Diplomatsko Konzularno Pravo

DIPLOMATSKO KONZULARNO PRAVO Diplomatsko i konzularno pravo je dio međunarodnog javnog prava. Čine ga pravila koja regulišu diplomatske i konzularne odnose u međunarodnoj zajednici. To su odnosi između država, država i međunarodnih Organizacija kao i međunarodnih organizacija među sobom. Ova pravila predstavljaju jedan od najranijih izvora međunarodnog javnog prava. Tokom istorije dešavalo se da su grupe nezavisnih država održavale odnose u nekoj vrsti koegzistencije. U takvim prilikama formirali su se specijalni običaji o njihovim različitim odnosima. Vremenom su se razvijala pravila o tome kako bi poslanstva i drugi specijalni predstavnici država trebali biti tretirani. Diplomatija kao vještina komunikacije između različitih subjekata uključuje pregovore između priznatih diplomatskih agenata. Ona je veoma stara institucija. Praksa na kojima je počivala u prošlosti sadrži međunarodna pravna pravila za koja rudimente, različite druge manifestacije i pojavne oblike nalazimo u gotovo svim periodima ljudske istorije. Pod diplomatijom u širem smislu podrazumijeva se nauka o spoljnim odnosima države, a u užem smislu nauka u zastupanju interesa države u odnosima između subjekata međunarodnog prava. Diplomatija je veoma stara ustanova, a sama riječ potiče od Grčke riječi diploma što znači–isprava. Tehnološki i opšti napredak učinio je da spoljna politika postane izuzetno značajna djelatnost i da se diplomatija osavremeni na taj način što se savremenom korpusu spoljnih poslova pridodaju novi elementi, a napušatju se stari i preţivjeli. Osim toga veoma je prisutan trend deformalizacije i dezinstitucionalizacije diplomatije. TakoĎe se u spoljno–političku djelatnost uključuju i mnogi drugi netipični faktori kao što su predstavnička tijela, parlamentarne grupe i nevladine organizacije. Diplomatija u praktičnom smislu predstavlja u stvari jedan od značajnih instrumenata pomoću kojeg se štite nacionalni interesi, obezbjeĎuje se sprovoĎenje odreĎene politike, utiče se na javno mjenje u drugim drţavama i u meĎunarodnoj zajednici u cjelini. Ona doprinosi afirmaciji politike zemlje koju predstavlja. Očigledno nisu u pitanju samo poslovi koji su administrativne prirode i odnose se na puko odrţavanje odnosa, već je često u uslovima opšte meĎuzavisnosti, politokratije i mondijalizacije svjetske trgovine riječ o djelatnosti koja ima nezamjenjivu ulogu u voĎenju ukupne politike jedne zemlje. Diplomatija u tom smislu moţe egzistirati izmeĎu drţava u ratu i oruţanim sukobima. I u jednom i u drugom konceptu riječ je o komunikaciji nezavisno od toga da li je prijateljska ili neprijateljska svrha kontakta. Diplomatija podrazumijeva razmjenu stalnih diplomatskih misija u smislu permanentnog i regularnog predstavljanja, što je potrebno i proizilazi iz njihovog članstva u UN i drugim meĎunarodnim organizacijama. MeĎutim i pored velikog značaja pa i sistematskog procesa deformalizacije, djelatnost diplomatije je podvrgnuta izvjesnim procedurama koje se moraju kretati u okvirima meĎunarodnog

prava. To je nuţno čak i onda kada bi trebalo afirmisati forme funkcionalnog djelovanja radi ciljeva koje smo nabrojili, za što je, bez ikakve sumnje, potrebno ogromno znanje, široka kultura profesionalnih diplomata i, iznad svega, poznavanje prilika u sredinama u kojima borave. Specijalne privilegije i imuniteti koji su se odnosili na diplomatski personal u različitim periodima nastajali su najčešće kao plod pragmatizma, ali i kao konsekvenca postojanja pojedinih principa kao suštinskih zahtjeva i osnova jednog meĎunarodnog sistema. Drţave mogu pregovarati i konsultovati se jedna sa drugom na različite načine. Mogu odrţavati odnose sa meĎunarodnim organizacijama, a zato je naravno potreban diplomatski personal. Stvaranje meĎunarodnih organizacija uz brojne druge faktore uslovilo je povećanje značaja multilateralne diplomatije.5 Posmatrano u funkcionalnom smislu sve dok diplomatski personal reprezentuje svoju drţavu različitim putevima uţiva izvjesne benificije koje proizilaze iz principa drţavnog suvereniteta, ali su one osim toga iskaz praktične potrebe. Klasični diplomatski odnosi se vode uglavnom na ambasadorskom nivou. Razvoj komercijalnih odnosa veoma je uticao da se ojača ustanova konzula. Nastanak brzih komunikacija stimulisao je kreiranje specijalnih misija koje se stvaraju ad hoc da bi obavile pojedine specijalne zadatke. Često u njima učestvuju šef drţave ili predsjednik vlade. Nakon tehničkih inovacija i tehnološkog napretka diplomatski personal se centralizuje i koncentriše u funkcionalnom smislu radi efikasnijeg i potpunijeg odgovora na svoje obaveze. Na polju diplomatskih imuniteta takoĎe postoje veoma značajan razvoj toga dijela meĎunarodnog prava. Uobičajena podjela diplomatije je na: bilateralnu i multilateralnu. Osim ovih postoji još šatl diplomatija i diplomatija na vrhu (ili samit diplomatija). Multilateralna diplomatija u današnjem intenzivnim meĎunarodnim odnosima igra veoma vaţnu ulogu. Valja naglasiti da postoje i druge podjele zavisno od toga koji se kriterijumi uzimaju u obzir.6 A) Organi za voĊenje i odrţavanje meĊunarodnih odnosa Djelatnost drţava u meĎunarodnoj zajednici odvija se preko nadleţnih organa vlasti koji predstavljaju drţavu kao subjekta meĎunarodnog prava. MeĎunarodni odnosi su se razvijali i uvrštavali nove supstrate u korpus prava predstavljanja drţava. Prema nekim autorima organi za voĎenje i odrţavanje meĎunarodnih odnosa se dijele na unutrašnje i spoljne.7 Prema ovoj klasifikaciji u prvu grupu, dakle u unutrašnje organe, spadaju šefovi drţava i vlada, ministri inostranih poslova i narodna predstavništva (skupštine) u nekim zemljama. Drugu grupu, spoljne organe čine: stalne diplomatske misije, specijalne misije i konzulati. Različite kategorije funkcija pojedinih organa su se odvijale uz poštovanje i primjenu pojedinih pravila. Ta pravila su kasnije

postajala obavezna putem običaja i ugovora. Pravila o rangu diplomatskih predstavnika prvi put su se utvrdila na Bečkom kongresu 1815. godine. B) Organi unutar drţave Organi unutar drzave su : šef drţave, vlada i ministar inostranih poslova. Šef drţave zastupa drţavu u meĎunarodnim odnosima i tokom sluţbenog boravka u inostranstvu uţiva privilegije i imunitete. Osim toga drţava u kojoj boravi duţna je da mu pruţi punu bezbjednost i zaštitu. U toj drţavi šef drţave uţiva sudski imunitet i ne moţe biti pozvan pred sud te drţave, čak ni u slučaju da je zatečen u vršenju krivičnih djela (apsolutni krivični imunitet). Prema najnovijim tendencijama, šef drţave nije u mogućnosti da izbjegne odgovornost za zločine protiv mira i čovječnosti, ratne zločine i genocid. Kada je riječ o graĎanskim sporovma takoĎe uţiva imunitet. Pred graĎanskim sudom se moţe pojaviti jedino ako dobrovoljno prihvati nadleţnost suda i to u slučaju kada su u pitanju sporovi u vezi nepokretnosti čiji je on vlasnik. MeĎutim, u tim prilikama šef drţave se pojavljuje kao privatna ličnost. U pogledu privilegija i imuniteta šefova drţava valja reći da one imaju opšti značaj, jer se odnose na sve šefove drţava, bez obzira na oblik vladavine i karakter vlada u njihovim drţavama. O imenovanju šefa drţave ili prestanku te funkcije obavezno se vrši notifikacija po pravilu svim drţavama. Šefovima drţava i vlada usljed svojstva koje imaju nije potrebna posebna punomoć za pregovore i za potpis ugovora, ali ipak valja naglasiti da se njihova djelatnost mora kretati i u okvirima ovlašćenja koja proizilaze iz najvišeg ustavnog akta drţave koju predstavljaju. Jedno od prilično spornih pitanja su imuniteti i privilegije lica koja prate šefove drţava na njihovim putovanjima u inostranstvo. Po ovom pitanju teoretričari meĎunarodnog prava su podijeljeni. Postoji veći broj teoretičara koji kaţu da tim licima treba priznati privilegije i imunitete, dok im drugi odriču pravo da uţivaju privilegije i imunitete. Potrebno je ipak cijeniti da lica koja prate šefa drţave moraju uţivati privilegije i imunitete najmanje iz funkcionalnih razloga, iako u najvećem dijelu svoje misije, tokom boravka u pratnji šefa drţave, vrše predstavljanje drţave. Usljed toga bi u tom smislu na osnovu jusreprsentationis valjalo da ograničeno uţivaju i ovaj dio privilegija i

imuniteta koji nije baziran na strogo funkcionalističkoj osnovi.8 B.1.) Neposredno voĊenje spoljnih poslova Vlada i ministar inostranih poslova, neposredno i operativno su zaduţeni u najvećem broju drţava za voĎenje spoljnih poslova. B.2.) Vlada Vlada je obično najviši organ izvršne vlasti u nekoj drţavi. Operativne zadatke vrši pod raznovrsnim nazivima. U meĎunarodnom smislu pod tim organom se podrazumijevaju institucije vlasti sposobne da preuzmu meĎunarodna prava i obaveze u ime svoje drţave. Funkcionisanje vlade je predviĎeno ustavnim propisima svake drţave. Personalno u ime vlade, po pravilu, nastupa predsjednik koji obično ima ovlaštenja da preduzima radnje koje obavezuju njegovu drţavu. B.3.) Ministar inostranih poslova Po pravilu funkcija voĎenja spoljnih poslova u personalnom smislu se povjerava najčešće ministru inostranih poslova. Ministar inostranih poslova vodi pregovore sa drugim drţavama, odrţava neposredne kontakte sa predstavnicima drţava akreditovanih u njegovoj zemlji, stara se o blagovremenom iznalaţenju rješenja za probleme koji se neposredno javljaju, daje uputstava i smjernice za rad diplomatskim agentima u misijama, kao i predstavnicima svoje zemlje koji učestvuju na meĎunarodnim skupovima i meĎunarodnim konferencijama. Poznato je da izjave koje daje ministar inostranih poslova obavezuju vladu čiji je član. U vezi sa tim postoji presuda Stalnog suda meĎunarodne pravde u slučaju Istočnog Grenlanda kada je ministar inostranih poslova Norveške, Ihlen, dao izjavu da Norveška neće protestovati za slučaj da Danska proširi svoj suverenitet na jedan dio Istočnog Grenlanda. Obzirom na to da je ministar inostranih poslova dao takvu izjavu, Stalni sud meĎunarodne pravde je presudio,uzimajući u obzir brojne druge fakte, da izjava ministra inostranih poslova drţave, data javno, obavezuje drţavu čiji je on ministar. U vezi ove presude razvila se čitava mala knjiţevnost, a praksa koja je kasnije uslijedila potvrĎuje veoma veliki značaj izjava ministara inostranih poslova uopšte.9 Ministru inostranih poslova nije potrebna punomoć da bi učestvovao u poslovima spoljno–političkog predstavljanja. To pravo da predstavlja svoju zemlju, u odnosima sa drugim drţavama, meĎunarodnim organizacijama i ostalim subjektima meĎunarodnog prava, na meĎunarodnim skupovima i meĎunarodnim konferencijama

se ipso jure stiče na osnovu same funkcije. Postavljenje ministra inostranih poslova, obavezno se notifikuje po pravilu svim ili širokom krugu drţava što se uzima kao redovan put obavještavanja o tome činu. B.4.) Predstavniĉki (parlamentarni) organi Predstavnički (parlamentarni) organi su takoĎe uključeni u procese spoljne politike i diplomatije, jer na spoljno političkom planu vrše vaţne poslove, prije svega, posredstvom kontakata sa odgovarajućim meĎunarodno-pravno relevantnim partnerima predstavničkih (parlamentarnih) organa drugih drţava. Posredstvom tih kontakata vrši se razmjena znanja i uspostavljaju se specifični vidovi saradnje na osnovu kojih se moţe doprinijeti uspješnom voĎenju konzistentne spoljne politike. U predstavničkim organima formulišu se dugoročni ciljevi i političke orijentacije pojedine drţave. Sa druge strane, predstavnički organi primaju izvještaje od organa koji neposredno vode spoljnu politiku. Time se stvara posebna vrsta meĎuzavisnosti koja je dominantna u eri parlamentarizma, ali je nuţna i odgovarajuća ravnoteţa i kontrola toga uticaja da bi se ostvarila diskrecija potrebna za poslove diplomatije. Nacionalna spoljno-politička aktivnost i djelatnost ima ponekad dominantan karakter u spoljnopolitičkim aktivnostima parlamentaraca, ali on ne mora uvijek da bude odlučujući. U toku redovnih diplomatskih odnosa, intenzivnog meĎunarodnog saobraćaja, rasta vaţnosti meĎunarodnih organizacija i jedinstvenih multilateralnih akcija, uloga predstavničkih tijela je takoĎe veoma značajna, ali nije ni pribliţno na nivou koji imaju organi operativno i neposredno zaduţeni da vode i kreiraju spoljnu politiku. C) Kodifikacija diplomatskog prava Kodifikacija diplomatskog prava je značajan poduhvat preduzet pod okriljem Ujedinjenih nacija. Usvojene su sljedeće Konvencije i to: 1) Konvencija o diplomatskim odnosima 1961.; 2) Konvencija o konzularnim odnosima 1963.; 3) Konvencija o specijalnim misijama 1969.; 4) Konvencija o prevenciji krivičnih djela protiv meĎunarodno zaštićenih ličnosti uključujući diplomatske agente 1973.; 5) Konvencija o predstavljanju drţava u odnosima sa meĎunarodnim organizacija univerzalnog karaktera. 1975. Od dokumenata koji regulišu ovu oblast najpoznatija je Konvencija o

diplomatskim odnosima. Usvojena je u Beču 1961. godine, a stupila je na snagu 1964. godine. Pravila meĎunarodnog prava, po kojima se regulišu diplomatski odnosi, su produkt duge prakse drţava koja se refelektovala u pravnim pravilima i odlukama. To pravo je kodifikovano i u Bečkoj konvenciji o diplomatskim odnosima.10 Dijelom je produkt pristupa koji je afirmisao funkcionalne potrebe, odnosno mogućnost da se diplomatske privilegije i imuniteti i drugi instituti urede pravilno, prije svega radi efikasnog voĎenja meĎunarodnih odnosa, potpunijeg i kvalitetnijg vršenja diplomatskih funkcija.11 Konvencija je značajna iz razloga što je kodifikovala postojeće običajno pravo, ali i po tome što je putem uvršćivanja novih pravila omogućila progresivni razvoj ovoga dijela meĎunarodnog prava. Ukoliko jedna drţava ne ţeli da uspostavi diplomatske odnose sa drugom drţavom ne postoji legalna obaveza da to uradi.12 Opšti legalni aspekti diplomatskih odnosa prema članu 2. Bečke konvencije 1961. godine predviĎaju da je za uspostavljanje bilateralnih diplomatskih misija potrebna obostrana saglasnost. Dakle, ne postoji obavezno pravo poslanstva, bez obzira na to što nezavisne drţave imaju kapacitetet da uspostave diplomatske odnose. Obostrana saglasnost moţe se izraziti i neformalno. Dakle, meĎusobno priznanje je uslov da bi se uspostavili i odrţavali diplomatski odnosi, ali nije potrebna formalna manifestacija toga priznanja. Neuspostavljanje diplomatskih odnosa i povlačenje diplomatskih predstavnika moţe biti rezultat praktičnih razmatranja ili forma sankcija. D) Klasifikacija osoblja Prema članu 1. Bečke konvencije osoblje misije se dijeli na: 1) diplomatsko osoblje koje ima diplomatski rang kao npr :šefovi misija, savjetnici, sekretari i atašei; 2) administarativno, tehničko osoblje, klerikalno osoblje i arhivisti; 3) posluţno osoblje koje čine zaposleni u misiji na poslovima vozača, kuhinjskim i drugim pomoćnim poslovima koje Bečka konvencija naziva "domaći posluţni servis misije". Prema Bečkoj konvenciji postoje dva instituta veoma značajna, a to su : šef misije, diplomatski agent, i članovi diplomatskog osoblja. Šef

misije je osoba izabrana od strane drţave slanja da obavlja poslove u tom svojstvu u drţavi prijema. D.1.) Šef misije Saglasno Bečkoj konvenciji precizirano je u članu 4. da drţava slanja mora da dobije agreman od drţave domaćina da bi postavila šefa svoje misije. Postavljanju šefa misije prethodi pribavljanje agremana. Agreman je dokumenat koji drţava slanja traţi od drţave prijema za osobu koju je predloţila da se akredituje kao šef njene misije. Sam termin agreman u leksičkom smislu znači saglasnost. Drţava domaćin ima nadleţnost da da, ili da odbije davanje agremana. Kada je riječ o postavljanju charge d'affaires ad interim, kao privremenog šefa misije, u situacijama odsutstva šefa misije za vrijeme odmora ili nemogućnosti da obavlja svoje poslove, agreman nije potreban. Funkcije šefa misije predviĎene su u članu 13. Bečke konvencije. Šef misije se smatra da je preuzeo svoje funkcije u drţavi domaćinu kada preda svoja akreditivna pisma, ili kada notifikuje svoj dolazak i kopije svojih akreditivnih pisama preda Ministarstvu inostranih poslova drţave domaćina, ili nekom drugom ministarstvu u skladu sa praksom u drţavi domaćinu koja se jedinstveno primjenjuje. Predaja akreditivnih pisama ili njihovih kopija odreĎena je datumom dolaska šefa misije. Drţavama domaćinima je prema članu 9. dozvoljeno da u bilo koje vrijeme proglase šefa misije za persona non-grata. D.2.) Klase i prezeansi Klase i prezeansi predviĎeni su u članu 14. Bečke konvencije.13 Ovim pitanjem se bavio Bečki kongres 1815 godine koji je uspostavio četiri klase šefova misija.Na Kongresu u Ahenu 1818 god izostavljena je klasa ministra rezidenta koja je bila predvidjena u dokumentima Bečkog kongresa 1815.Takvo stanje prihvaćeno je u Bečkoj konvenciji o diplomatskim odnosima iz 1961. godine. D.3.) Šefovi misija Šefovi misija se dijele na tri klase i to: 1) ambasadori ili nunciji akreditovani od strane Drţave Vatikanskog grada i drugi šefovi misija ekvivalentnog ranga; 2) poslanici, ministri i internunciji(ukinuto 1995) akreditovani kod

šefa drţave; 3) charge d'affaires akreditovani kod Ministra inostranih poslova. Izuzev razloga prezeansa nema drugih okolnosti koji bi uslovaljavali podjelu šefova misija prema ovako izloţenim klasama. Član 16. Bečke konvencije govori da šefovi misija imaju prezeans u skladu sa vremenom predaje akreditiva odnosno stupanja na funkciju. D.4.) Postavljanje ostalih ĉlanova misije Prema članu 7. Bečke konvencije u vezi sa članovima 5, 8, 9 i 11 drţava slanja moţe slobodno postavljati ostale članove svoje misije. Jedino je potrebno za vojnog atašea prethodno dostaviti prijedlog lica za imenovanje, radi dobijanja saglasnosti od drţave domaćina. Prilikom rada na Bečkoj konvenciji Komisija za meĎunarodno pravo je imala značajnih razlika u interepretaciji pravila o saglasnosti u vezi sa ostalim članovima diplomatske misije. Te razlike su se kretale od onih shvatanja koja su govorila da je potrebno obezbijediti saglasnost drţave domaćina za sve članove diplomatske misije, do onih koji su govorili da to nije potrebno, jer tako predviĎaju pravila običajnog prava.14 Pri ovome valja naglasiti da drţava domaćin u nekim slučajevima ima ovlašćenja da kontroliše postavljenje diplomtaskog osoblja za slučaj da se radi o licima koja nisu drţavljani drţave slanja. TakoĎe drţava domaćin ima ovlašćenja da ukaţe na prekomjerna postavljenja koja se ne kreću u okvirima standarda razumnog i potrebnog broja članova misije. Ponekad se postavi veoma oštro pitanje prevelikog diplomatskog osoblja pa se, shodno pravilima i principima mirnog rješavanja spornih pitanja, odreĎivanje razumnog i potrebnog broja objektivno teško utvrĎuje, jer je očigledno riječ o vrlo neodreĎenim formulacijama izvan konteksta jasnoće kakva se zahtijeva u pravnoj terminologiji. U vezi sa tim, nerijetko se postavlja pitanje koji su to objektivni parametri koji omogućavaju da drţava domaćin, izvan rezona diskriminacije i jednakosti, odbije prihvat pojedinih kategorija diplomatskog osoblja. E) Funkcije diplomatskih misija Funkcije diplomatskih misija predviĎene u članu 3. Bečke konvencije o diplomatskim odnosima su: 1) predstavljanje drţave slanja u drţavi prijema; 2) zaštita interesa drţave slanja i njenih graĎana u drţavi prijema u

okvirima limita predviĎenih meĎunarodnim javnim pravom; 3) pregovaranje sa Vladom drţave domaćina; 4) upoznavanje sa relevantnim okolnostima u drţavi domaćinu dozvoljenim sredstvima i izvještavanje o njima; 5) promocija prijateljskih odnosa izmeĎu drţave slanja i drţave prijema i razvijanje njihovih ekonomskih kulturnih i naučnih odnosa. TakoĎe se ističe da ništa u Konvenciji ne zabranjuje obavljanje konzularnih funkcija u okvirima diplomatske misije. Navedena lista ne iscrpljuje sve moguće funkcije, ali predstavlja kodifikaciju već postojećih u dugom vremenskom periodu u prošlosti, izuzev razvijanja prijateljskih odnosa, koja je novijeg datuma.15 Funkcija predstavljanja se odnosi na drţavu kao cjelinu. Obuhvata uţu dimenziju predstavljnja koja je po pravilu reprezentativnog karaktera. Osim toga, odnosi se na brojne zadatke kao npr. zaključivanje ugovora, reklamacije, ulaganje protesta, davanje izvinjenja, učešće na meĎunarodnim skupovima itd. Zaštita interesa drţave slanja u drţavi domaćinu ograničena je meĎunarodnim pravom. Posezanje za sredstvima koja nisu dozvoljena meĎunarodnim pravom, po prirodi stvari, su nedopuštena. U vezi zaštite interesa drţave slanja mogu se podnijeti različite vrste demarša usmenog i pismenog karaktera. Pregovaranje se obavlja povodom različitih poslova. Naročito je vaţna pripremna faza u kojoj diplomatska misija igra najznačajniju ulogu u velikom broju poslova. Naravno, ne isključuje se uloga diplomatske misije u završnim fazama pregovora. Kada je riječ o informisanju pribavljanje informacija se vrši svim dozvoljenim sredstvima. Diplomate mogu da zahtijevaju od nadleţnih organa informacije koje bi po obostranoj ocjeni mogle doprinijeti unapreĎnju meĎusobne saradnje. Nije dozvoljeno informisanje koje se postiţe špijunaţom, korupcijom i drugim neprihvatljivim djelima. Razvijanje i unapreĎenje prijateljskih odnosa je novija funkcija, ali čini se i najznačajnija, jer u svemu valja biti bazirana na principima uspostavljenim Poveljom Ujedinjenih nacija. Diplomati obavljaju vrlo korisne funkcije za koje se stalno prisustvo u stranoj drţavi pretpostavlja. E.1.) Okonĉanje funkcija Drţava slanja moţe, iz raznovrsnih političkih, praktičnih ili drugih razloga, okončaiti funkcije svakog pojedinca u svojoj misiji. O tome

šalje notifikaciju drţavi domaćinu. Prema članu 9. Bečke konvencije drţava domaćin moţe, bez obrazloţenja svoje odluke, notom obavijestiti drţavu slanja da su šef misije ili drugi članovi diplomatskog osoblja persona non grata. Za pomoćno, tehničko i posluţno osoblje drţava domaćin moţe odlučiti da nisu poţeljni ili da nisu prihvatljivi. U svakom slučaju, drţava slanja moţe kao sopstveni gest dobre volje da opozove člana diplomatske misije ili da okonča njegove funkcije u toj misiji.Neki pripadnik osoblja diplomata, moţe biti označen kao persona non grata i neprihvatljiv prije nego što stupi na teritoriju drţave domaćina. Termin persona non grata je formalno ekvivalentno prihvatljiv i primjenjiv u slučaju kada se radi o licima koja nemaju diplomatski rang. F) Prostorije i oprema Član 25. Bečke konvencije predviĎa da drţava domaćin mora dati saglasnost za upotrebu opreme za obavljenje funkcija u misiji.16 Poseban problem ranije se javljao kod sticanja, odnosno kupovine prostorija, jer su pravni sistemi pojedinih drţava isključivali prodaju zemljišta, zgrada i drugih nepokretnosti strancima ili stranim drţavama. U predlogu Komisije za meĎunarodno pravo zahtijevano je od drţava domaćina da dozvole kupovinu prostorija drţavama slanja kako bi se osigurao adekvatan smještaj misije. Bečka konvencija u članu 27. sadrţi prilično neodreĎena pravila o tome. To potvrĎuje formulacija u tom članu da je drţava prijema duţna da drţavi slanja odobri kupovinu prostorija potrebnih za njenu misiju ili da joj pomogne da lakše pronaĎe te prostorije na svojoj teritoriji saglasno sa svojim pravom. TakoĎe, gdje god je potrebno, domaćin pomaţe misijama da bi dobile odgovarajući smještaj za njihovo osoblje. F.1.) Prostorije Nepovredivost misija i zaštita prostorija od spoljnog miješanja je potreban i neophodan uslov uspostavljanja i funkcionisanja misije. Prostorije misije, uključujući i okolno zemljište, se upotrebljavaju i koriste u skladu sa imunitetima predviĎenim meĎunarodnim pravom. Bečka konvencija u članu 22. propisuje da su zgrade misije nepovredive i sluţbena lica drţave domaćina ne mogu ući u njih bez

saglasnosti šefa misije. Drţava domaćin ima obavezu da preduzima sve odgovarajuće korake da bi zaštitila prostorije misije protiv ilegalnih ulazaka i da ih zaštiti od uznemiravanja i ugroţavanja njihovog digniteta. Diplomatske misije njihova oprema, svojina i transportna sredstva imaju imunitete od istrage, rekvizicija i izvršenja. Pravilo iz člana 22 sadrţi mogućnost izuzetka u slučajevima nuţde, u situacijama kada okolnim zgradama prijeti velika opasnost od poţara ili u slučaju upotrebe zgrade misije za nedozvoljene svrhe. Pitanje je da li se moţe ovakvo reagovanje posmatrati na nivou opšteg principa ili je potrebno da se pribavi odobrenje kako bi se moglo pristupiti ugroţenim objektima. Dokazi praktičnih komplikacija koje su prijetile miru nastupali su usljed raznovrsnih zloupotreba lokacija stranih ambasada, napuštanja prostorija ambasada i upotreba ambasada za ilegalne aktivnosti. To je doprinijelo da se u Velikoj Britaniji uspostave različite nadleţnosti vlasti za kontrolu diplomatsko konzularnih prostorija. Tako je usvojen Zakon o diplomatskim i konzularnim prostorijama 1987. godine u kojem se predviĎaju specijalni standardi radi zaštitie stranih ambasada. Pitanje jurisdikcije lokalnih sudova, u vezi akcije protiv drţava slanja, je takoĎe veoma komplikovano i spada u domen posebnih pitanja.17 Bečka konvencija ne sadrţi propise o diplomatskom azilu, mada se u članu 41. kaţe da postoje specijalni sporazumi koji mogu, na osnovu bilateralnog priznanja, uspostaviti davanje azila za političke bjegunce unutar misije. Najvaţniji razlozi za izostavljanje azila, iznijeti za vrijeme pripremnog rada Komisije za meĎunarodno pravo UN povodom Bečke konvencije 1961. godine, odnosili su se na spor da li se pravo azila odnosi na politička ili na još neka druga djela. Na drugoj strani, postoje regionalna pravna pravila o azilu u Havanskoj konvenciji o azilu iz 1928. godine,donijetoj u okviru Organizacije američkih drţava.18 G) Arhive, dokumenti i sluţbena korespondencija Bečka konvencija 1961. godine je predvidjela nepovredivost arhiva, dokumenata misije u bilo koje vrijeme i bilo kada i bilo gdje se oni nalazili.19 TakoĎe je predviĎeno da diplomatski prtljag ne moţe biti otvaran ili

zadrţan. Kontrola i potreba da se obezbijede dokazi o zloupotrebi diplomatskog prtljaga, u formi komercijalnih ili nedozvoljnih poslova, transporta droge ili opreme za terorističke akte učinili su da se skenira prtljag u specifičnim prilikama kako bi se, u tim prilikama, potvrdile osnovane sumnje. Usljed toga su moguće odreĎene povrede. MeĎutim, Komisija za meĎunarodno pravo UN se angaţovala na izradi potpunijih i preciznijih pravila koja bi se odnosila na diplomatsku poštu i diplomatskog kurira.20 H) Ispunjavanje poslova u drţavi domaćinu Ispunjavanje duţnosti u drţavi domaćinu pretpostavlja brojne zakonske i administarativne mjere. Policijski organi moraju pruţiti potpunu bezbjednost i zaštitu personalu misija i njihovim prostorijama. Za slučaj povrede privilegija i imuniteta drţava domaćin mora pokrenuti pitanje odgovornosti. I) Diplomatske privilegije i imuniteti U Bečkoj konvenciji iz 1961. godine utvrĎen je krug lica koja uţivaju diplomatske privilegije i imunitete. To su: šef diplomatske misije, ostalo diplomatsko osoblje, administrativno–tehničko i posluţno osoblje i lična posluga. U ovaj krug uključuju se članovi porodice i domaćinstava svih ovih kategorija izuzev lične posluge. Privilegijama i imunitetima se koriste kao sto je navedeno šef misije, ostalo diplomatsko osoblje i članovi njihovih porodica. Administrativno tehničko i posluţno osoblje uţiva privilegije i imunitete kao redovno diplomatsko osoblje u krivičnim stvarima. U graĎanskim i upravnim stvarima uţivaju imunitete koji obezbjeĎuju nesmetano i nezavisno vršenje njihovih poslova u misiji . Na ovu kategoriju lica ne odnose se imuniteti oslobaĎanja od pregleda ličnog prtljaga. Članovi njihovih porodica u prvom stepenu srodstva uţivaju imunitete i privilegije u istoj mjeri kao i oni. U suštini diplomatskih odnosa je vršenje diplomatskih funkcija na teritoriji drţave prijema. Imajući kapacitet da uspostavi diplomatske odnose, drţava prijema preduzima korake da bi omogućila drţavi slanja olakšice potrebne za obavljanje diplomatskih poslova. Praktične potrebe se zasnivaju na funkcionalnoj teoriji. Shodno tome, moglo bi se istaći da se diplomatske privilegije i imuniteti zasnivaju na suverenom pravu drţava i na funkcionalnim osnovama obavljanja diplomatskih poslova. I.1.) Teorije o diplomatskim privilegijama i imunitetima

U literaturi o diplomatskim privilegijama pominju se tri glavne teorije i to : 1) teorija eksteritorijalnosti; 2) teorija predstavljanja; 3) funkcionalna teorija. Prve dvije teorije gotovo da su napuštene u svom izvornom obliku. Ova treća u odnosu na njih pokazuje mnoge odlike koje joj daju prednost. Ipak poslije Drugog svjetskog rata i u odnosu na ovu teoriju počinju da se pojavljuju odreĎene rezerve i ističu nedostaci, pa i neadekvatna rješenja pojedinih pitanja. Usljed toga pojavljuju se elementi koji u strogom smislu ne bi mogli pripadati toj teoriji.21 Teorija eksteritorijalnosti zasnovana je na fikciji da se misije i diplomatsko osoblje tih misija ne nalazi na teritoriji drţave domaćina. Elementi reprezentativne teorije u svom klasičnom vidu, po kome se nedodirljivost ličnosti vladara prostire i na njegove diplomatske predstavnike, neminovno je morala biti napuštena kao anahronizam. Stoga se primjenjuju samo neki njeni elementi u izmijenjenim formama. Jedno kvazi logično pojašnjenje ove situacije jeste da su diplomatski agenti, diplomatsko osoblje i prostorije misije eksteritorijalni tj. da su pod teritorijalnom jurisdikcijom drţave slanja. Posledice ove teorije nikada se nisu pretočile u vaţeće pravo i nema prava koje ukazuje na realnu mogućnost primjene takvih konstrukcija. TakoĎe se ne bi moglo reći da postojeća pravila počivaju na kombinacijama drugih teorija niti bi se mogla osporiti u potpunosti tvrdnja da je korpus ovih pravila kompatibilan sa reprezentativnom teorijom obzirom da je diplomata predstavnik drţave slanja. Neka pravila sadrţe odlike predhodne dvije teorije, izmijenjene i prilagoĎene sadašnjem vremenu i objektivno postojećim odnosima. Osim ovih, javljaju se pojedini elementi koji nemaju validnu i čistu teorijsku osnovu, ali se uprkos tome odrţavaju i primjenjuju. MeĎutim i pored iznijetih ograničenja, funkcionalna teorija ima najviše mogućnosti da garantuje da se privilegije i imuniteti mogu odrţati do nivoa potrebnog za uspješno obavljanje funkcija. Očigledno i u ovako nesavršenoj formulaciji sadrţan je funkcionalni karakter privilegija i imuniteta diplomatskih predstavnika drţava. Ona predstavlja korak naprijed, ali ne odgovara u cjelini potrebama prakse što se veoma često potvrĎivalo u toku rada diplomatskih

misija. S druge strane, insistiranje na tim karakteristikama uticalo je da se zapostavi njihov reprezentativni karakter. To je navodilo mnoge teoretičare da pokušaju putem teorijskih analiza da umanje te slabe strane. Pored ove tri glavne teorije o osnovu privilegija i imuniteta u literaturi se biljeţe i i druge koje nemaju uporište u savremenom meĎunarodnom pravu te se stoga smatraju nepotpunim. To su teorije: 1) tolerancije, 2) dobre volje, 3) kurtoazije, i 4) prećutnog sporazuma. Prema našoj ocjeni svaka od ovih teorija mogla bi da bude jedino manji ili veći dio tri naprijed izloţene glavne teorije. Teorije dobre volje i tolerancije zasnovane su na vanpravnim elementima kao glavnim i odreĎujućim, što sa stanovišta meĎunarodnog prava teško moţe biti objektivizirano. Očigledan je naglasak na voljnim elementima. Teorija kurtoazije zasnovana je na uvjerenju da se prema diplomatskom osoblju treba postupati sa paţnjom i stoga se uglavnom temelji na dobrom vaspitanju što bi moglo biti prilično nesigurno sa stanovišta pravne logike. Teorija prećutnog sporazuma prije bi se mogla shvatiti kao jedan od preduslova funkcionisanja diplomatskih privilegija i imuniteta naročito u početnim fazama formiranja neke misije. Ovu teoriju je zastupao profesor Bartoš. MeĎutim, ona usljed svoga ograničenog opsega nije obuhvatala neke neophodne elemente prisutne u radu misija, odnosno pomoću ove teorije oni se ne mogu objasniti. (Npr: nedostatak reciprociteta, imunitete meĎunarodne organizacije, jednostrano akreditovanje itd.) Djela u kojima se raspravlja o ovim teorijama brojna su. Prema našem mišljenju elementi teorije eksteritorijalnosti i reprezentativne teorije nalaze se u osnovi imuniteta nepovredivosti zgrada i prostorija misije. Tome je donekle pogodovala opšta tendencija suţavanja privilegija i imuniteta. Ali to nije ometelo da se javljaju suprotne tendencije proširivanje imuniteta što je posebno karakteristično za diplomatiju u meĎunarodnim organizacijama. Riječ je o onim privilegijama i imunitetima svojstvenim ovom tipu diplomatskog

opštenja. I.2.) Odricanje od imuniteta Pitanjima odricanja od imuniteta bavi se član 32 Bečke konvencije. U njemu se predviĎa da se drţava slanja moţe odreći imuniteta za članove svoje diplomatske misije. Ranije se odricanje od imuniteta primjenjivalo vrlo restirktivno i u rijetkim prilikama. Prema ovom članu Bečke konvencije drţava slanja moţe se odreći imuniteta od jurisdikcije za svoj diplomatski personal. Lica za koje se inicira procedura ne mogu se pozivati na imunitet u drugim sličnim ili situacijama direktno vezanim sa tim zahtijevom. Odricanje od imuniteta u vezi sa graĎanskim i administrativnim procedurama ne implicira odricanje imuniteta od izvršenja odluke u tim istim pravnim stvarima, jer je za to potrebna posebna izjava o odricanju od imuniteta.22 Značaj principa o ovim imunitetima koji su sadrţani u Bečkoj konvenciji je naglašen i u sporu pred MeĎunarodnim sudom pravde koji se odnosio na diplomatsko osoblje SAD zatočeno u Iranu. Presuda je donijeta od 24. maja 1980. godine.23 U meritumu presude Sud kaţe da je obaveza Iranske vlade ne samo ugovornog karaktera, već je ta obaveza propisana opštim meĎunarodnim pravom. U tom slučaju Vlada Irana ima odgovornost zbog propuštanja da zaštiti misije i osoblje tih misija SAD od akcija svojih militantnih drţavljana.Militantni religiozni fanatici su ih drţali oko četri stotine dana kao taoce. Bečka konvencija nije mijenjala pravila običajnog prava prema kojima su drţave slobodne da se prećutno sporazumijevaju rukovodeći se običajnim pravom. I.3.) Nepovredivost diplomatskih agenata Bečka konvencija u svom članu 29. kaţe da su diplomatski agenti nepovredivi. Diplomatski agent ne moţe biti podvrgnut niti jednoj formi pritvaranja i zatvora. Drţava domaćin je duţna da diplomatskom agentu preduzimajući sopstvene odgovarajuće mjere obezbijedi zaštitu od svake vrste napada na njegovu ličnost, slobodu i dignitet. Esencija njegove nepovredivosti je izuzeće od krivične jursidikcije. Članom 31. Bečke konvencije predviĎen je imunitet od krivične jurisdikcije u drţavi domaćinu. Ovakva formulacija je preuzeta iz meĎunarodnog običajnog prava. Za slučaj da diplomatski agent

počini teško krivično djelo ili ponovljeno krivično djelo mogao bi se proglasiti za persona non grata.24 Naravno slučajevi posebne nuţnosti nalaţu izuzetak od ovoga pravila. Bečka konvencija predviĎa u svom članu 30 nepovredivost privatne rezidencije diplomatskog agenta na nivou predviĎenom za prostorije misije.25 Njihova prepiska, imovina korenspondencija uţivaju sličnu nepovredivost. Ovi principi primjenjuju se na privremeni boravak diplomatskih agenata. I.4.) Imuniteti od jurisdikcije lokalnih vlasti Diplomatski agenti uţivaju imunitete od jurisdikcije lokalnih sudova. Ova vrsta imuniteta ne isključuje primjenu materijalnog prava. Imuniteti mogu biti opozvani i u tom slučaju se moţe primijeniti lokalno pravo. Bečka konvencija u svom članu 41 propisuje obavezu diplomatskih agenata da poštuju zakone drţave domaćina. I.5.) Imuniteti od civilne i adminisrtrativne jurisdikcije Imuniteti od graĎanske i administarativne jurisdikcije predviĎeni su u članu 31. Bečke konvencije i imaju opštu primjenu. Izuzeci od opšteg pravila se odnose na sljedeće slučajeve: 1) kada je riječ o nepokretnoj imovini koja se nalazi u privatnoj svojini diplomatskog agenta izuzev ako je drţi za potrebe drţave slanja i misije; 2) u vezi imovine u kojoj se agent nalazi u ulozi izvršioca, administaratora, nasljednika legatara kao privatna ličnost, uz uslov da se takva uloga ne odnosi na članove misije; 3) u slučajevima kada se diplomatski agent nalazi na poslovima komercijalne i ekonomske djelatnosti u drţavi domaćinu izvan njegove profesionalne aktivnosti. U ovom slučaju se za tu djelatnost prepostavlja saglasnost drţave domaćina. Ovaj tip izuzeća od jurisdikcije odnosi se i na posebne sudove koji se u tim slučajevima pojavljuju, s tim što taj sud vrši svoju funkciju za koju je nadleţan. Ponekad administarativni organi vrše izvjesne funkcije slične sudskim. Izuzeci od ovih imuniteta predstavljaju višu razvojnu fazu i odraţavaju shvatanje da se imuniteti koje uţivaju diplomati moraju odreĎivati prema meĎunarodnom pravu. Izuzetak bi mogao nastupiti kada se odnose na nepokretnu imovinu koja je rezidencija agenta. I.6.) Imuniteti od jurisdikcije za sluţbene akte U vezi imuniteta za sluţbene akte valja naglasiti da su oni stalnog

karaktera. To znači da se na tu vrstu imuniteta osoba koja je vršila sluţbeno taj akt moţe uvijek pozvati pa i u sitauacijama kada više nije u diplomatskoj sluzbi. Kada je riječ o privatnim aktima i radnjama imuniteteti prestaju kada se napusti diplomatska sluţba. Principijelno imuniteti se prostiru na akte koji su u funkciji sluţbenih radnji i mogu uključivati recimo i saobraćajne nesreće na sluţbenom putu. Neki autori prave razlike izmeĎu akata za koje postoji mogućnost odricanja od imuniteta i na one za koje to nije moguće. I.7.) Imuniteti od primjene lokalnog prava Prema nekim autorima ovi imuniteti čine najveći dio privilegija i imuniteteta i imaju poseban značaj za funkcionisanje misije. U njima je veoma vaţno to što otklanjaju mogućnost izvršenja. Tu spadaju takoĎe mjere osloboĎenja od poreza i taksi. U pojedinim slučajevima diplomati su osloboĎeni od indirektnih taksi. Ovi imuniteti odnose se na oslobo|enje od carinskih davanja, ličnih usluga, javnih usluga, vojne obaveze, socijalne sigurnosti i obaveze svjedočenja. OslobaĎanje od carinskih davanja za lične stvari za agenta i za članove njegove porodice ima dugu praksu, ali ponekad i izvjesne nesaglasnosti u sferi karakterizacije ličnih stvari. TakoĎe je praksa oslobaĎanja od taksa i poreza ponegdje nekonzistetntna, ali ima dugu istoriju i preuzeta je iz običajnog prava.26 I.8.) Ostali znaĉajni aspekti imuniteta Korisnici privilegija i imuniteta mogu biti lica koja nisu drţavljani niti stalni rezidenti drţave slanja, ako se nalaze u njenoj sluţbi.27 U pogledu njihovih imuniteta valja naglasiti da praksa drţava nije ujednačena. Kao potvrda toga stava sluţi veoma široka debata na pripremnim sesijama Bečke konvencije iz 1961.28 Pitanja imuniteta za ovu grupu lica regulisano je u članu 37. Bečke konvencije u kojemu se kaţe: da članovi administarativnog, tehničkog i pomoćnog osoblja, zajedno sa članovima njihovih porodica, ako nisu drţavljani ili stalni rezidenti drţave domaćina, uţivaju privilegije i imunitete koji se ne odnose na akte izvan njihovih poslova. Članovi pomoćnog osoblja uţivaju privilegije i imunitete vezane za svoje poslove. Oni su osloboĎeni od taksa i poreza na lična primanja i na neka socijalna davanja predviĎena u članu 33., mada o ovoj drugoj kategoriji osloboĎenja ne postoje precizna odreĎenja,a i

praksa drţava je veoma raznorodna. I.9.) Trajanje privilegija i imuniteta Različiti su osnovi okončanja funkcija članova diplomatske misije. Postoje slijedeći osnovi okončanja funkcija i to: opozivanje, prekid zbog rata izmeĎu drţave slanja i drţave domaćina, prestanak postojanja drţave slanja ili drţave domaćina.29 Trajanje privilegija i imuniteta utvrĎeno je u članu 39. Bečke konvencije. U njemu je predviĎeno da se privilegije i imuniteti uţivaju od momenta stupanja na teritoriju drţave domaćina prilikom preuzimanja posla ili od momenta kada je njegovo postavljenje notifikovano Ministarstvu inostranih poslova, odnosno drugom ministarstvu nadleţnom za te poslove. Kada se funkcije lica, koje uţivaju privilegije i imunitete, završe logično je da se završava uţivanje privilegija i imuniteteta. MeĎutim, smatra se opravdanim da se produţavaju i na kratko razumno vrijeme nakon okončanja posla u misiji. Privilegije i imuniteti se uţivaju nadalje za slučaj da izbije ratni sukob. J) Konvencija o specijalnim misijama iz 1969. godine Pored stalnih klasičnih oblika diplomatije egzistiraju i posebni oblici ad hoc diplomatije. Pojedini autori ovu vrstu diplomatije smatraju po vaţnosti ravnu ostalim vrstama. Najvaţniji oblik ove vrste diplomatskih misija su specijalne misije.30 Specijalne misije nemaju utemeljenje u običajnom pravu, ali imaju status koji nije u suprotnosti sa funkcijama i imunitetima suverene drţave. Ovdje postoje i kategorije specijalnih misija ili ad-hoc diplomatije i predstavnici drţava na ad-hoc konferencijama. Dio ove konvencije se bazira na postojećoj praksi, a drugi dio je konstituisan na osnovu opšteg razvoja meĎunarodnog prava. Poznati su mnogi slučajevi kada drţave šalju specijalne misije pojedinim zemljama radi rešavanja različitih pitanja. Ti poslovi se mogu obavljati djelimično u zajednici sa stalnim osobljem diplomatskih i konzularnih misija. Specijalne misije imaju veoma značajne funkcije koje se odnose na posjete šefova drţava svečanostima i sahranama u inostranstvu, posjetama ministara inostranih poslova svojim kolegama radi pregovora ili u poslovima koje razne delegacije obavljaju u ekonomskoj saradnji i mnogo čemu drugom.

Dugo se odrţavalo shvatanje da se ove misije mogu posmatarati kao djelovi bilateralnih diplomatskih misija. MeĎutim, očigledno da takvo stanje nije odgovaralo stvarnosti. Stoga je započeo rad na izradi Konvencije o specijalnim misijama koja je usvojena 8. decembra 1969. godine.31 U Konvenciji se prihvataju kao najvaţniji slijedeći principi i to: 1) specijalne misije su produkt saglasnosti drţava; 2) sastavljene su po pravilu od predstavnika drţava koji imaju pravo na imunitete; 3) ove misije nemaju prvenstvo u odnosu na stalne misije; 4) privremenog su karaktera, jer završavaju rad kad se postigne cilj zbog kojega su formirane. Prema članu 8. drţava slanja mora učiniti na znanje drţavi domaćinu kolika je veličina i sastav misije. Shodno članu 17. misije moraju biti smještene u mjestu za koje je saglasnost dalo ministarstvo spoljnih poslova drţave slanja. K) Imuniteti specijalnih i ad hoc misija Nezavisno od okolnosti da li su ad hoc misije tehničke ili političke mogu imati imunitete koji se baziraju na pravilima iz Bečke konvencije iz 1961. godine sa analognim i odgovarajućim modifikacijama. Prema članu 31. članovi specijalne misije nemaju imunitete u vezi saobraćajnih nezgoda izvan sluţbenih funkcija. Članovi specijalne misije prema članu 27. imaju slobodu kretanja koliko je potrebno za obavljanje poslova i funkcija koje su za tu misiju predviĎene. Pravna regulativa problema funkcionisanja ovih misija je obuhvaćena u Konvenciji o specijalnim misijama iz 1969. godine, koja se u osnovi bazira na Bečkoj konvenciji iz 1961. godine. Ponekad se mogu pojaviti problemi prezeansa. Prezeans se po pravilu odreĎuje prema protokolu drţave domaćina. Najčešći je prezeans prema azbučnom redu. Neke drţave primjenjuju prezeans u skladu sa vremenom prispjeća misija.32 K.1.) Poĉetak i trajanje specijalne misije Specijalne misije su posebne u tom smislu što svoj rad započinju prvim susretom sa predstavnicima drţave domaćina. Nije potrebno predavati akreditivna pisma, što prema nekim autorima čini neizostavan dio principa nezavisnosti specijalne misije. Po pravilu se

uspostavlja direktan kontakt sa odgovarajućim predstavnicima drţave domaćina. Funkcije misije prestaju izvršenjem zadataka. Njihov rad moţe prestati i na osnovu notifikacije drţave slanja o povlačenju misije. L) Samit diplomatija Samit diplomatija ili diplomatija na vrhu svoj procvat je doţivjela u skorije vrijeme. Prije Drugog svjetskog rata nije imala neku naročito izraţenu rasprostranjenost. Postoje brojni institucionalizovani samiti bilateralnog ili multilateralnog tipa. Poznati su samiti francuskog i njemačkog šefa drţave. Francuska ima ovaj tip samita sa brojnim tzv. frankofonskim zemljama. Sličan sistem ima Velika Britanija za zemljma Komonvelta. Postoje brojni multilateralni samiti pojedinih grupa drţava u okviru sistema Ujedinjenih nacija. Slični samiti egzistiraju u OEBS-u, Savjetu Evrope, G-7, Organizaciji Američkih drţava, Organizaciji afričkog jedinstva itd. TakoĎe postoje brojni ad hoc samiti koji se organizuju radi vršenja različitih poslova iz političkih, ekonomskih, kulturnih sfera i ceremonijalnih radnji. Samiti ne ugroţavaju diplomatiju, već obogaćuju forme saradnje meĎu narodima i drţavama. Zasnivaju se u pojedinim fazama na opšte usvojenim pravilima koji imaju karakter običajnog prava. M) Beĉka konvencija o predstavljanju drţava u njihovinm odnosima sa meĊunarodnim organizacijama univerzalnog karaktera iz 1975. godine Ovaj dokument dolazi kao plod zanimljivog rasta interesovanja za progresivni razvoj i kodifikaciju diplomatskog prava. Taj proces je intenziviran Rezolucijom Generalne skupštine UN iz 1955.god. Komisija za meĎunarodno pravo radeći na ovim problemima zapazila je brojne nove elemente koji su zahtijevali teorijsko razrješenje. Predlagalo se da dio koji se odnosi na meĎunarodne organizacije nosi naziv ―diplomatsko pravo meĎunarodnih organizacija‖. Pri tome se smatralo da bi ovaj izraz mogao obuhvatiti pravila vezana za djelatnost meĎunarodnih organizacija, predstavljanja drţava kod njih i u nešto manjem obimu kod drugih meĎunarodno priznatih subjekata.33 Neki članovi Komisije za meĎunarodno pravo (KMP) su smatrali da bi se svi relavantni odnosi mogli pokriti izrazom ―diplomatskih

odnosa meĎunarodnih organizacija―. Na drugoj strani pojedini teoretičari i drugi članovi KMP su bili mišljenja da je najbolje ove probleme svrstati u okvire opšteg meĎunarodnog prava obzirom da se radi o neposrednoj manifestaciji jus legationis. Komisija za meĎunarodno pravo je 1963. godine uradila prvi izvještaj u kojemu su bile istaknute namjere tvoraca, prioritetna pitanja, načini i metodi rada. U tom projektu u red priopriteta svrstane su stalne misije akreditovane kod meĎunarodnih organizacija i delegacije na konferencijama u UN.34 Nakon toga se uočilo da bi vrlo brzo trebalo riješiti pitanje opredeljivanja za posebno uobličavanje pravila ili za njihovo izvoĎenje iz postojećih pravila meĎunarodnog prava. Prezentirani su u vezi sa tim brojni doktrinarni stavovi koji su imali veliki uticaj na dalji razvitak i rad. Prevagu je odnijelo shvatanje da treba izraditi nova pravila, jer je riječ o veoma specifičnim pravnim fenomenima. Tu specifičnost u prvom redu uslovljava različita struktura ovoga fenomena u odnosu na subjekta koji je po svojim svojstvima različit od drţave. Osim toga u radu osoblje stalnih misija dolazi u dodir sa ekspertima i meĎunarodnim sluţbenicima koji nijesu predstavnici drţava već meĎunarodne organizacije. Ta lica pripadaju specifičnom krugu zaštićenih osoba sa odgovarajućim privilegijama i imunitetima potrebnim za obavljanje funkcija. Ove i druge specifičnosti uslovili su pravilno opredeljenje KMP da se pristupi izradi posebnih pravila. Mada pri svemu ovome ne bi bilo ispravno negirati brojne sličnosti sa bilateralnom diplomatijom koja se ipak morala svrstati u poseban kontekst kao element dijela strukture prisutan inercijom karakterističnom za meĎunarodno pravo kada je riječ o fenomenima koji se u odreĎenom ograničenom vidu proţimaju.35 KMP je 1971. godine pripremila nacrt Konvencije, poslije konsultacija o nacrtu Generalna skupstina UN donijela je Rezoluciju 3072 XXVIII o sazivanju Konferencije UN posvećenoj predstavljanju drţava u odnosima sa univerzalnim meĎunarodnim organizacijama početkom 1975. godine u Beču. Generalna skupština je pozivala kao posmatrače Pokrete za nacionalno osloboĎenje priznate od strane Arapske lige i od Organizacije arapskog jedinstva. Februara 1975. godine uz pompu i protokolarnu aktivnost u Bečkom

dvorcu Hofburg, predsjednik Austrije otvorio je Konferenciju. Ona je nakon toga nastavila rad pod rukovodstvom Biroa na čijem se čelu nalazio brazilski diplomata Jose Sette Camara. Rad se odvijao u slijedećim grupama: 1) grupa zapadnih zemalja u koju su ušle još: Australija, Japan, Novi Zeland, Španija i Finska; 2) grupa socijalističkih zemalja; 3) grupa latinsko – američkih zemalja; 4) grupa afro-azijskih zemalja. Ovakav sistem omogućavao je postizanje kakvog takvog konsenzusa ali i produbljivanje raznovrsnih suprotnosti. TakoĎe je značajno sa stanovišta usvajanja pojedinih pravila minimiziranje učešća nekih delegacija u situacijama kada su prihvatile stanovništa suprotnih grupa ukoliko su ona bila opravdana. Uprkos tome povlačila se jedna značajna kontroverza dugo vremena, a odnosila se na ulogu Bečke konvencije iz 1975. godine u relacijama sa drugim konvencijama o diplomatskim odnosima. Neki autori su zagovarali stav da ona u odnosu na tri kodifikovane konvencije instrumenta ima tek komplementarni karakter.36 MeĎutim, kako od 60-tih godina uloga UN postaje sve značajnija i kvalitativno bogatija opravdano bi bilo zaključiti da ovi oblici saradnje predstavljaju fenomen posebnog karaktera. U prilog tome stanovištu ide na ruku činjenica da se sa pretenzijom cjelovitog regulisanja pojavljuje prvi put materija stalnih i stalnih posmatračkih misija. Pri takvom konceptu vodilo se računa da je praksa ustanovljena na osnovu Povelje UN, Opšte konvencije iz 1946. godine, Sporazumima o sjedištu, vrlo uspješna i da tom djelu treba obezbjediti odreĎeni kontinuitet. Regulacija stalnih i posebnih posmatračkih misija, osim što je potvrĎivala univerzalno usmjerenje UN, pokazivala je opravdanost napora preduzetih u svrhu njegove legislacije. Ipak takva orijentacija nije prošla bez odreĎenih otpora. To potrvĎuju ona mišljenja izraţena na KMP koja su se zalagala za regulisanje u formi Aneksa ili na neki drugi poseban način. Očigledno da je u tim zahtjevima bio prisutan snaţan uticaj drţava sjedišta organizacije i njihove ţelje da plasiraju svoje političke interese. U projektu su zapaţeni neki propusti koji su izazvali ţučne reakcije drţava na čijoj su teritoriji bili sjedišta organizacija. Nisu bile predviĎene odredbe o institutu persona non

grata u čemu su drţave domaćini vidjeli nedostatak potrebnih garancija za zaštitu svojih interesa. Sa druge strane pojavila su se nastojanja biroa konferencije da unekoliko pomiri ta dva suprotna stanovišta. Taj posao nije bio lak, jer su se formirala dva tabora sa veoma suprostavljenim stavovima. Prva grupa se zalagala za prioritet interesa vezanih za razvoj multilateralne diplomatije i smatrala je da se to moţe postići kroz široku projekciju prava koja reguliše taj rad. Uvjerenje u opravdanost svojih stavova koje su zastupali temeljili su prvo na okolnosti da je projekat uţivao podršku brojnih zemalja tzv. trećeg svijeta. Treća okolnost koja ide u prilog tom stanovištu je njihovo zalaganje za pravila o preciznoj zaštiti interesa drţava domaćina. Grupa delegacija koja je bila na suprotnim pozicijama polazila je od dvije linije djelovanja: prva koja je insistirala na uspostavljanju ravnoteţe izmeĎu pretjeranog favorizovanja drţava slanja odnosno učesnika na meĎunarodnim konferencijama i druge usmjerene suprostavljanju suvišnom proširenju kategorija lica koja uţivaju diplomatski status. Iako je riječ o dvije tendencije poprilično suprostavljenim, pomirenim, u većini nedovoljno argumentovanim stavovima, sa stanovišta meĎunarodnog prava. Bečka konferencija iz 1975. godine predstavlja podlogu na kojoj je moguća izgradnja jednog potpunijeg i razgranatijeg sistema multilateralne diplomatije. Ova Konvencija je otišla korak naprijed u regulisanju stalnog predstavljanja drţava kod meĎunarodnih organizacija. Potpunije je regulisana pravna struktura, ne samo stalnih misija drţava članica, već i stalnih posmatračkih misija drţava nečlanica i drugih meĎunarodno priznatih subjekata. Iako izmeĎu ova dva tipa misija ima mnogih sličnosti ne treba izostaviti njihove brojne razlike. Bečka konvencija o predstavljanju drţava i njihovim odnosima sa meĎunarodnim organizacijama iz 1975. godine usvojena je sa obavezom da se predstavljanje drţava kod meĎunarodnih organizacija univerzalnog karaktera učini pravno izvjesnim, jer je riječ o diplomatskim odnosima koji uključuju odnose izmeĎu drţava slanja, organizacije i drţave domaćina. Postoji, istina, mnoge sličnosti izmeĎu ove Konvencije i Konvencije iz 1961. godine. Centralno pitanje svih diplomatskih odnosa je karakter privilegija i imuniteta. Na neke principijelne stavove ukazali smo u prethodnom

tekstu. U vezi sa tim vrlo vaţan primjer Opšte konvencije o privilegijama i imunitetima UN iz 1946. godine koja je uspostavila imunitete za UN i njen personal u kojima se, pored ostalog, predviĎa nepovredivost njihovih prostorija, arhiva i dokumenata. N) Znaĉajna doktrina shvatanja Prije nego što pokušamo da otklonimo pojedine nejasnoće vezane za suštinu problema privilegija i imuniteta uputno je prema našem mišljenju ukazati na neke doktrinarne stavove koji djelimično bacaju svjetlost na taj problem. Njihov pristup nudi odgovor na vaţna pitanja iz sadrţaja i oblika normi o privilegijama i imunitetima. Jedino tim putem je moguće utvrditi sve relevantne pravne odlike tih kompleksnih pravnih odnosa. Pojedini autori koji razmatraju ovo pitanje podrţavaju ustvari jednu vrstu aplikacije analognih normi karakterističnih za bilateralne odnose koje po pravilu respektuju pravni reţim drţave domaćina i individualna prava diplomata.37 Ta shvatanja ukazuju na to da privilegije i imuniteti mogu počivati i na sporazumima izmeĎu stranaka koji naravno ne bi mogli biti validni ukoliko idu ispod nivoa predviĎenih meĎunarodnim pravom. Osnovi imuniteta koji se zasnivaju na subjektivitetu meĎunarodnih organizacija polaze od predpostavke jednakosti tih organizacija sa ostalim subjektima meĎunarodnog prava. Konsekvenca toga bi bila da jedan subjekt drugom sebi ravnom subjektu nebi mogao suditi, jer to ne bi bilo u skladu sa načelom ―par in parem non habet imperium‖. Pri ovakvoj interpretaciji ostaje otvoren problem da li se odredbe Povelje odnose na drţave nečlanice UN što se moţe pokazati na primjeru drţave domaćina. MeĎutim takvo stanovište nije po našoj ocjeni ispravno. Riječ je o opšte prihvaćenom pravnom dokumentu koji pokazuje karakter priznanja meĎunarodne pravne ličnosti odnosno subjektiviteta organizacije. Neki teoretičari ovo osporavaju u potpunosti ili u značajnom dijelu. Restriktivne teorije privilegija i imuniteta afirmišu princip legaliteta, izveden iz odredaba Statuta organizacije. Na takav način se potvrĎuje pretpostavka o postojanju meĎunarodnog pravnog subjektiviteta, organizacije kao neophodnog uslova. Ovo stanovište je značajno zbog toga što se otvara problem imuniteta i privilegija kroz zahtjeve da se obezbijedi zaštita nezavisnost i autonomija funkcija diplomata od

jurisdikcije drţave domaćina.38 Ovakvo shvatanje bi dalje značilo da privilegije i imuniteti ne zavise samo od meĎunarodnog pravnog subjektiviteta meĎunarodne organizacije već i od toga dali u njoj postoji jedan drugačiji autonomni subjektivitet. Koncept vlastite autonomije meĎunarodne organizacije je posluţio da se utvrdi ratio ili da se pojasni kvalitet imuniteta od jurisdikcije. Očigledno riječ je o teoriji koja snaţno naglašava subjektivitet meĎunarodne organizacije pogotovo onaj dio njenih interesnih pravila koji čine osnovu njene nezavisnosti i autonomnosti. Osim toga ta pravila duţni su da respektuju drţave domaćini, drţave članice organizacije i drugi meĎunarodno priznati subjekti. Dosledno tome znači da privilegije i imuniteti pripadaju uglavnom pravnoj regulativi meĎunarodne organizacije. Iz ovakve konstatacije uočljiva je protivurječnost koja proizilazi iz okolnosti da o jednoj te istoj stvari-privilegijuma i imuniteta - postoje dvije različite pravne opcije. To je logički nemoguće. Pri ovome mora se napomenuti da nisu bez značaja argumenti na kojima se temelje ova shvatanja, a potvrĎuju da različiti pristupi ne bi morali biti posebna teorijska i logički utemeljena obrada. Polazi se od fakta da postoji jedna osnovna norma meĎunarodnog prava i da se ona ne smije isključiti iz legislacije.39 Ovo se naravno mora prihvatiti sa velikom rezervom, jer se spomenuta norma ne bi mogla utvrditi sa potpunom izvjesnošću. Osim toga, ovo shvatanje je napušteno u savremenoj teoriji meĎunarodnog prava. U konkretnom slučaju teško da bi moglo opstati iz razloga što je riječ o veoma raznovrsnoj materiji koja se u svojim konkretnim manifestacijama teško moţe podvesti pod opštu normu bez obzira na stepen njene opštosti. TakoĎe, nije bez značaja kako je i ranije ukazano na racionalan odnos stalnih misija prema zakonodavstvu drţava domaćina pogotovo u proceduralnoj ravni što bi se teško moglo obuhvatiti posredstvom jedne norme. Dio doktrine sadrţi shvatanja da se u sferi privilegija i iminiteta prostiru elementi preko kojih se izraţava analogija i jedinstvo običajnih i ugovornih normi.40 Vezano sa ovim shvatanjem mora se ukazati da najveći dio aktivnosti organizacije počiva na pravilima meĎunarodnog javnog prava. Dosljedno sprovoĎenje ove podjele značilo bi da se pravi razlika na akte koji pripadaju meĎunarodnom javnom pravu i na akte drugačijeg

privatnog karaktera. Dalja posljedica toga bi bila da akti koji nisu javnog karaktera ne mogu biti izuzeti od jurisdikcije. Praktično to bi nas odvelo u istraţivanja karaktera svakog posebnog akta vezanog za privilegije i imunitete. Uzimajući u obzir praksu, mogli bi zaključiti da se akti drţave domaćina ne proteţu samo na akte koji se smataraju bitnim.41 Ovakvo stanovište ima i ključni nedostatak što ne vodi računa o tome da se drţava kao meĎunarodno pravni subjekat obavezala da poštuje svoje meĎunarodne obaveze. TakoĎe bi dodatna komplikacija nastupila što bi dosljednim sprovoĎenjem tog stanovišta diplomate mogle biti podvrgnute jurisdikciji organa drţave domaćina. Praktično posljedice bi se manifestovale i na one preventivne mjere koje su organi drţava duţni da preduzimaju u svrhu izvršavanja meĎunarodnih obaveza u sferi lične zaštite diplomata. Prema pravilima meĎunarodnoga prava, diplomata ne bi mogao biti podvrgnut jurisdikciji organa drţave domaćina čak niti u slučaju kada je zatečen u izvršavanju krivičnih dijela. U ovakvoj situaciji javljaju se zahtjevi za utvrĎivanjem opštih interesa meĎunarodne zajednice. Sve više se afirmiše stanovište da su u pitanju instituti nastali kao garancija nezavisnog i automnog djelovanja meĎunarodne organizacije, dovoljni za obavljanje funkcija i postizanje njenih ciljeva i svrhe. U takvom prilazu, privilegije i imuniteti se nuţno vezuju za obavljanje funkcija stalnih misija. Pa ipak i pored značajnih prednosti ovoga shvatanja, ne bi se moglo tvrditi da se tim putem postiţu svi potrebni efekti. Zapostavlja se dio privilegija i imuniteta po osnovu reprezentativnih svojstava stalnih misija. Ukoliko ne bi ovako postavili njihovu osnovu i izvore zapali bi u teškoće oko pronalaţenja pravnog osnova privilegija i imuniteta i za stalne posmatračke misije drţava nečlanica i drugih meĎunarodno priznatih subjekata. O) Konzularno pravo Bečka konvencija o konzularnim odnosima kodifikovala je pravo konzularnih odnosa.42 Konzulati se otvaraju na teritoriji drţave prijema uz njenu saglasnost. Oni se osnivaju, ne samo u glavnom gradu drţave domaćina, nego i u gradovima u provinciji. Rang konzulata i područje koje pokriva odreĎuju se takoĎe uz saglasnost drţave prijema. Postoje slijedeće vrste konzulata:

1) Generalni konzulat; 2) Konzulat; 3) Vice-konzulat; 4) Konzularna agencija. U skladu sa tim Bečka konvencija predviĎa rang šefova konzularnih misija i to: 1) generalni konzul; 2) konzul; 3) vice-konzul; 4) konzularni agent. U slučajevima kada je šef konzulata privremeno spriječen da vrši svoje funkcije konzulatom rukovodi vršilac duţnosti ad interim (ţeran konzulata). Konzuli su različiti po funkcijama i statusu od diplomatskih agenata. Konzularne funkcije su različite od diplomatskih funkcija. Političke funkcije konzula su neznatne. Usljed toga konzuli ne mogu imati isti nivo privilegija i imuniteta kao lica sa diplomatske liste. Funkcije konzula obično se vezuju za zaštitu interesa drţave slanja i njenih graĎana, razvijanje ekonomskih i kulturnih odnosa, izdavanje pasoša i viza, staranje o imovini drţavljanja drţave slanja, evidencije roĎenja, umiranja, vjenčanja i nadzor nad brodovima i avionima koji pripadaju drţavi slanja. Pored navedenog, obavljaju djelatnost javnog biljeţnika, poslove u vezi nasljeĎivanja, dostavljanje sudskih i vansudskih akata u skladu sa meĎunarodnim sporazumima, zaštitu interesa maloljetnih lica itd. Američka diplomatija je negativno definisala konzularne funkcije navodeći da je funkcionalnije da se navede što konzuli ne rade.43 Konzuli moraju posjedovati patentno pismo od drţave slanja i autorizaciju u vidu egzekvature od drţave domaćina. Njihov poloţaj ranije se regulisao na osnovu posebnog ugovora izmedju drţave slanja i drţave prijema. MeĎutim običajno pravo se razvijalo u pravcu odgovarajućeg pravnog regulisanja poloţaja konzula. Drţava domaćin je bila obavezna da konzulima omogući specijalnu zaštitu i standarde za nesmetan rad. Brojni autori smatraju da prostorije konzulata nisu neopovredive, jer sluţbena lica drţave domaćina mogu ući u njih bez posebnog odobrenja.44 Konzularne arhive i dokumentacija su nepovredivi. Članovi konzulata uţivaju sudske i administrativne imunitete u vezi sluţbenih akata

vezanih za obavljanje njihovih poslova. Konzuli uţivaju izuzeće od carinskih dadţbina, učešća u javnim sluţbama, uključujući i vojne sluţbe. U vezi ličnih imuniteta praksa drţava je različita, ali je principijelno van spora da konzuli uţivaju personalne imunitete od hapšenja i zatvaranja.45 MeĎutim prema nekim autorima konzuli nemaju imunitetet od krivične i administrativne jurisdikcije za nesluţbene akte. TakoĎe nisu izuzeti od lokalnih taksi i poreza.46 Takvo stanje u pogledu regulacije meĎunarodno pravnog poloţaja konzula je bilo neprihvatljivo sa stanovišta sve bogatijih i razvijenijih meĎunarodnih poslova koji su se morali odvijati bez prepreka. MeĎunarodna komisija UN je uradila nacrt Bečke konvencije o konzularnim odnosima koja je usvojena 1963. godine. Ovaj dokument je ojačao poloţaj karijernih i djelimično honoranih konzula. Uvršćena je i nepovredivost prostorija u značajnom stepenu i osloboĎenje od poreza i daţbina. Član 41. Bečke konvencije o konzularanim odnosima propisuje da: Konzularno osoblje ne moţe biti uhapšeno niti pritvoreno, izuzev u slučajevima kada je zatečno u vršenju teških krivičnih djela, uz uslov da se ta vrsta progona zasniva na odluci nadleţnog organa. Izuzev kako je predviĎeno u gornjim odredbama, konzuli ne mogu biti zadrţani u pritvoru niti im se moţe odrediti bilo koja vrsta ugroţavanja njihove lične slobode. TakoĎe su zaštitćeni od bilo koje vrste izvršenja na osnovama sudskih odluka. Krivične procedure upravljene protiv konzula moraju se odvijati pred nadleţnim vlastima. MeĎutim, takve procedure se moraju voditi sa pojačanom paţnjom koja se odnosi na poloţaj i funkciju konzula, kao i okolnost da usljed toga bude što je moguće manje posledica na obavljanje konzularnih poslova. Za slučaj da je neophdno uhapsiti konzula to se mora uraditi sa minimumom potrebnog zadrţavanja. Bečka konvencija o konzularnim odnosima veoma je značajan instrument za odvijanje konzularnih odnosa što se pokazalo pogotovo značajnim u čuvenom slučaju zadrţavanja konzularnog osoblja SAD u Iranu. Zahvaljujući ovom dokumentu MeĎunarodni sud pravde imao je veoma olakšan zadatak u pogledu primjene odgovarajućeg prava, jer je dokaz o njegovom postojanju, odgovarajućem tumačenju i

primjeni bio van svakog spora.47 Za odvijanje konzularnih odnosa veoma su značajne i dvije regionalne konzularne konvencije. To su Pan-američka konzularna konvencija iz 1928. godine48 i Evropska konvencija o konzularnim funkcijama iz 1967. godine.49 P) Prevencija i kaţnjavanje kriviĉnih djela protiv meĊunarodno zaštićenih osoba Nakon brojnih nasilja nad osobama pod meĎunarodnom zaštitom, uključujući i diplomatske agente, Generalna skupština UN 1973 godine, usvojila je Konvenciju o prevenciji i kaţnjavanju krivičnih djela protiv meĎunarodno zaštićenih osoba uključujući i diplomatske agente.50 Primarna krivična djela na koja se Konvencija odnosi su ubistva, kidnapovanje ili drugačiji napadi na osobe ili slobodu meĎunarodno zaštićenih osoba. MeĎunarodno zaštićena lica su šefovi drţava, ministri inostranih poslova i druge ličnosti sličnog ranga. Ugovorne strane su saglasne da će kaţnavati učinioce ovih krivičnih djela proporcionalno njihovoj teţini ili ih izručiti zainteresovanoj drţavi.51