obaveze koje bi ubuduće u inostranstvu eventualno sklopila izbjeglička »vlada«; 4. da se Jugoslavija izgradi na demokratskom federativnom principu kao državna zajednica ravnopravnih naroda; 5. da se svi ti zaključci formulišu u posebnim odlukama AVNOJ-a.« O d l u k e I I z a s j e d a n j a A V N O J-a. – Odluka o vrhovnom zakonodavnom i izvršnom 178

tijelu Jugoslavije i Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije kao privremenim organima vrhovne narodne vlasti u Jugoslaviji za vrijeme NOR-a. Ovom odlukom je razrađena prva tačka zaključka Deklaracije. U Odluci je prvo konstatovano da se AVNOJ u vrijeme oslobodilačkog rata razvio »u vrhovnog predstavnika suvereniteta naroda i države Jugoslavije kao »cjeline«. Time je izraženo načelo da u novoj državi, čiji je najviši organ AVNOJ, sva vlast proizlazi iz naroda i pripada narodu (načelo narodnog suvereniteta) i da tu vlast u ime naroda kao njegov najviši predstavnički organ vrši AVNOJ. Odredbom po kojoj je AVNOJ nosilac i državnog suvereniteta naglašava se činjenica da je on jedini vrhovni organ državne vlasti nove države i da kao takav jedino on ima pravo da u ime naroda predstavlja tu državu. Stoga se AVNOJ konstituiše u vrhovno zakonodavstvo i izvršno narodno predstavničko tijelo Jugoslavije za vrijeme NOR-a. U daljim odredbama Odluke govori se o strukturi AVNOJ-a i načinu na koji on vrši vlast. Prema tim odredbama, AVNOJ se sastoji: od Vijeća i Predsjedništva. Vijeće je vrhovni nosilac vlasti, ali ono nije u stanju zbog ratnih prilika da se često sastaje. Stoga ono svoje kompetencije u vremenu između zasjedanja prenosi na Predsjedništvo koje je u ime Vijeća predstavnik »narodnog i državnog suvereniteta Jugoslavije i vrši sve njegove funkcije zakonodavne i izvršne, u vremenu između zasjedanja Vijeća, kome odgovara za svoj rad«. Predsjedništvo čine: predsjednik, pet potpredsjednika, dva sekretara i najmanje 40 članova. Zakonodavnu funkciju između zasjedanja Vijeća, Predsjedništvo vrši neposredno, a izvršnu preko Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), koje samo imenuje. NKOJ je »najviši izvršni i naredbodavni organ narodne vlasti u Jugoslaviji« i kao takav »ima sva obilježja narodne vlade«. Sastoji se od predsjednika, tri potpredsjednika i odgovarajućeg broja povjerenika, a za svoj rad odgovara AVNOJ-u. Kao što se vidi, Odlukom su formirani vrhovni organi vlasti za koje je rečeno da su privremeni organi. Njihova privremenost ne znači, međutim, privremenost same narodne vlasti niti nove državnosti, već se radi o privremenosti naziva novih organa kao i načina njihovog formiranja. Oni će po oslobođenju zemlje neposrednim narodnim odlučivanjem dobiti svoje definitivno uobličenje i afirmaciju. Način na koji je postavljen odnos između pojedinih organa AVNOJ-a izražava puni narodni suverenitet. On se ispoljava u jedinstvu vlasti, jer je vrhovni organ vlasti AVNOJ nosilac ne samo zakonodavne već i izvršne vlasti. Odluka o oduzimanju prava zakonite vlade Jugoslavije takozvanoj jugoslovenskoj vladi u inostranstvu i o zabrani povratka u zemlju kralju Petru II Karađorđeviću. U ovoj odluci je na prvom mjestu istaknuta izdajnička uloga izbjegličke vlade konstatacijama o tome da se ona držala neprijateljski prema NOB naroda Jugoslavije, da je klevetala tu borbu i o njoj u inostranstvu proturala svakojake laži, da je preko svog »ministra vojske i mornarice i vazduhoplovstva« i »načelnika vrhovne komande«, Draže Mihajlovića organizovala bratoubilački rat u zemlji i u savezu sa Nijemcima, Italijanima i ustašama vodila borbu protiv NOV i time radila istovremeno na štetu zajedničke borbe saveznika, da je preko četnika Draže Mihajlovića »organizovala sistematsko i masovno istrebljenje Muslimana, Hrvata i srpskih rodoljuba«, da je kralj Petar II Karađorđević davao povjerenje takvim »vladama«, da su »pod zastavom kralja i monarhije vršena i da se još uvijek vrše gnusna izdajstva i strašni zločini protiv naroda Jugoslavije«. Polazeći od tih konstatacija, a izražavajući volju i težnje svih naroda Jugoslavije AVNOJ donosi odluku, kojom se tzv. izbjegličkoj vladi »oduzimaju sva prava zakonite vlade Jugoslavije, a napose pravo da pred stranim državama zastupa narode Jugoslavije«, što važi »i za svaku drugu vladu« koja bi ubuduće bila stvorena u zemlji ili izvan nje, a mimo volje naroda Jugoslavije, koja se danas izražava jedino u AVNOJ-u«. Iz tih razloga »kralju Petru II Karađorđeviću zabranjuje se povratak u zemlju, s tim da će pitanje kralja i monarhije riješiti sam narod svojom sopstvenom voljom poslije oslobođenja zemlje«. Najzad, Odlukom je naloženo Predsjedništvu AVNOJ-a da, u svrhu poništenja i eventualnog ponovnog sklapanja, pregleda sve međunarodne ugovore i obaveze koje je zaključila izbjeglička vlada i istaknuto da se neće priznati nikakvi ugovori i obaveze koje bi eventualno izbjeglička vlada ubuduće sklopila. 179

Kao što se vidi, ova odluka se, između ostalog, odnosi i na pitanje oblika vladavine u Jugoslaviji. Pitanje oblika vladavine Odlukom nije riješeno. Ostavljeno je narodu da se poslije oslobođenja zemlje izjasni da li je za monarhiju ili za republiku. Situacija u korist republike je Odlukom dobila ogromnu prednost, jer je raspoloženje naroda i prije rata a pogotovu za vrijeme rata, u kome se monarhija do kraja kompromitovala, bilo na strani republike. Što to narodno raspoloženje Odluka tada nije do kraja ozakonila i potvrdila, razloge treba tražiti u spoljnopolitičkim okolnostima. Zapadni saveznici su još uvijek davali podršku kralju Petru i zato je AVNOJ, iz taktičkih razloga, da ne bi otežao međunarodno priznanje nove Jugoslavije, ostavio da se pitanje monarhije riješi poslije oslobođenja zemlje. Ali AVNOJ je bio beskompromisan u tome da, dok se narod ne izjasni o obliku vladavine, nema povratka kralju u zemlju. Suprotan stav značio bi negiranje svega onog za što se narod borio u toku NOB i predstavljao bi najtežu uvredu za milionske žrtve koje su narodi Jugoslavije dali za svoju bolju budućnost. Odluka o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu. Ova odluka predstavlja državnopravni oblik rješenja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Njome je svim narodima zagarantovana jednakost i ravnopravnost koji su bratstvom i jedinstvom ostvareni u zajedničkoj NOB. Najveći izraz toga prava jeste priznanje narodima Jugoslavije da u okviru svoje zajedničke (savezne) države imaju svoju državnost. Bazu federacije, znači, predstavlja pravo svake jugoslovenske nacije da ima svoju federalnu jedinicu. Jedini izuzetak od nacionalitetnog principa učinjen je u pogledu Bosne i Hercegovine, jer je narodima BiH zbog njihove nacionalne složenosti (Srbi, Muslimani, Hrvati) priznato pravo da imaju svoju posebnu federalnu jedinicu. To je u Odluci izraženo riječima da »se Jugoslavija izgrađuje i izgradiće se na federativnom principu koji će obezbijediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine«. Iz treće tačke Odluke se vidi da se njome, u stvari, sankcioniše postojeće stanje u praksi ostvarenog federalizma. S tim u vezi u Odluci je rečeno »da već sada u vrijeme NOR-a, osnovne organe narodne vlasti kod pojedinih naroda Jugoslavije predstavljaju NOO-i i zemaljska antifašistička vijeća narodnog oslobođenja (Glavni NOO Srbije, ZAVNOH, Slovenački NOO, ZAVNOBiH, ZAVNO Crne Gore i Boke, ZAVNO Sandžaka, inicijativni odbor za ZAVNO Makedonije) i da je AVNOJ vrhovno zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo naroda Jugoslavije i vrhovni predstavnik suvereniteta naroda i države Jugoslavije kao cjeline. »Tako razvijeni sistem vlasti u stvari pokazuje, da se još od Drugog zasjedanja AVNOJ-a oformio čitav sistem vlasti, koji je izgrađen na novim principima. To dalje pokazuje da Jugoslavija kao država postoji, i to kao nova država, radi čega je na jednom mjestu ove odluke rečeno »da narodi Jugoslavije nikada nisu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije sa strane fašističkih imperijalista i dokazali su u zajedničkoj borbi svoju čvrstu volju da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji«. Na kraju, u Odluci je rečeno da će se nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbijediti sva nacionalna prava. Citiranom Odlukom federativno uređenje Jugoslavije je postalo definitivna stvar. Ono je kasnije u potpunosti ozakonjeno i razrađeno prvim Ustavom nove Jugoslavije od 31. I 1946. godine. Njome je konačno riješeno nacionalno pitanje u Jugoslaviji u potpuno demokratskom duhu, u duhu prava naroda na samoopredjeljenje sve do otcjepljenja i ujedinjenja sa drugim narodima. Odluka predstavlja primjenu pravilnog stava KPJ u nacionalnom pitanju koji se počinje konkretno da ostvaruje još u prvim danima NOB-a pod parolom bratstva i jedinstva naroda Jugoslavije. Organizaciono taj stav se počinje ostvarivati naročito poslije savjetovanja u Stolicama, kada je donesena odluka da se pored Vrhovnog štaba formiraju i glavna nacionalna vojna rukovodstva (Glavni štabovi partizanskih odreda za Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju itd.), a zatim u formiranju zemaljskih antifašističkih vijeća za pojedine zemlje, buduće federalne jedinice. Pored prikazanih odluka koje imaju ustavnopravni značaj, AVNOJ i njegovo Predsjedništvo donijeli su još nekoliko važnih odluka. Tako je AVNOJ donio Odluku o priznanju i zahvalnosti NOV-a i s tim u vezi Odluku o uvođenju zvanja »Maršala Jugoslavije« u NOV-u, a Predsjedništvo: 180

Odluku o dodjeljivanju naziva »Maršala Jugoslavije« Josipu Brozu Titu; Odluku o naimenovanju Nacionalnog komiteta narodnog oslobođenja Jugoslavije; Odluku o potvrđivanju odluke Slovenačkog NOO-a i ZAVNOH-a o priključenju Slovenačkog primorja i drugih slovenačkih zemalja Sloveniji, a Istre, Rijeke i Zadra Hrvatskoj, odnosno Jugoslaviji, i Odluku o obrazovanju Komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih domaćih pomagača. Zemaljska antifašistička vijeća najviši organi vlasti u federalnim jedinicama. – Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a definitivno je ozakonjeno federativno uređenje nove države po kome se nova država – Demokratska Federativna Jugoslavija – sastoji iz šest ravnopravnih federalnih jedinica, koje će poslije proglašenja Republike (29. XI 1945) postati posebne republike. Odlukom o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu najviši politički organi NOP-a (zemaljska antifašistička vijeća) tretiraju se već kao najviši organi vlasti federalnih jedinica. Pošto su ti organi, u smislu prava pojedinih jugoslovenskih nacija na samoopredjeljenje, trebalo sami da se proglase za najviše organe vlasti u federalnim jedinicama i da na sebe preuzmu onaj dio kompetencija koje nisu spadale u opšte kompetencije zajedničke države, nametala se potreba održavanja zasjedanja zemaljskih antifašističkih vijeća odmah poslije Drugog zasjedanja AVNOJ-a na kojima su ona trebala da obave te zadatke, to jest da se sama konstituišu u najviše organe vlasti u federalnim jedinicama i donesu druge važne akte. U toku 1944. godine svi zemaljski organi održali su svoja zasjedanja, i to: u Sloveniji 19. II 1944. godine, Hrvatskoj 9. V 1944, Bosni i Hercegovini 2. VII 1944, Crnoj Gori 14. VII 1944, Makedoniji 2. VIII 1944. i u Srbiji u novembru 1944. godine. Premda je vrijeme održavanja, tok i predmet rada tih zasjedanja imao izvjesnih specifičnosti, u osnovi svi zemaljski organi su donijeli nekoliko istovrsnih akata: akte o odobrenju rada njihovih delegacija na Drugom zasjedanju AVNOJa, odluke o njihovom konstituisanju u vrhovne organe vlasti federalnih jedinica, odluke o pravima građana i odluke o lokalnim organima narodne vlasti (NOO-a). Ovim posljednjim su dalje razrađene i usavršene odredbe Krajiških propisa. Na ovom mjestu nema potrebe da se prikazuje rad svih zemaljskih vijeća. Pošto je on u osnovi bio sličan, i pošto je bio sličan njihov rad u oslobođenoj zemlji, dovoljno je prikazati samo rad ZAVNOBiH-a. Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a održano je u Sanskom Mostu od 30. VI do 2. VII 1944. godine. Na zasjedanju je doneseno 11 odluka, od kojih su naročito važne: Odluka o konstituisanju ZAVNOBiH-a u najviše zakonodavno i izvršno tijelo federalne Bosne i Hercegovine, Deklaracija o pravima građana BiH, Odluka o odobrenju rada bosanskohercegovačke delegacije na Drugom zasjedanju AVNOJA-a, Odluka o radu i ustrojstvu NO odbora i NOO skupština u federalnoj Bosni i Hercegovini i Odluka o poslovniku za rad ZAVNOBiH-a. Ovim odlukama postavljeni su temelji državnosti Bosne i Hercegovine i imaju ustavnopravni značaj. U Odluci o konstituisanju ZAVNOBiH-a u vrhovni organ vlasti rečeno je da se »na temelju slobodno izražene volje naroda Bosne i Hercegovine, a u skladu sa odlukama donijetim na Drugom zasjedanju AVNOJ-a . . . ZAVNOBiH na svom Drugom zasjedanju konstituiše u vrhovno zakonodavstvo i izvršno narodno predstavničko tijelo, a time u najviši organ državne vlasti BiH-a, ravnopravne federalne jedinice u Demokratskoj federativnoj Jugoslaviji«. ZAVNOBiH svoju zakonodavnu vlast u smislu Odluke vrši neposredno (na plenarnim zasjedanjima) i preko svog Predsjedništva između zasjedanja. Izvršnu vlast vrši preko Predsjedništva i preko Narodne vlade BiH. Odlukom je predviđeno da će do formiranja vlade izvršnu vlast vršiti neposredno Predsjedništvo, radi čega je za poslove državne uprave pri Predsjedništvu formiran određeni broj odjeljenja. Deklaracija o pravima građana BiH predstavlja vrlo važan dokumenat, jer se narodima BiH prvi put u njihovoj istoriji pravno obezbjeđuje i garantuje jednakost i ravnopravnost koju su oni izvojevali u zajedničkoj borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika. U uvodu Deklaracije konstatovana je činjenica da su narodi Bosne i Hercegovine u svojoj zajedničkoj borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika izgradili nerazrušivo bratstvo i jedinstvo, čiju zalogu predstavljaju 181

organi njihove narodne vlasti koji zajamčuju: »Ravnopravnost Srba, Muslimana i Hrvata Bosne i Hercegovine, koja je njihova zajednička i nedjeljiva domovina; Slobodu zbora i dogovora, udruživanja i štampe; Ličnu i imovnu sigurnost građana, kao i slobodu privatne inicijative u privrednom životu; Ravnopravnost žene sa muškarcem, kako u političkom životu zemlje, tako i u svim oblastima društvene djelatnosti.« Dalje je na sličan način kao i u Krajiškim propisima garantovano aktivno i pasivno biračko pravo, pravo žalbe, načelo da »niko ne može biti suđen bez prethodnog sudskog postupka« predviđena je vojna obaveza za sve građane BiH sposobne za nošenje oružja itd. itd. Odlukom o odobrenju rada bosanskohercegovačke delegacije na Drugom zasjedanju AVNOJa, ZAVNOBiH je u stvari prihvatio odluke koje su donesene na Drugom zasjedanju AVNOJ-a i solidarisao se sa svim onim što te odluke određuju. Polazeći od Odluke o radu i ustrojstvu NOO-a i NOO skupština, glavnu aktivnost u daljoj izgradnji narodne vlasti i njenom organizacionom učvršćenju razvilo je Predsjedništvo ZAVNOBiH-a, koje je imalo kompetencije zakonodavnog i izvršnog organa vlasti. Prvo je Predsjedništvo formiralo svoja odjeljenja za pojedine sektore državne uprave i specijalne organe za obavljanje određenih zadataka. Uporedo s tim Predsjedništvo je poklonilo određenu pažnju izgradnji aparata NOO-a. U tom cilju ono je donijelo Pravilnik o ustrojstvu i radu NOO odbora i NOO skupština kojim su regulisani: sastav, izbor, opoziv, unutarnja organizacija, nadležnost, međusobni odnosi viših i nižih organa itd. (po Odluci Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a viši odbori od sreskih nazivaju se NO skupštinama). Uporedo sa radom na daljoj izgradnji i organizacionom učvršćenju NOO-a tekla je akcija ZAVNOBiH-a na izgradnji novog sudstva. Još prije Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a, Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (povjereništvo za pravosuđe) dao je upute zemaljskim vijećima da organizaciono odvoje sudove od NOO-a. Taj zadatak ZAVNOBiH je počeo da ostvaruje tek od oktobra 1944. godine izdavanjem Uputa o organizaciji i radu narodnih sudova na području federalne Bosne i Hercegovine. Tim uputama su načelno ukinuti propisi stare Jugoslavije, pa je Predsjedništvo dalo uputstva o načinu primjene materijalnog i formalnog prava u radu sudova. Upute predviđaju tri stepena sudova: opštinske, sreske i okružne. Funkciju Vrhovnog suda trebalo je da obavlja poseban sudski savjet obrazovan pri Predsjedništvu ZAVNOBiH-a. Predsjedništvo ZAVNOBiH-a je osnovalo kasnije poseban Sud nacionalne časti koji je imao da sudi onim Srbima, Muslimanima i Hrvatima koji su sarađivali sa okupatorom. U vrijeme izgradnje novog sudstva izgrađeno je i tužilaštvo. Prije svog odvajanja od NOO-a sudstvo je imalo svoj specifičan razvitak, koji je bio uslovljen stepenom razvoja NOB-a u pojedinim krajevima. U početku (sve do izdavanja Fočanskih propisa) pravosuđe je na raznim oslobođenim područjima vršeno na razne načine. Negdje su sudili NOO-i, na drugim područjima uz opštinske odbore postojali su narodni sudovi kao posebne sekcije tih odbora. U periodu od Fočanskih propisa do pojave spomenutih Uputa funkcija pravosuđa je bila u nadležnosti NOO-a. Na toj osnovi svi su odbori u granicama svog djelokruga obavljali funkciju pravosuđa putem posebnih vijeća ili svog Izvršnog odbora. NOO-i su uglavnom presuđivali imovinskopravne sporove te bračne i porodične stvari. Krivična djela, naročito teža, spadala su u nadležnost vojnih sudova. Proces izgradnje nove vlasti je brže tekao i potpunije se oblikovao na trajno oslobođenim teritorijama. To znači da je potpuna izgradnja vlasti išla uporedo sa postepenim oslobođenjem pojedinih krajeva i čitave zemlje. To važi za sve zemlje Jugoslavije. U svim zemljama Jugoslavije proces izgradnje vlasti poslije Drugog zasjedanja AVNOJ-a tekao je u osnovi istim pravcem kao i u Bosni i Hercegovini. Kada je riječ o BiH, značajan korak u tom pogledu učinjen je na Trećem zasjedanju ZAVNOBiH-a. Treće zasjedanje ZAVNOBiH-a održano je u oslobođenom Sarajevu od 26–28. aprila 1945. 182

godine. Njegovim odlukama dovršena je izgradnja sistema vlasti Federalne Bosne i Hercegovine. Zakonom o izmjenama i dopunama Odluke o konstituisanju ZAVNOBiH-a, ZAVNO-BiH je prerastao u Narodnu skupštinu BiH, a Zakonom o narodnoj vladi BiH stvorena je prva Vlada Bosne i Hercegovine. Kao Narodna Republika Bosna i Hercegovina definitivnu organizaciju dobila je svojim prvim Ustavom, koji je proglašen 31. XII 1946. godine. Pitanje međunarodnog priznanja nove Jugoslavije. – Drugim zasjedanjem AVNOJ-a u Jugoslaviji je oformljena nova država sa sistemom organa državne vlasti od najnižih do najviših. Prilikom svog nastajanja nova država nije dobila međunarodno priznanje, iako su saveznici u toku 1943. godine priznali Narodnooslobodilačku vojsku i NOB naroda Jugoslavije, što je bilo od velikog značaja. Zapadni saveznici, kao i Sovjetski Savez, i dalje su priznavali izbjegličku vladu u Londonu, pa su tako u odnosu na inostranstvo postojale dvije vlade: međunarodno priznata izbjeglička vlada koja nije imala nikakve faktičke vlasti u zemlji i kojoj je AVNOJ oduzeo legitimitet, i faktička revolucionarnim putem nastala vlada koja je imala svu vlast u zemlji, ali koja nije bila međunarodno priznata. U takvoj situaciji novoj vladi – Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije – predstojala je teška borba da izvojuje međunarodno priznanje i tako osigura tekovine NOB-a. Važnost međunarodnog priznanja i održavanja državnopravnog kontinuiteta jugoslovenske države sastojala se između ostalog i u tome što bi time nova Jugoslavija automatski imala status savezničke zemlje sa svim pravima koja su iz toga proizilazila: pravo da bude član Organizacije ujedinjenih nacija, pravo da prima inostranu pomoć, pravo da zahtijeva pripadajuće joj reparacije od pobijeđenih sila Osovine itd. itd. Iako su saveznici bili svjesni realnosti novonastale države, oni su, naročito zapadni, nastojali da obezbijede određeni uticaj u novoj državi svrgnutoj buržoaziji, da osiguraju povratak u zemlju kralju i njegovoj vladi. Pošto su istovremeno bili svjesni da se to ne može ostvariti bez saglasnosti najviših organa državne vlasti nove države AVNOJ-a i Nacionalnog komiteta, saveznici su počeli da vrše pritisak na Nacionalni komitet da stupi u kontakt sa izbjegličkom vladom i da se s njom sporazumije o modalitetima saradnje. Pri tome su zapadni saveznici računali na mogućnost priznavanja primata izbjegličkoj vladi i kralju, što bi se po njihovoj zamisli ostvarilo prostom rekonstrukcijom izbjegličke vlade i njenim popunjavanjem izvjesnim brojem članova Nacionalnog komiteta. Nacionalni komitet, međutim, nije mogao da pristane na takav aranžman, jer nije želio, a niti je bio ovlašten, da stupi u pregovore sa bilo kojih drugih pozicija osim onih koje su se osnivale na odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a, to jest Nacionalni komitet je pod pritiskom saveznika pokazao spremnost da stupi u pregovore sa predstavnicima izbjegličke vlade, ali je ostao dosljedan u tome da o povratku kralja u zemlju prije izjašnjavanja naroda o tome ne može biti ni govora, niti može biti govora o stvaranju takve zajedničke vlade koja bi značila ozbiljnije slabljenje pozicija narodne vlasti. Sporazum Tito – Šubašić. U takvoj atmosferi je započeo kontakt i vođeni pregovori između predstavnika Nacionalnog komiteta i izbjegličke vlade. Nacionalni komitet predstavljao je njegov predsjednik maršal Tito, a izbjegličku vladu mandator za sastav te vlade i kasnije njen predsjednik dr Ivan Šubašić, bivši ban Hrvatske Banovine. Pregovori su vođeni u dva maha, a rezultirali su sporazumima, koji se zovu Sporazum Tito – Šubašić. Prvi sporazum Tito – Šubašić sklopljen je 14. VI 1944. godine na ostrvu Visu, a drugi 1. novembra 1944. godine u oslobođenom Beogradu. U prvim pregovorima nije postignuta nikakva saglasnost o organizaciji jedinstvene vrhovne vlasti. Utvrđena su samo izvjesna načela o uzajamnom pomaganju i obavezama dviju vlada. Tim sporazumom je određeno da novoformirana izbjeglička vlada mora biti »sastavljena od naprednih demokratskih elemenata koji se nisu kompromitovali u borbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta«. Ta vlada je, prema sporazumu, dužna: da organizuje pomoć NOV-u, da se stara za ishranu stanovništva, da dovede u sklad rad svojih predstavništava u inostranstvu sa interesima NOB-a u zemlji. Dalje se izbjeglička vlada obavezala da će izdati deklaraciju u kojoj će izjaviti da priznaje »nacionalne i demokratske tekovine izvojevane od naroda Jugoslavije u toku njihove trogodišnje 183

borbe, kojima su postavljeni temelji demokratskom federativnom uređenju naše državne zajednice i provedena privremena uprava zemlje posredstvom organizacije AVNOJ-a i Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije kao njegovog izvršnog organa«; da se daje »puno priznanje borbenim narodnim snagama organizovanim u NOV-u pod komandom maršala Jugoslavije Josipa Broza Tita« i osuđuje sve izdajnike naroda »koji su javno ili prikriveno sarađivali s neprijateljem«, upućuje »poziv cijelom narodu da se sve borbene snage ujedine s Narodnooslobodilačkom vojskom u jedan jedinstveni front«. Nacionalni komitet se sporazumom obavezao da u tom trenutku nema potrebe da se ističe i zaoštrava pitanje monarhije, jer su se obje strane sporazumjele da će se konačno državno uređenje zemlje urediti voljom naroda poslije oslobođenja zemlje, i da će objaviti izjavu »o saradnji s vladom g. dr Šubašića i ponovno naglasiti da Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije za vrijeme trajanja rata neće pokretati pitanje konačnog državnog uređenja«. Sadržaj sporazuma pokazuje da njime nisu učinjena bitna odstupanja od duha odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a. U osnovi sporazum se pokazao kao koristan za dalje jačanje NOP-a i razvijanje NOB-a, a za četnike je značio najteži politički udarac. Sporazum je učinio snažan utisak na demokratski raspoloženo javno mnjenje, a reakcija ga je primila sa zaprepašćenjem. Ni zapadni saveznici nisu bili njime oduševljeni, jer nije rezultirao obrazovanjem zajedničkih organa vlasti koji bi odgovarali njihovim željama. Zato oni čine dalje pritisak na NKOJ da se saradnja konkretnije realizuje. To je dovelo do drugog sporazuma Tito – Šubašić. U Drugom sporazumu utvrđen je način formiranja jedinstvenih privremenih organa državne vlasti. Sporazumom je na prvom mjestu bio priznat princip »državnog kontinuiteta Jugoslavije s međunarodnog pravnog gledišta« i naglašeni neki opšti principi na kojima će biti izgrađena država. S tim u vezi je rečeno da će buduća država biti nezavisna, demokratska i federativna, a strane ugovornice su se obavezale da će nastojati »da narodna volja bude na svakom koraku i od svake strane poštovana, kako u pogledu unutrašnje državne organizacije, tako i u pogledu oblika vladavine« i da će se »pridržavati temeljnih i opštih načela one ustavnosti koja je svojstvena svim istinskim demokratskim državama«. Što se tiče formiranja jedinstvenih organa vlasti, sporazumom je rečeno da se zabranjuje povratak kralju u zemlju dok se demokratskim putem ne odredi oblik vladavine, ali da će njegovu vlast dotle vršiti Kraljevsko Namjesništvo. Namjesništvo će postaviti sam kralj na predlog svoje vlade, po sporazumu sa predsjednikom Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, J. B. Tita. Osim toga, sporazum predviđa formiranje jedinstvene vlade. S tim u vezi sporazum tačno predviđa strukturu, broj ministarstava, način formiranja i obavezu vlade da, po obrazovanju, izda deklaraciju koja će sadržavati »osnovna načela demokratskih sloboda i garantiju za njihovo provođenje. Lična sloboda, sloboda od straha, sloboda vjeroispovijesti i savjesti, sloboda govora, štampe, zbora i udruživanja naročito će biti naglašene i garantovane, kao i pravo vlasništva i privatne inicijative. Suverenost narodnih individualiteta unutar državne zajednice biće u punoj ravnopravnosti poštovana i čuvana, kako je to riješeno na Drugom zasjedanju AVNOJa. Svaka prevlast jednog naroda nad drugim biće isključena«. Prema tome, poslije Drugog sporazuma Tito – Šubašić kao privremeni organi vrhovne vlasti u državi su trebalo da postoje: AVNOJ, Predsjedništvo AVNOJ-a, Namjesništvo i vlada. Do ostvarenja tog sporazuma, sa čijom su primjenom otezali izbjeglički krugovi, naročito kralj Petar, jer su bili nezadovoljni njegovim sadržajem, faktički i dalje su vlast vršili AVNOJ, Predsjedništvo i Nacionalni komitet, nastavljajući da dalje jačaju i učvršćuju pozicije NOP-a tako da je do ostvarenja sporazuma došlo tek u martu 1945. godine. U međuvremenu održana je Krimska konferencija »velike trojice« (u Jalti na Krimu od 4–11. februara 1945. godine), koja se između ostalog bavila i pitanjem Jugoslavije. Ona je preporučila kraljevskoj vladi i NKOJ-u da pristupe obrazovanju zajedničke vlade i što prije sprovedu u djelo sporazum Tito – Šubašić. S obzirom na činjenicu da zapadni saveznici nisu bili zadovoljni sporazumom, smatrajući da su pozicije kralja i njegove vlade jako oslabljene, oni su preporukom tražili proširenje AVNOJ-a nekim političarima stare Jugoslavije. U svojoj preporuci Ruzvelt, Čerčil 184

i Staljin su konkretno istakli da su se oni sporazumjeli da preporuče »Maršalu Titu i dr Šubašiću da bi sporazum između njih trebalo odmah izvršiti i da bi trebalo obrazovati jednu novu vladu na osnovu tog sporazuma«. Oni dalje preporučuju »da nova vlada odmah po svom obrazovanju izjavi da će: 1. Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja biti prošireno uključenjem onih članova posljednje Jugoslovenske Narodne skupštine koji se nisu kompromitovali saradnjom sa neprijateljem, obrazujući tako jedno tijelo koje će se zvati Privremena narodna skupština i 2. Zakonodavna akta donijeta od strane AVNOJ-a biće podnijeta na naknadno odobrenje jedne Ustavotvorne skupštine«. Pod pritiskom saveznika dolazi ubrzo do ostvarenja sporazuma Tito – Šubašić. Sporazum je ostvaren formiranjem Namjesništva (2. marta 1945. godine), Privremene vlade (7. marta 1945. godine) i Privremene narodne skupštine (10. avgusta 1945. godine). Stvaranje zajedničke vlade imalo je kao posljedicu njeno automatsko međunarodno priznanje, što, u stvari, znači međunarodno priznanje nove Jugoslavije. Stvaranje jedinstvenih privremenih organa državne vlasti Demokratske Federativne Jugoslavije nastalo je kao posljedica kompromisa na koji je rukovodstvo NOP-a bilo prisiljeno. Ali, rukovodstvo NOP-a na čelu s drugom Titom je uspjelo da taj kompromis bude tako postavljen da ne dovede u pitanje osnovne tekovine NOB-a i da ugrozi zamišljeno oblikovanje nove države. Rukovodstvo NOP-a je moglo da pristane na pomenuti kompromis i zbog toga što je potpuno vladalo situacijom u zemlji i što je bilo sigurno u podršku masa koje su u ogromnoj većini u svim zemljama Jugoslavije stajale uz NOP. O tome je drug Tito u svom referatu na Petom kongresu KPJ, između ostalog rekao: »Mi smo morali pristati na ovaj sporazum na uporan zahtjev zapadnih saveznika. Oni su nam htjeli, svom svojom silom, ponovno nametnuti kralja, dakle, staru diskreditiranu monarhiju, a s njom i sav onaj balast oko njega to jest najgore reakcionare. Kralj je bio neka vrsta trojanskog konja preko koga bi se polako ponovno vraćalo na staro, a u najboljem slučaju narod bi ponovno morao da se lati oružja i izvojuje ono što je jedanput imao. Prema tome, mi smo se riješili na taj sporazum zbog toga što smo poznavali svoju snagu, što smo znali da je ogromna većina naroda uz nas i da će nas on uvijek podržavati kad to zatreba. Osim toga, mi smo imali takvu oružanu silu o čijoj snazi naši protivnici nisu mogli ni slutiti, a kralj i njegova vlada nisu imali ništa, jer je Draža Mihajlović bio ne samo diskreditovan kao saradnik okupatora već i razbijen od naših jedinica. Prema tome, mi nismo imali čega da se bojimo, i mi smo pristali na taj sporazum, koji nije mogao ništa naškoditi već samo koristiti ako se bude pravilno radilo. A tako se kasnije i dogodilo«. U stvari, fizionomija i kompetencija novoformiranih organa bili su takvi da nisu mogli činiti ozbiljnije smetnje za ostvarenje programa NOF-a u izgradnji nove države. To se najbolje vidi iz načina formiranja i kompetencija Namjesništva i Privremene narodne skupštine. Namjesništvo je imenovao kralj na predlog svoje vlade, a u sporazumu sa predsjednikom Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije. To znači, kralj je morao da za namjesnike odabere ličnosti koje se nisu kompromitovale u toku NOB-a. Imenovanjem namjesništva kralj je u stvari abdicirao i trebao da čeka konačnu odluku naroda o pitanju monarhije. Kompetencija (nadležnost) Namjesništva bila je vrlo uska, jer je kralj na njega mogao da prenese samo onaj dio svojih ovlaštenja iz Ustava Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine koje je tada posjedovao, a to je samo djelimično predstavljanje države pred inostranstvom. Prema tome, Namjesništvo nije imalo nikakvog udjela u zakonodavnoj vlasti, a u upravnoj samo djelimično. U odnosu na vladu, Namjesništvo nije imalo onih prava koja su po spomenutom Ustavu pripadala kralju. Ono je imalo samo formalno pravo da povjerava mandat za sastav vlade i da imenuje njene članove, ali vlada nije njemu polagala zakletvu, već narodu. Na osnovu prava djelimičnog predstavljanja države prema inostranstvu, Namjesništvo je imalo pravo da postavlja i unapređuje diplomatske i konzularne predstavnike i da prima akreditivna pisma stranih diplomatskih predstavnika. Iz toga se vidi da Namjesništvo nije imalo u svojoj kompetenciji ni sve poslove predstavljanja države pred inostranstvom, jer nije imalo npr. pravo da ratifikuje međunarodne ugovore, što je u formi zakona 185

vršio sam AVNOJ. Privremena narodna skupština formirana je tek u avgustu 1945. godine. Do tada je i dalje zakonodavnu vlast u zemlji obavljao AVNOJ i njegovo predsjedništvo. Formiranje privremene narodne skupštine je nastalo kao posljedica spomenute preporuke Krimske konferencije, kojom je preporučeno da se AVNOJ proširi poslanicima stare Jugoslavije koji se nisu kompromitovali u toku NOB-a. Ona je konkretno oformljena na Trećem zasjedanju AVNOJ-a u avgustu 1945. godine u Beogradu, tako što su u AVNOJ kooptirani novi članovi. AVNOJ je tada proširen sa 118 članova, i to: sa 36 poslanika Skupštine Kraljevine Jugoslavije izabrane 1938. godine (dakle, neznatan broj), sa 69 političara iz raznih političkih stranaka i 13 izvan stranaka koji se nisu kompromitovali u toku NOB-a i među kojima je bio znatan broj pristalica NOP-a. Sa 368 članova AVNOJ-a i 118 novih, Privremena je skupština znači trebala da broji 486 članova. Takav sastav Skupštine, bez obzira što je u njoj bio izvjestan broj buržoaskih opozicionara, garantovao je da će ona djelovati na liniji ostvarenja tekovina NOB-a, da će svoje zadatke ostvarivati u interesu naroda. Privremena narodna skupština imala je zadatak da donošenjem nekih zakona pripremi izbore za Ustavotvornu skupštinu koja je trebalo da se konačno izjasni o obliku vladavine i donese Ustav. Taj zadatak Privremena narodna skupština ostvarila je donošenjem Zakona o Ustavotvornoj skupštini, Zakona o biračkim spiskovima i Zakona o izboru narodnih predstavnika za Ustavotvornu skupštinu. Na osnovu tih zakona, koji su obezbjeđivali punu demokratičnost u izboru narodnih predstavnika, sprovedeni su izbori 11. novembra 1945. godine. Na izborima je lista Narodnog fronta odnijela ogromnu pobjedu (za listu Narodnog fronta glasalo je preko 96% birača) čime su stvoreni uslovi da Ustavotvorna skupština konačno ozakoni tekovine narodne revolucije – da proglasi Republiku i donese Ustav. Ustavotvorna skupština se sastala 29. novembra 1945. godine, da na taj jubilarni dan donese svoj prvi akt: Deklaraciju o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Taj akt je od izvanrednog značaja za našu državnopravnu istoriju i u cjelini glasi: »Kroz dvadeset dvije godine postojanja Jugoslavije prije rata njeni narodi nisu mogli ostvariti svoje vjekovne težnje: nacionalnu ravnopravnost i socijalnu pravdu. Umjesto da bude ostvareno njihovo bratstvo i jedinstvo na osnovu ravnopravnosti, nenarodna vladavina jedne hegemonističke klike stvarala je među njima sve dublji jaz i međusobni razdor. Takva politika ugnjetavanja pojedinih naroda i njihova razjedinjavanja, kao i brutalna politička i socijalna reakcija koju su provodile reakcionarne klike s monarhijom na čelu, oslabila je državu iznutra kao i prema spoljnjem svijetu, što je dovelo do katastrofalnih posljedica u vrijeme najezde fašističkih sila na Jugoslaviju aprila 1941. godine. Za vrijeme aprilske najezde Njemačke i drugih fašističkih sila na Jugoslaviju Petar II Karađorđević nije imao ni sposobnost ni volje da organizira otpor naroda protiv okupatora, već je pobjegao u inostranstvo, a narode Jugoslavije prepustio njihovoj sudbini. Svojim postupcima za vrijeme Narodnooslobodilačke borbe Petar II Karađorđević oslabio je otpor naroda prema okupatoru. On je svim sredstvima pomagao izdajnike koji su od 1941. godine neprekidno vodili borbu protiv Narodnooslobodilačke vojske, odnosno protiv narodnooslobodilačkog pokreta naroda, a sarađivali sa okupatorom. Narodi Jugoslavije ustali su u borbu protiv fašističkih okupatora i domaćih izdajnika čvrsto riješeni da brane svoju nezavisnost i slobodu i da doprinesu svoj udio opštim naporima Ujedinjenih nacija protiv zajedničkog neprijatelja. U četvorogodišnjoj borbi narodi Jugoslavije ostvarili su svoje čvrsto jedinstvo i bratstvo. Oni su krvlju i životima svojih najboljih sinova ne samo pobijedili okupatora i njihove domaće saradnike nego su uklonili sve ono što ih je u prošlosti razdvajalo. Oni su čvrsto riješili da stvore takav unutrašnji poredak koji će im omogućiti miran razvitak i ostvarenje bolje i srećnije budućnosti. Narodi Jugoslavije uvjerili su se, kako u periodu od prvog do drugog svjetskog rata, tako i u samom toku četverogodišnje oslobodilačke borbe, da je monarhija bila najveća smetnja stvaranju nove Jugoslavije, bratske i demokratske zajednice ravnopravnih naroda. Oni su se uvjerili da je 186

monarhija glavni krivac i za sve postupke nenarodnih režima i prije rata, kao i za ono što su naši narodi morali podnositi od domaćih izdajnika koji su bili pomagani od monarhije. Na osnovu toga i saglasno slobodno izraženoj volji svih naroda Jugoslavije Ustavotvorna skupština na zajedničkoj sjednici Savezne skupštine i Skupštine naroda riješila je i rješava u ime naroda i na osnovu zakonskih odluka oba doma: I – Demokratska Federativna Jugoslavija proglašuje se narodnom republikom pod imenom »Federativna Narodna Republika Jugoslavija«. Federativna Narodna Republika Jugoslavija je savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda koji su slobodno izrazili svoju volju da ostanu ujedinjeni u Jugoslaviji. II – S ovom odlukom konačno se u ime svih naroda Jugoslavije ukida monarhija u Jugoslaviji, a Petar II Karađorđević s cijelom dinastijom Karađorđevića lišava se svih prava koja su njemu i dinastiji Karađorđevića pripadala«. Deklaracijom je definitivno ozakonjeno postojanje nove države Federativne Narodne Republike Jugoslavije, a Ustavom koji je donijela Ustavotvorna skupština 31. I 1946. godine propisana je i njena organizacija. Pod uticajem razvoja socijalističkih društvenih odnosa, nova država se dalje razvijala, mijenjala se njena organizacija pa i njen naziv. U toj evoluciji, najznačajniji momenat predstavlja donošenje novog ustava 7. aprila 1963. godine, kada je i promijenjen naziv nove države. Od tada se naša država zove Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ).

OSNOVNI IZVORI I LITERATURA A. Izvori • Ljetopis popa Dukljanina, Zagreb 1950. • Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom I (Beograd 1955) i tom II (Beograd 1959). • T. Arhiđakon – Kronika, izdanja Muzeja grada Splita, (Split, 1960. godine). • M. Barada – Dvije naše srednjovjekovne isprave, Zagreb, 1948. • S. Novaković – Zakonski spomenici srpskih država srednjega veka, Beograd 1912. • S. Novaković – Zakonik, Stefana Dušana cara srpskog 1349. i 1354. Beograd 1898. • A. Solovjev – Odabrani spomenici srpskog prava (od XII do kraja XV st.), Beograd, 1926. • A. Solovjev – Dušanov zakonik, Beograd, 1929. • V. Jagić – Poljički statut (izdanje JAZU, Zagreb 1890). • M. Kostrenčić – Vinodolski zakon (Rad JAZU, knj. 227, Zagreb 1923). • H. Hadžibegić – Rasprava Aličauša iz Sofije o timarskoj organizaciji u XVII stoljeću (GZM, serija 2, 1947). • H. Hadžibegić – Kanunama Sulejmana Zakonodavca, GZM IV – Sarajevo, 1950. • KANUNI I KANUNNAME za Bosanski, Hercegovački, Zvornički, Kliški, Crnogorski i Skadarski sandžak (Izdanje Orijentalnog instituta Sarajevo, 1957). • Memoari prote Matije Nenadovića, Beograd, 1867. • Solovjev – O Karađorđevom zakoniku (Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd 1932). • V. Petrić – Iz pravne istorije naroda Jugoslavije (Odabrani izvori), Institut za pravnu istoriju, Beograd 1968. • Opštinski imovinski zakonik za Crnu Goru, Cetinje, 1888. godine. • Ustav za Knjaževinu Crnu Goru, Cetinje 1905. • Ustav Knjaževstva Srbije, Beograd, 1869. • Ustav Kraljevine Srbije proglašen 22. XII 1888. godine, Beograd, 1888. godine. 187

• • • • • • •

Ustav Kraljevine Srbije 1901. godine, Beograd, 1901. Ustav za Kraljevinu Srbiju od 5. juna 1903, Beograd, 1903. Građa o stvaranju jugoslovenske države, I–II, Beograd 1964. Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 28. juna 1921. Ustav Kraljevine Jugoslavije od 3. septembra 1931. Dokumenti o razvoju narodne vlasti (sabrao i uredio dr Leon Geršković, Beograd 1946). Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a, Beograd 1953. B. LITERATURA 1. Udžbenici i opšta djela

• D. Janković – Istorija države i prava naroda Jugoslavije I, (ranofeudalne države jugoslovenskih naroda do XII v.), Beograd 1960. • M. Kostrenčić – Nacrt historije hrvatske države i hrvatskog prava I, Zagreb, 1956. • Solovjev – Predavanja iz istorije slovenskih prava, Beograd, 1939. • T. Taranovski – Uvod u istoriju slovenskih prava, Beograd, 1923. godine. • T. Taranovski – Istorija srpskog prava u Nemanjićkoj državi I – IV, Beograd, 1931–1935. • D. Janković – Istorija države i prava feudalne Srbije (XII–XV v.), Beograd, 1957. • F. Čulinović – Državno-pravna historija jugoslovenskih zemalja XIX i XX vijeka (I i II dio Zagreb, 1953, 1959). • F. Čulinović – Državno-pravni razvitak Jugoslavije, Zagreb, 1963. • D. Janković – Istorija države i prava Srbije u XIX veku, Beograd, 1958. • R. Guzina – Istorija države i prava Srbije XX veka (1903–1914), Beograd, 1959. • Istorija država i prava jugoslovenskih naroda (do 1918. godine), Beograd, 1926. • Istorija naroda Jugoslavije, I i II deo (Beograd 1953, 1960). • Enciklopedija Jugoslavije, 1–8, Leksikografski zavod Zagreb. • J. B. Pašukanis – Opšta teorija prava i marksizam, Sarajevo 1958. • R. Guzina – Istorija političko-pravnih institucija Jugoslavije (1918 1941), I, II, Beograd, 1964. • J. Stefanović – Ustavno pravo, I, Zagreb, 1965. • L. Geršković – Historija narodne vlasti, Beograd, 1957. • M. Horvat, K. Bastaić, H. Sirotković – Rječnik Historija države i prava, Zagreb, 1968. 2. Ostala djela • F. Engels – Poreklo porodice, privatne svojine i države, Beograd, 1950. • B. Grafenauer – Ustoličavanje Koruških vojvod in država karantinskih Slovencev, Ljubljana, 1952. • B. Grafenauer – Država karantinskih Slovencev, Koroški zbornik, Ljubljana, 1946. • M. Barada – Postanak hrvatskog plemstva, Časopis za hrvatsku poviest, 1943. • M. Barada – Hrvatski vlasteoski feudalizam, Zagreb, 1953. • M. Lasnović – Ustavno pravo hrvatske narodne države, Rad JAZU, knj. 265, 226 (1938, 1939). • N. Radojčić – Društveno i državno uređenje kod Srba u ranom srednjem veku – prema Barskom rodoslovu, Glasnik Skopskog naučnog društva, XV, 1935. • S. Novaković – Selo, Glas SAN XXVI (1891). • S. Novaković – Pronijari i baštinici (spahije i čitluk sahibije), Glas SAN I (1887). 188

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

S. Novaković – Srednjevekovna Srbija i rimsko pravo (separat), Beograd, 1906. A. Solovjev – Zakonodavstvo Stefana Dušana cara Srba, i Grka, Skoplje, 1928. N. Radojčić – Srpski državni sabor u srednjem veku, Beograd, 1940. B. Marković – O dokazima u krivičnom postupku, Beograd, 1921. A. Deroko – Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Beograd, 1950. I. Sindik – Komunalno uređenje Kotora od druge polovine XII do početka XV stoljeća, Beograd, 1950. G. Ostrogovski – Pronija, SAN, Beograd, 1951. Ć. Truhelka – Državno i sudbeno ustrojstvo Bosne u srednjem vijeku (Povijest hrvatskih zemalja BiH, I. Sarajevo, 1942, str. 593–626). Ć. Truhelka – Historička podloga agrarnog pitanja u Bosni GZM XXVII (1915). A. Solovjev – Pravni položaj seljaka u srednjevjekovnoj Bosni, Pregled sv. VI, knj. II Sarajevo, 1947. A. Solovjev – Vlasteoske povelje bosanskih vladara, Istorijsko-pravni zbornik, Sarajevo, 1949. A. Solovjev – O izvozu bosanskog roblja u srednjem veku, GZM, sv. 1 (1946). A. Solovjev – Bogumili (Enciklopedija Jugoslavije, 1 – A Bosk). A. Solovjev – Nestanak bogumilstva i islamizacija Bosne, Godišnjak Istorijskog društva BiH, I, 1949. A. Babić – O odnosima vazaliteta u srednjevjekovnoj Bosni, Godišnjak Istorijskog društva BiH VI, 1954. A. Babić – Nešto o karakteru bosanske feudalne države, Pregled 2, 1953. A. Babić – Bosanski heretici, Sarajevo, 1963. V. Jokanović – Prilog izučavanju bosanskog feudalizma, Radovi naučnog društva NR BiH II, 1954. V. Spaić – O baštinskom sistemu u srednjevjekovnoj Bosni, Istorijsko-pravni zbornik I, 1949. M. Dinić – Državni sabor srednjevekovne Bosne, Beograd 1955. S. Ćirković – Istorija srednjovekovne bosanske države, Beograd, 1964. M. Kostrenčić – Slobode dalmatinskih gradova po tipu trogirskom, Zagreb, 1930. M. Kostrenčić – Fides publica (javna vera) u pravnoj istoriji Srba i Hrvata do kraja XV veka, Beograd, 1930. M. Kostrenčić – Vinodolski zakon, Zagreb 1949. (Historijski zbornik povijesnog društva Hrvatske, II, 1949). F. Čulinović – Seljačke bune u Hrvatskoj, Zagreb, 1951. J. Bösendorfer – Agrarni odnosi u Slavoniji, Zagreb, 1950. K. Vojnović – O državnom ustrojstvu republike dubrovačke, Rad JAZU 103, Zagreb, 1891. K. Vojnović – Sudbeno ustrojstvo republike dubrovačke Rad JAZU 105, 108, 114, 115 (Zagreb 1891–1893). K. Vojnović – Crkva i država u dubrovačkoj republici, Rad JAZU 119, 121 (Zagreb, 1894, 1895). I. Božić – Ekonomski i društveni razvitak Dubrovnika u XV i XVI v. I. Božić – Dubrovnik i Turska u XIV i XV v., Beograd, 1952. B. Stulli – Pregled državno-pravne historije Dubrovačke republike, Dubrovnik 2–3, 1956. M. Begović – O izvorima šerijatskog prava (Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd, 1963, januar). M. Begović – Tragovi našeg srednjevekovnog prava u turskim pravnim spomenicima (Istor. časopis Istorijskog instituta SAN III, Beograd, 1952). 189

• B. Đurđev – Prilog pitanju razvitka i karaktera turskoosmanskog feudalizma – timarskospahijskog uređenja, Godišnjak Istorijskog društva BiH, I, 1949. • B. Đurđev – O uticaju turske vladavine na razvitak naših naroda, Godišnjak Istorijskog društva BiH, II, 1950. • B. Đurđev – O knezovima pod turskom upravom, Istor. časopis SAN I/1– 2, Beograd, 1948. • B. Đurđev – O vojnucima, GZM, Sarajevo, 1947. – Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku (Sarajevo, 1953). • H. Hadžibegić – Džizija ili harač, Prilozi za orijentalnu filologiju III–IV, V. • K. Bastaić – Timarsko vlasništvo u feudalnom sistemu Osmanlijske Turske od XV–XVII stoljeća, Zagreb 1958. • N. Filipović – Pogled na osmanski feudalizam, Godišnjak Istorijskog društva BiH, IV, Sarajevo 1952. • N. Filipović – O odžakluk timarima u BiH, Prilozi za orijentalnu filologiju V. • H. Kreševljaković – Gradska privreda i esnafi u BiH (1451–1851), Godišnjak Istorijskog društva BiH, I. Sarajevo, 1949. • H. Kreševljaković – Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1954. • H. Kreševljaković – Muteselimi i njihov djelokrug, Radovi Naučnog društva BiH VI, Sarajevo, 1957. • V. Spaić – Zemljišno-knjižni sistem u našim zemljama za vrijeme Turaka, Istorijsko-pravni zbornik br. 3–4. • H. Šabanović – Upravna podjela jugoslovenskih zemalja pod turskom vladavinom do Karlovačkog mira 1699. godine, Godišnjak Istorijskog društva BiH, IV, Sarajevo 1952. • H. Šabanović – Bosanski pašaluk, Sarajevo, 1959. • H. Šabanović – Organizacija turske uprave u Srbiji u XV i XVI v., Istor. glasnik 3–4, Beograd, 1955. • H. Šabanović – Vojno uređenje Bosne od 1463. do kraja XVI stoljeća, • Godišnjak Istorijskog društva BiH, XI, Sarajevo, 1960. godine. • A. Sućeska – Mjesto muteselima u lokalnoj upravi do tanzimata, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, 1959. • A. Sućeska – Malikana, Prilozi za orijentalnu filologiju VIII–IX, Sarajevo 1960. • A. Sućeska – Taksit, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu VIII, 1960. • A. Sućeska – Specifičnosti državno-pravnog položaja Bosne pod Turcima, I i II, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu IX i X, Sarajevo, 1961. i 1962. • A. Sućeska – Promjene u sistemu izvanrednog oporezivanja u Turskoj u XVII vijeku. Prilozi za orijentalnu filologiju X–XI, Sarajevo 1960. • A. Sućeska – O nastanku čifluka u našim zemljama, Godišnjak društva istoričara BiH, XVI, Sarajevo 1965. • A. Sućeska – Seljačke bune u Bosni u XVII i XVIII stoljeću, Godišnjak društva istoričara BiH, XVII Sarajevo, 1966–1967. • A. Sućeska – Ajani, prilog izučavanju lokalne vlasti u našim zemljama za vrijeme Turaka, Sarajevo 1965. • M. Vasić – Knežine i knezovi timarlije u zvorničkom sandžaku u XVI vijeku, Godišnjak Istorijskog društva BiH, 1959. • M. Vasić – Martolosi u jugoslovenskim zemljama pod turskom vladavinom, Sarajevo, 1967. • V. Bogišić – Pisani zakoni na slovenskom Jugu, Zagreb 1872. • V. Bogišić – Zbornik sadašnjih pravnih običaja u Južnih Slovena. • J. Jovanović – Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, Cetinje, 1948. • I. Jelić – Krvna osveta i umir u Crnoj Gori i Sjevernoj Albaniji, Beograd, 1926. 190

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

B. Pavićević – Stvaranje crnogorske države, Beograd, 1955. S. Novaković – Tursko carstvo pred srpski ustanak, 1780–1804, Beograd, 1906. S. Novaković – Ustavno pitanje i zakoni Karađorđeva vremena, Beograd, 1907. D. Pantelić – Beogradski pašaluk posle Svištovskog mira 1791–1794, Beograd, 1927. D. Pantelić – Kočina Krajina, Beograd, 1930. D. Pantelić – Beogradski pašaluk pred prvi srpski ustanak 1794–1804, Beograd, 1949. D. Janković – Praviteljstvujušči sovjet, Istorijski glasnik 1–2, Beograd 1954. M. Gavrilović – Miloš Obrenović, I–III, Beograd, 1908, 1909, 1912. J. Prodanović – Ustavni razvitak i ustavne borbe u Srbiji, Beograd, 1936. J. Prodanović – Istorija političkih stranaka i struja u Srbiji, knj. I, Beograd, 1947. Sl. Jovanović – Ustavobranitelji i njihova vlada, Beograd, 1912. D. Janković – O programima i borbama za lokalnu samoupravu u Srbiji u XIX v., Nova misao, br. 3, 1953. R. Guzina – Istorijski osvrt na karakter i značaj Srpskog građanskog zakonika od 1844, Istorijski glasnik, br. 2, 1949. E. Kardelj – Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja, Beograd 1958. S. Vilfan – Pravna zgodovina Slovencev, Ljubljana 1961. D. Kermavner, R. Golouh – Socijalističko gibanje v Sloveniji 1868–1920, Istorijski Arhiv KP, Beograd 1951. J. Marjanović – Nastanak i razvitak radničkog pokreta u jugoslovenskim zemljama do I svetskog rata, Beograd 1954. V. Bogdanov – Društvene i političke borbe u Hrvatskoj 1848/49, Zagreb 1949. V. Bogdanov – Historija političkih stranaka u Hrvatskoj, Zagreb 1958. M. Polić – Parlamentarna povijest Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, I–II, Zagreb 1899–1907. J. Pliverić – Spomenica o državnopravnih pitanjih hrvatsko-ugarskih, Zagreb 1907. M. Vladisavljević – Hrvatska autonomija pod Austro-Ugarskom, Beograd 1938. I. Krbek – Razvoj organizacije hrvatske uprave, »Obzor« Spomen knjiga«, Zagreb 1938. I. Krbek – Zemljišna zajednica, Zagreb 1922. I. Maurović – Nacrt predavanja o općem privatnom pravu, I–IV, Zagreb 1920. M. Ekmečić – Ustanak u Bosni 1875–1878, Sarajevo 1960. V. Čubrilović – Bosanski ustanak 1875–1878, Beograd 1930. H. Kapidžić – Hercegovački ustanak 1882. godine, Sarajevo 1958. H. Kapidžić – Bosna i Hercegovina u vrijeme austro-ugarske vladavine (Članci i rasprave), Sarajevo 1968. H. Kreševljaković – Sarajevo u doba okupacije Bosne 1878, Sarajevo 1937. H. Kreševljaković – Sarajevo za vrijeme austro-ugarske uprave 1878–1918, Sarajevo 1969. T. Kruševac – Sarajevo pod austro-ugarskom upravom 1878–1918, Sarajevo 1960. V. Bogićević – Džulusi humajun hazreti šerifi (Prilog borbi Muslimana i Srba za političku autonomiju BiH), Godišnjak Društva istoričara BiH, XVII/1966–67. V. Bogićević – Emigracija Muslimana Bosne i Hercegovine u Tursku u doba austro-ugarske vladavine, Historijski zbornik u III/1950. M. Gross – Hrvatska politika u Bosni i Hercegovini, od 1878. do 1914, Historijski zbornik, XIX– XX/1966–67. F. Hauptman – Bosanskohercegovački aga u procijepu između privredne aktivnosti i rentijerstva na početku XX stojeća, Godišnjak Društva istoričara BiH, XVII/1966–67. K. Isović – Austro-ugarsko zaposjedanje Novopazarskog Sandžaka 1879. godine, Godišnjak Istorijskog društva BiH, IX/1958. 191

• Dž. Juzbašić – O nastanku paralelnog austrijskog i ugarskog zakona o upravljanju Bosnom i Hercegovinom, Radovi ANU BiH, XXXII/1967. • M. Imamović – Pravni položaj Bosne i Hercegovine 1878–1908, Pregled, 12/1971. • M. Imamović – Pravni sistem i zakonodavstvo Bosne i Hercegovine 1878–1914, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, 1– 3/1972. • M. Imamović – Osnivanje i program Srpske narodne organizacije u Bosni i Hercegovini 1907. godine, Istorija XX veka, Zbornik radova, XII, Beograd 1972. • M. Imamović – Regulisanje agrarnih odnosa u Bosni i Hercegovini 1878–1914, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, 2/1973. • Lj. Lape – Krušovskata republika, Ilindenski zbornik, Skopje 1953. • A. Hristov – Organizacija na vlasta na vostaničkata teritorija za vreme na Ilindenskoto vostanie, Ilindenski zbornik, Skopje 1953. • D. Vlahov – Iz istorije makedonskog naroda, Beograd 1950. • Istorija na državite i pravata na jugoslovenskite narodi, Beograd 1972, gl. XVI, str. 561–723. • S. Jovanović – Ustavno pravo, Beograd 1924. • F. Čulinović – Jugoslavija između dva rata, I–II, Zagreb 1961. • K. Bastaić – Stvaranje stare Jugoslavije, u zborniku, Narodi Jugoslavije u borbi za slobodu, Zagreb 1959. • B. Krizman – Stvaranje jugoslovenske države, Historijski pregled, 3–4/1958. • S. Budisavljević – Stvaranje Države Slovenaca, Hrvata i Srba, Zagreb 1958. • F. Slipičević – Prvi svjetski rat i stvaranje države jugoslovenskih naroda, Sarajevo 1957. • M. Paulova – Jugoslovenski odbor, Zagreb 1925. • D. Janković – Ženevska konferencija o stvaranju jugoslovenske zajednice 1918. godine, Istorija XX veka, Zbornik radova V, Beograd 1964. • D. Janković – Uloga naprednih društvenih snaga u stvaranju jugoslovenske države, Jugoslovenski istorijski časopis, 4/1964. • D. Janković – Jugoslovensko pitanje i Krfska deklaracija 1917. godine, Beograd 1967. • D. Janković – Srbija i jugoslovensko pitanje 1914–1915, Beograd 1973. • M. Zečević – Slovenska Ljudska stranka i jugoslovensko ujedinjenje, Beograd 1973. • A. Mitrović – Jugoslavija na Konferenciji mira 1919–1920, Beograd 1969. • B. Gligorijević – Demokratska stranka i politički odnosi u Kraljevini SHS, Beograd 1970. • L. Kostić – Komentar Ustava Kraljevine Jugoslavije, Beograd 1934. • T. Stojkov – Opozicija u vreme šestojanuarske diktature 1929–1935, Beograd 1970. • Iz istorije Jugoslavije 1918–1945. (Zbornik predavanja), Beograd 1958. • Lj. Boban – Sporazum Cvetković–Maček, Beograd 1965. • Zbornik radova iz pravne istorije posvećen Albertu Vajsu, Beograd 1966. • A. Purivatra – Formiranje JMO i njen razvoj do prevazilaženja krize početkom 1922. g., Istorija XX veka, Zbornik radova IX, Beograd 1968. – Pregled Istorije SKJ, Beograd 1963. – Program SKJ, Beograd 1958. • D. Lukač – Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918–1941, Beograd 1972. • M. Mirković – Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1958. • Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941–1945, Beograd 1964. • E. Kardelj – Put nove Jugoslavije, Beograd 1946. • E. Kardelj – O narodnoj demokratiji u Jugoslaviji, Zagreb 1960. • Tito – U čemu je specifičnost oslobodilačke borbe i revolucionarnog preobražaja nove Jugoslavije, Govori i članci, I–II, Zagreb 1959. • Tito – Referat na V kongresu KPJ. 192

• • • • • • • • • • • • • • •

L. Geršković – Historija narodne vlasti, Beograd 1957. V. Simović – AVNOJ – Pravnopolitička studija, Beograd 1958. D. Plenča – Međunarodni odnosi Jugoslavije u toku drugog svjetskog rata, Beograd 1962. S. Nešović – Inostranstvo i nova Jugoslavija, Beograd 1964. H. Ćemerlić – Organizaciona izgradnja NOO-a, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, V/1957. H. Ćemerlić – Razvoj organa pravosuđa u BiH za vrijeme NOB, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, III/1955. H. Ćemerlić – Rad predsjedništva ZAVNOBiH-a na organizaciji i izgradnji narodne vlasti u BiH, Istorijsko-pravni zbornik 3–4/1950. G. Mijanović – O terminima: narodni ustanak, NOB, NOR, NOP, NOF, narodna revolucija, socijalistička revolucija, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, IX/1961. Lj. Kandić – Fočanski propisi i praksa NOO do izdavanja ovih propisa, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, 4/1961. Đ. Kosanović – Ekonomsko-politička djelatnost narodne vlasti u toku NOB-e. Zagreb 1964. D Živković – Postanak i razvitak narodne vlasti u Jugoslaviji 1941–1942, Beograd 1969. N. Babić, N. Otašević – ZAVNOBiH i izgradnja bosansko-hercegovačke državnosti, Sarajevo 1970. Br. Petranović, V. Simović – Istorija narodne vlasti u Jugoslaviji (1941–1945), Beograd 1979. Br. Petranović – Istorija Jugoslavije 1918–1978, Beograd 1980. D. Janković, M. Mirković – Državnopravna istorija Jugoslavije, Beograd 1982.

193