Dogu Anadolu Turk Devletleri Nde Egitim Ve Egitim Muesseseleri Educational and Instructional Institutes in Turkish States in East Anatolia

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI

DOĞU ANADOLU TÜRK DEVLETLERİ’NDE EĞİTİM VE EĞİTİM MÜESSESELERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Yrd. Doç. Dr. Yaşar BEDİRHAN

Hazırlayan

Havva GÖNÜLER

Konya-2008

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR ..................................................................................................... VIII ÖNSÖZ ..................................................................................................................... IX GİRİŞ ........................................................................................................................ 1 BİRİNCİ BÖLÜM I.SALTUKLULAR (1071-1202) ...............................................................................5 A.Saltuklu Beyliğinin Kuruluşu ................................................................................5 B.Saltuklular’da Kültürel Yapılanma .......................................................................8 1. Saltuklular’da Eğitim ve Eğitim Kurumları...........................................................8 2.Eğitim Kurumları ve Sanat Eserleri........................................................................10 İKİNCİ BÖLÜM I.MENGÜCEKLİ BEYLİĞİ (1202-1228).................................................................12 A.Mengücekli Beyliği’nin Kuruluşu ........................................................................12 B. Mengücekliler’de Kültürel Yapılanma ................................................................14 1. Mengücekliler’de Eğitim ve Eğitim Müesseseleri.................................................14 2.Mengücek İlinde Eğitimin Gelişme Nedenleri .......................................................17 3.Mengücekliler’in Fikri Yapısında Malatya Şehrinin Etkisi....................................18 4.Mengücekliler’de Tıp İlmi......................................................................................19 5.Müderrislerin Maaşları ve İlim Adamlarına Verilen Önem ...................................20 ı

ı

6.Mengücekli İllerinde Bulunan İlim ve Fikir Adamlar , Mutasavv flar. .................20 a. Genceli Nizâmî ve Mahzen’ül-Esrâr......................................................................20

I

b. Muvâffakeddin Ebi Muhammed Abdullâtif b. Yusuf el-Bağdâdi .........................21 c. Sirâceddin Ahmet...................................................................................................22 d. Nizâmeddin Ahmet Erzincâni................................................................................22 e. Mehmet bin Mustafa bin Hoca Hasan Fahrüddin Salguri......................................23 f. Erzincanlı Şerâfeddin .............................................................................................23 g. Kâtibü’ş-şurût Erzincanlı Yusuf b. Nuh ................................................................23 h. Erzincanlı Alâeddin Tabîb .....................................................................................24 i. Baha Veled..............................................................................................................24 j. Hakanî.....................................................................................................................25 k. Mecdeddin Ali b. Muhammed el-Hasan el-Erzincanî ..........................................25 7.Mengücekliler’de Eğitim Müesseseleri ..................................................................27 a. Divriği Ulu Camiî Medresesi.................................................................................27 b. Melik Fahreddin Medresesi ...................................................................................28 c. Melik Muzaffereddin Medresesi............................................................................28 d. Erzincan Medresesi................................................................................................28 e. Divriği Ulu Camiî ..................................................................................................29 f. Divriği Turan Melik Darüşşifası ............................................................................29 g. Erzincan Darüşşifası ..............................................................................................30 h. Şahinşah Türbesi....................................................................................................30

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM I.DANİŞMENDLİ BEYLİĞİ (1085-1175) ...............................................................31 A.Danişmendli Beyliği’nin Kuruluşu ......................................................................31

II

B. Danişmendli Beyliği’nde Kültürel Yapılanma.....................................................33 1.Danişmendli Beyliği’nde Eğitim ve Eğitim Müesseseleri......................................33 a.Kayseri Melik Gazi Medresesi................................................................................34 b.Niksar Yağıbasan Medresesi ..................................................................................35 c.Kazancı Medresesi..................................................................................................36 d.Hadim Ali Ağa Medresesi…………………………………………………………36 e.Hatuniye Medresesi ………………………………………………………………36 f.Hacı Çıkrık Medresesi…………………………………………………………….36 g.Tokat Yağıbasan (Çukur) Medresesi ......................................................................36 h. Niksar Melik Ahmed Danişmend Gazi Türbesi ....................................................37 . Kayseri / Pınarbaşı Melik Gazi Türbesi..................................................................37

ı

i. Niksar Sungur Bey Türbesi ....................................................................................38 j.Niksar Zaviyesi........................................................................................................38 k. Tokat Ulu Cami .....................................................................................................38 l. Tokat Garipler Camii..............................................................................................39 m. Amasya Şamlar (Küçük Ağa) Cami .....................................................................39 n. Niksar Camii. .........................................................................................................40 2.Dânişmend-nâme ve Tarih......................................................................................40

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM I.ARTUKLU DEVLETİ ............................................................................................42 A.Artuklu Beyliği’nin Kuruluşu................................................................................42 B.Artuklu Beyliği Döneminde Kültürel Yapılanma..................................................43

III

1.Artuklular’da Eğitim ve Eğitim Müesseseleri ........................................................43 2.Artuklular’da İlmin Gelişme Nedenleri .................................................................46 3.Artuklular Döneminde Hastaneler ve Tıp Öğretimi ...............................................47 a.Eklemeddin Mâristanı .............................................................................................48 b.Fahrüddin el-Mârdini’nin ......................................................................................48 c.İbnü’s-Salah ............................................................................................................49 d.Şehabeddin Sühreverdi ...........................................................................................49 e.Artuklular Döneminde Bir Türk Mühendis; Cezeri................................................50 4.Artuklular Döneminde XII.ve XIII.yy.’da Yapılan En Önemli Eğitim Kurumları..50 a.Emineddin Külliyesi ...............................................................................................50 b.Necmeddin Külliyesi ..............................................................................................50 c.Hatımiye ( Sitt-i Radviyye ) Medresesi ..................................................................51 d.Şehidiye ( Semanin ) Medresesi ve Cami-i ............................................................51 e.Marufiye ( Hacı Ma'ruf yada Beyt'ül-Artuki ) Medresesi.......................................51 ı

f.Alt nboğa Medresesi................................................................................................51 g.Zinciriye ( Sultan İsa ) Medresesi...........................................................................51 h.Melik Mansur ( Şeyh Aban yada Lıbben ) Medresesi............................................51 .Taceddin Mesut Medresesi......................................................................................52

ı

BEŞİNCİ BÖLÜM I.AHLAT (SÖKMENLİ) DEVLETİ (1100-1207) ....................................................53 A.Ahlat Devleti’nin Kuruluşu

..............................................................................53

B.Ahlat’ta Kültürel Yapılanma..................................................................................55

IV

1.Ahlat’ta Eğitim ve Eğitim Müesseseleri.................................................................55 2.Tatvan ve Çevresinde Tarihi Medrese Geleneği ..………….………………..........56 a.Medreselerin Kurumsal Yapısı ve Finansmanı ..…………………………………..57 b.İdari ve Akademik Hiyerarşi ………………………………………………………58 c.Medreseye Kabul Şartları ………………………………………………………...58 d.Medreseyle İlişiğin Kesildiği Durumlar ………………………………………….58 e.Öğretim Yöntemi …………………………………………………………………58 f.Medresede Bir Dersin Aşamaları …………………………………………………59 g.Sınav ve Yer Gösterme …………………………………………………………...60 h.İcazetname ve İcazet Merasimi …………………………………………………...60 .Müfredat ve Ders Kitapları ………………………………………………………..60

ı

3. Ahlatlı İlim Adamları ve Mutasavvıflar ................................................................61 a. Pir Hâl el-Ahlatî .....................................................................................................61 b. Molla Muhammed Sinanî el-Kırklarî el-Ahlatî .....................................................61 c. Dede Maksud (Şeyh Maksud bin İdris el-Ahlatî) ..................................................62 d. Muhammed bin Ali Seyyid Hüseyin Ahlatî ..........................................................62 e. Mevlana Muhyiddin Ahlatî....................................................................................64 f. Muhammed bin Ali el-Hilâtî ..................................................................................64 g. Necmeddin Eyyüb bin Aynuddevle el-Hasib el-Hilatî..........................................64 h. Ali bin Ahmed bin Hebel (Hübel) Mühezzibuddin Ebu'l-Hasan el-Bağdadî........65 ı

. Muhammed bin İbad bin Melik Davud el-Hilatî ....................................................65

i. Ali bin Ali bin Muhammed bin el-Hasan el-Hilati.................................................66

V

j. Muhyiddin Muhammed bin Muhammed el-Hilatî .................................................66 k. Şeyh Hüseyin Ahlatî ..............................................................................................66 l. İbrahim b. Abdullah el-Hilatî .................................................................................67 m. Şeyh Mustafa Ahlatî .............................................................................................67 n. Şeyh Ali Ahlatî ......................................................................................................67 o. Muhammed b. el-Muhayyis el-H ılatî.....................................................................68 4. Ahlatlı Mezar Taşı Ustaları ve Sanatkarlar............................................................68 a. Hürrem-Şah bin Mugis el-Hilatî ............................................................................69 b. Ahmed Nakka ş Hilatî.............................................................................................70 c. el-Hac Mengümberti el-Hılatî................................................................................70 d. el-Hilatî en-Neccar.................................................................................................70 e. Ebu'n-Nema bin Mufaddulu'l-Ahval el-Hılatî .......................................................70 f. Kasım bin Sinan Üstad Ali .....................................................................................71 g. Baba-Can Bey ........................................................................................................71 h. Yakut (Kara Kuş) el-Hisabî...................................................................................71 5.Ahlat’tan Günümüze Kadar Gelmiş Eğitim Müesseseleri......................................72

ALTINCI BÖLÜM I.ERATNA DEVLETİ ...............................................................................................73 A.Eretna Devleti’nin Kuruluşu..................................................................................73 B.Eratnalılar’da Kültürel Yapılanma.........................................................................78 1.Eratnalılar’da Eğitim ve Eğitim Müesseseleri........................................................78 a.Köşk Medrese. ........................................................................................................78

VI

b.Ahiliğin Eratna Devleti’nin Eğitimindeki Yeri…………………………………….78 c. Zaviyeler ................................................................................................................79 d.Öğretim Dili………………………………………………………………………79 2.İmâr Faâliyetleri ve Eğitim Müesseseleri ...............................................................80 SONUÇ......................................................................................................................83 BİBLİYOGRAFYA...................................................................................................85

VII

KISALTMALAR

a.g.e.

: Adı geçen eser

a.g.m.

: Adı geçen makale

C.

: Cilt

çev.

: Çeviren

yay.

: Yayınevi

İ.A.

: İslam Ansiklopedisi

TTK

: Türk Tarih Kurumu

Trc. Ans.

: Tercüme eden : Ansiklopedi

mad.

: Maddesi

TDAT

: Türk Dünyası Araştırmaları Tarihi

Nşr.

: Neşreden

TKAE Yay. : Türk Kültürü Araştırma Yayınları vd.

: Ve diğerleri

s.

: Sayfa

S.

: Sayı

İSAR

: İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı

a. müellif

: Aynı müellif

TEOM

: Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası

İÜ

: İstanbul Üniversitesi

Ed. Fak.

: Edebiyat : Fakültesi

TİD

: Tarih İncelemeleri Dergisi

VIII

ÖNSÖZ Malazgirt zaferinden sonra Anadolu’da kurulan Türk Devletleri’nden Selçuklu Devleti idarede merkeziyetçi değildi. Diğer Türk devletleri gibi Selçuklular’da eski örf ve ananelerine bağlı bir karaktere sahipti. Bu yüzden devletin kurulması sırasında emeği geçen hanedan mensupları ve emirler, fethettikleri yerlerin sahipleri olup iç idarede de serbesttiler. Hatta bunlar sadece kendi topraklarını idare etmekle kalmayıp fırsat buldukça s ınırlarını genişletirlerdi. Bununla beraber dış idarede sultana bağlıydılar. Türkiye Selçukluları, kuruluşundan beri, Doğu Anadolu’yu hâkimiyetleri altına almaya çalışıyordu. Doğudan gelen Selçukoğulları o tarafa doğru yayılmaya çalışırken Bizans idaresinde bulunan Orta ve Batı Anadolu’da tecride uğramaktan kurtulmak, medeniyetçe üstün İslam dünyası ile bağları kurmak istiyorlardı. Gerçekten de Malazgirt’ten sonra Anadolu’ya yapılan seferler geçici olarak yapılan bir göç olayı değidir. Anadolu’nun Oğuz kitleleri tarafından kesin olarak Türkleştirilmesine yöneliktir. Sülaleleri ile gelen fatihler bu topra ğa yerleşerek kalmak, ilelebet burada yaşamak azmindeydiler. Özellikle Doğu Anadolu Malazgirt savaşından sonra Müslüman Türklerin anavatanı, özyurdu ve yerleşim merkezi olarak Türklüğün ve Müslümanlığın kök saldığı, geliştiği ve yaşadığı bir bölge idi. Sultan Alp Arslan Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu’nun do ğusunu ve orta taraflarını hedef göstererek beyliklerini kurmalarını ferman buyurdu. Bu ferman ı

neticesinde fetihler başlad ve Doğu Anadolu’da Mengücekliler, Saltuklular, Sökmenliler (Ahlatşahlar) ve Artuklular ile İç Anadolu’da Danişmentliler kuruldu. Bu beylikler önce Büyük Selçuklulara sonra da Anadolu Selçuklularına, Atabeklere, Eyyubilere ve İlhanlılara tabi olmuşlardır. Altı bölümden oluşan araştırmada bu beyliklere yer verilecektir. Birinci Bölüm’de Saltuklu Beyliği ele alınmıştır. Saltukoğulları 1071 Malazgirt Savaşından sonra merkezi Erzurum olarak, Kars, Çoruh, Gümüşhane, Rize çevrelerinde kuruldu. Bu sınırlar Beyliğin en geniş sınırlarıdır. Anadolu Selçuklularına bağlı kalmışlar, II. Kılıç Arslan’a saygı göstermişlerdir. Beyliğin kurucusu Saltuk Bey’dir. Alparslan Saltuk Bey’i Anadolu’ya memur etmi ştir. Saltuklu Beyliği Gürcülerle savaşmış ve Gürcü istilaları sonunda gücünü kaybetmiştir. Rükneddin Süleyman’ın

IX

isteği üzerine beyliğe son verildi. Ayrıca araştırmanın bu bölümünde Saltuklu’daki örgün ve yaygın eğitim kurumlarına değinilecek ve önemli sanat eserleri hakkında bilgi verilecektir. İkinci Bölüm’de Mengücek Ahmet Gazi’nin 1080 yılında Anadolu’ya gelerek

Erzincan başta olmak üzere, Kemah, Divriği, Şebin Karahisar gibi yerleri alarak beyliğini kurduğu, daha sonra Beyliği kollara ayrıldığı belirtilecektir. Mengücekli Beyliği’nde örgün ve yaygın eğitime ağırlık verilecek medreselerden bahsedilecektir. Sanat eserleri hakkında bilgi verilecektir. Üçüncü Bölüm’de Danişmendli Türk Beyliği Anadolu Selçuklularına bağlı olarak yaklaşık 1085’ten 1175’e kadar yaklaşık 90 yıl yaşamış yani Türkiye Devleti’nin bir parçasını teşkil etmiştir. Bu Beyliğin esas sahası Tokat, Amasya, Sivas ve çevresi olmuştur, daha sonra Ankara, Kastamonu, Çorum, Yozgat çevrelerine de hâkim olmuştur. Kurucusunun Danişmend Ahmet Gazi olduğu zannedilmektedir. Danişmendli eğitim tarihine baktığımızda Anadolu’da 1071’den sonra ilk medrese olan Yağıbasan medresesini kurdukları görülecektir, Tokat ve Niksar’da eğitim öğretim faaliyetlerine yer verdikleri görülecektir. Dördüncü Bölüm’de Selçuklu devrinde Anadolu’da kurulan beyliklerden biri de Artuklu Beyliği’dir. Doğu Anadolu’da, Suriye’de Haçlılara karşı yaptıkları cihâd ve memleketlerinde vücuda getirdikleri eserler ile tanınan Artuklular diğer devlet ve beyliklerden sonra ancak XII. yüzyıl’da Artuk Bey tarafından kurulabilmiştir. Üç kol halinde yaşamıştır. Artuklu Beyliğinin eğitim ve öğretim faaliyetlerine değinirken dikkati çeken Eklemedin Maristanı’dır.Külliye geleneğinin ilkini teşkil eden bu yapı kompleksi döneminde Mardin’e tedavi olmaya gelenlerin tedavi edilmesini, barınmasını sağlamıştır.Burada tıp eğitiminin gelişmesini sağlamıştır. Beşinci Bölüm’de ise Selçuklular’ın Anadolu’yu fethinden sonra, Anadolu’nun birçok yerinde Türk beylikleri kurduğu; fakat Ahlât bölgesinde ancak 1100’de Türk Devleti kurulabildiği görülecektir. Ahlât Devleti’nin kurucusu Türkmen Beyi de ğil bir köle olan Sökmen’dir. Bu yüzden devlete Sökmeniyye de denir. Bu devlete Ahlatşahlar veya Ermanşahlar da dendiği olmuştur. Ahlât Devleti Van, Erciş civarlarında

X

kurulmuştur. Eyyubilerle mücadele etmiş, bu mücadele Gürcülerin Erciş’e saldırmasına yol açmıştır. Ahlât ve civarlarında eğitim öğretim faaliyetleri diğer Beyliklerle benzer özellik gösterir, ama yaygın eğitim kurumu olan Ahiliğin Eyyubilerle mücadeleler sırasında, Eyyubilerle birlik olup karşı çıkışları dikkat çeker. Ahlât’a Moğolların saldırmasıyla şehrin tahrip edildiği ve günümüze bu tahribat nedeniyle pek az kayna ğın kaldığı görülecektir. Altıncı Bölüm; Ondördüncü yüzyıl Türkiye Tarihi’nde yarım asırlık bir siyasi teşekküle adını vermiş olan Sultan Alâeddin Eratna ve kendi adına kurduğu Eratna Devleti ile Anadolu Türk Beylikleri Devrindeki seçkin yerini almıştır. Aslen Türkistanlı bir Uygur Türk'ü olup, doğum yeri ve yılı belli olmayan Sultan Alâeddin Eratna, İlhanlı ordusunda Anadolu'ya gelmiş ve eniştesi Çobanlı Emir Temürtaş'ın maiyetinde bulunmuş bir emirdir. Anadolu'da önce İlhanlı Sultanına bağlı olarak vekâleten ve sonra müstakilen hüküm süren Sultan Alâeddin Eratna, Çobanlı Şeyh Hasan’a karşı kazanmış olduğu 1343 tarihli Karanbük Zaferi ile sadece Eratnalılar değil, bütün Anadolu Türklüğünü yeni bir dış tehlikeden kurtarmıştır.Selçuklu topraklarının büyük bir kısmına hâkim olmakla; Anadolu içinde ve dışında kendisini çok iyi bir şekilde tanıtmış olan Sultan Alâeddin

Eratna’nın

hayatı

ve

siyasî

faaliyetleri

hakkında

kısaca

bilgi

verilecektir.Eratna Devleti’nin eğitim ve öğretim faaliyetleri ile örgün ve yaygın e ğitim kurumları hakkında bilgi verilecektir. Yüksek Lisans döneminde desteğini esirgemeyen aileme, danışmanım Yrd. Doç. Dr. Yaşar BEDİRHAN’a, araştırmalarım sırasında engin tavsiye ve bilgilerinden istifade ettiğim hocalarım Doç. Dr.Mustafa DEMİRCİ’ye ve Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali HACIGÖKMEN’e teşekkürlerimi sunarım. Havva GÖNÜLER Konya–2008

XI

GİRİŞ Selçuklu Dönemi (1071–1308), Anadolu'nun Türkleşmesinin tamamlandığı bir dönemdir. Bu dönem Anadolu'nun fethi ve Selçuklu hâkimiyetinin sa ğlandığı dönem olarak iki ayrı özellik göstermektedir. Anadolu'nun fethinde Malazgirt Zaferinin (26 Ağustos 1071), Anadolu’nun Selçuklu hâkimiyetine girmesinde ise Karam ıkbeli/ Myriokefalon (Miryakefalon) (17 Eylül 1176) zaferinin rolü büyüktür. 23 Mayıs 1040 günü Dandakan Savaşı’nı kazanan Tuğrul ve Çağrı Beyler, Selçuklu'ları Horasan ve İran'da devlet olarak yükseltmişlerdi. Ancak kısa bir süre içinde anayurttan devam eden Türkmen göçü Azerbaycan'da büyük bir Türk nüfusunun birikmesine sebep oldu. Selçuklu politikasının esasını ise işte bu Türkmen topluluğuna yeni bir yurt bulma durumu teşkil etti. Tamamen bir mecburiyetten doğan bu siyasî durum, Selçuklu Sultanlarını Batı'ya doğru harekete mecbur etti. Fetih döneminde (26 Ağustos 1071–17 Eylül 1176) Anadolu'nun siyasî, ekonomik ve sosyal yapısı Türk ilerlemesini kolaylaştıracak durumdaydı. Bizans İmparatorluğu'nun XI. yy.’ın başında Doğu Anadolu'da yaptığı askerî faaliyetler bölgedeki etnik ve manevî birliği tamamen sarsmıştı. Bizanslı olmayan Ermeni, Süryanî vb. gibi unsurlar Bizans'ın Anadolu'yu Türkler'e karşı müdafaa edemeyeceğini kesin olarak anladıktan sonra Türk tarafını tutmayı tercih etmişlerdi. O güne kadar tamamen yerli halka dayalı olan Bizans ordusu artık büyük bir bölümüyle paralı askerlerden oluşmaktaydı. Bizans ordusu yapısı itibariyle tamamen hafif süvari niteliğinde olan Türk orduları karşısında tamamen pasif bir durumda bulunmakta ve çareyi surların koruduğu kalelerin arkasına sığınmakta görmekteydi. Hâlbuki Türk kuvvetleri hiçbir zaman bu kalelerin önünde oyalanmadan Anadolu'nun içlerine nüfuz etmekte ve uzun mesafeleri kısa zamanda katetmekte, Bizans nüfuz ve otoritesine öldürücü darbeler vurmaktaydı. Malazgirt ve diğer savaşlarda da görüldüğü üzere sayıca üstünlük Bizans ordusunda olmasına rağmen, Bizans ordusuna hiç bir avantaj sağlamamaktaydı. Orta Anadolu, Selçuklu hanedanından Kutalmışoğlu Süleyman Şah'ın idaresinde bir devlet olarak yükselirken Doğu ve Güneydoğu Anadolu, Kuzey Suriye ve Musul-Kerkük bölgesi Büyük Selçuklu sultanlığına bağlı Atabeylikler halinde birer yarı bağımsız devlet haline geldiler. Bu Türkmen reisleri, kendilerine bağlı Türkmen

1

topluluklarını, hâkim oldukları bölgede iskâna tabi tutarak, kısa zamanda Doğu ve Güneydoğu

Anadolu'nun

Türk

yurdu

olmasını

sağlamışlardır. Anadolu'nun

Türkleşmesinde büyük pay sahibi olan bu Türk Beyliklerinden, devletlerinden, e ğitim ve öğretim faaliyetlerinden bahsedilecektir. Doğu Anadolu Türk Beylikleri’ndeki eğitimi anlamak için Selçuklu eğitim sürecini bilmekte fayda vardır.

Selçuklu Eğitiminin Temel Özellikleri: Selçuklu devlet adamları eğitim, öğretim ve bilimin gelişmesine önem vermişlerdir, medreseler yaptırmışlar ve ülkenin her yerine yaymışlardır. Ahilik gibi bir yaygın eğitim kurumu, atabeylik gibi şehzadelerin yetişmesi için bir uygulama başlatmışlardır. Selçuklunun ilk dönemlerinde

ve Beyliklerde daha eski Türk değerleri henüz canlı ise de zamanla bunlardan bazıları unutulmaya yüz tutmuştur. Örnek: Başlangıçta Selçuklu sultanları Türkçeden başka dil bilmez ya da konuşmazken zamanla İran adları aldıkları gibi, sarayda Farsça ve Arapça konuşup yazmışlardır. Selçuklular’da eğitim denilince başta bilinmesi gereken:Tuğrul bey, Alparslan, Melikşah, Nizamü’l-mülk, Sancar olmak üzere Selçuklu devlet adamları bilginlere, sanatkârlara büyük saygı göstermişlerdir.

Eğitim ve öğretimi geliştirmeye

çalışmışlardır. Tuğrul Bey, fethettiği şehirlere girdiğinde önce bilginleri, din adamlarını ziyaret ederdi. Alparslan, medreseleri her tarafa yaygınlaştırdı. O, kendi gelirinin onda birini medrese inşasına veriyordu.

Örğün ve Yaygın Eğitim:Örgün eğitim kurumundan kastedilen medreselerdir. Örgün eğitim planlı, programlı eğitimdir. Yaygın eğitim denilince her yaştan halka verilen, belli bir plan ve programı olmayan eğitimdir. İlk Selçuklu medreseleri 1040 yıllarında Nişabur’da Tuğrul Bey tarafından

yaptırılmıştır.

Alparslan

ve

veziri

Nizamü’l-mülk

Nizamiye

medreselerini

yaptırmışlardır. Nizamiye medreseleri 1067’de Bağdat’ta kurulmuştur. Burada din, hukuk, edebiyat, felsefe gibi müspet bilim alanında öğretim yapılmıştır. Nizamiye medreselerinin önemili etkileri olmuştur.

Fikri Etkileri: Bu medreseler İslam dünyasının her tarafından, hatta Endülüs’ten gelen pek çok öğrenciyi Sünni, Şafii inançlara göre yetiştirerek, Şii propaganda ve faaliyetlerinin önlenmesinde sünni mezhepler arasında dayanışma

2

sağlanmasında toplumda ortak düşünce ve emellerin güçlenmesinde, Selçuklu devlet görevlilerini yetiştirmede önemli katkılarda bulunmuştur.

Kurumsal Etkileri: Nizamiye Medreseleri İlhanlı ve Doğu Anadolu Beyliklerine ve Osmanlı Medreselerine ve diğer İslam ülkelerindeki medreselere örnek olmuştur. Hatta batı Avrupa üniversiteleri onlardan ilham almıştır. Medreselerin gelirleri vakıflardan sağlanıyordu; ancak Alparslan ve Nizamül-mülk, Bağdat Nizamiye medreselerini devlet parası ile yaptırmıştır.

Mektepler: Bu kurumlar çocuklara Kur’an okumayı öğretir din eğitimi verirlerdi.

Atabeylik Kurumu: Selçuklu hükümdarları şehzadelerin eğitimi görevini atabeylere vermişlerdir. Şehzadeler atabeylerle birlikte vilayetlere yönetici olarak görevlendirilerdi. Alparslan oğlu Melihşah’a Nizamül-mülk’ü atabey olarak tayin etmişlerdir.

Ahilik kurumu: Bu esnaf usta, kalfa ve çırakları içine alan onların dayanışmaları kadar mesleklerini dürüstçe ve özenle yapmalarını, ayrıca meslekleri alanında eğitilmelerini amaçlayan bir kurumdur. Anadolu Selçuklu Devleti ve Do ğu Anadolu beyliklerinde eğitime çok önem verilmiştir. Halkın dayanışmasını ve ekonomiyi şekillendiren bu kurumda usta çırak ilişkisi vardır.1

Cami: İslam kültür ve medeniyetinin yayılmasında önemli yeri olan camilerin eğitim ve öğretim tarihi ile yakından ilgisi vardır. İslam’da ilk eğitim ve öğretim müesseseleri camilerdir denebilir. Türklerin inşa ettirdikleri yerledeki camiler hem ibadet merkezi olarak hem eğitim kurumu olarak büyük hizmet verdi. İ badet için yapılan camiler sosyal ihtiyacı karşılayacak medreseyi, imareti, mektebi, hamamı ve diğer müştemilatı da kapsardı. Böylece camii sayesinde mahallede bir lise bir yüksek okul hatta üniversite kampüsüne benzer bir ortam meydana getirilirdi. Ayarıca öğrenciler (sohta), asistanlar (muid, danişmend), öğretim üyeleri olan profesörler (müderris) mahalleye renk ve karakter katan başlıca simalar olurlardı. Görüldüğü gibi cami sadece eğitim öğretim faaliyetleriyle değil, binası ile çevresine bir şeyler verebilen nadir müesseselerdir. Türk 1

Yahya Akyüz., “Danişmentliler Dönemide Türk Eğitim Tarihine Gelen Bir Bakış,” Nihsarin Fethi ve Danişmentliler Döneminde Niksar (8 Haz. 1996 Nihsar), s. 12–13

3

İslam eğitim tarihinde camilerden başka kitapçı dükkânları, bilginlerin evleri, saraylar

da, önemli rol oynayan müesseselerdir. Türk İslam kültürünün gelişmesinde ve değişmesinde önemli etkileri vardır.2

Tekke ve Zaviyeler: Anadolu insanının buhranlı döneminde sığındıkları liman haline gelmiştir. Sosyal barışın sağlanmasında sanat dallarının gelişmesinde dini eğitimin verilmesinde önemli roller üstlenmişlerdir.

Hastahane (Darüşşifa) : Türklerde hastaneler yalnızca tedavi maksadıyla değil, aynı zamanda eğitim veren bir kurumdu. Burada usta ç ırak ilişkisiyle doktorlar öğrencilerine mesleğin inceliklerini öğretirlerdi.3

2

İslam Kazıcı., Eğitim Tarihi, İstanbul. 1983, s. 32–42 Aslan Terzioğlu.,‘Ortaçağ İslam Türk Hastaneleri ve Avrupa’ya Tesirleri”, Belleten, XXXIV, s.128

3

4

BİRİNCİ BÖLÜM I.SALTUKLULAR (1071–1202) A.Saltuklu Beyliği’nin Kuruluşu Bu Beyliğin kurucusu Saltuk Bey’dir. Alp Arslan’ın Anadolu’nun fethine memur ettiği beyler arasında Emur Saltuk Bey de vardı.4 İlk Selçuklu fetihleri esnasında Doğu Anadolu’da kurulan ilk beylik

Saltuklular’dır. Erzurum ve civarını Ebû’l-Kasım Saltuk’a iktâ olarak verdiği anlaşılıyor.5 Saltuklu Devletinin başkenti Erzurum’dur. Bu devlet adını bu sülalenin ikinci hükümdarı olan Saltuk’tan almıştır.6 Kitabe ve paralarda Saldık, İslam müelliflerinin eserlerinde ise çoğunlukla Salduk şeklinde görülüyor. Kelimenin anlamı “bırakmak, koyuvermek” manasında olan “salmak”tan geldiği anlaşılmaktadır. Böylece Saltuk, “bıraktık, koyuverdik” manasındadır.7 Saltuk Bey Alparslan’ın ikta olarak verdiği Erzurum dışında, Bayburt, Tercan, İspir, Oltu, Micingert, Kaçmaz ve diğer bazı kaleleri de aldı. Saltuklular ilk yıllarda

olduğu gibi son yıllarda da Büyük Selçuklu’ya bağlı kaldılar. Ebul Kasım Saltuk Bey öldükten sonra yerine oğlu Emir Ali geçti.8 Emir Ali Zamanı (1102–1124): Çağdaş müellifler tarafından, ikinci hükümdar olarak çoğunlukla Saltuk’un oğlu Ali kabul edilmiştir. Büyük Selçuklu sultanı Berkyaruk ile kardeşi Muhammet Tapar arasında saltanat mücadelesi için yapılan savaşta yenilen Muhammet Tapar Ahlât’a çekildi. Saltuklu Beyi Ali Muhammet Tapar’a iltihak etti. Daha sonra Sultan Berkyaruk ile Muhammet Tapar anla ştılar. Bu anlaşma sonunda Saltuklu Beyliği Melik Muhammet Tapar’ın hakimiyet bölgesi içinde

4

5 6 7 8

Yaşar Bedirhan, Zeki Atçeken., Malazgirtten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti, Eğitim Kitabevi, Konya-2004, s.72. Osman Turan., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 6. Baskı, İstanbul-1973, s.3. Ali Rıza Nur., Türk Tarihi, Cilt 3-4, Toker yay, İstanbul-1994, s.341. Erdoğan Merçil., Müslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara-1997, s.279. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.72

5

kalmıştır (1104).9 Emir Ali 22 yıllık idaresinde önemli hizmetler de bulundu, Gürcüler ve Haçlılar’a karşı başarı ile mücadele etti.10 Emir Ali’nin 1124 yılında ölmesiyle, beyliğin başına kardeşi Emir Gazi (11241132) geçti. Emir Gazi ile ilgili en önemli vesika Erzurum’da bulunan kitabesidir. Emir Gazi 1131’de Gürcüler’i müthiş bir bozguna uğratmıştır.11 II. İzzettin Saltuk (1132–1168) ve Gürcü Seferi: Emir Gazi’nin ölümünden sonra Saltuklu Devleti onun yeğeni ve Emir Ali’nin oğlu İzzettin Saltuk’un idaresine geçti.12 İzzettin Saltuk 36 yıl hüküm sürmesine rağmen onun hakkında çok az bilgi vardır.13İzzettin Saltuk Ani’ de Gürcülerle savaşmış,14 Gürcüler’e esir düşmüştür,15daha sonra kurtulmuştur. Komşu Türk Beylerinin yardımına rağmen Gürcüler’e yenildi. 16 Komşuları arasında itibarını kaybeden Saltuk Bey, Selçuklulara meylederek itibarını yeniden kazanmaya çalıştı. Zaten Anadolu Selçuklu sultanlar ı ile iyi geçiniyordu. Hatta kızını, Mesud’un oğlu, Kılıç Arslan’a vererek itibarından faydalanmak istedi. Nitekim Anonim Selçukname, Erzurum hükümdar ının Mengücek ve Artuklular gibi Sultana itaat ettiğini kaydeder. Fakat sözü edilen düğün gerçekleşmemiştir. Gelin, Erzurum’dan Malatya’ya geldiği sırada, Danişmendli Yağıbasan taraf ından ele geçirilmiş ve Zennûn’a nikahlanmıştır (1160).17 Saltuk ve Gürcü İstilâsı: II. İzzeddin Saltuk’un 1168 yılında ölüp yerine oğlu Nasreddin Muhammed’in tahta geçtiğini çağdaş müellif İ bn ül-Azrak yazar. Bununla beraber Eyyübiler Ahlat ülkesini istilaya giriştikleri ve Saltuklular onlara yardıma geldiğinde (1191), devletin başında Nasreddin Muhammed’in değil kızkardeşi Mama Hatun’un bulunduğu anlaşılmıştır.18

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Merçil., a.g.e., s.279. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.72 Turan., a.g.e., s.8-10 İbrahim Kafeso ğlu ., Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, İSAR, İstanbul-1999, s.174. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.73. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.73-74. Turan., a.g.e., s.12-13. Yılmaz Öztuna., Türkiye Tarihi, Hayat yay., İstanbul-1970, s.32-33. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.74. Abdurrahim Şerif., Erzurum Tarihi, İstanbul 1936, s.258-261.

6

Mama Hatun’un bu hakimiyetinden sonra Nasreddin Muhammed’in Saltuklu tahtında faaliyetleri görülür. Azerbaycan Atabeyi Kızıl Aslan (1191) ve Ahlât Şâhı BegTimur’un ölümleri (1193) üzerine Saltuklular Gürcüler karşısında yalnız kaldılar. Gürcüler Kars, Sürmeli ve Erzurum üzerine yürüdüler. Erzurumlular kararlılıkla şehri müdafaa ettiler. Erzurumluların bu kararlı tutumları ile Gürcüler bozguna uğradılar(1193).19 Saltuklular’ın yıkılışı (1202): Kı pçak askerleri ile güçlenen Gürcüler Doğu Anadolu’da ve Azerbaycan’da parçalanmış küçük ve zayıf Türk devletlerine karşı birçok istilaya giriştiler. Gerçekten İran’da Büyük Selçukluların çöktüğü bu devirde Azerbaycan Atabeyleri ve Ahlât şahları gibi Erzurum Saltukluları da çok zayıfladılar.20 Gürcülerin İslâm ülkelerini istilâ etmeleri son olarakta Anadolu’nun doğuda Türk-İslâm dünyası ile kapısını teşkil eden Erzurum’u tehdit etmeleri, Anadolu Selçuklu tahtında bulunan Sultan Rukneddin Süleyman (1196–1204) üzerinde a ğır bir etki yaptı. Sultan bu meseleyi halletmek için harekete geçerek Do ğu Anadolu’daki bazı Türk Beylerini ortadan kaldırarak, Erzurum’a vardı. Nasreddin Muhammed’i 1202 yılında tahtan indirerek Saltuklu hakimiyetine son verdi. Böylece Anadolu’nun fethinde kurulan 1071–1202 yılları arasında hüküm süren Saltuklular tarihe kar ıştı.21 Erzurum Selçuklu Hanedanı (1202–1230):Rukneddin Süleyman Şah, Saltuklu Devletine son vererek buraya kardeşi Mugiseddin Tuğrul Şah’ı tayin etti. Böylece Mugiseddin Tuğrul Şah ve Oğlu Cihanşah’ı içine alan Selçuklu hanedanı doğdu. Adil bir yönetim uygulayan Tuğrul Şah 1225 yılında öldü, yerine oğlu Cihan geçti. Kısa saltanatı büyük olaylarla geçmiştir. 1230 Yassı Çemen Muharebesinde Celaleddin Mengüberti’nin yanında yer almış ve Sultan Alâeddin Keykubad’a esir dü şmüştür. Bununla beraber affa uğramış ve kendisine Aksaray ikta olarak verilmiştir.22

19 20 21 22

Kafesoğlu., a.g.e., s.175. Öztuna., a.g.e., s.34. Faruk Sümer., “II. Süleyman Şah”, İA, XII, s.226; Turan, a.g.e., s.19-20. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.75.

7

B.Saltuklular’da Kültürel Yapılanma 1. Saltuklular’da Eğitim ve Eğitim Kurumları Örgün eğitim genellikle medreselerde yapılırdı. Eğitimin parasız olduğu medreseler birer vakıf yapısıydı. Ona gelir sağlayacak yapılar birlikte düşünülürdü. Yan kuruluşlardan elde edilen gelir hocaların ve yardımcılarının gelirlerini sağlamakta, medrese ile ilgili giderleri karşılamaktaydı.23 Selçuklular ve onlara bağlı Türk Beyliklerinin medrese inşasına önem verdiklerini biliyoruz. Saltukluların medrese yaptırdığına dair elimizde kesin delil yoktur fakat dönemi göz önüne al ınca ve Selçuklu Devleti’nin eğitime verdiği önemi düşününce Saltuklular’ın da medrese inşa ettirdiklerine ulaşılabilir.24 Erzurum’da en ihtişamlı yapı Çifteminare ve Hatuniye külliyesidir. Cami, medrese ı

ı

ve türbe ile büyük bir medeniyet eseri olan Hatuniye’nin tarihi hakk nda pek bir kayt yoktur. Erzurum 1828’de şigal edilince bu yapılar tahrip edilmiştir. Bu nedenle ona ait vakfiye kitabe de Rusya’ya ta şınmıştır. Kitabeye göre bina Harizm’den gelen Melik Han isminde biri tarafından yapılmış, bir mescid ve külliye için odalar şina edilmiş, bu hayrata üç köy ve bir takım dükkânlar vakfedilmiştir. Tayin olan Müderrislere 3500 akça maa ş ı kayıtlıdır. Turan’a göre Çifte Minare ve bağlandığı Hatuniye için duada bulunmalar

Hatuniye’nin Selçuklulara ait oldu ğu ve bu durumun 13. yüzyılda yapıldığı belirtilir.25 Ortaçağ’da İslam dünyasında öğretim, bilim ve kitap yazım dili İslam dininin etkisiyle Arapça’dır. Ö ğretimde kısmen Türkçe’de kullanılmıştır. Medreselerin öğretim yöntemi daha çok ezbere dayanıyordu. Belli bir öğretim süreleri yoktu. Yıl bitirme değil kitap bitirme esas alınırdı. Medrese hocalarına müderris denir. Müderrisleri, hükümdar ve vezir atardı. Her medresede bir müderris vardı. Müderrisler cübbe ve sarık giyerlerdi. Muid öğrencileri tanıma konusunda müderrise yardım ederdi.26

23 24 25 26

Halil Berktay ,Ümit Hassan,Ayla Ödekan.,Türkiye Tarihi 1,Cem yay.,6. Basım, Ankara-2000, s.422. Faruk Sümer., Doğu Anadolu Türk Beylikleri, TTK, Ankara–1990, s.44 Turan, a.g.e., s.35-36. Yahya Akyüz., Türk Eğitim Tarihi, 9. Baskı, Ankara-2004, s.43.

8

Her isteyen istediği yaşta öğrenci olabiliyordu. Öğrenciler burslu idi ve medreselerde kalırlardı. Medrese odalarına alınacak, burs verilecek veya maddi bir yardım yapılacak öğrencileri seçmekte müderris görevliydi.27 Başlıca yaygın eğitim kurumları şunlardır: Camiler, mescitler, bilginlerin evleri, ilim toplantıları, saraylar, kitapçı dükkânları, kütüphaneler. Ayrıca medreseler kimi zaman dinleyici de kabul eder halktan kişiler gelip dinleyebilirdi bu yönüyle medreseleri yaygın eğitim kurumları sayabiliriz. Ahilik teşkilatıda çok önemli bir yaygın eğitim kurumu idi.28 Ahilik ve eğitimdeki yeri: Ahilik, Selçuklular döneminde ortaya ç ıkmış, yüzyıllarca etkili olmuş çok önemli bir yaygın eğitim kurumudur. Kırşehir’de yaşayan Ahi Evran, Ahiliğin kurucusu kabul edilir. Ahilik küçük esnaf, usta, kalfa ve çırakları içine alan, onların dayanışmaları kadar mesleklerini dürüst ve özenle yapmalar ını, ayrıca eğitilmelerini amaçlayan lonca teşkilatına sahiptir. Ahilikte iş dışında ve iş başında eğitim yapılırdı. İş dışında ve örgütün toplantı yerinde eğitimi muallim denen öğreticiler örgütün üyelerine dini esasları, okuma, yazma, insanlık terbiyesi, temizlik, örgütün düzeni, geleneği ve ilahiler, şiirler, raks, sûfi kıssaları ve sözleri, yedikez kuşak bağlama ve açma gibi gelenekleri öğretirdi. Eğitim alan kişi kötü huylarından arınır, iyi huylar edinirdi. İş başında eğitim: Ahiliğin i ş başında uyguladığı eğitim ise o dönemlerde çarşı

ve dükkânların bedesten v.s. gibi yerlerde topluca bulunmalar ı nedeniyle kolay ve etkiliydi. Bu eğitim esnaf ve zanaatkârlarda namaz saatlerinde dükkânlar ını kapatma, sonra açma gibi zaman ve düzen alışkanlığı kazanma, dürüst çalışma, müşteriye saygı gösterme ve onu aldatmama, üretimi arttırma, komşu esnaf ve zanaatkârların da kazanmalarını isteme, çırakları iyi yetiştirme gibi tutum ve davranışlar gelişmesini amaçlıyordu. Bunlara ve öteki ilkelere uymayanlara örgüt çe şitli cezalar uygulayabilirdi. Dükkânını kapatmak, selam ve yardımı kesmek, lokma çıkarmaya, ikram yapmaya, kurban kesmeye zorlamak gibi.29

27 28 29

Akyüz., a.g.e., s.44. Osman Turan., “Celâlettin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten, 1948, s.71-83. Akyüz, a.g.e., s.48-49

9

Yahya Akyüz, ahilik kurumunu Selçuklu Beylikler döneminde yaygın eğitim kurumlarının içinde almıştır. Doğu Anadolu Beyliklerinden olan Saltuklularda da ahiliğin yaygın bir eğitim kurumu olduğu kanısına varabiliriz. Türk Tarihinde önemli yerleri olan tekke, zaviye ve dergâhlar, Anadolu'da Selçuklu devletinin kuruluşundan itibaren sosyal yardımlaşmanın, ekonomik dengesizlikleri gidermenin, san'at ve edebiyat çalışmalarının, askerî faaliyetlerin merkezliğini yapmış, yeni fethedilen yerlerde Türk-İslâm toplumunun kurulmasında, hâkimiyet kurmasında ve iskân probleminin halledilmesinde çok mühim görevler ifa etmiştir. Toplumu her yönü ile kucaklayan bu hizmetlerin yürütülmesi, maddî imkânlara sahip olmakla mümkün olurdu. Bunu idrak eden Türk beyleri ve devlet adamlar ı, elde ettikleri bazı toprakları kendi nüfuz sahalarında yaşayan dervişlere vermişler, kurdukları tekke, zaviye ve dergâhlarına zengin vakıflar tahsis ederek hizmet bölgelerini genişletmeye çalışmışlardır. Şayet bu önemli kuruluşlar vakıflarla desteklenmiş olmasaydı, hâlâ bugün ayakta duran sayısız abide, ilim ve san'at erbabının vücuda getirdiği eserler olmayacaktı, belki Türk-İslâm diyarı haline gelen Anadolu'da başka kültürler kök salmış olacaktı.30 Anadolu’nun Türkleşmesi aşamasında tekke, zaviye ve dergâhların önemi büyüktür. Anadolu Beyliklerinden olan Saltuklu ve diğer beyliklerde de bu kurumlar halkın birlik olmasını sağlayan yaygın eğitim kurumlarındandır.

2.Eğitim Kurumları ve Sanat Eserleri Saltuklular devrinde Erzurum bölgesinin mamur ve müreffeh bir bölge olduğu anlaşılıyor. Türkler, Anadolu'nun diğer yerleri gibi, bu bölgenin iktisadî hayatına daha fazla bir hareket ve canlılık getirmişlerdir. Kışın Mardin-Musul arasında yaşayan Türkmenler yazın otu bol Erzurum bölgesinin yaylalar ını şenlendiriyorlardı. Bununla birlikte Erzurum İran'a, Gürcistan, Sivas, Ahlât ve Trabzon'a giden mühim ticaret yollarının geçtiği, bizzat komşu bölge tüccarının toplanı p alış veriş ettiği bir mübadele merkezi idi. Erzurum'daki sanat eserlerinin üç devreye ait olduğu malûmdur. Bunlar: Saltuklu, Moğol ve Osmanlı devirleridir. Türkiye Selçuklular'ı devrine ait şehirde 30

Yusuf Küçükdağ., Mevlâna Dergahı Vakfiyelerinden Abid Çelebi ve Veled Bekir Vakfiyeleri (Yüksek Lisans Tezi), Konya-1986, s.4.

10

herhangi bir esere rastlanmamıştır ki, bu husus Moğol istilâsı ile izah edilebilir. Diyarbakır bölgesinde de aynı devreye ait eserlerin görülmemesi bunu kan ıtlar. Lâkin Saltuklular'a halef olarak burada meliklik yapan Selçuklular'dan Mu ğisuddinTuğrul ile (1202–1225) oğlu Rükneddin Cihan Şah'a (1225–1230) ait hiçbir eserin bulunmamasını izah etmek güçtür. Çünkü onlar devrinde de Erzurum ve yöresinin bolluk ve zenginlik içinde olduğunu biliyoruz.31 Saltuklular'dan bize kadar gelmiş olan eserlere gelince, bunlar başlıca Kale Mescidi, Tepsi Minare, Ulu Cami ile baz ı türbelerdir. Ulu Cami 'de evvelce tahta bir kitabe, levhası bulunduğu anlaşılıyor.32 Fakat bu kitabenin asıl kitabe olmadığı, ona dayanılı p, yeniden ve kısaltılarak sonradan yazılmış olduğu muhakkaktır. Bu kitabeye göre Ulu Cami 575 (1179) yılında İzzedin Saltuk'un oğlu Melik Muhammed tarafından yaptırılmıştır. Bu cami defalarca tamir görmüştür. Kale Camii ile Tepsi Minare Ulu Cami’den çok önce Gazi tarafından yaptırılmıştır. Türbelere gelince, bunlardan Saltuklular'a ait olanların hepsini tesbit etmek zor gibi görünüyor. Çünkü üzerlerinde kitabe yoktur. Üç Kümbetler denilen türbelerden birinin Saltukoğullarına ve hatta bunlardan İzzeddin Saltuk'a ait olduğu anlaşılıyor. XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerine göre, türbenin yak ınında Saltuk'un yaptırdığı bir de zaviye bulunmakta idi. Diğer iki kümbetin ise, XIV. yüzy ıldan kalma olduğu sanılmaktadır. Saltuklular'a ait kayda değer diğer bir eser de Tercan'da Mama Hatun ı

ı ı

ı

ı

ı

ı

ı

ı

taraf ndan yapt r lm ş olan kervansaray'd r. Kervansaray' n yak n nda bir de türbe vard r ki, Mama Hatun’un adını taşımaktadır. Saltuk melikesinin türbesini Erzurum'da değil de Tercan'da kervansarayının yanında yaptırmış olması dikkate değer. Hâlbuki kendisi en aşağı 10 yıl Erzurum'da melikelik yapmıştır. Selçukluların ve onlara tâbi Türk beyliklerinin medrese in şasına önem verdiklerini biliyoruz. Saltuklular'ın medreseler yaptırdıklarına dair delillere sahip olmamakla beraber, onların da medrese inşa ettirdikleri ihtimalden uzak değildir.33

31 32 33

Faruk Sümer., “Tuğrul Şah hakkında”, İ.A. cüz. 126, s. 41-44. İsmail Hakkı Uzunçarşılı., Tarihçe-i Erzurum, İstanbul-1996, s. 32. Sümer., a.g.e., s.44.

11

İKİNCİ BÖLÜM I.MENGÜCEKLİ BEYLİĞİ (1202–1228) A.Mengücekli Beyliği’nin Kuruluşu Mengücekli Beyliği, Malazgirt savaşından (1071) sonra Büyük Selçuklu Devleti sultanı Alp Arslan'ın kumandanlarından olan ve hakkında, kaynaklarda pek az bilgi bulunan Mengücek Gazi tarafından Erzincan, Kemah, Divriği ve Şarkikarahisar il ve ilçelerini içine alan bölgede kurulmuştur (1080).34 Önceleri, Türkiye Selçuklu Devletinin kurucusu Kutalmışoğlu Süleymanşah'a tâbi bulunduğu anlaşılan Mengücek Gazi'nin giriştiği fetihler sırasında şehit olduğu anlaşılmakta ise de ölüm tarihi tespit edilememektedir. Mengücek Gazi'nin ölümünden 35

ı

ı ı

sonra yerine oğlu İshak geçmiştir. İshâk' n 1142 y l nda ölümü üzerine, Danişmendliler, beyliğin başkenti Kemah'ı elegeçirdiler. Emîr İshak'ın ölümünden sonra Mengücekli beyliği, biri Kemah-Erzincan ve diğeri de Divriği olmak üzere, iki kola ayrıldı.36 Bundan sonra Erzincan koluna Davud'un oğlu Fahreddîn Behrâm-şâh hâkim oldu. Behrâm-şâh ülkesini gayet iyi idare etmiş ve Erzincan onun zamanında önemli bir kültür ve ticaret merkezi hâline gelmi şti.37 Erzincan Mengücekli Beyliği'ne Behrâmşâh'tan sonra oğlu II. Dâvud-şâh geçti. Dâvud-şâh ilim ve kültürle uğraşan ve âlimleri

himaye eden bir hükümdardı.38 Türkiye Selçuklu sultanı I. Alâeddin Keykubad'a karşı, Erzurum Selçuklu meliki Cihanşah, Eyyubî hükümdarı Meliküleşref ve sultan Celâleddin Harezmşah ile ilişkiler kurma girişimlerinde bulundu.39 Bunun üzerine Alâeddin Keykubad, Ekim 1228'de harekete geçerek Kemah ve Erzincan'ı almak suretiyle, buradaki Mengücekli Beyliğine son verdi.40

34 35 36 37 38 39 40

Bahattin Ögel., Türk Milli Bütünlüğü İçinde Doğu Anadolu, TTK, Ankara-1985, s.20 Sümer., a.g.e., s.45 Ali Öngül., Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi I, Akademi Kitabevi, İzmir-2001, s.211-216. Nejdet Sakaoğlu., Türk Anadolu’da Mengücek Oğulları, İstanbul-1971, s.104. A. Özaydın., “Mengücekler” Büyük İslam Tarihi, VIII. Cild, s.141-154. Sümer., Mengücekler Mad. İ.A., VII, s.713-718 Osman Turan., Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul-1971,s.25

12

Divriği Kolu: Bu kola mensup Mengücek beylerinden tarihte bahsedilmez. Bunların mevcudiyeti, bu şehirde yaptırdıkları hayır müesseselerinin tetkikinden anlaşılmıştır. Bu koldan ilk Divriği Mengücek Beyi İshak'ın oğlu ve Mengücek'in torunu olan Süleyman'dır. Kendisine âit herhangi bir eser görülmemiş olup, ne zaman öldüğü de belli değildir. Eserlerine rastlanan ve hattâ sikkeleri de bulunmu ş olan oğlu Şahan Şah'tır. Şahan Şah kendisine bir de türbe yapt ırmıştır ki, bu eseri halk arasında Sitte Melik adı ile anılmaktadır.41 Sahan Şah'ın, Süleyman ve İshak adlı iki oğlunu tanıyoruz. Süleyman'ın adı sadece kitabelerde geçmektedir. Kendisine ait bir abideye rastlanmam ıştır.42 Mengücekliler; Erzincan, Kemah, Divriği ve Şarki-Karahisar gibi fethettikleri şehirler ile yetinerek buralara yenilerini katmak gayesini ta şımamışlardır. Tarihte onlardan pek az bahsedilmesinin sebebi budur. Buna karşılık onlar ülkelerinin imarına çalışmışlar ve bununla alâkalı olarak her biri aynı zamanda birer san'at abidesi olan hayır müesseseleri vücuda getirmişler, âlim ve şairleri himaye etmişlerdir ki, bu ailenin başlıca hususiyeti de budur, işte bundan dolayı M. Th. Houtsma onları, siyasî faaliyetleri ile kendileri için kitaplar yazılmış ve tarihte kendilerine çok daha fazla yer ayrılmış olan komşularından daha önce tetkik edilmeye layık bulunmuş idi. Erzincan'da bu aileye ait eserlere rastlanmamıştır. Bu şehrin zaman zaman yer sarsıntılarına uğramış bulunması ile alakalıdır. Şehrin civarındaki harap ve kitâbesiz olan kümbed belki Mengüceklilerden birine aittir .43 ı

ı

İlk Mengücek Beyleri’nin merkezleri ve as l oturduklar şehir Kemah idi. Erzincan, Melik Fahreddin Behram Şah’tan itibaren mühim bir şehir hâline gelmiştir.

Mengücekliler'den sonra Selçuklu idâre adamları arasında bir çok Erzincanlı görülüyor ki, bu husus Behram Şah ve halefinin himmet ve gayretleri ile Erzincan'da başlayan ilim ve kültür faaliyetlerinin tabii bir neticesidir.44

41 42 43 44

Osman Turan., “Celaleddin Karatay Vakıfları, Vakfiyeleri”, Belleten, S. 45, s.107. Sümer., a.g.e., s.11 Sakaoğlu.,a.g.e., s.44 . Sümer., a.g.e., s.11-12

13

B. Mengücekliler’de Kültürel Yapılanma 1. Mengücekliler’de Eğitim ve Eğitim Müesseseleri Medreseler: Nizamü’l-Mülk ile plansız programsız medreseler, nizam ve düzen ile belli bir sisteme ve programa bağlanmıştır. Büyük Selçuklular zamanında medreseler dallara da ayrılmıştı. Medreselerde eğitim sonbaharda başlardı, bunun sebebi ise yaz döneminde öğrencilerin ailesine bağ, bahçe işlerine yardımcı olmaları içindir, öğretim döneminde medreselerin açılışını sultan ve vezir yapardı, gelenek icabı ilk dersi de bunlar verirlerdi. Medreselere alınan talebe sayısı 15-20 idi en fazla bu sayı 30’u bulurdu. Gerek yapı ve gerekse teşkilat bakımından Büyük Selçuklu Medreselerini örnek aldıkları anlaşılan Türkiye Selçukluları Anadolu'nun değişik yerlerinde kurulan Mengücekliler gibi, diğer Türk devletleri de Anadolu'da Osmanlılara örnek olacak medreseler inşa etmişlerdir.45 Selçuklular döneminde açılan medreselerdeki amaç; hem ilmin gelişmesini sağlamak, hemde ilmiye mensuplarına maaş bağlayarak onları devletin yanında tutmak maksadıyla Fatımî’lerin Şiîlik propagandaları ve diğer Rafızî telakkilere karşı Sünniliğin müdafaası ve gelişimi gayesiyle kurulmuştur.46 Ortaçağ İslam âleminde medreselerde eğitim iki kısımdı: Birincisi eski ilimler olan matematik, astronomi, geometri, fizik, tıp, gramer ve felsefe, ikincisi ise usul fıkıh, hadis vs. idi. Medreselerdeki dersler çoğunlukla konularına göre ihtisaslara ayrılırdı. Darül Hadis, fıkıh, tı p gibi. Bu medreselerden mezun olanlara öğretim veya meslek ruhsatı verilirdi. Böylelikle mesela hekimler ile cerrahların bu ruhsatı alabilmeleri için ayrı ayrı imtihanlardan geçmeleri gerekiyordu.47 Mengücekli darüşşifalarında bu konulara Selçuklu’da olduğu gibi önem verilmiştir. Mengücekliler dönemi, şehirlerine baktığımızda Mengücekli illerinin eğitim yapıları ile donandığını görmekteyiz. Bu özellikleri eğitim ve kültür düzeylerinin yüksekliğine işaret etmektedir. Devletin kurulduğu ilk dönemlerde ise evlerde ve mescidlerde eğitim faaliyetlerinin sapılmış olabileceği düşünülebilir.

45

46 47

A.Özaydın., “Mengücekliler”, c.8, s.10, A.. İnan., “Kayseri’de Gevher Nesibe Şifaiyesi”, Malazgirt Armağanı, TTK yay., Ankara 1993, s.2-3 Özaydın., a.g.m., s.8 İnan., a.g.e., s.2

14

Erzincan'da mevcut olan Mengücekli mimari eserlerinde öğretim kurumları olan medreseler önemli bir yer tutuyordu. Kendisine bağlı vakfiyeleri sayesinde müderris ve talebelerinin her türlü ihtiyaçları karşılanmakta olup, akli ilimler (matematik, astronomi, geometri, fizik, gramer, t ı p, felsefe) ve dinî ilimler (usul, fıkıh, kelâm) öğretilmekte idi. Mengücekli illerindeki ilmi faaliyetlerde hemen hemen di ğer Anadolu Türk devletleriyle aynı paralellikle gelişmiştir. Genellikle İslâm dünyasında olduğu gibi Mengücekliler Döneminde de e ğitimöğretim medreselerde yapılmıştır. İlmiye sınıfı buralarda yetişir ve çeşitli alanlarda istihdam edilirdi. Mengücekli meliklerinin âlimleri koruyup gözettikleri hemen her fırsatta dile getirilmiştir. Meliklerden bazılarının da ilimle uğraştığı (II. Alâeddin Davut gibi) belirtilmişti. Her ne kadar hangi derslerin ve kitapların okutulduğu tespit edilemese de Mengücekli medreselerinde aklı ve nakli ilimler okutumuştur.48 Medreselerde ders veren hocalara müderris ismi verilirdi. Mengücekliler’de müderrislerin varlığını görüyoruz. Eski ilimlerden büyük bir ihtimalle daha önce ifade edilen dersler okutulmaktaydı. İslami konularda ise yine belirtildiği gibi kuran, hadis, fıkıh, nahiv, tefsir, kelâm gibi dersler ö ğretilmekte idi. Medreselerde İslami ilimleri öğrenerek gittikçe sayıları artan Türk aydınları Farsça bilmeyen Türk halkına kendi dilleriyle hitap etmek, onlara dini ve tasavvufu Türkçe olarak öğretmek gereğini hissetmişlerdir. Böylece Anadolu’da Türkçe olarak yazılı bir din ve tasavvuf edebiyatı doğmuştur. Bu akımın Anadolu’da ilk temsilcileri Ahmet Fakih, Seyyat Hazma, Yunus Emre’dir. Hemen hemen bu dönemlere tekabül eden Hoca Dehhâni ise, Anadolu'da din dışı divan şiirini başlatan şairdir.49 Yine Ali’nin Kıssa-i Yusuf’u Eski Anadolu dil özelliğini taşıdığı için, Eski Anadolu Türkçe'sinin ilk eserlerinden sayılır. Ayrıca bu devirde Anadolu'da yazıldığı bilinen ama mevcut olmayan eserler de vardır. Bunlardan bazılarının da Mengüceklilere ait olabileceği düşünülebilir. İlimle bu kadar ilgilenen bu toplumun yazılı eserler vermemiş olması mümkün değildir.50

48 49

50

Abdullah Kaya, Mengücekoğulları Tarihi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya–2006, s.156–158. H. Mazıoğlu., “Selçuklular Devrinde Anadolu’da Türk Edebiyatının Başlaması ve Türkçe Yazan Şairler”, Malazgirt Armağanı, TTK yay., Ankara-1993, s.300. Kaya., a.g.e., s.159

15

Anadolu'da yaygın olan dil Farsça idi. Arapça'dan daha da yayg ın olarak kullanılmıştır. Bunun sebebi Türklerin, özellikle üst sınıfın, İran toplumu ile ilişkileri sonucunda Farsça'yı bilmeleri, ayrıca daha sonraları Anadolu kültürünün oluşmasına büyük çapta katkısı bulunan kimselerin çoğunlukla İranlılar ya da Orta Asya'dan gelen Farsça konuşan halklar olması idi. Araplar da Anadolu'da mevcuttu, dil olarak ise Arapça özellikle hukuk alanında hâkimdi.51 Mengücekliler’de de bu iki dilin a ğırlığını görmekteyiz. Bunun en büyük göstergesi ise günümüze gelen Mengücekli yap ılarıdır. Gerek camilerde, kümbetler ve darüşşifalarda olsun gerekse diğer eserlerde kitabeler Arapça ve Farsça ağırlıklı olarak yazılmıştır. Genellikle Nizamî de eserini Fahreddin Behramşah'a Farsça olarak takdim etmiştir. Mengücekliler döneminde Farsça edebiyat dili iken halk arasında Türkçe etkili olmuştur. Mengüceklilerin dil yapısıda bölgenin geçmişi gibi, dönenim iki önemli, dili (Arapça ve Farsça) de etkili olmuş52tur. Doğal olarak bu durumun uzantısı günümüzde bölgenin dil yapısını oluşturmuştur. İbn Bibi ise Anadolu'da halkın beş dil konuştuğunu ve bazı devlet adamlarının

da bu beş dile vâkıf olduklarını kesin bir dille belirtmektedir.53 Bu diller büyük bir ihtimal Türkçe'nin dışında Rumca, Ermenice ve Süryanice bir de kültür merkezlerinde çokça kullanılan Farsça'dır.54

Mengüceklerde Yaygın E ğitim: Anadolu'nun diğer Türk bölgelerinde olduğu gibi, Mengücekli illerinde de Mevlevi, Kalenderi ve Evhadiyye gibi tarikatlar yay ılmış ı

ı

ı

ı

olmal d r. Özellikle Evhadü’d-din'in Türk as ll oluşu ve Türkmenlerle Türkçe konuşması bu tarikata olan bağlılığı daha da artırmakta idi. Ayrıca bu tasavvufi yol ve düşünce tarzı Türkmenlerin yaşayış tarzına da uygun olduğundan ilgi toplamaktaydı.55 Bu tarikatlar dinin öğrenilmesine ve Türkler arasında din birliğinin sağlanmasında56 din 51

52 53 54

55

56

Cloude Cahen., Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler (çvr. Yıldız Moran)E yay.,Tarih Dizisi,2.Bas., İstanbul–1979, s.66–67, 250;Osman Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul-1971, s.28. Kaya., a.g.e., s.166 İbn Bibi., el Evâmirü’l-Alâ’ıye(nşr.N.Lugal,A.Erzi), c.1, s.97. Mehmet Şeker., Anadolu’da Birarada Yaşama Tecrübesi Türkiye Selçukluları ve Osmanlılar’da Müslim, Gayr-i Müslim İlişkileri-, DİB yay. 2. Baskı, Ankara-2002, s.84. Mikail Bayram., Şeyh Evhadü’d-Din Hâmd el-kırmâni ve Evhadiyye Tarikatı, Konya-1993, s.7374. Erol Güngör., Tarihte Türkler, Ankara-1998,s.170.

16

devlet ve millet yararına önemli görevler üstlendikleri ve pek çok hizmetleri başarıyla yerine getirdikleri görülmektedir. Divriği’de bu dönem Ahi teşkilatının da ağırlığından bahsedebiliriz. Ahilik teşkilatının kurucusu olan Ahi Evren’in fikir hayat ında en önemli ve en büyük yeri Melamilik işgal etmekte idi. Ahi Evren’in şeyhi olan Evhadü’d-Din-i Kirmani’nin meşrebinin de en belirgin yani melamet yolunda yetişmiş olmasıdır.57 Ahi teşkilatının esasını teşkil eden bu fikir akımının inanç tarzının Melik Ahmetşah’da etkisi altına almış olması gerekmektedir. Bundan dolayıdır ki Ahilik teşkilatı özellikle Divriği bölgesinde a ğırlığı olan bir kuruluştu. Yaygın Eğitim Kurumlarının en temel unsurlarından birisi de kütüphanelerdir. Öyle ki her caminin ve medresenin bir kütüphanesi oldu ğu gibi şehirlerin de umumi kütüphaneleri vardı.58 Buralarda dönemin âlimlerinin veya eskilerin binlerce el yazma eserleri mevcuttu. Buradan hareketle ilme o derece ehemmiyet veren Mengücekliler’de de bu kurumların varlığından söz edebiliriz. Öyle ki Divriği'de Mengücekli külliyesi büyük bir kütüphaneye sahip olmalıdır. Zaten külliyenin bir bölümü olan Ulu Cami'ye ait bir kütüphane mevcuttu. Yine hemen yanı başındaki darüşşifada da tı p ilmiyle ilgili olarak tedrisat yapıldığından çok sayıda tı p kitabının eskiden mevcut olduğu tahmin edebiliriz.

2.Mengücek İlinde Eğitimin Gelişme Nedenleri İlmi ve kültürel açıdan Doğu Anadolu, Orta Anadolu’dan daha ileri bir 59

seviyedeydi. Bu durum XIII. asır başlarına kadar da devam etmi ştir. Bunun sebebi Anadolu, ticaret yollarının dışında bulunuyordu, buradan geçmesi gereken yollar İran bölgesinden geçiyordu. Doğu Anadolu'ya yakınlığı sebebiyle etkileşim olmuştur. Aynı zamanda Arap-Bizans mücadelesi de daha çok bu bölgede sürdü ğünden bu yolla da etkileşim gerçekleşmiştir. Ayrıca Bizans, halkına malî, dini ve Rumlaştırma bakımından ezici bir siyaset izliyordu, bölge halkının bir kısmı doğu sınırlarına sığınmıştı. Bütün bu sebepler doğu Anadolu'nun Orta Anadolu'dan daha da ileri bir safhada olmasına neden olmuştur. Mengücekli illeri de ilmi açıdan Selçuklu şehirlerinden daha da ileri seviyede 57 58

59

Mikail Bayram., Ahi Evren Tasavvufi Düşüncenin Esasları, Konya-1996,s.49-50. Şerefuddin.,Sancar ve Gazâli, s.54, A.Çelebi., İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi,( Trc., Ali Yardım), Damla Yayınevi, İstanbul 1976, s.177, İbn ul-Esir, el-Kâmil, c.XII, s.104 Turan., Türkiye, s.26

17

idi. Bunun bir sebebi de Mo ğollar önünden kaçıp Anadolu'ya sığınan halkın içerisindeki aydınlar da önceleri buralarda ikamet ediyorlar, ilmi faaliyetlerde bulunuyorlard ı. Daha sonraları batıya göç ediyorlardı (Baha Veled vb. gibi). Doğu Anadolu'nun bu durumu Mengücekliler’deki ilmin çok iyi bir seviyede olmasının alt yapısını hazırlamıştır. Daha sonraki dönemlerde Mengücek meliklerinin de bu konudaki hassasiyetleri buralarda ilmi faaliyetleri artırmıştır. Mengücekli illerinden Divriği her nekadar Malatya'daki ilmi çevreden etkilense de daha çok hâkim olan fikri yapı Türkmen Ülküsü idi. Baha Veled'de bundan dolayı Mengücekli illerinde aradığı ortamı bulamayınca buraları terk ederek Kemah üzerinden Malatya ve Konya yörelerine gelerek buraya yerle şti. Özlemini çektiği fikri yapıyı buralarda bulmuştu. Anadolu'ya çeşitli sebeplerden gelen ilim ve kültür adamları Arap ülkelerinden daha çok doğu memleketlerinden, Türkistan, Harezm, Horasan, İran ve Azerbaycan'dan geliyorlardı.60 Sözkonusu ülkelerdeki Moğol zulmü nedeniyle Anadolu'ya sığınan halkın din ve sanat erbabı, ilim ehli olanları Anadolu'da bulunan devlet ve beylik başkanları tarafından korunup kollanıyorlardı. Bu beyliklerden birisi de tabiki Mengüceklilerdi. Gelen bu seçkinler sınıfı da gittikleri şehirlerin kültürlerini süratle yükseltiyorlardı. Bu konuda da Mengücekli illerinin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Mengücekli meliklerinden Fahreddin Behramşah da eşi İsmetiye Hatun’la birlikle ilim ve din adamlarına büyük saygı gösterirdi.61

3.Mengüceklilerin Fikri Yapısında Malatya Şehrinin Etkisi Yeri gelmişken Mengüceklilerin fikri yapısını daha iyi anlamak için Malatya çevresinin etkisinden de bahsetmek gerekir. Mengücekli illerinden Divri ği'nin hemen yanı başındaki Malatya’da önemli bir kültür şehri idi. Burası ağırlıklı olarak İran kültürünün tesiri altında idi. Sadreddin Konevi'nin eserlerinden de anlaşıldığı üzere burada çok sayıda âlim yetişmiştir. Ebül Ferec ve Süryani Mihael gibi tarihçiler ve Sadreddin Konevi'nin babası Mecdud-din İshak da buralı idi. Bölge, daha çok Süryanilerin ilmî geleneklerinin de yaşadığı bir yerdi. İ bn-ül Arabî burada yaklaşık 15 ı

ı

ı

ı

ı

sene kalm şt . Daha sonralar Mengücekli saraylar nda yaşam ş olan Abdüllalif 60

61

Osman Turan., Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi , C.1-2, Boğaziçi yay., 13. Baskı, İstanbul2000, s.264-270, Aynı mlf, Türkiye, s.XXVI, Özaydın., a.g.m.,s.153, Osman Turan., “Selçuklu Devri Vakfiyeleri”, Belleten, XII, s.45, 1948

18

Bağdadi'de "Özlediği ilmi çevreyi Malatya'da bulduğunu" söyler. Mevlâna'nın babası Baha Veled de Mengücekli ili Erzincan'ın Akşehir'inden sonra buraya gelir, fakat burada bar ınamayınca Konya'ya gider. Böyle önemli bir kültür merkezinin Mengücekliler’e hemen sınır oluşu Divriği'yi de yakından etkilemiştir. Abdüllatif Bağdadi gibi birçok âlim buralardan Mengücekli illerine geçmi şlerdi. Kısaca buranın özellikle Divriği bölgesindeki Mengücekli kültürüne etkisi olmuştur. Belki de Mengücekliler’deki İran kültürünün tesirlerine buranın köprü olduğu dahi düşünebilir.62

4.Mengüceklilerde Tıp İlmi Mengücekliler özellikle tı p ilminde ileri bir düzeyde idiler. Bunu da Mengüceklilerin yaptırdıkları o dönemin en büyük şifahanelerinden anlamaktayız. Aynı zamanda dönemin en ünlü doktorları yine Mengücekli hastanelerinde ve meliklerin korumasında idiler. Bu hekimlerin bir kısmı Mengücekli illerine ya dışardan gelmişlerdi ya da Suriye, Mısır, İran gibi yerlerden davet edilmişlerdi. Ancak Mengücekli tıbbı ileri olmasaydı bu hekimler buralarda kalırlar mıydı? Hekimlerin bir kısmı da burada yetişmiş. Türkiye Selçukluları’nda olduğu gibi Mengücekliler’de de hekim ve cerrahlık usta-çırak yöntemiyle sürdürülmüştü. Aktar ve kökçüler tıp eğitimi ve hasta tedavisinde kullanılan ilaçların yapımı için gerekli malzemelerin temininde önemli bir yer tutmuşlardır.63 Gerek Erzincan gerek Divriği gibi Mengücekli illerindeki sıhhiye ve hastanelerin çokluğu bize Mengücekli tıbbının ileri bir düzeyde olduğunu bir kez daha göstermektedir. Bu şifahânelere yatırılan hastaların baş ucunda ders verildiği gibi, hekimler buralarda akademik toplantılar yaparlar ve kendi bilgilerini her yönden artırmaya çalışırlardı. 64

62 63 64

Erdoğan Merçil., Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İ.Ü., Ed. Fak. yay., İstanbul-1985, s.275. Bedi N. Şehsuvaroğlu, Türk Tıp Tarihi, Bursa-1984, s.17. Kaya., a.g.e., s.162.

19

5.Müderrislerin Maaşları ve İlim Adamlarına Verilen Önem Mengücekli vakıflarında çalışan görevlilerden en üst düzeyde ücreti müderrisler alırdı. Vakfiye de çalışan diğer görevlilerden her hangi birisi en çok 1 ile 5 akçe arasında ücret alırken, müderrislerin en düşük ücreti 20 akçe olarak belirlenmişti, genel ortalama ise 40 ile 60 akçe arasında idi. Bilindiği gibi bu ücretin yüksek oluşu Mengücekliler’in ilme ve ilim adamlarına verdiği değerin bir göstergesidir. Eğer durumlar bu vaziyette olmasa idi onlarca ilim adam ı buralarda durmak yerine daha iyi konumlardaki yellere giderlerdi. Mengücekli melikler ilim ve sanat adamlarını korudukları için devrin en yüksek kültür ve medeniyet merkezlerinden biride Mengücekli illeri olmuştur. Bunun en büyük göstergelerinden birisi de Selçuklular’ın hizmetindeki ilim ve devlet adamlarının bazılarının Erzincanlı olmasıdır. Mengüceklilerde ilme ve ilim adamlarına en büyük şefkati gösteren melikler ise Fahreddin Behramşah ve II. Alâeddin Davudşah olmuştur.65

6.Mengücekli İllerinde Bulunan İlim, Fikir Adamları ve Mutasavvıflar: a. Genceli Nizâmî ve Mahzen’ül-Esrâr: Genceli Nizamî, “Mahzemü’lEsrar” adlı eserini Fahreddin Bebramşah'a sunar yazmış olduğu bu eser için Fahreddin

Behramşah'ın Genceli Nizami’ye büyük bir servet değerinde 5000 dinar altın, beş at, beş katır ve ağır elbiseler ihsan ettiği66 kaynaklarda rivayet edilir. Eserinde Fahreddin Behramşah'a methiyelerde bulunmuştur.67 Türk Dünyasının en büyük sairlerinden biri olan Genceli Nizamî, 533–540 (1138–1145) yılları arasındaki bu günde Gence'de doğdu. Asıl adı Cemaleddin Ebu Muhammed İlyas bin Yusuf, annesinin ad ı da Reise'dir. Henüz hayattayken ün kazanan Genceli Nizamı eserlerini “Hamse” adı altında topladı. “Hamse”de, Genceli Nizami’nin 1177'de yazdığı "Sırlar Hazinesi", 1180’de yazdığı "Husrev ve Şirin", 1188'de yazdığı "Leyla ve Mecnun", 1196’da yazdığı "Yedi Güzel” ve 1197–1209 arasında yazdığı "İskendernâme” adlı mesneviler yer alır. 65

66 67

Müneccimbaşı., Camnü’d-düvel (Haz.A.Öngül)(Yayımlanmamış doktora tezi), 11, s.213-215; Turan, Doğu Anadolu, s.75 Turan., a.g.e, s.62. Yaşar Bedirhan., Selçuklular ve Kafkasya, Çizgi Kitabevi, Konya-2000, s.364.

20

Genceli Nizamı'nın kıymetli eserleri, kendisinden sonra gelen büyük sair ve dü şünürleri de etkiledi. 68

b. Muvâffakeddin Ebi Muhammed Abdullâtif b. Yusuf el-Bağdâdi: Abdullatif el-Bağdâdî olarak tanınan Iraklı filozofun 1162–1231 yılları arasında yaşadığı tahmin edilmekledir. Fahreddin Behramşah'ın meliklik döneminin sonlarına doğru Erzincan’a gelmiştir. Hatta hükümdarlığının son 12 yılında onu sarayında ağırlamıştı. Bu zat Erzincan kolunun 1228'de Alâeddin Keykubat tarafından yıkılmasıyla memleketi Irak'a dönmüştür. Maalesef Bağdadinin eserlerinde o dönem Erzincan'ın durumu ve kültürüyle ilgili bilgiler bulunmamaktadır.69 Bir diğer kaynağa göre de II. Alâeddin Davutşah, Muvaffakuddin Abdullatif elBağdadi'yi Erzincan'a davet eder. Haleb'ten hareket eden bu tabip 9 Ocak 1229’da Erzincan'a gelmiştir. 1230'lu yıllarda Malatya üzerinden Halep'e dönmü ştür. Erzincan'da kaldığı süre içerisinde melikten saygı, ilgi, görmüş ve büyük ikramlara nail olmuştur. Hatta bu tabibin II. Alâeddin Davutşah'a birkaç eser yazdığı ve ona sunduğu rivayet edilmektedir.70 Burada bahsedilen tarihlerde bir ihtilaf vardır. Çünkü bu zat Erzincan'da pozitif ilimlere büyük bir rağ bet gösteren, Mengücekli II. Alâeddin Davutşah'ın hizmetinde 1225–1228 yılları arasında çalışmıştır.71 Eğer Erzincan ilhak olmasaydı tabip bu şehirde devamlı oturacağını belirtmiştir.72 Abdullatif el-Bağdadi hekimliğinin yanında müverrih olarak da birçok tarihi vakıanın günümüze taşınmasına yardımcı olmuştur.73Bu tip âlimi Bağdat’ta Nizamiye medresesinde bir süre öğrenim gördükten sonra Musul, Suriye, Mısır’da daha sonra da Mengücekli şehri olan Erzincan’da Alâeddin Davut b. Behram’ın (1225–1228) yanında bir süre kalmıştır.74

68 69 70 71 72 73 74

Bedirhan., Kafkasya, s.362-365. Cahen., Osmanlılardan Önce, s.249. Turan., Doğu Anadolu, s.74. Erdoğan Merçil., Türkiye Selçukluları’nda Meslekler, TTK, Ankara-2000, s.125. Turan., a.g.e., s.76-77. Faruk Sümer., “Ahlat ve Ahlatşahlar” Belleten, S.197, s.456. Arslan Terzioğlu., “Abdüllâtif al-Bağdâdi’nin” , Ankara-1996,s.54

21

Tı p alanında yazdığı “Rısala fi’l-maraz al-musamma diyabitas” adlı eserinde İbn-i Sina’nın tedavi metotlarını eleştirmektedir. Bağdadî’nin diyabet hakkında diğer bir

eseri de “Makalatan fi’l havas”dır.75 Bağdadi, Temel Bilimlerde 46 ve klinik bilimlerinde ise 26 adet eser yazmıştır. Eserlerinin çokluğu ve konularının önemi onun ilimdeki değerini vurgulamakladır. Mengücekliler bu derece önemli ilim adamlarını kendi bünyelerinde barındırmışlardır. İlme ve âlimlere verdikleri değer ortadadır.76

c. Sirâccddin Ahmet: Mengücekliler döneminde edebiyat ve tasavvuf alanında meşhur bir kişidir.77 Bu özelliğinin yanında çok iyi de bir musikişinastıydı, şöhreti ülke sınırlarının dışına taşmıştı. Bu zatın Horasan tarzında gazelleri ve peşrevleri

vardı. Hatta Eyyubi Hükümdarı Melik Eşref (1228–1237) bunun şöhretini duyunca onu Şam’a davet edip sarayında kendi eserlerini çaldırmıştır. Bu yetenek karşısında sadece

hükümdar değil sarayın musiki ekibi de Siraceddin Ahmet'e hayran kalmışlardı.78 Bu zatın hayatından esinlenerek yaşadığı dönemlerde Mengüceklilerin eğlence ve müziğe düşkünlüğünden bahsedilebilir. Öyle ki bu dönemde yetişen musikişinastlar ülke dışında dahi aranır duruma gelmiştir. Bu âlim kişi I. Alâeddin Keykubat'ın zamanında sanatının zirvesine ulaşmıştır. Eyyübîler'den Melik Eşref’de, Alâeddin Keykubat'ın çağdaşı ve aynı zamanda kaynı olduğuna göre bu âlim kişi Mengücekliler’den II. Alâeddin Davutşah döneminde Erzincan’da yaşamıştır.79

d.Nizâmeddin Ahmet Erzincâni: Konya’da yaşamış olan Erzincanlı âlimlerdendir. "Menakıbul' Arifin" adlı eserde bununla ilgili bir haber şöyle anlatılır: Ahmet Eflâki Konya'ya geldikten sonra Siraceddin Mesnevi-han, Abdül-mümin-i Tokâtî ve Nizâmeddin-i Erzincani'den ders almıştır. Bu âlimlerden hangi dersleri öğrendiği kesin olarak bilinmemekle beraber eserinde, heyet ilmi ve attarlıkla uğraştığı tahmin ediliyor. Müellif eserinde, Erzincanlı Nizameddin'den “üstadım” diye söz etmektedir.80 75 76 77 78 79 80

Kaya., a.g.e., s.168-169. Kaya., a.g.e., s.170 Turan., Doğu Anadolu, s.75. Turan., Doğu Anadolu, s.75. Kaya., a.g.e., s.170. Ahmet Eflaki., Ariflerin Menkıbeleri (Nşr.T.Yazıcı), s.10.

22

Sultan I. İzzettin Keykavus bir keresinde edebiyatçıların en büyüğü olan Nizâmeddin Ahmet Erzincan'ın bir kasidesine nazire yazıp81, bunu bir toplantı gününde okuyan Şemşeddin Tabes'i inşa memurluğundan alarak, Emir-i Arızlık (Milli Savunma Bakanlığı) makamına yükseltmiştir. Bu âlim şahsiyet Türkiye Selçuklu Sultanlarından Alaadin Keykubat döneminde de Ülkenin "edebiyatçı ve şairlerin reisi, üstadı" ilan edilmişti. 82

e. Mehmet bin Mustafa bin Hoca Hasan Fahrüddin Salguri: Mengücekli illerinden Divriğili olan Fahreddin Muhammed Hoca Hasan el-Salguri kısaca Fahrüddin Çelebi olarak da bilinmektedir. Bu âlim şahsın en önemli vasfı ise, Anadolu Türk tarihinde dilimize ilk emek veren ki şi olmasıdır. Türklerin Salgur boyundan olan Fahrüddin (doğ. 631/1233) - (ölm. 713/1313) yılları arasında yaşamıştır. Anadolu'da ilk sözlük XIII yy. da bu âlim tarafından yazılmıştır. Bununla ilgili bilgiler İ bn Hacer elAskalânî'nin "Enbâ'ül-Câmî fi Enbâ'ıl-Amr" adlı Arapça eserinde mevcuttur. Fahrüddin Salguri Selçuklular devrinde, Türk dilinin başlıca kurallarını ve kelimelerini bir kaside halinde toplamıştır. Divriğili olan Fahrüddin Salguri, Gazze subaşısı olan Melik Nasır Muhammed bin Klavun'a öğretmenlik etmiştir. Mezarı ise Şam’dadır.83

f.Erzincanlı Şerâfeddin: Mengücekli illerinden Erzincan'da, yetişmiş olan önemli şahsiyetlerdendir. Moğollar dönemi Türkiye Selçuklu Devleti'nin yönetiminde rol oynamıştır.84 Onunla ilgili haberler "Ariflerin menkıbesi" adlı eserde anlatılır. Mengücekli illerinden Erzincanlı olan bu zat ilmî sayesinde Selçuklu’nun en üst ı

85

makamlar na gelmiştir. g. Kâtibü’ş-şurût Erzincanlı Yusuf b. Nuh: Bu zat Moğol hükümdarı Güyük Han tarafından, IV Kılıç Arslan'ın vezirliğine tayin edilen Erzincanlı Tercüman Bahaeddin Yusuf'tan başkası değildir. Türkiye Selçuklu hükümdarı I. İzzeddin Keykavus’un ilk saltanat yıllarında devlet adamları arasında yer almıştır.86

81 82 83 84 85 86

İbn Bibi., el Evâmurü’l-‘Alâ’iye, (Nşr. N Lugal, A. Erzi), Ankara,-1956, c.I, s.147–148. İbn Bibi., a.g.e., s.147-149. Kaya., a.g.e., s.170-172. İbn Bibi, el Evâmirü’l-‘Alâ’iye (Çev. Mürsel Öztürk), c.II, s.100–101. Kaya., a.g.e., s.171-172. Eflaki., a.g.e., s.38.

23

Yine vakfiyelerden IV. Kılıç Arslan'ın vezirliğini ve atabeyliğini yapan bu zatın daha önceleri Malatya Mahkemesinde Kâtibüş-Şurut87 olduğu anlaşılmaktadır. Ancak onun I. İzzeddin Keykâvus ile Alâeddin Keykubad arasında geçen 30 yıllık süresi hakkında her hangi bir bilgiye sahip değiliz. Sadece kültürlü bir kişi olduğu ve öldürüldüğünde ileri bir yaşta bulunduğu tahmin edilmektedir. Mengücekli illerinde yetişen bu zatında Selçuklu saraylarında önemli görevlere geldiği görülmektedir.88

h.Erzincanlı Alâeddin Tabîb: Türkiye Selçuklu Sultanlarından IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın çağdaşı olan bir doktordu. Sultanın rahatsızlığı üzerine Mengücekliler’in eskiden başkenti olan Erzincan’dan gelmiş ve onun tedavisi ile ilgilenmiştir. Bu doktorun Türkiye Selçuklu Sultan ı tarafından çağrılması Mengücekli kentlerinde tıp ilminin ileri bir düzeyde olduğunun göstergesidir. Mengücekli illerindeki tıp ilmi Selçuklulardan üstün olmal ı ki Sultan buralardan doktor götürmektedir.

i.Baha Veled: Anadolu’ya gelip iz bırakan alimlerden biri de "Sultanü'lUlema" lakabıyla da tanınan Bahaeddin Veled b Hüseyin el-Belhi'dir.Kendisi Belhlidir. Daha sonra hanımı ve çocukları ile birlikte Nişabur, Bağdat, Mekke, Medine, Şam, Halep, Erzincan, Suşehri, Malatya, Darende ve Konya’ya gelir.89 Mevlâna'nın babası olan bu zat tahminen 1220–1221 yıllarında Melik Fahreddin Behramşah zamanında Erzincan'a gelerek Mengücekli beldesine yerleşmiş ve çok sevilip sayılmıştır. Bir süre Erzincan'daki Akşehir'de ikamet etmiştir.90 Fakat daha sonra rivayete göre bölge halk ı ile fikri tezatlıklara düştüğü için buradan ayrılmıştır. Özlemini çektiği fikri çevreyi burada bulamamıştır. Mengücekli illerinde genel olarak hâkim olan fikri yapılanma Türkmen ülküsü idi. Bir diğer görüşe göre de bölge halkı eğlenceye ve küfre daldığı için buradan ayr ılmayı uygun bulmuştur. "Menakibül-Arifin"den anlaşıldığı üzere Baha Veled. I.Alâeddin Keykûbad üzerinde büyük tesiri olan bir âlimdi ve Baha Velede çok itibar ederdi.91 Baha Veled'in, Burhaneddin Hüseyin et-Tirmizi gibi çok değerli öğrencileri de vardı. Eserlerinin adları

87 88 89 90 91

Rafet Yınanç, “Sivas Abideleri ve Vakıfları”,Vakıflar Dergisi 22, Ankara-1991, s.30. Kaya., a.g.e., s.172. Aksaraylı Kerameddin Mahmud., Müsameret-al-ahbar , (nşr.O. Turan),Ankara-1993, s.199. Cahen.,Osmanlılardan Önce,s.255. Emine Uymaz., Sultan I. Alaeddin Keykubat, Ankara-2000, s.58-59.

24

da "el-Esrâr el-Ruhiyye, Maşrık el-Şemseyn fi'l-Tasavvuf ve’l Ahlak, el-Ma’arif eledi fi’l- Esrâr el-Ahadi " dir. 92

j.Hakanî: Azerbaycan’da Selçuklular çağında yetişmiştir. Önemli eserleri “Medain Harabeleri” adlı felsefi şiirleri ve “Tuhfetü’l-İrakeyn” adlı eserlerini seyahat ettiği sırada yazar. Mengücekli meliki Fahreddin Behramşah'ın çağdaşı olan bu zat (ozan Hakânî) ile dostça ilişkilerinin olduğu sanılmaktadır.93

k.Mecdeddin Ali b. Muhammed el-Hasan el-Erzincanî: Aslen Erzincanlı olan Mecdettin Atabek Moğollar dönemi Türkiye Selçuklu Devletinde en üst görevlerde bulunmuştur.94 Bu kişi ile ilgili bilgiler ise "Menıakibul-Arifin" de şöyle geçmektedir: "Yine aynı sayfada adı geçen ve bundan önce metin 3/37'de Muineddin Pervane’nin damadı95 ve İ bn Bibi Tarihi’nden de (Mutasal s 566) Erzincanlı olduğu anlaşılan Mecdeddin Atabek IV. Rukneddin Kılıç Arslan döneminde 655–663 (1257–1264) müstevfilik (Mâliye Bakanlığı) görevine atanmış ve III.Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde 663-682 (1264-1283) Muineddin Pervane, Sahip Fahreddin'i, vezirlikten uzaklaştırınca yerine onu getirmiştir. Fakat daha sonra Sahip Fahreddin'in Moğol Hükümdarı tarafından görevine yeniden iade edilmesi üzerine, Mecdeddin Atabek'e daha küçük bir memuriyet addedildiği için, eski görevi olan müstevfiliğe dönmesi uygun görülmediğinden, atabeklik verilmiştir.”96 Mecdeddin Atabek'den bahseden kaynakların çoğu, onun çok iyi hesap bildiğinden güzel yazı yazdığından, şiir söylediğinden, Arapça ve Farsça'ya iyi vâk ıf ve 97

ı

çok hay rsever bir insan olduğundan söz ederler. Mecdeddin Atabek, Mevlâna'nın çağdaşı olduğundan diğer devlet büyükleriyle birlikte Mevlâna'nın meclislerine (sohbetlerine) de katılırdı.98 Mevlâna'ya karşı büyük bir saygısı ve hürmeti vardı.99

92 93 94 95 96 97 98 99

Uymaz., a.g.e., s.97. Bedirhan., Kafkasya, s.358. Ali Sevim., Ünlü Selçuklu Komutanları, Ankara-1990, s.75. Aksaraylı., a.g.e.,s.198. Eflaki.,a.g.e., s.75. Eflaki.,a.g.e., s.75, 86. Osman Turan., “Celaleddin Karatay ve Vakfiyeleri”, Belleten, s.XLV (1950). Eflaki.,a.g.e.,, s.52.

25

Erzincani, fazilet ve adab konularında, matematiğin hesabında ve derinliğinde, belagat üslûbunda, birçok sanat dalında inceliklere sahipti. Arapça ve Farşça risalelerinin üslûbu hakkında engin bir bilgiye sahipti.100 Sahip Atayı zindana götürdüklerinde yerine vezir olarak, bu fani dünyada bilgi ve fazilet açısından bir benzeri bulunmayan sadr-ı kebir, emir-i eclil Müstevfi (maliye bakanı) Erzincâni'yi atadılar.101 Vakfiyelerin içersinde yazılı olan şahidler genellikle medrese eğitimi görmüş olan âlimlerden seçilirdi. Bu düşünceden hareketle Kemali emin Selçukşah'a ait olduğu düşünülen vakfiyedende o döneme ait bazı âlimlerin tespiti yapılabilir. Bu vakfiye Kutbu's-Sâlikin ve Mürşidü't-Talibin olarak vasıflanan Şeyh Şemseddin Emir b. Şeyh Hasan b.Şeyh Ali tarafından yazılmıştır. Seyyid Şerif b. Seyyid Yahya, hatip AbdulAhad b.Cemaleddin ve Müderris Mevlâna Lâtifi b. Taceddin'de şahidlik etmiştir.102 Bunların dışında adı yazılmamış olan başka şahitler de vardır. Bunlar o dönemler Kemah'ta mevcut olan âlimler topluluğunun habercisidir. Mengücekliler zamanında Erzincan ve Divriği birer sanat ve ilim merkezi durumunda idi ilmi, dini ve sosyal birçok yap ılar inşa edilmiştir. Buralara dışardan birçok ilim adamları geldi ve çok önemli kişilerin yetişti. Ancak bunlardan bazıları Mengücekli II. Alâeddin Davutşah dönemi baskıları sonucu yahut Mengüceklilerin ilhakından sonra Konya merkeze giderek Türkiye Selçuklu Devleti saraylarında veya medreselerinde hizmet etmiştir. Osmanlı'ya kadar da sürmüştür. Mengücekli illeri olan Şebinkarahisar, Kemah, Erzincan ve Divri ği'deki medreselerde yetişen âlimler ve devlet adamları Osmanlı Devletinde de hizmette bulunmuşlardır. Köprülüler dönemi devlet

yönetimine katılmış birçok Divriğili vezir ve kumandan vardı. Bunlar Mengücekliler dönemi kurulan medreselerde yetişmişlerdir. Her dönem Mengücekli illeri bu tür şahısları yetiştiren mekânlar olmuştur. Mengücekliler’den sonra buralarda büyük devlet

adamları yetişmiştir. Daha sonraki dönemlerde de ilme merakl ı Mengücekli illerinden çok sayıda âlim çıkmıştır. Bütün bunlar Mengüceklilerin ilme medreseye verdi ği önemin bir göstergesidir. Mengücekli illerinde sonralar ı yetişen âlimlerden bazılarının 100 101 102

İbn Bibi., a.g.e.,c.II, s.176–177. İbn Bibi., a.g.e., c.II, s.152. RafetYinanç., “Mengücekliler’e Ait Bir Vakfiye Sureti”,Tarih Araştırmaları Dergisi,Ankara-1970 s.18.

26

isimleri şöyledir103:Erzincanlı Kadı Şerafeddin Mahmut ve onun o ğlu Tacüddin Pervane104, Sahip Ata’nın nazır-ı memâlik makamına getirdiği, Erzincanlı Zeyneddin Ahmet XIV. yy ‘da Amasya civarına yerleşen Şeyh Abdurrahman Erzincani (halkı kerametleriyle kendisine bağlamış Erzincanlı bir veli olarak anılır). Beylerbeyi Melik'ül-Ümera Şemseddin Yavtaş'ın itibarlı naiblerinden olan ve "Fakir" adıyla tanınan Taceddin Erzincâni. Müşrif-i Mülk Sadr Kıvameddin Erzincâni, Nazırlık görevlerinde bulunmuş olan Erzincanlı Zeyneddin Ahmet. Osman İ bn Yakut (Kemahi), Kadı Ahmet Burhâneddin (Erzincânı) 801 (1397), şöhreti "Emir Kadı”dır. Ömer Vecihüddin İbni Abdli'l-Mıhsin Erzincanî 843(1439), eseri "Tebyinü'l-maarif"tir. Birçok esere de şerhi vardır. Oğlu Muhammed de faaliyetli kişilerdendir. Müellifin ihtisas alanı ise fıkıhtır. Muhammed Bahaeddin Erzincânî 879 (1474), Erzincan'da vefat eden şahsın mezarı Camii Kebir yanındadır. Eseri ise "Makâmâtü’ l-arifin ve maarifü’s-sâhkin’dir. Pederi Zeyneddin Siyavuş Divriğili ise de Amasya'ya göç etmiştir. Eseri “Kıtabü’lmekasidünnaciye Filmehdei vel meaşı vel meadi”dir. Ayrıca “Lemeat-ı Irakî” yide olarak “Lemehat” ismiyle şerh etmiştir. Bu tespit edilebilenlerin dışında da çok sayıda âlimin yetişmiş olduğu düşünülmekledir.105

7. Mengücekliler’de Eğitim Müesseseleri a. Divriği Ulu Camiî Medresesi: Camilerin eğitim-öğretim yeri olarak kullanılması Hz. Peygamber zamanında başlamıştır.106 Medreselerin çoğalmasından sonra dahi, camiler birer ilim ve kültür merkezi olarak kullanılmaya devam etmiştir.107 Divriği ı

ğil de medrese ve ayr ca Ulu Camii’nin de uzunca bir süre sadece ibadethane olarak de sosyal ve siyasî işlerin yürütüldüğü saray olarak kullanıldığını görmekteyiz. Evliya çelebi,

Divriği'yi anlatırken medreseleri şöyle saymıştır. Ulu Cami Medresesi, Kızıl Medrese ve Hatipzâde medresesi vardır.108 Divriği Ulu Camiî'de medrese olarak kullan ılmıştır, burada din eğitiminin yanında müsbet ilimlerde okutuluyordu. Tıbbî ilimlerde hemen bitişiğindeki darüşşifada 103 104 105 106 107 108

Kaya., a.g.e., s.176-177. Osman Turan., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s.60. Kaya., a.g.e., s.178. Cavit Baysun., “Mescid”, İA, X, s.47. Nuri Topaloğlu., Selçuklu Devri Muhaddisleri, DİB yay., Ankara-1988, s.179. Kaya., a.g.e., s.179

27

verilmekte idi.109 Demek ki Mengücekliler, külliyenin tamamını müsbet, dinî ve tıbbi ilimler için medrese olarak kullanmışlardır.

b.Melik Fahreddin Medresesi: İsminden de anlaşıldığı üzere Melik Fahreddin Behramşah tarafından yaptırılmıştır. Kendi adını taşıyan medrese XVI. yy'da dahi vakıflarıyla ayakta dururken tedrisata açıktı. Eser tamamen yıkılmadan önce eski Ulu Caminin avlusunda yer almaktaydı. Son yüzyılın başına kadar kullanılan medrese, Cumhuriyetin kuruluşundan sonra ilgili kanun gereğince, medreselerin kapatılmasıyla diğer medreseler gibi kapatılmıştır. Eser tahrip edilmiş ve yetkilerinin duyarsızlığı sebebiyle kalıntıları günümüze ulaşmamıştır.

c.Melik Muzaffereddin Medresesi: Selçuklular, 1228de Mengücekliler’in Erzincan ve Kemali koluna son verince ikta olarak da Şebinkarahisar Meliki Muzaffereddin’e Kırşehir'i vermişlerdi. Melik Muzaffereddin Muhammed K ırşehir'e yerleştikten sonra, burada 644(1246) tarihinde II. İzzeddin Keykavus zamanında bir medrese yaptırdı. Bu medrese Kırşehir'deki yığma tepe üzerindedir. Medreseye "Muzaffereddin b.Melik b. Behramşah" diye yazdırmıştır. Bu esere bitişik konumdaki Lale Cami’sin de Mengücekli hanedanına lalalık yapmış birisi tarafından yaptırıldığı düşünülmüştür. İlme olan düşkünlüğü ile bilinen Melik Muzafferdin' inin bu eseri yaptırmış olması gerekir.110

d.Erzincan Medresesi: Erzincan Mengüceklilerin uzunca bir süre başkentliğini de yaptığına göre burada çok sayıda medrese bulunması gerekmektedir. Bu kadar ilme ve âlime düşkün olan kimselerin medrese yapmamaları düşünülemez. Ancak doğal afetlerden dolayı hiçbiri günümüze ulaşamamıştır. 111 Bunların varlıklarına dair bazı harabe kırıntılarına rastlamaktayız Örneğin Reşıdeddin Şiraz deve sürülerinin yününden imâl edilmiş battaniyelerden Erzincan Medresesine gönderildiğini, Mukâtebat sahife 183'de kaydeder.112 Osmanlı dönemi olabilecek bu medreselerin geçmişi belki de Selçukluya Mengücekliye kadar

Sümer., a.g.e., s.13. Kaya., a.g.e., s.240-262. 111 Sümer., a.g.e., s.12-13. 112 Kaya., a.g.e.,s.262 109 110

28

uzanıyordu. Çünkü bunlarda en az Osmanlı kadar ilme ve ilim yuvalarına değer vermişlerdir.

e. Divriği Ulu Camiî: Divriği Ulu Cami'yi yaptıran, dönemin ünlü Mengücekli meliki Ahmetşah’tır. Bundan dolayıdır ki cami "Ahmetşah Camisi" olarak da bilinir.113

f.Divriği Turan Melik Darüşşifası: Orta Çağ’da Anadolu'daki sağlık hizmetleri dünya milletlerinden ve memleketlerinden çok ileri bir düzeyde idi.114 Anadolu'da, Selçuklular gibi Mengücekliler ve diğer beylikler de sağlık hizmetlerini asla ihmal etmemişlerdir Özellikle de Mengücekliler bu alanda büyük ilerlemeler göstermişlerdir Tı bba önem vermelerinde ve hizmet etmelerinde diğer Türk Devlet ve Beylikleri’nde olduğu gibi İslâmi telkinler etkili olmuştur. Müslüman insana yardım etmeyi çok yüksek bir görev, adeta bir ibadet olarak tanımış, peygamber "beden ilmi, din ilminden evvel gelir", "ızdırab çeken bir insana yardım edenin hizmeti bütün insanlığa yayılır"115 gibi önemli hadisler zikretmiştir. Milli ve dinî, iki yönlü etkinin sonucu Mengücekliler, hastahane, misafirhane, aşhane gibi eserler yapmayı ön plana almışlardır. Bu amaçlar doğrultusunda yapılan eserlerin asırlar boyunca devamlılığı sağlanmıştır. Yalnız depremler ve istilalar dolayısıyla yıkılanların dışındaki eserler günümüze gelebilmiştir. Divriği’deki

Darüşşifanın

kitabelerinde

banisinin

Melik

Fahrettin

Behramşah’ın kızı Melike Turan Sultan olduğu açıkça bildirilmektedir.116 Buranın yapımında varını yoğunu harcamıştır. Orijinal vakfiyesi bulunmayan bu eserin en yakın ı

ı

tarihli vakfiyesi XIV. yy'a aittir. Asl na yak n bilgiler verdiği düşünülen bu vakfiyenin en ilginç yönlerinden birisi de banisi gibi mütevelli heyetininde kadınlardan oluşmasıdır. Bu yönünden dolayı UNESCO bu eseri o yüzyıllardaki kadın erkek eşitliğine bir gösterge olarak kabul etmiştir. Darüşşifaya XVII yy.dan sonra medrese haline getirildiği için "medrese-i kübra"da denilmektedir.117 Bu eser gerek süslemesi gerekse de mimarisiyle diğer Anadolu darüşşifalarından farklılıklar gösterir. Özenli bir taş işçiliği yapılan darüşşifa 113 114

115 116 117

Kaya, a.g.e., s.189. Süheyl Unver., “Anadolu Selçukluların’da Sağlık Hizmetleri” Malazgirt Armağanı, TTK, Ankara1993, s.9. İsmail Gürkan., “Selçuklu Hastaneleri”, Malazgirt Armağanı, TTK yay., Ankara-1993, s.33. Sümer., a.g.e, s.13. Kaya, a.g.e.,s.189-200

29

XIII yy. da Anadolu'da yap ılan tek kapalı tı p darüşşifadır. Eserin diğer önemli farkı da dönemin bilinen en eski, iki katlı eseri oluşudur.118 Darüşşifa hemen hemen Sivas'taki I.İzzettin Darüşşifası'nın yarısı kadardır, zaman olarak da aralarında on yıllık bir fark vardır. Her ne kadar darüşşifanın vakfiyesi günümüze ulaşmamışta olsa Anadolu'nun Selçuklular döneminde yapılan üçüncü hastanedir.119 Darüşşifanın üst katı hastaların çıkması ve yatması için müsait değildir. Bundan dolayı üst katın öğrencilere, birinci katı ise sadece eğitim-öğretme ve hasta bakımı ile te şhisi işin polikliniğe ayrılmış olduğu düşünülebilir. Medrese planında büyük eyvan ve yanındaki odaların eğitim yapanlara tahsis edildiği kabul edilmiştir. Girişin iki tarafındaki büyük odaların poliklinik olarak kullanıldığı, küçük eyvanların iki tarafındaki odaların eğitici ve idarecilere depolama ve ilaç hazırlama gibi işler için tahsis edildiği120 söylenebilir.

g.Erzincan Darüşşifası: İlişkili kaynaklarda Erzincan'da çok önemli bir darüşşifanın kurulmuş olduğu anlaşılmaktadır. Bunlardan birisinin de XIII. yy.la ait olduğu bilinmektedir.121 Mengücekliler dönemine ait olduğu aç ıkça belli olan bu eserin hakkında maalesef ne bir bilgiye ne de esere ait bir kalıntıya rastlanmamıştır.

h. Şahinşah Türbesi: Divriği'nin kuzeyinde bulunan bu türbeye "Sitte Melik" adının verilmesi bu rivayete göre Şahinşah’ın eşinin de Melik'ten sonra buraya gömülmesinden dolayıdır.122 Bu türbe XII. yy’dan günümüze sağlam olarak gelen önemli mezarlardan birisidir.123

118

Doğan Kuban., Anadolu Türk Mimarisinin Kaynak ve Sorunları I, İstanbul-1965, s.89. Kaya, a.g.e.,s.189-201 120 Kuban., a.g.e, s.118. 121 Kaya, a.g.e.,s.201 122 Faruk Sümer., Doğu Anadolu Türk Beylikleri, s.13 123 Kaya, a.g.e.,s.201-2002 119

30

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM I.DANİŞMENDLİLER (1085-1175) A.Danişmendli Beyliği’nin Kuruluşu Selçuklular için ürkütücü bir hasım olmaları, dolayısıyla küçük Asya’da önemli bir rolleri olan124 Danişmendli Beyliği, Ali Taylu'nun oğlu Gümüştekin Ahmed Gazî tarafından kurulmuştur.125 Danişmend Beyliği'nin Malazgirt Savaşı'ndan sonra kurulduğu sanılıyordu. 126 Ancak Malazgirt Savaşı'na katılan ve Anadolu'ya gönderilen komutanlar aras ında Danişmend Gazi'nin adına rastlanmıyor. 127 Danişmend Gazi; Sivas, Kayseri, Tokat, Niksar ve Amasya taraflarını fethettikten sonra Sivas'ı beyliğine başkent yaptı (1085).128 ı ı

ı

ı

ı

ı

ı

ı

ı

I. K l ç Arslan' n Haçl129lara karş açt ğ savaşlara da kat ld . Bu savaşlarda büyük hizmetlerde bulundu. Malatya'yı kuşatarak fethetti (18 Eylül 1101). Bu fetih hareketiyle Haçlıların Fırat vadilerinde yayılmalarına set çekilmiş oldu. Ancak Kılıç Arslan'ın kuşatı p (1095)da alamadığı Malatya'nın Danişmend Gazi'nin eline geçmesi, aralarının açılmasına sebep oldu. 130 Bu fırsatı değerlendiren Kılıç Arslan sefere çıkarak öteden beri göz koyduğu Malatya'yı ele geçirdi (2 Eylül 1105).131 Danişmend Gazi'nin yerine oğlu Melik (Emir) Gazi geçti. Karde şlerini zararsız hale getirdikten sonra beyliği tek elden idare etmeye başladı. Anadolu Selçuklu Devleti bu sırada büyük bir sarsıntı geçirmekte olduğundan Melik Gazi'nin nüfuzu çok arttı ve Anadolu'da birinci devlet Danişmendliler oldu. Anadolu Selçuklu Devleti'ni bir nevi himaye ederek yaptığı mücadelelerle Malatya, Elbistan, Kayseri, Ankara, Çankırı ve Kastamonu bölgelerini topraklarına katarak ülkesini babasına göre üç kat artırdı. Konya bölgesi hariç Malatya'dan Sakarya boylarına kadar uzanan bütün Selçuklu topraklarını 124 125 126

127 128 129 130 131

Paul Roux., Türklerin Tarihi, Milliyet yay.,Ankara-1989, s.175. Turan., Türkiye, s.117; Yınanç, a.g.e.,s.60. Yaşar Bedirhan,Zeki Atçeken., Malazgirt’ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti, Eğitim Kitabevi, Konya-2004, s.80. Turan., Türkiye, s.115. Bedirhan., Atçeken, a.g.e., s.80. Turan., Doğu Anadolu, s.137. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.81. Turan., Türkiye, s.146.

31

ülkesine katmayı başardı.132 Haçlılar üzerine sefere çıktı (1129), Kilikya (Çukurova)’da Aynzarba (Anavarza) yöresinde meydana gelen savaşta Haçlılar büyük kayıplar verdiler.133 Melik Gazi'nin güneyde olmasından istifade eden Bizans İmparatoru II.Yuannis Komnenos (1118-1143), Kastamonu'yu almıştı. Derhal kuzeye hareket eden Melik Gazi şehri Bizans'tan geri aldı. Sonra da İmparator'a baş kaldıran kardeşi İsakios'u ve damadı Mesud'u destekleyerek Bizans'a karşı gönderdi. Bizanslılar,

Haçlılar ve Ermeniler'e karşı elde ettiği zaferleriyle Türk-İslâm dünyasında haklı bir şöhret ve hürmet kazanmıştı .134 Bu sebeble Bağdat Halifesi el-Müsterşid ve Büyük

Selçuklu Sultanı Sencer, 4 siyah sancak, kapısında çalınmak üzere kös, altın gerdanlık, altın asâ ve bir ferman göndererek onun "Melik" unvanını tasdik etmişlerdi. Ancak Emîr Gâzî elçiler geldiği sırada çok hasta idi, onlarla görüşmek fırsatını bulamadı ve birkaç 135

gün sonra da öldü (1134). Getirilen hediyeler ve fermanlar , dört oğlundan yerine geçen Mehmet'e verildi.136 Mehmed Gazi diğer kardeşleri Yağı basan ve Aynuddevle'nin en büyüğü idi.137 En küçük kardeşi Aynuddevle de Malatya'ya yerleşmişti. Bu yüzden devlet ikiye ayrılmış gibi idi.138 Diğer taraftan Melik Mehmet’te babası gibi Haçlılar ve Ermeniler'e karşı savaştı.139 Ölümü ile Danişmendli devletinin temelleri taht mücadeleleri ile sarsılırken, Anadolu'da üstünlük yavaş yavaş Selçuklular'a geçiyordu. 140

Babasının tahtına geçen Melik Mehmed Gazi'nin yerine geride kalan Zünnûn, İ brahim ve Yunus adlı oğullarından birincisi veliahtlığa geçti.141 Zünnûn Kayseri’yi,

Danişmendli ülkesinden kovulan Aynüddevle ise Elbistan ve Malatya’y ı ele geçirdi. Türkiye Selçuklu Sultanı Mesud için Danişmendliler’in üçe bölünmesi ve vârisler

132 133 134 135 136 137 138 139 140 141

Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.81 Turan., Türkiye, s.170 Bedirhan, Atçeken, a.g.e., s.82 Erdoğan, Merçil., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara-1997, s.255. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.82. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.82 Merçil., a.g.e., s.256. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.82. Kerimüddin Mahmut Aksaraylı., Selçukî Devletleri Tarihi, Ankara-1943, s.126. Merçil., a.g.e., s.257.

32

arasındaki taht mücadelesi bulunmaz bir f ırsattı.

142

Kılıç Arslan da Sivas Danişmend

koluna son vererek Bizans'la bir anla şma yaptı.143Malatya’da kıtlık çıkınca,144 halk II. Kılıç Arslan’ın Malatya’ya girmesine şehri almasına çok sevindi. Arslan dört ay bir kuşatmadan sonra,

146

147

Malatya'ya girdi.

145

Sultan II. Kılıç

Halk çok memnun oldu.148

Bundan böyle Malatya şehri de Selçuklu illerinden biri haline gelmiş oldu.149 B. Danişmendli Beyliği’nde Kültürel Yapılanma

1.Danişmendli Beyliği’nde Eğitim ve Eğitim Müesseseleri Örgün Eğitim Kurumları denince akla gelen ilk yapı medreselerdir. Anadolu'da ilk ilmî faaliyetler Danişmend İli'nde başlatılmıştı. Bu faaliyet iki yönlü olarak sürdürülüyordu. Bir taraftan kurulan medrese gibi kurumlarla e ğitim tabana yayılıyor, bunun sonucunda da toplumun kültürel seviyesi yükseltiliyor diğer taraftan da gelecekte yeni eserler yazabilecek bilim adamları yetişiyordu. Bir ülkede gerçekleştirilen bilimsel faaliyetlerde medreselerin önemli bir rolü vardır. Bunu bilen Danişmendliler ülke sınırları içindeki bazı şehirlerde medreseler inşa etmişlerdir. Şu andaki bilgilerimize göre -eğer yapılmış olsa bile- Danişmend Gazi ve Emir Gazi dönemlerinden kalan bir medrese veya bununla ilgili bir bilgiye rastlanılmamıştır. Buradan ilk Dani şmendli medreselerinin ından Melik Muhammed (1135–1143) ve Melik Yağı basan (1143–1164) taraf

yaptırıldığı sonucu ortaya çıkmaktadır. Buna göre de Anadolu'da ilk medreselerin XII. yüzyılın ortalarına doğru Danişmend İli'nde kurulduğu anlaşılmaktadır. Anadolu’da ilk medreseyi Danişmendliler kurduğuna göre, ilk tı p medresesi de muhtemelen, Danişmendliler tarafından Niksar’da kurulmuştur. Bu Beyliğin hükümdarları İslam ülkelerinden ve Orta Asya din ve müspet bilimler alan ında bir takım bilginleri davet ederek medreseleri getirmişlerdir.150 Öğretim dili ve yöntemine gelince Ortaça ğ’da İslam dünyasında öğretim, bilim ve kitap yazım dili esas olarak Arapça’ydı. Fakat o dönemden kalan kitapların 142 143 144 145 146 147 148 149

Turan., Türkiye, s.201. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.84. Merçil., a.g.e., s.259. Bedirhan, Atçeken., a.g.e. Öztuna., a.g.e., s.120. Merçil., a.g.e., s.259-260. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.85-86. Ali Sevim., Ünlü Selçuklu Komutanları, TTK, Ankara-1990, , s.74.

33

kenarlarında bazı Türkçe açıklamalar vardır. Bu durum eğitimde kısmen Türkçe’nin kullanıldığını gösterir. Medreselerin öğretim yöntemi ezbere dayanıyordu. Fakat tartışmalarda yapılırdı. Yıl bitimi değil kitap bitirme esastı. Kitap bitirmede öğrencinin yeteneğine bağlıdır. Bu yetenek süreyi belirler. Medrese hocalar ına müderris denir ve bunlara yar ımcı muid vardı. Bağdat Nizamiye Medresesinde din ve hukuk dersleri olarak, Kuran okuma, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelam, Dil, Edebiyat dersleri olarak, Arap edebiyatı, Fars, Nahiv, Sarf, Hitabet, Şiir, Cerh’e Tadil, Tarih, Edeb, Felsefe Dersleri ise Mant ık, Felsefe; Müsbet Bilim Dersleri olarak, Tı p, Cerrahi, Riyaziye, Hesap, Hendese, müsellesat, Nücûm, Heyet, Tâbiyat dersleri okutulurdu. Anadolu’da ilk medrese olan Yağıbasan Medresesinde de bu derslerin okutulduğu zannedilmektedir.151 Her isteyen, öğrenci olabilirdi. Öğrencilere Karahanlılar burs vermekteydi. Eğitim parasızdı. Danişmentli medreselerinde de bu tür uygulamalar olabilir. Müderrisler belli bir maaş alırdı. Medreselerin giderleri vakıflardan karşılanırdı. Danişmentli eğitim sistemi, Selçuklu ve Karahanl ı eğitim sistemiyle paralellik gösterir.152

a.Kayseri Melik Gazi Medresesi: Danişmendli hükümdarlarından Melik Muhammed Kayseri’yi başkent yapmış ve burada imar faaliyetlerine başlamıştı. İşte bu sırada burada bir medrese de inşa ettirmiş ve Maveraü'n-Nehr'den getirttiği Hanefi fakihlerinden el-Herevi'yi de buraya müderris olarak atamıştı. Bu medrese 530/1135 ıylında Ulu Camii'nin ıkble duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir.153 Ancak bugün tamamen ortadan kalkm ış olan medresenin bulundu ğu yer yeşil saha haline getirilmi y ını bilen yaşlı kimseler hâlâ ştir. Buna rağmen medresenin tedris ıllar ılında mevcuttur. Bina çok harap halde iken 1966 y Kayseri Belediyesi'nceıkyılarak kalıntıları

ortadan kaldırılmış ve aynı kurum tarafından bugünkü haliyle tamir ettirilmi ştir.154

150

Yahya Akyüz., Türk Eğitim Tarihi, İstanbul-1997, s. 43; aynı mlf., "Danişmendliler Döneminde Türk Eğitim Tarihine Genel Bir Bakış", Niksar'ın Fethi ve Danişmendliler Döneminde Niksar Bilgi Şöleni Tebliğleri, (Niksar, 8 Haziran 1996). Tokat 1996, s. 13. 151 Akyüz., a.g.e., s.44-45 152 Yahya Akyüz., “Niksarın Fethi ve Danişmentliler Döneminde Niksar”, s.28-29. 153 Mehmet İnbaşı., XVI. yy. Başlarında Kayseri, Kayseri-1992. s. 60. 154 Çayırdağ., "Tarihi Binalar", IX. Türk Tarih Kongresi, s. 718-719.

34

Osmanlı arşiv belgelerinde Melik Gazi medresesinin bir çok vak ıfları bulunmakta idi. Melik Muhammed Gazi vakıflarından söz edilmektedir. Gelirlerinin 6886 akçe olduğu bildirilmektedir. Medresenin Kayseri'deki vakıfları verilmekte ve toplam gelirini de 6305 akçe olduğu belirtilmektedir.155

b.Niksar Yağıbasan Medresesi: Yukarıda üzerinde durulan Melik Gazi Medresesi ve Kölük Camii Medresesi müstakil değil de camilere bitişik olarak inşa edilen camii-medrese tipi eserlerdi. Bu durumu Abdullah Kuran156 derslerin camide verildiğini ve Anadolu'da henüz müstakil medrese mimarisinin ortaya ç ıkmadığını gösterir. Yani bu eyvansız medresenin ilkel karakterini bir ilâve olmas ına değil Anadolu'da henüz gelişmemiş bir bina tipinin ilk denemesi olmas ına bağlamak gereklidir" şeklinde değerlendirmektedir. Bunlar göz önüne alınınca Anadolu'da inşa edilmiş en eski medrese Melik Muhammed tarafından yaptırılan Melik Gazi Medresesi'dir. Ancak A. Kuran muhtemelen bu medrese günümüze gelmediğinden hareketle "Anadolu'da inşa edilmiş ve halen mevcut en eski medrese"nin Kölük Camii Medresesi olduğunu ifade etmektedir. Anadolu'da mevcudiyeti bilinen ilk müstakil medreseler Dani şmendli hükümdarı Yağıbasan tarafından yaptırılan Niksar Yağı basan Medresesi ile Tokat Ya ğı basan Medresesi ında (Çukur Medrese)'dir. Bu iki medresenin Anadolu'da şa inedilmiş en eski medreseler aras

bulunmaktan başka bir özelliği daha vardır: Merkezi-kubbeli Dani şmendli medresesinin ıştır. Anadolu medrese mimarîsinin geli şmesinde büyük bir rol oynam

Danişmend-nâme'de Yağıbasan'ın Danişmend Gazi zamanından kalan ne kadar mescit, medrese varsa hepsini tamir ettirdi ği, yeni binalar yaptırdığı ifade edilmektedir. Burada verilen bilgilerden de Yağıbasan'ın bir takım imar faaliyetlerinde bulunduğu anlaşılmaktadır ki bunlardan birisi de Niksar'da kendi adı ile anılan medresedir. 157 Niksar Yağı basan medresine ait tecvidleri incelendiğinde medreseye devamlı çift müderris tayin edilmiş olduğu görülmektedir. Buda herhalde eğitimde kaliteyi arttırmak maksatlıdır.

155

Sefer Solmaz., Danişmentliler Devleti ve Kültürel Mirasları (Doktora Tezi) Konya-2001, s.301. Abdullah Kuran., Anadolu Medreseleri, Ankara-1969, s.14 157 Solmaz., a.g.e., s.302. 156

35

c.Kazancı Medresesi: Kazancı mahallesindedir. Kurucusu Şeyh Ahmed olup, mederrisi Süleyman efendi ve 60 öğrencsi vardır.

d.Hadim Ali Ağa Medresesi: Kuz mahallesindedir. Kurucusu hadim Ali Ağa ve Müderrisi Hacı Salih Efendi olup 21 öğrencisi mevcuttur.

e.Hatuniye Medresisi: Kurucusu bayan olan bu medresinin kazanca mahallesinde bulunduğu v e müderrisi Hacı Hüseyin Efendinin 20 öğrenci okuttuğu bilinmektedir.

f.Hacı Çıkrık Medresesi: Medrese, Bengiller mahallesinde Hacı Çıkrık türbesi yanındadır. Şimdi boş arsadır. Halk bu türbeye Çıkrık Evliya ve Keykubat Türbesi demektedir.

g.Tokat Yağıbasan (Çukur) Medresesi: Tokat Yağı basan Medresesi Cemaleddin mahallesindedir. “Çukur Medrese” olarak da bilinmektedir.158 Bu medreseyi ilk yaptıran melik Nizamettin Yağıbasandır.159 Yapının kitabesinin biraz netameli olmasından dolayı medresenin ilk kitabesi mevcut olmadığı, yapım tarihi ve kimin tarafından yaptırıldığı kesin olarak bilinmediği şeklinde bir kanaate varılmıştır.160 Ancak 984/1576 tarihli Evkaf Defteri’nde bu

medreseden “Vakf-ı Medrese-i Yağıbasan ki Çukur Medrese demekle me şhurdur.”161 Başlıca yaygın eğitim kurumları, Selçuklular’da ve Karahanlılar’da olduğu gibi cami, mescitler, bilginlerin evleri, ilim ve edip toplant ıları, saraylar, kitapçılar, kütüphaneler, medreseler önemli yaygın eğitim kurumudur. Fakat şu yönüyle medreseler yaygın eğitim kurumu sayılır. Medreseler dinleyici de kabul ederdi, halka kuran okuma yazmayı da öğretirdi. Ahilik teşkilatı önemli bir yaygın eğitim kurumu sayılır. Ayrıca tekke, zaviye ve türbeler ve tarikatlar da önemli yaygın eğitim kurumudur. Danişmendliler döneminden kalan birçok türbe bulunmaktad ır. Türbe olduklarından dolayı bunlara sahip çıkılmış ve çoğunluğu günümüze kadar gelmiştir. Bilindiği gibi Anadolu'da pek çok kahraman ve evliyanın türbeleri yatır olarak hâlâ 158 159

160 161

Halil Edhem., “Anadolu’da İslami Kitabeler”, TOEM, .34, s.587. Mehmet Mercan, Mehmet Emin Ulu, Tokat Kitabeleri, THK Basımı ve Yayımı, Ankara-2003,s. 6-7 Ahmet Şimşirgil., “XVI. Yüzyılda Tokat Medreseleri” ,TİD. VII, İzmir-1992, s.228. Solmaz., a.g.e., s.306.

36

ziyaret edilmektedir.162 Bu durum Danişmendli türbeleri için de geçerlidir. Bunlar da halkın yoğun olarak ziyaret ettikleri yerler arasındadır. Bu da halk arasındaki milli birliği ve dayanışmayı arttıran önemli kurumlardır. Bu türbelerden en önemlilerine burada değinilecektir.

h. Niksar Melik Ahmed Dani şmend Gazi Türbesi: Türbe kendi adını taşıyan mezarlık içinde, küçük bir tepenin üzerindedir. Kitabesinin olmadığından dolayı banisi ve yapıldığı tarih belli değildir.163 Türbenin Danişmend Gazi'ye ait olduğu ile ilgili bir belge yoktur. Girişte kapı üzerinde olduğu söylenen bir satırlık, Danişmend Gazi ile ilgili olmayan kitabe de bugün mevcut değildir.164 Danişmend-nâme'de Danişmend Gazi'nin Niksar'da defnedildiği ve mezarının belirsiz hale getirildiği165, oğlu Emir Gazi tarafından da türbesinin yapıldığı ifade edilmektedir.166 Cenâbî de Danişmend Gazi'nin türbesinin Melik Muhammed tarafından yaptırıldığını söylemektedir. O. Turan ise Danişmend Gazi'nin türbesini Yağıbasan'ın yaptırdığını söylemektedir. Ancak bütün bu görü şlere göre türbe Danişmend Gazi'nin ölümünden hemen sonra veya Yağı basan döneminde yaptırılmış olsa da mevcut yapı XII. yüzyıl eseri değildir. Eserin mimari özellikleri göz önüne al ındığında, XV yüzyılda Osmanlılar tarafından yenilendiği sonucu ortaya çıkmaktadır. ı

. Kayseri / Pınarbaşı Melik Gazi Türbesi: Kayseri-Pınarbaşı yolunun 84.cü

kilometresinde kuzeye bir yol sapmaktadır. Bu yol takip edildiğinde üçüncü köy Melik Gazi veya sadece Türbe denilen köye varılır. Melik Gazi Türbesi burada kaleye do ğru ı

ı

ı

ğ n yamac na, köye hakim bir noktaya inşa edilmiştir. Bu duruma işaret yükselen kayal 167 eden T. Cantay bu hakim tepenin bizzat Melik Gazi tarafından seçilmiş olabileceğini

belirtmektedir. Köy sakinleri bu türbenin Melik Gazi'ye ait olduğunu ve kendilerinin de Danişmendli sülâlesinden geldiklerini belirtilmektedirler. Ancak türbenin Melik Gazi'ye ait olduğunu belgeleyecek herhangi bir kitabe mevcut değildir.168 162 163 164 165 166 167 168

Osman Turan., Mefkûre, I, s.214. Halit Çal., “Melik Dânişmend Gazi Türbesi”, TÜED, XIX, Ankara-1991, s.41. İsmail Hakkı Uzunçarşılı., Kitabeler, I, s.70. Yaşar Yücel., Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, II, Ankara-1991, s.125. Yücel., a.g.e., s.126. Solmaz., a.g.e., s.315-316. Hadi Altay., Kayseri Pınarbaşı Kazası Civarında Melik Gazi ve Koçyağız Türbeleri, (Yayınlanmamış Lisans Tezi) İstanbul-1951, s.15-17.

37

i.Niksar Sungur Bey Türbesi: Sunguriye Türbesi olarak da adlandırılan eser Niksar'da Camii Kebir mahallesi Halil Efendi sokağında bir evin avlusunun içindedir. yaptıranı ve inşa tarihi belli değildir.169 Sivas Şehri'nde ise Melik Muhammed'in vefatı üzerine vasiyeti üzerine yerine Zünnûn’un hükümdar olduğu, ancak buna karşı Yağı basan ile Sungur'un onun hükümdarlığını tanımayı p harekete geçtiklerini ve her birinin ayrı bir yerde hüküm sürdüklerini ancak daha sonra Ya ğıbasan'ı n muhtemelen diğerlerini bertaraf ederek bütün Danişmendli ülkesini ele geçirdiğini ifade edilmektedir. Bu bilgilere göre Sungur'un ölüm tarihi belli olmamakla beraber onun amcası Yağı basan zamanında yaşadığı anlaşılmaktadır.170

j. Niksar Zaviyesi: Müslüman Türk hükümdarları, dünyanın geçici bir hayat yeri olduğunu düşünerek, ömürlerini daima hayır işleri yapmakla geçirmişlerdir. Bu nedenle cami, medrese, askeri tesislerin yanına zaviyelerde kurmuşlardır. Zaviye, gelip geçen yolculara kimsesizlere yemek veren onlar ın barınmaları sağlayan hastaları tedavi edebilen bazende kolej ve medrese hüviyeti kazanan müesseler olarak bilinmektedir. Bunları eğitim müesselerin dışında tutmak doğru değildir. Danişmend ve Selçuklu dönemine ait vakıflar incelendiği zaman bu bölgede zaviyerin çokluğu dikkat çekmektedir. 171

k. Tokat Ulu Cami: Tokat Ulu Cami Selçuklu dönemi camilerinin tüm özelliklerini yansıtmaktadır. Bundan dolayı Anadolu Selçukluları döneminde inşa 172

edildiği belirtilmiştir. Ancak Anadolu Selçukluları, Danişmendliler tarafından yapılan caminin eski temelleri üzerine yenisini de yapmış olabilir. Danişmendliler Anadolu'da hakim oldukları bölgelerde Ulu Camilerin dışında başka camiler de inşa etmişlerdir. Bunlardan bir kısmı günümüze kadar gelmiştir.

l.Tokat Garipler Camii: Danişmendliler Anadolu'da ilk imar ve ihya ettikleri şehirlerin başında Tokat gelmektedir.173 Danişmend-nâme'de "Danişmend Gazinin 169

Cezmi Tuncer., “Anadolu Selçuklu Kümbetlerinin Gelişimi ve Özellikleri” X. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, (22-26 Eylül 1986), III, Ankara-1991, s.1076.

170 171

172 173

Solmaz., a.g.e., s.316-317. Yahya Akyüz, “Danişmentliler Döneminde Türk Eğitim Tarihine Genel bir Bakış”,s. 69. Yaşar Erdemir.,“Tokat Yöresindeki Camilerin Kültürümüzdeki Yeri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, (Tokat 2-6 Temmuz 1986), Geli şim Matbaası, Ankara-1987, s.298. Ahmet Şimşirgil., “XV-XVI. Asırlarda Tokat Şehrinde İktisadi Hayat”, TİD, X, İzmir-1995,

38

Tokat yakınlarında bulunan Gümenek'i (Sisiyye) fethettikten sonra burada mescitler inşa edildiğinin belirtilmesi Tokat ve civarında imar faaliyetlerinin yapıldığını göstermektedir. Bunun en önemli nedeni burasının ilk ba şlarda fethedilmiş olması ve ayrıca başkentlerin önce Sivas ve daha sonra da Niksar olmasıyla devletin ağırlık merkezinin bu bölgede bulunmasından dolayıdır.174 m.Amasya Şamlar (Küçük Ağa) Camii: Yeşilırmak’ın kıyısında, kalenin hemen doğusundaki Şamlar mahallesinde bulunan Küçük Ağa Camii "Şamlar Camii" veya "Ayaş Ağa Camii" adları ile de tanınmaktadır. Evliya Çelebi175 ne zaman ve kim tarafından yapıldığına değinmeden bu camiden "Küçük Ağa Camii" şeklinde söz etmekte ve ayrıca kale tarafında Şamlar mahallesinde bulunduğunu belirtmektedir. Hüseyin Hüsameddin176 ise burada Emir Gazi tarafından inşa ettirilen bir caminin kayıtlarda geçtiğini ancak doğal afetler sonucu bu yapının yıkılması üzerine 900/1495 yılında küçük Kapı Ağası Ayaş Ağa camisini yeniden inşa ettirmiştir. Ayrıca camiye bir minare ilâve edilmiş önünde de bir medrese ve bir sıbyan mektebi yaptırılmak suretiyle bir külliye vücuda getirilmiştir.177 Bu eser Amasya'daki en eski Türk yapısı olarak kabul edilmektedir.178 Amasya Şamlar Camii sı byan mektebi ve medresesi ile Danişmendlilerde örgün eğitimde sı byan mektebinin önemini de göstermiştir. Bu mektebe belli yaştaki çocuklar gitmektedir. Yani günümüz ilköğretim okulları gibidir.

n. Niksar Camii: Niksar’da Taşmektep mahallesinde kale yolunda ve "dış kale ı

ı

ı

ı

ı

surlar içinde Halk Eğitim Merkezi binas n n 179 yan ndad r. Meyilli arazide kurulduğu için kuzey duvarı tamamen tepeye yaslanmıştır. Danişmendli Camilerinde külliyelerin varlığı eğitime verdikleri önemi gösterir.

174 175 176 177 178 179

s.187. Solmaz., a.g.e., s.291. Evliya Çelebi., Seyahatnâme (Nşr.A.Cevdet), II, s.529. Hüseyin Hüsameddin., Amasya Tarihi I, İstanbul-1332/1330, s.149. Solmaz., a.g.e., s.292. İlhan Şahin,Feridun Emecen., “Amasya” mad., TDVİA, III, İstanbul-1991, s.3. Solmaz., a.g.e., s.292.

39

2.Dânişmend-nâme ve Tarih Dânişmend-nâme Melik Ahmed Gâzi, arkadaşları ve biraz da Melik Gazi etrafında teşekkül ederek onların tarihî faaliyetlerini böylece destânî şekilde aksettirmiş; Kızılırmak ve Yeşilırmak havzalarının nasıl fethedildiğini anlatmıştır. Destana göre Danişmend Gazi bir kahraman olduğu kadar bir gazi ve bir velî'dir; Peygamber neslinden sayılması da bu sebepledir. Dânişmendlilerin üçüncü hükümdarı olan Melik Muhammed'in hatunu siyâsî mücadele ve sava şlarda, eski Türk kadınları gibi, bizzat harekete geçerek rol oynuyordu. Sultan Mesûd'un k ızı ve Malatya Emîri Dânişmendli ‘Aynüd-devle’nin zevcesi de kocasının ölümünden sonra bir müddet hükümeti idare etti. Danişmend Gazi “ekmek ve su hak” için savaşacağı kimsenin ekmeğini yemez; yediği takdirde mücadeleye son verileceğini belirtti. Bu hususiyetiyle de Dânişmendnâme, Battal Gazi ve Dede Korkut destanı arasında bir mevki alır ve destanın kahramanları İslâm gazileri ile Oğuz Alp'lerinin müşterek vasıflarını ortaya koyar. Böylece Dede Korkut kitabı nasıl Anadolu'da yaşayan göçebe Türkmenlerin düşünce ve hayatlarını aksettirirse Dânişmend-nâme de öylece bir destan devri geçiren Selçuk Türkiyesi’nde gazilerin ideallerini, içtimaî ve kültürel durumlarını meydana koyar. Dânişmend-nâme cidden yüksek bir İslâm mefkure ve imanına bağlı, ahlâkı üstün bir cemiyetin düşünüş ve yaşayışını belirten bir kaynaktır. Hâlbuki savaştıkları Bizanslıların mukabil destanı olan Digenis Akritas ise bu yüksek vas ıflardan mahrum olup, kahramanları menfaat ve kadın için savaşan kimselerdir. ı

Dânişmend-nâme tarihî hâdiseleri oldukça realiteye yak n bir şekilde nakletmekle diğer destanlardan çok farklıdır. Esasen buna destandan ziyâde bir menkıbe gözüyle bakmak daha doğrudur, öyle ki bu bölgeye ve devre ait kaynaklar kifayet etse idi hafifçe bir kazıma ile destânî cila, altında yatan tarihi bulmanın kolay olacağı kanaati hâsıl olmaktadır. Bununla beraber aşağıda yapılan izahla destanda tarih kendini gösterir ve bu sebeple burada bir kaynak mahiyeti alır. Melik Gazi zamanında Dânişmendlilerin Anadolu'da siyâsî üstünlüğü de destanda pek etki bırakmamıştır. Bununla beraber destan Anadolu'nun ilk fethini Ahmed Gâzi'ye isnad eder. Frenklerle ve Gürcülerle muharebeler ve birinci Haçlı seferi destanda akisler bulmuştur. Yağı-basan'ın Niksar ve Sivas’ta giriştiği imâr faaliyetleri de burada tarihe uygun olarak geçmiştir. Anadolu’nun ilk fetihleri arasında siyâsî faaliyetleri olan Çaka,

40

Çankırı, Kastamonu ve Sinop vilâyetlerini fetheden Karatekin de destana girmiş mühim tarihî şahsiyetlerdir. Destan Danişmend Gâzi'yi Battal Gâzi'ye bağlamak için onun gazalarını bir asır önce başlatmakla beraber asıl vak'aları da Anadolu'nun fethi, Bizanslılar ve Haçlılarla yapılan mücâdelelere âid olarak nakledilmiştir. Bir yandan Battal Gaziye bağlanan bir şecere araya girmekle beraber o ve arkadaşları yine de Harizmî'lerin yadigârı ve Abdurrahman Harizmî kayıtlarıyla Türkistan’a mensupturlar.180

180

Osman Turan., Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, 2. Bas., İstanbul-1984, s.228-233.

41

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM I.ARTUKLU BEYLİĞİ A.Artuklu Beyliği’nin Kuruluşu Artuk kelimesi hakkında ve sureti telaffuzunda bugün birçok tereddüt ve ihtilâflar mevcuttur.181 Bu kelime Türk ve Türkmen dillerinde dört be ş şekilde okunur.182Kitaplarda “Artık” yazılan bu kelime eski Türk şivesince “Artuk”, bizim şivece “Artık”dır.183

Bedirhan ve Atçeken’e göre; Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan'ın 1071 senesinde Bizans'a karşı kazandığı Malazgirt Zaferiyle Anadolu toprakları hızlı bir Türkleşme süreci içine girmişti. Zaferin sonrasında Türk akıncıları İzmit Körfezi'ne kadar ulaşmış ve Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ağırlıkta olmak üzere fethedilen topraklarda Türk Beylikleri kurulmuştu. Bunlardan en önemlilerinden biri Sultan Alp Arslan'ın kumandanlarından Artuk Bey'in oğulları tarafından kurulan Artuklu Beyliğidir.184 Doğu Anadolu'da 1)Hısn Keyfâ ve Âmid, 2)Mardin ve Meyyâ-fârikîn, 3)Harput'da üç kol hâlinde hüküm sürmüş bir Türkmen sülâlesidir.185 Bu sülâle, adını ataları Selçuklu kumandanlarından Artuk b. Eksük'den almıştır. Artuklular hakkında ilk araştırma yapanlar onların Oğuzlar'ın Kayı boyundan olduklarını ileri sürmüşlerdi. Daha sonraki araştırıcılar bu sülâlenin Oğuzlar'ın Döğer boyundan olması ihtimalini de belirtmektedirler.186 Hısn Keyfâ Artukluları (1101-1231):Muineddîn Sökmen, Ceziret-i İ bn Ömer sahibi Çökürmüş tarafından kuşatılan Musul hâkimi Musa'nın yardımına koşmuş ve bu hizmetine karşılık onbin dinar ve Hısn Keyfâ kalesini almıştı. Böylece Sökmen, Artuklular'ın “Hısn Keyfâ veya Sökmeniyye” denilen devleti kurmuş oldu (1102). 187 181 182 183 184 185 186 187

Kaşgarlı Mahmut., Divan-ı Lüğgatü Türk (çev.B.Atalay), Cilt I,Ankara-1945, s.91. İbrahim Artuk., Artuk Bey, Aydınlık Basımevi, İstanbul-1944, s.3. Rıza Nur., Türk Tarihi, C.3-4, Toker yay., İstanbul-1994, s.343. Bedirhan, Atçeken., a.g.e., s.86. Nur., a.g.e., s.343-344. Merçil., a.g.e., s.243-244. Bahattin Öğel., Anadolu’nun Türk Yurdu Oluşu, TTK, Ankara-1985, s.22.

42

Eyyûbî hükümdarı Melik Kâmil önce Amid'i, sonra da H ısn Keyfâ'yı zaptederek Artukluların Hısn Keyfa kolunu ortadan kaldırdı (1232). Hasan keyf artuklularının son Meliki Mes'ûd ise Moğollar tarafından öldürüldü.188 Mardin Aktukluları (İl-Gaaziler) (1104-1407):Artukoğulları'nın 1104'ten 1407'ye yani Osmanlılar’ın Fetret Devri'ne kadar devam eden Mardin şubesinin kurucusu İI-gazi Bey, Artuk Bey'in 5 oğlundan biridir. Artuklular’ın bu koluna Karakoyunlular son vermiştir.189 Harput Artukluları (1185–1233):1185–1233 arasında 48 yıl devam eden bu dal, Harput'u merkez edinmiştir. 190 Dalın kurucusu I. Ebu-Bekr, Sökmenîler'den Fahreddin Kara-Arslan'ın oğlu ve Nureddin Mehmed'in kardeşidir.191 1233'le Sultan Alâeddin Keykubad bu kolu ortadan kaldırı p, ülkesini doğrudan doğruya Konya'ya bağlamıştır. Harput Artukluları, diğer şubeler kadar tarihi bir rol oynamış değillerdir. Ancak hâkim oldukları yarım asır zarfında çevrenin Türkleşmesindeki hizmetleri kayda değer.192

B.Artuklu Beyliği Döneminde Kültürel Yapılanma 1.Artuklular’da Eğitim ve Eğitim Müesseseleri Anadolu’da ilk ilmi faaliyetlerin Danişmendliler tarafından başlatıldığı ifade edilmiştir. Bu ilmi faaliyetlerin medreselerde ve belirli bir düzene göre ilerlediği belirtilmiştir. Artuklu eğitim ve öğretimi ile ilgili kaynaklar yetersizdir. Artuklular’da, adli ve mali teşkilatın Selçuklu teşkilatının küçük bir numunesi şeklinde olduğunu Coşkun Alptekin belirtmiştir.193 Selçukluların küçük bir numunesi olduğu belirtildiyse eğitim açısından da Selçuklu müesseselerinin benzeridir. Örgün eğitim genelde medreselerde ve camiye bitişik yapılan ve birçok kurumu içinde bulunduran külliyelerde yapılırdı. Ayrıca sı byan mektepleri de vardı. Sı byan mekteplerine belli yaştaki öğrenciler eğitim-öğretim görürdü, günümüz ilköğretimine denk gelen sıbyan mektebi, medreselerde medrese hocaları belli bir maaş 188 189 190 191 192 193

Merçil., a.g.e., s.244-245. Yılmaz Öztuna., Selçuklu ve Anadolu Beylikleri, 2. Cilt Konya-1964, s. M.Fuat Köprülü., Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları, TTK, Ankara-1943,s.55 İbn Bibî., Selçuk-Nâme (Nşr. N. Lugal, A. Erzi), TTK, Ankara-1956,s.63 Tuna., a.g.e., s.125. Coşkun Alptekin., “Artuklular”Büyük İslam Tarihi, 8. Cilt, Konya-1994, s.188.

43

karşılığında eğitim ve öğretim verirlerdi. Genelde dini ilimlerde eğitim ağırlıklı idi, bu yüzden ezber yöntemi kullanılmıştır. Bunun yanında pozitif bilimlerde de eğitim verilirdi. Artuklular ilme önem vermişler bunun için birçok ilmi eser inşa etmişlerdir. İktisadi ve ticari imkânların birçoğunu bu kurumlara ayırmışlardır. Daha önce bahsedilen sı byan mekteplerine belli yaştaki öğrenciler alınırken, medreselerde yaş

sınırlaması konusunda hoşgörü vardı. Medrese hocalarına müderris denmiştir, yardımcılarına muîd denir. Muîd’in öğrencileri çalıştırma, onlara danışmanlık, rehberlik yapma, müderrisin tanımasına yardımcı olma gibi görevleri vardır.194 Artuklu ülkesinde Meyy’fârikin, Âmid ve Mardin gibi şehirler birer ilim ve kültür merkezi haline gelmişti. Bu hanedana mensup hükümdarlar ilim ve sanat adamlarını himaye etmişlerdir. Bunun sonucunda onlar adına bazı eserler yazılmıştır.195Diğer Anadolu Beyliklerinde olduğu gibi Artuklularda yaygın eğitim kurumlarından en önemlisi Anadolu’da en önemli mesleki teşkilat olan Ahilik’tir. Halife en-Nâsır li-Dinillah, sayıları çok olan ve zaman zaman birbiriyle çatışan inanç ve fikir gruplarını Fütüvvet teşkilatında toplayı p manevi birliği sağladı. Fütüvvet teşkilatının Anadolu’daki en önemli temsilcisi Ahi Evren’dir. Ahi Evren’in Anadolu’da yaydığı Ahilik teşkilatı Selçuklularda en önemli kurumlardan biri olurken,196 Anadolu Beyliklerinde de önemli olmuş bu da gösteriyor ki Ahilik teşkilatı Artuklular’da da önemli bir yaygın eğitim kurumu olmuş esnafın örgütlenmesini sağlamıştır. Ahilikte iş dışında yapılan toplantılarda, örgütün muallim ahi, pîr denen öğreticileri vardı. Bu toplantılarda genellikle, dinin esasları, okuma, yazma, insanlık terbiyesi, ocağın düzeni ve gelenek, görenekleri, ilahiler, temizlik al ışkanlığı öğretilirdi. Muallimler, ocaklarda verdikleri eğitim sırasında şu kötü davranışları engellemeye çalışırlardı. Tükürmek, sümkürmek, hırsızlık, dedikodu, iftira bu gibi davranışları engellemeye çalışırlardı. Bu eğitime gelen kişi bu tür kötü huylarından arınır “eline, 194 195 196

Osman Turan., Celâlettin Karatay Vakıfları ve Vakfiyeleri, İstanbul-1996, s.56. Merçil., a.g.e., s.249. Caner Arabacı., Konya Medreseleri (Yayınlanmamış Doktora tezi), Konya-1996, s.110-115.

44

diline, beline, gözüne hakim olurdu”. Üyelere ayrıca silah kullanma ve beden eğitimi dersi verilirdi. Buradan da beden sağlığına dikkat ettikleri görülür. İşbaşında eğitimde o dönemlerde çarşı ve dükkânların bedesten vs. gibi

yerlerde topluca bulunmaları nedeniyle kolay ve etkiliydi. Bu e ğitim genellikle dükkân açma, kapama namaz saatlerine uyma, iş adabı, müşteriye saygı, dürüstlük, çırakları, iyi yetiştirme, uymayanlara yaptırım uygulama gibi önemli davranışlar öğretilirdi.197 Anadolu’ya gelen göçebe Türk boyları yavaş yavaş şehirlere yerleşmekte ve böylece şehirlerin Türkleşmesini ve İslamlaşmasını sağladı. İnsanların iş ve sanat sahibi olmasını, göçebe Türkmenlerin iş ve şehir hayatına geçişleri ve çevreye uyum sağlamalarında etkili oldu. Anadolu’da beyliklerin kurulmasında ve Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli etkenlerden birisi de tarikatlardır. Tarikatlarda dini öğretimi sağlayan önemli yaygın eğitim kurumlarındandır. Her yaştaki insanlara dini eğitim verilir bu yönüyle Anadolu’da milli birliği sağlamıştır. Şehir ve kasabalarla köyler ve stratejik yollar üzerine kurulan tekke, zaviye ve dergâhlar İslamlaşma ve Türkleşme çalışmalarında önemli desteği sağladı.198 Artuklular iktisadî ve ticarî imkânlarının büyük bir kısmını ülkelerinin imarına harcayarak ilmî, dinî ve içtimaî birçok eser inşa etmişlerdir. Mardin'in ilk Artuklu hâkimi olan İlgazi müdafaasını kuvvetlendirmek maksadıyla şehrin surlarını imar etmiş, oğlu Hüsameddin Timurtaş da Mardin'de büyük bir kütüphane inşa ettirmiştir. Ayrıca Batman Irmağı üzerine çapı yüzelli metre olan taş kemerler üzerine kurulmuş, içinde yolcuların konaklayabileceği odalar bulunan büyük bir köprü (Malabadi köprüsü) inşaasına başlamış; ancak köprü oğlu Necmeddin Alpı zamanında tamamlanabilmiştir.199 Timurtaş'ın tesis ettiği önemli eserlerden biri de Hüsamiye Medresesi'dir. Timurtaş'ın oğlu Necmeddin Alpı, Koçhisar'da cami, medrese, kervansaray, hamam ve bir de çarşı yaptırmış, bunlara vakıflar bağlatmıştır. Artuklu hükümdarlarından Fahreddin Karaarslan ise ticaret ve ula şımı hızlandırmak maksadıyla Hısn-ı Keyfa'da, Malatya'da

197 198

199

Akyüz., a.g.e., s.42-48. Lütfi Barkan., “İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervi şleri ve Zaviyeler”, II,İstanbul-1974, s.279353. Turan., a.g.e., s.70.

45

ırmıştır. Hısn-ı Keyfa köprüsü, 1166 y ılında sel Birecik ve Kalatu'r-Rum'da birer köprü yapt

ve zelzeleden büyük zarar görmesine rağmen tamir edilmiştir. Mardin Artuklu hükümdarlarından II. İlgazi'nin oğlu Artuk Arslan zamanında Mardin'de Hatuniye Medresesi (1205) Harezm'de Şeyh Taceddin Mesud Medresesi (1212) ve Koçhisar'da ise Ulu Cami (1204) inşa ettirilmiştir.200 I. Necmeddin İlgazi’nin oğlu Muzafferüddin Karaarslan kendi künyesine nispetle Muzafferiye medresesini yaptırdı. Karaarslan’ın oğlu II. Necmeddin Gazi ise seksen odası bulunan ve bu yüzden Semanîn Medresesi de denilen Şehidiye medresesini inşa ettirip ona bir kısım dükkân, bağ ve bahçelerin yanı sıra bir değirmen, Koçhisar’da bir han, Harezm’de bir boyahaneyi vakıf olarak bağladı. Artuklular’ın son hükümdarı olan Sultan İsa 1392 yılında Mardin’de Zinciriye Külliyesi’ni inşa ettirdi. Ancak bu muhteşem külliyeden bugüne yalnız bir minare kalabilmiştir.201

2.Artuklularda İlimin Gelişme Nedenleri İlk Artuklu hükümdarları ilim görememiş, fakat ilmi ve ilim adamlarını himaye

etmişlerdir. Hükümdarlar inşa ettikleri vakflar ve medreselerle ilmin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Artuklular’ın bulunduğu bölge daha önce Bizans ve İslam hududundaydı. Artuklulardan önce buralara gelmiş olan ilim ve din adamları burada cihat ruhunu yükseltiyorlardı. Selçuklulardan önce buraya gelen bazı Türkistan gazi ve alimleri de buraya yerlermişledi. Bu yüzden ilmi alanda burada bir alt yapı oluşmuştu.202 Artuklular döneminde yazılmış “ Etlen ki hat” adlı bir risaleden Harput Beyi Nizamettin İ brahim Oğlu Ahmedin ilim adamlarını teşfik ve himaye ettiği dolayısıyle bu dönemde şehrin ilim ve kültür merkezi oldu ğu hususunda görüşler vardır.203 Hasankeyf ve Amit Artuklulur’ında ilmi faliyetlerde ileri bir seviyededir. Her iki şehrdede ilim merkezleri olan medreseler kurulmuş ve burada bir çok ilim adamı yetişmiştir. Bu medreselerde İslami ilimler yanında tı p, riyaziye ve felsefe derslerinin

200

Altekin., a.g.e., s.192-195. Ara Altun., Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi, İstanbul-1978, s.328. 202 Osman Turan., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul-1973, s. 178 201

203

Rıfat Araz., Harput’ta Eski Türk İnançları, Atatürk Kültür Merkezi yay., Ankara–1995, s.18

46

okutulduğuna dair bilgiler vardır. Bu dönemde bir çok âlimin yetişmeside bunu doğrular.204 Hasankeyf Artukluları adına yazılan eserler onların ilme verdiği değerlerin bir ifadesidir. Bu eserlerden tespit edilen şunlardır: Karaaslan Adına Ebu Ali b. Ebu’l Hasn el-Sufi, Ercuzafi savar el Kevakib es- sabit adlı eser, Melik Mesud adına Zeyneddin Abdürrahim el Cevbari, el-Muhtarfi keşfil Esrar adlı eser; ayrıca Riyaziya ve Mühendislik dalında ilerlemelere güzel bir örnek te şkil eden Melik Mühammed namına Cezeri tarafından Kitab fi Marifet el-Hiyel ve’l-Hendese adl ı eser Artukluların bölgede kurdukları ilim medeniyeti hakkında ipuçları vermektedir. Artukların bulunduğu yerlerde nehirler, vadiler ve dağların bulunması nedeniyle su tesisi konusunda çalışmaların yapıldığını ve Hasankeyf Artuklularının kalesine su çıkarmak için bir su terazisi yaptıları görülmüştür.205 Karaaslan ve onun hizmetinde otuz yıl çalıştığını söyleyen Bediuzzaman adlı mühendis 1205 yılında kitabu Cami’u’l-Ulum ve’l- amel adl ı bir eser yazmış ve mekanik ilminde mühim bir sima olarak ortaya çıkmıştır. Onun bu eseri makineler pompalar, su terazileri, fıskiyeler, musiki aletleri hakkında bilgi vermektedir. Bu keşiflerin kendisine ait olduğu ve yazdığı kitabı Karaaslanın torunu Mahmud’un emriyle hazırladığnı söyler onun Artuklulara ait saray ve bahçe ve di ğer su tesislerinde mühim hizmetler yaptığı anlaşılmaktadır.206

3.Artuklular Döneminde Hastaneler ve Tıp Öğretimi Artuklular hem dini ilimlere hem müspet ilimlere de ğer veren bir kültür ekolünden gelmektedir. Artuklular’ın başını çeken Artuk beyi Melikşah’ın önde gelen komutanlarından biri olup bilim siyaset ve idarede Selçuklular ın sistemini uygulamıştır. İslam Tarihinde Medrese ve Hastanelerin kurumsallaşmaya başlaması Melikşah

dönemine rastlar. Artuklular kendi zamanında topluma en yüksek hayat seviyesini sunma başarısını göstermiş bir hanedandı. Onlar iyi bir yönetimin yanı sıra bilim ve sanat adamlarına da büyük önem verdiler. Artuklular cami, medrese, köprü ve çar şı yapımında büyük harcamalar yapmış ve ağır savaş masraflarına katlanmakla birlikte 204 205

Burhan Zengin., Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri, Ankara-1994,s.46-47 Katip Ferdi., Mardin Maluk-u Artukiyye Tarihi, İstanbul – 1537, s.11

206

Zengin., a.g.e, s. 47

47

komşu ülkelere göre halkından en az vergiyi alan bir beylikti. Artuklular dönemine kadar Selçuklular ve Eyyübiler hemen bütün şehirlerde hastahaneler kurmuştu. Artuklular döneminde hastahaneler muhafaza edildiği gibi Mardin, Silvan ve Harputta yeni hastaneler yapmışlardır. Bunların en önemlisi Madın Eklemeddin Mâristanıdır.207 XII.yüzyıl başlarında inşa edilen külliyenin içinde hastaneden başka hamam,çeşme,mederese,namazgah ve cami yer alıyordu. Külliye Artuklu Sultanı Emineddin İlgazı tarafından inşa ettirilmeye başlamış, Necmeddin İlgazi tarafından Emineddin İlgazi adına tamamlanmıştır.

a.Eklemeddin Mâristanı: Anadoluda darüşşifa(hastahane), medrese, mescit ve hamamıyla birlikte tamamlanan külliyeler (yapılar topluluğu kompleksi) geleneğinin ilkini teşkil eder, bu yönüyle son derece önemli bir eserdir. Bu kurumlar ayrıca yörenin her türlü sosyal ve sağlık ihtiyaçlarını karşılamış burada düzenlenen toplantılarda hekimler arasında bilgi alışverişi olmuştur. Emîneddin Mâristanı, zamanında çok meşhur olmuş hastalar tedavi olmak için Musuldan kalkı p Mardin’e gelmiştir. Maristanın yanında bir de hamam vardır. Bu hamam muhtemelen hastaların tedavisi için kullanılmıştır.208 Artuklarda darüşşifa inşasına büyük önem vermişler Mardin ve Silvan’da, Harput’ta birçok hastahane inşa etmişlerdir. Bu hastahanede hasta tedavi etmenin yan ı sıra hekim de yetiştiriyorlardı. Bu hekimler belli bir seviyiye geldikten sonra Bağdat ve Şam gibi daha büyük merkezlere gidip orada bilgi ve görgülerini geliştiriyorlardı. Bazı

hekimlerse bir daha dönmeyip o şehirdeki hizmetlerine devam ediyorlardı. Artuklular döneminde hekimler yetişmiş birçok tîbbi eser yazı p çevirmişlerdir. Başta Emîneddin Maristanı olmak üzere Artukluların kurduğu hastahanelerde yetişen ünlü hekimler şunlardır: Fahrüddin el-mardini, Şehübeddin Süherverdî, İbnü’s Salah.

b.Fahrüddin el-Mârdini’nin (Ö594/1198): Soyu Medineye dayanır, Mardin’de doğmuş ve Mardin’de vefat etmiştir. İlim tahsilini Bağdata giderek Aynuddevle hastanesi baştabibinden almıştır. İ bni Sinanın 207

El-Kânûn fi’t-tı b adlı

Hüseyin Fazlı Ergül, Fatih Erdolu.,I.Uluslararası Artukluklu Sempozyumu Bildirileri(25-27 Ekim

2007 Mardin),Mardin-2008,s.531-539 208

Kadircan Keskin Bora.,“Mardin Eminüddin Maristanı ve O Dönemdeki Darüşşifalar” Birinci

Uluslar arası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul-2006, s. 214

48

eserini incelemiş ve bu konuda uzman olmuştur. İ bni Sina’nın eserini en iyi anlayan, okuyan ve okutan bir tabip olarak şöhret bulmuştur. Fahrüddin’in hocası İbnü’t-Tilmiz tıp öğreniminin teorik olarak okutulmasından yana bir metot geliştirmiş ve öğrencilerine bu teorik bilgiler vererek onları bu usul ile yetiştiren büyük bir tabip olmuştur. Eser yazmaktan çok ders vermekle ömrünü geçiren Fahrüddin el-Mârdînînin iki telif eseri vardır. Bunlardan birisi İ bn Sina’nın el-Kasidefü’l- ayniye adlı eserine yaptığı şerhtir. Diğeri ise kendisine eliştiri yöneltip yanlış bir yolda olduğunu iddia edenlere verdiği bir cevap mahiyetinde bir eseri vardır.209

c.İbnü’s-Salah: Necmeddin

Demirta ş zamanında

yetişmiş önde gelen Artuklu hekimlerinden biridir.

(516-544/1122-1151)

210

d.Şehabeddin Sühreverdi:Aykırı görüşleri sebebi ile genç yaşta idam edilen Şehabeddin sühreverdi aynı zamanda bir hekimdi. İlmi bir eserinin Harput’un sahibi

Ebû Bekir b. Karaaslan’a ithaf etmiştir. Bilgin ve olgun kişiliği sebebiyle dönemin hükümdarları tarafından saygı görmüştür. 211 Artukoğulları’nın medrese kurmada bir zirve teşkil ettiğini günümüze kadar gelen eserler açıkça göstermektedir.

Bu medreselerde sadece islami ilimler

okutulmuyor aynı zamanda matematik, tıp ve felsefe de okutuluyordu.212 Ancak esas itibariyle dini ilimlerin okutulduğu medreselerde, okutulan tıp sayesinde medreselerle ilgili bir kimsenin hekim olabileceği düşünülmemelidir. Bununla birlikte medreselerde tı p derslerinin verilmesi son derece önemli bir uygulamadır. Bu dersler vasıtasıyla öğrencinin zihin dünyası genişlediği gibi, koruyucu hekimlik kabilinden sağlıkla ilgili bazı faaliyetlerde bulunabilir. Böylesi bir durum dini bilgi almış bir kimsenin halk arasındaki saygınlığı daha çok arttırır. Artuklular, Selçuklular’ın sistemine sahip çıkarak tıp eğitimine önem verdiler ve bazıları günümüze kadar gelen çeşeitli hastaneler tesis ettiler. Artuklular’ın yaptığı

209

Aslan Terzioğlu., “Bîmâristan”, DİA, VI, 169

210

Mehmet Fuat Köprülü., “Artukoğulları,” İA, MEB yayınları, İstanbul-1979,s.1, 617

211

Köprülü, a.g.e., s. 617

212

Çoşkun Alptekin.,“Artuklular”, DİA, III, 417

49

en önemli uygulama Mardin Eklemeddin Maristanıyla külliye sistemini başlatmış olmalarıdır.Sonradan Osmanlılar bu sisteme sahip çıkarak zirveye taşımıştır.213

e. Artuklular Döneminde Bir Türk Mühendis; Cezeri Bedi el-Zaman,Ebu el-‘izz İsma’il İbn el Razzâz el-Cezeri on üçüncü yüzyılda Anadoluda yaşamıştır. Mezopotamyalı eski deyimiyle cezîreli veya Cizreli’dir. Hayatına ilişkin olarak kitabının girişinde söylediklerinin dışında hiçbir bilgiye sahip değiliz. Hicri 577 den ba şlamak suretiyle 25 yıl Diyarbakır Sultanı Sukmân bin Artukun (1200-1222) babasının ve kardeşinin hizmetinde bulunmuştur. Cezerî, Sukmân bin Artuk’un isteği üzirene El-Câmi Beyn el-ilm ve el-Amel el Nâfi fi Sınaât el-Heyel (makine yapımında yararlı bilgiler ve uygulamalar) adlı bir yapıt kaleme almıştır.214

4.Artuklular döneminde XII. ve XIII yüzyılda yapılan en önemli eğitim kurumları a.Emineddin Külliyesi: Necmeddin îlgazi ( 1104 – 1122 ) döneminde kardeşi Emineddin adına yapılmış olup Anadolu da yapılan ilk külliye sıfatını taşımaktadır. Sanat tarihçilerinin verdiği bilgiye göre külliye, cami, medrese, çeşme ve hamamdan oluşmaktadır. Hatta Süheyl Ünver burada bir darüşşifanın bulunduğunu söylemektedir. Söz konusu külliye Mardin'in Emineddin, Maristan veya Mesken ad ı verilen mahallesindedir.Yakın zamana kadar medresesi, mescidi, çeşmesi ve hamamı tam olarak ayakta olan yapının bugün bile büyük kısmı ayakta durmaktadır. Maristan adı bugünde değişmeden kullanılmaktadır.

b.Necmeddin Külliyesi: Necmeddin İlgazi 1122 de Silvan da öldükten sonra Mardin'e getirilir. Emineddin Külliyesinin biraz doğusunda aynı mahallede bulunan bir yere gömülür.Genellikle Maristan karşısında yer alan ve Necmeddin İlgazi 'nin gömülü olduğu kabul edilen Cami el Asfar diye tan ınan bu yapının da ilk Artuklu eseri oldu ğu kabul edilmektedir. Burada sadece mescit ya da cami olmad ığı, içinde değişik

213

Ahmet Ağırakça.,’’Mardinli Bazı İlim Adamları’’,Birinci Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu

Bildirileri,İstanbul-2006,s.257-266 214

Yavuz Unat.,“Artuklular Döneminde Bir Türk Mühendis:Cezeri”, I Uluslarası Mardin Tarihi

Sempozyumu Bildirileri,İstanbul-2006, s. 223

50

mekanların olduğu anlaşılmaktadır. Bu iki külliyenin Anadolu'da yapılan ilk külliyeler olduğu iddia edilmektedir.

c.Hatımiye ( Sitt-i Radviyye ) Medresesi: Bu medrese Gül mahallesindedir. Eyvanlı medreselerin öncüsü olup Necmeddin Alpın hanımı ve Kutbeddin İlgazinin annesi Sitt-i Radviyyenin Hatımiye adıyla da anılan medresenin 1185 ten önce yapıldığı düşünülmektedir. Ancak mescidi ile 1206 y ılında tamamlanmış olduğu vakfiyesinin yazılmış olduğu ki tabiyesinden bu tarihe ait olduğu ç ıkarılmaktadır. Revaklı bir avlusu bulunan avlunun, iki eyvanı ve iki katı mevcuttur. Ana eyvanın yanında içi rölyefle bezenmiş tromplu bir kubbesi olan bir türbe vardır."'

d.Şehidiye ( Semanin ) Medresesi ve Cami-i : Ana caddenin güneyinde , PTT'nin karşısında, cami ile birlikte kompleks oluşturan yapı, Şehidiye, Nasıriye ve seksen hücreli olmasına izafeten Semanin adlarıyla da anılmaktadır. Nasreddin Artuk Aslan tarafından yapılmıştır. e.Marufiye ( Hacı Ma'ruf ya da Beyt'ül-Artuki ) Medresesi: Medrese Şar mahallesinin kuzeyinde bulunmaktadır. Medresenin uzantıları çok geniş bir alana yayıldığını göstermektedir. Yapılış tarihine dair bir tarih bulunmamakla birlikte medresenin 13. yy' m ilk çeyreğine ait olabileceği ileri sürülmektedir. Medresenin durumu avlunun dışına taşan bir plan görünümündedir.

f.Altınboğa Medresesi: Zinciriye medresesinin doğusunda çıkmaz sokağın sonundadır. Yapının 1343 tarihinde Melik Mansur Ahmet Küçük'ün vezirlerinden Altınboğa tarafından yapıldığı kabul edilmektedir. Araştırmacılara göre kalıntılara bakarak buranın bir medrese olduğu düşünülmektedir. Ancak Osmanlı arşivlerinde buranın medreseden ziyade mescit olarak geçtiği ifade edilmektedir. Yapıdan bugüne çeşme olarak kullanılan derin bir eyvan ile etrafında yer alan bazı kalıntılar gelebilmiştir. Bugün bu bölge Altınboğa çeşmesi olarak anılmaktadır.

g.Zinciriye ( Sultan İsa ) Medresesi: Söz konusu medrese Medrese mahallesinin kuzeyindedir.14. yy sonlarına ait olan ( yapımı 1395 ) iki kat olarak iki avlu etrafında düzenlenmiş, dilimli kubbeleri olan bir yapıdır. Sultan İsa'nın türbesi de ı

ı

ı

ı

buradad r. Ayr ca burada bir caminin olduğu da anlaş lmaktad r. h.Melik Mansur ( Şeyh Aban yada Lıbben ) Medresesi : Gül mahallesinin kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Günümüzde medreseden sadece bir kısmı ayakta olup

51

içinde lahitler yer almaktadır. Bu medrese Artukî sülalesinden Melik Mansur ve İbn Şeddat tarafından yapıldığı kabul edilirse 13. yy'in sonlar ında en geç 14. yy'm başında

yapıldığı söylenebilir. ı

.Taceddin Mesut Medresesi: Mardin'in Kızıltepe ilçesinin 8 km kadar

kuzeydoğusundadır. Zerkan suyunun kıyısında yer alır. Medreseye varmak için beş gözlü taş bir köprüden geçilir. Bugün gerek medrese gerekse de köprü çok harap bir durumda ve küçük bir yerleşme olan Harezm de bakımsız bir şekilde durmaktadır. Mardin Artuklulanndan Melik Mansur Nasreddin Artuk Aslanın azadlık kölesi Taceddin Mesud bin Abdullah tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir. ( 1201 – 1239) Yazılı kaynaklara göre mevcut olmayan medreseler şunlardır;Hüsamiye Medresesi, Muzafferiye Medresesi215

215

Abdülkadir Yuvalı., Artukoğulları Döneminde Mardin’deki Maddi Kültür Unsurları, I. Uluslar

Arası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul-2006, s.488–489

52

BEŞİNCİ BÖLÜM I.AHLAT (SÖKMENLİ) DEVLETİ (1100-1207) A.Ahlat Devletinin Kuruluşu Ahlat eski ve meşhur bir şehir olup, Bizans, Ermeni ve İslam kaynaklarında sıra ile Hilat (Haliat), Helet ve H ılat olarak geçer. Ahlat telaffuzu Türk devrine aittir. Anadolu’nun fethinde Türklerin bir üssü, hareket ve dönüşlerinde toplandıkları bir şehir ve bölge olarak kullanıldı.216 Selçukluların bu civara ilk akınları 1018 yılında Çağrı Bey idaresinde olmuş.217 Çağrı Bey Ermenilerin Vaspuragan218 ve Arapların Başburgan adını verdiği bu civara219 seferler yapmayı düşünmüştür. Tuğrul Bey, Türkmenlere yol açmak maksadı ile 1054’te, bizzat ordusunun başında hareket ederek Bargiri ve Erciş’i alı p Malazgirt önünde ordugâh kurdu. Gerçekten bütün Anadolu gibi bu yörenin de Malazgirt zaferinden sonra olmuştur. Türkmenler bu bölgeye dolmuşlardır.220 Türkmenler, teşkilatçı olduklarından, ilk fırsatta, Selçuklulara tabi beylikler kurmuşlardı. Fakat diğer bölgelerden farklı olarak Ahlat’da ancak 1100 yılında bir Türk devleti kurmuşlardı. Kurucusu da bir Türkmen beyi değil aslen köle olan Sokman veya Sökmen olup kendisine nisbetle bu devlete Sökmeniyye yani Sökmenli denildi ği gibi Ahlat-şâhlar veya Ermen-şahlar ismi ile de anılmıştır. 221 Sökmen, efendisi İsmail gibi adaleti ve halka iyiliği ile şöhret kazanmıştı. Bu sebeple Ahlat halkı adaletini duydukları Sökmen’e 1100 yılında bir mektup yazarak onu şehre davet ettiler. Sökmen askeriyle var ı p Ahlat’a geldi, halk kendini davet ettiği için

savaş yapmadan şehre hakim oldu. Sultan Muhammet Tapar hizmetlerinden dolay ı

216 217 218 219 220 221

Osman Turan., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 6. Bas., İstanbul-2001, s.83. Turan., a.g.e., s.83. Bedirhan., a.g.e., s.94-95 Osman Turan., Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul-1969, s.53-54. Turan., a.g.e., s.81-83, 89-94 Turan., Selçuklu Tarihi, s.177, 178, 184, 251.

53

Sökmen’e Ahlat ve Van gölü havzas ını ikta olarak verince 1100’de Sökmenli devleti kuruldu ve 1207 yılına kadar yaşadı. 222 Anadolu Selçuklu sultanı Kılıç Arslan ile beraber Haçlıları Urfa civarında bozguna uğratmıştır.223Sökmen, Muhammet Tapar’a bağlı kaldı ama bu arada güçlendi ve Doğu Anadolu beyliklerini nüfuzuna aldı.224 Sökmen’in hükümdarlığı zamanında (1100-1112) merkez Ahlat olmak üzere Malazgirt, Erciş, Adilcevaz, Eleşgirt, Van, Tatvan, Erzen, Bitlis, Muş, Hani, Meyyâfarikin ve Bargiri şehirleri onun hakimiyetine girmiş, Sökmen ili geniş bir memleket olmuştur. İ bn ül-Esîr Tebriz şehrinin de ona ait olduğunu yazar. 225 Sökmen’in yerine geçen İ brahim Oğuz (Guz) oğlunu azledip Ebû Mansur’u valiliğe kardeşi Sa’îd Sedîd’i de vezirliğe tayin etti. Bir süre sonra bu vezirle anlaşmazlığa dü şüp onu idam ettirdi. Bu durum karde şi Ebû Mansur’un ayaklanmasına yol açtı. Sökmenliler 1115’te Meyyâfarîkîn’in komşularına kaptırdılar. Daha sonra birçok yeri kaybederek Van Gölü havzasına çekildiler. Bu parçalanma sonunda Meyyâfârîkin harap oldu ve nüfusu azald ı. Bu durum Artuklu İlgazi’nin güçlenmesine neden odlu. Sökmen’e bağlı Erzen ve Bidlis beyi Hüsamü’d-Devle Toğan Arslan da artık müstakil oldu. Daha sonra Artuklu İlgazi’nin kuvvetlenmesinden faydalandı ve onun nüfuzuna girdi. Bu durum Ahlat-şâh’ı ile arasının açılmasına neden oldu. Sökmen ve Artuklu birleşip Gürcülerle savaştılar ve yenildiler. İ brahim öldükten sonra yerine kardeşi Ahmet’in veya Yakub’un geçtiği rivayet edilir. Bununla birlikte Ahlat tahtında on ay kalmıştır.226İki kardeşin annesi İnanç Hatun tarih sahnesinde tekrar görülür ve siyaset sahnesinde rol oynar. Ama İbrahim’in oğlu II. Sökmen idareyi ele alır.227 Gürcüler’in bölgedeki ilk ciddi temasları Ahlat Şah’ı II. Sökmen döneminde olmuştur228. Birçok savaş olmuş, bazen Ahlatşahlar yenmiş.229 Bazen Gürcüler 222 223 224 225 226

Turan., Selçuklular Tarihi, s.230, 235. Turan., a.g.e, s.250. Turan., a.g.e., s.252. Altun., a.g.e., s.230. Turan., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s.86-92.

227 228

Turan., a.g.e., s.94-95 Rahmi Tekin.,Orta Çağda Tatvan ve Ahlat Bölgesinin Gerileme Sebepleri, I.Uluslararası Dünden

Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri,İstanbul-2007,s.89 229

Vartan., Türk Futûhatı Tarihi,( trc. H. Andreasyan), Tarih Semineri Dergisi,1937, s.90.

54

yenmiştir.230 Gürcülere karşı düzenlenen seferlere katılmış ve kazanılan zaferlerde hisse sahibi olmuştur. Daha sonraki yıllarda Sökmen, Mısır Eyyubîlerinin Doğu ve Güney Doğu Anadolu'ya karşı giriştikleri askerî hareketler karşısında, bu bölgedeki diğer Türk devletleriyle ittifaklar yaparak bölgenin savunmasında büyük çaba göstermiştir. Fakat onun ölümünden sonra Sökmenli ailesinden olmayan beyler tahta geçmi ş bazıları başarılı olmuşsa da, Sökmenliler Beyliği toprakları Türkiye Saltuklularıyla Suriye Eyyubî devletlerinin sınırları içine alınmak suretiyle, tarihe karışmış oldu (1207).231

B.Ahlat’ta Kültürel Yapılanma 1.Ahlat’ta Eğitim ve Eğitim Müesseseleri Ahlat sanat eserleri içinde medrese ve külliyelerle ilgili yeterli bilgiye rastlanılmamıştır. Ama kaynaklarda Ahlat’ın önemli ilim ve kültür merkezi olduğuna değinilmiştir. Ahlat’taki sanat eserleri hakkında yeterli bilginin olmamasının nedenlerinden biri de şehrin tahribe uğramasıdır. Ahlat’ta türbe ve kümbetlerin varlığı ve tarikatların etkileri burada bu müesseselerin yaygın eğitim kurumları içinde olduğunu kanıtlar. Ahlat’ta en önemli uğraşın taş ustalığı olduğu görülür. Taş ustalığını ve öğretimini de eğitim ve öğretim içinde almayı uygun gördük ve bu konuda ayrıntılı bilgi verilecektir. Çünkü taş ustası olmak için belli eğitim gereklidir. Tarihte iz bırakan önemli şahsiyetlerin bazısı icra ettikleri sanatlarıyla, bazıları ihtisas sahası olan bir ilimdeki başarısıyla veya bağlı bulunduğu tarikat yolunda önemli hizmetlerde bulunmalarıyla şöhretleri yüzyıllar boyunca anılır. Bu şahsiyetlerin evsafını bıraktıkları eserlerle veya başkalarının ondan bahsetmeleri sebebiyle öğrenebiliyoruz. Bir takım insanlar da, medfun, bulundukları yerden olmayı p, fakat ortaya yaptıkları hizmetlerle o yere nisbet edilirler. Bu kısımda Ahlat’ta doğmuş büyümüş haklı olarak tarihe adını yazdırmış önemli şahsiyetlerin yanında, Ahlat’a nisbet edilen veya Ahlat’ta uzun süre bulunan kişileri de tesbit edebildiğimiz kadarıyla inceleyeceğiz. Bu kısımda önemli bir yer tutan ve günümüze kadar eserleri gelen taş ustası sanatkârlardır.232 230 231 232

Turan., a.g.e., s.96. Ali Sevim, Yaşar Yücel., Türkiye Tarihi, TTK, Ankara-1989, s.215-217. Rahmi Tekin., Ahlat Tarihi, OSAV, İstanbul-2000, s.169.

55

Sanata yön veren ustalar ve yeti ştikleri yörelere göre farklılık gösterirler. Bazı yörelerde taşçı ustaları, bazı yörelerde çivi ustaları yetişmiştir. Usta ve sanatçıların yetişmesinde yörelerindeki malzeme yanında sanat geleneklerinin de etkisi vardır. Mesela Ahlât Orta Çağ'da Anadolu'nun büyük mamur ve zengin şehirlerinden birisi idi. Aynı zamanda ilim, din, kültür ve sanat adamlar ı mutasavvıf ve zahitleriyle de çok yüksek bir mevkiye sahipti ve bu özelliğinden dolayı "Kubbet-ül İslâm" gibi yüce bir sıfatla anılmıştır. Bu şehirde yetişen mimarların o sihirli parmakları ve akılları o dönem Anadolu'yu muhteşem eserlerle donatmıştı. Anadolu'da yapılan birçok eserin altında Ahlâtlı ustaların imzası vardır.233 Ahlât yöresinden çok sayıda mimarın, taş ustasının yetişmesinde; Ahlât bölgesinde o dönem işlenmesi kolay "Ahlât Taşı" olarak bilinen taşın çıkmasındandır. Taşa şekil ıda insan bu i verilmesi kolaydı, bu yüzden de burada çok say şi meslek edinmiş ve taş işçisi

ı şmiştir. İşte bu yüzden de Anadolu'da birçok eserde Ahlât’l burada fazlaca yeti ustaların isimlerini görmekteyiz. Bunlardan en ön plana ıkanlar ç ın Konya Alâeddin Camii'nin

mimarı Hacı el-Ahlati234 ve Divriği Ulu Camii'nin ustası Ahlatlı Hüveyremşah235 dır. Ahlât’ta Zeamiye Medrese’si ismine rastlanıldığı için burada örgün eğitim kurumu olarak medreselerin olduğu düşünülmektedir. Tıp eğitiminin görüldüğü ve bu eğitimin de medresede verildiği tahmin edilmektedir. Ahlâtlı ilim adamları ve mutasavvıfları anlatırken bunu daha ayrıntılı göreceğiz.

2.Tatvan ve Çevresinde Tarihi Medrese Geleneği Burada Tatvan ve çevresindeki tarihi medrese geleneği ele alınarak yöredeki tarihsel ilmi faaliyetlere ışık tutulacaktır. Bu çerçevede geleneksel medreselerin kurumsal yapısı ve finansmanı, k ısımları, idari ve akademik hiyerarşi, medreseye kabul şartları,medreseyle ilişiğin kesildiği durumlar, öğretim yöntemi, müfredat ve ders

kitapları, mezuniyet ve icazetname adıyla verilen mezuniyet belgesi gibi hususlar üzerinde durulacaktır.Bu yörede gerçekleşenilmi faaliyetlere ışık tutmak üzere bütün Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki medrese geleneği hakkında da fikir verecek olan

233 234 235

Kaya., a.g.e., s.187. Ümit Polat., “Tarih İncisi Ahlat”, TDAT, İstanbul-1997, s.216, s.24. Oktay Aslanapa., Anadolu’da İlk Türk Mimarisi, Ankara-2007, s.30.

56

Tatvan ve çevresindeki medrese geleneği,yöre medreselerinin kurumsal yapısı ve bu bakımdan ayrıldıkları kısımlar ve finansman durumu ele alınacaktır.236

a.Medreselerin Kurumsal Yapısı ve Finansmanı Genelde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki, özelde Tatvan ve çevresindeki medreseler kurumsal yapı ve aidiyetleri ile finansman durumları bakımından şu kısımlarda tetkik edilebilir: Tekkelere bağlı olanlar, camilere bağlı olanlar, bağımsız olanlar, iaşe şekli. Tekkelere bağlı olanlar: Bu kısma dâhil olan medreseler yörede en yaygın tarikat olan Nakşibendî tarikatına mensup şahsiyetler tarafından Divan adı verilen tekkeye bağlı olarak tarikat önderlerinin iradesiyle kurulmuştur. Bu bağlamda, tasarlanan kapasiteye uygun olarak medrese, yaklaşık 15 ile 50 arasında degişen sayıda öğrenci ve bir iki müderrisle faaliyet gösterir. Bu k ısımdaki medreseler, tekkenin bütçesinden finanse edilen en güçlü medreselerdir. Tatvan yöresinde bu kısmın günümüzde de yaşayan en gözde örnekleri Norşin Medresesi, Ohin Medresesidir.237 Camilere bağlı olanlar: Bu kısımda yer alan medreseler, şehirlerde herhangi bir semt veya mahallenin camisine, köylerde ise köy camisine yak ın veya bitişik olarak kurulmuş ve semt, mahalle veya köy sakinleri tarafından finanse edilmiştir.bu medreseler genel olarak müderrislik kapasitesine sahip cami imam ı,mahalle veya köy sakinlerinin ortak girişimiyle kurulmuş ve müderrisliği imam tarafından yapılan medreselerdir.

Bağımsız olanlar: Bunlar tekke ve camilerden ba ğımsız olup bireysel girişim sonucu kurulan ancak yine halk tarafından finanse edilen, cami ve tekkeyle organik bağı bulunmayan medreselerdir. Bu medreselerin müderrisi, ya kendi ailevi imkânlarıyla geçinmeye çalışmış veya halk tarafından iaşe edilmiştir. İaşe Şekli: Medreseler yatılı olup iaşe, tekkeden veya köy yada mahalle sakinlerinin evlerinden ve lokantalardan getirilen ve ratib veya tayin adı verilen hazır yemekten ibaretti. Ratı p getirme işini ve medresenin temizliğini henüz Molla Camiye 236

Tekin.,a.g.e.,s.170

237

Mehmet Yalar., Tatvan ve Çevresinde Tarihi Medrese Geleneği, I.Uluslararası Dünden Bugüne

Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul–2007,s.644,645

57

başlamamış olan öğrenciler nöbet esasına göre yapar. Bu seviyede yeterli sayıda öğrenci bulunmadığı taktirde mir denilen medrese emiri hariç, herkes bu görevleri e şit şekilde paylaşırdı.238

b. İdari ve Akademik Hiyerarşi Hoca(Seyda-Müderris):Özellikle tekke medreselerinde öğrencilerin kalabalık olması halinde tekke sahibi tarafından birden fazla müderris tutulabilir. Medrese emiri ve görevleri: 1.Tahsil bakımından en üst düzeydeki öğrenci olup hoca adına düzeni sağlar. 2.Hocanın bulunmadığı durumlarda öğrencileri okutur. Talipler ve görevleri: 1.Bunlar Molla Cami ve yukarısını okuyan öğrenciler olup medresenin tayin(ratip)getirme ve medresenin hizmetlerinden muaf tutulurlar. 2.Molla Cami’denaşağısını okuyan öğrencilere,duruma göre ders tekrarı yaptırırlar veya hocalık yaparlar.

c.Medreseye Kabul Şartları: Müsait yer bulunması,öğrencinin yeterli alt yapıya sahip olması durumunda medreseye alınır.

d.Medreseyle İlişiğin Kesildiği Durumlar: Öğrencinin mezun olup icazetname alması, hocayı veya medresedeki tahsil durumunu yeterli bulmayı p yer değiştirmesi, tembellik yapması ve ahlaken uyumsuz bulunması gibi durumlarda medreseyle ilişik kesilir.

e.Öğretim Yöntemi: Mesai ve tatil: Haftanın altı günü, zorunlu ihtiyaçlar dışında tamamen eğitim ve öğretimle geçer. Haftalık tatil 24 saatten ibarettir.Bu süreyi ö ğrenciler, dinlemek veya yörede geşt adı verilen kıra çıkı p piknik ve spor yaparak veya ğelenerek değerlendirirlerdi.Ayrıca haftalık tatil kapsamında perşembeyi cumaya bağlayan gece,medrese öğrencilerine özgü olan simetrik iki sıra halinde ve karşılıklı söylenen türküler eşliğinde halay çekilir hayli eğlenilirdi.Sesi güzel olanlar, dini içerikli kasidelerin yanı sıra, halk arasında yaygın olan aşk ve kahramanlık türkülerinide yanık 238

Yalar.,a.g.e.,s.646

58

makamlarla söylemek suretiyle tatilin eğlenceli geçmesinede katkıda bulunurlardı.Yıllık tatil ise üç aylık yaz mevsiminde yapılırdı.Maddi durumu iyi olmayan öğrenciler varlıklı kimselerden ihtiyaçları kadar toprak mahsulü zeketı alırlardı.Bazı öğrenciler ramazan ayında hocasız köylere ramazan hocalığına gönderilirlerdi.239

f.Medresede Bir Dersin Aşamaları Mütelaa: Dersin anlaşılmasında büyük etkisi olan mütelaa, bir sonraki günün dersinin akşamdan çok sessiz bir ortamda ve büyük bir dikkatle gözden geçirilmesidir. Herkesin katılmak zorunda olduğu, genellikle yatsıdan sonra ve büyük bir disiplin içerisinde yürütülen bu fasıl, yatış saatine kadar devam eder. Takrir: Dersin hoca tarafından anlatılmasından ibarettir.Takrir esnasında öğrenci, zihnine takılan soruları çekinmeden hocaya sorar ve gerektiğinde itirazlarda bulunarak hararetli tart ışma zeminide oluşturabilir.Genellikle zeki ve çalışkan öğrenciler bu tür çıkışlar yapar ve zaman zaman hocayı zorlayabilir.Hiç soru sormayan ve derse katılmayan öğrencilere tembel gözüyle bakılır ‘keçe ve sert keçe’ tabiri yakıştırılır.Bir dersin süresi, konunun ağırlığına göre yarım saat ile bir buçuk saat arasında değişebilir.Bazen bu süre daha da uzun olabilir. Müzakere: Takrirden sonra, dersin bir üst seviyedeki öğrenci tarafından o dersi okuyan öğrenciye tekrar anlatılmasıdır. Bu bağlamda her öğrenci, bir alt seviyedeki öğrenciye dersini müzakere eder. Bu uygulama çok erken ya şlarda öğrenciye hocalık formasyonu kazandırır. Kaldıki icazetname almaya çok yaklaşmış olan bir öğrenci gerektiğinde talipleri bile okutabilir. Talipler ise Molla Camiye ba şlamamış oln öğrencileri rutin olarak okuturlar. Metin ezberleme: Öğrenci ders kitaplarından özet metin şeklinde olan ve önemli bir kısmı şerhi ile birlikte okutulan metinleri ezberlemek zorundadır. Bu bağlamda dersin okunduğu gün müzakere bittikten sonra önce gündüz bir ön ezber yapılır. Akşam yaklaşık bir ila iki saat süreyle, daha önce yapt ığı ezberi pekiştirir ve eski ezberi tekrarlar. Ertesi gün sabah erkenden dünkü dersin ezberini tekrarlayarak kalıcı hale getirir. Günlük ezberler yeni bir derse geçmeden genellikle hoca tarafından

239

Yalar.,a.g.e.,s.647

59

alınır. Bazen haftalık ezberlerin yanı sıra, daha önce bitirilmiş olan metinlerin ezberide alınır.240

g.Sınav ve Yer Gösterme: Bu yörenin medrese geleneğinde bu günkü öğretim kurumlarında uygulanan sınav yönteminden söz etmek imkânsız gözükmektedir. Ancak öğrenin geldiği seviyeyi test etme hedefine dayalı olan sistematik sınav yerine, hemen hemen aynı işlevi gören ve bazen hoca tarafından ders esnasında veya ders haricinde öğrenciye sorulan ibareler veya meseleler şeklinde,bazende dışardan gelen hocalar tarafından sorulan ibare ve konular tarzında, aynı medresedeki öğrencilerin birbirlerine yer göstermeleri şeklinde bir yöntem söz konusudur.

h.İcazetname ve İcazet Merasimi: Müfredata uygun olarak tahsilini tamamlayan ve hoca tarafından yeterliliği kabul edilen öğrenciye medrese tahsilini tamamladığını ve müderrisliğe ehil hale geldiğini gösteren ve icazetname adı verilen yazılı bir belge verilir. Bu seviyeye gelen kimseye mucaz veya muntehi unvanı verilerek müderrislik ve icazetname verme yetkisine sahip kılınır. Bize göre bu belgenin en önemli özelliği, onu alan kişinin ilmi ehliyetini göstermesi kadar, icazeti veren son hocadan başlayı p yukarıya doğru Hz. Peygamber’e kadar giden bir hocalar zincirini kapsamasıdır. ı

.Müfredat ve Ders Kitapları: Girişten mezuniyete kadar geçen ve yaklaşık

7–12 yıl arasında devam eden süre zarfında zorunlu dersler olarak okutulan toplam ilim sayısı sekiz maddeden ibaret olup bu çerçevede okutulan ders kitabı sayısı ise kırk ı

ı

ı

ı

ı

civar ndad r. Sözü edilen ilimler ve ders kitaplar şunlard r: sarf ilmi, nahiv ilmi, mant k ilmi, vad’ ilmi, belagat ilmi, münazara ilmi, kelam ilmi, fıkıh ve akaid usulü, Sarf ilmi: Emsil-i muhtelife, Bina, ‘İzzi, Şerhu’l-izzi bu eserler genelde ezberlenerek öğrenilir. Nahiv ilmi: el-Avamilu’l-meih, Terkib, Zuruf, Şerhu’l-avamil, el-Muğni, Şerhu’l-Muğni, el-İ’rab’an Kava’idi’l-i’rab, Hallu mak’aid’l-Kava’id, el-Ummuzec şerhi Hadaiku’d-dakaik, Elfiyye, el-Behcetu’l-mardiyye fi şerhi’l-elfiyye, el-Kafiye, el-

Fevaidu’d-diyaiyye, Molla Cami’nin Lari ve Seyalkoti Mantık ilmi: İsaguci, Şerhu İsaguci, Haşiye’ala’l-Fenari, Şemsiyye, Şerhu’şŞemsiyye, Haşiye ala Şerhi’ş-Şemsiyye 240

Yalar.,a.g.e.,s.648

60

Vad’ İlmi: er-Risaletu’l-‘adudiyye, Şerhu’r-Risaleti’l-vad’iyye Belagat ilmi: el-Feride es-Semerkandiyye, İsam ‘ale’l-Feride, Haşiyetu Zibari, Telhisu’l-Miftah, Muhtasaru’l-ma’ani Münazara ilmi: el-Velediyye, Abdulvahhab ‘alel’-velediyye Kelam ilmi: el-‘Akaidu’n-Nesefiyye, Şerhu’l-‘Akaidi’n-Nesefiyye Fıkıh ve Akaid Usulü: Cem’u’l-cevami, Şerhu’l-mahalli ‘ala Cem’i’lcevami(tefsir, fıkıh, hadis)241

3. Ahlâtlı İlim Adamları ve Mutasavvıflar a. Pir Hâl el-Ahlatî: Pîr Hâl el-Ahlatî hayatta iken, Ramazan 20/Ağustos 738'de adına tanzim edilen bir vakfiye yer almaktad ır. Bu vakfiyede özellikle Pîr Hâl elAhlatî'nin Ebu Hanife (Ö. 150/767) döneminde yaşadığı vurgulanmaktadır. Vakfiyeden anlaşıldığı kadarıyla, Doğu Anadolu bölgesinde bir çok yerin gelirinin Pîr Hâl el-Ahlatî'ye bağlandığı belirtilmiştir. Bunların toplam hane sayısı 5030'dur. Pir Hâl el-Ahlatî'nin Hz. Peygamber'e kadar olan silsilesi de şu şekilde sıralanmıştır. Pîr Hâl el-Ahlatî Şeyh İmadüddin bin Ali Esmani'den, O da Şeyh Amuk'dan, O da Şeyh Muhammed eş-Şebki'den, O da Şeyh Muhammed bin Ebi Bekir Havari'den, O da Hz. Ebû Bekir'den silsile yoluyla tarikat almıştır. Tarikat şeyhliğinin Pîr Hâl el-Ahlatî'den sonra Ahmed bin Süleyman elHakkarî’ye geçtiği belirtilmektedir. Pîr Hâl el-Ahlatî'nin müritleri arasında Şeyh Hamza el-Ahlatî ve Cekuk Ercişî adında şahısların bulunması dikkati çekmektedir. b.Molla Muhammed Sinanî el-Kırklarî el-Ahlatî: Künyesinden de anlaşıldığı gibi, Ahlat'ın Kırklar mahallesindendir. Yazma risalede kendisinin aslen Hüseyinî (Seyyid) olduğu belirtilmiştir. Molla Muhammed'in Şeyhi, Seyyid Ali el-Muvahhid el-Horasanî'dir. Molla Muhammed onun hem müridi ve hem de ondan sonra yerine geçen şeyhdir. Molla Muhammed'in icazetnamesinde kendisinin fâdıl, kâmil takva sahibi ve zâhid bir insan olarak tavsif edilmiştir. ı

Ahlâtl Molla Muhammed'in Arabdan, Acemden ve Türklerden pek çok müridlerinin olduğu, Şeriat kuralları dâhilinde, müridlerine tarikat dersi verdiği 241

Yalar., a.g.e., s.641-658

61

belirtilmektedir. Ancak elimizdeki yazma risale Molla Muhammed'in ne zaman yaşadığı hakkında her hangi bir bilgi vermemektedir.242

c. Dede Maksud (Şeyh Maksud bin İdris el-Ahlatî): Dede Maksud'un medfun bulunduğu türbe Ahlat'ta İkikubbe mahallesinde Ali Emirî türbesinin karşısında bulunmaktadır. Ahlât’ta önemli ziyaret mahallerinden biridir. Halk arasında Dede Maksud'un keşf ve keramet sahibi bir veli olduğu inancı vardır. Dede Maksud'un ne zaman yaşadığı hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Ancak 1538 tarihinden önce yaşadığı kesindir. Dede Maksud'un Ahlât’lı olduğu ve bu civarda önemli bir tarikat şeyhi olduğu bilinmektedir.243

Dede Maksud'un türbesi, bölgede çalışma yapan araştırmacılar tarafından sanat tarihi açısından incelenmiştir. Fakat Dede Maksud'un kimliği hakkında sadece Ahlât Kitabeleri adlı eserini yazan Abdurrahim Şerif bazı tesbitlerde bulunmuştur. Abdurrahim Şerif ise,244Evliya Çelebi'ye atıfta bulunarak, Dede Maksud'un alim bir zat olduğundan bahseder. Adı ve künyesi, Şeyh Maksud bin İdris el-Ahlatî'dir. Dede Maksud'un Şeyhî, Şeyh Abdurrahim bin Merhum el-Mevla Abdulcebbar bin el-Mevla Abdulaziz bin el-

Mevla Abdulvehhab el-Dineverî, kendisini (Dede Maksud'u) Ahlât, Bitlis, Mu ş ve Adilcevaz'da bulunan insanları irşad etmek, emr-i ma'ruf ve nehy-i ani'l-münker yapmak, zikre, taata ve hayra teşvik ve tevbelerini almak üzere halife tayin etti.245

d. Muhammed bin Ali Seyyid Hüseyin Ahlatî: Türk İslam aleminin en büyük alimlerindendir. Bundan dolay ı kendisine Ebu 'l-Fadl Kadı lakabı verilmiştir. Şeref-Name Seyyid Hüseyin Ahlatî hakkında çok önemli bilgiler vermektedir. Ahlât’ta bir çok âbidin, âlimin, zahidin ve şeyhin yetişmesinden bahsettikten sonra, bunlardan biri de zahir ve bâtın ilimlerini çağında en iyi bilenlerden biri de Seyyid Hüseyin Ahlatî'dir. Kendisi cifir(astronomi) ilminde zamanın en ünlüsüydü. Bu ilim aracılığıyla Moğolların zuhurunu ve ülkeleri tahrip edece ğini önceden haber vermişti. Bundan dolayı aşireti ve kendine bağlı insanlarla beraber Ahlât’ı terk ederek, Kahire'ye 242 243

244 245

Tekin., a.g.e., s.170-171. Katip Çelebi., Keşfu’z-Zünun an Esmai’l-Kütub ve’l-Fünun (Nsr. Ş. Yalthaya ve R. Bilge), İstanbul-1943,s.140-141 Abdurrahim Şerif., Erzurum Tarihi, İstanbul-1936, s.74. Tekin., a.g.e., s.172.

62

göçtü, Şehabeddin Sühreverdi'den ve Abdullah bin Ömer el-Leysi'den gelen rivayete göre, Seyyid Hüseyin Ahlatî Kahire'ye gelince oran ın kadısı oldu. 675/1276'da vefat edene kadar da orada yaşadı. Kabri Kahire' de olup, önemli ziyaret yerlerindendir.246 Seyyid Hüseyin Ahlatî'nin bazı eserlerinin bulunduğu da kaydedilmektedir. Bunlardan Kavâidu'ş-Şer' ve Zevâidu'l-asl ve'l-füru adlı eseri en önemlisidir.247

e.Mevlana Muhyiddin Ahlatî: Ahlatlı ünlü bilginlerden biri de Mevlana Muhyiddin Ahlatî'dir. Matematik ve astronomi ilminde mütehass ıs idi. Hülagu Merağa'da kurdurduğu rasathanenin başına Nasireddin Tûsî'yi getirmişti. Nasıreddin Tûsî'nin bu rasathanede çalışmalarına en çok yardımcı olan üç kişiden biri Mevlana Muhyiddin Ahlatî'idi. Nasireddin Tusî XIII. yüzyılın ortalarında yaşadığına göre, Mevlana Muhyiddin Ahlati de bu dönemde yaşamıştır.248

f. Muhammed bin Ali el-Hilâtî: Ahlatlı hukukçu olan Muhammed bin Ali elHilatî, XIII. yüzyılda yaşamış 708/1308'de vefat etmiştir. Hayatı hakkında geniş bilgiye sahip değiliz. Kâtip Çelebi ve Ebü'l-Fidâ'nın tesbit edebildikleri iki eseri mevcuttur. Her iki eseri de İslam Hukuku'nda hadd cezalarıyla ilgilidir. Eserlerinin adı: Kitabü'l-Hudud Muhtasarım Fî Usuli'l-Fıkh ve el-Hududu'l-Mütedâvile Fî Elsineti'l-Fukahâ’dır.249

g.Necmeddin Eyyüb bin Aynuddevle el-Hasib el-Hilatî: Ahlâtlı Necmeddin Eyyüb bin Aynuddevle'nin ne zaman yaşadığı hakkında kaynaklarda herhangi bir tarih yoktur. Ancak Bağdatlı İsmail Paşa'nın bir kaydından Eyyubi sultanlarından Melik Kâmil zamanında yaşadığı anlaşılmaktadır. O'nun meşhur gök bilimcilerinden biri 250

olduğu kaydedilmektedir. Yıldızlar hakkında bir çok eserinin bulunduğunu ifade eden Kâtip Çelebi, bu eserlerinden iki tanesini zikretmektedir; 1-Usulu'l-Ahkami'n-Nücum, 2-esSırru'l-Mektum Fî İzhari Mâ Kâne Müstahfiyyen min Ahkam ı'n-Nücum.251

246 247 248 249 250

251

Şerif., a.g.e., s.101. Katip Çelebi., a.g.e., s.142. Şerif., a.g.e., s.101. Katip Çelebi., a.g.e., s.140. Bağdatlı İsmail Paşa., Hediyetü’l-Arifin Esmai’l-Müellifin ve Asaru’l-Musannifin , İstanbul-1951, c.I, s.292. Katip Çelebi., a.g.e., s.143.

63

h.Ali bin Ahmed bin Hebel (Hübel) Mühezzibuddin Ebu'l-Hasan elBağdadî: İlim aleminde Ahlatlı (el-Hilatî) olarak tanınır. 515/1121 tarihinde doğan Ali b. Ahmet Ahlât’tan Bağdat'a giderek, burada Hafız b. Ebi'l-Kasım ve İsmail b. Ahmed ibn-i es-Semerkandî'den hadis dersi ve ayrıca Bağdat'da edebiyat dersleri de almıştır. Aynı zamanda Yahudi tabip Ebu'l-Bereket'in talebeliğini yaptı. Tı p ilmini ondan öğrendi. Yaşadığı devrin en meşhur tabiplerinden biri oldu. Ali bin Ahmed Bağdat'ta ilmini tamamladıktan sonra, Musul'a oradan Azerbaycan'a ve oradan da Ahlât’a geldi. Ahlâtşahlar’ın hizmetinde bulundu. Kaynaklardan Ali bin Ahmed'in Ahlât’ta saray tabibi olduğu anlaşılmaktadır. AhlâtŞahlar'ın doktorluğunu yaparak büyük servetler elde ettiği belirtilmektedir. AhlâtŞahlar'dan hangisi olduğunu tesbit edemediğimiz birisini ağır bir hastalıktan kurtardığı

da kaydedilmektedir. Daha sonra Ahlât’tan ayrılarak Musul'a gitti ve orda yerleşti. Doksan iki yaşında 610/1213 yılında Musul'da vefat etti. Birçok kimse ondan t ı p ilmini öğrendi. Tı p ilmi hakkında; Kitabu'l-Muhtar fi Tıbbi'l-Cemalî adlı dört ciltlik bir eseri vardır.252 Ebu'l-Ferec'in verdiği bilgiye göre birçok kişi bu eserden faydalanmıştır. Eserini AhlâtŞahlar'ın veziri olduğunu tahmin ettiğimiz Vezir Cemaleddin'e ithaf etmiştir.253 ı

.Muhammed bin İbad bin Melik Davud el-Hilatî: Ahlatşahlar döneminde

yaşamış ve 652/1254 tarihinde vefat etmiştir. Hanefi mezhebinden olup, zaman ın meşhur Hanefi fakihlerinden idi. Muhammed bin İbad'in hayatı hakkında geniş bilgiye ı

ı

ı

sahip değiliz. Ancak kendisinin Ahlâtl olup ve Ahlât’ta yaşad ğ bilinmektedir. Biz onu telif ettiği eserleriyle tanıyoruz. Bağdatlı İsmail Paşa onun üç eserinden bahsederken, Kâtip Çelebi onun sadece iki eserini almıştır. Muhammed bin İbad'ın meşhur eseri; Telhisu'l-Camii'l-Kebir li'ş-Şeybanî fî Fürui'l-Fıkhi'l-Hanefi'dir. Eser İslam hukuku üzerinedir. Bu eserine bir çok şerhlerin yazıldığını Kâtip Çelebi belirmektedir.254 Diğer önemli bir eseri de, İmam Müslim'in Camiu's-Sahih'ine yapmış olduğu şerhdir. Ta'lik Ala'l-Cami'l-Sahih li-Müslim bin el-Haccac. Bu eser Muhammed bin 252 253 254

İsmail Paşa., a.g.e., c.I, s.704. Ebu’l-Fereç., Tarih-i Muhtasarü’d-Düvel, (Trc. Yaltkaya), İstanbul–1992, s.494–495. Turan., a.g.e., s.97.

64

İbad'ın ikinci önemli eseridir.255Muhammed bin İbad'ın diğer bir eseri ise, Maksadu'l-

Müsned E'ni Muhtasar Müsned Ebi Hanife en-Nu 'man adlı eseridir. Muhammed bin İ bad bir süre Kahire'de de bulunmuş ve orada Medrese-i Seyfiyye'de müderrislik de

yapmıştır.256

i.Ali bin Ali bin Muhammed bin el-Hasan el-Hilati: Ahlatlı olduğu anlaşılan bu alimin, hayatı hakkında geniş bir bilgiye sahip değiliz. Kendisinin Hanefi mezhebine mensub olduğu ve 709/1308 yılında vefat ettiği bilinmektedir.Sarığı çok uzun olduğundan Kadus lakabını almıştır. Fesahat, belagat ve fıkıh ilimlerinde şöhret kazanmıştır. Kahire'de Zahiriyye ve Deylemiyye medreselerinde ders vermiştir. En meşhur kitabı el-Hidaye üzerine yazmış olduğu bir şerhdir. Şerhu'l-Hidaye li'lMerğinani fî'l-Füru' adlı eserinin haricinde, Kitabu's-Sire adlı bir eseri daha bulunmaktadır.257

j.Muhyiddin Muhammed bin Muhammed el-Hilatî: Karakoyunlular döneminde yaşamış ve 831/1428 yılında vefat etmiştir. Kendisi ünlü bir mutasavvıfdır. Hayatı hakkında Bağdatlı İsmail Paşa'nın verdiği bilgilerin haricinde başka bir bilgiye rastlamamıştır. Muhammed el-Hilati’nin tasavvuf üzerine, Mutahharül-kulub nün Esnafı'z-Zünub fî't-Tasavvuf adlı eseri bulunmaktadır.258

k.Şeyh Hüseyin Ahlatî: XV. yüzyılda felsefi fikirleri ve isyanları ile gündeme gelen ve günümüze kadar tesiri süren Şeyh Bedreddin Mahmud'un hocası Ahlatlı Şeyh Hüseyin'dir. Şeyh Hüseyin XIV. yüzyılda Ahlât’ta yetişmiş, fakat daha sonra Kahire'ye yerleşmiş ve orda vefat etmiş büyük bir sufi filozoftur. Şeyh Hüseyin Ahlât’tan ayrıldıktan sonra önce Şam'a daha sonra da Kahire'ye gitmiştir. Kahire'de kısa süre de meşhur olmuş ve veli olarak anılmaya başlamış. Memluk Sultanı Berkuk Şeyh Hüseyin'i saraya davet etmiş ve onunla yakınlık kurmuştur. Şeyh Hüseyin'in Kahire'de hem t ı p ilmi ve hem de felsefe ile meşgul olduğunu İbn-i Hacer belirtmektedir. 259

255 256 257 258 259

Kaya., a.g.e., s.188. Şerif., a.g.e., s.101. Tekin., a.g.e., s.173. Şerif., a.g.e., s.102-103. Mecdi Mehmet Efendi., Hadaiku’ş-Şakaik ,(Nşr. Abdülkadir Özcan), c.I., İstanbul-1989, , s.72.

65

Şeyh Bedreddin'in tasavvuf fikirlerinin temelinde, şüphesiz Kahire'de inziva

halinde yaşayan Şeyh Hüseyin Ahlatî'nin payı büyüktür. Şeyh Bedreddin'i Şeyh Hüseyin Ahlatî ile tanıştıran ve ondan ders almasını sağlayan, Sultan Berkuk olmuştur. Şeyh Hüseyin Ahlatî, talebesi Şeyh Bedreddin'e icazet vermiş ve Timur'un sorularına

cevap vermek üzere Tebriz'e göndermiştir.260 O dönem Kahire'de yaşayan ve Şeyh Bedreddin'in hocalarından olan Seyyid Şerif Cürcanî ile Şeyh Hüseyin Ahlatî'nin de büyük bir ihtimalle tan ışmış olmaları

gerek, XIV. yüzyılda yaşadığı kesin olarak bilinen, fakat hakkında geniş bilgiye sahip olamadığımız Şeyh Hüseyin Ahlatî hakkında, o dönemin kaynakları da maalesef bilgi vermemektedirler.261 l. İ brahim b. Abdullah el-Hilatî: Tı p ve kimya ilminde olan mahareti ile tanınmıştır. Abdullah el-Hilatî 795/1393 yılında vefat etmiştir. Kaynaklarda bu zat hakkında fazla bir bilgiye ulaşamıyoruz. Abdullah el-Hilati'nin Mısır Memluklu sultanlarıyla arasının çok iyi olması dolayısıyla O'nun da diğer bazı Ahlâtlı ilim adamları gibi XIII-XIV. yüzyılda Ahlât’ı terk edenlerden olsa gerek. Kahire'de Memluklu saray ehlinin doktorlu ğunu yaptığı anlaşılmaktadır. Ayrıca lacivert boyasını bulmakla da ün kazanmıştır.262

m.Şeyh Mustafa Ahlatî: XVII. yüzyılda Ahlat'ta yaşamış bir sufidir. Evliya Çelebi Ahlât’a geldiğinde bu zat ile görüşmüş ve hakkında bilgi vermiştir. Söz konusu bu sufinin kırk bir yıl oruç tutuğunu ve Ahlât’ta Hanefi Mezhebi bilginlerinden olduğunu belirtir. Ayrıca Evliya Çelebi Şeyh Mustafa ile aralarındaki konuşmayı da aktarmaktadır.263

n.Şeyh Ali Ahlatî: XVII. yüzyılda yaşamış Ahlatlı bir sufidir. Evliya Çelebi Şeyh Mustafa ile olduğu gibi, onunla da görüşmüştür. Şeyh Ali'nin kendisinin Seyyid

olduğunu, Davudî oruç tuttuğunu ve otuz yıldır mağara da inziva halinde yaşadığını belirtir.

260 261

262 263

İbrahim Hakk ı Uzunçarşılı., Osmanlı Tarihi ,c.I, Ankara-1988, , s.261-366. Yaşar Ocak., “XIV. Yüzyılın Ahlatlı Ünlü Bir Sufi Feylesofu Şeyh Bedreddin’in Hocası Şeyh Hüseyin-i Ahlati” Anadolu’da Türk Mührü Ahlat, Ankara-1993, s.21-28. Şerif., a.g.e., s.100. Evliya Çelebi., a.g.e., c.IV, s.139.

66

Evliya Çelebi bu zatların haricinde Ahlât’ta bunlar gibi birçok zatla görüştüğünü belirtir. Ayrıca Şeyh Mustafa ve Şeyh Ali'nin haricinde Ahlatî Hasan Dede ve Şeyh Takî Dede'den de bahsetmekte, bunların da ehl-i tarik birer sufi olduklarını kaydetmektedir.264

o. Muhammed b. el-Muhayyis el-Hılatî: Fütuh’ul-Büldân yazan meşhur elBelazurî Ermeniye bölgesinde (Ahlat ve çevresinin) Hz. Ömer ve Hz. Osman dönemlerindeki fetih hareketlerini anlatırken, bu bölgelerin insanlarından da yararlanmış. Bunlar içerisinde Erzurumlu, Ahlâtlı ve sair yerlerden insanlar bulunmaktadır. Anlaşıldığı kadarıyla bu şahıslar el-Belazuri'ye kaynaklık etmişlerdir. Bunlardan biri de, Muhammed bin el-Muhayyis el-Hılatî'dir.Belazuri IX. yüzyılda yaşamış ve el-Muhayyis ile görüştüğüne göre, el-Muhayyis de haliyle söz konusu yüzyılda yaşamıştır. el-Belazuri'nin verdiği bilgilerden el-Muhayyis'in tarihçi olduğu anlaşılmaktadır. el-Muhayyis'in eserleri ve tarihçiliğinin derecesi hakkında detaylı bir 265 bilgiye sahip değiliz. Yukarıda verdiğimiz Ahlâtlı ilim adamları ve meşhur mutasavvıfların bununla sınırlı olmadığını gayet iyi biliyoruz. Fakat ulaşılan kaynaklardan ancak bu kadar tesbit edilmiştir. İleride yapılacak daha kapsamlı bir çalışmayla belki de bu isimlere ilave edilecek pek çok ilim adamı ve mutasavvıf çıkacaktır.

4. Ahlâtlı Mezar Taşı Ustaları ve Sanatkârlar Tarihte Ahlât ilim, irfan ve sanat merkezi olarak tan ınmıştır. Söz konusu sanatın, işlemeye elverişli olan taşının kitabe yazımlarında, süslemelerinde ve en önemlisi olarak da yapılarda kullanılmasıyla önem kazanmıştır. Aşağıda da göreceğimiz gibi, yüzyıllar önce bu sanatı icra eden Ahlâtlı sanatkârların, Anadolu'nun çeşitli yerlerinde yaptıkları yapılarda göstermiş oldukları maharete, günümüzde dahi insanların hayretlerini gizleyemedikleri görülür. Ahlâtlı sanatkârları ancak yaptıkları eserlere, isimlerini yazarak atmış oldukları imzalarla tanıyabiliyoruz. Bu sanatkârların bir kısmını Ahlât’ta yapmış oldukları sanat harikası mezar taşlarına yazdıkları isimlerinden öğreniyoruz. Bu ustaların birçoğu sadece mezar taşı

264 265

Tekin., a.g.e., s.175-177. el-Belazuri., Fütuhu’l-büldan ,(Çev. Mustafa Fayda), Ankara-1987, s.278.

67

yapımında ve süslemesinde çalışmışlardır. Diğer taraftan bazı sanatkârları da Anadolu'nun çeşitli yerlerde yaptıkları cami, daruşşifa ve diğer yapılardan tanıyoruz. İstila ve bilhassa depremler Ahlât’ın XII-XIV. asır anıtlarının ve kümbetlerinin

birçoğunu yıkmış ve ortadan kaldırmıştır. Bu yapıların mimari ve tezyini karakterleri hakkında ancak kazılar sonunda bilgi edinilmiştir. Ahlâtlı sanatkârlardan beşini, Ahlât dışında meydana getirdikleri eserlerden tanıyoruz. Bunlar Konya, Alaaddin Camii'nin minberini yapm ış olan "El-Hac Mekki b. Bergi el-Hilâti", Anadolu'daki bütün XIII. asır anıtları içinde gerçekten müstesna bir yer işgal eden Divriği Ulu Camiî ve Darüş-Şifası'nı yapmış olan "Hurşah el Hilâti" Tercan'daki Mama Hatun Türbesi'nin mimarı Ebu'n-Nema b.Mufad dal'l-Ahval elHilâti" Gevaş Halime Hatun KünbetTnin ustası "Esed b. Havend el-Hilâti" Kayseri Nevşehir yolu üzerindeki Alay Han'ın ismi tam olarak okunamayan sanatkârdır. Anadolu Selçuklu sanatı içinde nevi şahsına münhasır birer yapı olarak kalan Divriği ve Tercan'daki mimari anıtların Ahlât’lı sanatkârlar tarafından yapılmış olması Ahlât’lı sanatkârlar üzerine dikkati çekmektedir. Biz bugün eserleri Ahlât dışında bulunan beş büyük sanatkârdan başka 23 Ahlât’lı sanatkâr daha tanıyoruz. Bunlar mezar taşlarını mezar anıtları haline getiren sanatkârlardır. Bu sanatkârlardan "Kasım b. Üstad Ali" Ahlât’ın en güzel künbetlerinden olan Erzen Hatun Künbeti'-nin mimar ıdır. Gevaş Halime Hatun Künbeti'ni yapan "Esed b. Havend" Ahlât mezartaşlarını yapan ustalardan biridir. Bu durum Ahlât mezartaşlarında ismi bulunan sanatkârların aynı ı

ı

ı

ı

ı

zamanda mimar olduklar n ortaya koymaktad r. Esasen bu ustalar n süslemiş olduklar eserlerin kalitesi de bunların yüksek bir kültür sahibi olduklarını göstermektedir. Anadolu mezarlarında ilk olarak imza Meydanlık Kabristanındaki şahideli mezartaşları üzerinde görülmektedir. Genellikle

mezartaşlarındaki

üslûpların

gelişmesi

ve

değişmesinde

sanatkârların rolü tesbit edilememektedir. Buna mukabil Ahlât mezarta şlarındaki imza kitabelerinden, sanatkârların hüviyetlerinden başka, hayatlarının muhtelif safhalarını ve üslûplarının gelişme ve değişme seyrini takip edebiliyoruz, imza kitabelerinin bazılarında, sanat hayatının merhalelerini ifade eden "gulârn, şagird, ûstad" gibi lâkablar bulunmaktadır. Dikkati çeken diğer bir husus da Ahlâtlı mezartaşı sanatkârlarından mühim bir kısmının dede, baba, oğul, amcazade ve hoca-talebe münasebetleri içinde bulunmalarıdır. Sanatkârlar ilk eserlerinde ustalarının ismini belirtmektedirler. Ahlât

68

mezarlıklarında yatanlar arasında ahi ve feta sıfatlarını taşıyan bazı isimlere rastlanmaktadır. Bu durum, sanatkârlar arasındaki dikkat çekici bağları ve dayanışmayı, XII-XVl. asırlardan Doğu Anadolu'da yaygın olan Fütüvvet veya Ahilik teşkilatının mevcudiyetini ortaya koymaktadır. Bir esnaf teşkilatından olan fütüvvet veya ahilikte esnafın riayet etmesi gereken birçok kaide ve merasim mevcuttur. Mesela bir sanata intisap eden bir kimsenin muayyen bir müddet bir ustanın yanında o sanatı öğrenerek çırak veya kalfa olması gerekmekte, ondan sonra kendi başına iş yapabilmesi veya işyeri açabilmesi için bir ehliyet merasimi yapılmaktadır. Ahlât mezartaşlarındaki imza kitabelerinde rastladığımız gulam, şakird ve üstad unvanları bu teşkilatın burada taşçı sanatı arasında ne kadar kuvvetli olduğunu göstermektedir. Kitabelere göre, Ahlâtlı sanatkârların sıra ile önce gulam, şakird olduklarını ve ustalarının adını zikrederek imza attıklarını, daha sonra sadece isimlerini yazdıklarını yani bir merasim sonunda kendi başlarına iş yapma iznini aldıklarını ve nihayet "üstad" unvanını kullandıklarını; bu safhadan sonra çırak ve kalfa yetiştirdiklerini tesbit edebiliyoruz. Ahlât mezartaşlarında tesbit ettiğimiz sanatkârlar şunlardır: Osman b.Hasan, İ brahim b. Kasım, Hasan b. Yusuf, Muhammed Davud, Ahmet el-Müzeyyin, Üveys

(Veys) b. Ahmed, Esed b. Eyyüb, Cuma b. Muhammed, Havend b. Bergi, Esed b. Haved, Asil b. Veys, Muhammed b. Veys, Hacı Yusuf b. Miran, Hacı Mirce b. Miran, Hacı Miran b. Yusuf, Muhammed b. Miran, Buus b. Şems(Şemdik) ed Darrabi ef-Hilati, Kasım b. Üstad Ali, Kasım b. Muhammed, Ahmed.266 ı

a. Hürrem-Şah bin Mugis el-Hilatî: Mengücekoğullar ’ndan Ahmet Şah ile Süleyman Şah ve eşi Melike Turhan Melek tarafından inşa ettirilen Divriği Ulu Cami ve Şifahanesi, orijinal mimarisini günümüze kadar koruyabilmiş nadir eserlerden biridir.

Divriği Ulu Cami ve Şifahane kompleksi 626/1228–1229 tarihinde yapt ırılmıştır. Tespitlere göre camii,şifahane ve türbede çalışan beş sanatçının ismi tesbit edilebilmiştir. Bunlardan Hürrem-Şah ile Ahmed'in Ahlâtlı olduğu anlaşılmaktadır.267

266

Beyhan Karamağralı., Türk Mimari Eserlerinde Ahlat Mezartaşları, Elilo yayınları, Ankara-1993 s. 11-15 267

Zeki Sönmez., Başlangıçtan 16.Yüzyıla Kadar Anadolu Türk- İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara-1989, s.164-166.

69

Hürrem-Şah bin Muğis el-Hilati'nin külliyenin yapımında baş mimar olduğu anlaşılmaktadır. Gerek camiide ve gerekse şifahanede Hürrem-Şah'ın mimar olarak çalıştığını belirtirten kitabeler bulunmaktadır. Kitabede Amilî Hürrem-Şah bin Muğisi el-Hilatî kaydı vardır.268

b.Ahmed Nakkaş Hilatî: Divriği Ulu Cami, şifahane ve türbede çalışan mimarlardan biridir. XIII. yüzyıl Anadolu Türk mimarisine sanatçı yetiştiren Ahlat, XIII. yüzyılın en görkemli bir eseri olan Divriği kompleksinde iki mimarı bulunmaktadır. Divriği Ulu Camii şah kapısı sanatçısı olan Ahmed Nakkaş Hilati’nin adı ile birlikte Nakkaş kelimesinin zikredilmesi, sanatçının mimari yapıdan ziyade süsleme işini yaptığı anlaşılmaktadır.269

c.el-Hac Mengümberti el-Hılatî: Konya’da Alaaddin Camisi minberi ustalarından biridir. Alaaddin Keykubat döneminde (1236 yılında) son şeklini alan camiide, el-Hac Mengümberti el-Hılatî minberin yapımında çalışmış ve minber kitabesinde adıgeçmektedir. Ancak minber 550/1155 yılında yapılmıştır.270

d.el-Hilatî en-Neccar: Aksaray Kayseri yolunda, Aksaray'a 35 km. uzaklıktaki Alay-Han köyü yakınında bulunan Han'da çalışmış bir ustadır. Kesin olmamakla birlikte Anadolu Selçuklu hükümdarı İzzeddin Kılıç Arslan (1156–1192)'ın yaptırdığı kabul edilmektedir.271Yapan sanatçının ismi okunmamakla birlikte, hanın kitabesinde sadece sanatkârın memleketi ve sanatı belirtilen kısım okunabilmektedir. "el-Hilatî en-Neccar" kelimelerinin okunması da handa çalışan sanatkarın Ahlâtlı olduğunu gösteriyor.272

e.Ebu'n-Nema bin Mufaddulu'l-Ahval el-Hılatî: Ahlat-Şahlar (1100-1207) döneminde yaşamış mimarlardan biridir. Ebu'n-Nema'nın en önemli eseri, Tercan'da yaptığı Mama Hatun Türbesi'dir. Sanat bakımından Anadolu'da bulunan eserlerin en önemlilerinden biridir. XII. yüzyılın sonları veya XIII. yüzyılın başlarında yapıldığı tahmin edilen eser oldukça süslüdür.273

268 269 270 271 272 273

Behram Karamağaralı., “Ahlatlı Sanatkarlar”, Önasya, c.VI, Ankara-1971, sy.72, s.6-7. Tekin., a.g.e., s.178-179. Hakkı Konya., Abideler ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya-1964, s.311. Oktay Aslanapa., Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Ankara-1996, s.21. Abdurrahim Şerif., a.g.e., s.100. Aslanapa., a.g.e., s.33.

70

f.Kasım bin Sinan Üstad Ali: Karakoyunlular döneminde yaşamış Ahlatlı ünlü bir mimar ve mezar taşı ustasıdır. Ahlât’ta günümüze kadar gelmiş sanat eserlerinin en önemlilerinden olan Erzen Hatun Kümbeti'nin mimar ıdır. Ayrıca meydanlık mezarlığında, Üstad Ali'nin eseri olan mezar taşlarına rastlanmaktadır. Erzen Hatun kümbetinde olduğu gibi, inşa ettiği iki mezar şahidesine de baba adını Üstad Ali şeklinde kaydeden Mimar Kasım'ın, birçok Ahlâtlı mezar taşı sanatçısı gibi, mesleğini kendi ailesinden usta-çırak düzeni içinde öğrendiğini anlıyoruz. Ahlât mezarlıklarında imzalı eserlerine rastlamamakla beraber, babasının da bir sanatkâr olduğuna şüphe yoktur. Ayrıca Mimar Kasım'ın eseri olan Erzen Hatun Kümbeti'nin bir benzeri olan Gevaş Halime Hatun Kümbeti'nin bu sanatçının babası Üstad Ali tarafından inşa edilmiş olması ihtimali de vardır. Ayrıca meydanlık mezarlığında Mimar Kasım'ın şakirtlerine de rastlamaktayız. Bunlardan biri (ilerdi kaydedeceğimiz gibi) 274

Ahmed Şakird'ül-Üstad Kasım, ibaresiyle kayıtlı bulunan Ahmet'tir. g.Baba-Can Bey: XV. yüzyılda Akkoyunlular döneminde Ahlât’ta yaşadığı tahmin edilmektedir. Ahlât’ta günümüze kadar gelen sanat eserlerinin en harikası olan Bayındır Kümbeti'ni ve mescidini yapan sanatkârdır. Sanat tarihçilerinin bir kısmı Baba Can Bey'in Ahlâtlı olduğunu söylerken, Prof. Dr. Oktay Aslanapa, Mimar Baba Can'ın Azerbaycan'dan gelmiş olabileceğini söylemektedir.275

h. Yakut (Kara Kuş) el-Hisabî: Selçuklular ve Anadolu'da kurulan Türk beyliklerinde mühendis ve mimara el-hisabî dendiğini kaynaklardan öğreniyoruz. Yakut el-Hisabî'de XII. yüzyılda Ahlâtşahlar döneminde Ahlât’ta yaşamış bir Ahlâtlı mimar mühendistir.276 1164 yılında Ahlât çarşısında çıkan yangında birçok işyeri ve ev yanarak kullanılamaz hale geldi. Bunun üzerine II. Sökmen'in karısı Şah-Banu yanan evleri ve kaleyi yıktırarak yeniden inşa ettirdi. Kalenin yapımında Ahlâtlı mühendis Yakut elHisabî'yi, çalıştırdı. İbnu'l-Ezrak'ın verdiği bilgiye göre, kalenin vücuda gelmesi el-

274 275 276

Behram Karamağaralı., Ahlat Mezar Taşları, Ankara-1992, s.98, 198, 200 Aslanapa., a.g.e., s.41. İbnu’l-Ezrak., Meyyafarikin ve Amid Tarihi (Çev. Ahmet Savran),Erzurum-1997, s.173.

71

Hisabî'nin gayreti ile olmuştur. Ayrıca el-Hisabî'nin olağan üstü bir gayret sarf ettiğinden de bahsedilmektedir.277

5.Ahlât’tan günümüze kadar gelmiş eğitim müesseseleri Burada önemli camilerin, zaviyelerin, vakıfların, kümbetlerin hangileri olduğu belirtilecektir. Camiler: Cami-i Ahlât (Ulu Cami),İskender Paşa Camii, Kadı Mahmut Camii, Baytındır Mecidi ve Zaviyesi, Şeyh Mehmet Mescit ve Zaviyesi Zaviyeler: Şeyh Abdulkadir Zaviyesi, Şeyh Ammar Ahlatî Zaviyesi, Kırklar Zaviyesi, Baba Merdan Zaviyesi, Şeyh Buldaş (Yoldaş) Zaviyesi, Hacı Hüseyin Zaviyesi, Kulaksız Zaviyesi Vakfı Vakıflar: Zeamiye Medresesi Vakfı, Mezar-ı Şeyh Necmeddin Havâî Vakfı, Haremeyn Vakıfları, Şeyh Hamza Dergahı Vakfı, Aynu’l-Melik Vakfı, Es-Seyyid Osman Dede Tekkesi Vakfı, Kesikbaş Vakfı, Şehitler Vakfı Kümbetler: Usta Şakird (Ulu) Kümbeti, Hasan Padişah Kümbeti, Bayındır Kümbeti, Erzen Hatun Kümbeti, Bağatay Aka Kümbeti, Hüseyin Timur Kümbeti, Alimoğlu Kümbeti, Mirza Muhammet Kümbeti, Keşiş Kümbeti, Ahlât Kalesi Sanat eserleri içinde bulunan zaviyeler önemli yayg ın eğitim kurumlarıdır. Bunlar halkta birlikte yaşama arzusunu arttıran yapılardır. Vakıfların varlığı ise sosyal kurumların yapılmasını kolaylaştırmıştır. Bu sosyal kurumlar içinde eğitim müesseselerinin varolduğu da düşünülmektedir. Günümüzde Camilerde Kuran öğretimi vardır ve her yaştan kişiler katılabilir. Ahlatşahlar’da da camiler de halka böyle bir eğitimin sunulduğu düşünülmektedir. Kümbet, anıt mezar anlamındadır. Kümbetlerin de halk tarafından ziyaret edildiği ve halkı birbirine bağlayıcı özelliğinin olduğu bilinmektedir.278

277 278

Turan., Doğu Anadolu, s.117, 223, 239. Tekin., a.g.e., s.8-10

72

ALTINCI BÖLÜM I.ERATNA DEVLETİ A.Eretna devleti’nin Kuruluşu Ondördüncü yüzyıl Selçuklu Türkiyesi’nde, birden bire İlhanlıların umûmî valisi sıfatıyla, önemli bir vazifeyi yüklenen Sultan Alâeddin Eratna hakkında yeterli ve kesin bilgilere sahip değiliz.279 Eratna Adı:Kaşgarlı Mahmud’un “Türk dilini Arap dili ile kar şılaştırdığı” Divân-ı Lügât’t-Türk adlı eserinde Eratna ismi “kıymetli inci” manasına Erdini ve “kıymetli inci gibi beden sahibi” anlamına da Ertinî imlasıyla kaydedilmiştir.280 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Eratna ismini Eratnalılar üzerine yaptığı çalışmalarda “dürr-i yetim, yani büyük inci demektir” şeklinde açıklamıştır.281 Claude Chaen de, “bu ad Budizm’in yayılmasından sonra, Uygurcaya giren, Sanskritçe’de kıymetli taş anlamına gelen Ratna kelimesiyle açıklanabilir” demektedir.282 Eratna’nın “iriyarı bir adam olduğunu”, Şikârî: “Öyle bir adam idi ki, gören dev 283 sanırdı. Asla at çekmezdi, ısğıra binerdi. Saldığı gürzü, yerinden on adam kald ıramazdı.

Ve buradan naklen Müneccimba şı: “At zor taşıdığından sığıra binerdi”284 sözleriyle doğrulamışlardır. Adı geçen müelliflerin eserlerinden hareketle Fahreddin K ırzıoğlu da, Sultan Alâeddin Eratna’ya atfen: “Eratnalıların kurucusu pek iriyarı ve binmesine değme at belli dayanmadığından, tosuna binerek” gezerdi demekle aynı görüşe 285

katılmıştır. Eratna, İlhanlı sarayında ve ordusunda yetişmiş bir emir ve noyan unvanıyla Anadolu’ya gelmiş, önce umîmî vali ve sonra da sultan sıfatıyla başarılı bir hizmet

279 280 281

282 283 284 285

Kemal Göde., Sultan Alâeddin Eratna, KBY, Ankara-1990, s.1. Kaşgarlı Mahmut., Divan-ı Lügati’t Türk (çev. B. Atalay), Ankara-1945, s.68-126. İsmail Hakkı Uzunçarşılı., “Sivas-Kayseri ve Dolaylarında Eretna Devleti”, Belleten,(1968) XXXII/126, s.163, not: 6, 7. Göde., a.g.e., s.5. Şikârî., Karaman-Oğulları Tarihi, (Trc., Mesud Koman), Konya-1946, s.17. Göde., a.g.e., s.5-8. Fahrettin Kirzioğlu., Kars Tarihi I, İstanbul-1953, s.468.

73

vererek, içeride ve dışarıda kendisini tanıtmasını bilmiş bir Türk devlet adamı ve büyüğüdür.286 Eratna’nın soyu hakkında değişik görüşler ileri sürülmüştür. Bu cümleden olarak Makrizî, Kitâbü’s-Sülûk’ta: “Küçük Asya’nın hâkimi Moğol asıllı Emîr Eratna” demekle, Eratna’nın Moğol kökenli olduğunu ifade etmiştir.287 Acâibü’l-Makdûr adlı eserinde nakleden İ bn Arabşâh da, Eratna’yı Moğol/Tartar olarak göstermiştir.288 İnâyetullah Efendi de, İ bn Arabşâh’ın adı geçen eserine dayanarak, Eratna’yı Tatar

taifesinden göstermiştir.289 Timur’un Anadolu Seferi’nde adı geçen Eratnalı Emîri, Yıldırım Bayezid’e karşı Timur ordusuna rehberlik etmiştir.290 Z. Velidî Togan: “Rum ülkesinde Uygur Beğler’inden, tümen beğleri sıfatıyla Tarımtaz ile Senektay ve Ertene / Ertana kardeşler” dine anılan emirlerin Uygur Türklerinden olduğunu belirtmiştir.291 Aynı şekilde, İ. Hakkı Uzunçarşılı da: “Eretna, Moğol olmayıp, Uygur Türkleri’ndendir” diyerek, konuya aç ıklık getirmiştir.292 Şikârî: “Eratna’nın babası Kayseri Beyi Cafer Bey, Moğol Beyleri’nden idi” demekle293 tespit edebildiğimiz kadarıyla, ilk görüşün sahibi olmuştur. Şikâri’den faydalanan Müneccimbaşı da Cafer Bey’i Eratna’nın babası olarak göstermiştir.294 Sultan Alâeddin Eratna’nın, kardeşleri hakkında: Kâşânî’nin kaydettiği Emîr Tarımtaz ve Emîr Sünüktaz’dan başka, Feridûn’un babası ile Pîr Mehmed295, Şah Ali’nin anası ve Mutahharten’in babaları olan Burak Bey olmak üzere iki erkek kardeşiyle;296 biri Karamanoğlu297, diğeri Emîr Temürtaş ile evlendikleri bilinen iki de kız kardeşinin bulunduğu anlaşılmaktadır.

286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297

Kemal Göde., Eratnalılar (1327-1381), TTK, Ankara-1994, s.10-21. Kirzioğlu., a.g.e., s.470. İsmail Hakkı Uzunçarşılı., “Eretna Devleti”,İstanbul-1998, s.162. Göde., a.g.e., s.22. Yaşar Yücel., “Mutahharten ve Erzincan Emirliği”, Belleten (1972), XXXV/140, 665-719. Z.Velidi Togan., Umûmî Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul-1970, c.I, s.244-466. Uzunçarşılı., “Eratna Devleti”, s.164. Şikâri., a.g.e, s.12-17. Göde., a.g.e., s.25. Uzunçarşılı.,a.g.e., s.189. Yılmaz Öztuna., Büyük Türkiye Tarihi, c.II,Konya-1964, s.14. Göde., a.g.e., s.50.

74

Sultan Alâeddin Eratna’nın oğullarına gelince: Eratna’nın yaş sırasıyla Şeyh Hasan, Cafer ve Mehmed isimlerinde üç oğlu vardır.298 Eretnalılar, Gazan Han zamanında, Moğollar arasında Türkler de önem kazanmışlar ve Olcaytu zamanında, başta Uygur olmak üzere Türkler önemli mevkilere geçmişlerdir. Olcaytu’nun güvenilir emirlerinden olan Eratna ile ağabeyleri Tarımtaz ve Sünüktaz da Uygur Türkleri’nden olup, İlhanlı ordusunda önemli görevler yapmıştır.299Olcaytu ve Ebû Said devirlerinde İlhanlı idaresinde Uygur Türklerinin rolleri önemli derecede etkili olmuştur. Araştırmamıza konu olan Sultan Alâeddin Eratna, İlhanlıların ikinci derecedeki emirleri arasında yer alırken, diğer Uygur Beyleri gibi çalışkanlığı ve becerikliliği sayesinde, kendisini tanıtarak, yükseltmiş ve birinci derecede emirler arasına girmeyi başarmıştır.Eratna, daha Olcaytu Han zamanında, Anadolu’da bulunan Moğol ordusunun bir fırkasının komutanlığına tayin edilmiş ve bu suretle de oradaki önemli emirler arasına girmiştir.300 Emîr Eratna’nın Anadolu’ya gelişi ve Temürtaş’ın hizmetine girişi ile ilgili olarak Faruk Sümer, şu aç ıklamada bulunmuştur: “Ertene’nin ağabeyleri olan Tarımtaz ve Sünüktaz 1319 yılında Kurumışı, İrincin ve arkadaşlarının ayaklanmalarına katıldıkları için öldürülmelerinden sonra, onun Temürtaş’ın maiyyet emirlerinden olmak üzere Anadolu’ya geldiği tahmin edilebilir.301 Emîr Eratna, çok kısa denilebilecek bir zamanda, ikinci derecede bir emirlikten, çalışkanlığı, doğruluğu, cesareti ve kurnazlığı sayesinde birinci derecede emirliğe yükselmiş ve kendisini siyasi bir otorite haline getirmesini bilmiştir. Bu maddi ve manevi otoritesi ile de 1327 Ekiminde, Emir Temürtaş’dan boşalan İlhanlıların Anadolu Umûmî Valiliği görevine, vekaleten bile olsa, kendisini tayin ettirmeyi başarmıştır.302 Eratna Devleti’nin komşularıyla ilişkilerine bakacak olursak: Anadolu'yu hâkimiyeti altına almak isleyen Çobanlı Şeyh-Hasan, Anadolu'ya gönderdiği bir 298 299 300 301 302

Yaşar Yücel., Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, s.20. Göde., a.g.e., s.52. Uzunçarşılı.,a.g.e., s.164, Aynı müellif, Osmanlı Tarihi, c.I,Ankara-1988, s.41. Faruk Sümer., “Anadolu’da Moğollar”,Ankara-1992s.21, 93. Göde., a.g.e., s.17.

75

haberle, Emîr Eratna'nın kendisine tâbi olmasını istemiştir. Anadolu'da kendi adına bir hâkimiyet kurmak için, faaliyetlerini sürdüren Emîr Eratna ise, Çobanlı Şeyh Hasan'ın bu teklifini hemen reddetmiştir. Bunun üzerine, Çobanlı Şeyh Hasan Emîr Eratna'nın idaresindeki yerlere saldırmıştır. Doğu Karahisar'a kadar olan yerleri yakıp yıkmıştır .303 Eretna ise Memluklu Sultanı ile dostça ilişkiler kurma yoluna gitmiştir. Anadolu'yu idare ederken sırtını Memlûklu Sultanı Melik Nasırla dayamış ve ona samimi bir bağlılık göstererek, faaliyetlerini sürdürmüştür. Böylece de, Eratnalılar için yeni bir dönem başlamış olup; bu yeni dönemde, Eratna'nın komşularıyla münasebetleri bazen dostça, bazen de düşmanca olmuştur.Emîr Eratna, 1337 tarihinden itibaren 1341 yılında Memlûklu Sultanı Melik Nasır'ın ölümüne kadar, duruma göre; Memlûklular ile bağlarını şöyle bir korumuş, Sultan adına hutbe okutup, sikke kestirmiş ve sikkelerden bir kısmını sadakat ve bağlılık alâmeti olarak, âdet olduğu üzere Mısır'a göndermiştir. 304

Emîr Eratna’nın adına kurulan Eratnalıların komşuları olan Türkmen Beyliklerinden Karamanlılar305, Osmanlılar306, Taceddin Oğulları307, Amasya Beyler308 ve diğer Türkmen Beyleri ile bazen dostça, bazen de düşmanca münasebetlerinin bulunduğu kaynaklardan öğrenilmektedir.309 Bu cümleden yola çıkarak, Eratnalılar ile daha çok münasebette bulunmuş olan komşu beyliklerden biri de şüphesiz Dulkadirliler310olmuştur.

Eretnalılar

Çobanlılarla

1343

Karanbük

Savaşını

311

yapmışlardır. Memlukların desteğini alan Eratnalılar, bu savaşta Çobanlıları yenmişlerdir.312 Emîr Eratna, 1327 yılında Emîr Temürtaş’ın Mısır’a sığınmasından sonra, Anadolu işlerinde bir numaralı adam sıfatıyla görev almaya başlamışsa da önce Ebu

303 304 305 306 307 308 309 310 311 312

Sümer., a.g.m., s.99-101. İsmail Hakkı Konya., Dânişmend, Kronoloji, c.I, s.121. Şahabettin Tekindağ., “Karamanlılar”, İA., s.316-330. İ.Hakkı Uzunçarşılı., Osmanlı Tarihi, c.I, s.94-142. Mevlüt Oğuz., “Taceddin Oğulları”, DTCF Dergisi, Sayı: 5, s.469. Hüseyin Hüsamettin., Amasya Tarihi, c.3, s.17-100. Ârifi., “Elbistan ve Maraş’ta Dulkadir Oğulları Hükümeti” TOEM, V/30, s.358-377. Rafet Yinanç., “Dulkadırlılar”, İA., s.654-662. Yaşar Yücel., Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara-1970, s.18-20. İbn Haldun., İber, c.V, s.1186.

76

Said Bahadır Han’ın ve sonra da Melik Nasır’ın himayesinde kalarak, varlığını devam ettirmeye çalışmıştır. Eratna, Temürtaş'ın Anadolu Umûmî Valiliği'ne vekil bıraktığı 1327 tarihinden, Ebu Said'in ölüm tarihi olan 1335 tarihine kadar, Sultan Ebu Said'in bir valisi olmaktan ileri gidememiştir. 1332-1333 tarihlerinde Sivas'ı ziyaret ederek, kendisiyle görüşen ünlü Seyyah İ bn Batuta da, Emîr Eratna'nın: "Anadolu'da Irak Hükümdarı'nın vekili" olduğunu söylemiş olmakla, bu görüşü doğrulamıştır. 313 Entnalılar Devleti’nin kurucusu Eratna'nın "Sultan” ünvanı,314 yanında, "Alâeddin", "Reşideddin" ve "Seyfeddin" unvanları ile de anıldığı bilinmektedir. Eratna 1340 tarihinden sonra, kendi adına olmak üzere "Alâeddin" unvanı ile bir gümüş sikke kestirmiştir.315Mısır ve Suriye'de ortaya çıkan karışıklıklardan faydalanan Eratna, kendisini Memlukluların himayesinden ayırarak, sultanlığını ilân etmiş ve hatta daha önce elinden kaptırmış olduğu Darende'yi de onlardan almıştır.316Eratna'nın Anadolu'da kesin bir şekilde, istiklâlini elde etmesi ve kendi ad ıyla anılan Eratnalı Devleti'ni kurması; ancak, Çobanlı Şeyh Hasan'ın Süleyman Han komutasındaki ordusuna karşı kazandığı Karanbük Zaferi ve arkasından da büyük hasmı Çobanlı Şeyh Hasan'ın ölümü üzerine mümkün olmuştur.317Görülüyor ki, Eratna'nın "Sultan" ve beraberinde “Alâeddin” ünvanları ile anılması, istiklâlini ilân ettiği 1343 tarihli Karanbük Zaferi'nden önce de, onun kesin olarak, adı geçen unvanları aralıksız kullanıp,318 istiklâlini elde etmesi, müelliflerin çoğunun ortak görüşü halinde, Karanbük Zaferinden sonra mümkün olmuştur.319 Sultân Alâeddin Eratna, Orta Anadolu'da İlhanlıların yıkılmasıyla, kurduğu siyasî teşekkülü, Celayirli Şeyh Hasan'a, Çobanlı Şeyh Hasan ve kardeşi Melik Eşrefe ve hatta Türkmen Beyleri'ne karşı, zaman zaman Memlûklu Sultanlan'nın desteğini

313

İbn Batuta., Seyahatname(Nşr.M. Çevir), c.I, s.326. Göde., a.g.e., s.18. 315 Göde., a.g.e., s.27. 316 Uzunçarşılı., “Eretna Devleti”, s.42. 317 Göde., a.g.e., s.32. 318 Göde., a.g.e., s.44-45. 319 Göde., a.g.e., s.46. 314

77

ustaca kullanarak, devam ettirmiştir. Böylece Eratna, Anadolu Beylikleri ve komşu devletler arasında, ününü duyurmasını ve kendisini tanıtmasını bilmiştir.320

B.Eratnalılar’da Kültürel Yapılanma 1.Eratnalılar’da Eğitim ve Eğitim Müesseseleri a.Köşk Medrese: Anadolu Selçukluları’nda olduğu gibi, Eratnalılarda da eğitim ve öğretim medreselerde yapılmıştır. İlme ve ilim adamlarına değer vermiş olan Sultan Alâeddin Eratna, ilim tahsili için Kayseri'de Kö şk Medresesi'ni yaptırmış ve hizmete açmıştır. Kendisi de tefsir ve hadis ilmiyle me şgul olmuş, yüksek din âlimleriyle sohbet etmiş ve onlara ışık tutmuştur.321 Zaten Eratna Devleti Selçuklu şehirlerinden birçoğuna hâkim olmuştur. Anlaşılan şu ki eğitim öğretim faaliyetleri bu şehirlerde devam etmiştir. Sultan Eratna, Köşk Medrese’yi yaptırarak eğitime verdiği

önemi göstermiştir. Köşk Medresesi, Kayseri'nin Gültepe Mahallesi'nde Köşk Dağı denilen yerde, hâkim bir noktada bulunmaktadır. Kesiti kare şeklinde, sağlam kesme taştan yapılmış olan bu medreseye, kuzeye açılan bir kapıdan girilir. Medrese avlusunun ortasında, kitabesinden anlaşıldığına göre, Eratna tarafından karısı Sülipaşa Hatun adına 1339 tarihinde sarımtırak kesme taştan yaptırılmış ve üzeri konik bir külahla örtülmüş bulunan sekizgen bir kümbed vardır ki, bu türbenin içine Eratnal ı Sultan Alâeddin Eratna, Gıyâseddin Mehmed, Alâeddin Ali- ile Sülipa şa Hatun gömülmüştür. Türbenin etrafını çeviren binanın hem tasavvuf ehline ait tekke hem konaklama yeri ribat ve hem de eğitim ve öğretim yuvası olmak üzere medrese olarak adlandırılmıştır.322 Kaserili Ahmed Nazif Efendi, Köş Medresesi içinde, bir de mescid bulunduğunu ifade etmiştir.323 Bu mescitlerde eğitim yapılmıştır.

b.Ahiliğin Eratna Devleti’nin Eğitimindeki Yeri: Eratna Devletinin Selçuklu şehirlerine hakim olduğu belirtilmişti. Selçuk şehirlerinden Ankara, Kayseri, Erzincan

Eratna hâkimiyetine girince burada bulunan Ahi teşkilatı da devletin önemli yaygın eğitim kurumu olmuştur. Ahilik kurumunun tarihi gelişimine ve eğitim sistemine daha

Göde., a.g.e., s.58-59. İbn Batuta., a.g.e., I, s.325-327. 322 Halil Edhem., Kayseriyye Şehri, Mebad-i İslamiye ve Kitabeleri,TOEM,34,s.111-113. 323 Ahmet Nazif Efendi., Tarih-i Hususî Kayseri,İstanbul-1970, s.129. 320 321

78

önceki bölümlerde yer verilmiştir. Selçuklu şehirlerinden olan Erzincan alınacaktır. Burada bulunan Ahilere Eratna’nın verdiği öneme değinilecektir. Eratnalı Devleti'nin sınırları içine katılan Erzincan, sırasıyla Ahî Ayna Bey ve Pîr Hüseyin'in idaresinde kalmıştır. Bunlardan Ahi Ayna Bey'in 1348'lerde Sultan Alâeddin Eratna'nın hâkimiyetini tanıdığı, kaynakların ifadesinden anlaşılmaktadır. Eratnalılar Devri'nde, Erzincan Emîrliği'nin Ahî Ayna Bey'in ölümünden sonrada , Pîr Hüseyin Bey'in ölümünden sonra da Mutahharten Bey'in idaresine geçti ği bilinmektedir.324

c.Zaviyeler: Birer misafirhane olarak yol uğraklarına yapılan zaviyelerde halk seviyesinde eğitim ve öğretim görülmekteydi. Zaviyelerde her yaştan kişiye eğitim verildiği ve bu eğitimin dini ilimlerle ilgili olduğu bilinmektedir.

d.Öğretim Dili: Sultan Alâeddin Eratna da, İlhanlı sarayında yetişmiş bir emîr ve noyân olarak kavimdaşlarıyla birlikte İlhanlı ordusunda Anadolu'ya gelmiş; aklı, kültürü ve sabrı sayesinde, bir siyâsî teşekkül kurmayı başarmış ve Anadolu'da hiç yabancılık çekmemiştir. Çünkü o, 1071 öncesi ve sonrasından beri, Türkleşen Anadolu'da Türk millî kültürünü hazır bulmuştur. Bu sebeple Anadolu'nun diğer yerlerinde olduğu gibi, Eratnalı hâkimiyetinde bulunan yerlerde de, Türk Dili hâkim olmuştur. Fakat bunun yanında elimize geçen belgelerden anlıyoruz ki, yazı dili olarak Arapça, Farsça kullanılmıştır. Eratna'nın çok iyi bir tahsil ve terbiye gördü ğü ve âlim olduğu ve bu sebeple de Arapçay ı gayet ince ve doğru bir şekilde konuştuğu 325

bilinmektedir. Anadolu'da Uygurcanın kullanıldığı, Uygurca ve Moğolca şiirler yazıldığı ve Uygurcanın Fatih Devri'ne kadar geldiği ve sarayda öğretildiği, kaynaklarda ifade edilmiştir.326 Bunun yanında "Türkçe, Moğol idaresinde Uygur bahşilerinin tesiriyle mühim bir mevkiye sahip"327 olmasına rağmen, ne yazık ki, o günlerden günümüze kadar Türkçe belgeler ulaşmamıştır. Bu da, millî kültürümüz açısından büyük bir boşluk meydana getirmiştir.

324 325 326 327

Turan., Türkiye, s.668. Göde., a.g.e., s.60-65. İbn Batuta.,a.g.e., C.I, s.327. Göde., a.g.e., s.64-66

79

Malazgirt Zaferi'nden sonra Türkleşme ile içice yürütülen İslâmlaşma hareketi ile Anadolu şehirleri birer Türk-lslâm kültür merkezleri halini almıştır, özellikle Eratnalı hâkimiyetinde bulunan Konya'dan Erzurum'a, Samsun'dan Malatya'ya kadar olan saha, tam bir arada yaşamaya başlamışlardır. Uygur Türkleri'nin medenî tesirleri hemen geniş sahalara kadar yayılmış ve İslâm medeniyeti ile uyuşabilme imkânı bulmuştur. İlhanlılar, bir taraftan İranlıları devlet teşkilatında hizmete alırken, diğer taraftan da Uygur bahsi ve bitikçile-rini ihmal etmemişlerdi.328 Anadolu Türk-lslâm diyarı haline gelmiştir. Bu sebeple, müelliflerin ifadesine göre, Sultan Eratna, iyi bir Müslüman olup, Sünnî-Hanefî nezhebini kabul etmiştir. Buna göre, Eratnalı idaresindekilerin Müslüman oldukları ve Eratnalıların Ekberiyye tarikatını korudukları anlaşılmaktadır. Eratnalılar, mimarîde aşağıda ifade edeceğimiz gibi, Selçuklu mimarisinden farklı bir üslûbun müjdecisi olmuşlardır. Ayrıca, dokumacılıkta, deri işlemeciliğinde, özellikle halıcılık ve el san'atlannda Selçuklu san'atını devam ettirmişlerdir.329 Eratnalıların örf ve âdetleri hakkında, diğer sahalarda olduğu gibi kesin bilgilere sahip değiliz. Yalnız şurası muhakkaktır ki, onlar da diğer Türk Beylikleri gibi, Orta Asya Türk kültürü ile İslâm kültür ve medeniyetini bünyelerinde yoğurarak devam ettirmişlerdir; bir taraftan Türk töresine, di ğer taraftan da lslâmî esaslara riayet etmişlerdir. Togan, bu konuda: "Kayseri, Konya ve Ni ğde taraflarında yerleşen Uygur, Kaşgarlı ve Hotenliler'in kendi an'anelerini yaşattıkları şüphesizdir” derken, Kafesoğlu da: "Eski Türk örf ve âdetlerinden çoğu, bu Türk devletlerinde de devam etmekteydi" ifadeleriyle meseleye açıklık getirmişlerdir.

2.İmâr Faaliyetleri ve Eğitim Müesseseleri Eratnalılar'ın Anadolu’da i'mâr faaliyetleri, komşularına oranla yok denecek kadar azdır. Her halde Anadolu Selçukluları’nın önemli yerleşme merkezlerinde devlet oldukları için bu faaliyetlere gerek duyulmamıştır. Belki de yapıların kitabelerinin sökülmüş bulunması330 veya vakfiyelerinin elimize geçmemiş olması331 sebebiyle Eratnalılar devri eserlerini tesbit etmek mümkün olmamıştır. 328 329

Mehmet Fuat Köprülü., “Âzerî”, İA., II, s.129. Osman Turan., Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul-1971, s.26.

80

Alâeddin Eratna devrindeki i'mâr faaliyetleri: Kayseri Kılıçarslan Mahallesi'nde firatna Kabası Cafer Bey'e ait olduğu kabul edilen tarihsiz Ali Cafer Kümbedi muhteşem bir yapı olarak günümüze kadar gelmiştir.332 Kayseri Yanıkoğlu Mahallesi'nde Anadolu'da İlhanlı Umumî Valisi Temürtaş'ın son zamanları ve Emir Eratna'nm ilk zamanlarında yapıldığı anlaşılan 728/1327 tarihli Emir Şahap Türbesi, onarılmış bir vaziyette ziyarete açıktır, içerisinde kendisi, eşi ve çocuğuna ait üç kabir bulunmaktadır. Kapısı üzerinde mermer bir kitabesi vardır. Kırşehir' de Aşıkpaşa Türbesi 733/1332 yılında tamamen mermerden yapılmıştır. Niğde'de 736/1335 tarihli Sungur Bey Camii, portalı ve mihrabıyla çok güzel bir eser olarak dikkatleri üzerinde toplamıştır.333 Kayseri Yalman Mahallesi'nde 738/1338 tarihli Kadı Mescidi, Eratna'nın emirlerinden muhtemel Emir Hüsâmeddîn Halil o ğlu Fahreddin İsmail tarafından genişletilmiştir. Eratnalılar’ın en önemli eserlerinden biri olan Kö şk Medresesi, Kayseri'nin Gültepe Mahallesi'nde Köşk Dağı denilen yerde hâkim bir noktada bulunmakta olup, bu eser Sultan Alâeddin Eratna tarafından yaptırılmıştır. Bu görüşten hareketle türbenin etrafını çeviren bu binanın hem tasavvuf ehline âit tekke/hângâh/hânkâh/zâyiye334 hem konaklama yeri rîbat (konak, han) ve hem de e ğitim ve öğretim yuvası olmak üzere medrese olarak adlandırıldığı görülmüştür. Kayserili Ahmed Nazif Efendi, Köşk Medresesi içinde bir de mescid bulunduğunu ifade etmiştir.335 Eratnalılar Devri'nde Develi Karahisarı adıyla anılan Yeşilhisar'da Sultan Eratna tarafından 747/1346 tarihinde yaptırılmış olan Câmi-i Kebir / Ulu Câmii bugün ibâdete açık olup, minaresi dışında her tarafı modern bir şekilde yenilenmiştir. Sivas'ta Sultan Eratna'nın genç yaşta ölen büyük oğlu Şeyh Hasan adına 748/1347'de kesme taştan yapılmış olan Güdük Minare, benzeri görülmeyen bir türbe olarak günümüze kadar gelmiştir.

330 331 332 333 334

335

İ.Hakkı Uzunçarşılı., Anadolu Beylikleri, s.218. Faruk Sümer., “Anadolu’da Moğollar”, s.114. Gabriel., Kayseri Türk Anıtları, s.90, 93, 94. Oktay Aslanapa., Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı, s.34. Yücel Özkaya., “XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Yerli Ailelerin Ayanlıkları Ele Geçirişleri ve Büyük Hanedanlıkların Kuruluşu”, Belleten, XLII/168, s.715. Mehmet Nazîf Efendi, a.g.e., s.129.

81

Tokat'ta 748/1347 tarihli zaviye ve Kayseri'de 749/1348 tarihli Emîr Erdoğmuş veya Tatarhâniler Türbesi, Eratna devri eserlerdendir. Kayseri Gavremo ğlu Mahallesi'nde büyüklüğü ve taçkapının süslü oluşu bakımından Kayseri'de benzeri görülmeyen Şah Kutluğ Hâtûn Zâviye-kümbedi, Hacı Beyi diye meşhur olan Şah Kutluğ Hâtunun emriyle 750/1350 yılında yapılmış ve 1977'de vakıflarca aslına uygun bir şekilde onarılmıştır. Kayseri Kartal semtinde, şehitliğin yanında Hisarcık yolu üzerinde 751/1350 tarihli Emîr Ali/Pişrev Ali Türbesi, aslına uygun bir şekilde onarılmıştır. 336 Gıyâseddîn Mehmed zamanında ise Kayseri Develi ilçesi'nde 753/1352 tarihînden sonraki bir tarihte yapıldığı anlaşılan Şeyh Ümmî Zaviyesi, bugün tamamen ortadan kalkmış olup, sadece yerinde taş yığınları kalmıştır. Niğde Bor ilçesi'nde 760/1358 tarihli bir Mevlevîhane Tokat Turhal İlçesi'ne bağlı Tazıya/Gümüştop Köyü'nde bulunan zaviye ve 762/1361 tarihli Eminüddin Ho şkadem Camii; Kayseri Kalenderhane/Curcurlar Mahallesi'nde 765/1364 tarihli Amasya Emîri Hacı Şadgeldi'nin sağlığında ölen büyük kızı Ulu Hâtûn için yaptırdığı ve yerlilerin

"Sazgeldi Devletlü Türbesi" ve "Dede Kümbed" olarak adland ırdıkları Ulu Hâtûn Türbesi'nin kubbesi yıkılmış, sâdece dört duvarı kalmıştır.337 Kayseri’de, Selçuklu Devri eseri olarak bilinen tarihsiz Şah Cihan Hatun Türbesi veya diğer adıyla "Döner Kümbed"i, Sanat Tarihçileri Beyhan ve Halûk Karamağaralı ikilisi, Eratnalı Devri'ne ait göstermişlerdir. ı

ı

ı

ı

ı

Görülüyor ki, Eratnal yap lar aras nda en çok göze çarpan zaviyeler, olmuştur. Bundan da anlaşılıyor ki, Eratnalılar iktisadî ve içtimaî hayatın düzenli olması için birer misafirhane ve aynı zamanda birer ilmî-dinî sohbet yuvaları olan bu eserleri köylere kadar yaymışlar ve bu müesseselerin ömürlü olması için de buralara arazi ve çiftlikler vakfetmişlerdir. Selçuklu Devri han ve kervansaraylarının değişik bir örneği olarak değerlendirebileceğimiz bu içtimaî müesseseler günümüzde köylerimizde bile önemini ağır ağır yitirmekte olan köy odaları yani misafirhane-igrolarak gelmiştir.338

336 337 338

Göde., a.g.e., s.150-157 Uzunçarşılı., Anadolu Beylikleri, s.230; Aynı müellif, Kitabeler, I, s.89. Göde., a.g.e., s.156.

82

SONUÇ Türklerin Anadolu’ya gelişi Malazgirt Zaferi 1071’den önceye rastlar. Kavimler Göçü sırasında Türkler Anadolu’dan geçmişlerdir; ama Anadolu’ya yerleşme amacı gütmemişlerdir. Türkler, Anadolu’yu Malazgirt Zaferi ile yurt edinmeye başladı. Selçuklu Devleti’nin kurulmasıyla Anadolu’da Türkler siyasi anlamda ortaya çıkmıştır. Anadolu’nun Türkleşmesi aşamasında emeği geçen beylerin daha sonra Selçuklu’ya bağlı özerk beylikler kurduğu vurgulanmıştır. Osman Turan’ın, Doğu Anadolu Türk Devletleri adını veridiği bu devletler: Saltuklular, Mengücekliler, Danişmentliler, Artuklular, Ahlatşahlar ve önemli bir siyasi yapı olarak karşımıza çıkan Eratna Devleti’nin siyasi tarihi kaynakların elverdiği oranda aydınlatılmıştır. Doğu Anadolu Türk devletlerinin siyasi tarihi aydınlatılırken araştırmanın ağırlık noktasını bu devletlerin eğtim ve öğretim faaliyetleri beraberinde maddi kültürleri oluşturmuştur. Anadoluda ilk medrese olan Yağıbasan Medresesi’ni Danişmentliler kurmuştur. Bu medresenin varlığı eğitim ve öğretime önem verdiklerini göstermesi açısından önemlidir. Danişmentliler zamanında Niksar, Malatya, Tokat önemli kültür merkezleri haline getirilmiştir. Danişmetli bilim adamları, Anadolu’nun kültürel anlamda gelişmesine katkı sağlamışlardır. Anadolu’da beylikler döneminde kurulan medreseler genelde camiye biti şik olarak yapılırdı. Bu yüzden bu medreseler hem örgün hem de yaygın e ğitim kurumları olmuşlardır. Medreselerde genellikle dini eğitim verilirken pozitif bilimlere de yer verilmiştir. Medreselerde dini etkiden dolayı eğitim öğretim dili genelde Arapça’dır. Bu durum Türkçe’nin gelişmesini olumsuz yönde etkilemiştir. Medrese hocalarına yüksek maaş verilmiş, medrese öğrencilerine burs bağlanmış ve öğle yemekleri medrese tarafından karşılanmıştır. Bu o dönemde eğitim kurumu olan medreselere ne kadar önem verildiğini göstermesi açısından dikkate şayan bir husustur. Yaygın eğitim kurumları olan camiler, kitapçı dükkânları, bilginlerin evleri, kütüphaneler, tekke ve zaviyeler sadece belli bir yaş kesimine değil tüm halka açık olarak faaliyet göstermiştir. Aynı zamanda halk arasında dayanışma ve milliyetçilik

83

duygusunu geliştimiştir. Yaygın eğitim kurumları içerisinde Ahilik Teşkilatının Selçuklular’da olması, Selçuklu’ya bağlı özerk bir yapıda olan beyliklerde de var olduğu izlenimini oluşturmaktadır. Ahilik Teşkilatı, esnafların birlikte hareket etmesini sağlayan önemli bir ekonomik örgütlenmedir. Eğitim ve öğretim konusu kaleme alınırken, o dönemin en güçlü devleti olan Selçuklular’dan yola çıkılmış, böylece beyliklerin örgün ve yaygın eğitim kurumları aydınlatılmıştır.

84

BİBLİYOGRAFYA AĞIRAKÇA, Ahmet., “Mardinli Bazı İlim Adamları’’,Birinci Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul-2006. Aksaraylı Kerameddin Mahmud., Müsameret-ül Ahbar (Nşr. Osman Turan), Ankara1993. ……………………………………., Selçukî Devletleri Tarihi, Ankara-1943. AKYÜZ, Yahya., “Niksarın Fethi ve Danişmentliler Döneminde Niksar”, Bilgi Söleni Tebliğleri 8 Haz. Niksar–1996. AKYÜZ, Yahya., Türk Eğitim Tarihi, 9. Baskı, Ankara-2004. …………., Türk Eğitim Tarihi, İstanbul-1997. …………., "Danişmendliler Döneminde Türk Eğitim Tarihine Genel Bir Bakış",

Niksar'ın Fethi ve Danişmendliler döneminde Niksar Bilgi Şöleni Tebliğleri, (Niksar, 8 Haziran 1996). Tokat-1996. ALPTEKİN, Coşkun., “Artuklular” Büyük İslam Tarihi , 8. Cilt, Konya-1994. ALTAY, Hadi., Kayseri Pınarbaşı Kazası Civarında Melik Gazi ve Koçyağız

Türbeleri, (Yayınlanmamış Lisans Tezi),İstanbul-1951. ALTUN, Ara., Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Geli şmesi, İstanbul1978. ARABACI, Caner., Konya Medreseleri (Yayınlanmamış Doktora tezi), Konya-1996. Ârifi., “Elbistan ve Maraş’ta Dulkadir Oğulları Hükümeti” TOEM, V/30. ARAZ, Rıfat, Harput’ta Eski Türk İnançları, Atatürk Kültür Merkezi Yay, Ankara – 1995. ARTUK, İbrhaim., Artuk Bey, Aydınlık Basımevi, İstanbul-1944. ASLANAPA, Oktay., Anadolu’da İlk Türk Mimarisi, 2.Bas.,Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu,Ankara-2007 …………………….., Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Ankara-1996. ................................Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı, Ankara-1996 Bağdatlı İsmail Paşa., Hediyetü’l-Arifin Esmai’l-Müellifin ve Asaru’l-Musannifin, İstanbul-1951.

85

BARKAN, Lutfi.,“İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, İstanbul-1974.

BAYRAM, Mikail., Ahi Evren ve Ahi Teşkilatı’nın Kuruluşu, Konya-1991. ……………., Şeyh Evhadü’d-Din Hâmd el-kırmâni ve Evhadiyye Tarikatı, Konya1993. BAYSUN, M. Cavit., “Mescid”, İA, X.,İstanbul-1964. KESKİ NBORA, Kadircan, “Mardin Eminüddin Maristanı ve O Dönemdeki

Darüşşifalar” Birinci Uluslar arası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul2006. BEDİRHAN, Yaşar, ATÇEKEN, Zeki., Malazgirt’ten Vatana Anadolu Selçuklu

Devleti, Eğitim Kitabevi, Konya-2004. …………………..., Selçuklular ve Kafkasya, Çizgi Kitabevi, Konya-2000. BERKTAY, Halil., Türkiye Tarihi 1, Cem yay., 6. Basım, Ankara-2000. CAHEN, Claude., Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler (Çev. Yıldız Moran), İstanbul–1979.

ÇAL, Halit., “Melik Dânişmend Gazi Türbesi”, TÜED, XIX, Ankara-1991. ÇAYIRDAĞ., "Tarihi Binalar", IX., Türk Tarih Kongresi. ÇELEBİ A.., İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi, (Trc., Ali Yardım), Damla Yayınevi, İstanbul-1976.

Evliya Çelebi, Seyahatnâme,(A.Cevdet) II.,İstanbul-1314. …………………Keşfu’z-Zünun an Esmai’l-Kütub ve’l-Fünun (Nsr. Ş. Yalthaya ve R. Bilge), İstanbul–1943. Ebu’l-Fereç., Tarih-i Muhtasarü’d-Düvel (Trc. Ş.Yaltkaya), İstanbul–1992. EDHEM, Halil., “Anadolu’da İslami Kitabeler”, TOEM, 34. …………Kayseriyye Şehri Mebad-i İslamiye ve Kitabeleri,TOEM,5,İstanbul-1915 ERGÜL Hüseyin Fazlı, ERDOLU Fatih,I.Uluslararası Artukluklu Sempozyumu

Bildirileri(25-27 Ekim 2007 Mardin),Mardin-2008. el-Belazuri., Fütuhu’l-büldan (Çev. Mustafa Fayda), Ankara-1987.

86

ERDEMİR, Yaşar., “Tokat Yöresindeki Camilerin Kültürümüzdeki Yeri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, (Tokat 2-6 Temmuz 1986), Gelişim Matbaası, Ankara-1987. GÖDE, Kemal., Eratnalılar (1327-1381), TTK, Ankara-1994. ………………..., Sultan Alâeddin Eratna, KBY, Ankara-1990. GÜNGÖR, Erol., Tarihte Türkler, Ankara-1998. GÜRKAN, Kâzım İsmail., “Selçuklu Hastaneleri”, Malazgirt Armağanı, TTK yay., Ankara-1993. HÜSAMEDDİN, Hüseyin., Amasya Tarihi I, İstanbul-1332/1330. İbn Batuta., Seyahatname.(Nşr. M.Şerif),İstanbul-1335. İbn Bibi, el Evâmirü’l-‘Alâ’iye, (Nşr. Adnan S.Erzi),TTK,c.II.Ankara-1956.

………… Selçuk-Nâme (Nşr. N. Lugal, A. Erzi), TTK, Ankara–1956. İbnu’l-Ezrak., Meyyafarikin ve Amid Tarihi (Çev. Ahmet Savran),Erzurum-1997. İNAN A.., “Kayseri’de Gevher Nesibe Şifaiyesi”, Malazgirt Armağanı, TTK, Ankara-

1993. İNBAŞI, Mehmet., XVI. YY. Başlarında Kayseri, Kayseri-1992.

KAFESOĞLU, İ brahim ve Arkadaşları., Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, İSAR, İstanbul-1999.

KARAMAĞARALI, Beyhan., “Ahlatlı Sanatkarlar”, Önasya, , c.VI, sy.72,Ankara1971. ……………………………, Ahlat Mezar Taşları, Ankara-1992. KAŞGARLI, Mahmud., Divan-ı Lügati’t Türk (Çev. B. Atalay), Ankara–1945. KAYA, Abdullah., Mengücekoğulları Tarihi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya2006. Katip Ferdi, Mardin Maluk-u Artukiyye Tarihi, İstanbul – 1537. Katip Çelebi., Keşfu’z-Zünun an Esmai’l-Kütub ve’l-Fünun (Nsr. Ş. Yalthaya ve R. Bilge), İstanbul-1943. KAZICI, İslam, Eğitim Tarihi, İstanbul–1983. KIRZIOĞLU, Fahrettin., Kars Tarihi I, İstanbul-1953. KONYA, İbrahim Hakkı., Abideler ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya-1964.

87

…………………………,Danişment Kronolojisi,C.1. KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuat., “Âzerî”, İA., II.,MEB.yay.,İstanbul-1979. …………………………., “Artukoğulları,” İA, MEB yayınları, İstanbul-1979, ………………………….,Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynaklar ı, TTK, Ankara-1943. KUBAN, Doğan., Anadolu Türk Mimarisinin Kaynak ve Sorunları I, İstanbul-1965. ………………….., Anadolu Sanatı, İstanbul-1970. KURAN, Abdulah., Anadolu Medreseleri, Ankara-1969. KÜÇÜKDAĞ, Yusuf., Mevlâna Dergahı Vakfiyelerinden Abid Çelebi ve Veled

Bekir Vakfiyeleri (Yüksek Lisans Tezi), Konya-1986. MAZIOĞLU, H.., “Selçuklular Devrinde Anadolu’da Türk Edebiyatının Başlaması

ve Türkçe Yazan Şairler”, Malazgirt Armağanı, TTK, Ankara-1993. Mecdi Mehmet Efendi., Hadaiku’ş-Şakaik (Nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul–1989. MERCAN Mehmet, ULU Mehmet Emin, Tokat Kitabeleri, THK, Ankara–2003. MERÇİL, Erdoğan., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara-1997. …………………….., Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara-1997. ……………………., Türkiye Selçuklularında Meslekler, TTK, Ankara-2000. NAZİF, Ahmet., Tarih-i Hususî Kayseri., İstanbul-1970. NUR, Rıza., Türk Tarihi, Cilt 3-4, Toker yay, İstanbul-1994. ı ı

ı

OCAK, Yaşar., “XIV. Yüzy l n Ahlatl Ünlü Bir Sufi Feylesofu Şeyh Bedreddin’in Hocası Şeyh Hüseyin-i Ahlati” Anadolu’da Türk Mührü Ahlat, Ankara1993. OĞUZ, Mevlüt., “Taceddin Oğulları”, DTCF Dergisi, Sayı: 5. ÖGEL, Bahaddin., Türk Milli Bütünlüğü İçinde Doğu Anadolu, TTK, Ankara-1985. ………………….., Anadolu’nun Türk Yurdu Oluşu, TTK, Ankara-1985. …………………. Türk Milli Bütünlüğü İçinde Doğu Anadolu, TTK, Ankara–1985. ÖNGÜL, Ali., Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi I, Akademi Kitabevi, İzmir-2001. ÖZAYDIN, A.., “Mengücekler” Büyük İslam Tarihi, C.VIII, İstanbul-1992. ÖZKAYA, Yücel., “XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Yerli Ailelerin Ayanlıkları Ele

Geçirişleri ve Büyük Hanedanlıkların Kuruluşu”, Belleten XLII/168.

88

ÖZTUNA, Yılmaz., Büyük Türkiye Tarihi, C.II., Konya-1964. …………………...., Selçuklu ve Anadolu Beylikleri, C.II, Konya-1964. ……………………., , Türkiye Tarihi, Hayat yay., İstanbul-1970. POLAT, Ümit., “Tarih İncisi Ahlat”, TDAT, İstanbul-1997. ROUX, Jean Paul., Türklerin Tarihi, Milliyet yay.,Ankara-1989. SAKAOĞLU, Nejdet., Türk Anadolu’da Mengücek Oğulları, İstanbul-1971. SEVİM, Ali, YÜCEL, Yaşar., Türkiye Tarihi, TTK, Ankara-1989. SEVİM, Ali., Ünlü Selçuklu Komutanları, , TTK, Basımevi, Ankara-1990. SOLMAZ, Sefer., Danişmentliler Devleti ve Kültürel Mirasları (Doktora Tezi) Konya-2001. SÖNMEZ, Zeki., Başlangıçtan 16.Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde

Sanatçılar, Ankara-1989. SÜMER, Faruk., “Ahlat ve Ahlatşahlar” Belleten S.197. ………………… “Anadolu’da Moğollar”. Ankara-1992. ………………………., “II. Süleyman Şah”, İA, XII. ………………………..., Doğu Anadolu Türk Beylikleri, TTK, Ankara-1990. ………………………..., Mengücekler Mad. İ.A., VII Ankara-1990. …………………………..,Doğu Anadolu Türk Beylikleri. Ankara-1990. ………………………….,Doğu Anadolu Türk Beylikleri.; Tükler, “Doğu Anadolu Türk Devletleri”. ŞAHİN, İlhan, EMECEN, Feridun., “Amasya” mad., TDVİA, III, İstanbul-1991. ŞEHSUVAROĞLU, Bedi N., Türk Tıp Tarihi, Bursa-1984. ŞEKER, Mehmet., Anadolu’da Birarada Yaşama Tecrübesi Türkiye Selçukluları ve

Osmanlılarda-Müslim Gayr-i Müslim İlişkileri-, DİB yay., 2.Baskı, Ankara-2002. ŞEREFUDDİN., Sancar ve Gazâli, s.54, ŞERİF, Abdurrahim., Erzurum Tarihi, İstanbul-1936. Şikârî., Karaman-Oğulları Tarihi, (Trc., Mesud Koman), Konya-1946. ŞİMŞİRGİL, Ahmet., “XVI. Yüzyılda Tokat Medreseleri” TİD. VII, İzmir-1992.

89

………………………., “XV-XVI. Asırlarda Tokat Şehrinde İktisadi Hayat”, TİD, X, İzmir-1995. TEKİN, Rahmi., Ahlat Tarihi, OSAV, İstanbul-2000. ………………………,Orta Çağda Tatvan ve Ahlat Bölgesinin Gerileme

Sebepleri,I.Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul-2007.

TUNCER, Cezmi., “Anadolu Selçuklu Kümbetlerinin Gelişimi ve Özellikleri” X. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler,(22-26 Eylül 1986), III, Ankara-1991 TEKİNDAĞ, Şehabettin, “Karamanlılar”, İA. TERZİOĞLU, Aslan,‘Ortaçağ İslam Türk Hastaneleri ve Avrupa’ya Tesirleri”,

Belleten, XXXIV TOPALOĞLU, Nuri., Selçuklu Devri Muhaddisleri, DİB yay., Ankara-1988. TUNCER, Orhan Cezmi., “Anadolu Selçuklu Kümbetlerinin Gelişimi ve

Özellikleri” X. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, (22-26 Eylül 1986), III, Ankara-1991. TURAN, Osman., “Celâlettin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten, Ankara1948, …………………….., Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, 2. Baskı, İstanbul1984. ……………………...., Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, C.1-2, Boğaziçi yay., 13. Baskı, İstanbul-2000. …………………….,Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi , 6. Baskı, İstanbul-1973. ……………………..,Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Boğaziçi Yay., 5. Bas., İstanbul-1980. …………………….. Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul-1971. UNAT, Yavuz., “Artuklular Döneminde Bir Türk Mühendis Cezeri” I Uluslarası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul–2006. UYUMAZ, Emine, Sultan I, Alaeddin Keykubat, Ankara-2000. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı., Tarihçe-i Erzurum, İstanbul-1996. ……………………………..., “Eretna Devleti”, İstanbul-1998.

90

…………………………….., “Sivas-Kayseri ve Dolaylarında Eretna Devleti”,

Belleten (1968) XXXII/126., İstanbul-1998. ……………………………., Dânişmend, Kronoloji, c.I, s.121. ……………………………..., Kitabeler, Devlet Matbaası, İstanbul-1929. …………………………….., Osmanlı Tarihi, c.I, Ankara-1988. ÜNVER, A. Süheyl., “Anadolu Selçukluların’da Sağlık Hizmetleri” Malazgirt

Armağanı, TTK yay., Ankara-1993. YALAR Mehmet, Tatvan ve Çevresinde Tarihi Medrese Geleneği, I.Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul–2007 YINANÇ, R., “Mengücekler’e Ait Bir Vakfiye Sureti”, Tarih Araştırmaları Dergisi,812,14-23,Ankara-1970. ……………….., “Sivas Abideleri ve Vakıfları,” Vakıflar Dergisi 22, Ankara-1991. …………………..., “Dulkadırlılar”, İA. YUVALI, Abdülkadir, Artuk oğulları döneminde Mardin’deki Maddi Kültür

Unsurları, I. Uluslar Arası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul-2006.

YÜCEL, Yaşar., “Mutahharten ve Erzincan Emirliği”, Belleten (1972), XXXV/140. ………………., Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, II, Ankara-1991. …………………, Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara-1970. ZENGİN, Burhan, Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri, Ankara-1994. TOGAN, Velidi., Umûmî Türk Tarihi’ne Giriş, , c.I.,İstanbul-1970.

91