Dobson ΠΡΑΣΙΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

 

 Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν  ΑΝ

Πράσινη Πολιτικη σκέψη

 

 Α  ΑΝ ΝΤΡΙΟΥ ΝΤΟΜΠΣΟΝ

Πράσινη Πολιτικη σκέψη

ΜΕΤΑΦ ΡΑΣΗ :   ΣΠΥΡΟ Σ ΠΕΤΡΟ ΥΝΑΚΟ Σ

 

Άυ νόμπ, Πράσινη πολιτική σκέψη  τίς πωύπυ: Green Political Thought  τίς α΄ δ 1990, HarperCollins Academic β΄ δ 1995, γ΄ δ 2000 Routledge δ΄ δ 2007, Taylor & Francis e-Library © 2007 Andrew Dobson © γα  εή γώα Π ιύ, 2013 Μεφα: σπύς Πευς έπμή επμεα: σαύς άγγως Φγή επμεα: Άα Μχπύυ σχεδαμός δς: Πόπ άεξίυ έυχαύμε γα  ευγεή υμβή υς ς Μα κύ, άεξδα Μπαυ α Μαα τίγα.

ISBN 978-618-81011-1-1 Πράσινο Ινστιτούτο, Παεία έευθείας 14, 10553 άθήα, . (+30) 210 3242861

www.greeninstitute.gr, [email protected] 

 

Περιεχόμενα

Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση

7 9 13 14 16

Εισαγωγή

19

1. 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού Βώμες ωίες 34 λόγ γα α φίζυμε  πεβ 38 η ί α  π-αγς υπες ς 39 καθόα α ωή ααγή 41 η αε α  δεξ: μυμός α απαμός 42 ιή πθ 49 συμπαμα 55

31

2. 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο Βαθ γία:  θή ως ώδας υμπεφς 60 Βαθ γία:  θή ως  ζωής 69 άθωπεμός 75 η μδα Earth First! α  ωή γία 81  Υβδμός 85 συμπαμα 89

56

3. 

Η βιώσιμη κοινωνία  Όα  απυξ 92 Πθας θες 105 Πεόεα πβήμαα με  απυξ 112 άμφβώας  ααω 117 έγεα 132 έμπό α αξίδα 134

92

Αντί προλόγου: Για Για μιαν άλλη Πολιτική Οικολογία Πρόλογος του συγγραφέα για την ελληνική έκδοση Πρόλογος στην τέταρτη έκδοση Πρόλογος στην τρίτη έκδοση

5

 

Περιεχόμενα

έγαία 138 Βπμός 146 Γεωγία 150 Πμφία 151 η απω α α ό ς 152 συμπαμα 162 4. 

5. 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή Δμαία α αυαχμός 166 Δ μα α γύω από  μθεή εξυία 180 τόπς ζωής/Lifestyle 186 κόες 191 Άμεες δες 199 ομ ία α  γή δόα υ πί ο ξες 207 συμπαμα 224 Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες Φεευθεμός 227 συμός 241 σαμός 251 Φεμμός 266 συμπαμα 284

Επίλογος Βιβλιογραφία

6

164

204

226

285 306

 

 Αντί προλόγου: προλό γου: Για μιαν μι αν άλλη άλλ η Πολιτικ Πολ ιτική ή Οικολογί Οικ ολογία α

Το βιβλίο τούτο παρουσιάζεται στο ελληνικό κοινό σε μια στιγμή κρίσιμη για την ιστορία του Πράσινου Κινήματος. Έχοντας διανύσει μια σημαντική πολιτική δι -  -  αδρομή από τη δεκαετία του ΄70 έως σήμερα, διερχόμενο από διάφορα στά -  -  δια εξέλιξης και υποχώρησης στην Ευρώπη και παγκοσμίως, στέκεται σήμε -  -  ρα μπροστά σε ένα σταυροδρόμι όπου καλείται να λάβει αναγκαίες αποφάσεις, οι οποίες θα καθορίσουν τη μελλοντική του πορεία. Μπροστά στη μεγαλύτε -  -  ρη κρίση του Δυτικού κόσμου από την εποχή του Κραχ, φυσικό επακόλουθο των διαδικασιών της παγκοσμιοποίησης και της κυριαρχίας τους τις τελευταίες δεκαετίες, επιβάλλεται η επαναξιολόγηση της πορείας του Κινήματος και των στόχων του, των προτεραιοτήτων και των προσανατολισμών του. Επιβάλλεται η αναζήτηση μια άλλης Πολιτικής Οικολογίας. Στην αναζήτηση αυτή συμβάλλει τούτο το βιβλίο-ορόσημο της διεθνούς βιβλιογραφίας, του οποίου την τέταρτη έκδοση το Πράσινο Ινστιτούτο επιμελεί -  -  ται και παρουσιάζει για την ελληνική γλώσσα. Μέσα από τις σελίδες του ο καθη -  -  γητής Άντριου Ντόμπσον εκθέτει με αξιοθαύμαστα σαφή και διεξοδικό τρόπο τις αξίες, τις ιδέες και τις αρχές που διέπουν την Πράσινη Ιδεολογία από τις απαρ -  -  χές της έως σήμερα και την κάνουν, μέσα από τη μοναδικότητα των στόχων και των επιδιώξεών της, να ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες ιδεολογίες του 19ου αιώ -  -  να που επιβιώνουν έως σήμερα. Δίκαια αποτελεί το βιβλίο με τις περισσότερες παραπομπές παγκοσμίως σχετικά με το αντικείμενο που πραγματεύεται. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όσους βοήθησαν στην υλοποίηση αυ -  -  -  τού του εγχειρήματος και κυρίως τον Σπύρο Πετρουνάκο, την Άννα Μπαχαρο -  πούλου, την Άννα Μιχοπούλου και την Πόπη Αλεξίου για την καθοριστική τους συμβολή, καθώς και τον Ιωσήφ Μποτετζάγια για την επιστημονική του συμπα -  -  ράσταση. Κυρίως θα ήθελα να ευχαριστήσω τον συγγραφέα για την υπομονή και την καλή του διάθεση καθ’ όλη τη διάρκεια τούτης της προσπάθειας. Το Το εκ -  -  δοτικό αυτό εγχείρημα αποτελεί το πρώτο, και ίσως το σημαντικότερο, στον σύ -  -  ντομο χρόνο ζωής του Πράσινου Ινστιτούτου.

σαύς άγγω άγγωςς Αντιπρόεδρος Πράσινου Ινστιτούτου 2012-2013 

7

 

Πρόλογος του συγγραφέα για την ελληνική έκδοση

Χαίρομαι ιδιαίτερα που γράφω αυτόν τον πρόλογο για την ελληνική έκδοση του βιβλίου Π πή . Η ιδέα για το βιβλίο αυτό μου προέκυψε για πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν ο κόσμος φαινόταν αρκετά διαφορετικός απ’ ότι σήμερα. Εκείνη την περίοδο στις πολιτικές διαμάχες κυρι -  -  αρχούσαν οι συγκρούσεις μεταξύ αριστεράς και δεξιάς, με τις χώρες του Συμ -  -  φώνου της Βαρσοβίας να βρίσκονται παραταγμένες απέναντι στις αντίπαλές τους της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας (ΝΑΤΟ). Ωστόσο, το αντιπυρηνικό κίνη -  -  μα στη Ευρώπη, και πέρα από αυτήν, γεννούσε μια νέα πολιτική, μια πολιτική που δεν μπορούσε στο σύνολό της να ενταχθεί στο παραδοσιακό φάσμα αρι -  -  στεράς - δεξιάς. Αυτή τη νέα πολιτική –την πράσινη πολιτική– τροφοδοτούσαν ανησυχίες στις οποίες δεν φαινόταν να ανταποκρίνονται τα πολιτικά σχήματα που είχαν κυριαρχήσει στο πολιτικό πεδίο για περισσότερα από 200 χρόνια. Ζη -  -  τήματα όπως η δηλητηρίαση από παρασιτοκτόνα, η όξινη βροχή, οι τρύπες στο στρώμα του όζοντος κατέστησαν εξαιρετικά εμφανή την εύθραυστη σχέση μας με τον μη-ανθρώπινο φυσικό κόσμο, καθώς και την εξάρτησή μας από αυ -  -  τόν. Βέβαια, τα περιβαλλοντικά ζητήματα δεν εμφανίζονταν για πρώτη φορά, και η ιστορία βρίθει παραδειγμάτων κοινωνιών, ακόμα και ολόκληρων πολι -  -  τισμών, που κατέρρευσαν λόγω της εξαντλητικής χρήσης των πόρων που εί -  -  χαν στη διάθεσή τους. Η διαφορά, όμως, αυτή τη φορά, ήταν –και παραμέ -  νει– ότι η ζημιά δεν είναι τοπικής εμβέλειας ή προσωρινή, αλλά συστημική και ενδημική. Η φιλοδοξία της (κατά τα ειωθότα) πολιτικής –ανεξάρτητα από αποχρώ -  -  σεις– είναι μια αενάως επεκτεινόμενη οικονομία. Η πράσινη πολιτική βασίζεται στη σκέψη ότι αυτή η φιλοδοξία είναι αδύνατον να διατηρηθεί μέσα σ’ ένα σύ -  -  στημα περιορισμένων πόρων, όπως είναι ο πλανήτης στον οποίο ζούμε. Αυτός είναι ο λόγος που η περιβαλλοντική καταστροφή και ο κοινωνικός εκτοπισμός –των οποίων η κλιματική αλλαγή είναι ίσως η πιο προφανής, αλλά σε καμία περίπτωση η μόνη έκφανση– παρουσιάζονται συστημικά και ενδημικά σ’ έναν κόσμο ο οποίος κινείται με τις ιδεολογίες που γέννησε ο Διαφωτισμός. Η πρό -  -  κληση για την πράσινη πολιτική είναι να διατηρήσει τα καλύτερα στοιχεία της

9

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

κληρονομιάς του Διαφωτισμού, αλλά χωρίς την καταστροφή των ανθρώπων και του πλανήτη που τη συνοδεύουν συνεχώς μέχρι σήμερα. Οι συγκεκριμένες ανησυχίες οδήγησαν στην εμφάνιση –όπως ισχυρίζο -  -  μαι στο παρόν βιβλίο– μιας νέας πολιτικής ιδεολογίας, την οποία αποκαλώ οι -  -  κολογισμό. Αυτό το σύνολο σκέψης και πρακτικής είναι αρκούντως διαφορετι -  -  κό από τις ιδεολογίες που γνωρίζουμε καλύτερα –όπως ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός, ο συντηρητισμός–, συντηρητισμός–, ώστε να απαιτεί διακριτή αντιμετώπιση και με -  -  λέτη, ως περιγραφή της παρούσας δυσχερούς κατάστασής μας και ως πρότα -  -  ση εξόδου από αυτήν. Ο στόχος μου σε αυτό το βιβλίο είναι, λοιπόν, να περι -  γράψω και να αξιολογήσω αυτή την ιδεολογία. Αρκετοί θα αμφισβητήσουν τη σκοπιμότητα μιας πράσινης πολιτικής, ιδι -  -  αίτερα στο μέσο μιας από τις πιο βάναυσες υφέσεις που έχει γνωρίσει ο σχετικά εύπορος Βορράς Βορράς μετά τη δεκαετία του 1930. Δεν αποτελεί πολυτέλεια η ενασχό -  -  ληση με τα περιβαλλοντικά προβλήματα, και δεν θα πρέπει να ασχοληθούμε με αυτά αφού πρώτα θα έχουν λυθεί άλλα, πιο επείγοντα ζητήματα, όπως η ανεργία και η κοινωνική στέρηση; Δύσκολα θα βρει κανείς κάποιον τόπο και χρόνο όπου να είναι το ερώτημα αυτό πιο οξύ απ’ όσο στην Ελλάδα σήμερα. Από τότε που η οικονομική κρίση χτύπησε την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, το 2008, η Ελλάδα υπόκειται σ’ ένα από τα πιο βάναυσα πειράματα λιτότητας, με τους ανθρώπους της –και ει -  -  δικά τους φτωχότερους και πιο ευπαθείς– να υποχρεώνονται να επωμισθούν το βάρος μέτρων τα οποία σχεδιάστηκαν για την αντιμετώπιση μιας οικονομικής και κοινωνικής καταστροφής που δεν δημιούργησαν οι ίδιοι. Όλο και περισσότεροι έχουν εξωθηθεί στη σφαίρα των «ασθενών και ευπαθών». Χιλιάδες Ελλήνων κάνουν ουρές για φαγητό, χωρίς τη δυνατότητα να αγοράσουν φάρμακα και χω -  -  ρίς να έχουν πρόσβαση σε υγειονομική φροντίδα. Εκατομμύρια βρέθηκαν χωρίς δουλειά, και πολλοί απ’ όσους έχουν εργασία ακόμα δυσκολεύονται να συντηρή -  -  σουν τις οικογένειές τους, λόγω των χαμηλών μισθών και των υψηλών τιμών. Επιπλέον, μια πρόσφατη έκθεση της Διεθνούς Ομοσπονδίας Οργανώσεων του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου εκτιμά ότι οι συνέπειες αυτής της κρίσης θα μείνουν μαζί μας για πολύ καιρό ακόμα – πολύ μετά και από την ώρα που οι πολιτικοί θα μας πουν ότι έχει «λήξει» 1. Σε αυτό το πλαίσιο, ποιος λό -  - 

1

10

http://www.ifrc.org/news-and-media/features/european-economic-crisis/

 

Πρόλογος του συγγραφέα για την ελληνική έκδοση

γος θα μπορούσε να υπάρχει για μια πολιτική –μια πράσινη πολιτική– που εστιά -  -  ζει στη σχέση μεταξύ των ανθρώπινων όντων και του περιβάλλοντός τους; Υπάρχουν δύο λόγοι : Πρώτον, η ελληνική εμπειρία προσφέρει μια πρό -  -  γευση του τι σημαίνει απρογραμμάτιστη λιτότητα, συρρίκνωση και «απο-ανά -  -  πτυξη». Οι πολιτικοί οικολογιστές πιστεύουν ότι οι οικονομίες δεν γίνεται να συ -  -  νεχίσουν να αναπτύσσονται, οπότε κάποια στιγμή πρέπει να σχεδιάσουμε και να οικοδομήσουμε μια οικονομία «σταθερότητας», με σταθερούς ρυθμούς δι -  -  αχείρισης υλικών αντί για διαρκώς αυξανόμενους. Οι ενέργειες γι’ αυτό πρέ -  -  πει ν’ αρχίσουν σήμερα, ώστε να διασφαλίσουμε ότι οι κοινωνίες θα είναι όχι μόνο βιώσιμες, αλλά και δίκαιες. Όσο περισσότερο περιμένουμε, τόσο πιθα -  -  νότερο γίνεται η εμπειρία της Ελλάδας να αποτελέσει κανόνα αντί εξαίρεση. Ο δεύτερος λόγος για να πάρουμε στα σοβαρά την πράσινη πολιτική βρίσκεται στο ότι ο καλύτερος οδηγός που διαθέτουμε για μια βιώσιμη και δίκαιη κοινω -  -  νία είναι ο ίδιος ο οικολογισμός. Η πράσινη πολιτική προσφέρει τη δυνατότητα μιας ειρηνικής σχέσης των ανθρώπινων όντων μεταξύ τους, όπως και μεταξύ των ανθρώπινων όντων και του μη-ανθρώπινου κόσμου. Καθώς η οικονομία της ανάπτυξης ανακόπτεται, η πράσινη πολιτική έχει γίνει απόλυτη αναγκαιότη -  -  τα αντί για ρηχή πολυτέλεια. Εύχομαι το βιβλίο αυτό να μεταδώσει στους ανα -  -  γνώστες μιαν αντίληψη των επαγγελιών –αλλά και τον παγίδων– της πράσινης πολιτικής, και να εμπνεύσει ίσως μερικούς από εσάς να σκεφτείτε και να δρά -  -  σετε στο όνομα ενός νέου είδους κοινωνίας. Είναι ένα ακαδημαϊκό βιβλίο με κοινωνικό στόχο. Θα ήθελα, με την ευκαιρία, να ευχαριστήσω όλους όσοι συμμετείχαν στη μετάφραση του βιβλίου αυτού, και ειδικά τον Σταύρο Αγογλωσσάκη, ο οποίος αποτέλεσε πηγή έμπνευσης καθ’ όλη τη διάρκεια του εγχειρήματος. Εύχομαι η ανάγνωσή σας να ανταμείψει την πίστη του ίδιου, όπως και άλλων, σ’ αυτό.

Άυ νόμπ Νοέμβριος 2013 

five-years-on-the-european-economic-crisis-leaves-a-legacy-of-poverty-63516/ (10 οωβίυ 2013).

11

 

Πρόλογος στην τέταρτη έκδοση

«τ πεβ» χε ήμεα μόμ παυία α πωδα ω εφμείδω α υς ίυς ω επώ εδήεω. κ  ήα αδαό όα παγμαπήθε  πώ δ αυύ υ ββίυ  1990. τ παδξ, όμως, εία ό αυή  αυξμ πβή δε χε απααία ως απεμα  αύε ααό ω αίω, ω υεπεώ, α α ω ύεω ω πεβαώ πβμω. σ παγμαόα,  φμα ω ααύεω ς βωμόας α υ  ππε α γίε γ’ αυή εία υχ αε π πεμ απ’ ό θα πεπε. ο αχός πός υ ββίυ, πό, πυ ήα α πφε υς ααγώες μα απαθε μεαξύ «ζπαύ» α «μεαυθμύ» πεβαμύ, εία ίως αόμα π μαός ώα απ’ ό  1990. Πς από ς πεδπήες ω πεβαώ πυ φαία αόες εεί  «π-πεβαή» επχή, όπως θα μπύαμε α  απαυμε, χυ γίε ήμεα ός όπς, αφύ εχόμαε αμωπ με α εμήα ς πεβαής ααπός ε αθμεή β. Θα ππε υχ α γωίζυμε, πό,  πία ω δώ πς  βωμόα –α ς δες χε με μ ε  πώς θα μαζε  ίδα  βώμ ωία– πυ μας πφα. σ’ αυ ααφεα εύ  ββί. Θα ήθεα α ευχαήω  Craig Fowlie α  Natalja Mortensen ς εδόες Routledge γα  δυε υς ε αυή  α δ α  Ann King γα  γ α υπή δόθω ω εμω. Άντριου Ντόμπσον 

Παεπήμ Keele, Δεμβς 2006

13

 

Πρόλογος στην τρίτη έκδοση

σ εαγωγή ς δεύες δς αυύ υ ββίυ επεήμαα  ξ δμεύεω πω  εό ς θμα – γμό– πυ υόδευε  πώ δ. άυή  μή δε φαίεα α αααγζε – αίθεα, παπαζεα α εείεα. τ τ επίπεδ ω υ γεμω δμεύεω εία πύ υό α α εφαα ααύεω υ γμύ πυ αφεα  πόγ ς δεύες δς ππε ώα α πθυμε μες εξχυες εεείς παγμαείες, όπως: Goodin, 1992, Hayward, 1995, 1998, Dryzek, 1997, Smith, 1998, α J. Barry, 1999. τα τα υγεμα ββία απεύ μς αυύ πυ θα μπύαμε α μυμε «δεύε ύμα» ς θεωής πγγς  πεβαή πή. τ πώ ύμα είχε αφωθεί  επεξήγ α αυ ω π-δεγώ πυχώ ς πεβαής πής, α  πώ δ εύυ υ ββίυ απεύε ε μεγ βαθμό μς υ ύμας αυύ. ο ααζήες υ δεύευ ύμας, από   με, χυ εε πεόε  πή θεωία πα  πή δεγία,  χυ πε  μφή μας ής  ής δεεύς ς χς μεαξύ ς πεβαής πής α μεζόω θεμω α εώ ς πής θεωίας, όπως  δμαία,  δαύ α  δόα υ πί. κπα επή αυύ υ δεύευ ύμας μπεί α βεθεί  ί δ ς Πράσινης πολιτικής σκέψης , όπυ χω πθε  εφα 4 μία εόα με ί «Δμαία α αυαχμός», όπως  εφα 5 ααφς  ααθώδ χ μεαξύ ωής δαύς α πεβαώ όχω. τ εφα 5 γε χε υπεί ζς ααγς. άαπίθα  εδαφ πυ δεξα  φς γα  χ μεαξύ γμύ α ω δεγώ, αθώς α ε μες εξχυες υγς μεες από εδύς ε αυό  χώ, δευύας  πεδί ααφς ώε α πεαμβε όχ μό  αμό α  φεμμό, α α  φεευθεμό α  υμό. έμεαεύ-

14

 

Πρόλογος στην τρίτη έκδοση

α  ευαία αυή γα α αχυώω α  εή θ υ ββίυ: ό  γμός εία μα αυεής πή δεγία, δαή α δαφεή από ς ες με ς πίες υαγωίζεα  αυγή υ 21υ αώα. ο θες α  όχ ό θες αδες  απυξ υ γμύ πυ εόπα α υζήα  επίγ ς δεύες δς υεχίζα αδπωα. Υπχε ήμεα μα χυή πεπίθ ό  όχ υ γμύ μπύ α επευχθύ, όπς υ γε, χωίς αυό. Πεύω ό αυό εία θς, α χω επαπήε  επίγ γα  μα φ πεμυ α εξγήω υς όγυς. έίμα  ευχ θ α πω ό  όα ω εδώ πυ αχύα με  πεβαή πή εία χυή, παόμε α ααπυόμε, α  υεγαία με α μ ς εξαυθεί α απεεί πγή πευμαής α ωής απίς.  απίς. έία εξαε ευχ α βπε αείς εδύς εός «υ πυ χώυ» ’ αχίζυ α ααπα με ς πευμας πήες πυ χε απαύε  πεβαή πή θεωία. έίμα, όπως πα, ευγώμω πς όυς χυ υμμεχε ε αυή  πθβόα υζή γα  όπ με  πί επαα α όα γφω εδώ. έίμα επίς ευ γώμω  επμεή μυ ς εδόες Routledge, Mark Kavanagh, πυ με πεε α ώω γα  μα φ  γ απα ε αυή  πό. τς, ευχαώ υς αθώπυς ς εγαβής εαείας  παεπήμ Keele πυ, θε υς, μυ πφεα  θμα γα  φωγαφία υ Miho Suganami  εξώφυ. Άντριου Ντόμπσον 

Παεπήμ Keele, άύγυς 1999

15

 

Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση

Μό αφύ παε αεός αός από  δμίευ ς πώς δς αυύ υ ββίυ υεδπία  είχα ππαθήε α ω ’ αυό. η γαύα ς άθς αφθαε πααμ από πς απαίεες ααγώες ς Πράσινης πολιτικής σκέψης  από  από υαδφυς ε ό  όμ,  υή βαύα ω πίω μ’ αε α αφθώ ό  εξαφ μίας θς γα  γμό  αγ ω μω πώ δεγώ ήα α’ αχς  ύα ύ α πόθεή μυ. τα εγχείδα εαγωγής ς πς δεγίες αφθύ εδώ α αεό αό, όμως μό πόφαα  γμός βήε  θ υ ’ αυ. τ 1989 δε γώζα αα  εγχείδ πυ α πεχε εφα πω  γή πή , εώ ήμεα υπχυ αε (γα παδεγμα Ball and Dagger, 1991, Leach, 1991, Heywood, 1992, Macridis, 1992, Vincent, 1992, Dobson, 1993a, Kenny, 1994). η υεδπί υ  ππαθύα α ω χε –επίζω– βεώε  εία ς δεύες δς, εώ ππαθώ (εδ  εαγωγή) α εωμαώω  πή μυ γα  γμό απεεμαόεα ό  θεωία ς πής δεγίας ό α α πεεχόμεα εππήεω γα  ευύ ό όπως  πααπω. άυή  εία μυ δωε επίς  δυαόα α εμβαθύω πεαω  δαφπί μεαξύ πεβαμύ α γμύ, δαφπί πυ απεεί π ααπόπα μς υ πεβαγύ-πύ δαόγυ. τα εευαία πε χόα εμφαίε μα υπή πθώα υγγαμμω πεβαής πής,  πυ γα α  πααυθήε αείς υεπγεα μα χβόα δαδαία. έξεπγ ευχα όα ααυα ό αυή  υχ πύ απαή εγαία είχε ως απεμα  ααπαμγή ω πγυμω απόεώ μυ, πα μα αθή υς ααδθω (α α   θα εχα α πω;). Έχω, πωδήπε, επαπήε ς πααήες α α πααδείγμα μυ  χω ααπθεί όπυ πυα πήες.

16

 

Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση

ο βαός μός υ ββίυ, ως ε ύυ, παμεε ίδς. ο πεί ααγώες θα πααήυ ό  υό  εφα 1 χε ύχε δαίες επεξεγαίας, ε με όγω ς πχής πυ υ δόθε από αεύς χας. έπίζω ό χω δαυπώε με από α επχεήμαα  εφα 2 αφεα απ’ ό  πώ δ, α δαυπώω μα πεόε αθή (α α αυόχα πεόε βαμ ε αχς) π γα  μφή ς βώμς ωίας  εφα 3 απ’ ό  1989. Έχω επαπήε  εφα 4  χω πθε μα μή εόα χε με ς μεες δες. ο εόες γύω από  αμό  εφα 5 χυ (επίζω) ωφεθεί από  επαφή με α από υς π ααπυόμευς μείς  ββγαφία – αυό πυ αχεία με  αμό. ο φεμμός μυ φαίεα εμφαεα δχαμς α εευαία χόα απ’ ό π  1989,  πυ επχεώ α απυπώω  επαεπεξεγαία ω φεμώ θεμω  εφα 5. τς, υπήξε μα α α μαίυα φή πς  π ό  πεβαμός α  γμός μπεί α εία εγ δαί, όμως υγίυ ε όα α μεία πυ χυ παγμαή μαία, όα  ζύμε εία  παία υ πεβς. σε αυή  υζή εζε  επίγς υ ββίυ. έία πεό (όμως αθς) α πύμε ό αυή  δεύε δ ς Πράσινης πολιτικής σκέψης  δε   δε θα είχε παγμαπθεί χωίς όυς ό δβαα (ή με π όπ παβα χεία από)  πώ δ α μυ επεήμαα πύ υπήχα πβήμαα. λυπμα πυ θα ααφω ίγυς μό από αυύς, α πα’ όα αυ θα  ω: Wouter Achterberg, Adrian Atkinson, John Barry, Ted Benton, Janet Biehl, Murray Bookchin, Anna Bramwell, Alan Carter, Brian Doherty, John Dryzek, Robyn Eckersley, Judy Evans, Bob Goodin, Peter Hay, Tim Hayward, Mike Kenny, Keekok Lee, Paul Lucardie, Mary Mellor, David Pepper, Dick Richardson, Mike Saward, Jan van der Straaten, Andrew Vincent, Albert Weale, Caroline Wintersgill, Marcel Wissenburg α Stephen Young. κζας  πααπω αγ υεδπώ ό μό α από α μα αυ γώζα πωπ  1989. Ίως ό, αύε  αύε π-

17

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

υε από  Πράσινη πολιτική σκέψη  ήα   ήα  ευαία πυ μυ δόθε α θω ’ επαφή με μυς εξαεύς επήμες, μεί από υς πίυς γα φί μυ. Έα από α πόωπα  α γ,  Caroline Wintersgill, δε εία παεπμαός, α  επμεή μυ ς εδόες Routledge. έίμα υπόχες  Caroline πυ με παυε  παδευή εμπεία ς πεμαίας αυής ς δεύες δς α πυ υπήξε  π υπμεός δμαός δς όω θα πεπε α ω γ’ αυή. έπίζω  απεμα α εία αξ ό ς δής ς επμής ό α ω ππαθεώ ω υαδφω μυ α φωίυ  δό μυ πευμαό δ. Άντριου Ντόμπσον 

Παεπήμ Keele, 1995

18

 

Εισαγωγή

κμαή ααγή. άπίω δαώ. Όξ βχή. έξαφ εδώ. κααφή υ όζς. Δία από πααόα. Γεε ππμες φς. άυ εία α ζήμαα πυ δωα ώθ  πή ζωή α  υ 20ύ αώα α θα υεχίυ α  υ α  21. Πόεα γα μα εξαεή υγυία α χε ααύε με εξαεή αχύα. άόμα α π α χόα1  απυξ εός πύ ήμας γύω από α θμαα αυ θα ήα πα από θε φααία. η γώ γύω από μα – δία από α πααόα, γα παδεγμα– πεζόα ε ίγυς επήμες α ε αόμα γόευς ωύς ααυς, εώ δε υπήχε αμία απύως  γα α, όπως  υπεθμα υ παή. σήμεα δύα θα βίαμε αθώπυς  «ααπυγμ» όμ πυ α μ χυ αύε π γ’ αυ α πεβα πβήμαα, α πθαό αόμα π δύα πυς  «ααπυόμε» όμ πυ α μ δχα ό  πεβαή υπβθμ εία είε αία είε ύμπωμα ω ωώ, πώ α μώ πβμω υς. Ως απεμα αυής ς πααδχής, ό  Β ό α  νό, δμυ γήθε α α ζωαό πεβαό ίμα – α ίμα πυ χε ήμεα παυία με επή ό  ωία ω πώ ό α  π επίμ πό όμ, ς βυευής πής. τ ίμα αυό πεε  αδυ μας παγμαής ααδμαϊής βμχαίας με αείμε  αυή υ, α αυή  αυ παίε πς μφς. Υπχυ εαγωγ ββία πυ αύπυ ό  φμα ς πεβαής πής (Doyle and MacEachern, 1998, Dryzek and Schlosberg, 1998, Garner, 2000, Carter, 2001, Connelly

1

Δαδή α μα ς δεαείας υ 1970 (..μ.).

19

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

and Smith, 2003). Υπχυ ββία α θα αφεωμα α πα π όμμαα (Müller-Rommel and Poguntke, 2002),  πεβαή χαξ πής (Fisher and Black, 1995, Jordan et al., 2003),  ωγία υ πεβαύ ήμας (Doherty, 2002), α ς δεθείς χες γα  πεβ (Thomas, 1992, Laferrière and Stoett, 1999, Paterson, 2000). Υπχυ επθεωήες πυ εδεύα  πεβαή πή – όπως  Environmental Politics  α   α Global Environmental Politics . Υπχυ επίς ββία αφεωμα  επχεμαγία α  αυ γύω από ς πς α ως αήες πυ βία πίω από  πεβαό ίμα (Atkinson, 1991, Hayward, 1995, Dryzek, 1997, Smith, 1998, Barry, 1999, Baxter, 1999, Blühdorn, 2000, Humphrey, 2001, Meyer, 2001, Whiteside, 2002, Dickens, 2004),  εύ εία α από αυ α ββία. η πώ δ ς Πράσινης πολιτικής σκέψης  γε  γε  1990, όα α πα π όμμαα απεύα αμία α χεδό αείς δε είχε αύε γα  μαή ααγή. άαωόμυ, όε, α  υφεό π φυό υ πεβαμύ απεύε απ μα αόμα εδχή δεγώ πυ ήδ υπήχα ή μα α, αυθύπα δεγία. Ό πεόε δβαζα γ’ αυό, ό πεθόμυ ό είχαμε πγμα α χα μας μα α δεγία. τ τ α με ό  πεβαμός εία «α» πες ες πς δεγίες μυ φαόα ό γό ό  α με ό  αμός εία «α»  φεευθεμό, γα παδεγμα. Δεαξ χόα αγόεα είμα π πεπεμς από π γ’ αυό.  Έας από υς π ευπωαύς πύς μεαχμαμύς ω εευαίω δύ δεαεώ υπήξε  όπς με  πί  πεβαή υείδ μεαήθε από  πεθώ   ς πής ζωής. Ό επθυμύ α μμ ς. καείς βαός υπήφς γα πό αξίωμα δε χε  πυεα α θεί αίθεα πς αυό  εύμα·  α βες π πό πυ ’ αίθεα  βώμ απυξ εία ό δύ ό  α βες π απόθυμ α φε μω  δεα ς πεγής εαείας. ο μεαχμαμός αυός απαίε από υς πύς α αφμώυ « πεβ» ς χες πς θες υς – α  απε-

20

 

Εισαγωγή

μα ήα μία ε υμω ξείας δεγής δυπείας. άυς  απόπεες επίς ω πεβαώ θεμω αα επαόε από π  αγ α θεί αφώς  πεχή ς πής δεγίας πυ δμυγήθε γύω από α πεβα ζήμαα. Έ,  ύς όχς μυ εδώ εία  ίδς πυ ήα α  1991: α πεγω α α εμήω αυό  ύ δεώ γα  πεβ πυ μπεί θ α θεωθεί δεγία –  δεγία υ γμύ. έία, πό, α ββί γα  «γμό», με  ίδα α πυ θα μπύαε α δαβεε α ββί γα  φεευθεμό,  αμό,  υμό ή  φαμό. Θα ω μα δ μεαξύ υ οικολογισμού  α   α υ π εμφαύς εξαδφυ υ, υ περιβαλλοντισμού . έύ  ββί αφ  πώ, όχ  δεύε, α α πααω θα μπύε α εφθύ ως μα πόχε δ μεαξύ ω δύ: • ο περιβαλλοντισμός   υπίζε μα δαχεή πγγ ω πεβαώ πβμω, με  βεβαόα ό μπεί α υθύ χωίς θεμεώδες ααγς ς υφμεες αξίες ή α πόυπα πααγωγής α ααως. • ο οικολογισμός   υπίζε ό μία βώμ α πής ήμας ύπαξ πϋπθε ζς ααγς  χ μας με  μαθώπ φυό όμ, α ς μφς ς ωής α πής μας ζωής.  Έ,  υβεί υπυγί δε γία μεμς πί γς ααας ς μυζίες υς με υβδ αυία (εμύ/πεεαίυ). Θα υπίξω ό  πεβαμός α  γμός ππε α δαχωίζα επεδή δαφυ όχ μό ε α, α α ε χααήα. Με α όγα, ππε α δαχωίζα γα υς ίδυς όγυς πυ ππε α δαχωίζα  φεευθεμός α  αμός ή  υμός α  εθμός. κ  μπεί α θεωθεί αμφεγόμε, αφύ  υήθς π εία ό  πεβαμός α  γμός αήυ  ίδα γεα, με  πώ α εδώε απ μία γόε ζπαή φα εδαφς γα  πεβ από  δεύε. έία γόε ζπαός, πγμα, α αυό

21

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

δε εεία μαίας, όμως επθυμώ α δείξω ό  φύ αυής ς δαφς μας δγεί πα από  ζήμα υ ζπαμύ, ε πεδί π θεμεώδυς χααήα – χααήα πεδίυ, μα, πυ μας υπχεώε α δαίυμε  φεευθεμό από  αμό ως γεες, α όχ απ –ή μό– ως παδ ω ίδω γώ. άυό χύε, αία, επεδή  πεβαμός δε εία με αα όπ δεγία. ο πεόε ααυς απδίδυ α ίδες ες βας πααμυς ς δεγίες, όπως ς παγμαεύμα εδώ:  Πώ, φείυ α παχυ μα ααυή πεγαφή ς ωίας – α «χ» με μεία ααφς πυ α βθύ υς χήες υ α βίυ  δόμ υς μα  πό όμ. Δεύε, ππε α επαγγα μία υγεμ μφή ωίας, επαύμεες αήες χε με  αθώπ αα  πίες υύ α ααπαγυ δες γα  φύ μας ας ωίας. τς, ππε α παχυ α πόγαμμα πής δς ή α ααδεύυ πώς θα μεαβύμε από  ωία όπυ ζύμε ήμεα ε αυή πυ επαγγεα  υγεμ δεγία.  Ό αφ  πώ παμε, α  παί υ δαχωμύ υ γμύ από  πεβαμό, εία μαό α ίυμε ό πδήπε πόβμα αμεωπίζεα από μα παδήπε δεγία ππε α ααύεα ως πς π βαό α (όπ ) ααγαό χααό ς αθώπς αας, α όχ ως πς πα υχαία χαα υγεμω ωώ παώ. σ δή μας πείπω,  γμός θα υπίξε ό  μαή ααγή απεεί όχ απώς α παεπόμε πβμαώ εχγώ πααγωγής εγεας, α μ α ύμπωμα ς πααγώς ω δυαήω (ή, π ω εδώ, ω πεμώ) πυ υδεύυ  υμμεχή ε μία αδεα βή α αβή όα. άυό πυ θω α πω εία ό, όες δαφωίες  α χυ  δεγίες ε ζήμαα αυς α υμπεαμω, θα ς δαυπώυ πε ως θεμεώδες «αήθεες» γύω από  αθώπ αα. Υπ’ αυή  α,  γμός υαθμεία ς πς δεγίες, εώ  πεβαμός όχ. Μία παόμα πααή μπεί α γίε χε με  δεύε

22

 

Εισαγωγή

παμε πυ ααφθε πααπω:  αυή ς πής επαγγείας. ο επαγγείες πυ γία από πς δεγίες δε βαίζα μό ε πβμαμύς, α θεμεώα πω ε πα αί πεί ς αθώπς αας α ω χεώ με αυή πεμώ α δυαήω. τες τες επαγγείες βαίζα ε π όαμα υδευόμε από αχς χε με  όπ πυ θα πεπε α ζύμε ς ζως μας ( «έυζωία») α χα ε  αίθε με επαγγείες πυ δε απήγυ ε ίπε πεόε από α ύ εχώ υθμίεω ή «εχγώ επδθώεω». κα π, ε αυό  παί  γμός πί ς πϋπθες μας πής δεγίας, εώ  πεβαμός όχ. Πώς, πό, θα μπύαμε α ίυμε αυή  δεγία υ γμύ; Ξεμε πεγφας α απμώας, με α όγα υ Roger Eatwell,  «εγγεή δμή» ω δεγώ – ς «βας αχς, υς μύθυς, ς αφες, ς εες, αόμα  θό α  αήθεα [υς]» (Eatwell and Wright, 1993, . 1). κ  πϋπθε ό θε δεγία χε βας αχς, μύθυς α α π, πυ  δαφπύ από ες δεγίες, πόε μς ς εγαίας μυ θα εία α πεγω πα εία αυ  πείπω υ γμύ – αχς πυ  αθύ ξεχωό από ες δεγίες α (υπίζω) από  πεβαμό επίς. Έχω εμπαεί αευθίαα, πό,  α πααγγω α «δαό ύπ» – α  ω αυό ε πμίυ, ώε α πβω  ή ό  δεγία πυ πεγφω δε εία (γα παδεγμα) αυή πυ απυπώεα  εευαί μαφ υ υδύ Πυ κόμμας. ο γμός πυ παυζεα εδώ δε θα ππε «α υγχεα με υγεμα ήμαα, όμμαα ή αθεώα πυ μπεί α φυ  όμ [υ]» (Eatwell and Wright, 1993, . 10·  β. επίς Talshir (2002) γα μα υζή πεί πω μμω α δεγίας). ούε α πδύμε ααγα,  παγμαή ζωή, από θε α πό γή α υμφωεί  ίδ βαθμό με όες ς αχς α α πεύω πυ υζύα ε αυό  ββί. κ αυό γα ’ απαήυμε  α α α αθαμ εύπω ό « μεγ πεφία αυώ πυ  παγμαή ζωή θα θεωύα υς εαυύς υς πύς γς δε θα δυ α π-

23

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

εύω υς ’ ααπίζα ε αυή  πεγαφή [υ γμύ]» (Riechmann, 1977, . 10, μεφα δή μυ). ο πί γς  παγμαή ζωή μπεί α μ υμφωήυ με  ύ ω δεώ πυ πεγφα α ααύα εδώ, όμως θα αήυ από  δεξαμεή ς μπευς πυ αυς παχυ. η δαφπί μεαξύ γμύ α πεβαμύ, α  εία  πώ, μας βθύ α ααβυμε αύεα  ή μαία ς πς πής ως πό π ό γα  πή, ωή α επμή υαίε πυ χε υαχήε α εευαία δαόα με αόα χόα  δμόα ζωή. η π πή ευείδα απααίθεα α υίαχα πααδείγμαα, α με αυή  α βίεα ε θ παόμα με αήες όπως  «μεαβμχαμός». ο Michael Marien χε δί όα χυίζεα ό, αίθεα με  γεή πεπίθ, δε υπχε α α «δύ μαα ς μεαβμχαής ωίας» α,  μαό, ό  α απ’ αυ εία υίαχ α   δευεεύ. έ αφήυμε α εξαφαεί  δευεεύ δαδυεύυμε μα δαή αχία α εία πθαό α εβυμε εφαμα  υαίε ως δαφωία. τ ίδ υμβαίε με  εαφ-π α  βαθ-π πή – ή ό, χω απαε πεβαμό α γμό. ο Marien γφε πως υπχυ «δύ εείως δαφεί όπ πγγς: η “μεαβμχαή ωία” ως μία εχγή, ευμεύα, παχυα υπείες ωία, ή ως μία απεωμ αγή μία πυ αυθεί με από μα απυχμ εβμχ» (Marien, 1977, . 416), α υπίζε ό  πώ εία υίαχ ε χ με  δεύε. κα’ αγ όπ, χω υπίξε ό υίαχες α δευεεύυες αήες ς πς πής χυ ααύε από  υζή υ θμας, όπως α από  πή παή. τ θμα εία α πααμείυμε αχί  ύπαξ αυώ ω αήεω αί ’ αφήυμε  δυαό φως ω υίαχω α επυ ς δευεεύυες. σ παγμαόα α πααπω δε απεύ απώς μα ααγία. συμβαίε αβώς  υίαχ εδχή υ Marien γα  μεαβμχαμό –μία εχγή, ευμεύα, παχυα υπείες -

24

 

Εισαγωγή

ωία– α εία μία απή πεγαφή ς πής πδίας υ 21υ αώα πυ πθαόαα θα πυπγαφα  πεόε θωπ, ε υς ωύα. έία, ύως ή ως, ίγυ ό με θε ευαία μας ππυ α  αμαζόμαε. τώα  πεεχόμε υ μεαβμχαμύ, με  υγεμ υίαχ α, μπεί  επδ θαυμαυγ ε δήπε βίε μπ υ – μεαπθε α μα υ ό,  παεί,   υ αφαεί  εί. άυό αβώς, πεύω, εία πυ υβ  πεβαή πή, αθώς ααδύθε από α πααήα  πή. Πφεα π  δυαόα α χυεί αείς αε πε ό  π πή μπεί α απεε μς μας εχγής, ευμεύας, πφυας υπείες ωίας – μς, με α όγα, ς α Marien υίαχς εδχής υ  εία, α  μπεί α γίε,  μεαβμχαή ωία. Πόεα γα  π πή ω φίω απόφς υ δξεδίυ υ θαα ς βμχας αμδες, ω π χωίς αα CFC, ω υβδώ αυήω – αόμ α ς πυής εγεας. κω από αυό  μαδύα,  π πή δε θε αμία πό  υαίε υ 21υ αώα ως πς  επθυμό ωώ ευμεας, εχγίας, παχής υπεώ. Όμως  δή μυ αί ς ής μαίας ς ζπαής πς πής υεπγεα ό υ αβώς μα α πό, α ό θα μας δαφύγε  μαία ς αυή α  εβυμε μό  μεαυθμή ς εδχή: μία εδχή πυ εχύε μ, πα αμφβεί,  επδεή ααω α μα είδ εχγίας. η ζπαή π πή εία πύ πεόε φί ς δευεεύυας εμείας υ μεαβμχαμύ –μία απεωμ μία πυ αυθεί με από μα απυχμ εβμχ–πα ς υίαχς μόγής ς. ο Jonathon Porritt α Nicholas Winner δαβεβαώυ ό: … ο πιο ριζοσπαστικός [πράσινος στόχος] δεν αποβλέπει σε τίποτε λι γότερο από μία μη βίαιη επανάσταση που θα ανατρέψει τη ρυπαντική, αρπακτική και υλιστική βιομηχανική κοινωνία μας στο σύνολό της

25

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

και, στη θέση της, θα δημιουργήσει μια νέα οικονομική και κοινωνική τάξη πραγμάτων, η οποία θα επιτρέπει στα ανθρώπινα όντα να ζουν σε αρμονία με τον πλανήτη. Υπό αυτούς τους όρους, το Πράσινο Κίνημα ισχυρίζεται ότι είναι η πιο ριζοσπαστική και σημαντική πολιτική και πο λιτισμική δύναμη από τη γέννηση του σοσιαλισμού. σοσιαλισμού. (Porritt and Winner, 1988, σ. 9)

Με ες πααμυς πεγγίζω  π πή ε αυό  ββί· πώ, γα α χω  μυαό μυ μα π ωμ εόα υ ήμας από αυή πυ χω ώα· δεύε, γα α ααήω αύεα  είδς ς πός πυ υ αυό γα  υίαχ υαίε· α, ί, γα α εδαώω  γμό ως μα αυόμ πή δεγία. τ τ εευαί εία μαό, επεδή πεύω ό  Barbara Goodwin (μεαξύ ω) ε θς απαώας  γμό «δαμυα δεγία», πυ «εμπίπε ε ες, ήδ υπχυες δεγς αγίες» (Goodwin, 1987, . vii). Χ ευίας, α με  ίδυ α ξεαίυμε ε μία πεχή όπυ αόμα α  ίδ  εδί δίαα φβύα α βαδίυ,  μθεωία  πία  μ πί γς αμφβύ εία αυή πυ γεήθε από  (πώμ) Δαφωμό. ο Norman Hampson χε υπδείξε μα υίαχα χαα ς μαίς υ Δαφωμύ: «…μία πείδς α  πία  παδεία υ αεγμυ αθώπυ θεωύα ό πεμβαε  ύ ς αεγμς γώς (Hampson, 1979, . 11)· «ό  θωπς ήα ε μεγ βαθμό υίαχς ς ίδας υ ς μίας» (ό.π., . 35)· ό « Θεός ήα ας μαθμαός υ πίυ  υπγμί, παό απεθμ  δυδ πυπό υς, ήα πβμ από  αθώπ μύ» (ό.π., . 37-38) · α ό « υμπαή γή» θεωεί πμόε από ς «πς πααδόες», υίως  γα  υμβή ς  ααπμ ς δεδαμίας δεδαμίας (ό.π., . 152). 152). ο Adrian Atkinson (1991) εξεζε δεξδ όα αυ α χαα, α  γεή υς αεύθυ εία  εξύω ω αθώπω όω α ω δαίεω αήω υς (π.χ. γή) –  πθ υ αθώπυ ός ε εξχυα θ ως πς α υπόπα, όχ απ-

26

 

Εισαγωγή

ε γήα φαόμεα, α  ύμπα υ. έ  ια νεύω βεπε με απεφύ  εαυό υ ως α αγό πυ παίζε  πααία, αααύπας μό α ξεχωό γυαεό βόα εώ  «μεγς ωεαός ς αήθεας» εεόα μπ υ, αυό ίγυα φεόα πεόε  ό δε είχε  χό γα ’ αίξε πα, πα επεδή θεωύε ό δε είχε  εξπμό γα α  ε. άυή  πί  εόα υ «αθώπυ» (“man ”2) α  αό υ α εγχε ς υθήες υ θήες ς ζωής υ είχε εωμαωθεί  αχή ς bienfaisance , ή αγαθεγίας, ύμφωα με  πία  όμς αυός ήα  αύες απ’ όυς υς δυαύς όμυς γα ’ αθώπα όα. ο Hampson πααπμπε  Pluche πυ γφε πως «εία γ’ αυό [ θωπ] πυ ααε  ής· εία γ’ αυό πυ μπυ ’ αα», α υεχίζε πααώας ό «χεδό α πα θα μπύα α εθύ  υπεία υ, από  πυόα υ εύ,  πία  Φεεό θεωύε επαβώς υπγμ ώε α δευύε  αυπΐα, μχ  χήμα υ απυζύ, πυ δευύε  εμαχμό υ» (Hampson, 1979, . 81). κα α αωω,   υ Δαφωμύ ήα ό  όμς χε δμυγθεί γα α αθώπα όα α ό, α’ αχή, ίπε ’ αυό δε θα μπύε α υς αθεί μυό. Μ’ α ύθε όπ,   αυή χε πααμείε υίαχ από όε α πμ α ω πεβα ς Δύς, όπως α ’ αυ πυ χυ επδώξε α αυθήυ  δυό πόυπ. έπεζε, επίς,  υίαχ εμεία υ Marien πεί υ  εία α  θα ππε α εία  μεαβμχαή ωία :  επήμ υπό  επή υ Μπ βήθε α πααχθεί  εχγία ς α  υή υ ή ς αφθία, εώ  πμθεϊό χδ, υ πίυ  μα εδχή δωε ζωή  Δαφωμός, πααμε υα θ. η ή

2 ο υγγαφας θε  ξ “man ” εός εαγωγώ, γα α υπμεύε  γωή –α όχ μό– αύ υ «αθώπυ» με  «δα». τ τ πόβμα αυό χύε α α ε, όγω υ αεύ γυς ς ξς «θωπς» (μ).

27

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μαία ς ζπαής πς πής υίαα  ό απεεί μία πό γ’ αυό  χδ, α γα ς ας αχς α ς πας πυ  υύ. η πή αυή απζ αφώς α απμαύε  αθώπ  από  , α αμφβήε  μχαή επήμ α ς εχγς ς υπεες, α απβε  πεπίθ ό  όμς φχε γα α αθώπα όα – α  ε αυό επεδή δγήθε α ααωθεί α  υίαχ μεαβμχαό μ εαβμχαό χδ γα υή αφθία εία επθυμό ή βώμ. Όα αυ θα χαθύ ε επξυμε α πείυμε  αίή μας γα  π πή  υίαχ φαή ς: α πεβαμό πυ απζ μα αθαόε μία παχής υπεώ, υύμε από αθαόε εχγία α πααγωγό αθαόες επδεής ααως. άυς  ες πω  Δαφωμό βθύ α επίυμε  χυα ή μαία υ γμύ, όμως  εδώ επίς υπχε ας ίδυς. ο ααυός πεαμός εία α δύμε  υγεμ δεγία ως μία ααω ς αίδας υ μαμύ πυ πήθε από  Δαφωμό α ς ίδες ς πώμες μφς εβμχς  υχεα. Θα ίυμε, ,  γμό με μεί ααφς  πθς, αί ς γής, ς χας μας βυής ζωής, α  μυή, ως αίθε  δαφεα. κα εία φυ αήθεα ό πς εδώες υ πυ ήμας υπίζυ  επααφ υ πθυμύ  ύπαθ α  αφύπ εός αθήμας δυς μπ α φυ φυ  φαόμεα. τ ίδα γμή, ωό, απδεύεα ό  μα π πή βαίζεα ε μα υεδ παγμαή είμ ς μ βωμόας ω μεώ πώ α μώ παώ – εία ευπωαό, πγμα, α βπε αείς ε πό α  επυχία ς μας πής γίας χε δαμεαβθεί α υθεί από  επμή ευα. Δε θα μπύαμε α πύμε  ίδ  γα  αίδα υ μαμύ απα  Δαφωμό. έξυ,  πή υπία υ γμύ εία (α πύ) επεαμ από εμείες ς αχής ς όας – μα αχή πυ χεδε α θε ε υφία α  Δαφωμό, α ίγυα δε υπήξε δμ-

28

 

Εισαγωγή

φής μεαξύ ω μαώ. κ α, ς, θεωύμε πως  π ίμα πεύε ό  αξία υ φυύ όμυ μπεί αείς α  ααγωίζε μό μω ς δαίθς (όπως είυμε α υμε όα  θεωύμε απ ως μα ααγ υ μαμύ), όε είμαε υφί απα  ε εύς α  επή ω θ γώ ππαθεώ α εμεύυ μα α αξία – ππθεες ό μεγς πυδαόας γα ς πευμας ααβς υ ήμας (εφα 2).  Έ, εώ ( παί ς παύας ής ς μαίας)  ζπαή π πή ππε α θεωεία πό γα  ύγχ επί αώ αχώ α παώ υαίε, πυ χε ς π μεες ααβς ς  πώμ Δαφωμό, θα ήα θς α θεωήυμε ό δε θα βε αθόυ υπό ς αυς ς ας αχς α πας. άυό θα απβαε εξαε μεγ θς α θα δγύε  βαό υμπαμα ό  ύγχ π πή απεεί απώς μία μφή μεεαωμυ μαμύ. Γα Γα α  απφύγυμε αυό, ππε α πύμε ό  πό ς πς πής παίε α ύ όγ  μφή μας ππθεας ώε  παί ς υπχως α πείυ α μεαεθεί, από αυύς πυ αμφβύ  υίαχ μεαβμχαή παγμω ς πής α ς ωίας (μας ωίας αφθίας, εχγής α αααωής ας α υπεώ) ε αυύς πυ θα  υπεαπίζα. Γα α  υ αυό  π μες φς μπεί α μύ, ω  α υχ  υ χαμόφωα (sotto voce ),), με  δίωμα υ Δαφωμύ. σ παί, μα, μας εεύς ευας γα  χ  γίας α δαφώς,  Tim Hayward γφε ό « γή πό,  βαθμό αβώς πυ υ μα μαή πό, μπεί α θεωθεί ως μα ααω υ ίδυ υ χεδίυ ς δαφώς» (Hayward, 1995, . 39). τς, ππε α γίε α χό γα  χή ς ξς «δε γία» εδώ. η με ς δεγίας εία εξαε π ύθε από ό θα μας αε α πυμε  αθεωμς «ευγός» μός ς ξς. σ’ α επίπεδ βαθύε απ’ αυό,  δεγία «δεευ ς βες α  εγυόα ω π θεμεωδώ δεώ μας» (McLellan,

29

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

1986, . 1) α με  δό ς αυή μας εμπε ε ό χαμό χε με ς π αθαες πϋπθες ς χυας ωής α πής ζωής – π αθαες  απ’ αυς πυ  πί γς χυίζα ό χυ απαύε. άώας από  Μαξ,  αί αυή γα  δεγία μας ωθεί α μ παίυμε ίπε ως δεδμ α υπίζε ό  ξες πυ χμπύα ε παδήπε δεδμ πεγαφή υ όμυ εία μ αδαφαείς πα δαφαείς, α απαύ απυπγφ. Παόα αυ, υπχε αόμα  χήμ πυ θα μπύαμε α πύμε γα  αμό,  φεευθεμό α  υμό μα από  ευγό γωό δίωμα, ω υπό  α ό μπύμε όως α υπίξυμε με όγυ γώεως πως  πς δεγίες παχυ «ς ες, ς αγίες, ς εόες α ς δες με ς πίες  θωπ ααύ  ωό α πό υς όμ, χεδζυ εγχεήμαα, φυ ε πα μφή υεδπίς ς θς υς ’ αυό  όμ α δυ μα ’ αυό» (Donald and Hall, 1986, . x). έία  υγεμ ευγή αί πεί δεγίας πυ δαχε  πεεχόμε αυύ υ ββίυ. σχεύω α εθω ς δες με ς πίες  ζπες π πεγφυ  πό α ωό όμ, πείυ δες εός αυύ, α επδώυ α μας πήυ ε ες δες. η υ γεμ πή εία γεώς πααδεή πααδεή  παί ς παγμευς ω πώ δεγώ, όμως  ααό ς «δεγίας»,  πία πϋπθε, εία θε  πα γεής απδχής μα  ευύε παί μες ς δεγίας αθεαυή. Μα ε αυό  ευύε παί, ό  γμός ό α  παό ββί γ’ αυό θα ππε α υπβθύ ε δεξδή εξα.

30

 

1. Ο

προβληματισμός περί του οικολογισμού ο βεαός πεβαής Jonathn Porritt είπε πε: «Παό υαξα  μαφ υ κόμμας ω οόγω α ς δύ εευαίες εθς εγς, δύα θα μπύα, αόμα α ώα, α δαυπώω α μό ς δεγίας μας» (Porritt, 1984a, . 9). σ εφα αυό πεύω α θω μες θεμεώδες αχς γα  υγεμ δεγία, βαζόμες ε δύ θες πυ υπήξα  εαγωγή: Πώ, ό  γμός δε αυίζεα με  πεβαμό α, δεύε, ό  πεβαμός δε απεεί πή δεγία. Ππε α πω εξαχής ό  δύ αυς θες φυ ς απόες μυ αμωπες με ω πεόεω απ’ όυς γαα πόφαα γα  πή γία ως δεγία. Π δαδεδμ εία  π ό ς χες με  π δεγία πθεήες ππε α πεαμβα ό  πεβαμός ό α  γμός –  υγγαφείς παυζυ υήθως α «φμα» πς δεγίας με όα α απααία παεόμεα, όπως  «πυγες» α α «α». Έχω αύ ααφεθεί ς δύ αυς πεγγίες ως «μαξμαή» α «μμαή» (Dobson, 1993a). ο μαξμας ααυς ίζυ αυ  γμό –«θωπ α δες θα ππε α υπβα ε χαή εξα πεμυ α υς απδίδεα  χααμός υ πύ-γύ»–, εώ  μμας «απώυ α δίχυα υς ευύεα, πόε  μός υ γμύ υπόεα ε γόευς ή/α εαόευς όυς» (Dobson 1993a, . 220). Θα γίε αφς ό υθεώ  μαξμαή θ. έ με αυό φείεα υς θεμεώδες αόες πυ θεωώ ό ππε α αυθύα α  μό παδήπε δεγίας, α πααβζα όα  πεβαμός πεαμβεα, ως πυγα,  μό ς πς δεγίας. έ με, επίς, όγω υ ό  εμβπ υ γμύ  πε-

31

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

βαμό εχε  ίδυ δαβως υ δαύ α πύ πίυ. έ με, ς, επεδή  μμαή θ ααήγε α ε ό ίγα. ο Andrew Vincent χε δαυπώε ς π αφείς α χυς απόες υπό  μμαή πή (Vincent, 1992, 1993), όμως αόμα α αυός ααήγε ε πα μ ααφή «πα θμαα» ως πς (αυό πυ χααίζε) π δεγία: Οι περισσότεροι [πολιτικοί οικολογιστές] υποστηρίζουν τη συστηματική αλληλεξάρτηση των ειδών με το περιβάλλον … [και] υπάρχει μια τάση να είναι ελάχιστα σκεπτικιστές σχετικά με την υπεροχή της θέ σης των ανθρωπίνων όντων στον πλανήτη. Επιπλέον επικρατεί μια γε νική ανησυχία σχετικά με τις επιπτώσεις του βιομηχανικού πολιτισμού στον πλανήτη. (Vincent 1993 σ. 270)

τα θμαα πυ επίζε αδυαίζυ αε από ς εφες «», «α  εχ», «γεή», όας ό πα ώε α γία απδε από α μεγ αθμό αόμω ς μες βμχας ωίες υ ήμεα – ίγυα μεγαύε από  αθμό εείω πυ θα πεγαφα υς εαυύς υς ως πύς γς. Θα ππε, πως, α ααγωίυμε δύ πεεήμαα  μμαή πή, α πία α χυ εωμαωθεί  πγγ πυ επχεεία ε αυό  ββί. τ πώ εία ό ααα αφώς  μ εεή φύ υ ίδυ υ πυ ήμας. Π μα α γαμί πυ θα θαμε α υμπεβυμε  π ίμα εία πεόε πεβας πα πί γς, πόε, α ίυμε  γμό με  αυόα πυ θω, μπεί α υίυμε αυή  πύ μαή αήθεα χε με  π πή. τ δεύε πεμα εία ό  μμαή πγγ μας εππε α αφθύμε πως  ίμα χε μα ία –   γόε εμφας  μαξμαή πή, πυ είε α με με  ύπαξ υ γμύ από  δεαεία υ 1960 ή α υ 1970 αόμα. ο

32

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

μμας θα ααζήυ α αόα ς απαχς υ γμύ  19 αώα – ωό, εώ πες από ς δες πυ ήμεα υδυμε με  γμό δαυπώθα πγμα π εαό α π χόα, αυό απχε πύ από  α χυύμε ό  γμός αυός αθεαυό υπχε εδώ  α αώα, ή α πεόε. η εμμή υ ιύ Χύ ε πυ ύπυ ωή όα δε  αε αή, ύε α μαίε ό  αμός υπχε από  1 μ.Χ. αώα. τα τα εία, πό, α δαυβεύμαα  παί υ πβμαπ βμαμύ γύω από  γμό, α πία α θα ααδυθύ ς επμες υς  υπόπ αυύ υ εφααίυ. η αγ επαεξας ω αξώ πυ πεία από  ζπαή π αζα απε από  πεπίθ ό ίθεα φυ όα  μή α πθυμαή απυξ. έία μαό α ίυμε  ξ «φυ», αφύ  π δεόγ υπίζυ ό  μή απυξ εμπδίζεα όχ από ω αία –όπως  πες χες πααγωγής–, α από  γεγός ό  ίδα  Γ χε πεμ φυα αόα (ως πς  πθυμό), πααγωγή αόα (ως πς υς θε είδυς πόυς) α αόα απόφς (ς ύπας). η π αυή πωπαυε ωμα  θε The Limits to Growth («τα όα  απυξ», Meadows et al., 1974), α ββί βαύυας μαίας γα  γμό. Έχε ααθεωθεί α επαπθεί δύ φς (Meadows et al., 1992, 2005), α  μήυμα χε πααμείε επί ς υίας ααίω. «η γ εία πεπεαμ», γφυ  υγγαφείς  Beyond the Limits («Πα από α όα»), πυ δαδχθε  αχή θε Limits , α « απυξ θε  φυύ, υμπεαμβαμυ υ αθώπυ πθυμύ, α α ω αυήω υ, ω ίω υ α ω φυ γω υ, δε μπεί α υεχ υεχεί εί γα πα» (Meadow (Meadowss et al., 1992 . 7). σύμφωα με μα π πή, επμως, δε εία δυαή  υεχής απυξ με  υπβα ίω πυ πθαό μζυ πω, όπως αυ πυ επβα από μα εχγή υ –  υεχής α απεό απυξ εία ε πώς όεως αδύα. η υζή υ θμας αυύ θα υεχεί  εφα 3. σ μεί αυό  γμός φε  πή α παγ-

33

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

α – ίδα  Γ– Γ– πυ ευπήχε ε όες ς  ς μες πς δεδε  γίες, α είχε πααμεί πααμείε ε αφαής, είε όγω ς ίδας ς γεευμς παυίας υ είε επεδή α πεγαφ α θεαπευ χήμαα ω δεγώ αυώ  είχα αήε  αφεα. ο γμός ααδεύε ως αεξχή αγωαί ίθ υ πευμαύ δμήμαός υ  Γ, ως φυό αείμε, υπίζας ό  πεπεαμ φύ ς εία  βαός όγς γα  πί αθίαα  αθίαα αδύα μα απεό πθυμαή α μή απυξ α, α υπεα, απαύα βαθς ααγς  ωή α πή υμπεφ μας. Μα αξεπα απύπω αυύ υ πεπεαμυ απεεί  γωή φωγαφία πυ αβήχε από ς μεες υ δαμπίυ άπόω 8  1968 α απείζε  Γ, ε μπε α ευό χώμα, α αωεία  δμα, πω από  ίζα ς εής. έί χόα ωίεα  αόμς Fred Hoyle είχε γε ό «από  γμή γμ ή πυ θα εία δαθμ μα φωγαφία ς Γς αβγμ από μα […] μα αύγα ής μαίας δα θα ααδυθεί» ( Myers, 1985, . 21). Μ είχε δί. τ π ίμα χε υθεήε αυή  εόα, α  αίθ μφς α ευθαυόας πυ αππε, γα α αεγήε  εδαφ γα  Γ, υπίζας ό  αθμεή ζωή ς βμχας ωίες μας χε απξεώε από αυή. «έεί πυ ζυ μα α μα, α πα α υς εύς υπγς μπεί εύα α ξεχυ ε πό μεγ βαθμό  ευμεία μας εξαα από  γ» (Myers, 1985, . 22). Μας υα α ααγωίυμε π ήα α εξαυθεί α εία  ζήμα: ό ός  πύς (θε είδυς) πχεα, ε εευαία αυ, από  παή.

Βιώσιμες κοινωνίες 

η εόα ς θς ό υπχυ όα  απυξ, α α υμπεμαα πυ εξγα από αυή, δγύ υς πύς γς α υπίζυ  ααγαόα ζπαώ ααγώ ς ως υήθεες α πας. ο ύπς ς ωίας πυ θα μπύε α εωμαώε ς ααγς αυς ααφεα υχ από

34

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

υς πυς ως «βώμ ωία»,  δε γεγός ό μπύμε α ααδεύυμε όες μας πς ωίας  πίες δαφπύα από ς εόες πυ πίυ ες δεγίες εία ας από υς όγυς βε ω πίω  γμός μπεί α θεωεία αυεής πή δεγία. σ εφα 3 θα πεγω πώς ααμβμα  βώμ ωία, ωό εξαχής ππε α χυμε υπό δύ μεία χε με αυή: κα πώ,  πί γς ίζυ ό  ααω υώ αγαθώ από υπεαααω μα ς «ααπυγμες βμχας ωίες» ππε α μεωθεί. Δεύε (υδεδεμ με  πώ), ό  υεχής μή απυξ, όπως  εύμε ήμεα, δε εία  αύες όπς γα α αύπα  αθώπες αγες. ο Jonathon Porritt γφε: «ά ζε μα απή αίθε μεαξύ ς πς α ς υμβαής πής, βίεα  πεπίθή μας πως  πή ζή ππε α μεωθεί α όχ α αυξθεί» (Porritt, 1984a, . 136). ο π υπίζυ ό α υφίαα όα  απυξ όε υπχυ όα α  ααω. τ π ίμα, ως ε ύυ, βίεα αμωπ με  δυία α θε ε αμφβή μα ύ επδίωξ ω πεόεω αθώπω – μεγπί ς ααως υώ αγαθώ– α  ίδα ώα α ε  θ υ θεή. η αγή υ χε δύ πευς. άπό  μία υπίζε ό  υχ ς ααως με αυξή  εία αδύα εξαίας ω πεπεαμω πααγωγώ ίω πυ επβε  Γ. άπό  π αυή,  επθυμία μας γα ααω θα πεεί είε  θυμε είε όχ. ο π υπίζυ ό  ααύω ή  χή ααεώμω πγώ εγεας, από μόες υς, δε θα ύυ  πόβμα πυ ίθεα από  πεπεαμ ς Γς – αόμα   δε θα μπυμε α παγυμε ή α αααώυμε με υεχώς αυξαόμε υθμό. τες πας  μπεί α απεύ μς ς αγής γα μα βώμ ωία, όμως δε επεζυ υα α απόυα όα πααγωγής α ααως πυ χύυ ε α πεπεαμ ύμα. Ο μύθος ότι μπορούμε να συνδυάσουμε τα σημερινά επίπεδα κατα-

35

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 νάλωσης με «απεριόριστη ανακύκλωση» είναι περισσότερο χαρακτηριστικό του τεχνοκρατικού οράματος παρά του οικολογικού. Η ίδια η ανακύκλωση χρησιμοποιεί πόρους, καταναλώνει ενέργεια, δημιουρ γεί θερμική ρύπανση. Εν τέλει, αποτελεί μια ακόμα βιομηχανική δρα στηριότητα σαν τις άλλες. Η ανακύκλωση είναι και χρήσιμη και απαραίτητη – αλλά αποτελεί ψευδαίσθηση να φανταζόμαστε ότι μας παρέ χει οποιαδήποτε βασική απάντηση στο πρόβλημα. (Porritt, 1984a, σ. 183)

η πααή αυή χε  αγό ς  δ πυ ααπύχθε πααπω μεαξύ πεβαμύ α γμύ. Πααφζας  Porritt,  ααύω ω απμμω απεεί απααί χεί ς πς αυόας, α δε μαδεί ό πς εία ζπα πς. τ α εία ζπα πς μαίε ό εείζεα α δαφεό είδς υγής ζωής. ο π εία γε αχύππ απα ς αθα εχγς ύες – «εχγή επδόθω»– ω πεβαώ πβμω α  ε μυς υς χε επφυαή απδχή ς ααύως απεεί μα φα ς θς υς αυής. άπό  επχή ήδ ς δς The Limits to Growth (β. πααπω) είχε δαυπωθεί α  π ό «δε μπύμε α πδύμε πως εχγς ύες α μό θα μας βγυ από  υγεμ φαύ ύ» (Meadows et al., 1974, . 192), α αυό γε από όε εό δόγμα ς πς πής. η δεύε αγή πυ ααπύυ  π θεωί πεμυ α υ θεή  ύαή υς γα μείω ς ααως υίαα  α επχεμαγύ γα α φ μας γόε υής ωίας. κα πώ, πχωύ ε μα δ αμεα ς αγες α ς επθυμίες, υπίζας ό π από α είδ πυ αααώυμε α πυ θεωύμε ααγαία εία,  παγμαόα, επθυμίες πυ χυ «μεααπεί» ε αγες, ύμφωα με ς επαγς χυώ δυμεω πεθύς. Με αυή  γή υπίζυ υ πίζυ ό δε υ μεγ απώεα  α αχυ π γόεα αείμεα. τ δ-

36

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

 μεαξύ ααγώ α επθυμώ, πυ εία δαίεα αμφεγόμε, θα  εξευμε επμεεα  εφα 3. κα δεύε, μεί βαθείς π υπίζυ ό μα βώμ ωία, πυ θα ααθύε  μεή αααωή ωία, θα πφεε πεόεες α υαόεες μφς απίς από εείες πυ πφε  ααω υώ αεμω. άυό μπεί α αξπθεί ως υαό υ χυμύ μείδας παίω ό  βώμ ωία μπεί α εία α πεβ δαβίως πυ θα πφε πευμαή απί. Πόφαα εμφαίε μα υπε-πθώα «μεεώ ευυχίας» όπυ α ίε ό δε υπχε υχ μεαξύ υ πααγωγύ πύυ μας ωίας α ς ευυχίας ω πώ ς (Lagard, 2003, 2005). ο δυς ωίες χυ γίε πυόεες α εευαία πεήα χόα, α δε χυ γίε απααία α π ευυχμες. ο αίες γ’ αυό εία πς α δε μπύμε εδώ α μπύμε ε επμεες, αεί μό α πύμε ό  ευες πω  θμα ς ευυχίας χυ εχύε αε  επί ε εώ χυμό ω παίω ό  απί δε απε ααγα από  πύ α ό  άαθ έγχώ Πϊό ως δείς ευμείας εία αεπαής α μό εδεός. σ παί ς πής ω παίω α θμα επίμαχ,  πί υδεα με  ζήμα ς μείως ς ααως, αφ  α γ εω εως ς ω ω πθυμα πθυμαώ ώ μεγεθώ μεγεθώ.. Όπως Όπως εξγεί  Fritjof Fritjof Capra:  «Γα «Γ α α επβαδύυμε  εξ ω φυώ μας μ ας πόω, χεαζόμαε όχ μό α εγααείυμε  δα ς υεχύς μής απυξς, α α α εγξυμε  παγόμα αύξ υ πθυμύ» (Capra, 1983, . 227). Πα  ξεία ή, δαίεα από  αε – Mike Simons χε χααίε ς πες υ Paul Ehrlich «πό ε γεία» (Simons, 1988, . 13)–  π εμμυ  πεπίθή υς ό  μαπόθεμ βωμόα υ παή πϋπθε πθυμας μεώες, υίως με  επχείμα ό γόε θωπ θα αααώυ γόεα: «ο μός μαπόθεμς όπς γα α μεωθεί  ααω εία α αθεπθεί α αόπ α μεωθεί  αθμός ω αααωώ. ο αύεες α ύεες πς γα  δαχεί ω πόω εία ααδαμες α απύχυ α δε υδ-

37

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

α με μία πθυμαή πή» (Irvine and Ponton, 1988, . 29). τ ζήμα αυό υ πθυμύ θα απμθεί  εφα 3.

 Λόγοι για να φροντίζουμε φρον τίζουμε το τ ο περιβάλλον  περιβά λλον 

Πφαώς  φίδα γα  πεβ απεεί μία αθή (α α όχ μαδή) αχή υ γμύ. Θα μπύαμε α επαεύμε πύς δαφεύς όγυς γα υς πίυς φείυμε α είμαε πεόε πεί με  πεβ α πίθεμα α ααδείξω ό  γμός πωθεί α δαίε υδυαμό από υς. Υπό  πίμα αυό,  φύ ω επχεμω πυ πβα γα  φίδα υ πεβς αθίαα μς υ μύ υ γμύ. σ δό μας παί α επχεήμαα μπύ α υύ ω από δύ επεφαίδες: εεία πυ υπίζυ ό  θωπ ππε α φίζυμε γα  πεβ επεδή αυό εία πς  υμφ μας, α εεία πυ υπίζυ ό  πεβ χε μα εγ γεή αξία, με  α ό  αξία υ δε εξαεία  α απεεί α μ γα  παγμαπί αθώπω όχω – πόε, αόμα  όα δε μπεί α μεαπεα ε  μ, δαεί  αξία υ. συήθως, α επχεήμαα πυ υαμε αήυ  πώ ύπ. Γα παδεγμα, ό α π δ ππε α δαθύ επεδή παχυ ξυγό ή πώες ύες γα φμαα ή επεδή υμβυ  πό ω αθήεω. η πααπω αόγ, ωό, δε εία πής. η εππ οικολογική  δα  δα απυπώεα με αφήεα  The Green Alternative  («η  («η π εααή») ως απ  εώμα: «η γα γα  φύ α  πεβ δε εία  παγμαόα γα γα μας υς ίδυς;». Πολλοί άνθρωποι θεωρούν τους εαυτούς τους «φωτισμένους» όταν υποστηρίζουν ότι ο μη-ανθρώπινος κόσμος πρέπει να διατηρηθεί (α) ως απόθεμα γενετικής ποικιλότητας για γεωργικούς, ιατρικούς και άλ -

38

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

 λους σκοπούς, (β) ως υλικό επιστημονικών μελετών, για παράδειγμα των εξελικτικών μας καταβολών, (γ) για αναψυχή και (δ) για τις ευκαιρίες αισθητικής απόλαυσης και πνευματικής έμπνευσης που προσφέρει. Αν και «φωτισμένοι», όλοι αυτοί οι λόγοι συνδέονται, πάντως, με την εργαλειακή αξία που έχει ο μη-ανθρώπινος κόσμος για τους αν θρώπους. Αυτό που λείπει είναι μια μορφή πιο αμερόληπτης, βιοκε ντρικής –ή βιοσφαιροκεντρικής– οπτικής, με βάση την οποία ο μηανθρώπινος κόσμος να θεωρείται φορέας εγγενούς αξίας. (Bungard and Morgan-Grenville, 1987, σ. 284)

Πίω από  πθ αυή αθυ ύθεα ζήμαα, πυ θα υζθύ επμεεα  εφα 2. σ παί, ωό, ς παύας υζής γύω από  γμό φείυμε α υμε  δ μεαξύ υ «δμόυ» (public ) α υ «δώ» (private ) γή. ο δώς γής, όα υζ με μϊδεες υ, πθαόαα θα πξε, ως πωαχό,  αξίωμα πεί ς εγγεύς αξίας υ πεβς, α υ αθωπεύ εγαεαύ επχεήμας, χυζόμες ό αυό  εευαί δε χε  αξία α  γό βθς υ πώυ. ο δμός γής, αίθεα,  πίς επθυμεί δααώς α πεύε υπς, εία χεδό ββα ό θα επαεεί πώα  θ πεί δευυμυ πωπύ υμφς α, μό αφύ αυή εμπεδωθεί, θα πχωήε  απυξ ς θς πεί εγγεύς αξίας υ πεβς.

Η κρίση και οι πολιτικο-στρατηγικές συνέπειές της 

καμία παυία υ γμύ δε θα ήα πής χωίς  α (υήθως μεγ) δό απαόδξω α ααφγώ πεδπήεω. ο πί γς υπίζυ υμα ό α  πεδπήες υς δε εαυθύ α  δγίες υς δε αυθθύ  υπεες θα εία ααφς. η αχ επαπί υ Limits to Growth (β. πααπω) μας παχε α χααό παδεγμα: 

39

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

… είμαστε πολύ περισσότερο απαισιόδοξοι όσον αφορά στο μέλλον του πλανήτη απ’ όσο ήμασταν το 1972. Είναι λυπηρό το γεγονός ότι η ανθρωπότητα αναλώθηκε κατά πολύ τα τελευταία 30 χρόνια σε ανώφελες συζητήσεις και σε καλοπροαίρετες, αλλά με μισή καρδιά αντιδράσεις απέναντι στις παγκόσμιες οικολογικές προκλήσεις. (Meadows et al., 2005, σ. xvi)

η αθεή χή ααφγύ όγυ από υς ζπες πυς απεεί μαδόα  παί ω μω πώ δεγώ α θα μπύε αείς α χυεί ό  ίμα χε χεί υπεβ ε υ είδυς πβες γα α ωθήε  όμ ε δ. ο υπεες εία δύ ύπω. Πώ,  ίμα αγεία –αήα– από υς επς υ ό φδεία από α υπεβό αίθμα απαδξίας χε με  ππή υ παή α, υαόυθα, υ αθώπυ  γυς. σ παγμαόα,  απαδξία υ ήμας χε χ μό με  δαβεπόμε πδόμ επβίως ς χυας ωής α πής παής. ο π εία γε δαίεα αόδξ ε ό, αφ ς δυαός μας α δαχεύμε  ί πυ θεωύ ό χυ απαύε – απώς χυίζα ό απαεία μα πύ μεγ ααγή αεύθυς. Όπως υμπεαίεα  Beyond the Limits (β. πααπω):  Αυτή η κατάπτωση δεν είναι αναπόφευκτη. Για να ανατραπεί δύο αλλα γές είναι απαραίτητε απαραίτητες. ς. Η πρώτ πρώτη η αφορά σε μια πλήρη αναθεώρηση αναθεώρηση των πολιτικών και των πρακτικών που διαιωνίζουν την ανάπτυξη της υλικής κατανάλωσης και του πληθυσμού. Η δεύτερη σε μια άμεση και δραστική αύξηση της αποδοτικότητας κατά τη χρήση υλικών και ενέργειας. (Meadows et al., 1992, σ. xvi)

η δεύε α πθαό π βαή υπεα ς πφυγής υ ήμας ε δυίωα πγω εία ό  θεωί υ μζε α αθα απααγμ από  υπχω εός βαύ χαμύ  γύω από  παγμω ς ααγής πυ πείυ. έδώ αβώς

40

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

ααφύεα α αόμ χααό ς υγεμς δεγίας πυ ππε α επμαθεί:   δα μεαξύ ς ζπαόας ω ωώ α πώ ααγώ πυ επδώε α ς εμπύς α πααδα φεεύθεα-δμα μα γα  παγμαπίή υς. έία ως ε  υπμαχ υ ήμας α θεώα ό  μήυμα εία ό αφς ώε αεί γα α δγήε  αγ πί. τα τα εμπόδα  δόμ μας ζπαής πς ααγής δε πδία όπως θα πεπε α  απεμα εία μα δεγία πυ δε χε πόγαμμα επας γα α ωό α πό μεαχμαμό. έππ χαμό πω  θμα αυό θα παυυμε  εφα 4.

Καθολικότητα και κοινωνική αλλαγή

 Έα, πως,  Έα, πως, χεό χεό με α πααπ πααπω ω χαα χαα ό ό ς υγε υγεμ μς ς δεγίας πυ ππε α ααφεθεί, εία  δυαόα αθής απήχής ς. Μχ ώα δε χε χεύε ε α υγεμ μήμα ς ωίας, α απευθύεα ε θε μ υ παή ξεχω, αεξα από χώμα, φύ, ξ, εθόα, θεία ... άυό εία α παεπόμε υ χυμύ υ πυ ήμας ό  πεβαή υπβθμ α  επαόυθ ωή απδθω απεύ πόβμα όω μας α επμως ππε α απαχύ όυς μας: «Ζμωόμαε όλοι  από   από  γή ί α επμως εία πς  ό υμφ όλων  μας   μας α εωθύμε με αθώπυς από όλες ς ως ξες α όλες  ς   ς πς πααξες γα α αμεωπίυμε  απεή αυή πυ μαζόμαε» (Tatchell  Dodds, 1988, . 45,  επμες  πωόυπ). ο γμός, επμως, χε  δυαόα α χυεί ευόεα από ς πεόεες μες δεγίες ό εία, υε, πς  υμφ όω α αυθήυ ς επαγς υ. σε ες μες δεγίες αυό δε χύε ό παφαώς. καμία δε μπεί α χυεί ό α δε αυθθύ  υπδείξες ς  ίμμα θα εία  απεή μας μείζς γα όυς πεβαής α ωής απδθως. η δυ αθή ααπό-

41

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 πυ γε  πααπω δαπίω χε ααμφίβα θεωθεί από  π ίμα θεό χααό,  πί ππε α αξπθεί α μγα. Θα εξεω αυή  θ  εφα 4 α θα δεευήω ε  πεπίθ αυή εία χ ή όχ, α ε ε ς πγμα χε ευγήε επζήμα, παχας   δαγία γα μα αεπαώς δεξδή αμεώπ υ ζήμας ς ωής ααγής. η  αυή ξείε από  ίμα ς πεβαής δαύς ς η.Π.ά.,  πί υπγαμμίζε ό αυί πυ υπφυ π πύ από  υπβθμ υ πεβς εία  φωχί α  ευπαθείς, α όχ  πύ. Έ,  φωχς όες επβαύα πεόε από ό υς ααγεί με χωμαες, εώ α  πεβας ααφς επεζυ δυαγα υς αδύαυς (Gerrard, 1995). Γα παδεγμα,  υφώας καία, πυ χύπε  αή ς Φόδας  2005 α αφε  να οε, πξε υς φωχύς πεόε από υς ευπόευς, όχ ό επεδή  ααφή υπήξε με γαύε α φωχ  γαύε φωχ πα, πα, ό επεδή επεδή ό ό ζύα ζύα εεί δε μπύμπύα α α βγυ πα με α παεπόμε ς. ο θωπ πυ είχα χήμαα μπύα ευόεα α εγααείυ  πό, πό , εώ εεί πυ δε δθεα δωό μ μεαφς ή  αίμ γα εωφεί ή αξί ήα ααγαμ α πααμείυ. ο πααήες αυς δήγα  αδυ αυύ πυ  Joan Martinez-Alier απεε «πεβαμό ω φωχώ» (2000). H Martinez-Alier αδαε α μεα-υό πεβαμό υ Β ’ α υό πεβαμό υ νόυ, με  εευαί α χεύε  εξαφ εός δίαυ μεδίυ φυώ πόω γα υς αδύαμυς α ευπαθείς πθυμύς. άυύ υ ύπυ  πεβαμός θε ε αμφβή  αθόα πυ υζήαμε πααπω α υπίζε ό  φωχόε πθυμί χυ χυόε α αμεόε υμφ από μα «δία βωμόα» ε χ με εείυς πυ εία π ευαα.

Η αριστερά και η δεξιά: κομουνισμός και καπιταλισμός 

Με υς αθεωμυς πύς όυς α πεμυ α βθή-

42

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

υμε  δ υ γμύ από ες πς δεγίες εία χήμ α εξευμε  δαδεδμ π δεδί α υπεβύμε  πό φμα μεαξύ δεξς α αες: «κας  γα μα γή, μ βία, μ εμεαευή ωία  Π (die Grünen ) υπεβαίυ  όξ πυ εείεα από α αε μχ α δεξ» (Spretnak and Capra, 1985, . 3). O Jonathn Porritt  εμεύε αυό ως μία υπβα υ απαμύ α υ μυμύ α επμαίε ό « απαθε μεαξύ ω πωαγωώ υ απαμύ α υ oμυμύ δμυγεί ό ξα ό  δγς μεαξύ τυίαμ α τυί» (Porritt, 1984a, . 44) 1. Β  γα  χυμό αυό απεεί  ό μα από μα υγεμ π πή  μόες μεαξύ μυμύ α απαμύ μπεί α παυαύ μεγαύεες από ς δαφς υς. Και οι δύο πιστεύουν στη βιομηχανική ανάπτυξη, στην ανάπτυξη των μέσων παραγωγής, στην υλιστική ηθική ως το καλύτερο μέσον ικανο ποίησης των ανθρώπινων αναγκών, και στην ανεμπόδιστη τεχνολογι κή ανάπτυξη. Και οι δύο στηρίζονται σε αυξανόμενο συγκεντρωτισμό και σε μεγάλης κλίμακας γραφειοκρατικό έλεγχο και συντονισμό. Από την άποψη ενός στενού επιστημονικού ορθολογισμού, και οι δύο επιμένουν ότι ο πλανήτης είναι εδώ για να κατακτηθεί, ότι το μεγάλο είναι αυταπόδεικτα όμορφο, και ότι αυτό που δεν μπορεί μετρηθεί δεν έχει καμία σημασία. (Porritt, 1984a, σ. 44)

άυός  όπς ζωής απαεία γε «βμχαμός» α  Porritt φε  μεί α  χααίε «υπε-δεγία» εός ς πίας εγγφα  μυμός α  απαμός, εώ αύ  ίζε ως «πχώ  πεπίθ ό  αθώπες αγες μπύ α απθύ μό μω ς συνεχούς δόγως ς δαδ-

1 άί ήωες υ πααμυθ λύς κ, με παμόυπ εμφ α α υμπεφ (μ).

43

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

αίας πααγωγής α ααως» ( Goldsmith and Hildyard, 1986, . 343-344). η πααή αυή εία εή  π δεγία α ααδεύε υγχόως  μεί είας ς «επίθες» α ς ύγχς ωίας α πής – βμχαμό–, αθώς α  χυμό ό  γμός αμφβεί ς πααδχς με ς πίες ζήαμε επί υχ δύ αώες. ο γς υπίζυ ό  υζή πεί ω πεεμω υ μυμύ ή, αίχα, υ απαμύ εία πως α α ααδαυμε ς πυθόες  αωμα υ ταύ:  βμχαμός, επμαίυ, πχε από  αίφα υ α υπμεύε  ίδ  πεβ εός υ πίυ εία εφός, αααώας με όπ μ ααεώμ α πεπεαμ απόθεμα πόω ’ α όμ πυ δε χε απεό αόα απόφς ω απβήω πυ παγε  βμχαή δαδαία. Παό πυ  π ίμα μζε α ααμβεα α ζεύ γ «δεξ - αε» α «απαμός - μυμός» ως υώυμα, πεύω α α δεευήω χω, α μ   επεδή  ό πυ θα χμπθύ α  εξαή υς θα εία δαφεί. Θα ππε, ωό, α μεωθεί ό  π χυμί α ς δύ πεπώες δχα ή, δαίεα ό αφ  δεύε ζευγ, α εδ από  αε. άπό μία π, μπύμε α μμε χωίς πόβμα γα  π ίμα με  πεί αες α δεξς γία, αφύ  ό πυ χμπύμε γα α υζήυμε ς δαφς μεαξύ ω δύ μπύ εύα α απδθύ α ε αυό. έ, γα παδεγμα, θεωήυμε  όα α  εαχία ως χαα πυ θεωύα αξπαα από  αεή α από  δεξ  αίχα, όε  γμός αήε αφώς  αε, αφύ υπίζε μφς όας μεαξύ ω αθώπω, όπως α μεαξύ ω αθώπω α ω ω εδώ. Ωό,  α υπίξυμε ό  γμός εεα ααμφβήα  αε δε εία α ό από. Γα Γα παδεγμα,  π πή αίθεα α’ αχή ε παδήπε, εός από  π ήπα, παμβα  ωό α φυό όμ ε μυς ω αθώπω. άπό  επχή ς Γαής έπαας απεε θ ς αεής ς ό α πεί ύπαξς μας δμμς φυής -

44

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

ξς παγμω  πία  θωπ φείυ α παμόζα, α όχ α παεμβαίυ, εία μεαως αυαίες πυ χμπήθα από  δεξ γα α εξαφαίε α α αχυώε πόμα. η αε χε με επμή υπίξε ό  όμς υφίαα γα α ααευαεί ε υ α’ εόα υ «αθώπυ» (“man ”,”, δα υήθως), με χδα πυ επύ «θωπ» (“men ”,”, δες υήθως), α  παί αυό  μό ααφ πυ γίεα ε πα φυή ξ πααπμπε ε μα αφμ α, εός υ χόυ α υ χώυ. η επδίωξ ω ζπαώ παίω α πθεήυ  αθώπ είδς  «ωή υ θ» μα  φυή ξ α α αεγήυ μία αίθ απεφύς απαί ς φαίεα «δεξ» ε αυό  παί: Η πεποίθηση ότι είμαστε «ξεχωριστοί» από την υπόλοιπη δημιουργία αποτελεί εγγενές γνώρισμα της κυρίαρχης παγκόσμιας τάξης, μιας ανθρωποκεντρικής φιλοσοφίας. Οι οικολόγοι υποστηρίζουν ότι αυτή η τε  λικά καταστροφ καταστροφική ική πεποίθηση πεποίθηση πρέπει να ξεριζωθ ξεριζωθεί εί και να αντικαταστ αντικαταστα αθεί από μια βιοκεντρική φιλοσοφία, μια φιλοσοφία με κέντρο τη ζωή. (Porritt, 1984a, σ. 206)

Μό αόπα μπεί α αγθύ  όγ ό χμπύ  δα αυή γα α παεύυ α πύ α α πόμα, όμως  αί ό  αθώπ είδς εεα ε α παθμ α εξαε πύπ όμ,  πί παεμβαίυμε δαδυεύας, εία πωδήπε μα δεξ αί. η Joe Weston,  γφας από μία αή πή,  θε θε ως εξής: Η πράσινη ανάλυση των περιβαλλοντικών και κοινωνικών ζητημάτων κινείται, σαφώς, μέσα στο ευρύ πλαίσιο της δεξιάς ιδεολογίας και φι λοσοφίας. Η πίστη στα «φυσικά» όρια των ανθρώπινων επιτευγμάτων, η άρνηση του ταξικού διαχωρισμού και η ρομαντική αντιμετώπιση της «φύσης», όλα έχουν τις ρίζες τους στους συντηρητικούς και φιλελεύ θερους πολιτικούς χώρους. (Weston, 1986, σ. 24)

45

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ο John Gray (1993b) α Roger Scruton (2006) επεξα πες από αυς ς θες α ς μεεα ε αες μα από μα υή πγγ. ο Gray υπίζε ό υπχυ ες «βαθς υφεες» μεαξύ ς πς α ς υής ς. η πώ εία ό «ό  υμός ό α  π θεωία βπυ  ζωή ω αθώπω όω ε μα πυ-δα-γεεαή ππή». η δεύε εία ό «ό  υί ό α  π χας απίπυ  πόυπ υ φεεύθευ αμμύ,  υίαχ υπείμε, αυόμ φα δς, από ς επγς υ πίυ πγζε δήπε χε αξία». κα  ί εία ό «ό  π ό α  υί θεωύ πως  απφυγή ς δαδύευς υ  δό ς ύες όα  ες εχγίες ή  αύγες ως πας χυ υπεες μεγες α απόβεπες» (Gray, 1993b, . 136-137). Παό  Gray δε πεαμβε  αγό υ α μα ή αίθε  «ααζό αθωπμό», θα μπύε α  είχε ε (ό.π., . 139). ο μόες πυ επίζε  Gray εία ω επεγμες, όμως ς επμεες υπχυ π πυ μπύ α φδήυ μα μα απαθε μεαξύ πώ γώ α υώ (τ αβώς θα μπύε α αααήε  πόυπ υ φεεύθευ αόμυ; Π πόεα α εία  αόες ααμής από γε ε γε;) – α, ββαα, δε γίεα αμία απύως ααφ  εμό (ως θεμεώδες δαό χααό). Θα εξεω  χ μεαξύ γμύ α υμύ επμεεα  εφα 5. σε γες γαμμς θα δεχθύμε, γα  ώα, ό  δυία α χααθεί  γμός είε αφώς αεός είε δεξός εία από ς δφύμες χς υ με  παδ υ Δαφωμύ, όπως ααφεα  εαγωγή, α υδε με  εόα πυ χε γα  εαυό υ ως αμφβία αεμω αήεω ς παδς αυής. Δεύε,  πς χυμός ό υπεβαίε α  απαμό α υ μυμό, με  α ό  γμός αμφβεί α υίαχ χεί ό α α δύ υήμαα ( βμχαμό), χε παε  ή από  αε. ο όγ γ’ αυό εία δύ. ο πώς εία ό επααφε δυεες ααμήες από α πεί «-

46

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

υς ς δεγίας» εγόμεα  δεαεία υ 1960. η αε χε υπίξε ό  ίδα αυή  πθ εία δεγή, με  α ό θε α πχμαό επυμμα υαίες ως πς υς βαύς όχυς ς ωίας α με αυό  όπ υίζε α απμμπεί εαας αγς. η πεπίθ πεί υ «υς ς δεγίας» βήε ήγμα  πεί ύγς θεωία,  πία χυζόα ό α μυ α απα θ είχα αχίε α υ γίυ μα από παεμφε παεμφεείς είς πείες ωής α πής δς. η αε χυίε ό υ είδυς ααύες εξυπεύα  παγίω ω υπαχυώ χεω εξυίας –δαίεα ς απας χώες– α επμως επεύα μία υή ωή ευγία. Γα υς ας δε υπχε μαόες πός αγώας από αυό μεαξύ εφααίυ α εγαίας – α παδήπε πή χυίζεα ό υπεβαίε αυό  αγώα αμεωπίζεα με αχυπία. ο χυμός ό α υμφα εφααίυ α εγαίας χυ α π όπ υγίε δυαμεί, ύμφωα με  αή πή, με πδία υ χεδίυ απεευθως ς εγαίας από  εφα. τα υμφα υ εφααίυ α ς εγαίας δε εία α ίδα, ωό  π πεπίθ ό αμφόεα εγγφα  υπεδεγία υ βμχαμύ α ε α μζυ α. κα β, υπδεύε  Joe Weston,  θς υ πυ ήμας εία ό αεία μα αξή αυ ς ωίας. «Υπίζε ό  πααδαί αξί δαχωμί χυ φε ’ α ς» (Weston, 1986, . 22) α χμπεί  ό «βμχαή ωία …  γα α δαίε  ύγχ ωία από  θόδξ απαμό – δε πόεα γα υδε ό» (ό.π.). Δε εία υδες, αφύ απμαύε  απαμό από α πυ ς ής   υμβε  επβίω α ααπααγωγή υ. Παόμα,  αχή θεωία γα  «ς ς δεγίας» υδευόα από μα αυ χε με  πώς δαμφώα  πς α πώς δευθεύα  ως υγύες υαθζόμεες υπό  ό «πυαμός». ο ας ααθε θεωύα  πεγαφή αυή ύππ, υίως επεδή θεωεί δεδμ  ύπαξ μας ααφαώς δμαής πμφίας α αχύς, εξυπεώας  υγυ ς απα-

47

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ής εαχίας πύυ α δύαμς πυ βαίζεα  υαχία υ εφααίυ επί ς εγαίας. Δε εία υχαί επμως, α  Weston, ό  θεωία υ πυ ήμας πεί «βμχαμύ»,  πία χε υδευεί από  εγαε ς αξής αυς ς ωίας, ααήγε επίς ε μα πή παή πυ ααζ ήξ ς μδες πίες υ πυαμύ. άπό αυή  π δε υπχε δαφ μεαξύ υ Daniel Bell α υ Jonathon Porritt. κα’ αχς,  επίθε υ Porritt  βμχαμό  εμπδίζε α αφθεί ό  παγμαό πόβμα εία  απαμός. Δεύε,  αδυαμία υ α πχωήε ε μα αξή αυ ς ωίας  δγεί  αδξδ ς πής ω μδω πίες. τί –α πθαό  βαόε από μα αή πή–, όχ μό δε επίθεα  απαμό όπως θα όφεε, α υμβε όας  επβίωή υ, επας από αυό  ή. ο Porritt πόφαα απμαύθε από  δεξδή ή υ απαμύ πς μα επφυαή απδχή υ (Porritt, 2005). Πόεα, χυίζεα, γα « μαδό μό παχίδ πυ υφίαα» (Porritt, (Porri tt, 2005, . ΧιV), πόε ε δε υπχε επίδα γα α βώμ απαμό, όε δε υπχε επίδα γα βωμόα, εεία α παύα. Πεόε αεόφες π, όπως  Derek Wall (2005) α Saral Sarkar (1999), θα υεχίυ α υπίζυ ό  απαμός εία μς μ υ πβήμας πα ς ύς, υίως επεδή   γα υώευ εφααίυ ααπύεα χωίς ααφ ή εβαμό υς πεμύς πυ επβα από α πεπεαμ παή ( θ «όα  απυξ»). έπμως,  πεπίθ ς αες ό δε εία δυαό α υπεβύμε  απαμό ό αυός υεχίζε α υπχε  αθ αχύππ απα ε χυμύς πεί υ αθυ. ο David Pepper,  γα παδεγμα, υπήξε ό δε ππε α βπυμε «ς πεβας αυχίες α πες … υπεες ή απμμες από υς πααδαύς πύς πβμαμύς, α απόες α χμπύμεες α ό ως μα πώθς ω υμφεόω ς μας ή ς ς πααδαής πής πααξς» (Pepper, 1984,

48

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

. 187). τ γεό υμπαμα  πί ααήγε  αε εία ό  γμός εξυπεεί α υμφα υ αεμυ φας  πχή μας ξω από  παγμαό πεδί ς ύγυς γα  ωή ααγή – ς χες μεαξύ εφααίυ α εγαίας. Θα μπυμε α απμήυμε αύεα  π χυμό πεί υπβας αυύ υ πεδίυ ύγυς  εφα 3, όα εθυμε  αυ υ γμύ γα  ί α ς ύες με ς πίες υεα, εώ επί υ θμας ς χς υ γμύ με  αμό θα επεαθώ  εφα 5. Γα  ώα, πως, επμαίυμε ως ααμφίβα εό χααό υ γμύ  θ υ πως  «υπε-δεγία» υ βμχαμύ ππε α απδυαμωθεί. κα χε υπξε χε εύ γα υς πυς θεωύς α ααδείξυ  υό βαθμό πεβαής υπβθμς  άαή έυώπ, πεμυ α υπίξυ ό –από αυή  π– δε υφίαα θμα επγής μεαξύ απαμύ α μυμύ. Δε υεπγεα πα μαή δαφ  πς αχε α μα πααγωγής, ε, ε  πααγωγή δαδαία αυή αθ’ αυή ίζεα  απδόμ ω πϋπθεω ς ίδας ς ύπαξής ς.

Ιστορική τοποθέτηση

τ ζήμα ς ίας υ γμύ χε απεε πυήα αεώ δαφωώ ε πόφαα είμεα χαμύ. Γίεα γε απδεό ό υπχυ ες δαφες πεγγίες (Vincent, 1992, Dobson, 1993a). η πώ επχεεί α αχεύε γ αθήμαα ήδ  αυγή υ αθώπυ είδυς, από  πααθή ή  εθή επχή υχ,  δεύε «χγεί  γό ίμα από ς δεαείες υ 1960 α υ 1970», εώ  ί «επίζε ς ίζες ω γώ δεώ  19 αώα» (Vincent, 1993, . 210-211). η πώ θ υδεα υχ με  π ό υπήξε, π από πς χδες χόα, μα χυή επχή εής υύπαξς με  φύ,  πία εείωε –ύμφωα με  Max Oelschlaeger– με 

49

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

αξ ς εθής πεόδυ (Oelschlaeger, 1991, . 28) α δε αθώαμε ( ύγχ βμχαό όμ) α  ααήυμε μχ ήμεα. Πα από  γεγός ό α εμήα υ είδυς χυμώ δε εία χυ (με αε πεή αμφβήή υς  Lewis 1992, . 43-48, γα παδεγμα),  δεμί ς ς ω αθώπω π από δεδες χδες χόα με  μα γία μζυ υπεβ χί γα α μας παχυ επαείς εμείες ως πς  φύ μας ύγχς δεγίας. η ί π –ό  γμός χε ς ίζες υ  19 αώα– εία πθαό  ευύεα απδεή (β. π.χ. Heywood, 1992, Macridis, 1992, Vincent, 1992). σίζεα υχ ε μα αγω υ μαίς γυ Ecology in the 20th century  («η  («η γία  20ό αώα», 1989) από  Anna Bramwell. άμεα ς μόες ς ς (μυς ς υχ) υ 19υ αώα α υ μεύ γμύ  Vincent επίζε «μα ή αίδα  παδ υ έυωπαϊύ Δαφωμύ … [αθώς ] γμός αμεωπίζε με επμό  υπα αξία πυ απδίδεα  γή»,  αίθε « εή θ υ αθώπυ, όπως α  ό  φύ δε χε αξία, α μπεί α απεεί απ αείμε χεμύ από υς αθώπυς» α, ς,  αίυπ πυ είχα  Μθυς α Δαβίς  εωμω «μας αυ υής α επμής πής ε μα αί ς θείας α ς θής ως μφυς α φυαής» (Vincent, 1992, . 211-212).  Ίως θα θαμε α αμφβ αμφβήυμε ήυμε επμεες επμεες ω χυμώ αυώ, α θα ήα αό α αθύμε ς ευείες πααίες υ υδυαμύ επμύ θγμύ α μαύ ααδμύ  19 αώα α  μεό γό ίμα. άυς (α ες) πααίες επααβεβαώθα από  Bramwell με  πεπίθ ό  βαύα ς πγεες εγαίας ς χε γίε ευως απδεή (Bramwell, 1994, . 25-33). ο Vincent πεύε ό αυς  πααίες χυ όπμα αγθεί, όγω ω αδαώ πώ απόεω πυ υδθα με ες θες α  υ 19υ αώα α ς αχς υ 20ύ. Βαίζας ε μεγ βαθμό  επχείμ υ  εγαία ς Bramwell, υπίζε ό  φείς ς γίας εεί  επ-

50

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

χή ήα υίως υί α εθς (δαίεα ς «φής» ς) α, αγόεα, φαίες α ναζί – εία π ήμεα υ υμύ α επμαίεα ό  Χίμε εγαθίδυε α βγό ήμα  αόπεδ υγως υ ναχυ, α ό ό  ίδς ό α  Χίε ήα χφγ (Bramwell, 1989, . 24 α 270, υπμ. 1). τα πααπω, υπίζε  Vincent, παύ αμχαία υς μεύς –αεής α ύ όγ ς– πύς γς,   πααμυ «εεί  υπ», χ  απή α απεεμαή παή ς χόγς υ γμύ  1966 ή  1973, ας πύμε, α όχ  1866 ή  1873 (επαεες χγίες ως πς  πόε  γεμαός βόγς Ernst Haecker πωχμπίε  ξ «γία», β. Bramwell, 1989, . 253, υπμ. 2). έία δύ α πδίυμε α πό υπχε ’ αυό πός όγς γα α θεωθεί  γμός εξαε ύγχς α όχ απ μς, ππε όμως α δαίυμε  ααζή ω ζώ υ γμύ από μα πεγαφή ς δεγίας αυής αθεαυή. Δε υπχε αμφβία ό δες παόμες με αυς πυ υπίζυ  μ π βίυμε α ς βμχας α υπό εβμχ ωίες α  υ 19υ α ς αχς υ 20ύ αώα – α παό  Vincent δε μμεύε υς «μόγυς ς ε γεας»  Γαία,  Βεαία, ς η.Π.ά.,  ρωία α  Γεμαία  α΄ α υ 20ύ αώα, θα μπύε α  είχε ε (Bramwell, 1989, . 64-91). άυό, πως, δε αυίζεα με  χυμό ό  γμός –ως δεγία– υπήχε  επχή εεί α ό ε δύ παγες ς ύγχς επχής χυ υεε ώε α  φυ  επίε. κα πώ,  πεδί πβμαμύ  μα επχή εία αύγ. τα τα πεόεα από α πβήμαα πόω, απμμω α ύπας πυ θα παόεα είχα α αθ πό χααήα. ο μς γμός ίζε α μεγ μς α επχεήμα υ  πεπίθ ό  πεβαή υπβθμ χε απήε παγόμα δα – πεόε ααφαή ε ζήμαα όπως  φαόμε υ θεμπίυ α  μείω υ όζς, α α  πθας υπεες παγμίως από  απίω ω δα-

51

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ώ (Dobson, 2004). ο θωπ, ββαα, είχα πε χ αεπίδας με  πεβ υς, α αυό όχ πε με ωφύ (Ponting, 1991). ο π, ωό, πεύυ ό  μα επχή  μγεθς ς αθώπς δαόας ε χ με  αόα ς βόφαας α  απφήε α α  δαήε χε αυξθεί ε μεί α απεύα μαπόθεμα α  επβίω υ αθώπυ α  αεαόα ς βόφαας. η π αυή –ωή ή αθαμ– βθ α δαχωεί  γμός από  πεόε ad hoc   πεβαμό υ παεθός α α υ παός. Δεύε,  πί γς πεύυ ό  πεγγίες πυ εζυ ε μεμωμα μ εμωμα πεβα πβήμαα δε ααπία  βαύα ω πβμω αυώ ’ α αύως θεμεώδες επίπεδ. Βεβαίως,  π γαώυ εαείες εαί ς όξς βχής, ς απίως ω δαώ α ς μείως υ όζς, όμως  υ δαύας ό α πβήμαα αυ ααφύα από βας πς, ως α μς χες πυ εθαύυ μ βώμες πας. η υμή αυή αυ δγεί ε υμς πες γα ααγς,  φύ δε αυής ς υχεής α ευως φμας ής απεεί χααό υ μυ γμύ,  πί απυζε από υς πγόυς υ, υ 19υ α ω αχώ υ 20ύ αώα. άπεεί, α π όπ, εωεία ό α πα όμμαα ααία ως μθεμα, όα  δεγία από  πία αύ μπευ – γμός– εία αγμ α ααδεύε με πυς όπυς  διασυνδέσεις  μεαξύ   μεαξύ δαφόω όεω ς ωής, πής α μής ζωής γία υπαίες γα α πεβα πβήμαα. έία μ π α ππαθύμε α ίυμε αβείς χγίες μα ε αυό  παί, ωό  θε The Limits to Growth υ 1972 (β. πααπω) εία δύ α ξεπεαεί ως όμ γα  γ υ γμύ  πήως ύγχ μφή υ. Όπως  θεε  Eckersley, « δα ό πθαό α υπήχα γ όα  γα  μή μή απυξ, α πία δε θα μπύε α ξεπεαύ ξεπεαύ με  αθώπ εχγή επόα α α αύε π γαμμαμό δε αμεωπζόα βα πα μό με  δμόα

52

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

απαθε γα α “όα  απυξ” ς αχς ς δεαείας υ 1970,  πία αβε μεγ δμόα» (Eckersley, 1992, . 8). η θε δαύπωε α υόεα υμπεμα ς ως εξής: Είμαστε πεπεισμένοι ότι η συνειδητοποίηση των ποσοτικών ορίων του περιβάλλοντος παγκοσμίως και των τραγικών επιπτώσεων μιας υπέρβασής τους είναι απαραίτητη για την εισαγωγή νέων μορφών σκέψης, που θα οδηγήσουν σε μια ουσιαστική αναθεώρηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και, κατά συνέπεια, του συνολικού ιστού της σημερι  νής κοινωνίας. (Meadows et al., 1974, σ. 190)

τ όμα ς ζπαής ααγής πυ πείεα από υς βαθείς πυς απυπώεα ς εευαίες φες αυύ υ πααθμας α πχωεί αφώς πεόε από  δαχεό πεβαμό, από  πί επδώω α δαχωίω  παγμαό γμό. η ααγώ ω ώ υεαγμω ς δεγίας μας βθ α ααήυμε  φύ ς. Μας παχεα α χό ό πίω από  πί  γμός δε θα μπύε α χε υπξε, επμως παδήπε δα ή ί πίω από  ό αυό μπεί α υδεα μό πδμ με  γμό,  όπως θεωώ ό ππε α  ααμβαόμαε. τ ββί, πό, ς Rachel Carson Silent Spring   (Σιωπηλή άνοιξη , α΄ δ 1962) μπεί μό α πααγγε, α όχ α «εία» γμός, όγω ς απυίας από αυό μας εής πής αγής γα  αμεώπ ω πβμω πυ επίζε. η πή μυ εία ό  1962  γμός (α επμως  δυαόα α εία αείς ζπα ζπα  πς) δε υπήχε, α ό  ββί ς Carson α  επχή α  πία γφε εία αύε α θεωεία ό αήυ  υπόωμα υ γμύ. Με μα α αμεώπ θα απφύγυμε α φμα πυ γίεα ε είμεα χαμύ α αθόγς υ αμύ, γα παδεγμα, α πία μύ γα  ό John Ball (πυ μίε γα γααμό ω γγω χωώ α  εξγε υ 1381) α α ήα αής. τ πε-

53

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

όε πυ θα μπύαμε α πύμε γ’ αυό, αφύ ζε πύ π από  Γαή α  Βμχαή έπαα,  πίες γα  αθαυό αμό, εία ό  απόες υ ήα αίζυες. Παόμα,  π υ 1970 δες α ήες πυ παυζυ μα υφεα με  γμό ήα μ «πες» πα πες. τ εό μαί απεμα ς ής δαίβως μας δεγίας εία ό μας εππε α εξυμε  αμία ς αυής ς. Έχε μεωθεί ό, πα υς πεί υ αθυ χυμύς ς,  πή υ πυ ήμας απεεί απώς μα ε υ επεξεγαία παώ θεμω. Έ, γα παδεγμα,  πεδπήες ς χε με  πθυμαή απυξ πεχα εεώς  εγαία υ τόμας Μθυς. ά α  απθυμία ς α απδεχεί πήως π ήως  μχαή γή, χααή υ Δαφωμύ, χε απεε α δαώς επαεχόμε θμα  παί υ ήμας υ ρμαμύ  19 αώα. έππ, α  ααφγή ς πγγ χε δαγαφεί αμες φς από αμες μεας ήες. Γε, ύμφωα με υ είδυς ς,  πααήες αυς υπδεύυ πως, όπως χε υμβεί α παόεα, α ήα θμαα πυ υδα με  π ίμα θα απφθύ ε από α αίχα δεπόζα α απααθμεα. η πγγ αυή αδυαεί α υβε επαώς   πδμ φύ υ γμύ. Γαί απεεί, μα, π ς υγεμς δεγίας πως, εώ  ό ς αυής ς δε εία  ίδ αύγ,  γεγός ό γίεα χή υς εδώ α ώα υς πδίδε  χεί ς αμίας. Έ,  ή ω μχαώ μφώ γής, γα παδεγμα, δε μπεί α ααχθεί μεα ε παόμες ς πυ δαυπώθα  19 αώα. ο εππ παγας πυ ππε α φθεί υπό, υπίζε  π ίμα, εία  δυ μαία αα  πία μας χε δγήε  δυή χή αυής ς γής. κα’ αυό  όπ,  ία πδίζε  παί μα  πί ευγεί  γμός (επμως υμβε α  μό υ) α παχε  υπόβαθ πω  πί πα μίβα απύ αύγ όμα, δαμφώας μα από  υγεαμό υς μα πήως ααπυγμ μα πή δεγία.

54

 

Ο προβληματισμός περί του οικολογισμού

Συμπέρασμα

έία απααί α εί επαεμμα ό αυό εία α ββί γα  γμό α όχ γα  πεβαμό. ο πεόε θωπ αυίζυ  πεβαμό –μα δαχεή πγγ υ πεβς εός υ παίυ ω μεώ πώ α μώ παώ– με  πεεχόμε ω πω πώ. έπίζω ό χω αχίε α απδεύω πως πόεα γα  πααπω από αυό. ογς α πεβας ωθύα ε δ από  υπβθμ υ πεβς πυ δαπώυ, όμως  αγς υς γα  απααή υ δαφυ πα πύ. ο πεβας δε εείζα απααία  θ πεί ίω  απυξ ύε επδώυ υήθως  απδόμ υ «βμχαμύ». έία απίθα α υπίξυ  εγγεή αξία υ μ-αθώπυ πεβς α θα εαώα απα ε θε χυμό ό εμείς (ως είδς) «αεγύμε  πευμαό μας δυαμό» (Porritt, 2005, . 145). ο πεβας α αόα θα πυ ό  εχγία μπεί α επύε α πβήμαα πυ δμυγεί, α μ θα θεωήυ εθευφία πδήπε χυμό ό μό  μείω ς δεπεαίως υώ α  πααγωγή δαδαία θα υμβε  βωμόα. Με ίγα όγα, αυό πυ «πεε» γα π πή ήμεα ς είδες ω εφμείδω δε εία μα μ α θή αί ς δε γίας ς πής γίας. άυός εία  όγς πυ ό α όες μεεύ  π πή ππε α υ  πααπω από α ξύμ ς επφεας ς δμόας εόας ς, πεμυ α απαύυ ό  εύς ς υζής πυ χε ξεήε.

55

 

2. Φιλοσοφικό

υπόβαθρο

T 1855 υπίθεα ό  αχγός σ είπε: Γνωρίζουμε ότι ο λευκός άνθρωπος δεν καταλαβαίνει τον τρόπο που ζούμε. Είναι ένας ξένος που έρχεται μέσα στη νύχτα και παίρνει από τη γη ό,τι του χρειάζεται. Η γη δεν είναι φίλη του, αλλά εχθρός του, και όταν την κατακτά, πηγαίνει παραπέρα. Αρπάζει τη γη από τα παιδιά της. Η όρεξή του θα καταβροχθίσει τη γη και θ’ αφήσει πίσω μιαν έρημο. Αν όλα τα ζώα εξαφανιστούν, θα πεθάνουμε από μεγάλη μοναξιά του πνεύματος, γιατί οτιδήποτε συμβαίνει στα ζώα συμβαίνει και σε εμάς.  Όλα τα πράγματα συνδέονται μεταξύ τους. Οτιδήποτε συμβαίνει στη γη συμβαίνει και στα παιδιά της γης. γ ης. (παρατίθεται στο Bunyard and Morgan-Grenville, 1987, σ. 3)

Παό χε απδεχθεί ό  υγεμ μία εία παή, αυό δε χε απε υς πυς από  α υ εεύθε χή ς, αθώς α ω αθμω πυ αππε. σ θεωό αόα ς πς πής εή εία  πεπίθ ό α ω, π α μ πβήμαα παύα, ε με, από  δαή μας χ με  όμ, α ς πας πυ πχα από αυή (Benson, 2000). Με αυή  α,  πυ δαχωίζε  γμό από ες πς δεγίες εία  είαή υ  χ μεαξύ ω αθώπω α υ μ-αθώπυ φυύ όμυ. καμία  ύγχ πή δεγία δε χε αυό  χεί. σόχς ς πς, ή πεβαής, φιλοσοφίας  εία   εία υίως α εφε π χεί από  μ-αθώπ φυό όμ  πί γς πεύυ ό εία θ μαό α, επίς, πώς μπύμε α  υπεαπύμε δα με  αύε δυαό όπ (Curry, 2006). Μα α υπεπ δαφε από α παγμα επχεήμαα υ ύπυ «όα  απυξ» πυ ααφα  εφα 1 α υζύα ε-

56

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

πμεώς  εφα 3. τ θμα δε εία απώς ό  μ-αθώπς όμς υίαα από ύ πόω πυ πφα γα αθώπ χή, α ό ε υς εξαήυμε απεύμε αβώς  ίδα  β ς αθώπς ζωής, α ό αόμα α α  πό ήα πε α π υεό θα ήα α μ χμπύμε  μ-αθώπ όμ με αθα εγαεαό όπ. ο πί γς υγύα με αυό πυ  Robert Goodin απεε «π θεωία ς αξίας»,  πία «υδε  αξία ω αεμω με μες φυς δόες πυ παυζυ α αείμεα αυ αθ’ αυ» (Goodin, 1992, . 24). η υγεμ θεωία ς αξίας εία μα δαφεή από ες, πεόε είες,  πίες υδα με ες πς δεγίες: Διαφέρει από μία θεωρία αξίας βασισμένη στον παραγωγό, στον βαθμό που επιμένει ότι […] οι ιδιότητες οι οποίες προσδίδουν αξία είναι φυσικές, και όχι παράγωγα, τρόπον τινά, της ανθρώπινης δραστηριό τητας. Και διαφέρει από μία θεωρία της αξίας βασισμένη στον κατανα λωτή, στον βαθμό που επιμένει ότι οι ιδιότητες οι οποίες προσδίδουν αξία ενυπάρχουν, τρόπον τινά, στα αντικείμενα καθ’ αυτά και όχι σε νοητικές καταστάσεις (πραγματικές ή υποθετικές, τωρινές ή μελλοντικές) όσων εμπλέκονται με αυτά. (Goodin, 1992, σ. 25)

έπμως,  «φυή αξία» ω παγμω, αυή δαδή πυ υς πδίδεα «από  γεγός ό χυ δμυγθεί από φυς πεόε, πα από αθώπες, εχς δεγαίες» (Goodin, ό.π.), εία αυή πυ  πί γς επδώυ με δαίε ζή α δαήυ α α παγγυ. άυό δε μαίε ό δε υς εδαφυ α είδ παγμω, με δαφεό ύπ αξίας, α ό αυό πυ ξεχωίζε  γμό από ες πς δεγίες εία, αβώς,  πωγες υ εδαφ γα  φυή αξία α  παγωγή α δαήή ς. άυό εία, α  Goodin, «βαό αξίωμα» ς πς θής θεωίας (Goodin, 1992, . 120). κα υπεα,  ζπες π χυ μα δαίε π-

57

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

γγ υ πύ φόδξυ όχυ ς «πεβαής αεφίας». η πεβαή αεφία, α  εή υγγεής ς,  αεφός απυξ, χυ ααήξε α μαίυ α πα  πυδή όω γα πεβαή πή θόα. έία, ωό, εφό α απδθεί πα ααυή αφήεα  πφας χς ω μω (β. Dobson, 1998, εφ. 2, Jacobs, 1999a), α  πί όγ θα δίυ μα αγμαή απ όα εωώα  μαίε γ’ αυύς  πεβαή αεφία. οπδήπε μός ς πεβαής αεφίας ππε α απα  θεμεώδες εώμα « εία αυό πυ ππε α ααεί αεφό;» α, εώ υπχε ας μαός αθμός πθαώ απαήεω,  πί γς θα απαήυ : « φυή αξία». έπθυμύ α δαφαίυ ό θα υπχε α  μ, όπως ε α  Goodin,  αξία ω παγμω όπως δαμφώθα από ς φυς δαδαίες α όχ από ς αθώπες. τ  αβώς μπεί α εία αυ α «πγμαα» πααμε βεβαίως αχό γα υζή. συγεμα ζώα; έίδ; Μό μβα όα;   Ή α υχα, όπως εία α βυ α α πμα; η πεβαή φφία, πό, δε αχεία μό με  δαή α  παγωγή ς φυής αξίας, α α με  π π  χ ς φυής αξίας ππε α δαθύ α α παχθύ. Θα ππαθήω α δώω μα δα όω αυώ ω υζήεω ε όα αυθύ, όμως βαή μυ επδίωξ εία α εω  είδς ς πεβαής φφίας πυ πεύω ό ίζε  ζπαή δεγία υ γμύ όπως εξεζεα ε αυό  ββί. η πεβαή φφία χε ως επδίωξ α επξε αμεα ε δφα επχεήμαα πυ πβα γα πες. Θα υπίξω ό δε εία όα α επ πυ δαυπώα ζπα γ α ό αυό δγεί  δ μεαξύ αυύ πυ χε γίε γωό ως «βαθ γία», από  μία πευ, α υ δμόυ πώπυ υ γμύ ως πή δεγία, από  . Θα  δεευήω αυό πααω. σ π ,  γεόε όχ ς επίθες εία εείες  μφς πγγς πυ ααμυ α πγμαα α α μεεύ μεμωμα, ε αίθε με ες πυ α αφήυ όπως εία α μεε-

58

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

ύ ς αεξαήες υς. λγεα ό  αύε γώ απα όχ από  μεμωμ εξα ω μεώ εός υήμας, α από  δεεύ ω όπω με υς πίυς αυ αεπδύ. άυή  υθεή δ α  γώα ς δαύδες α ς αμβαόας με  πία εφζεα υχ εξυπεεί α υίζεα  ό «μός». Μα πε ααγώ ω αμβαίω εξαήεω α επώ θα αεγήε, όπως υπίζεα, μα επυ  υμπεφ μας πς  «φυό» όμ,  πία  εφεός αμμός ααφαώς δε μπόεε α επύχε. ο πί γς υχ αύ χεία γα μα ή πεγαφή υ ύμπας από ς εξείξες  φυή α  20ό αώα. Δε εία υχαί ό ας από υς δαύς υπμαχυς υ πυ ήμας, o Fritjof Capra, εία δας α εευής ς θεωής φυής, α α ββία υ The Tao of Physics («τ αό ς φυής», 1975) α The Turning Point («τ μεί αμπής», 1983) είχα εα απήχ ς απαχς ς δαής απυξς υ ήμας. σε αυό  παί, α  π πθε  φυί υ 20ύ αώα Μπ α Χζεμπεγ απεύ δμφείς φγύες, όε αίχα  Μπ, νε α νεύω εία  αίθεό υς. ο ες αυί, ύμφωα με  αυ ω πεόεω πω θεωώ, αγα μα μαί αίθε –απ’ όες, υε, ς απόες– πς αυή πυ απαεία γα  γή επβίω  20ό αώα. Με ίγα όγα,  Μπ υγόε μεθόδυς α όχυς γα  επήμ πυ πϋπθεα (α πϋπθυ)  υαχία α  εγχ επί ς φύς. ο νε χυίε ό αόμα α  γαός όμς (ζώα, φυ .π.) απεεί απ μα πα ς γεής μχαής φύς υ ύμπας. ο νεύω υπήξε ό  ευγία αυύ υ μχαύ ύμπας θα μπύε α γίε ααή με  ααγωγή υ ε α θμα από «εε, υμπαγή, , αδαπαα,  ωμαίδα» (Newton, ααφ  Capra, 1983, . 52). άίθεα,  ευα υ υπαμύ όμυ από  φυή  20ό αώα χε δγήε ε μία πύ δαφεή εόα ς φύς υ «φυύ» ύμπας. η αμή πεγαφή υ νεύωα δωε 

59

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

θ ς ’ α ύμπα  πί (υχ  υπαμό επίπεδ) δε υπχυ εε αείμεα, α μ πεδία πθαήω, εός ω πίω α «ωμαίδα» είυ α υφίαα. Δε υπίζεα ό α «ωμαίδα» αυ αθαυ μπύ α θύ: α’ αυύ,  φύ υς βίεα  χ υς με α α μ υ υήμας. Όπως χυζόα  Μπ, «α απμωμα υ ωμαίδα εία αφαες»,  δός υς εία εφό α ύ α α πααθύ μό μα από  αεξή υς με α υήμαα» (ααφ  Capra, 1983, . 69). έππ,  αχή ς άβεβαόας υ Χζεμπεγ (θεμεώδς  παή ς βαής φυής) ααδεύε ό  παας/ες, μα υ α εία αεξ/ ες από  πείαμ υς, απεύ αξεδυα μς υ. άπό αυό  Capra αεί  α γό-θεωό υμπαμα: «Δε γίεα π α μμε γα  φύ χωίς αυόχα α μμε γα εμς υς ίδυς» (Capra, 1983, . 77). ο π υπίζυ ό, με δεδμες ς δαυδες πυ υφίαα  φυό όμ, εία θς α ππαθύμε α αμεωπίυμε α πβήμαα απμώας  α από  . σ ηωμ Βαίε  παύα υβ ω νω έγαώ πθεεία υπ μας «υγής δαυβς» α, εφό  δα αυή γίε παγμαόα,  π θα  υπίξυ όυχα. τ τ πόβμα ς μαής ααγής, γα παδεγμα, δε μπεί α υθεί χωίς  υμ δ πώ υπυ γείω – μεαφώ, εμπίυ α βμχαίας, αθώς α πεβς. Γα Γα  δαδαία δαύδες θα μήω πεόε όα θα υζήυμε  θεωία γα α όα  απυξ,  παί ς πίας χε δαίε μαία, αθώς α ε επόμε μήμα υ εφααίυ αυύ, πυ ααφεα  απαύμε «βαθ γία».

Βαθιά οικολογία: η ηθική ως κώδικας συμπεριφοράς 

η «βαθ γία» π από με χόα θεωεί β ς ζπαής πής - γής ς (Curry, 2006, . 71-81). άπεύε πεπίθ ό ήα ααγαία μα μ α θεμεώδς θή μεαφή

60

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

 γα α εθίε α αθώπα υμφα ως πυήα ς πής ζωής α α επεείε  θό πεδί βαθ μα  φυό όμ. άυή  θή ί χε απεωθεί α εευαία χόα υπ μας πεόε πής ς,  πία επε μα δεύυ υ πύ όγυ  πυ α πεαμβε α  φύ. κό μεί ω δύ αυώ ήεω εία ό αμφβύ  αθή εόα – «αύ»– ω αθωπίω υμφεόω α εείω ω μμω υ φυύ όμυ. σε πααω μεί υ εφααίυ αυύ θα ααφεθώ εεεα  ί δμαπίς, όμως α θ επχεήμαα πυ πείμαα  δαφς εία ίμα α θα α εξεω εδώ. η πώ μαίυα χή υ όυ «βαθ γία» απδίδεα γε  βγό Arne Naess. τ σεπμβ υ 1972  Naess, ε μα δεξ πυ δωε  Βυυ, δαύπωε  δ αμεα ε ό, χααήε «χό» α «βαθύ» ίμα. η δ αυή ααφεόα  δαφ μεαξύ μας χής γας γα  «ύπα υ πεβς α  μείω ω δαθμω πόω», γα ς εππώες πυ μπεί α χυ  αθώπ ζωή, α  βαόε –αυες– εδαφ γα γς αχς όπως  πυπόα,  πμφία α  υύπαξ (symbiosis ) (Naess, 1973, . 95).  Υπίζω  Υπ ίζω ό  βαθ γία δαμφώε α μ ύπ ζπαώ πω πώ α όπ πυ δε θα εία αυός ε όυς ααμβα ς πς αυς ως υώυμες με  πεβαμό. Μα  δαμόφω υ γμύ από  βαθ γία εία αβώς αυό πυ βθ (ε με)  δαφπίή υ από  πεβαμό: ο πεβας θα εία απμ με πυς από υς απαύμευς «χύς» γύς όγυς γα  φίδα υ πεβς, εώ  βαθείς  γς θα επθυμύ α πωθήυ «βαθύευς» όγυς,  πί εαμβυ  φυό όμ ως όα πυ αξίζε θής αμεώπς.  Έα πώ εώμα  πί παδή παδήπε πε θή θεωία ππε α απαήε εία: σε π ή ε  θα ππε α εφαμόζεα; κ αυό υδεα με α δεύε εώμα:  Πες δόες ππε α χε α

61

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

υπείμε ώε α  απδεχθύμε ως μς μας θής όας ;  Μα θή θεωία μπεί α υπίζε, γα παδεγμα, ό αφ αθώπα όα (α μό) α αυό επεδή χυ  δυαόα υ πεθα. Με αυό  όπ, μα δόα ( αχή θγής αόας) αθίζε α όα ς θής όας. η πεβαή φφία γε, α  βαθ γία εδόεα, μπεί α θεωθύ ως ύα απαήεω α πααπω εωήμαα. σε αυό  παί,  επίδα υ ήμας γα α δαώμαα ω ζώω α ω δαυμω πυ  υπήξα υπήξε βαθ. έία ε μεγ βαθμό αήθεα ό  ε μυς υ ήμας αυύ α ω θεωώ υ επα υ πεδίυ ς δεγίας από υς αθώπυς ε (μα) ζώα χε μχ πόφαα θεωθεί από υς -φόφυς α υς θεωύς ς βαθς γίας  α δός πς  όχ υς α δμυγήυ μα θή πυ θα πεαμβε α  γ φύ. Μα θή γα α ζώα ε αμία πείπω δε αυίζεα με μία θή γα  πεβ, όμως,  βαθμό πυ δαχε ό  ίμαα ω εδώ, απεεί μα αχή. Ήδ από  3 π.Χ. αώα  έπίυς χυζόα ό αβώς όπως α αθώπα όα μπύ α βώυ  ευχαί α  πό,  μπύ α α ζώα. κα, π πόφαα,  Peter Singer μεεε αεχ  πεπίθ αυή ε επχεήμαα γα  υπήξ θώ πεμώ  υμπεφ μας πς α ζώα (Singer, 1975). ο Tom Regan «χίζε» μα δαφεή γφυα α μής υ φμας ω εδώ υπίζας ό α αθώπα όα α πα ζώα μπύ α θεωθύ εξίυ «υπείμεα ζωής» α ό, α γ’ αυό  όγ θεωύμε υς αθώπυς θ μαύς, θα ήα αυεπς α αόμαε  ίδα αμεώπ ε μα ζώα (Regan, 1988). καείς από υς δύ, ωό, δε πίαε α μα πεβαή θή. ο Singer πείζε  θή αμεώπ α όα με αθαή φύ, εώ  επα ς θής όας από  Regan εία αόμα π πεμ:  πεαμβε, εός από α αθώπα όα, μό α «α θα ζώα, ίας εός υς α ω» (Regan, 1988, . 81). κα  δύ πεγγίες, πως, εγείυ  φμα υ «εδμύ» (“speciesism ”) –ω αώ δαίεω  β

62

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

απε α μό υ «είδυς»– α θυ  εώμα ε ες δαίες μπεί α χθύ γ. ο θγς ααζήες  γα μα γήα περιβαλλοντική  θή   θή αυθύ παόμες αευθύες, με υς θεωύς ς θής α ααζύ δόες ω μαθωπίω ήω γόε πες από  αόα ευαίθς ή α βαθμό ής πυπόας. O Lawrence Johnson, γα παδεγμα, υπίζε ό  γαμί (υμπεαμβαμω ω εδώ α ω υμω) χυ αγες γα  ευμεία υς α επμως υμφ  α ς απύ. άυό  «υμφ  ευμεία» εία, ύμφωα με  Johnson,  γώμα πυ παχε θή αξία ς όες  πίες γεα ό  αχυ (Johnson, 1991). Πόεα γα μα πεβαή θή α δύ ες: πώ, μπεί α υπχθεί ό χύε  γα  ύ υ πεβς α, δεύε, απδίδε θή μαία ε «όες» (είδ, υήμαα) όπως α ε μα. καύπε, επμως,  πεδί πυ χε πεγε  Aldo Leopold με  αή υ δαύπω ως πς  εύς μας πεβαής θής  A Sand  («άμα ς μείας υ σα»): County Almanac  («άμα Το σύνολο της ηθικής που έχει μέχρι σήμερα αναπτυχθεί στηρίζεται σε μία και μόνη προκείμενη: ότι το άτομο είναι μέλος μιας κοινότητας αλληλοεξαρτώμενων μερών. Τα ένστικτά του το ωθούν σε συναγωνι σμό για τη θέση του σε αυτή την κοινότητα. Ταυτόχρονα, Ταυτόχρονα, όμως, η ηθική του το ωθεί να συνεργάζεται (πιθανόν για να υπάρχει μια θέση για την οποία να συναγωνίζεται). Η ηθική της γης διευρύνει απλώς τα όρια της κοινότητας ώστε να περιλαμβάνει τα εδάφη, τα ύδατα, τα φυτά και τα ζώα – ή συλλογικά μι λώντας: τη γη. (Leopold, 1949, σ. 204)

ο Leopold μας παχε α εμπεό αόα γα μα ωή πεβαή δ όα γφε ό « εία ωό όα είε  δαή ς αεαόας, ς αθεόας α ς μφς ς βής (biotic ) όας. έία θς όα είε ε  αεύθυ»

63

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

(Leopold, 1946, . 224-225). άυό χε αυχήε μεαγεευς χας ως πς  πφαή υ υπεα, ό ατομικές  όες  όες μπεί α θυαύ δαγμα γα  γενικό  αό,  αό, δαώας  ς αυχίες υ Tom Regan ααφ με  «πεβαό φαμό» (Regan, 1988, . 362). ο θγς πυ ααζύ μα πεβαή θή πθεήθα απα ’ αυή  γεευμ ή πας  δα ω γωμω πυ απδίδυ θή μαία ό ε μα ό α ε όες. τα «υμφα  ευμεία» υ Lawrence Johnson απεύ α αό παδεγμα, όπως α  δόα ς «αυ-πίς» (autopoiesis ) πυ  Robyn Eckersley πεγφε ως «χααό ς αυ-ααπααγωγής ή αυ-ααως» (Eckersley, 1992, . 60), βαζόμε  πααή υ Fox ό «α ζώα υήμαα … δε εία απώς αυτο-οργανωνόμενα  υήμαα,  υήμαα, α α αυ-ααγεώμεα ή αυτο-ανανεούμενα » (Fox, 1990, . 170). η Eckersley υεχίζε ως εξής: Μια αυτοποιητική αντίληψη των εγγενών αξιών δεν απειλείται από αμφισβητήσεις που σχετίζονται είτε με τον ακραίο ατομισμό είτε με τον ακραίο ολισμό. Ενώ οι ατομιστικές προσεγγίσεις αποδίδουν εγγενή αξία μόνο σε μεμονωμένους οργανισμούς, και μια ακραιφνώς ολιστική μόνο σε ολόκληρα οικοσυστήματα (ή, πιθανόν, μόνο στο επίπεδο της βιόσφαιρας ή και της οικόσφαιρας), μια αυτοποιητική προσέγγιση ανα  γνωρίζει … την αξία τόσο των μεμονωμένων οργανισμών όσο και των ειδών, των οικοσυστημάτων και της οικόσφαιρας («Γαίας»). (Eckersley, 1992, σ. 61).

Ββαα,  απόδ θής μαίας α ε όες α ε μ υς δε απείε  πθαόα υγύεω μεαξύ υς – μα, ες υγύες εία ααπόφευες. ο Attfield, δεευώας  πεί «Γαίας» χυμό ό  βόφαα  ό ς δαθε θή υπόα, χε υπίξε πως «μπεί α υπξε ύγυ μεαξύ ς μεγπίς ς αωεός ς α ς μεγπίς ς εγγεύς αξίας ω μεώ ς» (Attfield, 1983, . 159). η δυία  επί-

64

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

υ ω δαφώ μεαξύ ω απαήεω δαφεώ «γώ υπεμω» χε απδεχθεί ό εία δαίεα πβμας, εώ α ζήμαα αυ εμφαία αε ωίς  ία ς βαθς γίας με  «Δεύε αχή» υ Naess από  μαίυα ααίωή υ  1973. η βαή δα εία « α’ αχή βφαός εξωμός» (Naess, 1973, . 95). η δυία ως πς αυή αθίαα αφής α ευμε α  γμμαα ς φς «α’ αχή» α  χεό χό υ ίδυ υ Naess:  «η φ “α’ αχή” υμπεαμβεα επεδή παδήπε παγμαή δαόα (praxis ) αθ ’ α βαθμό ααγαί  α ώες, α εμεαεύεα α α ααπζες» (Naess, 1973, . 95). Πόεα γα μα πόα πυ χε γίε παίγω  πεβαή-θή γαμμαεία – πό μπύμε α ώυμε, α πυς, ή , α εμεαευόμαε ή α ααπζυμε;  η α υ βφαύ εξωμύ εία αφώς πβμαή. η Mary Midgley απίπε, με αυό όπ,  αχή πεί «ίω δαωμω ζωής α θς» γας γα υς υπς ς ό:  … έχουν κάνει τα πράγματα πολύ δύσκολα για τους εαυτούς τους τε λευταία, υποστηρίζοντας με τρόπο τρόπο εξαιρετικά γενικευτικό, a priori  γαλ   γαλ  λο-επαναστατικού τύπου, ότι όλα τα ζώα είναι ίσα και κατακρίνοντας τον «ειδισμό» ότι συνιστά έναν ανορθολογικό τύπο διάκρισης, παρό μοιο με τον ρατσισμό. Αυτός ο τρόπος σκέψης δύσκολα πείθει όταν εφαρμόζεται στις ακρίδες, στα αγκυλοστόματα και στις σπειροχαίτες, και συγκροτήθηκε χωρίς ν’ αποδοθεί σε αυτά ιδιαίτερη προσοχή. (Midgley, 1983a, σ. 26)

οπόε, πώς μπύμε α επύυμε α πβήμαα πυ πύπυ από  ύγυ; Πώς ππε α ααήυμε  φ «α’ αχή»;  σε γες γαμμς,  θεωί ς πεβαής θής αμεωπίζυ  θμα με  ίδ όπ πυ  υ α ό   :  υγώας μα ιεραρχία  ήω   ήω α υόω ήω με αξία. κααήγυ ’ αυς ς εαχίες ξεώας από μα πόα πυ χε αξία α επχεμαγώας υπ ς πς ό πες όες ή

65

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ύα ήω  εμπεχυ ε μεγαύε βαθμό από ες α, υεπώς, δαθυ μεγαύε βς  πγγα ς θής. Έ,  Lawrence Johnson βαίζε  θή μαία  α πό υπίζεα  υμφ  ευμεία. Ωό, γίεα αφς ό  όες δε χυ όες  ίδ (είδς) υμφ  ευμεία : «σίγυα φαίεα ό  θωπ εία αί γα πύ υόεα επίπεδα ευμείας απ’ ό  ί ς ευγς» (Johnson, 1991, . 261). έία, πγμα, ευπωαό  πό υχ αυς  μς φφς πεπεες ααήγυ, με αε πααδαό όπ, εεί απ’ όπυ ξεία. Ως εό χεί γα  δόμ ω ααγαίω εαχώ εία δμφής  πυπόα. ο Warwick Fox χε απδώε αξία  πυπόα με  αόυθ όπ:  Στον βαθμό που υφίσταται εγγενής αξία στην πολυπλοκότητα των σχέσεων, και στον βαθμό που η πολυπλοκότητα των σχέσεων είναι εμ φανής στην κεντρική οργάνωση ενός οργανισμού (και συνεπώς στην ικανότητα για πλούτο εμπειρίας), οι οργανισμοί δικαιούνται ηθικής σημασίας ανάλογης με τον βαθμό της κεντρικής οργάνωσης (ή ικανότη τας για πλούτο εμπειρίας) που έχουν καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρ ξής τους. (Fox, 1984, σ. 199)

κα υεχίζε: «ά  ααγωίυμε αυό, θα μας γίε αφς ό  εή αί ς βαθς γίας δε υεπγεα ααγα πως  εγγεής αξία εία όμα ααεμμ ε όα α μ ς βής όας» (Fox, 1984, . 199) α ό, επμως, «αυς  εαχμες εγήες ς εγγεύς αξίας … παχυ α δγό δς όα  αξίες πεχα ε αθεώς παγμαής ύγυς» (Fox, 1990, . 182).  Έ,  ππθεες επίυς ω δυώ πυ εγείε  αχή υ Naess υχ ααήγυ α υπμεύυ  ίδα  αχή. άυό απεεί ξεθα εμή ς δαίες δυίας υ πβήμας – α απεεί α απύως παό πόβμα γα  πή υ πυ ήμας. κπς πυ χε πίξε π ίξε γυμαγες ε μα

66

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

ύπα μπία γα α υς εμπδίε α φε α μαύα θα μπύε α θεωθεί αξπας γα μα μ μφή γής ευαθίας (επεδή δε χμπίε χμό πααό), όμως από πεβαή π  υγεμ πξ ήα θή; Όπως είχε γε  Richard Sylvan: «ο αευθυήες γαμμς ε ό, αφ  αθμεή ζωή α πξ γα α υπή ς βαθς γίας πααμυ υπεβ α αυχαα ααφείς» (Sylvan, 1984b, . 13). σ ίζα όω αυώ βίεα  ααζή εός όπυ α επεδυθεί αξία ε μ-αθώπα όα,  ώε α μ εία π όμμ α α αμεωπίζυμε ως μα γα υς πύς μας :  «Χεαζόμαε μα θή πυ α ααγωίζε  εγγεή αξία όω ω πυχώ υ μαθώπυ όμυ» (Bunyard and Morgan-Grenville, 1987, . 284). Έ, όπως επίζυμε υχ,  υπεύθυ υμπεφ πς  μαθώπ φυό όμ θα ίξε μα μ αθωπεή θή.  Όμως πώς θα ππε α αφθύμε  εγγεή αξία ; σε μα δεξδή επόπ,  John O’Neill αγαφεί ες δυαόες : Πώ, «α αείμε δαθε εγγεή αξία α απεεί αυπό [α όχ] μ γα π  πό». Δεύε, « εγγεής αξία ααφεα  αξία πυ χε α αείμε απε  β ω “εγγεώ υ δήω”». κα, ί, « εγγεής αξία χμπεία ως υώυμ ς “αεμεής αξίας”, δαδή ς αξίας πυ δαθε α αείμε αεξα από  αξόγ ω αξγώ» (O’Neill, 1993, .9). ο O’Neill ααήγε ό πυπγφας μα πεβαή θή πυπγφυμε α  χυμό πως «α μ-αθώπα όα χυ εγγεή αξία, με  πώ μαία υ όυ», εώ  α πυπγφε αείς μα υπερασπίσιμη  πεβαή  πεβαή θή εδχεα α απαεί μα δμευ  εγγεή αξία με  δεύε ή  ί μαία υ όυ (ό.π., . 9-10). σε ό, αφ  ζήμα ς αεμεής αξίας, χυ γίε αες ππθεες α αμεωπθεί  αμφβή ε μυς ω υπεμεώ,  πί χυίζα πως  αξία εία μα πόα πυ απδίδεα α αείμεα από υς αθώπυς – με α ό γα, α αείμεα αθαυ δε δαθυ αξία, εμείς υς  απδίδυμε. συχ, αυς  ππθεες επαύα  δαίθή μας. Γα Γα πα-

67

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

δεγμα,  Holmes Rolston γφε ό «μπύμε α εθυαύμε με α γε  αεμδαμ υαό, ή με υς ύυς υ κόυ, ή με υς ααες υ Yosemite». Πααδχεα ό «όες αυς  εμπείες δαμεαβύα από  πμή παδεία μας», α χυίζεα ό «χυ ε υό βαθμό χεία πυ μας παυζα ως δεδμα, ή αααύπυμε ό μας χυ ευπωθεί από μόα υς, ή από επυχμ πααή» (Rolston, 1983, . 144). Παμίως, χυίζεα ό «ε μες πεπώες χυμε θε ε επαφή με αξίες ας ας ώε ς χυμε δαώε  παθα μφή υς, όπως γε με  εθό π Yellowstone, με ς ες ω Sierras α ω Smokies» (ό.π., . 156). τ πόβμα εδώ δε εία  επί ς δαίθής μας, α ό, εώ  Rolston θα μπύε α μας πείε ως πς  αξία ω «ευπωαώ χείω» ς φύς, αυό δε θα μπύε α επεαθεί ε α δώα ς, όπως  αωφες υύπ α  μύγα ε-ε. Μα  δμφής αγή αυώ πυ υπεαπίζα ς εγ γεείς αξίες εία α μας ζύ α υμε α δαό πείαμα ώε α δαπωθεί α πό είμαε αχί ς δες υς. Υπχυ δαφες εδχς υ πεμας, α  εή δα εία  ίδα. άς δύμε, γα παδεγμα,  εδχή υ Robin Attfield, πυ ζ α φααύμε με από α πυό όεθ  εευαί επζώ αθώπ πμα α εα απα  εευαία επζώα φε. τ εώμα πυ θε εία: Θα αε  αό αυό  αθώπ πμα α βε  δ γωίζας ό θα πθαε π από αυό; άαφε ό « πεόε θωπ πυ αμεωπίζυ  εώ απφαία πως αυή θα ήα μα αή πξ» (Attfield, 1983, . 155) α ό αυό υπδεύε  ύπαξ μας εδγεύς αίς εγγεώ αξώ. σύμφωα με  εμεία πυ δίε επ’ αυύ, α δα δαθυ «αό αφ’ εαυύ υς» α «αθίαα  βαί υπήφ  γα μα θή υπόα» (ό.π., . 145). Θα γίε αφς ό  πδμός ω πείπω χείω ς εγγεύς αξίας απαεί επμεή επχεμαγία –  πία ωό παε εδώ. σμαό ε αυό  μεί εία α αδαείυμε  εγαεαή από  μ εγαεαή αξία – αθώς α α επμ-

68

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

υμε ό εώ  O’Neill (πααπω) ε όγ μό γα μ-αθώπα «όα»,  μεες ς πεβαής θής ααφα επίς ε «ααες, δαόες ή/α εμπείες» αεμω ως πθα πεδία εγγεύς αξίας (π.χ. Attfield, 1990, . 63), α ε σύνολα  ή ήω παμίως. ομ φόφ θεωύ ό  δυίες πυ παυζα  δεύυ ς εγαίας ω θεωώ επί ω δαωμω ω ζώω α  υπήξ μας θς πεί «εγγεώ αξώ»  γα  φύ εία αυπβες. Έ, πμύ α εζυ  αγεα μας «ς ζωής» μ, πα ε α «ώδα υμπεφς» (Fox, 1986b, . 4). άυή  πγγ εχε  πεπίθ ό  απυξ μας πεβα θής θής δε εία εφή μα  μεό θό όγ (δαώμαα, αθήα, θγ υπείμεα, δυαόα αίθς ωμαύ πόυ α υχής δύς ...) α ό μα α θή μπεί α ππε α ααδυθεί μό μα από μα α μαί. Ό επχεμαγύ από αυή  πή ίζυ ό  μεός δγς απαεί από υς όγυς α επχεμαγύ ως πς  γαί  φυός όμς δεν πρέπει  α  α υφίαα παεμβες. άυό πυ απαεία, χυίζα, εία  αγεα μας εααής μαίς  παί ς πίας αυό πυ θα χήζε δαόγς θα εία  γαί πρέπει  α   α γία ες παεμβες (Fox, 1986a, . 84). σε αυό θα αφώ ώα.

Βαθιά οικολογία: η ηθική ως στάση ζωής 

κπε, πό,  βαθ γία υδεόα πωίως με  πεπίθ ό  μ-αθώπς όμς μπύε α χε (α είχε) εγγεή αξία. άυό φαόα α απεεί μα ζπαή ί  παί υ πααδαύ θύ όγυ, με ευείες πας υπεες ως πς  χ ω αθώπω όω με  πεβ υς. Με θύς όυς ήα (α εία) μα ππθεα υπβας ω αθωπ-πώ επώ γα  φίδα ς βόφαας. Ωό, όπως είπα α πααπω, μ θεωί ς βαθς γίας δζυ

69

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μπ ς υπεες ς υγός μας βαής θεωίας εγγεώ αξώ. άυό υς δήγε α υπίξυ  ααγαόα μας θής πυ θα πύε από μα ααγή υείδς, αί α επίζυ ό θα μπύε α ααπυχθεί μα από αυή πυ υαχεί ήμεα. η θ πεί «ς ζωής» ξε από μα πείμε όπως  αόυθ, πυ δαύε ό μα «γή υείδ υδε  μ με  ευύε όμ» (Bunyard and Morgan-Grenville, 1987, . 282), α χε ααπυχθεί  π εξεγμ ς μφή από  Fox (1990). άυή  «γή υείδ» χε  ό εός υ θεμείυ πω  πί θα χύ μα δαφεή (γή) θή α ες (γς) μφς υμπεφς. η δα αυή ααφεα  αγεα μας αίθς υ εαυύ πυ εείεα πα από  μ όπως γίεα από με όυς μεμωμς ωμαής αυόας. σε αυό υγεί α  δα ό  εμπυμός υ εαυύ εξαα από  ευύε δυαή αύ με  μ-αθώπ όμ. ο Naess  πεγφε αυό με  αόυθ όπ: Η αυτοπραγμάτωση δεν μπορεί να αναπτυχθεί ιδιαίτερα αν δεν μοιρα ζόμαστε τις χαρές και τις λύπες μας με τους άλλους ή, ακόμα πιο θε μελιωδώς, αν το στενό Εγώ του μικρού παιδιού δεν αναπτυχθεί σε μια εκτενή δομή του Εαυτού, που να περιλαμβάνει όλα τα ανθρώπινα όντα. Το οικολογικό κίνημα κί νημα –όπως πολλά προγενέστερα φιλοσοφικά κινήμα τα– προχωρά ένα βήμα παραπέρα και ζητά μιαν ανάπτυξη που να επι τρέπει τη βαθιά ταύτιση όλων των ατόμων με τη ζωή. (μνημονεύεται στο Fox, 1986a, σ. 5)

η γή υείδ, πό, αφ  αύή μας με  μαθώπ όμ α με  ααό ό μα α αύ απεεί  πείμε γα  αυπαγμωή μας. Δε εία δύ α αφθύμε ό από αυό ααύπε μα πεβα θή . ο Fox γφε: Για παράδειγμα, όταν ένας Αμερικανός της φυλής των Ινδιάνων Nez Percé, ο Smohalla, ερωτάται γιατί δεν οργώνει τη γη, αυτός δεν απαντά

70

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

με μια αυστηρά ορθολογική αιτιολόγηση του γιατί το χώμα έχει εγγενή αξία, αλλά με ένα ρητορικό ερώτημα που εκφράζει βαθιά ταύτιση με τη  γη: «Να πάρω ένα μαχαίρι και να σκίσω σκίσω το στήθος στήθος της της μητέρας μητέρας μου;» μου;» (Fox,, 1986a, σ. 76) (Fox

Με α όγα, α θ ζήμαα πύπυ «με φυό όπ» από μα εααή θα ς παγμαόας, α αυός εία  όγς ς απός ς πεαόας ς θής: Η ηθική και τα ήθη δεν με ενδιαφέρουν και τόσο [γράφει ο Naess], μ’ ενδιαφέρει η εμπειρία που έχουμε του κόσμου … Αν η βαθιά οικολο γία είναι βαθιά πρέπει να συνδέεται με τις θεμελιώδεις αντιλήψεις μας και όχι μόνο με την ηθική. Η ηθική προκύπτει από την εμπειρία που έχουμε του κόσμου. Αν η εμπειρία που έχεις του κόσμου είναι τέτοια, τότε δεν σκοτώνεις. (μνημονεύεται στο Fox, Fox, 1986a, σ. 46)

ο ίδς  Fox πααεί ως πς  αίθ υ εαυύ  παί ς «δαπωπής γίας» υ ό: … έχει την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, έως και αναπάντεχη, συνέπεια ότι η ηθική (αν θεωρήσουμε πως ασχολείται με τα ηθικά «πρέπει») καθί σταται περιττή! Ο λόγος είναι ότι αν κάποιος έχει μια πλατιά, διευρυμέ νη, ή και πλανητική αίσθηση αίσθηση του εαυτού εαυτού του, τότε (αν (αν υποθέσουμε πως πως δεν έχει αυτοκαταστροφικές τάσεις) φυσικά (δηλαδή αυθόρμητα) θα θέ λει να προστατε προστατεύσει ύσει τη φυσική (αυθόρμητη) εκδίπλωση του διευρυμέ νου του εαυτού εαυτού (την οικόσφαιρ οικόσφαιρα, α, τον κόσμο) κόσμο) σε όλες του τις πτυχές. πτυχές. (Fox, 1990, σ. 217)

 Υπχυ ία μεία πυ μπύμε α εξευμε ως πς αυή   Υπχυ αί ς γής υείδς α ω υεπεώ ς. κα πώ:  σε π βαθμό εχε μα πθδόμ  ππαό αμμα υ αθωπεμύ;  Μζε αφς ό  πααπω αχή ς αυπαγμως, παό γε μα γα γα  μ-

71

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

αθώπ όμ,  ε με αθωπ-πό επό. Έ,  απυξ μας γής υείδς ως θεμ γα μα πεβαή θή μπεί α απφεύγε α πβήμαα πυ ααύπυ από  πααγωγή ς εευαίας  παί υ υμβαύ όγυ, α με  ίμμα α αμβύεα  μ-αθωπεή  πυ θεωεία εό χεί μας γής πής. τ δεύε μεί πεφεα γύω από  πόβμα ω δυώ υγύεω μεαξύ ω αθώπω υμφεόω α εείω υ πεβς, πυ εξεαμε  πγύμε εόα. Μπώ α φααώ μα εξαε ευεία αύ υ εαυύ μυ με  μ-αθώπ όμ,  όμως α θεωώ ό  επβίω υ δύ μυ εαυύ εξαα από α πό «ωμώ, εμεευς α ααπίες» υ μ-αθώπυ όμυ. Πώς επεζε    παή εφαμγή ς ας θής πυ θα μπύε α πύε από μα «γή υείδ»; σίγυα  αίμα υ Richard Sylvan γα «αευθυήες πυ θα αφύ  αθμεή ζωή» δε φαίεα α απεία αθόυ από  πεί γής υείδς πγ γ. ούε πείζεα  πόβμα αυό ε πα υπθεή επχή «π-γής υείδς». Πυθε δε δαυπώεα ε μυς ω υγεμω υπώ ς βαθς γίας  χυμός ό, με  επίευξ μας γεευμς γής υείδς, α πβήμαα ς πεβαής ύγυς «θα εξαεμύ». Μα,  Warwick Fox ααγωίζε ό  ύγυ μεαξύ ω αθωπίω όω α υ μ-αθώπυ όμυ εία ααπόφευ : «ο “μός” εαυός μυ ππε α απεί μες ζως αγες αόμα α ε βς ω ζωώ ααγώ ω (χε αυόμω) ήω» (1986a, . 58). Δε παχεα, ωό, αμία αευθυήα δγία  γα  πώς α απφαίζυμε μεαξύ δαφόω υόω «ζωώ αα γώ» ή γα   θα μπύα α εία. Μα πθαή απ ε αυή  α εία ό  αευθυήες δία μω υ αθμύ εαχώ ή «βαθμώ εγγεύς αξίας» (Matthews, 1991, . 122-129), όπως αυς πυ αγαφήαμε  πγύμε εόα. η αξ ήω ή υόω ήω εός αυώ ω εαχώ θα αθίε πες από αυς εία πε-

72

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

όε ίες από ες  πείπω μας ύγυς υμφεόω. Ββαα, δε υπχυ υμφωμα ήα γα  υγό ω εαχώ, πόε α  γμμαα δμυγύ πύ πεόεα πβήμαα απ’ ό  γεί αόες. Μα  απ εία ό  βαθείς όγ χυίζα πως δυε υς δε εία α παχυ εγχείδα αόω, α α πγυ μα υείδ αύς με  μ-αθώπ όμ,  πία θα μεβαε αθ ς υθήες εός ω πίω θα υαόα παδήπε εγχείδ αόω. ο Fox δαυπώε  θ αυή με πεό όπ: … όσον αφορά στη διατήρηση του μη-ανθρώπινου κόσμου, και από πολιτική ή στρατηγική άποψη, η οπτική της ευρύτερης ταύτισης πα ρουσιάζει περισσότερα πλεονεκτήματα από την αξιολογική περιβαλλο ντική, επειδή μεταθέτει το βάρος της δικαιολόγησης των πράξεών του από το άτομο που θέλει να διαφυλάξει τον μη-ανθρώπινο κόσμο στο άτομο που θέλει να τον διαταράξει ή να επέμβει σε αυτόν. (Fox,, 1986a, σ. 84) (Fox

Πόεα γα μα παγμα μαή πααή, α θα είχε ίγυα απεμα  πεβαή θή πυ θα πυπε. Θα εξαυθύα, ββαα, α υπχυ πβήμαα ύγυς, α  μγεθός υς θα μεωόα μα. Δε υπχε αμφβία ό  μαθώπς όμς θα ωφεεί από μα γεευμ εαξ «πεβαής υείδς», όπως  πεγφυ  Fox α . η α’ αυό  όπ μεαόπ υ βυς ς δαόγς δε μας απαε, ββαα, από  υπχω α θυμε όα μμόας ς πεβας παεμβες, όμως υεπγεα πγμα ό α όα αυ θα εθύ ε πύ δαφεό δαφς από αυό πυ πύπε α  βς ς δαόγς δε μεαπεί. Με α ό γα, όα αυό πυ ππε α δαγεία εία  δαή υ μαθώπυ όμυ, όε μ γίεα απδεός ας μεγαύες βαθμός πεβαής παμβας από ό α θα εία  παμβα πυ θα ππε α δαγεία.

73

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Ωό,  επόμε πόβμα –α αυό εία  ί μεί– αφ  πό αυής ς «ευύες αύς» υς αθώπυς. Πώς μπεί α πεύ γα  ;  ά  Robert Aitken χε δί γας πως « βαθ γία … απαεί α αχείς  μαύ αύδα, α απήες παγμαή εόα με  μαύ αύδα,  ώε α ζε μ από  γύ παό υ αθώς θα παίες  εωφεί γα  δυε υ» ( Fox, 1986a, . 59), όε  βαθ γία μζε α χε πε α βαθ. τα τα χαχαίμαα πυ υήθως παύ  χυμί μαυύ γα  μεγ πόβμα πεθύς πυ αμεωπίζε  βαθ γία. έξγύμα: Ό ήμεα επγυ α πωθήυ  αίμα μας «ς ζωής», α εός υ «ώδα υμπεφς», ααγα α εεύ  υγεμ θ βε αυύ πυ είδα ως μα εαή είμ – με  δαπίω ό  πααδας θς αήες δε μπύα α ααπθύ  πεβαή εγαία πυ υς ζήθε. Ή, γα α  πύμε αώς, θεα  εώμα:  «άπό πύ πχα  θς αξίες;» α αβα  απ:  από μα δεδμ ααό υ όμυ, από μα μεαφυή. άυό είχε ως υπεα α υπίξυ μα ααγή ς μεαφυής πής,  αεύθυ όω ααφαμε  πώ μς αυύ υ εφααίυ, με  πεπίθ ό ε αυό   ίμα θα ήα πθαόε α ευμεήε  επθυμή πεβαή θή. Ωό,  μεαφυή πυ πώθε  βαθ γία πχωεί αγ ( γόε πυ θα μπύαμε α πύμε) πς  ευύε ααγώή ς, εώ  πωπή αύ με  μ-αθώπ όμ πυ απαεί πείζεα –ς «βμχα αεπυγμες χώες» υχ– ε μα μή μεφία αθώπω. η βαθ γία θεε  εώμα: «άπό πύ πχεα  θή;» α απε: από μα μεαφυή. Όμως  μαπόθεμ πόβμ ς εδχεα α βίεα  α απαθεί  εώμα εώ μα: «άπό πύ πχεα  μεαφυή;», αφύ εδώ επίζεα α χεί πυ εξ γεί γαί  αίμα αίμα γα μα μεαβή μεαβή ς υείδ υείδς, ς, από από μό μό υ, δε αεί. η υείδ δε εία α αεξ δεδμ, απμωμ από ς ως υθήες πυ  φυ. η Janna Thompson βίεα εξαε  ε μα επήμα πυ ππε α γίε : «Μα θή από-

74

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

φα … πϋπθε ωή ή: μα ππθεα α ααδεχθεί ό  μες ως χες, αθώς α  όχ α  επθυμίες πυ γεύ αυς, δε απύ, α ό ες αήες πεί αυπαγμως α ευυχίας εία επθυμς» (Thompson, 1983, . 98). άυή  ωή ή ππε α εία ααπόπα μς υ εγχεήμας ς βαθς γίας, όμως μ φόφ γφυ ως ε  επίυ φφώ εωμω α αεί γα  επίυ παώ πβμω όπως  μόυ,  απδω α  όξ βχή. Μες φς, παγμα, αγεία εείως  ωό α πό παί. ο Warwick Fox γφε: «έία αφς ό αυή  ππθεα μεαόπς υ πρωτογενούς  μείυ  μείυ είας υ πεβαύ φφύ πβμαμύ από  θή  γία απεεί μα θεμεώδ ή επαααή πό γα  αή πεβαή φφία. έία (α φείε α εία)  πός αας ς βαθς γίας» (Fox, 1984, . 204,  μφα  πωόυπ). ά  βαθ  γία αε αεία ία  α πααμ πααμε ε  πε πεχή χή ς θεω θεωίας, ίας, όε  Fox Fox μπε μπείί α χε δί ως πς  πς εία  «πός αας». ά όμως εδαφεα α μεαε μεαε  θεωία ε πξ, θα ππε α παυε α πόγαμμα ωής ααγής. κ  πί δε χε ε μχ ώα.

 Ανθρωποκεντρισμός 

ά υπχε μα ξ πυ δαπε ό  φμα ω φφώ εεω ω ζπαώ πω ααφ με ς μες μφς αθώπς υμπεφς παγμίως, αυή εία μ  «αθωπεμός», « θς υ α δείχε αείς απεό ή αυθαίεα επεό εδαφ γα α αθώπα υμφα ε αίθε με α υμφα ω όω» (Hayward, 1997, . 51). η μμα  γα  εαυό μας ε βς ς μμας γα  μ-αθώπ όμ θεωεία βαή αία ς πεβαής υπβθμς α ς δυής ααφής (Curry, 2006, . 42-44). άπό  μα με, πως,  εός γα  π ζήμα ός υ όυ δήγε ε υό ς μαίας υ α ε ππθεες απαφήής υ (Hayward,

75

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

1997), εώ, από  ,  παό θμα ς δδς ς πς δεγίας δήγε ε αφα μύμαα ε μυς ω θεωώ ς χε με  θμα αυό. Ως πς  πώ μεί, υπχε μα  α μα ήπα μαδό ς ξς – μαδήες πυ πύπυ από μα επόπ ς φφής γαμμαείας, α παίως δαχωίζα ε υπό επίπεδ. η ήπα μαδό, όπως  ααώ εγώ, απδίδεα από  Warwick Fox ε μα  «αθωπ-εή» (1986b, . 1). η  μαδό, επίς α  Fox, υπαμβε ό βπυμε « μ-αθώπ όμ απε ως μ γα υς αθώπυς πύς» (1984, . 198). Θα μπύαμε α ααφεόμαε ε αυς ς θες ως «αθωπ-εή» α «αθωπ-εγαεαή» αίχα. η πώ (ή ήπα) εία π αυόα «υδε» από  δεύε (ή ) – α εία παγμα ευπωαό  πό υχ  «αθωπεμός» υγχεα με  «αθώπ εγαεαία». Πίθεμα α υπίξω ό  αθωπεμός  ήπα εδχή υ απεεί ααπόπα χεί ς αθώπς αας (όπως θα εξγήω πααω), εώ   εδχή υ εχε χεία ς αδίας α υ αθμυ πυ χείζα με  εγαεαή χή υ μ-αθώπυ όμυ. σε δφα είμεα βίυμε υδυαμύς ς ήπας α ς ς εδχής υ αθωπεμύ – μες φς μα  ίδα πόα. ο Richard Sylvan, γα παδεγμα, ίζε  αθωπεμό ως παδήπε  «δε εία ξω από α αθωπ-εό παί,  πί ααμβεα  φύ α  πεβ ε γαεα, δαδή απώς ως μα γα αθώπυς πύς α αξίες» (Sylvan, 1984a, . 5). κα  πή μυ, α αίθεα με ό, υεπγεα  π υ Sylvan, α «αθωπ-εό παί» δε μαίε απααία ό εία «αθωπ-εγαεεό». Δείε, γα παδεγμα,  αόυθ χυμό υ Jonathon Porritt : «Γα εμς δε αεί α παευύ α ζώα μό γα παύς, δεείς όγυς, α υπχε α μα βαθύα θή γα πυ χε ίζες  φφία μας πεί εβαμύ γα δήπε ζε πω  παή» (Porritt, 1984a, . 184). τ πώ μό αυής ς πόας εφζε μα από ς

76

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

αθώπς εγαεαίας, εώ  δεύε μό εφζε αθωπεμό (« φφία μας πεί εβαμύ»). Δε υπχε αμ αίφα ε αυό, εώ δείχε ό υπχε χώς γα μα (ήπα) εδχή αθωπεμύ θωπε μύ ε αξβαες γς απφες. άυό φείεα  ό  ήπς αθωπεμός απεεί ααπόπα χεί ς αθώπς αας. Όπως χε επμε  Tim O’Riordan: Οι συνειδητές πράξεις του ανθρώπου είναι εξ ορισμού ανθρωποκε  ντρικές. Είτε επιδιώκει να εγκαθιδρύσει ένα σύστημα βιοτικών δικαιωμάτων είτε να μεταμορφώσει ένα δάσος σε προάστιο, η ενέργεια συλλαμβάνεται από τον άνθρωπο στο πλαίσιο της κοινωνικής και πολιτικής κουλτούρας του. (O’Riordan, 1981, σ. 11)

έία αυός  παγας πυ υδε  ααζή ς εγγεύς αξίας με  αθωπεμό. η ααζή αυή εία μα ανθρώπινη  αα  ααζή, α πα  γεγός ό μπεί α ααφε α επίε  αθώπ  από  πωαθεδία υ ε ό, αφ  αξία, πα θα βίυμε   υ εγχεήμας α αθώπ  α θε α εωήμαα. ά δε υπήχα αθώπα όα δε θα υπήχε αα δεαό αείμε όπως  εγγεής αξία, α πααμε αχό  εώμα α θα υπήχε α  α  εγγεή αξία (δείε, ωό,  ππ  γεε υζή πεί θύ αεμεμύ). Με αυή  α, πδήπε αθώπ εγχείμα θα εία (ήπα) αθωπεό, πεαμβαμυ υ ίδυ υ πυ ήμας.  ήμας. ο όγς πυ εμμω  θμα εία ό  π ίμα πθαό θε εαυό ε μεεή θ μω αυύ πυ εαμβεα ως μα επίμ απαπίή υ από  αθώπ. κα’ αχς,   εία αφαό. Γα παδεγμα,  Charlene Spretnak γφε ό : Η πράσινη πολιτική απορρίπτει τον ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό του ανθρωπισμού, μιας φιλοσοφίας που ισχυρίζεται ότι τα ανθρώπινα όντα έχουμε την ικανότητα να αντιμετωπίζουμε και να λύνουμε τα πολ -

77

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 λά προβλήματα που μας παρουσιάζονται εφαρμόζοντας εφαρμόζοντας την ανθρώπινη  λογική και αναδιατάσσοντας αναδιατάσσοντας τον φυσικό φυσικό κόσμο και τις αλληλεπιδράσεις ανδρών και γυναικών έτσι ώστε η ανθρώπινη ζωή να ευημερήσει. (Spretnak and Capra, 1985, σ. 234)

 Υπχε εδώ εμφαώς μα εύγ π από ς αθώπς  Υπχε εγαεαίας, α επίς α μα δαίεα αυχή ύξ ό  θωπ ππε α αμαήυ α ππύα ό επύυ α πβήμαα με α πία  ίδ χυ επβαύε υς εαυύς υς. η υπία εχύεα από χόα υ αόυθυ είδυς : «ο θωπ μζυ με πδήπε  ζώ-μγα. Δε μπύ α ααυ  Γ, μπύ όμως εύα α ααυ  πεβ πυ υς υεί. άπό ς ες εβες υ Lovelock,  πθαόε εία μα […] μεγς ίμαας μείω υ αθώπυ πθυμύ» (Gray, 2002, . 12, μφ. Γ. λαμπς). ά αυό αθεύε, όε  π –ή παδήπε – πή χε εχ όμα. συ, βεβαίως, μα γεευμ πεπίθ  δυαόα γα ααγς εία πυ αθ  π ίμα αό πό ίμα. Χωίς μα α πεπίθ,  όγς ύπαξς υ ήμας θα υπμευόα. άπ’ αυή  π,  ααγώ ό ας ήπς αθωπε αθωπεμός μός εία ααπόφευς μπεί α επεεγήε ως μα χήμ πή δόθω επί ς αίς ό « φύ χε  εγχ». Πγμα, όα πόεα γα  πή υ πυ ήμας, α όχ γα  φφία υ, δε υπχυ δαίε εδαμί ως πς  αθωπεμό – αόμα α   εδχή υ. σ Green Politics  ( ( Η πράσινη πολιτική ),), γα παδεγμα,  Spretnak α Capra με γα «μα αί ό είμαε μς ς φύς, όχ υπεω ς, α ό ό αυό  ε πγμα ω εμπώ δαήω μας –α  ίδα  ζωή– εξαώα εε από μα υεή α με εβαμό αεπίδα με  βόφαα». κα γα  πείπω πυ αυή δε εία μα αε αφής δαύπω αθωπ-πύ χυμύ,  υγγαφείς πθυ: «οπαδήπε υβ ή μό ύμα αγεί αυή  αχή υα δγεί  αθωπόα  αυία» (1985, . 28).

78

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

ο Jonathon Porritt γφε ό « γή επαγή … μας υπεθυμίζε πως  παία ω φυώ υμω ς Γς εία  από  πί εξαόμαε ό» α ό « γεγός πως χδες είδ θα εξαφαύ μχ  γύμα υ αώα δε απεεί απώς μα ααδμαϊύ ύπυ αυχία:  ίδα  επβίωή μας εξαα από  πώς ααμβαόμαε α πείπα δίυα ζωής α πία εμπεόμαε» (1984a, . 98-99). Μα,  Porritt φε μχ  μεί α παυε  αθώπ εγαεαία ως  μχό υ χεδαμύ ω ααγώ πυ πείε  γμός: «η επααπγγ μας πεφωμς αίς υ αμύ υμφς εία …  εδί γα παδήπε ζή μεαβή» (ό.π., . 117). τ ίδ χυό αθωπε αθωπεό ό μήυμα δαπε με μ ε αφήεα α αμεόα ς δαύξες υ κόμμας ω Παίω. η δαίες μαίας δαήυξ ω γεμαώ Παίω υ 1983 δώε: Η καταπάτηση των φυσικών βιότοπων και η εξολόθρευση ζωικών και φυτικών ειδών καταστρέφει την ισορροπία της φύσης και μαζί της τη βάση της ίδιας μας της ζωής . Είναι απαραίτητο να διατηρήσουμε ή να αποκαταστήσουμε ένα βιολογικά ακέραιο περιβάλλον, έτσι ώστε να διασφαλίσουμε την ανθρώπινη επιβίωση των μελλοντικών γενεών . (Διακήρυξη του γερμανικού Κόμματος των Πρασίνων , 1983, σ. 29, η έμφαση δική μου)

κα  επόμε είδα βίυμε μα εα φα ς χυής αθωπεής αχής:  «Ππε α αμαήυμε α πααβζυμε  φύ ώε α μπυμε α επβώυμε μα ’ αυή» (ό.π., . 30). ο αγς ω πααδεγμω θα μπύε α εία αεείως, α όα α ααδεύυ  ίδ: ό  πή υ γμύ δε αυθεί υς ίδυς βαύς αόες με ς ζπας εφες ς φφίας υ. Υπήξα πααπω, ε αυό  εφα, ό γα υς φόφυς  όγ α μεμύμε γα  μ-αθώπ όμ εία  ίδ, α όχ πεόε, μαί ό  μμα αθεαυή. Γα υς φόφυς  μμα θα ππε α εία αδε-

79

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ής. άυή  αχή φαίεα α εγααείπεα (ή α αίεα)  πεδί ς παγμαής πής. Θα μπύαμε α πείυμε δφες εξ γήες γ’ αυό, μεαξύ ω πίω εία  εεί ς ευίας – πυ μαίε ό ως πς  δδ ς βαής δας πεί ς μμας  γα  «φυό» όμ, πθαό θα ππε ππε α αυθήυμε παααπαααμπίυς. άυή εία  πγγ πυ αγαφεί  Warwick Fox  αόυθ εες, α εδαφ χωί:  Σκεφτείτε τα παρακάτω. Αν μου ζητήσετε να προσπαθήσω να εξηγήσω με μια φράση στον «μέσο άνθρωπο» γιατί θεωρώ ότι πρέπει να φρο ντίζουμε για κάποιο μη-ανθρώπινο «ον» (έμβιο ή μη), τότε το πιο απλό πράγμα που μπορώ να πω, με δεδομένο το παρόν πολιτισμικό πλαίσιό μας, είναι σε γενικές γραμμές: «Επειδή μας χρησιμεύει σε τόσα πράγ ματα». Ωστόσο, αν θέλω να πλησιάσω λίγο περισσότερο σε αυτό που θέλω να πω στην πραγματικότητα, φροντίζοντας ταυτόχρονα να μιλή σω με όρους που οι άλλοι θα καταλάβουν άμεσα και δεν θα τους ακού  γονταν ξένοι ξένοι (αποξενώνοντάς (αποξενώνοντάς τους), τότε τότε πιθανόν θα πω κάτι κάτι του τύπου: τύπου: «Επειδή έχει αξία καθεαυτό». Κι αν δεν έχουμε πολλή ακόμη ώρα για  να κουβεντιάσουμε κουβεντιάσουμε,, το τελευτα τελευταίο ίο πράγμα πράγμα που θα πω με  δεδομένο το πα -  -  ρόν πολιτισμικό πλαίσιο  είναι  είναι το πρώτο πράγμα που θέλω να πω: «Επειδή είναι μέρος του ευρύτερου Εαυτού μου/μας, η απομείωσή του εί  ναι απομείωσή Μου/Μας». Μου/Μας». Με άλλα λόγια, με δεδομένους τους περιορισμούς από τον πολιτισμό, από την επιθυμία για πειστικότητα και από τον περιορισμένο για μια απόπειρα μετάδοσης ενός ξεκάθαρου μηνύματος χρόνο, η δημοφιλής  διακήρυξή   διακήρυξή μου περί των «βασικών αρχών», ενώ αντανακλά τις βαθύτερές μου απόψεις, θα είναι ένας αναξιόπιστος ή επιφανειακός οδηγός ως προς τον τρόπο με τον οποίο θα ανέπτυσσα αυτές τις απόψεις με καθιερωμένους, φιλοσοφικούς όρους. (Fox, 1986a, σ. 71-72, η έμφαση στο πρωτότυπ πρωτότυπο) ο)

Βε αυής ς αυς,  αγί ω αθωπ-πώ όγω  γα  φίδα ς «φύς» μπύ πα α πυ ό πυ   γα όγυς αής – ό  πός ς πεθύς πεθύς εία π μαός από α μα επίευξής υ. σ’ α επίπεδ αυό μεαπίπε ε ζήμα πευ-

80

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

μαής υχής ω αόμω, όμως ε α  εγείεα  εξαε μαό πό εώμα: «ο αθωπ-πί όγ θα δαδαμαίυ  πεβαό ό γα  πί πίζα;». Με α όγα,  χή ω αθωπ-πώ όγω (ως μα) θυ ε ίδυ  επθυμό πό μας μ παεμβαής πγγς  πεβ; Πφαώς  απ ω υπώ ς «γής υείδς» ε αυ α εωήμαα θα ήα αίχα: όχ α α. α . τ τ ό όμα ς απυξς μας πής πυ πε πα από (αυό πυ χω ίε ως) μα χυή αθωπε αθωπεή ή αχή εία ό μα α αχή ευ γεί μό ως είχυ ς ς πυ  ζπες π π θυ θυ α ααίυ – αυή πυ θε  ύμπα α πεφεα πεφεα γύω από  αθώπ . τ επχείμα υ Warwick Fox εία ό μό  απυξ μας γής υείδς θα αε α πγμαα υπ υ πεβς,  ώε  βς ς πεθύς α βίεα ε αυύς πυ θυ α  ααυ, αί ε αυύς πυ θυ α  δαήυ. τ τ αύε πυ θα μπύε α πε αείς υπ ω υπώ ς αθωπ-πής θς, από  πή ς βαθς γίας, εία ό θα υ α μς από  δυε, α όχ ό. Θα επαθω ε αυ α μα ζήμαα αγής  επίγ αυύ υ ββίυ.

Η ομάδα Earth First! και η κοινωνική οικολογία

 Έας από υς δύυς με  ό α-αθωπεή  εία  πθαόα α εμευεί ως α είδς μαθωπμύ. ο ίδυς αυός χε γίε εμφαής ς θεως πθεήες α ς πς δαόες ς βεαμεαής μδας Earth First! (Πώα  Γ!), μας μδας πυ χε χααεί «πή πυγα ς βαθς γίας» (Reed, 1988, . 21) α «αχμή υ πεβαμύ»  αμεαή Δύ (Tokar, 1988, . 134). Άθ υ πεδύ Earth  (πυ υπγφε με χ  Μς ά Θωπία, Miss Ann Thropy ) δαFirst!  (πυ ήυε:

81

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Αν οι ριζοσπάστες περιβαλλοντολόγοι έφτιαχναν ποτέ μια ασθένεια για  να φέρουν την ανθρωπότητα στα συγκαλά της, θα ήταν μάλλον κάτι κάτι σαν το AIDS … τα πιθανά οφέλη, από κάτι τέτοιο, για το περιβάλλον είναι συγκλονιστικά … όπως η πανώλη συνέβαλε στην πτώση της φεουδαρχίας, το AIDS έχει τη δυνατότητα να δώσει τέλος στην εκβιομηχάνιση. (αναφέρεται στο Reed, 1988, σ. 21)

Π ίγ αό,  Earth First! χε α βζε αφ υς μύς ω δω εόγα ς καφόας γα α εμπδίε α α όβυ  υόμ, από υς πίυς υχ ας αυμαίε βα όα  αυπίό υ ααπήδε από  μό αυμαίζας  αμό υ. Θα χεαεί α πω πεόεα γα  Earth First!  εφα 4.  Ίως  π αφωμς α με θς αχς επής (εός υ –υπό  ευεία α– γύ ήμας) ω υπεβώ ς πίες μπεί α δγθεί  (από  ίδ απαύμες) βεμός εία  Murray Bookchin (Μεϋ Μπύ), από  πή αυύ πυ μζε «ωή γία»:  Όποια και αν είναι τα πλεονεκτήματά του, το γεγονός είναι ότι η βαθιά οικολογία, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη «ριζοσπαστική» οικο λογική οπτική, κατηγορεί «την Ανθρωπότη Ανθρωπότητα», τα», ως τέτοια, για την οικο λογική κρίση –ειδικά τους συνηθισμένους «καταναλωτές» και «εκτροφείς παιδιών»– αγνοώντας σε μεγάλο βαθμό τα συμφέροντα των εταιρειών που πραγματικά λεηλατούν τον πλανήτη. πλ ανήτη. (Bookchin, 1991, σ. 123)

ο Bookchin δε χε πε α επμαίε  δυμε μθωπ χεί μα  βαθ γία α υπήξε εξαε απεεμαός  α παύε  Dave Foreman Foreman –υδυή ς Earth First!– α απύε μα δαίεα δχα χόα χε με  μεαευ από  Μεξό ς η.Π.ά. (Foreman, 1991, . 108. Β. επίς εφα 3). η θ ς ωής γίας χε με  αθωπεμό α  βεμό εία α αεία  επγή μεαξύ ω δυ : «Έας “αθωπεμός” πυ βαίζεα  θευή αχή ό  Γ “φ-

82

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

χε” γα α υαχεία από  “άθωπόα” εία ό απμαυμς από   μυ ό α ας “βεμός” πυ μεαπε  αθώπ ωία απώς ε μα αόμα όα ζώω» (Bookchin, 1991, . 128). O Bookchin πμ α με γα μα «πώ» α μα «δεύε» φύ, με  «πώ φύ» α εία «π-αθώπ» (1989, . 201) α  «δεύε φύ» α ααπύεα μα από  πώ υπό  μφή υ αθώπυ είδυς. η δεύε φύ ( αθωπόα) εία:  … προϊόν της εξέλιξης το οποίο διαθέτει σε πλήρη ανάπτυξη διάνοια, εξαιρετικές επικοινωνιακές δυνατότητες, ενσυνείδητες διασυνδέσεις, και την ικανότητα εγνωσμένων τροποποιήσεων του εαυτού και του φυσικού κόσμου. Το να αρνηθεί κανείς τις εξαιρετικές αυτές ανθρώπινες ιδιότητες, που γίνονται καταφανείς στην πραγματική ζωή, το να τις υπαγάγει σε αντιλήψεις όπως αυτή μιας «βιοκεντρικής δημοκρα-   τίας» που καθιστά τα ανθρώπινα όντα και τα σαλιγκάρια «ίσα» ως προς την «εγγενή αξία» τους (ό,τι κι αν σημαίνει η συγκεκριμένη φράση) εί  ναι απλά επιπόλαιο. (Bookchin, 1989, σ. 201)

Ππε α χε γίε π αφς ό εώ  βαθείς όγ πεβεύυ α α’ αχή «βφαό εξωμό»,  πεόε απ’ αυύς βίυ όπυς α υγύ μα εαχία αξώ ώε α μπύ α αμεωπίζυ υγύες υμφεόω μεαξύ εδώ (γα παδεγμα). Μα θα θυμόμαε ό  υπμαχ υ βφαύ εξωμύ υχ υγύ αυς ς εαχίες γύω από  χεί ς πυπόας – α από α χαα πυ δαφπύ  πώ από  δεύε φύ ς πεγαφής υ Bookchin. άπό  π αυή,  απόα μεαξύ υ Bookchin α ω απω υ μπεί α μ εία α ό μεγ. άυό, ωό, πυ υς α ε ε ε απόα, α αυόχα αθ δύ α δύμε  ωή ω ή γία ως μς εός ζπαύ οικοκεντρικού  πγμμας  πγμμας (αυό, φυ, δε μαίε ό αύμαε  ζπαό ς χααήα με υς δύς ς όυς) εία  π υ Bookchin ό  αθωπόα απωπεύε μα π-

83

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ή βείω ε ό, αφ  φυή εξξ. «ο εαυός,  υείδ, α  βες ς εευθείας» εία αμυδ (α όχ αθόυ) α  “πώ φύ”» (Bookchin, 1989, . 201). Δυ, από  : … μια χειραφετημένη ανθρωπότητα θα γίνει η φωνή, η έκφραση πραγματικά μιας φυσικής εξέλιξης που αποκτά αυτοσυνειδησία, αλλά και έγνοια και κατανόηση για τον πόνο, για τις οδύνες και για τις ακα τανόητες πτυχές μιας εξέλιξης που είναι αφημένη στη δική της, συ χνά αλλοπρόσαλλη εκδίπλωση. Η φύση, χάρη στην ανθρώπινη έλλο γη παρέμβαση, θα αποκτήσει εξ αυτού την προθετικότητα, τη δύναμη  να αναπτύσσει πιο σύνθετες σύνθετες μορφές ζωής, και την ικανότητα να διαφο διαφοροποιεί τον εαυτό της. (Bookchin, 1989, σ. 203).

η Robyn Eckersley χε απαε  πααπω «θ πεί ς εξεής δαχείς» υ Bookchin (Eckersley, 1992, . 154) α υπδεύε δυ όγυς γα υς πίυς  θ αυή πβε ς ες ευαθίες. Πώ,  ίδα  δα ό  εδίπω ς φύς μπεί α εία «απόα» δε υμββζεα με  γεή εή ππή ππή α «αφήυμε όα α όα (αθώπα α μ- αθώπα) α εδπώα με  δό υς όπ» (Eckersley, 1992, . 156). ο δεύες (υδεδεμς με  πώ) όγς εία ό  ες δε δαεία ό γωίζυ  αεύθυ  αεύθυ ς εξξς:  Από μια οικοκεντρική οπτική, είναι τόσο αλαζονικό όσο και ιδιοτελές  να προβαίνεις, όπως ο Bookchin, στον μη επαληθεύσιμο επαληθεύσιμο ισχυρισμό ότι η πρώτη φύση αγωνίζεται να κατορθώσει κάτι (συγκεκριμένα μεγαλύτερη υποκειμενικότητα, αντιληπτικότητα, ή «εαυτό») που «απλώς συμβαίνει» να έχει φτάσει στην πιο αναπτυγμένη του μορφή σε εμάς  –   – τη δεύτερη φύση. (Eckersley, 1992, σ. 156).

Παό  Eckersley μπεί α υπείζε  εεγή δα ς ς υ Bookchin, εία δύ α αμφβήε αείς  -

84

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

α ς «αθδήγς» πυ πδίδε  αθωπόα ε χ με  μ-αθώπ φύ – όχ ό  απ’ αυ εχεί δαίεα  Bookchin:  «[ά] αυή [ ωή γία] εία αθωπμός, γα  αίβεα γός αθωπμός», γφε, «ας  εμεαευεί ό θε  εευαία εδεία α-αθωπώ α μαθώπω» (Bookchin, 1989, . 36). Πααμείζας  Bookchin (α αυό δε φαίεα εξαε αυθαίε γα α πόωπ πυ χε επεε ε  βαθμό  πεβαμό  Βόεα άμεή·  Bookchin, 1995, Light, 1998), θα ήα θς α θεωήυμε ό  βαθ γία δγεί πωδήπε ε δες ύπυ Earth First! α α  απίυμε ε αυή  β. ο χυμός υ Chris Reed (ε θ πυ ααφαμε πααπω) ό « αβα  παγ χε ζμώε πύ  αμεαό φεμμό» α ό «μζε πύ πθαό  μεή ααααχή μεαξύ ω πεβαώ α επαααμβε  φμα ω φεμώ» (Reed, 1988, . 21) όχ μό εία α πβός γα  ζπαό φεμμό, α α υ μα μόπευ εμεία ω αήεω ς βαθς γίας. Γα Γα παδεγμα,  μεαόπ υ βυς ς δαόγς από αυύς πυ θα ήθεα α δαφυξυ  μ-αθώπ όμ ε αυύς πυ θα ήθεα α παμβυ ε αυό ( πία π πω παυε ό θε από  βαθ γία) επ’ υδεί δαώε  είδς ς πεθαχής βίας πυ αύ μα μ ς Earth First! – ύε α δγεί ααγα  α-αθωπμό α  μαθωπμό, πα α όα θα μπύα α χυύ  Bookchin α  Bramwell (1994, . 161).

 Υβριδισμός 

τό  πγγ υ «ώδα υμπεφς» ό α αυή ς «ς ζωής» γα  υπβα υ αθωπεμύ παυζυ πβήμαα. ο θεωί υ πώυ απδ απδυ υ δυεύα α απφαίυ πύ αβώς ίθεα α όα υ θύ πβμαμύ, αθώς α α δαυπώυ α πεό επχείμα πεί εγγεύς αξίας

85

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 γα  «φύ», όπως α γα επμυς χεία ς. ο θεωί ς ς ζωής,  μεαξύ, αμεωπίζυ  πό α πείυ υς αθώπυς α αξυ, ύε ίγ ύε πύ,  υή μαίή υς. Με δεδμες αυς ς δυίες, χε ααπυχθεί μα ,  παί ω πόφαω θεωώ ααζήεω, πυ ααείε  πααμ υ αδεξόδυ πεγγίζας μα από δαφεή πή  πόβμα αθωπόα/φύ. η πεβαή φόφς α θεωός υ φεμμύ Val Plumwood απαεί αυή  πή «υβδμό» (hybridity , Plumwood, 2006, . 52). «ο υβδμός», γφε, «απαφίζε  εύς ω θεωώ επγώ α μπεί α   με - -  τατοπίζει σ’ ένα πρόβλημα το σημείο εστίασης με όπυς θεύς, πυ ααύ α εμπόδα» (ό.π.,  μφα  πωόυπ). τα τα «εμπόδα» πυ χε α υ εία αυ πυ επίαμε ς πεγγίες υ «ώδα υμπεφς» α ς «ς ζωής» γα  υπβα ω αθωπεώ πώ. τ εδί  υβδή πγγ εία α ααγωίζυμε «υς δεμύς αμεα α αθώπα α α μαθώπα εδαφα» (ό.π.), αί α α βπυμε ως δυ δας φαίες. η Plumwood επμαίε ό «π, ίως α πεόεα, πεβα ζήμαα αφύ α υς αθώπυς α α μαθώπα όα, υχ με αδευς όπυς πυ αθύ δύ  αυόμή υς»,  ώε «ε μα μή όα,  θωπ πυ δαδώυ υπ ω πγυίω εία υχ  ίδ πυ δαδώυ α ς ύπας από α αυαα» (Plumwood, 2006, . 59). Πααεί πως «εώ  υγεαμός απεεί  αόα  επίπεδ υ αβμύ,  επίπεδ ς θεωίας χύε ας πείε γς δαχωμός», α εία εία αφς ό χε α α υ ς θεωίες πυ υζμε  παό εφα όα γφε πως «πς θεωίες δμυ γύ θμα επγής μεαξύ αθώπω α μ-αθώπω ζμω α μφώ πβμαμύ, ή επχεύ α ευήυ  α είδς ε βς υ υ με π γεευό, αδαίως παίυ όπ (γα παδεγμα, «βαθύ» α «χύ») (ό.π.). άπό αυή  πή,  ππθεα α γεφυωθεί  χμα με-

86

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

αξύ ς αθώπς α ς μ-αθώπς φαίας,  πία χααίζε  φφία πυ πεγαμε ως ώα ε αυό  εφα, ξε ε θς β. Δε αμβε υπό  όπ με  πί «α πεβα ζήμαα εμπυ α υς αθώπυς α α μαθώπα όα», όπως ε  Plumwood. άπό  πή υ υβδμύ,  βαθ γία απυγχε επεδή, εώ «πωθεί  απόδ αξίας α μ-αθώπα όα πς χ υς … ε αξμείωα αεπαείς υδες με α αθώπα γ ζήμαα» (ό.π., . 60). Με αυή  α,  βαθ γία δε πευχαίε ίπα πααπω από α «αντίστροφο περιορισμό, σε μη-ανθρώπινα ζητήματα » (ό.π.,  μφα  πωόυπ) α επμως πφε μα αεή πεγαφή ς αθώπς α ς μ-αθώπς χεαφς. ο υβδμός πϋπθε μα ααθεώ ς δς αμεα  βαθύ α  χό,  πία αθίζε μεγ μς ς ς ς βαθς γίας. άπαεί α εξευμε πώς  μεαφό χήμα βαθύ/χό διαπερνά      δ θωπς/φύ. η π ς Plumwood εία ό «μες γες γα μ-αθώπες όες εία ξεθαα “χς”, γα παδεγμα αυς πυ απδίδυ αυμως πμύχα θ α αθώπα αίδα όπως  γες α  ύ α ω ζώω, ή όες αμεωπίζυ α αίδα ως  παδεγμα ς ζωόας» (Plumwood, 2006, . 63). Με  ίδ όπ, μες γες γα υς αθώπυς μπύ α θεωθύ «βαθς». Έας ς θεωός με εό ό γα  υβδμό (α α δε χμπεί  υγεμ ό) εία  Bruno Latour. σε ξεία αίθε πς πς από ς απόες πυ χυμε ααύε μχ ώα ε αυό  εφα,  Latour θε  γό ίμα α «αφήε  φύ» (Latour, 2004, . 11), αί α  χμπεί ως β γα  πή ς. άυό μζε απύως αδαό γα μα π πή. ο υβδμός, όμως, δε χεύε  απεευθω μό ς φύς, α αθώπω α φύς μαζί. ο Latour ε ό δε υπχε «ίπα π πό» από μα δαόα πυ ε πγμαα α αθώπυς α μύ. Μχ ήμεα πή ήα  α μύ  θωπ,    ύς ω ααγωμω πώ όω χε αδα δευυθεί (ύμφωα με μα υπή απίμ-

87

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

), πεαμβας όυς πγυμως απεία: υς γχωμυς, ς γυαίες ... η θ υ Latour εία ό  «βθς» –α εία α μαίε ω α – αφ  δδ ς δυαόας υ ό γυ ε ό  α α ω δύ –αθώπυ α μ-αθώπυ– πεδίω α –ίμα–  υεδπί ό αυή  δυαόα ααμεα αμόμφα στο εσωτερικό   αυώ ω πεδίω, όπως α εγκάρσια . άυό μπεί α αύγεα πείεγ –πώς μπεί  δυαόα υ όγυ α ααεμθεί αμόμφα μα  πεδί ς φύς; Δε «με» α,  δε εία; ο Latour θα υμφωήε ό  ίδα δε με, α θα επμε πως χε υς «επώπυς» ς (Latour, 2004, . 56), α αυί  επόωπ δαφαίζυ ό με μήμαα ς φύς με, α μα δαως δυα. άυή  πή θε α μ ς απαύμες «χαμαής μεγαπαίδας», όπως  φαες,  πς αύδες α  υαγγ, α χυ πύ δυαή φωή, με  α ό με ε μυς υς μεγ ε μγεθς α επή γαμί (Παγόμ ταμεί ταμεί γα  Φύ (WWF), σώε ς Φαες (Save the Whales) ...). Πύ αία,  πή υ υβδμύ μας αεί α δύμε ό ε μες πεπώες πα χαμα μ ς μεγαπαίδας χυ π δυαή φωή από πα αθώπα όα. άπό  π αυή,  ίμ χμα δε εία μεαξύ αθώπω α φύς, α μεαξύ όω χυ δυας φως α όω δε χυ. η δ «χό/ωπό» δαπε  δ «θωπ/φύ» α παχε μα εααή β ύδες ω αθώπω με  φύ μω μας εααής πής. τ θμα εία α δθεί φωή υς ωπύς – αθώπυς α μ. η απόφα αυή α απφύγυμε  δαχωμό αθωπόα/ φύ χααίζε  ύγχ γαή υμμεχή  πή γία, α χεα ε αίθε πς  αγγαξή παδ πυ υζήαμε ε αυό  εφα (Whiteside, 2002, . 223). Υπχυ εδείξες ό  εευαία εία πς  γαή πευ, θα μπύαμε α πύμε, όγω ω πευμαώ α παώ δυώ ς πίες χε δγήε  δ αθωπόα/φύ. νωίεα,  παό εφα, πεγαα αυό  βήμα από μα «θή» πυ πε-

88

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

αμβε  φύ ε μα «δμαία» πυ πεαμβε  φύ. ο Latour εία ας από υς π δαεμυς α εύγωυς υπς υ. Πεγγίζας  θμα φα,  αυξαόμε μαία ς πεβαής δαύς α ς πεβαής δμαίας ως υα υ πυ ήμας χε υμβε, πγμα,  α επεί πως  εμός από  εό υ ό  πευμαή αχεή ς δεγίας υ γμύ. ο Brian Doherty χε δί όα ε ό « π μζα  δμευ  γή θγόα,  εξωμό α  δμαία ς βς», «αμία από ς ες αυς δεμεύες δε χε, ε χ με ς ες, a priori   πμύχα θ α  π επζύ  επίευξ μας πίας μεαξύ ω ώ» (Doherty, 2002, . 67). Ωό, ε ό, αφ  αθμό υ δεγύ ίγμας υ γμύ, εία μαό α θυμόμαε ό  ίμς ός εία  γή θγόα. κ ες δεγίες μζα  δμευ υ γμύ  εξωμό α  δμαία ς βς, α αμία από αυς δε μπεί α χυεί ό πγήθε  αχή ς δας ς γής θγόας. άυή πααμε δαό α απεό δεγό χααό υ γμύ.

Συμπέρασμα

 Ίως  π ευπωαό χααό ς ς πεβαής πεβαής φφίας εία  απυχία ς α απβεί παή (Light and De Shalit, 2003) – α μεμα πυ  υβδμός ππαθεί α επαθώε. Δε εώ ό  υπδείξες ς φφίας εία αεφμες ή υπς, α ό δε χε δθεί αεή πχή ς πας χες μεαξύ ω αθώπω, α μεαξύ ω αθώπω α υ πεβός υς, πυ αθύ ς υπδείξες ς αεφμες. ο κα Μαξ γαε  Όγδοη θέση για τον Φόυερμπαχ  ό  ό « ωή ζωή εία υωδώς πρακτική . Όα α μυήα πυ αππααίζυ  θεωία  αεύθυ υ μυμύ βίυ  θγή ύ

89

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

υς  αθώπ παή α  ααό αυής ς παής» ( Feuer, 1976, . 285,  μφα  πωόυπ). Παό δε εείζμα όα όα χε α πε  Μαξ, πεύω ό εδώ δείχε  ωή αεύθυ. η εή δα εία ό υπχυ πγμαα  όμ πυ εία δύ α γίυ αα («μυήα»), α ό  επίυή υς εδχεα α βε μα αεή θεωή μφή («μυμός»). σ ωό μας παί θα μπύαμε α πύμε ό  πεβαή ί εία  «μυή» α  φφία –ε όες ς δαφες μφς ς– εία  «μυμός». η θ υ Μαξ πχωεί ίζας ό  επαής αί γεα  ααό ς ωής ζωής α ω παώ ς πυ γεύ  πόβμα, ή «μυή». έππ, ό   πς «μυς» ύες εία μα ευγία αυώ αβώς ω μφώ ωής ζωής (δαδή ω υφμεω) α α ό ό  απφυγή υ «μυμύ» ό α  εή επίυ υ «μυίυ» θα εξαθύ από ς ααγς  ωή παή. ά αυό εία ωό, α α εμεύω θ  φφία υπό αυό  πίμα, όε  απυχία ς φφίας α αμεωπίε  ζήμα ς ωής παής θα ς εήε  δυαόα α δαμφώε πε μα απή ύ α πβήμαα πυ δήγα  εμφή ς. άυό εύα όα εγα πααπω ό  πεβαή φφία δε αόθωε α απβεί παή. τύ δε μαίε ό α  φφία απαζόα  παή θα ύα μεμς όες  υ γύες μεαξύ θεωίας α παής, όμως θα μεώα  πθαόες γα ζς δαφωίες ε θμαα αγής. κ αυό γαί μα παή φφία θα εμπεείχε μα αγή ωής ααγής, α πόγαμμα γύω από  πί  αβς θα μπύα α δυυ α μα  πί  δαφωίες θα αφύα ε θμαα αής α όχ αγής. ο «ααγς  ωή παή» ς πίες μός ααφθα γία ε μεγ βαθμό απς εός υ γύ ήμας ως ζήμαα πεόε ς πής, πα ς φφής υ «πυγας». έία αυή   πς δαχωμό υ θεωύ από  παό –ή, αύεα,  αφής  ς ύδεής υς–

90

 

Φιλοσοφικό υπόβαθρο

πυ θα επα  φφία. Όπως α α χε, α χύε επίς ό  επυχείς πας ύες χυ χ με επυχείς θεως ύες, όε α ε  φφία θα χυ βαθύαες πας (πς) πεες. η υζή γα  υγεμ θμα θα μας δγήε  υχεα αυύ υ ββίυ (β. εφα 4) α πς  αδ υ γμύ ως μα πή δεγία.

91

 

3. Η

βιώσιμη κοινωνία

 Όρια στην στ ην ανάπτυξη ανάπ τυξη

Μα  ύγχυ υ εθυαμύ γα  αμόυβδ βεζί α  π αααωμό, υχ ξεχα ό  αγωαίς ίθς ς ζπαής πς πής εία  πεπίθ πως  πεπεαμ γ μας θε όα  βμχαή απυξ. τ τ χεί αυό, ς πεαόας, α  αεπεα πόω πυ υεπγεα, εία από α θεμεώδ πεύω ς πς δεγίας α  βαό παί μα  πί θε πθαή εόα μας πς ωίας θα ππε α χεδζεα. καευθυήα αχή μας ας ωίας εία  «βωμόα» (από υς π αμφβύμευς όυς υ πύ εξ γίυ ήμεα, β. Dobson, 1988, εφ. 2), α  μφα  πεαόα όπως α  πεή δαπαγμευ ς υπίας πυ φαίεα α υεπγεα δγεί υς πύς όγυς α αμφβύ  πεβαή υπευθυόα αγώ υ ύπυ «πς αααωμός» (Seyfang, 2005). άπό μα α π, αυό πυ δαφπεί  εαφ π από  βαθ π πή εία  θ υπ ω ίω  απυξ, μαζί με α θ υμπεμαα πυ μπύ α εξαχθύ από  εμό α  υβδμό, όπως υζήθα  πγύμε εφα.  Έχυ ήδ γαφεί π χε με  ζήμα ω ίω  απυξ, α δε θεωώ ό χεζεα α επααβω εδώ όες ς υζήες πυ χε παε  υγεμ δα. Θεωώ όμως μαό α ίω  εή θ πυ αχε  π πθ πυ ααπύω α, με αυή  ευαία, α επμω α μεία ς θς πεί πεμύ ς απυξς α πία επαχα υχόεα ς πες υζήες. ο π αμεώπα από  αχή αή ή ως πς  θ αυή α αθώς εξεόα  επχεμαγία υς απα ς ς αυς υς γε αφε  εία δαεθεμ α απβυ α  αθα  αγ α

92

 

Η βιώσιμη κοινωνία

υπεαπύ ως πς  θ αυή. τία βα μεία ς θς πεί ίω  απυξ χυ ααεί πωαχής μαίας γα  ζπαή π π. Πώ, ό  εχγς ύες (υπό  ευεία υς α, υ δαμφωμες εός υ παίυ ω μεώ μώ, ωώ α πώ παώ) δε θα απδώυ από μόες υς μα βώμ ωία. Δεύε, ό  αχείς υθμί απυξς υς πίυς χεύυ (α υχ επυγχυ)  βμχας α υπό εβμχ ωίες χυ γεωμεό χααήα,  πί μαίε ό ίδυ πυ ωεύα γα μα χε με γ χή πείδ μπύ εεώς ξαφ α επφυ μα ααφή. τί, ό  αεπίδα ω πβμω πυ παεί  απυξ υεπγεα πως υ ύπυ πβήμαα δε γίεα α επυθύ μεμωμα – υ,  επίυ υ εός δε επύε α α υπόπα, εώ εία πθαό αόμα α α α επδεώε. ο ες αυς παμε πύ ύμα θα υζθύ επμεεα, όμως πγυμως θα ππε α ααφεθύμε ε υμία  αγή α α υμπεμαα ς αχής θες Limits to Growth. η πεγαφή α  αξγήες πυ αυθύ βαίζα υίως  θε υ 1974, όμως χω πεβε ααφς α  υχε ς υ 1992, αθώς α  «30εή επαπί» υ 2005, όπυ χεαζόα – ε μα ή δυ ες πεπώες δαπώεα ύμπω ω ώ εθεω όχ ό  δαύπω ό  όμα. ο εευς επήμαα «5 ες παγόμας μαίας», όπως ς χααήα: «επαχυόμε εβμχ, αχεία πθυμαή αύξ, εεαμ υπμό, μείω ω μ ααεώμω πόω α α υπβαθμζόμε πεβ» (Meadows et al., 1974, . 21). σ υχεα υθεα α εό παγόμ πόυπ, με ς μεαβς πυ δπυ α υγεμα πεδία (υ α εφαή βμχαό πϊό, πθυμό, α εφαή φή, πόυς α ύπα) α πγαμμα  υπγή  ώε, επφας ααγς ς μεαβς, α παγε εόες ααεω υ μς. άπό  αχή θεωεί δεδμ  αδόα εός υ πύπυ α  λχ ς ρώμς (Club of Rome, όπως με  υπ όα

93

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

επμόω, εευώ, βμχω .π. πυ παγμαπία  ευα) αμεε  υχεα ή γα εμμα αίβεας α πόας, χας πααδεχεί ό  πόυπ ήα «αες, υπεαπυευμ α αήω» (Meadows et al., 1974, . 21, 1992, . 105). άπό  δή μας π, εία μαό α πύμε ό  π δε πύα γε από ς πυ αύα ε επμεες ω δαφόω εθεω πεί ω ίω  απυξ, α επαφίεα υίως ς  γες αχς α απφες απφες ω εθεω. εθεω.  Όα, πό, θε γα πώ φ ε ευγία  υπγής, θεωήθε δεδμ ό «αμία μαή ααγή δε χε παυαεί ς φυς, μς ή ως χες πυ  χυ αευθύε  απυξ υ παγόμυ υήμας» (Meadows et al., 1974, . 124, 1992, . 132, 2005, . 169). Με α όγα, θεωήθε ό α πγμαα παμεα ως είχα. σε αυή  πείπω,  απυξ φαε α ό ς «εξαίας ς μείως ω μ ααεώμω πόω» (Meadows et al., 1974, . 125, 1992, . 132, 2005, . 168). καόπ  μδα εήγαγε ως δεδμ ό  πόβμα ς μείως ω πόω «ύθε», χ  δπααμό ω μ δαθμω πόω. κα ε αυή  πείπω  απεμα ήα  αευ, αυή  φ εξαίας ς ύπας από  εαπί ς εβμχς πυ εθυε  δαθεμόα εππ πόω. η μδα υεπαε ό «πφαώς  μή ώθ πυ παεί  δαθεμόα ω πόω ππε α υδεύεα από υγ ς ύπας, πεμυ α απφευχθεί  αευ υ παγόμυ υήμας» (Meadows et al., 1974, . 133, 1992, . 134, 2005, . 172-173). κα υπεα,  επόμες υπγμός πεαβε όχ μό α δπααμό ω πόω α α μα ε εχγώ αγώ γα  μείω ς ύπας  α α εείς π υ 1970 (Meadows et al., 1974, . 136, 1992, . 168, 2005, . 211). άυή  φ  απυξ φαε α ό ς εξαίας ς ες φής πυ πήθε από  «α-βμχαή χή» ς αεγήμς γς (Meadows et al., 1974, . 137, 1992, . 168, 2005, . 210). τo πείαμα πχω α’ αυό  όπ, με  παγόμ πόυπ α πγαμμαίζεα θε φ  πυ α δαχείζεα  με

94

 

Η βιώσιμη κοινωνία

αία ς πγύμες αευς. τε τε ε όυς υς μείς ε γα εχγς ύες: Το πρότυπο σύστημα παράγει ατομική ενέργεια, ανακυκλώνει πόρους και εξορύσσει τα πιο απομακρυσμένα αποθέματα, συγκρατώντας όσο το δυνατόν περισσότερους ρύπους, προωθώντας π ροωθώντας την απόδοση της γης σε αφάνταστα ύψη και παράγοντας μόνον παιδιά που είναι σαφώς επιθυμητά από τους γονείς τους. (Meadows et al., 1974, σ. 141, 1992, σ. 174, 2005, σ. 218)

άόμα  ,  πόβμα ς υπε-εαπίς α ς αευς δε ύεα: Παραμένει, ως αποτέλεσμα, ένα τέλος στην ανάπτυξη πριν από το έτος 2100 [πριν το 2015 κατά την έκθεση του 1992, σ. 174]. Σ’ αυτή την περίπτωση, η ανάπτυξη σταματά εξαιτίας τριών παράλληλων κρίσεων. Η υπερεντατική χρήση της γης οδηγεί σε διαβρώσεις, και η παραγωγή τροφής μειώνεται. Οι πόροι ελαττώνονται δραματικά από έναν ευημε ρούντα παγκόσμιο πληθυσμό (αν και όχι τόσο ευημερούντα όσο ο ση μερινός (1970) πληθυσμός των Η.Π.Α.). Η ρύπανση αυξάνεται, κατό πιν μειώνεται, κι ύστερα αυξάνεται πάλι δραματικά, προκαλώντας πε ραιτέρω μείωση στην παραγωγή τροφής και ξαφνική αύξηση στα ποσοστά θανάτων. (Meadows et al., 1974, σ. 141)

η επόμε πόα υ υμπεμας ς μδας από  εή εφαμγή υ πγμμας βθ  δαφπί υ πεβαμύ από  γμό α παχε δαό εφαή γα μα ζπαή π πή αγή: «η εφαμγή εχγώ μω α μό χε επμύε  χή πείδ ς πθυμαής α βμχαής απυξς, α δε χε ααε α απόυα όα ς απυξς αυής» (Meadows et al., 1974, . 141). άυό, πό, μας δγεί  πώ από ς ες δες πυ υδα με  θ πεί ίω  απυξ α υπήξα πααπω

95

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

πως εία απααίες γα  θεωία α  πξ ς πής  γίας: ό  εχγς ύες δε παχυ δό δαφυγής από  αδξδ πδία μας απεός απυξς μα ’ α πεπεαμ ύμα. ο Irvine α Ponton ίζυ ό: Οι τεχνολογικές συσκευές απλώς ανακυκλώνουν το πρόβλημα, συχνά με τίμημα περισσότερη ενέργεια και ως εκ τούτου περισσότερη ρύπανση. Δημοφιλή μηχανήματα όπως αυτά για την καύση των απορριμμάτων και την αποθείωση στους σταθμούς παραγωγής ενέργειας, ή οι καταλύτες των αυτοκινήτων, κοστίζουν σε χρήμα και ενέργεια, ενώ ταυτόχρονα εκλύουν νέους ρύπους. (Irvine and Ponton, 1988, σ. 36)

άυό πύ πθαό α θεωθεί αεό ε όυς εία εξεωμ με μα εαφ π εδχή πεβαής πής, πυ ίζεα ε υ αβώς ύπυ αγή, όμως εία α υγεμα μεία πυ  γμός δαφε ό αφώς από  πεβαμό. τα θμαα πυ δαυβεύα εδώ εμφαίζα με ξύα  μα, γα παδεγμα, ς παχής εγεας. ο υπς ς θς πεί ίω  απυξ θα αθα δαωμ από  υεχζόμε αύξ ς μς ω μ ααεώμω πγώ εγεας, όπως εία  α. Θα ααγωίυ ό μες από ς αυξήες αυς φεία ε «μ πεβα» αία, π.χ. ε γεωπς εες, α θα επμείυ ό αθώς  πεπεαμ πό εξαύα,  μή υς εία ααπόφευ α αεβαίε. τ τ εώμα με εία: Μπύ ω εδώ εχγίες α ααπώυ  εό; τ  τ φμα ω μαπόθεμω επγώ φαίεα α χε μύε, αφύ  γωίζυμε π ό  πααγωγή εγεας από υ αύμα απεεί μείζα αία ς μαής  μαής ααγής, ς εγόμες «υπεθμας υ παή». σ παί αυό, μ υπμαχ ς εχ γίας πδύ από ήδ υπχυες εχγίες με θεω υδε ζύγ θαα, όπως  πυή χ, α μας πμθεύυ  εγεα  πία χυμε υθίε. Ά θα εμπευύ εχγίες πυ δε χυ αόμα δμαεί εμπ, όπως  πυ-

96

 

Η βιώσιμη κοινωνία

ή ύξ. ο π εία αχύππ απα  πυή εχγία γα μα ε όγω. έπμαίυ ό εία δαπαή, δυ επίδυ, ό υπχυ πβήμαα  δαχεί α εαπόθε ω απβήω ς α ό αφήε ς μες γες μα αεπθύμ πααααθή. Θα επμυ επίς ό  ίδ  υ εία ας μ ααεώμς πός, πυ πβπεα α εξαθεί αε π από  ς υ αώα. Έ, αόμα  α ήα μ υμφυα, αφαής α αίδυ γα ς μες γες,  πυή εγεα δε θα απεύε μαπόθεμ απ  εεγεαό πόβμα ς αθωπόας. οπόε μας με  επό πας ας εχγίας, ή  επυχής εμπευμαπί πας ήδ υφμες πυ δε χε αόμα δμαεί, ή δμ δυαήω ααεώμς εγεας από ας, ας ή υδες πγς. τ πόβμα με ς εευαίες εία ό, ε θε πείπω, μζε απίθα α πμθεύυ ς απαύμεες πγμες βμχας χώες με ς πόες εγεας πυ χυ υθίε. άυό δ γεί υς πυς α πεγγίυ  εεγεαή εξίω όχ μό από  πευ ς προσφοράς , α, εός μόδας, α από  πευ ς ζήτησης . ο υίαχς όγς, ββαα, ξεαίζε πεαα α πς  πευ ς ζής, πόε μας ζύ α μώυμε αύεα  ε μας ή α πθεήυμε δπ ζμα, ώε α αααώυμε γόε εγεα. ο π, όμως, θα αείυ ό αόμα α αυ α μα εία απίθα α αύ. Θα χυύ ό, όπως δείχε  πεία, θε φ πυ πευχαίυμε πα μία μω μας εχγής εξξς (π.χ. μχας αυήυ με μόεες αύες), ύμα αυώεα από πες ε υς ωύς μείς, πυ αυξυ  ζή (π.χ.  αγ, ή  πθυμία, α δαύυμε με γαύεες απες γα α εγαθύμε). εγαθύμε). άυό δείχε ό  εχγεχγς εξείξες από μόες υς δε απεύ ωμ απ  πόβμα ς βωμόας. έπμως, ε  βώμ ωία δε πόεα, α α φαόμεα, (απώς) α εία γεμ από φ πς  πεβ μαγ ς εχγίας, με  θα  μζε   μζε; Μς ς απς αύμε από  μό πυ δίε  Garret Hardin  «εχγή ύ»: «…αυή πυ ζ

97

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μό πα ααγή ς εχς ω φυώ επμώ, απαώας ίγες ή α αθόυ ααγς ς αθώπες αξίες ή αήες πεί θής» (ααφεα  Meadows et al., 1974, . 150). κα υπεα, ε  π ίμα πεύε ό  εχγία από μό ς δε μπεί α επύε  πόβμα ω ίω  απυξ, όε θα ππε α επχεμαγήε υπ βαθύεω ααγώ  ωή  α παή – ααγώ ς αθώπες αξίες, ς δες γα  θή α ς πας πυ υδα με αυς. ο ααγς αυς θα απαήυ α εξυμε ς ως μας πας εός ω ίω πυ ς πεβυ, α α εγααείυμε  πμθεϊή (εχγή, επί υ πεμυ) ππθεα α α υπεβύμε. Ως πς αυή  πή, α π, εία πυ  βαθ π αεφός ωία δαφε από  πεβαή, α γ’ αυό  εευαία μό βα μπεί α ώθε π  πώ. Όα ύα απυ από  πεπίθ ό  εχγς ύες «δε μπύ α φυ π απεμα ως πς  ουσια - -  στικό  πόβμα,  πόβμα, πυ εία  γεωμεή απυξ μα  παί εός πεπεαμυ α ύθευ υήμας» (Meadows et al., 1974, . 45). κα αυή εία  δεύε δα πυ πί γς α από  υζή γα α όα  απυξ, ς  εή  επχεμαγία υς ως πς  γαί  μες βμχας πας δε εία βώμες:  δα ς γεωμεής απυξς. σ δ Meadows et al. Δαυπώεα  χυμός ό α α πε πεδία υ παγόμυ πύπυ ς λχς ς ρώμς παυζυ γεωμεή απυξ, α εξγεία ό «μα πόα παυζε γεωμετρι - -   απυξ όα μεγαώε α α αθεό πό υ υόυ ε κή  απυξ αθε χ δαήμαα» (Meadows et al., 1974, . 27,  μφα  πωόυπ). Με πύς όυς αυό απδεύεα εύα πθεώας όυς υζύ α εγωα μας αας, α  πώ εγω, δύ  δεύε, ες  ί, δεαξ  α α ύω αθεξής. τα ύμεα αυξα πύ γήγα, α εώ  εό πώ εγω θα αυφθεί με πεόευς από εαό χδες όυς υζύ,  εααό πώ θα χεαεί α εαμμύ (Meadows et al., 2005, . 21). η βαή πααή γεα  ό μα α απυξ εία πα-

98

 

Η βιώσιμη κοινωνία

απαή, αφύ παγε μεγυς αθμύς πύ γήγα. Μεαφεμ α πεδία ς βμχαής πααγωγής, ς μείως ω πόω α ς ύπας, αυό πυ μζε α εία ας αίδυς υθμός χής α απμδής απμμω μπεί πύ γήγα α επφε επίδυα μεωμες πόες δαθμω πόω α επίδυα υ επίπεδα ύπας. ο π επμαίυ  υγ αχεία απυξ ς βμχαής πααγωγής  20ό αώα α θυ  (ό α γόε ή) εώ:  «Μπεί   α εία βώμ;». ο Irvine α Ponton μεώυ ό «μα ε μα γμή, μεώας  ίμαα υ χόυ ς αθώπς εξξς,  βμχαή ωία χε επφε μεώες α ααφς  “ύμα πμθεώ” ς Γς με πωφαείς υθμύς» α ό « άμεαί, γα παδεγμα, χυ χμπήε πεόεα μεαεύμαα α υ αύμα α εευαία πεήα χόα από ό ός  υπόπς πθυμός υ παή ε ό  μής ς αθώπς ίας» (Irvine and Ponton, 1988, . 24-25). ο π πεύυ, απ, ό  μεός υθμός ς α χής πόω –ας «υθμός απυξς 3% χε ως απεμα  δπααμό υ υθμύ πααγωγής α ααως α 25 χόα» (Ekins, 1986, . 9)– α  δμυγία απμμω α ύπας, πυ αυθεί ααγα, δε εία βώμα. Πεύυ, εππ, ό  φύ υ υθμύ απυξς παγε α απαό αίθμα ευδαμίας – αυό πυ ήμεα εμφαίζεα ως μα αα αφαής μπεί αχύαα α μεααπεί ε επίδυ. Έας χεός γαός γίφς πυ ίθεα α παδ υ χείυ εία  εξής:  Υποθέστε ότι έχετε  Υποθέστε έχετε στην κατοχή σας μια λίμνη στην στην οποία φυτρώνει φυτρώνει ένα  νούφαρο. Το φυτό αυτό διπλασιάζει το μέγεθός του καθημερινά. Αν το αφήναμε να αναπτύσσεται ανεξέλεγκτα, θα κάλυπτε τελείως τη λίμνη σε 30 μέρες, καταπνίγοντας τις άλλες μορφές ζωής που αναπτύσσονται στο νερό. Για Για μεγάλο διάστημα το φυτό φαίνεται μικρό, κι έτσι αποφασίζετε να μην σας απασχολεί το κλάδεμά του μέχρι που φτάνει να καλύ πτει τη μισή λίμνη. Ποια μέρα θα γίνει αυτό; Την Την εικοστή ένατη, βέβαια.  Έχετε μια μέρα για να σώσετε σώσετε τη λίμνη σας. (Meadows et al., 2005, σ. 21-22)

99

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

η θε υ 1992, πγμα, αμβε βα υπό  φαόμε αυό, δμυγώας  υπγή εα  παί ω πίω  ααγαίες γα  βωμόα πς εφαμόζα  1975,  1995 α  2015 αίχα (Meadows et al., 1992, . 202, 198, 204). Δε θα επαγείε α πφθείε ό  1975 θα ήα  αύε, α ό α πεμυμε μχ  2015 θα υεπγεα μα πώ πύ αχ εααεία  21 αώα. η ί α εευαία πευ ς θς πεί ίω  απυξ πυ χε απβεί εή γα ς ζπας πες αήες ααφεα  αεξ ω πβμω πυ αμεωπίζυμε. Ππε α χε γίε αφς ήδ από  πεγαφή ω φεω υ εύ πγμμας πγμμας ς λχς ς ρώμς ό  α επύυμε α πόβμα δε υεπγεα απααία ό επύυμε α α υπόπα, α  ή μας α αμεωπίυμε  πυπόα υ παγόμυ υήμας α α εξαγγυμε α ω υμπεμαα γα δ (ή μ-δ) εία  όγς πυ  πεόε π θεωύ ς ππθες μας α δαχεύμε  πεβαή υπβθμ, δαίεα, αδφες, μα  αεπε υς. «άυό πυ χε μαία», γφυ  Irvine α Ponton, «δε εία α π ό πυ μπεί α ξεπεαεί, α  αθή αεπίδα ω πεμώ, α α μήμαα» (1988, . 13). άαγή εός χείυ υεπγεα αα γς α α υπόπα: η πυή εγεα μπεί α με μα πωή μείω ω υδεδεμω με ς μας ααγς επμπώ υ μα ς εγεας, όμως θα επε  δαί μεγαύες πόας πόω ε υς μείς ς μίας, υμβας ως ε ύυ δυ ε πβήμαα πόω α ύπας. συίζας,  ζπες π επίζυ ία βα χεία  μήυμα πεί ίω  απυξ α πυπγφυ ε αυ α ς υπες υς όυχα :  τα εχγ μα δε μπύ α βθήυ α υπήυμε  αεδαφό όε μας απεός απυξς μα ’ α πεπεαμ ύμα · αυή  γεωμεύ ύπυ απυξ αφεός εχύε  μ βωμό ς αφευ αθ πθαό α όα ς απυξς α γίυ α αε υμόεα από ό θα πεύαμε· ς,  αύπ πυπόα υ

100

 

Η βιώσιμη κοινωνία

παγμίυ υήμας υπαγεύε υς πυς α ίυ ό  μες μας ππθεες α δαχεύμε α πεβα πβήμαα εία α αδξα α εππόαα. συδεδεμ με ό αυό εία α πόβμα γώς, απα  πί  π δεόγ εείζα μα α ύ όγ υή : Μια από τις χειρότερες μεταβολές που επέφερε η βιομηχανία στη ρύ πανση δεν είναι οι πρόσθετοι νέοι μεμονωμένοι ρύποι, αλλά τα συνδυ ασμένα τους αποτελέσματα … περίπου μισό εκατομμύριο χημικά εί  ναι κοινής χρήσεως, περίπου χίλια ακόμα προστίθενται κάθε χρόνο. Κι όμως, δεν γνωρίζουμε ακόμα σχεδόν τίποτα για την αλληλεπίδρα σή τους και για τα συνδυασμένα αποτελέσματά τους, και η κλίμακα του προβλήματος καθιστά πιθανό να μην μάθουμε ποτέ. (Irvine and Ponton, 1988, σ. 34)

η δαφαόμε αδυαμία δεξδής γώς εία ίμ ε χ με  π ππή α εεζόμαε μα εφεή πγγ υ πεβς. έ δε μπύμε α γωίζυμε  απεμα μας πεβαής παμβας, α υππευόμαε ό μπεί α εία επίδυ, όε, από μα π πή, α θα υμε α μ παμβυμε αθόυ. άυό χε γίε γωό ε ύυς χαξς πής ως «αχή ς πός» 1 (O’ Riordan and Cameron, 1994). άπό  π αυή,  π πή αίθεα  ωό χεδαμό επί χυ α  εεα  χώ πυ γε υδεα με  υή πή – υαόμε με  Edmund Burke εαί Tom Pain, όπς υ γε (γα πεόεα πω

1 άπόδ υ όυ precautionary principle , πυ ε ύγχα είμεα υδεα με πεες α ς πίες δε χυμε επαή επμ χεία γα  ή ή όχ πυ μυ, πόε  εφαμγή υ επαφίεα ε ω ήα. η αχή χε εωμαωθεί ε δεθή είμεα γα  πεβ, αθώς α  δία ς έυωπαϊής Έως (..μ.).

101

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 χ γμύ α υμύ β. εφα 5). σ β όω αυώ, βεβαίως, βίεα  θεμεωδε πεπίθ όω, ό υπάρχουν  όα   όα  απυξ. η π ή ή ς θες Limits to Growth εία ό  πβες ς ως πς  πθαή εξ ω πώω υώ (γα παδεγμα) χυ απδεχθεί απύως εφαμες. άυό εία α ζήμα πυ γε ευως γωό από υς Julian Simon α Herman Kahn  γ υς The Resourceful Earth («η επή Γ», 1984), α αόπ ε μα εδαφυα υζή μεαξύ ω Julian Simon α Norman Myers πω ε δφες πυχς ς θς πεί ίω  απυξ (Myers and Simon, 1994):  «συμβας “πες” πεπθήες αύα  ύό υς από ς επμς εδείξες» (Simon  Myers and Simon, 1994, . xvii - xviii). ο Bjørn Lomborg χε π πόφαα υπίξε ίγ ως πύ  ίδ  γ υ The Skeptical Environmentalist  («ο  («ο επής πεβαής», Lomborg, 2001). ο Lomborg υπίζε ό  π χυ ε επεή χή δεδμω πεμυ α δμυ γήυ  εύπω ό  αα υ πεβς επδεώεα εώ,  παγμαόα, ε γες γαμμς βεώεα. Γα α υπίξε αυή υ  π  Lomborg ε υς πεβας  αόυθ εώ: «Πόε θα πμύαε α είχαε γεθεί,  παεθό ή  παό;» (Lomborg, 2001, . 351). ο πεβας θα απαήυ ό  Lomborg ε  θς εώ· δεδμω ω πύ μεγω απώ  πή εξυία α  όπ με  πί α πεβα α α α ααμα υμα με όπ δ,  εώ πυ ππε α εθεί δε εία «Πόε θα πμύαε α είχαε γεθεί;», α «Πώς  θα   θα πμύαε α είχαε γεθεί, με δύαμ ή χωίς;». Δε υπχε μεγ αμφβία ό  επχή ς  βαία υ σαββ βόα ε πύ αύε θ από δεαμμύα αθώπω  επχή μας πυ πεύ με γόεα από 5 δα  μα. η π υ Lomborg ό «α πγμαα βεώα» (Lomborg, 2001, . 3-33) χεζεα α υδεύεα από μα χ ς υγείας πεδπί «γα μεύς». ο π, πό, χυ μθε α απδχα ς επμεες αυής ς ής α αυόχα υεχίζυ α πυπγφυ 

102

 

Η βιώσιμη κοινωνία

 γεή αχή ς θς πεί ίω  απυξ. Με  ίδ πεύμα, α  π πόφα υμβή υ  υζή αυή,  Jonathon Porritt, πόεδς ς έππής γα  άεφό άπυξ υ πωθυπυγύ τόυ Μπα, γαε:  «έ δε μθυμε α ζύμε βώμα μα α φυ υήμαα α όα πυ παχυ α θεμα γα όλες   ς μφς ζωής, όε θα ααήξυμε όπως θε  μφή ζωής πυ απυχε α παμεί ε αυ α μεααόμεα υήμαα α όα» (Porritt, 2005, . 10). άυή εία  αφεία γα ες γύω από  βώμ ωία :   πδίες γα α μεγαύε απυξ α ααω δε μπύ α απθύ, δό  πό εία πεπεαμ, όπως εία α  χώς μα  πί μπύμε α πεξυμε α απίμμα μας. ο Μαχμα Γ, όα ωήθε α  ιδία θα εξαφζε α βεα επίπεδα δαβίως αφόυ θα απύε  αεξαία ς, χίαε: «η Βεαία χεε υς μύς πόυς υ παή γα α πεύχε  ευμεία ς. Πόυς παήες θα χεαζόα μα χώα όπως  ιδία; (Enviro Facts, 2006). η αυ ω «γώ χώ» μας δίε μες α πγγ απαήες  εώμα υ Γ: Εάν έστω ο σημερινός (τον Ιανουάριο του 1996) παγκόσμιος πληθυσμός των 5,8 δισεκατομμυρίων ανθρώπων ζούσε σύμφωνα με τα τρέχοντα βορειοαμερικανικά οικολογικά πρότυπα (ας πούμε, 4,5 εκτάρια ανά άτομο), μια λογική πρώτη εκτίμηση της συνολικής αναγκαίας πα ραγωγικής γης (δεδομένης της σημερινής τεχνολογίας) θα ήταν 26 δισεκατομμύρια εκτάρια. Υπάρχουν, όμως, μόνο λίγο περισσότερα από 13 δισεκατομμύρια εκτάρια εδάφους στη Γη, από τα οποία τα 8,8 δισε κατομμύρια είναι οικολογικά καλλιεργήσιμες γαίες, βοσκότοποι ή δάση (1,5 εκτάριο ανά άτομο). Με λίγα λόγια, θα χρειαζόμασταν δύο επιπλέον πλανήτες στο μέγεθος της Γης για να εξυπηρετηθεί το αυξημένο οικολογικό βάρος των ατόμων που ζουν σήμερα. Εάν κάποια στιγμή, τον επόμενο [21ο, σ.τ.μ.] αιώνα, μπορούσε ο πληθυσμός να σταθεροποιηθεί μεταξύ των 10 και των 11 δισεκατομμυρίων, τότε θα χρειάζονταν πέντε επιπλέον πλανήτες στο μέγεθος της Γης, με την προϋπόθεση ότι

103

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

όλα τα υπόλοιπα θα παρέμεναν ίδια – και αυτό απλώς για να διατηρηθεί ο σημερινός ρυθμός οικολογικής παρακμής. (Rees, 1996).

έπμως  πς απεεί θεμεώδ α, δό «θε φ πυ  ύ α  εγεα μεαπίπυ ε δαφεή μφή,  πό υς υπβαθμίζεα α γία γόε χήμα γα εμς» (Porritt, 2005, . 47). η βαθ π πή ίζεα ε μα βαή δμευ πς  αχή ς πεως, ως αυπβ παγα ς ζωής, α α επαόυθα όα  απυξ πυ χυ επβθεί από α πεπεαμ ύμα. άπό  π αυή,  α υπεία ό  ζπαή π  ζμώεα από  πόδεή ς  θε Limits to Growth –εξαίας ς αυεπύμες πφείας ς  γα μα ααφή, πγαμμαμ α αυθήε  μαθυαή γή– εία μ εός θμας. ο π χας πεύυ παγμα ό  μες βμχας πας εία πγαμμαμες α ααεύυ εξαίας ς εωεής υς γής, α από αυή  π εία πεπεμ ως πς  θεμεώδες μήυμα ς θς πεί ίω  απυξ. άξίζε α εί εδώ α μεί από  εαγωγή: ό αυό  «επμό» χεί ς πς θς  δγεί αε μαύεα από μα απή μαή αίδα απα ς δμαίες α α δε ς βμχαής ωίας. ο π πείυ μα αεφό ωία όχ απώς επεδή πεύυ, με όυς πας βυής φααίως, ό θα ήα π ευχ α ζύμε εεί. Πεύυ ό  επήμ εία με  μς υς. άυό χε δγήε  αδυ ω ζπαώ πω μώ, πγγε ω πίω υπήξα  απαύμε «μόγ ς εγεας» ς αχς υ 20ύ αώα – μα ία πυ αφγήθε  Anna Bramwell (1989). η ίδα επμαίε ό ήδ  1911  Wielhelm Ostwald γαφε πως « εεύθε πβμ εγεα μπεί μό α μεωθεί, α όχ α αυξθεί» ( Bramwell, 1989, . 64). άμεα υς ύγχυς υπς ω μώ πυ βαίζα ε υ ύπυ πααήες  μεγαύε επή αεί  αμεαός μόγς Herman Daly. τα πα μ

104

 

Η βιώσιμη κοινωνία

εδζα  γή μας υθή α α πύ θεμεώδ όπ: «… εξή μας από  φυό όμ αμβε δύ μφς, αυή μας πγής εώ χαμής επίας α αυή μας ες εώ απμμω υής επίας» (Daly, 1992, . 34). ο Daly μεώε ό  πώς όμς ς θεμδυαμής ίζε πως «ύε παγυμε ύε αααώυμε , απ  ααδαυμε» – δε μπύμε, πό, α παγυμε πόυς, μπύμε μό α υς χμπύμε, α αυί ε θα εξαθύ. ο δεύες όμς, αυός ς επίας, ίζε πως « ααδαξ πυ υμε επφε μα υεχή μείω υ δυαμύ πυ υφίαα γα πεαω χή μα  ό ύμα» (Daly, 1977b, . 109). άυό υπδεύε, επίς, ό υπχυ όα ς δυαόες πυ χυμε α υμε χή πεμω πόω, ίζας επίς ό α απίμμαα (υή επία) εία α ααγαί πϊό ς ς α ς χής πόω (χαμή επία). η αί, επμως, πεί ίω  απυξ εία  παός –όπς υ γε– όγς γα  πί  π υπίζυ  ααγαόα μας βώμς ωίας. Πβυ επίς «ωύς» α «θύς» όγυς (Daly  Ekins, 1986, . 13),  πί θα υζθύ  υχεα υ εφααίυ. τώα, τώα, ωό, είμαε ε θ α αγαφήυμε ς πααμυς εός ω πίω, ύμφωα με υς βαθείς πυς, θα ππε α χεδζεα παδήπε εόα ς βώμς ωίας.  ωίας.

Πιθανές θέσεις 

άπα  πόβμα ς βωμόας υπχε  δυαόα πίω πθεήεω, ό με όυς π-θεμύς ό α με όυς ωώ α θώ παώ πυ θα ππε α αυθεί μα βώμ ωία. σε αμία πείπω δε ήα όες  «ύες» πυ παυα μα α χόα πες, με  α α  πία πεύω ό ππε α ααύμε  ξ – π.χ. με  α α  πία  γμός χε ααεί αυεής δεγία. έπχεώας α ίυμε  γμό δαπώυμε ό απείυ-

105

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

με από  όμα πυ υ δίυμε πς θες πυ χυ εφαμα υδεθεί με αυό. άυό, βεβαίως, χε ως απεμα α πείζεα  φμα ω εω α παώ πυ μπύμε α υδυμε με  ζπαή π πή, α  απαφίζεα  πεχή μα  πία εία με  αύε όπ. Ως πς αυό, α  γώμ μυ, δε χυμε μπε (ύε χεε) α βεώυμε  υπγία πυ παχε  Tim O’Riordan  ββί υ Environmentalism («Πεβαμός», 1981, . 307). ο O’Riordan θεωεί ό ό αφ ε π-θεμύς όυς υπχυ ες δυας θες:  Πώ, μα «α παγόμα ξ», αα δευθεμ ώε α δαχείζεα α πβήμαα παγόμυ υμύ πυ ααύπυ από  δεθή φύ ς πεβαής ίς. Υπς ς υγεμς θς χυίζα α εμή ό  εθό ς εία αυόχα πύ μεγ α πύ μό γα α δαχεεί απεεμα α παγόμα πβήμαα, α ααίυ  ααπεεμαόα ω ηωμω έθώ, πυ, πα αύα, φαίεα ό απεύ  είδς υ γαμύ επί υ πίυ θα μπύα α ίξυ  δή υς α παγόμα ξ. ο O’Riordan ααφε μεαξύ ω υπώ ς πς αυής υς Barbara Ward α René Dubos (1972), υς πίυς θα μπύαμε ήμεα α πθυμε  Gro Harlem Brundtland, με  θεή ς Brundtland Report   (1987). η Δε κυφής ω ηωμω έθώ γα  παία ς Γς (ρί ε τζα, 1992) α  δδχός ς «ρί+10»  νόα άφή (Γχεμπυγ, 2002) απεύ α μχ ήμεα π θεαμα πααδείγμαα ω υπό  αγίδα υ ο.η.έ. ππαθεώ δαχείς ω παγόμω πεβαώ πβμω, α πεόεες από θε  φ υβεήες υαήθα γα α υζήυ α χε ζήμαα. Παό  επυχία ς Δες υ 1992 υπήξε αμφεγόμε (Grubb et al., 1993) α α πεβα ήμαα α ή με  Δε υ 2002 γα  μ δμευ πώ υβεήεω,  υπμαχ ς «παγόμας ξς» α α βαθμό ήξς από  γεγός α μό ό παγμαπήθα αυς  υαήες. η δεύε θ ααφεα ως «υγεωός αυαχμός».

106

 

Η βιώσιμη κοινωνία

η θ αυή αμεωπίζε επίς βα  δεδμ ς πεβαής ίς, α  υπς ς πεύυ ό, επεδή αείς μας δε μζε πθαό α υμμφωθεί εθε α ααγαία γα  αμεώπή ς μα, θα χεαεί α εξααγαύμε α  υμε. κα εξυίας πααμυ γε  εθς υβεήες, α ως πς αυό δε ία απααίες μείζες π-θεμς αα γς. ο υβεήες απώς θα αμβυ απφες γα ς αευθύες ω μω πυ θα χεύυ  βωμόα (πθαώς  παευμό, ς δαμς με δεί,  εγχ ω γεήεω,  πεμό ω μεααώ) α θα ς θυ ε εφαμγή (γα μα πόφα υμβή ως πς μες εππώες ς πγγς αυής, β. Simms, 2006). ο O’Riordan ααφε  William Ophuls («…παδήπε μφή  α πε,  πή γα μα βώμ ωία μζε πθαό α μας υπχεώε α μεαθύμε α μής όυ υ φμας από  εευθεόα πς  αυαχμό», Ophuls, 1977, . 161) α  Garret Hardin ως πααδεγμαύς εφας ς υ γεμς θς. η ί θ, όπως πεγφε από  O’Riordan, εία αυή ς «αυαχής μύας»,  πία δαίεα από  πγύμε θ ως πς  ίμαα  πία πβπεα α ευγεί  βώμ ωία. ο θεμς δμς θα ααεύυ,  ααεύυ,   ής απφεω (α’ αχή) θα δαπαεί, όμως  ως δμς εξ αγς θα πααμείυ εαχς. Πόυπ, μας πφεί  O’Riordan, εία αυό ς εζής μύας, α ααφε επίς  An Inquiry into the Human Prospect   («Μα δεεύ ς αθώπς ππής», 1974) υ Heilbroner ως πόυπ αυύ υ είδυς ς. ομ θα πθεύα α  Edward Goldsmith, υ-υγγαφα υ Α Βlueprint for Survival  («Έα  («Έα χδ επβίως», 1972) α εδό υ The   ε αυή  αγία, όμως, παό εμφαίζεα πααδαEcologist  ε  εαχός από μες απόες –δαίεα ό αφ ς  γεεας χες–, χες–,  ε μυς υ υπήξ (επί πααδείγμα) μφώ υμμεχής δμαίας υ εύ  αυόα πήυς μυς υ αόα ς αυαχής μύας. η εή εδχή πυ πεαμβεα  υπγία υ O’Riordan

107

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

εία  «ααχή ύ»:  «η αή εή πόα μ γα μα αυδύαμ όα α χα υ ααχύ πύπυ» (1981, . 307). η θ αυή μζεα με  πγύμε  βαή πή   αμαίζεα μα μείζα ααγή ως πς  επίε ς εξυίας α  ή ω απφεω, όμως δαφε  ό εείζεα μα αεή φεεύθε  ως πς ς χες  εωεό ς όας. Με πύς όυς υχ (α υχ με υύς όυς επίς),  «ααχή ύ» υ O’Riordan εία θεμεωδώς εξωή α υμμεχή. Πώς μπύμε α δαπώυμε πα από ς πααπω δυαόες –ή πς υδυαμός υς– πεγφε θ ς π-θεμς υθμίες πυ υδα με  γμό; Έας όπς πγ γς θα ήα α δεευήυμε δεευήυμε  αβώς χυ υπίξε υπίξε μ υ πυ ήμας α υμπαθύες παεπμαί υπς ως πς ς ως υθμίες ε μα βώμ ωία. Παό  εαγωγή δαχώα  παύα πεγαφή υ γμύ από εμφαείς δαυδες με παδήπε παγμαωμ πή φαή υ (όμμα ή ίμα), εία αδύα α απφύγυμε  ααφ ε υγεμα μα, ω πίω  πή εία –ααπόφευα– μεή α δαίε. σ υχεα, πό,  υζήή μυ γύω από  βώμ ωία θα αήε από απόες ό αβώ ό α παεπμαώ  εωεό α πξ υ πυ ήμας. Μα υθμ πθ α  υζή αυή εία ό δε υφίαα ας α μό ύπς ωίας δαίεα ας α πόφς γα  βωμόα. ο Martin Ryle γαε χε  μαό: «… γί πεμί μπεί α θυ όα ς πς επγς, α δε ς αθίζυ … Μα ωία παμμ υς γύς πεμύς … μπεί α πε πύ δαφες μφς» (Ryle, 1988, . 7-8). η π αυή πυπγφεα από  Luke Martell,  πίς γφε: … ενώ η οικολογία προϋποθέτει ορισμένες μορφές κοινωνικών και πολιτικών διευθετήσεων περισσότερο από άλλες, αντλεί επίσης από παλαιότερες παραδόσεις προκειμένου να διαπιστώσει ποιες είναι προ -

108

 

Η βιώσιμη κοινωνία

τιμότερες σε αυτή τη βάση και να μπορεί να απαντήσει σε μη περιβαλ  λοντικά ερωτήματα που έχουν να κάνουν με ζητήματα όπως η δικαιοσύνη και η ελευθερία. (Martell, 1994, σ. 159)

(Πί π, βεβαίως, θα εδώυ απφή ε θεωθεί ό α πεβα ζήμαα δε χείζα με  δαύ α  εευθεία.) Παό  απδία ω γώ ίω ως πς α αίχα ω φαίεα α υαχεί ως αί ήμεα, υπχυ α εαας πεγγίες. άυό πυ εία ίμ γα  ααό ς πς πής ε χ με ες μφς πής ς εία ό  βαό παί αθμύ ω εωμω πυ πα υ π-θεμύ «χεδαμύ»  παχε πα  μαθώπς φυός όμς. ο Porritt γφε: Εάν δεν μπορέσουμε να εξασφαλίσουμε τη βιοφυσική μας επιβίωση, τότε το παιχνίδι έχει τελειώσει για οποιαδήποτε άλλη ευγενή φιλοδοξία ή ευτελή ιδιοτέλεια πιθανόν τρέφουμε. Με μεγάλο σεβασμό προς αυτούς που υποστηρίζουν τη λεγόμενη «πρωταρχικότητα» κομβικών κοινωνικών και οικονομικών στόχων (όπως η εξάλειψη της φτώχειας ή η κατοχύρωση οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων), πρέπει  να το πούμε καθαρά και ξάστερα ότι αυτοί είναι δευτερεύοντες στόχοι·  κάθε τι άλλο εξαρτάται από το αν θα μάθουμε να ζούμε βιώσιμα μέσα στα συστήματα και τα όρια της Γης. Η επιδίωξη της βιοφυσικής βιωσιμότητας δεν είναι απλά μη διαπραγματεύσιμη· είναι προϋπόθεση. (Porritt, 2005, σ. 10)

η Robyn Eckersley αυθεί παόμα γαμμή: … μια οικοκεντρική προσέγγιση θεωρεί ότι το ερώτημα ως προς το ποια ακριβώς είναι η θέση μας μέσα στο πλαίσιο της υπόλοιπης φύσης προηγείται λογικά του ερωτήματος ως προς το ποιες είναι οι καταλλη  λότερες κοινωνικές και πολιτικές ρυθμίσεις για τις ανθρώπινες κοινό-

109

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

τητες. Που σημαίνει ότι η πραγμάτευση των κοινωνικών και πολιτικών ερωτημάτων πρέπει να απορρέει από, ή τουλάχιστον να είναι συνεπής προς, μια επαρκή πραγμάτευση του ανωτέρω απολύτως θεμελιώδους ερωτήματος. (Eckersley, 1992, σ. 28)

η γεή αυή απόφα υπύπε ες υχ πθαύς ύπυς πθεήεω, αθεμ από ς πίες παυζεα υεπής πς  εξγαφή δαύπω ς Eckersley. Πώ,  ως αχς είε υγα από εείες πυ επίζα  «φύ» · ααύπυ μεγες δυίες ως πς   μαθμω ωύ  ωύ χεδαμύ από  φύ, ύμφωα α με  χήμ επήμα υ John Barry: «… μ-αθώπ φύ δε μας παχε υγεμες υα γς ως πς  πώς ππε α ζύμε, πα ς απόπεες μω βαθώ γώ α βπώ α επχεμαγήυ δαφε» (Barry, 1994, . 383). Δεύε, μ ζπες π μας ππυ α παμόυμε ς ως μας φδξίες υς πεμύς α ς δυαόες πυ απυ από μα π εή μας χ με  γ  με πεβ μας – πόεα γα α είδς «υύ γμύ» α ύμα θα μπώ α πω πεόεα γ’ αυό, ω από  ί «Βπμός». τί, δαυπώεα  π ό  αμεώπ ς πυεπίπεδς α αδες φύς ω πεβαώ πβμω υπδεύε ό  πί θεμί θα πεπε α «υαζυ» πως α επίπεδα α α πεγγίζυ α  δυαό ς αεξαήες. τίπα, βεβαίως,  αυ ς Eckersley δε  δεμεύε α αήε ως α πς υθμίες από αγες «φυς» (μα, αίθεα αφώς ε μα α θ, 1992, . 59-60), όμως δαυπώεα  εδεχόμε μες υθμίες α μ υδυ με μα θή ααό υ «πα αβώς εία  θ μας μα  παί ς υπόπς φύς». άυό μζε α υεπγεα, με  ε υ, ό μες ως α πς υθμίες φυ εγγεώς  μ βωμόα (γα α χμπήω μα βαή δαύπω). ά   χύε, όε αυό υεπγεα επίς ό μες υθμί-

110

 

Η βιώσιμη κοινωνία

ες θα μπύε α χυ θες εππώες ως πς  βωμόα α, επμως, εία υπεβός  χυμός υ Ryle ό μα ωία παμμ υς γύς πεμύς μπεί α πε «πύ δαφες μφς». συίζας θα μπύαμε α πύμε ό α πεθώα ω δαθμω πώ α ωώ επγώ εεύυ εφό αα γωίυμε, πώ, πως μ όπ ζωής εία πεόε βώμ από υς α, δεύε, πως μες μφς θεμώ εία πθαό α δαχείζα α πεβα πβήμαα π απεεμα από ες. Ό αφ  δεύε,  Ryle υπίζε ό θα μπύαμε α φααύμε μα βώμ «αυαχή ή μεα-απαή ωία» (Ryle, 1988, . 7). Υπ Υπχυ, χυ, όμως, πες εδείξες ό  δμαί θεμί α μα «αε αυ θεμ μία ς αγς, με μεωμς ίμαας υ-εεγεαή πααγω γή» (Eckersley, 1992, . 184) υμβυ πεόε ’ α βώμ όπ ζωής από αυό πυ παυζε  Ryle ως απαό αυαχμό. ο αυαχμός απδεύεα εεμμαός, επεδή εεία ς ής πφώ πυ εία απααίες γα  χαξ απεεμαώ πώ, επεδή μαπόθεμα α αυαχ αθεώα εύα μμπίς (β. π.χ. Dryzek, 1987, Paehlke, 1988), α επεδή  απαμός χεζεα υγ όγω ς «επεαής δυαμής» υ (Eckersley, 1992, . 221, Kovel, 2002, Porritt, 2005) α μας όθως αίς πυ υδεα με  γή ς αγς. ο ες αυς υπδώυ ό –πα ς αήες υ Martell (1994, . 159)– υπχε   γμό πυ  ωθεί αμεα πς α αε υ πύ φμας, π  πία εχύεα α υμε  δ μεαξύ ω στόχων  υ   υ α ω αρχών   πυ  δαμφώυ. ο πεόε απ’ όυς υπίζυ μα μ αθή χ μεαξύ γίας α ω-πής μφής εζυ  όχ ς βωμόας. σ υχεα υπίζυ ό  π μφα  υγεμ όχ υς αφήε (υς πυς) θευς  αγία ό αυός ( όχς) χε πεαόα α ω μω γα  επίευξή υ. έ μπύε α απδεχθεί ό, υπ’ αυή  α, 

111

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

αυαχμός θα ήα απεεμαόες από  δμαία, όε αυό θα αύε γα α πθεί  πώς α ς δεύες.  Έχω ήδ υπίξε πως  απόφα ό  αυαχμός εξυπεεί αύεα  βωμόα ε χ με  δμαία εία πθαόαα εφαμ, α α ευμε, ε θε πείπω, ς αχς μ πα υς όχυς υ, όε  ύδε υ γμύ με  αυαχμό θα φαεί αόμα π αβμ. Όπως όα  εφα 1,  Robyn Eckersley θεωεί  γμό θεμεωδώς χεαφεό, αθώς επεώεα  αυαθμό όω ω ήω, υμπεαμβαμω ω αθώπω (Eckersley, 1992, . 53-55). η μφα αυή  αυαθμό απείε  αυαχμό, από θ αχής. σύμφωα με  υγεμ αγω,  α πύμε ό   γμός εία φίς υ αυαχμύ δε χε πεόε όμα από  α γαμε ό  φεευθεμός εία φίς υ αυαχμύ. (Θα μήω πεόε γα  χ μεαξύ αυαχμύ, δμαίας α γμύ  εφα 4). κα  γώμ μυ, πό,  χώ υ γμύ υπχε αε μόε πεθώ εγμώ ως πς ς ως α πς υθμίες απ’ ό υπίζυ ααυς όπως  Ryle α Martell. άυό δε μαίε, όμως, ό  χ μεαξύ γμύ α ω-πής μφής εία μήμα· μα ’ α ευύ αε-χεαφεό παί υπχε πύς χώς γα δαφωία, όπως θα γίε αφς από α πααω.

Περισσότερα προβλήματα με την ανάπτυξη

«η π ό όες  χώες μπύ α επύχυ  βό επίπεδ ω πύω χωώ απεεί  φααίω», γφυ  Irvine α Ponton (1988, . 21), υπδώας με αυό  όπ ό υπχυ φυ όα  απυξ. ο π, πως, όπως μεώθε πααπω, α αόα πεύυ ό υπχυ επίς ω α θ όα  απυξ. Έχε υπχθεί από πυς πυς μόγυς, γα παδεγμα, ό μα αεξεγ απυ-

112

 

Η βιώσιμη κοινωνία

ξ επδεώε πβήμαα α πία πίζεα α ύε – δαίεα α χε με  πθωμό α  αεγία. Θεωεία ό  αεγία εία ε μεγ βαθμό  απεμα ς εχγής πόδυ, πυ μεώε  ααγία εγαό δυαμό/πααγωγή. η πααδαή δα ό α π αεγίας εία δυαό α μεωθύ μό με αύξ ς απυξς αμφβεία ε δύ επίπεδα: Πώ,  πεαω απυξ α  επαόυθες επεδύες  ίδα αεύθυ (υ ε εχγία πυ μεώε  εγαό δυαμό) μπεί α δγήε μό ε μεγαύε αεγία, όχ ε μόε. Δεύε, α π αα γαίας απυξς πυ πωθύα από α πααδα π υμφα εία, ε θε πείπω, μ βώμα. ούως ή ως, ε μα ααπυξαύ πααμύ μία, βεαύ (ή υγίμυ) εππδυ απυξς,  αεγία πε ε δμή αύξ, πα ς πως δαυμες. τ τ ωό ός ς αεγίας δε εία απδεό, ε  π, α  επδίωξ απεός απυξς, όας μς υ πβήμας, δε μπεί α απεεί μς ς ύς. Παα,  π υπίζυ ό α μ ς απυξς εία εγγεώς πθω. κα’ αχς, α ζόμε  θ ό  πς απεεί θεμεώδες α ααπόφευ δεδμ ’ α πεπεαμ παή, θεωύ ό, αθώς μεώα  πό, θα αθεί ααπόφευα αδή πίε ς μς. Παόμα, α ό ς μής απυξς (με από α «εξωε απεμα» ς), πυ μχ ώα χυ ε μεγ βαθμό αγθεί, θα ππε ύμα α φθύ υπό α α χεωθύ. άυό, επίς, θα αυξήε  ός ζωής. ο Paul Ekins γφε ό «α πεβα “αγαθ” (π.χ.  αθαός αας,  αθαό εό) α πία  παί εός χαμόευ εππδυ μής δαόας ήα υα “δωε”, θα απήυ μό ός, με απεμα πεαω πθωή πίε» (1986, . 11). Έ, μεαξύ πααδαώ εαώ (α υπ υ πεβς) μόγω  «εωείευ ω εξωεώ απεεμω» θεωεία  αύε όχμα πς  πεβαή παία (β. π.χ. Pearce et al., 1989). άπό μα π π, επμως, α πβήμαα υ πθωμύ α ς αεγίας εία (ή θα εία) πϊόα ς απυξς, α

113

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

δε μπύ α επυθύ με  αύξή ς. έξυ  πααπω μεί, πυ αφ  αγ α πεαμβυμε με  ός αθαμύ υ εύ ς μς πβς, χμεύε επίς  α αθ αας ς πες αυχίες χε με υς πααδαύς όπυς υπγμύ υ φίγυς ω εθώ μώ. Μα αύξ, γα παδεγμα,  άαθ έθό Πϊό (ά.έ.Π.) θεωεία αδαίως αό πγμα, όμως, όπως ίζε  Jonathon Porritt, «…π από αυ α αγαθ α ς υπείες [πυ υπγίζα  ά.έ.Π.] δε πφυ φ υς αθώπυς: αυξμες δαπες γα  ααπμ υ εγήμας, ή γα α όα αθώπα θύμαα  ωία μας, ή γα  ύπα, ή γα α απίμμαα α  πγαμμαμ αχήευ, ή εξαίας ς αυξαόμες γαφεαίας» (Porritt, 1984a, . 121). έδόεα,  Paul Ekins (1986, . 32-35) επμαίε ες ό γυς γα υς πίυς  π (α αεί ) θεωύ  ά.έ.Π. αεπαή δεί μς ς ευωίας μας μίας. Πώ, αγεί  πααγωγή πυ παγμαπεία  μ εχμαμ μήμα ς μίας – α α,  ωή εγαία όπως  φίδα γα υς ωμυς α υς ωυς πυ αμβε χώα  παί ς γεας,  πααγωγή με β  πί, α α μυδες δίυα πααγωγής α αααγής πυ υδα με  υπό γεα, ή «μαύ», μία· χε υπγεί ό  αξία αυής ς υπς πααγωγής ε μες χώες αχεα χεδό  60% υ ά.έ.Π. (Ekins, 1986, . 34). Δεύε,  υπγμί υ ά.έ.Π. δε μας παχυ αμία πφία γα  ααμή ς πααγωγής ή ω εδώ ς. τί, τί, δε παχυ αμία δεξ, επίς, ως πς  βωμόα ω μώ παώ πυ υεφυ  πααγωγή – γα παδεγμα,  αμεαό ύμα αγής πααγωγής απδίδε εα δ (γα μυς αγόες), όμως εία εξαε ααπεεμαό ό αφ  ααγία μεαξύ ς εγεας πυ φδεί  ύμα α  θεμδή αξία ς φής πυ παγε. ο π θα θεα ε αμφβή  α πό εία υεό α χμπύμε μύς δείες πυ δε αμβυ υπό  μεή βωμόα υ υήμας πυ μεύ. τε, τε, όπως ίε

114

 

Η βιώσιμη κοινωνία

πααπω α  υζή γα  αθαό εό,  ά.έ.Π. αγεί  ός πααγωγής – δαίεα  πεβαό ός.  Υπό  πίμα αυής ς ής,  γεγός ό  ά.έ.Π. πααμε  ύς δείς ευωίας ω εθώ μώ απεεί γα υς πυς ύμπωμα ς «μυωπίας» πυ πήθε από αυό πυ  ίδ αμεωπίζυ ως εμμή με  μή απυξ. κα  γώμ υς,  επυχία εός υήμας πααγωγής α αααγής μπεί παγμα α απμθεί μό εφό δμυγθύ εααί δείες. ο Victor Anderson χε πείε α γίε μα αχή πεαμβας υς υπγμύς « απήω αή εγαία, ς εξωας μ χμας υααγς, α  πεβαή υπβθμ» α χμπώας ως β όχ  άαθ έθό Πϊό, α  καθαό έθό Πϊό (κ.έ.Π.), «υ  ά.έ.Π. μεί  απόβε υ εφααίυ» (Anderson, 1991, . 39). άπό μα π π,  δαπες γα  παία υ πεβς α γα απζμώες πεβαώ ζμώ, α ό ς εεαμς απίς α υ υγεωμύ (όπως α ό ω μεαήεω α ω εμπώ υααγώ) α α χήμαα πυ δαπαώα γα α αμεωπύ πβήμαα πυ  π θεωύ ό χυ πθεί από  «βμχαή ωία», όα αυ θα ππε α αφαύα από υς υπγμύς ω ά.έ.Π. πεμυ α χυμε πς μεήες γα  δαβίω, όπως α πς. Ωό, αόμα α αυό  Παμμ έθό Πϊό (Π.έ.Π., Adjusted National Product, A.N.P.), α  Anderson, δε θα παείχε μα επαή εόα ς πόας ζωής ε μα υγεμ ωία, όγω ς μδας επως ε μύς παγες. Υπίζε ό  μί δείες χεζεα α υδεύα από δύ επί π ύα, υς «ωύς» α υς «πεβαύς» δείες, όπως υς μζε (Anderson, 1991, . 55-64, 65-74). ο πώ θα πεαμβυ χεία όπως  αθμί εγγαφώ  δμό χεί, α π ααφαβμύ, θμόας α αεγίας, α  εφως υδες α χία μα (Anderson, 1991, . 61). ο δεύε θα πεαμβυ χεία γα  απίω ω δαώ α  πθυμό, α μεήες επμπώ δξεδίυ υ θαα α α-

115

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ααώεω εγεας (Anderson, 1991, . 74). η εφαμγή από  ίδ  Anderson ω δεώ αυώ ε δεαες χώες ε δαφε δα ς απυξής υς  δήγε  αόυθ υμπαμα :  «… ως υθήες ε γες γαμμς βεώα, α βαχυπόθεμα εία πθαό ό θα υεχίυ  … Μεπόθεμα  πεβαή υπβθμ απεεί α αε αυή  ωή πόδ» (Anderson, 1991, . 91). Όα αυ δήγα  Jonathon Porritt α πε, με χαα επγαμμαό ύφς, ό: «… πόδς  μ πθαό θα υίαα  εξεύε όπω μείως υ ά.έ.Π.» (Porritt, 1984, . 121). έία μα από αυό  πίμα πυ υαώα  φυύ, ωύ α θύ πεεχμυ εες ω παίω απα ε μα μία α μα ωία αεξεγς απυξς – μα α μία α μα α ωία, ε, δε απεύ α ό ευ πεβα δαβίως. Πααμείζας  πφαή πααή ό ύε ε ωίες πυ δε υπχε αθόυ απυξ εία ευχ α ζε αείς,  π χυίζα ό εγεία μπ μας θ πόμμαα από   ω μώ ς απυξς α αμεωπίυ βα  πόα ζωής ω μεώ γεεώ α από  εξαεή εμό υς α αμεωπίζυ  Γ ως πγή πόω μ πα ως ευγία. Παγυμε αεξεγα α αααώυμε με απία, α  ωή μας θ όπως α  φδξίες μας ία α υπαγεύα ε μεγ βαθμό από  πύ πυ δαθυμε. ο π πεύυ ό εός ς μίας ς απυξς  ζως μας απμαύα από  ααθία, είας πς  υπαό α  υό. άίφα, άίφα, υπίζυ ό μα ωία πααμ πς  βώμ απυξ θα χααίζεα από γόε απία α πφε π ευχες υθήες δαβίως, α α   μζε δύ α  πυμε, όε  π θα πξυ ’ α απόπαμα από  τζ σύα Μ ως α πωό αχωμα απα  δυπία: Δεν είναι καν απαραίτητο να παρατηρήσουμε ότι μια στασιμότητα του κεφαλαίου και του πληθυσμού δεν συνεπάγεται στασιμότητα ως

116

 

Η βιώσιμη κοινωνία

προς την ανθρώπινη βελτίωση. Θα υπήρχε το ίδιο όπως πάντα πεδίο  για κάθε είδους πνευματική καλλιέργεια, και για ηθική και κοινωνική πρόοδο· εξίσου μεγάλο περιθώριο για τη βελτίωση της Τέχνης της Ζωής και πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα να βελτιωθεί. (στο Meadows et al., 1974, σ. 175)

 Όπως επμαμε ωίεα, ωίεα, υπχυ εδείξες ό  π αυή ααχίζε α απ α ευύ ό (Layard, 2003, 2005). Όπως με  μαή ααγή α α μδα πεβαής όπως,  π θα  εβυ αυό, βεβαίως, ως επβεβαίω γα  ό είχα εξαχής δί, α ό ό  ως ό α  πεβας πες θα ήα γόε ξείες α  πες ααύες είχα αμεωπεί βα – α ωίεα.

 Αμφισβητώντας  Αμφισβητώ ντας την κατανά κατανάλωση λωση

ο πί όγ υπίζυ, πό, μα πεή ς μής απυξς ή, αβεα, αυύ πυ  μόγς Herman Daly απαεί «απόδ» (1992, . 36). τα υα χεία ς απόδς εία  μείω ω πόω,  πααγωγή,  υπίμ (πυ υεπ γεα ααω) α  ύπα. άπό α εα αυ υα χεία, πθαό  πααγωγή πεύε  μεγαύε πχή όα  ααυς εξεζυ ς βες α ς εππώες ς βώμς ωίας, όμως  ααω παχε  π χήμ αφεία γα υζή. κα’ αχς αυό υμβαίε δό  υπόπ ες ό βαίζα  ύπαξ α  δαή ς ααως –  ααω υεπγεα μείω,  πία υεπγεα πααγωγή,  πία υεπγεα απίμμαα ή απόβα. κα, δεύε,  εόα ς έυζωίας πυ χεδζε γα εμς  πή δεγία υ γμύ δαφπεία από ς πεόεες ες εόες, αβώς επεδή πθεεία υπ μας μόες ααως – γα μεύς.  Έας ό α π δαδεδμς όπς α εφόμαε  δαφπμ αίυπό μας  πεβ εία μα από  δα υ

117

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

«γύ απυπώμας». ο Nicky Chambers, Craig Simmons α Mathis Wackernagel γφυ: Κάθε οργανισμός, είτε πρόκειται για βακτήριο, είτε για φάλαινα, είτε  για άνθρωπο, έχει έναν αντίκτυπο πάνω στη γη. Όλοι βασιζόμαστε στα προϊόντα και τις υπηρεσίες της φύσης, τόσο για την προμήθεια πρώτων υλών όσο και για την απορρόφηση των αποβλήτων μας. Ο αντί κτυπος που έχουμε επάνω στο περιβάλλον μας συνδέεται με την «ποσότητα» της φύσης που χρησιμοποιούμε ή «οικειοποιούμαστε» για να διατηρήσουμε τις καταναλωτικές μας συνήθειες. (Chambers κ.ά., 2000, σ. xiii)

τ «γό απύπωμα» εία α είδς φας υ πύ ς φύς πυ επύμαε πεμυ α υήυμε  αμή α ς υγς μφς δαβίωής μας – μα «δεξ ς μεαβής χς πυ ααπύε μα αθώπ όα με α αγαθ α ς υπείες πυ ς παχε  φυό ς πεβ ε μα χή γμή» (Dobson, 2003, . 100). κθε ζώ, μεαξύ ω πίω α  αθώπ, χε α γό απύπωμα, α  δε υπχε ίπα αύγ, γε,  δα ό  θωπ χυ γ απυπώμαα. η δαφ ωό ώα, ε  π, εία ό   γό απύπωμα ς αθωπόας αθωπόας χε γίε ό μεγ ώε α απεεί  υεχζόμε παχή αγαθώ α υπεώ από  φύ. η δα υ γύ απυπώμας εζε  πχή μας  δ ς ααως α  ααπααγωγή ς αθώπς ζωής, α μπεί επίς α μας ε α υεδπήυμε   ααμή παγμίως ω αγαθώ α ω υπεώ ς φύς. Θα μπύαμε α πυμε ως παδεγμα ς επμπς υ δξεδίυ υ θαα: … αν υποθέσουμε ότι απαιτείται ένας παγκόσμιος στόχος 11,1 γιγατό νων εκπομπών CO2 για τη διατήρηση της κλιματικής σταθερότητας μέχρι το 2050, και αν υποθέσουμε ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός το 2050 θα είναι 9,8 δισεκατομμύρια, ο κατά κεφαλήν «περιβαλλοντικός χώρος»

118

 

Η βιώσιμη κοινωνία

 για την ενέργεια θα είναι 1,1 τόνος ετησίως ετησίως.. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η κατά κεφαλήν παραγωγή CO2  ανέρχεται στο επίπεδο των 9 τόνων, το οποίο σημαίνει μείωση των εκπομπών στο Η.Β. κατά 85% περίπου. (Chambers et al., 2000, σ. 102)

άυύ υ ύπυ  αυ υπεί ό π θωπ αααώυ πεόε από  δία μείδό υς ε πεβα αγαθ α υπείες,  πί με  ε υ υπεί ό  θωπ αυί – όμα ς δαύς– θα ππε α μεώυ  ααω αυώ ω αγαθώ α υπεώ. η π αυή γα  ααω εγαθ μα δαχωή  γαμμή μεαξύ υ γμύ α ω πεω ω πώ δεγώ α παα βθ  δή υ από  εαφ π πεβαμό. ο Jonathon Porritt, γα παδεγμα, γφε α όπ βαθύ π μ, πα εαφ π, όα ε ό: «Μα αγή χαμής εγεας υεπγεα μα μία χαμής ααως·  μπύμε α υμε πεόεα με γόεα, α θα ήμαα αόμα αύεα ας γόεα με γόεα» (1984, . 174). σε αυό  παί,  α υγεωθύμε  ααω α ς εππώες ς βθ ό  θ ς πεχής πυ πδζε  γμό, ό α  α χυμε α υ ό, από αυή  π υχ, υ «μα ήξ με ς αχς ς μας επχής» (Ophuls, 1977, . 164). σύμφωα με μία από ς αχς αυς,  μή απυξ μπεί α υεχεί γα πα α  μεγπί ς αμής α ς υγής ααως απεεί  όχ ω υβεήεω παγμίως.  Όπως α με  απυξ,  π αμφβή αμφβή ς ααως χε ό α παγμαό ό α α εεγεαό πεεχόμε. ο Irvine α Ponton υπίζυ ό «  υ “αε” ππε α αααήε εεί υ “πεόεα”» (1988, . 15), επεδή αθα ό  μεί υθμί ααως εία όχ μό φυ μ βώμ, α εία α απεπείς·  αίθεα  πααγωγή α  αγ πυδήπε αεμυ θεωύ αχεία, α πζυ γα μα ζωή πυ θα βαίζεα  «εθεύα απόα» (Porritt, 1981, . 204). η

119

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

«μ δός μεαξύ ς πυεας α ς φώχεας» (ό.π.), πυ εία  δός ς βώμς απυξς, μπεί α εία βς γα μεύς: «Βεβαίως,  θωπ θα εξαυθήυ α χυ πυήα (με  ό ό θα πόεα γα υευς εξόμς εγεας). Όμως ες δόβυες α ε μαχαία;  έδώ αζε  πγμα!» (Banyard and Morgan-Grenville, 1987, . 335). λαμβας υπό αυς ς πααήες,  γμός υπόεα  ή ό απεεί μα δεγία γα ς αζωμες μεαίες ξες – γ’ αυύς ω πίω  ζως εία αε εξαφαμες ώε α μπύ α μεώυ  ααω χωίς μαή πώ υ βύ υς εππδυ. η ή αυή εία δυ μαή, α π ω θα πω πεόεα γα  ωή β υ πυ πύ ήμας. έία, πό, υώδς  όαμα υ γμύ γα μα βώμ ωία  μεωμ ααω (από εείυς πυ δαθυ υπεμγεθες γό απύπωμα), α εία εξίυ υώδς  δα ό, μπεί αυό α υεπγεα χαμόε υό βό επίπεδ, όμως μα α θυία ααπώεα, α με  πααπω, από α φ πυ ααύπυ. ο π θα θυ πα  δ μεαξύ ς πόας α ς πόας: «…με όυς αδύ υύ πύυ, εία απίθα α γίυμε πυόε. Όμως … αυό πυ πχε ώα εία  πόα υ πύυ» (Porritt, 1984a, . 124). σ ίδ πεύμα,  Edward Goldsmith εμ ό  απαή απί πυ πφε  ααω μπεί, α ππε, α ααααθεί από «…απήες μ υς … ως» (1988, . 197-198), α γα υς Bunyard α Morgan-Grenville (ή γα π/α από υς υγγαφείς ς δής υς)  ίζας μπ μας εία αχός: Με βάση τα απατηλά κριτήρια του πλούτου, σε ένα Πράσινο μέλλον πιθανότατα θα είμαστε «φτωχότεροι», όμως στην πραγματικότητα θα έχουμε υψηλότερο βιοτικό επίπεδο, καλύτερη τροφή, υγιέστερα σώ ματα, ικανοποιητική εργασία, ποιοτική συντροφικότητα, καθαρότερο αέρα, μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, περισσότερο αλληλέγγυες κοινότη τες και, πάνω από όλα, έναν ασφαλέστερο κόσμο για να κατοικούμε. (Bunyard and Morgan-Grenville, 1987, σ. 335)

120

 

Η βιώσιμη κοινωνία

Δεδμς ς εής θς πυ αχε  μεωμ ααω  πόγαμμα ω βαθ πω, γα όυς υς όγυς πυ ααπύχθα πααπω, παεί πξ πό ίγ θεωί υ γμύ (ό μπώ α γωίζω) χυ ε με  δυα βαόα  πχή υς  ό πυ παίζε  δαφήμ ως πς  ααπααγωγή αααωώ υθεώ α παώ εαί ω πίω  ίδ επδώυ α αύ ή. ο Irvine α Ponton απδεύα εξαες ’ αυό  γεό αόα, ίζας ό «… ίς πυ υδε  μαζή πααγωγή με  μαζή ααω εία  βμχαία ς δαφήμς» (1988, . 62). ο π μπύ, εδεχμως, α  αξπήυ αυό  παί μας πής αγής –  αδεξ ς ωής αευθυόας (ως πς  θμα ς βωμόας) ς βμχαίας ς δαφήμς πφε α από όπ γα α εθεί  ζήμα ς ααως (πύ πα από –α ε αίθε πς–  φαόμε υ πυ αααωμύ) α α ααεί αφε με  θα μαζε μα βώμ ωία. ο Irvine α  α Ponton πχωύ γας:  Έννοιες όπως η αντοχή, η μειωμένη ή από κοινού κατανάλωση, οι μη υλικές απολαύσεις, στη θέση εκείνων που συνδέονται με τη χρή ση αντικειμένων, συγκρούονται με τις στρατηγικές των μαζικών πωλή-  σεων. Η διαφήμιση είναι προσδεδεμένη σε μια διευρυνόμενη οικονο μία, αυτό ακριβώς που, εφόσον ζούμε σ’ έναν πεπερασμένο πλανήτη, πρέπει να αποφύγουμε. (Irvine and Ponton, 1988, σ. 63)

 Υπό  α αυή, βας θες θες υ πυ πυ ήμας υγίυ ε ύς όπυς, όπως:  πεαόα υ παή,  αγ α πεεί  απυξ α, επμως, α μεωθεί  ααω  ααω α α εεγχθύ  πας (ε πεμω  δαφήμ) πυ υμβυ  ααπααγωγή ς μίας ς απυξς.  Αμφισβητώντας  Αμφισβη τώντας την τ ην κατανάλωση κατ ανάλωση:: οι ανάγκες α νάγκες

τ α μεωθεί  υή ααω εείω πυ αααώυ υπεβ υ αία θ υ γύ πγμμας,   

121

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

π ίμα χε α χεεί α βαύ πό α δαό πόβμα. σχεύε, α’ αχς, α πείε πθαύς υπς υ ό αυό απεεί α επθυμό όχ, α αααμβε α υπίξε μα ε από θεω επχεήμαα υπ ς θς υ, α πία επί υ παός μζυ αίχυα α εξυπεήυ  όχ υς. ο χυμός, πυ δαυπώθε πααπω, ό μα ωία γαωμ  β ς πεμς ααως απ θα   πφεε μα π ευχ δαβίω, μζε απίθα α ήε  εδαφ ς παύες υθήες. ομίως,  π ευύμε εααή αγή, πυ αφ  υγό μας θεωίας πεί ω ααγώ, εία δαβόα δύ α παγμαωθεί. Πώς  Bunyard α MorganGrenville βγαα, πγυμως,  υμπαμα ό α πυήα ύχω εία απδε, εώ  ες δόβυες δε εία; έία αφς ό  μεί αυό αθε μα θεωία (ή μ μα εόα) πεί ω ααγώ, όμως πώς μπεί αυή α δαυπωθεί πε;  ο Paul Ekins, πως, θεωεί ό εία μαό γα  π ίμα α απαήε ε αυό  εώμα –«τ ζήμα ω αθώπω ααγώ βίεα   αβώς υ πβμαμύ ω νω ομώ» (Ekins, 1986, . 55)–, ωό  πεόεες θεωίες πεί ω ααγώ εία υπεβ ααφώς δαυπωμες γα α μπύ α χμεύυ: «…αγες εία όα α υώδ γα  επβίωή μας α γα μα πμ αθώπ ύπαξ, εώ απαήες εία α εππ, πυ εξυπεύ  απί ω επθυμώ μας» (Porritt, 1984a, . 196). τ πόβμα με μα α δαύπω εία ό, εώ μας δίε μα δα ως πς  βαή δαφ μεαξύ ς αγς α ς απαίς, δε μας παχε αμία υγεμ βήθεα πεμυ α πδίυμε  πεεχόμεό υς. σ μεαξύ,  α μπυμε α ς πδίυμε με α πως αθό όπ πϋπθε ό « θεμεώδες αθώπες αγες εία πεπεαμες, γθμες α αξμήμες» (Ekins, 1986, . 49). η πφαής αί ε αυό, ό  αγες δαμεαβύα από ς ς α πμς υθήες, μπεί ε με α απαθεί ως εξής: … η κοινή λογική, παράλληλα με έναν βαθμό κοινωνικο-πολιτισμι -

122

 

Η βιώσιμη κοινωνία

κής ευαισθησίας, ασφαλώς κατατείνουν στο ότι οι ανάγκες για Ύπαρξη, Προστασία, Στοργή, Κατανόηση, Συμμετοχή, Δημιουργικότητα και Σχό λη υφίστανται από τις απαρχές του homo habilis  και,  και, αναμφίβολα, από την εμφάνιση του homo sapiens . (Max-Neef, 1992, σ. 203)

ο Max-Neef  υχεα μ γα μα δ μεαξύ «ααγώ» α «απήεω» –  αγες εία μόμες, εώ  απήες μεαβς α, ως ε ύυ, αχς ε δαπαγμευ (Max-Neef, 1992, . 206-207). σε π βαθμό, όμως, μας βθε αυό ; η δ απώς πώχε  πόβμα μα θ πίω. Θα μπύαμε ό α υμφωήυμε ως πς μες «βας αγες» (φή, πό, δυ, γ), όμως  «απήες» εία  , α εία αβώς αυς πυ χεζεα α δαπαγμαευόμαε. ο Jonathon Porritt πααεί:  «Χεαζόμαε ό α πμε από  ά  Β· μεί επμυ ό μπύ α  ααφυ αυό μό από  πίω θμα μας ρς ρόυς» (1984a, . 196). Π αβώς μγεθς αυήυ εία απδεό; έία α απδεό α αυί; έ  ζήμα αγες/απαήες μζε πς  παό α παυζε δυίες, αεί α μεώυμε γα  πό μας –δαδή γα  επμό ω ύω χααώ μας ζπαής πς βώμς ωίας– ό  μφα  μεωμ ααω ααδεύε αγ ή γήγα  υγεμ ζήμα α ό, επμως,  δ μεαξύ ααγώ α απαήεω υ α από α δα χαα ω πίω εφεω μας ας ωίας. ταυόχα,  αίθ ς πεως πυ φδεί  ό υζή δαμφώε επίς α αόμ χααό ς βώμς ωίας,  πί  πεόε υπς ς θα πυπγαφα: μα  πς  εξωή ααμή υ δαθμυ υύ πύυ. ο Irvine α Ponton εξγύ πεα : «έ υπχυ όα ς αγες ς πίες μπεί α αύε μα ωία,  δία ααμή υς αθίαα αόμα πεόε επαή … ο πεμός ω δαφπήεω μεαξύ ω αθώπω εία ό υαός ό α  πεμός ς μής απυξς α ς εχ-

123

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 γής αμίας» (Irvine and Ponton, 1988, . 80). κ παόμ είδαμε, πααπω, α ίζεα  υζή πεί υ γύ απυπώμας. άπό  π αυή,  βώμ ωία ς βαθ πς πής, ζώας  πεμό ω δαφπήεω, πεγγίζε πύ ς ας αήες πεί όας, παό γίεα αφς, από ες πευς, ό  μφα  όα ω ευαώ μαίε πως υπχε πεθώ γα δαφπήες,  πίες ααύπυ «δαίως».  Αμφισβητώντας  Αμφισβητ ώντας την τ ην κατανάλωση: κατα νάλωση: οι πληθυσμοί  πλη θυσμοί 

Μπύμε, πό, α ααγωίυμε μα π πί α φ α  ααγαόα μας μείως ω εππδω υής ααως, α α πβήμαα γα α πεθύμε α πξυμε ααόγως αεί από εμς (ώε α πύε μα υπγίμ δαφ). ο π, όμως, χυ α  όπ γα  μείω ς ααως – α  γα  πί δε απαεία πύπ επχεμαγία. ο Porritt εία αφας ως πς αυό: «Πεμυ γα  μείω ς υής ααως, δε υπχε ίπα π απεεμαό από  μείω υ αθμύ ω αθώπω πυ αααώυ» (1984a, . 190). ο π χυ επίγω ό π θωπ ε πες χώες αααώυ πύ πεόε από υς αθώπυς ε ες χώες, α ό ως ε ύυ εία υπεβ απυευό α υζμε γα ζόες μεώες: «η α εφαή ααω εγεας ς ηωμες Πείες εία δυόμ φς  ευωπαϊός μς ός α χδες φς  μς ός πώ μώ χωώ» (Tokar, 1994, . 75-76). Πα αύα,  επγή ς πθυμαής απεεί μεί απαθες, υώας μα δαίε πευ ς γεής πς θς ό αόμα α α με πθυμα μεγθ δε εία βώμα, πόω μ α πβαόμεα  μ επίπεδα (Curry, 2006, . 122-136). η εμπεία δείχε ό πα πί θωπ δυεύα α απδεχύ  υγεμ μήυμα. τ «Μαφ γα μα βώμ ωία υ κόμμας ω Παίω ς άγγίας α ς ουαίας» (1999) δαύε ό « αύξ υ αθμύ ω αθώπω υ πθαό  μεγαύε μα-

124

 

Η βιώσιμη κοινωνία

πόθεμ απεή γα  επίευξ γής αθεόας είε π είε ε ό  όμ» (1999, . 100). έία πωδήπε εό θμα ς πεόεες ζπας πες εόες ς βώμς ωίας ό α πθυμα επίπεδα θα εία χαμόεα από α με, παό ααύπε δαφωία ως πς  πα επίπεδα θα εία πγμα βώμα. ο Irvine α Ponton υπγίζυ γα  Βεαία α ύς πθυμύ πεί α 30 εαμμύα, πυ εία (όπως ε)  μό πείπυ υ μεύ (1988, . 22). ο Bunyard α MorganGrenville, ωό, υπίζυ πως  Βεαία θα μπύε α υήε 55 εαμμύα αθώπυς ίγ ως πύ αυδύαμα – όμως μό υπό  πϋπόθε ό θα πχωήυμε ό μας  χφαγία (1987, . 94-96). ο Edward Goldsmith χε υπγίε  βώμ παγόμ πθυμό α 3,5 δεαμμύα, «ή α αε γόε» (1972, . 57), πυ υεπγεα α χαθύ με π όπ πείπυ 1,8 δεαμμύα θωπ από  μεό παγόμ πθυμό (Lutz, 1994, . 465). κα, ββαα, αυό αβώς εία  πόβμα : πώς α «χυμε» 1,8 δεαμμύα αθώπυς. σα α πω μδω πυ χείζα με  π ίμα χυ παθεί δαόεα μα γα  επίυ αυύ υ πβήμας. Όπως είδαμε  εφα 2,  μδα Earth First! ς η.Π.ά. χε πείε α αφήυμε επδμίες όπως  AIDS α αυθήυ  πεία υς ώε α βθήυ α απαα γύμε από  πεό πθυμό. σ μεαξύ  αε βίεα ε δαή πόεμ με  Μθυς α υς υπς υ, από  1792 α  δ υ «Δμίυ επί ς αχής υ πθυμύ» (Essay on the Principle of Population ),), α απα γε ς θες ω Παίω υπίζας ό  πεία παεία πεόε από   ααμή ω πόω πα από α απόυα ό υς. ο π μεώυ  αίδα αυή, όμως με  ίδ όπ πυ υπδεύυ α απόυα όα   πόω, πα α δαήμαα πωής ααής πυ εξαφαίζε  επό μας  ή υς, θα υπδείξυ επίς ό υπχυ όα  πθυμό πυ μπεί α υθεί βώμα α εα ε α πεπεαμ παή.

125

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Πα ς παεμβες μδω όπως  Earth First!,  π υήθως υπίζυ ό  εγχς υ πθυμύ α  μείωή υ, α α θεωύα απύως απααία, απεύ θμα δαπαγμευς μ πα επβής. Έ  «Μαφ γα μα βώμ ωία υ κόμμας ω Παίω» απίπε «ααα ή εξααγα μα γα  εγχ υ πθυμύ» (1999, . 100), α  Arne Naess  παί ς Δεξς Schumacher πυ δωε  1987 δχθε ό μπεί α χεαύ εαδες χόα μχ α επευχθεί ας βώμς πθυμός, επεδή «πααμε ζωής μαίας α απίπυμε μα αααγαμύ, ως μ απδες α θ απεχθείς μφς ααπς ω αθωπίω δαωμω» (Porritt, 1984a, . 193). τα είδ αής πυ χυ, πό, παθεί  παί υ πυ ήμας υίζα από υς Irvine α Ponton:  Θα μπορούσαν να προβλέπονται αμοιβές για περιόδους μη εγκυμοσύ  νης και μη γέννας (ένα είδος επιβράβευσης λόγω μη ζημίας), φορολο γικές ελαφρύνσεις σε οικογένειες με λιγότερα από δύο παιδιά, έκτακτο επίδομα για στείρωση, αναίρεση επιδομάτων μητρότητας και άλ  λων παρόμοιων μετά το δεύτερο παιδί, μεγαλύτερες συντάξεις για αν θρώπους με λιγότερα από δύο παιδιά, δωρεάν και εύκολα διαθέσιμος οικογενειακός προγραμματισμός, αυξημένες χρηματοδοτήσεις ερευ νών για μέσα αντισύλληψης αντισύλληψης –ειδικά για τους άντρες–, άντρες–, τερματισμός των ερευνών και θεραπειών γονιμότητας, μια πιο πραγματιστική προσέγγιση του ζητήματος των αμβλώσεων, απαγόρευση της παρένθετης μητρότητας και άλλων παρόμοιων πρακτικών, και προώθηση ίσων ευ καιριών για τις γυναίκες σε όλους τους τομείς. (Irvine and Ponton, 1988, σ. 23)

Ως πς  εευαί μεί,  υγγαφείς ίζυ πως «…υπχε μα ευυχής υχ μεαξύ ς απεευθως ω γυαώ α υ εγχυ ω γεήεω» (Irvine and Ponton, 1988, . 23), α  Δεθής Δε γα  Παγόμ Πθυμό  1994  κ εείε μα α πή. κα α π, εώ εία αφς ό επαεύα α μαίγα α αόα (α ό μα όπως α «αα επδόμαα

126

 

Η βιώσιμη κοινωνία

εόας» χυ υχ απδεχθεί αδξα, πβ α δαβ), ας αυύ υ είδυς απχυ πααγγας από  φαγή πυ φβύα  αίπα ω παίω α πεία από μεύς βαθείς γς. Θα ήα θς, ε ύς, α απαξυμε ό εύα  π αγή γα  πθυμαό εγχ από παδήπε πθαή ύδεή ς με  ααπίε. άπό πυς υπς υ ήμας χε υπχεί ό  όες (είε πόεα γα εθ  είε γα υ ύπυ π-θεμ μφώμαα) θα χεαεί α παευύ από  αύξ υ πθυμύ με πας μφής εγχ ς μεαευς. άυό υπίχε με  π δαβό όπ από  Garrett Hardin όα ξεύε α ααπύε  θή ς ωίβας μβυ, ύμφωα με  πία, ε ε μα ωίβα μβ υπήχε χώς γα  ωία μό δα αόμω, όε  εδα (υπύα  γεώς  πθυμί υ τίυ τίυ κόμυ) θα πεπε α πεαχεί ξω. η π αυή δε εία από ς επαύες  μεό π ίμα, όμως  απόχός ς, πεύω, γίεα απός ε μες πθεήες χε με  εγχ ς μεαευς. ο Dave Foreman, υδυής υ Earth First!, επίθε γαί ε μα δαβό υευξή υ είπε πως « ’ αφήυμε ς η.Π.ά. α εία μα βαβίδα υπεχείς γα α πβήμαα  λαή άμεή δε ύε ίπα. άπ αυξε  πίε πυ αεία υς πόυς πυ δαθυμε ς η.Π.ά.» ( Bookchin and Foreman, 1991, . 108). Παό ααεε δμόα αυή υ  δήω, χε αόμα «[α] μό δαβ  πίω μς υ μυαύ [υ], [πυ] θυίζε υχεα εχς εωήες: Πς παγμα ωφεεία από μα απεό μεαευ; έία βώμ; έία αήθεα ό επδεώε α ω α μ πβήμαα ό εδώ ό α  λαή άμεή;» ( Bookchin and Foreman, 1991, . 109). σ Βεαία  Jonathon Porritt δαήυξε ό « αυ γή πθ, ό αφ υς γς, εία α αθεί  μεαευ  χαμόε δυαό επίπεδ α υγχόως α πααμείυμε ευαίθ ς αγες ω πφύγω, ω δαεμω γεεώ, ω πώ π ώ εξίω .π.» (1984a, . 191), α  Edward Goldsmith υπήξε ό

127

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

«μα όα ππε α εία χε εή» (1988, . 203). ο ααπεός πμός2 α  απεμός πυ θα μπύε α γεήε   εία απόυα αφή  Goldsmith: «…θα μπύε α επαπεί ε α μ αθμό “ξω” α εγαααθύ, α α π …  δε θα υμμεείχα  ευγία ς όας μχς όυ  πίες α υς εξυ α α υαθμθύ με αυύς» (1988, . 203). ο πθεήες αυς ε μεγ βαθμό αυώυ πες ες πες θες, όπως ό « π παγυίζυ γα  πμή πμφία ε μα πυ-πμή ωία» α ό « όχς μας εία  όα ευαώ γα α μ όω ω εθώ ήω» («Μαφ Πυ κόμμας» ς Βεαίας, 1987, . 14-15). έία δύ α αφθεί αείς πώς θα μπύε  Porritt α υμββε  δαή ς μεαευς  χαμόε δυαό επίπεδ, υπίζας  ίδα ώα ό αυό δε ππε «με αα όπ α παεί δαίες  β ς φυής ή υ χώμας» (1984a, . 191).  Αμφισβητώντας  Αμφισβητ ώντας την τ ην κατανάλωση: κατα νάλωση: η τεχνολογία  τεχν ολογία 

άε ύμα  υζή γα  π βώμ ωία εγείε  θμα υ όυ α ς θς ς εχγίας. σ βαθμό πυ  π πή υ μα πό γα α πόυπα α ς πας ς ύγχς επήμς α ωίας,  βαθμό πυ θα α γήε  επμή εξξ εξξ (ε μα υγεμ αεύθυ) αεύθυ) γα π από α δε πυ πεύε ό υφμεθα ήμεα, α  βαθμό πυ αίθεα  χυμό ό εππ δόες από α ίδα θα θεαπεύυ α δε αυ,  εχγία πααμε πα ω από  μόπ ς πς ής. άυός εία, φυ,  όγς πυ χε δγήε όυς δε αήυ  ίμα (α α όχ ίγυς, ππε α  πύμε, από εείυς πυ αήυ ’ αυό) α  δυ ως α-

2 σ πωόυπ tribalism, ξ πυ πααπμπε ό α χαα μας φυής (tribe ),), ό α  αύ εός υπεμυ με  φυή,  πή όα ή πα  μδα  πία αήε. η απόδ υ όυ εδώ εαμίζεα με ς ααφς ε πς όες πυ  παώυ (..μ.).

128

 

Η βιώσιμη κοινωνία

εχγό α εξ αυύ ως α εμα γα επφή ε μα πεχγή επχή. άυό απεεί υπεαπύευ. τ πεόε πυ μπύμε α πύμε, χω ααήξε, χε με   υ πυ ήμας απα  εχγία υ 19υ α υ 20ύ αώα (αυή  πία θα ααφμα μώας γα «εχγία» από ύδε α  εξής) εία α  χααίυμε αμφίθυμ α, π υγεμα, ό εξαα από  είδς ς εχγίας γα  πί γίεα όγς. ο Rudolf Bahro από  Γεμαία, γα παδεγμα, υπήξε (π από  θαό υ  1998) αίθες πς ς πεόεες μφς εχγίας,  Jonathon Porritt πθεεία υπ μω εδώ, α γε πμ α πααμε αγωής, α  Brian Tokar από ς η.Π.ά. εία αχύππς απαί ς. άυό πυ μπεί α επωθεί εία ό  π εία πα αχύππ απα  «εχγή επδόθω», α αυή υεπγεα α αγύμε α π α μ αία πεβαώ α ω ωώ εεω. άυή  αμφθυμία απα  εχγία εδώεα με αφήεα  πείπω ς ααύως. Πφαώς  εχγία υπχε γα α ααυώε μεγες πόες υώ «απβήω» (π.χ. εφμείδες, μπυα) α α α ε π χήμα. άυό εία πθαό  είδς ς δαόας πυ υδεα υχόεα με  π πή, α εία αήθεα ό μ υ πυ ήμας υχ βαίζυ ς εόες υς γα  βώμ ωία ε ες αγς:  «Έχυμε ήδ υπίξε ό  εδί γα  εγχ ς ύπας δε εία  δαπμός, α  ααύω» (Goldsmith, 1972, . 43). σ ευύε, ωό, παί υ πυ αήμας γα μεωμ ααω αυό αφώς δε αεί, α μεί π αυχύ μήπως  υπεβή εξ από  ααύω ααε  βαύα ς ααγώς ό χεζα π δας ααγς. η μφα θα πεπε α δίεα  α μεώυμε  ααω πα  α ααυώυμε ό, χε ήδ αααωθεί. Έ, ε α εδό είμε,  πί χω ήδ ααφεθεί, δαβζυμε: Το μύθευμα περί συνδυασμού των σημερινών επιπέδων κατανάλω-

129

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

σης με «απεριόριστη ανακύκλωση» χαρακτηρίζει ένα τεχνοκρατικό όραμα μάλλον παρά ένα οικολογικό. Η ίδια η ανακύκλωση χρησιμο ποιεί πόρους, ξοδεύει ενέργεια, προκαλεί θερμική ρύπανση · σε τελική ανάλυση, είναι μια βιομηχανική δραστηριότητα όπως όλες οι άλλες. Η ανακύκλωση είναι και χρήσιμη και απαραίτητη, όμως απατώμεθα αν φανταζόμαστε ότι παρέχει ουσιαστικές απαντήσεις. (Porritt, 1984a, σ. 183)

ο π θα επμείυ ό, ε αυό  παί, ς υας απαήες υ Porritt μπεί α ς δώε μό «…μα μείω ς υής πόας ω πόω πυ αααώυμε» (Irvine and Ponton Ponton,, 1988, . 28) α  θεή πθ ως πς α πααω εωήμαα (α υίως  δεύε) υ Brian Tokar : «ά  δε μπεί α ααευαεί, ή α χεί, ή α ααπυχθεί χωίς α πθεί αεπαόθω  γή ββ, αγε αγε δε μπύμε α ππαθήυμε ππαθήυμε α δμυγήυδμυγήυμε    θ υ, ή α απφαίυμε απ α ζήυμε χωίς αυό;» (Tokar, (Tokar, 1994, . 80). η επγή ς απεξς από α αείμεα απε μεα από  αίμα ω ζπαώ παίω γα μεωμ ααω – α αίμα πυ ππεί αθε  δαπίω ό αόμα α μα εγμ χή ς εχγίας δγεί ε βαχυπόθεμες ύες μ πα ε μα απφαή ααμ με α βα θμαα. έώ επαεί χεή αμφθυμία ως πς  π πθ χε με  αόα ς εχγίας α απαήε  πόβμα ω πεμω πόω, αόμα μεγαύε δαφωία εδώεα ως πς  γεό ς ό ε μα βώμ ωία. Θα μπύαμπ ύαμε α ααωθύμε, γα παδεγμα, πα είδ εχγίας θα εππα ώε α αύπα  αγες μυας ω πω ωώ απα ε πθας ή παγμας επθες. Βεβαίως, μεί π χας θα πααμυ  θμα υπίζας ό  βώμες ωίες θα εία, ύως ή ως, βα ες. Ά θα υπίξυ  μ βία αία ω πώ, αώας πααδείγμαα από πας πυ αυθήθα, γα παδεγμα, ς α-πυς δες α δαδώες ς δεαείας υ 1980. κ  φαίεα

130

 

Η βιώσιμη κοινωνία

εξε ό δε μας πυβύ, ή εφό χυμε πεμαεί α πεθυμε αυπεπ. τα πεόεα, ωό, πα αμυ εα πεαμβυ πα εφαμγή ς «αχής υ αζόχυ» – όπυ  πθυμός πυ δχεα επίθε γίεα ό μπεί πεόε δυπός α πβμαός γα ς δυμες εβής : «Υ π ς υεγαίας, πής αυπαής α δφθώ», υπίζε  Brian Tokar, «ππε α αύ γα α ααήυ παδήπε χώα αυβ» (1994, . 128). κ  μπεί α χύε, όμως  πή αυπαή α  δφθς απα ε απυς δαεθεμυς α χμπήυ βία, γα α μ δγθύμε ε εες απώεες αθώπω ζωώ, μπεί α χεαύ  υή εχγία. Μχ πυ μείυ, πό, θα ήα μα π ωία δαεθεμ α αυθήε  δό ς εχγίας ω εξπμώ α ω πααυθμω ς; σε μα π θεή αεύθυ, π, χε υπχθεί ό, μα υ α εία ας αός δς (bête noire ),),  εχγία μπεί α ααήε πεόε ευπόδε  μεβα πς –α  δαβίω με– όπυς ζωής π πύ α πεόε ύ χααήα. Έας από υς μεγαύευς φόβυς ω εός υ πυ ήμας πααώ εία ό  εόα υ γα ς πύ χααήα πς αππε α μπεπή πμό, με  πί εία εξίυ απευαί ό α απωθό α ζε αείς. Ωό,  εχγία ς πφής δε θα πεόζε α  εδεχόμε; άβώς   δε είχε  υ υ  Edward Goldsmith όα γαφε γα « εχ γή υπδμή μας απεωμς απεωμς ωίας» (Goldsmith, 1972,. 1972,. 86);  Θα αύυμε υχ υς πυς α δαεία πως ς μφς ς ύγχς εχγίας υγααγεα  γεγός ό εία δεώδς  γα απεωμες μφς πής. άπό αυή  π φαίεα ό μας εππεα α υμφωήυμε με  William Ophuls όα υπίζε ό:  «η εόα ς γαύς ωίας πυ ααύπε α’ αυό  όπ μζε πως με  μφή πμύ ς πός-υς, α ε πύ υόε α πεόε εεπυμ εχ γή β» (1977, .168). .168).

131

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Ενέργεια

ά  απ α πβήμαα πυ ααύπυ όγω ς απόυς πεως πόω βίεα  μεωμ ααω μ, πα ε πεόεες εχγς υευς, όε  π θα επμυ ό  ίδ θα ππε α χύε α ως πς  χή ς εγεας. η εγεα εία βεβαίως ας πός α – βαθμό πυ παγμίως ήμεα  εεγεας πς ίζα α ύ όγ ε μ ααεώμες πγς εγεας– εία επίς ας πεμς πός. η ίδα  πυή εγεα παγεα από  πεμ πό υ υαίυ   φαίεα απίθα α ύε α πβήμαα πυ πύπυ όγω ς πεως ω πόω. συγχόως, εώ α παγμα επίπεδα ω πόω μπεί α εία αε υ, α επίπεδα ω δια - -    μ ααεώμω εεγεαώ πόω εία πως χαμόεθέσιμων  μ α. άυό υμβαίε επεδή, α πώ,  ός ς (α υς πυς) θα φε ε ε απαδεα ύ α, δεύε, θα ππε α υπξε α μεί πυ, όπως  θε  Herman Daly, θα απαεί ό εγεα « εξόυξ εός όυ βυυ, ό μπεί α πααχθεί από α ό βυ» (1977b, . 111). Πα από  πόβμα ω ίω ω μ ααεώμω εεγεαώ πόω,  π εία επίς α αόα επφυαί ως πς  χή ω πόω όγω ς πεβαής φθς πυ μπύ α παυ. η πυή εγεα εία δυμε εξαε υπγόα, α πβήμαα ς απός αόμα α χαμ αδεεγώ απβήω (πυ υχ απαύα «αχίες πα» ς πυής βμχαίας) δε χυ αμεωπεί απ, α  πυί αθμί πααγωγής εγεας, υπό ας υθήες ευγίας, πθαό απεύ μα πγή υμω ευχαμίας. Παμίως,  αθμί πααγωγής εγεας από υ αύμα εία δαβό ό υμβυ  φαόμε υ θεμπίυ, αθώς α  δμυγία ς όξς βχής. Μπ α εμφαή μεεήμαα μας εεγεαής εξς από πεμα απθμαα μυμαώ α επίδυω μ ααεώμω πόω,  π υήθως ααπύυ  εεγεαή υς

132

 

Η βιώσιμη κοινωνία

αγή γύω από ς ααεώμες πγς εγεας,  δαή ς εγεας, α  μεωμ ααω ό ς εγεας ό α ω αθεώ αεμω πυ μας βθ α παγυμε. ο ααεώμες πγς εγεας πβα ως επθυμς επεδή εία α’ αχή απεόες (α α δαβόα δύες  υγω α απθήευ μεγω πήω), χε αες γα  πεβ, α αες γα ς απεωμες μφς δαβίως πυ υύ υχ  πί όγ – απ’ όες αυς ς απόες ααπία ς βας απαήες ς πς βώμς ωίας. άξίζε, όμως, α μεωθεί ό αυό δε χύε ως πς μία παμε: η εχγία πυ υδεα με ς ααεώμες πγς εγεας (αεμόμυ, φγμαα .π.) εία υχ δαίεα ύθε α,  πείπω ς παα γωγής αώ υεώ, υπαή υπαή.. ά θυμθύμε ς εε εες ς πυ χυ δαυπωθεί γα ς εχγίες ς ααύως α ς πφής, βπυμε ό  παγμευ ω εααώ πγώ εγεας μας παχε  α υγεμ παδεγμα ς αμφθυμίας πυ χααίζε  απίμ υ όυ ς εχγίας από υς πυς. λίγ, πως, π ππύα ό  εεγεαή πή  πία ααφεθήαμε πααπω θα πααγγε ς φαας πόες εγεας πυ απαύα αυή  γμή, πόω μ ό θα αεπεξθε ς γγώδες πβες πυ γία γα αχύαα ααπυόμεα θ, όπως  κία α  ιδία. άυό μαίε πως  εε γεαή ζή θα ππε α εαωθεί πα ς μείως πυ επήθε ήδ από ς αυξήες ω μώ α ς βεωμες πς υής. σ μεί αυό,  π δαήυξ ό  βωμόα πϋπθε  μείω ς υής ααως υα  εεγεαό πόβμα. Γα υς βαθείς πυς  μεωμ χή εγεας μαίε μεωμ πααγωγή, α  μεωμ πααγωγή μαίε μεωμ ααω. Θα υπίξυ ό με  ααεώμ εγεα μπύμε α απήυμε ς αγες μας, α όχ  απία μας. Γα  μα φ πβε  δ μεαξύ ααγώ α απαήεω, α γα  μα φ βπυμε ό  π εόα ς βώμς ωίας υπίζεα από  ααγαόα α  επθυμό ς μεωμς υής ααως.

133

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Εμπόριο και ταξίδια

συεπείς πς ς αχς ς αυμίας3  α ς ής απως πυ χααίζυ μες εδχς ς βώμς ωίας,  π χυ εός υμύ απόες α ζήμαα υ εμπίυ α ω αξδώ. Π υζήυμε αυό  θμα χε επμεώς εία μαό α ξεαθαίυμε ό  αυμία δε εία  ίδ πγμα με  αυεα, α  π ααβυ αεή ππθεα γα α υ  δ. Παό  π πή αυίζεα υχ με  ίμα ω αυαώ ήω, φαίεα γεόεα α εία γαωμ πω ς αχς υ αυαθμύ μ μ  πα ς αυεας. Πα εία  δαφ; η αυεα μπεί α πεγαφεί ως «μα αα απόυς μής αεξαίας», εώ  αυμία εία αύεα ααή ως «μα αα χεής αεξαίας» (Bunyard and Morgan-Grenville, 1987, .334). Ό αφ  βαύα ς ας ς αυμίας γα  πή ς γίας,  Paul Ekins φε ε μεί α χυεί ό, μαζί με ς θεωίες ω ααγώ (πυ χυμε ήδ αύε) α μα ααμαδό ς εγαίας (β. πααω), απεεί α από υς ες πυώες υ νυ ομύ παίυ (1987, . 97). σύμφωα με  Johan Galtung,  βαί αόες ς αυμίας εία:  … να παράγουμε ό,τι χρειαζόμαστε χρησιμοποιώντας τους δικούς μας πόρους, εσωτερικεύοντας την πρόκληση που συνεπάγεται αυτό, ανα πτυσσόμενοι μέσα από τις προκλήσεις, χωρίς ούτε να παραχωρούμε τα πιο προκλητικά θετικά εξωτερικά στοιχεία των εργασιών σε άλλους, από τους οποίους αποκτούμε εξάρτηση, ούτε και να εξάγουμε αρνητι κά εξωτερικά στοιχεία σε άλλους, στους οποίους προξενούμε βλάβη και μπορεί να εξαρτηθούν από εμάς. (στο Ekins, 1986, σ.101)

3 σ αγγό όχ autonomy , α self-reliance , φα πυ υδε  αυμία με  α ίζεα αείς  εαυό υ (..μ.).

134

 

Η βιώσιμη κοινωνία

σύμφωα με αυή  αγω,  εμπό εία   πί ππε α δεξγεα ως εξαίε μ πα ως αόας. τίπα  θεωία ς αυμίας δε απαγεύε  εμπό, όμως ίγυα χεύε  α μεαθε  βς ς δαόγς από αυύς πυ θα  μείωα ε αυύς πυ θα  αύξαα. Θα ήα θς, πό, α πβυμε ως χααό ω παίω ό πείυ πή μή αεξαία – γωίζυ πύ α ό «…πα υπχυ αγαθ α υπείες πυ δε μπύ α δμυγθύ ή α παχα ε πό, πεφεεαό ή εθό παί» (Ekins, 1986, . 52). Θα απεύε, όμως, μα βαή πεπίθ ό « αυμία χε ως εφαή  δα α παγυμε μό μας α πγμαα μ πα α α απύμε μω αααγής» (ό.π., . 104). οαμαζόμε αυό  αόα α αυθεία δυαμεί με  α αμαύμε α μαό μμ υ μύ α πύ παίυ μα  πί θα ευγύε μα π βώμ ωία. τ εμπό αμεωπίζεα με αχυπία από υς πυς γα ες όγυς. κα πώ (α αυός δε εία απααία πς όγς), απεεί πεδί ς πής α μής εξυίας α α εύ δόμ πς  εξαγ ς αυμίας από  εξ· δεύε, εθαύε  επίδεξ α βθ  α μεαπα  απαήες ε αγες (χεαζόμαε α αίδα; α, όε, χεαζόμαε  ;)· ί, μες εμπς πας ααήγυ ε δαβόες παες πόω (όπως, γα παδεγμα, υμβαίε με ς μες πυ αεγύα  ί Guernsey, εξγα, α είε ξααμεαφα πίω γα α αααωθύ)· α, α,  εξ από α ή δύ εξαγωγ πϊόα μπεί α ααήε ς μίες ευωες ε μα πώ ω μώ ή ε μα γεή επδείω ω όω δεξαγωγής υ εμπίυ. άυό  εευαί μεί δγεί  Johan Galtung α υπίξε ό, α εία α υπχε εμπό, «ας μας πααγωγής – πααγωγή βαώ εδώ [φή, δυ, γ, εγεα, υγεία, παδεία, αή αυπαία]– θα ππε α ευγεί με  όπ ώε  χώα α εία δυ υχ αυς, όχ μό αυόμ» ( Ekins, 1986, . 102). κα’ αυό  όπ  πθυμί θα εία παευμ

135

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

απα ς δπίες ς αγς, υχ ως πς α ααγαία. Με β αυς ς αήες γα  εμπό,  π μή παή δμεία υωδώς γύω από  παευμό:  «…εία αφς ό θα χεαεί επεή παία ς εγχώας μίας πυ α εγαθδύε  βώμ β ς, α α εθαύε  χώα α γίε π αυς απ’ ό εία ώα» (Porritt, 1984a, . 135). άυό φε υς πυς α απααίθεα  υπ υίαχ αί – πία επωπεία από ς πεόεες υβεήες α γαμύς όπως  Δεθής ογαμός έμπίυ (Δ.ο.έ., World Trade Organisation, WTO) α  Δεθής τπεζα (World Bank, WB)– ό  εμπό απεεί  δό ς απυξς. συχ  ε όγω γαμί αμεωπίζυ ως πεμύς υ εμπίυ υς πεβαύς αμύς πυ χυ ως όχ α παεύυ πεβα α πας όπως  γαή αγεα – α, απώς, υγεμ παδεγμα ω εεω πυ ααπύα μεαξύ όω υγύ υπ υ εεύθευ εμπίυ α όω υπεαπίζα  βωμόα α  παία υ πεβς. η ααό ω πααπω θα μας βθήε α ααήυμε γαί πβεβμ «π» πί όπως  νβγίδα Gro Harlem Brundtland χυ πύ δόμ α δαύυ π εεύ α ζπαό π πόγαμμα. σε αυό  παί υπίζε ό « παευμός εία μα από ς πυχς απαθες [μεαξύ εθώ] πυ ππε α ααγθεί … τα πεεήμαα υ εεύθευ εμπίυ γα ς χώες υ Β α υ νόυ ππε α εία εμφαή» (Brundtland, 1989, . 5). κ  εία ααμεόμε  παό πό ίμα, δαίεα με  υθή GATT υ 1994, α πα ς φδς αδες  ύδ υ Δεθύς ογαμύ έμπίυ  σ  1999 όπως α ε επόμεες υαήες υ Δ.ο.έ., α παχε α εππ δείγμα υ όπυ α  πί  πή γία αίθεα α υίαχα πααδείγμαα. Παμίως, υπίζας  π θ γα α μεωμ εμπό υαμε ς ες θες γα  μεωμ ααω (ε δε μπείς α  παγες, υ πώα μήπως μπείς α ες α χωίς αυό, α μό με εμπεύυ ), α μα θεωία πεί

136

 

Η βιώσιμη κοινωνία

ω ααγώ πυ ευεπεί α ίξε  θ ό ε πς πεπώες  εμπό  πί είμαε υθμ εία μα αδαόγ απόαυ. έ  δαβίω υπ’ αυς ς υθήες μζε α ααπαγε υ ζωής πυ υήθως υδα με ς ααπυόμεες χώες, όε  π θ γα  εμπό (όπως α αες από ς υπόπες υες υς) ααπίζε  π υ Rudolf Bahro πως «…με πα επφύαξ θα μπύαμε α πύμε … ό  δόμς πς  υμφίω με  τί κόμ μπεί α υίαα  α γίυμε εμείς  ίδ τίς κόμς» (1986, . 88). Μα πυχή ς επίδας υ παευμύ θα εία, βεβαίως, α δγθύ  όες πίω υς δύς υς πόυς, α αυό εία απόυα ευθυγαμμμ με  π χεδαμό γα  υγό μας πής ζωής βαμς  ή απω. άυός  χεδαμός επεζε επίς  π θ γα α αξίδα: Έα από α χαα ς ζπαής πς βώμς ωίας θα εία ό  θωπ θα αξδεύυ γόε. ο Arne Naess  δεξ Schumacher υ 1987 ααφθε  αχή ς «πεμς όας», α  William Ophuls χε υπίξε επίς ό ε μα α ωία  αμή όα θα εία πεμ π εμ (1977, . 167). άυό φείεα  ό, α’ αχς,  π θεωύ πως  χυες αξδως πας πααύ φυύς πόυς. τ τ  γό απύπωμα πυ απδίδεα ς αεπς μεαήες απεεί αείμε αυξαόμες αυχίας, αόμα α γα  υίαχ πή, μα α  επμπς ύπω πυ εχπύα γα  μαή ααγή α υδα με α αεπ αξίδα αυξα με υθμύς αχύευς απ’ ό ε πδήπε  μα ς μίας. Δεύε, α π μαό,  π επχεμαγύ γα μα πεμ όα χας ς επίδες υς γα  δμυ γία υπώ, απώ χεω ς απεωμ απεωμες, ες, αυόμες ός υς. άπό αυό  πίμα, α αξίδα υεπγα  απδθω ω δεμώ πυ αύ εωμες ες όες, α θυ  ε ίδυ  «αίθμα αφίως α υμμεχής» (Porritt, (Porri tt, 1984a, . 166) πυ γα υς πυς θα εία α από α μαόεα φ ς απεωμς ής ζωής. Γα  βώ-

137

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μ ωία απεεί υώδ υθή  α ζες « όπ υ» α α ααπύες χες εόας με αυό α με υς αθώπυς πυ ζυ εεί. σύμφωα με αυή  αγω, α αξίδα εία μα δαόα πύ επεαή α πύ φυγόε.

Εργασία

ο Paul Ekins ααφεα ε μα «ααμαδό ς φύς α ς αξίας ς εγαίας» ως α από υς ύυς πυώες υ πυ μύ α ωύ παίυ (1986, . 97), α εία ίγυα αήθεα ό  γμός μπεί α απφθεί από ς πεόεες ες μες πς δεγίες όγω ς ς υ  θμα αυό. ο πί όγ χυ μα υγεμ π γα  αξία ς εγαίας α επίς αμφβύ  υίαχ  α υδεα  εγαία με  αμεβόμε απαχό. Μα α ύδε μπεί α μας ε α πυμε ό ε α μ δε χε αμεβόμε απαχό, όε δε εγζεα. Γα υς πυς αυό εία απ ααθς, α  επααδαπαγμευ ς ας ς εγαίας υς δγεί α πείυ όπυς «απεευθωής» ς από όα εαμβυ ως πεμύς θεμεωμυς  μα (α αχαϊή) αί ό  εγαία εία απ αμεβόμε απαχό. Όα αυ θα γίυ αφεα ύμα, πώα όμως ππε α πύμε πα πγμαα χε με  πώς  π εμύ  εγαία αθεαυή.  Έα από α π  εα γα ααπυγμες βμχα ωίες, ε αυό  παί, αφ ’ α μ χωίς εγαία. Πόεα γα μα γωή ία, πυ ξε ε αυμαπμα εγα αυήω α δαείεα ό  εχγή πόδς θα μας δώε ε  δυαόα α απαμβυμε μα ίγ ως πύ π πααγωγή ε αχαή μήμαα ς βμχαής δαδαίας. σε α  μ  μό πόβμα θα εία πώς α αξπήυμε  αυξμ εεύθε χό πυ θα χε δμυγθεί από  αθαή α αυμαπμ πααγωγή. ο π χυ ευφήε ε αυό  μ α δε υς αε αυό πυ βπυ.

138

 

Η βιώσιμη κοινωνία

Πώ, θα υπίξυ ό θε ως πϋπόθε υθμύς ααως α πααγωγής πυ αμφβύα από  θ πεί ίω  απυξ. Δεύε,  βαθμό πυ αυό  μ εία ήδ μαζί μας,  πί όγ αα  αεγία πυ φαίεα α παεί  αυμαπμ πααγωγή, α υήθως απίπυ υς χυμύς ό ες βμχαίες (υπεώ, ααδυόμεες4) θα ααπώυ  εγααό εμμα πυ θα χε πύε από  βμχαή ααπαμγή. τί, α  μ (με δεδμ  ωή γεή απθεα γα  ααδαμή) πθαόαα θα παήγε μα ωία δχαμ μεαξύ ω απωμω εεγώ ω μχαμω α όω θα επαα επδόμαα ωής αφς αθωμα ’ α επίπεδ πμ π μ ’ απθαύε  ωθόα. τς,  π ύ  αθύα βμχαία ααυχής α βπυ  –αααωύ πααμύ, πεβα επβαβή, βμχαπμ α πεθαχμ– φύ ς ως απεή γα ς αυόμες, πααγωγς πας πυ μας επφυε  π έυμεία.  Όμως, πα από όα αυ,  π θα εία (υχ) (υχ) επφυαί απα ’ α μ χωίς εγαία, επεδή πεύυ ό  εγαία εία αό πγμα. άπό αυή  π, απεύ μς μας παδς πυ θεωεί ό  εγαία εία μα ευγεής δαόα, πυ εξυώε  πεύμα α μας βθ α δμυγύμε α α ααπαγυμε δεμύς με  ό μας – βθ αόμα α α δμυ γήε αείς  εαυό υ. σύμφωα με αυή  π,  εγαία εία μα υπχω ό πς  εαυό μας ό α πς  ωία μας, α αυή  υπχω ππε α επώεα. η π επδμαία ς εγαίας δγεί πφαώς π φαώς υς πύς όγυς –όπως α υς πεόευς υς αθώπυς– α πααπύα γα  αεγία πυ υφίαα, όμως  π π-

4 σ πωόυπ “sunrise” industry , φα πυ ααφεα ε χε αύγες επχεήες, με γήγ α δυαμή απυξ – ως επίαα πααδείγμαα ααφα  δαπύμεες  πααγωγή αύμυ υδγόυ,  δαμό υμό α ς ες εγυπαίδεες (..μ.)

139

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

θυ μα δή υς όα  γωό πό. Υπίζυ πως, παό ίγυα υπχε αεγία, αυό δε μαίε ό δε επεεία ε γαία. σ ίζα ίζα αυής ς είμς βίεα  πεπίθ πεπίθ ό  εγαία εγαία δε ππε α αμεωπίζεα ως υώυμ ς αμεβόμες απαχός. ο π (α, γα μα αόμα φ, αεί ) υπγαμμίζυ ό πα πή εγαία γίεα χωίς α ααγφεα ως α, αβώς επεδή  αθμες εγαίες δε αμβυ  μφή ς αμεβόμες απαχός. τ παδεγμα εία  εγαία πυ γίεα από ς γυαίες (υίως)  πί,  φίδα ω αώω α ω ωμω εός ω δυμω πείθας, αθώς α  εγαία πυ επεεία  εγόμε «υπ» μία. συγεμ παδεγμα μας ππθεας α ααεί ό αυό αό απεεί  πόα υ Victor Anderson α πεφθεί « χμαή αξία ς απήως αής εγαίας» α ω «εξωαώ μ χμαώ υαα γώ» ς βεώες υ Παμμυ έθύ Πϊός επί ω υπγμώ υ άαθυ έθύ Πϊός (1991, . 39). ο π ίζυ ό  υγεμ δ μεαξύ εγαίας α αμεβόμες απαχός δε χε μό μαγή αξία. η μα  α υδεα  αμβή α  ωή θ με  αμεβόμε απαχό χε ως απεμα, α  ααζή αγώ γα  αμεώπ ς αεγίας, ό  εγδόες ό α  δυί εγαζόμε α φα υς μείς πααγωγής πυ υδα πααδα με  αμεβόμε απαχό. Με α όγα,  εγ ααζύ εγαία  αμεβόμε απαχό α  εγδόες ππαθύ α υς πθεήυ ε α. η π πγ γ α πβήμαα ς αεγίας, αίθεα, θε θε α επεωόμαε ’ εείυς υς μείς όπυ ααθε επεεία εγαία, όμως μεώεα, α δε ππεία όας. τίπε, πφαώς, δε ύεα με μα μαγή ααίε ς δς μεαξύ εγαίας α αμεβόμες απαχός, όμως  π υπίζυ μα ε μω πυ θα επφεα μα α ααίε  πξ. Γε,  π επχείμα χε ως πμεωπίδα  πεπίθ ό  πααδας ύες α πβήμαα ς αεγίας (όπως  μεγαύε απυξ) εία ααδαμες α απυγχυ είε επεδή 

140

 

Η βιώσιμη κοινωνία

παίό υς εία ας πεπεαμς παής είε επεδή  εχγή υπδμή πυ χε ααπυχθεί εία,  παγμαόα, χεδαμ  πυ α μεώε ς θες αμεβόμες απαχός. ο Irvine α Ponton εία ξεθα ό αφ ς εππώες: «Υπό ς υθήες αυς, υθήμαα υ ύπυ “Όχ επφή  δεαεία υ ’30” α “έγαία γα όυς” εία χεα, α όχ εείως αδα» (1988, . 66-67). ο πί όγ θα υεχίυ γας ό  εγαία πυ επεεία  υπ μία ππε α απεευθεωθεί α α απππθεί, α  πς πυ χεδζα ήμεα γα α εμπδίζυ υς αθώπυς α εγζα ε αυή θα ππε α εγααεφθύ α α ααααθύ από πς πυ θα υς εθαύυ α εγζα εεί. Υπ’ αυή  α,  α εξαείφες  δ μεαξύ εγαίας α αμεβόμες απαχός μαίε α εξαείφες  δ μεαξύ ς επίμς α ς υπς μίας. ο π υπίζυ ό α ύγχα υήμαα ωής αφς, α  πααδχς πυ α αθίζυ, εμπδίζυ  πή απυξ υ δυαμύ ς υπς μίας. τίζυ ό α πεόεα υήμαα ωής αφς αππυ υς αθώπυς από  α εγζα ε αθεώς μ-απαχός ή πεαα (δαδή όπε «πύπε»), αφύ  αθίαα πθαό α ααθύ α επδόμαα – με α όγα, δε αξίζε πε, από μής πευς, α εγζεα αείς. Δεύε, μα αύξ υ εδήμας μπεί επίς α δγήε ε α επδμω, δγώας ε αυό πυ χε μαεί «παγίδα φώχεας». Έ,  απαχό  υπ μία, όπυ  υθήες δε μζυ ε ίπα χεδό με ς αμπες δμς ς αμεβόμες απαχός, απθαύεα υα. έππ, α πεόεα υήμαα ωής αφς (α πωδήπε  βεαό, πυ ίζεα  πόα υ Beveridge  1942) χυ χεδαεί πϋπθας μα μία απυξς α α ύμα αμβώ βαμ  ύπαξ μας υα αθής αμεβόμες απαχός. έ  πϋπθες αυς δε θα χύυ (α  π πεύυ ό δε χύυ), θα ππε α επαεξεαεί α  ύμα ωής αφς πυ βαίζεα πω υς. Πα ύω,  π υχ επίυ  εγχ ω [αμ-

141

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ώ, ..μ.] μώ μω5 πυ απεεί ααπόπα μς ω μεώ αγώ ωής αφς α, υαόυθα, θίγα από υς όυς πυ υδεύυ ς παχς α από ς εππώες πυ χυ αυί: «Υπχυ πύ πεόε αείπαα επδόμαα απ’ ό παμες δεδήες, μό δε χυμε δε π υεγεία εεγώ α ααζύ υς δαύχυς [ω πώω, ..μ.] πυ δε α δεδία» (Irvine and Ponton, 1988, . 84). κ πυ εμφαίζεα υχ  π ββγαφία ως απ α πβήμαα ω ύγχω υμω ωής αφς, α π υ γεμα γα  όπ με  πί υμβυ  πεθωπί ς υπς μίας, εία  σχδ έχυ έδήμας (Minimum Income Scheme, MIS) ή σχδ έγγυμυ Βαύ έδήμας (Guaranteed Basic Income Scheme, GBIS). η γεή μφή υ σχεδίυ έγγυμυ Βαύ έδήμας (σ.έ.Β.έ.) εία απή. σύμφωα με  «Μαφ γα μα βώμ ωία» υ Πυ κόμμας ς άγγίας α ς ουαίας (1999) θα εία «αεό γα α αύπε βας αγες … απδίδεα ε όυς υς εήυς πίες α δε θα όβεα όα αυξεα  εόδμα. τα π πυ θα δαύα α παδ μχ  ς ς υπχεωής επαίδευς θα απδίδα ε α γό ή όμμ δεμόα» (1999, EC 750, 752). Παμίως,  Ann Miller γφε:  Ένα Σχέδιο Βασικού Εισοδήματος θα θέτει ως στόχο να εγγυάται για κάθε άνδρα, γυναίκα και παιδί το άνευ όρων δικαίωμά τους σ’ ένα προσωπικό εισόδημα, αρκετό για την κάλυψη των βασικών εξόδων δι αβίωσης. Η βασική του επιδίωξη θα είναι η πρόληψη της φτώχειας, σε αντίθεση με την απλή ανακούφισή της. (στο Ekins, 1986, σ. 226)

5 σ πωόυπ means-testing , ός πυ ααφεα  εγχ ς μής αας εός πώπυ, πεμυ α ππθεί α εμπίπε  αγία ω δαύχω μής υπήξς (..μ.).

142

 

Η βιώσιμη κοινωνία

 Υπς υ σ.έ.Β.έ. χυίζα ό παυζε αφή πεε Υπς ήμαα απα α εαώμαα α ς αωμαίες ω αθεωμω υμω ωής αφς. Πώ,  θωπ δε θα απθαύα α αααμβυ εγαίες μεής α πεααής απαχός, αφύ   δε θα επφε αμία μείω επδμω· δεύε, ύε υχό μς αυξήες  εόδμα θα επεζυ α επδόμαα·  ί, θα εία πύ ευόε  δαχεί υ υήμας από εεί ω πεόεω υμω πυ χύυ ήμεα. Γεόεα, θα εθαυθύ εας μφς εγαίας, δγώας (όπως επίζεα)  απεευθω ς υπς μίας α  ααγώή ς ως πεδί αξβας απαχός. συγχόως,  π επίζυ ό  σ.έ.Β.έ. θα βθήε α ααεθεί αυό πυ ααμβα ως μα ύπυ ωή δ μεαξύ εείω πυ χυ απαχό  εείω πυ δε χυ. άπό  ξείμ υς (α χδα γα α εγγυμ βαό εόδμα δε πώθα μό  π – χυ υπς ε ό  πό φμα) α χδα αυύ υ είδυς υπήξα πύ αμφεγόμεα. κα’ αχς,  θωπ ωύ πό θα εία παγμα  πό ς εβδμαδαίας ή μαίας πωμής. ομ  αε χυ ααίε ς πες σ.έ.Β.έ. θεωώας ό  πωμς θα εία μ ό χαμς ώε θα δγύ  πεαω παγίω ς φώχεας, πα   ς. Ωό, αόμα  α  π δεχύ ό πθαό  πωμς δε θα εία ό υς ό θα επθυμύα μεί, θα επμείυ ό  επίδα υ σ.έ.Β.έ.  γμα ς υπς μίας α  απδχή ευω μφώ εγαίας θα χε ως απεμα α πααμείυ  επίπεδ εδήμας υ σ.έ.Β.έ. εχ θωπ – α α θα  υ, θα μπύμε αυό α  χααίυμε εύα απόφα πύ π βμα απ’ ό χύε ήμεα. η ί υθμ ή πυ γίεα ε όα α χδα εγγυμυ βαύ εδήμας ααφεα  ό θα εία εξαε αβή  εφαμγή υς. άπαώας,  υπς ω χεδίω υήθως πυ  αύ ς ααδαμής από α αα α πααδχα ό ααμεα από α υ εδήμαα, μω υής φό γς, α χμαδήυ α σ.έ.Β.έ. – εδώ βόμαε μπ μπ  ’

143

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

α μαωό ύμα φόγς πυ εία δαίεα αδμφς ήμεα, υχ ε φεεύθεα δμα πεύμαα. τ τ ίδα γμή,  π υπδεύυ α όα α α είδ φόω πυ θα επα ε μα βώμ ωία: φό ς πώες ύες ς γαμμής πααγωγής, φό α πϊόα, φό υς πόυς, φό  ααω, φό  αεπΐα – ό αυί, υπίζυ, θα υμβυ  υγω επαώ πώ γα α σ.έ.Β.έ.. σ υχεα ααφα  μία πυ επυγχε  δαχεί εός ό απύ υήμας ε ύγ με α π πυ δαπαώα γα α με υήμαα. τς, τς, θα χυύ ό α δα από  φγία θα αυξθύ ύως ή ως δεδμς ς αύξς ω εδώ από  εγαία πεόεω αθώπω. τίθεα πς υζή δύ εππ ζήμαα χε με  GBIS, πυ α α δύ αφύ  εώμα α πό, ε, α χδα αφύ  π βώμ ωία. ο ααγώες υ εφααίυ αυύ μπεί α αθα ό  σ.έ.Β.έ. δε εεα μα  μ ζπαή εόα πυ χεδαμε μχ ώα γα  βώμ ωία. τ σ.έ.Β.έ. εία ζπαό με  α ό απεεί μα μεγς εμβεας πα ω μεώ παώ, ωό  όμα ς πς βώμς ωίας, όπως μυ μυ χε δθεί α ααβω, εία ό παγμαώε μα μαή ήξ με ς χυες πας. σύμφωα με αυή  αγω, θα μπύαμε α υπίξυμε ό υπχυ  σ.έ.Β.έ. ό π «ε υ όμυ ύυ» ώε δύα μπύμε α  δύμε ως μς μας βαθ πς πόας γα  βωμόα. Ως πς αυό,  πώ ώδωα δύυ ύε  Boris Frankel (1987), ωώας πες πς δμς πείυ  π ως αες γα  γω υ σ.έ.Β.έ.. Υπίζε ό  υγεωή φύ ω δμώ χεα ε δα πς  απεωή δθε πώ πω πγαμμω. Υπεί, με α όγα, ό  απεωί π θυ  από α δυ – από  μα απζύ απεως μφς πής ζωής, από   θυ α θεμθεήυ ως πας εφς μό μω εός υύ εππδυ πγαμμαμύ, με  υγεωμό πυ αυός πϋπθε. ο π μπεί α απαήυ ό  δί (α εξαφ χμα-

144

 

Η βιώσιμη κοινωνία

δός) υ σ.έ.Β.έ. θα ππε α γίεα ε, α ό αυό δε αβαίε  αχή ό «ίπα δε θα ππε α γίεα ε υόε επίπεδ α μπεί α γίε ε χαμόε» (Porritt, 1984a, . 166). η δί υ σ.έ.Β.έ., υπό  α αυή, χεζεα πγμα α γίεα ε «υό επίπεδ», α αυό εία γεγός·  α πό θα  αμεωπίυμε αυό ως μα αίε ε χ με  π αόα θα εξαθεί από  πό αυ θα εμεύυμε  απω  παί υ πυ πύ πγμμας. έπ’ αυύ θα επαθω πααω. Π βαή από αυή  π εία, πθαό,  α ό  πααγωγό ύμα  πί θα ίζεα  σ.έ.Β.έ. γα α εξαφαίε α μυθώδ π πύυ πυ θα χεζα γα α  χμαδύ, υ  παό ύμα πααγωγής, υπίζεα αύ από υς πυς ό βίεα ε ύφε α εία, ύως ή ως, μ βώμ – εδώ εία πυ ξε  π πή,  παγμαόα. Γα α  θυμε π ωμ: Ό  πααγωγή θα μεώεα α α δα από  φ γία θα φθίυ, φθίυ, από πύ θα πύπυ πύπυ α χήμαα χήμαα με α πί πίαα θα πώυμε γα  σ.έ.Β.έ.; άπό αυή  π,  σ.έ.Β.έ. μζε πεόε με αδμαό μ, μπαμ, μ βώμα,  μό ς ύας μεαβμχαής πής, πα με α ζπαό π μ  πεύμα ω ύεω γα α πβήμαα βωμόας πυ πύπυ από  φμα ω πεμώ  απυξ. ούως ή ως,  π θα αμεωπίυ α π  πόβμα ς δαπαγμευς γα  ααδαμή ω μεύμεω πήω υώ αγαθώ. σ αχή υ εφααίυ υπήξα ό  α ω ίω  απυξ απεεί  μεί είς γα  ζπαή π πή. η α αυή εία απααί γα  ααό υ γμύ, α μ   επεδή μας υπδεύε, εξ αχής,  αεύθυ ω ζπαώ αόω ς πής α ωής ζωής πυ πϋπθε  π βώμ ωία. ά αύε απώς α ώμε υγες φς, α ζύμε ’ α πεβ χωίς μόυβδ ή α χμπύμε βδαπώμεα απυπα, όε  πεβας αγς, όπως  πς αααωμός, πθαό θα αύα. ο π, όμως, υπίζυ ό μαπόθεμα  πς αααωμός δε εία πεόε βώμς από  γίζ αααω-

145

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μό – α  δύ υπόεα υς πεμύς ς απυξς (Seyfang, 2005). Όπως χε  αα χεζεα α αμεωπεί με α εδ δαφπμ ύ υθεώ α παώ ε χ με αυς πυ αυθύμε ήμεα, α  πς αααωμός εία πύ ε υδεδεμς με υς μεύς υθμύς μείως ω πόω, πααγωγής, υπίμς (υδεδεμς με  ααω) α ύπας ώε α μπεί α υγήε   ύ υθεώ α παώ πυ χυίζα  βαθείς π ό χεαζόμαε.  Υπήξα  Υπ ήξα επίς ό από α εα πααπω χεία (πυ υγεώθα ω από  ό-μπα «απόδ» υ Herman Daly),  ααω εία αυή  πία θα ππε α ευμε  πχή μας πεμυ α δαβώυμε από πύ εύ  π αόες. η παόυ α μεώυμε  ααω –ε ααπό πς  θ πεί πεμώ  απυξ– δγεί  εδίπω θεωώ ω ααγώ,  ύα α μεώυμε α πθυμα επίπεδα,  αμφβή ω «εχγώ επδθώεω»,  απυξ ααεώμω πγώ εγεας – α όα αυ υπίζα από  πόα γα μα αυόμ ωία,  βαό αόα ς πίας δίε  Porritt : «σ μ ό  μή απυξ ππε α εία βώμ, πυ μαίε ό ππε α ευγεί εός, α όχ πα, ω πεπεαμω ίω υ παή» (1984a, . 120). η εία  ααω υμβαδίζε επίς με  απφαόα ω παίω α εξευ α πεβα πβήμαα ό από  πευ ς ζήτησης ό α από  πευ ς προσφοράς .  Έχας  Έχ ας υπγαμ υπγαμμίε μίε α π μα μα  χαα χαα   εός εός όπ όπυ υ ζωής γα μα βώμ ωία, είμαε ώα ε θ α εξευμε, από μα ζπαή π π, α (με  ευεία α) π-θεμ χαα μας ας ωίας. Με  θα μζε αγε;

Βιοτοπικισμός 

 Όα, π   Όα,   αχή αχή υ υ εφααίυ, εφααίυ, εξαα εξαα ς ς πθας πθας ααπίααπίες  θ πεί πεμύ  απυξ, πόεα α δεχύμε 

146

 

Η βιώσιμη κοινωνία

εαμεή υπγία υ Tim O’Riordan:  «α παγόμα ξ»,  δα υ «υγεωύ αυαχμύ»,  «αυαχή μύα» α  «ααχή ύ». άθα  πεαμό α πω ό  μία ή   από αυς ς πθας εδχς πζε αύεα  εόα μας πς βώμς ωίας, α πεία α υπίξω, π γε, ό  βώμες ωίες δε μπύ απ α παίυ παδήπε μφή, α ό  αεξεγες αγς α α αυαχ αθεώα  αθεώα πθαό θα εία δυευγ ως πς  βωμόα, όπως α αφα ε χ με μα βαή π αχή πυ αφ  αυόμ απυξ ω αυ-ααεύμεω υμω. Έχυ γίε ππθεες, ωό, α δαυπωθύ π αφή μαα γα μα π ωία, α μα α πεγαφή γε γωή ως «βπεχή» (McGinnis, 1999). ο γες αχς αυύ πυ  Kirkpatrick Sale απεε «παδεγμα βπεχής» (“bioregional paradigm ”, Sale, 1985, . 41-132) εφζα απ : Πρέπει να γνωρίσουμε τη γη γύρω μας, να γνωρίσουμε τις παραδόσεις και το δυναμικό της, και να ζούμε ζού με μαζί της και όχι εναντίον της. Πρέπει  να καταλάβουμε ότι το να ζει κανείς με τη γη σημαίνει να ζει στο πλαί πλ αίσιο και σύμφωνα με τους τρόπους και τους ρυθμούς των φυσικών περιοχών της – των βιοπεριοχών της. (Sale, 1985, σ. 56)

 Υπχυ «πε  Υπχυ «πεχς» χς» (ecoregions ) «ίως αεώ εαδω χδω εαγωώ μίω» (ό.π.), μόεες «γεωπεχς» (georegions ),), ίγω δεδω χδω εαγωώ μίω, α «μφπεχς» (morphoregions ) (ς απαεί επίς vitaregions , Sale, 1984, . 227) «μεώ χδω εαγωώ μίω» (Sale, 1985, 198 5, . 58). τ α ζε αείς βπ μαίε α χε πδίε α ύα ω βπεχώ α α ζε, ως επί  πεί, με ό, αυς παχυ – όπως, γα παδεγμα, «πφεόμεα υ α μαα, ξυεία α δμαα, ήμαα α υφμαα» (ό.π., . 75). ο βπς χυ ’ α βαθμό ααφε α πδίυ αυς ς πεχς α α ς μυ – υπχε α μμ γς αα μής ς αής ς καφόας,  γα παδεγμα παδεγμα,, πυ εία εία γωό γωό ως Shasta (Tokar, (Tokar, 1994, 1994, . 73).

147

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Μα ε αυς ς βπεχς  θωπ θα ζυ ε όες, μα α «…α ααζύε αείς  μαδό βαό δμό ίθ υ γύ όμυ, αυός θα ήα  όα» (Sale, 1985, . 62). ο Sale υπίζε ό   «αθώπ ζώ» πμ ς όες 500 ως 1.000 αθώπω γα  επαφή πόωπ με πόωπ α 5.000 ως 10.000 «γα μα ευύε φυεή υααφή ή εεαμ όα» (ό.π., . 64). Πύ μεγαύεες όες θεωύα αεπθύμες, επεδή δε μπύ α υθύ με υς δύς υς πόυς. η βπή όα θα επδώε α «εαχπεί  χή πόω, α δίε μφα  υή α  ααύω, [α] α απφεύγε  ύπα α α απίμμαα» (Sale, 1984, . 230). Όα αυ θα χυ ως όχ α επευχθεί  βωμόα βωμό α μω αυύ πυ  Sale μζε αυεα. ο βπής πθαό θα εία αόμα γόε φός πς  εμπό από  υπή ς αυμίας, α  ίδς  Sale βπε  αυεα α ααπύεα με  μα «εεή μφπεχή», ώε α εξαφαίζεα «μα ευεία πία φώ, μες επγς ως πς α χεώδ α πα επυ α είδ πυεείας, [α]  πθυμό πυ θα υήε α παεπήμ α α μεγ μεί, αθώς α μα υμφωή χήα» (1985, . 74-75). Πα’ όα αυ, πθαό θα χεαεί α δεχύμε  ε πω παγμω: «…μες βπεχς θα ππε α θωαύ εόε μαώ ααγώ ως πς ς μες παμφγες α αδφγες υήθεες:  πεχς χωίς επεδεδή, γα παδεγμα, θα χεαεί α βυ ες πγς βαμίς C» (ό.π., . 75). Γε,  βπς θα υπίξυ ό α πβήμαα πυ μμεύα υχ χε με   α πεχς ααμή ω φυώ πόω,  παγμαόα απώς δε ααύπυ: «…δε υπχε ύε μα βπεχή ε αυή  χώα [ς η.Π.ά.] πυ δε θα … ήα αή α παχε υς αίυς ς επαή φή, εγεα, γ, υχμό, δή ς πείθα, επαίδευ α χες, δή ς βμχαία α βεχία» (ό.π.). ο βπς υήθως επμυ α εία  γ υπό ή δία, αφύ  απί ς φύς εία απί γα όυς, α παύυ  ς α αυθεί  παδεγμα υ φυύ όμυ α α απφεα α υήμαα εύ εγχυ – υεπώς υπ-

148

 

Η βιώσιμη κοινωνία

ίζυ  «απόδ εξυώ ε μς α ευως δεπαμες μδες» (Sale, 1985, . 91). σχεή εία α  αί ό ως πς ς ως χες  φύ δδε  όα, ή αυό πυ μζε  Sale «υμπωμαόα» (ό.π., . 101). Υπίζεα Υπίζεα ό « δαωμω α  εαχία εία εξαε πες  εωεό υγεμω υπ-μδω υ ζωύ βαείυ» (ό.π., . 98), α ό – β υ ό, εία αό γα  «φυό» όμ εία αό α γα μας, ως μς υ–  εαχία δε θα πεπε α θεμθεεία ύε  πή. Μία εππ αχή υ βπμύ, αυή ς πμφίας, θα υζθεί πααω – εχε πθαόες απαθεπίς γα  εόα πυ παυε μχ ώα. η ύα αχή υ βπμύ, πό, εία ό  «φυός» όμς θα ππε α αθίζε  πή, μή α ωή ζωή ω ήω, α ό α μύμαα πυ επμπε  φύ εμεύα αύεα μω ς γίας πα μω, ας πύμε, υ ωύ Δαβμύ:  «…με μα επμεή με ς [φύς] … μπύμε α αθδγήυμε υς εαυύς μας α ααευυ αθώπυς μύς α υήμαα» (Sale, 1984, . 225). Γα υς βπς α γα όυς εμπα από αυύς  βωμόα φαίεα α πμύεα από  μείω ς πευμαής α υής απόας μεαξύ αθώπω α γς: Πρέπει με κάποιον τρόπο να ζήσουμε όσο το δυνατόν πιο κοντά της [στη γη], να είμαστε σε επαφή με τα επιμέρους εδάφη της, τα νερά της, τους ανέμους της · πρέπει να μάθουμε τους τρόπους της, της δυνατότητές της, τα όριά της · πρέπει να κάνουμε τους ρυθμούς της δικούς μας, τους νόμους της οδηγούς μας, τους καρπούς της ανταμοιβή μας. (Sale, 1984, σ. 22-25)

Δε υπχε αμφβία ό  γεή εόα υ Kirkpatrick Sale γα  βπμό α  ππς υ αύγα πως υπεβς, όμως χεία υς ααφύα ε πς θες πυ εεία αόμα α  γόε μυς από υς πυς. σε αυό  υ γεμ παί χεδό ό υς θα επίυ  ό χαα-

149

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ή γα  βμχαπμ αθώπ πμα ε γώεω  γα  γ. Θα ίυ  γ μας γα  πευ α  αγεα ς φής μας, α θα υπίξυ ό α παεαμα πϊόα α φα ω υπεμε εία αυόχα ύμπωμα α  α αία ς επίδυς απμυής μας από  γ. Με αυή  α, ό αυί ό α  βπς θα μας πυ α «ζήυμε επί όπυ» – α παμόυμε ς ζως μας  πεβ μα  πί ζύμε, αί α υ αεόμαε (Goldstein, 1999).

Γεωργία

η γεωγία, από  π αυή, θα αχε πα μα ξεχωή θ  θεωία α  πξ ς πς βώμς ωίας. άυό χύε με δύ όπυς. Πώ, υπχε  χε γωό δεδμ ό  π ίμα θεωεί ς χυες γεωγς πας –αυό πυ θα απαύα «βμχαή γεωγία»– μ απδες, επεδή εία μ βώμες. ο εας α βαμες ε χμ αγεες θεωεία ό υπαίυ υς υδυς πόυς, εθαύυ ς δαβώες, παγυ γευες α χαμής θεπής αξίας φς, επφυ υφαμύω ω εδαφώ μω ω αδεύεω, δααυ  γή πία μω αεξεγω πααώ α μας πξεύ πήξ με α παμαα μαεγεώ. Ωό,  π επχεμαγία υπεβαίε αυή  μ παγμαή πήω  αεφό γεωγία. ο Jonathon Porritt, γα παδεγμα, υπίζε ό  μαία ς θής γεωγίας εείεα πα ς πααγωγής υγεώ φώ ε βώμ β ώμ β. Γφε α εξής :  … η συμβολή της στη μετατροπή της στάσης των ανθρώπων απέναντι στον πλανήτη είναι εξαιρετικά σημαντική. Συνδέει τους ανθρώπους με τις φυσικές διαδικασίες της Γης και –με τη χρήση κατάλληλης τεχνο  λογίας– δημιουργεί μιαν αίσθηση αρμονίας, αρμονίας, που απουσιάζει οδυνηρά. (Porritt, 1984a, σ. 180)

150

 

Η βιώσιμη κοινωνία

Με αυή  α,  π ωία  γεωγς πας χεώα με  υώδες αθή α δμυγήυ α πεδί επύως ω ήξεώ μας με  «φυό» όμ. η πευμαόα χεώε  βαθ π πή –  π πή γεμίζε  πευμαό εό   ς ύες βμχαής ωίας, α  ίδα  γ εία  αός  πί αύμαε α πευχθύμε. τ μήυμα υ Peter Bunyard εία απαυπό: «η ααζή ς αυεας εία, πεύω, πευμαή α δεγή, ό εία α ππθεα υς ω βαώ ααγώ μας από α απύως χεώδ  πεβ μας» ( Allaby and Bunyard, 1980, . 26). άπό αυή  π,  γεωγία εία  πεδί όπυ  θεωία γίεα πξ:  πξ ς πς πής.

Ποικιλομορφία

άαβαμε  υζή γύω από μα αχή ς βπής ωάαβαμε ίας υ Kirkpatrick Sale επεδή από εδώ ξε  δαφπί ς αίς υ ευύευ πυ ήμας γα  βώμ ωία από  βπό πόγαμμα. η αχή αυή εία  πμφία, α  θμα εία ό  α μ αείς (όπως εγώ μχ ώα) εδγ γα μα «βπή ωία» εία πααπαό. Πεμυ α είμαε αβείς θα ππε α μμε γα βπς κοινωνίες – όχ μό με  πφαή αθμή α, α α ως πς α π, ω α μ χαα υς. ο Sale γφε απείφαα ό δε ππε α θεωύμε πως θε βπή ωία απααήως «θα δμήε  εαυό ς ύμφωα με ς αξίες ς δμαίας, ς όας, ς εευθείας6, ς εής, ς δαύς α α παόμα δεώδ» (1984, . 233). άυό μπεί α μζε πείεγ, δεδμς ς αφίως υ Sale, όπως φε πααπω, ς δες ς όας α ς πής υμμεχής, πυ αμφόεες υγα (με δαφύμε όπ) από αχς

6

σ πωόυπ πααίθεα αμφόεες  ξες liberty  α  α freedom (..μ.).

151

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ς επήμς ς γίας, όμως πωδήπε υφίαα εες μεαξύ ω αξώεω ς «υμπωμαόας» α ς πμφίας. Όα  πμφία απ  πβδμα, υπχεωόμαε α πααδεχύμε (α α πυπγυμε)  εδεχόμε ό: … οι πραγματικά αυτόνομες βιοπεριοχές πιθανότατα θα ακολουθήσουν ξεχωριστές πορείες και θα καταλήξουν σε αρκετά ανόμοια πο λιτικά συστήματα: μερικές δημοκρατίες αναμφίβολα –κάποιες άμεσες, κάποιες αντιπροσωπευτικές, κάποιες ομοσπονδιακές–, αλλά αναμφί βολα επίσης διαφόρων ειδών αριστοκρατίες, ολιγαρχίες, θεοκρατίες, πριγκιπάτα, μαρκιωνίες, δουκάτα και παλατινάτα. (Sale, 1984, σ. 233)

σε αυό  μεί,  ευύε π ίμα εδχεα α χε  βπή υχαμία υ. τα μ υ θα υμμεύ  δήω υ Sale ό «… βπμός … όχ απ αχεα, α α ευδμεί χ  πμφία ς αθώπς υμπεφς» (ό.π., . 234), όμως αθώς εόες αβς α εξμύ ααδύα  μυαό, α θωμα μα εζυ α  π θυμύα ό εία όμ ς παδς υ Δαφωμύ ό εία α αφωμ ς ς. Πεύυ πωδήπε «ό  δό υς πόυπ γα  μεαβμχαή επχή θα μεγπήε  δμαία,  εευθεία,  αεόα,  όα α ες θγς αξίες  πίες εμφαία  έυώπ π μες εαδες χόα» (Frankel, 1987, . 180), α ε πεμω  βπή επαγή ς πμφίας υπχωεί μπ  επθυμία α παγμπθύ μύμαα πυ υχ υδα με  φεεύθε δμαία.

Η αποκέντρωση και τα όριά της 

Πς πες ίες ς βώμς ωίας εία γαμμες   γώα ς απω απως, ς, υχ μχ υ μείυ  απεωή μή α αθίζε  εή μφή ω υγώ όπω ζωής. ο

152

 

Η βιώσιμη κοινωνία

Rudolf Bahro ππε α εία  πόωπ πυ υδυμε πεόε με πήως ααπυγμες πες γα μύες, ως μφή ς πς ωίας, α  όγ υς πίυς πβε γα  επγή ς μύας απχύ εείυς υ Sale. κα πώ,  μύες δε εία «μ επεας» – όπως  θε  Edward Goldsmith, « απυξ εός πθυμύ ε μς πόες α χω υεπγεα  μείω  εχ υ αίυπύ υ  πεβ» (1972, . 74). Δεύε, παχυ α πφας  γα  πή απω. τί, εία αυό πυ  Bahro απαεί «αθωπγ πεες», υ αχύ πεόε « αθώπ φύ, μεαξύ ω απφεύγας ό  υχπαθγή γεα, ό α  απξεωό μεγ γαμό» (1986, . 87-88). άπό αυή  π,  Goldsmith πγαίε αόμα πααπα: «…εία πθαό ό μό  μή όα μπεί ας δας ή μα γυαία α εία μα» (1972, . 63). ο μύες, επμως, πφυ  πεδί μα  πί  πωπς χες πφυ πόα, α όπυ  θωπ θα μαθαίυ α ζυ «εός όπυ» (ε υμφωία, α όχ ε αίθε πς  πεβ υς). άπό αυή  π,  π πή εεα ε μα παδ ό πα ό  ία, α εμπεα ε υζήες εξαε είες  μ ααγωό ό,  παί ς θεωίας α ς πξς υ ύ ααχμύ. ομ π (α δαίεα  βπς) εγυ μα αύγα δα  υζή, με δύ όπυς: πώ, με  δα ό  δαβίω ε μύες α π όπ υ «αγω» υ «φυύ» όμυ – ό εία ας φυός όπς ζωής, α α’ αυή  α ααπίεα  αίμα γα βωμόα· δεύε, εία επίς πθαό α υπίξυ ό  πυ θα μζε με μπδία από μύες θα εία  μό απεεμαή π-θεμή μφή γα μα βώμ ωία. Θα υπίξυ, επίς, ό ες πς μφς εία επεπεες  πεβαή αευθυόα α ό, επμως, αυός εία ας πύ παός όγς (αμβας υπό  μαπόθεμ πόγαμμα ς βωμόας) γα  ήξ ς επγής ς μύας. Έ α  Goldsmith θα δαύξε πως  απω π-

153

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

είεα όχ «επεδή χυμε ααφθεί από αγία γα  μυθή μή άγγία7 ω παγυώ, ω παμδίω παμπ α ω αεείωω υζήεω χε με υς φχες ω ήπω» (1972, . 61-62), α γα πεόε παύς όγυς. τ επό εία ό α πβήμαα ω πόω επύα ευόεα όα φυμε πεα μεαξύ υς α μεία πααγωγής α ααως – δε θα ππε π α μμε γα πααγωγύς α αααως, α γα «πααγααως» (prosumers )8. λγεα υχ ό  π δε χυ δύς υς όγυς (δαδή όγυς πυ δε χυ δαεεί από ες πς πααδόες) γα α επχεμαγήυ υπ μας υγεμς πής μφής α όχ μας ς. άυό εία θς · ό  π, παδήπε απόχως, θα υπίξυ ό  π-θεμό χεδαμό ππε α αθδγύ  πεβας ή/α  γς παγμαόες. σ πείπω υ Goldsmith, υπδεύεα ό υπχυ πεβα φ α αθύ από μα πή απω – α επχείμα με ααμφίβα π χώμα. Μα από  πή αυή,  πόες πα γυ υπεβ υπεβ πή ύπα, υπβαθμίζυ υπβαθμίζυ  γ γύω υς με α αυξμα απίμμα υς, εγείυ «υπμεες απαήες γα φυύς πόυς» (Stoett, 1994, . 339) α εμπδίζυ υς αίυς υς α απήυ μα αίθ ς εξής υς από  φυό όμ.  Όα α πααπ πααπω, ω, πως, δε εία επ’ υδεί απδε απδε από όυς. άίθεα, από πυς υπίζεα ό δφες απααίες

7 σ πωόυπ little England , πααόε φα πυ βθε  επαόα α  υ 19υ αώα με  ίμα Little Englander,  πί ππα γδε μα μ μπεαή μπεαή άγγία. άγγία. σήμεα απδίδεα απδίδεα α με αή αή χ ε υμπεφς πυ πδίδυ εθή εωφεα α ξεφβία. Little England μζεα α μα πεχή ς ουαίας όπυ επαεί  αγγή γώα (..μ.). 8 η ξ prosumers  πήθε   πήθε από υμφυμό ω ξεω producer  α   α con - -  sumer. άγόεα μαδήθε ως παγωγ ω ξεω professional   α consumer , α απδίδεα ε αααως πυ επθυμύ πϊόα υής πόας, αίχα με α απευθυόμεα ε επαγγεμαίες (..μ.).

154

 

Η βιώσιμη κοινωνία

υπείες εία δυαό α παχα π μ ε αθώπυς πυ ζυ  μεαξύ υς, α ό μπύμε α δαχεζόμαε  πεβαή υπβθμ π απεεμα ε θεμυς χώυς. έππ,  εμπεία υ άμαζίυ υπδεύε ό μα υπό θς όυς επα  ύπαθ μπεί α χε ααφς εππώες. άεξα από ς υζήες αυς, εία γω α υπόπα εωήμαα  γύω από  π μό μό: «έία παός;», «Μήπως μα α ζωή θα εία αππή;», «Με  θα μζυ  χες αμεα ς μύες;» α ύω αθεξής. έία ββα ό πί θα αθαθύ αθαθύ  βα γα ς υπεες πυ θα είχε  αυθαίε μφή δαύς  πία δαγφεα  πόα υ Edward Goldsmith α εγχεα  «γμα» «μω ς ής γώμς», με  α υπβεα  χς ε «χεύ» (1972, . 135), α θα υμφωήυ με  André Gorz ό : … η κοινοτιστική αυτάρκεια έχει πάντα ως αποτέλεσμα κάποια φτω χοποίηση· όσο περισσότερο αυτάρκης και μικρή σε μέγεθος είναι μια κοινότητα, τόσο μικρότερο εύρος δραστηριοτήτων και επιλογών μπο ρεί να προσφέρει στα μέλη της. Εάν δεν έχει ένα άνοιγμα προς μια πε ριοχή εξωγενούς δραστηριότητας, γνώσης και παραγωγής, η κοινό τητα μετατρέπεται σε φυλακή … μόνο οι συνεχώς ανανεούμενες δυ  νατότητες ανακάλυψης, ενόρασης, πειραματισμού και επικοινωνίας μπορούν να αποτρέψουν από το να φτωχοποιηθεί και να γίνει, τελικά, ασφυκτική η κοινοτιστική ζωή. (αναφέρεται στο Frankel, 1987, σ. 59)

τα θμαα υ πεμύ α ς επής πυ υπαίεα  Gorz χεώυ πα από α πα είμεα υπγείως –«Πί πυ ώα,  υπ μία, δε απαύπυ  εόδμ υς … θα δαπώυ ό  αύγ ύμα  ί από  απφυγή ς φόγς θα εία μεγαύε από α δ», γα παδεγμα (Irvine and Ponton, 1988, . 73)– α παό αυό δε απεεί πθαό πξ, με δεδμ  πυαό πεύμα πυ δαπίζε μεγ μς υ πυ πγμμας, απεεί μα πυχή ς πς πής  πία (ε πώς όεως) μπεί α πβε α μα φεεύ-

155

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

θεα αθήμαα. Θα πω πεόεα γα  χ μεαξύ φεευθεμύ α γμύ  εφα 4. Πί π θα απαήυ ς πας ή θς αήες ως πς  ή ζωή ααφεύγας  π χααή α ς πής απως –  όγ πααμυ  ίδ, α  μφή εία δαφεή. άπό  γμή πυ θα πααμεεί  επγή ς μύας, βαός αόας, ύμφωα με  «Μαφ γα μα βώμ ωία υ Πυ κόμμας ς άγγίας α ς ουαίας» υ 1999, εία ό «ίπα δε ππε α γίεα ε, ε μπεί α  γίε – ίδ ή πεόε α– π» (PG 100). κ  δυαμεί με επί αυύ πυ  Schumacher ως γωό απαεί «ααόα», α α χα ω παίω υχ μεαπεα ε δμευ  πή πή α ε πας μφής υμμεχή δμαία: «ο π πεύυ ό θα ππε πύ πεόεες απφες α αμβα ε πό επίπεδ, εθαύας μεγαύε υμμεχή α γδία», α « α φίζυμε εία  αχή α όχ  ς ς δμαής μας δμευς» – μα δήω πυ χααίζε υς υπμαχυς ς υμμεχής δμαίας (Bunyard and Morgan-Grenville, 1987, . 319-320). σε χ με  εευαί αυό μεί,  Brian Tokar ααφεα ς ς υαήες ς νας άγ γίας ως αό παδεγμα (locus classicus ) μας πόωπ με πόωπ δμαίας ε δε, αθώς α  «αχαία εή δμαία, α πα μήμαα ς Γαής έπαας,  πεπαααή Βώ α  ααχή πό ς Βαεώς α  δεα υ ιπαύ έμφυίυ πμυ» (Tokar, (Tokar, 1994, . 105). Μχς εδώ α πγμαα εία αφή, α πθαό εία. οεία εία επίς α εωήμαα πυ υήθως ίθεα χε με μα α εόα – α χυ εθεί θεα από ύς όπως  Boris Frankel (1987) α  Luke Martell (1994). η βαή υς δυία με  π απεωή εόα πεφεα γύω από  πώς θα υίζεα μα α απεωμ ωία, ό  πή ό α  μή φαία.  Υπ  Υ πί ίζυ ζυ ό  π π  απ απε εω ωό ό πό πόγα γαμμα μμα δε εία εα εαό γα ες όγυς: κα πώ, δε γίεα α παγα π όα όα μπύμε εύγα α πδύμε από μα π ωία· δεύε-

156

 

Η βιώσιμη κοινωνία

,  δαχεί ω πεβαώ πβμω α πία χε επίε  π ίμα απαεί  είδς υ χεδαμύ α υ υμύ πυ μό ες πς δμς μπύ α παχυ· ί, ες δμς χεζα α γα  γω ς ααδαμής πυ απαεί  εξωό πόγαμμα ω παίω. ο π μπεί α αείυ ό αυί (ή μ μεί από αυύς, αγα με  εόα υς γα  βώμ ωία) μπύ α α δεχύ α μεία αυ  παί υ αξώμαός υς ό αμία απόφα δε ππε α αμβεα ε υόε επίπεδ α μπεί α φθεί ε α χαμόε.  Ό αφ  πώ ζήμα,  Martin Ryle υπίζε ό δε εία δυαό α ααευζυμε «υγεία, πδήαα [ή] μχαήμαα αμθας» ε «εχίες α βεχ εγαήα» (Ryle, 1988, . 23) – ή, υχ, ίγυα όχ  επίπεδ πυ απαεία γα  αφαή ευγία πύπω υευώ. η ζ εμπεία απεωμς πααγωγής  δεα υ μαϊύ «μεγυ βήμας μπ» μας δείχε ό αόμα α χε απ αγαθ εία δύ α πααχθύ επαώς. Δεύε,  Ryle ίζε ό  «γή ααδθω», ε αίθε με μα «πεβαή παία μω αππαμαής μθείας» (Ryle, 1988, . 63), θα απαήε πγαμμαμό, α ααήγε ό, παό π θα πμύα α μ χυμε ς, ωό: Αν είμαστε ειλικρινείς όσον αφορά στους στόχους που θα έθετε στον εαυτό της μια οικολογικά πεφωτισμένη κοινωνία, είναι δύσκολο να αποφύγουμε το συμπέρασμα ότι το κράτος, ως ο φορέας της συλλογικής βούλησης, θα χρειαζόταν να αναλάβει έναν ενεργό νομοθετικό και εκτελεστικό ρόλο για την επιβολή μιας σειράς περιορισμών αναφορικά με το περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους. (Ryle, 1988, σ. 60)

σύμφωα με αυή  αγω, πεμυ α υπθεί  π πόγαμμα εία απααίς ας χεδαμός, α ας ς χεδαμός μπεί α ααωθεί α α εφαμεί μό από υγεως πς δμς. ο Ryle πχω ε μα εππ εδαφυα πα-

157

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

αή, ό α υπχθεί απεεμα πως μό με παεμβες μπύ α υθύ α πεβα πβήμαα, πθαό θα μπύε α αααπύ γεόεα  ό γα υς υπς υ εεύθευ εμπίυ: «… δα εός γύ μεαχμαμύ ς μίας μπεί αυύα α υμβε  επααμμπί ω πώ παεμβεω  αγ» (Ryle, 1988, . 66). ο Boris Frankel πθε ό υγεως δμς πϋπθε α  εξωή ααδαμή: Μέχρι τα άτομα και οι ομάδες να αποδεχτούν τα δυσάρεστα νέα, ότι μικρές αποκεντρωμένες κομούνες ή άλλες άτυπες αλτερνατίβες, χω ρίς κράτος, χωρίς χρήματα, δεν είναι βιώσιμες χωρίς τις σύνθετες διοικητικές και κοινωνικές δομές που είναι απαραίτητες για την εγγύη ση της δημοκρατικής συμμετοχής, των πολιτικών δικαιωμάτων και της εξισωτικής διαχείρισης των οικονομικών πόρων, δεν υπάρχει μεγάλη ελπίδα για ισχυρούς συνασπισμούς μεταξύ εργατικών κινημάτων και  νέων κοινωνικών κινημάτων. (Frankel, 1987, σ. 270)

ο π μπύ α υ δύ χόα ε αυς ς πααήες. Πώ, μεί θα πυ ό  α υς απδίδυ, όπως υ  υ  Ryle α Frankel, πως επδώυ ωίες χωίς απύως αθόυ ς απεεί ααύα ς πθής υς. Θα πθυ πως μό  βπς α  ααί θεωί ς μύας θα υπήζα   – α, παό πυ επεζυ   υ ήμας, θα ήα θς α υπχεί ό  πθή υς απωπεύε πήως εεί υ ήμας  ύό υ. άυό δε μαίε ό  ίμα δε παυζε πα ύγχυ  θμα αυό, α ίγυα υπχυ πβήμαα πυ χείζα με  πγαμμαό όχ ς ας ς εής εξυίας α,  υχεα, ς απόδής ς π, όμως αυό δε μαίε ό  π ίμα δε ααμβεα  αγ εός χεδαμύ. η Robyn Eckersley εία μα χααή επόωπς υ εμύ πυ εία αε ξεθα ως πς  αγ α  α δμυγήυ α α δαήυ α βώμ μ (Eckersley, 1992, . 183-185).

158

 

Η βιώσιμη κοινωνία

ο απεως π, πως, θα εφυ  ίδ επχείμα με δαφεό όπ. Μπύ α αυί α χυύ ό  ίμα, αί α πζε γα  αγ υ υγεωύ υς, ζ απώς α αξυ  βαί αόες ής ω απφεω. σήμεα  βς ς δαόγς πφε ε αυύς πυ επθυμύ α αμβα  απφες ε πό επίπεδ, α  όγ θα ήθεα α  δυ αυό α αφεα. Με α όγα,  χυα παή εία α αμβα  απφες ε υό επίπεδ, εώ υπό α π αθεώς θα αμβα ε χαμ επίπεδα, εός ε υπήχε εδή α γ α πωθθύ πωθθύ υόεα. υόεα. σε αυό  παί παί, , α είδ απφεω α  ύπ πααγωγής πυ μμεύυ  Frankel α Ryle (δαμή εδήμας ή πόω α μχαήμαα αμθας) εία αβώς αυ πυ δαγμα, ύμφωα με  π αξίωμα, θα αχύα ε υόεα επίπεδα. άπό αυή  α,  αή ή ς πες μφς γως μας δίε  ευαία α απαφίυμε  ζπαή π θ μ, πα α  υπμεύυμε. Ππε, βεβαίως, α ααγωίυμε ό α πβήμαα υμύ πυ επίζυ πς από ς ς ς πς απως δε ααύπυ ς π ααίες εδχς υ βπμύ, αφύ  επαφς μεαξύ ω ήω δε θεμθεύα. Ή, μ, ααύπυ δαφε πβήμαα, με  α ό  χες μεαξύ α εός ω ήω δε μπύ α γεευύ α α υθμύ με όμμα μα. ο Frankel ααωα, ε πεμω, ε  χες αμεα ς απεωμες μύες απώς θα «εξεία ε απας αγς, με όα α εγγεή χαα ς αόας, ς εμεευς α ύω αθεξής» (Frankel, 1987, . 56).  Όμως εώ αυό θα μπύε α θεωεία πόβμα γα υς υπς υ Δαφωμύ,  Kirkpatrick Sale α  παδί υ μπεί α  θεωήυ απ μήμα υ πύυ χεδίυ ς ζωής:  απεμα υ α απδεχόμαε  πμφία. Πα’ όα αυ, α υπθυμε ό  χες αμεα ς μύες θα θεμθεθύ, όε  χες μεαξύ ω πώ α ω «εθώ» εππδω θα ππε α δευύ πε. η πή μυ ως πς  πγγ ω πω δεόγω  υγεμ

159

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

πόβμα ( βαθμό πυ χυ αχθεί με αυό) εία ό ααή γυ εεί εεί πυ δε θα θα ήθεα ήθεα α βεθύ βεθύ: με α «εθό» παί βαύε απ’ ό θα εε ε πυς από αυύς. Παίας ως παδεγμα  μή αα,  π εία υήθως αίθε α είπα ς αγς, όπως  χααίζυ. κα’ αυύς  αγ –μ βώμα α, ως ε ύυ, αεύθυα– εθαύε  ααω α εία υήθως δαθμ α απαήε μό ε βαχυπόθεμα εωήμαα (Wall, 2005). άυό,  παί ω πεμώ  απυξ (πυ από  φύ υς, ύμφωα με υς πυς, απαύ μαπόθεμ ), δε εία απδεό. ά  αγ ππε α πεεί,  πόβμα  δό μας παί εία πς θα  πείε; άόμα αφεα, α  π απαύ μαπόθεμες πς, θα γαμε ό αυς ππε α χεδαύ α α υύ· γα μα αόμ φ, πς θα ε  χεδαμό α  υμό α όχ πς υπε-ός πός γαμός (Martell, 1994, . 58-62); ο Frankel  θε ως εξής:  … μια πράσινη μεταβιομηχανική κοινωνία θα ελαχιστοποιήσει ή θα μεγιστοποιήσει τον κοινωνικό σχεδιασμό; Αν ελαχιστοποιήσει τον κοι νωνικό σχεδιασμό και βασιστεί κατά κύριο λόγο στους μηχανισμούς της αγοράς, τότε θα εμφανιστούν όλα τα μείζονα προσκόμματα του σο σιαλισμού της αγοράς. Αν η νέα κοινωνία μεγιστοποιήσει τον σχεδια σμό, τότε πώς θα μπορέσει να γίνει αυτό εφικτό χωρίς εθνικούς κρατικούς θεσμούς; (Frankel, 1987, σ. 55)

άπα ε αυ α εωήμαα, υπχε ήμεα α αφς εύμα  π  πυ ααείε  ααό υ γεγός ό α πεβα πβήμαα χεζεα α αμεωπίζα ε όα α επίπεδα α πία εδώα, α ό  πί θεμί ππε αφεός α αχύ α επίπεδα αυ, αφευ α εωμαώα μεαξύ α δαμυ αυώ (Paehlke, 2003, Thomashow, 1999). O Edward Goldsmith (πααπω) υπήξε ό υπχυ αί γί όγ γα μα απω·  θ αυή ααγωίζε γίες πεφεεας, εθς α δεθείς, ό α πς, α επδώ-

160

 

Η βιώσιμη κοινωνία

ε α υαξε αυή  γή πμφία με μα πθεμή πμφία. έπίς,  Robyn Eckersley γφε πως « ααχή υπεπ ς πής υαχίας δε παχε αμ αθεή θεμή ααγώ ω πώ δαφεώ ωμω ς ωής α ς γής όας πυ υίθεα πέρα  από  από  επίπεδ ς πής όας» (Eckersley, 1992, . 182). Μα από αυό  πίμα,  ς δαδαμαίζε «ζωό ό  εγχ ς ευ γίας ω δυμεω δυμεω ς αγς αγς α  δαμόφω δαμόφω υ υ παίυ παίυ γα μα ω δία α γ βώμ ωία» (ό.π., . 194). Όα αυ χυ υμβε ε μα επααφ υ υς  π πή  α εευαία χόα – από  α αμεωπίζεα αφώς ως μς υ πβήμας (Carter, 1993, 1999) θεωεία π μς ς ύς (Barry and Eckersley, 2005, De Geus, 2002, Eckersley, 2004). Πγμα,  γή πή   ς χε μεααπεί, από αός δς (bête noire ),), ε  πυ παίζε α π θεό ό γα θε πθαό θεμό χεδαμό ς πς ωίας (Eckersley, 1995). ο π θεωί υ υς εία πόθυμ α βυ μα μ δό αμεα  πή απδχή ω ήδ υπαχόω αώ α  πή απόή υς. Έ,  Eckersley γφε ό «… με  ό “π ς” δε εώ απώς α φεεύθε δμαό ς, υ πίυ  δαχεί χε πα υβ πυ όμμας, με μα ε πγαμμαμω γώ όχω … έώ α δμαό ς υ πίυ α υθμ δεώδ α  δμας δαδαίες αύ από  οικολογική  δμαία   δμαία μ πα από  φιλελεύθερη  δμαία»   δμαία» (Eckersley, 2004, . 2). ο Bob Paehlke φε ε παόμ υμπαμα πεγγίζς  μα από  πή ω αγώ. έπμαίε υς όπυς μω ω πίω  αεξεγες αγς δγύ ε γή ααφή α υπίζε ό  ς μπεί –α φείε– α δα ως δύαμ εδμαμύ πυ χεύε  πααγωγή θγύ γμύ όπως α υώευς (Paehlke, 2003, . 5). Έ,  π απδχή υ υς φαίεα α εξαα από  γό εδμαμό υ, α αυό  βήμα γίεα αύεα από ως μς μας αυξαόμες πής πς α «αμαό παγμαμό» ό αφ  π θεμό

161

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

χεδαμό. Όπως  θε  Eckersley, «ό αυχύ γα   γή αα ααφή φή ππε α αε αεύ ύ υς υπχ υπχες ες θεμύς α, όπυ εία δυαό, α επδώξυ α “ξααφξυ  πί εώ βίεα  θαα”» (Eckersley, 2004, . 5). Ό γα  εδμαμό υ υς, γφε πως « υθμό δεώδες, ή αθή απαί, ς γής δμαίας εία ό ό ό δυ επεζα από γύς δύυς θα ππε α χυ παγμαή δυαόα α μεχυ ή α επωπύα  αθμό πώ, ή απφεω, πυ εδχεα α εγυμύ δύυς» (Eckersley, 2004, . 243). Πααύμε εδώ μα υφεα με  φή από  «θή»  «πή» πυ είδαμε πς  ς υ εφααίυ 2,  γ θεωώ υ υβδμύ όπως  Plumwood α  Latour. τα , βεβαίως, δε υφίαα ε απμόω α εία αφς ό π από α παγόμα πεβα πβήμαα με α πία είμαε αμωπ εία δεθή ως πς  φύ υς. έίε αυ αμεωπίζα αύεα μω δαπαγμαεύεω μεαξύ υίαχω αώ, ες φς μω δεθώ γαμώ όπως α ηωμα Έθ, α ες μω υπεεθώ φω με υπεεθς εξυίες όπως  έυωπαϊή Έω. η (αδύαμ α υπαή) χ αμεα  π αή πή α  βπμό υ Sale βίεα  ό επδώυ α αχίυ π χήμαα με γς παγμαόες, όμως  αή πή δαφε α  ό δαεί  εθό ς ως  βαή πή μδα, με δαδία ό α μθεεί ε χ με υς δύς ς πθυμύς ό α α εχεα ε δαπαγμαεύες με α εθ   δεθή ίβ. η Eckersley, ε ααείδ, υπίζε ό  απεωί π παίζυ ίμ ό  δμυγία εός ε εύ ύ πολιτισμού , α ό χυ χε ίγα α πφυ ς επμεες υ θεμύ χεδαμύ (1992, . 182).

Συμπέρασμα

συίζας,  εφς πς υθμίες ε μα βώμ ωία φαίεα α ύα ε ό  εύς από  ζπαή απω-

162

 

Η βιώσιμη κοινωνία

 ως  παγόμα δαυβ. ο γμός, ωό, εία μα ααμφωή πή δεγία – ααμφωή ω αθώπω α υ όπυ με  πί πα γα, χείζα με α εεγύ ως πς  μ-αθώπ φυό όμ. τα πβήμαα πυ χείζα με ς ααμφως δεγίες θε είδυς επμθα από  Ζα Ζα ρυώ ήδ  1762 όα ξεύε Το κοινωνικό συμβόλαιο  με   με  πόα: «σπός μυ εία α δεευήω α  πή ωία μπεί α υπχε μα όμμ α αφαής αχή γα  δαυβ, εαμβας υς αθώπυς όπως εία α υς όμυς όπως θα μπύα α γίυ» (Rousseau, 1762/1968, . 49). Πύ ύμα υεδπίε ό  ωία πυ είχε α υ δε θα μπύε α ευγήε ό  θωπ θα παμεα «όπως εία», α  εήγαγε α από μχαής θεό με  μφή εός «νμθ»,  γ υ πίυ θα ήα α «αξε  αθώπ φύ» (ό.π., . 84). ο π ααμφως βία α πύ  ίδα θ με  ρυώ:  πώ ύ εία αεπαής γα  επείμε εγχείμα. συς πυς απευθύα π-θεμς εωήες, α ππε α ς απαύ. ά εβυμε υς «αθώπυς» (α ς ωίες πυ υς χυ γεήε) όπως εία,  απεωμες πς μζυ ααπεεμας α απϊς. ά όμως εβυμε υς «αθώπυς» (α υς όπυς πααγωγής α ααως) όπως θα μπύα α εία,  απεωμες πς εία  πμώμε ζπαή π μφή – α γα μεύς από αυύς υς ζπες πυς, πγμα,  απεωμες πς εία  γό δύαμ υ νμθ υ ρυώ,  πγή ς ααμόφως ς αθώπς φύς.

163

 

 Στρατηγικές ρατηγικές 4. Στ

γγια ια την πράσινη αλλαγή ο Schwarz ωύ: «Πώς ξεμε; Πα μεβα μπύμε α φααύμε πυ θα μας δγήε από εδώ ε α π μ; Μπεί αγε  ε χμα μεαξύ ω πα επόμεω επόω α ς μεής παγμαόας α μεωθεί ;» (Schwarz and Schwarz, 1987, . 253). ο γμός μας πφε μία ή ω μεώ πύπω πααγωγής α ααως, α  «πα επόμε επό» ω Schwarz ζωγφα εόες ς βώμς ωίας  πία θα ήθεα α ζύμε. Με αυό  όπ, δύ από ς ας πϋπθες υ ευγύ μύ ς δεγίας επώα από  γμό: πείε μα πεγαφή ( πία εία ήδ εμεία) ς «πής παγμαόας» α πβαίε, επίς, ε υπδείξες γα  μ,  πίες δυαμύ με μα πεγαφή ς έυζωίας. σ μεδμα, αμεα  πώ α  εευαί,  πωαχή εώ πυ ίθεα  παό εφα εία:  «Πα εία  αγή υ γμύ γα  ωή ααγή;». η δευεεύυα εώ πυ ααύπε εία: «άυή  αγή (ή  αγς) θα επεε  γ πυ απαεία;». τ πώ πυ ππε π πε α μεωθεί γα  γμό α  ωή ααγή εία ό, μχ πόφαα, χε ααβθεί εχ βαή  (Begg, 2000). ο Boris Frankel θ πααήε πε ό «υπχε πύ ίγ υό γα  πώς ππε α πευύμε» (1987, . 227) α εία αξμείω ό πς υζήες γα ς πες πς εεύυ όα ααύπε  ζήμα ς ααγής. ο όγ εία πί: Πώ, πί πεύυ ό  ααγς πυ απαύα εία ό εεαμες ώε ίπα γόε από μα πεβαή ααφή δε θα μπύε α επφε  πή βύ πυ χεζεα γα α υπθύ: «…εία εείως μ “εαό” α πεύυμε ό θα εεύμε  απόα α  γ-

164

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

εα α δε βεθύμε ε υθήες γύ εξααγαμύ» (Daly, 1977a, . 170). Δεύε,  αόδξ παας είυ α πεύυ (όπως ααφω  εφα 1) ό αεί  μεδ υ μύμας ς επείμες ααφής γα α πθεί ωή ααγή. σε εευαία αυ, πώς γίεα  αθωπόα, γωίζας ό απεεία  ύπαξή ς, α μ δε πς  υμφ ς ; άυή, ββαα, φαίεα ό ήα  γαμμή πυ αυθήθε  πωόυπ θε Limits to Growth:  «Πεύυμε ό ας ααπεχα μεγς αθμός αδώ α γυαώ όω ω ώ α υθώ θα ααπθύ μεα  πό α θα υζήυ με εθυαμό όχ ε, α πώς μπύμε α δμυγήυμε αυό  αύ γ μ» (Meadows et al, 1974, . 196). άίθεα, όμως, από ς πδίες ω υγγαφω ς,  δμίευ αυής ς θες δε φε από μό ς ς ααγς πυ πείε. Πγμα, υπχε αυξαόμε υαίε ως πς  ό  παχή πφός, από μό ς, δε επαεί γα α παε ααγή  υμπεφ, ε αμό ή υγό επίπεδ (Kollmuss and Agyeman, 2002). άυό ε με υμβαίε επεδή  «πεβ» πααπμπε  απαύμε πόβμα ς υγής δς: ό αααμβυ  α δ μπεί α ζμωθύ ε   δε δυ υγχόως α  ίδ όπ. άεξα άεξα από  πό εμεωμ εία  πίες, ίως εία απόθυμ α δυ θ ε   απώς απώα α φ ς υμπεφς υς. Μες φς,  ε βαθς ααός υ ζήμας ς ωής ααγής απδίδεα  γεγός ό πόεα γα μα αύγα δεγία –  π χας πείζα απ  πεγαφή υ πεβαύ πβήμας α ε πες ππθεες α πείυ γα α επχεήμα υς. άπό αυή  πή,  γεγός ό πόεα γα αύγα δεγία εία επόμε α απεεί α  αία ς μεής ς ες μας αγής  πία θα μπύε α εία απεεμαή ως πς υς όχυς πυ πείε. Πεύεα ό ώα πυ α θεμα χυ ίγ πύ εθεί θα δαμφωθεί α  αγή. καθώς πβμαζόμαε γα ς πες ααμφως α-

165

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

γς, ππε α θυμόμαε ό  γμός πείε μα ζ δαφεή ωία από  μεή. καείς δε θα δαφωύε ως πς  ό  μας βεώες  πεβ μπύ α παγμαπθύ μα από δες βυευώ μμω α μδω πίες – θα ήα θς α υπμήυμε α επεύγμαα μδω όπως  Friends of the Earth α  Greenpeace, πυ πυα από α υό επίπεδ αφίως α ααίς επμύς. Με  ίδ όπ,  πεόεες υβεήες χυ ήμεα δεμευεί –α’ αχή υχ– απα  βώμ απυξ. Ωό,  ααμφως αευθύες υ γμύ ππε α εαμύ με ς βαθς πς, ως α μς ααγς πυ αμαίζεα. άυί  όχ απεύ  υπόβαθ υ παός εφααίυ. τ μεγαύε μς ς υζής πυ αυθεί εία γαωμ γύω από  δ μεαξύ βυευής α εξωβυευής πής δς. Πφαώς εδώ δε υπχε   πωόυπ, όμως  γεγός ό αυός απδεύεα  π γόμς όπς πγγς υ ζήμας εία εδεό μας γεόες υθής υ γμύ α ς ωής ααγής, πυ εία ό  φεεύθε δμαή πή α  χώ υς πίυς δεξγεα απεύ ς πααμυς υ μεγαύευ μυς ς γής πής δς. η ααφ  φεεύθε δμαία μας εππε α παγμαευύμε  π μαό θμα ς πς ωής ααγής:   ε εξείξε δγ χε με  αυαχμό α  δμαία.

 Δημοκρατία  Δημοκρα τία και αυταρχι αυταρχισμός σμός

ο αγίες πεί αυαχμύ δε είπυ π από ς υζήες πεί ς πς ωής ααγής. τ πώ πείδ υ ύγχυ πεβαύ ήμας βεαμεαί υγγαφείς, όπως  Heilproner (1974) α Ophuls (1977), υπήζα ό  πεβαή ί εία ό μαή πυ γ αείς δε θα δεχόα εθεώς α ααγαία μα γα  αμεώπή ς α ό, επμως, μό

166

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

μα χυή, αόμα α αυαχή, υβ θα μπύε α α εφαμόε. άε πόφαα, αθώς  ααφγή  ς πς πής υπχώε,  πχή φε ς αξίες ω πώ γώ. Έ, υπίζεα ό  πή-γή πεπίθ ύμφωα με  πία υπχε ας θός όπς α βώε αείς  π έυζωία, εία αύμβα με  αξία υ πυαμύ πυ υήθως υδεα με  (φεεύθε) δμαία. έπμως, υφίαα παγμας α θς ίζες  δ α μεαξύ ω ζπαώ πω όχω α ς δμαής δαδαίας. τα εευαία χόα, αυή  α χε πεύε  εδαφ, α χυ παθεί όπ εόωής ς (Mathews, 1995, Doherty and De Geus, 1996a, Lafferty and Meadowcroft, 1996a, Mason, 1999, Smith, 2003). ομ ααωύα γαί  π αθα  υπχω α υπεαπύ α δμα υς δαπευήα – « π μπύ α δεωθύ γαί θα ππε α βυ αύγ δαφς γα  δμευή υς ως πς  δμαία, δαφεό από εεί ω αώ α ω φεευθω» (Barry, 1996, . 119). έ ύς,  αυαχή  μας μς πεβαής πής θεωίας ς δεαείας υ 1970 α  δαβωή υχ ς «πής ς φύς» με πες  πες μφς φαμύ (Bramwell, 1989) αύ γα α θυ ό υς πυς ό α υς απυς υς ε υεχή δμαή επφυαή. η πγή ς ας μεαξύ ω ζπαώ πω όχω α ς δμαίας εία, ε πώς όεως,  επιτακτική   φύ ς πς πής: «σ βαθμό πυ  εφαμγή μω πω αχώ –όπως, γα παδεγμα,  επαή αγ αμεώπς υ υπεπθυμύ– θεωεία υώδς, χυμε α υμε με μία επαγή  πία δε χε α χαα μας παγμαής επ γής» (Saward, 1993a, . 64). άυό αύγεα αύμβα πς  δμαό όπ επίυς πβμω:  «… γς αξίες πεχυ, υχ, μα αε μεγ α αμεα  υπεπ υ πεπ μω υαώ απεεμω μας πής α  υπεπ ς αξίας ω (μεω) δμαώ δαδαώ» (ό.π.). Πγμα, π από υς πώυς θεωύς ς πεβαής πής,

167

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

δαίεα  Βόεα άμεή, εμφαίζα α πααμπυ ς δμας δαδαίες, υπ ω «θώ» γώ απεεμω. Ωό, ππε α πύμε ό αόμα α  αί ς ίας, όπως  Heilbroner α  Ophuls, δε ήα π ό αφείς  από ω δμαώ δαδαώ ό χυίζα  επς υς. Δύ πααδείγμαα από  William Ophuls θα  υ αυό αφς. Πώ,  Ophuls πγμα γφε: «καθώς  όα α α δαώμα ς απύ ό α μεγαύε ωή πεαόα, ααγα θα θύμε από  εευθεία πς  εξυία, επεδή  όα θα ππε α εία ε θ α επβε ς απαήες ς» (Ophuls, 1992, . 285). Ωό, χυίζεα επίς ό αυή  εξυία «δε εία απααί α εία απόμα, αυθαίε α δόπ. σε α εύυθμ α αχεδαμ ς,  εξυία θα εία υαγμαή α πεμ» (ό.π., . 286). Δεύε,  Ophuls φαίεα α πυπγφε «α ίμα απμαυμ από  δμαή μία, πααμ  πή απδόα α γω», όμως ααφε επίς ό  αξίες  πίες αθίζυ  απδόα ππε α απφαίζα μω μας «ευείας υαίες» (ό.π.,). Γφε, επίς, ό « ααίς υγεωμός α  αεξ … ππε α δώυ  θ υς ε μεγαύε απω,  πή αυμία α  πή υύα» (ό.π., . 291). ο Ophuls ααήγε γας πως «… υαό μήυμα αυύ υ ββίυ εία ό ππε α μθυμε  γό αυπεμό, πύ μας επβθεί από α πθαό μθό α αυαχό αθεώς ή από ς γες δυμες ς φύς» (ό.π., . 297). Βεβαίως, ας ύς δε φε  ξ, όμως αυ α πααδείγμαα ααδεύυ  πχή με  πία ππε α πεγγίζυμε α «πα αυαχ επχεήμαα». έ, πγμα, όπως χυίζεα  Saward, « Ophuls απωπεύε  αφε α π αξόπ παδεγμα ς αυαχής ς  π πή θεωία» (Saward, 1993a, . 71), όε αυή   εμφαίζεα επαμφείζυα. σε θε πείπω, εία απααί α είμαε αφείς, α μ υγχυμε α α-φιλελεύθερα  χεία  χεία  π  με α α-δη - -  μοκρατικά . η χ φεευθεμύ α γμύ θα υζθεί

168

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

 εφα 5, α  μεί αυό αξίζε α θυμθύμε ό α με γ μς ω υπδείξεω ω Heilbroner α Ophuls γα  ωία μας υίαα –όπως  θεε  Bob Paehlke– «ε μα αίθ εόας, πυ δε χααίζε ς φεεύθεες αμς ωίες» (Paehlke, 1988, . 293). η α ς ωής εόας δε εία, ββαα, α αα όπ αύμβα με  δμαία, εώ μπεί πγμα α βίεα ε α με  αμμό πυ υδεα με  φεευθεμό.  Έ, μία πευ υ πυ «πγμας» εία, ως φαίεα, παγμαή. Με α όγα, με β ς απες πεδπήες εμω όπως  The Limits to Growth (Meadows et al, 1974), μ υγγαφείς ααήγυ  υμπαμα ό  μός όπς α απαπεί  γή ααφή εία με αυαχ μα. η  πευ υ πυ «πγμας» εία αξαύ ή θύ πααμύ ως πς ς ααβς ς. ο Bob Goodin χε πε υπίξε ό αυό πυ εί  πεβαή πή  α πξ εία  «π θεωία ς αξίας»,  πία ααφεθήαμε  εφα 2. σύμφωα με αυή  θεωία,  εία δαίες αξίας ε «πχεα από φυς μ πα από εχς αθώπες δαδαίες» (Goodin, 1992, . 30). τ αθή, πό, υ πύ γή εία α εγζεα γα  δαχή δαή αυής ς «φυής αξίας». ο Goodin δαίε με πχή  θεωία ς αξίας από μα υπθμε π «θεωία υ φα δς», α  ίμ ζήμα, γα εμς, εία  χ υς. Μπεί μα υγεμ θεωία υ φα δς α ααύε από  π θεωία ς αξίας ; Όχ, ε  Goodin. Όπως είδαμε, υπίζε ό αυό πυ «βίεα  πυήα ς πς ς … εία μα δαής μμα ώε  φυς αξίες α πωθθύ, α παευύ α α δαθύ». Έ:  Με αυτό το δεδομένο ως πρωταρχικό λογικό στοιχείο του ηθικού τους συστήματος, πιστεύω ότι πρέπει και εμείς να πούμε … ότι είναι σημα  ντικότερο να γίνονται τα ορθά πράγματα από το να γίνονται κατά κάποιο ιδιαίτερο τρόπο ή μέσω κάποιου συγκεκριμένου φορέα. (Goodin, 1992, σ. 120)

169

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 Όπυ υπχε ύγυ ω πω αξώ α εός δαίευ δαίευ όπυ υπίής υς, α πώα ππε α χυ πεαόα. Στις περιπτώσεις σύγκρουσης …, η πράσινη θεωρία της αξίας –και οι στόχοι που μας προτρέπει να επιδιώξουμε– πρέπει απλά, μέσα στη λο  γική της ίδιας της θεωρί θεωρίας ας των πρασί πρασίνων, νων, να τίθετ τίθεται αι σε προτε προτεραιότ ραιότητα ητα έναντι της πράσινης θεωρίας του φορέα δράσης, και των αρχών περί ορθής πράξης, φορέα δράσης και δομών που θα έθετε αυτή. (Goodin, 1992, σ. 120).

ο Goodin εείζεα αυή  δ γα α επχεμαγήε εαί ω παίω πυ υπίζυ ζπας ααγς μό  επίπεδ υ όπυ ζωής (lifestyle) ως μ επίευξς ω πω όχω. σύμφωα με  αγω υ Goodin χε με  μό ς πς πής,  βωμόα ς φυής αξίας εία μαόε από «ς αχς γα “αθα χα”, ς πωπής αεαόας» (Goodin, 1992, . 123). ά αυό μαίε α ε αείς πγμαα όπως  α φίζε πα π όμμαα, χε αώς. η ζπαή υ δ, όμως, μεαξύ μας πς θεωίας ς αξίας α πω θεωώ υ φα δς μπεί α δαβαεί με π δφύμε όπ, δό ε αθεύε ό «εία μαόε α γία α θ πγμαα από  α γία α π δαίε όπ ή μω πυ υγεμυ φα», όε κάθε  μφή   μφή φα θα εία απδεή εφό φε α θ απεμαα. Πως,  ίδς  Goodin εγίε α δμα μα γα  επίευξ ω πω όχω:  … η πράσινη θεωρία αντιμετωπίζει τα ανθρώπινα όντα ως δρώντα υποκείμενα που από τη φύση τους είναι, και ηθικά πρέπει να είναι, αυτόνομες και αυτεξούσιες οντότητες. Από πολιτική σκοπιά, αυτό πολύ άμεσα συνεπάγεται την κεντρική συνιστώσα της πράσινης πολιτικής θεωρίας του δρώντος υποκειμένου: τη σημασία της πλήρους, ελεύθερης, ενεργητικής συμμετοχής του καθενός στη δημοκρατική διαμόρφωση των προσωπικών και κοινωνικών συνθηκών. (Goodin, 1992, σ. 124)

170

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ά, όμως,  α παγμαπθεί,  θό εία μαόε από  όπ με  πί παγμαπεία γαί δε ππε  π α εγίυ αυαχ μα γα υς πυς όχυς; κα β, « πυήας ς πς γας εία υεπεαός» (Goodin, 1992, . 120), α αυή  συνεπειοκρατία  βίεα  βίεα ε α με  διαδικαστικό - -   ς δμαίας. τητα  ς έός από  φύ υ «πυ «π υ πγμας», δύ εππ πγς ς ας μεαξύ γώ πβμω α δμαώ δαδαώ αξίζε α ααφεθύ –  χρόνος α  χώρος . άπύμε ό α αύε αί υ γεγός ό  μεή πή θα χε αίυπ υς αθώπυς υ μς – αόμα α ε όυς δε χυ αόμ γεθεί. άπό  π υ υπύ δμαύ ύυ ω εω ή πε εώ αυό απεεί πόβμα, επεδή  υβεήες γε απβπυ ε βαχυπόθεμα φ μω βαχυπόθεμω πώ. η π υ Colin Tudge ό «δε μπύμε α χυύμε πως παίυμε α βα  αθώπ είδς α  παή μας μχ α ααγωίυμε ό α εαμμύ χόα απεεί μα θή μδα πύ χόυ» (Tudge, (Tudge, 1996, . 371) θε υς μεύς μθεύς φείς ε ό  όμ εός πυ είδυς παίυ. Παόμα,  δυαμή ς πής γδίας δε μπεί εύα α ευγήε ε πεβα ζήμαα : «Πώς α γδήυ  πί γα απφες ω πίω  υπεες θα γίυ πήως αθς πύ αγόεα, δαδή όα  ε όγω πί θα χυ απυθεί από  πή ή;» (Lafferty and Meadowcroft, 1996b, . 7). άαφ με  «χώ» εία δαίεα γωό ό π πεβα πβήμαα χυ δεθή χααήα:  υπεθμα υ παή εία, εξ μύ, α ζήμα πυ επεζε πς χώες, α όχ μία ή δύ. άυό  γεγός θε δαίεα πβήμαα γα  δμαή δαδαία, αφύ  δμας δμς εία, αεξαως χεδό, βαμες α εθ . Θα μήω δεξδόεα γα α ζήμαα υ χόυ α υ χώυ πααω. τα εευαία χόα, ας αός αθμός αδεω α απαήεω υγεώεα  πόβμα αυαχμός/δμαία, α

171

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

θα πεγω επ από αυς χωίς α αυθήω πα δαίε ε: Πώ,  δ μεαξύ πς υεπεαίας α δμαής δαδαόας εδχεα α εία υπεβ αμπ – με αυό εύμε ό  υπεες εία μας γα  δμαία α  δαδαίες εία μας γα υς πυς. ο υπεες εία μας γα  δμαία δό μπεί α εία επζήμες γα  δμαία αθεαυή. άυό ααφεα είε ως «αυδεμευόα» ς δμαίας, πυ μαίε ό  δμαία «αυπείζεα ή πγφε μυ ύπυ απεμαα, γα  αυυήή ς» (Saward, 1993a, . 66). τ είδς υ απεμας πυ θα μπύε α πγε  δό μας παί εία  γή ααφή, εφό   θα υπόμευε ς υθήες γα   ς ίδας ς δμαίας. ο John Dryzek ααφεα ε αυό ως α «υμφ πυ μπεί α γεευεί», α πααεί ό « υεχζόμε αεαόα ω γώ υμω από α πία εξαα  αθώπ ζωή θα απεύε ίως  α’ εξχή υμφ πυ μπεί α γεευεί» (Dryzek, 1990, . 55). έ πα δμαή δαδαία είχε ως απεμα  απεό γα  αεαόα ω γώ υμω, θα μπύε όμμα α απεεί,  β ς αυδμευς. Έχω ίε αύ, ωό, ό αυό δε εία α εό επχείμα υπ ς υμβαόας ω πω όχω α ω δμαώ δαδαώ. κα αυό επεδή, «αβώς όπως  δμαία δεμεύεα α μ υαεί ε απφες πυ θυ ε ίδυ   ς δμαίας,  ε α  αυαχμός – μα βώμ ωία εία α υμφ πυ μπεί α γεευεί ό γα υς αυαχύς ό α γα υς δμες» (Dobson, 1993b, . 138). σε μα  πεχή υ πβήμας, εεί όπυ  δαδαίες ππε α χυ βαύα γα υς πυς,  Robyn Eckersley επδώε α υδε  γμό με  δμαία με  ίδ όπ πυ υδεα  φεευθεμός με  δμαία, ζόμε, δαδή,  πααή ό « φεεύθε υπήξ ς δμαίας πγζε από ς φεεύθεες αχς ς αυμίας α ς δαύς» (Eckersley, 1996, . 222). Π υγεμα,  φεεύθε αχή

172

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ς αυμίας «βεα  δαίωμα ω αόμω α υθμίζυ α ς ζωής υς» (ό.π.), α ε ααμβαόμαα  γμό όχ με υεπεαύς όυς α με όυς μας «ευύες υπεπς ς αυμίας (ας πύμε, γα  ώα, ς εευθείας ω αθώπω α μ-αθώπω όω α ααπύα με υς δύς υς όπυς α α ζυ ύμφωα με “ ζωή υ είδυς υς”)», όε « ύδε γίας α δμαίας δε θα ήα πα αββα» (ό.π., . 223). έπμως, α  δύ πεγγίες, ω «πϋπθεω» α ς «αχής», αμφβύ  αυή δ πυ γίεα υχ μεαξύ πς υεπεαίας α δμαής δαδαόας, α υπδεύυ ό, ε πεμω υχ, υπχυ πεόεα  μεία από ό υήθως υπθυμε. υ πθυμε.  Έα δεύε επχείμα γα  ευθυγμμ γμύ α δμαίας ααφεα  απδία ω πω όχω. η «π θεωία ς αξίας» μας εππε α δύμε αύεα  εία μαό γα υς πυς. Ωό, υπγμί αυής ς αξίας, με παδήπε ή α εή α, εία ίως αδύα α γίυ. «Φυή αξία» α «βωμόα» εία δύ αμφβύμεες δες, α, ύμφωα με  John Barry,  επυχία ς βωμόας «αθ  δμαία μα θεμεώδ, αδαπαγμευ αξία ς πς πής θεωίας» (Barry, 1996, . 117), αφύ εξαίας ς «υαής απδίας α υ αύ χααήα ς ας ς βωμόας … εία ααγαί α ααθεί ως  πυ “δμυγεία” δαγ, πα ως α “δεδμ” πυ πύπε με αυαχό όπ» (ό.π., . 116). ο Michael Jacobs ίζε γα  δμυγή α αχή υ γό ς ας ας ς βωμόας ό: … ενέχει μια διαδικασία σκέψης σχετικά με τα συμφέροντα και τις αξίες άλλων ανθρώπων (καθώς επίσης και του ίδιου μας του εαυτού) και  για το βάρος που πρέπει να τους αποδίδεται, σχετικά με την εφαρμο γή αλληλοσυγκρουόμενων ηθικών αρχών σε συγκεκριμένες συνθήκες, και σχετικά με τη φύση της κοινωνίας που θέλουμε να δημιουρ  γήσουμε ή να διαφυλάξουμε. (Jacobs, 1997, σ.219)

173

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

κα  Jacobs:  … αυτό συνεπάγεται ότι στις περιπτώσεις που δημόσια (περιβαλλοντικά) αγαθά είναι υπό διαπραγμάτευση, ο κατάλληλος τύπος θεσμικής συγκρότησης της αξίας δεν είναι η ιδιωτική διερεύνηση, αλλά κάποιου είδους δημόσια αγορά όπου συγκεντρώνεται ο κόσμος να συζητήσει πριν καταλήξει σε κάποιο συμπέρασμα. Δηλαδή, ο θεσμός πρέπει να έχει χαρακτήρα διαβουλευτικό . (Jacobs, 1997, σ. 220)

 Έα πύ μό βήμα χωίζε α πααπω από  δα ό α αα είδ θεμώ γα  αθμό ς φύς ω πω όχω, όπως α α μα γα  επίευξή υς, εία δμα. άυός εία  όγς πυ  Graham Smith υπίζε  «δαβυευή δμαία» ε χ με  πεβ, εώ υζ μα πία πθαώ θεμώ χεδίω πυ θα μπύα «α πγυ  χαμό α  με επί εός μεγυ φμας πεβαώ αξώ πυ εείζα  πίες» (Smith, 2003, . 129). Μα ί υαφής πόα γα  ευθυγμμ μεαξύ ς πς α ς δμαής ς βαίζεα ε α παγμαό επχείμα γα  αήθεα: «… δμαία μπεί α δαωθεί θ γ αβώς αβώς επεδή επεδή εία εία αδύα αδύα α απδείξ απδείξυμε υμε δήπε δήπε με αδαμφβή όπ» (Saward, 1993a, . 76). Με δεδμ ό δε μπύμε α είμαε ίγυ γα δήπε, α π απδε μα πής α ής απφεω εία όα ε πεπής πεγγίζυ  πόβμα δαδχ α πβπυ  αή επααξόγ ς ύς. Με  δμό δγ,  γδία α ς πεδς εγς, αυή εία μα θε  πα μό α’ όμα δμαία. σ δό μας παί,  Saward ίζε ό «… πή χωίς βεβαόα – παγμαόα,  πή ως υπαα ς βεβαόας– χε χυς αχήες  π πή » (Saward, 1993a, . 77). η «αχή ς πός» (πυ υζήαμε υπ  εφα 3) χε ααεί, πγμα, παμώδς φα υς ύυς πυ δαμφώυ  π πή, α εώ δε υπχε αας όγς αυή  αχή α μ υ-

174

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

θεεία α α  ή ω ααπφεω ω αυαχώ αθεώω,  εαμβαόμε ως προσωρινή   φύ ω απφεω πυ αμβα ς δμαίες ς αθ ααόε παί γα  «επμγό παγμαμό»  πί ααφεόμαε. τ α επχείμα δααμβε  ζήμα ς αήθεας από μα εααή πή. Πα  εγγεή αβεβαόα ς ής απφεω, εδ  πεβαό παί, μπύμε εύς α υπίξυμε ό πες απφες εία αύεες –π  « αήθεα»– από ες. τ εώμα εία: Πς εία  αύες όπς πααγωγής αυώ ω αύεω απφεω; ο τζ σύα Μ γαε ό «μα γώμ πυ  εξυία ππαθεί α ααπίξε εία πθαό αθής. Ό επθυμύ α  ααπίξυ, φυ αύα  αήθεα ς· όμως δε εία αθα» (Mill, 1859/1972, . 79). άυό εία α επχείμα υπ ς αχής ής απφεω πυ α υδεα με  δμαή δαβύευ α ίως ππε α υθεθεί από υς πυς – αόμα α από εείυς πυ χυ υγεμες απόες πεί ς αήθεας:  Αν υπάρχει μια οριστική απάντηση όσον αφορά στις «ορθές» αξίες και τον «ορθό» τύπο κοινωνίας στην οποία πρέπει να ζούμε (και οι πράσι νοι γενικά πιστεύουν ότι υπάρχει), τότε οι πράσινοι πρέπει να δεσμευτούν απέναντι στη δημοκρατία ως τη μόνη διαδικασία λήψης αποφάσεων που … αναγκαστικά δίνει την απάντηση. (Dobson, 1996a, σ. 139)

 Έα πμπ επχείμα επχείμα υδ υδεα εα με α πεβ πεβα α  φ μας υ γεμς  γε μς μφή μφήςς απε απε ωμ ωμς, ς, πόω πόωπ-μεπ-με-πόω πόωπ π δμαίας. Όπως ίζυ  Doherty α De Geus, α όπως πααήαμε  εφα 3, «μα από μα γή πή,  π θεωύ  απω απααί επεδή παα γόευς πόυς, δίας πεαόα  πή πααγωγή α ααω μ πα  πααγωγή α μεαφ πϊόω γα  παγόμα αγ» (Doherty and De Geus, 1996b, . 3). Μία αεύθυ αυής ς υγής δγεί  θεωία ω βπεχώ α, όπως είδαμε  εφα 3, 

175

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

θεωία ω βπεχώ δε εία απααία δμαή. Υπχυ, όμως, υδες  δμαή θεωία α παή μεαξύ απως α υμμεχής, α  βαθμό αυό εδχεα α υπξυ πύ εδ γ επχεήμαα γα μα πή δμαία. τς, υπχυ δύ είδ επχεμω πυ πχα από  ή εμπεία. τ πώ ααφεα ε αίχα  επχεήμαα «δμαώ» α «αυαχώ» ωώ – με  πεπίθ ό μεύ απφα υπ ω δμαώ ωώ. η εμπεή χύς αυύ υ χυμύ δε μπεί α απμθεί εδώ, α ππε α αήυμε  επφύαξ ό  ααμφβήα αό ό ω αθεώω πυ υήθως θεωύα αυαχ ε αυό  παί (π.χ.  σβεή Έω α  άαευωπαί άαευωπαί γείς ς) μπεί α φείεα ε παγες δαφεύς από  αυαχμό υς. Πα’ όα αυ,  Lafferty α Meadowcroft εφζυ μα δαδεδμ π όα γφυ:  Είναι πιθανόν οι οξείες περιβαλλοντικές κρίσεις να είναι αμεσότερα (ή αποκλειστικά) δεκτικές αυταρχικών λύσεων. Η απάντηση εδώ πρέπει  να είναι ότι … ούτε η θεωρία ούτε η πρακτική εμπειρία αποδεικνύουν ότι τα αυταρχικά καθεστώτα είναι, μακροπρόθεσμα, πιο αποτελεσματι κά από τις δημοκρατίες στην επίλυση περιβαλλοντικών προβλημάτων. (Lafferty and Meadowcroft, 1996b, σ. 3)

τ δεύε από α επχεήμαα ς ής εμπείας ααφεα  πααή υ Bob Paehlke ό  ίδ αβώς αό πυ  θεωί υ «πυ αυαχμύ», όπως  Heilbroner α Ophuls, πεφεα  παμεα υς,  πώ πεβαί αβς ήα υπ «ς αχής πεβαής δίς, αθώς α ς υμμεχής ε αυή» (Paehlke, 1988, . 292). Π πόφαα,  Doherty α De Geus χυ ίε πως  πεόε π απδεύεα ό εία υμμεχί δμες: «τα γαω ω πω μμω α πς πες μδες ε επίπεδ απώ πώ ππαθύ α αύυ αυό πυ θεωύ ως εγχ ω πώ γαώεω από γαφεες α αχγύς» (Doherty and De Geus, 1996, . 5).

176

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

άυή  υπεπ ς ύπαξς μας «πς δμαίας» εία μ ωγή πα π-θεωή, απεεί δαδή πεόπ εόε μα απύπω υ  υπχε (ή υ  χε υπξε) πα αυύ πυ ππε α γίε. σε αυή  αγω,  χ γμύ α δμαίας εία υχαία α όχ ααγαία, βαίζεα μ ς ωγς ααβς υ γμύ πα ς θεως υ θεμεώες:  Ιστορικά και κοινωνιολογικά, οι ιδέες για τη δημοκρατία στα περισσότε ρα από τα δυτικοευρωπαϊκά πράσινα κόμματα προέρχονται από τα πρό τυπα της Νέας Αριστεράς (New Left) του τέλους της δεκαετίας του 1960 και από τις πρακτικές των νέων κοινωνικών κινημάτων των δεκαετιών του 1970 και του 1980. Η αμφισβήτηση του γραφειοκρατικού χαρακτή ρα της σύγχρονης διακυβέρνησης και το κάλεσμα για αυτοδιαχείριση υπήρξαν τα ενοποιητικά στοιχεία του λόγου της Νέας Αριστεράς. (Doherty and De Geus, 1996, σ. 5)

 Όες αυς  πααήες χε με ς πθας υδες πς α δμαής ς ππε α υδεύα από  ααγώ ό υπχυ πί ύπ δμαίας α ό αυό χε μαό αίυπ  ζήμα ς υμβαόας. Γα παδεγμα,  Michael Saward ίζε ό  εες πυ δαπώε μεαξύ ω πω όχω α ω δμαώ δαδαώ εία π δες  παί ς άμε - -  σης  δμαίας,  δμαίας, όπυ  υμμεχή δαδαόα ς δμαίας βίεα  απύφωμ ς. σ αντιπροσωπευτική δμαία εία δεό ό ας «απόωπς χε πεθώ εγμώ α δαύα α παίε απφες γα γααμό ς εγής υ πεφεας»· εδώ, ε  Saward,  «εες [μεαξύ πω παγμω α δμαώ δαδαώ] θα εία γόεες» (Saward, 1993a, . 70). Με α όγα, ό  δμαία θεωεία δαυβ για   υς αθώπυς πα από  υς  υς αθώπυς, ό πεόε π εόε υμβαή θα εία με μα π  πωμ ε όχυς. κα παόμ όπ, α εμπε εμήα χυ δείξε ό μ ύπ δμαίας εία δεόε από υς  δαύπω ω πεβαώ πβμω: 

177

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ο σύνδεσμος μεταξύ αλτρουισμού και περιβαλλοντισμού μπορεί να εξηγήσει γιατί οι μικρότερες σοσιαλδημοκρατίες της βόρειας Ευρώπης –Νορβηγία, Σουηδία, Ολλανδία– είναι πιο δραστήριες στη δημοσιοποίηση των συζητήσεων για τις σχετικές με τα περιβαλλοντικά ζητήματα πολιτικές που απαιτούν ρύθμιση των συνεπειών της αγοράς, και στην καθιέρωση μεγαλύτερης διαφάνειας ως προς τις διανεμητικές δαπά  νες των περιβαλλοντικών προγραμμάτων. προγραμμάτων. (Witherspoon, (Witherspoo n, 1996, σ. 65)

 Ό αυό ααδε ααδεύε ύε ό  πής απίμ ς πβμα πβμαής ής χς γμύ α δμαίας θα απαύε μα αξόγ βαμ  δααύω ς υμβαόας αμεα ε όλους  υς  υς δυαύς ύπυς γμύ α όλους  υς   υς δυαύς ύπυς δμαίας. Μα α αξόγ υπεβαίε ς πθες υ παός ββίυ (α πύ πθαό υπεβαίε ς αόες υ υγγαφα υ), όμως είπαμε αε πυ δείχυ ό παδήπε εξίω υ γμύ με  αυαχμό ππε α αμεωπίζεα με μεγ επφύαξ. Με α αχθύμε με α αόμα ύπ πβμω «πς δμαίας». τα πεβα πβήμαα χυ εαγγε  πή μεήα δαξ «αύγες εγς πεφεες», α υμφα ω πίω επεζα από  πεβαή ααγή, α δε απωπεύα εύα από ς πααδας δμας δμς α α ό υς. τες πεφεες πεαμβυ πίες μαώ χωώ (π.χ. σαδαβύς πυ υφίαα ς εππώες ς βεαής όξς βχής), μες γες α μήμαα μ-αθώπυ φυύ όμυ. τ εώμα εία: ά υπθυμε ό α υμφα αυώ ω πώ πεφεεώ ππε α απωπεύα δμα (μα μαή υπόθε, πυ εξεζεα επμεώς  Dobson, 1996b), πώς θα γόα  χεί θεμί α ααχεδαύ με  α όπ; άυή  εώ ίθεα, α δε παίε απ από όυς βπυ  μ ς πς πής ως θμα επας ς δμαίας εός ς φύς (Eckersley, 2004, Latour, 2004, Wenz, 2002). Δύ γες α πύ δαφες απαήες δία ε αυή  εώ. η πώ, από  Bob Goodin, παυζε α υμφ-

178

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

α αυώ ω πεφεεώ (α δαίεα ω μεώ γεεώ α ς μ-αθώπς φύς) α «εωμαώα» ε αυ ω μεώ αθώπω όω (Goodin, 1996, . 841), με  ίδ όπ πυ α υμφα ω πύ μώ παδώ θεωεία ό εωμαώα ε αυ ω γώ υς. ο Goodin γωίζε ό αυό  πόυπ χε αόφμ παεθό: «τα υμφα ω βω α ω υπεώ ήα α  ίδ αβώς όπ εωμαωμα α αίχα υμφα ω αφεώ υς». Παμίως, « π-εδυαδας ύζυγ,  πίες δε είχα αεξ μή υπόα, πεπε α απδχα  γεγός ό α υμφ υς ήα εωμαωμα α υμφα ω υζύγω υς» (ό.π., . 842). Όμως, υεχίζε, « πείπω ω μώ παδώ όπως α ω μεώ γεεώ,  πόυπ ω “εωμαωμω υμφεόω” μζε θεμό α ύ όγ επεδή εμφαίζεα ως ααπόφευ» (ό.π., . 843). τία πθα πβήμαα υπχυ  πόα υ Goodin γα μα «επώπ ς Γς». τ πώ, α π επζήμ : ό δε εία δμαή. Όπως πε δε ήα δμαό ως πς ς εδυαδας υζύγυς α εωμαώα α υμφ υς ε αυ ω υζύγω υς,  ίδ θα ππε α χύε α αμεα ς παύες α ς μες γες. Δεύε,  «εωμω» δε εία  μό δαθμ μθδς απώπευς. τί, δε υπχε εγγύ ό  θωπ ς επχής μας θα «εωεεύυ α υμφα» (Goodin, 1996, . 844) ω μεώ γεεώ α ς μ-αθώπς φύς με  απαύμε όπ – α α δε  πξυ, όε  «εωμω» δε θα απφε α φ πυ υπόχεα. Μα εααή αγή, ως πς αυή υ Goodin, εία α χυμε απώπυς εεγμυς από πεξύυς εγείς γα α απωπεύυ «μεα» α υμφα ω μεώ γεεώ α ς μ-αθώπς φύς ε εθ α δαα μθε ώμαα:  Οι πληρεξούσιοι θα λειτουργούν ακριβώς όπως κάθε δημοκρατικό εκ-   λογικό σώμα. Σε πρώτη φάση θα «είνα «είναι» ι» οι εκλογε εκλογείς ίς των μελλοντικών μελλοντικών  γενεών,, από τους οποίους θα προκύπτ  γενεών προκύπτουν ουν οι υποψήφ υποψήφιοι ιοι εκπρόσ εκπρόσω ωποι των συμφερόντων των μελλοντικών γενεών. Αυτοί οι υποψήφιοι

179

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

θα διεξάγουν εκλογικές εκστρατείες προβάλλοντας στόχους που θα προωθούν τα συμφέροντα των μελλοντικών γενεών …, οι πληρεξούσιοι εκλογείς θα αξιολογούν τα πλεονεκτήματα των διαφόρων υποψηφίων και θα εκλέγουν τους προτιμώμενους υποψήφιους μέσω μιας δημοκρατικής εκλογικής αναμέτρησης. Οι εκλεγέντες υποψήφιοι θα κάθονται κ άθονται τότε στο κοινοβούλιο δίπλα στους αντιπροσώπους της παρούσας γενιάς. (Dobson, 1996, σ. 132)

άυή  μφή απώπευς δε εία χωίς δυίες, πς από ς πίες υζήθα αύ (Dobson, 1996b, Ekeli, 2005), όμως α  ύμα θα απφευγε ς μ δμας εππώες ς εωμως. ά α δε εγγυάται απόυα ό α υμφα ω μεώ γεεώ α ς μ-αθώπς φύς θα αμβα υπό,  δμαή αχή ς γδίας –πυ παχεα από ς εγς, εώ απυζε από  εωμω– θα βθύε α εε  υς μας εεί πυ ππε. Πς  παό, όμως,  πεβας α  πί γς ππε α υεγαύ με μα μθεή εξυία πυ εία υγμ με πύ π πααδαύς όπυς. Θα εξεω πααω  βαθμό  πί πδύ α παγμαπήυ υς όχυς υς μα από α εθ βύα.

 Δράση μέσα μέσ α και γύρω από τη νομοθετική νομοθε τική εξουσία εξ ουσία

Πς χώες χυ πα όμμαα πυ επδώυ α εεγύ  εθό μθεό ώμα. τα πα ήμαα ε όες ς χώες πυ δαθυ α όμμαα βπυ  ππθεα ς επής  μθεή δαδαία ως μς, υχ, υ όυ υς δαμφώα α  δαμόφω πώ, α  υζή όμω ή α  εφαμγή υς. η εή πααδχή πίω α από α δύ είδ δς,  μμαή πή δαόα α  δ ως μδα πίες, ε αδς γαμμς μώας, εία ό  φεεύθε-δμαή δαδαία ής απφεω α  μς δμς με ς πίες υδεα εία αε αχς ώε α εππυ  υπί υ πυ

180

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

πγμμας μω αυώ. η δα ό, αόμα α α δε εεγεί α π όμμα, μπεί α αθεί επαής πίε υς υβεώες γα  παγμω ς βώμς ωίας φαίεα γεώς απδεή. κπε,  εώ α α πα όμμαα μπύ α επφυ μα υ είδυς ααγή ήα εεώς θεωή. Μχ ς αχς υ 1980 δε υπήχα μ ω Παίω ε αμ βυή α, αφαώς, αα π όμμα   εξυία. τώα αυό χε αξε. τ ιύ υ 2006, όα γαφόα αυς  γαμμς, α ευωπαϊ πα όμμαα πεφαεύα γα 192 δες ε εθ βύα, γα δύ υπυγύς υβεήεω (ιαία α λεία, European Federation for Green Parties, 2006). Μχ ς εευαίες εγς, πόε  γεμαή πή ή αξε,  κόμμα ω Παίω παζε μαό ό  υβ, α  βυευής υ Joschka Fischer είχε  χαφυ υ υπυγείυ έξωεώ. κα’ αυό  όπ,  π γεύα  εγή επυχία μα υς πεμύς υ φεεύθευ δμαύ παίυ (Müller-Rommel and Poguntke, 2002). τ εώμα εία α  α ζόμαε ε αυό  παί αεί γα  επίευξ ς ζπαής πής α ς ωής ααγής πυ πείε  γμός. τ πώ πόβμα γα θε π όμμα (ε αες χώες, α ίγυα  Βεαία) εία, αχ,  εγή επυχία – δε εώ απααία  εγή  υβ, α  υγω εός επαύς αθμύ ήφω ώε α εδίυ αόμα α  εχ απώπευ  μθεή εξυία. ο ίδς αγς πυ εμφαίζε 192 πα μ ευωπαϊώ μθεώ ωμω δείχε εππ ό δεαεπ από α α πε πα όμμαα  έυώπ δε απωπεύα αθόυ (European Federation for Green Parties, 2006). σ Βεαία,  πεφό ύμα με ς μεδς πεφεες, όπυ  υπήφς με  μεγαύε αθμό ήφω αααμβε  δα, ευγεί αφωα εα α μ όμμαα. τα απεμαα αυύ υ υήμας γα εμφαεα ς ευωπαϊς εγς υ 1989, όα  βεαό Π κόμμα δε  15% ω ήφω α όμως δε ααβε αμία δα  σαβύγ. Όα εφαμόε  αα γό ύμα, ύμα, ς ς εγς εγς υ 1999, 1999,  Π Π κόμμα ε εεε δύ μ  έυωπαϊή Βυή με μό 5,8% ω ήφω. ο Jean Lambert α

181

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Caroline Lucas επαεξεγα  2004, με εαφώς αυξμ μείδ ήφω (EFGP, 2006). άόμ πααμε υπεβ δύ α φααεί αείς  βεαό κβύ με ω α απόωπ, πόω μ με αε μ ώε α μπυ α υμμεχυ ε υαπμό με α από α μεγα όμμαα. τ Π κόμμα ς άγγίας α ς ουαίας γωε μα μαζή πί  π δυαή υ πεφεα,  Brighton Pavilion, ς γες εγς υ 2005. ο βυευός υπήφς Keith Taylor αβε, με μεγ δαφ,  μεγαύε μείδ ήφω πυ είχα πεύχε ως όε  π, 22%, α π ήθε ίς  πεφεα. Ββαα, δε εία ε όες ς χώες ό δύ γα α μ όμμαα α γευύ  εγή επυχία, α αξίζε, από αυή  π, α εξευμε  γεμαή εμπεία. σς μπδας εγς υ 1983  Π δα  5,6% ω ήφω α εήθα  Βυή, εώ ς επόμεες εγς,  ιαυ υ 1987, αύξα  μείδό υς  8,3%. σς «εγς ς επαως»,  1990,  ή ήφς άαής α Δυής Γεμαίας υς ξε  1,2%, «με  δυγεμαό όμμα α χε όες ς δες υ» (Jahn, 1994, . 313). άβα ξα  7,3% (αα εα δες,  ί μεγαύε όμμα  ομπδαή Βυή)  1994, πεα εαφώς  6,7% με  όμμα Bündnis90/die Grünen (αα επ δες α μία υμμεχή  υβ υαπμύ με  σαό Δμαό κόμμα)  1998, α αβα ξα  8,1% (πεήα μία δες)  2005. τα ία απεμαα πγμα χα α δαεύυ εείυς πυ είχα ξεγε  όμμα, όπως  Anna Bramwell:  Από το 1980 το Κόμμα των Πρασίνων στη Γερμανία έχει κλείσει τον κύ κλο του. Στις πρώτες εκλογές μετά την επανένωση (Δεκέμβριος 1990) η στήριξη στους τότε Πράσινους μειώθηκε απότομα και, παρόλο που διατήρησαν τη στήριξη στήριξη της Έσσης, δεν υπάρχει υπάρχει η παραμικρή αμφιβο αμφιβο λία ότι η ανοδική πορεία τους κόμματος μειώνεται. (Bramwell, 1994, σ. 133)

τα μεπεα γεγόα απδεξα ό μ αε θς.

182

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

Πό επυχμ υπήξε, όμως,  γεμαό Π κόμμα  εφαμγή ω ζπαώ ααγώ πυ εξήγγεε  μαό μαφ υ 1983; τ μεαφό χήμα ς «αππίς» μας εππε α θεωπήυμε μες από ς εμπείες ω Die Grünen από  1983, αφύ ε δύ υγεμα παία  όμμα φαίεα α χε επθεί από ς απαήες α υς πεαμύς ς βυευής δαόας. κα’ αχς, υζήθε με δαίε α α δεα  ζήμα υ α θα υμμεείχα ε υμμαχίες αής με α π όμμαα, πεμυ α επεζυ ς αύμεες πς ε μεγαύε α. άπό μα ζπαή π,  πααή ς Petra Kelly εία αία:  «έ  π ααήξυ α γίυ απώς γί αδμες, όε  πείαμα εείωε – θα χε αχευεί» (Spretnak and Capra, 1985, . 152). κθε π όμμα πυ ευγεί ε βυευό παί αμεωπίζε  πθαόα εός υαπμύ ε πα επίπεδα ς δίς, α  γεμαί π φα ό α π πόθυμ α αήυ πή υαπμύ (αόμα α υ ύπυ «φωεός μαδός»:  ό-ί-π ό-ί-π (Poguntke, 1993, . 398). Μεαξύ υ 1998 α υ 2005 αυή  α γή ααμείφθε με α μείδ δαυβς δαυβς π υς αδμες. σ δμα αυό,  π είχα  πύ ες υπυγύς  υβ εώ, όπως μείωα ωίεα,  Joschka Fischer ααβε α από α π μα αξώμαα, αυό υ υπυγύ έξωεώ (Rüdig, 2002). τ ζήμα πυ θε  Kelly εία ό  δίες με α όμμαα εχυ  ίδυ α αμβύυ ς ζπας πες αχς:   απαήες μας βυευής πής μπεί α υμβυ  φθ υ πυ πγμμας α ε υαόυθ εγαε υ αχύ χεδαμύ. Χαας υπήξα  μας εες  γεμαό κόμμα ω Παίω  δεα ς ίς υ κόβυ  1999. ο Fischer είχε α αμεωπίε μα δυαή θύεα από υδπόυς υ πυ ήα αίθε  παμβα υ νάτο.. έξυ, εώ παγμα υβαε  δαμόφω ς γεμανάτο ής εαίως απα  υμμαχή εβή  ι, εία εξα-

183

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ε δύ α χυύμε ό  Fischer δαμόφωε μα ευή π πή γα  Γεμαία  πείδ ς θείας υ. η απίμ ς γεμαής εμπείας υμμεχής Παίω  υβ από  Wolfgang Rüdig ως πς  υμμεχή ω παίω  υβ, ήα ό «από υς πυς επα  δυας εγς πεφεες,  ύδεμς με χυύς υμμχυς α  δεμί με χυς μδες υμφεόω ς ωίας ω πώ, πεμυ α αθώυ α πωθήυ π ζπας ύες» (Rüdig, 2002, . 106). ο Thomas Poguntke υίζε  εύς ς εμπείας ω παίω  εθή υβ με όυς εξίυ υγαμυς, α α με μα δό απγήευς: «έε,  δύαμ υ πυ όμμας ς εθς υβεήες υαπμύ (α α  εγή υ επυχία) εαπόεα υίως  επδξα εμεευ εός μ πεμυ πεδίυ εγμώ π  μεί α απεήε με –ή αόμα α α επξε–  απχώ» (Poguntke, 2002). τα τα πααπω δε φαίεα α απεύ θεμή υαγή γα μα ζπαή π ααγή. ο Robert Goodin χε ίε ως πς υς πυς «εας»:  … είναι, τρόπον τινά, στην ίδια θέση με τους ιεραπόστολους που αντι μετωπίζουν πολλά πεινασμένα στόματα με λίγες μόνο μερίδες φαγη τού· θα ήθελαν πάρα πολύ να τους ικανοποιήσουν όλους, αλλά μπο ρούν να ικανοποιήσουν μόνο λίγους. Πάντως, είναι καλύτερα να είναι ικανοποιημένοι λίγοι παρά κανένας. (Goodin, 1992, σ. 110)

 Όπως είδαμε πααπω, πααπω, αυό απεεί υχεα υχεα ς (επίμαχς) (επίμαχς) πς υ Goodin ό  π θεωία ς αξίας εία «δα υεπεαή» (Goodin, 1992, . 111) α ό θε θεωία πύ φα δς ππε α υπεεί  θεωία ς αξίας. τ θμα γα  π φα, επμως, εία α φε πα απεμαα, α α απεμαα, ε πείπω μεαξύ υς ύγυς, υπεχύυ υ φα. ο Goodin χε βε εύμα γα  απαφή «ααφώ πω χυμώ πεί απως α δμαίας από α ω» (Saward, 1993b,

184

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

. 511), όμως πααμε  αυχία ό πα πς ας πθες χα  δόμ υ υμββαμύ. κπ ζπες π υπίζυ ό αυό υβ ε μία ίμ γμή γα υς γεμαύς πυς:  αγώα γα α ύμα εααγής ω απώπω υς  βυή – α θμα  πί θω α ααφεθώ. σύμφωα με  αχό ύμα,  εεγμ π απόωπ  ομπδαή Βυή θα υμμεείχα μό γα δύ χόα α γα α επόμεα δύ θα πααχωύα  θ υς ε αααες, πυ θα είχα αχ πφθεί ως «μθεί βθί» (Spretnak and Kapra, 1985, . 39). η αόγ αυής ς αχής ααα  φόβ υ «επμύ»· επεδή   εός αθώπυ επεζεα από  όπ ζωής υ, ώ ή ω α εα χόα  μχαμό ς βυής ή εός αύ μθεύ φα θα μπύα α εία ααφ. συγχόως,  ύμα εααγής όπευε α απεε μα αή δεξ ς ς ω παίω α υγεώεα πή εξυία α χα χε ίγω αόμω. έες α αυής ς αχής πβήθα από ς αγες γα απεεμαό γ  βυή:  εααγή θεωήθε ό εμπδίζε  αδεξ «πωπήω» με επή α ό εμπδίζε  α. άπό  1983  δμευ  εααγή α ς αχς πυ εφζε χαωε α  Μ υ 1986 εγααείφθε επίμα. άυό δε γε επεδή  αχς αυς αθαυς θεωήθα αεπαείς, α επεδή δε μπύα α ευγήυ ύμφωα με  αχή υ γόή υς  παί ς βυευής  βυευής πής: «κω από  πίε ω πώ εξείξεω  αφεείς δες πεί αϊής δμαίας απεύ π παεθό» (Hulsberg, 1988, . 123). σ ίδα  γαμμή ς,  Spretnak α Capra υπίζυ ό « αχή ς εααγής ω εεγμω αξωμαύχω απδείχε πεόε πβμαή πα ευεγεή γα υς πυς  Δυή Γεμαία» (1985, . 188-189). τ γεό υμπαμα εία ό:  Μετά από μία δεκαετία και πλέον πειραματικής προσπάθειας να θεσπίσουν άμεσες δημοκρατικές δομές στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, οι Πράσινοι έχουν κινηθεί, κατά τι, προς τα κατεστημέ-

185

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 να κόμματα … οι δομικές επιταγές του πολιτικού συστήματος εξασφά λισαν ένα τίμημα. (Poguntke, (Pog untke, 1993, σ. 395-396)

η βυή, ββαα, δε εία  μός χώς απυξς πς πής δαόας. ο πεόε  π ίμα πυ υπίζυ  ααγή μω φεεύθεω δμαώ πώ δμώ, υπίζυ α ες μφς δς. σ υπόπ αυύ υ εφααίυ εξεζα ες εαας επγς ω από υς αόυθυς ίυς: όπς ζωής, όες, μεες δες, δόα υ πί α επαααή ξ.

Τρόπος ζωής/Lifestyle

η γεή αχή πυ δπε ς αγς ό υ όπυ ζωής ό α ς όας εία ό  ααγς  υείδ α  υμπεφ εχύα αμβαία. η ααγή υ όπυ ζωής αφ ε ααγς ω πύπω αμής υμπεφς  αθμεή ζωή. τυπ τυπ πααδείγμαα εία: μα  εγήγς ως πς α πγμαα πυ αγζες, α όα ες,  πώς επεδύες α χήμα υ,  πώς αμεωπίζες υς αθώπυς,  μεαφό μ πυ χμπείς, ... τα εευαία χόα υπήξε  Βεαία μα γήα ξ από πες ααγς  όπ ζωής. η αή γία, ε μα μήμαα ς όας υχ, εία δαίεα υ υμύ. τ αό εμπό «παε» α είχυε αυή  , α  μεγες αυίδες πεύδυ α εφδαύ με πϊόα φ πς  πεβ, ε π βαθμό υχ· α πϊόα ε π υευαία πυε μα πεόε από μόγ υς υευαμα ε α χώμαα. σ παί αυό,  π γε πύ γήγα  χώμα ς απαής δαόας α επχεμαόας. άπό  πευ ω ααγώ  όπ ζωής, α πεδία γα πή δ εία α’ αχς απεόα – αόμα α  υαα εία ας πθαός χώς ζπαής πής, αφύ όπως μας πφύ  John Seymour α

186

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

Herbert Girardet «…ς πεόεες χώες,  α α υ εύ ω υώ πγαίε αευθεία  υαα. κθε φ πυ αβμε  αζα πείπυ 20 ία εό μεαπα από αθα ε υπα» (Seymour and Girardet, 1987, . 27). Πφυ, μα, μία πεεή υμβυή: «E  εό εία αφ ξεπύε  [με  αζα]. έ εία ί αφήε » (Seymour and Girardet, 1987, . 27). Υπθω ό εία  αυός ας όπς γα α αχίε μα επαα. η αγή υ όπυ ζωής υφίαα εδώ α πύ αό  π ίμα α χε πααγγε α ε αθμό ββίω α φυαδίω με θμα υς παύς όπυς απφυγής ς πεβαής επβυς. τ τ 1973,  E.F. Schumacher γαφε: «Παύ  θωπ ωύ: “τ αβώς μπώ α ω;” η απ εία απή ό α ααεπή: καθας από εμς μπεί α δυε γα α βυμε ξ  υό μας» (1976, . 249-250). τ χήμα εία γ υεπς:  πωπή μεαμόφω δγεί ε ααγή υμπεφς,  πία, με  ε ς, μεαφζεα ε βώμ ό όπ ζωής:  «ταα μόα δμ υ πυ υπχυ γα  χίμ εός π π«τ υ μς εία  θωπ πυ ύα πς α π π όπ ζωής α υμπυ με υς πυ υ  ίδ» (Bunyard and Morgan-Grenvile, 1987, . 336). τ θεό χεί αυής ς αγής εία ό, πγμα, π θωπ ε ζυ με ωόε α γόε όπ. Πεόεα μπυα α εφμείδες ααυώα, πεόε αμόυβδ βεζί αγζεα α γόεα βαβε απυπα φυ  απχευ. τ μεμα, όμως, εία ό  όμς γύω μας υεχίζε α εία όπως π, δαδή όχ πς α μ βώμς – με υς όυς, ββαα, μας ζπαής ααθεώς ω υθεώ α παώ μας. κα’ αχς, παυζεα δυία  α πεεί ας επαής αθμός αόμω α αυθεί βώμες πας, ώε α επυγχεα ας θεός αίυπς ως πς  δαφύαξ υ πεβς. έία πφαώς δύ α πβυμε πό μα μπεί α φε  μήυμα α πό θωπ θα  εφαμόυ, α φαίεα απίθα α μεαπεεί ας μεγς αθμός αόμω α α πβεί ς

187

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

απααίες ααγς ς αθμεής υ υμπεφς. σ μεαξύ, πς από ς πες γα ααγς αυύ υ είδυς μας ζύ α αξυμε  υμπεφ μας ε υγεμα μεία ς αθμεής μας ζωής α,  υχεα, μας εππυ α επυμε  μ βώμ ααφή μαία μας. Δε υπχε ίπα εγγεώς π, γα παδεγμα,  π αααωμό πυ παυε υπ πααπω. έία αήθεα ό  πίε ω αααωώ βήθε  μείω ς χής ω χωφθαθω (CFC) α πϊόα αεζό. έία αήθεα ό  Bodyshop ας πφε εξω αώμαα α αμπυ ε επααχμπύμεα μπυα α ό α πϊόα αυ δε χυ δμαεί ε ζώα. έία αήθεα ό μπύμε α βθήυμε α παααθεί  ζωή ω πώ δαώ α ααθύμε  πεαμό α αγζυμε αθίμαα υαας από μαό. Υπχυ, επίς, εδείξες ό  έυώπ  αία ω αααωώ α γεεώς ππμα όφμα ζμώε ς εαείες πααγωγής υς, ό πυ  μεγαύε ευωπαϊή πεζα,  Deutsche Bank, υμβυεύε υς μεγυς επεδυς ς α πυήυ ς μεχς αυώ ω εαεώ, επεδή  αααως δε θυ α αγζυ α πϊόα υς (εφμ. Guardian , 25 άυγύυ 1999, . 1). Όα αυ βθύ  πεβ, όμως, ό απυζυ ες αγς, αα υς δε φε ς ζπας αα γς πυ αμαίζεα  γμός. Πώ, δε πφυ ίπα  αμεώπ υ εύ πυ ζήμας, υ ό δαδή  απεό πααγωγή α ααω, αεξα από  α θεωύα φς πς  πεβ, εία αδύα α δαθύ μα ε α πεμ ύμα. τ τ ζήμα, εδώ δε εία ό α υμε υς αθώπυς α αααώυ «θ», ό α αααώυ γόε – υχ αυί πυ ζυ ε παες ωίες. η αγή υ Bodyshop εία ας ύμς  ααω. τ είμεό υ  φυδ ω Friends of the Earth γα  Π έβδμδα υ καααωή (12-18 σεπεμβίυ 1988), πεπε υς αθώπυς α «χμπύ  αγαή υς δύαμ υπεύθυα» – όχ α  χμπύ γόε. άυό εία πυ ε  π αααωμό πεβαό μ, πα

188

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ζπα π. Έ, γα παδεγμα, εώ α μ αυί δαύε πεόεα χόμεα α γαό α επμπε γόε CO2  απ’ ό  παεθό,  μεαφς πααμυ αμεα υς π αεχόμευς μείς ως πς ς επμπς CO2. άυό υμβαίε επεδή υπχυ 27 εαμμύα αυία υς δόμυς υ ηωμυ Βαείυ – χεδό α δπα από ό π από εί πε χόα. συμβαίε, επίς, επεδή  ας εχγίες δε χμπύα θ. κεδίζυμε μό πεμα από  χή υβδύ ήα (εύ/βεζίς) (εύ/βε ζίς) ε α ζπ πυεείας πυ  ααευας υ πβυ ό  επμπς υ χυ μεωθεί  επίπεδ υ «μυ γεεαύ αυήυ» –  ααευας ξεχύ ό  μ γεεαό αυί εία  πόβμα α όχ  ύ. Δεύε, χε εί «ό υπχε πήθς αθώπω πυ εύα ς δύαμς α επεζυ α πγμαα πώα από όα επεδή δε δαθυ α χήμαα» (Green Line , α. 60, Μς 1988). τί, μήμαα υ πυ ήμας ώθυ ό  αααωμός εία υπεβ απεχθής α υός, ως μ, γα α μας δ γήε αφαώς  επδωόμε όχ, μα ωίας «εθεύας απόας». άυό βίεα πίω από  πααή ω Porritt α Winner ό «υαχεί μα υύα χμμ, με ήα δύαμ  ααω, όπυ  πευμαόα εξβείζεα α  χες απίπα ή πείζα ε α πμύχ θύαα γα υς ί γυς» (Porritt and Winner, 1988, . 247) α, υίως, ό «αξίζε α εί πως  βαός όχς υ πυ αααωμύ εία μ α ααμφώε πα α ααδαθώε υα α πόυπα ς ααως» (ό.π., . 199). Γα Γα μα αόμα φ είμαε ααγαμ α επμυμε  δαφ μεαξύ μ εαξύ πεβαμύ α γμύ –  αγή υ πυ αααωμύ,  εμ ς γα ααγή με ς ως αγς, πυ βαίζα  απεό πααγωγή α ααω, εία παδί υ πεβαμύ μ πα υ γμύ. η αγή ω ααγώ ς αμς υήθεες, πυ θα δ γήυ ε μα μαπόθεμ ωή ααγή, δε αμβε επίς υπό  πόβμα ς πής εξυίας α αίας  πί

189

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ααφθα πγυμως. έία μ μ εαό α θεωύμε ό  δυμες πυ εία ίγυα εχθς πς  βωμόα θα αφήυ α απδυαμωθύ  μες μφς πααγωγής α ααως. Βεβαίως, αυό υ πύ μόε πόβμα ε  π ίμα χε α υ μό πα μφή χααύ πεβαμύ·  όμως ε, γα  μα φ, θε παγμα α δγθύμε ε μα ζπα εή ωία, όε θα ααγαεί, ε, α ααμεθεί με  ζήμα μας υπγίμς αίας  ααγή. άυό πυ φαίεα ό ς αγς υ όπυ ζωής, όπως ς παγμαεύα, εία   από μυς υς υίως ς δας ό  α επευχθεί μα ααγή απεεί παγμα «πό θμα» – δε πείθα ό μα π ααγή εία πωαχ ζήμα εξαφς θεω πής εξυίας α φής υ μύ πς  θή αεύθυ. σ εφα 1 είχα μεώε ό  πευμαόα χε μεγαύε μαία γα  π ππή από ό πθαό χε γίε δμόα υεδό, α αυό χε παε αεή εύπω ε μυς αβς υ ήμας ε χ με  όπ πυ θα επευχθεί  ααγή. η εή δα πίω από  πευμαή πγγ δααμβε ό  ααγς πυ ππε α γίυ εία πύ βαθς γα α αμεωπύ μό  πό ίβ, α ό  υχς εία ό μας ό α  αίθυες ω βυίω. ο Jonathan Porritt γφε ό πεμυ «γα  βώμ απυξ … μα θή ς εγαίας, πευμα υγμ, απεεί μαό εγαεί ααγής» (Porritt, 2005, . 144). η Marilyn Ferguson υήε  χή «υχεχγώ» (Ferguson, 1981) γα α επύχυμε π ήεμες, ααφες, πεόε «πες» υεδας ααες, εώ  όα Findhorn  σία βαίζε ς δαός ς  πεπίθ ό αυός εία πγμα  δόμς ς ααγής. (Γα μα εμπεή αξόγ υ όυ ω «υχεχγώ»  ωή ααγή, β. Seel, 1999, εφ. 6). Μα α πγγ παίε α βα  πγύμε μεί –ό, δαδή,  ζπαή π ααγή θα υαήε μεγ αία– α  πααμπε. Έ  Bahro μ γα  αγ α υμε «α αύγ ξείμα από ό πίω ώε α μ μας εππεα α χυμε  χό μας ε ευ-αμαχίες, πυ εία ό

190

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

χαας ς Πες εππς» (1986, . 159) – α  αα γή πυ αμαίζεα εία  «μεαφυή ααμόφω» ω Jonathon Porritt α David Winner (1988, . 246-249). άυό χεα, ββαα, ε ευθεία αίθε με παδήπε θεωία υπίζε ό  πή α ωή ααγή υεεία, πωαχ όα α μα ααγωίζυ α μεα υ (με  ευεία α) υμφ υς α εεγύ  ώε α α απήυ. Θα αχθώ με αυύ υ είδυς  πγγ πααω ε αυό  εφα.

Κοινότητες

 Έα γεό πόβμα με  αγή ω ααγώ  όπ ζωής εία  ωή απμυή ς από  εό ς πμό, αφύ δε εία αφς πώς  αμμός  πί βαίζεα θα μεααπεί ε μό, εή α ς πεόεες πεγαφς ς βώμς ωίας. Θα φαόα π γό α πυπγυμε μφς πής δς πυ εία ήδ ς, α ως ε ύυ απεύ αφεός εφαμγή α αφευ πδία υ δαφμζόμευ όχυ. Με αυή  α,  μ χίζεα μα  παό α  πόγαμμα γίεα δα πεόε α πα π υεό. σε αυό  παί,  Robyn Eckersley υπίζε ό «… επαααό υπείμε εία …  εεγό, υπεύθυ μ-ε-όα, homo communitas , όπως θα  απαύαμε» (Eckersley, 1987, . 19). συεχίζε υπίζας,  ίδ πεύμα, ό αυό υμβαίε επεδή «…πθαό  αγ α δαθεί  υπεα μεαξύ μω α πώ απεεί  υπα αχή ς πξς» (ό.π., . 21). συεπώς, « π επααας δμς εία ε αυς πυ εείζα  απυξ ς αυβήθεας, ς ής υπευθυόας α ς εεύθες δαόας α υμφωύ με  πό δαό μας χααής μπδίας πεχώ α ήω» (ό.π., . 22). ο ς αγς μπεί, πό, α βεώυ ς αγς υ όπυ ζωής, επεδή απεύ, ήδ, μα παή υ μς με π ωμ όπ από ό  εππυ  αα-

191

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 γς ε χεία αμής υμπεφς. άπεύ π ξεθαα εααή ύ απα ς υπχυες ας αχς α πας α,  βαθμό πυ ευγύ, δείχυ ό εία εφό α ζήυμε δαφε – αόμα α με βώμ όπ. ο Rudolf Βahro  εφζε ως εξής:  Για να εστιάσουμε στη βασική ιδέα πρέπει να οικοδομήσουμε περιο χές απελευθερωμένες από το βιομηχανικό σύστημα – που σημαίνει, απελευθερωμένες από πυρηνικά όπλα και σουπερμάρκετ. Αυτό για το οποίο μιλάμε είναι ένας νέος κοινωνικός σχηματισμός και ένας διαφορετικός πολιτισμός. (Bahro, 1986, σ. 29)

Πφαώς αυό δε χύε γα πεδήπε όες. Δε αεί α πύμε ό «μγ πεαόα ό γα υς όυς ό α γα υς πυς εία μα εαεία γα α απήυ  όες με γαύε εγχ  γαύε εγχ επω  πεβ πεβ  υς» υς» (Weston, (Weston, 1986, . 160), 160), χωχωίς αυς  όες α χυ μα ξεθα δα υ πώς θα ευ γήυ με βώμ όπ όπ.. σε αυό  παί, α είδ ω ή ήω ω πυ απωπεύυ α γό όπ ζωής εία αγς αυες φμες, ας φμες, μ υεαμί εγαώ, με είδ ααήεω ε πόες ς έυώπς α, π υγεμα ( Βεαία),  κ έααής τεχγίας (CAT)  Machynlleth ς ουαίας α  όα Findhorn  σία: «η ύ, ό γα  Bahro ό α γα υς αίυς υ Findhorn, εία α ξεήυ  πευμαή ααυγό ς εαας όες» (Seel, 1999, . 262-263). τ 1991 o David Pepper εξδωε α απεμαα μας ες υεεύξεω με γδόα α πεόεα μ από δώδεα μύες  άγγία,  σία α  ουαία (Pepper, 1991). Χμπώας μία μ «παόας» πυ ααφεα ε γ δόμες πας, όπως  ή χή πόω,  ααύω,  πεπς  χή εγεας α ύω αθεξής,  Pepper υμπεαίε ό:  … οι κομουνάροι [τουλάχιστον αυτοί που μελετήσαμε] έχουν μια κο -

192

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

σμοθεωρία που είναι πράγματι ριζοσπαστικά και συντριπτικά πράσινη. Αυτή η άποψη μεταφράζεται σχετικά αποσπασματικά σε ατομικές και ομαδικές πρακτικές, όμως είναι πιθανόν αλήθεια ότι οι κομούνες μπορούν και παρέχουν ένα θεσμικό πλαίσιο που ενθαρρύνει οικολογικά ορθές πρακτικές. (Pepper, 1991, σ.156)

ο Schwarz χυ πααήε ό «αυ α εγχεήμαα ευγύ εός ς επαύας υύας, α δυ αίθεα πς αυή» (1987, . 73), α  πθαό υπδεύυ  απααί, αθό χααό παδήπε αγής ευεπεί α επφε ζς ααγς. σ υπεφα γα  βυευή ααγή υπίχθε ό πωβυίες εός α πξ ς μθεής εξυίας απφήθα πύ εύα, α  εξυδεεώθα, από  πεβ υς. ο πωβυίες πυ υφίαα «εός» ς επαύας υύας α ω παααμπίω ααώ ς χυ μεγαύε πθαόα α πααμείυ απευς α, ως ε ύυ, α επφυ ζς ααγς. Ωό, αόμα α αυό ππε α απαφεί πεαω, γαί  «α εία εός» α  «α εία αίθες» δε εία  ίδ πγμα. η δαφ εία ίμ ό αφ  ααό ω επγώ μας πς πής αγής. άυό επεδή υπίζεα ό  επαε ύ όπω α παώ χεζεα α αίθε, α υ πίυ θα αυαθεί α βε υ πίυ θα πβεί ε αυή. Με αυή  α,  πόω πυ παεί αυή  αίθε βθ  υή α  ααπααγωγή αυύ  πί αίθεα. σ πξ αυό  φαόμε  βπυμε  κ έααής τεχγίας (Centre for Alternative Technology, CAT)  ουαία. έξ αχής,  όα εεί είχε  πόθε α πααμείε «εός» ς επαύας υύας, αεξ από  έθό Δίυ ηεδός, α α ζε μα αθμεή ζωή γαωμ με β ζπα δμας α βώμες αχς: «εφαμγή ήπας εχγίας, μεωμ ή αππμ όπ ααως, ε πεπής εγαίες, πωπή απυξ, πεαόα ε υγύς πόυς, ααίε ς δ-

193

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ς εγαία/μ εγαία, μεγ μφα  ή ζωή α “βίω ς εχγίας”» (Harper, χ.χ., . 4). Όμως, όπως  θεε α μς ς όας, «…αδα  θς μαθε. τ πααύθα  εγώ α μααίεα. Έας υδυαμός ώ εμπεώ, εξς, αθώπω αδυαμώ, πεω από  γεεαή ζωή,  επθυμία α χες  απδχή υθμω αθώπω,  ία … με μεεα ε α επφυαό μεπαθή» (ό.π., . 2). Έα μς υ CAT,  με υ Pepper, υπήξε ό  λαμεί ( κ εία χμ  γύω από α παό αμεί χίθυ) χίθυ) εία π ας όπς, γα αθώπυς, μυμυς  ωή ααγή, «α επααφίυ ς μπααίες υς. Όμως δε εία ας όπς γα α αξε  ωία. Θα ήθεα  π ίμα α πωθήε ς μύες, α εία μαόε α απήε πή δύαμ» (Pepper, 1991, . 181). άυό  αξίδ πς  μεπθεα ππε α χααίζε εαδες εαας όες πυ δαπίωα ό  απίευ ααήγε  εωμω. τώα  CAT δχεα θε χό χδες εππες απ’ ό  όμ,  πί πώυ χήμαα γα α πααήυ α πείαμα πυ, εξαίας ω ίδω ω επεπώ, φαίεα α χε εεώε. ο Peter Harper γφε: «Δυυχώς, α ααπόφευα, βπω μπ μας μα πείδ άαθεωμύ …. τ λαμεί θα γίε π απδό, αμό, υεπς, εβαό α βαεό. Θα εία ας επυχμς θεμός, όχ μα όα» (χ.χ., . 6). τ κ εία ώα ας επυχμς θεμός – αυό  πί είχε απ-απεί χε ώα επαεπεί, α χυμε απμείε α γζυμε « πθή υ λαμείυ α α εβαό α ααπόπα μμ ς βεαής ωίας» (ό.π., . 7). η με υ Pepper υπίζε ό  CAT δε εία  μαδό  παδεγμα:   Ίσως το μεγαλύτερο πιθανό εμπόδιο για τις κομούνες ως φορείς ριζοσπαστικών μάλλον, παρά μεταρρυθμιστικών, κοινωνικών αλλα  γών, προς μια Οικοτοπική κοινωνία, είναι είναι η διαδικασία μέσω της της οποίας απορροφώνται στη συμβατική κοινωνία, στην κουλτούρα αυτή την οποία προηγουμένως αντιστρατεύονταν. (Pepper, 1991, σ. 204)

194

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ο Pepper  θεωπεί αυό, υμπεαμα, ως μία δαδαία ώ αδίω: μα απόπεα α υπεβύμε  ύμα, ύεα α  χμπήυμε, α αόπ α γίυμε μήμα υ (Pepper, 1991, . 205). Φυ, μπεί αείς α χυεί ό  εβαμός πυ γεα από  αξ  ύμα εία, αβώς,  χυόε χαί πυ πείθε υς εππες α εφαμόυ  ίδ υς  πί  όπ ζωής πυ πεγφε πααπω. Μεί μπεί α υεπαθύ ό από  όπ ζωής ω μεώ ς όας πυ α ήυ ς δς υς όες – ε αυό υβαε με αεύς αθώπυς (α α δε υπχυ ες εδείξες) θα δυαμύε με δαίω ς αγής ς ααγής δ υ πααδείγμας. Θεωεία ό  ευυπία υ CAT  αθ πθαή πγή μπευς, αθώς ααγωίζεα ως παόμ με  ωία «μας»:  υπχυ φωα α α εαό, εδαφα α χυ θμα, α πεγυίζα από εχγία – πα αυχδα α α πα δαίεα πύπ (α «εααή»). η αθμεή ζωή ω μεώ δε φαίεα α πεφεα γύω από μας πεόδυς δαγμύ, αμας εευγίες ή υμίες με μαύα, α   εππες εία μ απίθα α απίυ  όα ως χε με  δή υς εμπεία. έίμα ίγυς ό αυό εία αήθεα, όμως εξαυθύμε α εχόμαε αμωπ με  δ μεαξύ πεβαής α πήυς πς ααγής. η επυχία υ CAT γεα  ό πγε  πεβαή υείδ μ πα  ό παχε μα «απεευθεωμ ζώ» (α  πή φ υ Rudolf Bahro) βώμς ζωής, α αυή εία  δ πυ υπδείυε  Harper πεγφας  κ πεόε ως «επυχμ θεμό» πα ως «όα». ο πεόεες ς πωβυίες, πό, εαώα  υίαχ υύα, α δε ζυ ξω απ’ αυή. τ αβώς μαίε  α «ζυ ξω» α α πό αυό εία εφό, θα υζθεί πααω, όμως μζε αφς ό, ε με,  όγς γα  πί  ς πωβυίες δε χυ παε ς «θεμεώδες ααγς» πυ αφεε  αχή υ εφααίυ αυύ  Jonathon Porritt εία ό  απαθεή υς εξυδεεώεα εύα α, μα, ααήγε α εία απααί

195

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 γα  ίδα  επβίω α ααπααγωγή αυύ  πί αίθεα. άυς πυ απεα «ς αγς» βεώυ ααμφβήα ς ααγς  όπ ζωής, επεδή υ ευόεες υδες ς χυας παής με ς πδίες γα  μ. Ωό, πα από  εύ εξυδεωή υς, αυς  αγς εξαώα δαίεα (όπως α  αίχες  πείπω υ όπυ ζωής) από  ααγή δ υ πααδείγμας. Μπεί όως α μας δείχυ ό εία εφί βώμ όπ ζωής, όμως ως φείς πής ααγής ίζα απύως  αγευή υς αόα. τ τ πόβμα εία ό  θωπ αύα α αγεύα : αί α παγυ ζς ααγς ς υεδήες,  βώμες όες παίζυ  ό υ υπααυ ς αής υείδς, α μπύμε α πγαίυμε ως εεί α σαββαύαα γα α  βπυμε ε ευ γία. ο εωώμε  –μγυμως πεμ– ευα υ Pepper ήα γε απαόδξ ως πς ς πθαόες πυ χυ  μύες α απευ  εμπθφυαή γα ωή ααγή. Περισσότεροι από έξι στους δέκα, που έλαβαν μέρος στις συνεντεύξεις, πίστευαν ότι οι κοινότητες δεν είναι σημαντικές ως προς το να μας οδη  γήσουν σε μια πράσινη κοινωνία, και δεν αποτελούν σημαντ σημαντικό ικό μέρος του σχεδίου επιβίωσης. Λιγότεροι από τρεις στους δέκα πίστευαν ότι μπορεί να είναι σημαντικές, και λιγότερο από ένας στους δέκα θα δε χόταν ότι είναι ενθουσιασμένος ή ότι υποστηρίζει την ιδέα άνευ όρων. (Pepper, 1991, σ. 180)

ά  απαθε φαίεα α ααήγε ό εύα ε επί, όε πθαό  πααμ παχε α  δόμ γα α πχωήε  π ίμα. Έχω υπίξε ό  ύ πεμα ω ώ αγώ γα  ααγή εία πως πβπυ  πδώμε π μ, α δαίεα ς απεωμ απεωμες ες ς πυχς υ. σε αυό  παί πόφαα χε επαεμφαεί μα εδαφυα παή,  πία δε εξαα από  δμυγία απύως ωμω ήω, α από  α επαπεί ε ε γαας α ααας όες α «ααδυθύ» μω ς δ-

196

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

μυγίας εός υήμας, αυύ πυ γε απαεία «πό χήμα» (Greco, 1994).  Όταν η τοπική ανεργία αυξάνεται, για οποιονδήποτε λόγο, οι άνθρωποι χάνουν τα εισοδήματά τους και έχουν λιγότερα χρήματα στις τσέπες τους. Ξοδεύουν λιγότερα χρήματα στους τοπικούς εμπόρους, οι οποίοι με τη σειρά τους έχουν λιγότερα χρήματα στις τσέπες τους, και τότε το σύνολο της τοπικής οικονομίας πέφτει σε ύφεση και γίνεται υποτονική. Οι άνεργοι μένουν στο σπίτι τους, ενώ οι ιδιοκτήτες των καταστημάτων παρατηρούν τα μισοάδεια καταστήματα. Η οικονομική δραστηριότητα που είναι πηγή ζωής της οικονομίας αρχίζει να μαραίνεται. (Dauncey, 1988, σ. 51)

ο όχς εός πύ χμαύ υήμας εία, ως ε ύυ, α ξααφε α μ μμαύ εγχυ  όα α α ξααθε ε υφία ς αδαείς δεξόες ή υς αίχυς πόυς. Θεω, αυό υμβαίε επεδή α π μίμαα «ξδεύα μό  πεμ πεχή ς όας … δμυγύα π, ύμφωα με ς αγες ς πής μίας, … α εθαύυ υς όπυς α υπίζυ  ας  , αί α ωίζυ ξω από  όα» (Greco, 1994, . 46). τα απεμαα μες φς εία ευπωα:  Στην πόλη Wörgl, στην Αυστρία, υπάρχει μία γέφυρα, η θεμέλια πλάκα της οποίας θυμίζει το γεγονός ότι χτίστηκε από μη χρωστούμενα χρήματα που είχαν αποκτηθεί τοπικά. Αυτό είναι ένα μικρό μέρος ενός σημαντικού πειράματος που έβγαλε από τη φτώχεια πόλεις και ολόκλη ρες περιοχές μέσα σε τρεις μήνες και τις έβαλε σε κατάσταση ευμάρειας μέσα σε έναν χρόνο, σε μία περίοδο που υπήρχε εκτεταμένη ανερ γία στην εθνική οικονομία. (Weston στο Ekins, 1986, σ.199)

άυό  υγεμ πείαμα αβε χώα πείπυ μεαξύ υ 1929 α υ 1934 α, εία αξμείω, εείωε όα 200 άυαί δήμα-

197

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

χ υαήθα α απφα α αυθήυ  παδεγμα υ Wörgl, όπυ  άυαή έθή τπεζα ξείε μία μα μή μχ γα α ύξε  ύμα παμ. τε, α αφεα α  ύμα εμαίε.  Έα από α π γω γω ύγχ ύγχα α πααδ πααδείγμα είγμαα α π πύ ύ μ μμαμαύ υήμας υπήξε  τπό σύμα άπαχός α έμπίυ (Local Employment and Trade System, LETSystem), πυ εύγε  πό Courtenay,  ή Βαύβε υ κααδ, μεαξύ 1983 α 1989, α  πί απεε μπευ γα «εαδες εεγ υήμαα LETS, ε δφα δα απυξς, ε πς χώες» (Greco, 1994, . 88). ο γες αχς υ υήμας υ Courtenay χυ ως εξής:   Ένας αριθμός αριθμός ανθρώπων ανθρώπων που ζουν τοπικά τοπικά και θέλουν θέλουν να κάνουν κάνουν εμπόριο συναντιούνται, συμφωνούν στους κανόνες του συστήματος LETS και καθένας τους παίρνει αριθμούς λογαριασμών. Κάθε άτομο φτιάχνει δύο λίστες, μία με τη «ζήτηση» και μία άλλη με τις «προσφορές», με επισυναπτόμενες τιμές (ακολουθώντας κανονικές τιμές της αγοράς). Δημιουργείται μία κοινή λίστα και δίνεται σε όλους. Τα μέλη μελετούν τη λί στα, τηλεφωνούν σε όποιον έχει αυτό που επιθυμούν και αρχίζουν να συναλλάσσονται … Τα όρια στην ανταλλαγή ενός προς έναν εξαλείφο  νται, μια και τώρα μπορείς να συναλλαγε συναλλαγείς ίς με άτομα του συστήμ συστήματος ατος στο σύνολό του: η ανταλλαγή αποτελεί πλέον μία συλλογική πρόταση. (Dauncey, 1988, σ. 52)

Δε ααα χήμαα, γαί δε υπχυ παγμα «χήμαα» – χεώες α πώες ααγφα ε α υπγή, α πα δα με α πία υαα  χήες υ LETSystem δε παύυ π α εία υα μμαα πφίας. ά, γα παδεγμα, πυήω α αυί γα 2.000 πα δα,  μπύε με πώε με αυ α δα, α πία μπώ με α α χμπήω μα –α μό μα–  ύμα. τα χήμαα  μυ  εωεό ς όας α αυό δίε υς αθώπυς  ί α δαφμίζυ, α πυε α α αγζυ δεξόες α πόυς. ο ααμαχες μπεί α απφαίυ α πυήυ όα ή με-

198

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

 από α εμπεύμα υς ε πα δα α  α επωφεθύ από  πόφαα δμυγμ αγαή δύαμ ω χώ υ LETSystem. Δε εία υ παός α μπύμε ς επμεες ω πεαμω πύ χήμας α ω πβμω πυ πύπυ: υώευ, πθωμός, φγς υπχεώες, εππώες  ωή αφ, αυπεα  αππωμή χεώ ε πείπω εγαες ς «όας» α ύω αθ’ εξής. έξυ, χω ααφε μό δύ από α εμφαεα πεεήμαα εός υ υήμας ε μα εξαμ πή μία:  χήμα πααμε πό α δμυγύα ία γα α αθύ αόες πυ αώς θα παμεα ααξπίες. ο χήες υ LETSystem χυ ααφε α α φ, όπως  απόα,  πωπός χααήας ω υααγώ α  χίμ ς αυπεπίθς πυ πχεα από  α πμθεύες υς υς με αγαθ α υπείες πυ χεζα. η πόθεή μυ εδώ εία απ α δείξω με π όπ α υήμαα πύ χήμας μπύ α θεωθύ μα πθαή αγή  γα  π ααγή – μία «ή» αγή  υπγία υπ γία μυ, αφύ πμεί  απεωμ ή φύ ς βώμς ωίας. Παα, όμως,  αίδα ς έθής τπεζας ς άυίας  πείαμα υ Wörgl, πυ ααφθε πααπω, μπεί α εφθεί ως μδ ς πθα ααεπής φύς ω υμω πύ χήμας. Μζε α μ εία ό εύ α α επθύ ό α πααδείγμαα ώ ααγώ α, από  π αυή, χυ χαα πυ μπεί α α ααήυ αα, ως μεή αγή, γα υς πθαύς φείς ααγώ πυ υζύα πααω.

 Άμεσες δράσεις  δρ άσεις 

 Ό αφ υς αμύς φείς δς υ πυ ήμας, όες  πεγγίες ς πς ααγής πυ υζήθα πγυμως μπύ α υδυαύ. οπδήπε θα μπύε α εία

199

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μς εός πυ όμμας, αθώς α αγαής υ υγύ πω Ecover. Θα μπύε επίς α ζε ε μα όα πυ ππαθεί α ε  όμ π με  παδεγμ ς. σχε εευαία, υχ  Βεαία, θα μπύε α εία ας/μία από υς χδες αθώπυς πυ απααίθεα –μες φς βίαα, ες όχ–  πόθε ω εγβω α υεχίυ  πόγαμμα δπίας ς υβς· ή α αήε  μόε –α πα’ όα αυ απεεμαό– αθμό αθώπω πυ ξεζώυ ς γεε ππμες αγεες από α αθμα από  υβ χωφα δμώ. η με δ πεμυ α αμαήε αυό πυ  εμε βπυ ως πεβαή υπβθμ απεεί α ό α π δαεμ χααό ς πής ής, εώ αααμβεα από μία εμφαώς αμγεή μδα αθώπω, πυ πεαμβε από “NIMBYS” (Not in My Back Yard / Όχ  πίω αυή μυ, οσΠάΜ) ς μεαίας ξς μχ αξδώες ς νας έπχής (Doherty, 2000, . 154-182). H απγήευ απα α επαύα π όμμαα (υμπεαμβαμυ υ Πυ κόμμας) α α π γμμαα πυ πωθύ εχύε μα πή υ ύπυ «φξ’  μός υ»: μδες από υς, υίως, αθώπυς γαώα γύω από μία α, α χό ύμα, μα αωή υία, α μμ γς α ππαθύ α ζήυ αυόμα:   Ίσως λόγω του ίδιου του αισθήματος απομόνωσης, ένας αυξανόμενος αριθμός από «φυλές» –όπως μόνο μπορούν να περιγραφούν– εμφανίζονται σιγά σιγά σε ολόκληρη τη χώρα. … Παρόλο που έχουν διαφορετικές ταυτότητες και στόχους, όταν πρόκειται για τα κίνητρά τους μι  λούν με μια φωνή. Μιλούν για μιαν αναβίωση του του κινήματος του ελεύθερου πνεύματος … για μιαν ήρεμη αξιοπρέπεια, που αρνείται να πα γιδευτεί στον φρενήρη στίβο των νικητών και των ηττημένων, των συρμών και των καπρίτσιων …. Ποιος ξέρει πότε αυτό το πνεύμα άρχισε να αναπτύσσεται, από μικρό ρυάκι σε κύμα, πάντως σίγουρα τα τε λευταία χρόνια, τα χτυπημένα από την ύφεση, ένα δίκτυο από απένταρους, αλλά υπερήφανους ανθρώπους, βρίσκει σιγά σιγά τη θέση του. (έντυπο Various , 1994, σ. 7)

200

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ο πς ω μδω αυώ δαφυ, όμως α μς υς υ γεία από θμαα πυ πύ  ευύε π ίμα –  γα παδεγμα,  αίθε αίθε  πόγαμμα πόγαμμα δπίας (Seel, 1997, 1997, North, 1998). άί α αύ παααή πή πίε α μ υ βυίυ (ή α  υ αυό ε πααήυ, όπως υμβαίε είε,  πείπω π πααδαώ δαμαυμω), ή α υμμεχυ ε πα αεμ μδα πίες,  αβς επγυ α ααχθύ  ααευή ω δόμω με μεες δες. κ  υήθως μαίε υεχή παυία  υγεμ χώ (α αυό εία δυαό) α μ βία (α ύ όγ) αία υς εγβυς, όα εμφαίζα γα δυε. Με δεθείς όυς,  γωόε μδα μεω πεβαώ δεω εία ααμφίβα  Earth First! (Πώα  Γ! [Wall, 1999, Doherty, 2002, . 155-168]). η Earth First! δύθε ς ηωμες Πείες ς άμεής  1980 από μα μδα αβώ, πυ αυχύα ό  μες πήες αα πύ ίγα α πύ αγ γα α ώυ  παή. άπό  αχή,  Earth First! πόεε  με δ (ή  δφθ, εφαμόζας εχς γα α απεί μπυόζες α α βαα μχαήμαα) ως αγή εα  βμχαπί α υπ ς παίας ς γας φύς. ο δες υς χυ παε επ χόα εός α εός υ πυ ήμας, α χυ αγθεί επαεμμα ό εμύ α ζώα α α δα πεόε από α αθώπα όα, ό θυ ε ίδυ  αθώπ ζωή, ό δίυ  υπόπ ίμα αό όμα. η δφθ, πως, δε ευγεί χωίς αχς. ο Dave Foreman –πα π εή φυγωμία  Earth First!– α  Bill Haywood υαξα α «οδγό πεδίυ γα  δφθ» ( Field Guide to Monkeywrenching , 1989),  πί εξγύα α υζύα  αχς υ αμπζ α  πή υ απεεμαόα. Πω απ’ όα,  Foreman γφε ό  δφθ εία μ βία όα αφ ε μα. η Earth First! γα  εαεία ς α  πία μ ς φωα μας πόες α δα πεμυ α εμπδίυ  όμό υς αβε αή δμόα, όγω ς πθαόας αυμαμύ ω ξυόπω από α ίδα υς α πόα. ο «οδγός πεδίυ», πό,

201

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

εξγεί, με πχή, ό α αφ ππε α πθεύα αε  πω α δα,  ώε α μ α φυ  υόμ. σόχς εία α πθύ ββες α εγαα πόα, α όχ α αυμαύ  ξυόπ (Foreman and Haywood, 1989, . 1-7). ο πός όχς ω δφθώ ς Earth First! εία α αυξθύ α ευγ ό ω πεβα ααφώ επχεήεω, α πθεί δμόα αφύπ χε με  πεβαή εαία α (α εδαφα όπ) α αυξθεί  αξπία ω πεόε αθεωμω πεβαώ (Foreman and Haywood, 1989, . 21-23). Όπως πααεί  Derek Wall:  Οι περιβαλλοντικές ομάδες πίεσης μπορεί να είναι ικανές να διατυπώ νουν τις απαιτήσεις απαιτήσεις τους έτσι ώστε να κινητοποιούν σε οικονομική στήριξη ή να διεξάγουν εκστρατείες μέσω αλληλογραφίας, όμως φαίνο νται πολύ λιγότερο αποτελεσματικές στο να μετασχηματίζουν την κοι νή γνώμη με έναν ουσιαστικότερο ουσιαστικότερο τρόπο ή να προωθούν την την ανάπτυξη πράσινων φορέων δράσης. (Wall, 1999, σ. 191)

 Όα ίε αείς  παή απεε απεεμαό μαόα α ω μεω δεω υα υχεα παγίδες· εία εξαε δύ α ε αείς  ααδμή από  απεμα  αί, με π βαθμό βεβαόας. ο πθες ς Earth First!, πυ πεγφα πααπω, μπεί α γίυ  γώμας με  πί θα μεα  επυχία ω μδω μες δς, α μίζω ό, βε αυύ, δύα θα αύμαα  επυχία ω δαφόω μδω πυ γωα  αία  δπία πυ πεγαμε πωύεα. Μα θε είμε ό  υπυγεί Μεαφώ χαε 20.000 ίες  μα α  ύφω ω δαδώεω, α ίγυα αυς αδεξα  πόγαμμα δπίας με δαίεα δαμαό όπ. Ό αφ  δμόα ααγώ, φααζόμαε υς Friends of the Earth (γα παδεγμα) α εδίζυ ε αξπία πθεύμε δίπα υς παδύς ς Earth First!. άπό  ,  πήες μες δς δε φαίεα α υδα με  αγή εός ευύευ ήμας, α  δυ-

202

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

εύυ α απμωθύ. ο Ben Seel χε πααήε χε με  αμπα Pollok Free State  σία (1994-1996):  … η ομάδα του πυρήνα δεν ασχολείτο ιδιαίτερα με τον τρόπο που θα συντονίζονταν διαφορετικά κομμάτια ενός ευρύτερου πράσινου κινή ματος ούτε με τα δυσκολότερα ζητήματα των συμμαχιών με άλλα κοι  νωνικά κινήματα ή τον πιθανό ρόλο ενός πολιτικού κόμματος. κόμματος. (Seel, 1997, σ. 134-135)

Παμίως, απααγωγή δαμχ μπεί α παυ  ας α αγς δαφς μεαξύ ω πίω ύπω δαμαυίας. σχζας  δαδήω υ Solsbury Hill  ηωμ Βαίε,  Peter North γφε:  Από τη μια πλευρά ήταν οι Dongas, που ζούσαν με τις βαθιά οικολο  γικές τους αρχές, και στην κοινωνία αντιπροσώπευαν το όραμα μιας εναλλακτικής λύσης · από την άλλη μεριά, οι SOS (Save Our Solsbury) προσπαθούσαν να επιστρατεύσουν δυνάμεις για να πείσουν τις αρχές  να αλλάξουν γνώμη και να σταματήσουν σταματήσουν την κατασκευή του δρόμου. (North, 1998, σ. 20)

κα υεχίζε:  Ενώ οι δημόσιες συζητήσεις ήταν στην αρχή γενικά φιλικές, η αντιπα ράθεση κλιμακώθηκε, αφότου οι Dongas προσπάθησαν να δημιουρ  γήσουν τον δικό τους προσωρινά απελευθερωμένο χώρο πάνω στον  λόφο, προσελκύοντας αρνητική δημοσιότητα και δημιουργώντας τριβές με τους ιδιοκτήτες, γεγονός το οποίο οι SOS θεώρησαν ότι αποδυ νάμωνε τις αξιώσεις τους τους για νομιμότητα και σεβασμό. σεβασμό. (ό.π., σ. 21)

σε θε μία από αυς ς πεπώες,  δόμς ή  εωφός ααευε πα αύα, ω με πα αθυ. ο υπς ω μεω δεω ίγυα  αμεώπα αυό με  γή «χ-

203

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

αμε  μχ, α θα εδίυμε  πόεμ», α υπήξε π δμα πυ μπύα α επαύα  μείω ω πγαμμω δπίας από ς δαδχς υβεήες συώ α έγαώ (δαδή ω νω έγαώ) ως δεξ ς μαπόθεμς επυχίας υς (Doherty, 1999, . 284-285). τώα, όμως,  χός χε γυίε, αφύ  υβ πυ ααδείχθε  2005 πχώε ε α ε πόγαμμα δπίας – πγμα πυ μας δείχε απ ό  α αύμε υμπεμαα ε παδήπε χή γμή χε με  επίδα ω μεω δεω  πεβαή πή απδεύεα πωό α υπόεα ε ααθεώ.

Οικονομικά κίνητρα και η οικολογική ιδιότητα του πολίτη

 Έας αυξαόμεα δμφής όπς α δγθύ  θωπ ε π βώμυς όπυς υμπεφς εία α υθμίυμε  φγία, ς χεώες α α επδόμαα  ώε α υς εθαύυμε πς αυή  αεύθυ. Έα χεό παδεγμα εία  χεώες γα  υφαή υμφό πυ χυ ξεφυώε ε δφες πόες ς έυώπς α αύ. ο δγί αυήω ε αυς ς πεπώες χεώα γα α μπυ ε αθμες ζώες, υγεμες ώες ς μας, α επίζεα ό  θα απθαυθύ α  υ α α’ αυύ θα χμπύ εαας μφς μεαίς. Έα  παδεγμα εία  φός ς πας αύες αγώ πυ εφμε  υβ ς ιαδίας  2002. έδώ,  δα εία α απυ  όμ από  α χμπεί αύγες αύες θε φ πυ πγαίε γα ώα, α α εθαύυ  χή επααχμπύμεω αώ. τα χεία δείχυ ό α χδα αυ ευγύ α, υχ με υς δύς υς όυς. σ ζώ υμφός  λδί υφύ ίγυα γόεα αυία – 18% γόεα  πώ χό ευγίας υ μυ, α  αθμί πααμυ αθεί (Politics.co.uk, 2006). έπίς,  αδό Πεβαό τς Παώ ταώ (PBEL) μείωε  χή υς α πεόε από 90% α απυε από  υφία πω από

204

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

α δεαμμύ αύες  πώ χό εφαμγής υ μυ (Dobson and Bell, 2005, . 2). έπμως, μ ία αυύ υ είδυς δείχυ α απδίδυ, α μα γήγα.  Έα πθαό με μεμα μα αυής ς πγγ πγγς ς  ααγή υμπεφς, ωό, εία ό ευγεί μό ό χύυ α μ ία α αία. Γα παδεγμα, μπύμε α φααύμε  ς υγωαής υμφός  λδί α ααγεία από α μεό δήμαχ με δαφες απόες. τ θα υμβεί όε; Θα υεχίυ  θωπ α βίυ υς όπυς γα α φυ   υ λδίυ ή θα ξααγυίυ  πα υς υήθεα α χμπύ  αυί;  Π θα εξαθύ από  πό πύ θα «χυ μεααφεί» πς βώμυς όπυς ς α υμπεφς μα από  εμπεία υ υς γα  υμφό. Χωίς αμφβία, αυό, με  ε υ, θα εξαθεί από  γα πό αό θα χε εφαμεί  ς. σς αύεες πεπώες, επίζυμε ό  υμπεφ ω αθώπω θα χε γίε υήθεα α , αυείδα, θα χμπύ εαα μα μεαίς, αφύ αυό θα χυ υθίε. Όμως μπύμε, επίς, α φααύμε ό, εξαίας ς αίς πεί ευίας α αυμίας πυ υδεα με  χή υ αυήυ, θα μπυ  πεαμό α επυ ε αυό με  πώ ευαία. Έ αβώς υμβαίε ς πόες πυ θεπίζυ «μες χωίς αυί»: ς μες πυ εππεα υς αθώπυς α χμπύ  αυίό υς, αυί  υ, εμφαώς αεπα από  εμπεία ω μεώ χωίς αυί. Μία αόμα πθαή δυία ααύπε από  γεγός ό αυή  πγγ εαμβε ως δεδμ πως  θωπ πύα α υ πγμαα μό (ή ω υίως) από εγωύς όγυς – γα α απφύγυ π όπ ή α απμίυ πα ααμβή. άυό θα μπύε α δγήε ε αίθεα απεμαα. Γα παδεγμα,  υβ θα μπύε α θεπίε α φό γα α α απίμμαα, ε μα ππθεα α εθαύε υς αθώπυς α πεε γόεα α α δαύ πεόεα. έ εμείς, ως δήες, δε εεζόμαα  δα πίω από  φό (δαδή  α ζύμε γόε παα), θα μπύαμε εύα α απφύγυμε  φό

205

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

πεώας α υπίδα μας  πίω αυή πυ υ. άυή  υμπεφ θα αζε με  πόυπ ω αθώπω ήω πυ θα υπήχε πίω από  φό – επθυμία από μυς ω αόμω α απφεύγυ  πό α α μεγπύ  απόαυ–, α δε θα φεε  επθυμό απεμα, μα π βώμ υμπεφ. άυ α πθα μεεήμαα ς πγγς μω εός μύ ήυ/αήυ γα  βωμόα δήγα πυς ααυς α δαυπώυ μα αίθε αί πεί ς πεβαής ή γής δόας υ πί (Smith, 1998, Barry, 1999, Light, 2002, Dobson 2003, Dobson and Bell, 2005, Dobson and Valencia 2005, MacGregor, 2006). άυή  επίμαχ αί αεί από δφες πααδόες πεί ς δόας υ πί, γα α ααήξε ε α π δυπεμεό, βαμ  όα, πδμό ω δαωμω α ω υπχεώεω ω αόμω ε ύδε με  βωμόα.  Έ,  φεεύθε αί υ πί εμπεχε  δα ω πεβαώ δαωμω ω πώ, όπως γα παδεγμα  δαίωμα γα πεβαό χώ. η επυμπαή παδ παχε μα πεγαφή ω υπχεώεω πυ θα είχα πίες με πεβαή υείδ, μαζί με  αί ό  δόα υ πί χε α ε με  υεφ  ό αό, ό α με   ω δαωμω υ, ως πί. σ μεαξύ,  πα αί πεί μπμύ εία α π ς μόδας, α επμεείς ααύες ς δόας υ πί ύμφωα με αυή απεύ ααπόπα μς ς θεωίας ω δεθώ χεω ήμεα·  πεβαή αί  γα  δόα υ πί δαείζεα από  παδ υ μπμύ  δα ς υπεεθής δόας υ πί. έπμως,  πεβαή δόα υ πί με  γώα ω υπχεώεω, υ ύ αύ α υς παγόμας εμβεας ω χεω μεαξύ ω πώ. σε αυό  παί εείζεα μα μ δαφεή αί πεί ω αθωπίω πδώ με χ με  αγή ω μώ ήω. άαγωίζε (ή υπθε) ό  θωπ μες φς δυ γα α «υ  αό», όπως α γα α εξαφαίυ α δς γα υς ίδυς. Μία από ς ες δες ς εία α ία δαώμαα  πεβαό χώ γα όυς υς π-

206

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ίες – δαδή γα υς πες, ε ό  όμ. Δεδμυ ό  πεβαός χώς εία ααεμμς πύ α,  πεβαί πίες θα χεύυ ε μα ααααμή υ – μεώας  μγεθς ω πεβαώ υς απυπωμω όπυ ππε. Έ,  πεβαός πίς πεία α ζήε βώμα επεδή αυό εία δία, όχ επεδή ωθεία από μ ία ή αία. άυί  δόμ πς  βωμόα μζυ πύ δαφεί, α φαίεα ό μ αυμπώα πα χα ε αίθε μεαξύ υς. Δε θα ήα γό α υδυζαμε ς δες ω δύ ό αφ  αθώπ πί; Με αυό  όπ, α μ ία θα μύ  δεή πευ μας, εώ  πεβαή δόα υ πί θα απευθύεα ς ες εφες ς υμπεφς μας. Φαίεα δαός  υδυαμός, όμως χε α α μεεήμα υ. Πόφα ευα δεξε ό χεζεα α βυμε υπό μας υς όπυς με υς πίυς  δύ αυς πεγγίες  ππί ς υμπεφς επεζυ  μία  . η ευα αυή υπίζε ό  πεγγίες  β ω μώ ήω παα γωίζυ ς πεγγίες  β ς δόας υ πί, γαί ό χυ ία πί μπεί α α χυ εύα ε α πεβ όπυ  ααμβή α  μωία θα εία α ύα ία ς πίς (Berglund and Matti, 2006). Παμίως, εία δύ α πείες υς πόυς ω ήω υ πί ε α παί όπυ  πωπό υμφ εία  μ αθμύ ω πώ πωβυώ.  Έ,  φείς χαξς πή πήςς μπεί α χεαεί χεαεί α α επξυ επξυ μεαμεαξύ ω δύ όπω αθδήγς ς υμπεφς πς α π βώμ δόμ, με  επίγω ό επγας  εχή υ μύ ήυ μπεί α ααήξυ ε χε γήγες ααγς, α χς δεμεύες, εώ με  δόμ ς δόας υ πί θα χεαεί πεόες χός, με δς, όμως, δυ βαθύεες δεμεύες.

Οι τάξεις

Πα ς δαφς υς, α μ ία/αία α εεία υ

207

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

πί χυ δύ  χαα: πώ, εζυ  υμπεφ ω αόμω μ πα ω υγήω α, δεύε, φαίεα α θεωύ ό  ααγή υμπεφς εία υίως ζήμα αα γής, απώς, υ όπυ ς ς ω αθώπω. ο π μύ μύ υχ ως ε μα «απή ααγή  υείδ» α εία αεή γα α φε ζς μεαβς  ωή ω ή α πή ζωή. ζ ωή. ο Arnold Toynbee, Toynbee, ε είμε πυ πααθε επώας  Jonathon Porritt, γφε :  Ο σημερινός κίνδυνος για την επιβίωση της ανθρωπότητας μπορεί να εξαλειφθεί μόνο από μια επαναστατική αλλαγή διάθεσης δι άθεσης κάθε ανθρώπι νου όντος ξεχω ξεχωριστά. ριστά. Αυτή την την αλλαγή διάθεσ διάθεσης ης πρέπει πρέπει να την εμπνεύ εμπνεύσει η θρησκεία ώστε να αποδώσει τη δύναμη της θέλησης που χρειάζεται για να εφαρμοστούν στην πράξη επίπονα νέα ιδανικά. (Porritt, 1984a, σ. 211)

τυ είδυς υαθήμαα υδεύα υχ από  δα ς παδείας ως απααίς πϋπόθες γα μα μεαφή. Πα’ όα αυ, όπως ω χε πααήε  David Pepper, « θωπ δε θα αξυ ς αξίες υς επεδή απώς “δδχα” πες ες» (Pepper, 1984, . 224). Όπως είδαμε ωίεα, μεγ μς ς ευας πυ χε γίε  μα ς πεβαής επαίδευς υπδεύε ό  παχή πφώ δε εία αεή από μό ς γα α παε ααγς  υμπεφ (Kollmuss and Agyerman, 2002). Γα παδεγμα,  πεόε είμαε εήμε γα  μαή ααγή, α χυμε πα δα γ’ αυό πυ  παεί α γα   θα μπύαμε α υμε γα α  μευμε, όμως ίγ είμαε δαεθεμ α βυμε α μα πυ χεζα. ο Pepper υεχίζε:  «Πς εία  δόμς, πό, γα α πμε μπ, α δε εία απε, ή υχ ε μεγ βαθμό,  παδεία; Ππε α εία μα πώθ μεταρρυθμίσεων στην υλική βάση της κοινωνίας, συγχρονι - -  σμένων με μια εκπαιδευτική αλλαγή » (ό.π., . 224,  μφα  πωόυπ). σίγυα – α πώς;  άί γα  απ, μπεί αείς α ωήε: Ποιος  εία  εία  αύε θ γα α επφε ως ααγς ; Έα εό χαα-

208

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ό ς πς πής θεωίας εία ό δε χε π απαήε με υπεα ε αυή  εώ, υίως επεδή  απ θεωεία αυό: Ό. η γεή π-γή θ ό  πεβαή ί θα επεε ε υς πες  παή α  α ό, α υπεα,  εμα ς δεγίας εία υμεό, χε θεωθεί ως πγή δύαμς γα  π ίμα. τ αύε θα υπήχε  γα  πώθ μας δας από  α μπύμε α χυύμε ό  απόή ς θα χε ως ίμμα μα παγόμα ααφή, πυ αφ όυς αεξαως; Με α με μα, αυό ίως εία  βαό πό θς υ ήμας, αφύ  υμεή  εία, επί ς υίας, υπή. Θα ήα απ ααθς α πύμε ό, δεδμω ω μεώ υθώ, εία πς  υμφ όω α επευχθεί  βώμ α όμ ωία. Έα μαό α με επή πό ς ωίας, γα παδεγμα, χε υό υμφ από  δαώ ς πεβαής ίς, αφύ ππίζεα μ όφε από  δαχείή ς. έία υπό α θεωύμε αυύς υς αθώπυς μμ υ μχαμύ πυ θα επφε μα ζή ωή ααγή.  Ίως  π επμεής δαύπω ς υμεής πγγς πχεα από  Rudolf Bahro:  Εάν, προχωρώντας με βάση αυτές τις υποθέσεις, αναζητούμε ένα ηγεμονικό σχέδιο και θέλουμε να παραμείνουμε στο επίπεδο του γενικότερου ενδιαφέροντος της ανθρωπότητας –αυτό που ο Μαρξ είχε στον  νου του μιλώντας μιλώντας για την παγκόσμια παγκόσμια-ιστορικ -ιστορική ή αποστολή αποστολή του προλεταρ προλεταριιάτου– πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από αυτή τη σύλληψη του Μαρξ και να κατευθυνθούμε προς ένα θέμα πιο γενικό από αυτό της σημερι νής δυτικής εργατικής εργατικής τάξης. τάξης. Όπως οι ουτοπικοί σοσιαλιστές σοσιαλιστές και οι κομουνιστές από τους οποίους ο Μαρξ επιθυμούσε να απαλλαγεί, πρέπει  για μιαν ακόμη ακόμη φορά να να θέσουμε το συμφέρον συμφέρον του είδους είδους ως θεμελιώ θεμελιώδες σημείο αναφοράς μας. (Bahro, 1982, σ. 62)

τ ζήμα πυ θε  Bahro,  πί δαυπώεα με όυς πυ αααύ  μαξό παεθό υ, εία ό  ωό υπείμε

209

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 πί ππε α επεωθύμε γα α φε  ααγή δε εία αυή ή   ωή ξ α ό  αθώπ γς. έππ, γφε ό «…α α φαόμεα …,  γαωί παγες πυ μπύ α εώυ ς εαας δυμες α α υς πδώυ α ωό υμό (όπως εία επθυμ)  μ δε θα αφύ ε π υγεμ αξό υμφ, α ε α μαπόθεμ αθώπ υμφ» (Bahro, 1982, . 115). Όπως όα ωίεα,  Bahro μπεί α  υπίζε αυό επεδή φαίεα ξεθαα ό  επαπεύμε πεβαή ί δε θα ε δαχωμό μεαξύ ωώ ξεω –  ααφή, α θε, θα επεε υς πες. έώ μπεί α χύε μαπόθεμα, δε εία απααία  αύε δα γα  χεδαμό μας μες πής αγής. άπό πς απόες μπεί αείς, γα παδεγμα, α δαπώε ό  πεβαή υπβθμ δε  υφίαα ό όμα. Γα παδεγμα,  βγς φς, ως εααή ύ απα α πή χμώ υώ πϊόα εία, ευως δαθμες α’ αχς, όμως όγω όυς δε εία δαθμες ε όυς. Δε χυμε απ θμα παδείας, πό, α α χμω. Παμίως, ε χ με  δμμ πεβ, α χήμαα εππυ  πόβα ε πυς χώυς ααυχής, εώ  ααπό  αχγ εμα ς γας φύς απεεί μα δυαόα πυ εία δαθμ ε πύ ίγυς. τ χυό ίμα ς «πεβαής δαύς» ς η.Π.ά. βαίζεα  πααή ό  φωχί θωπ ζυ ε φωχ πεβα (Dobson, 1998, Low and Gleeson, 1998, Schlosberg, 1999, Agyeman et al., 2003, Agyeman, 2005, Pellow and Brulle, 2005). η απυία ς πής φωής ω φωχώ αθώπω αθ ευόε  επβή ε αυύς πεβαώ «αώ», όπως εία  χώ υγεμής αφής, εώ  φωχί ς ααπυόμεες χώες πς φς υπχεώα α υπβαθμίυ α ήδ πεθωπμα πεβ υς γα α επβώυ. η χ μεαξύ φώχεας α πεβαής υπβθμς εία πύπ, α δε ππε α θεωύμε ό  πώ δγεί πα  δεύε. Όως, ε πς πεπώες  φωχί υύ απε-

210

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

εμα  πεβ υς, από αγ, α με δμαμες μεθόδυς, πυ βία ε χ αμίας με α πεβα αυ. Παμίως, δε ππε α ξεχμε ό  πύες ωίες –όχ  φωχς– χυ παε π από α παγόμα πεβα πβήμαα πυ μας απεύ ήμεα –  ααγή υ ίμας,  ααφή υ όζς, α βυ ω υπδώ. Όμως, α πεβα πβήμαα δε δαφυ από ς ες πγς δεώ, αθώς επεζυ δυαγα υς π ευωυς. άυός εία  όγς πυ  Joan Martinez Alier απύθυε εμα γα α «πεβαμό ω φωχώ», πυ α χεύε  δαφύαξ βώμω πεβαόω γα υς π πεθωπμυς, ε αδαή πς αυό πυ θεωεί πεβαμό ς μεαίας ξς, υγύμε απε γύω από  παία ς «φύς» (Martinez Alier, 2002). ο Robert Gottlieb θε α παόμ ζήμα ε μυς ω π πεθωπμω φωχώ ς απαύμεες πγμες ωίες:  «… μπεί α υγθεί α  παί γα δες ωώ ααγώ μα από  ααδθω α  ύδε ς πεβαής δαύς με  πό ς ύπας, μω μας ζπαής πγγς,  πία θα επεώεα  όα α  χώ εγαίας, ή θα εζε  πααγωγή με β  όπ» (Gottlieb, 2001). Γεόεα,  εξαγγεία μας βώμς ωίας δε πεαμβεα α μεα εδαφα όω. η θε The Limits to Growth χζε:  Το μεγαλύτερο μέρος της υφηλίου ασχολείται με ζητήματα που επηρεάζουν βραχυπρόθεσμα και αποκλειστικά την οικογένειά μας ή τους φί  λους.. Άλλοι  λους Άλλοι απλώ απλώνουν νουν το βλέμ βλέμμα μα τους σε μεγ μεγαλύτ αλύτερο ερο βάθο βάθοςς χρόνο χρόνου υ ή σε μεγαλύτερες περιοχές – σε πόλεις ή έθνη. Ελάχιστοι μόνο άνθρωποι ενστερνίζονται μια παγκόσμια οπτική που εκτείνεται στο απώτερο μέλλον. (Meadows et al., 1974, σ. 19)

άυή  πααή απυπώε  πόβμα ς πεθύς πυ αμεωπίζε  π ίμα. κπως ππε  θωπ α αχίυ α φα με παγόμυς όυς α ε χ με γεγόα πυ μπεί

211

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

α υμβύ ή α μ υμβύ ς επόμεες γες. «έχ μό θωπ» φα , α εία αβώς  θωπ πυ ήδ ζυ ε βώμες όες, αύα α χμπήυ χμ πααόα  ήπ υς α αβύ  αζα μό όα παγμα χεζεα. έ αυί  θωπ απεύ  εμπθφυαή, εία δύ επί υ παός α δύμε με π όπ θα πεύυ μεγ πήθς αθώπω  υς. λαμβας αυό υπό,  θεωία ς ξς υπίζε ό  ζπες π ππε α εγααείυ  υπή, παγμπμ αγή υς α, α’ αυής, α επίυ α α γαώυ μα μδα αθώπω ε ωία,  πία θα χε ως με υμφ ς α ζήε μα βώμ ζωή, με όα όα αυό απαεί. σε χ με όα χυμε πε μχ ώα γα ς πες α γς ς πής ααγής, εία εδαφ α δύμε  ή υ Μαξ γα υς υπύς ας ς αχς υ 19υ αώα (χωίς α πεύυμε α υμπευμε ό  πυπγφυμε όα όα είπε  Μαξ ύε ό απεύ μία εμβυαή μαξή ή υ γμύ  ύό υ). ο Μαξ γαφε α αόυθα :  Θέλουν να καλυτερέψουν τις υλικές συνθήκες ζωής για όλα τα μέλη της κοινωνίας, ακόμα και τα πιο προνομιούχα. Συνεπούμενα, δεν παύουν να κάνουν εκκλήσεις σ’ ολόκληρη την κοινωνία, χωρίς διάκριση, και ακόμα απευθύνονται κατά προτίμηση στην κυρίαρχη τάξη. Γιατί, Γιατί, στ’ αλήθεια, αρκεί να νιώσει κανένας το σύστημά τους για να αναγνωρίσει πως είναι το καλύτερο από όλα τα δυνατά σχέδια για την καλύτερη απ’ όλες τις δυνατές κοινωνίες. Αποκρούουν, λοιπόν, κάθε πολιτική δρά ση και, ιδίως, κάθε επαναστατική δράση· ζητάν να φτάσουν στο σκοπό τους με ειρηνικά μέσα και προσπαθούν ν’ ανοίξουν δρόμο στο και  νούργιο κοινωνικό ευαγγέλιο. (Μαρξ, [1848] 1998, σ. 54, μτφρ. Μ. Πορφυρογένης)

λξ πς ξ, αυ α χόα υε πεγφυ ς πεόεες από ς μες πες α υπς ας πεγ γίες ς πής ααγής. έδώ  Μαξ αεί ή ε δύ βα-

212

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

 μεία πυ  δγύ α χααίε αυύ υ ύπυ  αμό «υπό». Πώ,   υ υπύ αμύ ήα απααγωγή, αφύ ήα αεμε αδύα α πεμε αείς α πχωήυ όες  ξες  αμό. Δεύε,  αγή μας ααγής μω «μώ πεαμω» α ς «δύαμς υ πααδείγμας» υπήξε μα αί ππθεα α αξε υς ανθρώπους   χωίς α αξε ς συνθήκες  ς  ς πίες ζύα α εγζα. κα  δύ αυς ς ς υπής πής αγής χείζα με  ύγχ π ίμα. η φύ υ «μύ πεμας» πυ υπχε ε πς πας υ ήμας απαφίε πααπω. άπό  κ έααής τεχγίας τεχγίας  ουαία, ή  αγεα αχαώ χωίς πααόα, μχ  όα ς νας έπχής  Findhorn ς σίας  παή πώ πω πώ δαμφώεα ως μα ε «μώ πεαμω». ο Μαξ, φυ, αε αφς ό ααγώζε  πή αξία ω επχεήεω ω υπώ αώ πυ αμφβύα ς απδες αήθεες ς ευωπαϊής ωίας ω αχώ υ 19υ αώα, α παδήπε ή υ πυ υπμύ ππε α ε  ίδ γα ς πωβυίες πυ ααφθα πααπω. έία δαως γωό ό  ύ υ Μαξ  πόβμα πυ δμυγήθε από  αυπόα παγόμα  ω υπώ αώ ήα α πείε  ααγώ α δμυγία  ωία (υπό ς αες ς υθήες) μας ξς  ύ εδαφ ς πίας α εία  ααγή ς ωίας. άυή ήα  θ υ  ββί υ Κριτική της Εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους και του δικαίου , υ 1844:  Πού είναι, λοιπόν, τότε μια πραγματική   δυνατότητα χειραφέτησης στη Γερμανία; Η απάντησή μας είναι τούτη: Μια τάξη πρέπει να σχηματισθεί, μια τάξη που να έχει βαριά δεσμά , μια τάξη στην κοινωνία πολιτών, που δεν είναι μια τάξη της κοινωνίας πολιτών, μια τάξη που είναι η κατάργη ση όλων των τάξεων, μια σφαίρα της κοινωνίας που έχει ένα καθολικό χαρακτήρα, διότι τα βάσανά της είναι καθολικά, και η οποία δεν απαιτεί μια μερική επανόρθωση , επειδή το κακό που της έχει γίνει δεν είναι ένα

213

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μερικό κακό , αλλά ένα καθολικό κακό . Πρέπει να σχηματισθεί μια σφαί-

ρα της κοινωνίας που να μην διεκδικεί καμιά από τις παραδοσιακές θέ σεις, αλλά μόνο μια ανθρώπινη θέση, μια σφαίρα που δεν αντιτίθεται σε ορισμένες μόνο συνέπειες, αλλά βρίσκεται σε ολοκληρωτική αντίθεση με τις βάσεις του γερμανικού πολιτικού συστήματος, μια σφαίρα που τε λικά δεν μπορεί να χειραφε χειραφετηθεί τηθεί χωρίς να χειραφε χειραφετήσει τήσει τον εαυτό της από όλες τις άλλες κοινωνικές σφαίρες, χωρίς επομένως να χειραφε τήσει όλες αυτές τις άλλες σφαίρες, που είναι μέχρι τώρα, με λίγα λόγια, μια ολική απώλεια  της  της ανθρωπότητας και που μπορεί να λυτρωθεί μόνο με μια ολική ανάκτηση της ανθρωπότητ ανθρωπότητας  ας . (στο Bottomore and Rubel, 1984, σ. 190, η έμφαση στο πρωτότυπο, μτφρ. Ρ. Κούνδουρου - Ν. Παπαδάκη)

σύμφωα με  Μαξ, πό, α βα χαα ς «ωής φαίας» (ή «ξς») πυ θα ήα α α επφυ μαή ωή ααγή εία α εξής: Πώ, ππε α φε «βα δεμ», α πυ, δεύε,  δή ς χεαφ α υεπγεα   γεή χεαφ ς αθωπόας α, ί, ππε α αίθεα όχ ε «μες μό υπεες» εός πύ υήμας α α ς γες υ «βες». Γα Γα  Μαξ, βεβαίως, αυή  ξ με  πα γόμα ή απή ήα  πεα. Ββαα,  πεα δε χε απδεχθεί ό εία  ξ πυ  Μαξ όμζε πως εία :  αξώες υ δε υπήξα ό ζπας ώε α αμφβήε ς πααδχς υ πύ υήμας, α  χεαφή υ (πυ ήα ύως ή ως μεή α υή) δε δήγε  χεαφ ς αθωπόας. Μυμε, πό, με  ή ω πώ αγώ ω υπώ (με  εδή μαία πυ υς πδίδε  Μαξ), α με  πώς εείς θεωεί δυαό α ς υπεβύμε. Έχυμε ήδ πε ό  π δεόγ εία α αόα αίθε ς αξς θεωίες ς πής, επεδή πεύυ ό υππυ δχα  παγόμα π ππή. Ωό χε γίε μα υζή πω  θμα ω φω ς ααγής  π ββγαφία. Δύ πες θα δεευήυμε πεαω: αυή ς μεαίας ξς ως υπήας ω

214

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ααγώ α αυή υ δυ εύ όυ ω «ω ωώ μω», όπως  φεμμός,  εό ίμα,  μφυόφ α ύω αθεξής (Doherty, 2002). O Jonathon Porritt δαυπώε  αή εδχή ς πώς θς:  … πρέπει, φυσικά, να αναγνωρίσουμε ότι η μεταβιομηχανική επανά σταση είναι πιθανό να καθοδηγηθεί από ανθρώπους της μεσαίας τάξης. Οι λόγοι είναι απλοί: τέτοιοι άνθρωποι όχι μόνο είναι πιθανότερο  να διαπιστώσουν πού βρίσκεται το πραγματικό συμφέρον τους, αλλά έχουν επίσης την ευελιξία και την ασφάλεια να δρουν στη βάση τέτοιων διαπιστώσεων. (Porritt, 1984a, σ. 116)

Π εξαώα εδώ από  πώς θα ααήυμε  α ς «αθδήγς». έ  Porritt εεί απ  αμφβή ω ύγχω ωώ α πώ παώ α  παυία εααώ ύεω, όε  μεαία ξ χε ξεθαα α παίξε εό ό. Μα, υπχυ αες ωγς εδείξες γα  επή ς μεαίας ξς  πεβαό ίμα. ο όγς πυ υμβαίε αυό χε απεε θμα θεμώ υζήεω, όμως  χεή δαμχ χε δείξε ό  α υεα αείς πόωα με  μεαία ξ μπεί α απδεχθεί θς. η γεή θ υδυζε δύ χεία: Πώ, ό  μεαπεμς δ υ βύ εππδυ μεαόπα (γα πυς) υς πύς όχυς από ς υς μμες ε θμαα «πόας ζωής» (Inglehart, 1977) α δεύε, ό  εός υ εμπίυ επαγγεμαίες ς ας μεαίας ξς, (επαδευί, εγαζόμε  υγεία) χυ αείμεα εγαίας πυ υμβυ  δμυγία α  επδίωξ πω αξώ. ο Luke Martell, πως (γα παδεγμα), δαυπώε αμφβίες ως πς  μαπόθεμ ό αυής ς μεαίας ξς ς ζπας πες πς, βε υ γεγός ό «εία δύ α δύμε μα β μύ υμφς  γα ς μεαίας ξς γα  πεβ» (1994, . 130). έπμαίε ό: 

215

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Ο ριζοσπαστικός περιβαλλοντισμός υποστηρίζει τη μείωση της ανάπτυξης και των ρυθμών κατανάλωσης. Μία ευημερούσα κοινωνική ομάδα, η οποία όμως βλέπει τον εαυτό της σε υλικά μειονεκτική θέση ένα  ντι άλλων παρόμοιων ομάδων, δεν είναι πιθανό να εκλάβει εκλάβει τις περικοπές στην ανάπτυξη ως συμφέρουσες. (Martell, 1994, σ. 130)

άυή  πααή αθ  πί υ Porritt  μεαία ξ πως πβμαή – εδ όα υδεύε  υπόθε εγαίας πεί υ πωπύ υμφς: «Δε πεύω ό  πεόα ω αθώπω θα αξε μχ α πεεί ό εία πς  υμφ ς α   ε … η επαεμεία υ πεφωμυ πωπύ υμφς υμ φς εία, πό,  εδί γα παδήπε ζή μεαβή» (Porritt, 1984a, . 117). σε α από α πγύμεα χό υ,  Porritt υμμείζεα ς αυχίες υ Martell ό αφ  μεαία ξ:   Ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο: ακόμα και αν συνεχίσουμε να σκεφτόμαστε με όρους εργατικής της μεσαίας τάξης, δεν είναι η τελευταία αυτή που πρέπει να ανησυχεί περισσότερο σε σχέση με την παρούσα κρίση. Η μεσαία τάξη έχει την ευελιξία να αντιμετωπίσει τραυματικές αλλαγές στις κοινωνικές και οικονομικές δομές. Σε γενικές γραμμές, δεν είναι αυτή που θα υποφέρει περισσότερο από την ανούσια εργασία, από επικίνδυνες συνθήκες εργασίας, από τη ρύπανση του περιβάλλοντος, από θρυμματισμένες κοινότητες, από την εκμετάλλευση της μαζικής κουλ τούρας, την απανθρωπιά των γραφειοκρατών και την ψευδολογία των πολιτικών. (Porritt, 1984a, σ. 116)

σύμφωα με αυή  αγω, α αμβας υπό  θ υ Porritt γα  πωπό υμφ,  εγαή α όχ  μεαία ξ χε υμφ α αππθεί ς παύες ως πας. τ υμπαμα υ Porritt, υπ ς εευαίας, εξγεία μό α  πθεήυμε  φεεύθε παδ όπυ αήε, α  πία πα ααύε  μεαία ξ φα ααγής.

216

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

άυό  δγεί, επίς, ε αόδξα χόα γα « ό ω μώ επχεήεω», ω από  γεό ί « παγες ς ααγής» (Porritt, 1984a, . 139). συεχίζε: «σ είδς ς μαπόθεμς μίας πυ αμαζόμαε,  μς επχεήες δε εία απώς α χήμ υμπήωμα  όμ ω μεγω εαώ επχεήεω, εία  υβες ός ς μής δαόας» (Porritt, (Porri tt, 1984a, . 139). τ πόβμα με  δα ω μώ επχεήεω ως φω ααγής εία ό  επυχία υς, αόμ α  επβίωή υς, εξαα από  πααγωγή α ααπααγωγή ω πϊόω α αξώ πυ απαύα από  ύμα μα  πί ευγύ. σ όμα ς απδόας, αυς  επχεήες «ππε» α μεώυ  πωπό υς, α ααγήυ  υδαμό, α πβυ πω εγα χα χωίς αφ α α παχυ ας υθήες εγαίας. Δε υπχε, πα’ όα αυ, εγγύ ό  μς επχεήες, μα υ α ευγύ ως φείς ωής ααγής, δε θα εία α χήμαα ς ααπααγωγής υ υήμας πυ επζύ α ξεπευ. Όως, ό απυζε μα αγή γα  απεμπή από  ύμα, αυό εία πύ πθαό α υμβεί. Πα από  μεαία ξ, δαβζυμε μες φς ό «α ω ήμαα αααμβυ ες μφς πής δς πυ πβπυ ε ες μφς ωίας» (Doherty, 2002). O Fritjof Capra, γα παδεγμα, γφε γα μα «φόα πεόα» από «πεβας, φεμίες, εθς μεόες .π.»,  ύεα ό « ες υμμαχίες ππε α μεαυ  ααγή υ πααδείγμας ε πή παγμαόα» (Capra, 1983, . 465). Με μεγαύε επμεα,  Murray Bookchin ααφεα ς «ες ξες» α υπίζε ό «εώα πεόε από πμύς πα από μύς δεμύς:  εθόες, γυαίες, θωπ από δαφεύς πμύς, πεβας, ωμ, ξεπεμ, εγ α μ απαχήμ, θωπ υ “γ”» (Bookchin, 1986, . 152). Παμίως,  Γύγε Χμπεμας χε υγήε  θεωία μας «ας πής», πυ θε  επίε « εό ίμα,  απυό α  πεβαό ίμα, ήμαα γα  απεευθω μεήω,  ίμα γα εααύς όπυς ζωής,  ί-

217

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μα δαμαυίας εα υς φόυς, φαμεας θευς μδες δαμαυίας α, ς,  γυαεί ίμα» (Roderick, 1986, . 136). ο Χμπεμας υεχίζε με μα μαή δ, πυ μας βθ α ααήυμε  ωό π-πυί πυ μας πφε μαζί με υς Capra α Bookchin. Υπίζε ό όες αυς  μδες δε χυ  ίδ δυαμό χεαφς α πείε α δαχωίυμε όες επζύ «δαεπς» ααγς από «όες επζύ θεμεώδες ααγς με μα υμεή πή» (Roderick, 1986, . 136). άυό ππε α μας θυμίε  χωί υ Μαξ πυ πααθαμε ωίεα, όπυ χυζόα ό  πγή ς ωής ααγής ππε α επεί ε «μα φαία πυ δε αίθεα ε μες μό υπεες, α βίεα ε ωή αίθε με ς βες υ  γεμαύ πύ υήμας». υήμας». ο Roderick υεχίζε υεχίζε:  Για τον Χάμπερμας, μόνο το γυναικείο κίνημα ανήκει σήμερα σε αυτή την τελευταία κατηγορία, επειδή δεν αποζητά απλώς την τυπική ισότη τα, αλλά επίσης τη θεμελιώδη αλλαγή των κοινωνικών δομών και των πραγματικών πρακτικών συνθηκών. (Roderick, 1986, σ. 136)

άυή εία μία πύ μαή πααή, δαίεα  παί ς π υθμς ής ω ωώ μω ως φω ωής ααγής, ό δε χυ αα ό υμφ α γ’ αυό δε μπύ α δυ με υχή. Όπως χε γε, γα παδεγμα,  Boris Frankel, «γυαίες, πεβας, αβς γα  εή, μφυόφ .π. δε χυ παγμα απήε αυόα α ωό ίμα» (1987, . 235). άυό εία ααμφβήα αήθεα, όμως ε χ με  δ υ Χμπεμας εία χεδό αήμα. τ ίμ επίευγμα δε θα εία α δμυγθεί μα αυόα μεαξύ εεγεώ μδω, α α επεί εεί  μδα (ή  μδες) ς πίας (ω πίω)  πόαγμα θα αμφβεί ζ ς πϋπθες ω ύγχω ωώ παώ. Μό πα α μδα μπεί α αχε μα αε «απδεμευμ» θ ώε α ααθεί ς ππθεες επμύ από  ύμα πυ ππαθεί α

218

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ξεπεε, α βεβαίως, αόμα α όε,  επυχία δε θα εία αθόυ εγγυμ. Θα αήω  δα ό  γυαίες μπεί α απευ ύμα μα α εμπθφυαή.  Ό αυή  υζή χε ως όχ α υπί υπίξε ξε ό μα πθαή αγή γα  π ίμα εία  επμός α  υγό μας ωής μδας πυ δε θα εία μό χε «απδεμευμ», α θα πααίζεα ήδ α θεμα ς βώμς ζωής. άυή θα εία  φας ς ζπαής πς ααγής, α ε πεύμα πεαμαμύ μπώ ώα α  αγαφήω, ξεώας από μα  γήγ  γήγ  π π υή υή αυ αυ ς ς αας αας πυ πυ  γε. γε. τ π ίμα ίγυα θε α υπίξε ό  πααγωγή δαδαία απεεία από  παγμαή ή δυή ε πώω υώ – αυό αβώς εία  μεί όπυ  δεγία υ θεμεώεα  α ς πεπεαμς Γς. έ αυό εία ωό, όε  ίδα  πααγωγή θα γίε αόμα αβόε (αόμα α α υπξυ πως εχγς ύες ή υπααα) α  εφα πυ θα απαεία γα επδυ  δαδαία θα εία ό α δυόε α βεθεί. Υπχυ δύ πθας υπεες: πώ, μα μείω υ όυς πααγωγής ώε α ααθμεί  αύξ υ όυς παίω υώ α, δεύε, μα ππή γα μεγαύε ααω, ώε α δμυγθεί μεγαύε εφα. Μα βαή π υή αυ απαεί, φυ, εεή εμπεή ήξ ω χυμώ ς.  Όμως,  δό μας παί παί, ,  ζήμ ζήμαα εία εία ό  πώ αγαγή χεα ε ύγυ με  δεύε α παεί ως εες (α μία ωή ξ) πυ δε μπύ α εωθύ με  υγεμ χήμα πααγωγής α ααως. Γα παδεγμα, ας από υς όπυς με υς πίυς  ός πααγωγής ς μπς χώες μπεί α μεωθεί εία  πό φθόευ εγαύ δυαμύ ε ες χώες υ όμυ. άυό, όπως εία φυό, χε ως απεμα υόεα επίπεδα αεγίας ς μπς χώες. Με  ε υ,  αθμός ω αθώπω πυ πεθωπύα, με β  δεύε υπεα πυ ααφθε – πία ππε ε αύξ ς ααως– αεβαίε. Μα από  δή υς πή,  ύμα χααίζεα από αδυαμία α επώε ς πδίες πυ δμυγεί.

219

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

άυό  χεί δε εία αύγ, ββαα,  γεή ία υ μεύ όπυ πααγωγής, όμως  π υπίζυ πως  αύγ  παύα πείδ εία ό α εξωε όα πυ ίθεα από  Γ θεύ α πεθώα εγμώ υ υγεμυ υήμας. Υπχε Υπχε ό α γόες χώς μα  πί  ύμα α μπεί τόσο  α  α παγε όσο και  α  α απεί ς πδίες γα ααω πυ δμυγεί. Με α όγα, από μα π ζπαή πή μπεί α υπχθεί ό α εξωε όα πυ επβα  πααγωγή δαδαία από  ίδα  Γ αχίζυ α δαμφώυ μα ξ πυ εία ίγ ως πύ πεθωπμ ως πς  δαδαία ς ααως. άπό αυή  π είναι η απόσταση από τη διαδικασία της κατανάλωσης και ο βαθμός μονιμότητας της απομό -  -  νωσης αυτής που καθορίζουν σήμερα τη δυνατότητα οποιασδήποτε ομά -  -  δας στην κοινωνία για μια ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή .

Με υς όυς υ Μαξ, αυή  μδα θα εία μα ξ με «βα δεμ» – «μα ξ  ωία πώ πυ δε εία μα ξ ς ωίας πώ». Με α όγα, πόεα γα μα ξ  αθμεή ζωή ς πίας  αθ δαή από όες ς ες ξες ς ωίας. έία μα ξ πυ δε αγζε ίπε α ως ε ύυ θε ε αμφβή  πααγωγή δαδαία πυ γεμίζε ς βίες ω ααμω. Με αυή  α, εία μα ξ πυ αίθεα όχ μό «ε μες μό υπεες» υ υγεμυ υήμας, α επίς ς γες υ «πααδχς». έία, πό, αύως «απδεμευμ» ώε α χε επίδες α ξεπεε α πβήμαα υ απμύ α επαεπμύ πυ είδαμε α ααύχυ ς βυευς, ς α χες με  όπ ζωής α γς γα  ααγή.  Υπχυ  Υπ χυ εδείξες ό υφίαα μα α α ξ  ύγχ όμ; Έα μς όπυ θα μπύαμε α αφύμε εία  «ααπυόμες», όμς, όπυ μεγα μήμαα υ πθυμύ δε εία ε θ α απαύυ υς απύς ς παγμπίς υ εεύθευ εμπίυ. σε μία μία υ  καας  1981,  Rudolf Bahro ααφθε ε αυό πυ  Arnold Toynbee όμαε « εξωεό πεα» απδίδς , με γεύς όυς, ε όυς «δε εία αό-

220

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

μ “παγμα εαγμ”, υ  πεόα υ πθυμύ πυ εία πεθωπμς ε δαφεύς βαθμύς α με δαφεύς όπυς» (1982, . 129). κα υχε:  … μπορεί να αξίζει τον κόπο να διερευνήσουμε τη σχέση μεταξύ των αμέσων συμφερόντων των περιθωριοποιημένων τμημάτων (και τέτοια αναπτύσσονται σήμερα και στις μητροπόλεις, αν και σε διαφορετική κλί μακα) και του γενικού συμφέροντος της ανθρωπότητας, που με τη βι ομηχανική καπιταλιστική επέκτασή της έχει φτάσει τη Γη στα όρια της. (Bahro, 1982, σ. 129)

O Bahro εδώ φεα πς α ωό υπείμε πυ χε όμα χαα με αυ πυ πεγαμε ( πεθωπί από  δαδαία ς πααγωγής α ς ααως), α  πθεεί  απαύμε τί τί κόμ. άυό χμεύε  αδεξ υ δεθύς χααήα ς ίς α ω ώ υμφεόω ω «μπώ» α ω «πεφεεαώ» πεθωπμω, α παχε υς πυς α παδεγμα α μα παή εφαμγή υ υθήμας: «Δε π, υ παγόμα». έπίς, δίε υγεμ πεεχόμε  υπόδεξ υ Jeremy Seabrook ό «ππε μεα α ααδεχθεί πώς α γαί  φωχί εία εεί πυ θα ευε γεθύ πεόε απ’ όυς από  Π πή» (Seabrook, 1988, . 166). ο Seabrook ίγυα χε δί ως πς  ό :  Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο καταστροφικό για την Πράσινη υπόθεση από την εντύπωση ότι υποστηρίζεται από προνομιούχους αν θρώπους, που έχουν αρκετά για να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες και τώρα επιδιώκουν να περιορίσουν την πρόσβαση των φτωχών στα ωφελήματα της βιομηχανικής κοινωνίας που οι ίδιοι απολαμβάνουν. (Seabrook, 1988, σ. 166)

 Όπως είδαμε ωίεα,  παί υ ήμας ς πεβαής δαύς α υ πεβαμύ ω φωχώ ς Martine-Alier χε επθε πα πόδς ως πς αυό. Όπως γαε  Andrew

221

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Szasz, «α θύμαα ω ξώ εία, υήθως, θωπ φωχί ή ε γαζόμε πυ δαθυ πεμα μα. τα πεβα υς πβήμαα εία απύως υδεδεμα με  μή υς αα. ο θωπ πυ αύ ε όες μής ς εία πθαόε α ζυ  ε πεχς με βμχαύς ύπυς» (Szasz, 1994, . 151). Ως πς  ααζή μας μδας υαπμς γύω από α ζήμα με ευύεες ως α πς υπεες, χε εδαφ α πααήυμε ό  ίμα  ίμα εα α επίδυα απόβα «αθίζε ό α πεόε  πεβαή υ απή με όυς μας ευύες ής ς ωίας … αμαίζεα μα α μ  πί ας πεβαμός βς θα εία  αχμή υ δόας γα  ααύα εός ευύευ ήμας ωής δαύς» (ό.π., . 166). σε ό αυό  εφα  εφα ααφθα  πεθωπί εός υ παίυ ω επήμω δαδαώ ς πααγωγής α ς ααως. ο φεμίες –γα ς πίες θα μήω πεόε  εφα 5– αγύ υς υπμαχυς αυής ς πγγς ό αγύ  ίμ φαία ς ααπααγωγής. σα χα ω υώ φεμώ αυή  ή μεαπεα ε μα πήως ααπυγμ θεωία από α μφυ πό φα πυ θε ς γυαίες  πή ς ααγής. H Ariel Salleh, γα παδεγμα, μεώε α αόυθα:  Το Πράσινο κίνημα πρέπει να χρησιμοποιήσει μιαν υλιστική ανάλυση. Αυτό συνάδει θαυμάσια με την οικοφεμινιστική θέση για τον ιστορικό ρόλο των γυναικών, αφού σε διεθνή κλίμακα –επωμιζόμενες το 65% της παγκόσμιας εργασίας έναντι του 5% της αμοιβής της– ουσιαστικά είναι «το προλεταριάτο» … οι γυναίκες, ως μια οικονομική υπο-τάξη ), εμφανίζονται σε εκπληκτικά κατάλληλη θέση να επιφέ (underclass ), ρουν τις κοινωνικές αλλαγές που απαιτούνται για την οικολογική επα νάσταση. (Salleh, 1997, σ. 6)

Πεθωπμες α’ αυό  όπ από ς επίμες δαδαίες

222

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

ς πααγωγής α ααως,  γυαίες επίς –α αία, α ς υίες φεμίες– αχυ μα ίμ θ  ααπααγωγή δαδαία, μα θ πυ ς αθ δας υπήφες γα α πεύχυ πυς πύς όχυς. άπό μα υή φεμή πή, « θωπ γωίζυ  φύ μω ω ωμω υς α … μαδύ αυή  εμπεία» (Salleh, 1997, . 38). τ «γώθ αυό» ω γυαώ εία δαίε α επυγχεα μω ς εγυμύς, ς γας α υ θαμύ. ο γυαίες βώυ μα «υχεα με  φύ» πυ απυζε, επί υ παός, από υς ες, α εία αυό πυ αθ  «Γυαία»  «βγό α ωό μεζα ς Φύς γα υς ες» (ό.π., . 49). Μήπως  γυαίες, αόαες αόμ ως παγόμα πεφία, εία  ααζύμε φείς ς ιίας α, ως ε ύυ ς Φύς, υς ααγμυς μας αύς; δεωα  Salleh. Γα εεί,  απ εία ξεθαα θεή. ο υός φεμμός χε π υπ υ:  δες υ πω  ό α ς υπεες ς ααπααγωγής εία απύως ίμες, α θε πς υμός πυ ς αγεί, δυεύε. έία, όμως, μαό α βύμε  πία μεαξύ πααγωγής α ααπαα γωγής. η μφα  ααπααγωγή χε ως ααπόφευ υπεα α βζε ς γυαίες  εμπθφυαή ς πς ααγής, α παό πυ αυό μπεί α εία επθυμό γα πύς όγυς, δε μπεί α πύε από μα πήως ααπυγμ υή αυ –  πία αμβε υ υπό ς ό  πααγωγή ό α  ααπααγωγή. η πααγωγή φε υς πεθωπμυς ες όπως α ς γυαίες  πή,  πυ  υός φεμμός δε μπεί α ε μεα, πα  χό ς Salleh ό «…υπό πυς όυς, ας ας μπεί επίς α αΐε α παδί  ήθς υ» (Salleh, 1977, . 37). έία μαό α επυ  ες  πή, όχ γα α μ αθαθύ πααγωμ,  αμ, α επεδή  πς υμός χεζεα  παυία υς. τ ύθμα γα α π υμό μπεί ως ε ύυ α εία «κα πααγωγή και  ααπααγωγή»,  ααπααγωγή», αί ή  α ή  .  Όπως α α  δε αείς, όμως,  δυίες με ς μφυες ή ς

223

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

αξς αγς γα  π ααγή πααμυ. άόμα α α υπθυμε ό  ξ χε δμυγθεί ή ό  φύ χε απήε αυγωία ως ός φας,  πβμαμός ως πς  πώς θα δε πααμε. Θεωεία, γα παδεγμα, α είδς επαααύ πύ υπεμυ; έ εία , όε  ξ χεα αμωπ με μα ε αώ πβμω:  αθεόα ω ύγχω πώ υμω (υχ  Δύ),  θμα ς επαααής γως, α ( δαίεα δύ γα υς μ βίαυς πυς)  α δεξαγγε α επαααό αγώα. ά, από  , επεγύ εφμς αγς α  ξ ευγεί μω μδω πίες ή εός βυευύ όμμας, όε όα α δήμμαα α  δυίες πυ ααφθα  πώ μς αυύ υ εφααίυ επαεμφαίζα. «Πό μα ππε α φε  υμββαμός;», «Πώς ππε α δεξγα  εγς ;», «έία ύως ή ως  εγς μα εαή πθαόα;». Υπχυ α εδμεες αγς, όπως  δμυγία πω ήω μω ω πώ μώ υμω πυ ααφθα πααπω (πθαώς εαμω ε α γα υς αγυς), όμως όες  ες γα μα π αξή δ υπμεύα επεδή δε ααφαίεα ήμεα αμία επμ α μας ας ξς.

Συμπέρασμα

σε θε υζή ααφ με  π πή ππε α δαίυμε αμεα ς βαθ πες α ς εαφ πες ή πεβας εφες ς. τ ζήμα ς πς ωής ααγής δε απεεί εξαίε. άπό  εαφ π πευ, γα παδεγμα,  ες πυ παυα υπό  ί « ξες» φαία, πθαό, πες. Μζε αυαπόδε ό  παυία  βύ  βύ ή  μδες πίες μπεί α πεύχυ α αθαόε α π βώμ πεβ. Μζε αυαπόδε ό μπύμε α δγυμε μα ζωή π φή πς  πεβ αγζας α ω πγμαα α απίπας α αθαμα. έπίς, μζε αυαπόδε ό  βώμες

224

 

Στρατηγικές για την πράσινη αλλαγή

όες εία ζωής μαίας ως πγς μπευς γα όυς μας ώε α ζύμε επβαύας γόε  Γ. άπό  π, όμως, υ γμύ, όες αυς  αγς ππε α απμθύ με υς όυς ς ζπαής ής ω μεώ παώ, όπως ααπύχθα  εφα 3, α ως πς  είδς ω δμώ πυ χεαζόμαε γα α ς υπεβύμε. η επίευξ αυύ υ είδυς βώμς ωίας εία απείως δυόε γ από  απή υμπεί υ πεβαμύ α π πγμμαα. Μχ ήμεα, αυό αα  αγς πυ αυθήθα, α  βαός υυπγμός ς πς πής – α όχ πας χααής πεβαής εδχής ς– απαεί μα α βήμα από αυς ς αγς.

225

 

5. Οικολογισμός

και άλλες ιδεολογίες  Έχυμε π ααδείξε α θεμεώδ υ γμύ. Έχυμε παυε  ή πυ αεί  ύγχ ωία, χυμε πε γε ς πες υ γα μα γ θή ωία, α χυμε απμήε  πγγή υ ε ό, αφ  επίευξ αυής ς ωίας. Έχω χυεί ό  γμός εία μα α πή δεγία πυ αξίζε  πχή μας  α χεία, παα με ες, π είες δεγίες, όπως εία  φεευθεμός,  υμός α  αμός. ά αυό ευαθεί, όε εία πύ φυό α θυμε α υγίυμε α α απααθυμε  α δεγία μ’ εείες πυ αμφβεί. άυό πίθεμα α ω ’ εύ  εφα. Πόθεή μυ εία α ω π αφς  πώς  γμός δαφε από ς ε όγω δεγίες. Θα υπίξω ό  ππθεες από φεεύθευς, υύς α ας α δπθύ  γή  θα απύχυ, εφό, όπως όα  εαγωγή,  γμός δαφε από  αθεμ υς ό ό  αυς μεαξύ υς. η δεεύή μυ  παό εφα θα ππε α  ε αυό αφς. κα’ αχή,  αγς ω δεγώ με ς πίες θα μπύε α υγθεί α α απααεθεί  γμός εία μαύς α μπεί α αγθώ ό αα υπεβς πεπς επγας α εω  πχή μυ ε ες μό. άυό όμως γίεα γα δύ όγυς. ο πώς εία ό ήθεα α υπβω θε μία από αυς ς ες δεγίες ε ή α ύγ. Γες α δαφως υγίες χυ γίε αύ (β. π.χ. Hay, 1988, Martell, 1994, εφ. 5, Garner, 2000, εφ. 3, Connelly and Smith, 2003, . 52-65), όμως  μεγ υς εύς χε ως ίμμα  χόα α επμυς – μία ή δύ είδες αφεωμες ε θε δεγία. έδ πόφαα, α δαίεα  πείπω ω εω δεγώ με ς πίες θα αχ-

226

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

θώ εδώ, χε παγμαπθεί αεή πύ εδαφυα υγή εγαία,  πία εία χεδό αδύα α μ αδθεί ε μία ύμ παγμευ. Δεύε,  δεγίες ς πίες χω επξε γα αξόγ μπεί θεμ α θεωθεί ό βία ς ίζες εείω πυ δε χω υμπεβε. συγεμα,  φεευθεμός,  υμός α  αμός θεωεία ευως ό απεύ ς π θεμεώδες δεγίες ς ύγχς επχής, α ες, γόε θεμεώδες, μπύ α «δαβαύ» μω αυώ (α α δε μπύ α ααχθύ απόυα ε αυς). έπίζω, επμως, ό πφω μμε εξυπ ε όυς θα ήθεα α απααβυ  γμό πς  εθμό ή  φαμό, γα παδεγμα, παό μυ εία απύως αφς  πό μεγ μς υ εύυς χω εύς θυε. ο φεμμός μπεί α μ θεωεία γε ό αήε  ίδα αγία με  φεευθεμό,  υμό α  αμό (α  εγώ δε είμα ίγυς), όμως μα επμεής πγγή υ εδώ δαγεία αφύ χε επεε  απυξ υ γμύ α όπ πυ δε υγίεα με αμ  δεγία, εξαύμευ πθαό υ αμύ. η επή, πεύω, υπήξε αμφίδμ. Χωίς αα δαίε όγ,  δεγίες με ς πίες υγίω α απααβω  γμό εμφαίζα α  αόυθ ε: φεευθεμός, υμός, αμός α φεμμός.

Φιλελευθερισμός 

ο Mark Sagoff θεε πε  εώμα α  πεβας μπύα α εία φεεύθε (Sagoff, 1988, . 46-60). τόε  ζήμα φε α απεεί μα μ εωεή υπόθε, με  α ό ως εδαφυες παυζα  δεγς α θεως χες μεαξύ πεβαμύ (ή, όπως θω α  απαώ εδώ, γμύ) α αμύ, ή πεβαμύ α φεμμύ, α όχ μεαξύ πεβαμύ α φεευθεμύ. σήμεα εία αφς ό  Sagoff ήα πεόε δαός απ’ όυς μας, όχ επε-

227

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

δή  αμός α  φεμμός δε χυ εδαφ –χυ–, α επεδή  αυξαόμε υαχία ς φεεύθες μαίς  ααδμαϊή α πή ζωή χε ααγα φε α πεβα α φεεύθεα πγμμαα ε εή επαφή. τ απεμα εία ό μς μ ς ς π εδαφυας δα (α α  α υζήμς π) εγαίας  πεβαή πή θεωία χε παγμαπθεί ε αυή  πεχή. η Robyn Eckersley μπύε α γφε  1992: Παρότι κάποιοι θεωρητικοί της χειραφέτησης, όπως ο John Rodman, έχουν εντοπίσει και συζητήσει αυτές τις παράλληλες αναζητήσεις στη φιλελεύθερη σκέψη [δηλαδή, πιθανές συμβατότητες μεταξύ φιλελευ θερισμού και ριζοσπαστικής οικολογίας], η γενική τάση ήταν να αναζητηθούν σε άλλες πολιτικές παραδόσεις οι ιδέες και οι αρχές που θα μπορούσαν να στηρίξουν μια οικολογικά βιώσιμη μετα-φιλελεύθερη   κοινωνία. (Eckersley, 1992, σ. 23-24)

 Έε π θεωί (π.χ. Hayward, 1995, Eckersley, 1996, Wissenburg, 1998a, 2006, B. Barry, 1999, Miller, 1999, Hailwood, 2004) χυ επδώξε α παυυ  υμβαόα μεαξύ φεεύθεω α πεβαώ θεμω ή, αόμα εόεα, α ααδείξυ πώς  γό πό πόαγμα μπεί α εφαεί με, α  μ ή ή, πόα  φεεύθε δίωμα. κα  δή μυ πγγ  απ  θμα ς υμβαόας εξαα απύως από υς όυς ααφς υ αθεός :  πεβαμός α  φεευθεμός εία υμβαί, όμως   γμός α  φεευθεμός δε εία. Έ, αόμα  α αθεύε ό  πή γία «πζε»  φεευθεμό,  Martell φε πεύδας α υμπεε πως αυό «δείχε ό  π πή θεωία δε μπεί α αθεί από μό ς ως μα αύγα πή θεωία» (Martell, 1994, . 141). ο εες μεαξύ φεευθεμύ α γμύ χυ π εξεαεί δεξδ. ο ίδς  Martell ίζε ό:

228

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

… υπάρχουν πολλά στη φιλελεύθερη πολιτική θεωρία που είναι αντί θετα προς τη ριζοσπαστική οικολογία. Ο ατομικισμός, η επιδίωξη του προσωπικού κέρδους, το περιορισμένo κράτος και η ελευθερία της αγοράς έρχονται σε αντίθεση με τις δεσμεύσεις της ριζοσπαστικής οικολογίας για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων ως συλλογικό καλό και με τους αναγκαίους για τη διαχείρισή τους ελέγχους και περιορισμούς σε οικονομικές και προσωπικές ελευθερίες. (Martell, 1994, σ. 141)

τ ζήμα ς εευθείας εία ίμ εδώ. Όπως ε  Wissenburg, « φεεύθε δμαία (liberal democracy ) α  φίδες γα  πεβ ε ίπα  δε μπεί α χυ ό μεγ αίθε ό  θμα ς εευθείας (liberty )» )» (Wissenburg, 1998a, . 33), α εώ θα ήα θς α θεωθεί  πή γία ως απώς μα ε από πωπς α ως απαγεύες, δε υπχε αμφβία ό  μφα υ γμύ α παός είδυς «όα» πααπμπε ε πθαό πεμό μω εί δεδμω εευθεώ, δαίεα υς μείς ς πααγωγής, ς ααως α ς όας. Γα υς φεεύθευς (liberals ) δε θα αύε  απ ό  πεμί αυί θα ααθμύ με ς πδώμεες βεώες  πόα ζωής:  εευθεία απεεί εό χεί υ φεεύθευ πγμμας α δήπε  απεεί αμεωπίζεα από υς φεεύθευς με μεγ αχυπία. ο φεεύθε αα όα υς υπαγεύυ  α εφύ ή  α υ. σε π εχό επίπεδ, θεωύ ς προτιμήσεις   υς αβή δεί ω συμφερόντων  υς   υς α θα χυύ ό εία  γε αθμ α επχεεί  ς α επεε γύα α πμήες. κα παόμ όπ,  φεεύθε δε εία υήθως δεί  δα ό γε  θωπ δε ααμβα  ίδ υς  υμφ. Έ, «από φεεύθε π, αεπχείμα  αμφβή ς εξίως ω υμφεόω ω αθώπω με όα  ίδ πεύυ ή ααφυ ως α απεεί  ό (μα α αμφβή) μζε  ίδα ώα α αεία α θεμεώδ εβαμό  αυμία ω αθώπω» (Hayward, 1995, . 203). άπό π--

229

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μή π  πόβμα εία ό  αυμία αυή μπεί α υγύεα με γύς όχυς: «η φεεύθε δμαία εία εεώς αύμβα με παδήπε ππθεα α υπαγευθύ α γύα α  πμήες ω αθώπω, ωό χυμε θε όγ α θεωύμε ό  πμήες εία από υς αθύς  αθύς παγες ς βωμόας» (Wissenburg, 1998, . 7). Θεωώας θε  πα αθαγαμες ς πμήες ω αθώπω,  πί γς επδώυ α ς επεζυ δαώς, α α ε αυό πθυμε υς πίυς πθαύς πεμύς ς εευθείας πυ ααφθα π πω, όε αθίαα πόδες  εες μεαξύ φεευθεμύ α γμύ. συχ,  αυμία (autonomy ) εαμβεα από υς φεεύθευς ως εευθεία (freedom ) γα απυξ α επδίωξ ω δώ μας θώ όχω  ζωή. άπό  π αυή, «o φεευθεμός εία  πή θεωία πυ υπίζε ό πς αυγυόμεες, αόμα α αεείς αήες πεί αύ μπεί α εία πήως υμβας με  εεύθε, αυόμ α θγή δ» (Sagoff, 1988, . 150-151). Έ, « φεεύθε ς δε υπαγεύε υς πίες υ υς θύς όχυς πυ ππε α επύχυ, απ δαμεαβεί ως πς α μα πυ χμπύ γα  απί ω δώ υς πμήεω» (ό.π., . 151). Θα εία αφς από  εφα 2 ό  πί γς χυ μία εεώς δαίε π ό αφ  θή μας χ με  μ-αθώπ φυό όμ, α αυή εία μία π πυ αθα δεμευμ α μας εθαύυ α εεύμε. άυό δγεί, όμως, ε μα αόμα πθαή α μεαξύ φεευθεμύ α γμύ – α  εώμα υ Mark Sagoff με  πί ξε  παό μήμα υ ββίυ : «έ  όμ α  πς πυ υπίζα από  πεβαό όμπ δε εία υδεα ως πς α θ, αθ α θευ δεώδ, α εφζυ μα θή αί πεί ς δυας χς ω αθώπω με  φύ, μπύ  πεβας α εία φεεύθε;» (ό.π., . 150).  Υπχυ  Υπ χυ δύ όγ γα υς πίυς  Sagoff πεύε ό μπύ. τ τ πώ χυ εεεί πί πυ θα ήθεα α αήυ πίε γα μα υφεα μεαξύ φεευθεμύ α γμύ (π.χ.

230

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

Barry, 1995, . 145-151). ο πώς αυός όγς αααεί  υθμ  φεεύθε θεωία δ μεαξύ ς δμής ω θεμώ α ω ωώ πώ πυ πύπυ απ’ αυύς (Sagoff, 1988, . 166). ο Sagoff υπίζε ό «εώ  φεεύθε ππε α μυ υδε ό αφ  πώ (δαδή  α εία  θεμί δία μεαξύ ω αόμω πυ εμπα ε αυύς), δε υπχε ίπα πυ α υς εμπδίζε α χυ αφείς πεπθήες ως πς  ωή πή – αόμα α πεπθήες πυ βαίζα ε «υγεμες θς, πμς ή αθς αήες» (ό.π.). τυ είδυς αήες, βεβαίως, δυαμύ με αήες πεί ς φύς ς έυζωίας, πεί ς πίας  φεεύθε υπίθεα ό εία πααδα υδε. ο Sagoff εαγωίζε  ύ ας  δ μεαξύ θεμώ α πής, α υπίζας ό  φεεύθε υδεεόα χύε μό γα  πώ (θεμί) α όχ απααία γα  δεύε (πή). Έ,  «φεεύθες πεβαής» υ Sagoff θα υπίξε  υδεεόα μό  επίπεδ ω θεμώ, πααμας εείως εεύθες α πωθήε α α υπεαπεί απόες όπως ς έυζωίας ως πς  δυα χ μεαξύ ω αθώπω όω α υ μ-αθώπυ φυύ όμυ. ο α Sagoff δεύες όγς γα α πεθύμε ό  πεβας μπύ α εία φεεύθε απε από  «αεόα [υ φεευθεμύ] απα ε ααγως απόες» (Sagoff, 1988, . 167) α  ε μυς μ υς υ υπήξ θεμώ « παί ω πίω μα α μδες μπύ α επχεμαγύ γα ς πς πυ υπίζυ α α υπεαπίζα πίες αήες πεί υ αύ» (ό.π.). λίγ απχε από εδώ  υμπαμα ό όπ χυ μα αί πεί υ αύ α θυ α  πωθήυ α θα υ α υπίζυ  φεεύθε πόγαμμα, δό μό α φεεύθε πό πεβ μπεί α υς εγγυθεί μα α δυαόα. κα δε πόεα μό γα α ζήμα δεώ. η φεεύθε αεόα απα  υαγωμό ω απόεω α  πεπίθ ό ππε α εππεα υς αθώπυς α επγυ  δή υς εδχή ς έυζωίας εγείε  ζήμα ω υώ πϋπθεω ς –παδήπε– έυζωίας. Δε χε χεδό όμα α με ό 

231

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

θωπ εία εεύθε α επξυ  ζωή υς ε δε υπχυ  πϋπθες γα α  υ. ο φεεύθε, επμως, θα ππε πωδήπε α δεμεύα γα μα ευύα παία υ μαθώπυ όμυ εφό μς υ εία θεμεώδες γα  έυζωία ω μεώ αθώπω. η θ αυή εχύεα αόμα πεόε ε βυμε υπό μας υς αθώπυς υ μς. Δε μπύμε α γωίζυμε  είδυς αήες θα χυ ως πς  έυζωία, επμως (ύμφωα με  υγεμ επχεμαγία)  παύες  γεες φείυ α μεαββυ ό  δυαό ευύε φμα πθαώ υθώ γα ας ζως. Δε χεζεα πα α ααγύμε αήες πεί ς έυζωίας πυ υδα με  γ (π.χ. ς αμς θείες) γα α δαπώυμε  πθαή δυαμή αυύ υ επχεήμας. άπό π εχή π, «… φεεύθε … θα ππε α εία υπ μας χυής βωμόας – α αυό όχ εξαίας πας δαίες δμευς απα  “φύ”, α επεδή α «δμμ πα» μς απδίδε μεγαύε εύς πθαώ επγώ γα ας ζως» (Dobson, 2003, . 168). Θα μπύαμε αόμα α α υμφωήυμε μχ εδώ με  Sagoff ό  πεβας όχ μό μπύ, α οφείλουν  α  α εία φεεύθε. ταυόχα, μ φεεύθε χυ γίε γόε αυί ό αφ ς απόες υς γα   μπεί α μαίε «υδεεόα» με όυς έυζωίας. Γα  αίβεα, χυ ααήξε α υπίζυ ό μες «γς αχς» μπύ α πεφθύ ς «αξίες ως πς ς πίες α γ μα θα ππε α υμφωύ». ο αξίες αυς «αθύ δυαή  ωή υεγαία α παα πείζυ ς πεχς εός ω πίω α μα μπεί α δαφωύ πεί ς ευζωίας» (Wissenburg, 2006, . 25). Με α όγα, δε εία όες  εδχς ς έυζωίας υμβας με  βωμόα, α αυς πυ δε εία θα ππε α απβα ς αθύς – αόμα α από υς φεεύθευς. άυό  δεύε επχείμα, ωό, επβεβαώε απώς αυό πυ ήδ γωίζαμε, ό δαδή  φεευθεμός επδεύε αεόα απα ε αυόμεες αήες πεί ς έυζωίας. άυό πυ  γς θα ππε α γωίζυ εππ εία ε  φε-

232

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

ευθεμός θα πωθήε υς όχυς υς. καα πό ύμα δε μπεί α πφε ες εγγυήες, αφαώς, α  απόυ εία υ φεευθεμύ α μέσα  α  α όχ υς στόχους  ς  ς πής ύμπαξς  αθ δυόεα υμβαό ε χ με ες πς δεγίες, πυ χυ μα πααμ ε όχυς αί ς πής α ωής ζωής, όπως εία  γμός.  Έ, εώ αθεύε ό « φεεύθε ωή πή δε μπεί α υγεα από  φεεύθε πή θεωία» (Sagoff, 1988, . 166) –υ ό  υδεεόα ς φεεύθες πής θεωίας ό αφ υς θεμύς δε θα ππε α θεωθεί πως υεπγεα ωή πή ευ θής–  πί γς μ θα υπίξυ θεμύς α όχυς πυ υμφωύ με  δική τους π ως πς   θα ππε α εία  θή, πα «απώς» υδευς. ούε θα εία ό εύ γα α φεευθεμό πυ εμφαίζεα ως πς α απφύγε α δώε αχ ς απόες υ γα μα θή αί ς χς ω αθώπω με  μ-αθώπ φύ. Δεευώας  πθαή μεή χ μεαξύ φεευθεμύ α γμύ  Marcel Wissenburg γφε: Μπορούμε επίσης να περιμένουμε ότι η εισαγωγή της ιδέας των ορίων στην ανάπτυξη και στους πόρους μαζί με την ιδέα της βιωσιμότητας θα οδηγήσουν σε ερωτήματα ουσιαστικής κανονιστικής φύσης. Μια βιώσιμη κοινωνία δεν χρειάζεται να είναι ένα μεγάλο πάρκο Yellowstone 1  – μπορούμε να φανταστούμε μια διεθνή εκδοχή της Ολλανδίας, με πλήθος αγελάδες, σιτηρά και θερμοκήπια, ή ακόμα κι ένα παγκόσμιο Μανχάταν (χωρίς το πάρκο) να είναι εξίσου βιώσιμα, και για πολλούς από εμάς το ίδιο ευχάριστα, όσο το πρώτο. Ως εκ τούτου ένας πιο πρά σινος φιλελευθερισμός θα πρέπει να ορίσει με μεγαλύτερη σαφήνεια το είδος της βιωσιμότητας, το είδος του κόσμου, στα οποία στοχεύει. (Wissenburg,, 1998a, σ. 81) (Wissenburg

1 τ π Γευ ευόυ, όυ, ας 8.980 .χμ., εία από  1872  πώς  είδς υ χώς παίας ς γας φύς ς η.Π.ά. (..μ.).

233

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ά  Wissenburg χε δί ως πς αυό – εγώ πεύω π εύω ό χε– όε αυός  «π πς φεευθεμός» θα υπχεωθεί α επεξεγαεί μα θή αί ς χς μας με  μ-αθώπ φυό όμ ως α ααγαί βήμα αθ’ δό πς  απόφα υ  είδυς όμ θυμε α πααδώυμε ς μες γες. σύμφωα με αυή  πγγ,  πεβαή βωμόα εξ ορισμού   θε εωήμαα πυ αφύ  έυζωία,  , α εία  φεευθεμός α χε «μείδ»  πεβαή βωμόα, όε ππε επίς α χε μα ή θή αί πεί «ς δυας χς ω αθώπω με  φύ» (δαύπω υ Sagoff, 1988, . 150). ά α πααπω εία α χπ πυ  φεευθεμός δε μπεί α ααπεί –όπως υππεύμα– όε εδώ μπεί α βίεα  μεί όπυ χωίζυ  δόμ φεευθεμύ α γμύ. η ία ς φεεύθες ς παχε πα βήθεα ε όυς ααζύ υμβαόες μεαξύ υ φεευθεμύ α ς ζπαής γίας. ο Marcel Wissenburg, μεαξύ ω, χε αα γωίε δύ είδ φεεύθες μς: μία επεωμ  γ υ τζ λ α μία   τζ σύα Μ α  τζεμυ Μπθαμ (Wissenburg, 1998a, . 74-76). ο ίδς (Wissenburg, 2001) α  Piers Stephens (2001a, 2001b) χυ υζήε α χε πεεπ εεήμαα ω δύ αυώ ύπω φεευθεμύ από μα π πή. τ τ πώ είδς, ύμφωα με υς πεόευς ααυς, εα ε γες γαμμς αίθε πς  μ γό πόγαμμα, εώ  δεύε δαθε χεία πυ θα μπύαμε μ πύαμε α α υπγίυμε α ευϊ ως πς μες πυχς υ. σ επχή υ λ, γφε  Wissenburg, « φύ αείχε δύ όυς  φεεύθε :   φυή ς υπόα απεύε μα αεξ πγή πόω, εώ δα απεύε  εω ω φυώ όμω επί ω πίω είχε θαμβεύε  αθωπόα, υπεβαίς υς» (Wissenburg, 1998a, . 74). Θα ππε α χε γίε π αφς ό αυή  αί πεί υ «όυ» ς φύς εία εεώς αππα από υς μεύς πύς γς:  θ πεί ίω  απυξ δαύε ό  φυί πό δε εία απεό,  δε αί ό α αθώπα όα μπύ α «θαμβεύυ» υπεχύας

234

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

ω όμω ς φύς εία  ύβς  πία  πί όγ απδίδυ –ε με– α πεβα πβήμαα πυ ααφα ε ζήμαα όπως α γεεώς ππμα όφμα. (η δυαόα μας φόες πς  γία αγως υ λ εξεζεα από  Hayward (1994, . 130-136) α  Dobson (1998, . 144-148)). Παμίως,  Wissenburg μ γα  «ίμ ό ς γής»  αό φεευθεμό (Wissenburg, 1998a, . 74). η δα, ή αγία, ς γής εία εή  φεευθεμό, αφύ  π ό όα α αθώπα όα χυ γή (αόμα  α δε  χμπύ πε) υ « αφεία ω επχεμω υπ ς πής όας α επής ω πώ, υπ υ μυ ως πγή θε πής εξυίας, υπ ς πεαόας ω δωώ α ω αώ υμφεόω» (ό.π.). η εόα αυής ς δας α  υ 17υ αώα δε ππε α υπμα. Ωό,  υμπεί α  απεμός εία  δύ όες υ δίυ μίμας, α αβώς όπως  χ ς γής πθεύα μα  μαγό ύ,  α όα πυ δε  αείχα αφήα απξω. Όπως  θε  Wissenburg, « αός φεευθεμός ααγωίζε μία μό υαή δ  φύ,  γαμμή πυ δαχωίζε α γα από α γα όα» (Wissenburg, 1998, . 75). Πόεα γα μα υαή α αθεή  χό δ από α ύπ φεευθεμύ  πίς μμπεί  δαή μεαχεί ω αθώπω όω ε χ με α α ζώα. ο δεύες, πως, ύπς φεευθεμύ –πυ ααπύχθε μα από  γ ω Μ, Μπθαμ α ω επγόω υς– μας ε μα δαφεή ία. κα  γωή ή υ Μπθαμ: «τ εώμα δε εία “Μπύ α πα γ;” oύε “Mπύ α μύ;”, α “Μπύ α υποφέρουν ;”» (Bentham, 1960, εφ. 17, μς 1). η α αυή αγία «απόας» δευύε αφώς  όα ω όω πυ δαύα θής υπός –  δευύε πγμα αε, ώε α πεαμβε πα μ-αθώπα ζώα. τα είδαμε όα αυ  εφα 2 α είδαμε επίς ό  παχίδ υ μύ υ «Χ»  εώμα «Πα αόα Χ ππε α χυ α όα  γα α υς απδίδεα θή μαία;» μπεί α υεχίζεα αμα.

235

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Γα  αό φεευθεμό,  Χ εία  γή, α αυό δίε πας μφής απ  εώμα. Γα Γα  Μπθαμ (α γε υς ωφεμς)  Χ εία  απόα, α αυό δγεί ε α δαφεό είδς απς. ο ες, π, θα απαήυ  εώμα γα  Χ με δαφεό όπ –  Robyn Eckersley, όπως είδαμε, ααφεα  «χααό ς ααπααγωγής ή ς αυ-ααως» (Eckersley, 1992, . 60). άυό δευύε  όα ω «θώ δεώ» πα από δήπε ααφεα αόμα α υς Μ α Μπθαμ, α ααδεύε επαώς ό, ό δεξδ  α ξυ,  φεεύθε δε θα βυ π  ή υς μ πυ α απύ υς ε ες. ς. άπό   πευ,  δα ω δικαιωμάτων απεεί ααπόπαo χεί υ φεευθεμύ, α αυή  δα μπεί –α χε ήδ γίε– α επαευεί υπ ω πεβαώ όχω. Μα α επί μπεί α γίε με  φόωμα ω όχω  αμπύα ανθρώπινων   δαωμω. ο Tim Hayward επμαίε ό  δα υ «δαώμας ε … α πεβ με πόα, πυ εππε μα ζωή με αξππεα α ευμεία» θε ήδ  συδ γα  άθώπ Πεβ ω ηωμω έθώ  σχόμ  1972. άπό πεβαή π, ωό, υπχυ πβήμαα με μα α αγή δαωμω. κα’ αχς, όπως πααεί  Hayward,  πόβμα ω πώ γώ με  δα υ «δαώμας ’ α επας πεβ» εία ό « παγμαόα δε πχωεί μαύεα από  πεπίθ ό  πεβ απεεί απώς μα πυπααγωγή πγή πυ  θωπ δαύα α χμπύ πς  υμφ υς» (Hayward, 1995, . 144). Δεύε,  θ πεί «ίω  απυξ» υπίζε ό «α φυ υήμαα χυ πεμ δυαόα αχής,  πία πύ απ δε μπεί α ααπθεί ε όες ς απαήες εός αυξαόμευ αθώπυ πθυμύ   δε μπεί ύε α α αύε ααγα όα α δαώμαα πυ εδχεα α εγεθύ» (ό.π., . 144-145). η δεύε αυή α επμαίε  αγ α πεεί  πθυμαή απυξ. Μα α πή μπεί από μό ς α χε αφώς μ φεεύθεες εππώες (β. Wissenburg, 1998b), όμως 

236

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

Hayward ααφεα ε χεία πυ ααδεύυ ό α απεεμαό αυπό εία  ευμεα, εώ υπίζε επίς (μαζί με πύς υς, β. Β. Barry, 1999) ό  γυαεία χεαφ εία  εδί γα  πώ υ δεί γεήεω. άυό πυ ππε α επμυμε, πως, εία ό  ύ ς «ευμείας» αφεός υ γύεα με  θ πεί ίω  απυξ, απυξ, αφευ παεί  ύπ ω πεβαώ πβμω πυ υδα με ς πύες ωίες. Παμίως,  ύ ς «χεαφς» πχεα από  φεμινισμό  α   α όχ από  φιλελευθερισμό ,   μπύμε μ α υμπευμε ό  φεευθεμός –από μός υ– εεία ω απααίω εφδίω γα  δαχεί ω πβμω πυ υδα με  φόωμα ω πεβαώ όχω  αμπύα ω αθώπω δαωμω.  Έας ς όπς με  πί  πεί δαωμω υζή ω φεευθω μπεί α χε «π» όμα εία α εαχθεί  παί ω δαωμω ω ζώω. Μα γεύ αυής ς ίς χυμε ήδ δώε  εφα 2 α δε υπχε αγ α επαθυμε. άεί α πύμε ό α θεωήυμε πα ζώα αόχυς δαωμω (Feinberg, 1981), όε  δεδήες δαωμω μπύ, α’ αχή, α εία εξίυ π χήμες γα α ζώα αυ ό α γα α αθώπα όα. άυό, ββαα, εγείε  εώμα α πό είναι   π χήμες  δεδήες δαωμω αόμα  όα α π δαώμαα πυ α υδα με  φεεύθε πόγαμμα πίθεα ω α μ δαώμαα. ο Ted Benton, α πώ, χε ααπύξε μα μαξή ή ε α δαώμαα πυ αφύ α ζώα α υπίζε ό  πεί δαωμω υζή θα πύε πε  παή ς εμεευς: … τα δικαιώματα είναι απίθανο να φανούν αποτελεσματικά στην πράξη αν εκείνοι που έχουν τη δύναμη να τα παραβιάσουν δεν είναι ήδη θετι κά προδιατεθειμένοι απέναντι στους κατόχους τους … Όπου υπάρχουν άνθρωποι που κερδίζουν τα προς το ζην από μια πρακτική η οποία προϋποθέτει «πραγμοποίηση» ζώων ή αντλούν ευχαρίστηση από σπορ τα οποία εμπλέκουν ζώα που υποφέρουν κατά σύστημα μοιάζει απίθα -

237

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 νο ότι το λογικό επιχείρημα πως μια τέτοια μεταχείριση είναι άδικη για τα συγκεκριμένα ζώα θα αρκούσε για να κάνει τους συγκεκριμένους ανθρώπους ν’ αλλάξουν συμπεριφορά. (Benton, 1993, σ. 94)

τ ίμ εία, ααήγε, α φθύ υπό « ω-μς α πμς θες α χμαμί ω εμπεόμεω αθώπω πααγόω» (ό.π.).  Έα εευαί α π υπχόμε πεδί όπυ χυ υπχθεί δαώμαα  όμα πεβαώ όχω εία αυό πυ ααφεα ς μες γες. Μπεί α μ εία μεα απός  όπς με  πί υδα α δαώμαα ω μεώ  γεεώ με  πεβαή βωμόα, α μός υεδπήυμε ό « πεβ» εία α από α πγμαα πυ πααδίδυμε ς μες γες, α εφό δεχθύμε ό  μες γες δαύα α βώμ α από πεβ, όε α δαώμαα ω μεώ γεεώ α  πεβαή βωμόα μπεί α γίυ απ ως ε υδεδεμα. Όπως ίζε με ξυδεα  Hayward: «Μώας γα δαώμαα ω μεώ γεεώ πθεύμαε ήδ απα ε θμαα πεβαής μμας» (Hayward, 1994, . 142). σ παί αυό, όπως α ε π α, χε απδεχεί αξμείωα γόμ  γ υ (φεεύθευ) θεωύ με  μεγαύε επή υς μυς χόυς, υ John Rawls. ο Rawls ήα αυός πυ,  γ υ A Theory of Justice  ( ( Θεωρία της δικαιοσύ - -  νης ),), απυξε μα «αχή ς απαμίευς» (Rawls, 1973, . 287), ύμφωα με  πία  μες γες επβεα α «απαμεύυ» γα ς μες. Π πεφα, βεβαίως, γύω από  πα μφή μπεί α πε αυή  «απαμίευ», α α γίε γε δεό ό θα πεαμβε πεβα αγαθ α υπείες (με  π ευεία μαία ω όω) όε αυή  φεεύθε θεωία πεί δαύς, υχ, φαίεα α εία υμβαή με πεβαύς όχυς. ο Marcel Wissenburg υπήξε πόφαα ό αυό αθεύε γα όλες  ς   ς φεεύθεες θεωίες πεί δαύς: «… φεεύθε γε χε-

238

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

ζεα α πεαμβυ μα αχή πεί απαμίευς ς αίχες θεωίες υς πεί δαύς – α … (πας μφής) υπχεώες απα ς μες γεες απεύ ααγαό ό γα παδήπε φεεύθε θεωία πεί δαύς» (Wissenburg, 1998a, . 134). άόμα μα φ,  φύση  ω  ω υπχεώεω αυώ εία ίμ, όμως  Wissenburg πεύε πως υμβαδίζυ απύως με μα αααή θεώ ω φεεύθεω δαωμω, ύμφωα με  πία αυθύ  πόυπ αυύ πυ απαεί «αχή ς υγς»: … κανένα αγαθό δεν θα καταστρέφεται εκτός εάν κάτι τέτοιο είναι αναπόφευκτο ή εάν μπορεί να αντικατασταθεί με ένα απολύτως ίδιο – εάν αυτό είναι από φυσική άποψη αδύνατον, θα πρέπει να αντικατασταθεί με κάποιο ισότιμο, που να μοιάζει με το πρωτότυπο όσο το δυνατόν πε ρισσότερο, ενώ εάν κι αυτό είναι αδύνατον, θα πρέπει να υπάρξει μια ανάλογη επανόρθωση. (Wissenburg,, 1998, σ. 123) (Wissenburg

άπό πεβαή π,   φαίεα π υπχόμε. Πα’ όα αυ –όπως πα–  δβς ύβεα ς επμεες : τ αβώς μαίε «εός ε   εία ααπόφευ»; τα αφγα α  χφγ, γα παδεγμα, απαύ με δαφεό όπ ε αυή  εώ. άόμα γεόεα,  ήα «εός ε   εία ααπόφευ» μας γυίζε αόες εξήα μίες πίω ’ α πγύμε μεί:  ό  δα ς πεβαής βωμόας μας επβε, εξ μύ, α χυμε μα ή θή αί  γα  «δυα χ ω αθώπω με  φύ» – αβώς  είδς ς αίς πυ, ωό,  φεευθεμός απφεύγε. ο φεεύθες όγς γα α δαώμαα μπεί, επμως, α ίθεα  υπεία ω πεβαώ όχω, χωίς όμως α μεώε πή επυχία. η δή μυ π εία πως,  παί ω χεδίω υ γμύ, χεζεα  δα ω ευθυνών  α   α πεθεί ’ εεί ω δαωμω, αφύ  , όπως πααεί  Hayward: … φαίνεται ν’ ανταποκρίνεται στη θεμελιώδη οικολογική αντίληψη ότι

239

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

πρέπει ν’ αλλάξουμε τη βασική μας θεώρηση για τον κόσμο, από μία που εξετάζει «τι μπορούμε ν’ αποκομίσουμε απ’ αυτόν» σε μία που εξετάζει «τι μπορούμε και τι πρέπει να κάνουμε γι’ αυτόν». (Hayward, 1994, σ. 163)

έίε χυ είε δε χυ δαώμαα α ζώα, ή α αθώπα όα ω μεώ γεεώ,  δζυα αμπόα υς ε χ με ς δς μας εγεες «αξώε» από εμς μα υπεύθυ  εδαφς α φίδας (Goodin, 1985). συήθως α δαώμαα α  υπχεώες γίζα αμβαία –«δαώμαα υπχυ ε, α μό ε, υπχυ αίχα αθήα» (Hayward, 1994, . 169)– α  υμβή υ γμύ  υγεμ υζή (όπως είδαμε α  παγμευ ς γής δόας υ πί  εφα 4) υίαα  αππή ς ύδες μεαξύ δαωμω α  α υπχεώεω. έ ααείδ, θα υπχυ πα εες –υχ– μεαξύ φεευθεμύ α γμύ. ο Marcel Wissenburg πεγφε  αα αυή ως εξής: «Παό  φεευθεμός δε χε υα αξε από  επαφή υ με  π πή , χε εξεχθεί από πς α μαίυες απόες. Γα α είμα π αβής, κάποιοι   φεεύθε χυ απήε μα π απόχω» (Wissenburg, 2006, . 23). Ό  α αυό αθεύε, α μεία βής πααμυ. σς υχ επμαόμεες δαφς ω θεώ υς χε με  αυμία α  αμμό ππε α πθυμε  επμή υ γμύ γα μα ή πθ ως πς  δυα θή χ μεαξύ ω αθώπω όω α υ μ-αθώπυ φυύ όμυ. Ππε α ααγωίυμε υς όπυς με υς πίυς  πεί δαωμω υζή μπεί α εθεί  υπεία πεβαώ όχω, α υγχόως α  μευμε αυό ππώας ό μα α υζή δε μπεί π α εφε με πόα  φύ ς χς μεαξύ ω αθώπω όω α ς «φύς» πυ ππαθεί α εδαώε  γμός. τς,  φεευθεμός εία αόα πθεμς ε μα παδ ς α παής πυ δαχωίζε απόυα  αθώπ από  «φυή» φαία, ό βε πεγαφής ό α βε πδαγαφώ (όμως β.

240

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

Wissenburg, 2006, . 26-29). ο γμός, αίθεα, επμε ό είμαε αθώπα ζώα , με όα όα αυό υεπγεα. υ επγεα.

Συντηρητισμός 

σ παί ς μας πής ς, μία από ς αξόγες α πωόυπες υεφς υ γμύ εία  δα ό  φυσική  μας  μας αα επεζε α πείζε  πολιτική   μας αα. άυό μαίε ό –υεχίζας με β  εευαία πααή υ πγύμευ υπεφααίυ–  ααή μας ως αθώπα ζώα   μας πείζε με όπυς παόμυς όπως αυί πυ βώυ όα α ζώα. Βεβαίως, υπχυ δαφς. τα αθώπα ζώα εία ε θ α δαμφώυ χδα γα  ζωή α αγς γα α α παγμαπύ με όπυς πυ α πεόεα, α όχ όα, α α ζώα αδυαύ α  υ. έία αυή  αόα γα αυόμ  α δ  πία εζε  φεεύθε , όπως είδαμε  π γύμε υπεφα, α αυή  αί πεί ς αθώπς αας υαχεί  ύγχ πή. ο πί γς δε απίπυ εεώς  π αυή, όμως πωδήπε υπίζυ ό ππε α μεζεα από μα επίμ θεώ ω φυώ μας υθώ. τ δίδαγμα ς θς πεί ίω  απυξ, όπως είδαμε  εφα 3, εία ό α αθώπα όα –όπως θε  ζώ–χεζεα α αααώυ φυύς πόυς α, δεδμυ ό αυί  πό εία πεμ, αθώπες δαόες όπως  χωίς όα μή απυξ εία αδύα α δαθύ. άπό  π αυή,  γμός αεί από μα παδ πυ βίεα π  ς υς πα ς φεεύθεες ευαθίες. ο τόμας Μθυς, γα παδεγμα, δμς  γα  γ υ An Essay on the Principle of Population («Δίμ επί ς αχής υ πθυμύ», 1792), θεωεία ευως ό υβαε  υή παδ – υίως όγω ς πίς υ α «όα ς ωής πόδυ, α επβεβμα από  θ υ αθώπυ  φύ» ( Wells, 1982, . 2).

241

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

η πευμαή ία ω εευαίω δαίω χόω βίθε από χας πυ χυ αμφβήε  δα ς πόδυ α  αί υ μεμύ. η απθυμία, ωό, υ γμύ α εεεί αυή  π γα  πόδ δε ίζεα ε «πα θεωία πεί υής αμής α πααμής ω πμώ» ύε ε «πα φφή α επμγή αίθε πς  δα μας “επμής” ίας» (όπως  από ς μαξής δας ς πόδυ), α ε «μα δαίε ύ ς χς υ αθώπυ με  φυό α βγό όμ:  πυ θα μπύαμε α απαυμε “γή πή”» (Wells, 1982, . 3). η πή αυή ααζω γεία από  υωδώς υή  ό « βαό πό εώμα –“ θα πεπε α υμε ;”– εξαα από μα είμ υ  μπορούμε  α   α υμε» (ό.π., . 15). ο υί αίθεα γε  π υ Δαφωμύ ό  θωπ μπύ α εγχυ  πεβ υς, α  πί γς, εώ χεζεα βεβαίως α πεύυ ό ας χεώδς εγχς εία εφός, πθαό θα υμφωήυ ό  μόμ  ω αθώπω όω α «παεμβαίυ»  φύ εία μεώς υπαία γα α πεβα μας πβήμαα. Όπως  θε πααα  Gray: «σήμεα,  πεόε θωπ πεύυ πως αήυ ’ α είδς πυ μπεί α υαχήε  πεπωμ υ. άυό εία πί, όχ επήμ» (Gray, 2002, . 3, μφ. Γ. λαμπς). σ γμό  πεγαφή αυή υ  μπύμε α υμε εξαα από μα ααό ς θς ω αθώπω όω  φύ. έππ,  αευθυήα αί ς πής γίας εία ό  ε όγω θ ααφεα  οικολογία  μ  μ πα  εξέ - -  λιξη , με όες ς εππώες πυ   υεπγεα. τ υόε,  γή θεώ ααφεα ε χεής αθεόας «ααες ύφως», εώ  εξεί πβυ ως βαή δα υς  «πόδ». η γή πή υ Μθυς ξεπεε από αυή υ Δαβίυ α υ ουόας, ς δες ω πίω πευα α αδξυ πδευί χας όπως  Μαξ,  πίς:  … καλωσόρισε τη νέα βιολογική θεώρηση και τη στήριξη που παρεί-

242

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

χε σε μια εξελικτική –και, κατά συνέπεια, προοδευτική– αντίληψη της ανθρώπινης κοινωνίας. Η ιδέα της γενικής, και πιθανόν απεριόριστης, προόδου, που τόσο σκληρά πολέμησε ο Μάλθους, είχε αποκατασταθεί ως ένα κυρίαρχο στοιχείο στην κοινωνική και πολιτική θεωρία. (Wells, 1982, σ. 12)

Με  απαα ω γώ δεώ  πή εδώθε, γα  μα φ, ύγυ με  εξεή αί πεί πής πόδυ. ο Luke Martell χε υίε ς υφεες μεαξύ ς ζπαής πς α ς υής ς με  αόυθ όπ: Κάποιοι πράσινοι προτρέπουν τους ανθρώπους να είναι περισσότε ρο ταπεινοί και προσεκτικοί απέναντι στη φύση, να προσαρμόζονται στους νόμους και τους ρυθμούς της και να δίνουν λιγότερη έμφαση στην άσκηση ελέγχου πάνω στο περιβάλλον τους και στον χειρισμό του προς το συμφέρον τους. Είναι συχνά επιφυλακτικοί και επικριτικοί απέναντι στις αντιλήψεις του Διαφωτισμού για τις δυνατότητες της ανθρώπινης λογικής και τη δέσμευση στην πρόοδο και την καινοτομία. (Martell, 1994, σ. 140)

τα πααπω εία ααγωίμες υς δες α θε μία μπεί α αξπθεί ως όπ από όυς θα υπήζα ό  γμός α  υμός εία υα παεμφεείς δεγίες. τό παεμφεείς, μα, ώε α χε ααβθεί επίμ ππθεα από  John Gray, πε υπή υ θαεύ φεεύθευ υμύ α ώα εός π υγαμυ, α επθεί  πή γία πς όφες υ υμύ (Gray, 1993). ο Roger Scruton, επίς, χυίζεα ό « υμός α  πεβαμός εία φυί μό» (Scruton, 2006, . 8) α –όπως α  Gray– μας ζ α μ εξώυμε  υμό με « δεγία ς εεύθες επχεμαόας α  εεύθε επχεμαόα με μα επίθε υς πόυς ς γς» (Scruton, 2006, . 7). άβώς όπως, δαδή, υπχυ πί φεευθεμί, 

243

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

υπχυ α πί υμί, α μεί από αυύς εία π «υμβαί» με  πεβαή  από υς. ο Gray μας ππε α απίυμε « αυ-εόα ω Παίω ως όμω ω ζπαώ μω δαμαυίας πααόεω επχώ α ως υπώ ω ύγχω ζπαώ μω όπως  φεμμός α  α-απαία» (ό.π., . 124). άίθεα, «μα υ α δαθε μα φυή αία  άε,  γα γα  αεαόα υ ύ πεβς, αθώπυ α α γύ, βίεα ε εξαεή αμία με  θεώ υ πααδαύ υμύ,  βεαή α ς ευωπαϊς εφες υ (ό.π., α β. Scruton, 2006), α:  Πολλές από τις κεντρικές αντιλήψεις του παραδοσιακού συντηρητισμού έχουν μια φυσική συνάφεια με τους πράσινους προβληματισμούς: η ιδέα του Burke για το κοινωνικό συμβόλαιο, όχι ως συμφωνία μετα ξύ ανώνυμων εφήμερων ατόμων, αλλά ως σύμφωνο ανάμεσα στις γε  νιές των ζωντανών, ζωντανών, των νεκρών κι εκείνων εκείνων που δεν έχουν ακόμα γεν νηθεί· ο σκεπτικισμός των Τόρυς 2 σχετικά με την πρόοδο και η συναίσθηση των στοιχείων ειρωνείας και των ψευδαισθήσεών που τη συ νοδεύουν· η συντηρητική αντίσταση στους μη δοκιμασμένους νεωτερισμούς και στους μεγάλης κλίμακας κοινωνικούς πειραματισμούς · και, ίσως το κυριότερο, το παραδοσιακό συντηρητικό αξίωμα ότι η ατομική ευμάρεια μπορεί να ανακύψει μόνο στο πλαίσιο μορφών κοινής ζωής. (Gray, 1993b, σ. 124)

σς μόες αυς  Gray πθε  πααή ό «ό  π ό α  υί θεωύ  απφυγή ς δαδύευς ως  δό ς ύες εόω ες εχγίες ή εόπες ως πας επφυ μεγες α απόβεπες υπεες α, δαίεα, όα ααφύα μ ππύμεες α δυμε ααφς δαδυεύες από παεμβες» (Gray, 1993b, . 137). τα τα παα-

2

244

τ βεαό όμμα ω συώ (..μ.).

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

πω εμπεχα  «ππή αχή» ω Παίω γα  ή απφεω –  πία υχε ευείας απδχής α ς πόφαες υζήες ααφ με  πεαμαή αγεα γεε ππμω αγώ πϊόω, α υπίζεα από πύς π υύς. ο Scruton βπε μα χ υγγεας μεαξύ πεβαής ς α υμύ  αί πεί «δαής ς ωής γίας» (Scruton, 2006, . 8). Με αυό εεί  αθή ς μεής γες α δήε  ωή α γή μ μας – ς πίας είμαε  «πωί δαχες» (ό.π.). Πεύε επίς ό υπχε ύδε αμεα  δα ς αφίως ’ α όπ πυ ααγφεα ’ α μήμα ς υής ς α  πμό μεγυ μυς υ πυ πγμμας. «Δε υπχυ εδείξες ό  παγόμ πί θεμί χυ ε  γα α πείυ  παγόμα επία», γφε (ό.π., . 16). τ επήε, α υπεα,  ό  π δε χυ αυθήε  πμό υς  γή υ αξ, υ  υή αί ό «ππε α δαήυμε ό, μπύμε από  αφίω πυ μας υδε με  πεχή μας α α υμε  πεχή αυή αία μας» (ό.π.). ο υί εία αχύππ απα  ξείζωμα υ μπμύ α αχύππ όα  βπυ ε πυς δεθς όπως  George Monbiot (2004). O Scruton επμαίε ό  ζωμς πμός θα πεπε α εύε υς πυς μα α ύε  «πόβμα ω ήω», δαδή ς εύες εός μ εγωύ ήυ  πί α μπεί α γεθεί ε απ μ ς ωίας α α εία αξόπ ως πς  επίευξ υ μαπόθεμυ γύ όχυ (Scruton, 2006, . 13). ο εδείξες, πό, γα μα υφεα μεαξύ ς ζπαής πής γίας α υ υμύ φαία χυς, όμως υπχυ πες πεχς όπυ  χ εία εξαε εαμ, α ες  γα ς πίε πίεςς δε δε μπ μπύμε ύμε α πύμε ό υπχ υπχε ε α. Μπ Μπύμε ύμε α ξεήυμε με υ Gray «… πααδαό υό αξίωμα ό  αμή επυχία μπεί α πύε μό  παί μφώ ής ζωής» (Gray, 1993b, . 124), α με  ό αυή εία μα δα πυ υμμείζεα  «Π θεωία» (ό.π., . 136). Όμως  αβώς εία αυή  «ή

245

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ζωή», α εία ίδα γα υς πύς όγυς α γα υς υύς; άπό μα υή π,  Gray χυίζεα ό « βαθύε αγ ω αθώπω εία γα α πί, α δίυ από ς πας α μμες πααδόες πυ υς εξαφαίζυ  αγαθό μας ααααγμς αυόας» (ό.π., . 125). η ή ζωή γα  πία μ ίζεα, επμως, με πωαχ ιστορικούς α πολιτισμικούς όυς όπως εφζα μα από  παδ. Υπχυ πγμα ζπες π γα υς πίυς  πμός α  ία χυ με γ μαί μαία. α. Μς Μς ς αί αίας ας α πγμ πγμμαα μαα δπί δπίας, ας, γα παδεγμα, εδζεα ε μα πεπίθ ως πς  πμή αξία χείω ς γς πυ ααφα από υς εγβυς. η δή μυ π, ωό, εία ό αβώς μα α απίμ ς «φύς» με  όμμα υ «πμύ» εία πυ απμαύε  συντηρητική  ππ  ππ ς φύς από ς πολιτικο-οικολογικές . ο πί γς απδίδυ αξία  φύ αθεαυή, α α  αξία αυή πχεα από  ία ε π βαθμό εία  φυσική  ία  ία πυ μεε α όχ  αν - -  θρώπινη  ία  ία με  μφή ς παδς α υ πμύ. π μύ. Μζε  α χυζόμαε ό  «ή ζωή»  πία ααφα  ζπες π εία μα γή α θή ζωή πυ δαπε α όα ω εδώ. κα  Gray,  μαό πεμυ  γα  πμ, υ υ χαα εία εία ό: … δεν γίνεται να δημιουργούνται εκ νέου σε κάθε γενιά. Δεν είμαστε όπως οι πεταλούδες, που οι γενιές τους δεν γνωρίζονται μεταξύ τους, συγκροτούμε ένα είδος με οικογένειες και ιστορία, για το οποίο το παρελθόν πρέπει να διαθέτει αυθεντία (αυτήν της μνήμης) προκειμένου  να διαθέτουμε κι εμείς ταυτότητα. ταυτότητα. (Gray, 1993b, σ. 124)

Ωό,  θή α γή ή ζωή ω πώ γώ μπορεί  α   α δμυγθεί ε υ γα θε γε, μω ς δαής ππθεας α χθεί  μεαξύ ω εδώ υπευθυόα ε μα απόυ φυαία  πία αμβε υπ’ ό ς ς υπεες υ  γεγός ό είμαε είμαε αθώπα ζώα .

246

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

 Έ  εμός εμός ω ζπαώ παίω υς απμαύε από  υμό, αβώς όπως α από όες ς ες μες πς δεγίες. η μαδή φ πυ  Gray μμεύε  αθωπεμό,  αό δ (bête noir ) υ πύ γή, εία  αόυθ παί: «η π θεωία απεεί α αείμ αθμμα ς εεμής3 αθωπεής εχ γής αδξίας με  πία ζωγύα όες  εωες πς θείες» (Gray, 1993b, . 175). Δε πααίθεα χεία, ωό, πυ α ααδεύυ ό  πααδαός υμός δε εία ό αεπαόθωα αθωπεός ό ες πς δεγίες. Όπυ παυζα υς μυες υ μ-αθώπυ όμυ υήθως ίζα  μαμό μ πα  ααγώ μας αεξς θής υπόας ω μ-αθωπίω όω,  πία ζωγεί μεγ μς ς ζπαής πς ς. τ δεύε μεί υ πγμμας υ Gray πυ θα ππε α υπβυμε ε εξα εία  φαμε αδαμφβή ααφ ς δαγεεας χες. έία αήθεα ό  υμός, αίθεα πς θε  πή δεγία π υ ύγχυ φεευθεμύ, μ γα α «ύμφω αμεα ς γες ω ζωαώ, ω εώ  εείω πυ δε χυ αόμα γεθεί» (Gray, 1993b, . 124) α ό  δαγεεαή υπευθυόα εία α ίμ χααό υ π-γύ πγμμας. ο Edmund Burke,  «παας υ βεαύ υμύ»  πί  Gray πααφζε εδώ, α  πί  Roger Scruton επίς ααγωίζε ως πθαή πγή μπευς  γα υς πυς (Scruton, 2006, . 10),  θε θε ως εξής: … ένα από τα πρώτα και σημαντικότερα αξιώματα βάσει των οποίων

3 σ πωόυπ Whiggish, επίθε πυ ααφεα υς απυς ω τόυς, υς ουίγς (υπς ς εξυίας υ βεαύ βυίυ ε βς εείς υ θόυ, 18ς-αχς 19υ α.), α α ε μα πή γα  ή εξξ, ως ααγα υυφαμ με  πόδ, βε ς πίας ίεα α  παεθό (..μ.).

247

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

καθαγιάζονται η πολιτεία και οι νόμοι αναφέρεται στο να μην τυχόν οι εντός του πλαισίου τους προσωρινοί κάτοχοι και ισόβιοι εκμισθωτές –παραβλέποντας τι έχουν παραλάβει από τους προγόνους τους ή τι πρέπει να αποδοθεί στους απογόνους τους– ενεργήσουν σαν να εί  ναι απόλυτοι κύριοι, θεωρήσουν πως περιλαμβάνεται στα δικαιώματα τους το να σπάσουν την αλυσίδα του κληρονομικού δικαιώματος ή το  να κατασπαταλήσουν την κληρονομιά, καταστρέ καταστρέφοντας φοντας κατά τα γούστα γού στα τους όλον τον οργανικό ιστό του κοινωνικού τους συνόλου, διακινδυ  νεύοντας ν’ αφήσουν σ’ αυτούς που έπονται ένα ερείπιο αντί μιας κα τοικίας – και διδάσκοντας τους επιγόνους τους αυτούς να σέβονται τις δικές τους επινοήσεις τόσο λίγο όσο κι αυτοί οι ίδιοι σεβάστηκαν τους θεσμούς των προπατόρων τους. Με τη φαύλη αυτή ευκολία να μεταβάλλονται οι πολιτειακοί θεσμοί τόσο συχνά και τόσο πολύ και με τό σους τρόπους όσο και οι κατά καιρούς ιδιοτροπίες και μόδες, οι δεσμοί και η συνεχεία της πολιτείας θα έσπαζαν. Καμιά γενιά δεν θα μπορού σε να συνδεθεί με την άλλη. Οι άνθρωποι θα κατέληγαν να είναι λίγο καλύτεροι από τις μύγες του καλοκαιριού. (Burke, 1790/1982, σ. 192-193)

τ ευπωαό ς πθεήες αυς εία ό  γες γα ς πίες εδαφεα  Burke πεόε εία  πεαμες – αυς από ς πίες μύμε όα δαθυμε α απα ς πίες χυμε πα υπχω α α δαήυμε. η π θ χε με  δαγεεαή υπχω δαφε αε  μεί αυό:  γες πυ α ύ όγ απαχύ υς πύς γς εία φεα  μελλοντικές . Έα πγμα, ε, γα  πί μπεί α εία ί γυ  μεή γε, γε, εία ό  πξες μας θα επευ ς υθήες ς πίες θα ζήυ  θωπ υ μς, α αυό μας δμυγεί μα ευθύ γα  πία ες πς δεγίες δε χυ αμία αί. ο υμός εδαφεα γα  δαφύαξ α δαή υ παρελθόντος ,  γμός εδαφεα α δαφυυμε α α δαύμε γα  μέλλον . έδώ αβώς επίζεα μα αξμείω δαφ μεαξύ υ υύ α υ γύ πύ αμαμύ. (ο πί γς, ωό, θα αα

248

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

α α αήυ  μυαό υς  αφή πεδπί υ Burke ό «δε θα αείυ πς  μ θωπ πυ π δε ζυ πς α πίω υς πγόυς υς» (Burke, 1790/1982, . 119).) η ί δαφ μεαξύ υμύ α γμύ εδζεα ε δαφες πθεήες ως πς  φύ α  μαία ς «μ εεόας». άπεεί μα πααδχή υ υμύ ό  φύ ω αθώπω όω εία αεπαόθωα αεής α  πς χεύες θα ππε α   αααύ αυό. Με α όγα, όα π πγμμαα αππύ  εεπί ς ωίας θα ααπύ α βχα αθωπίω αεπαεώ α αδυαμώ πυ εία αδύα α μεαβθύ. Βε αυύ,  πς επδώξες χεζεα α χεδζα μα ε ω απυπωμα όα.  Όπως χυμε δε,  γώα ω ίω εία εία  γώα υ  γμύ όπως α υ υμύ υμύ:  Η γη είναι πεπερασμένη. Η ανάπτυξη για οτιδήποτε με υλική διάστα ση –του ανθρώπινου πληθυσμού και των αυτοκινήτων του, των κτη ρίων και των καπνοδόχων περιλαμβανομένων– δεν μπορεί να ν α συνεχιστεί για πάντα … Τα Τα όρια στην ανάπτυξη είναι όρια στη δυνατότητα των πόρων του πλανήτη να προμηθεύουν αυτούς τους ποταμούς υλικών και ενέργειας, και όρια στην ικανότητα των υπονόμων  του  του πλανήτη να απορροφούν τη ρύπανση και τα απόβλητα. (Meadows et al, 1992, σ. 8-9)

ο Gray ααφε υ είδυς απόες ως εδες μας ής ό  υμό ό α  γμό α-υπής ευαθίας (Gray, 1993, . 127). ο υμός υ Burke α  πή γία (όπως  χω αγαφήε) φαίεα α υμπίπυ  αίθεή υς πς  υβή (hubristic ) εππαόα πυ εφζεα με  πεί «απεός παμόας» υπό όγ. ο ύς α-υπός όχς, ε  Krishan Kumar, εία  ύβς (hubris ) (Kumar, 1987, . 103), α  ίδ χύε γα  πό γή. έ  υπς πεύυ αδα ό «[δε] υπχυ υαί φαγμί ή εμπόδα  επί γς εεπί υ αθώπυ [α ό]  πς

249

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μπεί α ξεπεαεί» (Kumar, 1991, . 29), όε  χμα μεαξύ oυπώ α πώ γώ εία  μγ:  πς εία  π βαό α αμεβ χεί ς αθώπς αας α υς πύς γς» (γα μα εμπεαωμ α εδαφυα αυ ς χς μεαξύ υπώ α πής γίας, β. De Geus, 1999). έπμως,  υπμός αξώε παμόα, εώ  αί ς πής γίας ως πς  αθώπ αα  αθ αδύα. Μήπως  ααφαής αυή αίθε πς  υπμό ααδεύε μα βαθ υφεα μεαξύ υμύ α γμύ;  Θεωώ πως όχ. Μα ίμ α χεή με  θμα αυό δαφπίή υς γεα  δ μεαξύ παμόας ς αθώπς κατάστασης   α παμόας ς αθώπς φύσης . έία ί γυα δυαό α πεύε αείς ό  αθώπ αα εία αμεβ, εώ  αθώπ φύ δε εία, α αυό πγμα πεβεύυ  πί γς. ο πί γς δε χυ  «απαόδξ α εεμή π γα  αθώπ φύ» πυ εία ή ε υύς α α-υπς (Kumar, 1987, . 100), ύε α πεύυ  «ππαό αμμα» (ό.π.), ε μ’ αυό εύμε αεπαόθω αμμα. ο Tim Hayward υπίζε ό «δε μπύμε α υπθυμε γ ό  θωπ πύα γε γα α υ   απ’ αυό πυ ααμβα ως  υμφ υς» (Hayward, 1998, . 7), α πχω  δόμ ς δής υ πεβαής πής θεωίας βε μας επαεμείας υ αθώπυ πωπύ υμφς πυ θα πεαμβε εβαμό γα «(υχ μες μας αγίες) μ-αθωπίω όω» (ό.π., . 118). άυό πυ αθ πεβαή μ πα γή  πή αυή θεωία εία  ό βαίζεα  ανθρώπι - -    πωπό υμφ. ο πί όγ θα απίυ επίς νο  πωπό  χυμό ό  πωπό υμφ αθαυό εία  μό αξόπ, ή πθαό, αθώπ ί. Έ, εώ  πί γς πεύυ ό υπχυ (α  μ ή ή) υγεμα όα  πααγωγή,  ααω α α απόβα, δαύ μα υπή αί χε με   εία εφό  παί ω υγεμ-

250

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

ω ίω. άίθεα από υς υύς,  ζπες π πεύυ ό α αθώπα όα χυ  αόα α μεαχμαίζα, ό μπύ, ε  θυ, α εγααείυ  π, εγαεαή α χμθή χ με  φυό πεβ πυ δεπόζε  μ αμαμό. Με ξύα  John Gray πααεί ό αυό πυ απαεί «π υμό» απεεί: … [έκφανση] ενός παμπάλαιου παράδοξου, από παραδείγματα του οποίου βρίθει ο σύγχρονος κόσμος, του ότι οι συντηρητικοί δεν μπορεί παρά να γίνονται ριζοσπάστες όταν οι τρέχουσες πρακτικές υλοποιούν τα υβριστικά και απερίσκεπτα προγράμματα των τελευταίων γενεών ή έχουν υποστεί στρεβλώσεις από τεχνολογικές καινοτομίες των οποίων οι συνέπειες για την ανθρώπινη ευζωία δεν έχουν εκτιμηθεί. (Gray, 1993b, σ. 128)

σ μεό ίμα υ πεβαμύ εία πύ πθαό  υί α θυ ε απαθε με α μεγ μς υ αεμυ,  ζπες υί, ωό, δαφυ από υς ζπες πυς, α υχ α ία θμαα πυ υζήαμε πααπω  χμα μεαξύ ς υής α ς ζπαής πς αζας γα  πεβ εία ευύ α βαθύ.

Σοσιαλισμός 

σ παί υ αμύ α ς ε πίς επυχμς επίθες πυ χε εξαπύε εαί υ  δεξ α εευαία εί χόα,  εευαί πυ υ χεαζόα, α  ώς εγόμε, ήα α αμφβθεί  γεμία υ πς α αε υ πύ φμας. ο αχς αδες ς αής αες απα  πεβαό ίμα ήα πωδήπε εχθς α υχ είαζα  μεαή υ φύ, είε γα α ααδείξυ  εχ χ υ δαίεα με  εγαή ξ,   με  αμό ευύεα, είε, π

251

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

επθε, γα α υ απδώυ  ό εός αθαύ απεπαμύ από ς υας μχες πυ μεε αόμ α δθύ μεαξύ εφααίυ α εγαίας. κα ς δύ πεπώες  ααδυόμε π ίμα παυαζόα γε α α ίγμα  θό ς ζπαής πής, πυ πθαό θα εξαφαζόα ύμα α ίγυα δε είχε ίπα αξόγ α πε  αε. σς είδες πυ αυθύ θα πααθω ς υόεες α’ εμα πυχς ς αής ής  π πή α  υχεα θα δείξω υς όπυς με υς πίυς ευαίθ ε γ ζήμαα ας χυ επαεμεύε  παδή υς  ώε α α πεβε. ο δγς μεαξύ γμύ α αμύ εξαυθεί α εία α αύς ξύς, εώ υχ δε δεξγεα α. ο Jonathon Porritt α Nicholas Winner, γα παδεγμα, ααφα  παυία υ πυ ήμας από  David Pepper ως «βαθ υή» α «αδαή», α ως «α πήθς απώς γμα είμαα από εξαμυς δεόγυς πυ εδώ α πύ αό χυ χε  επαφή υς με  παγμαόα» (1988, . 256). ο Sandy Irvine α Alec Ponton χααίζυ εμφα  αμό ως «δίαα υμμεχή  αφαμό» (1988, . 142). άύ, ε ύς, α εδ ς εγαίες ω Raymond Williams (χ.χ.), Borris Frankel (1987), James O’Connor (1996), Peter Dickens (1992) α Ted Benton (1993, 1996), χυ γίε μεγα βήμαα (υχ από  με ω αώ) πς  απδχή ς πς ππής χωίς α εγααείπα α αχ α ααα. έία εξυ αήθεα ό  αυξαόμε βαύα ω ζμω ωής δαύς  πεβαή  α παή – ίμα γα  πεβαή δαύ ς ηΠά α  απαύμες «πεβαμός ω φωχώ» ό ς ααπυγμες ό α ς ααπυόμεες χώες (Martinez-Alier, 2002)– χυ φε α πααδα αε θμαα ς ααμής α ς δαύς π    υ γύ χώυ απ’ ό ήα πααόεα. η πώ πεχή δαφωίας μεαξύ γμύ α αμύ ααφεα  πγή ω δεώ ς ύγχς ωίας. ο ας υπδεύυ  απαμό, εώ  πί γς χυ

252

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

  α ααφα  «βμχαμό». τώα τώα πα γωίζυμε ό ας από υς όγυς γα υς πίυς  π ίμα ααμβεα  εαυό υ πθεμ «πα από ’ αε α α δεξ» εία επεδή πεύε ό αυό  πααδαό φμα αθεω εγγφεα ’ α π θεμεώδες παί υμφωίας: μία «υπε-δεγία» πυ απαεία «βμχαμός». ο π «ίζυ ς μόες μεαξύ ω απαώ α ω αώ χωώ» (Porritt and Winner, 1988, . 256) α  ό α  δύ αγίες φαίεα α θεωύ πως  αγες ω πθυμώ υς απύα πεόε με  μεγπί ς μής απυξς. η εξίω υ απαμύ με  αμό πυ επχεα μα από  χααμό υ «βμχαμύ» εία  πευ ς πς ς πυ δχεα π υχ επίθε από  αή ή. η φ υ Joe Weston «εία ώα ’ απδεχύ  π ό  απαμός μ πα  βμχαμός αθαυό βίεα  αδ ω πβμω πυ παγμαεύα» (1986, . 5) απεεί χααή επωδό. ο ας υ, α’ αχς, α χόα όχ επεδή δε υμφωύ με υς γς ό χε επθε πεβαή πααμή, α επεδή θεωύ ό α πβήμαα α παεί  απαή ευγία ς βμχαίας, με  πααγωγή γα  δς αί  γα ς αγες, α όχ  «βμχαία» αθαυή. «ο απαμός»,  γφε  David Pepper, «εία αμμς  υώευ εφααίυ μω ς πααγωγής εμπευμω». η απαή δυαμή εχε πεδς ίες υπεπααγωγής,  πίες επύα «με  δμυγία αύγω ααγώ α με  επα υ υήμας πα γμίως ε αύγυς αααως αύγω αγώ». η δυαμή αυή ς πααγωγής α ς ααως μαίε ό « απαμός οφείλει  εγγεώς,   εγγεώς, α όχ δαώς α , α υπβαθμίζε α α ααφε  μς εεί ω μω πααγωγής πυ πχεα από  “φύ”» (Pepper, 1993a, . 130). άυό εία α α με ό  απαμός απεεί πϋπόθε γα  πή ς γίας. ο James O’Connor, επίς, υπίζε ως γωό, όπως  Μαξ, ό πθαό  απαμός βε  ίδ υ  , α γα ό γυς πυ χυ α υ ό με μα αίθε μεαξύ ω δυμε-

253

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ω/χεω α ω συνθηκών πααγωγής ό α με  ααξωμ  χό μαξή αίθε μεαξύ ω ίδω ω δυμεω α ω χεω πααγωγής. ο O’Connor  απαεί αυό «δεύε αίθε» υ απαμύ, ύμφωα με  πία « υδυαμες δυμες ω χεω ς απαής πααγωγής α ω πααγω γώ δυμεω αυ-απδμύα, απμεώας ή ααφας μ πα ααπαγας ς ίδες ς υθήες υς» (O’Connor, 1996, . 206). Πααδείγμαα α ααφής, ε  O’Connor, εία  υπεθμα υ παή,  όξ βχή,  υφαμύω α  δία από α φυφμαα, πυ όα, όπως δαείεα, απεύ  υγμδή δυς. η δεύε αυή αίφα, α  πώ, παεί  αδυ απααθεω, αυή  φ με  μφή όχ υ εγαύ ήμας, α ω ω ωώ μω, α πία εμπεχυ  δυαμή γα  υπβα ω αφεω πυ α δμυγύ. η θ ς «δεύες αίφας» χε παε εεαμ χαμό, δαίεα  υπ Capitalism, Nature, Socialism (β. α Benton, 1996, μς 3, γα μα εεή παγμευ), εώ  παίό μας απυπώε  εό πυ χαίε μεαξύ ω παίω,  πί υπίζυ ό  βμχαμός εία  ίζα ς πεβαής υπβθμς, α ω όγω μαξώ, πυ δαβεβαώυ ό  απαμός εία ό  αία ς πεβαής ίς ό α  ίζς  πί ππε α υπεβύμε υ πεβύμε πεμυ α  δαχεύμε. ο ζπες π εία πθαό ’ απδεχύ ό μα υαή ήξ με  απαμό απεεί πγμα ααγαί ό γα  απαα ς πεβαής αεαόας, όμως δε θα  θεωήυ α επαή, δαίεα αμβας υπό ς πώ μμυς χώες,  πίες απα με από α χεόεα πεβα  ε ό  όμ. ο ας απαύ υπίζας ό αμία από ς χώες αυς δε υπήξε αή με  α πυ θυ ’ απδίδεα  ό (Miliband, 1994),  αυό επεδή απυξα  ίδ «ύπ ζής γα υ αγαθ» με α απα , ε ααγωμό μαζί υς. Με αυή  α « απαμός δεδύε ε ό  παή» (Weston, 1986, . 4). Όπως γαε  Bahro:

254

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

Διδαχθήκαμε ακριβώς ότι η Ρωσική Επανάσταση δεν κατάφερε να έρ θει σε ρήξη με τον καπιταλιστικό ορίζοντα ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων . Είδαμε πώς σε ολόκληρο γενικά τον πλανήτη θριάμβευσε μία και μόνη τεχνολογία. (Bahro, 1982, σ. 131)

 Έ πααμείζυ  ας  π ππή α πβμαύ γα α πεβα πβήμαα ω αώ χωώ α α ααήξυ  υμπαμα ό δε εία α ό μεγες  δαφς μεαξύ ς αής α ς απαής δαχείς ς βμχαίας (ό αφ  πεβ). Υπίζυ αόπ ό ε μα αθ αή ωία  πααγωγή θα αευθυόα  υ ααγώ, όχ  δς, α  μμα γα  πεβ θα ήα εωμαωμ  χαξ ς πής, αφύ « πααδας αθωπς ευαθίες υ αμύ» πεαμβυ ααπόδαα  εδαφ γα  αεπίδα ς αθώπς με  μαθώπ φύ (Pepper, 1993a, . 438). Ωό, ύμφωα με μα βαύυα π (από αή π)  ζήμα δε εία  θα αε ή δε θα αε μα αή ωία, α ό   ω πω α ααγωίυ  απαμό ως  ίζα υ πβήμας εεί από  γία  δυαόα α δώε ς μχες ς α ω πεδία. έ, μα από μα πεβαή πή,  αή π γα  απαμό φαίεα θή, όε  αύες όπς γα α πχωήε  γμός θα εία α απααεθεί  απαή εδχή υ βμχαμύ α όχ α π εφα ς λεαίας Ύδας,  βμχαμό αθεαυό. ο Joe Weston μας υπεθυμίζε πως   θα υεπαγόα  επααδαύπω πααδαώ αώ αχώ α παώ,  β ς δαπίως ό «πίω από όα χεδό α πεβα πβήμαα, φυ α ω, βίεα  φώχα» (1986, . 4). ο Pepper ε α παόμ χό: «Όπως δεξε  συ κυφής  γα  Γ Γ   ρί ρί  1992, 1992, α π π θεμε θεμεώδ ώδ ζή ζήμαα μαα ς παγό παγόμα μαςς πεπεβαής πής πεφα γύω από  ωή δαύ,  ααμή υ πύυ α  δία α  εγχ ω μω

255

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

πααγωγής, εδ ς γς» (1993, . 429). Πί ας ύεα θα ααύυ από αυή  π φαόμεα όπως  απίω ω δαώ –  πόβμα ς δς ααμής ς γς (πυ παγε υς αγόες υ ευύ α ς φως)4 α ς δμής φώχας (πυ παεί πεδς α εξαε ζμγόες χυθς εξμήες  ζύ γα)) παίζε  γα παίζε πύ βαό βαόε ε ό ό από   αόε αόε α παε παεώς ώς αδαδφ πεβα επθυμία μας α ώμε χμπυγε. άπό αυή  π  αγς ω πεβαώ (α αόμα α ω  γώ)  γ ώ) πα παυ υζ ζα α εε εεμμα μμα ς. ς. ο Westo Westonn υπ υπίζε ίζε ό ό: Η σωτηρία μερικών φρακτών από θάμνους δεν αντιστρατεύεται τον καπιταλισμό όπως το κάνουν ζητήματα που συνδέονται με τη φτώχια. Η φτώχια είναι, άλλωστε, κεφαλαιώδους σημασίας για τον καπιταλισμό και πρέπει να συντηρείται προκειμένου να διατηρείται η κατανομή εξουσίας στις σχέσεις της αγοράς. (Weston, 1986, σ. 156)

η φώχα, πό, βίεα  ίζα ω πεω πεβαώ πβμω α  ύ εία μα ευεία ααααμή υ πύυ. τ μαό, μα επίθε  φώχα θα υύε επίθε  απαμό, α θα αφεε, επμως, α χύπμα εα  βαθύε αί ς πεβαής πααμής. τ π εώμα θα μπύε α εία ώα: Γαί μα ααααμή υ πύυ θα επφεε βεώες  πεβ; Πφαώς π εξαώα από  γα π αβώς «πεβ» μμε, α απεεί μα αή αγή α αγεί  γμό γα πύ εή εμεία υ όυ. άθεύε πθαό ό μα ζπαή ααααμή υ πύυ θα βείωε ς υθήες υγεής,  γα α  δαφή εαμμυίω ω φωχώ ό εδώ ό α  εγόμε τί κόμ, α ό αυό θα υύε μα μαή

4 Έφα πυ ααφεα  παή ς απίως δαώ γα  δμυγία αεγήμς γς (..μ.).

256

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

βείω  πεβ υς. έία, όμως, δύ α πεθύμε πως από μό ς μα ααααμή υ πύυ θα απαύε ς πες πεδπήες χε με  μ βωμόα ω μεώ βμχαώ παώ. Μπύμε πύ εύα α φααύμε α όμ όπυ α εδήμαα μεαξύ ω χωώ, α  εωεό υς, θα ήα ίγ ως πύ α ίδα, εώ θα απαζόα αόμα  π ό δε υπχυ όα  βμχαή απυξ. Μα, αυός αβώς εία  όμς πυ χυ πβε  βας δαύξες υ αμύ από  ξείμ υ, α γ’ αυό  π εία επφυαί απα ε όες επθες εαί υ απαμύ δε χυ γό πεεχόμε. Με αυή  α,  Weston δε απευθύεα  π ίμα α πα αυύ όα ε: Τα προβλήματα που οι περισσότεροι άνθρωποι αντιμετωπίζουν σήμερα δεν συνδέονται καθόλου με τη «φύση»: συνδέονται με τη φτώχια και με τη μεταβίβαση πλούτου και πόρων από τους φτωχούς σε μια ήδη πλούσια μειοψηφία του πληθυσμού της Γης. (Weston, 1986, σ. 14)

η δή μυ π εία ό  δεδήες γα  «δαύ» α  «πεβ» υδα όπως  ύ α δαγμμαα Venn. Πυ μαίε ό υπχυ πεχς ύ εδαφς, εία όμως θς α ς αμεωπίζυμε α α αυίζα πήως α απύως  μία με  . συχ επαύα  χυό ίμα γα «πεβαή δαύ» ς η.Π.ά. ως δεξ υ ό α ήμαα γα  πεβ α  δαύ μπύ α αγυδύ  ίδ πό, όμως μα επαμ εξα ω επδώξεω υ υγεμυ ήμας δείχε ό  απαχεί πεόε  αθώπ δαύ πα  παία υ πεβς. ο Malcom Dowie, γα παδεγμα, γαε πως « εό θμα υ αύγυ ήμας εία  αθώπ υγεία» (Dowie, 1995, . 127), α εώ αφώς υπχε χ μεαξύ εός υγύς πεβς α ς αθώπς υγείας,  φίδα γα  εευαία δε θα αύε όυς υς όχυς ω πώ γώ. κα παόμ όπ,  Laura Pulido ααφθ-

257

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ε  μαή πααή υ Pezzoli ό «όες πυ α αύς εμπα ε αγώες  πί μζε α υδα με υς πεβαύς μπεί α μ απζα α πεβαό πόγαμμα» (Pulido, 1996, . 16). άυό ππε α αμβεα υπό από όυς υπίζυ ό α ήμαα γα  πεβ α  δαύ απεύ α α  αυό ( ζήμα ς χς μεαξύ δαύς α πεβς ααπύεα επμεώς  Dobson, 1998, α 1999).  Έα δεύε μεί δαφωίας μεαξύ αώ α πώ γώ αφ  ίδ « πεβ». έπμθε πααπω πως  επχείμα υ Joe Weston ό μα ααδαμή υ πύυ θα βθύε α υθύ α πεβα πβήμαα βαίε ε μα εμεία υ «πεβς» πυ δε υδεα υήθως με  π ίμα. κα  γώμ υ  π χυ εξααγε  ξ α μαίε «φύ»: «… υόε μμα ω παίω εία πγμα  γία α  “φύ”,  πυ χε ως υπεα α πααμεύα α, πύ π μεα πεβα πβήμαα» (Weston, 1986, . 2). σε αυό  παί απεεί δεξ υπχωόας α αευθυόας από μυς υ πυ ήμας α υγεώε υς «όχ αμευς πόυς υ γα α παεύε φχες από θμυς, πεαύδες α αγυδα» (ό.π., . 12), εώ α ε αθμεή β δμύμεα πεβα μεγω αθμώ αθώπω χυ ό μεγ αγ ααδόμς. τμήμαα υ πυ ήμας εμφαίζα α χυ εεεί αυή  ή –γα παδεγμα  εαεία «Πόες γα υς αθώπυς» ω Friends of the Earth (Φί ς Γς)–, όμως υπό μία α  ή υ Weston απευθύεα όχ  ίμα α πα από αυό. ο π χυ α πύ αό όγ α ααφα ό υχ  βφαό πεβ: εδαφα γα  επβίωή υ επεδή εεί ίζεα μαπόθεμα  αθώπ α  μ-αθώπ ζωή. άπό  π αυή  ()ας χυ δί όα ζύ από υς πυς α επααξγήυ  αίή υς γα  «πεβ», α εία θς α υς ζύ α ευ α πεβα ω αώ ω α  πες γ’ αυ δε πθεύα  παί ς ααζής μας βώμς ωίας.

258

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

σε θε πείπω, ας (α ) θα υπίξυ ό δε υπχε «φύ» χωίς  δαμεβ αθώπω όω, α επμως δε υφίαα μεγ δαφ μεαξύ υ αύ πεβς α εείυ πυ χε δμυγθεί από  αγεα  αγεα γς ή  απίω δαώ:  ως χες α  απαός όπς πααγωγής πυ ς ίζε «παγυ»  πεβ. ο πες πααες υπ ς «παίας» ή «δαής» υ πεβς αθύ εμφαή  αή πεπίθ ό εός από ς πεχς πυ χυ δαφθαεί από α αθώπα όα υπχε α «θ» φύ, α αυή αθίαα  απδς ς ύς πχής υ ήμας. ο Pepper γφε ό «δε υφίαα μα αυς “αθωπόα” ε αίξ α υεχή δαμχ με α αυ “μ-αθώπ όμ”, α πεόε μζε α δύ αυ ’ απεύ «α μ μας εόας πυ υίθεα από “αυόμεα” αίθεα» (Pepper, 1993a, . 440),  δε εή π πεί ς υπθμες απξωής μας από  φύ αυααεία εωε, αφύ «βαίζεα ε μα δυαδική  αί αί ς χς θωπς - φύ, μα αί  πία υπίθεα ό απίπε» (ό.π., . 443).  Όμως π, πεύω ό α πααπω δε απευθύα  ζπαή π αί, α πα αυής. τό  μαξμός ό α  βαθ γία απεύ, βεβαίως, μφς μμύ, όμως ό  μς δαίυ μ ς ής υίας γα δφυς όγυς. Δε υ αίφα  α χυμε μα μή αί ααφ με  φύ ω παγμω α υγχόως α δαίυμε μεαξύ αθώπς α μ-αθώπς φύς ( ίδς  Pepper, μα,  ε υεχώς). άόμα α  σπόζα, ίως  π εδεεχής μής απ’ όυς, δχεα δύ «δόες» ( α α) μας α μός «υίας» (Spinoza, 1677/1955). ο μαξς θα ίυ μα δ εός υ δικού τους  μμύ   μμύ πεμυ, αόπ, α θεωπήυ  δαεή χ μεαξύ υ ωύ όμυ α υ «φυύ» (χεδό πα εός εαγωγώ γα υς ας). ο βαθείς γς θα υ  ίδ  παί υ δικού τους  μμύ  μμύ πεμυ α μήυ γα  θή χ πυ ππε α υφίαα μεαξύ αθώπς α μ-αθώπς φύς, γα παδεγμα.

259

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

σε θε πείπω,  ας θα υπίξυ ό  επίγω ς ωής ααευής υ πεβς θα μπύε α χε ία απεμαα: πώ, α δγήε ε μα υγή δεύυ ς πς δαόας, δεύε, α παγγε  ααό ω απαώ ααβώ ς πεβαής πααμής –ό  ύπαθ ό α ς πόες– α, ί, α αυξήε ς πθαόες μας μαζής απήχς υ πυ ήμας. άυό  εευαί μεί χεζεα πα απαφή. ο Joe Weston υπίζε ό  π ίμα, με  μεή υ υγό, απεεί εφαή ς δυαεας εός υγεμυ μήμας ω μεαίω ωμω – εείυ ω μφωμω α επαγγεμαώ. η π πή εία «μα ππθεα α παευύ  αξίες –πεόε απ’ ό  μό πεμα απώς– μας ωής μδας  πία απίπε  πααμ πς  αγ πή υ απαμύ α  υή αυ πυ ς γίεα από υς μαξς» (Weston, 1986, . 27). ο αξίες αυς αααώα, ε με, υς «πυς» μύς υ πεβς πυ πωθύα υχόεα από  ίμα, όπως ααφθε πααπω. σ βαθμό πυ πόεα γα «μα πή πή  πία αφ ε μα υγεμ ωή μδα» (ό.π., . 28), α μα μα ωή μδα πεμυ μεγθυς, αα μαζό ίμα δε μπεί α δμυγθεί γύω ς. σύμφωα με αυή  πγγ,  γμός δε θα πχωήε πα από  μεφή α μεεή θ υ μχ α αχθεί με μφς πεβαώ πβμω ς πίες υφίαα μεγες μζες αθώπω, α «αυό μαίε α ααπύξε μφς αίς α επώπς ω γώ θεμω πυ α ααπία υς όχυς υ εγαύ ήμας» (Harvey, 1993, . 48). άυό δε θα  πεύχε, δαείεα  Weston, πα μό α ξεφύγε από  αόπεδ ς μεαίας ξς α ααγωίε ό «χεζεα α αααφύ  φωχγες α  πααγυπόες μ πα α δαθεί  πεβ όπυ ζυ ήμεα  πεόε θωπ» (Weston, 1986, . 14-15).  Έα ί ήγμα μεαξύ αώ α πώ γώ δμυγύ  δαφωίες υς ως πς  θμα ω «ίω  α-

260

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

πυξ». Μα,  απεεμαόες εγχς πυ μπεί α γίε ε α δήω πυς ας εία α δαπώυμε ε  βαθμό χυ απδεχθεί  θεμεώδ π θ ό υπχυ υ όα  πααγωγή απυξ. Μεί  χυ απδεχθεί πήως, α φαίεα ό  πεία υς χυ ααθεωήε μα  πεεχόμε υ αμύ υς. ο Rudolf Bahro, γα παδεγμα, όας αόμα αής υπήξε ό θεωύε «χεδό απυό  α υπχυ μαξς πυ αμφβύ  πεπεαμ υ εμεαεύμυ φύ ς γς» (1982, . 60). σήμεα γωίζυμε ό  εμμή υ Bahro ε ες ες  δήγε α εγααείε εεώς  αμό. Δε αα  ίδ  Joe Weston α Raymond Williams, πυ πα’ όα αυ θα υμφωύα πθαό με ς αόυθες πααήες: Δεν πιστεύω ότι μπορεί κανείς να μελετήσει την εκτενή γραμματεία πάνω στην οικολογική κρίση και να μη συμπεράνει ότι ο αντίκτυπός της θα μας αναγκάσει να αλλάξουμε την παραγωγή και την κατανάλω ση με τρόπους και σε έκταση που θα επιφέρουν ρήξη με το τον τρόπο ζωής (lifestyle ) και τις προσδοκίες που συνηθίσαμε να έχουμε στις βι ομηχανικές χώρες. (Ryle, 1988, σ. 6)

ο Joe Weston ίγυα υμφωεί, ως α μεί, αθώς μεώε ό «…ππε α εί πως  από αυή ς πς πής δε μαίε ό πεύυμε ήμεα πως  φυί πό εία απεό» (Weston, 1986, . 4), α πθε ό  αε μπεί α μθε από υς πυς α θε  πόγαμμα «αας βμχαής επας» υπό αίε (ό.π., . 5). ο Raymond Williams, επίς, απδχεα  γή θ ως πς  «εό πόβμα όυ αυύ υ όπυ α ύπυ πααγωγής:  υπί μας απεός επας ’ α φυ πεπεαμ όμ» (Williams, 1986, . 214), α υπίζε ό « θόδξ αφαεή αί πεί μας απεόα επεεόμες πααγωγής – εδχή ς πεί “απυξς”– ππε α επαεξεαεί ε θεμείω» (ό.π., . 215).

261

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Ά, ωό, δυεύα α χωυ υ είδυς πγμαα. ο David Pepper εδαφεα «α μ εγααείυμε  υμαμό εθαύας υπεβ ς πες πααδχς ως πς α “φυ” όα  μεαχμαμό ς φύς» (Pepper, 1993, . 434), α εώ  Saral Sarkar,  εεή πθή υ υπ υ -αμύ, α χααίζε αυ «παας πες» (Saral Sarkar, 1999, . 197),  David Harvey υγεί με  Pepper ό  δα ω φυώ ίω εία υπεβ απυευή α αεπαώς δαεή. Υπίζε ό: … εάν αντιμετωπίζουμε τους «φυσικούς πόρους» με τον αρκετά παραδοσιακό τρόπο της γεωγραφίας, ως «πολιτισμικές, τεχνολογικές και οικονομικές αξιολογήσεις στοιχείων που ενυπάρχουν στη φύση και επι στρατεύονται για συγκεκριμένους κοινωνικούς σκοπούς» … τότε η «οικολογική σπάνις» φανερώνει ότι δεν έχουμε τη θέληση, την εξυ πνάδα ή την ικανότητα ν’ αλλάζουμε τους κοινωνικούς μας στόχους, τις πολιτισμικές μας εκφράσεις, τα τεχνολογικά μας συστήματα ή τη μορ φή της οικονομίας μας και ότι δεν έχουμε τη δύναμη να τροποποιούμε τη «φύση» σύμφωνα με τις ανθρώπινες ανάγκες. (Harvey, 1993, σ. 39)

η πόθε υ Harvey εδώ εία α ααθεμαίε υς πύς όγυς γα  (υπθμε) πεπίθή υς ό α αθώπα όα εία αίχυα απα ’ α εχθό φυό όμ, πυ χααό υ εία  πς. Ωό,  πόθεή υ αυή ααπεα όα υεδπύμε ό  πή γία αφ αβώς  παγμαπί όω  Harvey χυίζεα πως  πί γς θεωύ αδύαα. ο πί γς πεύυ  όντως ό χυμε « θ,  εξυπδα α  αόα ’ αζυμε υς ωύς μας όχυς, ς πμς μας εφες» ..., αόμα  ό χυμε « δύαμ α ππύμε  “φύ” ύμφωα με ς αθώπες αγες». τ παγμαό εώμα εία «α πό;»  α μαό μς ς απς αθίζεα, ύμφωα με υς πύς γς, από  γεγός ό  αεμός ω από  πί αμβ-

262

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

υ χώα  πξες μας εία  πς. άυή, ε, εία  «ωμή αήθεα» (α υς πύς γς) πυ  μαξς ί επδώυ ’ απευώυ αεγώας  αί πεί διαλεκτι - -  κής χς μεαξύ ω αθωπίω όω α υ «φυύ» όμυ. ο επαεμήες πυ υ ας όπως o Williams φαίεα α υς εμπυ ε μα επαείμ υ ίδυ υ αμύ. ο Williams γφε πως «θε αής θα πεπε α ααγωίε ως δεδμ ό πί πό, με α με επίπεδα χής υς, πόεα α εξαθύ» (Williams, χ.χ., . 15) α α υπεα  ας θα πεπε α επαεξευ  πααδαή πεπίθή υς ό  ααύφ ς φώχας απαεί «πααγωγή α πεόε πααγωγή» (ό.π., . 6). H Mary Mellor  μεαπε αυό ε επχεμαγία πυ θα μπύε α ωφεήε  ίδ  αμό: «Όπυ  πό εία πεμ,  ζήμα υ πς ωφεεία α πς χε δε μπεί α παυαεί ως επαόυθ “υ υμμυ χεύ ς αγς” ή πυ πωπύ εείμμας θς, δαδύευς ή ππθεας. άπαύπεα αφώς ως ζήμα θώ α πώ επγώ, χεω εξυίας α ωής δαύς» (Mellor, 2006, . 37). Με α όγα,  πς θε  ζήμα ς ωής δαύς  αδ ς υζής. ο υπχες γα ευμεία α  ή πύυ από υς εύπυς πς υς φωχύς μζυ γόε πες εός εός παίυ ίω  απυξ. Όα  πία χε πεπεαμ μγεθς,  εώμα πεί υ πώς θα μζεα δίαα δε μπεί α απφευχθεί. κα’ αυό  όπ, υπδεύε  Mellor,  π ή γα  «ααπυξαόα» α  αή ή  γα  ω ωήή αδία υαώα επδμ. επδμ. η ίδα υίζε ως εξής: «ο πό δε εία απεό – ό  πύ αεβζυ α επίπεδα ς ααωής υς ε αγαθ όπως α πυεή ζπ,  φωχί δυεύα ό α πεόε α απήυ ς α γες υς» υς» (Mellor, (Mellor, 2006, 2006, . 45). 45). ο ας, βεβαίως, πε δεδύα μα δία ααμή ς πααγωγής, α υπ’ αυή  α  Williams εία υεπής,  αμός όμως δε δαθε μα υίαχ παδ αμφβής ς ίδας ς πααγωγής,  αυό εία πυ υπαίεα εδώ  Williams.

263

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

έμφαίζεα α ξααδαβζε  αμό όα μ γα « πόβμα ω πόω» ως « μεί πίες επί υ υπχς απαύ όπυ πααγωγής  ύό υ» (χ.χ., . 16). σε αμία από ς πβεβμες πγς υ αύ χαμύ δε θα υαήυμε μα υ είδυς αυ ω αδυαμώ υ απαμύ. σ βαθμό αυό,  απδχή ς πς θς ό υπχυ όα  απυξ ς πααγωγής μπεί α χε μας εππώες ως πς  πεεχόμε υ αμύ πυ απζα  ας. Μα από ς μαίυες εππώες εία  επαεξα ς ίδας ς αής παδς με  ξα μω πευώ ς ε βς ω. Δε απεεί πξ ό  αμός  πί υθαα ααφα υγγαφείς όπως  Williams εία απεωός, α ς γαφεαίας α υ πααγωγμύ, α υήθως ως μυες γα  ύπαξή υ επααφα  πή  υπς ας α  ουίαμ Μός (Pepper, 1993a, . 431, 447, 449).  Έ  Rudolf Bahro υπδεξε ό «πα θα υαήυμε χεία χεία πυ δε χυ ήδ εμφαεί α είμεα πω από υς παύς ας – ω υπώ, βεβαίως, πεαμβαμω» (Bahro, 1982, . 126). τ 1994 θα εγε: «έ πεζόμυ πύ δε θα μπύα α αθώ ό είμα υπής αής, αφύ  πή μυ γα  όα εμφαίζα ό π χεία υ υπύ αμύ» (1994, . 235). ο Martin Ryle απχεί  ίδα αίθ: «ο υπός αμός θα μπύε α θεωθεί πφας μεί υς παίω α αώ» (1988, . 21). ο ρόμπ κυ, ως υπυγός έξωεώ ε μία από ς υβεήες υ τόυ Μπα, μ π υ γεμα: «τ μ υ αμύ μπεί α βίεα πεόε  ουίαμ Μός πα  Herbert Morrison» ( Gould, 1988, . 163). Παόμα α  Raymond Williams: «ο υγγαφας πυ ξείε α εώε αυς ς δαφες πααδόες  βεαή ωή  ήα  Willliam Morris» (χ.χ., . 9). άπό   πευ, α  Jonathon Porritt απδχεα απδχεα ες γεεαγίες: «τα πωπ δ μυ χεία εόας α πύ εής ύδες με  αε πγζυ από ς πωαχς εευθεας πααδόες,  ουίαμ Μός α υς πύς, α από  αα-

264

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

χή παδ ς αεής πής». κα πθε  αόμα μαό: «Πεύω ό αυή  μφή υ απεωύ αμύ  γώε πύ δύες γμς  παί ς αής αής πής αθ’ ό  δεα αυύ υ αώα» (Porritt, 1984, . 25). άπό α πααπω ααδεύεα  επεός όπς με  πί ό  ας ό α  γς ααφα  αή παδ. ο Porrit υήθως δε ε ς δαίες πυ είδαμε πγυμως. έπδώε α δαχωίζε  γμό από  αμό, δό αμεωπίζε  δεύε ως μς ς παας ξς παγμω,   υήθως  παυζε α φε  μαδύα ς γαφεαίας α υ πααγωγμύ. σ βαθμό πυ υπχε μα απεωή παδ εός υ αμύ αυό απεεί μα δόα παή, όμως θα ήα εξίυ αες α  ας απαύα  πό ω γώ χυζόμε (ξαφ) ό  William Morris επωπεί πήως  παγμαό π αγμαό αμό. Μες φς  ας πγαίυ πύ πίω  χό ααζώας πόωπα πυ υς εξυπεύ. Όα  David Pepper ααφεα, γα παδεγμα,  παδ «κπό - Γόυ  Όυε» ( Weston, 1986, . 120) ααωα αείς ε μμε π α γα  αμό. Μεαξύ αυώ ω ώ υπχε  πύ ας αής α, παό  Pepper αύπεα πείας μα «ααχή μ πα υγεωή» μφή αμύ (ό.π., . 115),  επίθε «ααχή» χε ως υπεα α απγυμώε  αμό από μεγ μς υ πεεχμυ πυ υήθως υ απδίδεα. Δε εδίζυμε, όμως, π από  μαγία. τ τ μαό εία ό α αήμαα γα μα ύγ μεαξύ αμύ α γμύ ίζα  ααβίω μας δευεεύυας εός υ αμύ παδς. Ως ε ύυ,  εώμα α πό εία υμβαός  αμός με  πή γία δε μπεί α απαθεί π α ωήυμε « είδυς αμός;», α ε  απ θα εξαθεί από  ε  παδ υπμύ - ουίαμ Μός υπίζε μα βώμ ωία πυ πααπμπε πως ε μα μα π αί (Lee, 1989). συμπεαμα, π ας, υπό  πίε ω παί-

265

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ω, θα επαεμήυ υς πααδαύς όχυς ς πααγωγής α ς αεξεγς απυξς, θα επδώξυ α δαώυ δευεεύυες ες εός ς πής υς παδς α μπεί α μεεήυ  ό ς εγαής ξς υς μεύς πύς μεαχμαμύς. ο π, π, εία απααί α αύυ  αή ή α α εφθύ δεξδόεα πα εία  χ μεαξύ απαμύ α πεβαής υπβθμς,  αβώς εία « πεβ» α πα π α δυαμή ωώ ααγώ εμπεχεα  ααγώ εός ωύ υπεμυ. τς, τς,  Martin Ryle χε μ δί όα χυίζεα πως  πή γία α  αμός επδίδα ε μα «υγίυα ή» – ό  πώ ό α  δεύες αυίζυ  απαμό με  πα πόω α  πααγωγή α  ααω, α υ αύ ή γα  αόα πυ χααίζε α παγωγ υ (1998, . 48).

Φεμινισμός 

σ παί γε υ φεμμύ ευίεα μα υζή ως πς  πς εία  αύες όπς γα α πχωήυ  φεμίες:  α επδώξυ  όα με υς ες υπό όυς πυ ε μεγ βαθμό ίθεα απ’ αυύς ή α ευ ς δαφς μεαξύ αδώ α  γυαώ α α επδώξ επδώξυ υ α επααξ επααξγθ γθύ, ύ, ααβαθ ααβαθμζόμεα μζόμεα,, α ήμεα ααπεμα (υπθε) γυαεία χαα. καθ’ υπβα αυύ υ δήμμας, μες φεμίες ααμβα  φεμμό ως μα ευαία α αθύ α υ  επγή πυ υεπγεα α, α’ αυής, α αχθύ υπ μας ααμφωμς πής πυ δγεί πα υ δυϊμύ. σ βαθμό πυ  φεμίες υα με  αγή ς «δαφς»,  υ απβπας όχ μό  α απεευθεωθύ  γυαίες, α α  α εθαυθύ  ες α εεύ «γυαείυς» όπυς ς α δς, πωθώας  υγεες χες μεαξύ ω αθώπω  γε, όπως επίς μεαξύ ω αθώπω αθώπω (α μα ω αδώ αδώ)) α υ πεβς. σε όα αυθύ, θα θεωήω  φεμ-

266

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

μό ς «δαφς»  βυς ς υζής α, μα από μα ή υ, θα ααπύξω  εδχή ς «απδόμς». ο φεμμός ς «δαφς» υγεία γύω από ες βας δες. έ πώς,  φεμίες ς «δαφς» υπίζυ υήθως ό υπχυ αξίες α υμπεφς πυ εία πωαχ θυς, με  α ό αχα ή εδώα θεμεαόεα από ς γυαίες μ πα από υς ες. τα τα χαα αυ μπεί α παγα είε «ω» είε «βγ», α απδίδεα με γ μαία  χεή απόφα. κα πώ,  βαθμό πυ  φεμίες θα ήθεα α δυ υς ες α ααδχα αυ α χαα, θα ππε α α πεύυ ό εία δυαό ε αυύς α  υ. Με α όγα, δε μπύ α χυύ πως εία απααί α εία γυαία γα α χες α υγεμα χαα, α α θα μπύα α υπίξυ ό  ες δε μπύ α γωίζυ πα εία αυ πα μό α υς  πυ  γυαίες. Δεύε,  χυμός ό α χαα χυ ς ίζες υς  βγία εία ευως απα  αγία ς υαίας α επμως  μμφή ό α χαα εία ααπόπαα υδεδεμα με  α ή με   φύ – ε με θεωήυμε μα από α ε όγω χαα αεπθύμα, όε  φύ  πί αήυ πααμε πμ ε αυ α παδήπε δυαόα «πόδυ» απδεύεα αφ. συδεδεμ με  ως ω πεπίθ εία  π πως  γυαείες αξίες χυ –– υπμθεί από  πααχία, α ό εία αθή ω φεμώ «ς δαφς» α επχεμαγήυ υπ ς θεής υς επααξόγς. Βεβαίως, ε υπχυ θυς αξίες α όπ υμπεφς, όε υπχυ επίς αες αξίες α όπ υμπεφς·  ζώας α επααξγθύ, ααβαθμζόμεα, α γυαεία χαα,  φεμίες δε απαύ απααία α εξβεύ α αίχα αε – ααείυ μ  επδίωξ ς εξόπής υς. η δεύε αχή υ φεμμύ ς δαφς δαύε ό  εξυία επί ς φύς υδεα με  εξυία επί ω γυαώ α ό

267

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 δμς ς εξυίας α α αί ς εία παόμα α ς δύ πεπώες: «η αυόα α  πεπωμ ω γυαώ α ς φύς υγχωεύα», γφυ  Andrée Collard α Joyce Contrucci (1988, . 137). η ί δα – πία χείζεα με ς πώες δύ, α ς υδε– θε ς γυαίες α βία εγγύεα από υς δες  φύ α ως ε ύυ δυ  πώ γαμμή γα  απυξ βώμω όπω υδααγής με  πεβ – « φεμίες υπίζυ πως  γυαίες αχυ μα δαίε θ από  πία μπύ α “απευθυθύ”  γή ί» (Mellor, 1992, . 236). Θα επεαθώ πω ς ες αυς δες α θα δείξω με πυς όπυς μες φεμίες χυ εαωθεί  φεμό πόγαμμα –α δαίεα  πώ μεί ( υαή υ φα υχ)– εξαίας όω, α  είμή υς, απεύ πθδμς υπες υ. σε πα («απδμ») χα αυό χε απδώε α επααπδμό5  υ φεμμύ. η Val Plumwood, γα παδεγμα, υπίζε ό  μό πυ μζα μεαξύ υς  δφ «γί φεμμί» εία  από ς αίς «πεί αωεόας ς γυαείας φαίας α ς φύς» (1993, . 33). Ό, πεα, αφύ απίυμε αυή  αί, εία πυ δαίε  φεμμό ς «δαφς» από  «απδμό». άαφ με ς αξίες α  υμπεφ,  Ynestra King γφε ό «εμείς (υ  γυαίες) μαθαίυμε από ωίς α είμαε παας, α πεπύμαε α α ααφυμε» (1983, . 12), εώ  Stephanie Leland ααφε « αήε,  χείζεθα α  μ παεμβαόα» ως «γυαείες παμήες» (1983, . 71). τυ είδυς χαα (πυ, όπως χω ήδ επμε, ααφα είε ως υώδ υα ς «γυαείας αχής») απδίδα υήθως από ς φεμίες ς γυαίες α, παό πυ  Val Plumwood επμαίε ω ό  απαξίω ω αεώ όπω ς α υμπεφς δε υεπγεα απααία  ααξίω ω θυώ

5 σ πωόυπ re(de)fining , γπαίγ πυ δε απδίδεα α ε α υδε  επααπδμό με μα επυ υ φεμμύ (..μ.).

268

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

χααώ, χω  εύπω ό αυύ υ είδυς  ααξίω  εείζα υήθως  φεμίες ς «δαφς». Γα α υπίξε  πή ς  Plumwood γφε : «άυό πυ φαίεα α εμπεχεα υχ εδώ εία όχ ό  ό μα δαβεβαίω γα  ύδε α  υφεα ς θυόας με  φύ, ό  αμφβή α  από υ αεύ χααγύ πύπυ απύδες από  φυή ξ παγμω α υαχίας επ’ αυής» (1988, . 19). κ  όμως μζε ’ αύεα από  δαήυξ ς Judith Plant, γα παδεγμα, ό « αξίες ω γυαώ, επεωμες  ζωπό πφ, ππε α επααξγθύ, ααβαθμζόμεες από  πε δευεεύα ό υς» (χ.χ., . 7), όπως α από  υπεπ ς επααξόγς ε μυς ς Hazel Henderson: Ο oικοφεμινισμός … αποδίδει αξία στη μητρότητα και στη γονεϊκότη τα και στην ανατροφή παιδιών και στη συντήρηση άνετων χώρων δια βίωσης και συνεκτικών κοινοτήτων, ως το πλέον υψηλό παραγωγικό έργο της κοινωνίας – και όχι το πλέον υποτιμημένο, όπως υπό το κα θεστώς των πατριαρχικών αξιών και οικονομικών, όπου οι σχετικές εργασίες παραγνωρίζονται και δεν αμείβονται. (Henderson,, 1983, σ. 207) (Henderson

ιχύε, βεβαίως, ό αες αξίες όπως  δαίες,  επβή α  εαχία (Leland, 1983, . 68-69), αθώς α « πααγώ ω απαύμεω γα  πεβαό υό6» (Freer, 1983, . 132) αμεωπίζα ως απύως βαπς όα  παγωγή υς υεπγεα  αααήγ αααήγ ω αξώ. σ παί αυό,  Jean Freer ααφεα δ  δαμό πόγαμμα ως  α  πία «πας αύες γεμες με ύα αδώ θα ε αα χ  ύμπα», α  υχεα ω: «Πώς μπύ α χυίζα ό εία ευαθπμ ευαθπμ ;» (Freer, 1983, . 132). H Ynestra King ααήγε:

6 άπόδ υ γπαίγυ housekeeping requirements of nature , πυ ααφεα  θή δαχεί ς φύς.

269

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Αντιλαμβανόμαστε την καταστροφή της γης και των πλασμάτων της από τα επιχειρηματικά γεράκια, όπως και την απειλή ατομικού ολέ θρου από τα στρατιωτικά γεράκια ως φεμινιστικά ζητήματα. Πρόκειται  για την ίδια ανδροκρατική νοοτροπία που θα μας αρνιόταν το δικαίωμά μας πάνω στο ίδιο μας το σώμα και στην ίδια μας τη σεξουαλικότη τα, και η οποία επαφίεται σε πολλαπλά συστήματα κυριαρχίας και κρα τικών εξουσιών προκειμένου να πετύχει τον σκοπό της. (King, 1983, σ. 10)

Παυζα αες δυίες –εός από ς π-αγς– ως πς  ααξίω ω θυώ αξώ α  επθυμύμε ααβθμή υς. κα πώ, υφίαα  δαβό ζήμα ς α’ αχς ααγώς ω θυώ χείω: θα γωίζαμε με  μπεί α μζε α απωπευό δείγμα «θυώ» γυαώ μό α είχαμε ήδ πα δα γα  πα εία α θυ χεία,  πείπω όμως αυή θα α είχαμε ίε ε ω πω, αί α α υα γγυμε μω πααής. Άωε, δε αθεύε ό μ δες εμφαίζυ «θυ» χαα α μες γυαίες αίχα «αε», δγώας μας  υμπαμα ό α χαα αυύ υ είδυς δε βαίζα  φύ αυό αθαυό, α, γα παδεγμα,  επίδα ς ωπίς επί υ φύυ; έξυ, υπχυ πα γωίμαα πυ μπεί α θεωθύ α, όπως  υπαόα, α α πία απδίδα ς γυαίες από γυαίες (υμπεαμβαμω, βεβαίως, α πυθμω φεμώ). ά πόεα α χμπήυμε  γυαία ως  μ αθμύ ω χααώ με αξία δε μας με πεθώ ’ αήυμε ή ε γωίμαα πυ μπεί α υππευόμαε ό εία α  παί αυύ πυ θεωεία υπ θυή υμπεφ. Μπύμε α θεωήυμε  υπαόα αή μό ε αξγήυμε  αίθεό ς θε,  πυ θα χε ως υπεα α αξγήυμε θε α χααό πυ α υδεα με υς ες. Με α όγα, πώς θα απφαθύμε γα  πες εία θες μφς ς ή υμπεφς α πες ας; Πθαό α μ θεήυμε α υπίξυμε ό όα α θυ χαα-

270

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

 εία θε, ύε α θυμε, ως φαίεα, α χυύμε ό όα α αε γωίμαα εία α. η γεευμ, ωό, δαήυξ ό α θυ γωίμαα εία θε δε μας παχε αμία δαή ευχεα.  Έας υαφής όπς πγγς υ ζήμας αυύ μπεί α εία μω υ εωήμας: «Με δεδμ ό ό α αε ό α α θυ χαα χυ δαμφωθεί από  αθεώς ς πααχίας, πύ μπύμε α βαύμε γα α υπίξυμε ό είε  μα μφή είε   εία αξόγ;» Μα επααία φεμία μπεί α χυεί ό αυ πυ  φεμίες απαύ υγή χεία εία  ίδ δωμα από  πααχία ό α α μ υγή, α ό  μός όπς α αααύυμε πώς εία α γήα θυ χαα (ε α εφό υπχυ) θα ήα α απδεμευθύμε από  πααχία ό  δυαό πεόε α α αφήυμε αυ α χεία α «ααδυθύ». Όπως ίζε  Mary Mellor : «ο φεμίες υπίζυ εδώ α πύ αό ό μχς όυ  γυαίες απήυ  εγχ ς γμός υς, ς εξυαόας α ω μώ πααμω ς ζωής υς δε θα μπυμε π α μθυμε  “παγμα” εία ή θυ  γυαίες» (1992b, . 237). ο φεμίες ς «δαφς» υήθως δε αυθύ  αγή αυή· επίζυ απώς μα γωίμαα α πία υπίζυ ό χυ ήδ  πεόεες γυαίες, α αξγύ θε, α  υχεα χυίζα πως ό εμείς (ό μας) ό α, α’ αυθία,  παής θα ήμαα ε αύε αα α αε γύαμε α γωίμαα γωίμαα: Στην αρχή μοιάζει προφανές ότι η οικοφεμινιστική και ειρηνιστική επιχειρηματολογία εδράζεται στην αποδοχή μιας ιδιαίτερης θηλυκής συ νάφειας με τη φύση ή με τα ειρηνικά χαρακτηριστικά χαρακτηριστικά και στην εν συνεχεία προβολή της ως ένα διαφορετικό ιδεώδες για τους ανθρώπους (ή ως μέρος ενός τέτοιου ιδεώδους). (Plumwood, 1988, σ. 22)

η  υ «πφαύς» από  Plumwood εία πυ  δγεί,

271

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

όπως α ες (β. π.χ. King, 1989),  ααπό υ «απδμύ» φεμμύ. έπχεμαγεί εα  δα ς απδχής υ  γυαείυ (feminine ) α ς απός υ αδύ (masculine ) ( ό δί ς) α α’ αυύ πχω  από α ω δύ. άυό απεεί μς εός εεπυμυ επχεήμας πυ πθεεί  φεμή αγή ς  παί μας γεής επίθες εα  δυαδή  (Plumwood, 1993, 2006). Υπίζε Υπίζε ό: Οι γυναίκες στο πλαίσιο της πατριαρχίας έχουν έρθει αντιμέτωπες με μιαν απαράδεκτη επιλογή σχετικά με την πανάρχαια ταυτότητά τους ως φύση. Είτε την αποδέχονται (φυσιοκρατία) είτε την απορρίπτουν (και ενστερνίζονται το κυρίαρχο πρότυπο της υπεροχής). Η μελέτη της δυα δυ αδικής προβληματικής υποδεικνύει έναν τρόπο επίλυσης του διλήμμα τος αυτού. Οι γυναίκες πρέπει να αντιμετωπίζονται ως πλήρως άνθρωποι και ως πλήρως μέλη του ανθρώπινου πολιτισμού ακριβώς όπως οι άντρες. Τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες, ωστόσο, πρέπει να αμ φισβητήσουν τη διχοτομική αντίληψη της ανθρώπινης ταυτότητας και  να αναπτύξουν έναν εναλλακτικό πολιτισμό που να αναγνωρίζει πλήρως την ανθρώπινη  ταυτότητα   ταυτότητα ως συνεχόμενη, και όχι ως ξένη, προς τη φύση. (Plumwood, 1993, σ. 36)

σε πγεε μφή α πααπω παυα ως α «απόεμφυπμ» πόυπ γα  αθώπ ,  πί: … προϋποθέτει ότι η επιλογή των χαρακτηριστικών γίνεται στη βάση ανεξάρτητων κριτηρίων αξιολόγησης. Τα επιλεγόμενα κριτήρια συχνά θα συνδέονται με το ένα μάλλον παρά με το άλλο φύλο, και μπορεί να καταλήξουν εγγύτερα στα χαρακτηριστικά γυναικεία γνωρίσματα παρά στα ανδρικά. Έχουν όμως καταστεί απο-εμφυλοποιημένα, με την έν νοια ότι δεν θα έχουν επιλεγεί επειδή συνδέονται με το ένα φύλο περισσότερο από όσο με το άλλο, αλλά στη βάση ανεξάρτητων παραμέτρων. (Plumwood, 1988, σ. 23)

272

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

τ εγχείμα αυό θα ήα δύ α ωθεί α  υπες υ δε γίεα α δεευθύ εδώ με πόα. Μεαξύ ω θα πεπε α δεωθύμε  γής θα ήα αυς  «αεξες παμε» α  θα ήμαε «πήως θωπ». άεί α πύμε γα  φεμμό ς Plumwood ό: … θα εξέφραζε την επιθυμία των γυναικών να προχωρήσουν σε πιο προωθημένο στάδιο ως προς τη σχέση τους με τη φύση –πέρα από αυτό της παθητικής συμπερίληψής τους στη φύση, πέρα από αυτό της αντίδρασης ενάντια στον παλιό αποκλεισμό τους από τον πολιτισμό–, στην κατεύθυνση μιας ενεργητικής, σταθμισμένης και αναστοχαστικής στοίχισής τους με  τη  τη φύση, ενάντια σε μια καταστροφική και διχαστική μορφή πολιτισμού. (Plumwood, 1993, σ. 39, η έμφαση στο πρωτότυπο)

η θ ς Plumwood  μεί αυό με εδαφε υίως επεδή μας εππε α  πθεήυμε εός αυύ πυ εγώ ααμβμα ως ως α ζεύγς βαώ αξωμω υ φεμμύ ς «δαφς» : ό, πώ, α γωίμαα υ χααήα μπύ α αυπύα είε ως αε είε ως θυ α ό, δεύε, α θυ γωίμαα εία εεία πυ ππε πωδήπε α ααδεχθύ ήμεα, πς όφες ό δό μας ό α υ παή. η ίδα  Plumwood παίε ς απες ς από  φεμμό αυύ υ είδυς, ααφεόμε  πόαγμ ς ως «ό γό φεμμό» (β. π.χ. Plumwood, 1993, . 39) ή ως θεωία «υβδμύ» (Plumwood, 2006). τες μεμαίες πθεήεω  παί ή πξ υ φεμύ πγμας υχ απεύ δεξ δυαεξίας απα  φεμή πθ επί υ ζήμας ς «δαφς». η Mary Mellor (γα παδεγμα) ααφεα  δή ς θ ως «φεμή π πή» (1992, . 238) μ πα ως μφή φεμμύ.  Έα δαίε χααό πυ μζα α  δύ φεμί υς πίυς ααφμα εδώ εία ό  υπίς υς υς θεωύ θεύς όχ μό γα ς γυαίες α α γα  μαθώπ φυό όμ. ο φεμίες ααγωίζυ μα δα-

273

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ύδε αμεα  ε μυς ω αδώ αθυπόαξ ς φύς α ω γυαώ. η φύ ς χς αυής μπεί α πε δύ μφς, μα χααή α μα χυή. σ πείπω ς χααής χς,  πααχία εμφαίζεα α παγε α α ααπαγε  υαχία ς ε μεγ εύς μω α δήπε μπε  πό ς πεδί θα υπαχθεί ’ αυή. η χ μεαξύ γυαώ α φύς ’ αυή  πείπω γεα απώς  ό απεύ δύ αείμεα ς πααχής υαχίας, χωίς  υπαγή ω πώω α υμβε απααία  πααγωγή α ααπααγωγή ς υπαγής ς δεύες, α απα. η Christine Thomas πααπμπε χε  Rosemary Radford Reuther :  «ο γυαίες ππε α αφθύ ό δε μπεί α υπξε απεευθω γα ς ίδες α αμία ύ γα  γή ί  παί μας ωίας ς πίας  θεμεώδες πόυπ γα ς χες είε α εία αυό ς υαχίας» (Thomas, 1983, . 162). η Judith Plant πααεί χε ό «…βθμε  υεδπί ς υαχίας ε όα α επίπεδα» (Plant, χ.χ., . 4) α υεχίζε μ’ α υγμό όπυ εμπεχεα μα γεύ oυ χυύ δεμύ πυ είε δαπώεα μεαξύ ω γυαώ α ς φύς, μω ς ής υς αθυπόαξς: «Aπό  γμή πυ ααύμε υς ύς δεμύς μεαξύ ω γυαώ α ς φύς α ς υαόυθς ααπίεής υς δε γίεα ’ απφύγυμε α πυμε θ ως πς  πόεμ εαί ς φύς» (ό.π.). άυό  εευαί χό ίζε  μεαξύ ς εμεευς ω γυαώ α ς φύς χ,  πία εείεα πα υ απύ γεγός ό υπόεα  γεευμ πή ς πααχίας. κα  Plant  ή με ς εμεευής υς δγεί  υμπαμα ό  πααχία υπίζε μα δζυα υφεα μεαξύ ω δύ, πυ παγε α ααπαγε  ή υς αθυπόαξ. Με αυή  α, υπίζυ  φεμίες,  αγώας  γα  απεευθω απεευθω ω γυαώ ππε α εία επίς αγώας γα  φύ α, παόμα,  εαία ς φύς δε θα ππε α αμεωπίζεα ως αεξ από  εμεευ ω γυαώ. κα  δύ χυ ς ίζες υς  πααχία : «Πεύυμε ό ας π-

274

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

μός πυ πθεεία εα  φύ εία πμός πυ πθεεία εα ς γυαίες» (King, 1983, . 11).  Έ  δυϊμός εαί υ πίυ επχεμαγύ θεωί όπως  Plumwood δε υφίαα μό μεαξύ αδώ α γυαώ α α μεαξύ αθώπω α φύς: «η υίαχ θ πυ εία βαθ εδαωμ  δυό πμό ααευζε α μεγ χμα, ή δυϊμό, μεαξύ ω αθώπω, από  μα πευ, α ω ζώω α ς φύς γε, από  » (Plumwood, 2006, . 56). η Plumwood αμεωπίζε  ίδ επ υς βαθείς όγυς πυ θα πθεύα α αθώπα όα απα  φύ, ό α ς υας φεμίες πυ θα πθεύα ς γυαίες απα υς ες  β αμεβω μφυω χααώ. Μχς εδώ,  πεί «υβδμύ» θεωία ς επεεί  ίδα ευγία με  ζπαό εδμαμό ω χεω μεαξύ ω αθώπω όω α ς φύς πυ είδαμε α υπίζε  Bruno Latour πς  ς υ εφααίυ 2. έία θς, χυίζεα εεί, α θεωύμε  εδαφ γα α αθώπα όα «χό», εώ εεί γα  φύ «βαθύ» (ό.π., . 62). τ πόβμα με  βαθ γία, ε, δε εία ό εζε  φύ, α « όπς με  πί υεχίζε α πεθωπεί  αθώπ παγα, α  πς υβδς μφς πεβαύ αβμύ πυ επεώα  πεβαή δαύ α  α πθεύ  αθώπ ζωή ε γό παί» (ό.π., . 63). Παμίως θα ήα θς α θεωήυμε ό θε μμα γα  μ-αθώπ ζωή εία α π όπ «βαθ»: «Μες αυχίες γα α μ-αθώπα μπεί α εία ααμφβήα χς,» γφε, «γα παδεγμα αυς πυ ευύ αυόμαα α αίδα ζώα, όπως  γες α  ύ, ε βς ω ζώω» (ό.π.). συίζας,  δπό γ υ υβδμύ εία, πώ, α «γπήε»  αθώπ  (α πθεήε α αθώπα όα  πϋπθμε γό παίό υς) α, δεύε, α επααπθεήε α αθώπα όα ε θό παί (ό.π., . 64). άυί πυ μύ γα μα χυή χ αμεα  αθυπόαξ ς φύς α εεί ω γυαώ υπίζυ ό  πααχία π ααχία απδίδε παεμφεή χαα  φύ α ς γυαίες α αόπ

275

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

υμα ς απαξώε. Έ ό  με ό α  δε θεωύα παγες, αββαες, αεξεγες. H Janet Biehl γφε: Στον δυτικό πολιτισμό οι άνδρες έχουν κατά παράδοση ερμηνεύσει την κυριαρχία τους επί των γυναικών θεωρώντας τες «πιο κοντά στη φύση» από τους ίδιους. Οι γυναίκες έχουν ιδεολογικά απανθρωποποιηθεί και απολογικοποιηθεί από τους άντρες – χαρακτηριζόμενες πιο χαοτικές, πιο μυστηριώδεις ως προς τα κίνητρά τους, πιο συναισθηματικές, πιο υγρές, ακόμη και πιο πι ο μολυσμένες. (Biehl, 1988, σ. 12)

τ πόε αβώς χε αυό α υμβαίε απεεί θμα δαμχς μεαξύ ω φεμώ. η απαθε ααπύεα βα μεαξύ δύ μδω – «αυώ πυ πθεύ  πόβμα ό ω γυαώ ό α ς φύς  θ υς εός μας ες δυϊμώ  πί χυ ς ίζες υς  αή φφία α μπύ α αχευθύ  δαδμή μας πύπς ίας μχ  ήμεα» α εείω πυ θα πμύα α ααφεθύ  «δ ς μχαής επήμς α  Δαφωμό α  π αυύ πείδ» (Plumwood, 1986, . 121). Μα, επεδή  πώ μδα δε δαπώε ααγαή χ μεαξύ ς αθυπόαξς ω γυαώ α εείς ς φύς εία πθαό θς α ς ααφυμε ως φεμίες.  Έχυμε ήδ επμε  δφύμε χ υ πυ ήμας ε υόω με  παδ υ Δαφωμύ, α πς αυό υδε απύως ό πες φεμίες βπυ μα ύδε μεαξύ ς α Μπ παόμς α υαχήυμε  φύ α ς αθυπόαξς ω γυαώ – εδ όα χυ απδθεί παόμα χαα  φύ α ς γυαίες. τ μ επμό πόγαμμα, πυ χε ς ίζες υ  Φς Μπ, αμεωπίζεα ως α γεευό χδ υπββαμώ, ααεμαμύ α βίαυ εγχυ. ο φεμίες ς «δαφς» θα απααθυ ε αυό  πόγαμμα ς θυς αξίες ς πμφίας, ς όας, ς δαυδεμόας α ς μ βίας. ο φεμίες ς «απδόμς» θα αείυ ό  Δα-

276

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

φωμός αε πεαω εγ α ύ δυϊμώ  πί πϋπήχα α πύ υ ίδυ, α  πί ππε μ α ξεπεαύ πα α επαεμθύ. τ πόβμα, ε πεμω, με  θ ς «δαφς» εία ό  υπίς ς είυ α χωμαίζυ με πύ όδα χώμαα  εόα ς π υ Δαφωμύ πεόδυ. Μπεί  γαμός α υπχώε εώπ υ μχαμύ, όμως α  γας βα όγυς γα α υγύ μγες. άυό πυ, ως φαίεα, μπύμε α πύμε εία ό  μχαή θεώ ς φύς είχυε  αθυπόαξ ω γυαώ, α ό  αθυπόαξ αυή χε ς ίζες ς πυ αύ. Πγμα, όπως αγεγ7  υπήξε  Janet Biehl, «…χυ υπξε ωίες (όπως ς αχαίας άγύπυ) πυ … μπύα α επδεύυ εβαμό πς  φύ, α όμως αυός  “εβαμός” δε εμπόδε  δμυγία μας πήως ααπυγμς παεής εαχίας» (1988, . 13). έπμως,  ες δε χεζα μα ε επχεμω πυ α δαώυ  αθυπόαξ ς φύς πεμυ α υαχήυ πω ς γυαίες, παό φαίεα πθαό α επχεήμαα α χυ χμπθεί από  17 αώα α εξής γα α εχύυ αυή  υαχία. Έ,  φεμίες πυ υχείζυ  αθυπόαξ ω γυαώ α ς φύς δε μπύ α παχυ θεμεώδ αόγ γα  γεγός ς υαχίας ω αδώ πω ς γυαίες, μπύ όμως α ααδείξυ με π όπ ήμεα υπίζεα ό  γυαίες α  φύ χυ παόμα χαα α ό α χαα αυ «απώς υχαίε» α εία υπμμα. συχείζας  αθυπόαξ ω γυαώ α ς φύς (Merchant, 1990)  φεμίες υπδεύυ ό εία  ίδες πευμας δμς πυ δαγύ α ς δύ. ο φεμίες ς «δαφς» πχωύ γας ό  αππή μας πεαω ααφής υ πεβς θα απαήε α είμαε ε μεγαύε «υ-

7 ο ός «αγεγ», πυ απδίδε  αγγό counterfactual , ααφεα ε μα πγγ ς αόας, ύμφωα με  πία α αείμε/γεγός δε θα υπήχε α δε είχε πϋπξε α  (..μ.).

277

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

μό» με  μ-αθώπ φυό όμ, ό  γυαίες εία υήθως εγγύεα  φύ από υς δες, α ως ε ύυ ε αύε θ  γα α παχυ πόυπα πόυπα πεβα ευαίθς ευαίθς υμπεφς. Γα πες φεμίες,  β αυής ς εγγύας με  φύ εία βγή: «λόγω υ ααπααγωγύ ύυ εία πύ δυόε γα ς γυαίες α αππύ από μα αίθ ύδες με  φυό όμ», ε  Elizabeth Dodson Gray ( Plumwood, 1986, . 125), α  Hazel Henderson μεώε ό «…βγ  πεόεες γυαίες  όμ παγμα βώυ αόμα α  εωμωή υς  Φύ, α ίγες ευδαθήες μπεί α φυ ως πς  εευθεία υς α  δαχωμό υς από υς ύυς ς ζωής α υ θαυ» (1983, . 207). ο Μαί γυαίες θβυ α υπείμμαα ς γας υς  γ ε μα υμβή ααπαα ς ύδες ω γυαώ, ως ζωδώ, με  Γ, ως πευ α πγή θε ζωής. Άες φεμίες, πυ αμεωπίζυ ευϊ  ύδε μεαξύ γίας α φεμμύ α επ’ υδεί απδχα  β γή υαία, θα υπίξυ υπίξυ ό  βωμες βωμες εμπείες ω γυαγυαώ υς δίυ α πβδμα ό αφ  από μας γής ευαθίας: … όσον αφορά στην πολιτική δράση, δεν έχει σημασία αν οι έμφυλες διαφορές συνιστούν οντολογικό δεδομένο ή ιστορικό ατύχημα. Η υποστήριξη των γυναικών ως ιστορικών παραγόντων σε μια περίοδο περιβαλλοντικής κρίσης στηρίζεται όχι σε γενικά χαρακτηριστικά αλλά στο πώς πραγματικά η πλειονότητα των γυναικών εργάζεται και σκέ φτεται σήμερα. (Salleh, 1997, σ. 6)

η Mary Mellor χααίζε  θ αυή «υό φεμμό»,  μαία υ πίυ γεα  ό «δε βαίζεα ε υχγς ή βγ υας εξγήες» (Mellor, 1997, . 169). άίθεα, « αύ ω γυαώ με  “φυό” δε απεεί εμή μας χς αμεβς υίας, α ς υής εμεευς ς εγαίας

278

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

ω γυαώ, υχ χωίς ααμβή» (ό.π., . 189). σύμφωα με  δή ς εδχή υ υύ φεμμύ,  γυαίες χυ μα δαίε χ με ό, χααίζε «βγό» α «γό» χό α ίζε ως εξής:  «ο γός χός εία  υθμός ς γής βωμόας ς μ-αθώπς φύς. ο βγός χός απωπεύε  ύ ζωής α  υθμό ωμαής ααπήως ω αθώπω όω» (ό.π.). ο γυαίες  βγό πεδί ααδχα εγαίες –πυ υήθως δε ααγωίζα– γα  ααπααγωγή ς αθώπς ζωής, εώ  γό πεδί –δαίεα μα ε ωίες αής επβίως– εία υχ υπεύθυες  γα  δαή ς ζωής ζ ωής μω ς γς α  α γα  δαφ δαφ  ς βωμός ς. Γα υς δύ αυύς υλικούς  όγυς  όγυς  γυαίες δαθυ μα δαίε πή ό αφ  μ-αθώπ φυό όμ, α υφίαα εμεευ με πύ δαίευς όπυς. η γυαεία «ωμαπί α εωμω» εδ απεύ ό ς πγς εός υ είδυς πής –μας πής πυ ααγωίζε  ααπόφευ α  μόα υ α χες «επβαύες»– ό α ς βες ς αδής υαχίας επί ω γυαώ. Όπως  θε  Mellor,  εγαία ω γυαώ ς ααπααγωγς α γ πααγωγς φαίες φε «ωό χώ α χό υίως α χα ω αδώ» (1997, . 189),  εεί  χυ χμπήε αυό αε απεεμα, πεμυ ’ ααπύξυ μα πή α μα παή «αυμίας» πυ εία εφή μό ό πα  επφίζεα με  «εεόμ» εγαία γα  ααπααγωγή ς ίδας ς ζωής: Το σήμα κατατεθέν της μοντέρνας καπιταλιστικής πατριαρχίας είναι η με βιολογικούς και οικολογικούς όρους «αυτονομία» της … Ο δυτικός –άντρας 8– είναι νέος, ακμαίος, φιλόδοξος, κινητικός και μη επιβαρυ μένος με υποχρεώσεις. Δεν είναι αυτός ο κόσμος που γνωρίζουν οι

8 σ αγγό “man” , εός εαγωγώ, γα α επμαθεί  εξγή αύ υ αθώπυ με  α (..μ.).

279

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

περισσότερες γυναίκες. Ο δικός τους κόσμος οριοθετείται από επιβεβλημένη εργασία η οποία στηρίζεται στο καθήκον, την αγάπη, τη βία ή τον φόβο απώλειας της οικονομικής στήριξης. (Mellor, 1997, σ. 189)

άυό χε πφαώς επίδα πω  γεή φδξία υ πυ ήμας α μας ε α ζύμε χωίς  απύπωμ μας α βααίε  Γ. Γ. Όπως είδαμε  εφα 2,  βαθείς γς επχεμαγύ υπ μας ααγής ς υείδής μας ό αφ ς δίες μας με  μ-αθώπ φυό όμ. ο Warwick Fox επθυμεί μα α ααγή πεαήω ώε α χεζεα α δαγύ ό, υ αυί πυ παεμβαίυ  πεβ, α όχ α πφε  βς ς δαόγς ’ εείυς πυ  υπεαπίζα. Πϋπόθε γ’ αυό, υπίζε, εία α χυμε επίγω ω «ααφώ» ίω αμεα ’ εμς α  μ-αθώπ φυό όμ. σμείωα όε ό  βαθείς όγ αμεωπίζυ α εξαεό πόβμα  α πείυ ως πς αυή  χ –  πεόε θωπ απ δε φα , α εία δύ α υβυμε πώς θα μπυ π α  υ. Μες φεμίες, ωό, υπίζυ ό υπχυ ήδ εαμμύα θωπ πυ φα , ή υχ βία δυμε   α  υ –  γυαίες. σ παί μας ας αγως,  εγγύα ω γυαώ πς  φύ ς πθεεί  εμπθφυαή ς πς πής, ε επαφή μ’ α όμ πυ πεγφε  Judith Plant α π μ υ πυ ήμας θα ήθεα α δυ α ααβώε – α όμ  πί «μεαωύχ εύα εεείες –με πφς υς θεύς ς γς α υ υπόγευ όμυ, εευγς θυίες, εξυαή απχή α εία– π α πααβαεί αυό πυ θεωεί ό εία  εή γ» (χ.χ., . 3).  Έα ζήμα πυ χεζεα α αμεωπίε  φεμμός  παί ω ευύεω όχω υ πυ ήμας εία  υμφίω υ αήμας γα μα θεή απίμ ς πξς ς γας με  αγ γα μείω ω πθυμαώ μεγεθώ. Βεβαίως, δε εία απααί μα α απίμ α υεπγεα α μεγ αθ-

280

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

μό παγμαώ γεήεω, όμως ας πμός πυ αεγεί  είμ γα  γα θα μπύε α αμεωπίε δυίες  μμπί πώ εγχυ ω γεήεω. Όμως, π, ε μα βώμ ωία πυ θα ευγύε ω,  θωπ θα μθαα α επυγχυ α α δαύ βώμυς υθμύς ααπααγωγής, όπως  υ ήδ α μ αεώ ήω (δαίεα  άφή α  λαή άμεή). ο φεμμός ς «δαφς» εδ δε χε μείε μ είε χωίς υς επς υ. η Janet Biehl, α πώ, πεβεύε ό  ύδε ω  γυαώ με  φύ α  επαόυθ αθυπόαξ αμφω εία αβώς αυό πυ αθ επίδυ  α ππαθύμε α χμπήυμε  υγεμ ύδε γα χεαφεύς πύς:  Όταν οι οικοφεμινίστριες ανάγουν τα προσωπικά γνωρίσματα των γυ γ υ ναικών στη βιολογία βι ολογία της αναπαραγωγής και της σεξουαλικότητας τεί νουν να κάνουν αποδεκτές τις ανδρογενείς εκείνες εικόνες που ορίζουν τις γυναίκες ως βιολογικά πρωτίστως όντα … [αυτό] ισοδυναμεί με το να παραδίδουν τις γυναίκες στα αρσενικά στερεότυπα, που απο δίδουν τη δομή του χαρακτήρα των γυναικών αποκλειστικά στη βιολο γική τους οντότητα. (Biehl, 1993, σ. 55)

η Plumwood, εξυ, δευίζε απύως γα π όγ αυύ υ είδυς  φεμμός αμεωπίζεα από πα μήμαα υ φεμύ ήμας ως αδαός:  «η α ς φύς … υπήξε α πααμε α μαό εγαεί  δθε ω υώ πυ επδώυ α αήυ ς γυαίες  θ υς», α : … δεδομένου αυτού του υπόβαθρου, δεν μας εκπλήσσει που πολλές φεμινίστριες αντιμετωπίζουν με αρκετή δυσπιστία μια πρόσφατη θέση, η οποία προβάλλεται από έναν αυξανόμενο αριθμό συγγραφέων στο οικοφεμινιστικό στρατόπεδο, ότι ίσως μπορούμε να πούμε και κάτι υπέρ της γυναικείας συνάφειας με τη φύση. (Plumwood, 1988, σ. 16, βλ. επίσης 1993, σ. 20)

281

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

σ ίδ πεύμα,  Mary Mellor ε μα μ α χήμ δ μεαξύ φεμμύ α φεμώ αξώ: «άόμα α ε πεπώες πυ ες π χας υπίζυ ό εή θ  πή υς αχε  δμευ  φεμμό, αυό υχ δθαίε ε μα υζή πεί γυναικείων αξιών » (Mellor, 1992b, . 245,  μφα  πωόυπ), α εώ φείυμε α επμυμε ό, όπως μαυύ α χεία ε αυό  εφα, υπχυ α πς γυαίες υγγαφείς πυ υ  ίδ,  γεή δαπίω ς Mellor εία εύχ: «τ α εείζεα μα γυαεία αξία χωίς α αμεωπίζες ς χες εξυίας μεαξύ αδώ α γυαώ δυαμεί με  α εείζεα μα -γυαεία μ πα μα -φεμή θ» (ό.π., . 246). η ή ς Janet Biehl χε ως βαό όχ υς βαθείς ό γυς, υς πίυς θεωεί δεμευμυς ’ α πόγαμμα πυ θα δαφαίε  επί ω γυαώ υαχία ω αδώ, όμως  πααήες ς μπύ α αξπθύ  ίδ απεεμα α ως πς  φεμμό ς «δαφς». Δε θα ππε, π πε, γφε, α ζμε από ς γυαίες α «φα όπως α βυό» –  παί υ αγώα υς γα εαυό, αυμία α απδχή υς ως γ όα   θα δυαμύε με «α χό πμα  πόωπ» (Biehl, 1988, . 14). Παωδεί υς βαθείς όγυς (α ς φεμίες ς «δαφς») πυ υπίζυ ό  «αες» αξίες α α «αε» χαα εία πα:  «τ α  ες  γή·   α  ες  εαυό· δες πύ δήγα αυ υς ες,  ω ω –  γυαίες ήα πα ε αώε θ από υς ες χωίς ό αυό  εχό αμμό» (Biehl, 1988,. 13). η ππθεα ς βαθς γίας α μας εμπεύε ς αες ς εμόας, ς υπχωόας α ς απεόας απα  φυό όμ (α α α αθώπα όα) μπεί, υπίζεα, μό α απεμαα α φε ως πς  απεευθω ω γυαώ. σύμφωα με  π αυή,  γυαεί ίμα ααπύχθε αβώς γα  ααπή ς εμόας α ς απεόας (α γα   υφίας εός παδύ α δα ή δώδεα μήες), επεδή αυ α χαα χυ ευγήε πς όφε-

282

 

Οικολογισμός και άλλες ιδεολογίες 

ς ς πααχίας. σ παί ς πααχίας (υ ήμεα),   γυαίες δε χυ  πυεα α αυθήυ  βαθύ  γό πόγαμμα, α  βαθμό πυ  φεμμός απδχεα υς όυς ς βαθς γίας δε πφε ύε  αυός πα υπεία ς γυαίες: «…εία αβώς  απεόα, με  παθή α δεή υπαή υς ες, αυό από  πί ππαθύ α ξεφύ γυ  γυαίες ήμεα» ήμεα» (Biehl, 1988, . 14). 14). ο αυχίες αυς φαία α θεμεωμες, αφύ  φεμμός υπό μία α ααήγε α ζ από υς αθώπυς γε α εεύ «θυύς» όπυς υχς με  όμ, γωίζας ό αυό εία πθαόε α  υ  γυαίες πα  δες. ά γίε   –α ε  υγεμ όπ υχς με  όμ, α  απαξίωή υς, απεύ πγμα μς ω αίω ς υπαγής ω γυαώ υς δες–, όε  θ ω γυαώ μό α χεεε μπεί. έπμως,  φεμμός «ς δαφς» πίε μα επίδυ αγή (μα αγή πυ  Plumwood απαεί « αφή» (1993, . 31)): α εφαμόυμε δες πυ χυ ήδ αφεί εαί ω γυαώ πεύας ό, α γίυ απδες α εφαμύ από όυς,  απεμα θα εία μα γεή βείω ό  αθώπ αα ό α  μ-αθώπ – α δε γίυ απδες, όε  γυαίες θα χυ «θυε υς εαυύς υς γα  πεβ», α αυό εία α ίμμα πυ μες φεμίες αφώς δε εία δαεθεμες α πώυ: «έφό απυζε μα φεμή πή … υπχε ίδυς  π πή α μ πααγγε ύε α μα απ-εμφυπμ δαύπω ς “γυαείας αχής”, πα μό μα εμφαή ή υγαυμμ αδεξ ς αδής» (Mellor, 1992b, . 249). ο «απδμός» φεμμός, από   με, πααμε με α δ υ πβήμαα. η  επγής μεαξύ αδύ α γυαείυ χε  ευυχή υπεα α απφεύγα  παγίδες πυ ααύπυ όα  μεαχμαή πή βαίζεα  δεύε, αφήας ωό  μ (πθαό) υπεβ αό. σ θ είε μας αδής είε μας γυαείας γής  Plumwood υπίζε μα γή γή πυ «ααγωίζε α εωμαώε ς απ-

283

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

φθείες χες εξς α μας αθ αύς α ααγωίζυμε  χς μας πς υς απααίυς γα  επβίω υς ς γς» (Plumwood, 1993, . 196). Όμως  μαίε αυό α πώς θα  πεύχυμε; Μχ α πχωήε  χεή εγαία,  χώς πα από  δυϊμό θα πααμείε υγμς ε μα μίχ απδίας – απεευθεωής α αυόχα απαδωής εξαίας ς απυίας παίδω ήμας.

Συμπέρασμα

έίπα  αχή αυύ υ εφααίυ ό α χεία πυ παυζα εδώ θα ππε α βαθύυ  ααό ς δαόας υ γμύ ως μας πής δεγίας. νμίζω ό αυό επεεύχθ. ο γμός δε μπεί α «υπαχθεί» ε αμία από ς δεγίες πυ υζήθα εδώ, με  αμυδ πθαή εξαίε υ φεμμύ, α αμία από αυς ς δεγίες δε μπεί α επωθεί ό επήθε επυχώς  γμό. άίθεα με παδήπε  δεγία,  γμός αχεία θεμεωδώς με  χ μεαξύ ω αθώπω όω α υ φυύ υς πεβς. Π υγεμα, α δύ ύα α δαίεα θμαα υ γμύ,  πί υ α όα  υή απυξ α  αίθεή υ  αθωπεμό, δε μπεί α βεθύ πυθε  φεευθεμό,  υμό α  αμό – α υπχυ ως υπαγμός  φεμμό, όπυ γα παδεγμα  αθωπεμός ααθίαα από  αδεμό. δε μό. τ τ υμπαμ μας ππε α εία ό  γμός εία μα δεγία από μός υ, ε με επεδή πφε μα υεή (α όχ απόβ) ή ς ύγχς ωίας α μα πόα βείως, α ε με επεδή αυή  ή α  πόα δαφυ θεμεωδώς από αυς πυ πφυ ες μες πς δεγίες.

284

 

Επίλογος   Έχυμε επίε ς δαφς μεαξύ υ γμύ α ω ω μαώ δεγώ, εώ  αυμφωία μεαξύ αυώ πυ όμαα πεβαμό α γμό εία π ξεθα. ο γμός επδώε α θε δα υπό αμφβή μα ό ε πώ, μώ α ωώ παώ  όπως δε  ε  πεβαμός. ο γμός αμαίζεα α μεαβμχαό μ αε δαφεό από αυό με  πί χυμε γε εξεωθεί. έώ  πεόεες εδχς υ μεαβμχαύ μς ύα γύω από  υή απυξ,  υή εχ γία, ς δευυόμεες δευυόμεες υπείες, υπείες,  αύξ υ εεύθευ χόυ α  απί με υύς όυς,  μεαβμχαή ωία υ γμύ αμφβεί  απυξ α  εχγία, α υπίζε ό  έυζωία θα υεπγεα πεόε εγαία α γόεα υ αγαθ. ουα,  γμός παίε α βα  αθή υθή ς πεαόας υ παή α ω πα είδ πώ, μώ α ωώ παώ εία, πώ, πθα α, δεύε, επθυμ μα ε αυό  παί. ο πεβαμός δε υθίζε α ε  .  Ό αφ ς χες ω αθώπω με  μ-αθώπ φυό όμ,  γμός ζ  βς ς δαόγς α μεαεθεί από εείυς πυ υπίζυ ό  μ-αθώπς φυός όμς ππε α απήε πή φωή ε εείυς πυ θεωύ πως δε ππε. ο πεβας θα αύ υήθως γα  «φύ» μό μχ υ μείυ πυ μπεί α επεε α αθώπα όα·  γς θα υπίξυ ό  χυός αθωπεμός πυ πδίδε αυό απεεί μ μς ω μεώ μας πβμω πα ύ υς. Παί πβμαμί ως πς α όα  απυξ α θς αυχίες χε με  μ-αθώπ φυό όμ υδυζα α παγυ  γμό, ως αυθύπα πή δεγία.

285

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Μπύμε α  χααίυμε δεγία (με  ευγή α) επεδή χε, α’ αχς, μα πγγ υ πύ α ωύ όμυ –α ζευγ πα γυα– πυ μας βθ α βύμε  δόμ μας πς αυό. Έχε επίς α πόγαμμα πής ααγής α,  αί, μα εόα υ μα ε  είδυς ωία πεύυ  γς ό ππε α ζήυμε –  πία, με χααύς όυς, θα απαύαμε «βώμ ωία». έπεδή α πεγαφ α α χεία υ π-γύ πγμμας δε μπύ α εωμαωθύ ε ες πς δεγίες (όπως  αμός) χωίς α ς αξυ μα, χυμε ίγυα  δαίωμα α πθεήυμε  γμό  π ω δεγώ, με ς πίες υαγωίζεα  πή ία υ ύευ 20ύ αώα. άίθεα, θεωώ ό δφες εδχς υ πεβαμύ (παία υ πεβς, εγχς ς ύπας, ααύω ω απμμω) μπύ α εαχθύ με χεή ευία ε πεόε γω δεγ πααδείγμαα, α  ε με  πία χυ αφμωθεί α ζήμαα αυ ε ό  εύς υ πύ φμας δείχε  επί αυή  πξ.  Όμως  χύε ως πς  χ μεαξύ γμύ α πεβαμύ; Μα ααμεόμε απ θα ήα α δύμε  γμό ως  υπή εόα πυ χεζα όα α π ήμαα πεμυ α δυ απεεμα. σύμφωα με μα α αγω,  π πή δαθε μα εφμή 1 α μα ζπαή πυγα, με  δεύε α ευγεί ως α είδς πυαύ αυφύαα, αααώας υς εφμς  ξ όα απίυ πύ ς πείας υς α  «παή υς δαμυ ω θεμώ». άυό δυαμεί με  α χααίυμε χα α εωήμαα χε με  ε εία, ή όχ, παγμαπήμ  βαθ π εόα, όπως  χω αγαφήε ε αυό  ββί. σ παγμαόα, βε αυής ς αγως,  υπμός υ γμύ –με

1 Χμπύμε α παγωγα υ πύ όυ «εφμμός», πυ μαδεί μεαυθμς ες α πας (..μ.).

286

 

Επίλογος 

υς αμαμύς α  γεμ αφίω δμυγόα πυ μπεί α γεήε– απεεί  π δυαό χαί υ. άόμα αύεα,  υπό όαμα απεεί  απααί αξαή πγή μπευς από  πία χυ αγ α αύ υεχώς  π αβς, αόμ α  πεόε εφμς α αα γωμ. ο π μεαυθμς χεζα μα ζ δαφπμ εόα ς μεαβμχαής ωίας, χεζα αμας ς βαθς γίας, χεζα ς εας μεες ς βώμς ωίας α, πααδόξως, χεζα πεαα α υς επααφυμε  γ α α υς υπεθυμίζυμε α όα  απυξ. η βαθ π πή υπεθυμίζε υς μεαυθμς πύ θυ α πε, αόμα  α  παγμαόα δε πεύυ ό μπύ α φυ εεί. Γύω από  υγεμ πή ααπύεα αυό πυ θα μπύαμε α θεωήυμε μα «επδμή « επδμή α» μεαξύ υ γμύ α υ πεβαμύ. έία, όμως, ό πφας ό  α αυή εία επδμή; ομ θα υπίξυ ό  ζπας πες δες εία απύως απααγωγς, αφύ «αχίζυ α αευθύυ  πεβαό ίμα ε αυααύμεες αγς, εμπδίζας  ωία α ε ς μεαυθμίες πυ ό επα χεζεα» (Lewis, 1992, . 2). άυή εία μία α α π δμφής π μεαξύ ω ααυώ ς πεβαής πής – αόμ α μεαξύ όω αμεωπίζυ ς πθες ς ευϊόεα απ’ ό  Lewis. τ εείζα, γα παδεγμα,  Tim Hayward (1995, 1998) α o John Barry (1999), με αε δαφεό όπ. ο Hayward ααφεα ε «δύ δόγμαα» υ γμύ – πί ε μα εγγεή αξία α  ή υ αθωπεμύ (1998, εφ. 2 α 3·  θ υ γα  αθωπεμό χίαα  εφα 2)–, μαδώας με  ξ «δόγμα»  αίθή υ ό αυί  θεμ ίθ ς πς πής ς δε χυ μεεθεί α απεύ, μαπόθεμα, χπδ γα  απδχή ς πεβαής πής. Υπίζε ό ευως δαδεδμες πες εμείες ω υγεμω όω εία εγ αυες αλλά και π απααγωγς. η πή υ εία ό «α πεφωμ

287

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

πωπό υμφ» εία  αύε δός πς α εμπός, αφύ εία π υεό εγ από  βεμό ή  εμό α υδε αύεα πς α βα αθώπα ία. ο John Barry απίπε, μίως,  βαθ γία ως θεμ ς πς πής, γα  παό όγ ό δε πόεα α εξαφαίε ευεία υπήξ (J. Barry, 1999, . 26 α 42). έπχεμαγεί, αθως, υπ ς αγεας μας «γής αεής» με β μα ή  απα  αθωπεμό, α υπ μας επμεείας «δεγής χής»  πία θα αααμβυ π πίες: «…  ω “γώ αεώ” απεεί υαό χεί αυής ς πς αίς γα  δόα υ πί» (ό.π., . 65). Θα πείω μες πθας απαήες επί ω υγεμω πααήεω πααω ε αυό  εφα. κα  π υ Lewis,  -ζπαμός απεεί  πεβ «πυδώας  α-πεβαό αίμα» (Lewis, 1992, . 6),   θε ως όχ α απδμήε αυ πυ θεωεί ως α εα αξώμαα υ «ζπαύ πεβαμύ», όπως α  υπείμε υς μφπό πεπίθ «ό  μή απυξ εία εξ μύ μ βώμ» (ό.π., . 3). τα εα αυ αξώμαα εία : … ότι οι «αρχέγονοι» (ή «πρωτόγονοι») λαοί αποτελούν παράδειγμα του πώς μπορούμε να ζούμε σε αρμονία με τη φύση (και μεταξύ μας) ·  ότι μια ριζική αποκέντρωση, που οδηγεί σε τοπική αυτάρκεια, είναι απαραίτητη για τη μέγιστη δυνατή κοινωνική και οικολογική ευημερία· ότι η τεχνολογική εξέλιξη, αν όχι και η ίδια η επιστημονική πρόοδος, είναι εγγενώς βλαπτική και αποκτηνωτική· και ότι το σύστημα της καπιταλιστικής αγοράς είναι αναπόφευκτα καταστροφ καταστροφικό ικό και σπάταλο. (Lewis, 1992, σ. 3)

ο Lewis θεωεί όες αυς ς απόες αθαμες (ό.π., . 9) α απίπε  -ζπαή επίθε  μή απυξ, υπίζας ό  απυξ ε αξία  εία  εία απόυα υμβαή με  μαπόθεμ βωμόα: «έώ δε γίεα, βεβαίως,  παγόμα μία α ααπύεα απεόα ε ποσότητα , εύας α -

288

 

Επίλογος 

α δγύμε παμό ααώμω αααωώ πϊόω, μπο - -   α υεχίε α επεείεα από πευς αξίας , παγας πρεί  α όεα αγαθ α υπείες ό α π μ» (ό.π., . 10,  μφα  πωόυπ). ο ζπες π θα μπύα α απαήυ  ή «ω εω αξωμω» γας ό δε ααγωίζυ υς εαυύς υς ’ αυή  ύθε εόα. ο Lewis φαίεα α αίζε  ααύα μας ααίας πυγας εός πεβαμύ ω βεαμεαώ δυώ αώ, ααύας γεευ  απεμα «-ζπαμό». σε θε αύ πεχεα αήθεα, όμως ευπχε α πή μυθπαία,  επίζω ό  υπόπ αυύ υ ββίυ παχε απδείξες ως πς  χ επεόα υ αεχήμας υ Lewis. έ, όπως υπζμα,  Lewis όχευε ε θς με, όε  επυχία ς επίθεής υ εία μ αμφβήμ. ο ζπες π θα μπύα επίς α πυ ό  ααυός χυμός υ χε με  μή απυξ εία πείεγς, αφύ πααχωεί υς ζπες πυς εεί αβώς πυ θυ:  ααγώ ό α παόα επίπεδα μής απυξς σε ποσότητα  δε   δε εία βώμα. Δε θα μπύα α φααώ αα π α υπίζε ό μα απυξ ως πς  αξία δε εία βώμ (α α μπώ α φααώ μες αε ες δαφωίες ως πς  πώς αθίζυμε  αξία α’ αχς).  Ό αφ  ζήμα ς αγής,  ζπες π θα μπύα α υπίξυ ό  ζπαμός υς, μα υ α αθ απεχθή  π πή  όμ, ε υς μεπαθείς γς α φαία π αξβα απ’ ό εία ήδ, πεαίας  δαφς γα  είδό υς υς δαδόμυς ς εξυίας. σ εφα 4 δεξα ό αυή ήα, μα, μα αευθυήα γαμμή υ πγμμας μες δς ς Earth First! … oι πράξεις δολιοφθορέων κατά κανόνα ενισχύουν τη θέση και τη διαπραγματευτική δυνατότητα πιο συνετών αντιπάλων. Η βιομηχανία θεωρεί τους μετριοπαθείς περιβαλλοντολόγους ριζοσπάστες μέχρι να πάρει μια γεύση από πραγματικό ριζοσπαστικό ακτιβισμό. Ξαφνικά οι

289

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ήπιες τακτικές του Sierra Club και άλλων χαρτογιακάδων οικο-γρα φειοκρατών γίνονται πολύ πιο ελκυστικές και αρμόζουσες σοβαρής διαπραγμάτευσης. Οι μετριοπαθείς αυτοί περιβαλλοντιστές πρέπει να κα ταδικάζουν τις πρακτικές δολιοφθοράς προκειμένου να διασώζουν τη δική τους εικόνα, όμως οφείλουν να εκμεταλλεύονται στο έπακρο την αξιοπιστία που προσδίδει στη δική τους προσέγγιση. (Foreman (Forem an and Haywood, 1989, σ. 22)

 Υπχυ  Υπχ υ  εεί εεί  πυ θα υπ υπίξ ίξυ, υ, ύως ή ως ως,, ό ό  Lewi Lewiss ε πή φααία γα  ίπα – ό  ζπαή π πή πααμε ό πύ   ς εφμίας εφμίας υγγεύς ς, ώε αθίαα χεδό αόα. κα εωό όπ, αυό θα μπύε α εία  απεμα μας ξς δμόας πυ γώα α πεβα θμαα  πό πεδί πεί α  ς δεαείας υ 1980. Μπεί α φαεί πείεγς  χυμός ό  ζπαή π πή υπήξε θύμα ς επυχίας υ εφμμύ, όμως, ύμφωα με μα πγ γ πυ θεω θεωεί εί  α α  μεαξ μεαξύ ύ πεβ πεβα αμ μύ ύ α  γ γμύ μύ ααφή μ, πα δμυγή, πθαό αυό αβώς υβ. τ π ίμα παε χόα ππαθώας α πωθήε  πεβ  πή αζα, α  μείζες πς πααξες χυ ό επδξα ε από μα π ωίδα  αθεμ  μαία ς, ώε μζε α μ υπχε πα αγ γα μα δαίε π (πόω μ ριζοσπαστική πράσινη ) πή. Όπως  θεε  Anna Bramwell, «…ό, από  Π ή εία αξπήμ χε ε μεγ βαθμό εαχθεί  πό ύμα» (Bramwell, 1994, . 206). σύμφωα με  αγω αυή,  ζπαή π πή χθε μα ε αμπόεα φώα α δυαόεες φως, α  εμα γα ζπαή ωή, πή α μή ααγή γε – α δε ώπε. ο ζπες π βία φεα ε β θ. άπό  μα με χυ α δαδώυ α μήυμα  από   χα αμωπ μ’ α ό α με μα υύα πυ, α  αίή υς, υς εμπδίζυ α  υ. Έ, ε μυς χώυς δμόας υζής εείζα  εφμμό, είε πεύας ό  δόα υ ζπ πυ δγεί  αυπεθωπί-

290

 

Επίλογος 

, είε επεδή υς υγεμυς χώυς (δαίεα  εόα α  αδόφω)  υζήες ίυ μ πς ό, ήδ εδαφε  ό ( ύπα ω παμώ,  φώες πυ πεθαίυ) πα πς ό, θα εδφεε υς ίδυς, α δόα  ευαία ’ αύυ  χεό. Δε υπχε ίπε αύγ ε όα αυ· πόεα  γα  υπό δίμμα θε ζπαής μφής πής, α μπεί α δγήε ε μα επαχθή μφή πής χζφεας. Μα ’ α  παί,  Jonathon Porritt πεγαε πε πώς όας αυόχα δευθυής ω Friends of the Earth α μς υ Πυ κόμμας ( Dodds, 1998, . 201) αθαόα α  αβύ πς δαφες αευθύες αυόχα. η αα χε ως εξής: Θυμε α δαδώυμε  ευύ ό  π πή, α «πευμε  μήυμα», α θυμε α δαφαίυμε ό  π μήυμα θα εία ζπαό μ, πα απώς εφμό, όμως παυζεα  πόβμα ό, πεμυ α μεαδώυμε πδήπε μήυμα, αυό θα ππε α εία εφμό α όχ ζπαό. ο Porritt ααφεα, γα παδεγμα,  εξαε επυχμ εαεία ω Friends of the Earth με όχ α πεθύ  πααγωγί αεζό α ααγήυ αδα  χή χωφθαθω (CFC). έπήμαε ό α  υ 1989 γόα χή CFC μό ε α 5 - 10% ω αεζό, ε ύγ με  χεδό 75% μός α πείπυ χό ωίεα. κ , γφε, εία «…μό γα αό – α μό πθμε βήμα πς α αφαε πεβ». κ ύεα ω: «Μας δγεί, όμως, παγμα ω α ίγ π   βωμόα;» ( Dodds, 1988, . 200-201). ο ίδς πααεί: Διάφοροι βαθείς πράσινοι (μεταξύ αυτών και μέλη του Πράσινου Κόμματος) έσπευσαν να κατακρίνουν τους Friends of the Earth που δεν οργάνωσαν μιαν εκστρατεία ενάντια στα αεροζόλ γενικότερα, από τη στιγμή που είναι αναμφίβολα αχρείαστα, ζημιογόνα και κάθε άλλο πάρα ανώδυνα για το περιβάλλον, ακόμα κι αν δεν χρησιμοποιούν CFC. Τέτοιοι επικριτές ισχυρίστηκαν (και ποιος μπορεί να τους κατη  γορήσει γι’ αυτό;) ότι οργανώνοντας μιαν εκστρατεία για αεροζόλ χωρίς CFC στην πραγματικότητα αποδεχόμαστε, αν δεν προωθούμε κιό-

291

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

 λας, την αυταρέσκεια, αυταρέσκεια, την έπαρση και απολύτως αντίθετα στη βιωσιμότητα καταναλωτικά πρότυπα. (στο Dodds, 1988, σ. 201)

τα πααπω εμπεχυ α δίμμα:  έ, όπως υπαμβυ  εευαίες φες, πεβας εαείες μπεί α επείυ  πόβμα ς βωμόας, όε  εαφ π α  βαθ π πή υγύα μ, πα υεγζα –  πεί «επδμής ας» θεωία ίθεα ε αμφβή. Με α όγα, δε πόεα απώς γα α θμα μαγίας, ως πς  α εία ή δε εία  ίδ πγμα  πεβαμός α  γμός, α,  πείπω πυ δε εία, α πό δαφυ, α γα α θμα με π-αγς πεες. ά  ζπες α  εφμς π πχωύ ε δαφες αευθύες, αυό εία  παγμα βαό, αφύ  πγα υπεπ ς πής χζφεας εία ό αόμα α α  δύ θες βία ε δαφε μεία, αυθύ υχ  ίδα πεία. Γα α  θυμε δαφε,  εαφ π θα χυύ ό μα εαφ π επαίδευ μπεί α δγήε ε βαθ π ζπαπί, ό  φυγή ή ω παγμω δγεί από  πώ  δεύε:  «έ ε πεύω ό πεόε αό, πα αό, μπεί α πύε α αμεωπίυμε ες πεγγίες ως χεία μας μεαβαής αγής», γφε  Porritt ( Dodds, 1988, . 199). O Porritt θα μπύε αόμα α –απόθυμα ω– α χυεί πως δήπε εία αύε από  ίπα, αόμα  α δε παγμαπθεί αμία απύως εξξ: «έ π πεπώε, α χυμε α επξυμε μεαξύ πω γπδω α φύε απεχθώ γπδω, μεαξύ πεώ πω αααωώ α ααόγως απόεω παας πής αααωώ, βόμαε μπ ε μα υπή (υ ααγαή, ..μ.) επγή Χόμπ2» ( Dodds, 1988,

2 σ αγγό  παμώδς φα Hobson’s choice   (επγή Χόμπ), πυ υπδώε  ααγαή επγή.

292

 

Επίλογος 

. 199). Με μα α γή,  ζπες π μπύ α, α πεία, α υπίζυ εφμς θες, αφύ θα μπύε  α παίυ  παό γπ α α βεώυ  εή ζί υ Body Shop. Μήπως, όμως,  βωμό ς δμόας υ πεβαμύ θυζα π ζπας, αμς υίως πεπθήες; έπμως, α εό ζήμα αγής πυ ίθεα  π ίμα αφ  α  εαφ π πή (πεβαμός) αυξε ή μεώε ς δυαόες ς βαθς πς πής (γμύ). σε αδς γαμμς μώας,  πώ θα φαεί πθαόε α δεχύμε ό α  δύ αυς μφς πής δεύυ  ίδα αεύθυ, παό πθαό  μία πεα α  ς ς, εώ θα φαεί γόε πθαό α δεχύμε ό ευγύ ε απαθε μ, πα ε υεγαία μεαξύ υς. σ εευαία αυή πείπω,  απεμα θα εία α μ εθαυθεί  όμς α δε  πεβαμό ως μία «μεαβαή αγή» πς  γμό, α α υπχθεί ό δε υφίαα απύως αμία α αγή.  Υπχυ,  Υπ χυ, βεβαίως, επχεήμαα υπ α α αμφω ω πααπω θεω, όπως υπχυ α δφ όπ δαύπως ς πώς (α, α α φαόμεα, α δμφες) «θς ς ύγς». Μα γεή δα πυ δαχε ς πίες αυς δαυπώες εία ό α αποτελέσματα της πολιτικής  ω   ω ζπαώ α ω εφμώ πγαμμω μζυ πύ, αόμ α α οι αιτίες και οι αξίες     β υς δαφυ. Γε μώας,  πόθε ς πής ό ω εφμώ ό α ω ζπαώ εία α παεύυ  πεβ. ο ζπες π υπήζα από πα ό αυός  όχς δε μπεί α επευχθεί ό  μή απυξ πααμε  αθό χεί ς βμχας α υπό εβμχ ωίες, α ό   μας απα  πεβαή παία αθδγεία από αθωπε αθωπε  ήα. τ «πώ ύμα» επθεω α ς πς πεί ίω  απυξ πήθε από θαώες ς αφθίας ω πόω όπως  Herman Kahn α Julian Simon, πυ υπήξα ευθαώς (α αόμα  υ) ό υπχυ πεόε από αεύς γα α α φ-

293

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

υμε βόα, ύε ίγ ύε πύ γα πα: «Έχυμε π α χα μας …  εχγία γα α αΐζυμε, α ύυμε α α παχυμε εγεα ’ α υεχώς αυξαόμε πθυμό γα α επόμεα 7 δεαμμύα χόα» (Simon  Myers and Simon, 1994, . 65). άυ α επχεήμαα πβα αόμα, όμως χυ εχυθεί (ή, ε μες πεπώες, ααααθεί) από α πύ π εεπυμ «δεύε ύμα» αίδας πς  θ πεί ίω  απυξ,  πί χε μαεί «γός εμεμός» (Jacobs, 1999b, Moll and Sonnenfeld, 2000). σ ββί υ γα  πή ς ύπας,  Albert Weale πεγφε πώς α  δεα ς δεαείας υ 1980  όγ εμες χα α αμφβύ  π ό υπχε «μα χ αμβαίυ ααγωμύ 3 μεαξύ ς μής ευμεας α ς φίδας γα  πεβ» (Weale, 1992, . 31). ο όγ εμες πόβαα ία επχεήμαα:  Πώ, «όα απφεύγυμε α ααβυμε α “ό” ς πεβαής παίας,  απεμα εία υχ α εξμύμε χήμαα γα ς παύες γες με ίμμα α εππ βς γα ς μες γες» (ό.π., . 76)· δεύε, «[α]ί α εβε  πεβαή παία ως α βς γα  μία,  όγς εμεής  εαμβε ως μα πθαή πγή μεής απυξς …, α αυμα γα βμχαή αμία» (ό.π., . 78)· α, ί: … με την έλευση των παγκόσμιων αγορών, οι προδιαγραφές για την αποδοχή των προϊόντων θα καθορίζονται από τη χώρα με τις πιο αυ -

3

σ πωόυπ  φα zero-sum trade-off ,  πία πααπμπε α zero-sum games , δαδή ε παχίδα όπυ α δ πω παώ δυαμύ με ς ζμίες ω υπίπω. σ μα ς πής,  φα χμπεία όα θεωεία ό υπχυ πεμες πγς εόδω ή/α πύυ, πόε  απφες πυ αμβα χυ εδμυς α χαμυς, α ααύπυ μω υμββαμώ μεαξύ ααγωώ υμφεόω (β. The American Heritage, New Dictionary of Cultural Literacy, 3rd edition, 2005, Houghton Mifflin Company, ..μ.).

294

 

Επίλογος 

στηρές προδιαγραφές ελέγχου της ρύπανσης. Έτσι, η μελλοντική ανάπτυξη μιας μεταβιομηχανικής οικονομίας θα εξαρτάται από τη δυνατότητά της να παράγει υψηλής αξίας ποιοτικά προϊόντα, με εφαρμογή αυ στηρών περιβαλλοντικών προδιαγραφών. (Weale, 1992, σ. 77)

η υγεμ απύδε ς μής απυξς από  πεβαή υπβθμ φαίεα α απύε (υχ α από) α υόεα β  φαα ω ζπαώ γώ. Με όυς αγής, γαί α αχύμαε με ζπας γς απόες α μπύμε, πυ ε  όγς, α χυμε α  πία ό α  ύ χ;  Θα επω  ζήμα αυό πααω, όμως πώα ππε α δεευήυμε μα  πγγ  «θ ς ύγς». ο όγ εμες εζυ  πχή υς  εξίω ς μής απυξς, ε αυό πυ αώς θα μπύαμε α απαυμε «υό» ήγμα μα  φπεβαό αόπεδ. τ υμβαίε, όμως, με α επχεήμαα πυ δαυπώα  εφα 2 χε με  αθωπεμό α  βεμό; έία ββα ό επεζεα  πή γαμμή από  α π εείζα μα αθωπεή μ πα μα βεή  ως πς  παία υ πεβς; ο Bryan Norton εία μεαξύ εείω πυ πεύυ πως δε επεζεα. Ό  Norton εία υπής ς «ύγς» δε χωε αμφβία, α πεμυ γα  εόα μεαξύ ω πεβαό γω χυίζε χυίζεα α ό ό ξε ξε πύ πύ α εε εε: «Έχω … επδώξε α μ χμπώ α όγα ω πεβαώ –ς εξγήες πυ δίυ γα ό, υ–, α ς πξες υς –ς πς πυ αυθύ  πξ– ως αθε μεία  χ μυ» (Norton, 1991, . x). Πεβας όω ω εω θα υγύα, γα παδεγμα,  θπ μας πεχής δως ς γας ζωής, α α όχ ως πς  γιατί  θα  θα πεπε αυή α δαωθεί. ο Norton υπίζε ό δε αφ   ς πής α θα δαώυμε μα α πεχή επεδή εία εή ή επεδή θα απδθεί ε υχαγωγς χήες. Θεωεί ό μω μας α-

295

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

θωπεής, υπό  ευεία α, πγγς ό  όχ ω ζπαώ όγω εία δυαό α επευχθύ: … η εισαγωγή της ιδέας ότι διάφορα άλλα είδη έχουν εγγενή αξία, ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι «δίκαιοι» απέναντι σε όλα τα άλλα είδη, δεν επιβάλλει στην ανθρώπινη συμπεριφορά κανέναν –λειτουρ γικά αναγνωρίσιμο– περιορισμό που δεν περιλαμβάνεται ήδη στις γε νικευμένες διαχρονικές υποχρεώσεις μας για τη διαφύλαξη ενός υγι ούς, σύνθετου και λειτουργικά αυτόνομου συστήματος προς όφελος των μελλοντικών ανθρώπινων γενεών. (Norton, 1991, σ. 226)

Π υγεμα, επχεμαγεί υπ μας μφής «εξγαφής αξόμς» πεαήω:  «… πααγωγς αξίες ύα εεύθεα μχς όυ  επίμ επδίωξή υς απεήε  ευύε παί, πόε, με όυς γής ευαθίας υ υήμας, ίθεα πεμί επί ω επγώ πυ ίζα ε αμγή ήα πααγωγόας» (Norton, 1991, . 83). κα ααήγε:  Ένα ιεραρχικό αξιακό σύστημα σύστημα,, λοιπόν, ανοίγει δίοδο σε νέες προσεγ γίσεις της περιβαλλοντικής ηθικής. Οι περιβαλλον περιβαλλοντιστές τιστές δεν χρειάζεται  να επιλέξουν μεταξύ της κοσμοθεω κοσμοθεωρίας ρίας του ανθρωποκ ανθρωποκεντρικ εντρικού ού οικο νομικού αναγωγισμού και του βιοκεντρισμού. βιοκεντρισμού. Ένα ιεραρχικά οργανωμένο και ενοποιημένο σύστημα αξιών προσφέρει μιαν άλλη δυνατότητα. (Norton, 1991, σ. 239)

η ευόα ω όγω εμεώ υ Weale α ω υπώ ς ύγς υ Norton εία ό μας πφυ μα ύ με «ό… ό α…» αί με «είε… είε…» :  τόσο  μ  μή απυξ όσο και  πεβαή   πεβαή παία, τόσο  πααγωγόα   πααγωγόα όσο και  δαφύαξ   δαφύαξ υ υήμας. Γα μα αόμ φ ααύπε  εώμα: ά  θες αυς αξίζυ , γαί α μας απαχεί –από  πευ ς αής, ς αγής ή όπα –  ζπαή γία; Δαθε  ζπαή γία πα «πθμε

296

 

Επίλογος 

αξία» ή απεεί, ε εή αυ, α εχό πεπαμό  επδίωξή μας α χυμε α  πία ό α  ύ χ;  Βεβαίως,  ζπες όγ πθαό θα ξεύα αμφβώας –ή υχ υπβαθμίζας– πυς από υς χυμύς ω όγω εμεώ α ω υπώ ς ύ γς. τα τα ία επχεήμαα πυ δαύπωε ε μυς ω πώω  Weale υπόεα όα ’ α βαθμό εγχυ. Πώ, γαί  υχί βμήχα α αυχύ γα ς μυες γες; ιδες πυ δγύ ε μα α  εύ πωδήπε έξω  από  από α όα ς δεγίας υ γύ εμεμύ – α ας πθαός χώς είής υς εία  αόπεδ ω ζπαώ όγω (α α όχ μό αυός, βεβαίως). σύμφωα με αυή  αγω,  ζπαή γία χε ως πμό α υβαε εό  μύ υ όγυ εμεή. Δεύε,  π ό  παία υ πεβς μπεί α απβεί πγή μεής απυξς υπόεα ε δυ πεύς όυς. Πώ,   χύε με βεβαόα μό ε α πεβ (πυ ε  όγς), δαδή ε ωίες (ή ύ υς) με αήμαα «πόας ζωής» εωμαωμα ε γε πγμμαα – όπως υμβαίε (μμεα)  εαγωγή α  θ 2 (δαίεα  ααθεωμ δ) ς αχής συθής ς ρώμς γα  έυωπαϊή κόα (Hildenbrand, 1992, . 17, 37). Θα μπύαμε α χυύμε πως  χαξ πής  γεγός ό « πεβαή πόα απεεί αώε αγαθό» (Weale, 1992, . 76) αμβεα υπό μό όα  μ εξαφ πεβαής πόας χε ας υπεες ’ αυύς πυ χαυ  πή. Δυυχώς, αυί πυ χαυ  πή ε μεγα μήμαα υ παή πααμυ ε μεγ βαθμό αεπα από α απεμαα ς αφύς υς, α αυό αφ  ε μυς υς χεμό ό υ πεβός υς ό α ω μω ς πής. ο δεύες πεός ός χείζεα με  δαπίω ό δε εία όα α μα πεβαής παίας ευϊ γα  απυξ, α  ίδς  Weale ααφεα ε χεία από  οαδία πυ ααδεύυ ό  πεβαή παία μπεί α επφε α-

297

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ύς υθμύς απυξς. τ αδό έθό σχδ Πεβαής Πής (National Environment Policy Plan, NEPP) δμεύθε  1989 α πεείχε μες από ς ζπαόεες πες μω πυ δχθε π υβ γα  εγχ ς ύπας. ο Weale απυπώε δεξδ ς επμεες α ς υπεες υ χεδίυ (Weale, 1992, . 125-153), όμως μό μα - δυ πυχς υ μας εδαφυ εδώ. Πώ,  χδ υυπγία μεώες ω με γς ίμαας επμπώ αυαείω, επεδή δαπώθε ό «ακό - -  μα και με την πλήρη εφαρμογή των υφιστάμενων τεχνολογιών διαχείρι -  -  σης απορριμμάτων και αποβλήτων 4 δε θα ήα δυαό α απφευχθεί

μα πώ ς πεβαής πόας  οαδία» (ό.π., . 134,  μφα  πωόυπ). Μα, πεμυ α επευχθύ  πεβαί όχ πυ θα, υπίχθε  πααό δ ό «ήα απααίες  ποσοτικές  α   α δμς ααγς  μία» (ό.π., . 135,  μφα δή μυ). η υγεμ ααφ ε πς ααγς εχύε ε π βαθμό  θ ω ζπαώ όγω, αφύ (όπως επήμαα  πααπω ααφ μυ  Lewis) με αβώς γα μα πή μείω υπ ς πίας επχεμαγύ α  ζπες π. η υπί υ NEPP υπγίε ό θα επφεε  αδό άαθ έθό Πϊό μείω 2,6% α  οαδία  εφμζε μό ς α 0,9% εφό α ες χώες αυθύα  παδεγμ ς (Weale, 1992, . 135) –  Weale, πως, επήμαε ό  υπγμί αυί δε αμβυ υπό  μία πυ θα μπύε α πύε (π.χ. από  εξόμ εγεας), ύε α α αα γω φ πυ θα μπύε α πθυ πθυ από αυή. η πόα γα πς α δμς ααγς, μεω, «δε φα-

4 ο ααφεόμεες  αγγό πωόυπ end-of-pipe technologies  αφύ  αφύ  δαχεί ω υπεμμω ς πααγωγής α ς χής αααωώ πϊόω. η πεμ επυχία υς δήγε  ααζή παεμβεω α αχ δα, ς χής πώω υώ α ς πααγωγής πϊόω (..μ.).

298

 

Επίλογος 

όα ευή, αφύ απεύε α δγήε  ζήμα ς παίας υ πεβς ε πεία ύγυς με  μή απυξ, πόε α  πεβαή πή θα επαεχόα  πα χ αμβαίυ ααγωμύ με υς πύς όχυς» (Weale, 1992, . 135). ά μ  , όα εύα υπδώυ ό  υγεμ πευ ω θεω υ γύ εμεμύ φείε α απαφεί, αφύ  χωμός ς μής απυξς από  πεβαή υπβθμ δε θα μζε μ με αώδυ δαζύγ. Μα, μπεί α απδεχθεί αφς, με  ζπαή π επχεμαγία α επαχεα  επφεα – αβωμ, α ααβ. σύμφωα με  ί επχείμα υ γύ εμεμύ ’ α όμ όπυ χύυ αυς πεβας πδαγαφς  υγό πεμα θα  εδίζυ χώες με πϊόα πυ θα πύ ή α θα ξεπεύ ς πδαγαφς αυς. κα υς ζπες πυς   ευαθεί μό εφό πύα δύ πεί ό. Πώ, α πϊόα γα  πία γίεα όγς ππε α χείζα με ς «αυς αυπας πδαγαφς» – α αυία πυ παγα  ιαπωία θα μπύε α εία μα α πείπω, εώ α φ πα παχίδα πυ παγα  κία δε εία. ο γός εμεμός υ ε με μα θ πεί ω «πδαγαφώ γς πϊόω» (Weale, 1992, . 77), όμως  πεβαί παγες δε απεύ ή ααόας γα όα α πϊόα α, βεβαίως, δε γίεα α α απεύ  βαό ή ααόας πϊόω όπως α αυία. ο όγς, πό, υ γύ εμεμύ επί ς ααόας ω πϊόω εία μ χε αίχυς. ο δεύες πεός ός  ίδ παί, α πεμυ α εδθεί  ως ω υγό πεμα, εία ό θα ππε α εφαμόζα «αυς αυπας πδαγαφς», όμως   δε χύε (ε παγόμα ίμαα) γα ς πεόεες αγς ω πεόεω αγαθώ. ο όγ εμες θα μπύα α υπίξυ ό  δεδί ς χεής μθείας απεεί μς υ πγμμαός υς, όμως χυμε  υπία πως αυς πε-

299

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

βας πδαγαφς εία πθαόε α ίθεα ε χύ ε μ όπυ υφίαα ήδ «πεβαός πμός». Γα μα αόμ φ, θα μπύαμε α χυύμε ό ς πμός αεγεία πέρα  από  από α ε όα υ γύ εμεμύ α,  βαθμό πυ  ζπαή γία υ μφή πμής ής, μπαίυμε  πεαμό α υπίξυμε ό γα υς όγυς εμες εία ααγαίς  χώς πυ δμυγύ  π ζπες μόγί υς. τς,  όγ εμες θα υπδείξυ  α μδα ά.έ.Π. μεύμε εεγεαή ααω ως εμή γα  ό  ύδε μεαξύ μής απυξς α ααως εγεας χε ααγθεί – θας  υπό αμφβή  πυ εμφαίζεα ως πεύω ω ζπαώ όγω (Weale, 1992, . 25). έία αήθεα ό  ύδε αυή είχε ααγθεί ς χώες υ ογαμύ ομής συεγαίας α άπυξς (ο.ο.σ.ά.) α εευαία χόα, όμως  ζπες όγ θα μπύα α υπδείξυ ες παγες πυ υβαα ε αυό, από υς πίυς  δύ υχ μπεί α μ εία εύ α ααπααχθύ παγόμα: «η απύδε ς μής απυξς από  ααω εγεας εθαύθε από ς υς μς εγεας,  αχύε μή απυξ υ μα υπεώ α  μεεγαα εεγβόω εεγβόω βμχαώ ς ααπυόμεες χώες» (World Resources Institute, 1992, . 145). ο δύ παγες πυ εία δύ α ααπααχθύ παγόμα εία  δεύες α  ίς. Δε μπύ όες  μίες α εξαώα γα  επβίωή υς από α ααπυόμε μα υπεώ, αφύ α πααδα βμχα πϊόα (πία, γφυες ..ό.) θα υεχίυ α χυ ζή αόμα  όα δε παγα ς χώες πυ α χεζα. Δεύε,  εεγβόες βμχαίες δε μπύ α πααμυ γα πα μεεγαεμες·  παί υ ο.ο.σ.ά. α ύμεα πυ χείζα με  εεγεαή ααω χυ βεωθεί με αίμ μα μετατόπιση  ς   ς ααως α όχ μα (ε παγόμα ίμαα) μείωσή  ς  ς (ό.π., . 144-145). κή χυ δεχθεί α α επχεήμαα υ Bryan Norton χε με  πή ς ύγς. κα πώ,  «εξγή αξόμ-

300

 

Επίλογος 

ή» υ φαίεα ό εππε α γίεα αε μεγ ααφή π φε α εεγπθεί  εγχς «ευαθίας υ υήμας». σ αύε πείπω, μπύ α χυύ  ζπες,  είαή υ ε υήμαα μ, πα ε μα, μζε μμ α αμμ γα α δαγεί α πό βαβώ ε αμό επίπεδ, υπό  ό ό δε θυ ε δμαία α όα ευαθίας υ υήμας. σ χεόε πείπω,  πααγωγή μπεί α υεχίε α «εία εεύθεα» γα αό π θεί ό  «ευύε παί» χε πεθε ε ίδυ. Πόα «μ απααία» μα, είδ α πεβα δαβίως θα μπύε α χαθύ μχ α απεθεί  ίδα  δυαόα πααγωγής; τ γεγός α μό ό  υγεμ εώμα μπεί α δαυπωθεί α’ αυό  όπ χωίς α πααπεία  θ υ Norton απεεί, βεβαίως,  βαό όγ πυ  ζπες π θα αμεωπίυ με αεή επφύαξ  χεία φίας πυ υς είε – από  δή υς «α’ αχή» πή, αα μήμα αθώπς ή μαθώπς φύς δε μπεί α θεωεία μ απααί. ο θεωίες πεί ύγς, πό, μπεί α πυ δφες μφς. σε μες (όπως υ Martin Lewis),  ύγ υεπγεα  εξυδεω ς ζπαής πής. O Lewis α  υπς υ θα χυύ ό  ζπαή γία εία απ εείως αθαμ α ό  ζήμα ς πεβαής παίας υπεεία αύεα από εφμς δες α πς. Ά ααυς (όπως  Bryan Norton) θα υπίξυ υπ ίξυ ό α απεμαα ς πής εία α ίδα είε βαίζα ε ζπας είε ε εφμς αξίες·  πείε υπαγεύε, πό, α επεγεί  γαμμή ς εχς αίας –  α επχεμαγύμε υπ ς πεβαής παίας μα από απδε πααδείγμαα. Ά (όπως  όγ εμες) πεύυ ό  ζπαή γία φε θεμεωδώς ως πς  ύδε ς μής απυξς με  πεβαή υπβθμ, α ό  μή απυξ απεεί  παγμαόα ευγό παγα γα  πεβαή παία.  Έχω υπαχθεί ό μα ζπαή π αίδα ε αυς ς ς εία α ς αμεωπίζυμε α μωπ. Μα  πθαή αίδα θα ήα α απδεχθύμε  ήα –υχ πω-

301

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

– δεδώας, όμως, αυόχα α μα μαή ί. κπε  πεβ βόα  πεθώ υ εδαφς, α εππ θμα με  πί θα μπύαμε α αχθύμε όα όα α α ζήμαα υ δμόυ βίυ θα είχα αμεωπεί. η συθή ς ρώμς υ 1957 πυ εγαθίδυε  έυωπαϊή ομή κόα, επί πααδείγμα, δε πεμβαε αμία «αφή ααφ  δα ς πεβαής πής ή ς πεβαής παίας» (Hildebrand, 1992, . 17) α  ες υ πεβς χεαζόα α επαφίεα ε μα δααή εμεία δαφόω θω ς υθής γα α πγυ ς επδώξες υς. Μχ  1992 α  συθή υ Μαχ, ωό, «[] πααδα ααπυξαό μό ήθς ς όας [είχε] “παίε” αε» (ό.π., . 37). η πεβαή παία,  βωμόα α  απυξ με εβαμό  πεβ ααφα αφώς α θα ς ας υθής, α  πεβ χε π επήμως «απήε  θ υ ως πό θμα πυ εεα ς πεαόες ς Έως» (ό.π.). η πή α μή ία αυής ς μαίυας μεαόπς ς πθες εία ύθε – α ππε α υπχθεί, ύως ή ως, από μία πολιτισμική  ία.  ία. σ φαία υ πμύ μπεί α δμυγθεί ας χώς εός υ πίυ θα εθύ α εωήμαα χε με  π εφό α  ω επθυμό. άυός εία  χώς πυ  Doug Torgerson ααφε ως «π δμόα φαία» (Torgerson, (T orgerson, 1999). Άπαξ α εθύ, δε ααύα, α –αγ ή γήγα– «ας πμός εμπμς με … α αίθμα πωπής, πής α γής ευθύς» (Eckersley, 1992, . 182) θα απαήε από υς επαγγεμαίες ς πής α ααπθύ. άυή  πμή αα εία πυ  υμπαθύες ί υ γμύ, όπως  Hayward, J. Barry α Norton, πθαώς πααβπυ μα  φδή επθυμία υς α υ ς πεβας πς π ευς (όπως θεωύ  ίδ). ο Barry χε ίγυα δί όα ε: Η κεντρική θέση της ιδιότητας του πολίτη στην πράσινη επιχειρηματο λογία περί δημοκρατίας πηγάζει από την πεποίθηση ότι η επίτευξη της βιωσιμότητας θα απαιτήσει κάτι περισσότερο από τη θεσμική αναδιάρ-

302

 

Επίλογος 

θρωση των σύγχρονων δυτικών φιλελεύθερων δημοκρατιών. Από μια πράσινη σκοπιά, τέτοιες θεσμικές αλλαγές είναι απαραίτητες, αλλά όχι επαρκείς. Ο πράσινος ισχυρισμός είναι ότι η αναδιοργάνωση σε μα κρο- και μικρο-επίπεδο πρέπει να συμπληρώνεται με αλλαγές σε γενικές αξίες και πρακτικές. Εν συντομία, η θεσμική αλλαγή πρέπει να συ νοδευτεί από ευρύτερες αλλαγές στο στο επίπεδο του πολιτισμού. (J. Barry, 1999, σ. 228)

τ εώμα εία: άπό πύ θα πύυ αυς  ααγς αξώ α παώ  επίπεδ υ πμύ; η πή μυ εία ό θα ααφαύ, α ααφαύ, πααύμεες από  ζπαή ή πυ πώθε  ίδς  γμός. ο ός ς ζπαής γίας  21 αώα θα εία α ευγεί ως πϋπόθε γα α μπεί α υπχε  εφμία εξαδφ ς. Χωίς  ζπαή γία ό  θ ς ύγς πυ πωθήθε από  Norton, ό α  «γπί υ Δαφωμύ» πυ πθε από  Hayward (1995), α α  αγεα ς «γής αεής» πυ εγήθε  John Barry (1999, . 31-35) θα ήα υε αδαόες. ο Barry αεί ή ς «δυαδς» θεωήες ς πς πής α αυή πυ γίεα ε ύ  ββί (πεβαμός α γμύ)  β υ ό απεύ «εμπόδ  μεή εξξ ς πς πής» (J. Barry, 1999, . 4). Όμως α  ίδς πα γε μες δς υ δυαδς αθες, όπως αυή μεαξύ ς πς δεγίας α ς πς πής θεωίας ( δεύε θεωεία π «ώμ» (ό.π., . 6)) ή μεαξύ ς βαθς γίας α μας πεβαής «δεγίας χής». η π πή θεωία δε μπεί α ε χωίς  π δεγία α πθαό δε θα υπήχε χωίς αυή, α  βαθ γία είναι  μα  μα δεγία χής υ πεβς. τ θμα εία ό  εφμς χεζα υς ζπες ό α  ζπες υς εφμς. η πόδς θα επευχθεί όχ α ππαθήυμε α αααήυμε α ύ «αθεώ» με α , α α αφθύμε ό  α Barry «ααγς  επίπεδ υ πμύ» απαύ α εεγπύα αυς αυόχα. σύμφωα με αυή  αγω,  εφμμός εία απααί-

303

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

ς, αφύ μας παχε α π εφαή, μα επαγή υαίε ως πς  χ μας με  πεβ μας, από όπυ μπύμε α υμε  μα πς πεόε ζπας πες πας.  Υπχυ,  Υπ χυ, βεβαίως, ζπες ί, πεχόμε από  αίθε αεύθυ, πυ χυίζα ό  εφμμός πθαό θα απεε εμπόδ μ πα εφαή. άπό μα βαθ π π, μπεί α ααθπήε μ πα α ευαθπήε, επζας  βαή αχή ς πς πής ό ε α πεπεαμ ύμα εία αδύα  αα απυξ, α ό, ως ε ύυ,  π πααγωγή α ααω εία (μαπόθεμα)  ίδ μ βώμες ό α  χυες μφς πααγωγής α ααως. σύμφωα με αυή  αγω,  πεβαμός απμυζ  ζπαή δυαμή α είε  πόα  π ααγή. Μα α πγγ υπίζε, ε αίθε με  Norton (γα παδεγμα), ό  πεβαμός α  γμός απίυ μ πα υγίυ. ο Jonathon Porritt, μεαξύ ω, μζε αββας ως πς  πα γαμμή α αυθήε. τ χυμε δε α επχεμαγεί, «πώας» «πώας» (π πω), υπ ς πεί «μεαβαής αγής» αίς, όμως εία εήμες α γα ς παγίδες πυ ύβε, εδ  π αααωή παααγή ς: Στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να μετριάσει τα αμεσότερα συμπτώ ματα οικολογικής παρακμής, όμως τα βραχυπρόθεσμα πλεονεκτήματα που επιτυγχάνονται κατά τη διαδικασία σχεδόν σίγουρα υποβαθμίζονται από την παράλληλη αναισθητοποίηση τέτοιων καταναλωτών απέναντι στην πραγματικότητα … Ο πράσινος καταναλωτισμός μπορεί να ενισχύει κάπως τους περιβαλλοντολόγους σε μερικές τους καμπάνιες, όμως η όλη του υπόσταση εξαρτάται από το να μην προσπαθεί να μειώσει ή να υποκαταστήσει το σημερινό βιομηχανικό σύστημα·  και από το να μην προωθεί την επίγνωση της εγγενούς του μη βιωσιμότητας. (στο Dodds, 1988, σ. 199-200)

κα  βόμαε πίω  μεί απ’ όπυ ξεήαμε :  ζπαό π αίμα α εθεί  μεό βμχαό ύμα ε

304

 

Επίλογος 

αμφβή. Όμως πώς θα  υμε αυό ; ο Friends of the Earth  αμπα υς γα oυς CFC ήθα αμωπ με  γεγός ό «μα εαεία εα α αεζό θα είχε μή, α θα είχε α, απεεμαόα» (ό.π., . 201), εώ  αμφβή υ μεύ βμχαύ υήμας θα απαύε αβώς αυό. ο Porritt θε υχ «α βίεα εεί ξω α α εξγεί γαί  πα μχαή μθεωία ω Μπ, νε α νεύωα εία π παεώς πεή … ό α  α υπίζυμε α πεήμαα ς απθείως ω αυαείω» (ό.π., . 203). τ «παίμα» ω υώ, υ αύ εμπίυ, ς βμχαίας α ω υβεήεω, αόμα α ω αθώπω –ό αββα α α εία– απεεί  π αξμείω επίευγμα ω πώω ώ δεαεώ υ γμύ. τ τ α αυό θα εία αεό γα α μας εξαφαίε α βώμ μ με α  δύμε.

305

 

Βιβλιογραφία

Agyeman, J. (2005) Sustainable Communities and the Challenge of Environmen - -  tal Justice  (να  (να Υό α λδί: New York University Press). Agyeman, J. – Bullard, R. – Evans, B. (επμ.) (2003) Just Sustainabilities  Devel - -  opment in an Unequal World (λδί: Earthscan). Allaby, M. – Bunyard, P. (1980) The Politics of Self-Sufficiency  (οξφόδ   (οξφόδ: Oxford University Press). Anderson, F.R. .. (χ.χ.) Environmental Protection  Law and Policy  (να   (να Υό:  Little, Brown). Anderson, V. (1991) Alternative Economic Indicators  (λδί  (λδί: Routledge). Atkinson, A. (1991) Principles of Political Ecology  (λδί  (λδί: Belhaven Press). Attfield, R. (1983) The Ethics of Environmental Concern  (οξφόδ  (οξφόδ: Blackwell). ― (1990) “Deep ecology and intrinsic value”, Cogito  4(1).  4(1). Bahro, R. (1982) Socialism and Survival  (λδί  (λδί: Heretic Books). ― (1986) Building the Green Movement  (λδί  (λδί: GMP). ― (1994) Avoiding Social and Ecological Disaster  The Politics of World Trans - -  formation  (Μπαθ  (Μπαθ: Gateway Books). Ball, T. – Dagger, R. (1991) Political Ideologies and the Democratic Ideal  (λδί  (λδί: HarperCollins), [Πολιτικές ιδεολογίες και το δημοκρατικό ιδεώδες , εδ. τυί, άθήα 2011]. Barry, B. (1995) Justice as Impartiality  (οξφόδ  (οξφόδ: Clarendon Press). ― (1999) “Sustainability and intergenerational justice”,  A. Dobson (επμ.) :

:

:

Fairness and Futurity :  Essays on Environmental Sustainability and Social Justice  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press).

Barry, J. (1994) “The limits of the shallow and the deep : green politics, philosophy and praxis”, Environmental Politics , 3(3). ― (1996) “Sustainabi “Sustainability, lity, political judgment and citizenship: connecting green politics and democracy”,  B. Doherty – M. De Geus (επμ.) Democracy and Green Political Thought  Sustainability, Rights and Citizenship  (λδί   (λδί:  Routledge). ― (1999) Rethinking Green Politics  (λδί  (λδί: Sage). :

306

 

Βιβλιογραφία

Barry, J. – Eckersley, R. (επμ.) (2005) The State and the Ecological Crisis  (καί  (καίμπζ : MIT Press). Bauman, Z. (1987) Legislators and Interpreters  (οξφόδ  (οξφόδ: Polity). Baxter, B. (1999) Ecologism  An Introduction  (έδμβύγ   (έδμβύγ: Edinburgh University Press). Begg, A. (2000) Empowering the Earth  Strategies for Green Change  (Μπίφ  (Μπίφ:  Green Books). Benson, J. (επμ.) (2000) Environmental Ethics   An Introduction with Readings   (λδί: Routledge). Bentham, J. (1960) The Principles of Morals and Legislation  (οξφόδ  (οξφόδ: Blackwell). Benton, T. (1993) Natural Relations   Ecology, Animal Rights and Social Justice   (λδί: Verso). ― (επμ.) (1996) The Greening of Marxism (να Υό: Guilford Press). Bergland – Matti (2006) “Citizen and consumer : the dual role of individuals i ndividuals in environmental policy”, Environmental Politics , 15(4). Biehl, J. (1988) θ  Green Line , 59 (Φεβυς). ― (1993) “Problems in ecofeminism”, Society and Nature , 2(1). Blühdorn, I. (2000) Post-ecolo Post-ecologist gist Politics  Social Theory and the Abdication of the Ecologist Paradigm (λδί: Routledge). Bookchin, M. (1972) Post-scarcity Anarchism (Μόεα : Black Rose Books). ― (1982) The Ecology of Freedom (Π Ά: Cheshire Books), [Η οικολογία της ελευθερίας , μφ. «’ομς καώ νω α νεαίδω, Δαπαμ Φξα υ ομίυ Βαδω Θεαίς», Δεθής Ββθή, άθήα 2007]. ― (1986) The Modern Crisis  (Φαδφεα  (Φαδφεα: New Society), [Η σύγχρονη οικολο - -  γική κρίση , μφ. Μς κααίς, Ββπαγς, άθήα 1993]. ― (1989) Remaking Society  (Μόεα   (Μόεα : Black Rose Books), [ Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία , μφ. τς κυπαίδς, έξας, άθήα χ.χ.]. ― (1991) “Where I stand now”,  M. Bookchin – D. Foreman (επμ.), Defend - -  ing the Earth (Μόεα : Black Rose Books). ― (1995) Re-enchanting Humanity  A Defence of the Human Spirit Against An - -  tihumanism, Misanthropy, Mysticism and Primitivism (λδί: Cassell). Bookchin, M. – Foreman, D. (επμ.) (1991) Defending the Earth (Μόεα : Black Rose Books). :

:

:

:

:

:

307

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Bottomore, T. (1982) Elites and Society  (Χμγυθ  (Χμγυθ: Penguin). Bottomore, T. – Rubel, M. (1984) Karl Marx  Selected Writings in Sociology and Social Philosophy (Χμγυθ:  Penguin), [Ο Καρλ Μαρξ σε θέματα κοινωνιολογίας και κοινωνικής φιλοσοφίας , εδ. Παπαζή, άθήα χ.χ.]. Bramwell, A. (1989) Ecology in the 20th Century  (νυ   (νυ Χβε, CT: Yale University Press). ― (1994) The Fading of the Greens  The Decline of Environmental Politics in the West  (νυ  (νυ Χβε, CT: Yale University Press). Brennan, A. (1988) Thinking about Nature  (λδί  (λδί: Routledge). British Ecology Party Manifesto  (1983)  (1983) (λδί: Ecology Party). British Green Party Manifesto  (1987)  (1987) (λδί: Green Party). Brundtland, Gro Harlem (1989) “Economia ecologica”, El Pais  (Temas   (Temas de Nuestra Epoca), 30 Μαίυ, 4. Brundtland Report  (χ.χ.)  (χ.χ.) Our Common Future  (λδί  (λδί: Earthscan). Bunyard, P. – Morgan-Grenville, F. (επμ.) (1987) The Green Alternative  (λδί  (λδί: Methuen). Burke, E. (1790/1982) Reflections on the Revolution in France  (Χμγυθ   (Χμγυθ:  Penguin), [Στοχασμοί για την επανάσταση στη Γαλλία , μφ. Χής Γγίυ, σαββας, άθήα 2010]. Caldecott, L. – Leland, S. (επμ.) (1983) Reclaim the Earth (λδί: The Women’s Press). Capra, F. (1975) The Tao of Physics  (λδί  (λδί: Wildwood House), [Το ταό και η φυ - -  σική , μφ. Μς Βεας, Βεας, άθήα 2013]. ― (1983) The Turning Point  (λδί  (λδί: Flamingo), [Η κρίσιμη καμπή , μφ. Μς Βεας, Ωόα, άθήα 1984]. Carson, R. (1965) Silent Spring   (Χμγυθ:  Penguin), [Σιωπηλή άνοιξη , μφ. λ. καδίδ, κς, άθήα 1981]. Carter, A. (1993) “Towards “Towards a green political theory”,  Dobson, A. – Lucardie, P. (επμ.), The Politics of Nature  Explorations in Green Political Theory  (λδί (λδί: Routledge). Carter, A. (1999) A Radical Green Political Theory  (λδί   (λδί α να Υό: Routledge). Carter, N. (2001) The Politics of the Environment  Ideas, Activism and Policy  (καί (καίμπζ : Cambridge University Press). :

:

:

:

308

 

Βιβλιογραφία

Chambers, N. – Simmons, C. – Wackernagel, M. (2000), Sharing Nature’s Inter - -  est  Ecological Footprints as an Indicator of Sustainability  (λδί,  (λδί, Stirling:  Earthscan). Collard, A. – Contrucci, J. (1988) Rape of the Wild  (λδί  (λδί: The Women’s Press). Connelly, J. – Smith, G. (2003) Politics and the Environment   From Theory to Practice  (2  (2 δ.) (λδί: Routledge). Conroy, C. – Litvinoff, P. (επμ.) (1988) The Greening of Aid  (λδί  (λδί: Earthscan). Cornford, P. (επμ.) (1988) The Organic Tradition  (Μπίφ  (Μπίφ: Green Books). Curry, P. (2006) Ecological Ethics  An Introduction  (καίμπζ   (καίμπζ : Polity Press). Daly, H. (1977a) “The politics of the sustainable society”,  D. Pirages (επμ.) The Sustainable Society  (να  (να Υό: Praeger). ― (1977b) “The steady-state economy: what, why, and how”,  D. Pirages (επμ.) The Sustainable Society  (να  (να Υό: Praeger). ― (1992) Steady-state Economics  (2  (2 δ.) (λδί: Earthscan). Dauncey, G. (1988) After the Crash (Μπγ: Green Print). De Geus, M. (1999) Ecological Utopias  Envisioning the Sustainable Society  (ου  (ουχ: International Books). ― (2002) The End of Over-consumption  To  Towards wards a Lifestyle of Moderation and Self-restraint (ουχ: International Books). Devall, B. (1980) “The deep ecology movement”, Natural Resources  Journal , 20. Dickens, P. (1992) Society and Nature, Towards a Green Social Theory  (να  (να Υό: Harvester Wheatsheaf). ― (2004) Society and Nature  (καίμπζ   (καίμπζ : Polity Press). Dobson, A. (1989) “Deep ecology”, Cogito , 3(1). ― (1990) Green Political Thought  (λδί  (λδί: Routledge). ― (1993a) “Ecologism”,  R. Eatwell – A. Wright (επμ.) Contemporary Politi - -  cal Ideologies (λδί: Printer). ― (1993b) “Critical theory and green polities”,  A. Dobson – P. Lucardie (επμ.) The Politics of Nature  Explorations in Green Political Theory  (λδί (λδί: Routledge). ― (1994a) “Environmentalism”,  M. Foley (επμ.) Ideas That Shape Politics   (Μεε: Manchester University Press). ― (1994b) “Ecologism and the relegitimation of socialism”, Radical Philoso - -  phy , 67 (ααί). :

:

:

:

:

:

309

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

―

(1996a) “Democratising green theory: preconditions and principles”,  B. Doherty – M. De Geus (επμ.) Democracy and Green Political Thought  Sus - -  tainability, Rights and Citizenship  (λδί  (λδί: Routledge). ― (1996b) “Representative democracy and the environment”,  W. Lafferty – J. Meadowcroft (επμ.) Democracy and the Environment  Problems and Prospects  (τεχαμ  (τεχαμ: Edward Elgar). ― (1998) Justice and the Environment  Conceptions of Environmental Sustain - -  ability and Dimensions of Social Justice  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press). ― (επμ.) (1999) Fairne Fairness ss and Futurity  Essays on Environmental Sustainability and Social Justice  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press). ― (2003) Citizenship and the Environment  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press). ― (2004) “Globalization and the environment”,  V. George – R. Page (επμ.) Global Social Problems  (καίμπζ   (καίμπζ : Polity Press). Dobson, A. – Bell, D. (2005) “Introduction”,  A. Dobson – D. Bell (επμ.) Envi - -  ronmental Citizenship  (καίμπζ,  (καίμπζ, MA α λδί: MIT Press). Dobson, A. – Eckersley, R. (επμ.) (2006) Political Theory and the Ecological Chal - -  lenge  (καίμπζ   (καίμπζ : Cambridge University Press). Dobson, A. – Lucardie, P. (επμ.) (1993) The Politics of Nature   Explorations in Green Political Theory  (λδί  (λδί: Routledge). Dobson, A. – Valencia, A. (επμ.) (2005) Citizenship, Environment, Economy   (λδί: Routledge). Dodds, F. (επμ.) (1988) Into the 21st Century  (Μπγ  (Μπγ: Green Print). Doherty, B. (1999) “Paving the way: the rise of direct action against road building and the changing character of British environmentalism”, Political Stud - -  ies , 47(2). ― (2002) Ideas and Action in the Green Movement  (λδί  (λδί: Routledge). Doherty, B. – De Geus, M. (επμ.) (1996a) Democracy and Green Political Thought   Sustainability, Rights and Citizenship  (λδί  (λδί: Routledge). ― (1996b) “Introductio “Introduction”, n”,  B. Doherty – M. De Geus (επμ.) Democracy and Green Political Though  Sustainability, Rights and Citizenship  (λδί  (λδί: Routledge). Donald, J. – Hall, S. (1986) Politics and Ideology  (Milton   (Milton Keynes: Open University Press). Dowie, M. (1995) Losing Ground  American Environmentalism at the Close of the :

:

:

:

:

:

:

:

310

 

Βιβλιογραφία

Twentieth Century  (καίμπζ,  (καίμπζ, MA: MIT Press).

Doyle, T. – McEachern, D. (1998) Environment and Politics  (London  (London: Routledge). Dryzek, J. (1987) Rational Ecology  (οξφόδ  (οξφόδ: Blackwell). ― (1990) Discursive Democracy   Politics, Policy and Political Science   (καίμπζ : Cambridge University Press). ― (1997) The Politics of the Earth  Environmental Discourses  (οξφόδ   (οξφόδ:  Oxford University Press). Dryzek, J. – Schlosberg, D. (επμ.) (1998) Debating the Earth  The Environmental Politics Reader  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press). Eatwell, R. – Wright, A. (επμ.) (1993) Contemporary Political Ideologies  (λδί  (λδί: Pinter). Eccleshall, R. – Geoghegan, V. – Jay, R. – Kenny, M. – Mackenzie, I. – Wilford, R. (1994) Political Ideologies  An Introduction  (2  (2 δ.) (λδί: Hutchinson). Eckersley, R. (1987) “Green politics: a practice in search of a theory”, εήγ  υδ Ecopolitics II, University of Tasmania, 22-25 Μαΐυ. ― (1992) Environmentalism and Political Theory   Toward an Ecocentric Ap - -  proach (λδί: UCL Press). ― (επμ.) (1995) Markets, the State and the Environment  Towards Integration   (άυαία: Macmillan Education). ― (1996) “Connecting ecology and democracy:  the rights discourse revisited”,  B. Doherty – M. De Geus (επμ.) Democracy and Green Political Thought  Sustainability, Rights and Citizenship  (λδί  (λδί: Routledge). ― (2004) The Green State  Rethinking Democracy and Sovereignty (καίμπζ, MA: MIT Press). Ekeli, K. (2005) “Giving a voice to posterity – deliberative democracy and representation of future people”, Journal of Agricultural and Environmental Ethics , 18. Ekins, P. (επμ.) (1986) The Living Economy  (λδί  (λδί: Routledge & Kegan Paul). Ekins, P. – Max-Neef, M. (1992) Real-life Economics  Understanding Wealth Cre - -  ation (λδί: Routledge). Elkington, J. – Burke, T. (1987) The Green Capitalists  (λδί  (λδί: Victor Gollancz). Elliot, R. – Gare, A. (επμ.) (1983) Environmental Philosophy  (Milton  (Milton Keynes: Open University Press). EFGP (European Federation of Green Parties) (2006) www.europeangreens.org/ peopleandparties/results.html (πόβα 15 ιυίυ 2006). :

:

:

:

:

:

:

:

:

311

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Enviro Facts (2006) http://home.intekom.com/africantravel/Domains/deltaenviro/resources/envirofacts/development.html (πόβα 17 ιυίυ 2006). Feinberg, J. (1981) “The rights of animals and unborn generations”,  E. Partridge (επμ.) Responsibilities to Future Generations   (να Υό:  Prometheus Books). Ferguson, M. (1981) The Aquarian Conspiracy   Personal and Social Transfor - -  mation in the 1980s (λδί: Paladin), [Η συνωμοσία του υδροχόου , μφ. σπύς Μδς, κβς, άθήα χ.χ.]. Feuer, L. (1976) Marx and Engels  Basic Writings on Politics and Philosophy  (Γα (Γαώβ: Fontana). Fischer, F. – Black, M. (επμ.) (1995) Greening Environmental Policy  The Politics of a Sustainable Future (λδί: Paul Chapman) Foley, M. (1994) Ideas That Shape Politics  (Μεε   (Μεε:  Manchester University Press). Foreman, D. – Haywood, B. (επμ.) (1989) Ecodefense  A Field Guide to Monkey - -  wrenching  (2  (2 δ.) (τύ: Ned Ludd Books). Foreman, M. (1991) “Second thoughts of an eco-warrior”,  M. Bookchin – D. Foreman Defending the Earth (Μόεα : Black Rose Books). Foster, J. (επμ.) (1997) Valuing Nature? Economics, Ethics and Environment  (λ (λδί: Routledge). Fox, W. (1984) “Deep Ecology:  a new philosophy of our time?”, The Ecologist , 14(5/6). ― (1986a) Approaching Deep Ecology   A Response to Richard Sylvan’s Cri - -  tique of Deep Ecology  (ταμαία  (ταμαία: University of Tasmania). ― (1986b) “Ways of thinking environmentally”, μία  Fourth National Environmental Education Conference, άυαία, σεπμβς. ― (1990) Towards a Transpersonal Ecology  Developing New Foundations for Environmentalism (Βώ, MA: Shambhala Press). Frankel, B. (1987) The Post-industrial Utopians  (οξφόδ  (οξφόδ: Polity Press). Frankland, E.G. (1988) “The role of the Greens in West German parliamentary politics, 1987”, Review of Politics , χεμώας. Freer, J. (1983) “Gaia: the Earth as our spiritual heritage”,  L. Caldecott – S. Leland (επμ.) Reclaim the Earth (λδί: the Women’s Press). Garner, R. (2000) Environmental Politics   (2 δ.) (Χμε Χμπε:  Prentice :

:

:

:

:

:

312

 

Βιβλιογραφία

Hall/Harvester Wheatsheaf). German Green Party Manifesto  (1983)  (1983) (λδί: Heretic Books). Gerrard, B. (1995) Whose Backyard,  Whose Risk  Fear and Fairness in Toxic and Nuclear Waste Siting  (καίμπζ,  (καίμπζ, MA α λδί: MIT Press). Goldsmith, E. (1972) A Blueprint for Survival  (λδί  (λδί: Tom Stacey). ― (1988) The Great U-turn   De-industrializing Society   (Μπίφ:  Green Books). Goldsmith, E. – Hildyard, N. (1986) Green Britain or Industrial Wasteland?   (οξφόδ: Polity Press). Goldstein, B. (1999) “Combining science and place-based knowledge”,  M. McGinnis (επμ.) Bioregionalism (λδί α να Υό: Routledge). Goodin, R. (1985) Protecting the Vulnerable  A Reanalysis of Our Social Responsi - -  bilities  (σγ  (σγ: University of Chicago Press). ― (1992) Green Political Theory  (καίμπζ   (καίμπζ : Polity Press). ― (1996) “Enfranchising the Earth, and its alternatives”, Political Studies , 44(5). Goodwin, B. (1987) Using Political Ideas  (τίεε  (τίεε: John Wiley). Gorz, A. (1982) Farewell to the Working-class  (λδί  (λδί: Pluto). ― (1985) Paths to Paradise/On the Liberation from Work  (λδί  (λδί: Pluto). ― (1994) Capitalism, Socialism, Ecology  (λδί  (λδί: Verso), [Καπιταλισμός, σοσι - -  αλισμός, οικολογία , μφ. σθς Μπας, έαας έδόες, άθήα 1993]. Gottlieb, R (2001) Environmentalism Unbound   Exploring New Pathways for Change  (καίμπζ,  (καίμπζ, MA α λδί: MIT Press). Gould, P. (1988) Early Green Politics  (Μπ  (Μπ: Harvester Press). Gray, J. (1993a) Beyond the New Right  Markets, Government and the Common Environment (λδί: Routledge). ― (1993b) “An agenda for green conservatism”,  J. Gray Beyond the New Right   Markets, Government and the Common Environment   (λδί:  Routledge). ― (2002) Straw Dogs, Thoughts on Humans and Other Animals   (λδί:  Granta), [Αχυρένια σκυλιά  Σκέψεις για τους ανθρώπους και άλλα ζώα , μφ. Γώγς λαμπς, εδ. οώ, άθήα 2012]. Greco, T. Jr. (1994) New Money for Healthy Communities  (τύ   (τύ: Thomas H. Greco). :

:

:

:

:

:

:

313

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Green Party (England and Wales) Manifesto for a Sustainable Society   (1999) (λδί: Green Party, http://www.greenparty.org.uk). Grubb, M. – Kock, M. – Munson, A. – Sulivan, E. – Thomson, K. (1993) The Earth Summit Agreements  A Guide and Assessment  (λδί  (λδί: Earthscan/RIIA). Hailwood, S. (2004) How to Be a Green Liberal  Nature, Value and Liberal Philos - -  ophy  (τχαμ  (τχαμ: Acumen Publishing). Hamilton, M. (1987) “The elements of the concept of ideology”, Political Studies , 35(1). Hampson, N. (1979) The Enlightenment  (Χμγυθ  (Χμγυθ: Penguin), [Ο διαφωτι - -  σμός , μφ. Δήμα Μπεχύδ, εδ. Παπαζή, άθήα 1995]. Harper, P. (χ.χ.) “Life at the quarry” (αδ.). Harvey, D. (1993) “The nature of environment : the dialectics of social and environmental change”, The Socialist Register . Hay, T. (1988) “Ecological values and Western political traditions :  from anarchism to fascism”, Politics , 8(2). Hayward, T. (1994) “The meaning of political ecology”, Radical Philosophy , 66 (ξ). ― (1995) Ecological Thought  An Introduction  (οξφόδ  (οξφόδ: Polity Press). ― (1997) “Anthropocentrism: a misunderstood problem”, Environmental Val - -  ues , 6(1). ― (1998) Political Theory and Ecological Values  (καίμπζ   (καίμπζ : Polity Press). Heilbroner, R. (1974) An Inquiry into the Human Prospect  (να   (να Υό: HarperRow). Henderson, H. (1983) “The warp and the weft : the coming synthesis of ecophilosophy and ecofeminism”,  L. Caldecott – S. Leland (επμ.) Reclaim the Earth (λδί: The Women’s Press). Heywood, A. (1992) Political Ideologies   An Introduction   (λδί:  Macmillan), [Πολιτικές ιδεολογίες , μφ. Χαίδμς κυής, έπίε, Θεαί 2007]. Hildebrand, P. (1992) “The European Community’s environmental policy, 1957 to “1992”: from incidental measures to an international regime”, Environ - -  mental  Politics , 1(4). Hülsberg, W. (1988) The German Greens  (λδί  (λδί: Verso). Humphrey, M. (επμ.) (2001) Political Theory and the Environment  A Reassess - -  :

:

:

:

:

314

 

Βιβλιογραφία

ment  (λδί  (λδί: Frank Cass).

Inglehart, R. (1977) The Silent Revolution   Changing Values and Political Style Among Western Publics (Πί, NJ: Princeton University Press). Irvine, S. (1989) Beyond Green Consumerism (λδί: Friends of the Earth). Irvine, S. – Ponton, A. (1988) A Green Manifesto  Policies for a Green Future  (λ (λδί: Macdonald Optima). Jacobs, M. (1997) “Environmental valuation, deliberative democracy and public decision-making institutions”,  J. Foster (επμ.) Valuing Nature? Eco - -  nomics, Ethics and Environment  (λδί  (λδί: Routledge). ― (1999a) “Sustainable development as a contested concept”,  A. Dobson (επμ.) Fairness and Futurity  Essays on Environmental Sustainability and Dimensions of Social Justice  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press). ― (1999b) Environmental Modernization  (λδί  (λδί: Fabian Society). Jahn, D. (1994) “Unifying the Greens in a united Germany”, Environmental Poli - -  tics , 3(2). Johnson, L. (1991) A Morally Deep World  An Essay on Moral Significance and Environmental Ethics  (καίμπζ   (καίμπζ : Cambridge University Press). Jordan, A. – Wurzel, R. – Zito, A. (επμ.) (2003) “New” Instruments of Environ - -  mental Governance? National Experiences and Prospects . Kenny, M. (1994) “Ecologism”,  R. Eccleshall – V. Geoghegan – R. Jay – M. Kenny – I. Mackenzie – R. Wilford Political Ideologies  An Introduction  (2   (2 δ.) (λδί: Hutchinson). King, Y. (1983) “The eco-feminist imperative”,  L. Caldecott – S. Leland (επμ.) Reclaim the Earth (λδί: The Women’s Press). ― (1989) “The ecology of feminism and the feminism of ecology”,  J. Plant (επμ.) Healing the Wounds  The Promise of Ecofeminism (λδί: Green Press). Kollmuss, A. – Agyeman, J. (2002) “Mind the gap : why do people act environmentally and what are the barriers to pro-environmental behavior”, Envi - -  ronmental Education Research, 8(3). Kovel, J. (2002) The Enemy of Nature  The End of Capitalism or the End of the World?  (λδί  (λδί: Zed Books). Kumar, K. (1987) Utopia and Anti-Utopia in Modern Times  (οξφόδ  (οξφόδ: Blackwell). ― (1991) Utopianism (Milton Keynes: Open University Press). :

:

:

:

:

:

:

315

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Kumar, S. (επμ.) (1984) The Schumacher Lectures  Volume II  (λδί  (λδί: Blond & Briggs). Laferriere, E. – Stoett, P. (1999) International Relations Theory and Ecological Thought  Towards a Synthesis  (λδί  (λδί: Routledge). Lafferty, M. – Meadowcroft, J. (επμ.) (1996a) Democracy and the Environment   Problems and Prospects  (τεχαμ  (τεχαμ: Edward Elgar). ― (1996b) “Democracy and the environment: congruence and conflict – preliminary reflections”,  M. Lafferty – J. Meadowcroft (επμ.) Democracy and the Environment  Problems and Prospects (τεχαμ: Edward Elgar). Latour, B. (2004) Politics of Nature  How to Bring the Sciences into Democracy   (καίμπζ, MA α λδί: Harvard University Press). Layard, R. (2003) “Happiness: has social science a clue?” (μία ες μήμ Lionel Robbins), (http://cep.lse,ac.uk/events/lectures/layard/RL030303.pdf) (πόβα 11 ιυίυ 2006) [Ευτυχία   Μαθήματα από μια νέα επιστήμη , μφ. άδας σδήμς, εδ. κυα – Economia Publishing, άθήα 2011]. ― (2005) Happiness  Lessons from a New Science  (λδί  (λδί: Allen Lane). Leach, R. (1991) British Political Ideologies  (να  (να Υό α λδί: Philip Allen). Lee, K. (1989) Social Philosophy and Ecological Scarcity  (λδί  (λδί: Routledge). Leland, S. (1983) “ Feminism Feminism and ecology: theoretical connections”,  L. Caldecott α S. Leland (επμ.) Reclaim the Earth (λδί: The Women’s Press). Leopold, A. (1949) A Sand County Almanac  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press). Lewis, M. (1992) Green Delusions  An Environmentalist Critique of Radical Envi - -  ronmentalism (νεμ, NC: Duke University Press). Light, A. (επμ.) (1998) Social Ecology after Bookchin   (να Υό α λδί:  Guilford Press). ― (2002) “Restoring ecological citizenship”,  B. Minteer – B. Pepperman Taylor (επμ.) Democracy and the Claims of Nature  Critical Perspectives for a New Century  (Lanham,  (Lanham, Boulder, CO, να Υό α οξφόδ: Rowman & Littlefield). Light, A. – De Shalit, A. (επμ.) (2004) Moral and Political Reasoning in Environ - -  mental Practice (καίμπζ, MA α λδί: MIT Press). Lomborg, B. (2001) The Skeptical Environmentalist  Measuring the Real State of the World (καίμπζ : Cambridge University Press). :

:

:

:

:

:

:

:

:

:

316

 

Βιβλιογραφία

Lovelock, J. (1979) Gaia  (οξφόδ  (οξφόδ: University Press). ― (1986) “Gaia: the world as living organism”, New Scientist , 18 Δεεμβίυ. Low, N. – Gleeson, B. (1998) Justice, Society and Nature  An Exploration of Politi - -  cal Ecology  (λδί  (λδί: Routledge). Lutz, W. (επμ.) (1994) The Future Population of the World  What Can We Assume Today?  (λδί  (λδί: Earthscan). McGinnis, M. (επμ.) (1999) Bioregionalism (λδί α να Υό: Routledge). MacGregor, S. (2006) Beyond Mothering Earth  Ecological Citizenship and the Pol - -  itics of Care  (Βεαή  (Βεαή κμβία: University of British Columbia Press). McLellan, D. (1986) Ideology  (Milton  (Milton Keynes: Open University Press). Macridis, R. (1992) Contemporary Political Ideologies  Movements and Regimes   (5 δ.) (να Υό: HarperCollins). Marien, M. (1977) “The two visions of post-industrial society”, Futures , οώβς. Martell, L. (1994) Ecology and Society  An Introduction  (καίμπζ   (καίμπζ : Polity Press). Martinez-Alier, J. (2002), The Environmentalism of the Poor   A Study of Ecologi - -  cal Conflicts and Valuation  (τεχαμ  (τεχαμ α νθμπ, MA: Edward Elgar). Mason, M. (1999) Environmental Democracy  (λδί  (λδί: Earthscan). Mathews, F. (1991) The Ecological Self  (λδί  (λδί: Routledge). ― (επμ.) (1995) “Ecology and democracy”, Environmental Politics , έδό εύχς, 4(4). Max-Neef, M. (1992) “Development and human needs”,  P. Ekins – M. MaxNeef : Real-life Economics  Understanding Wealth Creation  (λδί  (λδί: Routledge). Meadows, D. – Meadows, D. – Randers, J. - Behrens III, W. (1974) The Limits to Growth (λδί: Pan). ― (1992) Beyond The Limits  Global Collapse or a Sustainable Future  (λδί  (λδί: Earthscan). ― (2005) Limits to Growth  The 30-year Update  (λδί  (λδί: Earthscan). Mellor, M. (1992a) Breaking the Boundaries   Towards a Feminist Green Social - -  ism (λδί: Virago). ― (1992b) “Green politics: ecofeminist, ecofeminine or ecomasculine?”, Envi - -  ronmental Politics , 1(2). ― (1997) Feminism and Ecology (καίμπζ : Polity Press). ― (2006) “Socialism”,  A. Dobson – R. Eckersley (επμ.) Political Theory and :

:

:

:

:

:

:

:

:

:

317

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

the Ecological Challenge  (καίμπζ   (καίμπζ : Cambridge University Press).

Merchant, C. (1990) The Death of Nature  (να  (να Υό: Harper & Row). Meyer, J. (2001) Political Nature   Environmentalism and the Interpretation of Western Thought  (καίμπζ,  (καίμπζ, MA α λδί: MIT Press). Midgley, M. (1983a) Animals and Why They Matter  (Χμγυθ  (Χμγυθ: Penguin). ― (1983b) “Duties concerning islands”,  R. Elliot – A. Gare (επμ.) Environ - -  mental Philosophy  (Milton  (Milton Keynes: Open University Press). Miliband, R. (1994) “The plausibility of socialism”, New Left Review , 206 (ιύς/άύγυς). Mill, J.S. (1859/1972) Utilitarianism, On Liberty and Representative Government   (λδί: Dent and Dutton). Miller, D. (1999) “Social justice and environmental goods”,  A. Dobson (επμ.) :

Fairness and Futurity :  Essays on Environmental Sustainability and Social Justice  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press).

Minteer, B. – Pepperman Taylor, B. (επμ.) (2002) Democracy and the Claims of Nature  Critical Perspectives for a New Century  (Lanham,  (Lanham, Boulder, CO, να  Υό  Υ ό α οξφόδ: Rowman & Littlefield). Moll, A. – Sonnenfeld, D. (2000) Ecological Modernisation Around the World  Per - -  spectives and Critical Debates  (λδί  (λδί α Πόα: Frank Cass and Routledge). Monbiot, G. (2004) The Age of Consent  (λδί  (λδί: Harper|Perennial), [Η εποχή της συναίνεσης , μφ. Γώγς-Ίας Μπαμπας, ψυχγός, άθήα 2005]. Muller-Rommel, F. – Poguntke, T. (επμ.) (2002) Green Parties in National Gov - -  ernments  (λδί  (λδί α Πόα: Frank Cass). Myers, N. (1985) The Gaia Atlas of Planet Management  (λδί  (λδί: Good Books). Myers, N. – Simon, J. (1994) Scarcity or Abundance? A Debate on the Environ - -  ment  (λδί  (λδί: Norton). Naess, A. (1973) “The shallow and the deep, long-range ecology movement. A summary”, Inquiry , 16. ― (1984) “Intuition, intrinsic value and deep ecology”, The Ecologist , 14(5/6). ― (1989) Ecology, Community and Lifestyle  (καίμπζ    (καίμπζ : Cambridge University Press). North, P. (1998) “Save our Solsbury!” : the anatomy of an anti-roads protest”, En-  vironmental Politics , 7(3). :

:

318

 

Βιβλιογραφία

Norton, B. (1991) Toward Unity Among Environmentalists  (να  (να Υό α οξφόδ: Oxford University Press). O’Connor, J. (1996) “The second contradiction of capitalism”,  T. Benton (επμ.) Natural Relations  Ecology, Animal Rights and Social Justice  (λδί  (λδί: Verso). Oelschlaeger, M. (1991) The Idea of Wilderness  (νυ   (νυ Χβε, CT: Yale University Press). O’Neill, J. (1993) Ecology, Policy and Politics  Human Well-being and the Natural World  (λδί  (λδί: Routledge). Ophuls, W. (1977) “The politics of a sustainable society”,  D. Pirages (επμ.) The Sustainable Society  (να  (να Υό: Praeger). Ophuls, W., με Boyan Jr., A. (1992) Ecology and the Politics of Scarcity Revisited    The Unraveling of the American Dream (να Υό: W.H. Freeman). O’Riordan, T. (1981) Environmentalism (λδί: Pion). O’Riordan, T. – Cameron, I. (1994) Interpreting the Precautionary Principle  (λ  (λδί: Earthscan). Owen, D. (1980) What is Ecology?  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press). Paehlke, R. (1988) “Democracy, bureaucracy and environmentalism”, Environ - -  mental  Ethics , 10. ― (2003) Democracy’s Dilemma   Environment, Social Equity and the Global Economy  (καίμπζ,  (καίμπζ, MA α λδί: MIT Press). Partridge, E. (επμ.) (1981) Responsibilities to Future Generations   (να Υό:  Prometheus Books). Paterson, M. (2000) Understanding Global Environmental Politics   Domination, Accumulation, Resistance  (Μπγ  (Μπγ: Macmillan). Pearce, D. – Markandya, A. – Barbier, B. (1989) Blueprint for a Green Economy   (λδί: Earthscan). Pellow, D. – Brulle, R. (επμ.) (2005) Power, Justice, and the Environment  A Crit - -  ical Appraisal of the Environmental Justice Movement  (καίμπζ,   (καίμπζ, MA α λδί: MIT Press). Pepper, D. (1984) The Roots of Modern Environmentalism (Μπεχαμ: Croom Helm). ― (1991) Communes and the Green Vision  Counterculture, Lifestyle and the New Age  (λδί  (λδί: Green Print). ― (1993a) “Anthropocentrism, humanism and eco-socialism: a blueprint for :

:

:

:

:

:

:

319

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

the survival of ecological polities”, Environmental  Politics , 2(3). ― (1993b) Eco-socialism  From Deep Ecology to Social Justice  (λδί  (λδί: Routledge). Pirages, D. (επμ.) (1977a) The Sustainable Society  (να  (να Υό: Praeger). ― (1977b) “Introduction: a social design for sustainable growth”,  D. Pirages (επμ.) The Sustainable Society  (να  (να Υό: Praeger). Plant, J. (χ.χ.) “Women and nature”, Green Line , αυπ. ― (επμ.) (1989) Healing the Wounds  The Promise of Ecofeminism (λδί:  Green Press). Plumwood, V. (1986) “Ecofeminism:  an overview and discussion of positions and arguments”,  “Women and Philosophy”, θε    Australasian Journal of Philosophy, 64 (ιύς). ― (1988) “Women, humanity and nature”, Radical Philosophy , ξ. ― (1993) Feminism and the Mastery of Nature  (λδί  (λδί: Routledge). ― (1997) “Androcentrism and anthropocentrism: parallels and polities”,  K. Warren (επμ.) Ecofeminism  Women, Culture, Nature  (Μπύμγ,   (Μπύμγ, MD: Indiana University Press). ― (2006) “Feminism”,  A. Dobson – R. Eckersley (επμ.) Political Theory and the Ecological Challenge  (καίμπζ   (καίμπζ : Cambridge University Press). Poguntke, T. (1993) “Goodbye to movement polities”, Environmental Politics, 2(3). ― (2002) “Green parties in national governments:  from protest to acquiescence?”,  F. Muller-Rommel – T. Poguntke (επμ.)  Green Parties in Na - -  tional Governments  (λδί  (λδί α Πόα: Frank Cass). Politics.co.uk (2006) http://www.politics.co.uk/issue-briefs/public-services/road /congestion-charge/congestion-charge-$366631.htm (πόβα 21 ιυίυ 2006). Ponting, C. (1991) A Green History of the World  (Χμγυθ   (Χμγυθ: Penguin), [Η :

:

:

πράσινη ιστορία του κόσμου. Το περιβάλλον και η κατάρρευση των μεγάλων πολιτισμών , μφ. Πς σαθόγας, κδς, άθήα 2011].

Porritt, J. (1984a) Seeing Green  (οξφόδ  (οξφόδ: Blackwell). ― (1984b) συευξ  Marxism Today  (Μς).  (Μς). ― (2005) Capitalism as if the World Matters  (λδί  (λδί α σγ VA: Earthscan). Porritt, J. – Winner, D. (1988) The Coming of the Greens  (λδί  (λδί: Fontana).

320

 

Βιβλιογραφία

Pulido, L. (1996) Environmentalism and Economic Justice  (τύ  (τύ: University of Arizona Press). Rawls, J. (1973) A Theory of Justice  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press), [Θεωρία της δικαιοσύνης , μφ. Φ. Βαγς, Β. Βυς, Φ. Παίδς .., Πός, άθήα 2001]. Redclift, M. (1987) Sustainable Development  (λδί  (λδί: Methuen). Reed, C. (1988) “Wild men of the woods”, Guardian , 13 ιυίυ. Rees, W. (1996) “Revisiting carrying capacity: area-based indicators of sustainability”, Population and Environment  A Journal of Interdisciplinary  Studies,  Studies, 17(2). Regan, T. (1988) The Case for Animal Rights  (λδί  (λδί: Routledge). Richards, F. (1989) “Can capitalism go green?”, Living Marxism, 4 (Φεβυς). Riechmann, J. (1997) “Ecologismo y ambientalismo”, Revista de Libros , 9 (σεπμβς). Roderick, R. (1986) Habermas and the Foundations of Critical Theory  (λδί   (λδί:  Macmillan). Rolston, H. (1983) “Are values in nature subjective or objective?”,  R. Elliot – A. Gare (επμ.) Environmental Philosophy  (Milton   (Milton Keynes: Open University Press). Rousseau, J-J. (1762/1968) The Social Contract  (Χμγυθ   (Χμγυθ: Penguin), [Το κοινωνικό συμβόλαιο   Αρχές πολιτικού δικαίου , μφ. Φώας κδύς, εδ. Δαμαός, άθήα χ.χ.]. Rüdig, W. (2002) “Germany”,  F. Muller-Rommel – T. Poguntke (επμ.) Green Parties in National Governments (λδί α Πόα: Frank Cass). Ryle, M. (1988) Ecology and Socialism (λδί: Radius). Sagoff, M. (1988) The Economy of the Earth  Philosophy, Law and the Environ - -  ment  (καίμπζ   (καίμπζ : Cambridge University Press). Sale, K. (1984) “Mother of all: an introduction to bioregionalism”,  S. Kumar (επμ.) The Schumacher Lectures  Volume U  (λδί  (λδί: Blond & Briggs). ― (1985) Dwellers in the Land  The Bioregional Vision  (σα  (σα Φαί, CA: Sierra Club). Salleh, A. (1984) “Deeper than deep ecology: the eco-feminist connection”, Envi - -  ronmental Ethics , 6. ― (1997) Ecofeminism as Politics  Nature, Marx and the Postmodern  (λδί  (λδί:  Zed Books). :

:

:

:

:

:

321

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

Sarkar, S. (1999) Eco-socialism or Eco-Capitalism? A Critical Analysis of Human - -  ity’s Fundamental Choices  (λδί  (λδί: Zed Books). Saward, M. (1993a) “Green democracy?”,  A. Dobson – P. Lucardie (επμ.) The Politics of Nature   Explorations in Green Political Theory   (λδί:  Routledge). ― (1993b) “Green theory”, Environmental Politics , 2(3). Schlosberg, D. (1999) Environmental Justice and the New Pluralism (οξφόδ:  Oxford University Press). Schumacher, F. (1976) Small is Beautiful  (λδί  (λδί: Sphere). Schwarz, W. – Schwarz, D. (1987) Breaking Through (Μπίφ: Green Books). Scruton, R. (2006), “Conservatism”,  A. Dobson – R. Eckersley (επμ.) Politi - -  cal Theory and the Ecological Challenge  (καίμπζ    (καίμπζ : Cambridge University Press). Seabrook, J. (1988) The Race for Riches  (Μπγ  (Μπγ: Green Print). Seel, B. (1997) “Strategies of resistance at the Pollok Free State road protest camp”, Environmental Politics , 6(4). ― (1999) “Strategic identities: strategy, culture and consciousness in the th e New Age and road protest movements”, αδμίευ δδαή δαβή, Keele University, UK. Sessions, G. (επμ.) (1994) Deep Ecology for the 21st Century  (Βώ,   (Βώ, MA α λδί: Shambhala Press). Seyfang, G. (2005) “Shopping for sustainability:  can sustainable consumption promote ecological citizenship?”, Environmental Politics , 14(2). Seymour, J. – Girardet, H. (1987) Blueprint for a Green Planet  (λδί   (λδί: Dorling Kindersley). Shiva, V. (1988) Staying Alive  (λδί  (λδί: Zed Books). Simms, A. (2006) “An environmental war economy:  the lessons of ecological debt and global warming” (λδί:  New Economics Foundation) http:// www.neweconomics.org/gen/z_sys_PublicationDetail.aspx?PID=65 (πόβα 23 Μαΐυ 2006). Simon, J. – Kahn, H. (1984) The Resourceful Earth  A Response to Global 2000   (οξφόδ: Blackwell). Simonon, L. (1983) “Personal, political and planetary play”,  L. Caldecott – S. Leland (επμ.) Reclaim the Earth (λδί: The Women’s Press). :

:

322

 

Βιβλιογραφία

Simons, M. (1988) θ  Green Line , 64 (ιύς-άύγυς). Singer, P. (1975) Animal Liberation  (να  (να Υό: Review Books), [Η απελευθέρω - -  ση των ζώων , μφ. σαύς κααγεωγς, εδ. άγό, Θεαί 2010]. Smith, G. (2003) Deliberative Democracy and the Environment   (λδί:  Routledge). Smith, M. (1988) Ecologism  Towards Ecological Citizenship   (Μπχαμ:  Open University Press). Spinoza, B. de (1677/1955) On the Improvement of Understanding, The Ethics, Correspondence  (να  (να Υό: Dover). Spretnak, C. – Capra, F. (1985) Green Politics  (λδί   (λδί: Paladin), [Η πράσινη πο - -  λιτική   Μια παγκόσμια υπόσχεση , μφ. νίς Γαυφας, Ωόα, άθήα χ.χ.]. Stephens, P. (2001a) “Green liberalism: nature, agency and the good”, Environ - -  mental Politics , 10(3). ― (2001b) “The green only blooms among the Millian flowers: a reply to Marcel Wissenburg”, Environmental Politics , 10(3). Stoett, P. (1994) “Cities: to love or to loathe?”, Environmental Politics  3(2).  3(2). Strong, D.M. (1988) Dreamers and Defenders  American Conservationists  (λί  (λί: University of Nebraska Press). Sylvan, R. (1984a) “A critique of deep ecology” (μς πώ), Radical Philoso - -  phy , 40. ― (1984b) “A critique of deep ecology” (μς δεύε), Radical Philosophy , 41. Szasz, A. (1994) Ecopopulism  T  Toxic oxic Waste and the Movement for Environmental Justice  (Μεπ  (Μεπ: Minnesota University Press). Talshir, G. (2002) The Political Ideology of Green Parties  (Μπγ  (Μπγ: Palgrave Macmillan). Thomas, C. (1983) “Alternative technology: a feminist technology?”,  L. Caldecott – S. Leland (επμ.) Reclaim the Earth (λδί:  The Women’s Press). Thomas, C. (1992) The Environment in International Relations (λδί: RIIA). Thomashow, M. (1999) “Towards “Towards a cosmopolitan cosmopolit an bioregionalism”,  M. McGinnis (επμ.) Bioregionalism (λδί α να Υό: Routledge). Thomspon, J. (1983) “Preservation of wilderness and the Good Life”,  R. El:

:

:

:

323

 

Α Ν Τ Ρ Ι Ο Υ Ν Τ Ο Μ Π Σ Ο Ν   Πράσινη πολιτική σκέψη

liot – A. Gare (επμ.) Environmental Philosophy (Milton Keynes: Open University Press). Tokar, B. (1988) “Social ecology, deep ecology and the future of green thought”, The Ecologist , 18(4/5). ― (1994) The Green Alternative (2 δ.) (σα Πδ: R. and E. Miles). Torgerson, D. (1999) The Promise of Green Politics  Environmentalism and the Public Sphere  (νεμ,  (νεμ, NC: Duke University Press). Tudge, C. (1996) The Day Before Yesterday  Five Million Years of Human History (λδί: Pimlico). Various  (1994)  (1994) Pod (εμεωό δεί). Vincent, A. (1992) Modern Political Ideologies (οξφόδ: Blackwell). ― (1993) “The character of ecology”, Environmental Politics , 2(2). Wackernagel, M. – Rees, W. (1995) Our Ecological Footprint   Reducing Human Impact on the Earth (Βεαή κμβία: New Society Publishers). Wall, D. (1999) Earth First! And the Anti-roads Movement (λδί: Routledge). ― (2005) Babylon and Beyond  The Economics of Anti-capitalist, Anti-globalist and Radical Green Movements (λδί α ά Άμπ, MI: Pluto). Ward, B. – Dubos, R. (1972) Only One Earth  The Care and Maintenance of a Small Planet (λδί: Andre Deutsch). Warren, K. J. (1987) “Feminism and ecology:  making connections”, Environ - -  mental Ethics , 9. ― (επμ.) (1997) Ecofeminism  Women, Culture, Nature  (Μπύμγ,   (Μπύμγ, MD:  Indiana University Press). Weale, A. (1992) The New Politics of Pollution  (Μεε  (Μεε: Manchester University Press). Wells, D. (1982) “Resurrecting the dismal parson : Malthus, ecology, and political thought”, Political Studies , 30(1). Wenz, P. (2002) “Justice, democracy and global warming”,  B. Minteer – B. Pepperman Taylor (επμ.) Democracy and the Claims of Nature   Criti - -  cal Perspectives for a New Century  (Lanham,  (Lanham, Boulder, CO, να Υό α οξφόδ: Rowman & Littlefield). Weston, I. (επμ.) (1986) Red and Green  (λδί  (λδί: Pluto). Whiteside, K. (2002) Divided Natures   French Contributions to Political Ecology   (καίμπζ, MA α λδί: MIT Press). :

:

:

:

:

:

:

:

324

 

Βιβλιογραφία

Williams, R. (χ.χ.) Socialism and Ecology  (λδί  (λδί: SERA). ― (1986) Towards 2000  (Χμγυθ  (Χμγυθ: Pelican). Wissenburg, M. (1998a) Green Liberalism  The Free and the Green Society  (λ (λδί: UCL Press). ― (1998b) “The rapid reproducers paradox: population control and individual procreative rights”, Environmental Politics , 7(2). ― (2001) “Liberalism is always greener on the other side of Mill: a reply to Piers Stephens”, Environmental Politics , 10(3). ― (2006) “Liberalism”,  A. Dobson – R. Eckersley (επμ.) Political Theory and the Ecological Challenge  (καίμπζ   (καίμπζ : Cambridge University Press). Witherspoon, S. (1996) “Democracy, the environment and public opinion in Western Europe”,  W. Lafferty – J. Meadowcroft (επμ.) Democracy and the Environment  Problems and Prospects  (τεχαμ  (τεχαμ: Edward Elgar). World Resources Institute (1992) World Resources 1992-93  A Guide to the Global Environment  (οξφόδ  (οξφόδ: Oxford University Press).  Young, S. (1992) “The “The different dimensions of green polities”, Environmental Pol - -  itics , 1(1). :

:

:

σ μεφα χμπήθε επίς  δ Μαξ, κα – Έγε, Φεδείς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος [1848] , μεφα Μδς Πφυγς, δ κκέ, 1948, επαδ “τ “τ Πί”, Πί”, 1998. 1998.

1 λόγω ς πθώας ω ξω υίως μω εός υ εμυ, δε υπήξε  δυαόα απόδής υς α ε, πα αυώ πυ υπχυ ήδ  παδ ς εής γαμμαείας (..μ.).

325