Dj. Petrovic Dubrovacko Oruzje u XIV veku

S A D R Ž A J Strana UVOD

_

_

_

_

_

_

TIPOVI I V R S T E ORUŽJA — I

Napadno

oružje —

_

_

—

—

—

—

—

—

17

—

—

—

—

—

—

19

— _ — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

19 19 27 31 35 37 43 47 47 51 56 56 57 59 63 65 67 69 78 83 84 87 89

Hladno oružje za seču i bod — — Mač — — _ — _ _ — Prelazni oblioi i z m e đ u m a č a i bodeža Bodež — — — — — — — — Sablja — — — — — — — — Korda — — — — — — — — Noževi — — — — — — — — Oružje na motki — — — — — Koplje — — — — — — — — Palica-tapuz — — — — — — Hladno oružje za udar na odstojanju Praćka — — — — — — — — Luk sa s t r e l a m a i tobolci — — — — a) Luk — — — — — — — b) Strele — — — — — — c) Tobolci za luk i strele — — S a m o s t r e l sa s t r e l a m a — — — — a) S a m o s t r e l i — — — — — b) Strele — — — — — — R a t n e sprave — — — — — — a) S p i n g a r d a — — — — — b) T r a b u k o — — — — — — c) Mangan — — — — — —

_

_

9

_

—

_

_

— _ — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — _

Strana II Z a š t i t n o

oružje

—

—

—

—

—

—

—

91

— — —

— — —

— — —

— — —

91 99 102 116

III V a t r e n o oružje — — — — Bombarda — — — — — — ~

— —

— —

—

127 127

ZNAČAJ DUBROVNIKA KAO ORU2ARSKOG CENTRA

133

IZVORI I LITERATURA —

štit Oklop — — — — — — — a) Zaštitni delovi odeće — — b) Zaštitni p o k r i v a č za glavu

—

—

—

_

_

145

NAPOMENE

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

161

ILUSTRACIJE

—

—

—

—

—

—

-

—

—

—

207

SUMMARY —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

249

REGISTAR

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

283

I

NAPADNO

ORUŽJE

H L A D N O ORUŽJE ZA SEČU, UDAR I BOD MAČ D u b r o v a č k a a r h i v s k a g r a đ a p r u ž a š t u r a o b a v e š t e n j a o ti­ povima mačeva izrađivanih i upotrebijavanih u ovom gradu u XIV veku, i obilje p o m e n a , n a s u p r o t t o m e , o m a č u uopšte. Može se s l o b o d n o reći da nije bilo D u b r o v č a n i n a koji nije p o s e d o v a o m a č . S k o r o u svakoj oporuci u kojoj se n a b r a j a j u n e p o k r e t n a d o b r a t e s t a t o r a , o n j e u v e k n a v e d e n ; n j e g a s u i m a l i svi s l o j e v i d u b r o v a č k o g d r u š t v a , k a t k a d i po više k o m a d a : 2 , 3 , 4 . Ta po­ java je sasvim shvatljiva ako se pođe od činjenice da je m a č imao u D u b r o v n i k u i na n j e g o v o j t e r i t o r i j i d v o s t r u k u f u n k c i j u — to j e b i l o o b a v e z n o o r u ž j e s t r a ž e k o j a j e d a n o n o ć n o b d e l a n a d si­ g u r n o š ć u ove državice (ta d u ž n o s t bila je obaveza svih m u š k a r a ­ ca), m o r n a r a na b r o d o v i m a iznad i ispod 20 milijara nosivosti, a i lično oružje s v a k o g s l o b o d n o g čoveka. N o , i p o r e d t o g a on nije p r i p a d a o zvaničnom naoružanju Dubrovnika, niti su majsto­ ri m a č a r i bili salarijati. Njihov ugled u d r u š t v u , a n a r o č i t o od druge polovine X I V veka, nije bio na zavidnoj visini. 1

2

3

Ritersko-dvorjanska k u l t u r a srednjovekovne E v r o p e , u ko­ joj je m a č bio simbol viteštva i feudalnog društva, s a m o se ma­ rginalno doticala Dubrovnika i drugih mediteranskih trgovačkih gradova, koji su imali svoje specifične društvene i ekonomske orijentacije i p r e o k u p a c i j e . Mač je u D u b r o v n i k u , p r e svega, i m a o praktični značaj, sadržan u njegovoj funkcionalnoj n a m e n i oruž­ ja za seču i b o d . M a č se u d o k u m e n t i m a n a v o d i k a o »spata«, »spada« — a t o j e n a j č e š ć e u p o t r e b l j a v a n i t e r m i n , i k a o »ensis«, k o j i s e r e t k o sreće . Da su o b a t e r m i n a bili sinonimi , ilustruje tekst o j e d n o m 4

2*

5

19

n a p a d u i z v r š e n o m m a č e m 1349. g o d i n e ; u t u ž b i s e n a v o d i d a j e u d a r a c u č i n j e n »cum ense super faciem«, a s v e d o k je to p o t v r d i o , i z j a v i v š i da se to d e s i l o : »cum una spata in mamim . . . super visum« . 0 v r s t a m a i tipovima mačeva upotrebljavanih u Dubrov­ niku u X I V veku, može se zaključivati s a m o iz p o s r e d n i h ahrivskih vesti, j e r nije s a č u v a n n i j e d a n p r i m e r a k m a č a iz toga vre­ m e n a za koji bi se sa sigurnošću moglo tvrditi da je nošen u D u b r o v n i k u ili d a j e p r o i z v o d d u b r o v a č k i h m a j s t o r a m a č a r a . J e ­ dini, pak, likovni prikaz m a č a nalazi se na k a m e n o m spomeniku u Trstenu, kod Dubrovnika, i vremenski bi m o g a o da p r i p a d a kraju XIV veka. Dugi m a č s j a b u k o m u obliku diska ima neuo­ b i č a j e n i p o l o ž a j k r s n i c e , s k r a c i m a o b r n u t i m n a v i š e (5/. i ) . I s t i o b l i k k r s n i c e s r e ć e s e n a j e d n o m b o d e ž u i z 1386. g o d i n e u M u ­ z e j u u C i r i h u , n a m a č u D o n P e d r a P o r t u g a l s k o g (1466), k o j i s e čuva u Katedrali u Barseloni , na j e d n o m m a č u d v o r u č n j a k u iz XV veka u V o j n o m m u z e j u u B e o g r a d u , na p r i k a z u sablje iz 1380. g o d i n e u b i b l i j i č e š k o g k r a l j a V e n c e s l a v a i t d . P o š t o s e ra­ di o izuzetnom obliku krsnice, taj jedini likovni izvor ne bi se smeo smatrati kao reprezent dubrovačkih mačeva XIV veka. O t u d a , k a o j e d i n i prihvatljiv izvor, o s t a j u š k r t e a r h i v s k e vesti. Arhivska g r a đ a p r u ž a obaveštenja da su u D u b r o v n i k u u X I V veku bile poznate četiri vrste mačeva: 1. Obični m a č koji se n a v o d i bez ikakvih d r u g i h obavešte­ nja, 2. Veliki m a č , 3. M a l i m a č , i 4 . S l o v e n s k i (ili s r p s k i ) m a č . 1. 0 o b i č n i m m a č e v i m a , k o j i se č e s t o p o m i n j u u d o k u m e n ­ t i m a bilo k a o p r e d m e t krađe , zaloga , zaveštenja , a sasvim retko kao sredstvo za napad , s k o r o da se ništa ne može reći. Obilna arhivska građa pruža p o d a t k e samo o njihovoj novčanoj vrednosti, koju su iskazivali vlasnici k a d a su ti mačevi bili ukra­ d e n i ili z a l a g a n i , ili p a k o c e n a m a p o k o j i m a s u t e m a č e v e p r o ­ d a v a l i n j i h o v i i z r a đ i v a č i , m a j s t o r i m a č a r i ili p r e p r o d a v c i . U p r a v o ta š k r t o s t u o b a v e š t e n j i m a o izgledu d u b r o v a č k i h m a č e v a iz X I V veka, k o j a već s o s v i t o m XV veka prelazi u opširnost, mogla bi, m o ž d a , u k a z a t i da je m a č u D u b r o v n i k u u X I V v e k u bio u svojoj biti sasvim jednostavno oružje u r u k a m a pučana, koje je tipolo­ ški, svakako, odgovaralo tipu mačeva koji su u to isto v r e m e upotrebljavani u južnoj Evropi. Glavni tip m a č a u prvoj polovini XIV veka bio je još u v e k , p r e t e ž n o , m a č z a s e č u , s a r e l a t i v n o t e š k i m s e č i v o m i olu­ k o m d o p o l o v i n e ili d v e t r e ć i n e d u ž i n e , r a d i o d r ž a v a n j a r a v n o ­ teže sa m a s i v n o m j a b u k o m d r š k e , i nešto šiljastijim v r h o m nego u p r o š l o m , X I I I veku. D r š k a tih m a č e v a sastojala se od v r a t a nor­ m a l n e dužine i j a b u k e u obliku profilisanog diska sa varijanta­ m a . B i l a j e d e b l j a n e g o r a n i j e , a u s r e d i n i j e , o b i č n o , i m a l a za6

7

8

9

1 2

20

10

11

r a v n j e n u p o v r š i n u i n a g o r n j o j ivici v i d l j i v d o d a t a k , k o j i j e , u •tvari, b i o z a v r š e t a k u s k o g p r o d u ž e t k a s e č i v a . K r s n i c a j e m o g l a da b u d e p r a v a ili p o v i j e n a (si. 2). Jabuka u obliku diska je staro mediteransko kulturno nasleđe. N j e n o p o r e k l o m o ž e se naći u vizantijskoj i b o s f o r s k o j k u l t u r n o j regiji, o d n o s n o na p r o s t o r u n e k a d a š n j e g R i m s k o g i Vizantijskog Carstva, uključujući tu i Persiju, i m e đ u m a č e v i m a z a b o d r i m s k i h l e g i o n a r a . S m a t r a s e d a j e p o n o v n o u n e t a u Ev­ ropu posle prvog krstaškog rata, i od X I I veka je opšte zastu­ p l j e n a u j u ž n o j E v r o p i . M a n j e j e b i l a p o z n a t a u c e n t r a l n o j Ev­ r o p i , a r e t k o se s r e ć e u s k a n d i n a v s k i m z e m l j a m a . T a k o đ e , i p o v i j e n a k r s n i c a p r i p a d a b a š t i n i c e n t r a l n e Azije, i č e š ć e s e s r e ­ će u južnoj Evropi, m a d a je p o s r e d s t v o m trgovine i d r u g i m putevima razmene kulturnih dobara, došla i u druge evropske ob­ lasti . Pojava m e d i t e r a n s k o g tipa m a č a zabeležena je već u X I I v e k u n a s p o m e n i c i m a k u l t u r e u D a l m a c i j i (lik r a t n i k a n a t r a n zeni i s k o p a n o j n a l o k a l i t e t u C r k v i n e u B i s k u p i j i , u l o m a k r e l j e f a iz Prigrade k o d Novigrada, dva inicijala u K o d e k s u Origines S u p e r e x o d u m u riznici stone crkve u Splitu. U n a r e d n o m , X I I I veku, potvrđena je njegova dalja upo­ treba. Na portalu stone crkve u Trogiru, delu kipara Radovana, u prizoru Bičevanje u luneti neki vojnici drže m a č e v e sa blago zaobljenom krsnicom i okruglom jabukom. Isti takvi ma­ čevi p r e d s t a v l j e n i s u i n a d r v e n i m vratnicama stone crkve u Splitu, koje je drvorezbario Andrija Buvina, u prizorima Pokolj nevine dece, Hristos p r e d Pilatom i J u d i n poljubac ". M a č e v i s o k r u g l o m d r š k o m z a s t u p l j e n i su i u l i k o v n i m izvorima X I I I veka u Italiji. Lep i tipičan p r i m e r a k mediteran­ s k o g o b l i k a m a č a v i d i s e n p r . , n a f r a g m e n t u f r e s k e , o k o 1260. u Muzeju Diocesano u Trevizu. Mačevi takvog tipa sreću se na fresko slikarstvu u mana­ stirima srednjovekovne Srbije, m e đ u retkim sačuvanim primercima iskopanim u Srbiji i Bosni, a zatim u znatno većem broju u iluminiranim rukopisima, n a d g r o b n i m reljefima, i u m u z e j i m a u Italiji i Španiji. U r a n i j i m v e k o v i m a (XII, X I I I ) on je potvr­ đen i u Vizantiji . S a m a činjenica da je m a č sa j a b u k o m u obliku diska upo­ trebljavan od X I I do u p r v u polovinu XIV veka u oblastima koje su okružavale Dubrovnik i sa kojima je on održavao tesne veze, d o v o l j n a j e d a u k a ž e n a m o g u ć n o s t d a j e t a k a v t i p m a č a k o r i š ć e n i u g r a d u sv. V l a h a . T o p o t k r e p l j u j e još nekoliko činjenica. U to vreme, dakle, do sredine X I V veka, u D u b r o v n i k u je radilo 9 m a č a r a , od kojih su dvojica bili Venecijanci , dvojica Grci — j e d a n od njih bio je s o s t r v a Krita, t a d a u m l e t a č k o m posedu , j e d a n iz K o t o r a , j e d a n iz B a r a i trojica iz Dubrov13

14

14

15

16

17

18

1 9

21

nika . To znači da je većina d u b r o v a č k i h m a č a r a iz prve polo­ vine X I V veka bila iz regija gde je bio poznat i u p o t r e b l j a v a n m a č s j a b u k o m u obliku diska. P o r e d postojećih m a č a r a u D u b r o v n i k u su svraćali i pro­ davali mačeve opštini i privatnim licima u prve dve decenije XIV veka dvojica venecijanskih mačara , a postojao je, kako saopštavaju raspoloživi d o k u m e n t i , i uvoz m a č e v a iz Venecije, koje s u p r o d a v a l i d u b r o v a č k i m a č a r i . Svi t i p o d a c i s a m o p o t v r đ u j u već n a v e d e n e z a k l j u č k e . Polovina X I V veka označava p r e l o m n o d o b a u evoluciji m a č a u o d n o s u na d r š k u , a n a r o č i t o na sečivo. Novi tip sečiva — za b o d i za b o d i s e č u — p o s t a j e d o m i n a n t a n , n a r o č i t o u j u ­ žnoj Evropi, gde se razvoj odvijao od dužeg i užeg sečiva sa sređišnima r e b r o m i zašiljenim v r h o m ka aristokratskom rapiru. Pojavu takvog sečiva uslovilo je poboljšanje o k l o p a od ploča, u s k l a d u s o p š t i m p r o m e n a m a koje n a s t a j u u r a t n o j veštini i po­ v e ć a n j e m z n a č a j a p e š a d i j e , z b o g č e g a m a č z a s e č u n i j e b i o do­ voljno efikasan, d o k je, n a p r o t i v , novi tip sečiva m o g a o da pro­ dre u m e đ u p r o s t o r e između oklopnih ploča, naročito oko vrata, na r a m e n i m a i u pogledu trbuha. Istovremeno, p o d uticajem gotike m e n j a se i oblik drške, i p o r e d j o š uvek p o p u l a r n e okru­ gle j a b u k e i n j e n i h v a r i j a n t i , o n a p o s t a j e f a c e t i r a n o t r o u g l a s t a , i p r e m a n a l a z u m a č e v a s a t a k v o m d r š k o m , p r o z v a n a j e »sempah tip« (si. 3). Sudeći, m e đ u t i m , p r e m a sačuvanim m a č e v i m a u muzeji­ ma u I t a l i j i , i u n a s , u S r b i j i i B o s n i , k a o i na o s n o v u p o s t o ­ jećih likovnih izvora toga doba, izgleda da je u m e d i t e r a n s k o m prostoru i dalje preovladavala drška s k o t u r a s t o m j a b u k o m . U D a l m a c i j i j e m e d i t e r a n s k i t i p m a č a p r i k a z a n n a relje­ f u sv. M i h o v i l a , o k o 1389, n a p o r t a l u c r k v e sv. M i h o v i l a u Z a d r u , na reljefu u A r h e o l o š k o m m u z e j u u Z a d r u g d e j e d a t i lik sv. K r š e v a n a , k a o i na c r t e ž u a r h a n đ e l a Mihovila u K o s i r i ć e v o m ko­ d e k s u s k r a j a X I V i p o č e t k a XV v e k a u s a m o s t a n u franjevaca u Šibeniku. Mačevi sa t a k v i m o b l i k o m d r š k e vide se, npr., predstav­ ljeni i na likovnim o s t v a r e n j i m a t a d a p o z n a t o g venecijanskog s l i k a r a P a v l a V e n e c i j a n c a . T a k a v m a č n o s i s v . D o r đ e n a slici s v . A u g u s t i n , sv. P e t a r , s v . I v a n K r s t i t e l j , sv. I v a n E v a n g e l i s t a , sv. P a v l e i sv. Đ o r đ e - J u r a j ( u M u z e j u K o r e r u V e n e c i j i ) . N j e g a i m a i sv. P a v l e p r i k a z a n u c r k v i sv. M a r t i n a u K j o đ i (»Polittico«, 1364). M e d i t e r a n s k i t i p m a č a n a l a z i s e i n a o l t a r s k o j p a l i i z 1372. g o d i n e u bazilici sv. E u f e m i j e u G r a đ o . 20

2 1

2 2

23

24

243

Međutim, ne bi se mogla odbaciti mogućnost da su i ma­ čevi t i p a » s e m p a h « b i l i u u p o t r e b i u I t a l i j i . P o d a c i k o j e j e i z n e o R. B r u n o trgovini o r u ž j e m u Avinjonu u X I V v e k u na o s n o v u dokumenata o delatnosti u tom gradu italijanske trgovačke kuće Frančeska Marka Datina u drugoj polovini XIV veka, pokazuju 22

da su u I t a l i j i , k a o i u j u ž n o j F r a n c u s k o j u to v r e m e b i l i p o z ­ n a t i » n e m a č k i « m a č e v i , m a č e v i r a đ e n i » n a n e m a č k i n a č i n « . Pri t o m e s e n a j v i š e p o m i n j u n e m a č k a s e č i v a , ali i j a b u k e i k r s n i c e istog porekla. Razgranata trgovina mačevima, istina, manjeg obima i m a n j e poznata nego sa delovima oklopa, uslovila je da s e č e š ć e s r e ć u p o m e n i o m a č e v i m a k o j i s u b i l i s a s t a v l j e n i o d delova koji su poticali iz vrlo u d a l j e n i h m e s t a , a koji su s p a j a n i na jednom mestu. 25

P o d p r e t p o s t a v k o m d a s e u X I V v e k u p o d p o j m o m »ne­ m a č k i « m a č p o d r a z u m e v a o m a č t i p a » s e m p a h « ( n a z i v a k o j i j e sav r e m e n a kovanica) može se utvrditi da su takvi mačevi bili u upotrebi i u Italiji trećenta. Nismo u mogućnosti da tvrdimo da li se m a č »sempah« t i p a r a d i o ili n e u D u b r o v n i k u u d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a , ali verovatnije je da je 19 tadašnjih dubrovačkih m a č a r a , koji su većinom bili sa d u b r o v a č k e teritorije i iz d u b r o v a č k o g kopne­ nog zaleđa , nastavilo s izradom drški mačeva istih oblika kao i p r o t e k l i h p e t decenija, a koje su, u o s t a l o m , bile r a š i r e n e u ob­ lastima oko Dubrovnika. Prikaz dugog uskog mača sa j a b u k o m u o b l i k u diska na s p o m e n i k u u T r s t e n o m m o g a o bi da ide to­ me u prilog. T a k o đ e , na k a m e n o j n a d g r o b n o j ploči-stećku u selu Topolu u Dubrovačkom primorju, koje je pripalo Republici 1399. g o d i n e , u r e z a n j e m a č s a o k r u g l o m j a b u k o m p o r e d štita koji, najverovatnije, predstavlja oblik zvaničnog š t i t a Du­ brovnika. 26

U dubrovačkim dokumentima XIV veka n e m a podataka o izgledu korica mačeva, niti o načinima na koji je m a č nošen, d a l i p r e b a č e n r e m e n o m p r e k o r a m e n a ili z a k a č e n z a p o j a s . Ta­ kođe, n e m a vesti ni o u k r a š a v a n j u mačeva. Dok smo potpuno sigurni da je m a č i m a o svoje korice i da nije j e d n o s t a v n o no­ šen u ruci, p i t a n j e njihovog d e k o r i s a n j a m a n j e je j a s n o . Čini se da dubrovački mačevi u najvećem broju slučajeva n i s u sve do p r e d kraj stoleća u o p š t e bili u k r a š e n i , b a r što se tiče mačeva p u č a n a . D a s u i m a l i b a r i k a k a v u k r a s , t o b i b i l o n a v e d e n o u ne­ k o m od mnogobrojnih d o k u m e n a t a u kojima je reč o mačevima. Mačevi vlastele, o kojima se n a j m a n j e zna, mogli su da b u d u s a m a n j e ili v i š e u k r a s a . U o s t a l o m , s a č u v a n i u k r a š e n i m a ­ čevi u e v r o p s k i m m u z e j i m a i r i z n i c a m a p r i p a d a l i su k r a l j e v i m a i v i s o k i m f e u d a l c i m a . U k r a š e n i m a č e v i n a n a š i m f r e s k a m a ra­ đeni su, t a k o đ e , na o s n o v u u z o r a uzetih iz d v o r s k e sredine. Jedi­ na dva raspoloživa p o d a t k a iz XIV veka o takvim dubrovačkim mačevima mogu da potvrde ovu pretpostavku. Krajem novem­ b r a 1371. g o d i n e p o m i n j e se »una spata fulcita argento« k o j a je bila svojina vlastelina D i m i t r i j a B e n e š i ć a , a u f e b r u a r u 1384. godine dubrovačka vlada odlučila je da pokloni kralju Tvrtku i jedan mač, takođe, ukrašen srebrom . U o b a p o m e n a reč je o 27

2 8

p r i p a d n i c i m a najvišeg d r u š t v e n o g sloja, čije je i m o v n o s t a n j e do­ zvoljavalo posedovanje r a s k o š n i h mačeva. K r a j e m X I V veka počelo je da dolazi do p r o m e n a u odno­ su na vlasnike u k r a š e n i h mačeva. U t e s t a m e n t i m a p u č a n a iz p r v i h g o d i n a X V v e k a n a v o d e s e u k r a š e n i m a č e v i : 1406. g o d i n e — m a č u k o r i c a m a od crvene kože sa s r e b r n i m okovima , ili 1417. g o d i n e — m a č s a d r š k o m s u k r a s i m a o d k o s t i , ukrašen z l a t o m . U k r a s n i o k o v i i m a l i s u i s v o j a p o s e b n a i m e n a : »planar« i »slivotir« — i z r a z i n e j a s n o g z n a č e n j a , za k o j e je K o š t a m a č a r d a o 1391. g o d i n e o b j a š n j e n j e da su »de lo ornamento de spa­ da« . Š t a j e b i o p o v o d i r a z l o g d a i p u č a n i i m a j u o d t a d a s k u pocenije i lepše m a č e v e , m o ž e se s a m o n a g a đ a t i , ali bi, s v a k a k o , trebalo tražiti uzorke u e k o n o m s k o m jačanju ovog društvenog sloja, a n a r o č i t o t r g o v a c a koji su imali p o s l o v n e veze sa S r b i j o m i B o s n o m , čiji j e p r i v r e d n i uspon uočljiv upravo od kraja XIV veka. 2. Drugi tip m a č a koji se pominje u d o k u m e n t i m a , jeste »veliki m a č « . P o č e t k o m n o v e m b r a 1326. g o d i n e z a t r a ž i o j e m a ­ č a r M a r t o l o dozvolu od kneza da m o ž e da p r o d a na j a v n o j draž­ bi v e l i k i m a č — »magna spata«, k o j i je b i o s v o j i n a B r a n o j a B r a nivojevića , bivšeg g o s p o d a r a Stonskog poluostrva i Slanskog primorja . To je prvi do sada poznati podatak o takvim mače­ vima u Dubrovniku. N a r e d n a vest je, takođe, iz prve polovine XIV veka i o n a se nalazi u t e s t a m e n t u Nikole Seriza, koji je k r a j e m m a r t a 1348. g o d i n e z a v e d e n u n o t a r s k u k n j i g u , i j a v l j a se u i t a l i j a n s k o j i n t e r p r e t a c i j i k a o »spada granda« . 29

30

31

32

3 3

34

Oba ova p o d a t k a o d n o s e se, najverovatnije, na mačeve zvane za j e d n u i po i dve r u k e , koji se javljaju p o č e t k o m X I V v e k a u j u ž n o j N e m a č k o j i Š v a j c a r s k o j . T o s u b i l i d o b r o poz­ n a t i gotski veliki mačevi riterske konjice iz XV veka, a na­ stali su zbog p o t r e b e da se težak m a č prihvati i levom r u k o m . Na taj način počela je da se p r o d u ž a v a d r š k a m a č a i da dobija dužinu koja je bila davno pre toga poznata na Istoku m e đ u konjaničkim narodima stepa . M a č d v o r u č n j a k (ili z a j e d n u i p o r u k u ) n i j e b i o r a d o p r i ­ h v a ć e n u I t a l i j i i, u o p š t e , u r o m a n s k i m z e m l j a m a , u k o j i m a se više polagalo na u m e t n o s t u veštini r u k o v a n j a m a č e m i vizuelni efekt koji se p r i t o m e postiže. Dvoručnjak je za to bio i suviše težak i z a m o r a n . N a v e d e n a dva u s a m l j e n a p o m e n a velikog ma­ č a u D u b r o v n i k u , o d k o j i h j e j e d a n p r i p a d a o s r p s k o m vlasteli­ nu, a drugi sigurno nabavljen van Dubrovnika, ukazivali bi da je isto shvatanje vladalo i u D u b r o v n i k u trećenta. Zato se m o ž e p r e t p o s t a v i t i da takvi mačevi nisu bili o d o m a ć e n i u o v o m g r a d u niti da su ih kovali domaći mačari. U o v o m slučaju prevagu je imala stara r o m a n s k a tradicija. 3 5

36

3 7

3. Treća vrsta m a č a koja je bila poznata u Dubrovniku, b i o je m a l i m a č — »spada pigula« k o j i je b i o d a t u z a l o g P e r k u 24

m a č a r u , a on ga p o m i n j e u s v o m t e s t a m e n t u z a v e d e n o m u notar i j a t u 19. j u n a 1363. g o d i n e . To je jedini za sada raspoloživi p o m e n o takvoj vrsti m a č a iz X I V veka, što bi moglo da znači da je on bio sasvim neuobičajen u dubrovačkoj sredini. Ponovno se s r e ć e , s a d a k a o »spadetta«, u j e d n o m t e s t a m e n t u iz 1426. godine . Nije izvesno šta je t r e b a l o da znači »mali m a č « , ali sklo­ na sam da pomislim da bi se pod tim terminom mogao podraz u m e t i m a č tzv. H a u s — ili B a u e r v v e h r , k o j i j e p r e d s t a v l j a o s u p r o ­ t n o s t o b i č n o m ili r a t n o m m a č u i d v o r u č n j a k u r i t e r s k e k o n j i c e . Mačevi te vrste, po pravilu, bili su s k r a t k i m , k o d d r š k e š i r o k i m sečivom, k o t u r a s t o m j a b u k o m i povijenom krsnicom, namenjeni ličnoj s i g u r n o s t i n o s i o c a i t i m e o d r e đ e n i za b l i s k u b o r b u . Oni se razvijaju p o č e t k o m XIV veka u Italiji, kao naslednici kasno­ a n t i č k o g p a r a z o n i j u m a , i to se j a v l j a j u p r v o u V e n e c i j i i F i r e n ­ ci, d a b i s e z a t i m v r l o b r z o r a š i r i l i i u d r u g i m k r a j e v i m a I t a l i j e , u Španiji, Francuskoj, B u r g u n d i j i , a n e š t o k a s n i j e s r e ć u se i u n e m a č k i m gradovima. U stvari, ti mačevi čine prelaz ka bodežu i n a z i v a n i su u I t a l i j i » c i n q u e d e a « . 38

39

40

D r u g a m o g u ć n o s t za u t v r đ i v a n j e izgleda te v r s t e m a č e v a j e m o g u ć n o s t d a j e »spada pigula« d u b r o v a č k o g d o k u m e n t a b i l a s i n o n i m z a » k r a t k i « m a č k o j i s e p o m i n j e 1367. g o d i n e u i n v e n ­ t a r u italijanskog trgovca Frančeska M a r k a Datina iz Avinjona . U M u z e j u za u m e t n o s t i i s t o r i j u u Ž e n e v i n a l a z i se » k r a t k i « m a č d a t i r a n u p o s l e d n j u t r e ć i n u X I V veka, koji i m a sve osobenosti običnog m a č a , s a m o što je bio n o š e n zakačen o lanac, pro­ vučen kroz sužen deo na vrhu drške, za grudni oklop. U stvari, likovni izvori iz F r a n c u s k e i N e m a č k e iz X I V veka sugerišu da su k r a t k i mačevi u p r a v o bili n a m e n j e n i za nošenje o k a č e n i o o k l o p . 41

42

Da li su »mali mačevi« kovani u D u b r o v n i k u , ostaje bez odgovora u raspoloživoj građi o mačevima i delatnosti mačar a . Ali, k a r a k t e r i s t i č n o j e d a s e n e p o m i n j u u d o k u m e n t i m a , a to bi se moglo shvatiti da nisu imali u Dubrovniku široku primenu. 4. P o s e b n u pažnju zaslužuje n a v o d dva »slovenska« m a č a u t e s t a m e n t u m a č a r a D o b r i č a B u n i s ( l ) a l i ć a : »De le doe spade schiavonesche . . . che se dia a Costa grossi VII e folari X « . P o m e n j e i z 1391. g o d i n e , z n a č i d a j e t a k a v t i p m a č a p o s t o j a o i r a n i j e , ali o t k a d a je b i o p o z n a t u D u b r o v n i k u , ostaje za s a d a neobjašnjeno. 43

O s n o v n o pitanje koje se n a m e ć e jeste da li u o v o m pr­ vom, do sada poznatom p o m e n u slovenskog mača a mogućno je da je to t a d a značilo i »srpski« m a č , s o b z i r o m na to da je Sklavonija u D u b r o v n i k u označavala Srbiju — treba videti p r e t k a ma­ ča skjavone koji je bio u širokoj upotrebi od XVI veka kao o r u ž j e S l o v e n a u s l u ž b i V e n e c i j e . G l a v n a k a r a k t e r i s t i k a t o g skja44

25

vone m a č a sastojala se u specifičnoj jabuci drške, trapezastoj sa g o r n j o m ivicom u obliku velike z a g r a d e i s r e d i š n j i m ispupčen j e m , i u r e b r a s t o j k o r p i k o j a s e o s l a n j a n a k r s n i c u d a b i zaš­ titila r u k u nosioca m a č a . Dosadašnja istraživanja m a č a skjavone utvrdila su da se p r v i p o z n a t i p r i m e r a k , s a č u v a n u j e d n o j p r i v a t n o j z b i r c i u Ri­ m u , m o ž e d a t i r a t i u k r a j X V ili p o č e t a k X V I v e k a . J e d a n r e l a v i t n o r a n i t a k a v m a č n a l a z i se i u P o v i j e s n o m m u z e j u u Zag­ r e b u i s t a v l j e n je u p r v u polovinu ili najkasnije u sredini XVI veka H . S e i t z i z n e o j e p r e t p o s t a v k u , z a s n o v a n u n a r a n i j e iznet o m m i š l j e n j u C . B l a i r a , d a s e m a č s k j a v o n e X V I i n a r e d n i h vekova razvio iz jednog tipa m a č a koji je i m a o p r a v o u g a o n u jabu­ ku s p o l u s f e r i č n o m l o p t o m u s r e d i n i i k r s n i c u u o b l i k u s l o v a S. Tih m a č e v a i m a u velikom b r o j u u Dužđevoj palati u Veneciji, a njih su upotrebljavale slovensko-dalmatinske p o m o ć n e trupe u službi Venecije i p r e XVI veka . Mač skjavone u t o m o b l i k u bio je p o z n a t i u U g a r s k o j u d r u g o j polovini XV veka . C . B l a i r j e p r e t p o s t a v i o d a j e t a j t i p m a č a u n e t u U g a r s k u i z Ve­ necije, verovatno, p r e k o Dalmacije, pa o t u d a su ti mačevi i na­ zvani »slovenski« mačevi . U pogledu u t v r đ i v a n j a p o r e k l a m a č a skjavone čini mi se da bi trebalo isključiti Veneciju. Njena uloga započinje u kas­ n o m XV, a naročito u XVI veku, k a d a je bila obavezna da nao­ ružava svoje p o m o ć n e t r u p e u Dalmaciji, sastavljene od doma­ ć e g življa i A l b a n a c a . Isto kao i drugi p r e d m e t i materijalne kulture koji su se na o s n o v u s v o g s p e c i f i č n o g i z g l e d a ili n a č i n a i z r a d e , a k o j i s u s e razlikovali od p r e d m e t a iste n a m e n e u j e d n o j d r u g o j sredini gde su dospevali, označavali kao srpski, slovenski, bosanski, vlaški, a l b a n s k i itd. , i oružje, koje nije bilo isto k a o o n o koje je u p o t r e b ­ l j a v a n o u D u b r o v n i k u , d o b i j a l o je to z n a č e n j e . U X I V v e k u u o v o m g r a d u p o m i n j u se b o s a n s k i štit , a u n a r e d n o m , XV veku, povećava se b r o j p o d a t a k a n a r o d n o s n o obeleženom oružju: tur­ s k a s a b l j a , t u r s k i s i m i t a r , b o s a n s k i m a č , s l o v e n s k i ili s r p s k i n o ž e v i , s l o v e n s k a ili s r p s k a k o r d a itd. 45

47

48

49

50

51

52

55

53

5 4

5 6

Prema tome spada skjavoneska, koju je posedovao mačar Dobrič u poslednjim decenijama X I V veka, razlikovala se po svom izgledu od m a č e v a koji su u to v r e m e upotrebljavani u D u b r o v n i k u , o d n o s n o n j e n izgled b i t r e b a l o t r a ž i t i v a n v e ć n a ­ vedenih glavnih tipoloških determinanti mačeva koji su rađeni u D u b r o v n i k u u to v r e m e . K a o osnovno obeležje m a č e v a X I V veka r a đ e n i h i upotrebljavanih u Dubrovniku, kao i u oblastima južne Evrope uopšte, n a v e d e n o j e d a i m a j u k o t u r a s t u j a b u k u . Likovni izvori potvrđu­ j u d a j e m a č s t a k v o m d r š k o m b i o r a s p r o s t r a n j e n i u S r b i j i . Me­ đutim, u muzejskim zbirkama, a naročito u Vojnom muzeju u 26

• n o s a n * koji ima j e d n u od najznačajnjih kolekcija srednjovemmčm u n a s , s r e ć u se m a č e v i i sa n e š t o d r u g o j a č i j i m •mtmmac. _»_>-; U p o r e đ i v a n j e m j a b u k e m a č a \v p r i v a t n e z b i r k e TUT k o j i j e H . Seitz o z n a č i o k a o p r o t o t i p m a č a s k j a v o n e s ' p B D K B — m a č e v a iz V o j n o g m u z e j a , d o b i j a s e m o g u ć n o s t u t v r A o _ t razvojnog p u t a takvih j a b u k a , a t i m e i g e n e t s k o g razvit« _ _ a skjavone. K a o prvu kariku u t o m evolutivnom lancu predstavljao 3» horizontalno ovalne j a b u k e , koju d a t i r a m u p r v u polovinu _ r t v e k a (s/. 4 a ) . P o d u t i c a j e m g o t i k e o n a d o b i j a o š t r i j e r u b o v e , preiaz ilustruje j a b u k a m a č a iz druge polovine XIV veka, h a c k o j e su b o č n e ivice j o š u v e k zaobljene, d o k su g o r n j a i do• p a s i r a n a v e ć p r a v e (si. 4b). D a l j u f a z u r a z v o j a t o g t i p a p r e d m i l j a j a b u k a s a više profilisanim b o č n i m ivicama i p o v i j e n o m kzsDticoin nadole. Ta jabuka se i dalje modifikovala u - _ ruduce karakteristične j a b u k e mačeva skjavone, a isto s a k o i k r s n i c e (si. 4 d ) , d a b i k r a j e m X V ili p o č e t k o m X V I v e k a počela da dobija i d o d a t k e na krsnici, koji p r e r a s t a j u u tipičnu korpu mačeva skjavone. I z i z l o ž e n i h č i n j e n i c a s l e d i l o b i d a b i dva s l o v e n s k a m a č a koje je imao m a č a r Dobrič u poslednjoj deceniji X I V veka, mo­ gli d a b u d u m a č e v i k a r a k t e r i s t i č n i z a S r b i j u t o g a v r e m e n a , zna:sobenost proizvoda m a č a r a Srbije, jer se paralele ne nalaze ni u vizantijskim , niti u italijanskim m a č e v i m a X I V veka. Da li su o n i r a đ e n i i u D u b r o v n i k u ili su b i l i u n e t i iz z a l e đ a , o s t a j e za sada bez odgovora. S i m p t o m a t i č n o je da su se oni nalazili u m a č a r a koji je bio vlaškog porekla, a i m a č a r Košta, koji se pom i n j e u vezi s n j i m a , b i o j e , t a k o đ e , iz d u b r o v a č k o g z a l e đ a . 57

D u b r o v a č k i m a č e v i s k j a v o n e s k i i z 1391. g o d i n e i m a č e v i skjavone u Ugarskoj iz d r u g e polovine XV veka, bili bi, p r e m a tome, »srpski« mačevi. Međutim, propašću srpske države, tim m a č e v i m a p r o d u ž a v a j u i dalje da se koriste, u f o r m a m a koje imaju svoje evolutivne procese, stanovnici obalskog područja, i oni od t a d a p o s t a j u »slovenski« mačevi, dakle, mačevi koje no­ se S l o v e n i , i p o d kojim imenom ostaju poznati i u kasnijim vekovima.

PRELAZNI OBLICI MACA I BODEŽA

IZMEĐU

S k o r o p r e d e v e t d e c e n i j a W . B o e h e i m j e k o n s t a t o v a o , go­ voreći o degenu, jednoj vrsti m a č a koja je bila v e o m a raspro­ stranjena u N e m a č k o j XVI veka, da je često n e m o g u ć n o razliko­ vati m a č od dugog bodeža u ranijim periodima, i da tek t o k o m 27

dnosekli bodež (Dolchmesser) koji je nosila pešadija u Francus­ k o j u XV v e k u , pa je o t u d a i d o b i l a i m e coustilliers . Ako bi se kustelerius shvatio kao vrsta oružja na prelazu m a č a u bodež, k a k o proizilazi iz n a v e d e n i h o b j a š n j e n j a , ali sa n a m e n o m k o j u i m a bodež, o n d a b i s e m o g l o o b j a s n i t i izjedna­ č a v a n j e ensis i k u s t e l e r i a u d o k u m e n t u iz 1381. g o d i n e , g d e j e , u stvari, najverovatnije trebalo objasniti jedan ne sasvim uobi­ čajeni p r e d m e t nečim što mu je slično i opšte poznato. Nekoliko raspoloživih p o d a t a k a o kusteleriu pokazuju da s u ga, u g l a v n o m , p o s e d o v a l i p u č a n i : N i k š a o b u č a r , S t o j k o b r a t Siraka sa Hvara, Ivan, brodski drvodelja, Petar mačar, Bratoje k r o j a č , M i r o s l a v B o g o j e v i ć , k r č m a r i d r . U s a m l j e n j e p o d a t a k o vla­ s t e l i n u k a o v l a s n i k u k u s t e l e r i u s a ( N i k o M l a s k o n i ć , 1368) , m a d a se to ne može uzeti kao pravilo, j e r d u b r o v a č k o plemstvo r e t k o je navodilo u t e s t a m e n t i m a svoja p o k r e t n a dobra, a t a k o đ e se n e p o m i n j e č e s t o u vezi s a z a l o z i m a . 15

16

Činjenica da je kusteleriu založio j e d a n m a č a r (Petar), mogla bi da znači da su oni i pravljeni u D u b r o v n i k u . Ipak, mali broj podataka jasan je putokaz da ta vrsta oružja nije imala š i r o k u p r i m e n u u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a . U d o k u m e n t i m a iz XV veka nisam naišla na p o m e n e kusteleria. Ostaje otvoreno p i t a n j e d a l i j e p r e s t a o d a s e u p o t r e b l j a v a ili j e z a m e n j e n n e k i m d r u g i m t e r m i n o m , k a o što je, npr., bio slučaj sa s t o k o m , (stocco) ili s e j e d n o s t a v n o n e j a v l j a u d o k u m e n t i m a k o j e s a m p r e g l e d a l a . Stocco Jedini raspoloživi podaci u d u b r o v a č k i m listinama iz X I V v e k a o s t o k u p o t i č u iz 1363, 1366 i 1389. g o d i n e . U m a r t u 1363. prilikom pljačke jedne dubrovačke lađe kod Bara uzet je dubro­ v a č k o m k a n c e l a r u T e o d o r u S k o l m a f o đ u »stocco l« . D r u g a vest n a l a z i s e u t e s t a m e n t u P e r k a m a č a r a i z 1363. g o d i n e u k o j e m o n n a v o d i da i m a »II stochi acongadi« , d a k l e , d v a p o p r a v l j e n a s t o k a . V l a k o t a L u k o t i ć z a l o ž i o j e 1366. g o d i n e j e d a n s t o k o , a je­ d a n stoko p o s e d o v a o je B r a t a n Đivaljević i on ga n a v o d i u svojoj o p o r u c i iz 1389. g o d i n e . 18

19

1 9 a

20

Ovi u s a m l j e n i p o d a c i s a m o i n d i c i r a j u d a j e o v a p o d v r s t a m a č a bila p o z n a t a i u D u b r o v n i k u u v r e m e k a d a , p r e m a H. Seitzu, još nije bila u u p o t r e b i u Evropi. Naime, taj poznati istraživač istorije naoružanja s m a t r a da je stoko, verovatno, našao p r i m e n u tek krajem XIV veka, pošto je malo poznat iz ranijih perioda . N a j r a n i j a vest o s t o k u , m e n i p o z n a t a , nalazi se u H r o n i c i D j o v a n i j a V i l a n i j a , u p r i k a z u b i t k e k o d B e n e v e n t a 26. f e b r u a r a 1266. g o d i n e . D v e g o d i n e k a s n i j e s t o k o se p o m i n j e i u j e d n o j p r e s u d i u P a r i z u . N i j e i s k l j u č e n o d a b i s i s t e m a t s k i p r e g l e d italijanskih arhiva, možda, ukazao da je stoko imao kontinuirani razvoj. Usavršavanje oklopa, pak, iznelo je na videlo s t o k o k a o 21

22

23

29

oružje, p r v e n s t v e n o n a m e n j e n o za u b o d kroz verižice p a n c i r n e ko­ šulje i otvore između ploča oklopa . 24

D a l i j e s t o k o b i o m a č ili d u g i b o d e ž n e s i g u r n o j e t v r d i t i . On je i m a o svojstva i j e d n e i druge vrste oružja. Osobenost stoka bila je u njegovom sečivu koje je bilo j a k o , nesavitljivo, dugo i usko, trouglasto oblog preseka. Bilo je n a m e n j e n o s a m o za b o d vrhom. Drška, pak, bila je ista kao kod srednjovekovnog mača, t a k o da je bilo i drški stoka koje su se mogle obuhvatiti i sa dve ruke . Njegova izričita n a m e n a s a m o za bod, učvršćuje ga u bo­ dež. U o p i s u o r u ž j a n e k i h t r u p a c a r a O t o n a I V u b i c i k o d B u v i n a 1214. g o d i n e , m o ž e se n a z r e t i s t o k o , o z n a č e n k a o cultellus longus, a njegova u p o t r e b a izjednačena je sa bodežom . Stoko je bio po­ m o ć n o o r u ž j e k o n j i c e i n o s i o s e o k a č e n o s e d l u n a k o n j u s leve strane . 2 5

2 6

27

Početkom XV veka počinje da se gubi stoko kao naziv za o d r e đ e n u v r s t u o r u ž j a , i z a m e n j u j e g a n o v i t e r m i n »cultellissa«, k o j i s e p r v i p u t p o m i n j e u g r a đ i k o j o m r a s p o l a ž e m i z 1411. go­ dine . Da je kultelisa bila isto što i stoko pokazuje j e d n o objaš­ n j e n j e iz s r e d i n e 1423. g o d i n e : »una cultellissa sive stocho« . Od tog v r e m e n a kultelisa se vrlo često sreće u d o k u m e n t i m a iz prve p o l o v i n e X V v e k a k a o o r u ž j e k o j e D u b r o v č a n i n o s e u z a s e n a svo­ j i m p u t o v a n j i m a , i k o j i m a se b r a n e i n a p a d a j u . 28

29

3 0

O i z g l e d u k u l t e l i s e u č e t v r t o j d e c e n i j i XV v e k a s a z n a j e se iz dva ugovora o njihovoj izradi. Ovde se njima koristimo k a o j e d i n o m m o g u ć n o s t i da se nešto više d o k u č i o d u b r o v a č k o m sto­ k u , i a k o s e ovi o p i s i m o r a j u p r i m i t i u s l o v n o u o d n o s u n a s t o k o i z d r u g e p o l o v i n e X I V v e k a , j e r j e i o n i m a o svoj r a z v o j n i p u t , i č i n i m i s e d a j e u p r v o j p o l o v i n i X V v e k a v i š e ličio n a d u g i lo­ vački nož. K u l t e l i s e i z 1434. g o d i n e i m a l e s u s e č i v o d u g o t r i p a l m e , od­ n o s n o 69,3 c m , d r š k u , o č i j e m o b l i k u n e m a p o d a t a k a , k o r i c e s a g v o z d e n i m o k o v o m na v r h u , a k o d o t v o r a nalazili su se gvozdena viljuška i gvozdeni p r s t e n i d o d a t n e dve torbe . Iz j e d n o g doku­ m e n t a i z 1427. g o d i n e s a z n a j e s e d a j e b i l o i d u ž i h k u l t e l i s a , n a i ­ m e , tu se n a v o d i »unam cultelixiam magnam« . K u l t e l i s e su m o ­ gle d a b u d u i u k r a š e n e s r e b r n i m o k o v i m a . N j i h s u u t o v r e m e kovali u Dubrovniku kovači . 31

3 2

3 3

34

35

36

37

Kultelisa je bila p o z n a t a i u Bosni. K a d a su u j a n u a r u 1425. g o d i n e v r š e n e p r i p r e m e z a d o č e k S a n d a l j a H r a n i ć a u Du­ brovniku, Veće umoljenih donelo je odluku da se može pustiti u g r a d o k o 200 o s o b a i z n j e g o v e p r a t n j e b e z o r u ž j a , i z u z e v 5 0 ple­ m i ć a k o j i s m e j u i m a t i o b o k u »cortelixe o bordone« . 31

30

vremena pojedini termini dobijaju svoje o d r e đ e n o značenje koje može da b u d e p o t p u n o drugačije nego što je bilo na početku razvoja te vrste oružja s tim nazivom . Taj zaključak m o ž e se potvrditi i p r i m e r i m a iz d u b r o v a č k i h d o k u m e n a t a XIV veka, gde je, k a t k a d a , neizvodljivo da se t a č n o o d r e d i da li se r a d i o pod­ v r s t i m a č a ili j e u p i t a n j u d u g i b o d e ž . R e č j e o t e r m i n i m a k o j i s e , i s t i n a , r e t k o s r e ć u u d o k u m e n t i m a , a l i čiji p o m e n i s v e d o č e da je oružje s t i m n a z i v i m a bilo p o z n a t o i u p o t r e b l j a v a n o u to v r e m e u D u b r o v n i k u . To s u : custellerius i stocco, za k o j e n e m a slovenskih naziva, što jasno ukazuje na njihovo italijansko poreklo. 1

Custellerius S a s v i m j e n e s i g u r n o š t a z n a č i t e r m i n »custellerius« koji s e j a v l j a u n e k o l i k o d u b r o v a č k i h d o k u m e n a t a , b i l o u t o m obli­ ku (custellerius) ili kao custellerium , custoler , custel(l)iero . U j e d n o m z a l o g u i z 1381. godine on je naveden kao sinonim za mač: »unum ensem seu custellerium« . I s t o i z j e d n a č a v a n j e s r e ć e se i u j e d n o j z a b r a n i o n o š e n j u o r u ž j a , i z d a t o j u i t a l i j a n s k o m gradu Luki . Na osnovu toga moglo bi se zaključiti da je kustelerio bio m a č , o d n o s n o j e d n a v r s t a m a č a , j e r se, npr., u p o p i s u oružja zaplenjenog prilikom opsade tvrđave Robio u provinciji L o m e l i n a , b l i z u V e r č e l i j a u I t a l i j i , n a v o d e 1203. g o d i n e p o s e b n o spate i ensis . T a k o đ e se i u j e d n o m d o k u m e n t u iz P a d o v e p o m i n j u o d v o j e n o »ensis . .. spata curta«, i t d . U D u b r o v n i k u u XV veku, m e đ u t i m , k a o što je već nave­ d e n o spata i ensis b i l i su s i n o n i m i . To se p o t v r đ u j e i j e d n o m v e š ć u i z 1423. g o d i n e ; z a i s t i s e k v e s t r i r a n i p r e d m e t u p o t r e b l j e n i su i z r a z i spata i ensis . P r e m a t o m e k u s t e l e r i o bi t r e b a l o da oz­ načava n e k u d r u g u v r s t u h l a d n o g oružja. To proizilazi i iz testa­ menta Ivana brodskog drvodelje (calafatus), gde je navedeno, prilikom nabrajanja oružja koje je posedovao, posebno mač, a posebno kustelerio: »spata una, custelleria duo« . Postojeća objašnjenja o značaju kusteleriusa dosta su r a z l i č i t a . D o b a r p o z n a v a l a c i t a l i j a n s k o g o r u ž j a G . Gelli o z n a č i o je da je to vrsta m a č a sa telućem i oštricom . M. Leloir je izneo d a b i p r e m a j e d n i m a t a j t e r m i n o z n a č a v a o m a č s a š i r o k i m sečivom i vrlo zašiljenim vrhom, a p r e m a d r u g i m a sve o r u ž j e n a m o t k i s a š i r o k i m g v o z d e n i m d e l o m k a o , n p r . , v u ž i si. . L . M u s c i a r e l l i , k o j i j e u s v o m r e č n i k u o r u ž j a i s k o r i s t i o p r e t e ž n i d e o gla­ vnih publikovanih objašnjenja o značenju raznih termina, naveo j e d a s e t a k o z v a o s v a k i coltellaccio, m a č ili b o d e ž , k o j i s e u p o ­ trebljavao za u d a r m e đ u rebra protivnika, i zbog toga je on i m a o n a r o č i t o k o n s t r u i s a n o p i r a m i d a l n o s e č i v o s a t r o s t r a n o m ili četvorostranom osnovom, da bi lakše m o g a o da p r o d r e u telo neprijatelja . I, najzad, još uvek jedan od najboljih poznavalaca r a z v o j a n a o r u ž a n j a u o p š t e , W . B o e h e i m , s m a t r a d a j e t o b i o je2

3

4

5

6

7

s

9

10

u

12

13

14

28

BODEŽ Posle duže pauze koja je usledila propašću antičke kulture, b o d e ž j e p o č e o p o s t e p e n o d a s e j a v l j a u X I I I v e k u ili n e š t o r a n i j e . Njegov razvoj tekao je p r e r a s t a n j e m iz jednoseklog noža ka oru­ žju n a m e n j e n o m , isključivo, za u d a r i b o d . P o š t o mu je nož — cultellus b i o u z o r , t o j e n a j č e š ć e u p o t r e b l j a v a n o s e č i v o z a b o d e ž b i l o j e d n o s e k l o , i t o n e s a m o u X I I I v e ć i sve d o p o č e t k a X V v e k a . Z b o g t o g a p o j a m cultellus p r e n e t j e i n a b o d e ž , i o n j e oz­ n a č a v a o v r s t u m a č a ili d u g i b o d e ž . U S t a t u t u š k o t s k o g k r a l j a Vil j e m a (1165—1214) n a z n a č e n o j e d a s e n o ž o z n a č a v a k a o b o d e ž — »Habeat.. . cultellum qui dicitur dagger« . U italijanskom gradu L u k i b i l o je z a b r a n j e n o n o s i t i gladium seu cultellum*. T a j n o ž , u s m i s l u b o d e ž a , k o r i s t i o se u b l i s k o j b o r b i p e š a k a s p e š a k o m i za nasrtaje pešadije na sluge konjanika . Tek k r a j e m X I I I veka bo­ dež je d o b i o o p š t i j u p r i m e n u , da bi u X I V veku p o s t a o neraz­ dvojni pratilac m u š k a r a c a , naročito u Italiji . On se od tada sreće u v i š e t i p o v a i sa v i š e n a z i v a . 1

2

2

5

6

7

8

U o d n o s u na t a k a v razvoj bodeža u e v r o p s k i m zemljama, dubrovačka arhivski građa dozvoljava da se utvrdi da je u periodu od k a d a p o s t o j e p i s a n i izvori, t j . u p o s l e d n j i m d e c e n i j a m a XIII veka, b o d e ž u D u b r o v n i k u još u v e k prolazio kroz p r e l a z n u fazu variranja između noža — kultelusa i bodeža, odnosno prerastanja iz k u l t e l u s a u d r u g e f o r m e . U p e t o j knjizi D u b r o v a č k o g s t a t u t a , u kojoj se o d r e đ u j u kazne za razne vrste u d a r a izazvane oružjem, navedeni su od oru­ ž j a m a č (spatd), p a l i c a - t o p u z (macia de ferro) i gladius . G l a d i u s se p o m i n j e , uz i s t o o r u ž j e , i u S t a t u t u K o r č u l e 1265. g o d i n e . Ana­ logijom sa izjednačavanjem gladiusa sa k u l t e l u s o m u Luki, njega bi u o b a slučaja t r e b a l o shvatiti k a o v r s t u bodeža-noža. U alter­ nativi sa k u l t e l u s o m , gladius se p o m i n j e i u j e d n o m t r o g i r s k o m d o k u m e n t u i z 1266. g o d i n e . 9

10

11

M e đ u t i m , u šestoj knjizi D u b r o v a č k o g s t a t u t a javlja se bo­ d e ž p o d i m e n o m cultellus feritorius. O n j e t u n a v e d e n k a o j e d n o od oružja n a m e n j e n o za u d a r , a k o j a su bila z a b r a n j e n a da se no­ se po g r a d u d a n j u i n o ć u p o d k a z n o m od 2, o d n o s n o 5 p e r p e r e i g u b i t k o m o r u ž j a . U l e k s i č k o j v a r i j a n t i k a o cultellus a ferire on se p o n o v n o p o m i n j e u dva d o k u m e n t a iz devete decenije X I I I veka . 12

13

J e d a n p o d a t a k s a k r a j a X I I I v e k a u v o d i i cultellus m e đ u bodeže. U opisu n a p a d a koji se dogodio u D u b r o v n i k u , na Placi, 1285. g o d i n e , t u ž i t e l j j e i z j a v i o d a g a j e j e d a n č o v e k s l e d i o cum curtello vel cum penalo * in manu . U o v o m s l u č a j u p r o g o n j e n i n i j e b i o s i g u r a n š t a i m a n a p a d a č u r u c i : k r a t a k ili d u g i b o d e ž . Iz n a v e d e n i h p r i m e r a sledilo bi da u D u b r o v n i k u u posled­ njim decenijama dućenta bodež još nije bio sasvim izdiferenciran 1

15

31

p r i l i k e k r a j e m d r u g e ili u t r e ć o j d e c e n i j i X I V v e k a , š t o b i m o ­ glo d a s e p r o t u m a č i k a o r e z u l t a t r a z v o j a b o d e ž a i n j e g o v o g osa­ mostaljivanja kao posebne vrste oružja. O dubrovačkom gladiusu — bodežu XIV veka relativno malo se može dokučiti iz šturih p o d a t a k a u d o k u m e n t i m a . Pre svega i a k o s e i z d i f e r e n c i r a o o d o b i č n o g n o ž a , i z g l e d a d a n i j e s m a ­ t r a n u D u b r o v n i k u o r u ž j e m , p a s e p r e m a t o m e n a n j e g a n i s u od­ nosile z a b r a n e o n o š e n j u po g r a d u . To bi sledilo iz dva p o d a t k a o n a p a d i m a s a g l a d i u s o m n a P l a c i , k o j a s u s e o d i g r a l a 1349. godine . G l a d i u s su u D u b r o v n i k u p o s e d o v a l i p u č a n i i vlastela ' . On je n o š e n u k o r i c a m a , z a k a č e n o p o j a s u s t o r b o m , a k a t ­ kada je bio ukrašen srebrnim okovima . Nešto opštirniji podaci o gladiusu iz prve polovine XV veka d o p u n j u j u n e d o v o l j n o p o z n a v a n j e gladiusa t r e ć e n t a . P o r e d gladiu s a u o b i č a j e n i h d i m e n z i j a , b i l o j e i m a l i h g l a d i u s a , a v e ć 1419. godine p o m i n j e se i gladius iz T u r s k e , n e š t o k a s n i j e i firentinski gladiusi , nadaleko poznati firentinski bodeži. I, najzad, u skladu sa r e f o r m a m a u naoružanju, koje je dubrovačka vlada počela da s p r o v o d i s r e d i n o m X V v e k a , p r o p i s a n o j e 1454. g o d i n e d a gla­ d i u s s m e d a b u d e d u g a č a k s a m o j e d n u d u b r o v a č k u p a l m u , od­ n o s n o 23,1 c m . Za r a z l i k u od cultellusa i g l a d i u s a k o j i u p r v i m d e c e n i j a m a X I V v e k a d o ž i v l j a v a j u t r a n s f o r m a c i j u , cultellus feritorius, ili da ferire, k a k o s e s a d a p o m i n j e u d o k u m e n t i m a , z a d r ž a o j e i d a l j e svoje značenje pravog bodeža. On se ni u j e d n o m raspoloživom d o k u m e n t u ne izjednačava sa k u l t e l u s o m . Z a b r a n a njegovog no­ šenja po g r a d u i d a n j u i noću, p r o k l a m o v a n a u S t a t u t u , zadržala je važnost t o k o m celog X I V veka , štaviše, sreće se i u drugoj p o l o v i n i X V v e k a . Z n a č i , cultellus feritorius s m a t r a l a j e d u b r o ­ v a č k a v l a d a o r u ž j e m i u s k l a d u sa d r u š t v e n i m slojem koji je u o d r e đ e n o v r e m e nosio takav bodež i formulisala svoje zabrane. 31

32

3 3

3 5

3

1

3 6

37

38

3 9

40

41

4 2

43

44

Videli s m o da je k r a j e m X I I I veka ovu v r s t u b o d e ž a nosila v l a s t e l a i l j u d i u n j i h o v o j s l u ž b i . Ta p o j a v a m o ž e da se p r a t i i u prvim decenijama X I V veka. K a o vlasnici bodeža u d o k u m e n t i m a 1312 , 1318 i 1325. g o d i n e , j a v l j a j u se i d a l j e p l e m i ć i i n j i h o v e s l u g e . T e k 1334. g o d i n e m e đ u p o p i s o m s t v a r i j e d n o g pučanina, s t a n o v n i k a Z a d r a , n a v e d e n je »unum cutellum feritorium« . Tak o đ e , u t e s t a m e n t i m a i z 1348. g o d i n e o n i f i g u r i r a j u k a o v l a s n i š t v o p u č a n a . O d l u k a M a l o g v e ć a o d 24. a p r i l a 1322, a p o n o v l j e n a 14. s e p t e m b r a 1330. g o d i n e i s p l i c i t n o o d r e đ u j e da »nullus civis vel forasterius« n e s m e d a n o s i o r u ž j e p o g r a d u . Z a b r a n a i z 1333. godine ne određuje koja kategorija stanovništva ne sme da nosi o r u ž j e p o s l e t r e ć e g z v o n a , d a b i 1348. g o d i n e o n a j a s n o g l a s i l a : »quod nulla persona terrigena aut forensis audeat aut presumat de die vel de nocte per civitatem ferre aliqua arma offendibilia super pena in statuto contenta« . Iz o v o g a bi s l e d i l o da je u čet45

46

47

49

49

50

51

52

i

DUBROVAČKO

ORUŽJE

33

kao posebna vrsta oružja. U t o m procesu njegovog formiranja m o g u s e u o č i t i d v e faze: 1. Cultellus — k a o p r e l a z n i o b l i k od n o ž a ka b o d e ž u — č e š ć e se j a v l j a u d o k u m e n t i m a n e g o cultellus feritorius, ili — a ferire. Pored već navedenog podatka, preostali njegovi pomeni ukazuju da su ga posedovali pučani, koji su ga imali uza se na svojim p u t o v a n j i m a k o p n o m i m o r e m . On je, o b i č n o , no­ š e n z a k a č e n z a p o j a s , z a j e d n o s t o r b o m , ili s e p o m i n j e z a j e d n o sa srebrnim pojasom . Iako je mali broj raspoloživih podataka o kultelusu s kraja X I I I veka, smelo bi se pretpostaviti da je bio opšte raširen kao vrsta oružja pučana. U Trogiru, npr., pučani su ga u s e d m o j i o s m o j deceniji toga veka često davali k a o zalog za svoje izjave . T a m o se p o m i n j u kultelusi sa belim i c r n i m drš­ k a m a . I z t r o g i r s k i h s p o m e n i k a se, t a k o đ e , d o z n a j e d a j e u t o v r e m e t a m o bilo i velikih kultelusa , koji se u D u b r o v n i k u pomi­ nju u XIV veku . Gladius, p o z n a t i k r a t k i m a č r i m s k i h l e g i o n a r a s o š t r i m vr­ hom, pogodan za otvorenu b o r b u prsa u prsa, te je njime protiv­ n i k m o g a o u o d l u č n o m m o m e n t u n e s a m o šeći n e g o i b o s t i , t r e ­ b a l o b i s h v a t i t i k r a j e m X I I I v e k a k a o cultellus, o č e m u s u v e ć izneti p r i m e r i , a p o t v r d a se n a l a z i i u j e d n o m d o k u m e n t u s p o ­ četka druge decenije XIV veka. 2. Cultellus feritorius, ili a ferire je v e ć viši s t e p e n u raz­ voju bodeža, u kojem je kultelus dobio oznaku da je namenjen za u d a r i bod, a to znači da je dobio p r a v a svojstva bodeža: on je trebalo da i m a j e d n o s e k l o sečivo, po svoj prilici s i m e t r i č n u d r š k u koja, u principu, poseduje k a r a k t e r d r š k e mača, a koja je činila osnovnu osobenost bodeža u odnosu na asimetričnu dršku noža i koja ga je, verovatno, odvajala od kultelusa iz istog perioda. K a o p r i m e r j e d n o s e k l o g b o d e ž a s k r a j a X I I I ili s a m o g p o č e t k a X I V veka, može se navesti prikaz tog oružja u sceni J u d i n polju­ b a c u c r k v i sv. A p o s t o l a u P e ć k o j p a t r i j a r š i j i ( o k o 1300 g o d i n e ) . Bodež ima dršku s loptastom j a b u k o m i kratku nadole povijenu k r s n i c u o r i j e n t a l n o g o b l i k a (si. 5). I z z a b r a n e u š e s t o j k n j i z i S t a ­ t u t a o nošenju kultelusa feritoriusa sledilo bi da je već t a d a imao široku primenu u Dubrovniku. W. Boeheim navodi da su bodež u X I I I veku n a j p r e nosili plemići , dva d u b r o v a č k a doku­ m e n t a iz devete decenije tog veka obaveštavaju da su ga posedo­ vali p l e m i ć i i n j i h o v e s l u g e , k o n k r e t n o č u v a r v i n o g r a d a , d a k l e , osobe u službi vlastele. 1 6

1 7

1 8

1 9

20

21

2 2

23

24

25

26

27

28

29

Sa o s v i t o m X I V v e k a o d n o s cultellus-gladius i cultellus da ferire n i j e se i z g l e d a i z m e n i o . U R u d n i k u , u S r b i j i , d o g o d i l a se 1312. g o d i n e s v a đ a . U z v a n i č n o m p i s m u k o j e j e u p u ć e n o u D u b r o v ­ n i k n a v e d e n o j e d a j e j e d a n D u b r o v č a n i n b i o n a p a d n u t cum gladiis. U izjavi s v e d o k a n a p i s a n o je da je to u č i n j e n o cum cultellis . Dakle, j o š uvek su u to v r e m e o b a p o j m a bili sinonimi. Proces njihovog r a z d v a j a n j a na nož i b o d e ž usledio je n e š t o kasnije, otM

32

P o s l e d n j a v r s t a b o d e ž a k o j a s e n a v o d i u d u b r o v a č k i m do­ k u m e n t i m a j e bordon. O b j a š n j e n j e š t a j e b o r d o n n a l a z i s e u Statutu grada Padove, gde je označeno da je b o r d o n e štap u koji K u v l a č i v r h z a b o d . O n j e , p r e m a t o m e , ličio n a m n o g o k a s ­ niji poznati baston-štap, izrađivan i u p o t r e b l j a v a n u Prizrenu i Tetovu za v r e m e Hurijeta, a koji je imao, u s k l a d u sa razvojem naoružanja, u m e s t o b o d e ž a gvozdenu cev s j e d n i m m e t k o m . Bordon-štap-bodež p o m i n j e se u D u b r o v n i k u kroz sav X I V vek, i s t i n a , v r l o r e t k o , a l i i p a k d o v o l j n o d a s e u t v r d i d a j e b i o p o z n a t . On se n a v o d i k a o »berdono«, »berdon« i »bordon«. P r v i p o m e n j e o d 16. d e c e m b r a 1312. g o d i n e i v e z a n j e z a o d l u k u vla­ de da ni j e d a n D u b r o v č a n i n niti s t r a n a c ne srne da nosi ni d a n j u ni n o ć u »spatam vel bordonem vel cultellum a jerire« . U s v o m t e s t a m e n t u i z 1348. g o d i n e M a t e m a č a r n a z n a č i o je da i m a »berdono I de 1° Sclavo« i da mu je on d a o 4 g r o š a . Vest nije s a s v i m j a s n a , o d n o s n o da li je M a t e izradio b o r d o n t o m S l o v e n u (ili S r b i n u ) i z d u b r o v a č k o g z a l e đ a i z a t o d o b i o nov­ č a n u a k o n t a c i j u ili p u n i z n o s k o š t a n j a , ili m u j e p a k t a j b o r d o n dat s a m o na opravku. U svakom slučaju podatak je dvostruko zanimljiv: k o n s t r u k c i j u b o r d o n a znali su d u b r o v a č k i m a č a r i već u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a , a b o r d o n e su n o s i l i i o b i č n i l j u d i iz tadašnje Srbije, a ne samo bosanski plemići, kako saopštava v e s t iz 1425 g o d i n e . 70

7 1

11

73

74

N a r e d n i p o d a t a k , o p e t i z t e s t a m e n t a , j e s t e i z s r e d i n e 1363. godine. Neki Miloš, nabrajajući oružje koje je posedovao, pomi­ n j e i »berdon I« . P o s l e d n j i p o m e n o b a v e š t a v a da je b o r d o n imao Pripko m a č a r i da ga je dao Mikoju Radosaliću, koji to s a o p š t a v a u s v o j o j o p o r u c i iz 1391. g o d i n e . U d o k u m e n t i m a iz XV veka nisam naišla na p r o m e n é bor­ d o n a , izuzev v e ć c i t i r a n e o d l u k e V e ć a u m o l j e n i h i z 1425. g o d i n e . Da li je on o s t a o i dalje u u p o t r e b i , da li je njegovo i m e zamenjeno n e k i m d r u g i m nazivom ostaje za sada bez odgovora. 75

76

SABLJA •

Da sada se s m a t r a l o da se sablja javlja u D u b r o v n i k u kra­ j e m X I V v e k a , t a č n i j e r e č e n o 1392. g o d i n e . S a d a s m o u m o g u ć ­ nosti da to datiranje p o m e r i m o za trideset godina unazad. Prvi p o m e n i s a b l j e u d o k u m e n t i m a d u b r o v a č k o g a r h i v a j e s u i z 1363. U t e s t a m e n t u O b r e n a Valentića, koji je zaveden u n o t a r i j a t u 23. j u n a te g o d i n e , n a v o d i se » v e l i k a s a b l j a « — la sabia granda . Te i s t e g o d i n e u m r o je od k u g e i v l a s t e l i n Laurentius de Volcassio (Vlkasović) , i on je zaveštao svoju sablju u k r a š e n u s r e b r o m — unam sablam argentatam, o k o j o j se d o z n a j e iz j e d n o g d o k u m e n ­ t a i z 1392. g o d i n e , p o š t o n j e g o v a o p o r u k a n i j e s a č u v a n a . 1

2

3

4

5

35

vrtoj deceniji XIV veka pored drugog n a p a d n o g oružja i bodež dobio u D u b r o v n i k u široku p r i m e n u i p o s t a o oružje svih društve­ nih slojeva. Cultellus de ferire t r e ć e n t a b i o je č e s t o u k r a š e n s r e b r o m " . J e d a n t a k a v b o d e ž t e ž i o j e 1390. g o d i n e , u r a č u n a v š i i gvožđe i s r e b r o , 7 l i b r i i 2 u n c e , š t o je i z n o s i l o 2,350 k g . Ti b o d e ž i b i l i s u s k u p i ; 1312. g o d i n e z a l o ž i o j e P e t a r M e n č e t i ć j e d a n b o d e ž o p r e m l j e n s r e b r o m za 6 perpera , o d n o s n o 3 d u k a t a , računajući da je j e d a n d u k a t 2 p e r p e r e . R a d i u p o r e đ e n j a n a v o d i m da je je­ d a n b o d e ž b e z u k r a s a , k o j i j e u k r a d e n 1373. g o d i n e , procenjen s a m o na 9 groša . Razlika u vrednosti je velika, pogotovo a k o se ima u vidu porast cena koji se odigravao tokom veka. Takođe, i korice bodeža mogle su da b u d u sa raskošnim ukra­ s i m a , n p r . , j e d a n b o d e ž k o j i j e 1367. g o d i n e z a l o ž e n z a p o z a j m l j e ­ na 3 dukata, imao je korice obložene s r e b r o m i sa emajlom . U raspoloživim d o k u m e n t i m a n e m a p o d a t a k a o n a č i n u na koji je nošen bodež. Ne bi trebalo sumnjati da je bio zakačen o p o j a s i da je visio sa desne s t r a n e , k a k o je to bilo u o b i č a j e n o u E v r o p i u to vreme . Bodež okačen o desnoj strani b e d a r a nalazi se i na O r l a n d o v o m s t u b u u D u b r o v n i k u (5/. 6). U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a t r e ć e n t a p o m i n j e se u smi­ slu b o d e ž a i ferrum de ferire, š t o bi u b u k v a l n o m p r e v o d u b i l o o r u ž j e , m a č z a u d a r , b o d . N i j e i z v e s n o d a l i s e p o n e č e m u razli­ kovao od kultelusa da ferire. Iz jednog d o k u m e n t a u kojem su navedena oba termina, ne može se utvrditi da li se radi o istom ili o d v a p r e d m e t a . U r a s p o l o ž i v o j g r a đ i ferrum de ferire j a ­ v l j a s e s a m o d v a p u t a : 1342. g o d i n e k a d a m u j e i s k a z a n a v r e d n o s t o d 1 0 p e r p e r a i 1363. g o d i n e k a d a g a j e s o s t a l i m o r u ž j e m M a r i n B u č i n i ć ( — de Bogignolo) z a v e š t a o s v o m b r a t u A n d r e j i . Za s a d a ostaje n e r e š e n o k a k v a j e v r s t a b o d e ž a o z n a č a v a n a t i m ter­ minom. Ipak, sklona sam pretpostavci da je to bio jedan opšti naziv za bodež u o p š t e . 54

55

56

57

5 8

5 9

6 0

6 1

62

Na s a m o m završetku XIV veka sreće se u d o k u m e n t i m a i t e r m i n daga. U a p r i l u .1398. g o d i n e t r a ž e n o je da se o t k u p i zalo­ žena daga sa d r š k o m od slonovače . U s v o m t e s t a m e n t u iz sredi­ n e a p r i l a 1400. g o d i n e P r i b i l M i r k o v i ć , m a č a r , n a v o d i d a j e u z e o od Nikole k r č m a r a j e d n u dagu i zato d a o u zalog j e d a n m a č . Iz akata prve tri decenije XV veka saznaje se da je daga mogla da b u d e ukrašena srebrnim okovima da je imala korice i da je n o š e n a o pojasu . 63

6 4

6 5

66

67

D a g a j e p o s v o m o b l i k u p o d s e ć a l a n a g l a d i u s a n t i k e , od­ n o s n o b i l a j e v r s t a h l a d n o g o r u ž j a n a m e n j e n o g z a s e č u i b o d , du­ žine i z m e đ u 40—60 c m . P r e m a t o m e d a g a je bila duža od bodeža, sa d v o s t r u k i m sečivom u obliku r a v n o k r a k o g t r o u g l a s r o m b o idnim presekom . Ona se pominje m e đ u zabranjenim oružjem u statutima italijanskih gradova, i k a t k a d a je izjednačena sa bode­ žom . 6 8

69

34

9

• • i o Aleksandru Velikom prikazana je sablja u koricama . U • u l l p sablja nije j o š t a d a upotrebljavana . P r e m a t o m e s a m o t e s a s e d e n e zemlje mogle bi doći u obzir kao matične oblasti dub.-.:r:^;a. I z k o m b i n a c i j e m o r a s e i s k l j u č i t i T u r s k a , g d e KL sablje, takođe, upotrebljavane, jer Dubrovčani su uvek navoturskog p o r e k l a njihovu etničku p r i p a d n o s t . Turs t a s a b l j a — imam sablam turchescham — p o m i n j e s e u d u b r o n r f l i * " a k t i m a p r v i p u t 1 . a v g u s t a 1403. g o d i n e ; o n a j e t a d a p r o dma. n a j a v n o j d r a ž b i z a 1 5 p e r p e r a , o d n o s n o 6 d u k a t a . Da li su d u b r o v a č k e s a b l j e n a b a v l j e n e u S r b i j i ili u Ma­ đ a r s k o j , ili p a k , m o ž d a , u V i z a n t i j i , n i j e m o g u ć n o u t v r d i t i , jer » j e sačuvan ni j e d a n p r i m e r a k sablje iz tog vremena, te se ne • a k a k o s u izgledale. S k l o n a s a m pretpostaviti d a s u t e sablje dašie u Dubrovnik iz Srbije, gde je posvedočeno njihovo posto­ j a n j e u prvoj polovini X I V veka, s o b z i r o m na tesne veze te dve I p a k , i z r i č i t o s e n e srne i s k l j u č i t i i U g a r s k a , p o g o t o v u = ;e Laurentius de Volcassio č e s t o i š a o k a o p o s l a n i k u g a r s k o m 2 0

2 1

2 2

2 3

No, i pored pomanjkanja konkretnih potvrda može se pretpostaviti da su sablje, koje se p o m i n j u u D u b r o v n i k u u dru­ g o j p o l o v i n i X I V v e k a , b i l e i s t e ili s l i č n e s a s a b l j o m n a s l i k a n o m u m a n a s t i r u D e č a n i m a ( o k o 1350), a k o j e s u i d e n t i č n e s a s a b l j a ­ ma koje su često prikazane u ilumiranoj bibliji češkog kralja V e n c e s l a v a IV s k r a j a X I V v e k a (si. 7 ) . I č e š k e i s r p s k e s a b l j e imaju povijeno j e d n o s e k l o sečivo s o s o b e n o s t i m a sečiva persijskih sablji, i d r š k u koja se završava o k r u g l o m j a b u k o m , k a o na drškama mačeva. Pojava istog tipa sablje u dve udaljene oblasti, u Srbiji i u Češkoj, mogla bi, možda, da znači da su takve sablje, još uvek sa detaljima m a č a , bile uobičajeni tip u X I V v e k u u zem­ ljama gde su se upotrebljavale. 25

KORD A O d k r a j a X I I I v e k a , t j . o d v r e m e n a o d k a d a z a p o č i n j u sa­ č u v a n e s e r i j e k n j i g a u D u b r o v a č k o m a r h i v u , n a i l a z i s e n a ter­ m i n »corda« — k o j i b i p r e m a s a d r ž a j u t e k s t o v a t r e b a l o d a o z n a ­ č a v a j e d n u v r s t u o r u ž j a . I n a č e , r e č corda u s r e d n j o v e k o v n o m latinskom i italijanskom jeziku ima i druga značenja: konop, uže, creva, tetiva itd . Prvi p o m e n k o r d e koji bi m o g a o da ukaže d a j e u p i t a n j u o r u ž j e , o d n o s i s e n a p l j a č k u k o j u s u izvršili lju­ d i ž u p a n a T v r t k a p o l o v i n o m a v g u s t a 1284. g o d i n e , i z m e đ u Osoln i k a i K u r i l a , i t o m p r i l i k o m o t e l i j e d n o m D u b r o v č a n i n u » . . .et 1

duas cordas« . 2

U d o k u m e n t i m a i z X I V v e k a č e š ć e s e s r e ć e k o r d a u zna­ č e n j u o r u ž j a . O n a s e u t e s t a m e n t i m a i p r i j a v a m a k r a đ a ili p l j a 37

Oba ta p o d a t k a za sada su prvi poznati pisani pomeni o u p o t r e b i sablje u o p š t e u našoj zemlji u srednjem veku; nešto ranijeg d a t u m a su likovni izvori iz Srbije. S o b z i r o m na to da se te značajne vesti nalaze u t e s t a m e n t i m a , m o g u ć n o je pretposta­ v i t i d a j e s a b l j a b i l a p o z n a t a u D u b r o v n i k u v e ć s r e d i n o m X I V vek a , ili b a r u n j e g o v o j š e s t o j d e c e n i j i . U d u b r o v a č k i m arhivskim spisima sablja se navodi kao »sabia« (1363) i »sabla« (1392, 1396 ), d a k l e , u o b l i k u k o j i je p o ­ znat, sa izvesnim v a r i j a n t a m a u ortografiji, u svim s l o v e n s k i m je­ zicima, i za koji se p r e t p o s t a v l j a da je pozajmica s I s t o k a , po s v o j p r i l i c i u r a l s k o - a l t a j s k a . K a o i z v o r z a j u ž n o s l o v e n s k e jezi­ k e s m a t r a s e m a đ a r s k i t e r m i n »szably« . U drugoj polovini X I V veka sablja je bila vrlo r e t k o oru­ žje u D u b r o v n i k u , k a k o s e m o ž e z a k l j u č i t i n a o s n o v u s a m o t r i p o m e n a u arhivskoj građi . Nju su tada posedovali, k a k o je već navedeno. Obren Valentić, trgovac , koji ju je zaveštao svom r o đ a k u (chusino mio) D o b r i l u , v l a s t e l i n Laurentius de Volcassio, k o j i j e o s t a v i o s v o j u s a b l j u N i k o l e t i G u č e t i ć , ž e n i K l e m e n s a Guč e t i ć a čiji j e r a n i j e b i o t u t o r , i v l a s t e l i n M a r i n G e t a l d i ć , k o j i j e u d e c e m b r u 1396. g o d i n e b i o d u b r o v a č k i k n e z . Među vlasnike sablje s kraja X I V veka m o g u se ubrojiti i poznati dubrovački zlatar Aleksije Kalojurđević, koji u s v o m t e s t a m e n t u , n a p i s a n o m 10. f e b r u a r a 1400, p o m i n j e d v e s a b l j e , i l u k a r M e d o j e K r a s a n o vić, čiju sablju navodi u svojoj o p o r u c i l u k a r O b r a d Radalović p o č e t k o m a p r i l a 1400. g o d i n e . 6

s

9

10

11

12

13

14

15

16

Ti sporadični p o m e n i sablje siguran su putokaz da sablja u to v r e m e nije j o š imala širu p r i m e n u u D u b r o v n i k u . T o m e u prilog govori i j e d i n i raspoloživi p o d a t a k o n j e n o j visokoj nov­ čanoj protivvrednosti: j e d n a s a b l j a z a l o ž e n a j e 1396. g o d i n e z a 20 d u k a t a i 5 g r o š a . 17

Na osnovu raspoloživih d o k u m e n a t a doznaje se da su u Dubrovniku, u drugoj polovini X I V veka, postojala tri tipa sab­ lji: sablja uz koju nije dodato nikakvo drugo objašnjenje (1396, 1400), š t o s e m o ž e t u m a č i t i d a j e t o b i o u o b i č a j e n i t i p t e vrste hladnog oružja, s t a n d a r d n i h dimenzija i bez u k r a s n i h oko­ v a ; v e l i k a s a b l j a (1363), i s a b l j a ukrašena srebrnim okovima (1363), v e r o v a t n o , i s t o g o b l i k a k a o p r v a s a b l j a . T a r a z n o l i k o s t navodi na p o m i s a o da su te sablje d ó n e t e u D u b r o v n i k iz obla­ sti gde su već ranije postojale i t i m e imale mogućnost da se razvijaju sa varijantama. Ovde t r e b a naglasiti da se sablje u t o m k a s n o m t r e ć e n t u n i s u n i u k o j e m s l u č a j u i z r a đ i v a l e u Du­ brovniku. Pre svega na to ukazuje njihova m a l o b r o j n o s t , a zatim u raspoloživoj građi o d u b r o v a č k i m m a č a r i m a , n o ž a r i m a i ko­ vačima n e m a p o d a t a k a da su kovali i sablje. Najbliže oblasti D u b r o v n i k u u k o j i m a je sablja t a d a bila poznata, bile su M a đ a r s k a i Srbija , a vrlo v e r o v a t n o da je bila p o z n a t a i u V i z a n t i j i . Na j e d n o j m i n i j a t u r i u K a l i s t e n o v o m r o 1 8

36

19

10 iz avarskog doba: turski k'ard, persiski k a r d = nož, pri čemu >e a p r e š l o u o . U vremenskom r a s p o n u od velike seobe n a r o d a do kas­ nog srednjeg veka taj jednosekli m a č m o r a o j e i m a t i s v o j razT O J n i p u t , p o g o t o v o n a n a š o j t e r i t o r i j i g d e s u u t i c a j i I s t o k a bili snažni. To bi značilo da je takav m a č m o g a o da zadrži svoje p r a v o j e d n o s e k l o s e č i v o , a l i i s t o t a k o i da p r e u z m e s O r i j e n t a i blagu povijenost sečiva. 18

A. B r u h n Hoffmever u s v o m velikom r a d u o oružju na m i n i j a t u r a m a r u k o p i s a Skilice u N a r o d n o j biblioteci u M a d r i d u iznela je niz p r i m e r a iz raznih likovnih izvora koji upućuju na a z i j s k o p o r e k l o j e d n o s e k l o g ili d v o s e k l o g p r a v o g ili b l a g o povij e n o g o r u ž j a , s a d r š k o m u o b l i k u tzv. g l a v e p i š t o l j a , k o j a s e k a s ­ nije sreće na p e r s i j s k i m s a b l j a m a — š a m š i r i m a i t u r s k i m sablja­ ma—k'lčima, a koje o n a naziva palaš. Ta vrsta oružja bila je po­ znata i u Vizantiji, i sreće se u p r e d s t a v i sv. D i m i t r i j a na p l o š n o m r e l j e f u c r k v e sv. M a r k a u V e n e c i j i , u r a z n i m v i z a n t i j s k i m r u k o p i s i m a iz X v e k a , na f r e s k a m a u c r k v i u K a p a d o k i j i iz XI veka i dr. Ako bi se tako shvatio razvoj k o r d e do v r e m e n a koje nas ovde interesuje, m o g u ć n o da bi se o n a m o g l a p r e p o z n a t i u pri­ k a z a n o m oružju »verenika« n a t e m s k o m s r e b r n o m m e d a l j o n u , d a t i r a n o m u poslednje decenije XIV, i p o č e t k o m XV veka (si. 8). U o v o m l i k o v n o m i z v o r u p r i k a z a n o o r u ž j e j a v l j a s e s a b l a g o p o v i j e n i m s e č i v o m , č i j a k r i v i n a z a p o č i n j e o d p o l o v i n e d u ž i n e se­ čiva, i p r a v o m d r š k o m s a » k a p o m « k o j a , d o n e k l e , p o d s e ć a n a s t i l i z o v a n u g l a v u p t i c e , i s t o k a o i n a d r š k i m a č a K a s t r i o t a . Čini se da je u p r a v o takav tip drške, koji, inače, ima svoje potvrđe­ no azijsko poreklo , bio j e d n a od osnovnih i glavnih karakteris­ tika srednjovekovne k o r d e . On je nastavio svoje bitisanje na k o r d a m a k a s n i j e g v r e m e n a i u tzv. a l b a n s k o m t i p u d r š k e h l a d ­ nog oružja. Raspoloživi dubrovački dokumenti ne pružaju potrebne podatke na osnovu kojih bi se mogao tačno utvrditi oblik dub­ r o v a č k e k o r d e . Ali, j e d n a u r e z a n a p r e d s t a v a o r u ž j a n a p o b o č n o j užoj strani centralnog k a m e n o g s a n d u k a na maloj srednjovekovn o j n e k r o p o l i u b l i z i n i z a l i v a B i s t r i n a , k o j i leži u p o z a d i n i Pe­ l j e š c a , m o g a o b i se, m o ž d a , p r i h v a t i t i k a o p r i k a z k o r d e . P r e k o trouglastog štita položeno je oružje sa p r a v i m sečivom u korica­ ma, i sa d r š k o m identičnom sa d r š k o m p o m e n u t o g oružja iz s r p s k i h likovnih izvora, a za koje p r e t p o s t a v l j a m o da su k o r d e (si. 9). N a o s n o v u o b l i k a š t i t a A . B e n a c s t a v i o j e o v a j s p o m e ­ n i k u v r e m e p o s l e 1399. g o d i n e , k a d a j e t a j d e o P r i m o r j a (do Kleka) prešao u posed Dubrovnika . P o t p u n o isti t i p oružja u c r t a n je na k a m e n o j ploči u Segetu kod Trogira . Pojava pravog sečiva na oružju s o s o b e n i m o b l i k o m drš­ ke na s p o m e n i c i m a u j a d r a n s k o j zoni, navodi na p r e t p o s t a v k u 19

20

21

22

2 3

24

39

čki n a v o d i u v e k z a j e d n o sa d r u g i m v r s t a m a oružja, ali bez objaš­ n j e n j a k a k o je i z g l e d a l a : »Anchora scudi III, spade II et maca I", corde III« ... le chorde, 1 archo, 1° paviso e la bragira et la spada a li figloli« , «... acceperunt michi. . . cordas II, spatas V, scutus V« . P o d a t a k iz 1349. g o d i n e — » . . . voluit venire contra ipsum cum corda evaginata« u k a z u j e da je k o r d a b i l a h l a d n o oružje koje se nosilo u k o r i c a m a , a p r i l i k o m n a p a d a korice su odstranjivane kao kod mača i bodeža. 3

4

5

6

Opredeljenje korde u određenu vrstu hladnog oružja pru­ ž a j u t e k p o d a c i p o č e t k o m XV v e k a : »la corda over cortellessa«' i »unam cordam, videlicet unam cultellam« . Oba ova sinonima za k o r d u u dubrovačkim listinama odgovaraju srednjovekovnom latinskom »cultellesia« i »cultella« , starofrancuskom »coutelas«'" i srednjovekovnom italijanskom »coltellaccio« i »cortelas« . Svi t i n a z i v i b e z o b z i r a n a d o s t a n e u j e d n a č e n a o b j a š n j e n j a o iz­ gledu tog oružja , odnose se na j e d n u vrstu velikog noža. Među­ tim, taj veliki nož m o r a o se po n e č e m u razlikovati od običnog v e l i k o g n o ž a , k o j i se, t a k o đ e , p o m i n j e u d o k u m e n t i m a — »unum curtellum magnum« *, a l i k a o imenica muškog roda. Postavlja se zato pitanje u č e m u je bila ta razlika. 8

9

11

11

13

1

Govoreći o h l a d n o m oružju Venecije i Đenove u sred­ n j e m v e k u W . B o e h e i m s m a t r a d a j e »coltellaccio, cortelas« — veliki n o ž , u s t v a r i , k r i v i m a č , k o j i s e t a m o r a z v i o p o d u t i c a j e m Orijenta, i koji je u X I V v e k u služio k a o o r u ž j e u venecijanskoj š k o l i m a č e v a n j a b r a t o v š t i n e sv. M a r k a . K a o p r i m e r tog oružja on je doneo crtež dvoručnjaka koji se pripisuje Đ u r đ u Kastriotu S k e n d e r b e g u (ima blago povij e n o j e d n o s e k l o sečivo i p r a v u drš­ ku sa »kapom« k o j a se završava u o b l i k u stilizovane glave ptice, taj deo d r š k e o k r e n u t je p r e m a teluću sećiva). 15

K o n s t a t a c i j a W . B o e h e i m a d a j e coltellaccio u X I V v e k u označavao u Veneciji krivi m a č orijentanog porekla, u s k l a d u je sa zaključcima izrečenim o j e d n o s e k l i m gvozdenim m a č e v i m a iz v r e m e n a velike s e o b e n a r o d a , a koji su se zvali »palaš«, a t a k o đ e i »kord«. Ti m a č e v i bili su n o m a d s k o g azijskog p o r e k l a i njih su doneli u E v r o p u p r v o H u n i p r e k o južne Rusije, a za njima Avari i drugi n a r o d i r a n o g srednjeg veka . U vrerae seobe naro­ da ti jednosekli mačevi bili su v e o m a srodni sa sabljom, koja s e u t o v r e m e , t a k o đ e , p o j a v l j u j e u E v r o p i , a k o j a j e i m a l a jed­ n o s e k l o s e č i v o , u s k o , v i š e ili m a n j e p o v i j e n o , a k a t k a d a i p r a v o . Zbog toga teško je u t o m periodu uvek napraviti tačnu razliku i z m e đ u s a b l j e i j e d n o s e k l o g m a č a . K a o g l a v n a o s o b e n o s t t o g ti­ pa m a č a uzima se n a o š t r e n o s t v r h a sečiva s obe strane . U ovom slučaju vrlo je važno da se takav jednosekli m a č nazivao »kord«, pa bi u p r e d m e t u s t i m nazivom trebalo, možda, tražiti p r e t k a kasnosrednjovekovne korde. To se u p o t p u n o s t i slaže i s e t i m o l o g i j o m r e č i korda, k o j a je u v a r i j a n t a m a k a o » k o r d « i » k o r d a « o p š t e s l o v e n s k a p o z a j m i c a iz i s t o č n i h j e z i k a , i 16

17

38

da je k o r d a u o v o m p o d r u č j u m o g l a da sačuva svoje prvobitno pravo, j e d n o s e k l o sečivo k a k v o je i m a o i persijski nož kard. U u n u t r a š n j o s t i B a l k a n a , to sečivo blago se povijalo p o d j a č i m dejstvom uticaja s Istoka. U t o m smislu k a r a k t e r i s t i č n o je da tzv. a l b a n s k i m a č ili s a b l j a i z X V I i X V I I v e k a i m a , t a k o đ e , p r a ­ vo sečivo. Ako r e z i m i r a m o do s a d a izložene činjenice dobili b i s m o , a l i j o š u v e k s a m o k a o p r e t p o s t a v k u , o s n o v n i izgled d u b r o v a č k e korde XIV veka: jednoseklo pravo, mogućno i blago povijeno sečivo, p r a v a d r š k a sa »kapom« o k r e n u t o m ka teluću sečiva i oblika, koji podseća na glavu ptice. U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a sreće se od sedme decenije XIV veka pored oblika »corda«, i t e r m i n »cortellessa«, za k o j i je već p o k a z a n o da je bio s i n o n i m za k o r d u . Taj t e r m i n javlja se d o s t a r e t k o i u r a z l i č i t i m g r a f i j a m a : 1363. curtelesa 1373. curtelesa , cortellessa , 1391. curtellessa , cortelaso , i 1397. cultellessia Ti s p o r a d i č n i p o m e n i i nefiksirana grafija s i n o n i m a za k o r d u u p o s l e d n j i m d e c e n i j a m a X I V v e k a , a o n i s u z n a t n o češ­ ći u n a r e d n o m veku, kao da bi mogli da ukazu da su latinsko-italijanski nazivi s p o r o prodirali m e đ u nosioce k o r d i u Dubro­ vniku. K a o d o k a z m o ž e da posluži i već n a v e d e n o objašnjenje k o r d e iz 1400. g o d i n e »corda over cortellessa«. I s t o v r e m e n o , to bi moglo da znači da je slovenski t e r m i n korda, kao ime za odre­ đ e n u v r s t u h l a d n o g o r u ž j a , b i o o p š t e r a š i r e n i p r i h v a ć e n u ta­ dašnjoj dubrovačkoj sredini, i da je t a m o činio deo slovenskog k u l t u r n o g sloja. 25

26

27

28

29

30

T o m e u prilog govorila bi i činjenica da su k o r d u posed o v a l i u D u b r o v n i k u i na n j e g o v o j k o p n e n o j t e r i t o r i j i i na o s t r vima (Sipan, Koločep, Mljet) samo pučani (ne r a s p o l a ž e m ni j e d n i m p o d a t k o m da je neki vlastelin i m a o kordu) i to onaj sloj p u č a n a k o j i s e m o g a o u b r o j i t i m e đ u s i r o m a š n i j e . Da su k o r d e s t v a r n o bile k u l t u r n o d o b r o t e k a t e g o r i j e s t a n o v n i k a , po­ t v r đ u j u i n j e n e n i s k e c e n e k o š t a n j a : 1335. g o d i n e 4 g r o š a , 1371. g o d i n e 7 i 8 g r o š a , a 1350. g o d i n e n a j a v n o j d r a ž b i p r o d a t a j e j e d n a k o r d a s a m o za 2 groša . Na osnovu 55 raspoloživih p o d a t a k a o kordi saznaje se da su, počev od kraja X I I I pa do kraja X I V veka, k o r d u nosili: bačvari , drvodelje , dučanđije , kamenari , klobučari , kme­ tovi , kovači , krčmari , krojači , mesari , sluge j e d a n sveštenik i ljudi bez označenog zanimanja . U pitanju je, dakle, b i o o n a j m a l i s v e t s o d r e đ e n o m p r o f e s i j o m ili b e z n j e , k o j i j e s t i z a o u D u b r o v n i k iz n j e g o v o g k o p n e n o g z a l e đ a u n a d i da će tu naći bolje uslove i m o g u ć n o s t i za pristojniji život. Ta pristi­ zanja odigravala su se za sve v r e m e srednjeg veka sa m a n j i m 31

32

33

34

35

36

41

47

40

37

42

38

4 3

3 9

44

45

48

40

44

ili v e ć i m i n t e n z i t e t o m , z a v i s n o o d e k o n o m s k i h i p o l i t i č k i h p r i ­ lika. Ti d o š l j a c i bili su u v e l i k o j v e ć i n i S l o v e n i , i k o r d a je b i l a njihova kulturna baština. Dokumenti iz vremena koje nas ovde interesuje, obaveštavaju da je korda postojala i da je upotreb­ ljavana i u P o p o v o m Polju , u oblasti Trebinja , u Dračevici , u Nevesinju . K o r d a je, takođe, bila poznata i u Srbiji; o njenoj u p o t r e b i u X I V v e k u s v e d o č e , k a k o j e v e ć n a v e d e n o , l i k o v n i iz­ v o r i , a iz XV v e k a p o s t o j e i p i s a n e p o t v r d e . Stanovnici D u b r o v n i k a i njegove teritorije koji su posed o v a l i k o r d u k a o d a s u j e s t a l n o n o s i l i u z a s e . D o k u m e n t i go­ vore da su je imali prilikom p u t o v a n j a k o p n o m i morem , a s njom su se kretali i po gradu . K o r d a nije p o t p a d a l a p o d odre­ dbe dubrovačke vlade o z a b r a n a m a nošenja oružja, niti je pri­ p a d a l a o b a v e z n o m n a o r u ž a n j u u R e p u b l i c i . Z a t o j u j e v l a d a , ver o v a t n o , više s m a t r a l a s a s t a v n i m d e l o m o d e ć e m u š k a r a c a nego l i o r u ž j e m . I p a k , d o g a đ a l i s u s e n a p a d i k o r d a m a , k o j i s u bili naročito česti od sredine treće decenije XV veka . 49

51

51

52

5 3

5 4

5 5

5 6

5 7 58

U Dubrovniku XIV veka postojale su dve vrste kordi, one uobičajenih dimenzija, n a m a nepoznatih, označavane samo kao »corde« i v e l i k e k o r d e , k o j e s u , i z g l e d a , b i l e v r l o r e t k e . J e d n u takvu kordu, a to je jedini p o m e n takve vrste ovog oružja iz XIV veka, posedovao je sveštenik Pavle. On je pominje u svom t e s t a m e n t u iz p r v i h d a n a o k t o b r a 1367. g o d i n e : »cordam I ma­ gnatu« . 59

K o r d e s u n o š e n e u k o r i c a m a , a l i o n j i h o v o m i z g l e d u ne­ ma p o d a t a k a . Da su postojale, svedoči vest o n a p a d u na j e d n o g s t a n o v n i k a s o s t r v a S i p a n a »cum corda evaginata« . 60

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a iz XIV veka nema, takođe, p o m e n a da su k o r d e bile u k r a š e n e d e k o r a t i v n i m okovima. Prvi r a s p o l o ž i v i p o d a t a k o t o m e je t e k iz 1417. g o d i n e — »la cortellesa mia con lo argento« '. M o g u ć n o je da su k o r d e , k a o i m a č e v i do d u b o k o u X I V vek, imale, prvenstveno, p r a k t i č n u n a m e n u . 6

Od prvih godina osme decenije XIV veka nailazi se na p o m e n koji ukazuju na koje načine je korda nošena. Naime, ona se počinje navoditi zajedno s p o j a s o m , koji se dvojako označa­ v a : k a o »centura« i k a o »cingulum« , »cingula«. P o j a s je b i o obavezan deo k o s t i m a srednjovekovnih ljudi i m o g a o je, p r e m a socijalnom i e k o n o m s k o m stanju nosioca, da b u d e jednostavan ili r a s k o š a n , o d k o ž e , t k a n i n e , srebra, s pozlatom, emajlom, dragim kamenjem, biserom i sličnim skupocenim ukrasima , što se u v e k n a z n a č u j e u i z v o r i m a . U p o m e n i m a o p o j a s e v i m a uz k o ­ j e j e išla k o r d a n e m a , m e đ u t i m , t i h d o d a t n i h o b a v e š t e n j a o nji­ hovoj u k r a š e n o s t i , k a o ni o m a t e r i j a l u od kojeg su bili naprav­ ljeni. Zato je vrlo v e r o v a t n o da se radilo o s a s v i m j e d n o s t a v n i m pojasevima načinjenim s a m o od kože, možda, sa n e k i m m a n j i m metalnim u k r a s o m i m e t a l n o m kopčom. To bi se moglo naroči62

63

6 4

41

t o o d n o s i t i n a p o j a s o z n a č e n k a o »cingulum«, »cingula«, j e r t a j t e r m i n znači i remen, kolan. Takve kožne pojaseve izrađivali su u D u b r o v n i k u u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a m a j s t o r i iz D r a č a . Iz­ gleda da su zanatlije sa teritorije k o j a se u d o k u m e n t i m a ozna­ čava k a o Albanija, bili glavni izrađivači p r e d m e t a od kože u Dubrovniku trećenta . Malobrojni raspoloživi dokumenti dozvoljavaju da se pretpostavi da je korda s pojasom nošena na tri načina. Prvi n a č i n — »centura cum corda« m o g a o bi se s h v a t i t i t a k o da je k o r d a b i l a p r i k a č e n a u z s a m p o j a s (si. 10a). D r u g i n a č i n — »unam duploidem cingulam cum una corda« s a s t o j a o se od u s ­ kog pojasa, remena postavljenog tačno u struku, i jednog dru­ g o g , i s t e š i r i n e ili p a k š i r e g p o j a s a ili r e m e n a , s a s t a v l j e n o g n a j e d n o m delu sa prvim pojasom, a zatim se spušta p r e m a kuko­ v i m a , i n a n j e m u j e b i l a z a k a č e n a k o r d a (si. 10b). T r e ć i n a č i n — »cingulum cum una chorda et cum pera« , ili sa scarsela, tascha , d a k l e , p o j a s s k o r d o m i t o r b o m u k o j o j j e , o b i č n o , n o ­ š e n n o v a c , m o g l o b i d a s e t u m a č i d v o j a k o . Ili j e b i o u p i t a n j u pojas za koji je bila pričvršćena korda, a pored nje na t o m po­ j a s u b i l a j e o k a č e n a i t o r b a (si. 10c), ili j e , p a k , k o r d a b i l a p r o ­ v u č e n a k r o z t o r b u (si. 8). T a k a v n a č i n n o š e n j a b o d e ž a i u o p š t e oružja iz grupe noževa, bio je vrlo raširen u v r e m e gotike. Kor­ da provučena kroz dvodelnu torbu prikazana je i na srebrnom m e d a l j o n u iz Temske . K o r d e su u D u b r o v n i k u u X I V veku, k a k o se vidi iz neko­ liko raspoloživih d o k u m e n a t a , kovali kovači. Direktni p o m e n o t o m e n a l a z i se u t e s t a m e n t u M i l š e g v o ž đ a r a iz 1348. g o d i n e , u k o j e m se navodi da i m a u kući, gde mu je, verovatno, bila i radionica, dva tuceta kordi i još šest kordi koje nisu dovršene . Druga p o t v r d a o toj delatnosti kovača, jeste popis stvari u rad­ nji Krajislava kovača, među k o j i m a je n a v e d e n o i 8 k o r d i (cultelessas) . I n d i r e k t n i p o m e n i o t o m e n a z i r u s e i z d v e p r i j a v e o o d b e g l i m š e g r t i m a k o v a č a iz 1336 . i 1373 . g o d i n e , u k o j i m a je n a z n a č e n o da su odneli, i z m e đ u ostalog, i k o r d e . U podaci­ ma o m a č a r i m a ne p o m i n j e se da su oni izrađivali k o r d e . Štaviše, i m a j a s n i h i n d i c i j a d a s u k o r d e k o j e s u m a č a r i prodavali, bile p r e u z e t e o d d r u g i h o s o b a . K a o n a p r i m e r n e k a posluži na­ vod iz testamenta m a č a r a Pribila Mirkovića da je imao 19 kordi koje je primio od Andruška Jude za 20 perpera . 65

66

67

68

69

10

7 1

72

73

74

75

7 6

M e đ u t i m , i z g l e d a d a p r e m a d o k u m e n t u i z 1329. g o d i n e u k o j e m se p o m i n j e T o r n a d o »fante qui fabricat cultellas« , u to v r e m e bilo je u D u b r o v n i k u i m a j s t o r a koji su se izričito bavili k o v a n j e m kordi. O t a k v i m z a n a t l i j a m a n i s a m naišla više ni na k a k v e d r u g e p o d a t k e u c e l o k u p n o j r a s p o l o ž i v o j d u b r o v a č k o j ar­ hivskoj građi iz XIV veka. Ostaje otvoreno pitanje da li ih je s t v a r n o b i l o u D u b r o v n i k u , ili s e r a d i o j e d n o m s l u č a j n o m p o ­ vezivanju šegrta Tornada za korde. 17

42

NOŽEVI U D u b r o v n i k u u X I V v e k u u p o t r e b l j a v a n e su dve osnovne v r s t e n o ž e v a : o b i č a n n o ž cultellus, curtellus, cortellus, i mali nož cultellinus, cortellinus, cultellus (cortellus) parvus. Ove vrste služile su k a o s r e d s t v o za o d b r a n u i n a p a d , k a o u k r a s n i i upo­ trebni p r e d m e t , i nije m o g u ć n o uvek povući o d r e đ e n u granicu među tim njihovim n a m e n a m a : nož u funkciji u k r a s a m o g a o se koristiti i za n a p a d i k a o o r u đ e . Izuzetak su, donekle, pred­ s t a v l j a l i o n i n o ž e v i u z k o j e j e d o d a t a o d r e d n i c a z a š t a s u bili namenjeni, m a d a su i oni u nuždi mogli da b u d u oružje : 1

cultellus

a

pane

2

nož, nožić, za sečenje hleba cultellinus a pane cultellus de terabla (tarabldf cultellus de lignis n o ž za s e č e n j e d r v e i a cultellus de mensa trpezni nož, t j . onaj k o j i m se služi pri jelu. cultellus da tola 3

5

6

1

Ovom spisku treba dodati i one p o m e n e u kojima je noževima da ta određena funkcija: za košenje trave , za rezanje ili o b r e z i v a n j e v i n o v e l o z e i t d . O b i č a n n o ž , b e z i k a k v i h d r u g i h o z n a k a , cultellus, b i o j e u X I V v e k u s a m o n o ž . Z n a č e n j e k r a t k o g m a č a ili d u g o g b o d e ž a koje je j o š važilo u X I I I v e k u s a d a je bilo izgubljeno. Taj pro­ ces, izgleda, da se o d i g r a v a o u p r v i m d e c e n i j a m a X I V veka. Je­ d n a v e s t i z 1312. g o d i n e k o j a g o v o r i d a j e p r i l i k o m n a p a d a j e ­ d a n n a p a d a č držao nož ispod gvarnačola izvučen iz korica , k a o d a s e j o š u v e k o d n o s i n a b o d e ž . M e đ u t i m , p o d a t a k i z 1336. go­ dine o j e d n o m r a n j a v a n j u u K o n a v l i m a d r š k o m noža , već bi m o g a o da ukaže da je tu bio u pitanju nož. Naime, noževi, za razliku od bodeža, imali su asimetričnu, često težu d r š k u bez j a b u k e , s » k a p o m « k o j a p o k r i v a g o r n j i d e o d r š k e , ili p a k s o b ­ l o m ili c i l i n d r i č n o m d r š k o m k a k v e se sreću i na f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a s r e d n j o v e k o v n e S r b i j e (si. 11). U t e s t a m e n t i m a iz k u ž n e 1348. g o d i n e cultellus f i g u r i r a već s a m o k a o n o ž , n j e g a n o s e i ž e n e . O d t o g a v r e m e n a , t j . u s l o v n o o d k r a j a d r u g e dece­ nije XIV veka, nož postaje sastavni deo k o s t i m a m u š k a r c a , sa dvojakom namenom: upotrebnom i ukrasnom. Među tim noževima postojale su tri vrste: 1. Običan nož, s t a n d a r d n i h dimenzija koje su n a m ostale n e p o z n a t e . I m a o je j e d n o s e k l o sečivo s p l o š n h n p r e s e k o m , nam e n j e n o u p r v o m r e d u za s e č u i u d a r , a k a t k a d a i za b o d . Seči­ vo je v e ć i n o m p r a v o , m a d a se sreću i sečiva s p o v i j e n i m v r h o m ' \ 8

9

10

11

12

1 3

14

43

2. Noževi sa sečivom koje je imalo oštricu ćelom dužinom j e d n e s t r a n e , a sa d r u g e s t r a n e na d e l u v r h a — cultellus de talio 172 1 6 . 3. Veliki nož koji je p o m e n u t s a m o dva p u t a u raspoloži­ v o j g r a đ i : 1352. g o d i n e z a l o ž i o j e S t o j k o b r a t S i r a k a s a H v a r a k o d N i k o l e m a ć a r a unum curtellum magnum , a 1363. p o m i n j e se cultellus unus magnus m e đ u s t v a r i m a k o j e su o p l j a č k a n e m o r n a r i m a jedne dubrovačke lađe kod Bara . Taj veliki nož, možda, još je uvek predstavljao jednu vrstu dugog bodeža. To bi se moglo zaključiti i na osnovu predstave jednog dugog noža n a p o l i p t i h u »Sv. J u l i j a n , sv. M a r k o , sv. B a r t o l o m e j « Lorenca V e n e c i j a n c a i z d r u g e p o l o v i n e X I V v e k a ( u M u z e j u K o r e r u Ve­ n e c i j i ) . Sv. J u l i j a n i m a z a p o j a s o m d u g i n o ž s a s i m e t r i č n o m d r š ­ k o m koji je u k o r i c a m a . Nož seže do polovine kolena, te mu je dužina neuobičajena za obični nož. 11

1 8

D u b r o v a č k i n o ž e v i X I V v e k a b i l i s u ili b e z d e k o r a t i v n i h ukrasa ili s u u k r a š a v a n i s r e b r n i m o k o v i m a , š t o j e u d o k u m e n ­ t i m a o z n a č e n o na n e k o l i k o načina: »duos coltellos furnitos argento« , »cultellum unum argentatum« , »unum cultellum fulcitum argenti« , cultelli in argento« , »cortello I coverto d ar­ gento . D a l i s v a o v a o b j a š n j e n j a z n a č e j e d n o i s t o ili u k a z u j u na vrstu i količinu u k r a s a na d r š k a m a noževa, ostaje za sada delimično nerešeno. Meni se čini da je t a m o gde su upotrebljeni g l a g o l i furnire (fornire) i fulcire u p i t a n j u s a m o d e l i m i č n i sre­ b r n i o k o v i , d o k b i z n a č e n j e » s r e b r o m o b l o ž e n « , » u s r e b r u « , »po­ kriven srebrom« ukazivali na p o t p u n o oblaganje drške u okov od srebra. 1 9

20

21

22

21

24

Noževi su uvek nošeni u k o r i c a m a . One su, takođe, bile s a s r e b r n i m u k r a s i m a ili s a s v i m o b l o ž e n e s r e b r o m ; j e d n e t a k v e k o r i c e t e ž i l e su 1325. g o d i n e 6 l i b r i i 5 u n c i . P o j e d i n a č n i s r e b r ­ ni okovi mogli su da b u d u u obliku prstena ili k o m a ­ dići s r e b r a koji su prikuca vani na drvenu osnovu korice koja s e z a t i m o b l a g a l a k o ž o m ili t k a n i n o m . 2 5

2 6

27

2 8

2 9

Nož, k a o i bodež, n o š e n je k a t k a d a o b o k u , k a k o n a s obav e š t a v a j u j e d i n a d v a r a s p o l o ž i v a p o d a t k a . U t o m s l u č a j u o n se, obično, nalazio sa desne s t r a n e , a to su pokazivala i i s k o p a v a n j a nekoliko grobova iz XIV veka na srednjovekovnoj nekropoli u Grborezima kod Livna, gde su nađeni skeleti mladića sa m a l i m noževima uz desno bedro . 3 0

3 1

0 pojasu, za koji je bio zakačen nož, i m a malo p o d a t a k a . Naime, oni podaci koji direktno u k a z u j u na vezu pojasa i noža ili s u s k r a j a X I I I v e k a k a d a cultellus n i j e b i o s a m o n o ž , ili i z X V v e k a . S a m o t r i i n d i r e k t n a p o m e n a i z 1325, 1365. i 1367. go­ dine o davanju u zalog s r e b r n o g p o j a s a i noža s k o r i c a m a ukra­ šenim srebrnim okovima mogli, bi da ukazu da je nož u XIV veku nošen zakačen za pojas. Međutim, ta pominjanja pojasa i 3 2

44

noža ne bi m o r a l a da se shvate k a o celina: m o ž d a je nož nošen i zadenut za pojas, k a k o n a m je poznato iz kasnijih vekova. Tek o d p o č e t k a o s m e decenije X I V v e k a m i s l i m d a b i s e m o g l o po­ vezati n o š e n j e n o ž a s a p o j a s o m . N e k o l i k o v e s t i i z t o g a v r e m e n a spajaju zajedno nož s k o r d o m , za koju je, u p r a v o u to vreme, posvedočeno da je bila zakačena za kaiš. 3 3

Krajem XIV veka, nemogućno je tačno odrediti kada, jer se j e d i n i r a s p o l o ž i v i p o d a t a k n a l a z i u t e s t a m e n t u iz 1400. godi­ n e , j a v l j a s e t e r m i n corteliera n o ž n i c a u k o j u s e s t a v l j a l o v i š e noževa, d o b r o p o z n a t a iz XV veka. Jedan indirektni p o m e n iz 1382. g o d i n e o u k r a s i m a z a k o r i c e n o ž e v a m o g a o bi približno d a u k a ž e d a s u s e o n e v e ć u p o t r e b l j a v a l e p o č e t k o m d e v e t e dece­ nije. T a k o đ e , neizvesno je koliko je noževa stavljano u nožnicu. Dva p o d a t k a iz 1400. g o d i n e n a v o d e po 4 n o ž a u j e d n i m k o r i c a ­ m a , 1411. g o d i n e p o m i n j e s e 6 n o ž e v a , d o k u n e k i m p o d a c i m a iz prve tri decenije XV veka p o m i n j u se s a m o po dva noža u jednim koricama . 34

35

36

37

3 8

U d o k u m e n t i m a iz X I V veka n e m a p o m e n a o lančiću koji će t o k o m XV veka biti sastavni deo noža. Na njega se nailazi u aktima počev od treće decenije kvatroćenta . 3 9

Noževi su se k a o i druge p o k r e t n i n e zaveštavali , zalagali , bili p r e d m e t p l j a č k e , a p o s e d o v a l i su ih i ž e n e . 40

42

41

43

I s t e o s o b e n o s t i k a o cultellus i m a o je i m a l i n o ž , n o ž i ć — cultellinus. M e đ u n j i m a p o s t o j a l e s u d v e v r s t e , s o b z i r o m n a nji­ hove dimenzije: m a l i i veliki nožići . Obe te vrste mogle su da b u d u bez dekorativnih u k r a s a ili, p a k , s a s r e b r n i m o k o v i m a , k o j i se p o m i n j u i u o b l i k u p r s t e n a — o b r u č a na d r š c i . 44

4 5

46

4 7

Za razliku od noža izgleda da su nožići nošeni bez korica, jer o t o m e n e m a p o d a t a k a . Možda su već u to v r e m e oni bili v r s t a britve, koja je do skoro bila sastavni deo ženske nošnje na jadran­ s k o m p o d r u č j u . Nožići se p o m i n j u u k o r i c a m a s a m o u k o m b i n a ­ ciji d v a n o ž i ć a u j e d n o j n o ž n i c i . T a p o j a v a j e b i l a p o z n a t a v e ć u p r v o j polovini X I V v e k a , ali češće vesti o t o m e su p r i b l i ž n o iz i s t o g v r e m e n a k a o i z a n o ž . P r v i r a s p o l o ž i v i p o d a t a k j e i z 1379. godine: 4 nožića u dve nožnice u k r a š e n e s r e b r o m vlasništvo Kar­ la T o p i j e a l b a n s k o g k n e z a , a d r u g a d v a iz 1389. i 1395. g o d i n e , odnosno iz nešto ranijeg vremena, jer su oba p o d a t k a preuzeta iz t e s t a m e n t a . T e k o r i c e bile s u , t a k o đ e , u k r a š e n e s r e b r o m , a k a t k a d su bile i od b a k r a . 47a

49

50

Od početka osme decenije pominje se nošenje nožića uz pojas , dakle, u isto v r e m e k a d a se i k o r d a nosila o k a č e n a o kaiš, a od k a d a su i r e l a t i v n o s i g u r n e v e s t i o t a k v o m n a č i n u n o š e n j a i n o ž a . I z j e d n o g d o k u m e n t a i z 1372. g o d i n e d o z n a j e s e d a j e n o ž i ć n o š e n i u t o r b i , z a j e d n o sa n o v c e m i m a k a z a m a , k o j a je v i s i l a o pojasu . 51

52

45

ORUŽJE NA MOTKI K O P L J E Koplje je p r i p a d a l o grupi oružja koje se nalazilo p o d kon­ trolom dubrovačke vlade i bilo n a m e n j e n o za naoružanje tvrđa­ va i b r o d o v a . Zbog toga o n o nije imalo k a r a k t e r ličnog oružja, i u celokupnoj raspoloživoj građi naišla s a m s a m o na dva podat­ ka koji govore o p o j e d i n c i m a kao vlasnicima koplja. Među oru­ žjem koje je Bogoje Purđinić i m a o u svojoj kući p r e d smrt, pom e n u t i su i »lanceas duas, dardum unum«\ T a k o đ e je i Alamange, s i n Andrea d Alamano, i m a o u k u ć i 1363. g o d i n e »IIII lange« S obzirom na to da je koplje pripadalo zvaničnom naoru­ žanju Dubrovačke opštine, a to znači da je vlada o n j e m u vodila r a č u n a s a m o k a d a nastane, po n j e n o m mišljenju, kritična situa­ cija za o p s t a n a k D u b r o v n i k a , pomeni o koplju u dubrovačkim d o k u m e n t i m a iz X I V vek su malobrojni i, uglavnom, povezani sa g o d i n a m a k a d a su Dubrovnik uznemiravali njegovi kopneni s u s e d i ( 1 3 0 1 . i 1361), ili su se v o d i l i r a t o v i i z m e đ u V e n e c i j e i U g a r s k e ( 1 3 4 5 / 4 6 ) , V e n e c i j e i Đ e n o v e (1349. i 1378), ili se, p a k , D u b r o v n i k p l a š i o t u r s k i h u p a d a (1392). P o š t o D u b r o v n i k u X I V v e k u i nije de facto v o d i o r a t o v e , j e d n o m n a b a v l j e n a k o p l j a ni­ su se lomila, i ostajala su u s k l a d i š t u dubrovačke oružnice, t a k o da nije postojala s t v a r n a p o t r e b a da se n a r u č u j u u većim k o l i č i n a m a . Z a t o s e m o ž e s m a t r a t i d a s u , u g l a v n o m , t o k o m či­ tavog veka bila u u p o t r e b i ista koplja, i istog tipa. 2

Oskudna arhivska građa ukazuje da su u D u b r o v n i k u u XIV veku upotrebljavana dva osnovna tipa koplja: koplje sa d u g o m m o t k o m — lancea, i k r a ć a k o p l j a za b a c a n j e — darde i gavaloti. O izgledu običnog d u b r o v a č k o g koplja n e m a podataka, a l i n e b i t r e b a l o s u m n j a t i d a s u o n a b i l a i s t a , ili s l i č n a s k o p 47

ljima koja se sreću u evropskoj pešadiji; Dubrovnik nije i m a o konjicu, pa p r e m a t o m e nije m o g a o da ima ni koplja namenjena t o m rodu vojske. Razlika između koplja pešadije i konjice počivala je, p r e svega, na dužini m o t k e , koja, u p e š a k a j e d v a d a j e p r e l a z i l a v i s i n u č o v e k a , o d n o s n o t a č n i j e , i z n o s i l a j e 1/4 vi­ s i n e (si. 12), d o k j e m o t k a k o n j i č k o g k o p l j a b i l a d u g a i d o 5 m e t a r a . Gvozdeni v r h — bodilo, bilo je u o b a tipa, uglavnom i s t o , d u g o , z a š i l j e n o s a n e š t o d u ž i m t u l c e m n e g o u p r o š l i m vekovima, jedino što je vrh koplja pešadije mogao da ima i pro­ dužetak tulca u obliku gvozdene trake, ploče, koja je, katkada, d o p i r a l a i d o t r e ć i n e ili p o l o v i n e m o t k e i b i l a j e n a m o t k u j e d ­ n o s t a v n o n a t a k n u t a ili p r i č v r š ć e n a č a v l i m a . N a m e n a t i h t r a k a bila je da spreči lomljenje m o t k e . 3

Zahvaljujući ratu sa srpskim kraljem Stefanom Urošem I I , 1301. g o d i n e , z b o g č e g a s u D u b r o v č a n i p o j a č a v a l i gradska utvrđenja, spremali o p s a d n e sprave , doznaje se da su u Dub­ r o v n i k u u p o t r e b l j a v a n a i tzv. d u g a č k a k o p l j a . Poslednjeg dana s e p t e m b r a 1301. u M a l o m v e ć u i z a b r a n a s u č e t i r i p l e m i ć a d a s e p o s t a r a j u za »lanceas longas«*. 4

Ta d u g a č k a koplja bila su n a m e n j e n a pešadiji i o n j i m a ima p o m e n a u opisima b i t a k a u tadašnjih hroničara, koji navo­ de da su b i l a d u g a č k a » . . . de quatorze et quinze pieds«, ili » . . . a cinque piedi di lunghezza«, a u p r o p i s u iz 1327 godine Filip Savojski n a r e d i o je da siromašniji stanovnici Torina, po­ red vrste šlema i štita, m o r a j u imati i »lancia lunga diciotto piedi« . 6

Ta dugačka koplja pripadala su i naoružanju tvrđava', a t a k o đ e su k o r i š ć e n a i na b r o d o v i m a . U d a n s k o m s p e v u »Kong e s p e j l e t « ( O g l e d a l o k r a l j a ) , k o j i j e n a p i s a n o k o 1200. g o d i n e , n a ­ vodi se da m o r n a r i m o r a j u imati koplja sa dugim m o t k a m a da bi mogli da d o p r u sa svog b r o d a , do b r o d a neprijatelja . Detaljan o p i s d u g i h k o p a l j a k o j e s u n o s i l i m o r n a r i n a l a z i s e u o d l u c i ve­ n e c i j a n s k o g V e l i k o g v e ć a o d 5 . n o v e m b r a 1279. g o d i n e o o p r e m i svakog b r o d a sa 20 m o r n a r a . Ta koplja imala su m o t k u od jasenovog drveta, d u g u p r e k o 15 stopa, sa d u g i m gvozdenim bodil o m , ili p a k u m e s t o n j e g a s k u k a m a (cum rampinis), a b i l a su o k o v a n a p l o č a m a d u g a č k i m n a j m a n j e j e d a n i p o passus . 8

9

Druga vrsta koplja u naoružanju Dubrovačke opštine bile su darde i gavaloti. D a r d e , s i n o n i m l a n ç o n u m , se p o m i n j u u d o ­ k u m e n t i m a p o č e v o d 1313. g o d i n e , p a k r o z s a v X Ï V v e k , d o k o g a v a l o t i m a i m a s a m o j e d a n p o d a t a k i z 1349 . O b e o v e v r s t e b i l e su namenjene, isključivo, za bacanje iz ruke. 10

11

Darde s u i m a l e k r a t k u d r v e n u m o t k u , d o 1 m e t a r d u ž i n e , n a č i j e m s e j e d n o m k r a j u n a l a z i o g v o z d e n i v r h , d v o b r i d a n i oš­ tar, a na d r u g o m su bila pričvršćena pera , koja su omoguća­ 12

48

P o s e b n u v r s t u m a l o g n o ž a č i n i l a j e »lanceta«, k o j a u s a v r e m e n o m italijanskom jeziku znači nožić, h i r u š k i ili z a p u š t a n j e krvi. Kakvo je značenje i n a m e n u imala lanceta u XIV veku nije sasvim jasno. U svakom slučaju to je bila j e d n a vrsta noža, što s a s v i m j a s n o i l u s t r u j e p o d a t a k i z 1378. g o d i n e : l a n c e t a s a d r š k o m od slonovače u koricama sa srebrnim okovima . Lancete su mogle d a b u d u i r a s k o š n o u k r a š e n e : 1383. t a d a š n j i d u b r o v a č k i k n e z Stefan Sorkočević založio je j e d n u lancetu u k r a š e n u s r e b r o m i emajlom . Lanceta se u d o k u m e n t i m a češće javlja počev od s e d m e decenije, i to poglavito u t e s t a m e n t i m a . Bilo je p o j e d i n a c a koji su p o s e d o v a l i i po 2 , ili 3 l a n c e t a . P o m i n j e se i m a l a l a n c e t a : »III lancete pigole« . S e č i v o l a n c e t e n a z i v a l o se »ferrum«: »Item ferrum ad lancetam J « , š t o je z n a č i l o i s e č i v o , a i s t o t a k o se z v a o i g v o z d e n i d e o k o p l j a : ferrum ad lanceam . N o ž e v e , n o ž i ć e i l a n c e t e k o v a l i su d u b r o v a č k i k o v a č i . U popisu stvari koje su se nalazile u d u ć a n u Krajislava kovača, k o j i j e u m r o o d k u g e 1391. g o d i n e , f i g u r i r a j u 1 n o ž , 1 s e č i v o lan­ cete i 23 čitava i p o l o m l j e n a nožića . Nožari, k a o p o s e b a n zanat, ne javljaju se u D u b r o v n i k u u X I V v e k u . T e k u p r v o j polovini X V v e k a n a i l a z i s e u d o k u m e n t i m a n a m a j s t o r e n o ž a r e — magister Francischus Blaxii de Venetiis, magister coltellorum et a dagis . 53

5 3 a

5 4

55

56

57

58

59

60

61

62

46

vala željeni p r a v a c leta koplja. L. Musciarelli n a v o d i da srednjovekovne darde vode poreklo iz rimskog naoružanja, gde su se p r v o z v a l e telum, a z a t i m daraus, i da je r e č k e l t s k o g p o r e k l a ' . Međutim, Bloch i W a r t b u r g s m a t r a j u da je naziv pozajmljen iz franačkog darođ, a da se u s r e d n j e m veku prvi p u t p o m i n j u o k o 1080. u s p e v u o R o l a n u . Gavaloti (fr. j a v e l o t ) imali su, takođe, k r a t k u drvenu m o t k u , i z m e đ u 7 0 — 8 0 c m , s a g v o z d e n i m v r h o m t r o b r i d n o g ili č e t v o r o b r i d n o g o b l i k a , a i z g l e d a , p r e m a n e k i m l i k o v n i m izvo­ rima, da su imali od I I I v e k a i s i g u r n o s n a p e r a za let . Inače, sam termin je galskog porekla . I d a r d e i gavaloti u p o t r e b l j a v a n i su na k o p n u i na m o r u , i to, pretežno, u z a p a d n o m delu M e d i t e r a n a ; često se p o m i n j u u r i m o v a n i m h r o n i k a m a i p e s m a m a . Za g a v a l o t e se k a ž e u već c i t i r a n o m d a n s k o m spevu »Ogledalo kralja«, da je naročito korišćen prilikom iskrcavanja m o r n a r a na kopno". 3

14

15

16

17

1 8

O b e v r s t e k o p l j a , o b i č n a i za b a c a n j e , s l u ž i l a su i u Du­ b r o v n i k u z a n a o r u ž a n j e t r g o v a č k i h b r o d o v a i t v r đ a v a . P r v e ve­ sti o t o m e povezane su sa b r o d o v l j e m . Z a k o n o m i z 1336. g o d i n e , k o j i j e u n e t u o s m u k n j i g u Du­ brovačkog statuta, predviđeno je da patron svakog trgovačkog b r o d a (barca... et lignum) do 20 m i l i j a r a n o s i v o s t i m o r a i m a t i na s v a k o m p u t o v a n j u p o r e d propisanog oružja još i 4 koplja . Taj z a k o n d o p u n j e n j e 2 5 . n o v e m b r a 1345. g o d i n e , u v r e m e r a t a Venecije i Ugarske, o d r e d b o m Veća u m o l j e n i h da se na svakoj k o n d u r i , koja m o r a da plovi s j o š tri k o n d u r e u konzervi, a ima z a cilj V e n e c i j u , m o r a n a l a z i t i , u z o r u ž j e m o r n a r a i n a j a m n i k a , još 50 dardi i 25 kopalja . Na t i m b r o d o v i m a koplja su nosili m o r n a r i (ili u n a j m l j e n i v o j n i c i ) n a o d r e đ e n i m s t r a ž a r s k i m m e s tima, d o k su se nosioci d a r d i , zajedno s o n i m a koji su bili nao­ ružani s a m o s t r e l i m a i štitovima, nalazili u specijalnim k o r p a m a (caiba) , s m e š t e n i m v i s o k o u z j a r b o l , a k o j e s u s l u ž i l e k a o osmatračnice. 20

21

22

Vlasnici trgovačkih b r o d o v a dobijali su p o t r e b n a i propi­ sana koplja na pozajmicu od opštinskog skladišta (Cammera comunis), i s t o , k a o i d r u g o o r u ž j e . R e š e n j e m M a l o g v e ć a o d 8 . a v g u s t a 1346. g o d i n e p r o p i s a n o j e d a s v a k o k o p o z a j m i o r u ž j e , korače, štitove, koplja, samostrele, strele i drugo oružje, m o r a ga v r a t i t i o p š t i n s k o m s k l a d i š t u , ali ne u p o t r e b l j e n o , već novo . 23

Podaci o naoružanju tvrđava kopljima m a l o b r o j n i su, j e r j e v l a d a s n a b d e v a l a t v r đ a v e z n a t n o m k o l i č i n o m o r u ž j a sa­ mo k a d a je bila nesigurna politička situacija. U vreme kada je i z b i o r a t s a V o j i s l a v o m V o j i n o v i ć e m p o s l a t o j e u S t o n , 15. m a ­ j a 1361. g o d i n e , 100 d a r d i i 5 0 k o p a l j a . P e t n a e s t g o d i n a k a s ­ n i j e , 1376. g o d i n e , k a d a s e n i š t a n i j e d o g a đ a l o , u S t o n u s e n a ­ lazilo s a m o 2 0 d a r d i . 24

2 5

4 D U B R O V A Č K O ORUŽJE

49

Iako ne raspolažemo konkretnim podacima, sigurno je da j e k o p l j e p r i p a d a l o i n a o r u ž a n j u d u b r o v a č k e t v r đ a v e . O n o figu­ r i r a u p r o p i s u n a p a d n o g i o d b r a m b e n o g o r u ž j a D u b r o v a č k e opšt i n e , k o j i je n a č i n j e n 1387. g o d i n e , i to u o b e v a r i j a n t e , lancea et darde . Vrlo verovatno da su i gavaloti, t a k o đ e , korišćeni i na b r o d o v i m a i za tvrđave, u k o l i k o su u o p š t e nabavljeni u Vene­ ciji 1349. g o d i n e , k a d s e j e d i n i p u t i p o m i n j u u d o k u m e n t i m a . I m a d o s t a p o t v r d a za tu njihovu d v o s t r u k u n a m e n u . Već je re­ čeno da su gavalote k r a j e m X I I veka nosili u Danskoj m o r n a r i , a u r i m o v a n i m h r o n i k a m a p o m i n j e se u p o t r e b a gavalota i na k o p n u . T a k o đ e , istu n a m e n u i m a l i su i u Italiji. U Veneciji je bilo p r o p i s a n o p o č e t k o m 1303. g o d i n e d a g a l i j a m o r a i m a t i i g a v a l o t e , a n j i h je v e n e c i j a n s k a v l a d a s l a l a 1345. g o d i n e u ve­ likim k o l i č i n a m a u T r o g i r i na H v a r . O b e v r s t e koplja, o b i č n a i za b a c a n j e , izgleda da su u vrem e d o k j e D u b r o v n i k b i o p o d v l a š ć u V e n e c i j e n a b a v l j a n a u Mle­ c i m a . T a k o b i s e m o g l a p r o t u m a č i t i o d l u k a M a l o g v e ć a i z 1301. godine koja se odnosi na dugačka koplja, j e r u njoj nije nave­ deno da se o n a daju da se izrade . S i g u r n a p o t v r d a za to na­ lazi se, p a k , u d r u g o j o d l u c i M a l o g v e ć a o d 12. s e p t e m b r a 1349. godine, gde je izričito o d r e đ e n o da se k u p e u Veneciji koplja i g a v a l o t i z a s u m u o d 100 d u k a t a . 26

72

28

29

30

3 1

M e đ u t i m , u d r u g o j p o l o v i n i o v o g v e k a o b i č n a k o p l j a iz­ r a đ i v a n a su u D u b r o v n i k u , i to, r a z u m e se, u v r e m e k a d a se Dubrovnik pribojavao da će biti napadnut. O dardama nema p o d a t a k a . U v r e m e r a t a i z m e đ u V e n e c i j e i Đ e n o v e , a p r i l a 1379. godine. Veće umoljenih odredilo je da se dobit kovnice novca u p o t r e b i z a k o v a n j e i g v o z d e n i h v r h o v a k o p a l j a . T r i n a e s t go­ dina kasnije, kada su Turci prodrli u oblast Đurđa Stracimirovića, izabrani su Rafael Gučetić i P a s k o Rastić za nadzornike koji treba da se postaraju za izradu bodila za koplja . Te vrho­ ve koplja radili su, svakako, za Opštinu kovači, a k a k o su bili p r i v a t n e zanatlije, a ne salarijati, ostali su n e p o m e n u t i u doku­ m e n t i m a . Oni su, bez s u m n j e kovali i bodila za koplja koje su p a t r o n i trgovačkih b r o d o v a bili dužni da v r a t e Opštini za po­ z a j m l j e n a d r ž a v n a koplja. Dokaz da je i to dolazilo u o k v i r e kov a č k e d e l a t n o s t i , p r u ž a p o p i s s t v a r i K r a j i s l a v a k o v a č a , i z 1391. g o d i n e , g d e je n a v e d e n o i »ferrum ad lanceam I« . 32

33

34

O d k r a j a m a r t a 1397. g o d i n e o p r a v k o m o p š t i n s k i h k o p a ­ lja bavio se m a g i s t e r F r a n č e s k o , š t i t a r u o p š t i n s k o j službi. Nje­ g o v a o b a v e z a b i l a j e d a p o p r a v i 100 k o p a l j a g o d i š n j e , a o d O p š t i n e j e d o b i j a o sve š t o m u j e z a t o b i l o p o t r e b n o . T a o b a v e z a p o n a v l j a n a j e u s v a k o m n j e g o v o m n o v o m p o t v r đ i v a n j u u slu­ ž b i , z a k l j u č n o s a j u n o m 1411. g o d i n e , k a d a m u j e p o s l e d n j i p u t obnovljen ugovor . Ne može se utvrditi da li je popravljao samo d r š k e k o p a l j a ili i g v o z d e n e d e l o v e . 3 5

36

37

50

PALICA

—TOPUZ

Oružje koje se d a n a s u n a s naziva topuz i buzdovan , ter­ m i n i m a p o r e k l o m iz b a l k a n s k o g t u r c i z m a , koji su bili nepoz­ nati u Dubrovniku u XIV veku — u dubrovačkim d o k u m e n t i m a n a v o d e se k a o macia, maga-de ligno, de ferro, i s a m o j e d a n p u t k a o clava*. Ovi n a z i v i , u s u š t i n i , o z n a č a v a j u b a t i n u , k i j a č u , t o ­ ljagu, a odgovarajući slovenski p r e v o d i za tu v r s t u oružja bili bi, najverovatnije, palica i b a t koji se s r e ć u u s r e d n j o v e k o v n i m s r p s k i m s p o m e n i c i m a . O b e r e c i s u p r a s l o v e n s k e , i u s v o m os­ novom značenju palica odgovara »batini, štapu« , a bat bi bio »predmet nalik na glavu, kijača, kijac sa d r š k o m k o j i m se uda­ ra« . Nije m o g u ć n o u t v r d i t i da li je u t o m smislu p r a v l j e n a raz­ lika i z m e đ u b a t a i p a l i c e u s r e d n j e m v e k u , s t i m š t o b i , m o ž d a , b a t z n a č i o u l a t i n s k i m i i t a l i j a n s k i m d o k u m e n t i m a macia, macia de ligno, a p a l i c a bi b i l a macia de ferro, »železna p a l i c a « , k a k o s e p o m i n j e u b i o g r a f i j i S t e f a n a D e č a n s k o g , čiji j e a u t o r G r i g o rije C a m b l a k . U t o m smislu o n a se javlja u opisu j e d n o g napa­ da k o j i se d o g o d i o 1442. g o d i n e »cum bastono vel macia feri«\ U dokumentima iz XIV veka nisam naišla na termin baculus, k o j i j e , t a k o đ e , u p o t r e b l j a v a n k a t k a d a z a p a l i c u - t o p u z ; p o r e d s v o g z n a č e n j a i n s i g n i j e c i v i l n e i c r k v e n e v l a s t i . O n se, međutim, sreće u t e s t a m e n t u P a s k v a G r i j e v i ć a i z 1295. g o d i n e » . .. spatam et baculotum et pancerium« , a z a t i m se n a l a z i p o menut u j e d n o m n a p a d u na dvojicu Dubrovčana 1411. godine u blizini D u b r o v n i k a : » . . . et inceperunt percutere cum ensibus, baculis e t cortelessiis« . O b a o v a p o d a t k a u k a z u j u d a j e t a j t e r ­ m i n bio poznat i p r i m e n j i v a n i za ovu v r s t u oružja. Od treće decenije XV veka u u p o t r e b u ulazi i t e r m i n buz­ dovan u ortografskim varijantama kao buzdochan, bozdogan, basdochan. P r v i p o m e n k o j i m r a s p o l a ž e m d a t i r a i z 1424. g o d i n e » . . . 2 bozdochani« k o j i su p r i p a d a l i M i h a i l u M a r t i n u š i ć u . Na­ ziv p r o d i r e u D u b r o v n i k p o s r e d s t v o m d u b r o v a č k i h trgovaca u Srbiji, gde se on javlja p o d uticajem Turaka. S v a k a k o da oružje s tim imenom ima i druge tipološke osobenosti nego dubrovač­ k a p a l i c a - t o p u z . K a o i z r a z i t o t u r s k o o r u ž j e , n a v o d i s e t e k 1443. godine » .. . uno basdochan turchescho«' . 1

2

4

5

6

7

9

10

11

12

13

4

Ako bi se smelo suditi na osnovu m a l o b r o j n i h raspoloži­ vih p o d a t a k a o p a l i c i - t o p u z u u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a , d o ­ šlo b i s e d o z a k l j u č k a d a o v a v r s t a o r u ž j a , n a m e n j e n a isklju­ čivo za u d a r da bi se n e š t o r a z m r s k a l o , nije i m a l a r a v n o m e r n i razvoj u D u b r o v n i k u od poslednjih decenija X I I I , pa kroz sav X I V vek. 1 5

U petoj knjizi D u b r o v a č k o g s t a t u t a , u kojoj kazne za vrste n a p a d a učinjene oružjem figurira i Statut pri t o m e razlikuje dve vrste palice-topuza: ferro (macia ferrata), k o j a je u t e k s t u i z j e d n a č e n a po 4'

se o d r e đ u j u palica-topuz. 1. macia de v a ž n o s t i sa 51

m a č e m i g l a d i u s o m , i 2. macia de ligno, i s h o d n o v r s t i p r o p i s u j e i k a z n e . A k o j e u d a r a c n a n e t ž e l e z n o m p a l i c o m i p r i t o m izazi­ vano krvavljenje, za svaki u d a r a c plaća se 25 perpera. Globa od 50 perpera odnosi se na n a p a d upravljen ka udu, koji je zbog t o g a o š t e ć e n , ili k a licu; u s l u č a j u d a n a p a d a č n e m o ž e d a p l a t i tu sumu, ekvivalent je odsecanje desne ruke. Blaže kazne bile su p r o p i s a n e za u d a r a c d r v e n o m pali­ com, k o j a je u S t a t u t u izjednačena s k a m e n i c o m . U d a r a c sa krv a v l j e n j e m ili m o d r i c a m a i z n o s i o j e 1 2 p e r p e r a , b e z t i h p o s l e dica 6 p e r p e r a , a a k o a g r e s o r nije b i o u m o g u ć n o s t i da plati, bio je išiban i žigosan . Rigorozne m e r e koje je propisao Statut nedvosmisleno ukazuju da su obe vrste palice-topuza pripadale oružju koje je bilo m n o g o u p o t r e b l j a v a n o , a n a v o đ e n j e gvozdene palice, zajed­ no sa m a č e m i gladiusom, dokaz je da je i ona tada u b r a j a n a u glavno oružje koje su nosili stanovnici Dubrovnika. S h o d n o s l i č n o m t e k s t u u K o r č u l a n s k o m s t a t u t u i z 1265. g o d i n e , može se p r e t p o s t a v i t i da je palica-topuz, gvozdena i d r v e n a , bila ra­ širena u to v r e m e na istočnoj obali Jadrana. Železna palica (macia ferri) p o m i n j e se 1282. g o d i n e i u T r o g i r u . 16

17

18

Nekoliko p o d a t a k a iz devete decenije X I I I veka potvrđu­ ju znatnu p r i m e n u palice-topuza i dozvoljavaju da se utvrdi da su železnu palicu nosili, pretežno, u to v r e m e stanovnici Dub­ rovnika ; dok su drvenu palicu imali stanovnici dubrovačkih sela . O b e v r s t e palice, u o b e kategorije stanovništva, označa­ vale su oružje lične o d b r a n e , koje je stalno nošeno uza se: na putovanjima , na službi — p r i o b i l a s k u v r t o v a i vinogra­ da , a k a k o pokazuje citirana o d r e d b a Statuta, i po gradu. 19

20

2 1

2 2

23

Istu namenu dine X I V veka, s prilikom plovidbe , i dalje s obe vrste 24

i značenje zadržala je palica-topuz do sre­ t i m što se doznaje da su je nosili i m o r n a r i sluge i p r a t i o c i p l e m i ć a trgovaca , i da se palice napadalo usred grada . 25

26

U d r u g o j polovini X I V v e k a palica-topuz i dalje se ja­ v l j a u d o k u m e n t i m a , a l i s p o r a d i č n o : 1368. g o d i n e z a l o ž e n a j e je­ d n a ž e l e z n a p a l i c a , a 1371. i s t a t a k v a je o t e t a , 1370. 1372. i 1386. g o d i n e d r v e n e i g v o z d e n e palice t e s t a m e n t a r n o s e zaveštavaju . Koncetracija p o d a t a k a o palici-topuzu, m e đ u t i m , nalazi s e u t e s t a m e n t i m a i z 1363. g o d i n e : t e s t a t o r i j e ili n a b r a j a j u m e đ u o r u ž j e m k o j e p o s e d u j u , ili j e z a v e š t a v a j u . S a s v i m j e m o ­ gućno da su ti pučani pripadali generacijama iz prve polovine ili o k o s r e d i n e stoleća k a d a je ovo oružje još uvek bilo omiljeno. 27

28

29

30

Gubljenje interesa za palicu-topuz među stanovništvom Dubrovnika toga doba moglo bi se objasniti većom ulogom koju je, upravo, nešto ranije dobio bodež, oružje k o j e j e i m a l o efi­ k a s n i j u i širu p r i m e n u u d u b r o v a č k o j sredini, i koje od t a d a 52

nose i pučani. S a m i m tim bodež je mogao postati pomodni pre­ dmet, što potvrđuje i njegovo svrstavanje m e đ u oružje koje je d u b r o v a č k a vlada o p e t o v a n o zabranjivala da se nosi, i na taj na­ čin p o t i s n u t i palicu-topuz iz u p o t r e b e . Na o s n o v u p o d a t a k a koje je izneo G. Škrivanić o prika­ z i m a p a l i c e - t o p u z a n a f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a S r b i j e X I V veka , p r i m e ć u j e se da se o n a slika k r a j e m X I I I i u prvoj polovi­ ni X I V veka, a zatim opet u XV veku. T a k a v r a s p o r e d javljanja ovog oružja na z i d n o m slikarstvu n a m e ć e p o m i s a o da je palica- t o p u z i m a l a u S r b i j i i s t i r a z v o j n i p u t k a o i u D u b r o v n i k u . Da li j e i s t o t a k o b i l o i u B o s n i o s t a j e z a s a d a b e z o d g o v o r a , j e r pi­ sanih izvora nema, a na stećcima iz X I V veka o n a nije prika­ zivana. 31

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a s k r a j a X I I I i iz X I V v e k a r a z l i k u j u s e , k a k o j e v e ć n a v e d e n o , d v e v r s t e p a l i c e - t o p u z a : dr­ v e n a i g v o z d e n a , k o j e su t a k o i o z n a č e n e : macia de ligno, i ma­ da de ferro. U n e k o l i k o a k a t a n a v o d i s e , p a k , i s a m o macia bez ikakve d r u g e oznake . Ona bi trebalo da označava svaku palicu-topuz izuzev gvozdenu, k a k o j a s n o o d r e đ u j e K o r č u l a n s k i statut: »Item statuimus, quod quicumque percusserit aliquem de petra vel de mazia alia prefer quam de ferro... « . P o š t o su u Dubrovniku postajale s a m o navedene dve vrste palica-topuza t e r m i n macia o d g o v a r a o b i d r v e n o j p a l i c i . V e r o v a t n o t a k o t r e ­ ba s h v a t i t i i p o m e n »unam clavam« . 32

33

34

Drvena palica, nezvanično oružje seljaka u Dubrovniku, k a o i u E v r o p i , z b o g č e g a se s r e ć e u s v i m b u n a m a , verovatno je svojim oblikom odgovaralo svojim srodnicama, koje su prika­ z a n e n a f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a S r b i j e i z X I I I i X I V v e k a : Mileševa, S t a r o N a g o r i č i n o , Dečani, Matejić, i t o , po svoj prilici, najviše o n i m a slikanim u D e č a n i m a i koje podsećaju na obra­ đ e n e t o j a g e (si. 13). D o s t a s l i č n a d r v e n a p a l i c a , a l i g r u b l j e izra­ de, n a c r t a n a je u Codex Balduini Trevirensis, koji je n a s t a o oko 1340. g o d i n e , k a o i u N e m a č k o j E n e i d i H e i n r i c h a v . V e l d e k a iz X I I I veka . 3 5

36

37

Nije sasvim jednostavno odgovoriti na pitanje kakvog je oblika, izgleda, bila d u b r o v a č k a gvozdena palica s k r a j a X I I I i iz X I V veka. Da li je pripadala tipu sa loptastim, zvezdolikim g l a v i c a m a , k o j i se s r e ć e u i s t o č n o j E v r o p i , i u M a đ a r a , ili sa pretežno cilindričnim u d a r n i m delom, koji je m o g a o da se jav­ lja u k o m b i n a c i j i s a p i r a m i d a l n i m b o d l j a m a ili u d a r n i m izbočenim perima, a koji je bio r a š i r e n u z a p a d n o m delu medite­ r a n s k e regije. 83

3 9

M e d i t e r a n s k a macia de ferro s a s t o j a l a se od d r v e n e d r š ­ ke i, u g l a v n o m , cilindrične glavice , na kojoj su, k a k o sledi iz j e d n o g f r a n c u s k o g r u k o p i s a r o m a n a o A l e k s a n d r u , a k o j i se ČU« 40

53

v a u N a r o d n o j b i b l i o t e c i u P a r i z u , v e ć o k o 1280. g o d i n e p o s t o ­ jale piramidalne gvozdene bodlje (si. 14a), d a b i u t o k u X I V v e k a d o b i l a j o š i u d a r n a i z b o č e n a p e r a (si. 14b); t e g l a v i c e m o g l e su da b u d u i u o b l i k u k r u š k e i š l j i v e . O k o 1400. g o d i n e , a m o ž ­ da i n e š t o ranije, ta v r s t a palice-topuza počela je da dobija i gvozdenu dršku, a sistem pera postao je opšti . S k l o n a s a m p r e t p o s t a v c i da je i d u b r o v a č k a macia de ferro pripadala, takođe, m e d i t e r a n s k o m tipu. Za to postoje dva razloga. 41

42

43

U kolekciji Odeskalki u R i m u čuva se j e d a n izvanredan p r i m e r a k železne palice iz X I V veka, sa četiri u d a r n a p e r a k o j a s e p r o d u ž a v a j u d o o k r u g l e d r š k e , (si. 15a). S o b z i r o m n a t o š t o se isti p r i m e r c i nalaze i u n e k i m l i k o v n i m d e l i m a italijanskih umetnika trećenta, ona se može smatrati tipičnom palicom-topuz o m I t a l i j e t o g a d o b a . U S r b i j i , p a k , k o j a j e b i l a i s t o č n i sus e d D u b r o v n i k u , i z g l e d a d a j e , t a k o đ e , k o r i š ć e n a p a l i c a s a cilin­ dričnom glavicom, snabdevena u d a r n i m perima. Takve palice n o s i s v . T e o d o r T i r o n n a f r e s c i u c r k v i sv. B o g o r o d i c e u P e ć k o j p a t r i j a r š i j i ; o n a se j a v l j a i u s c e n i I z d a j s t v o J u d e , t a k o đ e , u Pe­ ć i (si. 15b), n o s i j e sv. A r h a n đ e l M i h a i l o p r i k a z a n u m a n a s t i r u Lesnovu. Dve železne palice sličnog o b l i k a nalaze se i u V o j n o m muzeja u Beogradu. 44

K r a j e m X I V veka javljaju se u D u b r o v n i k u i palice-topuz i o d b a k r a , o č i j e m i z g l e d u n e m o ž e n i š t a d a s e d o k u č i , izu­ zev d a s e p r e t p o s t a v i d a s u b i l e i s t e k a o i g v o z d e n e . 4 5

D u b r o v a č k a v l a d a nije s m a t r a l a palicu-topuz o r u ž j e m vred n i m pažnje. Izuzev p o m e n a u petoj knjizi S t a t u t a , o n a se ne navodi ni u jednoj od mnogobrojnih zabrana za nošenje oružja. R a z l o g t o m e m o ž d a b i s e m o g a o n a ć i u v o j n o j o r g a n i z a c i j i Du­ brovnika, koja je, prvenstveno, bila orijentisana na o d b r a n u svojih tvrđava i nije posedovala, k a o feudalne vojske Evrope, konjicu i pešadiju da bi palica-topuz m o g l a da d o đ e do izražaja. U evropskoj konjici XIV veka gvozdene palice bile su naročito m n o g o k o r i š ć e n e , j e r j e s n j i m a k o n j a n i k b i o u s t a n j u d a raz­ bije šlem svoga protivnika, da razdvoji verižice p a n c i r n e košu­ lje i t i m e o m o g u ć i p r o d o r s e č i v a m a č a , i d a p r e b i j e r u k u u n a j ­ jačem oklopu . Drvena palica pešadije bila je, opet, pogodna da u bliskoj borbi nanese teške u d a r c e protivniku. Zbog toga, npr. u Italiji, palica-topuz često se nalazi na spisku p r o s k r i b o v a n o g oružja . Dubrovnik nije i m a o p o t r e b u ni za j e d n i m od tih nači­ n a b o r b e , j e r nije vodio r a t o v e koji b i iziskivali u p o t r e b u o b a roda vojske. S a m i m tim palica-topuz nije bila uopšte uvršćena m e đ u zvanično oružje Dubrovnika. 46

47

S druge strane, k a k o je p o k u š a n o da se ukaže, o n a nije bila ni n a r o č i t o omiljena m e đ u dubrovačkim stanovništvom, pogotovo od sredine XIV veka; u s u p r o t n o m na njihovu naklo54

nost ne bi mogla da utiče d u b r o v a č k a vlada, k a k o j a s n o ilustruju primeri korde i luka. M e đ u t i m , u p r v i m decenij a m a XV veka izgleda da se menja odnos stanovnika d u b r o v a č k e teritorije p r e m a palici-topuzu. Ona se počinje ponovno da prihvata kao oružje i opet se sreću napadi drvenim palicama . Najbolji dokaz da je to oružje po­ čelo da se ceni, jeste što je ukrašavano. J e d a n Dubrovča­ n i n t e s t a m e n t a r n o j e z a v e š t a o 1410. g o d i n e »una maza intaglada cum argento«*9, d a k l e , p a l i c a t a u š i r a n a s r e b r o m . T e p r o m e n é s u , najverovatnije, bile rezultat češćih dodira sa T u r c i m a u kojih je topuz bio opšte rašireno oružje . Dubrovčani po prirodi rado­ znalog d u h a i skloni da p r i h v a t e novine, već u trećoj deceniji 1 X V v e k a p o s e d o v a l i s u t u r s k e t o p u z e - m a z t a / ferrea turchescha' , 11 clava una turchescha cum ferrer i b u z d o v a n e . T i m e s e o t v a r a novo razdoblje u razvojnom p u t u palice-topuza, odnosno tada već b u z d o v a n a u D u b r o v n i k u . 4 8

50

5 3

55

H L A D N O ORUŽJE ZA UDAR NA ODSTOJANJU PRAĆKA K r a j e m s e p t e m b r a 1301. g o d i n e , d o k j e t r a j a o r a t s a s r p ­ skim kraljem U r o š e m II, Malo veće odredilo je da svaki ostrvljanin u s k l o p u D u b r o v a č k e opštine m o r a da i m a m e đ u obavez­ n i m oružjem i p r a ć k u . O d l u k a je ponovljena i osnažena u m a j u 1335. g o d i n e . O d t a d a u d o k u m e n t i m a i z X I V v e k a n e m a v i š e bilo kakvih p o d a t a k a koji bi ukazivali da je p r a ć k a i dalje upo­ t r e b l j a v a n a . M e đ u t i m , u j e d n o j tužbi o u k r a d e n o m s r p u iz sre­ d i n e a v g u s t a 1442. g o d i n e , p o n o v n o s e j a v l j a p r a ć k a , a l i o v o g a p u t a i k a o c r t e ž , k o j i j e n a č i n i o d u b r o v a č k i p i s a r (si. 16). Ova tri u s a m l j e n a p o d a t k a dokaz su da je p r a ć k a konti­ nuirano postojala na dubrovačkoj teritoriji. Ona je, verovatno, u X I V veku više u p o t r e b l j a v a n a k a o o r u ž j e za lov n e g o k a o oružje s a m o o d b r a n e ili n a p a d a , j e r b i s e , u p r o t i v n o m , o n j o j našao neki p o d a t a k u mnogobrojnim tužbama. Od krstaških ratova pa zaključno sa XV vekom, praćka je bila često oružje u r u k a m a nižih d r u š t v e n i h slojeva , a u X I V veku, k a k o navodi Christine de Pisan, a u t o r Livre des Faitz d' Armes et de Chevalerie, napisanoj k r a j e m X I V veka » . . . en pluseurs pays encore en usent« . U o v o m v e k u p o s t o j a l i su i odredi vojnika naoružani s a m o p r a ć k o m , i koji su od u m e ć a r u k o v a n j a sa n j o m e načinili zanat. Takvi o d r e d i , obično nedisciplinovani, pratili su vitezove c a r a Heinricha IV u p o h o d u na Ita­ liju, i u C o d e x u B a l d u i n i T r e v i r e n s i s , u k o j e m se g o v o r i o t o m p e r i o d u p r i k a z a n j e i b a c a č p r a ć k e (si. 17). 1

2

3

4

5

6

O dejstvu praćke ostavio je dragocene podatke francuski hroničar XIV veka Jean Froissart, koji je u svojim nepovezanim pričama dao kompletnu vojnu istoriju XIV veka. U opisu bitke k o d N a j a r a 1367. g o d i n e , F r o i s s a r t k a ž e : »ces Espaignols et Castellains avoient fondes dont ils jetaient pierres, et effondroient heaumes et bassinets; de quoi ils meshaignèrent maint homme?. U sukobu Kastiljanaca i Portugalaca blizu Valverde, Portugalci su «attendirent tant, en eschevant le trait des dardes et le jet 56

des frondes« d a s u K a s t i l j a n c i m o r a l i d a u p o t r e b e s v u s v o j u ar­ tiljeriju . P r a ć k a je b i l a č e s t o o r u ž j e u Š p a n i j i , u Italiji , a korišć e n a je i u s r e d n j o v e k o v n o j S r b i j i . U s c e n i b o r b e D a v i d a sa Go­ l i j a t o m u M i n h e n s k o m p s a l t i r u ( i l u s t r a c i j a p s a l m a 151) n a s l i k a n je v o j n i k s p r a ć k o m . O n j e n o j u p o t r e b i u S r b i j i d o z n a j e m o i indirektnim putem, posredstvom pomenute dubrovačke odredbe i z 1301. godine, jer Dubrovnik je uvek, u r a t n i m sukobima, imao u svom n a o r u ž a n j u isto oružje k a o i protivnik . Da je pra­ ćka postojala i u srednjovekovnoj Bosni, svedoče nalazi kame­ nih projektila za praćke prilikom arheoloških istraživanja na B o b o v c u . D a k l e , p r a ć k a s e u p o t r e b l j a v a l a u I t a l i j i , B o s n i i Sr­ biji, u z e m l j a m a s k o j i m a je D u b r o v n i k održavao tesne poslov­ ne k o n t a k t e i od kojih je uvek zazirao da će ugroziti njegov op­ stanak. Samim tim praćka je morala da b u d e prisutna u nao­ ružanju dubrovačkih stanovnika, kojima je, p r e m a njihovom r a n g u , i p r i p a d a l a , a k o j i su u s l u č a j u p o t r e b e č i n i l i s a s t a v n i deo dubrovačke vojske. 7

8

9

1 0

11

12

Crtež p r a ć k e u knjizi žalbe, p r e d s t a v a p r a ć k e u Codex Balduini Trevirensis i u Minhenskom psaltiru prikazuju praćku istog oblika koji se nije m e n j a o vekovima. Ona se sastojala od jednostavne upletene o m č e koja je u sredini imala d o d a t a k u obliku kalote, izrađene od kože, i u koje je stavljen projektil o d k a m e n a ili o l o v a . P r i l i k o m s t a v l j a n j a u d e j s t v o b a c a č p r a ć k e zavitlao bi je dva do tri p u t a u k r u g i, u p o g o d n o m t r e n u t k u , ispustio bi j e d a n kraj omče iz ruke, a projektil bi poleteo pre­ ma željenom cilju. U b a c a n j u p r a ć k e n a r o č i t o su bili vesti sta­ n o v n i c i B a l e a r a i K r i t a , i m o g l i s u d a p o g o d e cilj n a r a z d a l j i n i o d 120 d o 160 k o r a k a . Projektili za p r a ć k u bili su jajastog o b l k a od k a m e n a ili o d o l o v a , k o j e n i j e b i l o l i v e n o v e ć k o v a n o , i i m a l i s u k a t k a d a urezane natpise kao i projektili praćki Rimljana . 13

1 4

15

LUK

SA

STRELAMA

I

TOBOLCI

N a s u p r o t z v a n i č n o m s t a v u d u b r o v a č k e v l a d e k o j a l u k , ug­ lavnom, nije uvršćavala m e đ u zvanično naoružanje, stanovnici D u b r o v n i k a i n j e g o v e t e r i t o r i j e s m a t r a l i s u g a u X I V v e k u svo­ jim glavnim oružjem. Luk nije p o t p a d a o pod zabrane o nošenju oružja; čak i u vreme rata između Venecije i Đenove o k o ostrva T e n e d o s a , k a d a se D u b r o v n i k više nego i k a d a u X I V v e k u plašio za svoju s l o b o d u , Veće u m o l j e n i h dalo je p o č e t k o m avgus t a 1379. g o d i n e d o z v o l u l u k a r i m a d a m o g u prodavati lukove k o m e h o ć e . Z b o g t o g a š t o s e l u k m o g a o u v e k n o s i t i u z a s e , ar1

57

hivske vesti od kraja X I I I do otprilike treće decenije XV veka g o v o r e o n j e m u k a o o n e r a z d v o j n o m p r a t i o c u d u b r o v a č k o g ži­ vlja. Zbog toga u o d n o s u na d r u g e v r s t e oružja najbrojniji su pomeni o luku u raspoloživim dubrovačkim dokumentima. Luk je predstavljao predmet kojim je vršena t r a m p a robe na p o č e t k u X I V veka ; on je d a v a n u zalog za pozajmljeni novac , u z i m a n je kao plen u n a p a d i m a pljačkaških družina u dubrovač­ k o m zaleđu , njime se napadalo , k r a d e n je iz kuća , testamentarn o z a v e š t a v a n n a s l e d n i c i m a ili b l i s k i m o s o b a m a . J e d n o m r e č j u , o n j e b i o s t a v l j e n u r a v n o p r a v n i p o l o ž a j s a d r u g i m o r u ž j e m to­ ga vremena (mačem, k o r d o m , bodežom i svim ostalim oružjem koje je činilo ličnu svojinu pojedinaca). 2

3

4

5

6

7

Ostaje bez tačnog odgovora da li je luk u XIV veku upo­ trebljavan u lovu na d u b r o v a č k o j teritoriji. O t o m e n e m a poda­ t a k a , ali n e b i t r e b a l o s u m n j a t i d a j e k o r i š ć e n i u t u s v r h u . Ver o v a t n o , n e u s m i s l u o r g a n i z o v a n i h l o v o v a n a p t i c e i d i v l j a č , ka­ ko je p r a k t i k o v a n o u viteškim d r u š t v i m a E v r o p e i Veneciji treć e n t a , ali s i g u r n o je da je lov p o s t o j a o k a o j e d a n vid z a b a v e , a i jedan od načina pribavljanja te vrste hrane. Kao potvrda za to m o g a o b i d a p o s l u ž i p r i k a z s c e n e l o v a s a l u k o m n a j e l e n e n a stećku iz T r s t e n a k o d D u b r o v n i k a (si. 18). 8

9

S t a n o v n i c i D u b r o v a č k e o p š t i n e k o j i s u l u k s m a t r a l i svo­ j i m oružjem, u p r a ž n j a v a l i su i vežbanja u streljanju iz luka. I a k o o tome n e m a raspoloživih p o d a t a k a do kraja o s m e decenije XIV v e k a , o d l u k a d u b r o v a č k e v l a d e s k r a j a 1378. g o d i n e o u č e s t v o v a ­ n j u i s t r e l a c a iz l u k a u v e l i k o m n a g r a d n o m paliumu, s t i m da se s t r e l c i t a k m i č e 2 . j a n u a r a , p o t v r đ u j e d a j e i r a n i j e n e g o v a n ludum ad archum. Od t i h p u č a n a , k o j i su se v e ž b a l i u v e š t i n i ru­ kovanja lukom, svakako je prikupljeno 40 dobrovoljaca strelaca koji su, a l t e r n a t i v n o s istim b r o j e m s a m o s t r e l a c a , t r e b a l o da bu­ d u p o s l a t i u S t o n p o č e t k o m o k t o b r a 1361. g o d i n e " . T a v e ž b a n j a oni su, verovatno, mogli da izvode s a m o na o d r e đ e n i m strelišti­ ma D u b r o v n i k a — na P i l a m a i na P l o č a m a , u p r a z n i č n e d a n e i nedeljom, k a k o je bilo p r o p i s a n o za samostrelce. Luk, isto kao i samostrel, m o r a o je da b u d e njihovo vlasništvo, a m e t a je bila k l a s i č a n — d r v e n i k r u g s o z n a č e n i m c e n t r o m , k a o i u j e d n o m delu Evrope toga vremena . 1 0

1 2

Čitajući tekstove u k n j i g a m a žalbi u D u b r o v a č k o m arhivu, dolazi se do j e d n o g zanimljivog saznanja. U X I V veku, k a o što je već r e č e n o , luk je figurirao k a o p r e d m e t p l j a č k e i k a o sred­ stvo k o j i m se n a p a d a . Od t r i d e s e t i h g o d i n a XV v e k a p o m e n i tak­ ve vrste skoro se sasvim gube, i luk se s a m o sporadično javlja . Ulogu l u k a preuzela je k o r d a i kortelisija. Iz t o g a bi sledilo da je u n a p a d i m a od tada primenjivana druga taktika — luk je oružje o t v o r e n o g p r o s t o r a i p o g o d n e zasede, d o k je h l a d n o oruž­ je za seču i b o d oružje bliske b o r b e . Moglo bi se, t a k o đ e , u t v r d i t i 13

58

da su stanovnici Dubrovačke Republike najviše upotrebljavali luk u ono vreme k a d a je on bio jedno od vodećih oružja u oblastima s k o j i m a su o n i n a j č e š ć e d o l a z i l i u d o d i r , i iz k o j i h se o b n a v l j a l o d u b r o v a č k o žitelj stvo. O t u d a bi se ta n a k l o n o s t p r e m a l u k u u j e d n o j s r e d i n i , čiji s u g o r n j i d r u š t v e n i s l o j e v i , u g l a v n o m , b i l i s l e d b e n i c i k r i t e r i j u m a v r e d n o s t i s t a r i h r o m a n s k i h i n o v i j i h italijanskih tradicija, mogla, donekle, objasniti, i p o r e k l o m stanov­ ništva Dubrovnika i njegove teritorije u XIV veku. a) L u k Prve sačuvane pisane vesti o d u b r o v a č k i m lukovima obaveštavaju da je krajem X I I I veka upotrebljavan luk od drveta. J e d a n V r m l j a n i n o t e o j e k r a j e m f e b r u a r a 1280. g o d i n e j e d n o m d u b r o v a č k o m p o d a n i k u , i z m e đ u o s t a l o g , i » . . . armata cum duobus archubus de ligno« . L u k od d r v e t a , t j . d r v e n i l u k b i o je p r e d m e t p l j a č k e i p o l o v i n o m a v g u s t a 1284. g o d i n e , k o j i s u izvr­ šili l j u d i ž u p a n a T v r t k a , g o s p o d a r a P o p o v o g P o l j a . O t i m lu­ k o v i m a više se n i š t a ne zna. Ostaje bez o d g o v o r a od k o j e v r s t e d r v e t a s u p r a v l j e n i , o d č e g a i m j e b i l a t e t i v a , k o l i k o s u b i l i du­ gački, kakve su strele upotrebljavali, koliki im je bio domet. Ipak, može se pretpostaviti s obzirom na to da su stari Dubrov­ č a n i n o s i l i l u k n a s v o j i m p u t o v a n j i m a n a k o j a s u k r e t a l i n a ko­ n j i m a , da je b i o tzv S h o r t - b o w — k r a t a k luk, o r u ž j e konja­ n i k a . T a k a v l u k j e s t a r i j i t i p o d e n g l e s k o g L o n g - b o w , i b i o j e vr­ l o p o g o d a n z a j a h a č e , j e r s e n j i m e l a k o r u k o v a l o sedeći n a ko­ nju. U t o m e su bili n e n a d m a š n i azijski strelci. S e m toga, k a d a nije b i o u upotrebi, jahači su ga u z a p e t o m stanju prebacivali p r e k o r a m e n a , t a k o da je l u k p o č i v a o na leđima, a tetiva na gru­ dima . 14

15

16

17

Luk od drveta bio je najjednostavniji i najrašireniji tip luka uopšte, i pravljen je od raznih vrsta drveta, već u zavisno­ sti od p o d r u č j a gde je korišćen. Čuveni luk Engleza — najduži e v r o p s k i l u k u o p š t e ( p r e k o ili o k o 2 m e t r a ) , k o j i j e u v e d e n u n a ­ oružanje engleskih vojnika u poslednjoj četvrtini X I I I veka u v r e m e v l a d e E d u a r d a I (1272—1300) , i z r a đ i v a n j e o d t i s o v i n e . I u s e v e r n o j F r a n c u s k o j , u N o r m a n d i j i , l u k o v i su p r a v l j e n i od iste vrste drveta . 18

19

Drveni luk bio je u k a s n o m s r e d n j e m veku, koliko je po­ z n a t o , više r a š i r e n m e đ u s e v e r n i m n a r o d i m a E v r o p e , b e z o b z i r a d a l i s u g a s m a t r a l i o r u ž j e m r a t a ili l o v a . Ali, o n j e b i o i k u l t u r ­ n o d o b r o s t a r i h S l o v e n a i s t a k v i m l u k o m o n i s u d o š l i n a Bal­ kan . Upotreba luka od drveta u Dubrovniku krajem X I I I veka i č i n j e n i c a d a s u g a t a d a p r i s v a j a l i i s t a n o v n i c i d u b r o v a č k o g za­ leđa, š t o bi značilo da su se i oni služili t a k v i m l u k o v i m a — uka­ zivale bi na zadržavanje slovenskog l u k a i u k a s n o m s r e d n j e m veku na j e d n o m delu Balkanskog poluostrva, o d n o s n o da je po2 0

21

59

trebno uneti u k a r t u rasprostiranja drvenog luka u Evropi i ova naša područja. Izričitih p o d a t a k a o u p o t r e b i l u k a od drveta u D u b r o v n i k u u X I V v e k u n e m a , ali s a s v i m je p r i h v a t l j i v o da se on i dalje ko­ ristio, u p o r e d o sa drugim tipom — refleksnim, složenim lukom, k o j i se j a v l j a u d o k u m e n t i m a k a o archus de cornu. K a o d r v e n i l u k m o g l i b i s e s h v a t i t i svi o n i p o m e n i u d o k u m e n t i m a g d e u z archus n i j e d o d a t o o b j a š n j e n j e d a j e b i o r o ž n a t , m a d a s e p r i t o ­ me m o r a biti obazriv, jer je sasvim mogućno da u vreme kada je refleksni luk p o s t a o opšti tip nije bilo p o t r e b e to n a r o č i t o na­ glašavati. Na dalje zadržavanje u upotrebi luka od drveta u XIV, kao i u n a r e d n o m XV veku, upućivali bi prikazi takvih lukova na k a m e n i m n a d g r o b n i m s p o m e n i c i m a , npr., s p o d r u č j a H u m a , Trebinja, o k o I m o t s k o g , z a t i m u Vrlici itd . O b i č n o s e d o s t a s h e m a t s k i u k l e s a n i p r i k a z i l u k o v a n a stećc i m a ne u z i m a j u za s i g u r a n izvor, j e r je njihova v e r n o s t origina­ l u z a v i s i l a o d u m e š n o s t i k l e s a r a , a k o n i j e b i l a m a n i r . Ali, n a t o j vrsti s p o m e n i k a sreću se i predstave refleksnog luka . Štaviše, u Radimlji, k o d Stoca, na stećcima s i s t o m figuralnom kompozi­ cijom, pojavljuju se oba tipa luka . To bi govorilo o mogućnosti da se prikazi luka na stećcima prihvate kao dosta verodostojan likovni izvor, a t i m e i u t v r d i širi v r e m e n s k i r a s p o n u k o j e m je korišćen drveni luk u nekim našim područjima. Tome u prilog išla b i i j e d n a o d r e d b a k o t o r s k o g p r o v i d u r a o d 3 . j u n a 1442. go­ dine, da određena kategorija stanovnika m o r a imati luk od roga ili o d d r v e t a s a 2 5 s t r e l a . 22

23

24

25

R e f l e k s n i , s l o ž e n i l u k , p r a v l j e n o d d r v e t a , r o g a ili k o s t i i ž i v o t i n j s k i h žila, k o j i j e b i o k u l t u r n o d o b r o n o m a d a a z i j s k i h s t e ­ pa , u p o t r e b l j a v a n je u D u b r o v n i k u već od početka X I V veka. Prvi p o m e n u d o k u m e n t i m a , o d 19. s e p t e m b r a 1326. g o d i n e , g o v o r i d a je on u to v r e m e već b i o p o z n a t , j e r p r e toga založio je Nikola (Mikloš), M a đ a r , lukar, 11 t a k v i h lukova . Povezivanje p o m e n a rožnatih lukova sa m a đ a r s k i m lukar o m m o g l o b i d a p o s l u ž i k a o p u t o k a z d a s u v e š t i n u i z r a d e , a ti­ me i t i p luka doneli u Dubrovnik ugarski majstori lukari, koji se javljaju u ovom gradu od prvih godina XIV veka, pa u razmaci­ m a t o k o m v e k a : R a d o s l a v (1311), N i k o l a - M i k l o š (1326), J a k o b (1356—68) i P a v e l (1381—1406). O n i b i , p r e m a t o m e , t r e b a l o d a b u d u donosioci n e k a d a čuvenog luka M a đ a r a Osvajača, koji je, pak, u s a m o j U g a r s k o j , p r e s t a o da b u d e r a t n o oružje j o š p r e na­ j e z d e M o n g o l a u X I I I v e k u , ali s e z a d r ž a o k a o o r u ž j e nomada s t o č a r a i lova . S o b z i r o m na to da luk u D u b r o v n i k u nije bio zvanično oružje, prihvatljivo je da su a m b u l a n t n i ugarski lukari, u p o t r a z i za b o l j i m u s l o v i m a ž i v o t a , s t i g l i i do D u b r o v n i k a i p o ­ čeli d a r a d e l u k o v e , čiji o b l i c i n i s u b i l i n e p o z n a t i D u b r o v č a n i m a . U to v r e m e r e f l e k s n i l u k o v i b i l i su u u p o t r e b i u s r e d n j o v e k o v n o j 26

27

28

60

Srbiji, o č e m u svedoče njihove predstave na f r e s k a m a u S t a r o m N a g o r i č i n u , u c r k v i sv. D i m i t r i j a u P e ć i i u G r a č a n i c i , s l i k a n i m u p r v e tri decenije X I V veka, a sa S r b i j o m toga v r e m e n a Dubrovčani su imali česte kontakte. Sem toga refleksne lukove nosili su vizantijski strelci , S a r a c e n i u N a p u l j s k o j Kraljevini , a o n i su s l a t i i u n e k e t v r đ a v e u A l b a n i j u ( D r a č , V a l o n a ) i u R o m a n i j u . D u b r o v n i k j e , p a k , i m a o t r g o v a č k e veze i s j u ž n i m i najjužnijim oblastima Balkanskog i Apeninskog poluostrva. 29

30

31

Izričiti p o m e n i r o ž n a t o g luka, l u k a »rožanca« Držićeva do­ ba , v e o m a su retki u d o k u m e n t i m a . S e m već n a v e d e n o g p o d a t k a iz 1326. g o d i n e , archus de cornu j a v l j a se j o š 1342. i 1348. g o d i ­ ne . Međutim, takav tip luka bio je sigurno zastupljeniji nego što o b a v e š t a v a j u izvori. U d r u g o j polovini veka l u k a r i su nabav­ ljali i p o s e d o v a l i r o g o v e , p a p r e m a t o m e r a d i l i s u r e f l e k s n e lu­ kove. O u p o t r e b i refleksnog luka svedoči i s h e m a t s k i prikaz tog tipa luka na k a m e n o m n a d g r o b n o m spomeniku iz Trstena kod D u b r o v n i k a (5/. 18). 32

33

43

35

U devetoj deceniji X I V veka pravljeni su refleksni lukovi k o j i s u , u m e s t o r o g o m , o b l a g a n i k o š t a n i m p l o č i c a m a . T a k v i lu­ kovi bili su kvalitetniji i bliži s t a r i m u g a r s k i m l u k o v i m a . 36

37

U D u b r o v n i k u se izgleda, u p o t r e b l j a v a o pretežno, rog za i z r a d u refleksnih lukova. O n j e m u i m a više p o m e n a n e g o o ko­ sti. L u k a r i su se koristili goveđim rogovima, koje su kupovali n e p r e r a đ e n e u d ž a k o v i m a (» . . . unum saccum de cornibus bovin i s « ) , i to u v e l i k i m k o l i č i n a m a . T a k o j e , n p r . , u j e d n o j bakar­ s k o j r a d i o n i c i b i l o 1400. g o d i n e 100 o b r a đ e n i h , 7 0 p o l u o b r a đ e n i h i 30 n e d i r n u t i h r o g o v a . 38

39

Refleksni luk je u XV veku, koliko se može zaključiti na osnovu pretežno likovnih izvora, j e r pisani govore o luku bez o z n a k e o d č e g a j e n a p r a v l j e n , p o s t a o v l a d a j u ć e o r u ž j e n a Bal­ k a n u . U Srbiji i B o s n i on je p r i p a d a o t u r s k o j varijanti, a pret­ postavljam da je t a k a v bio refleksni luk i u Dubrovniku. Jedan p o m e n iz 1445. g o d i n e m a đ a r s k o g l u k a »archus ongarus« — u p o s e d u j e d n o g D u b r o v č a n i n a , s v e d o č i o b i d a s e t a j l u k razli­ kovao od uobičajenih tipova luka u p o t r e b l j a v a n i h u to v r e m e u Dubrovniku. Turska varijanta refleksnog luka bila je poznata i u V e n e c i j i , i t a m o su se t a k v i l u k o v i z v a l i »alla turca« . 40

41

K a t k a d a su lukovi u D u b r o v n i k u bili i u k r a š e n i . Tokom 1373. g o d i n e u k r a š e n a su d v a t a k v a l u k a (» . . . arcus unus fulcitus«) , n a o s n o v u č e g a s e s a z n a j e d a j e t o b i l o p r i m e n j i v a n o i u o v o m g r a d u k a o i u E v r o p i i na Istoku. N e m a izričitih p o m e n a ko je slikao lukove, m a d a indirektan p o d a t a k koji se odnosi na d o z v o l u d a t u 1379. g o d i n e s l i k a r u A u g u s t i n u d a m o ž e d a izloži o k o c r k v e sv. L o v r i j e n c a , P e t r a i A n d r i j e s v o j e m a l e š k r i n j e , šti­ tove i alia arma* , m o g a o bi da u p u t i da su lukove u k r a š a v a l i n

3

61

slikari. U Engleskoj u X I V v e k u bojeni lukovi bili su skuplji od tzv. »belih« l u k o v a (18 d.: 12 d.) , a v e ć u c e n u i m a l i su i u Du­ brovniku. Jedan običan luk koštao je najviše 3 perpere , dok je za j e d a n archus fulcitus o z n a č e n a v r e d n o s t od 3 d u k a t a . T e t i v e z a o b a t i p a l u k a m o g l e s u d a b u d u ž i v o t i n j s k o g ili b i l j n o g p o r e k l a , o d n o s n o i z r a đ e n e o d c r e v a s i t n e s t o k e , svile ili od u p l e t e n i h v l a k a n a n e k e biljke, a u n a s kudelje. 44

4 5

4 6

Najraširenija vrsta tetive za luk u o p š t e bila je od uplete­ nog konopca, takve su tetive imali engleski lukovi XIV veka . O n e su se k o r i s t i l e i u D u b r o v n i k u , i n a j v i š e su ih i z r a đ i v a l i k r o ­ jači, koji su radili tetive za samostrele . U njihovim radionica­ m a b i l o j e t i h t e t i v a u z n a t n o m b r o j u , p a s u , n p r . 1373. g o d i n e , šegrti ukrali iz radionice Miloslava k r o j a č a 32 tetive za luk . Krojači su, izgleda, pravili tetive t o k o m X I V veka, j e r p r i m a n j e u o p š t i n s k u s l u ž b u K o n s t a n č a (Constancius, Constagus), m a g i s t r a asartiarum ili filacanapo, u o s m o j d e c e n i j i X I V v e k a , bilo je, uglavnom, zbog izrade užadi za brodove. P r e m a jednoj odluci M a l o g v e ć a i z 1419. g o d i n e s a z n a j e s e d a j e t a d a n o r m i r a n a c e n a j e d n e t a k v e t e t i v e i z n o s i l a 1,5 g r o š . 47

43

49

50

51

U D u b r o v n i k u su se u p o t r e b l j a v a l e i t e t i v e n a p r a v l j e n e i od ž i v o t i n j s k i h c r e v a , k a o i u V e n e c i j i t o g a v r e m e n a . O tome b i s v e d o č i l o n e k o l i k o d o k u m e n a t a o d j u n a m e s e c a 1318. g o d i n e , k o j i g o v o r e o G a r i b o n u , s i n u p o k o j n o g s e r Marchioni iz V e n e c i j e koji je n a b a v l j a o na sve s t r a n e creva sitne s t o k e i, najzad, udru­ žio s e s a B o n d i j e m , s i n o m T o m a z i n a , t a k o đ e , V e n e c i j a n c e m n a 5 g o d i n a r a d i i z r a d e t a k v i h t e t i v a » .. . in arte cordarum bovum et vaccarum et aliarum quarumcumque bestiarum . Međutim, one su bile n e p r a k t i č n e j e r su labavile i rastezale se na vlazi . 5 2

i3

54

T e t i v e z a l u k o v e l u k a r i s u k u p o v a l i b i l o o d n j i h o v i h izra­ đivača, od dućandžija koji su u svojim r a d n j a m a imali raznovr­ s n i a s o r t i m a n r o b e ili o d p o s r e d n i k a . J e d a n o d g l a v n i h s n a b d e v a č a t e t i v a m a d u b r o v a č k i h l u k a r a k r a j e m X I V v e k a b i o j e vla­ stelin B e n k o Gundulić . I u p r v i m d e c e n i j a m a XV veka proda­ vale su se tetive za luk u r a d n j a m a trgovaca; p r i l i k o m popisa s t v a r i j e d n o g d u b r o v a č k o g t r g o v c a u Z v o r n i k u , 1424. g o d i n e , n a ­ šlo se u njegovoj r a d n j i 47 tetiva za luk . 55

56

K a d a nisu bili u u p o t r e b i lukovi o b a tipa, d r v e n i i rožnati, o s t a v l j a n i s u u n e z a p e t o m s t a n j u , d a b i s e s a č u v a l a t e t i v a k o j a je gubila s n a g u a k o bi s t a l n o bila n a p e t a . Zato su se, obi­ čno, uz luk nosile i rezervne tetive, u F r a n c u s k o j , npr., po tri . U srednjovekovnoj Srbiji r e z e r v n a tetiva vezivala se za luk . Ne raspolažem podacima koji bi obaveštavali kako se praktikovalo u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a , ali u s v a k o m s l u č a j u m o r a l a j e p o s t o j a ­ ti po n e k a d o d a t n a tetiva. Inače, nezapet luk čuvan je u sandu­ ku o d n o s n o u j e d n o m k o v č e g u v i š e l u k o v a : » . . . capsa I cum archis« . 5 7

58

59

60

62

b) S 1 1 e 1 e U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a s k r a j a X I I I i iz X I V v e k a s t r e l e se o z n a č a v a j u n a z i v i m a sagitta ili fricia, frega. 0 njiho­ v o m izgledu n e m a p o t r e b n i h p o d a t a k a , n a v o d e se bez opisa. S o b z i r o m na to da su d u b r o v a č k i lukovi tipološki bili bliski lu­ kovima Bosne i Srbije toga vremena, može se pretpostaviti da bi se i oblik strela m o g a o , donekle, rekonstruisati analogijom sa strelama tih područja. G. Škrivanić je utvrdio na osnovu arheoloških nalaza i p r e d s t a v a strela na freskama, da su one u srednjovekovnoj Srbiji bile duge 70 do 80 cm, vrh im je, pretežno, bio lisnatog ili r o m b o i d n o g o b l i k a , i m a l e s u p e r a z a s i g u r n o s n i let, k a o i urez na kraju drške u koji je stavljana tetiva prilikom odapinjanja strele. Taj urez m o g a o je da b u d e načinjen na s a m o j dršci ili j e , p a k , b i o n a d o d a t n o m d e l u o d k o s t i . Kvalitetnije strele bile su u k r a š e n e geometrijskim motivima . Romboidni oblik vrha strele, sa varijantama, orijentalnog je porekla. To je najrašireniji tip turskih strela, a bio je svojina i s t a r i h M a đ a r a . Bio je p o z n a t i Slovenima, i s m a t r a se da su ga oni preuzeli od Mađara . Romboidni vrh strele uvek je sa t r n o m kojim se uvlači u dršku. Spoj t r n a i d r š k e o b m o t a n je b i l j n i m v l a k n i m a ili u s k i m k o ž n i m o p u t a m a d a b i s e s p r e č i l o ispadanje vrha. Nasuprot takvim oblicima strela u upotrebi u srednjove­ kovnoj Srbiji, uklesane predstave strela na bosansko-hercegovačk i m stećcima imaju, pretežno, oblik lastavičinog repa (dva boč­ na zašiljena produženja) (si. 19), d o k s e r e d e j a v l j a t r o u g l a sti vrh . Vrh u obliku l a s t a v i č i n o g r e p a s t a v l j a s e n a d r š k u tulcem. Upravo taj način odvajao je u s r e d n j e m veku orijentalne od evropskih tipova strela i zato se takav tip strela može smat­ rati uobičajenim u zapadnoj Evropi. On se javlja na prekrivaču iz B a j e a , u F r a n c u s k o j , E n g l e s k o j , Č e š k o j , a b i o je u o p š t o j upotrebi i u Italiji u X I I i XIV veku (si. 20). U V i z a n t i j i je b i o p o z n a t t a k a v t i p s t r e l a , ali s t r n o m u m e s t o t u l c a . 6 1

6 2

6 3

6 4

65

6 6

67

68

6 9

70

P o l a z e ć i o d r e g i j e r a s p r o s t r a n j e n j a s t r e l a s a v r h o m u ob­ liku lastavičinog r e p a i k o m p o n e n a t a uticaje koji su s tih pod­ r u č j a dolazili u Dubrovnik, k o n k r e t n o hercegovačkog i italijanskog, može se pretpostaviti da je on bio zastupljeniji u srednjovekovnom Dubrovniku nego romboidni vrh. Na stećku iz Trstena, k o d D u b r o v n i k a , p r i k a z a n j e , t a k o đ e , t a k a v v r h s t r e l e (si. 18). Romboidni vrh sa t r n o m mogućno da je primljen u Dubrovniku tek sa jačim p r o d o r o m turskih uticaja na materijalnu kulturu uopšte t o k o m XV veka. D r u g i t i p s t r e l e u u p o t r e b i u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a , bk> je n a m e n j e n za vežbanje u streljanju iz luka. V r h tih strela m o r a o 63

j e d a b u d e t u p . P r e t p o s t a v l j a m d a s u s e strele isto zvale balganelle, k a k o s u n a p o č e t k u X I V v e k a n a z i v a n e t u p e s t r e l e z a vežbanja iz s a m o s t r e l a . Taj t e r m i n p r e u z e t je iz Venecije i nala­ z i s e u j e d n o j o d l u c i m l e t a č k o g V e l i k o g v e ć a i z 1319. g o d i n e . O n d o l a z i o d i t a l i j a n s k e r e č i bolzone k o j a o z n a č a v a u o p š t e s t r e l u čiji j e v r h t u p i , i m a , o b i č n o , j a j a s t i ili l o p t a s t i o b l i k . V r h s t r e ­ le u obliku lopte uklesan je na stećku u Aranđelovu kod Trebinja i na kamenoj ploči na srednjovekovnoj nekropoli Kruševo kod Mostara (XIV—XV vek) . U D u b r o v n i k u su b i l e p o z n a t e i z a p a l j i v e s t r e l e . Polovi­ n o m a v g u s t a 1401. g o d i n e b i o j e o p t u ž e n K a r o l i z D r a č a , o t p a d ­ nik od reda Male braće, da je u dogovoru sa još jednim otpad­ n i k o m od Franjevaca hteo t a k v o m strelom da zapali samostan Male braće u Dubrovniku. Stavljen na t o r t u r u on je tvrdio: » . . . ignis non erat in sagita« . Z a p a l j i v e s t r e l e b i l e su o b i č n e s t r e l e n a k o j e j e n a m o t a v a n a b i t u m e n s k a m a t e r i j a ili s m o l a , a zatim bi se p r e b a c a n j a zapalile. Bile su p o z n a t e i u srednjove­ kovnoj Srbiji . 71

72

73

74

Radi osiguranja pravca leta srednjovekovne strele imale su na kraju drške zalepljena pera, koja su mogla da b u d u od p a u n o v o g r e p a ili o d d r u g i h p t i c a . N j i h o v b r o j j e v a r i r a o o d 2 do 5 p e r a . U V e n e c i j i s t r e l e su i m a l e t r i p e r a , a u s r e d n j o ­ vekovnoj Srbiji izgleda s a m o dva, koliko se m o ž e zaključiti na osnovu njihovih prikaza na freskama. Nepoznato je koliko pera su i m a l e d r š k e d u b r o v a č k i h strela u X I V veku, ali ne t r e b a sum­ njati da su ona postojala, iako o t o m e n e m a p o m e n a u vremenu k o j e n a s i n t e r e s u j e . P r v i r a s p o l o ž i v p o d a t a k j e i z 1439. g o d i n e : » . . . et frecias trecentas inpenatas et feratas ab arco« . U d o k u m e n t i m a od k r a j a X I I I i u X I V veku n e m a takođe p o d a t a k a o izgledu ureza na k r a j u d r š k e strele. O d a p i n j a n j e s t r e l a i z l u k a v r š i l o s e tzv. mediteranskim n a č i n o m koji je u p o t r e b l j a v a n u srednjovekovnoj E v r o p i , a prvi su ga počeli primenjivati narodi severnog, pa zatim i južnog Sredozemlja. S t r e l a s e p o s t a v l j a l a s leve strane luka i odapin j a l a n a t a j n a č i n š t o j e t e t i v a p o v l a č e n a v r h o v i m a p r v a d v a ili tri prsta, pri čemu je strela držana između prva dva prsta . Da b i s e zaštitila leva r u k a o d t r z a n j a tetive n o š e n a j e r u k a v i c a o d čvrste kože, a p r e k o zglavka navlačila se posebna m a n š e t a , od metala, kože, slonovače, roga, kosti, a koja je često bila ukraše­ na tehnikom graviranja. Srednjovekovni naziv bio je bracer. One su se nosile u svim e p o h a m a i u svim z e m l j a m a gde je l u k u p o t r e b l j a v a n . P r e m a t o m e o n e su bile p r i m e n j i v a n e i u sredn j o v e k o v n o m D u b r o v n i k u , ali n i j e m o g u ć n o n j i h o v e p o m e n e u d o k u m e n t i m a razlučiti n a š t i t n i k e leve r u k e strelaca, o d o k l o p a z a r u k e k o j i s e i s t o t a k o z v a o u X I V v e k u . I p a k , p o m e n »unam brageriam« 1377. g o d i n e , m o g a o b i p r e d a s e o d n o s i n a o p r e ­ mu strelaca nego na oklop za ruke. 75

76

77

78

7 9

8 0

81

82

64

Može se p r e t p o s t a v i t i da su u D u b r o v n i k u n o š e n e u X I V veku i zaštitne rukavice, iako je prvi raspoloživi p o d a t a k koji k o n k r e t n o o t o m e g o v o r i i z 1418. g o d i n e . O n j e p o v e z a n s a d o deljivanjem nagrada strelcima iz luka koji su učestvovali u paliumu. T e r u k a v i c e b i l e s u o d k o ž e d i v o k o z e . V e r o v a t n o ć e o s t a t i bez o d r e đ e n o g o d g o v o r a k o j e sve izrađivao strele u Dubrovniku do o s m e decenije XIV veka, kad počinju da se javljaju majstori strelari. Do tog vremena može s e p r e t p o s t a v i t i d a j e u n j i h o v o j i z r a d i u č e s t v o v a l o d v e ili t r i vr­ ste zanatlija, jer se strela sastojala od tri dela — gvozdenog v r h a , d r v e n e d r š k e i p e r a z a s i g u r n o s n i l e t . Ali, m o g u ć n o j e d a su k a t k a d a strele pravili i sami lukari. Sklona s a m pomisli da su vrhove strela, pretežno, kovali kovači, k a o i u Veneciji k r a j e m X I I I veka . Oni se k a o izrađi­ v a č i v r h o v a p o m i n j u j o š 1453. g o d i n e , i a k o j e t a d a v e ć b i l o u Dubrovniku majstora strelara. Drvene d r š k e za strele radili su, po svoj prilici, drvodelje, k o j i s u k a t k a d a p r a v i l i i d r š k e z a s t r e l e s a m o s t r e l a . D r š k e veretona rađene su od jasenovog drveta , pa je mogućno da je ono korišćeno i za drške strela za luk. K. Jireček iznosi da je d r v o za s t r e l e d o b a v l j a n o iz P o p o v o g P o l j a i iz Ć e k l i ć a u C r n o j Gori . Od osme decenije XIV veka u Dubrovniku se javljaju kao posebne zanatlije strelari. Do kraja veka bilo ih je troje: Tvrtko Stanišić, koji se n a v o d i u d o k u m e n t i m a k a o sagittarius , strel a r , a friciis , a sagittis , faciens sagittas , zatim P e t k o strelar i Pripko strelar . R a s p o l o ž i v i p o d a c i o n j i m a ne g o v o r e o njihovoj d e l a t n o s t i k a o izrađivača strela, ali njihova p o j a v a u arhivskim listinama ukazuje, takođe, na povećan interes za luk u o p š t e . P o č e t k o m 1398. g o d i n e , k a o š t o j e v e ć r a n i j e n a p o m e ­ nuto, odobreno je o d l u k o m Malog veća plaćanje n a j m a za kuću S t r a n c u Bogetiću iz Rudina, m a j s t o r u za strele i d r u g e drvodeljske radove . O d t a d a d u b r o v a č k a v l a d a i m a l a j e u v e k p o je­ d n o g m a j s t o r a s t r e l a r a u o p š t i n s k o j s l u ž b i ili u p o l u s l u ž b e n o m odnosu, plaćajući samo n a j a m za radionicu . 83

84

85

86

87

88

89

90

91

93

92

94

95

96

c) T o b o l c i

za

luk

i

strele

Zapinjanje refleksnog luka bilo je složenije nego luka od d r v e t a . K a d a nije u z a p e t o m s t a n j u on se o b r ć e i ppelazi u j e d a n s k o r o k r u ž a n ili e l i p s a s t i o b l i k . Z a d o v o đ e n j e r e f l e k s n o g luka u položaj za dejstvo, trebalo je o b r n u t i njegove elastične d r v e n e k r a k e (si. 21), a t o j e z a h t e v a l o v e l i k u s n a g u i v e š t i n u . Pri t o m e su se koristile o b e ruke i noge. Zbog toga su se refleksni l u k o v i u o č i b i t k e ili u o p š t e k a d a s u n j e g o v i n o s i o c i bili u p o k r e ­ tu, nosili zapeti u p o s e b n i m t o r b a m a za luk . Uobičajena forma tih torbi podsećala je na p r o s t r a n e fišeke u koje se s m e š t a l a po­ lovina dužine luka. 97

5 DUBROVAČKO ORUŽJE

65

Refleksni luk bio je p o r e k l o m s Istoka, te je o t u d a i upo­ treba torbe za luk bila svojstvena t i m n a r o d i m a . Međutim, ona je bila p o z n a t a i u E v r o p i i, v e r o v a t n o , da je bila svuda prisu­ t n a g d e s e k o r i s t i o r e f l e k s n i l u k . T a k o s e n a l a z i p r i k a z a n a u ilu­ m i n i r a n o m č e š k o m r u k o p i s u k r a l j a V e n c e s l a v a I V ( o k o 1400) , a p o z n a t a j e v e ć n j e n a š i r o k a u p o t r e b a u s r e d n j o v e k o v n o j Sr­ biji i n j e n e p r e d s t a v e na f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a iz X I V i XV v e k a , (si. 30). 93

99

O s t a j e o t v o r e n o p i t a n j e da li su u D u b r o v n i k u u X I V i u XV veku isto korišćene torbe za luk. Za tobolce uopšte sreću se tri naziva: pharetra, armata i carcasso {carcaxusY . I a k o bi u srednjovekovnom latinitetu faretra i karkaso trebalo da b u d u sinonimi torbe za strele , izgleda da je ovaj poslednji t e r m i n m o g a o da označava i t o r b u za luk . Naime, tako bi se dalo p r o t u m a č i t i n j e g o v o j a v l j a n j e u t e k s t o v i m a : » . . . et I carcassium cum uno archo« . »... mio carcazo con areno« . Karkaso se, m e đ u t i m , u r a s p o l o ž i v o j g r a đ i p o m i n j e i u vezi sa s t r e l a m a . Inače, on se vrlo r e t k o javlja, t a k o da se može pomisliti da je luk nošen i slobodan, p r e b a č e n p r e k o levog r a m e n a , k a k o se sreće na n a š i m freskama. >1

100

101

102

103

104

T o r b a za l u k nosila se o k a č e n a s leve s t r a n e b e d r a strelca jednim uskim kaišem. Možda se na to odnosi jedan tekst iz 1382. g o d i n e : » . . . Petrus (arcerius) promisit et convenit . .. dare . . . usaue ad decem dies proxime venturos decem arcus bonos et sufficientes et ad probam, fulcitos sagittis, carcasiis et aliis opor­ tunist. Strele su, obično, nošene u tobolcu, specijalnoj vrsti tor­ be, koja je visila o p o j a s u sa desne s t r a n e b e d r a strelca. Tobolac se u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a n a z i v a pharetra: » . . . unum arcum cum pharetra et sagittis« ili carcasso: » . . . carcassia XXIII fulcita sagittis« . B i o je p o z n a t i s l o v e n s k i n a z i v t u l , i s r e ć e se od o s m e decenije X I V v e k a k a o »tolo« i »tulus« . Značenje t o b o l c a i m a o je k a t k a d a i izraz » a r m a t a « , p o d k o j m se, o b i č n o , podrazumevalo oružje uopšte, oružna oprema, ratno brodovlje, vojska i si. U s m i s l u t o b o l c a on se i z r i č i t o j a v l j a 1373. godi­ n e : » . . . archo uno cum le armate plene de frege« . Međutim, ostali p o m e n a r m a t e u vezi s l u k o m nisu sasvim j a s n i . Oni se s p o r a d i č n o j a v l j a j u o d 1280. d o 1376. g o d i n e , i čini mi se da bi mogli uopšte da označavaju pribor potreban j e d n o m strelcu — t o r b a za tetive, za strele, t o r b a za luk, uski kaiševi na koje je z a k a č i n j a n t a j p r i b o r . U t o m s l u č a j u a r m a t a b i o d g o v a r a l a zna­ tno kasnijem terminu pripojasnice, pod kojim se podrazumeva­ l o s v e š t o j e n o s i o č o v e k n a o r u ž a n p u š k o m (fišeklije, z e j t l n i c e , barutnice, arbije). 106

107

m

im

110

m

112

O izgledu d u b r o v a č k i h tobolaca n e m a p o m e n a . M e đ u t i m , analogijom s tobolcem koji je prikazan na stećku iz Donje 66

Zgošće (si. 22), o n i m a n a f r e s k a m a i z X I V v e k a u m a n a s t i r i ­ ma srednjovekovne Srbije a koji po tipu odgovaraju starim ugarskim i mediteranskim tobolcima — u g l a v n o m valjčast o g o b l i k a s p o k l o p c e m i n a č i n j e n i o d n e k e č v r s t e m a t e r i j e , ver o v a t n o d r v e t a , k o j a j e o b l o ž e n a k o ž o m ili t k a n i n o m — m o ž e s e p r e t p o s t a v i t i da su t a k o izgledali i d u b r o v a č k i tobolci. O b r o j u strela u tobolcu D u b r o v č a n a X I V veka ne bi se m o g l o r e ć i n i š t a o d r e đ e n i j e . G o d i n e 1371. n a v o d i s e d a j e u t o ­ bolcu bilo 16 strela . Polovinom XV veka pominje se tobolac sa 30 s t r e l a . U V e n e c i j i je n o š e n o od 20 do 100 s t r e l a , u za­ visnosti od veličine tobolca. Izgleda da su strele u D u b r o v n i k u u X I V i XV v e k u noše­ ne i bez tobolca. U nizu tužbi zbog pljački, navodi se da je otet luk sa strelama . Vrlo verovatno da su se one provlačile kroz jedan tanak kaiš koji se opasivao p r e k o kukova strelca, a kako j e p r i k a z a n o n a slici H a n s a M e m l i n g a (1435—1494) » M u č e n i č k a s m r t sv. U r s u l e « . O izrađivačima tobolca, t o r b e za luk i a r m a t e n e m a poda­ t a k a u d o k u m e n t i m a . I z o b a v e z e P e t r a l u k a r a o d 1382. g o d i n e da će d a t i l u k o v e s n a b d e v e n e s t r e l a m a , carcasiis et aliis oportunis , s l e d i l o bi da su l u k a r i i z r a đ i v a l i i te t o r b e , k a o i s v e o s t a l o š t o j e išlo u z l u k . 113

114

1 1 5

116

117

118

119

120

121

122

S A M O S T R E L

SA

STRELAMA •

Samostrel — balista, balistra dubrovačkih spomenika, p r i p a d a o je z v a n i č n o m n a o r u ž a n j u D u b r o v a č k e opštine, i njego­ vo nabavljanje i izrada nalazili su se p o d k o n t r o l o m države. On je u XIV veku predstavljao u Dubrovniku, kao i u Evropi tog doba, d o m i n a n t n o oružje , i u p p t r e b l j a v a n je u t v r đ a v a m a i na b r o ­ dovima. O snabdevanju dubrovačke tvrđave samostrelima nema izričitog p o m e n a u d o k u m e n t i m a , m a d a je j a s n o da se pretežni deo raspoloživih p o d a t a k a o samostrelu odnosi, upravo, na pri­ bavljanje, čuvanje i njihovu o p r a v k u , koji bi se, u slučaju opas­ nosti, mogli smestiti na d u b r o v a č k e zidine. 1

U t v r đ a v a m a s a m o s t r e l c i sa r u č n i m i g r a d s k i m samostre­ l i m a n a l a z i l i s u s e iza tzv. b a l i s t r a r i j a ( b a l i s t r a r i a e , fr. a r b a l e t r i e r e ) , u s k i h o t v o r a u z i d i n a m a t v r đ a v e ili n a g o r n j e m p l a t o u , koji su omogućavali da samostrelac b u d e zaštićen, a istovreme­ no da i m a vidno polje za izbacivanje strela. Te balistrarije pom i n j u se u D u b r o v n i k u 1285. g o d i n e , a n e k o l i k o o d r e d b i iz druge polovine XIV veka lociraju ih na kuli pristaništa i na s p o l j n o m g r a d s k o m z i d u o d r i b a r n i c e i k l a n i c e d o sv. L u k e . 2

3

4

5

5*

67

Samostrel je bio vrlo važno oružje u sklopu naoružanja tvrđava Stona, tačnije rečeno grada Stona sa tvrđavom Veliki Kaštio, Malog S t o n a sa t v r đ a v o m K o r u n o m i t v r đ a v o m Pozvizd na velikom zidu koji se protezao uz prevlaku, od jednog do dru­ gog k r a j a zaliva. Ston je bio isturena tačka Dubrovačke opštine i do kraja X I V veka nije p o s t o j a l a k o p n e n a veza između njega i Dubrov­ nika. Zato je dubrovačka vlada uvek vodila r a č u n a da Ston b u d e d o b r o s n a b d e v e n o r u ž j e m . N a r o č i t o s u č e s t i p o m e n i o s l a n j u sam o s t r e l a u S t o n k a d m u j e p r e t i l a n e k a o p a s n o s t s k o p n a : 1361. g o d i n e — 3 s a m o s t r e l a , 1382 — 30 s a m o s t r e l a , 1386. — 20 s a m o s t r e l a , 1396. — 12 s a m o s t r e l a , i 1398. g o d i n e — 12 s a m o ­ strela . N e m a p o d a t a k a da li su s a m o s t i e l i ulazili i u n a o r u ž a n j e ostrva koja su pripadala Dubrovniku. Jedini podatak o tome je o d l u k a M a l o g v e ć a o d 26. m a r t a 1390. godine da se kancelaru na Š i p a n u pošalje, r a d i o d b r a n e , 10 štitova, 6 s a m o s t r e l a i san­ duk veretona . S a m o s t r e l i , k a o i ostalo oružje k o j e se nalazilo u S t o n u , (a isto se o d n o s i na Sipan) bili su u k a n c e l a r a , i oni su, p r i m a ­ jući dužnost, pravili popis tog oružja, kao i svih drugih stvari čije je č u v a n j e dolazilo u n j i h o v u n a d l e ž n o s t . U D u b r o v n i k u , p a k , s a m o s t r e l i su se n a l a z i l i u o p š t i n s k o m s k l a d i š t u — arsenatus, cammera comunis, i o n j i m a su v o d i l i r a č u n a i z a b r a n i n a d ­ zornici iz redova vlastele. Brodovi svih nosivosti, ratni i trgovački, počev od drijeva d o g a l i j a , m o r a l i s u i m a t i u v e k s a m o s t r e l e , čiji j e b r o j v a r i ­ r a o u zavisnosti od veličine b r o d a i njegove n a m e n e . Obavezno snabdevanje brodova samostrelima najverovatnije je preuzeto iz V e n e c i j e , g d e s e p o m i n j e 1288. g o d i n e . Svaki b r o d iznad 20 milijari nosivosti m o r a o je, bilo gde da plovi, da i m a 4 samostrela , a ispod te nosivosti 2 . T a k o đ e , b i l o j e o d r e đ e n o , k r a j e m n o v e m b r a 1345. g o d i n e u v r e m e m l e t a čko-ugarskog rata, da svaka k o n d u r a p r e k o 60 milijari, koja plo­ vi u konzervi sa j o š tri iste k o n d u r e ka Veneciji, m o r a i m a t i 10 samostrela . 6

7

8

9

10

11

12

12a

13

14

15

B r o d o v i koji su plovili t r g o v a č k i m p o s l o m pozajmljivali s u s a m o s t r e l e i z o p š t i n s k e o r u ž n i c e , i p r e m a o d r e d b i i z 1346. godine morali su na mesto pozajmljenih vratiti nove . U drugoj polovini XIV veka ta o d l u k a je ublažena, s t i m što se za pozaj­ m l j e n i s a m o s t r e l d a v a o z a l o g u o p š t i n i , a u s l u č a j u da se izgu­ b i ili p o l o m i , p l a ć a l a s e n j e g o v a v r e d n o s t o p š t i n i . 16

17

18

S a m o s t r e l e , pak, n a b r o d o v i m a koji s u plovili p o nalogu d u b r o v a č k e vlade, davala je Opština bez zaloga. Njih su upotre­ bljavali samostrelci, koje su u drugoj polovini X I V veka nalazili, o b i č n o , izabrani p r e d s t a v n i c i vlade, i ti s a m o s t r e l c i bili su p o d p l a t o m , čija j e v i s i n a v a r i r a l a u o d n o s u n a z a d a t a k k o j i j e t r e 68

b a l o b r o d d a i z v r š i , ili o d z a v i s n o s t i d a l i j e t o b i l o v r e m e k a k ­ vog r a t a . Od svega t o g a zavisio je i n j i h o v b r o j na drijevu , bar­ k i , b r i g a n t i n u ili g a l i j i . S a m o s t r e l c i u t v r đ a v a m a i n a b r o d o v i m a b i l i s u n a sa­ m o m početku X I V veka stranci , verovatno, Đenovljani, koji su bili n a j č u v e n i j i s a m o s t r e l c i u k a s n o m s r e d n j e m v e k u . N e m o ž e se u t v r d i t i da li je t a k o ostalo sve do k r a j a m l e t a č k e vlasti u D u b r o v n i k u , a l i č i n j e n i c a d a j e k r a j e m m a r t a 1346. g o d i n e d o n e t a u r e d b a d a s e popisu svi s a m o s t r e l c i i d a s e n a r e d i d a m o ­ r a j u ići n a s t r e l j a n j e s v a k o g p r a z n i k a , u k a z i v a l a b i d a j e t a d a u Dubrovniku već postojao z n a t a n b r o j d o m a ć i h samostrelaca, jer teško da bi vlada izdavala naredbe za strance najamnike. 19

20

1 2

22

23

P o č e t k o m 1359. g o d i n e o s n o v a n e s u p o s e b n e d e c e n e sa­ m o s t r e l a c a , o r g a n i z o v a n e n a p r i n c i p u staleške p r i p a d n o s t i : vlas­ tela je imala svoje, a p u č a n i svoje decene, Na čelu decena bio je starešina, koji je odgovarao za redovno dolaženje članova njegove grupe na vežbanja. U decene s a m o s t r e l a c a bili su uključeni p u n o l e t n i m u š k a r ­ ci od 16 do 40 g o d i n a ž i v o t a , i o n i su p r e d s t a v l j a l i k a d a r , o b u ­ čen u r u k o v a n j u s a m o s t r e l o m , koji je u sistemu o d b r a n e države bio vojnik s a m o s t r e l a c u t v r đ a v a m a i na b r o d o v i m a . Ti p u n o l e t n i m u š k a r c i iz D u b r o v n i k a i sa d u b r o v a č k o g p o d r u č j a , bili s u obavezni d a p r o v e d u o d r e đ e n o v r e m e , o b i č n o 15 d a n a , u n e k o m od d u b r o v a č k i h i s t o n s k i h u t v r đ e n j a , a za to vreme primali su platu . P o š t o j e s a m o s t r e l p r i p a d a o o r u ž j u p o d k o n t r o l o m drža­ ve, a t o z n a č i d a a k o s e n a đ e s a m o s t r e l b e z v l a s n i k a o t o m e s e m o r a obavestiti knez , on je bio u znatno manjoj meri oružje p o j e d i n a c a (nego, npr., m a č , k o r d a , luk), i njega su j e d i n o m o ­ rali posedovati članovi decena samostrelaca. Zbog toga sasvim su n e z n a t n i p p m e n i samostrela u privatno-pravnim spisima u D u b r o v a č k o j arhivi. Oni se, u g l a v n o m , o d n o s e n a t e s t a m e n t a r n o z a v e š t a v a n j e s a m o s t r e l a , u g l a v n o m j e d n o g . S a m o u j e d n o m slu­ čaju pominju se tri samostrela . Takođe, malobrojni su i podaci o d a v a n j u s a m o s t r e l a u z a l o g za p o z a j m l j e n i n o v a c . 24

25

26

27

28

Mogućno da je ograničenost njegove upotrebe, k a o ličnog oružja, bila i rezultat neke zabrane, kakva n a m je, npr., poznata iz V e n e c i j e iz 1306. g o d i n e , i u k o j o j je p o d k a z n o m b i l o o d r e ­ đ e n o d a m a j s t o r i z a i z r a d u s a m o s t r e l a s m e j u , d i r e k t n o ili i n d i ­ rektno, da prodaju najviše dva samostrela jednoj osobi . 29

a)

S a m o s t r e l i

Dubrovačka arhivska građa ne pruža obilje k o n k r e t n i h p o d a Laka o t i p o v i m a i v r s t a m a s a m o s t r e l a u p o t r e b l j a v a n i h u D u b r o v n i k u . O n i se, n a j č e š ć e , n a v o d e s a m o u o p š t e n i m t e r m i -

69

n o m »balista«. I p a k , p o j e d i n a č n i o d r e đ e n i p o m e n i i z n a t a n b r o j d o k u m e n a t a u k o j i m a se, n a i n d i r e k t a n n a č i n , u k a z u j e n a o s o benosti samostrela, omogućavaju uvid u razvoj tog oružja u Dubrovniku XIV veka. D o 1358. g o d i n e D u b r o v n i k j e p o t p u n o b i o o r i j e n t i s a n u pogledu samostrela na Veneciju. Prisustvo trojice mletačkih m a j s t o r a za samostrele u p r v e četiri decenije u o v o m g r a d u , iako je, što se tiče snabdevanja g r a d a t i m oružjem bilo više simbolično i, v e r o v a t n o se svodilo na n u ž n e intervencije na neis­ pravnim samostrelima, potvrda je da su ti samostreli morali odgovarati tipu samostrela koji je njima bio poznat, a to znači venecijanskim. Delimično sačuvane raspoložive o d l u k e d u b r o v a č k i h veća, n e d o s t a j u z a g o d i n e 1307—1310, 1316—1317, 1321, 1334, 1335, 1337—1342. i 1353—1355, u k a z u j u da su D u b r o v č a n i k u p o v a l i u Veneciji z n a t n e količine s a m o s t r e l a u v r e m e k a d a je g r a d u pre­ tila o p a s n o s t spolja. T a k o je k u p l j e n o : 0

1317. — 100 s a m o s t r e l a 1348. — 100 s a m o s t r e l a 1348. — 100 s a m o s t r e l a . 3 1

3 2

33

T i h 300 s a m o s t r e l a D u b r o v č a n i s u u V e n e c i j i k u p i l i d i r e k ­ tno od mletačke opštine ili o d m l e t a č k i h m a j s t o r a z a s a m o ­ strele sa d o z v o l o m vlade. U slučaju da ih u njih ne n a đ u u do­ voljnom broju, prodavani su im iz opštinske oružnice . Drugim r e c i m a ta k u p o v i n a p o t v r đ u j e već izneti p o d a t a k da su samostre­ li u D u b r o v n i k u do k r a j a šeste decenije X I V v e k a bili isti k a o i u Veneciji. 34

35

Pa i prvih godina posle p r e s t a n k a venecijanske uprave, Dubrovčani su još uvek, k a d a je bilo p o t r e b n o , k u p o v a h samos t e l e u V e n e c i j i . U j u l u 1361. g o d i n e o d l u č e n o je u V e l i k o m ve­ ć u d a s e k u p i 100 k o m p l e t n i h s a m o s t r e l a , a t o z n a č i d a s e u p o ­ treba venecijanskih samostrela u Dubrovniku može produžiti i na prve godine sedme decenije XIV veka. Direktno snabdevanje s a m o s t r e l i m a u Veneciji prestaje s o s m o m decenijom X I V veka, od k a d a se u D u b r o v n i k u , u opštinskoj službi, stalno nalazio b a r po j e d a n m a j s t o r za samostre­ le. M e đ u t i m , t i m e ne p r e s t a j u veze s i t a l i j a n s k i m g r a d o v i m a . Majstori za samostrele koji od toga v r e m e n a borave u Dubrov­ niku, gde popravljaju opštinske samostrele i izrađuju nove za o p š t i n u , dolazili su iz Venecije , P e r u đ e , B a r l e t e i iz Ankone . Izuzetak predstavlja m a g i s t a r Martin, sin pokojnog Stjepana, koji je bio iz Zadra . Neosporno je da su samostreli koje su oni izrađivali tipološki odgovarali italijanskim s a m o s t r e l i m a i z is­ t o g v r e m e n a . T o p o t v r đ u j e i č i n j e n i c a d a s u i h izvozili u V e n e ­ c i j u i A p u l i j u . U d r u g o j p o l o v i n i 1380. g o d i n e d u b r o v a č k a vla36

37

41

42

70

3 8

39

10

da otkupila je 50 neispravnih s a m o s t r e l a koji su se nalazili na đenovljanskoj galiji . To je bila količina k o j a je o d g o v a r a l a jed­ nogodišnjem otkupu novih samostrela za opštinu . Svi n a v e d e n i p o d a c i n e d v o s m i s l e n o govore da su s a m o streli, u p o t r e b l j a v a n i i izrađivani u D u b r o v n i k u t o k o m čitavog veka, bili isti k a o i u Italiji t r e ć e n t a . Osnovna dva tipa samostrela upotrebljavanih u Italiji i u D u b r o v n i k u , b i l i s u r u č n i (si. 23) i t v r đ a v s k i , g r a d s k i s a m o s t r e l i (sl.24). R a z l i k a m e đ u n j i m a b i l a j e s a m o u n j i h o v i m d i m e n z i j a ­ ma i m e h a n i z m u za natezanje tetive. U n u n t a r t e o s n o v n e p o d e l e p o s t o j a l e s u r a z l i k e m e đ u samostrelima koje su se odnosile na vrstu materijala od kojeg je načinjen luk, i na način na koje se vršilo natezanje tetive. Oba tipa samostrela, ručni i tvrđavski, sastojali su se od d r v e n o g d r ž a l j a , k o j i se z v a o u s r e d n j e m v e k u tenerius* i m o ­ rao se izrađivati od kvalitetnog drveta . U držalje se uglavljivao okrugli l u k — archus rotondus — jednim klinom, scanellum, s l e p l j e n i m ili sprojenim ž i l a m a s a l u k o m . U č v r š ć i v a n j e l u k a s a držaljem, koje je moglo da usledi tek pošto je samostrel bio prodat, b i l o j e p o s r e d s t v o m ž i v o t i n j s k e žile k o j a j e p r o l a z i l a k r o z d v a n a s u p r o t postavljena kružna otvora na gornjem delu držalja, i t o g d e j e b i o k l i n . N a o b a k r a j a l u k a n a l a z i l a s e p o j e d n a pli­ t k a k a n e l u r a u k o j u je s t a v l j e n a t e t i v a — corda, k o j a se z a v r š a ­ vala o m č a m a . 43

44

5

46

4 7

48

Na kraju držalja, t a m o gde je uglavljen luk, nalazila se već od treće decenije X I I I v e k a j e d n a v r s t a gvozdene uzengije, stremena, spojena sa držaljem i lukom gusto o b m o t a n i m kanap o m . T o j e tzv. staffa, stapha* , u k o j u j e s a m o s t r e l a c s t a v l j a o nogu prilikom natezanja tetive k u k o m . U jednom udubljenju držalja, otprilike na dve trećine n j e g o v e d u ž i n e , p o l a z e ć i o d n j e g o v o g k r a j a , b i l a j e s m e š t e n a je­ d n a v r s t a k o t u r a , d i s k a — o r a h , nux, noće, k o j i j e b i o o d j e l e n ­ s k o g r o g a ili k o s t i i i m a o j e , i z g l e d a , i j e d a n deo od metala . Orah je imao dva udubljenja: horizontalno, u koje se stavljala tetiva i, vertikalno, na koje se oslanjao kraj drške strele. On je b i o u vezi s o b a r a č o m k o j a s e p o m i n j e k a o clavis . O b a r a č a j e bila u obliku kolenaste d v o k r a k e poluge od gvožđa; j e d a n njen k r a k nalazio se u držalju, d o k je d r u g i bio vidljiv sa njegove z a d n j e s t r a n e . U s t a n j u m i r o v a n j a u n u t r a š n j i k r a k o b a r a č a dr­ žao je o r a h u z a p e t o m stanju, a k a d a se s a m o s t r e l stavljao u dejstvo, p o š t o je tetiva bila n a t e g n u t a i položena u u d u b l j e n j e na orahu, p r i t i s k o m spoljnog k r a k a o b a r a č e ka držalji u n u t r a š ­ nji k r a k je o b r t a o o r a h i t i m e se o t p u š t a l a tetiva . 9

50

51

52

Prvi i najstariji srednjovekovni samostreli iz X I I veka imali su lukove napravljene od drveta. Takvi lukovi zadržavaju se u Italiji i t o k o m celog X I I I veka , u p o r e d o s l u k o m koji je 53

71

b i o n a č i n j e n o d k o s t i ili o d r o g a , a k o j i s e s m a t r a k u l t u r n i m dobrom Istoka, donetim u Evropu od krstaša . Lukovi od roga češće se j a v l j a j u od d r u g e p o l o v i n e X I I I veka , ali j o š i u pr­ vim decenij a m a X I V veka izrađivani su u Veneciji lukovi od d r v e t a , ( d o k u m e n t i z 1316. g o d i n e g d e s e n a v o d i d a j e t e š k o n a ­ ći s a m o s t r e l e sa r o ž n a t i m l u k o m »qui non operantur«) . 54

5 5

56

51

S a m o s t r e l s l u k o m od drveta izričito se p o m i n j e u Dub­ r o v n i k u s a m o j e d a n p u t , 1320. g o d i n e . M e đ u t i m , i z g l e d a d a j e o n bio duže u upotrebi, b a r u prvoj polovini veka, što bi se moglo p r e t p o s t a v i t i na o s n o v u ne n a v o đ e n j a od čega je n a p r a v l j e n luk uz m n o g e p o m e n e samostrela u d o k u m e n t i m a . U Engleskoj, npr., d r v e n i l u k i m a o j e p r e v a g u n a d r o ž n a t i m d o d u b o k o u X I V vek u : 1372—74. p o m i n j e s e u j e d n o m i n v e n t a r u 6 9 s a m o s t r e l a o d k o j i h je 9 i m a l o r o ž n a t e , a 61 d r v e n e lukove . D r v e n i l u k o v i u p o t r e b l j a v a n i su- z a r u č n e i z a t v r đ a v s k e samostrele, k a k o proizilazi iz jednog venecijanskog d o k u m e n t a s p o č e t k a 1294. g o d i n e . K o n k r e t n i p o m e n i s a m o s t r e l a s l u k o m od r o g a su, t a k o đ e , sasvim izuzetni u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a . Dva raspoloživa p o d a t k a o d n o s e se na k u p o v i n u balistas de cornu od Đ u l i j a n a , m a j s t o r a z a s a m o s t r e l e , 1379. g o d i n e , i n a o d l u k u V e ć a u m o l j e n i h p o č e t k o m 1381. g o d i n e d a s e o p r a v e svi s a m o s t r e l i corneas e l nervalas comunis i magnam balistom de cornu , t j . da se p o p r a ­ v e svi r u č n i i j e d a n t v r đ a v s k i samostrel koji imaju rožnate lukove. 58

59

60

61

62

Prema kapatolaru venecijanskih majstora za samostrele, rogovi su smeli da b u d u s a m o od k o z o r o g a — d e cornibus stambicorum , d o k j e b i l a z a b r a n j e n a u p o t r e b a r o g o v a o d j a r ­ ca — de cornum de beco *. Teško je nešto određenije reći o t k a d a su upotrebljavani u D u b r o v n i k u samostreli sa r o ž n a t i m l u k o m , jer, kao što je već navedeno, p o m e n i samostrela u d o k u m e n t i m a su, pretežno, bez objašnjenja. Takođe, ostaje bez odgovora i to da li su venecijan­ ski samostreli, koji su pristizali u Dubrovnik zaključno sa p r v o m g o d i n o m s e d m e d e c e n i j e , b i l i s l u k o m o d d r v e t a ili o d r o g a , ili s u b i l e z a s t u p l j e n e o b e v r s t e . 63

6

Obe v r s t e l u k a , d r v e n i i r o ž n a t i , sastojali su se od delov a k o j i s u s e z v a l i »fusti«. U V e n e c i j i j e b i l o p r o p i s a n o 1303. godine da majstori za samostrele smeju da prave samo lukove k o j i s u s e s a s t o j a l i o d d v e ili t r i f u s t e . T e r m i n Justus, i n a č e , u s r e d n j o v e k o v n o m l a t i n s k o m o z n a č a v a k o m a d drveta, drvo, gre­ d u , a u s a v r e m e n o j i t a l i j a n s k o j s t r u č n o j l i t e r a t u r i o o r u ž j u je naziv za držalje samostrela . Međutim, u zanatskoj terminologi­ ji venecijanskih m a j s t o r a za s a m o s t r e l e s k r a j a X I I I i iz X I V veka, on je imao značenje luka , t j . delova od kojih se sasto­ ji luk . 65

66

6 7

68

69

72

G. Monticolo, t u m a č e ć i deveto poglavlje k a p i t o l a r a venecij w r V i h majstora za samostrele, gde je i dato objašnjenje da je fusrus s i n o n i m za luk, i gde se o d r e đ u j e da fusti t r e b a o b r a đ i v a t i s a p u n o m , a ne Vodom , p r e t p o s t a v i o je da fusti znače r o ž n a t e talkove, j e r se i u p r e t h o d n i m p o g l a v l j i m a g o v o r i s a m o o t a k v i m i i i k o v i m a z a s a m o s t r e l e , a n e o d r v e n i m ili č e l i č n i m . S e m t o g a on smatra da sama odredba jasno ukazuje da se pranjem roga s a p u n o m d o b i j a n j e g o v a v e ć a s a v i t l j i v o s t . M e đ u t i m , i z j e d n o g pi­ s m a u p u ć e n o g venecijanskom p r e d s t a v n i k u u Senj, k r a j e m septe­ m b r a 1309. g o d i n e , u k o j e m s e n a v o d i d a s e u S e n j š a l j e P i j e t r o , m a j s t o r za s a m o s t r e l e : »pro fadendo fustes de nasd pro nostro comuni« , j a s n o p r o i z i l a z i d a s u f u s t i b i l i o d d r v e t a »nasso«, koje se upotrebljavalo p r i izradi samostrela . 70

71

72

73

T e r m i n fustus javlja se u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a tek od sedme decenije X I V veka, od k a d a se počela razvijati i pro­ i z v o d n j a s a m o s t r e l a , i o z n a č a v a s p e c i j a l n o s e č e n o , ili s p e c i j a l n o g oblika jasenovo drvo — de bonis fustis pro bàlistis de Ugno taxi *. F u s t i s u n a b a v l j a n i u v e l i k i m k o l i č i n a m a : k r a j e m m a j a 1363. g o d i n e V e l i k o v e ć e o d l u č i l o j e d a s e p o š a l j e p o 400 fustis balistrarum , u o k t o b r u 1381. g o d i n e i s p o r u č e n o j e m a g i s t r u M a r t i n u , m a j s t o r u z a s a m o s t r e l e , 1100 f u s t i , a u n o v e m b r u i s t e g o d i n e d o n e t o j e u D u b r o v n i k j o š 1000 f u s t i k o j i s u bili i s t e ve­ ličine k a o oni isporučeni m a g i s t r u Martinu . 7

75

76

77

Raspoloživi dokumenti iz poslednjih decenija XIV veka ne govore odakle su se fusti nabavljali. U odluci Velikog veća od 29. o k t o b r a 1382. g o d i n e s a m o se o z n a č a v a : »si magister Martinus, balistarius noster sallariatus, ibit aliquo anno, que ipse stabit ad nostrum solarium, pro fuldendo se fustibus et stabit uno mense in dido viagio.. . « . T v r t k o s t r e l a r sa s v o j i m k o m p a ­ n j o n o m d o p r e m i o je m a g i s t r u M a r t i n u f u s t i »ad pontem portus Ragusii« z a n e z n a t n u s u m u o d 3 0 g r o š a z a b a r k u , š t o b i u p u ć i ­ v a l o d a s u f u s t i s e č e n i u k r a j u k o j i n i j e m n o g o u d a l j e n o d Du­ b r o v n i k a , i gde se pristizalo m o r e m . Tačnije o b j a š n j e n j e o obla­ stima odakle se Dubrovnik snabdevao fustima daju dokumenti iz treće i četvrte decenije XV veka. Oni u p u ć u j u na Senj i oko­ linu odakle se Dubrovnik u o p š t e snabdevao p o t r e b n i m drveLom u d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a . D r u g a o b l a s t b i l a j e o k o l i n a Kotora , verovatno Risan koji je liferovao drvo i za s a m Kotor- , a t r e ć a se nalazila u »Albaniji« , tačnije oko Bojane, Drima, Škumbe . 78

7 9

80

81

8 2

3

84

8 5

Sečenje fusti zahtevalo je o d r e đ e n u s p r e m n o s t . To su r a d i l i ili s a m i m a j s t o r i z a s a m o s t r e l e , v e ć p o m e n u t i Pijetro iz Venecije, magister M a r t i n iz D u b r o v n i k a i Luka, m a j s t o r za samo­ s t r e l e u D u b r o v n i k u u č e t v r t o j d e c e n i j i X V v e k a , ili p a k m a j ­ stori strelari, T v r t k o i Pripko . Ukoliko su fusti nabavile druge osobe, majstori za samostrele morali su da u t v r d e da li odgova86

8 7

73

raju za izradu lukova za samostrele. U p r o t i v n o m , davani su za i z r a d u s t e p e n i c a za g a l i j e »schalinas gallearum«, k a k o se dozn a j e i z j e d n e o d l u k e M a l o g v e ć a s k r a j a j u n a 1431. g o d i n e . Može se p r e t p o s t a v i t i da su fusti iz poslednjih decenija X I V v e k a služili m a j s t o r i m a z a i z r a d u s l o ž e n i h l u k o v a z a s a m o ­ s t r e l e , t a č n i j e , l u k o v a k o j i s u b i l i s a s t a v l j e n i o d k o s t i ili r o g a , d r v e t a , žila i d r u g i h p o t r e b n i h d o d a t a k a . T a k v e l u k o v e r a d i o j e 1382. g o d i n e m a g i s t r u M a r t i n u P a v e l M a đ a r , l u k a r . L e p i p r i m e r c i složenog l u k a nalaze se na t r i s a m o s t r e l a iz d r u g e polovi­ ne XV v e k a u z b i r c i O d e s k a l k i u R i m u . U dubrovačkom skladištu oružja n a l a z i l e s u s e 1381. go­ d i n e i baliste nervate . N i j e s a s v i m j a s n o š t a se p o d t i m p o d r a z u m e v a l o , ili j e r e č o s l o ž e n o m l u k u z a s a m o s t r e l e čiji j e j e d a n d e o o b l o ž e n k o ž o m , ili p a k , k a k o j e t o a n a l o g n o »caples d e nerfs« s h v a t i o J . H e w i t t , o s a m o s t r e l i m a s a t e t i v a m a o d ž i v o t i n j ­ s k e žile . U i n v e n t a r u i z B o l o n j e , t a k o đ e i z 1381. g o d i n e , navedeni su isti takvi samostreli, r u č n i i t v r đ a v s k i i, štaviše, d a t o je obja­ š n j e n j e da je žila ab equo . Koliko je poznato iz d o k u m e n a t a tetive za lukove samo­ s t r e l a b i l e su od k a n a p a , t j . od u p l e t e n i h v l a k a n a »de canipo et non de Uno« *. V e r o v a t n o do su se k a n a p i od u p l e t e n i h v l a k a n a konoplje upotrebljavali i u Dubrovniku. Jedini raspoloživi poda­ t a k i z X I V v e k a o t e t i v a m a s a m o s t r e l a s a m o n a v o d i o d l u k u Ve­ ć a u m o l j e n i h i z 1378. g o d i n e d a s e p i š e đ e n o v l j a n s k o j o p š t i n i d a p o š a l j e u D u b r o v n i k 100 libri boni fili pro cordis balistarum . Držalje sa l u k o m i u z e n g i j o m bilo je, u suštini, isto k o d r u č n i h i t v r đ a v s k i h s a m o s t r e l a , r a z l i k a j e p o č i v a l a s a m o u nji­ hovim drugčijim dimenzijama. T i m zajedničkim elementima pri­ d r u ž u j e se i o r a h . U j e d n o m d e p o z i t u m a g i s t r a S i m o n a iz Villa Nova, koji je bio k r a t k o v r e m e na s a m o m početku o s m e decenije u s l u ž b i m a j s t o r a za o p š t i n s k e s a m o s t r e l e u D u b r o v n i k u , n a l a z i ­ lo se »nuces XX de torno« i »nuces LXIV de balistris I pedius« . Podvojenost i z m e đ u o r a h a za r u č n e i t v r đ a v s k e samo­ strele objašnjena je u d r u g o m popisu njegovih stvari, gde je za o r a h e z a t v r đ a v s k e s a m o s t r e l e n a v e d e n o d a s u v e l i k i — »XIV nose grosse de torno« . 88

89

9 0

91

92

93

9

95

96

97

Glavna, pak, razlika između ta dva tipa samostrela bila je u n a p r a v a m a za n a t e z a n j e t e t i v e i n j e n o s t a v l j a n j e u u d u b l j e -De r e g i m i n e p r i n c i p u m « i z 1280. g o d i n e t a č n e o p i s e t r a b u k a k o j i d e l i n a č e t i r i tipa, napisao je da je to najefikasnija o p s a d n a sprava njegovog vremena . Prednost t r a b u k a n a d drugim r a t n i m s p r a v a m a bila je u njegovom lakom konstruisanju, tako da se mogao izraditi na licu m e s t a , p r e d o p s a đ e n o m t v r đ a v o m a k o je u blizini bilo š u m e . 65

66

67

68

69

70

71

72

7 3

74

Pomeni t r a b u k a u srednjovekovnim izvorima su mnogobroj­ ni. Iz njih se saznaje da se on koristio ne s a m o pri o p s a d a m a gradova ispred zidina tvrđava, već i na brodovima . Kao projek­ til s l u ž i l o j e k a m e n j e , » g r č k a v a t r a « i c r k n u t e ž i v o t i n j e . Jedan od najpreciznijih opisa primene, brzine građenja i d a n o n o ć n o g dejstva t r a b u k a u b o r b a m a za opsađeni grad, osta­ vio j e a n o n i m n i h r o n i č a r o p s a d e Z a d r a i z 1 3 4 5 / 4 6 . g o d i n e , k a d su se t i m r a t n i m s p r a v a m a koristili i Venecijanci i Z a d r a n i , i n a k o p n u i n a m o r u . M e đ u t i m s p r a v a m a i s t i c a l a s u s e d v a ve­ lika mletačka t r a b u k a , smeštena na bastidi, koja su bacala u g r a d k a m e n j e t e š k o d o 3.000 l i b r a ( p r e k o 1000 k g ) . Ta najviše primenjivana r a t n a sprava u X I V veku bila je p o z n a t a i u D u b r o v n i k u . M e đ u t i m , s a č u v a n je s a m o j e d a n direk­ t n i p o m e n . T r i d e s e t o g s e p t e m b r a 1301. g o d i n e o d l u č e n o j e u Malom veću da se J u n i u s Skočilica, Miho Sklavi Lučić, Marin Petronić i Slavo Rastić postaraju oko završetka jednog t r a b u k a koji je p o n o v n o bio započet . V e r o v a t n o da taj p o m e n nije povezan sa r a t o m sa s r p s k i m kraljem Stefanom Urošem II, kada su Dubrovčani pojačavali gradska utvrđenja , te ne bi bilo mogućno utvrditi da su trabuki korišćeni i u Dubrovniku. I z r a d i t r a b u k a p o n o v n o se p r i s t u p i l o u 1350 i 1351. g o d i ­ ni dok je trajao venecijansko-đenovljanski sukob. Ali, u o d l u ­ k a m a V e l i k o g v e ć a o d 18. n o v e m b r a 1350. i 7 . d e c e m b r a 1351. g o d i n e o n i s e n e p o m i n j u p o d p r a v i m i m e n o m , v e ć k a o »velike sprave«. Tad je izrađeno 3 t r a b u k a . Dozvolu da se ti p o m e n i 7 5

7 6

77

7 8

79

80

81

82

83

88

m o g u i z j e d n a č i t i sa t r a b u k o m , p r u ž a f o r m u l a c i j a : » . .. quod ibi habemus machinas nostras magnas« u mletačkoj o d l u c i od 15. n o v e m b r a 1345. g o d i n e , u vezi s o p s a d o m Z a d r a , u k o j o j s u , kao što je već izneto, t r a b u k i bile glavne r a t n e sprave. M o ž e s e p r e t p o s t a v i t i d a p o s l e 1351. g o d i n e t r a b u k i n i s u više i z r a đ i v a n i u D u b r o v n i k u . V e r o v a t n o d a k o n f i g u r a c i j a z e m l j i ­ šta i s a m položaj Dubrovnika nije bio p o g o d a n za t a k o glomazne sprave. Njih zamenjuju spingarde i mangani. 84

c)

Mangan

To je bila m a n j a varijanta trabuka , s istim sistemom p o l u g a k o d k o j i h j e k o r i š ć e n a Z e m l j i n a g r a v i t a c i o n a t e ž a (si. 34). O t u d a se i javlja u izvorima njihovo identifikovanje . To su bile m a l e r a t n e s p r a v e — machine parve — d u b r o v a č k i h s p o m e n i k a , za razliku od velikih, t r a b u k a . S m a t r a se da su prvobitni mangani, bacači kamena, pred­ stavljali do k r a j a X I I veka usavršenije naslednike antičkih kata­ p u l t a , o d n o s n o o n a g e r a k o j i s e p o m i n j u u k a s n i m r i m s k i m izvo­ r i m a . Taj t i p s p r a v e i m a o j e d r v e n u r u č k u k o j o m j e b a c a n pro­ jektil, a bio je p o k r e t a n snagom upletenih konopaca . On se javlja u Vizantiji, naslednici Istočnog Rimskog Carstva i čuvaru h e l e n s k i h t r a d i c i j a p o d r a z n i m i m e n i m a , ali z a j e d n i č k o ime za sve s p r a v e , k o j e s u b a c a l e k a m e n j e , b i l o j e manganon. I p a k , iz­ d v a j a o s e t e ž a k t i p m a n g a n a k o j i s e u i z v o r i m a n a z i v a tetrarea ili petrarea, i l a k š i — alakation®. 8 5

86

8 7

P o s r e d s t v o m Vizantije i Arapa, gde su, t a k o đ e , bila u upo­ trebi dva tipa mangana, verovatno, poreklom iz Kine, mangani su davno p r e X I I veka doprli do m e d i t e r a n s k o g sveta, u Italiju i Španiju . U Španiji su te r a t n e sprave upoznali N o r m a n i (IX vek) i preneli dalje na sever Evrope . U v o đ e n j e m , m e đ u t i m , u z a p a d n o j E v r o p i , tzv. franačkog s i s t e m a p o l u g e u m e s t o d o t a d a u p o t r e b l j a v a n i h u p l e t e n i h ko­ nopaca, koji se raširio k r a j e m X I I veka , dolazi do kvalitetnih p r o m e n a u sistemu dejstva mangana. Otuda se mangani, manganele, počinju da nazivaju lakšim t i p o m k a m e n o b a c a č k i h sprava, a petrarea, u s t v a r i , t r a b u k o , t e ž i m . Usavršeni »franački sistem poluga« zapadne E v r o p e p r o d r o je u V i z a n t i j u i m e đ u a r a p s k i s v e t , i k r e n u o je ka I s t o k u , u P e r siju i Kinu. Već p o l o v i n o m X I I I veka on se javlja u Mongoliji . 89

9 0

91

92

93

Kao lakše bacačke sprave mangani su se mogli koristiti kao i njihov p r e d a k onager, ne s a m o u o p s a d n i m operacijama, već i na z i d i n a m a tvrđava, n a d k a p i j a m a g r a d o v a i na brodovi­ ma . Takođe, m a n g a n i m a se mogao gađati i brod. Zato Dubrov­ čani naređuju zapovednicima dubrovačke mornarice u ratu pro94

89

tiv K o t o r a , 2 5 . a v g u s t a 1361. g o d i n e , d a s e n e p r i b l i ž u j u s u v i š e Kotoru da ih ne bi pogodili mangani . P r v i p o m e n m a n g a n a u D u b r o v n i k u j e 10. a v g u s t a 1302. godine k a d a su u M a l o m veću i z a b r a n a šestorica iz r e d o v a vlaste­ le radi izdavanja novca za mangane . Od tada, pa skoro do kraja X I V v e k a nailazi se u a r h i v s k i m s p i s i m a na vesti o s t a l n o m po­ stojanju mangana u ovom gradu. N a r e d n i p o m e n m a n g a n a j e u m a r t u 1346. g o d i n e , k a d j e p r a v l j e n »zbog n o v e o p a s n o s t i k o j a s e s a d a p r i b l i ž a v a « . O n j e trebalo da brani luku . O d a v g u s t a 1349. p a d o d e c e m b r a 1351. g o d i n e i z r a đ e n j c u D u b r o v n i k u z n a t a n b r o j m a n g a n a »ad conservationem civitatis Ragusii". I z u z e v u d v a s l u č a j a k a d s e p o m i n j u 4 m a l e r a t n e m a ­ š i n e * , a z a t i m 8 i s t i h t a k v i h s p r a v a , u o s t a l i m n a l o z i m a za iz­ radu, mangani su navođeni u množini, tako da je nemogućno u t v r d i t i koliko ih je bilo. Oni su, v e r o v a t n o , bili delo m a j s t o r a g r a d i t e l j a i z V e n e c i j e , k o g a j e s e p t e m b r a 1349. g o d i n e t r e b a l o d a pronađe Grube Grubešić . 9 5

9 6

97

98

1

101

102

P o n o v n a d e l a t n o s t o k o m a n g a n a usledila je, izgleda, u rat­ n i m g o d i n a m a 1361. i 1362, š t o s e m o ž e p r e t p o s t a v i t i n a o s n o v u u p u t s t v a d u b r o v a č k e v l a d e , o d a p r i l a 1361, n e k o m Đ u r i (Qorci) da u M e s i n i p o t r a ž i d o b r o g g r a d i t e l j a g a l i j a i m a n g a n a , i da s k l o ­ pi s n j i m u g o v o r o d o l a s k u u D u b r o v n i k na duže v r e m e . T a d su preporučeni k a o dobri majstori Nikola Badolati i njegov otac Pijero i Bertučo Kalenado sa b r a t o m . 1 0 3

Poslednji pomen mangana u Dubrovniku je od oktobra 1387. g o d i n e , k a d j e t r e b a l o p r i k u p i t i c e l o k u p n o n a o r u ž a n j e D u b ­ rovnika —oružje, b o m b a r d e i m a n g a n e i skloniti ih na sigurno mesto radi čuvanja . Mangani, k a o i trabuki, rađeni su od drveta koje su Dub­ r o v č a n i d o b a v l j a l i u N e r e t v i . M o ž e s e p r e t p o s t a v i t i d a s u os­ n o v n u konstrukciju m a n g a n a izrađivale drvodelje, a magistri za r a t n e s p r a v e pravili su s a m o njen m e h a n z a m . T a k o su, npr., po­ s l a t i a p r i l a 1363. g o d i n e d v o j i c a d r v o d e l j a P o v r š k u u B u d v u n a mesec dana, zajedno sa delovima za m a n g a n koji je izrađivan, kao i 500 l i b r i g v o ž đ a . N e k o l i k o d a n a k a s n i j e p o s l a t o je i »mantum assarie« z a t u s p r a v u . T o j e , v e r o v a t n o , b i o i s t i m a n g a n k o j i s u t r e b a l o d a z a p a l e , 1364. g o d i n e , č l a n o v i d u b r o v a č k e g a l i j e k o j i su otišli u B u d v u po p o r o d i c u Površka, da ne bi ta sprava dopa­ la u r u k e K o t o r a n i m a . 104

105

106

107

1 0 8

90

II

ZAŠTITNO

ORUŽJE

ŠTIT U X I V v e k u u D u b r o v n i k u u p o t r e b l j a v a l a su se dva glavna t i p a š t i t a k o j i se n a v o d e u d o k u m e n t i m a k a o scutum (scudo) i pavesius. P o r e d n j i h p o m i n j u se j o š : rotella, buccularius i targa, ali u z n a t n o m a n j o j m e r i . Scutum j e k r o z s a v v e k b i o i z r a z i t o o r u ž j e p o j e d i n c a . Posedovali su ga pučani različitog e k o n o m s k o g stanja, a isto tako i v l a s t e l a , č e s t o po v i š e k o m a d a : 3, 4, 5, 6, 7 i 8 . O n i ih p o m i ­ nju u svojim t e s t a m e n t i m a , zaveštavajući ih svojim naslednicima i p r i j a t e l j i m a . M e đ u t i m , scutum je v r l o r e t k o d a v a n u za­ log z a p o z a j m l j e n n o v a c - , a n i s a m n a i š l a n i n a j e d a n p o d a t a k da je nošen na mnogobrojnim putovanjima koje su Dubrovčani t a k o r a d o činili. 1

Razlog ovoj pojavi, najverovatnije, t r e b a tražiti u činjenici d a i a k o j e scutum b i o l i č n o oružje, on j e , u suštini, ulazio u obavezno naoružanje svih punoletnih m u š k a r a c a Dubrovnika i njegove teritorije koji su obavljali stražarsku dužnost. U r e d b o m i z 1301. g o d i n e svi s t a n o v n i c i d u b r o v a č k i h o s t r v a m o r a l i s u , p o ­ r e d d r u g o g o r u ž j a , d a i m a j u i scutum . On je bio p r o p i s a n o o r u ž j e i za d n e v n u s t r a ž u i » g o s p a r e n o ć i « u D u b r o v n i k u , kao i za seljake na poluostrvu Pelješcu . Izgleda da su ga uza se imali i Dubrovčani n a s t a n j e n i u k o l o n i j a m a na B a l k a n u , k a k o bi p r o i z i l a z i l o iz j e d n e t u ž b e o s v a đ i k o j a je n a s t a l a u R u d n i k u , u Srbiji . 1

1

5

6

D o 1345. g o d i n e scutum je, takođe, bio obavezno oružje m o r n a r a n a b r o d o v i m a i s p o d i i z n a d 2 0 m i l i j a r i n o s i v o s t i , a 1345. godine morali su ga posedovati i najamnici na k o n d u r a m a iznad 6 0 m i l i j a r i , k o j e s u u k o n z e r v i ( 4 k o n d u r e z a j e d n o ) p l o v i l e k a Ve­ neciji*. Z b o g t o g a u d o k u m e n t i m a se n a i l a z i da su o t e t i i š t i t o v i prilikom pljački brodova . 7

9

91

M e đ u t i m , o d 1345. godine scutum, čiji j e s i n o n i m bio clipeus , t e r m i n k o j i s e r e t k o s r e ć e u d o k u m e n t i m a , u s t u p a o je mesto u zvaničnom naoružanju Dubrovnika određenom za b r o d o v e i tvrđave, j e d n o m d r u g o m t i p u štita-pavezi, ali ostajući pri tome, ipak, zastupljen m e đ u opštinskim oružjem. Kada je u m a r t u 1363. g o d i n e v l a d a t r a ž i l a d a n j e n i p r e d s t a v n i c i n a đ u jed­ n o g ili d v a š t i t a r a k o j i b i d o š l i u D u b r o v n i k f o r m u l a c i j a j e b i l a ad faciendam clipeos vel papenses . U m a j u iste godine odluka je g l a s i l a s a m o da se p o s t a r a j u pro uno magistro clipeorum . 10

1 1

n

n

O s k u t u m u k a o d r ž a v n o m o r u ž j u n e m a više p o m e n a sve d o m a r t a 1390. g o d i n e . T a d a j e p o z a j m l j e n o i z o p š t i n s k o g skla­ d i š t a 8 t a k v i h š t i t o v a p a t r o n u b r o d a k o j i j e p l o v i o z a Siciliju ". D a k l e , u p r o t e k l o m p e r i o d u o d 1345. g o d i n e scutum je o s t a o o r u ž j e straže, ali u s i s t e m u k o p n e n e o d b r a n e , g d e su d o m i n i r a l i samostreli, i kao oružje m o r n a r a , figurirala je paveza. P r i d a v a n j e m većeg značaja pešadiji od p o č e t k a XV veka, k o j e je usledilo k a o posledica češćih s u k o b a sa s u s e d i m a iz ko­ pnenog zaleđa, scutum ponovno dobija punopravno mesto u zvaničnom naoružanju Dubrovnika . R a z g r a n i č e n j e u p o t r e b e iz­ m e đ u s k u t u m a i paveza vidi se iz j e d n e odluke Veća umoljenih od 15. f e b r u a r a 1432. g o d i n e da se n a b a v e per nostre galee de pavesi.. . ed scudi per homeni da pie . U tvrđavama, pak, zbog sve veće p r i m e n e v a t r e n o g oružja, p u š a k a i topova, č i m e se u m a ­ njivao značaj samostrela, iako je on predstavljao i dalje glavno o r u ž j e e p o h e , b i l o j e v i š e scutuma n e g o p a v e z a . U tvrđavi Sokol, u K o n a v l i m a , b i l o je 1438. g o d i n e 5 v e l i k i h p a v e z a i 10 r u č n i h s k u t u m a , a u S t o n u , u V e l i k o m K a š t e l u i u K o r o n i , b i l o je 1440. g o d i n e 2 0 v e l i k i h p a v e z a i 6 0 r u č n i h š t i t o v a , d o k j e u t v r đ a v i Pozvizd, k o j a j e b r a n i l a p r i l a z s m o r a , s l u č a j b i o o b r n u t — 110 v e l i k i h p a v e z a i 30 m a l i h š t i t o v a . 1

1 5

16

1 7

18

Oblik dubrovačkog s k u t u m a iz X I V veka nije poznat; on se ne p o m i n j e ni u j e d n o m d o k u m e n t u iz tog v r e m e n a , ali n e k e i n d i c i j e k o j e b i d e l i m i č n o u k a z i v a l e n a n j e g o v izgled, s r e ć u s e u a k t i m a s k r a j a X I I I i iz treće decenije XV veka. U t e s t a m e n t u M a r i n a J u n i j a B u n i ć a i z 1299. g o d i n e n a v e d e n o je 5 š t i t o v a i j e d a n scutum ferratum , dakle štit obložen g v o z d e n i m p l o č i c a m a ili g v o z d e n i m o k o v i m a . U obavezi štitara i s l i k a r a R a d a š i n a J u n č i ć a i R a d i ć a i z 1427. g o d i n e n a z n a č e n o j e d a t r e b a d a i z r a d e z a O p š t i n u 200 š t i t o v a ( s c u t u m ) od dobrog d r v e t a , k o j i ć e b i t i o b l o ž e n i k o ž o m ( p e l l i b u s ) m a g a r c a , k o n j a ili m a z g e , u k r a š e n i b o j a m a i i n s i g n i j a m a sv. V l a h a . 19

20

U r e š a v a n j u i z g l e d a d u b r o v a č k o g š t i t a — scutum, ovoga p u t a p o m a ž e j e d a n likovni izvor. T o j e štit n a O r l a n d o v o m s t u b u u D u b r o v n i k u , i z 1419. g o d i n e , k o j i se, z b o g s a m e s i m b o l i k e k o j u i m a taj s t u b , može s m a t r a t i za tipičan štit koji je bio u u p o t r e b i m e đ u stanovništvom Dubrovnika u prvim godinama XV veka. 92

O r l a n d o v š t i t j e u o b l i k u b a d e m a s a b l a g o z a o b l j e n i m ivi­ c a m a i b l a g o m k o n v e k s n o š ć u . Dužina mu je p r i b l i ž n o o k o 80—85 c m . N j e g o v a s p o l j n a i v i c a o j a č a n a j e t r a k o m , v e r o v a t n o o d gvoz­ da, a nju p r a t i ista takva u n u t r a š n j a t r a k a od koje polazi okvir od ukrasnih gotičkih motiva sa trolistom. Sredinom štita, do polovine njegove dužine, proteže se još jedna t r a k a s kružnim z a v r š e t k o m (si. 35). T a j t i p š t i t a n a s l e d n i k j e tzv. n o r m a n s k o g š t i t a k o j i j e d o ­ b i o i m e p o p o k r i v a č u iz B a j e a , g d e j e n a j č e š ć e p r i k a z a n . Njego­ vo poreklo nije sigurno, pretpostavlja se da je germansko , me­ đutim, on se često javlja na mediteranskim spomenicima kultu­ re t a k o da bi bilo m o g u ć n o naći trag njegovom postojanju u p r e d n j o a z i j s k i m , ili č a k i u a z i j s k i m k u l t u r a m a . 2 0

2 1

22

2 3

Od XI do X I I I veka on je bio vrlo raširen u velikom delu E v r o p e , d a b i m u se, z a t i m , o g r a n i č i l a u p o t r e b a n a z a p a d n i d e o evropskog dela Sredozemlja. On se često javlja u italijanskim likovnim izvorima, gde ima, katkad, v i š e ili m a n j e zaobljenu g o r n j u i v i c u i , v i š e ili m a n j e , z a š i l j e n v r h , t a k o d a s e s r e ć e n e s a m o u obliku b a d e m a , već i jajeta, ovala. Tri takva originalna štita iz X I V v e k a nalaze se u I n s b r u k u , u kolekciji F e r d i n a n d e a ( o k o 1320) , u muzeju Bardini u Firenci, kraj XIV veka , (si. 36) i u V i c t o r i a a n d A l b e r t m u z e j u u L o n d o n u , k a s n i X I V v e k . 24

25

26

B a d e m a s t i štit javlja se i na s p o m e n i c i m a k u l t u r e X I I I i X I V v e k a u D a l m a c i j i . N a a n t i f o n a r i j u »F« i z F r a n j e v a č k o g s a m o ­ s t a n a u Z a d r u , X I I I v e k , na fol. 3 v i n i c i j a l A p r i k a z a n a su d v a v o j n i k a na H r i s t o v o m g r o b u . Vojnici i m a j u u r u k a m a štitove ba­ d e m a s t o g o b l i k a . I s t i t a k a v š t i t n o s i i sv. K r š e v a n , p r e d s t a v l j e n n a r e l j e f u sv. M i h o v i l a , o k o 1389. n a p o r t a l u c r k v e sv. M i h o v i l a u Zadru. Vojnici k a o nosioci b a d e m a s t o g štita javljaju se i na c r t e ž u » U s k r s n u ć e « u K o s i r i ć e v o m k o d e k s u , kraj X I V i p o č e t a k XV veka, koji se čuva u s a m o s t a n u franjevaca u Šibeniku . V . D e n k s t e i n , k o j i s e s p e c i j a l n o b a v i o p r o u č a v a n j e m paveze, z a p a z i o j e d a s e b a d e m a s t i ili o v a l n i ( j a j a s t i ) š t i t o v i j a v l j a ­ ju najčešće u i t a l i j a n s k i m l i k o v n i m i z v o r i m a na s l i k a m a na ko­ j i m a su prikazani pešaci, konjanici i nosioci oklopa (armour-bearer). I štitovi p e š a d i j e i k o n j a n i k a bili su i d e n t i č n o g oblika, ali su se razlikovali po veličini. K o n j a n i c i su imali štitove ma­ n j e ili s r e d n j e v e l i č i n e , d o k s u š t i t o v i p e š a d i j e b i l i v e l i k i i z a k l a ­ njali su s k o r o celu njihovu figuru . 263

27

Ako b i s m o Denksteinove p e š a k e i nosioce oklopa nazvali njihovim p r a v i m i m e n o m — gradski stražari i zaspali vojnici, opet stražari, na Hristovom grobu, a konjanike identifikovali sa vlastelom, s a z n a j e m o da su u Italiji u X I V veku štit — scutum n o s i l e i s t e k a t e g o r i j e s t a n o v n i š t v a k a o i u D u b r o v n i k u u i s t o v r e m e . P r e m a t o m e scutum je i u I t a l i j i b i o o r u ž j e g r a d s ­ ke straže, p l e m s t v a i, uopšte, osoba koje nisu bile u izrazitoj 93

vojnoj organizaciji. To isto, sudeći p r e m a m a l o b r o j n i m likovnim izvorima, m o g l o bi se izreći i za D a l m a c i j u t r e ć e n t a . N a j r a n i j i p r i k a z b a d e m a s t o g štita n a n a š o j teritoriji na­ l a z i se u c r k v i s v . M i h a j l a u S t o n u , a u X I I I i u X I V v e k u sli­ k a n je u m a n a s t i r i m a na teritoriji današnje Srbije i Makedo­ nije. Da p o m e n e m o t a k v e štitove u O h r i d u , u Matejiću, Nerezim a , Lesnovu, Dečanima. Ti štitovi, k a o i oni na likovnim spo­ m e n i c i m a i z I t a l i j e , u k r a š e n i s u ili p r e d s t a v a m a , f i g u r a m a , k o j e b i t r e b a l o d a o d g o v a r a j u h e r a l d i č k i m z n a c i m a , ili o r n a m e n t a ! n i m u k r a s i m a , koji su sledili stilska s t r u j a n j a u u m e t n o s t i d o b a i p o d r u č j a g d e s u n a s t a l i , ili p a k i m a j u g v o z d e n e t r a k e koje su, i s t o v r e m e n o , bile u k r a s i p o j a č a n j e štita. Ni na j e d n o m meni poznatom prikazu takvih štitova, tj. štitova u posedu p l e m s t v a i p u č a n a , n i j e n a c r t a n g r b v l a d a r a ili k o m u n e . Ako bi se smelo iz toga da izvuku zaključci, oslanjajući s e p r i t o m e n a v e ć n a v e d e n i d o k u m e n t s k r a j a X I I I i d v a do­ k u m e n t a i z p r v e p o l o v i n e X V v e k a , o n i b i g l a s i l i : scutum d u b ­ r o v a č k e v l a s t e l e ili p u č a n a b i o j e u k r a š e n b i l o n j i h o v i m p r a v i m ili v e š t a č k i s t v o r e n i m g r b o v i m a ( n p r . v r s t a g r b o v a n a n a d ­ g r o b n i m p l o č a m a pučana) i u k r a s n i m m o t i v i m a . Jedino štitovi tog t i p a koji su ulazili u zvanično n a o r u ž a n j e O p š t i n e smeli su d a i m a j u i n s i g n i j e sv. V l a h a , z a š t i t n i k a g r a d a . I n a č e , d e k o r i s a nje štitova je stara pojava. Još iz VI veka postoje vesti da su o n i bili o m i l j e n p r e d m e t z a u k r a š a v a n j e z l a t a r a , a u X I v e k u sreću se prvi tragovi ukrašavanja štitova raznim zastrašuju­ ćim figurama, u č e m u se naziru počeci heraldike, koji u p u ć u j u na orijentalno poreklo . Među samim štitovima — scutum u D u b r o v n i k u p o s t o ­ jale su p a k razlike, i bile su p o z n a t e četiri vrste: 1. O b i č a n š t i t — scutum, k o j i se j a v l j a u d o k u m e n t i m a s a m o p o d t i m nazivom bez d r u g i h objašnjenja. To je štit o ko­ j e m j e d o s a d a b i l o g o v o r a i k o j i s e m o ž e s m a t r a t i t i p i č n i m šti­ t o m Dubrovnika i njegovog područja, odnosno stanovnika van vojnih formacija. On je pripadao inventaru kulturnih dobara zapadnog Mediterana. 2. M a l i š t i t — scutum parvum, p o m i n j e se u d o k u m e n t i m a s a m o j e d a n p u t , 1368. g o d i n e , u o p o r u c i v l a s t e l i n a N i k a M l a s k o nića . Mogućno da je on odgovarao m a n j i m štitovima koje su nosili italijanski plemići. 3. K a r a v a n s k i š t i t — scutum de caravana. Dva takva štita nalazila su se m e đ u stvarima i oružjem Marina de Massi, k o j i s u p o č e t k o m 1325. g o d i n e p r e d a t i n j e g o v o j ž e n i . T a k v i š t i t o v i r a đ e n i su u V e n e c i j i , p o m i n j u se u k a p i t u l a r u s l i k a r a iz p o s l e d n j i h decenija X I I I veka, a G. Monticolo s m a t r a da su bili n a m e n j e n i trgovini za »manje civilizovane narode« . Pre će biti da su to bili štitovi koje su nosili članovi k a r a v a n a , o d a k l e im i n a z i v . R a đ e n i su od k v a l i t e t n o g d r v e t a , k a o i scutum, ali 28

29

30

31

94

s u o b l a g a n i n e š t a v l j e n o m k o ž o m (pele) i s u š i l i s u s e u l e t n j i i n m e s e c i m a , dva, a u z i m s k i m tri d a n a , dok je za štitove obložene stavljenom kožom bilo p r o p i s a n o tri, o d n o s n o četiri dana . 4. B o s a n s k i štit, javlja se u dva d o k u m e n t a iz p r v e polo­ v i n e X I V v e k a . U d e c e m b r u 1335. g o d i n e p o d n e t a j e t u ž b a d a j e z a v r e m e p o ž a r a u K a š t e l u u k r a d e n i s p o d l u ž e z v o n a unurn scutum bosinensem . D r u g i p o d a t a k n a l a z i se u t e s t a m e n t u Ni­ k o l e S e r i z e , k o j i j e u m r o u k u ž n o j , 1348. g o d i n i , i z a v e š t a o d v a š t i t a de Bosna . 32

33

34

B o s a n s k i š t i t o v i , ili š t i t o v i r a đ e n i n a b o s a n s k i n a č i n , n i s u do sada objašnjeni , a o n j i m a je izrečena p r e t p o s t a v k a da su u p i t a n j u b i l e , b e z s u m n j e , s p e c i f i č n e t i p o l o š k e o s o b e n o s t i ili p o s e b n e k a r a k t e r i s t i k e , z a n a t s k e ili u m e t n i č k e . Polazeći od činjenice da štit nije bio s a m o odbrambeno oružje već da je u f e u d a l n o m d r u š t v u imao i simbolički karak­ t e r i p r e d s t a v l j a o p o i s t o v e ć e n j e s a v l a d a r o m ili d r ž a v o m ( n p r . , javljanje heraldičkih štitova na pečatima vladara i značajnih f e u d a l a c a , k a s n i j e i s i t n i j e g p l e m s t v a , ili š t i t a s t a p o l j a n a n a d ­ g r o b n i m p l o č a m a ) m o g l o b i s e r e š e n j e , i z g l e d a , tzv. b o s a n s k o g štita iz p r v e polovine X I V veka, naći u obliku štita koji se ja­ vlja na b o s a n s k i m p e č a t i m a iz tog v r e m e n a . To je m a l i trouglas t i š t i t , k o j i j e b i o o p š t e z a s t u p l j e n o b l i k š t i t a u E v r o p i , izu­ zev m e d i t e r a n s k i h z e m a l j a , i j a v l j a s e o d p o l o v i n e X I I v e k a , da bi t o k o m X I I I veka bio opšte prihvaćen i zastupljen u evro­ pskoj heraldici . 35

3 6

37

38

39

Mislim da bi takav tip štita, ukoliko nije prenesen motiv s e v r o p s k i h p e č a t a , t r e b a l o da o z n a č a v a š t i t u u p o t r e b i u n a o ­ r u ž a n j u vojske b o s a n s k i h b a n o v a , a kasnije i kraljeva, i to na p r o s t o r u centralne Bosne, u njihovom sedištu. Ti štitovi mogli su da pristižu u B o s n u iz oblasti gde su u p o t r e b l j a v a n i , najverovatnije, iz Ugarske, koja je, uopšte, uticala na naoružanje tog dela Bosne. Ne isključujem m o g u ć n o s t da su i r a đ e n i u Bosni. Trouglasti mali štitovi predstavljeni su na pečatima b a n a M a t i j e N i n o s l a v a (1232—1250), P a v l a S u b i ć a (1299—1312) i ba­ n a S t j e p a n a I I K o t r o m a n i ć a (1314—1353). J a v l j a j u se, z a t i m , i na pečatima kralja Tvrtka I . Specifičnost štita predstavljenog na pečatima s kraja X I I I i iz prve polovine X I V veka, u o d n o s u na evropske trouglaste štitove iz istog v r e m e n a , ogleda se s a m o u blago povijenoj ivici (si. 37), u k o l i k o n i j e s l u č a j n i p o t e z i z r a đ i v a č a , d o k s e povij e n e b o č n e s t r a n e javljaju i na e v r o p s k i m štitovima već u X I I I v e k u . T o n i j e s r c o l i k o b l i k , k a k o g a n a z i v a P .