DIODOROS SIKELIOTHS 1

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΜΟΣ Α´ (ΒΙΒΛΙΟΝ Α´)

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΜΟΣ Α´ (ΒΙΒΛΙΟΝ Α´)

Τίτλος: Διοδώρου Σικελιώτου Ἱστορική βιβλιοθήκη – Τόμος Α´ (Βιβλίον Α´) Σελιδοποίησις: Ἀλέξιος Δ. Μάστορης Ἐξώφυλλο: Δημήτριος Μπιλιλῆς Ἐκδόσεις: ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ - «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ» Ὑπεύθυνος Ἐκδόσεως: Λεωνίδας Ἀθ. Γεωργιάδης Copyright© ἐκδόσεις Λ. Γεωργιάδης 2011 ΙSΒΝ: 978-960-316-502-6 SET: 960-316-138-1

ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ

Ἀπόστολος Παπανδρέου ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ – ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Κωνσταντῖνος Ποταμιᾶνος

Κεντρική διάθεσις: Τηλ. 210 38 15 000 Βιβλιοπωλεῖα: Σόλωνος 114, Ἀθῆναι Τ.Κ. 106 81, τηλ. 210 38 47 347 Κηφισίας 263, Κηφισιά Τ.Κ. 145 62, Τηλ. 210 80 15 113 www.georgiadesbooks.com - e-mail: [email protected]

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευσις ὁλόκληρης ἢ μέρους τῆς παρούσης μελέτης, μὲ ὁποιοδήποτε μέσο, χωρὶς τὴν γραπτὴ ἄδεια τοῦ ἐκδότου. Ἐπιτρέπεται ἡ ἀναφορὰ στὸ παρὸν βιβλίο ἢ στὸ περιεχόμενό του μόνον σὲ περίπτωσι ποὺ παρουσιάζονται ρητῶς τὰ στοιχεῖα αὐτοῦ.

ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ὁ Διόδωρος ὁ Σικελιώτης εἶναι τέκνο τῆς Ἑλληνορρωμαϊκῆς ἀρχαιότητος, πού διαμορφώθηκε μέ τήν κατάκτησι τῆς Ἑλλάδος καί τῆς Ἑλληνικῆς καί ἐξελληνισμένης Ἀνατολῆς ἀπό τούς Ρωμαίους. Ἡ οἰκουμενική πραγματικότης, πού δημιουργοῦσε τό Ρωμαϊκό κράτος, προκαλοῦσε βαθειές ἀλλαγές στίς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων, στήν ψυχολογία τους, στόν τρόπο σκέψεως, στίς ἰδέες τους γιά τόν κόσμο καί τήν κοινωνία, πού εὕρισκαν τήν ἀντανάκλασί τους στά ἰδεολογικά καί φιλοσοφικά ρεύματα τῆς ἐποχῆς. Ὁ Ἑλληνικός πολιτισμός, πού εἶχε ἁπλωθῆ μέ τίς κατακτήσεις τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου στίς χῶρες τῆς Ἀνατολῆς, διαποτίζει τώρα τήν πνευματική ζωή τῆς Ρώμης. Ὁ Ἑλληνικὸς Πολιτισμός κατακτᾶ τά ἰσχυρότερα πνεύματα τῆς Ρώμης, σάν τόν Κικέρωνα, τόν Λουκρήτιο, τόν Σκιπίωνα κ.ἄ. Ἀλλὰ τό κύριο γνώρισμα τῶν τελευταίων πρό Χριστοῦ αἰώνων εἶναι ἡ διασταύρωσις καί ἀλληλοδιείσδυσις τῶν πολιτιστικῶν στοιχείων τοῦ ἀρχαίου κόσμου, τῶν Ἀσιατικῶν, Ἑλληνικῶν καί Ρωμαϊκῶν σέ ὅλους τούς τομεῖς τῆς κοινωνικῆς καί πνευματικῆς ζωῆς. Ἡ ἐπιστήμη, ἡ φιλοσοφική σκέψις, ἡ θρησκεία, ἡ τέχνη, διαφοροποιοῦνται μέσα στήν νέα ἱστορική πραγματικότητα, ἐκφράζουν καί ὑπηρετοῦν τίς ἀνάγκες της. Καί δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι οἱ περισσότεροι φιλόσοφοι, ρήτορες, πεζογράφοι καί ποιητές τῆς ἐποχῆς αὐτῆς προέρχονται ἀπό τήν Μ. Ἀσία, τήν Αἴγυπτο, τήν Συρία, ἀκόμα κι’ ἀπό τόν Εὔξεινο Πόντο. Οἱ συγγραφεῖς τώρα στρέφονται πρός τά «ἐπιστημονικά» θέματα, θά ἐλέγαμε, μέ τά μέτρα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Ἡ ἱστορία, ἡ γεωγραφία, ἡ φιλοσοφία, ἡ ρητορική, εἶναι οἱ τομεῖς τῆς γνώσεως πού συγκεντρώνουν τό μεγαλύτερο ἐνδιαφέρον. Ἀξιόλογοι συγγραφεῖς σάν τόν Πολύβιο, τόν Στράβωνα, τόν Διονύσιο, 7

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τόν Ἁλικαρνασσέα, τόν Ποσειδώνιο, δίδουν τόν τόνο τῆς πνευματικῆς παραγωγῆς αὐτῆς τῆς ἐποχῆς. Νά εἶναι ἄραγε αὐτός ὁ προσανατολισμός ἄσχετος πρός τίς ἐπιτελικές ἀνάγκες τῆς γεννωμένης Αὐτοκρατορίας, πού ἐνεθάρρυνε καί χρηματοδοτοῦσε τήν συγγραφή τέτοιων ἔργων, ὅπως καί τήν ἱστορία τοῦ Διοδώρου, καθώς μᾶς πληροφορεῖ ὁ ἴδιος στήν εἰσαγωγή του; Γράφει ἐπί λέξει ὁ Διόδωρος:

Οἱ πληροφορίες, πού ἔχουμε γιά τόν Διόδωρο, προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά ἀπό τό ἴδιο τό ἔργο του. Ἡ ἀρχαιότης μᾶς παρέδωσε μία μνεία τοῦ Ἱερωνύμου, ὅτι ὁ Διόδωρος ἦταν «ἐπιφανής» συγγραφεύς Ἑλληνικῆς ἱστορίας. Καί μία ἀπό τίς δύο ἐπιγραφές, πού εὑρέθησαν στήν γενέτειρά του, τό Ἀγύριο τῆς Σικελίας, ἐπιτάφια ἐπιγραφή πιθανώτατα, ἀναφέρει τό ὄνομα τοῦ «Διοδώρου, υἱοῦ τοῦ Ἀπολλωνίου». Τίποτε περισσότερο. Δέν ξέρουμε τόν ἀκριβῆ χρόνο τῆς γεννήσεως καί τοῦ θανάτου του. Τοποθετεῖται γενικά μεταξύ τοῦ 80-20 π.Χ. Ὁ Διόδωρος στήν εἰσαγωγή τῆς ἱστορίας του μᾶς πληροφορεῖ ὅτι γεννήθηκε στό Ἀγύριο τῆς Σικελίας, μία ἀρχαιοτάτη κώμη στό ἐσωτερικό τῆς Σικελίας, πού τήν ἐπισκέφθηκε κι’ ὁ Ἡρακλῆς καί τιμήθηκε, ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ὁ συγγραφεύς, «ἐπ’ ἴσης τοῖς Ὀλυμπίοις θεοῖς πανηγύρεσι καὶ θυσίαις λαμπραῖς» (IV, 24). Ὁ Διόδωρος πρέπει νά ἔγραψε τήν ἱστορία του μεταξύ τοῦ 60 καί 30 π.Χ. περίπου. Ἡ τοποθέτησις αὐτῶν τῶν χρονολογικῶν ὁρίων στηρίζεται στήν ἀνάλυσι ὡρισμένων πληροφοριῶν

καί στοιχείων, πού μᾶς προσφέρει ὁ ἴδιος στήν ἱστορία του. Ἀναφέρει λ.χ. ὅτι εἶδε μέ τά μάτια του τούς Αἰγυπτίους νά λυντσάρουν ἕνα Ρωμαῖο, μέλος κάποιας διπλωματικῆς ἀποστολῆς, διότι ἐφόνευσε ἕνα αἴλουρο, πού ἦταν ἱερό ζῶο τῶν Αἰγυπτίων. Καί παρατηρεῖ ὅτι αὐτό ἔγινε «καθ’ ὃν χρόνον Πτολεμαῖος μὲν ὁ βασιλεὺς ὑπὸ Ρωμαίων οὔπω προσηγόρευτο φίλος, οἱ δ’ ὄχλοι πᾶσαν εἰσεφέροντο σπουδὴν ἐκθεραπεύοντες τοὺς παρεπιδημοῦντας τῶν ἀπὸ τῆς Ἰταλίας καὶ σπεύδοντας μηδεμίαν ἀφορμὴν ἐγκλήματος ἢ πολέμου δοῦναι διὰ τὸν φόβον» (Ι, 83). Πρόκειται γιά τόν Πτολεμαῖο τόν Α´ τόν Αὐλητή, πού ἀνέβηκε στόν θρόνο τό 80 π.Χ. καί μόλις κατά τό 59 π.Χ. ἐπέτυχε ν’ ἀναγνωρισθῆ ἀπό τήν Ρωμαϊκή Σύγκλητο μέ τίς ἐνέργειες τοῦ Καίσαρος καί τοῦ Πομπηΐου. Ὁ Διόδωρος λοιπόν εὑρίσκεται στήν Αἴγυπτο, γιά νά συγκεντρώση ἐπί τόπου ὑλικό γιά τήν ἱστορία του, μετά τό 59 π.Χ. καί δέν γνωρίζουμε ἐπί πόσον καιρόν ἔμεινε ἐκεῖ. Καί πρέπει νά ἄρχισε τήν συγγραφή τοῦ ἔργου του πρίν ἀπό τό 56 π.Χ., ὅταν ἀναφέρη ὅτι οἱ τελευταῖοι ξένοι βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου ἦσαν οἱ Μακεδόνες, τῶν ὁποίων ἡ δυναστεία ἐκράτησε, λέγει, ἐπί διακόσια ἑβδομήντα ἕξι ἔτη. Δεδομένου, ὅτι ἡ κατάκτησις τῆς Αἰγύπτου ἀπό τόν Ἀλέξανδρο τοποθετεῖται ἀπό τόν ἴδιο στά 331 π.Χ., συνάγεται ὅτι τό 56 π.Χ. (δηλ. 331 μεῖον 276) εἶχε ἤδη ἀρχίσει τήν συγγραφή τοῦ ἔργου του. Τώρα τό τελευταῖο σύγχρονό του γεγονός, πού ἀναφέρεται στό ἔργο του, εἶναι ἡ ἵδρυσις μιᾶς Ρωμαϊκῆς ἀποικίας στό Ταυρομένιο. Ὁ ἀποικισμός αὐτός ἔγινε τό 36 π.Χ., ὅπως μαθαίνουμε ἀπό τόν Ἀππιανό. Αὐτήν περίπου τήν ἐποχή πρέπει νά ἐτελείωσε τήν συγγραφή ἤ τήν θεώρησι τοῦ ἔργου του, ὅπως συνάγεται καί ἀπό δύο ἄλλες ἐνδείξεις. Ὁ ἴδιος μᾶς λέγει ὅτι γιά τήν συγγραφή τῆς ἱστορίας του χρειάσθηκε τριάντα ὁλόκληρα χρόνια, «τριάκοντα ἔτη περὶ αὐτὴν ἐπραγματεύθημεν» (Ι,4). Ἐντός αὐτῶν τῶν τριάκοντα ἐτῶν περιλαμβάνονται καί τά ταξείδια του γιά νά μελετήση ἐπί τόπου τίς χῶρες καί τούς λαούς,

8

9

«Ἀφορμῆ δὲ πρὸς τὴν ἐπιβολὴν ταύτην ἐχρησάμεθα μάλιστα μὲν τῇ πρὸς τὴν πραγματείαν ἐπιθυμίᾳ... ἔπειτα καὶ τῇ ἐν Ρώμῃ χορηγίᾳ τῶν πρὸς τὴν ὑποκειμένην ὑπόθεσιν ἀνηκόντων» (Βιβλ. Ι., κεφ. 4). Μέσα λοιπόν σέ αὐτό τό ἱστορικό κλῖμα γεννήθηκε ἡ προσωπικότης καί τό ἔργο τοῦ Διοδώρου τοῦ Σικελιώτου.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πού ἐπρόκειτο νά ἱστορήση. Ἡ ἀρχή αὐτῆς τῆς περιόδου πρέπει νά τοποθετηθῆ γύρω στό 59 π.Χ., ὅταν εὑρίσκεται στήν Αἴγυπτο ἤ λίγο νωρίτερα, ἄν ὑπολογίσωμε καί τόν χρόνο τῆς συγκεντρώσεως καί προετοιμασίας τοῦ ὑλικοῦ του. Καί πρέπει νά τήν ἐτελείωσε πρίν ἀπό τό 30 π.Χ., ἀφοῦ ὁ Διόδωρος, ἕνας θαυμαστής τῆς Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, δέν θά ἔλεγε ὅτι οἱ τελευταῖοι ξένοι δυνάστες τῆς Αἰγύπτου ἦσαν οἱ Μακεδόνες, ἄν ἔγραφε τήν ἱστορία του μετά τήν ἐνσωμάτωσι τῆς Αἰγύπτου στό Ρωμαϊκό κράτος, πού ἔγινε τό 30 π.Χ. Οἱ σκέψεις αὐτές συμπίπτουν μέ τήν μνεία τοῦ Σούδα ὅτι ὁ Διόδωρος «γέγονε ἐπὶ τῶν χρόνων Αὐγούστου Καίσαρος καὶ ἐπάνω».

πρῶτα πέντε (I-V) καί ή δεύτερη δεκάδα (Χ-ΧΧ). Τῶν ὑπολοίπων εἴκοσι πέντε ὑπάρχουν μόνον ἀποσπάσματα, πού τά διέσωσαν ἄλλοι συγγραφεῖς, ὅπως ὁ Εὐσέβιος καί οἱ Βυζαντινοί ἐρανιστές. Ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ ἴδιος ὁ συγγραφεύς στό ἀναλυτικό σχέδιο τῆς ἐργασίας του πού προτάσσει στό ὅλο ἔργο του, τά ἕξι πρῶτα βιβλία του (I-VI) ἀναφέρονται στά σκοτεινά χρόνια πρίν ἀπό τά Τρωικά, τά τρία στήν ζωή τῶν βαρβάρων καί τά ἄλλα τρία στήν μυθική ἐποχή τῶν Ἑλλήνων. Τά ἑπόμενα ἕνδεκα (VII-XVII) εἶναι μία παγκόσμια ἱστορία ἀπό τά Τρωικά ὥς τόν θάνατο τοῦ Ἀλεξάνδρου. Καί τά ὑπόλοιπα εἴκοσι τρία (XVIII-XL) συνεχίζουν τήν ἀφήγησι καί τήν φθάνουν ὥς τό ἔτος 59 π.Χ. Πιό συγκεκριμένα τό περιεχόμενο τῶν βιβλίων κατανέμεται ὡς ἑξῆς:

Ὁ Διόδωρος ὁ Σικελιώτης ἀνέλαβε νά συντάξη μία παγκόσμια ἱστορία («κοιναὶ ἱστορίαι», «κοιναὶ πράξεις») ἀπό τήν Δημιουργία μέχρι τῶν ἡμερῶν του. Ἡ ἔννοια τῆς παγκοσμιότητας, πού δημιούργησε ἡ κοσμοκρατορία τῆς Ρώμης, ἄρχισε νά διαποτίζη ὅλες τίς μορφές τοῦ πνευματικοῦ ἐποικοδομήματος, τήν φιλοσοφία, τήν ἱστορία, τήν τέχνη κ.λπ. Ἡ στωϊκή ἰδέα τῆς «κοσμοπόλεως» ἄνθισε μέσα στούς κόλπους τῆς οἰκουμενικῆς ἐξουσίας τῆς Ρώμης, πού ἔδιδε τήν ἐπίφασι μιᾶς ἑνιαίας κοινότητος, μιᾶς «κοινῆς ζωῆς», ὅπως λέγει ὁ Διόδωρος. Κι’ ἡ ἱστορία καθενός ἀπό τούς λαούς, πού συνθέτουν αὐτήν τήν κοινότητα, παρουσιάζει ἐνδιαφέρον γιά ὅλους, ἀφοῦ τό παρελθόν κάθε λαοῦ ἀποτελεῖ μία συνεισφορά σέ αὐτόν τόν πολιτισμό. Ὅποιος λοιπόν συγκεντρώση τήν ἱστορία ὅλων αὐτῶν τῶν λαῶν καί τήν παρουσιάση σέ μία καθολική σύνθεσι «ὥσπερ τινὸς μιᾶς πόλεως», αὐτός «πόνον μὲν πολὺν ὑπομεῖναι δῆλον ὅτι, πραγματείαν δὲ πασῶν εὐχρηστοτάτην συντάξαιτο τοῖς φιλαναγνωστοῦσι» (Ι,3). Τό ἔργο τοῦ Διοδώρου φέρει τόν τίτλο «Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη» καί ἀρχίζει ἀπό τήν Δημιουργία τοῦ κόσμου γιά νά φθάση ὥς τό ἔτος 59 π.Χ., ἔτος τῆς πρώτης ὑπατείας τοῦ Καίσαρος. Ἀποτελεῖται ἀπό 40 βιβλία, ἀπό τά ὁποῖα σώθηκαν τὰ 10

Βιβλίο Ι.

Γιά τούς μύθους, τούς βασιλεῖς καί τά ἔθιμα τῆς Αἰγύπτου. Βιβλίο ΙΙ. Ἱστορία τῶν Ἀσσυρίων, τῶν Ἰνδιῶν, τῆς Σκυθίας, τῆς Ἀραβίας καί τῶν νήσων τοῦ ὠκεανοῦ. Βιβλίο ΙΙΙ. Γιά τήν Αἰθιοπία, τίς Ἀμαζόνες τῆς Ἀφρικῆς, γιά τούς Ἀτλαντίους καί τήν καταγωγή τῶν πρώτων θεῶν. Βιβλίο IV. Γιά τούς θεούς τῶν Ἑλλήνων, γιά τούς Ἀργοναῦτες, γιά τόν Θησέα καί τούς Ἑπτά ἐπί Θήβας. Βιβλίο V. Νῆσοι καί λαοί τῆς Δύσεως, Ρόδος καί Κρήτη. Βιβλίο VI-X. Ἀποσπάσματα πού ἀναφέρονται στά γεγονότα ἀπό τόν Τρωικό πόλεμο ὥς τό 480 π.Χ. Τά βιβλία ἀπό ΧΙ-ΧΧ ἀναφέρονται στά γεγονότα ἀπό τό 480-302 π.Χ. Καί ἀναλυτικά: Βιβλίο ΧΙ, ἀπό τό 480-451. ΧΙΙ, ἀπό 450-416. ΧΙΙΙ, ἀπό 415-405. XIV, ἀπό 404-387. XV, ἀπό 386-361. XVI, ἀπό 360-336. XVII, ἀπό 335-324. XVIII, ἀπό 323-318. XIX, ἀπό 317-311. ΧΧ, ἀπό 310-302. Τέλος, τά ὑπόλοιπα ΧΧΙ-XL πε11

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ριέχουν ἀποσπάσματα, πού ἀναφέρονται στά γεγονότα ἀπό τό 301-60 π.Χ.

μόνη, ἀλλά ἡ κύρια πηγή του. Στήν χρονολόγησι τῶν γεγονότων ἀκολούθησε τόν Ἀπολλόδωρο τόν Ἀθηναῖο, καθώς καί τόν Ἡρόδοτο καί τόν Θουκυδίδη. Γιά τήν ἱστορία τῆς Σικελίας, ἐχρησιμοποίησε τόν Τίμαιο, ἐνῶ γιά τήν μεταγενέστερη περίοδο τῆς Ρωμαϊκῆς ἱστορίας τόν Πολύβιο καί τόν Ποσειδώνιο. Ἡ ἐπιλογή τῶν πηγῶν του ὑπῆρξε πράγματι ἄριστη, γι’ αὐτό καί τίς χρησιμοποιεῖ ὡς αὐθεντίες, χωρίς τήν ἐλάχιστη κριτική διάθεσι. Ὁ Διόδωρος ὅταν, μετά τήν προϊστορική ἐποχή, εἰσέρχεται σέ μία περίοδο πού τοῦ ἐπιτρέπει τήν χρονολόγησι τῶν γεγονότων, μετατρέπεται σ’ ἕνα ἁπλό χρονογράφο. Καί τό χειρότερο εἶναι ὅτι ἡ «συγχρονιστική» του μέθοδος, δηλ. ἡ προσπάθεια νά παρουσιάζη τά γεγονότα, πού συνέβησαν κάθε ἔτος στίς διάφορες περιοχές τοῦ κόσμου, τόν ὁδηγεῖ συχνά σ’ ἕνα λαβύρινθο συγχύσεων, ἀπό τόν ὁποῖο δυσκολεύεται νά ἐξέλθη. Ἐπειδή ὅταν ἀντιμετωπίζη π.χ. μία σειρά ἀπό συγγενικά γεγονότα, ὑποχρεώνεται ἤ νά διασπᾶ τά γεγονότα τόσες φορές ὅσα εἶναι καί τά ἔτη πού διήρκεσαν, ἤ νά τοποθετῆ γεγονότα πολλῶν ἐτῶν σέ ἕνα ἔτος. Ἔτσι ὅμως καταστρέφεται ἡ ἐσωτερική ἑνότης, οἱ αἰτιακοί συσχετισμοί τῶν γεγονότων καί ἡ δυνατότης ὀρθῶν κρίσεων καί διδαγμάτων ἀπό τό ἱστορικό παρελθόν. Ἔπειτα, στήν χρονολόγησι. Μαζί μέ τίς Ὀλυμπιάδες χρησιμοποιεῖ τούς ἄρχοντες τῶν Ἀθηνῶν καί τούς ὑπάτους τῆς Ρώμης. Ἀλλά τό ἔτος τῆς ὑπατείας στήν Ρώμη ἄρχιζε τήν 1η Ἰανουαρίου, ἐνῶ τοῦ ἐπωνύμου ἄρχοντος τῶν Ἀθηνῶν ἄρχιζε κατά τά μέσα Ἰουλίου. Ἔτσι ὁ συγχρονισμός ἦταν ἀδύνατος καί τό ἀποτέλεσμα ἦταν μία δεύτερη χρονολογική σύγχυσις. Τέλος, κάποτε ἐμφανίζει ὡς ξεχωριστά γεγονότα τίς διάφορες ἐκδοχές γιά τό ἴδιο γεγονός.

Εὑρισκόμεθα πράγματι μπροστά σέ μία ὑπεράνθρωπη προσπάθεια, ἡ ὁποία τελικά ἔμεινε μόνο προσπάθεια, πού δέν κατώρθωσε νά μετουσιωθῆ σέ ἔργο ἀντάξιο τῶν προθέσεων καί τῶν φιλοδοξιῶν τοῦ συγγραφέως. Διότι, ἐκτός ἀπό τίς ἀνυπέρβλητες ἀντικειμενικές δυσκολίες πού εἶναι συνυφασμένες μέ μία τόσο φιλόδοξη σύλληψι κι’ ὁ ἴδιος ὁ συγγραφεύς δέν ἦταν προικισμένος μέ τό τάλαντο τοῦ ἱστορικοῦ. Δέν διέθετε οὔτε τόν ὀρθολογισμό ἑνός ἐπιστήμονος οὔτε τήν πεῖρα ἑνός πολιτικοῦ οὔτε τήν ὀξυδέρκεια τοῦ κριτικοῦ. Καί ὁ τίτλος τοῦ ἔργου, ἡ Ἱστορική Βιβλιοθήκη, ὑποδηλώνει ὅτι αὐτό ἀποτελεῖ μία συνοπτικώτερη ἔκθεσι γεγονότων, πού ἀναπτύσσονται λεπτομερῶς σέ προγενέστερα ἱστορικά ἔργα, πού ἀπετέλεσαν τίς πηγές τοῦ Διοδώρου. Μολονότι ἐταξείδευσε στήν Αἴγυπτο γιά νά συγκεντρώση ζωντανό ὑλικό, τελικά ἡ κριτική ἀποφαίνεται ὁμοφώνως ὅτι πηγή του γιά τήν ἱστορία τῆς Αἰγύπτου ἦταν τά «Αἰγυπτιακά» τοῦ Μανέθωνος καί τό ἔργο τοῦ Ἑκαταίου τοῦ Ἀβδηρίτου, πού ἔζησε στήν αὐλή τοῦ Πτολεμαίου κι’ ἔγραψε μία ἱστορία τῆς Αἰγύπτου. Ἐκτός αὐτῶν πρέπει ν’ ἀναφέρωμε καί τόν Ἡρόδοτο, καθώς καί τόν Ἀγαθαρχίδη, ἕνα ἱστορικό καί γεωγράφο τοῦ 2ου π.Χ. αἰ. Γιά τήν ἱστορία τῶν Ἀσσυρίων εἶχε μπροστά του τόν Κτησία τόν Κνίδιο, ὁ ὁποῖος διέμεινε ἐπί δεκαεπτά ἔτη στήν Περσία ὡς ἰατρός στήν αὐλή τοῦ Ἀρταξέρξου καί ἐπιστρέφοντας στήν Ἑλλάδα ἔγραψε τά «Περσικά» (23 βιβλία). Ἐπίσης καί τόν Κλείταρχο. Παλαιότερα ἐπικρατοῦσε ἡ ἀντίληψις ὅτι μοναδική πηγή τῶν βιβλίων του, πού ἀναφέρονται στήν Ἑλληνική ἱστορία, ἦταν ὁ ἱστορικός Ἔφορος, τόν ὁποῖον οὐσιαστικά ἀντέγραψε. Οἱ νεώτερες ὅμως ἔρευνες ἀπέδειξαν ὅτι ὁ Ἔφορος δέν ἦταν ἡ 12

Παρά τίς ἐλλείψεις ὅμως τῆς ἱστορίας τοῦ Διοδώρου, τίς ὁποῖες ἐπεσήμανε ἡ κριτική, μερικές μάλιστα ἀναπόφευκτες σ’ ἕνα 13

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ἔργο μέ τέτοιες διαστάσεις, ἡ «Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη» ἐξακολουθεῖ νά θεωρῆται σημαντικό ἔργο. Μάλιστα χωρίς τόν Διόδωρο θά ἦταν ἐλλιπής ἡ μελέτη καί ἡ γνῶσις τῆς ἀρχαιότητος. Καί μόνο τό γεγονός, ὅτι τά περισσότερα ἔργα πού ἐχρησιμοποίησε ὡς πηγές ἔχουν χαθῆ, ὅπως ὁ Ἔφορος, ὁ Ἀπολλόδωρος, ὁ Ἀγαθαρχίδης, ὁ Τίμαιος κ.ἄ., δίδει ἰδιαίτερη ἀξία στήν «Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη», ἡ ὁποία ἀναπληρώνει ὥς ἕνα βαθμό αὐτήν τήν ἀπώλεια. Τό πρῶτο βιβλίο, πού ἀσχολεῖται ἀποκλειστικά μέ τήν Αἴγυπτο, ἀποτελεῖ τήν πληρέστερη ἔκθεσι τῆς ἱστορίας καί τῶν ἐθίμων αὐτῆς τῆς χώρας, μετά τόν Ἡρόδοτο. Οἱ πληροφορίες πού μᾶς προσφέρει στά τρία πρῶτα βιβλία γιά τίς πρωτόγονες κοινωνίες τῶν βαρβάρων, ἡ περιγραφή τοῦ τρόπου τῆς ζωῆς τους, ἡ ὑποτυπώδης κοινωνική τους ὀργάνωσις, τά ἔθιμα καί οἱ δοξασίες τους ἀποτελοῦν πολύτιμο ὑλικό γιά τήν ἐθνολογική καί κοινωνιολογική ἔρευνα. Ὁ Διόδωρος συμπληρώνει τά «Ἀπομνημονεύματα» τοῦ Ξενοφῶντος καί γίνεται μοναδικός στήν ἱστορία τῶν Μακεδόνων ἀπό τόν Φίλιππο ὥς τούς πολέμους τῶν Διαδόχων. Ἰδιαιτέρως τά τρία βιβλία τῆς περιόδου τῶν Διαδόχων (323-301) ἀποτελοῦν τίς εὐτυχέστερες στιγμές τοῦ Διοδώρου. Ἴσως, ἐπειδή στηρίζονται κυρίως στό ἔργο τοῦ Ἱερωνύμου τοῦ Καρδιανοῦ, ἑνός ἱστορικοῦ ἱκανοῦ πού μετέφερε στήν ἱστορία του τήν προσωπική πεῖρα, πού ἀπέκτησε στήν ὑπηρεσία τοῦ Εὐμένους κι’ ἀργότερα τοῦ Ἀντιγόνου. Γόνιμος εἶναι στήν ἱστορία τῆς Σικελίας, ἰδιαιτέρως τῆς Ρώμης.

πτίων θ’ ἀναφέρη ὅσα μποροῦν νά ὠφελήσουν καί σήμερα τούς ἀνθρώπους. Ἡ ἀξία τῆς ἱστορίας, παρατηρεῖ, εὑρίσκεται στήν διδακτική της δύναμι, στόν ἔπαινο καί τήν ἐπιβράβευσι τῆς ἀρετῆς καί τήν καταδίκη τῆς κακίας. Και προχωρεῖ πιό πέρα. Εἶναι ἡ ἴδια ἡ θεία Πρόνοια πού παρεμβαίνει καί διαμορφώνει ἱστορικές πραγματικότητες, πού ἀνταμείβει τούς ἐναρέτους καί συντρίβει τούς ἁμαρτωλούς. Οἱ Φωκεῖς λ.χ. τιμωρήθηκαν ὅπως τούς ἄξιζε, ἐπειδή ἐτόλμησαν νά συλήσουν τό ἱερό τῶν Δελφῶν, ἐνῶ ὁ Φίλιππος, πού τό ὑπεράσπισε, ἔγινε πανίσχυρος. Οἱ σεισμοί κι’ οἱ πλημμύρες στήν Πελοπόννησο τό 373 π.Χ. ἦταν ἔργο τῆς ὀργῆς τοῦ Ποσειδῶνος. Καί ἀπορρίπτει τούς φυσικούς φιλοσόφους, πού προσπαθοῦσαν νά δώσουν μία ἐπιστημονική ἑρμηνεία, ἐπιχειρεῖ μάλιστα νά προσδιορίση τίς αἰτίες αὐτῆς τῆς ὀργῆς τοῦ θεοῦ. Θαυμάζει τήν ἀμετακίνητη θεοκρατική κοινωνία τῆς Αἰγύπτου μέ τίς κλειστές καί ἀπαραβίαστες κάστες. Καί ἐξοργίζεται μέ τίς δημοκρατικές διαδικασίες, τίς συνελεύσεις, τήν συμμετοχή τῶν πολιτῶν στά κοινά, τήν ἐλευθερία στήν ἐπαγγελματική δραστηριότητα, πού ἐπικρατοῦσαν στίς Ἑλληνικές πόλεις. Πιστεύει στούς οἰωνούς καί τίς προφητεῖες καί ἀντιμετωπίζει μέ ἄκρατο σκεπτικισμό κάθε ὀρθολογιστική ἑρμηνεία. Μιά τέτοια ὅμως συνείδησις προσκρούει στόν κανόνα τῆς ἀντικειμενικότητας καί τῆς ἀπροκαταλήπτου κριτικῆς λειτουργίας, που καταξιώνει ἕνα ἱστορικό μέ τήν αὐστηρή ἔννοια τοῦ ὅρου, ὅπως τήν ἐδικαίωσε τέσσερεις αἰῶνες πρίν ἕνας Θουκυδίδης. Καί τελικά ἡ ἀξία του σώζεται μέ τόν πλοῦτο τῶν πληροφοριῶν πού μᾶς προσφέρει γιά τό παρελθόν καί μέ τήν πιστή ἀναπαραγωγή τῶν αὐθεντικῶν πηγῶν του.

Μερικές διάσπαρτες παρατηρήσεις τοῦ Διοδώρου σέ συνδυασμό μέ τήν ἔμφασι πού δίδει σέ ὡρισμένα γεγονότα ὑπογραμμίζουν τήν δεσπόζουσα ἰδέα του γιά τήν ἱστορία, πού δέν εἶναι ἄλλη ἀπό τήν στωϊκή ἰδέα τῆς ὠφελιμότητος, τήν ὁποία ἄλλωστε θεμελιώνει στήν εἰσαγωγή του. Φθάνοντας τήν ἰδέα ὥς τά ἄκρα δηλώνει ὅτι ἀπό τά ἔθιμα ἤ ἀπό τούς νόμους τῶν Αἰγυ14

Ἡ γλῶσσα τοῦ Διοδώρου εἶναι ἡ συνήθης Ἀττική, στήν ὁποία ἔγραφαν οἱ συγγραφεῖς τῆς ἐποχῆς. Χωρίς νά κάνη παραχωρήσεις στήν ὁμιλουμένη, ἀποφεύγει τόν ἄκρατο Ἀττικισμό. Τό 15

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ὕφος του ἔχει τίς ἀρετές πού προσιδιάζουν στήν ἱστοριογραφία, δηλ. τήν σαφήνεια καί τήν ἁπλότητα. Καί μολονότι δανείζεται τό ὑλικό του ἀπό συγγραφεῖς διαφόρων ἐποχῶν, κατορθώνει καί τό ὑποτάσσει σέ μία ἑνιαία γλωσσική μορφή. Ἐκδόσεις Ἡ πρώτη ἔκδοσις τοῦ Διοδώρου (περιεῖχε μόνο τά 5 πρῶτα βιβλία) χρονολογεῖται ἀπό τό 1472 κι ἔγινε στήν Μπολώνια ἀπό τόν Poggio Bracciolini. Ἀκολούθησαν ἀπό τότε πολλές ἐκδόσεις ἀπό τίς ὁποῖες σπουδαιότερες εἶναι: 1) Petrus Wesseling, 2 τόμοι, Ἄμστερνταμ, 1746. Ἡ ἔκδοσις συνοδεύεται ἀπό apparatus criticus, πού περιέχει ὅλη τήν κριτική ἐργασία πού ἔγινε ὥς τότε στούς κώδικες τοῦ Διοδώρου, καί θεωρεῖται μνημειώδης. 2) H. Eichstädt, στερεότυπος ἔκδοσις τῶν βιβλίων I-V καί X- XIV σέ δύο τόμους, Χάλλη 1800-2. 3) J. Bekker, στερεότυπος σέ δύο τόμους, Λειψία (teubuer) 1853-4. 4) Didorf, τρεῖς στερεότυπες ἐκδόσεις: α) 4 τόμοι, Λειψία (Weidmann) 1826. β) 5 τόμοι μέ apparatus criticus, Λειψία (Hartmann), 1828-31, γ) 5 τόμοι, Λειψία (teubuer), 1866-8. Ὅλες οἱ ἄλλες ἐκδόσεις, πού ἀκολούθησαν, βασίσθηκαν στό κείμενο τῶν ἐκδόσεων Bekker καί Didorf.

16

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (ΒΙΒΛΙΟΝ Α´)

ΤΑΔΕ ΕΝΕΣΤΙ ΕΝ ΤΗι ΠΡΩΤῌ ΤΩΝ ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΒΙΒΛΩΝ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΥ Α´ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΔΙΟΔΩΡΟΥ

Προοίμιον τῆς ὅλης πραγματείας. Περὶ τῶν παρ’ Αἰγυπτίοις λεγομένων περὶ τῆς τοῦ κόσμου γενέσεως. Περὶ τῶν θεῶν ὅσοι πόλεις ἔκτισαν κατ’ Αἴγυπτον. Περὶ τῶν πρώτων γενομένων ἀνθρώπων καὶ τοῦ παλαιοτάτου βίου. Περὶ τῆς τῶν ἀθανάτων τιμῆς καὶ τῆς τῶν ναῶν κατασκευῆς. Περὶ τῆς τοποθεσίας τῆς κατ’ Αἴγυπτον χώρας καὶ τῶν περὶ τὸν Νεῖλον ποταμὸν παραδοξολογουμένων, τῆς τε τούτου πληρώσεως τὰς αἰτίας καὶ τῶν ἱστορικῶν καὶ φιλοσόφων ἀποφάσεις. Περὶ τῶν πρώτων γενομένων κατ’ Αἴγυπτον βασιλέων καὶ τῶν κατὰ μέρος αὐτῶν πράξεων. Περὶ κατασκευῶν τῶν πυραμίδων τῶν ἀναγραφομένων ἐν τοῖς ἑπτὰ θαυμαζομένοις ἔργοις. Περὶ τῶν νόμων καὶ τῶν δικαστηρίων. Περὶ τῶν ἀφιερωμένων ζῴων παρ’ Αἰγυπτίοις. Περὶ τῶν νομίμων τῶν περὶ τοὺς τετελευτηκότας παρ’ Αἰγυπτίοις γενομένων. Περὶ τῶν Ἑλλήνων ὅσοι τῶν ἐπὶ παιδείᾳ θαυμαζομένων παραβαλόντες εἰς Αἴγυπτον καὶ πολλὰ τῶν χρησίμων μαθόντες μετήνεγκαν εἰς τὴν Ἑλλάδα.

Προοίμιο σέ ὁλόκληρο τό ἔργο. Γιά τίς ἀντιλήψεις τῶν Αἰγυπτίων σχετικά μέ τήν δημιουργία τοῦ κόσμου. Γιά τούς θεούς πού ἔκτισαν πόλεις στήν Αἴγυπτο. Γιά τούς πρώτους ἀνθρώπους καί τόν ἀρχαιότατο τρόπο τῆς ζωῆς τους. Γιά τίς τιμές πού ἀπονέμονται στούς ἀθανάτους καί τήν ἵδρυσι ναῶν. Τοπογραφία τῆς Αἰγύπτου καί παραδοξολογίες γιά τόν Νεῖλο ποταμό, γιά τίς αἰτίες τῶν πλημμυρῶν του καί γιά τίς γνῶμες τῶν ἱστορικῶν καί τῶν φιλοσόφων ἐπί τοῦ θέματος. Γιά τούς πρώτους βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου καί τήν ἀτομική τους δρᾶσι. Γιά τήν κατασκευή τῶν πυραμίδων, πού καταριθμοῦνται ἀνάμεσα στά ἑπτά θαύματα τοῦ κόσμου. Γιά τούς νόμους καί τά δικαστήρια. Γιά τά ζῶα πού θεωροῦνται ἱερά ἀπό τούς Αἰγυπτίους. Γιά τά ἔθιμα τῶν Αἰγυπτίων σχετικά μέ τούς νεκρούς. Γιά τούς μορφωμένους Ἕλληνες πού ἐπεσκέφθησαν τήν Αἴγυπτο, ἔμαθαν πολλές καί χρήσιμες γνώσεις καί τίς μετέφεραν στήν Ἑλλάδα.

18

19

2

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΒΙΒΛΟΣ ΠΡΩΤΗ

ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ

1. Τοῖς τὰς κοινὰς ἱστορίας πραγματευσαμένοις μεγάλας χάριτας ἀπονέμειν δίκαιον πάντας ἀνθρώπους, ὅτι τοῖς ἰδίοις πόνοις ὠφελῆσαι τὸν κοινὸν βίον ἐφιλοτιμήθησαν· ἀκίνδυνον γὰρ διδασκαλίαν τοῦ συμφέροντος εἰσηγησάμενοι καλλίστην ἐμπειρίαν διὰ τῆς πραγματείας ταύτης περιποιοῦσι τοῖς ἀναγινώσκουσιν. ἡ μὲν γὰρ ἐκ τῆς πείρας ἑκάστου μάθησις μετὰ πολλῶν πόνων καὶ κινδύνων ποιεῖ τῶν χρησίμων ἕκαστα διαγινώσκειν, καὶ διὰ τοῦτο τῶν ἡρώων ὁ πολυπειρότατος μετὰ μεγάλων ἀτυχημάτων

1. Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι πρέπει νά χρωστοῦν μεγάλη εὐγνωμοσύνη στούς συγγραφεῖς γενικῆς ἱστορίας, διότι μέ τόν προσωπικό τους μόχθο ἐφιλοδόξησαν νά ὠφελήσουν ὅλη τήν ἀνθρώπινη κοινωνία. Προσφέροντας δηλαδή στούς ἀναγνῶστες μία διδαχή, πού δέν συνεπάγεται κανένα κίνδυνο γιά τά συμφέροντά τους, τούς ἐξοπλίζουν, μέ τήν ἐργασία τους αὐτή, μέ πολύτιμη πεῖρα. 2. Διότι ἡ γνῶσις, πού ἀποκτᾶ καθένας μέ τήν προσωπική του πεῖρα, μόνο ὕστερα ἀπό πολλούς μόχθους καί κινδύνους τόν κάνει ἱκανό νά διακρίνη σέ κάθε περίπτωσι τό ὠφέλιμο. Γι’ αὐτό κι’ ὁ πιό πολύπειρος ἀπό ὅλους τούς ἥρωες μέ τίμημα μεγάλα ἀτυχήματα κατώρθωσε καί «εἶδε τίς πόλεις πολλῶν ἀνθρώπων καί ἐγνώρισε τήν σκέψι τους».1 Ἐνῶ ἡ κατανόησις τῶν ἐπιτευγμάτων καί τῶν ἀποτυχιῶν τῶν ἄλλων ἀνθρώπων, πού ἀποκτᾶμε μέ τήν ἱστορία, μᾶς μαθαίνει νά γλυτώνουμε στήν ζωή μας ἀπό τίς τρέχουσες δοκιμασίες. 3. Ἔπειτα, αὐτοί οἱ συγγραφεῖς τῆς γενικῆς ἱστορίας, σάν ὑπηρέτες, τρόπον τινά, τῆς θείας προνοίας, ἐφιλοδόξησαν νά ὑπαγάγουν σέ μία κοινότητα ὅλους τούς ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖοι, ἄν καί ἀποτελοῦν ἕνα καί τό αὐτό εἶδος2, ἐν τούτοις διαφέρουν μεταξύ τους ὡς πρός τόν τόπο καί τήν ἐποχή πού ἔζησαν. Διότι ἡ θεία πρόνοια, ἀφοῦ ἔβαλε σέ ἁρμονική τάξι τά ἄστρα πού βλέπουμε καί τήν φύσι τῶν ἀνθρώπων, κατευθύνει τήν τροχιά τους στόν αἰῶνα τόν ἅπαντα μέ βάσι τό μερίδιο πού ἀναλογεῖ στόν καθένα ἀπό τήν μοῖρα του. Τό ἴδιο ἀκριβῶς κι’ οἱ ἱστορικοί καταγρά-

πολλῶν ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω·

3

ἡ δὲ διὰ τῆς ἱστορίας περιγινομένη σύνεσις τῶν ἀλλοτρίων ἀποτευγμάτων τε καὶ κατορθωμάτων ἀπείρατον κακῶν ἔχει τὴν διδασκαλίαν. ἔπειτα πάντας ἀνθρώπους, μετέχοντας μὲν τῆς πρὸς ἀλλήλους συγγενείας, τόποις δὲ καὶ χρόνοις διεστηκότας, ἐφιλοτιμήθησαν ὑπὸ μίαν καὶ τὴν αὐτὴν σύνταξιν ἀγαγεῖν, ὥσπερ τινὲς ὑπουργοὶ τῆς θείας προνοίας γενηθέντες. ἐκείνη τε γὰρ τὴν τῶν ὁρωμένων ἄστρων διακόσμησιν καὶ τὰς τῶν ἀνθρώπων φύσεις εἰς κοινὴν ἀναλογίαν συνθεῖσα κυκλεῖ συνεχῶς ἅπαντα τὸν αἰῶνα, τὸ ἐπιβάλλον ἑκάστοις ἐκ τῆς πεπρωμένης μερίζουσα, οἵ τε τὰς κοινὰς τῆς οἰκουμένης πράξεις καθάπερ μιᾶς πόλεως ἀναγράψαντες ἕνα

1. Ὀδυσσείας α,3. Ἐννοεῖ ἀσφαλῶς τόν περιπλανηθέντα, μετά τήν ἅλωσι τῆς Τροίας, βασιλέα τῆς Ἰθάκης Ὀδυσσέα. 2. Ἄποψις τῶν Στωικῶν φιλοσόφων.

20

21

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

λόγον καὶ κοινὸν χρηματιστήριον τῶν συντετελεσμένων ἀπέδειξαν τὰς ἑαυτῶν πραγματείας. καλὸν γὰρ τὸ δύνασθαι τοῖς τῶν ἄλλων ἀγνοήμασι πρὸς διόρθωσιν χρῆσθαι παραδείγμασι, καὶ πρὸς τὰ συγκυροῦντα ποικίλως κατὰ τὸν βίον ἔχειν μὴ ζήτησιν τῶν πραττομένων, ἀλλὰ μίμησιν τῶν ἐπιτετευγμένων. καὶ γὰρ τοὺς πρεσβυτάτους ταῖς ἡλικίαις ἅπαντες τῶν νεωτέρων προκρίνουσιν ἐν ταῖς συμβουλίαις διὰ τὴν ἐκ τοῦ χρόνου περιγεγενημένην αὐτοῖς ἐμπειρίαν· ἧς τοσοῦτον ὑπερέχειν συμβέβηκε τὴν ἐκ τῆς ἱστορίας μάθησιν ὅσον καὶ τῷ πλήθει τῶν πραγμάτων προτεροῦσαν αὐτὴν ἐπεγνώκαμεν. διὸ καὶ πρὸς ἁπάσας τὰς τοῦ βίου περιστάσεις χρησιμωτάτην ἄν τις εἶναι νομίσειε τὴν ταύτης ἀνάληψιν. τοῖς μὲν γὰρ νεωτέροις τὴν τῶν γεγηρακότων περιποιεῖ σύνεσιν, τοῖς δὲ πρεσβυτέροις πολλαπλασιάζει τὴν ὑπάρχουσαν ἐμπειρίαν, καὶ τοὺς μὲν ἰδιώτας ἀξίους ἡγεμονίας κατασκευάζει, τοὺς δ’ ἡγεμόνας τῷ διὰ τῆς δόξης ἀθανατισμῷ προτρέπεται τοῖς καλλίστοις τῶν ἔργων ἐπιχειρεῖν, χωρὶς δὲ τούτων τοὺς μὲν στρατιώτας τοῖς μετὰ τὴν τελευτὴν ἐπαίνοις ἑτοιμοτέρους κατασκευάζει πρὸς τοὺς ὑπὲρ τῆς πατρίδος κινδύνους, τοὺς δὲ πονηροὺς τῶν ἀνθρώπων ταῖς αἰωνίοις βλασφημίαις ἀποτρέπει τῆς ἐπὶ τὴν κακίαν ὁρμῆς. 2. Καθόλου δὲ διὰ τὴν ἐκ ταύτης ἐπ’ ἀγαθῷ μνήμην οἱ μὲν κτίσται πόλεων γενέσθαι προεκλήθησαν, οἱ δὲ νόμους εἰση-

22

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

φοντας τίς κοινές ὑποθέσεις τῶν ἀνθρώπων ὅλης τῆς οἰκουμένης, σάν νά ἦσαν πολῖτες μιᾶς πόλεως, ἀνέδειξαν τίς ἐργασίες τους κεφάλαιο μέ καθολική ἀξία καί χρηματιστήριο τῆς γνώσεως τῶν γεγονότων τοῦ παρελθόντος, κοινό γιά ὅλους. 4. Ἐπειδή εἶναι ὡραῖο πρᾶγμα νά γίνεσαι ἱκανός νά χρησιμοποιῆς τά λάθη, στά ὁποῖα ὑπέπεσαν οἱ ἄλλοι ἀπό ἄγνοια, ὡς παραδείγματα γιά νά διορθώνης τίς δικές σου πλάνες καί μέσα στίς πολυποίκιλες συγκυρίες τῆς ζωῆς νά μήν εἶσαι ὑποχρεωμένος νά ἀναζητῆς ἀπό τήν ἀρχή τόν καλύτερο τρόπο τῆς ἀντιμετωπίσεως τῶν προβλημάτων σου, ἀλλά νά ἀκολουθῆς τόν δρόμο τῆς ἐπιτυχίας, πού εἶναι δοκιμασμένος ἀπό τό παρελθόν. Καί πράγματι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι προτιμοῦν νά συμβουλεύωνται τούς γεροντότερους παρά τούς νεωτέρους, γιά τήν μεγάλη πεῖρα μέ τήν ὁποία τούς ἐξώπλισε ὁ χρόνος. Καί συμβαίνει μάλιστα ἡ γνῶσις, πού μᾶς προσφέρει ἡ ἱστορία, νά εἶναι ἀνώτερη ἀπ’ αὐτήν τήν πεῖρα χάρις στόν πλοῦτο τῶν γεγονότων καί τῶν καταστάσεων τίς ὁποῖες, ὅπως εἴδαμε, πραγματεύεται. Γι’ αὐτόν τόν λόγο μπορεῖ καθένας νά ἐκτιμήση ὅτι ἡ μελέτη και ἡ ἀφομοίωσις τῆς ἱστορίας εἶναι μία ὑπόθεσις χρησιμώτατη σέ ὅλες τίς περιστάσεις τῆς ζωῆς. 5. Διότι στούς νεωτέρους μεταγγίζει τήν σοφία τῶν γερόντων, ἐνῶ στούς ἡλικιωμένους πολλαπλασιάζει τήν πεῖρα πού ἤδη ἔχουν ἀποκτήσει καί τούς ἰδιῶτες τούς προετοιμάζει, ὥστε νά γίνουν ἄξιοι ἄρχοντες, ἐνῶ τούς ἄρχοντες, μέ ἔπαθλο τήν ἀθανασία, τούς παρακινεῖ νά ἐπιχειροῦν τά λαμπρότερα ἔργα. Κι’ ἐκτός ἀπ’ αὐτά, καθιστᾶ τούς στρατιῶτες προθυμότερους στήν ἀντιμετώπισι τῶν κινδύνων, ὅταν ὑπερασπίζωνται τήν πατρίδα τους, χάρις στόν δημόσιο ἔπαινο πού τούς περιμένει μετά θάνατον, ἐνῶ τούς κακοήθεις τούς ἀποτρέπει καί τούς συγκρατεῖ ἀπό τήν ροπή πρός τό κακό μέ τό αἰώνιο αἶσχος στό ὁποῖο τούς καταδικάζει. 2. Γενικά γιά τήν ὑστεροφημία, πού καταγράφει ἡ ἱστορία, μερικοί ἄνθρωποι ἔφθασαν νά γίνουν ἱδρυτές πόλεων, ἄλλοι νά 23

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

γήσασθαι περιέχοντας τῷ κοινῷ βίῳ τὴν ἀσφάλειαν, πολλοὶ δ’ ἐπιστήμας καὶ τέχνας ἐξευρεῖν ἐφιλοτιμήθησαν πρὸς εὐεργεσίαν τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων. ἐξ ἁπάντων δὲ συμπληρουμένης τῆς εὐδαιμονίας, ἀποδοτέον τῶν ἐπαίνων τὸ πρωτεῖον τῇ τούτων μάλιστ’ αἰτίᾳ, ἱστορίᾳ. ἡγητέον γὰρ εἶναι ταύτην φύλακα μὲν τῆς τῶν ἀξιολόγων ἀρετῆς, μάρτυρα δὲ τῆς τῶν φαύλων κακίας, εὐεργέτιν δὲ τοῦ κοινοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων. εἰ γὰρ ἡ τῶν ἐν ᾅδου μυθολογία τὴν ὑπόθεσιν πεπλασμένην ἔχουσα πολλὰ συμβάλλεται τοῖς ἀνθρώποις πρὸς εὐσέβειαν καὶ δικαιοσύνην, πόσῳ μᾶλλον ὑποληπτέον τὴν προφῆτιν τῆς ἀληθείας ἱστορίαν, τῆς ὅλης φιλοσοφίας οἱονεὶ μητρόπολιν οὖσαν, ἐπισκευάσαι δύνασθαι τὰ ἤθη μᾶλλον πρὸς καλοκἀγαθίαν; πάντες γὰρ ἄνθρωποι διὰ τὴν τῆς φύσεως ἀσθένειαν βιοῦσι μὲν ἀκαριαῖόν τι μέρος τοῦ παντὸς αἰῶνος, τετελευτήκασι δὲ πάντα τὸν ὕστερον χρόνον, καὶ τοῖς μὲν ἐν τῷ ζῆν μηδὲν ἀξιόλογον πράξασιν ἅμα ταῖς τῶν σωμάτων τελευταῖς συναποθνήσκει καὶ τὰ ἄλλα πάντα τὰ κατὰ τὸν βίον, τοῖς δὲ δι’ ἀρετὴν περιποιησαμένοις δόξαν αἱ πράξεις ἅπαντα τὸν αἰῶνα μνημονεύονται, διαβοώμεναι τῷ θειοτάτῳ τῆς ἱστορίας στόματι. καλὸν δ’, οἶμαι, τοῖς εὖ φρονοῦσι θνητῶν πόνων ἀντικαταλλάξασθαι τὴν ἀθάνατον εὐφημίαν. Ἡρακλῆς μὲν γὰρ ὁμολογεῖται πάντα τὸν γενόμενον αὐτῷ κατ’ ἀνθρώπους χρόνον ὑπομεῖναι μεγάλους καὶ συνεχεῖς πόνους καὶ κινδύνους ἑκουσίως, ἵνα τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων εὐεργετήσας τύχῃ τῆς ἀθανασίας· τῶν δὲ ἄλλων ἀγαθῶν ἀνδρῶν οἱ μὲν ἡρωικῶν, οἱ δὲ ἰσοθέων τιμῶν ἔτυχον, πάντες δὲ μεγάλων ἐπαίνων ἠξιώθησαν, τὰς ἀρετὰς αὐτῶν τῆς

24

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

εἰσαγάγουν νόμους πού κατωχύρωναν τήν ἀσφάλεια τῆς κοινωνικῆς ζωῆς, ἐνῶ πολλοί ἄλλοι φιλοτιμήθηκαν νά προαγάγουν τίς ἐπιστῆμες και τίς τέχνες μέ σκοπό νά εὐεργετήσουν τό ἀνθρώπινο γένος. Καί ἐνῶ ἡ εὐδαιμονία εἶναι καρπός τῆς συνδυασμένης λειτουργίας ὅλων αὐτῶν τῶν δραστηριοτήτων, τόν πρῶτον ἔπαινο πάντως πρέπει νά τόν ἀπονείμωμε στήν κυριώτερη αἰτία ὅλων αὐτῶν, στήν ἱστορία. 2. Διότι πρέπει νά θεωροῦμε τήν ἱστορία φρουρό τῆς ἀρετῆς τῶν ἐπιφανῶν ἀνθρώπων, μάρτυρα τῆς μοχθηρίας τῶν φαύλων καί εὐεργέτη ὁλοκλήρου τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Διότι, ἄν εἶναι ἀλήθεια, ὅτι οἱ μῦθοι πού ἀναφέρονται στόν Ἅδη, παρά τό γεγονός ὅτι πρόκειται γιά πλάσματα τῆς φαντασίας, συντελοῦν σοβαρά στήν εὐσέβεια καί τήν δικαιοσύνη τῶν ἀνθρώπων, πόσω μᾶλλον πρέπει νά πιστεύουμε ὅτι ἡ προφήτισσα τῆς ἀλήθειας ἱστορία, πού εἶναι, τρόπον τινά, μητρόπολις τῆς φιλοσοφίας στό σύνολό της μπορεῖ νά ἐπηρεάζη τούς χαρακτῆρες τῶν ἀνθρώπων πρός τήν καλοκαγαθία; 3. Ἐπειδή ὅλοι οἱ ἄνθρωποι –τέτοια εἶναι ἡ φύσις τους – ζοῦν μία φευγαλέα στιγμή τῆς αἰωνιότητος καί ὅλον τόν ἄλλο χρόνο εἶναι πεθαμένοι. Κι’ ὅσοι στήν ζωή τους δέν ἔπραξαν τίποτε τό ἄξιο λόγου, αὐτοί μαζί μέ τόν θάνατο τοῦ σώματος πίπτουν στήν αἰώνια λήθη, ἐνῶ οἱ πράξεις ἐκείνων, πού ἀπέκτησαν δόξα μέ τήν ἀρετή τους, μνημονεύονται στόν αἰῶνα τόν ἅπαντα, ἀφοῦ τίς διαφημίζει τό θεῖο στόμα τῆς ἱστορίας. 4. Κι’ εἶναι, νομίζω, ὡραῖο πρᾶγμα, ὅπως ἄλλωστε πρέπει νά συμφωνοῦν ὅλοι οἱ σώφρονες ἄνθρωποι, νά λαμβάνουν ὡς ἀντάλλαγμα τῶν θνητῶν μόχθων τήν ἀθάνατη δόξα. Ὅλοι συμφωνοῦν π.χ. ὅτι ὁ Ἡρακλῆς, σέ ὅλη τήν διάρκεια τῆς ζωῆς του ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους, ὑποβλήθηκε μέ τήν θέλησί του σέ μεγάλους καί συνεχεῖς μόχθους καί κινδύνους, γιά νά εὐεργετήση τό ἀνθρώπινο γένος καί νά κερδίση τήν ἀθανασία. Κι’ ἀπό τούς ἄλλους γενναίους ἄνδρες, ἄλλοι ἔτυχαν ἡρωικῶν τιμῶν κι’ ἄλλοι θεϊκῶν τιμῶν, ὅλοι πάντως ἀξιώθηκαν μεγάλων ἐπαί25

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

7

8

ἱστορίας ἀπαθανατιζούσης. τὰ μὲν γὰρ ἄλλα μνημεῖα διαμένει χρόνον ὀλίγον, ὑπὸ πολλῶν ἀναιρούμενα περιστάσεων, ἡ δὲ τῆς ἱστορίας δύναμις ἐπὶ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην διήκουσα τὸν πάντα τἄλλα λυμαινόμενον χρόνον ἔχει φύλακα τῆς αἰωνίου παραδόσεως τοῖς ἐπιγινομένοις. συμβάλλεται δ’ αὕτη καὶ πρὸς λόγου δύναμιν, οὗ κάλλιον ἕτερον οὐκ ἄν τις ῥᾳδίως εὕροι. τούτῳ γὰρ οἱ μὲν Ἕλληνες τῶν βαρβάρων, οἱ δὲ πεπαιδευμένοι τῶν ἀπαιδεύτων προέχουσι, πρὸς δὲ τούτοις διὰ μόνου τούτου δυνατόν ἐστιν ἕνα τῶν πολλῶν περιγενέσθαι· καθόλου δὲ φαίνεται πᾶν τὸ προτεθὲν τοιοῦτον ὁποῖον ἂν ἡ τοῦ λέγοντος δύναμις παραστήσῃ, καὶ τοὺς ἀγαθοὺς ἄνδρας ἀξίους λόγου προσαγορεύομεν, ὡς τοῦτο τὸ πρωτεῖον τῆς ἀρετῆς περιπεποιημένους. εἰς πλείω δὲ μέρη τούτου διῃρημένου, συμβαίνει τὴν μὲν ποιητικὴν τέρπειν μᾶλλον ἤπερ ὠφελεῖν, τὴν δὲ νομοθεσίαν κολάζειν, οὐ διδάσκειν, παραπλησίως δὲ καὶ τἄλλα μέρη τὰ μὲν μηδὲν συμβάλλεσθαι πρὸς εὐδαιμονίαν, τὰ δὲ μεμιγμένην ἔχειν τῷ συμφέροντι τὴν βλάβην, ἔνια δὲ κατεψεῦσθαι τῆς ἀληθείας, μόνην δὲ τὴν ἱστορίαν, συμφωνούντων ἐν αὐτῇ τῶν λόγων τοῖς ἔργοις, ἅπαντα τἄλλα χρήσιμα τῇ γραφῇ περιειληφέναι. ὁρᾶσθαι γὰρ αὐτὴν προτρεπομένην ἐπὶ δικαιοσύνην, κατηγοροῦσαν τῶν φαύλων, ἐγκωμιάζουσαν τοὺς ἀγαθούς, τὸ σύνολον ἐμπειρίαν μεγίστην περιποιοῦσαν τοῖς ἐντυγχάνουσι. 3. Διὸ καὶ θεωροῦντες ἡμεῖς δικαίας ἀποδοχῆς τυγχάνοντας τοὺς ταύτην πραγματευσαμένους προήχθημεν ἐπὶ τὸν ὅμοιον τῆς ὑποθέσεως ζῆλον. ἐπιστήσαντες δὲ τὸν νοῦν τοῖς πρὸ ἡμῶν

26

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

νων, ἀφοῦ ἡ ἱστορία ἀπαθανατίζει τά ἀνδραγαθήματά τους. 5. Ἐπειδή ὅλα τά ἄλλα μνημεῖα ἐπιζοῦν γιά λίγο χρόνο, ἀφοῦ καταστρέφονται ἀπό τήν ἀλλαγή τῶν καταστάσεων, ἐνῶ ἡ δύναμις τῆς ἱστορίας, πού ἁπλώνεται καί φθάνει σέ ὅλη τήν οἰκουμένη, αὐτόν ἀκριβῶς τόν χρόνο, ὁ ὁποῖος καταστρέφει ὅλα τά ἄλλα, τόν ἔχει φύλακα, ὁ ὁποῖος ἐξασφαλίζει τήν αἰώνια μεταβίβασί της στούς μεταγενεστέρους. Ἡ ἱστορία ἐπίσης συντελεῖ στήν δύναμι τοῦ λόγου. Καί δέν βρίσκεις εὔκολα ὡραιότερο πρᾶγμα ἀπ’ αὐτόν. 6. Αὐτός ἀκριβῶς εἶναι πού κάνει τούς Ἕλληνες ἀνώτερους ἀπό τούς βαρβάρους καί τούς μορφωμένους ἀπό τούς ἀμόρφωτους. Κι’ ἀκόμα μόνο μέ αὐτόν εἶναι δυνατόν ὁ ἕνας νά ἐπιβάλλεται στούς πολλούς. Γενικά ἡ ἐντύπωσις, πού προκαλεῖ κάθε μέτρο πού προτείνει, εἶναι ἀνάλογη μέ τήν δύναμι τοῦ λόγου πού τό παρουσιάζει καί τούς γενναίους ἄνδρες τούς ἀποκαλοῦμε «ἀξίους λόγου», ἀφοῦ κατέκτησαν τό πρῶτο καί ὕψιστο στοιχεῖο τῆς ἀρετῆς. 7. Κι’ ὅπως ὁ λόγος διαιρεῖται σέ περισσότερα εἴδη, συμβαίνει ἡ ποιητική μᾶλλον νά τέρπη παρά νά ὠφελῆ, ἡ νομοθεσία νά τιμωρῆ καί νά μή διδάσκη, καί τά ἄλλα εἴδη ἀναλόγως, ἄλλα δέν συντελοῦν καθόλου στήν εὐδαιμονία, ἄλλα περιέχουν μαζί μέ τό συμφέρον ἀνάμικτο καί κάποιο στοιχεῖο βλάβης, ἐνῶ μερικά διαστρέφουν τήν ἀλήθεια. Καί μόνο ἡ ἱστορία, ὅπου οἱ λόγοι εὑρίσκονται σέ πλήρη συμφωνία μέ τά ἔργα, περικλείει στήν ἀφήγησί της ὅλα τά ἄλλα εἴδη κατά τρόπο πού ν’ ἀποβαίνουν χρήσιμα στούς ἀνθρώπους. 8. Διότι εὔκολα τό βλέπεις ὅτι αὐτή παροτρύνει πρός τήν δικαιοσύνη, ὅτι ἀπαγγέλλει τό ἀμείλικτο «κατηγορῶ» στούς φαύλους, ὅτι ἐγκωμιάζει τούς καλούς, ὅτι γενικά προσφέρει στούς ἀναγνῶστες της ἕνα μεγάλο ἀπόθεμα πείρας. 3. Γι’ αὐτό κι’ ἐμεῖς παρατηρῶντας ὅτι οἱ ἱστορικοί συγγραφεῖς δικαιώνονται στήν ζωή, ὡδηγηθήκαμε στήν ἀπόφασι ν’ ἀναλάβουμε μέ ἐνθουσιασμό ἕνα παρόμοιο ἔργο. Ἀλλά, ὅταν ἐμελετήσαμε μέ προσοχή τούς ἱστορικούς, πού ἔγραψαν πρίν 27

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

συγγραφεῦσιν ἀπεδεξάμεθα μὲν ὡς ἔνι μάλιστα τὴν προαίρεσιν αὐτῶν, οὐ μὴν ἐξειργάσθαι πρὸς τὸ συμφέρον καὶ τὸ δυνατὸν τὰς πραγματείας αὐτῶν ὑπελάβομεν. κειμένης γὰρ τοῖς ἀναγινώσκουσι τῆς ὠφελείας ἐν τῷ πλείστας καὶ ποικιλωτάτας περιστάσεις λαμβάνειν, οἱ πλεῖστοι μὲν ἑνὸς ἔθνους ἢ μιᾶς πόλεως αὐτοτελεῖς πολέμους ἀνέγραψαν, ὀλίγοι δ’ ἀπὸ τῶν ἀρχαίων χρόνων ἀρξάμενοι τὰς κοινὰς πράξεις ἐπεχείρησαν ἀναγράφειν μέχρι τῶν καθ’ αὑτοὺς καιρῶν, καὶ τούτων οἱ μὲν τοὺς οἰκείους χρόνους ἑκάστοις οὐ παρέζευξαν, οἱ δὲ τὰς τῶν βαρβάρων πράξεις ὑπερέβησαν, ἔτι δ’ οἱ μὲν τὰς παλαιὰς μυθολογίας διὰ τὴν δυσχέρειαν τῆς πραγματείας ἀπεδοκίμασαν, οἱ δὲ τὴν ὑπόστασιν τῆς ἐπιβολῆς οὐ συνετέλεσαν, μεσολαβηθέντες τὸν βίον ὑπὸ τῆς πεπρωμένης. τῶν δὲ τὴν ἐπιβολὴν ταύτης τῆς πραγματείας πεποιημένων οὐδεὶς προεβίβασε τὴν ἱστορίαν κατωτέρω τῶν Μακεδονικῶν καιρῶν· οἱ μὲν γὰρ εἰς τὰς Φιλίππου πράξεις, οἱ δ’ εἰς τὰς Ἀλεξάνδρου, τινὲς δ’ εἰς τοὺς διαδόχους ἢ τοὺς ἐπιγόνους κατέστρεψαν τὰς συντάξεις· πολλῶν δὲ καὶ μεγάλων τῶν μετὰ ταῦτα πράξεων ἀπολελειμμένων μέχρι τοῦ καθ’ ἡμᾶς βίου τῶν ἱστοριογράφων οὐδεὶς ἐπεβάλετο αὐτὰς μιᾶς συντάξεως περιγραφῇ πραγματεύσασθαι διὰ τὸ μέγεθος τῆς ὑποθέσεως. διὸ καὶ διερριμμένων τῶν τε χρόνων καὶ τῶν πράξεων ἐν πλείοσι πραγματείαις καὶ διαφόροις συγγραφεῦσι δυσπερίληπτος ἡ τούτων ἀνάληψις γίνεται καὶ δυσμνημόνευτος. ἐξετάσαντες οὖν τὰς ἑκάστου τούτων διαθέσεις ἐκρίναμεν ὑπόθεσιν ἱστορικὴν πραγματεύσασθαι τὴν πλεῖστα μὲν ὠφελῆσαι δυναμένην,

28

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀπό μᾶς, βεβαίως ἐπιδοκιμάσαμε ἀνεπιφύλακτα τήν καλή τους πρόθεσι, ὅμως ἐμορφώσαμε τήν γνώμη ὅτι οἱ ἐργασίες τους δέν ἔχουν συνταχθῆ ἔτσι, ὥστε νά ἐξυπηρετοῦν τό ἀνθρώπινο συμφέρον, ὅσο θά ἦταν δυνατόν. 2. Δεδομένου, ὅτι οἱ ἀναγνῶστες πρέπει νά ἀντλήσουν τήν ὠφέλεια ἀπό ἕνα μεγάλο πλῆθος, ποικιλωτάτων περιστάσεων, οἱ περισσότεροι ἀπ’ αὐτούς ἀσχολήθηκαν μέ τούς ξεχωριστούς πολέμους ἑνός ἔθνους ἤ μιᾶς πόλεως καί μόνο λίγοι ἀρχίζοντας ἀπό τούς ἀρχαίους χρόνους ἐπεχείρησαν νά καταγράψουν τά γεγονότα, πού συνδέονται μέ ὅλους τούς λαούς μέχρι τῶν ἡμερῶν τους. Ἀλλά κι ἀπ’ αὐτούς μερικοί δέν συμπεριέλαβαν τά σύγχρονά τους γεγονότα, ἄλλοι παρέλειψαν τήν δρᾶσι τῶν βαρβάρων κι’ ἄλλοι πάλι ἀπέρριψαν τήν ἀρχαία μυθολογία, ἐπειδή δημιουργοῦσε δυσκολίες στό ἔργο τους, ἐνῶ ἄλλοι τέλος δέν ἐπρόλαβαν νά τελειώσουν τό ἔργο τους, ὅπως τό ἐσχεδίασαν, διότι ἡ μοῖρα τούς ἔκοψε, ἐν τῷ μεταξύ, τό νῆμα τῆς ζωῆς. 3. Κι’ ἀπ’ αὐτούς πού ἀνέλαβαν τήν συγγραφή γενικῆς ἱστορίας κανένας δέν συνέχισε τήν ἐξιστόρησι πέρα ἀπό τούς Μακεδονικούς χρόνους. Διότι ἄλλοι κλείνουν τό ἔργο τους μέ τήν δρᾶσι τοῦ Φιλίππου, ἄλλοι μέ τήν δρᾶσι τοῦ Ἀλεξάνδρου καί μερικοί συνεχίζουν ὥς τούς διαδόχους ἤ ἐπιγόνους. Καί ἐνῶ πολλά καί μεγάλης σημασίας γεγονότα ἐπακολούθησαν μέχρι τῶν ἡμερῶν μας, κανένας ἀπό τούς ἱστοριογράφους δέν προσπάθησε νά τά πραγματευθῆ ὅλα σ’ ἕνα μοναδικό σύγγραμμα. 4. Γι’ αὐτόν τόν λόγο, καθώς εἶναι διασκορπισμένα, καί οἱ ἐποχές καί τά ἴδια τά γεγονότα, σέ πολλές καί διάφορες ἐργασίες διαφόρων συγγραφέων, ἡ συνολική τους κατανόησις γίνεται δύσκολη στό πνεῦμα, καθώς καί ἡ ἀπομνημόνευσίς τους. 5. Ἀφοῦ λοιπόν ἐξετάσαμε τήν σύνθεσι τῶν ἐργασιῶν καθενός ἀπό αὐτούς τούς ἱστοριογράφους, ἀποφασίσαμε νά συγγράψωμε μία ἱστορία μέ τέτοιες διαστάσεις, πού νά προσφέρη στούς ἀναγνῶστες τήν μεγαλύτερη δυνατή ὠφέλεια, ἐνῶ ταυ29

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

8

ἐλάχιστα δὲ τοὺς ἀναγινώσκοντας ἐνοχλήσουσαν. εἰ γάρ τι τὰς εἰς μνήμην παραδεδομένας τοῦ σύμπαντος κόσμου πράξεις, ὥσπερ τινὸς μιᾶς πόλεως, ἀρξάμενος ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων ἀναγράψαι κατὰ τὸ δυνατὸν μέχρι τῶν καθ’ αὑτὸν καιρῶν, πόνον μὲν ἂν πολὺν ὑπομεῖναι δῆλον ὅτι, πραγματείαν δὲ πασῶν εὐχρηστοτάτην συντάξαιτο τοῖς φιλαναγνωστοῦσιν. ἐξέσται γὰρ ἐκ ταύτης ἕκαστον πρὸς τὴν ἰδίαν ὑπόστασιν ἑτοίμως λαμβάνειν τὸ χρήσιμον, ὥσπερ ἐκ μεγάλης ἀρυόμενον πηγῆς. τοῖς μὲν γὰρ ἐπιβαλλομένοις διεξιέναι τὰς τῶν τοσούτων συγγραφέων ἱστορίας πρῶτον μὲν οὐ ῥᾴδιον εὐπορῆσαι τῶν εἰς τὴν χρείαν πιπτουσῶν βίβλων, ἔπειτα διὰ τὴν ἀνωμαλίαν καὶ τὸ πλῆθος τῶν συνταγμάτων δυσκατάληπτος γίνεται τελέως καὶ δυσέφικτος ἡ τῶν πεπραγμένων ἀνάληψις· ἡ δ’ ἐν μιᾶς συντάξεως περιγραφῇ πραγματεία τὸ τῶν πράξεων εἰρόμενον ἔχουσα τὴν μὲν ἀνάγνωσιν ἑτοίμην παρέχεται, τὴν δ’ ἀνάληψιν ἔχει παντελῶς εὐπαρακολούθητον. καθόλου δὲ τῶν ἄλλων τοσοῦτον ὑπερέχειν ταύτην ἡγητέον ὅσῳ χρησιμώτερόν ἐστι τὸ πᾶν τοῦ μέρους καὶ τὸ συνεχὲς τοῦ διερρηγμένου, πρὸς δὲ τούτοις τὸ διηκριβωμένον τοῖς χρόνοις τοῦ μηδὲ γινωσκομένου τίσιν ἐπράχθη καιροῖς. 4. Διόπερ ἡμεῖς ὁρῶντες ταύτην τὴν ὑπόθεσιν χρησιμωτάτην μὲν οὖσαν, πολλοῦ δὲ πόνου καὶ χρόνου προσδεομένην, τριάκοντα μὲν ἔτη περὶ αὐτὴν ἐπραγματεύθημεν, μετὰ δὲ πολλῆς κακοπαθείας καὶ κινδύνων ἐπήλθομεν πολλὴν τῆς τε Ἀσίας καὶ τῆς Εὐρώπης, ἵνα τῶν ἀναγκαιοτάτων καὶ πλείστων

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τοχρόνως θά τούς ἐνοχλῆ ἐλάχιστα. 6. Διότι ἄν ἕνας ἄνθρωπος ἀρχίση ἀπό τούς ἀρχαιοτάτους χρόνους καί καταγράψη, στόν βαθμό πού εἶναι ἱκανός, τά γεγονότα πού συνέβησαν σέ ὅλον τόν κόσμο μέχρι τῶν ἡμερῶν του καί ἔχουν παραδοθῆ μέ τήν μνήμη, εἶναι φανερό ὅτι ἀναλαμβάνει ἐπίμοχθο ἔργο, προσφέρει ὅμως στούς φιλομαθεῖς μία ἐργασία χρησιμώτατη ἀπό κάθε ἄλλη. 7. Διότι ἀπό μία τέτοια ἐργασία θά μπορῆ καθένας πρόθυμα νά παίρνη ὅ,τι εἶναι χρήσιμο γιά τήν ζωή του, σάν νά ἀντλῆ ἀπό μία μεγάλη πηγή. 8. Διότι αὐτοί πού ἔχουν τήν διάθεσι νά μελετήσουν τίς ἱστορίες τόσων πολλῶν συγγραφέων, δέν εἶναι εὔκολο ν’ ἀποκτήσουν ὅλα αὐτά τά βιβλία πού χρειάζονται. Ἔπειτα, οἱ συγγραφές αὐτές εἶναι τόσο ποικίλες καί τόσο πολλές, ὥστε ἡ κατανόησις τῶν γεγονότων γίνεται πάρα πολύ δύσκολη καί σχεδόν ἀνέφικτη. Ἐνῶ ἡ συγκέντρωσις καί ἡ μεθοδική ἐξιστόρησις σ’ ἕνα ἑνιαῖο ἔργο ὅλων αὐτῶν τῶν γεγονότων μέ τήν ἐξωτερική λογική τους διευκολύνει τήν ἀνάγνωσι, καθώς καί τήν κατανόησι καί παρακολούθησι τῶν γεγονότων. Γενικά, μία ἱστορία μέ τέτοιο χαρακτῆρα πρέπει νά θεωρῆται ὅτι ὑπερέχει ἀπ’ ὅλες τίς ἄλλες τόσο ὅσο χρησιμώτερο εἶναι τό ὅλον ἀπό τό μέρος καί ἡ συνέχεια ἀπό τήν διάσπασι, καί τό γεγονός πού εἶναι προσδιωρισμένος μέ ἀκρίβεια ὁ χρόνος πού ἔλαβε χώρα ἀπό ἐκεῖνο πού δέν εἶναι γνωστό σέ ποιά ἐποχή συνέβη. 4. Γι’ αὐτό κι’ ἐμεῖς ἐκτιμῶντας ὅτι ἡ ἀνάληψις ἑνός τέτοιου ἔργου εἶναι χρησιμωτάτη, ἀπαιτεῖ ὅμως πολύ μόχθο καί χρόνο, ἀσχοληθήκαμε μέ τό ἔργο αὐτό ἐπί τριάντα ὁλόκληρα ἔτη, ἐπισκεφθήκαμε ἕνα μεγάλο μέρος τῆς Ἀσίας καί τῆς Εὐρώπης μέ μεγάλη ταλαιπωρία καί κινδύνους3, γιά νά ἰδοῦμε μέ τά ἴδια μας 3. Ἡ ἐπιτόπιος ἔρευνα τοῦ Διοδώρου τοῦ Σικελιώτου καθιστᾶ τοῦτον ἀξιέπαινον, καθ’ ὅτι ἐρριψοκινδύνευσε, ὅπως ὁ ἴδιος ἀναφέρει, γιά τήν συλλογή τῶν στοιχείων καί τῶν πληροφοριῶν, πού παρουσιάζει. Ὅμως, ἡ ἔλλειψις κριτικῆς ἱκανότητος ὡς πρός αὐτά πού παρουσιάζει ἀποτελοῦν σοβαρώτατο γι’ αὐτόν καί τό ἔργο του μειονέκτημα.

30

31

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

μερῶν αὐτόπται γενηθῶμεν· πολλὰ γὰρ παρὰ τὰς ἀγνοίας τῶν τόπων διήμαρτον οὐχ οἱ τυχόντες τῶν συγγραφέων, ἀλλά τινες καὶ τῶν τῇ δόξῃ πεπρωτευκότων. ἀφορμῇ δὲ πρὸς τὴν ἐπιβολὴν ταύτην ἐχρησάμεθα μάλιστα μὲν τῇ πρὸς τὴν πραγματείαν ἐπιθυμίᾳ, δι’ ἣν πᾶσιν ἀνθρώποις τὸ δοκοῦν ἄπορον εἶναι τυγχάνει συντελείας, ἔπειτα καὶ τῇ ἐν Ῥώμῃ χορηγίᾳ τῶν πρὸς τὴν ὑποκειμένην ὑπόθεσιν ἀνηκόντων. ἡ γὰρ ταύτης τῆς πόλεως ὑπεροχή, διατείνουσα τῇ δυνάμει πρὸς τὰ πέρατα τῆς οἰκουμένης, ἑτοιμοτάτας καὶ πλείστας ἡμῖν ἀφορμὰς παρέσχετο παρεπιδημήσασιν ἐν αὐτῇ πλείω χρόνον. ἡμεῖς γὰρ ἐξ Ἀγυρίου τῆς Σικελίας ὄντες, καὶ διὰ τὴν ἐπιμιξίαν τοῖς ἐν τῇ νήσῳ πολλὴν ἐμπειρίαν τῆς Ῥωμαίων διαλέκτου περιπεποιημένοι, πάσας τὰς τῆς ἡγεμονίας ταύτης πράξεις ἀκριβῶς ἀνελάβομεν ἐκ τῶν παρ’ ἐκείνοις ὑπομνημάτων ἐκ πολλῶν χρόνων τετηρημένων. πεποιήμεθα δὲ τὴν ἀρχὴν τῆς ἱστορίας ἀπὸ τῶν μυθολογουμένων παρ’ Ἕλλησί τε καὶ βαρβάροις, ἐξετάσαντες τὰ παρ’ ἑκάστοις ἱστορούμενα κατὰ τοὺς ἀρχαίους χρόνους, ἐφ’ ὅσον ἡμῖν δύναμις. ἐπεὶ δ’ ἡ μὲν ὑπόθεσις ἔχει τέλος, αἱ βίβλοι δὲ μέχρι τοῦ νῦν ἀνέκδοτοι τυγχάνουσιν οὖσαι, βούλομαι βραχέα προδιορίσαι περὶ ὅλης τῆς πραγματείας. τῶν γὰρ βίβλων ἡμῖν ἓξ μὲν αἱ πρῶται περιέχουσι τὰς πρὸ τῶν Τρωικῶν πράξεις καὶ μυθολογίας, καὶ τούτων αἱ μὲν προηγούμεναι τρεῖς τὰς βαρβαρικάς, αἱ δ’ ἑξῆς σχεδὸν τὰς τῶν Ἑλλήνων ἀρχαιολογίας· ἐν δὲ ταῖς μετὰ ταύτας ἕνδεκα τὰς

τά μάτια τίς πιό ἐνδιαφέρουσες περιοχές κι’ ἀπό τίς ἄλλες ὅσον τό δυνατόν περισσότερες. Ἐπειδή σέ πολλά ἔχουν πέσει ἔξω λόγῳ τῆς ἄγνοιας τῶν τόπων ὄχι τυχαῖοι συγγραφεῖς, ἀλλά καί μερικοί ἀπό τούς κορυφαίους. 2. Ὅσο γιά τούς πόρους πού χρησιμοποιήσαμε γιά τήν ἀνάληψι αὐτοῦ τοῦ ἔργου, αὐτοί ἦταν πρῶτα-πρῶτα ὁ ἐνθουσιασμός μας γιά τήν ἐργασία, μέ τόν ὁποῖο πολλοί ἄνθρωποι κατορθώνουν πράγματα πού φαίνονται ἀδύνατα. Ἔπειτα ἧσαν τά ὑλικά μέσα πού χορηγεῖ ἐν ἀφθονίᾳ ἡ Ρώμη γιά τέτοιου εἴδους μελέτες. 3. Ἐπειδή ἡ ὑπεροχή αὐτῆς τῆς πόλεως, τῆς ὁποίας ἡ δύναμις ἐκτείνεται ὥς τά πέρατα τῆς οἰκουμένης, μᾶς ἐξασφάλισε, κατά τήν διάρκεια τῆς μακρᾶς μας παραμονῆς σέ αὐτήν, ἄφθονους πόρους στήν πιό προσιτή μορφή. 4. Διότι ἐμεῖς, ὡς γνωστόν, καταγόμεθα ἀπό τό Ἀγύριο τῆς Σικελίας4 καί χάρις στήν στενή ἐπαφή μέ τούς Ρωμαίους γνωρίζομε πολύ καλά τήν γλῶσσα τους. Ἔτσι ἀποκτήσαμε μία ἀκριβῆ γνῶσι ὅλων τῶν γεγονότων πού συνδέονται μέ τήν αὐτοκρατορία ἀπό τά ἀρχεῖα, πού τηροῦν ἐκεῖνοι ἀπό πολλά χρόνια. 5. Κι’ ἀρχίσαμε τήν ἱστορία μας ἀπό τούς μύθους τῶν Ἑλλήνων καί τῶν βαρβάρων, ἀφοῦ πρῶτα μελετήσαμε μέ προσοχή τίς παραδόσεις τους πού ἀναφέρονται στούς ἀρχαίους χρόνους, ὅσο αὐτό ἦταν δυνατόν. 6. Τώρα λοιπόν πού ἡ ἐργασία μας ἔχει ὁλοκληρωθῆ, ἀλλά τά βιβλία παραμένουν μέχρι στιγμῆς ἀνέκδοτα, ἐπιθυμῶ νά κάνω μία σύντομη παρουσίασι τοῦ ὅλου ἔργου. Τά ἕξι πρῶτα βιβλία περιέχουν τά γεγονότα καί τούς μύθους πρίν ἀπό τόν Τρωικό πόλεμο. Ἀπ’ αὐτά τά βιβλία τά τρία πρῶτα ἀναφέρονται στούς ἀρχαίους χρόνους τῶν βαρβάρων, ἐνῶ τά ἑπόμενα τρία εἶναι ἀφιερωμένα σχεδόν στήν ἑλληνική ἀρχαιότητα. Τά ἑπόμενα ἕνδεκα ἀποτελοῦν μία γενική ἱστορία τῶν γεγονότων

4. Τό Ἀγύριον (σημ. Ἀτζίρα) εἶναι ἀρχαία πόλις τῆς Ἑλληνικῆς μεγαλονήσου Σικελίας. Εἶναι πατρίς του, ὅπως ὁμολογεῖ ὁ Διόδωρος Σικελιώτης σέ αὐτό τό σημεῖο τοῦ Α´ βιβλίου του. Ἡ πόλις ἔλαβε τό ὄνομά της ἐκ τοῦ τυράννου τῶν Συ-

ρακουσῶν Ἀγύρεως καί θρυλεῖται ὅτι αὐτήν ἐπεσκέφθη κάποτε ὁ Ἑρμῆς. Ὑπό τήν Ρωμαϊκή κυριαρχία τό Ἀγύριον ἦταν γνωστό γιά τήν πλούσια παραγωγή τοῦ ἐδάφους του καί ἐθεωρεῖτο μία ἀπό τίς σπουδαιότερες πόλεις τῆς Σικελίας.

2

3

4

5

6

32

33

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀπὸ τῶν Τρωικῶν κοινὰς πράξεις ἀναγεγράφαμεν ἕως τῆς Ἀλεξάνδρου τελευτῆς· ἐν δὲ ταῖς ἑξῆς εἴκοσι καὶ τρισὶ βίβλοις τὰς λοιπὰς ἁπάσας κατετάξαμεν μέχρι τῆς ἀρχῆς τοῦ συστάντος πολέμου Ῥωμαίοις πρὸς Κελτούς, καθ’ ὃν ἡγούμενος Γάιος Ἰούλιος Καῖσαρ ὁ διὰ τὰς πράξεις προσαγορευθεὶς θεὸς κατεπολέμησε μὲν τὰ πλεῖστα καὶ μαχιμώτατα τῶν Κελτῶν ἔθνη, προεβίβασε δὲ τὴν ἡγεμονίαν τῆς Ῥώμης μέχρι τῶν Βρεττανικῶν νήσων· τούτου δ’ αἱ πρῶται πράξεις ἐπετελέσθησαν Ὀλυμπιάδος τῆς ἑκατοστῆς καὶ ὀγδοηκοστῆς κατὰ τὸ πρῶτον ἔτος ἐπ’ ἄρχοντος Ἀθήνησιν Ἡρώδου. 5. Τῶν δὲ χρόνων τούτων περιειλημμένων ἐν ταύτῃ τῇ πραγματείᾳ τοὺς μὲν πρὸ τῶν Τρωικῶν οὐ διοριζόμεθα βεβαίως διὰ τὸ μηδὲν παράπηγμα παρειληφέναι περὶ τούτων πιστευόμενον, ἀπὸ δὲ τῶν Τρωικῶν ἀκολούθως Ἀπολλοδώρῳ τῷ Ἀθηναίῳ τίθεμεν ὀγδοήκοντ’ ἔτη πρὸς τὴν κάθοδον τῶν Ἡρακλειδῶν, ἀπὸ δὲ ταύτης ἐπὶ τὴν πρώτην Ὀλυμπιάδα δυσὶ λείποντα τῶν τριακοσίων καὶ τριάκοντα, συλλογιζόμενοι τοὺς χρόνους ἀπὸ τῶν ἐν Λακεδαίμονι βασιλευσάντων, ἀπὸ δὲ τῆς πρώτης Ὀλυμπιάδος εἰς τὴν ἀρχὴν τοῦ Κελτικοῦ πολέμου, ἣν τελευτὴν πεποιήμεθα τῆς ἱστορίας, ἑπτακόσια καὶ τριάκοντα· ὥστε τὴν ὅλην πραγματείαν ἡμῶν τετταράκοντα βίβλων οὖσαν περιέχειν ἔτη δυσὶ λείποντα τῶν χιλίων ἑκατὸν τετταράκοντα χωρὶς τῶν χρόνων τῶν περιεχόντων τὰς πρὸ τῶν Τρωικῶν πράξεις. ταῦτα μὲν οὖν ἀκριβῶς προδιωρισάμεθα,

ἀπό τόν Τρωικό πόλεμο μέχρι τόν θάνατο τοῦ Ἀλεξάνδρου. 7. Καί στά ἑπόμενα εἴκοσι τρία βιβλία κατατάσσουμε ὅλα τά γεγονότα, πού ἐπακολούθησαν ὥς τήν ἀρχή τοῦ πολέμου ἀνάμεσα στούς Ρωμαίους καί τούς Κελτούς, στήν διάρκεια τοῦ ὁποίου ὁ Γάϊος Ἰούλιος Καῖσαρ, πού θεοποιήθηκε γιά τά κατορθώματά του, ἐπί κεφαλῆς τοῦ Ρωμαϊκοῦ στρατοῦ ὑπέταξε τίς περισσότερες καί πολεμικώτατες φυλές τῶν Κελτῶν καί ἐπεξέτεινε τήν Ρωμαϊκή αὐτοκρατορία ὥς τίς Βρεττανικές νήσους. Τά πρῶτα γεγονότα αὐτοῦ τοῦ πολέμου συνέβησαν κατά τόν πρῶτο χρόνο τῆς ἑκατοστῆς ὀγδοηκοστῆς Ὀλυμπιάδος, ὅταν ἦταν ἄρχων στήν Ἀθήνα ὁ Ἡρώδης. 5. Ὅσο γιά τίς χρονικές περιόδους πού περιλαμβάνει τό ἔργο μας, δέν ἐπιχειροῦμε νά προσδιορίσουμε μέ ἀκρίβεια τά χρονολογικά ὅρια τῶν γεγονότων πού ἀνάγονται πρίν ἀπό τόν Τρωικό πόλεμο, ἐπειδή δέν ἔχει φθάσει στά χέρια μας κανένα ἀξιόπιστο χρονολογικό στοιχεῖο. Ἀλλά ἀπό τόν Τρωικό πόλεμο κι’ ἔπειτα ἀκολουθοῦμε τόν Ἀπολλόδωρο τόν Ἀθηναῖο5 καί ὑπολογίζουμε σέ ὀγδόντα ἔτη τό χρονικό διάστημα ἀπ’ αὐτόν μέχρι τήν κάθοδο τῶν Ἡρακλειδῶν κι’ ἀπ’ αὐτήν μέχρι τήν πρώτη Ὀλυμπιάδα σέ τριακόσια εἴκοσι ὀκτώ ὑπολογίζοντας τήν χρονολόγησι ἀπό τούς βασιλεῖς τῆς Σπάρτης. Ἀπό τήν πρώτη Ὀλυμπιάδα ὥς τήν ἀρχή τοῦ Γαλατικοῦ πολέμου, ὅπου τελειώνει ἡ ἱστορία μας, εἶναι ἑπτακόσια τριάντα ἔτη. Ὥστε ὅλο τό ἔργο μας, πού ἀποτελεῖται ἀπό σαράντα βιβλία, καλύπτει μία χρονική διάρκεια χιλίων ἑκατόν τριάντα ὀκτώ ἐτῶν, στήν ὁποία δέν ὑπολογίζονται τά γεγονότα πού ἀναφέρονται πρίν ἀπό τόν Τρωικό πόλεμο. 2. Κάνουμε λοιπόν ἐκ προοιμίου αὐτόν τόν ἀκριβῆ προσ-

5. Ὁ Ἀπολλόδωρος ὁ Ἀθηναῖος ἦταν γραμματικός καί μαθητής τοῦ γραμματικοῦ Ἀριστάρχου. Ἔζησε στήν Ἀλεξάνδρεια κατά τήν περίοδο 180 ἕως 109 π.Χ. Ἠσχολεῖτο μέ τό ἱστορικό μέρος τῆς φιλολογίας καί τά ἔργα του εἶναι τά ἑξῆς: «Περὶ Σώφρονος», «Περὶ Ἐπιχάρμου», τό «Περὶ Ἐτυμολογιῶν», τό «Περὶ Ἀθή-

νησιν ἑταίρων», «Περὶ νεῶν», «Περὶ γῆς» (Γῆς περίοδος), «Περὶ θεῶν» καί τά «Χρονικά». Σέ αὐτόν ἀποδίδεται καί ἡ «Βιβλιοθήκη», γνωστή ὡς «Ἀπολλοδώρου Βιβλιοθήκη», ἡ ὁποία περιέχει συνοπτική ἔκθεσι τῶν μύθων περί τῆς γενέσεως τῶν θεῶν καί τήν γενεαλογία τῶν παλαιῶν γενεῶν.

7

2

34

35

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

2

3

βουλόμενοι τοὺς μὲν ἀναγινώσκοντας εἰς ἔννοιαν ἀγαγεῖν τῆς ὅλης προθέσεως, τοὺς δὲ διασκευάζειν εἰωθότας τὰς βίβλους ἀποτρέψαι τοῦ λυμαίνεσθαι τὰς ἀλλοτρίας πραγματείας. ἡμῖν δὲ παρ’ ὅλην τὴν ἱστορίαν τὰ μὲν γραφέντα καλῶς μὴ μετεχέτω φθόνου, τὰ δὲ ἀγνοηθέντα τυγχανέτω διορθώσεως ὑπὸ τῶν δυνατωτέρων. Διεληλυθότες δὲ ὑπὲρ ὧν προῃρούμεθα, τὴν ἐπαγγελίαν τῆς γραφῆς βεβαιοῦν ἐγχειρήσομεν. 6. Περὶ μὲν οὖν θεῶν τίνας ἐννοίας ἔσχον οἱ πρῶτοι καταδείξαντες τιμᾶν τὸ θεῖον, καὶ τῶν μυθολογουμένων περὶ ἑκάστου τῶν ἀθανάτων, τὰ μὲν πολλὰ συντάξασθαι παρήσομεν κατ’ ἰδίαν διὰ τὸ τὴν ὑπόθεσιν ταύτην πολλοῦ λόγου προσδεῖσθαι, ὅσα δ’ ἂν ταῖς προκειμέναις ἱστορίαις οἰκεῖα δόξωμεν ὑπάρχειν, παραθήσομεν ἐν κεφαλαίοις, ἵνα μηδὲν τῶν ἀκοῆς ἀξίων ἐπιζητῆται. περὶ δὲ τοῦ γένους τῶν ἁπάντων ἀνθρώπων καὶ τῶν πραχθέντων ἐν τοῖς γνωριζομένοις μέρεσι τῆς οἰκουμένης, ὡς ἂν ἐνδέχηται περὶ τῶν οὕτω παλαιῶν, ἀκριβῶς ἀναγράψομεν ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων ἀρξάμενοι. περὶ τῆς πρώτης τοίνυν γενέσεως τῶν ἀνθρώπων διτταὶ γεγόνασιν ἀποφάσεις παρὰ τοῖς νομιμωτάτοις τῶν τε φυσιολόγων καὶ τῶν ἱστορικῶν· οἱ μὲν γὰρ αὐτῶν ἀγέννητον καὶ ἄφθαρτον ὑποστησάμενοι τὸν κόσμον, ἀπεφήναντο καὶ τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων ἐξ αἰῶνος ὑπάρχειν, μηδέποτε τῆς αὐτῶν τεκνώσεως ἀρχὴν ἐσχηκυίας· οἱ δὲ γεννητὸν καὶ φθαρτὸν εἶναι νομίσαντες ἔφησαν ὁμοίως ἐκείνῳ τοὺς ἀνθρώπους τυχεῖν τῆς πρώτης γενέσεως ὡρισμένοις χρόνοις. 7. Κατὰ γὰρ τὴν ἐξ ἀρχῆς τῶν ὅλων σύστασιν μίαν ἔχειν

36

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

διορισμό, ἐπειδή ἐπιθυμοῦμε πρῶτα νά εἰσαγάγουμε τούς ἀναγνῶστες στόν σχεδιασμό ὅλου τοῦ ἔργου, κι’ ἔπειτα γιά νά ἐμποδίσουμε νά λυμαίνωνται τίς ξένες ἐργασίες ἐκεῖνοι πού συνηθίζουν νά παρουσιάζουν βιβλία μέ τήν μέθοδο τῶν συμπιλημάτων. Ἐμεῖς μέ τήν ἱστορία μας ἐλπίζουμε ὅτι αὐτό πού κατωρθώσαμε σωστά δέν θά προκαλέση τόν φθόνο, ἐνῶ ὅσα παραλείπουμε ἀπό ἄγνοια, μποροῦν νά διορθωθοῦν ἀπό ἄλλους ἱκανωτέρους ἀπό μᾶς. 3. Τώρα λοιπόν πού σᾶς μιλήσαμε καθαρά γιά τίς προθέσεις καί τό σχέδιο τῆς ἐργασίας μας, θά ἐπιχειρήσουμε νά ἐπιβεβαιώσουμε τήν ὑπόσχεσι μέ τό ἴδιο τό σύγγραμμα. 6. Γιά τίς διάφορες ἀντιλήψεις περί θεῶν, πού ἐσχημάτισαν αὐτοί πού πρῶτοι εἰσήγαγαν τήν λατρεία τοῦ θείου, καί γιά τούς μύθους πού λέγονται γιά καθένα ἀπό τούς ἀθανάτους θά παραλείψουμε τήν λεπτομερῆ ἀνάπτυξι τῶν περισσοτέρων, ἐπειδή αὐτό τό θέμα χρειάζεται ἐκτεταμένη ἀνάλυσι. Ὅσα ὅμως θά κρίνουμε ὅτι εἶναι σχετικά μέ τό ἀντικείμενο τοῦ ἔργου μας, θά τά παραθέσουμε συνοπτικά, ὥστε νά μήν παραλειφθῆ τίποτε ἀπ’ αὐτά πού ἀξίζει ν’ ἀκουσθοῦν. 2. Ἀναφορικά μέ τό ἀνθρώπινο γένος καί τά γεγονότα πού συνέβησαν στά γνωστά μέρη τῆς οἰκουμένης, θά προβοῦμε σέ μία ἀκριβῆ ἐξιστόρησι, ὅσο αὐτό εἶναι δυνατόν, γιά τά γεγονότα πού συνέβησαν τόσο παλαιά, ἀρχίζοντας ἀπό τούς ἀρχαιοτάτους χρόνους. 3. Γιά τήν καταγωγή τοῦ ἀνθρώπου διατυπώθηκαν δύο βασικές γνῶμες ἀπό τίς αὐθεντίες τῶν φυσικῶν καί τῶν ἱστορικῶν. Μερικοί ἀπ’ αὐτούς, πού ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ κόσμος εἶναι ἀγέννητος καί ἄφθαρτος, ἰσχυρίζονται ὅτι καί τό ἀνθρώπινο γένος ὑπῆρχε ἀνέκαθεν καί δέν γεννήθηκε σέ κάποια στιγμή τοῦ χρόνου. Οἱ ἄλλοι, πού πιστεύουν ὅτι ὁ κόσμος γεννήθηκε μέσα στόν χρόνο καί κάποτε θά χαθῆ, διακηρύσσουν ὅτι κατά τόν ἴδιον τρόπο καί ὁ ἄνθρωπος ἔλαβε ὑπόστασι σέ κάποιον ὡρισμένο χρόνο. 7. Στήν ἀρχή, ὅταν ἄρχισε νά σχηματίζεται τό σύμπαν, ὁ 37

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

ἰδέαν οὐρανόν τε καὶ γῆν, μεμιγμένης αὐτῶν τῆς φύσεως· μετὰ δὲ ταῦτα διαστάντων τῶν σωμάτων ἀπ’ ἀλλήλων, τὸν μὲν κόσμον περιλαβεῖν ἅπασαν τὴν ὁρωμένην ἐν αὐτῷ σύνταξιν, τὸν δ’ ἀέρα κινήσεως τυχεῖν συνεχοῦς, καὶ τὸ μὲν πυρῶδες αὐτοῦ πρὸς τοὺς μετεωροτάτους τόπους συνδραμεῖν, ἀνωφεροῦς οὔσης τῆς τοιαύτης φύσεως διὰ τὴν κουφότητα· ἀφ’ ἧς αἰτίας τὸν μὲν ἥλιον καὶ τὸ λοιπὸν πλῆθος τῶν ἄστρων ἐναποληφθῆναι τῇ πάσῃ δίνῃ· τὸ δὲ ἰλυῶδες καὶ θολερὸν μετὰ τῆς τῶν ὑγρῶν συγκρίσεως ἐπὶ ταὐτὸ καταστῆναι διὰ τὸ βάρος· εἰλούμενον δ’ ἐν ἑαυτῷ συνεχῶς καὶ συστρεφόμενον ἐκ μὲν τῶν ὑγρῶν τὴν θάλατταν, ἐκ δὲ τῶν στερεμνιωτέρων ποιῆσαι τὴν γῆν πηλώδη καὶ παντελῶς ἁπαλήν. ταύτην δὲ τὸ μὲν πρῶτον τοῦ περὶ τὸν ἥλιον πυρὸς καταλάμψαντος πῆξιν λαβεῖν, ἔπειτα διὰ τὴν θερμασίαν ἀναζυμουμένης τῆς ἐπιφανείας συνοιδῆσαί τινα τῶν ὑγρῶν κατὰ πολλοὺς τόπους, καὶ γενέσθαι περὶ αὐτὰ σηπεδόνας ὑμέσι λεπτοῖς περιεχομένας· ὅπερ ἐν τοῖς ἕλεσι καὶ τοῖς λιμνάζουσι τῶν τόπων ἔτι καὶ νῦν ὁρᾶσθαι γινόμενον, ἐπειδὰν τῆς χώρας κατεψυγμένης ἄφνω διάπυρος ὁ ἀὴρ γένηται, μὴ λαβὼν τὴν μεταβολὴν ἐκ τοῦ κατ’ ὀλίγον. ζωογονουμένων δὲ τῶν ὑγρῶν διὰ τῆς θερμασίας τὸν εἰρημένον τρόπον τὰς μὲν νύκτας λαμβάνειν αὐτίκα τὴν τροφὴν ἐκ τῆς πιπτούσης ἀπὸ τοῦ περιέχοντος ὁμίχλης, τὰς δ’ ἡμέρας ὑπὸ τοῦ καύματος στερεοῦσθαι· τὸ δ’ ἔσχατον τῶν κυοφορουμένων τὴν τελείαν αὔξησιν λαβόντων, καὶ τῶν ὑμένων διακαυθέντων τε καὶ περιρραγέντων, ἀναφυῆναι παντοδαποὺς τύπους ζῴων. τούτων δὲ τὰ μὲν πλείστης θερμασίας κεκοινωνηκότα πρὸς τοὺς μετεώρους τόπους ἀπελθεῖν γενόμενα πτηνά, τὰ δὲ γεώδους ἀντεχόμενα συγκρίσεως ἐν τῇ

38

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

οὐρανός κι’ ἡ γῆ εἶχαν τήν ἴδια ἀδιάκριτη ὄψι, ἀφοῦ τά συστατικά τους στοιχεῖα ἦσαν ἑνωμένα. Ἀργότερα ὅμως, ὅταν τά σώματά τους ξεχώρισαν τό ἕνα ἀπό τό ἄλλο, τό σύμπαν ἔλαβε τήν ἁρμονική διάταξι πού βλέπομε. Ὁ ἀέρας ἐτέθη σέ μία ἀέναη κίνησι, τό θερμό του στοιχεῖο συγκεντρωνόταν στίς πιό ψηλές περιοχές, πρός τίς ὁποῖες κατευθυνόταν ἀπό τήν ἴδια του τήν φύσι, ἐξ αἰτίας δηλ. τῆς ἐλαφρότητός του. Γι’ αὐτόν ἀκριβῶς τόν λόγο ὁ ἥλιος καί τό ἄλλο πλῆθος τῶν ἄστρων ἐντάχθηκαν στήν παγκόσμια δίνη. Ἐνῶ τό λασπῶδες καί θολό στοιχεῖο, πού εἶναι διαποτισμένο ἀπό τήν ὑγρασία, κατακάθισε σ’ ἕνα μέρος ἐξ αἰτίας τοῦ βάρους του. 2. Καί καθώς περιστρεφόταν διαρκῶς γύρω ἀπό τόν ἑαυτό του καί συμπιεζόταν, ἐσχημάτισε ἀπό τά ὑγρά στοιχεῖα τήν θάλασσα, ἐνῶ ἀπό τά στερεώτερα ἐσχημάτισε τήν στεριά, πηλώδη καί μαλακή. 3. Ἀλλά μόλις ἔλαμψε ἐπάνω της τό πῦρ τοῦ ἥλιου, ἡ στεριά ἔπηξε κι’ ὅπως λόγῳ τῆς θερμότητος ἄρχισε νά βράζη ἡ ἐπιφάνεια μερικά ἀπό τά ὑγρά στοιχεῖα ἐφούσκωσαν σέ πολλά μέρη ὅπου ἐσχηματίσθηκαν φουσκάλες μέ λεπτότατες μεμβράνες. Τό φαινόμενο αὐτό τό παρατηροῦμε καί σήμερα στά ἕλη κι’ ὅπου γενικά λιμνάζουν νερά, ὅταν τό ἔδαφος εἶναι κατάψυκτο καί ξαφνικά ἡ ἀτμόσφαιρα γίνη ἀπότομα θερμή, χωρίς αὐτή ἡ μεταβολή στήν θερμοκρασία νά ἐπέλθη βαθμιαῖα. 4. Καί ἐνῶ ἡ ὑγρασία γονιμοποιεῖται ἐξ αἰτίας τῆς θερμότητος μέ τόν τρόπο πού περιγράψαμε, τήν νύκτα τά ζωντανά προπλάσματα παίρνουν τήν τροφή τους ἀπό τήν ὁμίχλη πού πέφτει ἀπό τήν ἀτμόσφαιρα, ἐνῶ τήν ἡμέρα ἀπό τόν καύσωνα στερεοποιοῦνται. Καί τελικά, ὅταν τά ἔμβρυα, πού ἐκυοφοροῦντο, ἔφθασαν στήν πλήρη ἀνάπτυξί τους καί οἱ μεμβράνες ἔσπασαν ἀπό τήν ὑπερβολική θερμότητα, παρήχθησαν ὅλοι οἱ τύποι τῶν ζώων. 5. Κι’ ἀπ’ αὐτά ἐκεῖνα πού διατελοῦσαν στίς συνθῆκες τῆς μεγαλύτερης θερμοκρασίας, ἐκινήθησαν πρός τά ὑψηλότερα μέρη, εἶναι αὐτά πού ἔγιναν πτηνά, ἐνῶ ὅσα διετήρησαν περισσότερο τήν γεώδη 39

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

τῶν ἑρπετῶν καὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐπιγείων τάξει καταριθμηθῆναι, τὰ δὲ φύσεως ὑγρᾶς μάλιστα μετειληφότα πρὸς τὸν ὁμογενῆ τόπον συνδραμεῖν, ὀνομασθέντα πλωτά. τὴν δὲ γῆν ἀεὶ μᾶλλον στερεουμένην ὑπό τε τοῦ περὶ τὸν ἥλιον πυρὸς καὶ τῶν πνευμάτων τὸ τελευταῖον μηκέτι δύνασθαι μηδὲν τῶν μειζόνων ζωογονεῖν, ἀλλ’ ἐκ τῆς πρὸς ἄλληλα μίξεως ἕκαστα γεννᾶσθαι τῶν ἐμψύχων. ἔοικε δὲ περὶ τῆς τῶν ὅλων φύσεως οὐδ’ Εὐριπίδης διαφωνεῖν τοῖς προειρημένοις, μαθητὴς ὢν Ἀναξαγόρου τοῦ φυσικοῦ· ἐν γὰρ τῇ Μελανίππῃ τίθησιν οὕτως, ὡς οὐρανός τε γαῖά τ’ ἦν μορφὴ μία· ἐπεὶ δ’ ἐχωρίσθησαν ἀλλήλων δίχα, τίκτουσι πάντα κἀνέδωκαν εἰς φάος, δένδρη, πετηνά, θῆρας, οὕς θ’ ἅλμη τρέφει, γένος τε θνητῶν.

2

8. Καὶ περὶ μὲν τῆς πρώτης τῶν ὅλων γενέσεως τοιαῦτα παρειλήφαμεν, τοὺς δὲ ἐξ ἀρχῆς γεννηθέντας τῶν ἀνθρώπων φασὶν ἐν ἀτάκτῳ καὶ θηριώδει βίῳ καθεστῶτας σποράδην ἐπὶ τὰς νομὰς ἐξιέναι, καὶ προσφέρεσθαι τῆς τε βοτάνης τὴν προσηνεστάτην καὶ τοὺς αὐτομάτους ἀπὸ τῶν δένδρων καρπούς. καὶ πολεμουμένους μὲν ὑπὸ τῶν θηρίων ἀλλήλοις βοηθεῖν ὑπὸ τοῦ συμφέροντος διδασκομένους, ἀθροιζομένους δὲ

6. Ὁ Ἀναξαγόρας κατήγετο ἐκ τῶν Κλαζομενῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί ἀνῆκε σέ πλούσιο καί ἀριστοκρατικό γένος. Ἀπησχολήθη ὄχι μόνον μέ τήν φιλοσοφία, ἀλλά καί μέ τήν γεωμετρία καί τήν ἀστρονομία. Κατά μαρτυρίαν τοῦ Φιλοστράτου εἶχε κάμει ἀστρονομικές παρατηρήσεις ἀπό τήν κορυφή τοῦ Μικρασιατικοῦ ὄρους Μίμαντος, κειμένου ἔναντι τῆς Χίου. Ἡ εἴδησις ὅτι ἐπεσκέφθη τήν Αἴγυπτο δέν φαίνεται πιθανή καί ἀποτελεῖ πλάσμα τῶν μεταγενεστέρων, οἱ ὁποῖοι ἤθελαν νά ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ Ἑλληνική ἐπιστήμη εἶχε ἐπηρεασθῆ ἀπό τήν σοφία τῶν Αἰγυπτίων καί τῶν Σημιτῶν.

40

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

σύστασί τους, κατατάσσονται στά ἑρπετά καί στήν κατηγορία τῶν ἄλλων ἐπιγείων ζώων. Τέλος, ἐκεῖνα, πού στήν σύστασί τους ἐπεκράτησε τό ὑγρό στοιχεῖο, συγκεντρώθηκαν στίς οἰκεῖες περιοχές καί ὠνομάσθηκαν ὑδρόβια ζῶα. 6. Καί καθώς ἡ γῆ διαρκῶς, ὁλοένα καί περισσότερο, ἐστερεοποιεῖτο ἀπό τήν ἐπίδρασι τῆς ἡλιακῆς θερμότητος καί ἀπό τούς ἀνέμους, τελικά γινόταν ἀδύνατο νά γεννηθοῦν μεγαλύτερα ζῶα, ἀλλά ὅλα τά ζωντανά πλάσματα ἐγεννῶντο πλέον μέ τήν μεταξύ τους ἕνωσι. 7. Καί φαίνεται ὅτι γιά τήν γένεσι τοῦ σύμπαντος μέ τήν διαδικασία πού περιγράψαμε, δέν διαφωνεῖ οὔτε ὁ Εὐριπίδης, πού ὑπῆρξε μαθητής τοῦ φυσικοῦ Ἀναξαγόρα6. Ἐπειδή στήν «Μελανίππη» του γράφει τά ἑξῆς: Ἔτσι ὁ οὐρανός κι’ ἡ γῆ κάποτε ἀποτελοῦσαν ἕνα. Ἀλλά, ὅταν χωρίσθηκαν τό ἕνα ἀπό τό ἄλλο, ἐγέννησαν κι’ ἔφεραν στό φῶς τά πάντα, δένδρα, πουλιά, θηρία, κι’ ὅσα ζοῦνε στήν θάλασσα καί τό γένος τῶν ἀνθρώπων. 8. Καί γιά τήν προέλευσι τοῦ σύμπαντος αὐτή εἶναι ἡ θεωρία πού ἀποδεχόμεθα. Τώρα, οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι πού γεννήθηκαν, ζοῦσαν, λέγουν, μία ζωή αὐθόρμητη καί ζωώδη κι’ ἔβγαιναν σκόρπιοι στίς βοσκές καί τρέφονταν μέ τρυφερά χόρτα καί καρπούς ἀπό ἄγρια δένδρα. 2. Καί καθώς δέχονταν τίς ἐπιθέσεις τῶν ἀγρίων θηρίων, ἄρχισαν νά βοηθοῦν ὁ ἕνας τόν ἄλλον κι’ αὐτό τό διδάχθηκαν ἀπό τό ἴδιο τους τό συμφέρον. Κι’ ὅπως Περιγραφή τῆς προκοσμικῆς καταστάσεως μᾶς παρέχει ὁ ἴδιος ὁ Ἀναξαγόρας στό ὑπ’ ἀριθμ. 4 ἀπόσπασμά του: «Πρίν δέ τοῦ ἀποχωρισμοῦ τούτων, ἐπειδή ὅλα ἦσαν μαζί, οὐδέν χρῶμα διεκρίνετο· διότι ἔφερεν ἐμπόδιον ἡ ἀνάμιξις ὅλων τῶν πραγμάτων (ἀρχικῶν ὑλῶν), τοῦ ὑγροῦ καί τοῦ ξηροῦ, τοῦ ψυχροῦ καί τοῦ θερμοῦ καί τοῦ λαμπροῦ καί τοῦ σκοτεινοῦ, καί ἐπειδή πολλή γῆ ἐνυπῆρχε καί πλῆθος ἀπείρων σπερμάτων, ἅτινα μεταξύ των οὐδεμία εἶχον ὁμοιότητα» («ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑ» Ἰωάννου Πασσᾶ, σελ. 223, 229).

41

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

8

9

10

διὰ τὸν φόβον ἐπιγινώσκειν ἐκ τοῦ κατὰ μικρὸν τοὺς ἀλλήλων τύπους. τῆς φωνῆς δ’ ἀσήμου καὶ συγκεχυμένης οὔσης ἐκ τοῦ κατ’ ὀλίγον διαρθροῦν τὰς λέξεις, καὶ πρὸς ἀλλήλους τιθέντας σύμβολα περὶ ἑκάστου τῶν ὑποκειμένων γνώριμον σφίσιν αὐτοῖς ποιῆσαι τὴν περὶ ἁπάντων ἑρμηνείαν. τοιούτων δὲ συστημάτων γινομένων καθ’ ἅπασαν τὴν οἰκουμένην, οὐχ ὁμόφωνον πάντας ἔχειν τὴν διάλεκτον, ἑκάστων ὡς ἔτυχε συνταξάντων τὰς λέξεις· διὸ καὶ παντοίους τε ὑπάρξαι χαρακτῆρας διαλέκτων καὶ τὰ πρῶτα γενόμενα συστήματα τῶν ἁπάντων ἐθνῶν ἀρχέγονα γενέσθαι. τοὺς οὖν πρώτους τῶν ἀνθρώπων μηδενὸς τῶν πρὸς βίον χρησίμων εὑρημένου ἐπιπόνως διάγειν, γυμνοὺς μὲν ἐσθῆτος ὄντας, οἰκήσεως δὲ καὶ πυρὸς ἀήθεις, τροφῆς δ’ ἡμέρου παντελῶς ἀνεννοήτους. καὶ γὰρ τὴν συγκομιδὴν τῆς ἀγρίας τροφῆς ἀγνοοῦντας μηδεμίαν τῶν καρπῶν εἰς τὰς ἐνδείας ποιεῖσθαι παράθεσιν· διὸ καὶ πολλοὺς αὐτῶν ἀπόλλυσθαι κατὰ τοὺς χειμῶνας διά τε τὸ ψῦχος καὶ τὴν σπάνιν τῆς τροφῆς. ἐκ δὲ τοῦ κατ’ ὀλίγον ὑπὸ τῆς πείρας διδασκομένους εἴς τε τὰ σπήλαια καταφεύγειν ἐν τῷ χειμῶνι καὶ τῶν καρπῶν τοὺς φυλάττεσθαι δυναμένους ἀποτίθεσθαι. γνωσθέντος δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν ἄλλων τῶν χρησίμων κατὰ μικρὸν καὶ τὰς τέχνας εὑρεθῆναι καὶ τἄλλα τὰ δυνάμενα τὸν κοινὸν βίον ὠφελῆσαι. καθόλου γὰρ πάντων τὴν χρείαν αὐτὴν διδάσκαλον γενέσθαι τοῖς ἀνθρώποις, ὑφηγουμένην οἰκείως τὴν ἑκάστου μάθησιν εὐφυεῖ ζῴῳ καὶ συνεργοὺς ἔχοντι πρὸς ἅπαντα χεῖρας καὶ λόγον καὶ ψυχῆς ἀγχίνοιαν. καὶ περὶ μὲν τῆς πρώτης γενέσεως τῶν ἀνθρώπων

42

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

συγκεντρώνονταν πολλοί μαζί ἀπό τόν φόβο τους, ἄρχισαν σιγά-σιγά νά ἀναγνωρίζουν ἀμοιβαῖα τά χαρακτηριστικά τους. 3. Καί ἐνῶ οἱ φθόγγοι τῆς φωνῆς τους στήν ἀρχή ἦσαν ἄναρθροι καί χωρίς σημασία, σιγά-σιγά ἄρχισαν νά ἀρθρώνουν λέξεις καί χρησιμοποιῶντας ἀπό κοινοῦ μερικά σύμβολα γιά κάθε πρᾶγμα πού εὑρίσκετο μπροστά τους, κατώρθωσαν νά συνεννοηθοῦν καί νά γνωρίσουν μεταξύ τους τήν σημασία καί τό περιεχόμενο τῶν συμβόλων σχετικά μέ τόν κόσμο πού τούς περιέβαλλε. 4. Τέτοιες ὁμάδες μέ τά γλωσσικά τους σύμβολα διαμορφώθηκαν σέ ὅλη τήν οἰκουμένη, γι’ αὐτό ὅλοι οἱ ἄνθρωποι δέν ἔπλασαν τήν ἴδια γλῶσσα, ἀφοῦ κάθε ὁμάδα ὠργάνωσε τά στοιχεῖα τῆς γλώσσας της, ὅπως τύχαινε. Γι’ αὐτόν τόν λόγο ὑπάρχουν μέχρι σήμερα ποικίλοι τύποι γλωσσῶν κι’ ἀπ’ αὐτές τίς πρῶτες ὁμάδες κατάγονται ὅλα τά ἔθνη τοῦ κόσμου. 5. Οἱ πρῶτοι λοιπόν ἄνθρωποι περνοῦσαν μία ἐπίπονη καί σκληρή ζωή, διότι δέν εἶχαν ἀνακαλύψει τίποτα χρήσιμο γιά τήν ζωή τους. Ἦσαν γυμνοί, χωρίς ροῦχα, δέν ἤξεραν ἀπό σπίτι κι’ ἀπό φωτιά καί δέν εἶχαν ἰδέα ἀπό καλλιέργειες γιά τήν τροφή τους. 6. Κι’ ἀφοῦ ἀγνοοῦσαν καί τήν συλλογή ἄγριων καρπῶν, δέν χρησιμοποιοῦσαν καθόλου καρπούς γιά τίς ἀνάγκες τους. Γι’ αὐτό καί πολλοί ἀπ’ αὐτούς χάνονταν τούς χειμῶνες ἀπό τό κρύο καί τήν ἔλλειψι τροφῆς. 7. Λίγο-λίγο ὅμως ἡ ἴδια ἡ πεῖρα τούς ἔμαθε νά καταφεύγουν στά σπήλαια κατά τόν χειμῶνα καί νά δημιουργοῦν καί ἀποθέματα ἀπό τούς καρπούς πού μπορεῖ νά διατηρηθοῦν. 8. Καί ὅταν ἔμαθαν ν’ ἀνάβουν φωτιά καί ἄλλα χρήσιμα πράγματα, σιγά-σιγά ἔγινε δυνατόν νά εὑρεθοῦν οἱ τέχνες καί ὅ,τι ἄλλο μποροῦσε νά βοηθήση τήν κοινωνική ζωή. 9. Γενικά πάντως ἡ ἀνάγκη ἦταν αὐτή πού ἔγινε δάσκαλος τῶν ἀνθρώπων γιά ὅλα, ὁδηγῶντας, μ’ ἕνα ἰδιαίτερο τρόπο, στήν μάθησι κάθε πράγματος, ἕνα πλάσμα προικισμένο ἀπό τήν φύσι, πού τό βοηθοῦσαν σέ κάθε του ἐπιδίωξι τά χέρια, ὁ λόγος κι’ ἡ νοημοσύνη του. 10. Σχετικά λοιπόν μέ τήν καταγωγή τοῦ ἀνθρώπου 43

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

καὶ τοῦ παλαιοτάτου βίου τοῖς ῥηθεῖσιν ἀρκεσθησόμεθα, στοχαζόμενοι τῆς συμμετρίας. 9. Περὶ δὲ τῶν πράξεων τῶν παραδεδομένων μὲν εἰς μνήμην, γενομένων δὲ ἐν τοῖς γνωριζομένοις τόποις τῆς οἰκουμένης, διεξιέναι πειρασόμεθα. τοὺς μὲν οὖν πρώτους ὑπάρξαντας βασιλεῖς οὔτ’ αὐτοὶ λέγειν ἔχομεν οὔτε τῶν ἱστορικῶν τοῖς ἐπαγγελλομένοις εἰδέναι συγκατατιθέμεθα· ἀδύνατον γὰρ τὴν εὕρεσιν τῶν γραμμάτων οὕτως εἶναι παλαιὰν ὥστε τοῖς πρώτοις βασιλεῦσιν ἡλικιώτιδα γενέσθαι· εἰ δέ τις καὶ τοῦτο συγχωρῆσαι, τό γε τῶν ἱστοριογράφων γένος παντελῶς φαίνεται νεωστὶ τῷ κοινῷ βίῳ συνεσταμένον. περὶ δὲ τῆς τοῦ γένους ἀρχαιότητος οὐ μόνον ἀμφισβητοῦσιν Ἕλληνες, ἀλλὰ καὶ πολλοὶ τῶν βαρβάρων, ἑαυτοὺς αὐτόχθονας λέγοντες καὶ πρώτους τῶν ἁπάντων ἀνθρώπων εὑρετὰς γενέσθαι τῶν ἐν τῷ βίῳ χρησίμων, καὶ τὰς γενομένας παρ’ αὐτοῖς πράξεις ἐκ πλείστων χρόνων ἀναγραφῆς ἠξιῶσθαι. ἡμεῖς δὲ περὶ μὲν τῆς ἑκάστων παλαιότητος τἀκριβὲς καὶ τίνων προτερεῖ τὰ ἔθνη τῶν ἄλλων τοῖς χρόνοις καὶ πόσοις ἔτεσιν οὐκ ἂν διορισαίμεθα, τὰ δὲ λεγόμενα παρ’ ἑκάστοις περὶ τῆς ἀρχαιότητος καὶ τῶν παλαιῶν πράξεων ἐν κεφαλαίοις ἀναγράψομεν, στοχαζόμενοι τῆς συμμετρίας. περὶ πρώτων δὲ τῶν βαρβάρων διέξιμεν, οὐκ ἀρχαιοτέρους αὐτοὺς ἡγούμενοι τῶν Ἑλλήνων, καθάπερ Ἔφορος εἴρηκεν, ἀλλὰ προδιελθεῖν βουλόμενοι τὰ πλεῖστα τῶν περὶ αὐτούς, ὅπως ἀρξάμενοι τῶν παρὰ τοῖς

7. Ὁ ἱστορικός Ἔφορος ἦταν υἱός τοῦ Δημοφίλου καί ἐγεννήθη στήν Κύμη τῆς Αἰολίδος περί τό 405 π.Χ. καί ἀπέθανε τό 334 π.Χ. Περιώδευσε πολλές χῶρες καί πρῶτος αὐτός συνέλαβε τήν ἰδέα νά συγγράψη παγκόσμια ἱστορία. Τό ἱστορικό του ἔργο, ὑπό τόν τίτλον «Ἱστορίαι», διηρημένο σέ 30 βιβλία, ἄρχιζε ἀπό τήν ἐπάνοδο («κάθοδο») τῶν Ἡρακλειδῶν καί ἔφθανε μέχρι τῆς πολιορκίας τῆς Περίν-

44

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

καί τόν ἀρχαιότατο τρόπο τῆς ζωῆς του θ’ ἀρκεσθοῦμε σέ ὅσα εἴπαμε ἔχοντας ὑπ’ ὄψιν τήν οἰκονομία τοῦ ἔργου. 9. Τώρα θά προσπαθήσουμε νά διεξέλθωμε τά γεγονότα, πού ἔχουν παραδοθῆ στήν μνήμη κι’ ἔλαβαν χώρα στά γνωστά μέρη τοῦ κόσμου. 2. Ὅσο γιά τούς πρώτους βασιλεῖς πού ὑπῆρξαν, δέν εἴμαστε σέ θέσι νά μιλήσουμε καί νά διατυπώσουμε πρωτότυπες σκέψεις οὔτε συμφωνοῦμε μέ τούς ἱστορικούς πού ἰσχυρίζονται ὅτι γνωρίζουν σχετικά. Διότι εἶναι ἀδύνατον ἡ ἐπινόησις τῆς γραφῆς νά ὑπῆρξε τόσο παλαιά, ὥστε νά εἶναι σύγχρονη μέ τούς πρώτους βασιλεῖς. Ἀκόμα κι’ ἄν κάποιος δεχθῆ ὅτι ὑπῆρξε τόσο παλαιά, εἶναι ὅμως φανερό ὅτι ἡ τάξις τῶν ἱστορικῶν ἔκανε τήν ἐμφάνισί της στούς νεωτέρους χρόνους τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. 3. Κι’ ὅσο γιά τήν ἀρχαιότητα τοῦ ἀνθρωπίνου γένους, ὄχι μόνο οἱ Ἕλληνες, ἀλλά καί πολλοί βάρβαροι διεκδικοῦν γιά τόν ἑαυτό τους τήν προτεραιότητα ἰσχυριζόμενοι ὅτι εἶναι αὐτόχθονες καί ὅτι πρῶτοι αὐτοί ἀπ’ ὅλους τούς ἀνθρώπους ἔγιναν οἱ ἐφευρέτες τῶν τεχνῶν, πού εἶναι χρήσιμες στήν ζωή τοῦ ἀνθρώπου καί ὅτι τά γεγονότα πού συνδέονται μέ τήν δική τους δρᾶσι εἶχαν τήν τιμή νά καταγραφοῦν στήν ἱστορία ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων. 4. Πάντως ἐμεῖς δέν θά ἐπιχειρήσουμε νά προσδιορίσουμε μέ ἀκρίβεια τήν ἀρχαιότητα κάθε ἔθνους καί ποιό ἀπό τά ἔθνη εἶναι παλαιότερο ἀπό τά ἄλλα καί κατά πόσα χρόνια, ἀλλά θ’ ἀναφέρουμε συνοπτικά, ὑπολογίζοντας πάντα τήν συμμετρία τοῦ ἔργου μας, ὅ,τι ἔχει κάθε ἔθνος νά μᾶς πῆ γιά τήν ἀρχαιότητά του καί γιά τά παλαιότερα γεγονότα τῆς ἱστορίας του. 5. Θά διηγηθοῦμε πρῶτα τήν ἱστορία τῶν βαρβάρων, ὄχι ἐπειδή τούς θεωροῦμε ἀρχαιότερους ἀπό τούς Ἕλληνες, ὅπως ὑποστηρίζει ὁ Ἔφορος7, ἀλλά ἐπειδή θέλουμε νά τελειώνουμε πρῶτα μέ τά περισσότερα γεγονότα τῆς θου (340 π.Χ.). Δέν ἐπρόφθασε νά τελειώση τό ἔργο του, τό ὁποῖο διέκοψε ὁ θάνατός του. Τοῦ περιωνύμου τούτου ἔργου μόνον ἀποσπάσματα σώζονται.

45

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

2

Ἕλλησιν ἱστορουμένων μηδεμίαν ἐν ταῖς ἀρχαιολογίαις ἑτερογενῆ πρᾶξιν παρεμβάλωμεν. ἐπεὶ δὲ κατὰ τὴν Αἴγυπτον θεῶν τε γενέσεις ὑπάρξαι μυθολογοῦνται, αἵ τε τῶν ἄστρων ἀρχαιόταται παρατηρήσεις εὑρῆσθαι λέγονται, πρὸς δὲ τούτοις πράξεις ἀξιόλογοι καὶ πολλαὶ μεγάλων ἀνδρῶν ἱστοροῦνται, ποιησόμεθα τῆς ἱστορίας τὴν ἀρχὴν διὰ τῶν κατ’ Αἴγυπτον πραχθέντων. 10. Φασὶ τοίνυν Αἰγύπτιοι κατὰ τὴν ἐξ ἀρχῆς τῶν ὅλων γένεσιν πρώτους ἀνθρώπους γενέσθαι κατὰ τὴν Αἴγυπτον διά τε τὴν εὐκρασίαν τῆς χώρας καὶ διὰ τὴν φύσιν τοῦ Νείλου. τοῦτον γὰρ πολύγονον ὄντα καὶ τὰς τροφὰς αὐτοφυεῖς παρεχόμενον ῥᾳδίως ἐκτρέφειν τὰ ζωογονηθέντα· τήν τε γὰρ τοῦ καλάμου ῥίζαν καὶ τὸν λωτόν, ἔτι δὲ τὸν Αἰγύπτιον κύαμον καὶ τὸ καλούμενον κορσαῖον καὶ πολλὰ τοιαῦθ’ ἕτερα τροφὴν ἑτοίμην παρέχεσθαι τῷ γένει τῶν ἀνθρώπων. τῆς δ’ ἐξ ἀρχῆς παρ’ αὐτοῖς ζωογονίας τεκμήριον πειρῶνται φέρειν τὸ καὶ νῦν ἔτι τὴν ἐν Θηβαΐδι χώραν κατά τινας καιροὺς τοσούτους καὶ τηλικούτους μῦς γεννᾶν ὥστε τοὺς ἰδόντας τὸ γινόμενον ἐκπλήττεσθαι· ἐνίους γὰρ αὐτῶν ἕως μὲν τοῦ στήθους καὶ τῶν ἐμπροσθίων ποδῶν διατετυπῶσθαι καὶ κίνησιν λαμβάνειν, τὸ δὲ λοιπὸν τοῦ σώματος ἔχειν ἀδιατύπωτον,

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἱστορίας τους, ὥστε ὅταν ἀρχίσουμε τήν Ἑλληνική ἱστορία, νά μήν παρεμβάλωμε κατά τήν ἀφήγησι τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων γεγονότα πού ἔχουν σχέσι μέ ἄλλους λαούς. 6. Καί ἐπειδή ἡ Αἴγυπτος εἶναι ἡ χώρα, ὅπου ἡ μυθολογία τοποθετεῖ τήν γένεσι τῶν θεῶν καί λέγουν ὅτι ἐκεῖ ἔγιναν οἱ ἀρχαιότατες παρατηρήσεις γιά τά ἄστρα κι’ ἀκόμα ἀναφέρονται πολλές καί ἀξιόλογες πράξεις μεγάλων ἀνδρῶν, θ’ ἀρχίσουμε τήν ἱστορία μας μέ τά γεγονότα πού συνέβησαν στήν Αἴγυπτο. 10. Ἰσχυρίζονται λοιπόν οἱ Αἰγύπτιοι ὅτι, κατά τήν δημιουργία τοῦ κόσμου, οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι ἔκαναν τήν ἐμφάνισί τους στήν Αἴγυπτο καί σέ αὐτό συνετέλεσε τό εὐνοϊκό κλῖμα καί ἡ φύσις τοῦ Νείλου ποταμοῦ8, ὁ ὁποῖος, καθώς παράγει ποικιλία ζωῆς καί προσφέρει ἐν ἀφθονίᾳ αὐτοφυεῖς τροφές, βοηθάει ὥστε ν’ ἀναπτύσσωνται εὔκολα ὅλοι οἱ ζωντανοί ὀργανισμοί. Διότι καί ἡ ρίζα τοῦ καλαμιοῦ καί ὁ λωτός κι’ ἀκόμα τά αἰγυπτιακά κουκιά καί τό λεγόμενο «κορσαῖον»9 καί πολλά ἄλλα παρόμοια πού παράγει ἡ Αἴγυπτος ἀποτελοῦν ἕτοιμη τροφή γιά τούς ἀνθρώπους. 2. Ὡς ἀπόδειξι ὅτι ἡ ζωή πρωτοεμφανίσθηκε στήν χώρα τους, οἱ Αἰγύπτιοι ἐπικαλοῦνται καί τό γεγονός ὅτι ἀκόμα καί σήμερα τό ἔδαφος τῆς Θηβαΐδος κατά καιρούς γεννᾶ τόσο πολλούς καί τόσο μεγάλους ποντικούς, ὥστε μένουν κατάπληκτοι ὅσοι παρετήρησαν αὐτό τό φαινόμενο. Μερικοί μάλιστα ἀπ’ αὐτούς τούς ποντικούς μέχρι τό στῆθος καί τά μπροστινά πόδια εἶναι πλήρως διαμορφωμένοι καί κινοῦνται κανονικά, ἐνῶ τό ὑπόλοιπο μέρος τοῦ σώματος μένει ἀδιαμόρ-

8. Ὁ κυρίως Νεῖλος ἀρχίζει στήν βόρεια ὄχθη τῆς λίμνης Βικτωρίας – Νυάντζας καί ἀπό ἐκεῖ χύνεται στίς λίμνες Σαλίσβουρυ καί Ἀλβέρτου, ἐξερχόμενος ἀπό τό βορειοανατολικό μέρος τῆς τελευταίας, προχωρεῖ πρός βορρᾶν, εἰσρέει διά μέσου τῆς τελματώδους κοιλάδος τοῦ Σουδάν καί δέχεται ἀλληλοδιαδόχως τά ὕδατα τριῶν παραποτάμων. Ἀπό τό σημεῖο αὐτό ὁ ποταμός φέρει τό ὄνομα Λευκός Νεῖλος. Στήν περιοχή τοῦ Χαρτούμ, πρωτευούσης τοῦ Σουδάν, δέχεται στήν δε-

ξιά του ὄχθη τά ὕδατα τοῦ Κυανοῦ Νείλου, ὁ ὁποῖος προέρχεται ἐκ τῆς Αἰθιοπίας. Ἀπό τό Χαρτούμ οἱ δύο ποταμοί, ἡνωμένοι πλέον, προχωροῦν πρός βορρᾶν καί σχηματίζουν τόν ἑνιαῖο Νεῖλο. Βορείως τοῦ Καΐρου ὁ Νεῖλος σχηματίζει δέλτα καί χύνεται στήν Μεσόγειο Θάλασσα. Οἱ ἀρχαῖοι Αἰγύπτιοι ὠνόμαζαν τόν ποταμό τους Ἴτρ-ἄα (ὁ μέγας ροῦς) ἤ Ἰαούμα καί Ἴομ (θάλασσα) καί τόν εἶχαν θεοποιήσει, ὀνομάζοντες αὐτόν Χάπι (ὁ ἐφαπλούμενος) καί Νοῦ (οὐρανός). 9. Κορσαῖον εἶναι ὁ βολβός ἀπό τά νούφαρα τοῦ Νείλου.

46

47

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

μενούσης ἔτι κατὰ φύσιν τῆς βώλου. ἐκ τούτου δ’ εἶναι φανερὸν ὅτι κατὰ τὴν ἐξ ἀρχῆς τοῦ κόσμου σύστασιν τῆς γῆς εὐκράτου καθεστώσης μάλιστ’ ἂν ἔσχε τὴν γένεσιν τῶν ἀνθρώπων ἡ κατ’ Αἴγυπτον χώρα· καὶ γὰρ νῦν, οὐδαμοῦ τῆς ἄλλης γῆς φυούσης οὐδὲν τῶν τοιούτων, ἐν μόνῃ ταύτῃ θεωρεῖσθαί τινα τῶν ἐμψύχων παραδόξως ζωογονούμενα. καθόλου δὲ λέγουσιν, εἴτε κατὰ τὸν ἐπὶ Δευκαλίωνος γενόμενον κατακλυσμὸν ἐφθάρη τὰ πλεῖστα τῶν ζῴων, εἰκὸς μάλιστα διασεσῶσθαι τοὺς κατὰ τὴν Αἴγυπτον ὑπὸ τὴν μεσημβρίαν κατοικοῦντας, ὡς ἂν τῆς χώρας αὐτῶν οὔσης ἀνόμβρου κατὰ τὸ πλεῖστον, εἴτε, καθάπερ τινές φασι, παντελοῦς γενομένης τῶν ἐμψύχων φθορᾶς ἡ γῆ πάλιν ἐξ ἀρχῆς καινὰς ἤνεγκε τῶν ζῴων φύσεις, ὅμως καὶ κατὰ τοῦτον τὸν λόγον πρέπειν τὴν ἀρχηγὸν τῶν ἐμψύχων γένεσιν προσάπτειν ταύτῃ τῇ χώρᾳ. τῆς γὰρ παρὰ τοῖς ἄλλοις ἐπομβρίας τῷ παρ’ ἑαυτοῖς γινομένῳ καύματι μιγείσης εἰκὸς εὐκρατότατον γενέσθαι τὸν ἀέρα πρὸς τὴν ἐξ ἀρχῆς τῶν πάντων ζωογονίαν. καὶ γὰρ ἐν τοῖς καθ’ ἡμᾶς ἔτι χρόνοις κατὰ τὴν ἐπίκλυστον Αἴγυπτον ἐν τοῖς ὀψίμοις τῶν ὑδάτων φανερῶς ὁρᾶσθαι γεννωμένας φύσεις ἐμψύχων· ὅταν γὰρ τοῦ ποταμοῦ τὴν ἀναχώρησιν ποιουμένου τὴν πρώτην τῆς ἰλύος ὁ ἥλιος διαξηράνῃ, φασὶ συνίστασθαι ζῷα, τινὰ μὲν εἰς τέλος ἀπηρτισμένα, τινὰ δὲ ἡμιτελῆ καὶ πρὸς αὐτῇ συμφυῆ τῇ γῇ.

10. Ὁ Δευκαλίων ἦταν υἱός τοῦ Προμηθέως καί τῆς Πανδώρας ἤ Κλυμένης καί τό ὄνομά του συνδέεται μέ τόν κατακλυσμό πού ἔγινε, ὅταν ζοῦσε. Ἐπί ἐννέα ἡμέρες τό πλοῖο του ἐπλανᾶτο καί ὅταν τά ὕδατα ὑπεχώρησαν, αὐτό προσάραξε στόν Παρνασσό. Ὁ κατακλυσμός ἀπηχεῖ τήν ἀνάμνησι γεωλογικῆς ἀναταραχῆς

48

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

φωτο, σάν σβῶλος στήν φυσική του κατάστασι. 3. Ἀπό τό γεγονός αὐτό, λέγουν, εἶναι φανερό ὅτι κατά τήν ἀρχική σύστασι τοῦ κόσμου ἡ Αἴγυπτος περισσότερο ἀπό κάθε ἄλλη χώρα μποροῦσε νά γίνη ἡ κοιτίς τοῦ ἀνθρωπίνου γένους χάρις στήν εὔκρατη φύσι τοῦ ἐδάφους της. Καί πράγματι μέχρι σήμερα, καθώς τό ἔδαφος καμμιᾶς ἄλλης χώρας δέν παράγει κάτι ἀπ’ ὅλα αὐτά, μόνον στήν Αἴγυπτο μποροῦμε νά ἰδοῦμε μερικά ἔμψυχα νά λαμβάνουν ὑπόστασι μ’ ἕνα τρόπο θαυμαστό. 4. Γενικῶς λέγουν ὅτι, ἄν κατά τόν κατακλυσμό πού ἔγινε ἐπί Δευκαλίωνος10 ἀφανίσθηκαν τά περισσότερα ἀπό τά ζωντανά ὄντα, εἶναι πιθανόν ὅτι οἱ κάτοικοι τῆς νοτίου Αἰγύπτου ἐπέζησαν περισσότερο ἀπό ὁποιαδήποτε ἄλλη χώρα, ἐπειδή κατά τό μέγιστο μέρος ἡ περιοχή αὐτή εἶναι ἄνομβρη. Ἄν πάλι, ὅπως λέγουν μερικοί, ἐξαφανίσθηκε κάθε ἴχνος ζωῆς καί ἡ γῆ πάλι ἀπό τήν ἀρχή ἐγέννησε νέους τύπους ζώων, καί σέ αὐτήν τήν περίπτωσι ἡ πρώτη γένεσις ἐμψύχων πρέπει νά σημειώθηκε σέ αὐτήν τήν χώρα. 5. Διότι ὅταν ἡ ὑγρασία ἀπό τήν νεροποντή πού ἔπεσε σέ ἄλλους τόπους συναντήθηκε μέ τήν ζέστη πού ἐπικρατοῦσε στήν Αἴγυπτο, ἦταν φυσικό ἡ ἀτμόσφαιρα ν’ ἀποκτήση τήν πιό πρόσφορη θερμοκρασία γιά τήν δημιουργία νέας ζωῆς. 6. Καί πράγματι στήν ἐποχή μας ἀκόμα, κατά τίς πλημμύρες τῆς Αἰγύπτου, μπορεῖς νά ἰδῆς καθαρά τήν γέννησι ἐμψύχων ὄντων στά τέλματα πού παραμένουν ἐπί πολύ. 7. Ἐπειδή, ὅταν ἀποσύρωνται τά νερά τοῦ ποταμοῦ κι’ ὁ ἥλιος ἀποξηραίνη τήν ἐπιφάνεια τῆς λάσπης, λέγουν ὅτι δημιουργοῦνται ζωντανοί ὀργανισμοί, μερικοί στήν τελική τους μορφή, ἄλλοι ἡμιτελεῖς, ὥστε βλέπεις καθαρά τήν γήϊνη σύστασί τους. ἐπισυμβάσης σέ προϊστορική περίοδο, κατά τήν ὁποία ἡ Ἑλλάς κατῳκεῖτο ἤδη ὑπό ἀνθρώπων ἀρκούντως ἐξελιγμένων. Ὁ τάφος του εὑρίσκετο στήν περιοχή τοῦ ναοῦ τοῦ Ὀλυμπίου Διός τῶν Ἀθηνῶν. Οἱ ἑλληνικές παραδόσεις ἀναφέρουν τρεῖς κατακλυσμούς· τοῦ Ὠγύγου, τοῦ Δαρδάνου καί τοῦ Δευκαλίωνος.

49

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

11. Τοὺς δ’ οὖν κατ’ Αἴγυπτον ἀνθρώπους τὸ παλαιὸν γενομένους, ἀναβλέψαντας εἰς τὸν κόσμον καὶ τὴν τῶν ὅλων φύσιν καταπλαγέντας τε καὶ θαυμάσαντας, ὑπολαβεῖν εἶναι δύο θεοὺς ἀιδίους τε καὶ πρώτους, τόν τε ἥλιον καὶ τὴν σελήνην, ὧν τὸν μὲν Ὄσιριν, τὴν δὲ Ἶσιν ὀνομάσαι, ἀπό τινος ἐτύμου τεθείσης ἑκατέρας τῆς προσηγορίας ταύτης. μεθερμηνευομένων γὰρ τούτων εἰς τὸν Ἑλληνικὸν τῆς διαλέκτου τρόπον εἶναι τὸν μὲν Ὄσιριν πολυόφθαλμον, εἰκότως· πανταχῇ γὰρ ἐπιβάλλοντα τὰς ἀκτῖνας ὥσπερ ὀφθαλμοῖς πολλοῖς βλέπειν ἅπασαν γῆν καὶ θάλατταν. καὶ τὸν ποιητὴν δὲ λέγειν σύμφωνα τούτοις ἠέλιός θ´, ὃς πάντ’ ἐφορᾷ καὶ πάντ’ ἐπακούει.

3

τῶν δὲ παρ’ Ἕλλησι παλαιῶν μυθολόγων τινὲς τὸν Ὄσιριν Διόνυσον προσονομάζουσι καὶ Σείριον παρωνύμως· ὧν Εὔμολπος μὲν ἐν τοῖς Βακχικοῖς ἔπεσί φησιν ἀστροφαῆ Διόνυσον ἐν ἀκτίνεσσι πυρωπόν,

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

11. Οἱ πρῶτοι λοιπόν ἄνθρωποι, πού ἐμφανίσθηκαν κατά τούς παναρχαίους χρόνους στήν Αἴγυπτο, καθώς ἀντίκρυσαν τόν κόσμο καί ἔμειναν γεμάτοι ἔκπληξι καί θαυμασμό μπροστά στήν φύσι τοῦ σύμπαντος, ἐπίστευσαν ὅτι ὑπάρχουν δύο θεοί αἰώνιοι καί πρῶτοι, ὁ ἥλιος καί ἡ σελήνη, πού τούς ὠνόμασαν τόν μέν ἥλιο Ὄσιρι11 καί τήν δέ σελήνη Ἴσιδα, βασίζοντας τίς ὀνομασίες αὐτές σέ κάποια συγκεκριμένη σχετική ἔννοια γιά τόν καθένα. 2. Διότι τό ὄνομα Ὄσιρις μεθερμηνευόμενο στήν ἑλληνική γλῶσσα σημαίνει πολυόφθαλμος, καί πολύ εὔλογα. Ἐπειδή, ρίχνοντας τίς ἀκτῖνες του πρός κάθε κατεύθυνσι, εἶναι σάν νά βλέπη μέ πολλά μάτια ὅλη τήν στεριά καί τήν θάλασσα. Μέ τήν ἀντίληψι αὐτή συμφωνεῖ καί ὁ ποιητής, ὅταν λέγη: Κι’ ὁ ἥλιος πού ὅλα τά βλέπει κι’ ὅλα τά ἀκούει12. 3. Ἀπό τούς ἀρχαίους Ἕλληνες μυθογράφους μερικοί δίδουν στόν Ὄσιρι τό ὄνομα Διόνυσος ἤ, μέ μία μικρή παραφθορά, τό ὄνομα Σείριος. Ἕνας ἀπ’ αὐτούς, ὁ Εὔμολπος, στόν Βακχικό ὕμνο λέγει: Τόν φωτεινό Διόνυσο πού λάμπει σάν ἀστέρι,

Ὀρφεὺς δὲ

ἐνῶ ὁ Ὀρφεύς λέγει:

τούνεκά μιν καλέουσι Φάνητά τε καὶ Διόνυσον.

Γι’ αὐτό τόν ὀνομάζουν Φάνητα καί Διόνυσο.

4

φασὶ δέ τινες καὶ τὸ ἔναμμα αὐτῷ τὸ τῆς νεβρίδος ἀπὸ τῆς τῶν ἄστρων ποικιλίας περιῆφθαι. τὴν δὲ Ἶσιν μεθερμηνευομένην εἶναι παλαιάν, τεθειμένης τῆς προσηγορίας ἀπὸ τῆς ἀιδίου καὶ

4. Μερικοί λέγουν ὅτι ὁ Ὄσιρις παριστάνεται μέ ἀμπέχονο ἀπό δέρμα μικροῦ ἐλαφιοῦ, γιά νά συμβολίζη τόν οὐρανό μέ τήν ποικιλία τῶν ἄστρων. Τό ὄνομα Ἶσις μεθερμηνευόμενο στά Ἑλληνικά σημαίνει «παλαιά» καί διότι αὐτό τό ὄνομα γιά τήν

11. Ἡ ἀνθρώπινη ζωή, κατά τίς ἀντιλήψεις καί δοξασίες τῶν ἀρχαίων Αἰγυπτίων, ἐξομοιώνεται μέ τόν ἡμερήσιο δρόμο τοῦ ἡλίου. Ὁ δύων ἥλιος συμβολίζει τόν θάνατο. Μόλις ἐπέλθη, ὁ Ὄσιρις παραλαμβάνει τήν ψυχή, γιά νά τήν ὁδηγήση στήν αἰωνία ζωή. Ὁ Ὄσιρις κατῆλθε κάποτε στήν γῆ καί ἐξημέρωσε τούς ἀνθρώπους διά τῆς πειθοῦς καί τῆς εὐμενείας. Ἀλλά ἔπεσε στήν μοχθηρή ἐνέδρα τοῦ

Σέτ ἤ Τυφῶνος, ἀδελφοῦ του, τοῦ πνεύματος τοῦ κακοῦ, ἀπό τόν ὁποῖον κατεκρεουργήθη. Οἱ ἀδελφές του Ἶσις καί Νεφθύς περισυνέλεξαν τά τεμάχιά του, ὁ Ὄσιρις ἀνεστήθη ἐκ νεκρῶν καί ὥρισε ἐκδικητή του τόν υἱό του Ὧρο. 12. Ὀδυσσείας μ, 323.

50

51

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

2

παλαιᾶς γενέσεως. κέρατα δ’ αὐτῇ ἐπιτιθέασιν ἀπό τε τῆς ὄψεως ἣν ἔχουσα φαίνεται καθ’ ὃν ἂν χρόνον ὑπάρχῃ μηνοειδής, καὶ ἀπὸ τῆς καθιερωμένης αὐτῇ βοὸς παρ’ Αἰγυπτίοις. τούτους δὲ τοὺς θεοὺς ὑφίστανται τὸν σύμπαντα κόσμον διοικεῖν τρέφοντάς τε καὶ αὔξοντας πάντα τριμερέσιν ὥραις ἀοράτῳ κινήσει τὴν περίοδον ἀπαρτιζούσαις, τῇ τε ἐαρινῇ καὶ θερινῇ καὶ χειμερινῇ· ταύτας δ’ ἐναντιωτάτην ἀλλήλαις τὴν φύσιν ἐχούσας ἀπαρτίζειν τὸν ἐνιαυτὸν ἀρίστῃ συμφωνίᾳ· φύσιν δὲ συμβάλλεσθαι πλείστην εἰς τὴν τῶν ἁπάντων ζωογονίαν τῶν θεῶν τούτων τὸν μὲν πυρώδους καὶ πνεύματος, τὴν δὲ ὑγροῦ καὶ ξηροῦ, κοινῇ δ’ ἀμφοτέρους ἀέρος· καὶ διὰ τούτων πάντα γεννᾶσθαι καὶ τρέφεσθαι. διὸ καὶ τὸ μὲν ἅπαν σῶμα τῆς τῶν ὅλων φύσεως ἐξ ἡλίου καὶ σελήνης ἀπαρτίζεσθαι, τὰ δὲ τούτων μέρη πέντε τὰ προειρημένα, τό τε πνεῦμα καὶ τὸ πῦρ καὶ τὸ ξηρόν, ἔτι δὲ τὸ ὑγρὸν καὶ τὸ τελευταῖον τὸ ἀερῶδες, ὥσπερ ἐπ’ ἀνθρώπου κεφαλὴν καὶ χεῖρας καὶ πόδας καὶ τἄλλα μέρη καταριθμοῦμεν, τὸν αὐτὸν τρόπον τὸ σῶμα τοῦ κόσμου συγκεῖσθαι πᾶν ἐκ τῶν προειρημένων. 12. Τούτων δ’ ἕκαστον θεὸν νομίσαι καὶ προσηγορίαν ἰδίαν ἑκάστῳ θεῖναι κατὰ τὸ οἰκεῖον τοὺς πρώτους διαλέκτῳ χρησαμένους διηρθρωμένῃ τῶν κατ’ Αἴγυπτον ἀνθρώπων. τὸ μὲν οὖν πνεῦμα Δία προσαγορεῦσαι μεθερμηνευομένης τῆς λέξεως, ὃν αἴτιον ὄντα τοῦ ψυχικοῦ τοῖς ζῴοις ἐνόμισαν ὑπάρχειν πάντων οἱονεί τινα πατέρα. συμφωνεῖν δὲ τούτοις φασὶ καὶ τὸν ἐπιφανέστατον τῶν παρ’ Ἕλλησι ποιητῶν ἐπὶ τοῦ θεοῦ τούτου λέγοντα πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε.

3

τὸ δὲ πῦρ μεθερμηνευόμενον Ἥφαιστον ὀνομάσαι, νομίσαν-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

αἰώνια καί πανάρχαιη γέννησί της. Καί τήν παριστάνουν μέ κέρατα στό κεφάλι ἀπό τήν ὄψι πού ἔχει, ὅταν εἶναι ἡμισέληνος, καί ἀπό τήν ἀγελάδα, πού θεωρεῖται ἀπό τούς Αἰγυπτίους ἱερό ζῶο τῆς Ἴσιδος. 5. Αὐτοί οἱ δύο θεοί, πιστεύουν, κατευθύνουν τό σύμπαν, δίδοντας τροφή καί ἀνάπτυξι στά πάντα μέ τίς τρεῖς ἐποχές, πού συμπληρώνουν ὅλον τόν κύκλο μέ μία ἀνεπαίσθητη κίνησι, τήν ἄνοιξι, τό θέρος καί τόν χειμῶνα. Αὐτές οἱ ἐποχές, πού ἀπό τήν φύσι τους ἡ μία ἐναντιώνεται στήν ἄλλη, ἀπαρτίζουν τόν κύκλο τοῦ ἔτους σέ μία ἁρμονική σύνθεσι. Αὐτοί οἱ θεοί παρέχουν ὅλα τά φυσικά στοιχεῖα πού εἶναι ἀναγκαῖα γιά τήν γέννησι τῶν πάντων, ὁ ἥλιος τό πυρῶδες στοιχεῖο καί τό πνεῦμα, ἡ σελήνη τό ὑγρό καί τό ξηρό, καί οἱ δύο μαζί στόν ἀέρα. Καί μέ τήν δρᾶσι ὅλων αὐτῶν τῶν στοιχείων γεννῶνται καί ἀναπτύσσονται τά πάντα. 6. Γι’ αὐτό καί τό σῶμα τοῦ σύμπαντος ἀπαρτίζεται ἀπό τόν ἥλιο καί τό φεγγάρι καί τά μέρη του εἶναι πέντε, αὐτά πού ἀναφέραμε, τό πνεῦμα, τό πῦρ, τό ξηρό, τό ὑγρό καί τό τελευταῖο τό ἀερῶδες. Κι’ ὅπως ἀκριβῶς στόν ἄνθρωπο μετρᾶμε τό κεφάλι, τά χέρια καί τά πόδια καί τά ἄλλα μέρη τοῦ σώματός του, κατά τόν ἴδιο τρόπο καί τό σῶμα τοῦ σύμπαντος ἀποτελεῖται ἐξ ὁλοκλήρου ἀπό τά στοιχεῖα πού ἀναφέραμε. 12. Καθένα ἀπό αὐτά τά στοιχεῖα τό ἐπίστευσαν γιά θεό καί στό καθένα ἔδωσαν ἰδιαίτερο ὄνομα, σύμφωνα μέ τήν φύσι του, οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι τῆς Αἰγύπτου. 2. Τό πνεῦμα τό ὠνόμασαν, μεθερμηνεύοντας στήν ἑλληνική τήν λέξι Δία, καί ἐπειδή αὐτός ἦταν ἡ πηγή τῆς ψυχῆς ὅλων τῶν ζωντανῶν ὄντων, τόν ἐθεώρησαν, τρόπον τινά, πατέρα τῶν πάντων. Καί λέγουν ὅτι συμφωνεῖ μαζί τους καί ὁ ἐπιφανέστερος ποιητής τῶν Ἑλλήνων, ὁ ὁποῖος λέγει γι’ αὐτόν τόν θεό, ὅτι εἶναι πατήρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε. 3. Τήν φωτιά τήν ὀνομάζουν Ἥφαιστο, ὅπως ἑρμηνεύεται

52

53

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

τας μέγαν εἶναι θεὸν καὶ πολλὰ συμβάλλεσθαι πᾶσιν εἰς γένεσίν τε καὶ τελείαν αὔξησιν. τὴν δὲ γῆν ὥσπερ ἀγγεῖόν τι τῶν φυομένων ὑπολαμβάνοντας μητέρα προσαγορεῦσαι· καὶ τοὺς Ἕλληνας δὲ ταύτην παραπλησίως Δήμητρα καλεῖν, βραχὺ μετατεθείσης διὰ τὸν χρόνον τῆς λέξεως· τὸ γὰρ παλαιὸν ὀνομάζεσθαι γῆν μητέρα, καθάπερ καὶ τὸν Ὀρφέα προσμαρτυρεῖν λέγοντα Γῆ μήτηρ πάντων, Δημήτηρ πλουτοδότειρα.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

στά ἑλληνικά, πιστεύοντας ὅτι εἶναι μέγας θεός καί συντελεῖ πάρα πολύ στήν γέννησι καί τήν ἀνάπτυξι ὅλων τῶν πραγμάτων. 4. Τήν γῆ πάλι τήν θεωροῦν σάν ἕνα δοχεῖο πού κρατεῖ στά σπλάγχνα της κάθε τι πού φυτρώνει καί τήν προσφωνοῦν «μητέρα». Καί οἱ Ἕλληνες τήν ὀνομάζουν κατά παρόμοιο τρόπο Δήμητρα μέ μία ἐλαφρά ἀλλαγή τῆς λέξεως στήν πάροδο τοῦ χρόνου. Διότι τά παλαιά χρόνια τήν ὠνόμαζαν Γῆ Μητέρα, ὅπως μαρτυρεῖ καί ὁ Ὀρφεύς, ὅταν λέγη Γῆ μητέρα ὅλων, Δήμητρα πλουτοδότρα.

τὸ δ’ ὑγρὸν ὀνομάσαι λέγουσι τοὺς παλαιοὺς Ὠκεάνην, ὃ μεθερμηνευόμενον μὲν εἶναι τροφὴν μητέρα, παρ’ ἐνίοις δὲ τῶν Ἑλλήνων Ὠκεανὸν ὑπάρχειν ὑπειλῆφθαι, περὶ οὗ καὶ τὸν ποιητὴν λέγειν

5. Τό ὑγρό στοιχεῖο λέγουν ὅτι οἱ παλαιοί τό ὠνόμασαν Ὠκεάνη, πού στά ἑλληνικά σημαίνει «Μητέρα τρέφουσα», ἄν καί μερικοί Ἕλληνες ἐνόμισαν ὅτι ὑπάρχει Ὠκεανός, γιά τόν ὁποῖο λέγει ὁ ποιητής13.

Ὠκεανόν τε θεῶν γένεσιν καὶ μητέρα Τηθύν.

Τόν Ὠκεανό, τῶν θεῶν τόν γενάρχη καί τήν Τηθύ τήν μητέρα14.

οἱ γὰρ Αἰγύπτιοι νομίζουσιν Ὠκεανὸν εἶναι τὸν παρ’ αὐτοῖς ποταμὸν Νεῖλον, πρὸς ᾧ καὶ τὰς τῶν θεῶν γενέσεις ὑπάρξαι· τῆς γὰρ πάσης οἰκουμένης κατὰ μόνην τὴν Αἴγυπτον εἶναι πόλεις πολλὰς ὑπὸ τῶν ἀρχαίων θεῶν ἐκτισμένας, οἷον Διός, Ἡλίου, Ἑρμοῦ, Ἀπόλλωνος, Πανός, Εἰλειθυίας, ἄλλων πλειόνων. τὸν δ’ ἀέρα προσαγορεῦσαί φασιν Ἀθηνᾶν μεθερμηνευομένης τῆς λέξεως, καὶ Διὸς θυγατέρα νομίσαι ταύτην, καὶ παρθένον ὑποστήσασθαι διά τε τὸ ἄφθορον εἶναι φύσει τὸν ἀέρα καὶ τὸν ἀκρότατον ἐπέχειν τόπον τοῦ σύμπαντος κόσμου· διόπερ ἐκ τῆς κορυφῆς τοῦ Διὸς μυθολογηθῆναι ταύτην γενέσθαι. ὠνομάσθαι δὲ αὐτὴν Τριτογένειαν ἀπὸ τοῦ

6. Ἐπειδή οἱ Αἰγύπτιοι θεωροῦν Ὠκεανό τόν Νεῖλο ποταμό, κοντά στόν ὁποῖο ἐπίσης γεννήθηκαν οἱ θεοί τους. Διότι ἀπ’ ὅλη τήν οἰκουμένη μόνο στήν Αἴγυπτο ὑπάρχουν πολλές πόλεις κτισμένες ἀπό τούς ἀρχαίους θεούς, ἀπό τόν Δία, τόν Ἥλιο, τόν Ἑρμῆ, τόν Ἀπόλλωνα, τόν Πᾶνα, τήν Εἰλείθυια καί πολλούς ἄλλους15. 7. Τόν ἀέρα, λέγουν, τόν ὠνόμασαν Ἀθηνᾶ, ὅπως μεταφράζεται ἡ λέξις καί τήν ἐθεώρησαν θυγατέρα τοῦ Διός καί τήν παρέστησαν παρθένο, ἐπειδή ἐκ φύσεως ὁ ἀέρας εἶναι ἄφθαρτος καί φθάνει ὥς τά ἀκρότατα σημεῖα τοῦ σύμπαντος. Γι’ αὐτόν ἀκριβῶς τόν λόγο προέκυψαν οἱ μῦθοι, ὅτι ἡ Ἀθηνᾶ γεννήθηκε ἀπό τήν κεφαλή τοῦ Διός. 8. Κι’ ἔχει ὀνομασθῆ καί Τριτογένεια,

13. Ὁ Διόδωρος μέ τόν ὅρο «ποιητής» ἐννοεῖ τόν Ὅμηρο. 14. Ἰλιάδος Ξ, 302 15. Ἀρχαῖα ἑλληνικά ὀνόματα ἔφεραν οἱ πόλεις τῆς ἀρχαίας Αἰγύπτου. Ἔχομε π.χ. τήν Ἡλιούπολι, τήν Ἀφροδιτόπολι, τήν Ἡρακλειούπολι, τόν Σηκό Ἀρτέμιδος,

τήν Ἑρμούπολι, τήν Λυκόπολι, τήν Πανόπολι, τήν Ἀπολλινόπολι ἤ Ἀπόλλωνος πόλι, τήν Πτολεμαΐδα, τήν Διόσπολι, τήν Ἀντί Ἀπόλλωνος πόλι, τήν Ἀντινοόπολι, τήν Ἑρμόπολι, τήν Ἡρωόπολι, τό Πηλούσιον, τήν Ὀστρακίνη, τό Κλύσμα, τήν Καινόπολι κ.ἄ.

5

6

7

8

54

55

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

9

10

τρὶς μεταβάλλειν αὐτῆς τὴν φύσιν κατ’ ἐνιαυτόν, ἔαρος καὶ θέρους καὶ χειμῶνος. λέγεσθαι δ’ αὐτὴν καὶ Γλαυκῶπιν, οὐχ ὥσπερ ἔνιοι τῶν Ἑλλήνων ὑπέλαβον, ἀπὸ τοῦ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἔχειν γλαυκούς· τοῦτο μὲν γὰρ εὔηθες ὑπάρχειν· ἀλλ’ ἀπὸ τοῦ τὸν ἀέρα τὴν πρόσοψιν ἔχειν ἔγγλαυκον. φασὶ δὲ τοὺς πέντε θεοὺς τοὺς προειρημένους πᾶσαν τὴν οἰκουμένην ἐπιπορεύεσθαι, φανταζομένους τοῖς ἀνθρώποις ἐν ἱερῶν ζῴων μορφαῖς, ἔστι δ’ ὅτε εἰς ἀνθρώπων ἰδέας ἤ τινων ἄλλων μεταβάλλοντας· καὶ τοῦτο μὴ μυθῶδες ὑπάρχειν, ἀλλὰ δυνατόν, εἴπερ οὗτοι πρὸς ἀλήθειάν εἰσιν οἱ πάντα γεννῶντες. καὶ τὸν ποιητὴν δὲ εἰς Αἴγυπτον παραβαλόντα καὶ μετασχόντα παρὰ τῶν ἱερέων τῶν τοιούτων λόγων θεῖναί που κατὰ τὴν ποίησιν τὸ προειρημένον ὡς γινόμενον, καί τε θεοὶ ξείνοισιν ἐοικότες ἀλλοδαποῖσι παντοῖοι τελέθοντες ἐπιστρωφῶσι πόληας, ἀνθρώπων ὕβριν τε καὶ εὐνομίην ἐσορῶντες.

2

3

περὶ μὲν οὖν τῶν ἐν οὐρανῷ θεῶν καὶ γένεσιν ἀίδιον ἐσχηκότων τοσαῦτα λέγουσιν Αἰγύπτιοι. 13. Ἄλλους δ’ ἐκ τούτων ἐπιγείους γενέσθαι φασίν, ὑπάρξαντας μὲν θνητούς, διὰ δὲ σύνεσιν καὶ κοινὴν ἀνθρώπων εὐεργεσίαν τετευχότας τῆς ἀθανασίας, ὧν ἐνίους καὶ βασιλεῖς γεγονέναι κατὰ τὴν Αἴγυπτον. μεθερμηνευομένων δ’ αὐτῶν τινὰς μὲν ὁμωνύμους ὑπάρχειν τοῖς οὐρανίοις, τινὰς δ’ ἰδίαν ἐσχηκέναι προσηγορίαν, Ἥλιόν τε καὶ Κρόνον καὶ Ῥέαν, ἔτι δὲ Δία τὸν ὑπό τινων Ἄμμωνα προσαγορευόμενον, πρὸς δὲ τούτοις Ἥραν καὶ Ἥφαιστον, ἔτι δ’ Ἑστίαν καὶ τελευταῖον Ἑρμῆν. καὶ πρῶτον μὲν Ἥλιον βασιλεῦσαι τῶν κατ’ Αἴγυπτον, ὁμώνυμον ὄντα τῷ κατ’ οὐρανὸν ἄστρῳ. ἔνιοι δὲ τῶν ἱερέων φασὶ πρῶτον Ἥφαιστον βασιλεῦσαι, πυρὸς εὑρετὴν γενόμε-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἐπειδή μεταβάλλει τήν φύσι της τρεῖς φορές στήν διάρκεια τοῦ ἔτους, τήν ἄνοιξι, τό θέρος καί τόν χειμῶνα. Ὀνομάζεται ἐπίσης καί Γλαυκῶπις, ὄχι γιατί εἶχε γαλανά μάτια, ὅπως ἐνόμισαν μερικοί Ἕλληνες - μία τέτοια ἄποψις εἶναι ἀνόητη - ἀλλά ἐπειδή ὁ ἀέρας ἔχει μία γαλαζωπή ἀπόχρωσι. 9. Λέγουν ὅτι αὐτοί οἱ πέντε θεοί πού ἀναφέραμε περιέρχονται ὅλη τήν οἰκουμένη ἐμφανιζόμενοι στούς ἀνθρώπους μέ τήν μορφή ἱερῶν ζώων, κάποτε μεταμορφώνονται σέ ἀνθρώπους ἤ σέ ἄλλα πράγματα. Καί αὐτό δέν εἶναι μυθῶδες, ἀλλά εἶναι δυνατόν νά γίνεται, ἄν πράγματι αὐτοί εἶναι πού δίδουν ζωή στά πάντα. 10. Κι’ ὁ ποιητής ἐπίσης, πού ἐπισκέφθηκε τήν Αἴγυπτο καί ἔμαθε αὐτές τίς δοξασίες ἀπό τούς ἱερεῖς, σέ κάποιο σημεῖο τοῦ ἔπους του θεωρεῖ ὡς πραγματικό γεγονός αὐτό πού ἀναφέρουμε παραπάνω: Κι’ οἱ θεοί μοιάζοντας ξένοι ἀπό χῶρες μακρινές, μέ ὅλες τίς ὄψεις συχνάζουν στίς πόλεις τῶν ἀνθρώπων καί παρακολουθοῦν τήν αὐθάδεια ἤ τήν φρονιμάδα τους16. Γιά τούς οὐρανίους λοιπόν θεούς, πού γεννήθηκαν ἀπό αἰώνων, αὐτές εἶναι οἱ δοξασίες τῶν Αἰγυπτίων. 13. Ἐκτός ἀπ’ αὐτούς ὑπάρχουν, λέγουν, κι’ ἄλλοι ἐπίγειοι θεοί, πού κάποτε ὑπῆρξαν θνητοί, ἀλλά γιά τήν σοφία τους καί τίς εὐεργεσίες πού προσέφεραν σέ ὅλους τούς ἀνθρώπους ἐκέρδισαν τήν ἀθανασία. Μερικοί ἀπ’ αὐτούς μάλιστα ὑπῆρξαν καί βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου. 2. Τά ὀνόματά τους, μεθερμηνευόμενα στήν Ἑλληνική, μερικά συμπίπτουν μέ τά ὀνόματα τῶν οὐρανίων θεῶν, ἐνῶ ἄλλα ἔχουν ἕνα ξεχωριστό ὄνομα, ὅπως Ἥλιος καί Κρόνος καί Ρέα, ἐπίσης Ζεύς πού μερικοί τόν ὀνομάζουν Δία, κι’ ἀκόμα Ἥρα καί Ἥφαιστος καί Ἑστία καί τέλος Ἑρμῆς. Καί λέγουν ὅτι ὁ Ἥλιος ἦταν ὁ πρῶτος βασιλεύς τῆς Αἰγύπτου, ὁμώνυμος μέ τό μεγάλο ἄστρο τοῦ οὐρανοῦ. 3. Μερικοί ἀπό τούς ἱερεῖς λέγουν ὅτι πρῶτος βασιλεύς τους ἦταν ὁ Ἥφαιστος, πού 16. Ὀδυσσείας ρ, 485-487.

56

57

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

2

νον καὶ διὰ τὴν εὐχρηστίαν ταύτην τυχόντα τῆς ἡγεμονίας· γενομένου γὰρ ἐν τοῖς ὄρεσι κεραυνοβόλου δένδρου καὶ τῆς πλησίον ὕλης καομένης προσελθόντα τὸν Ἥφαιστον κατὰ τὴν χειμέριον ὥραν ἡσθῆναι διαφερόντως ἐπὶ τῇ θερμασίᾳ, λήγοντος δὲ τοῦ πυρὸς ἀεὶ τῆς ὕλης ἐπιβάλλειν, καὶ τούτῳ τῷ τρόπῳ διατηροῦντα τὸ πῦρ προκαλεῖσθαι τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους πρὸς τὴν ἐξ αὐτοῦ γινομένην εὐχρηστίαν. μετὰ δὲ ταῦτα τὸν Κρόνον ἄρξαι, καὶ γήμαντα τὴν ἀδελφὴν Ῥέαν γεννῆσαι κατὰ μέν τινας τῶν μυθολόγων Ὄσιριν καὶ Ἶσιν, κατὰ δὲ τοὺς πλείστους Δία τε καὶ Ἥραν, οὓς δι’ ἀρετὴν βασιλεῦσαι τοῦ σύμπαντος κόσμου. ἐκ δὲ τούτων γενέσθαι πέντε θεούς, καθ’ ἑκάστην τῶν ἐπαγομένων παρ’ Αἰγυπτίοις πένθ’ ἡμερῶν ἑνὸς γεννηθέντος· ὀνόματα δὲ ὑπάρξαι τοῖς τεκνωθεῖσιν Ὄσιριν καὶ Ἶσιν, ἔτι δὲ Τυφῶνα καὶ Ἀπόλλωνα καὶ Ἀφροδίτην· καὶ τὸν μὲν Ὄσιριν μεθερμηνευόμενον εἶναι Διόνυσον, τὴν δὲ Ἶσιν ἔγγιστά πως Δήμητρα. ταύτην δὲ γήμαντα τὸν Ὄσιριν καὶ τὴν βασιλείαν διαδεξάμενον πολλὰ πρᾶξαι πρὸς εὐεργεσίαν τοῦ κοινοῦ βίου. 14. Πρῶτον μὲν γὰρ παῦσαι τῆς ἀλληλοφαγίας τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος, εὑρούσης μὲν Ἴσιδος τόν τε τοῦ πυροῦ καὶ τῆς κριθῆς καρπόν, φυόμενον μὲν ὡς ἔτυχε κατὰ τὴν χώραν μετὰ τῆς ἄλλης βοτάνης, ἀγνοούμενον δὲ ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων, τοῦ δὲ Ὀσίριδος ἐπινοησαμένου καὶ τὴν τούτων κατεργασίαν τῶν καρπῶν, ἡδέως μεταθέσθαι πάντας τὴν τροφὴν διά τε τὴν ἡδονὴν τῆς φύσεως τῶν εὑρεθέντων καὶ διὰ τὸ φαίνεσθαι συμφέρον ὑπάρχειν ἀπέχεσθαι τῆς κατ’ ἀλλήλων ὠμότητος. μαρτύριον δὲ φέρουσι τῆς εὑρέσεως τῶν εἰρημένων καρπῶν τὸ τηρούμενον παρ’ αὐτοῖς ἐξ ἀρχαίων νόμιμον· ἔτι γὰρ καὶ

17. Οἱ ἀρχαῖοι Αἰγύπτιοι εἶχαν ἡμερολόγιο δώδεκα μηνῶν. Ἕκαστος μήνας εἶχε τριάντα ἡμέρες. Στό τέλος ἑκάστου ἔτους ὑπῆρχαν πέντε ἡμέρες παρέμβλητες. 18. Τά ὀνόματα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων θεῶν ταυτίζονται μέ ὀνόματα ἀρχαίων Αἰγυπτίων θεῶν λόγῳ τοῦ συγκριτιστικοῦ πνεύματος πού προέκυψε μετά τήν κα-

58

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀνεκάλυψε τήν φωτιά καί γι’ αὐτή τήν ὑπηρεσία του στό ἀνθρώπινο γένος ἔγινε βασιλεύς. Ὅταν κάποτε στά βουνά ἐκτύπησε κεραυνός ἕνα δένδρο καί τό γειτονικό δάσος πῆρε φωτιά καί καιγόταν, ὁ Ἥφαιστος κατά τήν ἐποχή τοῦ χειμώνα ἐπλησίασε καί εὐχαριστήθηκε πολύ ἀπό τήν ζέστη. Κι’ ἐκεῖ πού πήγαινε νά σβήση ἡ φωτιά αὐτός τήν συντηροῦσε ρίχνοντας διαρκῶς ξύλα καί διαιωνίζοντας μέ αὐτόν τόν τρόπο τήν φωτιά καλοῦσε τούς ἄλλους ἀνθρώπους ν’ ἀπολαύσουν τό ἀγαθό πού προερχόταν ἀπ’ αὐτήν. 4. Κατόπιν ἐβασίλευσε ὁ Κρόνος, πού πῆρε γυναῖκα τήν ἀδελφή του τήν Ρέα καί ἐγέννησε, σύμφωνα μέ μερικούς μυθογράφους, τόν Ὄσιρι καί τήν Ἴσιδα, σύμφωνα ὅμως μέ τούς περισσότερους ἐγέννησε τόν Δία καί τήν Ἥρα, οἱ ὁποῖοι γιά τήν ἀρετή τους ἔγιναν οἱ ἄρχοντες τοῦ σύμπαντος. Ἀπ’ αὐτούς γεννήθηκαν πέντε θεοί, ἕνας τήν κάθε μία ἀπό τίς πέντε παρέμβλητες ἡμέρες τῶν Αἰγυπτίων17. Τά ὀνόματα αὐτῶν τῶν θεῶν – τέκνων ἦσαν Ὄσιρις καί Ἶσις καί Τυφῶν καί Ἀπόλλων καί Ἀφροδίτη. 5. Τό ὄνομα Ὄσιρις μεθερμηνευόμενο ταυτίζεται μέ τόν Διόνυσο, ἐνῶ ἡ Ἶσις πλησιάζει πάρα πολύ μέ τήν Δήμητρα18. Ὁ Ὄσιρις νυμφεύθηκε τήν Ἴσιδα, παρέλαβε τήν βασιλεία κι’ ἔπραξε πολλά γιά τό καλό τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. 14. Ὁ Ὄσιρις ἦταν ὁ πρῶτος πού ἔθεσε τέλος στόν καννιβαλισμό. Διότι, ἀφοῦ πρῶτα ἡ Ἶσις ἀνεκάλυψε τόν καρπό τοῦ σιταριοῦ καί τοῦ κριθαριοῦ πού ἐφύτρωνε σέ ἄγρια κατάστασι μαζί μέ τά ἄλλα βότανα, ἀλλά ἦταν ἄγνωστος στούς ἀνθρώπους, κι’ ὁ Ὄσιρις ἐπενόησε τήν καλλιέργεια αὐτῶν τῶν καρπῶν, ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἄλλαξαν τόν τρόπο τῆς διατροφῆς τους καί διότι ἦταν εὐχάριστη ἡ γεῦσις τῶν νέων καρπῶν καί ἐπειδή τό εὕρισκαν συμφέρον νά σταματήσουν πλέον νά τρῶνε ὁ ἕνας τόν ἄλλον. 2. Ὡς ἀπόδειξι τῆς ἀνακαλύψεως αὐτῶν τῶν καρπῶν ἐπικαλοῦνται τήν ἀρχαία συνήθεια πού διατηρεῖται ἀκόμα. Ἀκόμα τάκτησι τῆς Ἀνατολῆς ἀπό τόν Μέγα Ἀλέξανδρο. Ὁ Διόδωρος ἀπηχεῖ ἀκριβῶς αὐτόν τόν θρησκευτικό συγκριτισμό τῆς Ἑλληνιστικῆς καί Ρωμαϊκῆς ἐποχῆς.

59

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

2

νῦν κατὰ τὸν θερισμὸν τοὺς πρώτους ἀμηθέντας στάχυς θέντας τοὺς ἀνθρώπους κόπτεσθαι πλησίον τοῦ δράγματος καὶ τὴν Ἶσιν ἀνακαλεῖσθαι, καὶ τοῦτο πράττειν τιμὴν ἀπονέμοντας τῇ θεῷ τῶν εὑρημένων κατὰ τὸν ἐξ ἀρχῆς τῆς εὑρέσεως καιρόν. παρ’ ἐνίαις δὲ τῶν πόλεων καὶ τοῖς Ἰσείοις ἐν τῇ πομπῇ μετὰ τῶν ἄλλων φέρεσθαι καὶ πυθμένας πυρῶν καὶ κριθῶν, ἀπομνημόνευμα τῶν ἐξ ἀρχῆς τῇ θεῷ φιλοτέχνως εὑρεθέντων. θεῖναι δέ φασι καὶ νόμους τὴν Ἶσιν, καθ’ οὓς ἀλλήλοις διδόναι τοὺς ἀνθρώπους τὸ δίκαιον καὶ τῆς ἀθέσμου βίας καὶ ὕβρεως παύσασθαι διὰ τὸν ἀπὸ τῆς τιμωρίας φόβον· διὸ καὶ τοὺς παλαιοὺς Ἕλληνας τὴν Δήμητρα θεσμοφόρον ὀνομάζειν, ὡς τῶν νόμων πρῶτον ὑπὸ ταύτης τεθειμένων. 15. Κτίσαι δέ φασι τοὺς περὶ τὸν Ὄσιριν πόλιν ἐν τῇ Θηβαΐδι τῇ κατ’ Αἴγυπτον ἑκατόμπυλον, ἣν ἐκείνους μὲν ἐπώνυμον ποιῆσαι τῆς μητρός, τοὺς δὲ μεταγενεστέρους αὐτὴν ὀνομάζειν Διὸς πόλιν, ἐνίους δὲ Θήβας. ἀμφισβητεῖται δ’ ἡ κτίσις τῆς πόλεως ταύτης οὐ μόνον παρὰ τοῖς συγγραφεῦσιν, ἀλλὰ καὶ παρ’ αὐτοῖς τοῖς κατ’ Αἴγυπτον ἱερεῦσι· πολλοὶ γὰρ ἱστοροῦσιν οὐχ ὑπὸ τῶν περὶ τὸν Ὄσιριν κτισθῆναι τὰς Θήβας, ἀλλὰ πολ-

19. Τό ὄνομα Θῆβαι εἶναι ἐξελληνισμός τῆς φαραωνικῆς Ταπίτ, ὑπό δέ τῶν Ἑλλήνων ἐκλήθη Διόσπολις ἡ Μεγάλη, πρός ἀντιδιαστολήν πρός τήν Μικράν, πού εὑρίσκεται πολύ βορειότερα, τοῦτο δέ διότι οἱ Ἕλληνες ἐταύτισαν τόν Ἄμμωνα, πολιοῦχο τῶν Θηβῶν, μέ τόν δικό τους Δία. Ἡ πόλις κατελάμβανε ἔκτασι 15,5 τετρ. χλ. καί τό κυριώτερο τμῆμα της εὑρίσκετο στήν ἀνατολική ὄχθη, ἐνῶ στήν ἀπέναντι ὄχθη τοῦ Νείλου ἐκτεινόταν ἡ νεκρόπολις. Στήν Ἰλιάδα αἱ Θῆβαι (οἱ Θῆβες) χαρακτηρίζονται ἑκατόμπυλοι (Ι, στίχ. 383) ἄν καί ποτέ ἡ πόλις δέν εἶχε περιτειχισθῆ. Ἡ ὀνομασία αὐτή ὀφείλεται στούς τεραστίους πυλῶνες τῶν πολλῶν καί ἀπεράντων ναῶν της, οἱ ὁποῖοι ἠδύναντο νά χρησιμεύσουν γιά ὀχυρά, ἄν παρίστατο ἀνάγκη. Ἡ πανάρχαια Αἰγυπτιακή πόλις κατεστράφη ὑπό τοῦ Ἀσουρμ-

60

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

καί τώρα, κατά τήν ἐποχή τοῦ θερισμοῦ, οἱ ἄνθρωποι ἀφιερώνουν τά πρῶτα θερισμένα στάχυα, στέκονται μετά δίπλα στά δεμάτια κι’ ἀρχίζουν νά κτυπιοῦνται καί νά ἐπικαλοῦνται τήν Ἴσιδα ἀπονέμοντας μέ αὐτόν τόν τρόπο τιμή στήν θεά γιά τούς καρπούς πού αὐτή ἀνεκάλυψε, ἀπό τήν ἐποχή πού τούς πρωτοανεκάλυψε. 3. Σέ μερικές πόλεις, στήν διάρκεια τῆς ἑορτῆς πρός τιμήν τῆς Ἴσιδος, στήν πομπή μεταξύ τῶν ἄλλων ἀντικειμένων πού μεταφέρουν εἶναι καί καλαμιά ἀπό σιτάρι καί κριθάρι σέ ἀνάμνησι τῶν καρπῶν πού ἡ θεά μέ τόση ἐφευρετικότητα ἀνεκάλυψε ἀπό τήν ἀρχή. Λέγουν ἀκόμα ὅτι ἡ Ἶσις ἐθέσπισε νόμους, σύμφωνα μέ τούς ὁποίους οἱ ἄνθρωποι ἀπονέμουν τό δίκαιο μεταξύ τους καί ἀποφεύγουν τήν ἄνομη βία καί τήν ἀλαζονεία ἀπό τόν φόβο τῆς τιμωρίας. 4. Γι’ αὐτό καί οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ὠνόμαζαν τήν Δήμητρα Θεσμοφόρο, ὑπογραμμίζοντας μέ αὐτόν τόν τρόπο ὅτι πρώτη αὐτή ἐθέσπισε νόμους. 15. Λέγουν ὅτι ὁ Ὄσιρις ἔκτισε στήν Θηβαΐδα τῆς Αἰγύπτου μία πόλι μέ ἑκατό πύλες, στήν ὁποία οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἔδωσαν τό ὄνομα τῆς μητέρας του, ἐνῶ οἱ μεταγενέστεροι τήν ὠνόμασαν Διόσπολι καί μερικοί τήν εἶπαν Θήβας. 2. Ὑπάρχουν διαφωνίες σχετικά μέ τήν ἵδρυσι τῆς πόλεως αὐτῆς, ὄχι μόνο μεταξύ τῶν συγγραφέων, ἀλλά καί μεταξύ τῶν ἱερέων τῆς Αἰγύπτου. Ἐπειδή πολλοί συγγραφεῖς ἀναφέρουν ὅτι αἱ Θῆβαι19 δέν ἱδρύθησαν ἀπό τόν Ὄσιρι, ἀλλά πολλά χρόνια πανιμπάλ τό 661 π.Χ. καί δέν ἀπέκτησε τήν παλαιά αἴγλη της, ἄν καί ἀνοικοδομήθηκε μετέπειτα ἀπό τούς Σαΐτες Φαραώ. Ὁ Στράβων εὗρε στόν χῶρο τῶν Θηβῶν διεσπαρμένα μικρά χωριά. Οἱ ἐπισκέπτες μετέβαιναν ἐκεῖ γιά νά θαυμάσουν τά ἐρείπιά της καί ἰδίᾳ τόν κολοσσό τοῦ Μέμνονος. Συνεπείᾳ τοῦ διατάγματος τοῦ Μ. Θεοδοσίου πλεῖστα μνημεῖα καί φαραωνικές ἐπιγραφές κατεστράφησαν. Τήν καταστροφή ἐπεδείνωσαν οἱ πλημμύρες τοῦ Νείλου καί οἱ διεισδύσεις τοῦ ποταμοῦ. Ὁ ἀρχαιολογικός χῶρος τῶν Θηβῶν ἐκτείνεται ἐπ’ ἀμφοτέρων τῶν ὀχθῶν τοῦ Νείλου. Ἐπί τῆς ἀνατολικῆς ὄχθης (δεξιᾶς) κεῖται νοτίως μέν τό Λοῦξορ, βορειότερον δέ τό Καρνάκ. Ἡ πόλις ἦταν γνωστή στούς ἀρχαίους Αἰγυπτίους καί μέ τά ὀνόματα Οὐαίζ ἤ Οὐάϊζ καί Νουέ ἤ Νοουέ (πόλις τοῦ Ἄμμωνος).

61

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

λοῖς ὕστερον ἔτεσιν ὑπό τινος βασιλέως, περὶ οὗ τὰ κατὰ μέρος ἐν τοῖς οἰκείοις χρόνοις ἀναγράψομεν. ἱδρύσασθαι δὲ καὶ ἱερὸν τῶν γονέων Διός τε καὶ Ἥρας ἀξιόλογον τῷ τε μεγέθει καὶ τῇ λοιπῇ πολυτελείᾳ, καὶ ναοὺς χρυσοῦς δύο Διός, τὸν μὲν μείζονα τοῦ οὐρανίου, τὸν δὲ ἐλάττονα τοῦ βεβασιλευκότος καὶ πατρὸς αὐτῶν, ὅν τινες Ἄμμωνα καλοῦσι. κατασκευάσαι δὲ καὶ τῶν ἄλλων θεῶν τῶν προειρημένων ναοὺς χρυσοῦς, ὧν ἑκάστῳ τιμὰς ἀπονεῖμαι καὶ καταστῆσαι τοὺς ἐπιμελομένους ἱερεῖς. προτιμᾶσθαι δὲ παρὰ τῷ Ὀσίριδι καὶ τῇ Ἴσιδι τοὺς τὰς τέχνας ἀνευρίσκοντας ἢ μεθοδεύοντάς τι τῶν χρησίμων· διόπερ ἐν τῇ Θηβαΐδι χαλκουργείων εὑρεθέντων καὶ χρυσείων ὅπλα τε κατασκευάσασθαι, δι’ ὧν τὰ θηρία κτείνοντας καὶ τὴν γῆν ἐργαζομένους φιλοτίμως ἐξημερῶσαι τὴν χώραν, ἀγάλματά τε καὶ χρυσοῦς ναοὺς κατασκευάσασθαι τῶν θεῶν διαπρεπεῖς. γενέσθαι δὲ καὶ φιλογέωργον τὸν Ὄσιριν, καὶ τραφῆναι μὲν τῆς εὐδαίμονος Ἀραβίας ἐν Νύσῃ πλησίον Αἰγύπτου, Διὸς ὄντα παῖδα, καὶ τὴν προσηγορίαν ἔχειν παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἀπό τε τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ τόπου Διόνυσον ὀνομασθέντα. μεμνῆσθαι δὲ τῆς Νύσης καὶ τὸν ποιητὴν ἐν τοῖς ὕμνοις, ὅτι περὶ τὴν Αἴγυπτον γέγονεν, ἐν οἷς λέγει ἔστι δέ τις Νύση, ὕπατον ὄρος ἀνθέον ὕλῃ, τηλοῦ Φοινίκης, σχεδὸν Αἰγύπτοιο ῥοάων.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀργότερα ἀπό ἕνα βασιλέα γιά τόν ὁποῖο τά καθέκαστα θά ἀφηγηθοῦμε, ὅταν μιλήσουμε γιά τήν σχετική περίοδο. 3. Προσθέτουν ἀκόμα ὅτι ὁ Ὄσιρις ἔκτισε ἕνα ἱερό πρός τιμήν τῶν γονέων του, τοῦ Διός καί τῆς Ἥρας, ὀνομαστό καί γιά τό μέγεθος καί γενικά γιά τήν μεγάλη του πολυτέλεια, καί δύο χρυσοῦς ναούς τοῦ Διός, τόν μεγαλύτερο πρός τιμήν του ὡς θεοῦ τοῦ οὐρανοῦ, τόν μικρότερο πρός τιμήν τοῦ Διός βασιλέως καί πατέρα τους, τόν ὁποῖον μερικοί ἀποκαλοῦν Ἄμμωνα. 4. Ἵδρυσε ἐπίσης χρυσοῦς ναούς καί πρός τιμήν τῶν ἄλλων θεῶν πού ἀναφέραμε, καθιέρωσε τιμές γιά τόν καθένα καί ἐδώρισε ἱερεῖς ἐπιφορτισμένους μέ αὐτό τό καθῆκον. Στήν αὐλή τοῦ Ὀσίριδος καί τῆς Ἴσιδος εἶχαν ἰδιαίτερη ἐκτίμησι οἱ ἐφευρέτες τῶν τεχνῶν κι’ ἐκεῖνοι πού εἶχαν νά εἰσηγηθοῦν κάτι χρήσιμο στήν ζωή. 5. Γι’ αὐτό, ὅταν ἀνεκαλύφθησαν στήν περιοχή τῶν Θηβῶν ὀρυχεῖα χαλκοῦ καί χρυσοῦ, κατεσκεύασαν ὅπλα μέ τά ὁποῖα ἐφόνευαν τά θηρία, ἔσκαβαν τήν γῆ καί μέ ἀπαράμιλλο ζῆλο καλλιέργησαν τήν χώρα καί ἵδρυσαν πρός τιμήν τῶν θεῶν μεγαλοπρεπεῖς ναούς ἀπό χρυσό καί ἀγάλματά τους. 6. Λέγουν ὅτι ὁ Ὄσιρις ἐνδιαφερόταν καί γιά τήν γεωργία καί ὅτι ἀνετράφη στήν Νῦσα τῆς Εὐδαίμονος Ἀραβίας20 πλησίον τῆς Αἰγύπτου, ὅτι ἦταν γυιός τοῦ Διός καί τό ὄνομά του στά Ἑλληνικά παράγεται ἀπό τόν πατέρα του καί τόν τόπο πού γεννήθηκε, δηλ. λέγεται Διόνυσος (Διός + Νῦσα). 7. Τήν Νῦσα τήν ἀναφέρει κι’ ὁ Ὅμηρος στούς Ὕμνους του ὡς πόλι γειτονική τῆς Αἰγύπτου, ὅταν λέγη: Κι’ εἶναι κάποια Νῦσα, βουνό ψηλό καί δασωμένο μακριά ἀπό τήν Φοινίκη, πλησίον τοῦ ποταμοῦ τῆς Αἰγύπτου. 20. Ἡ Νῦσα τῆς Εὐδαίμονος Ἀραβίας στίς ἀρχαῖες παραδόσεις ἀναφέρεται ὡς ἕνας ἀπό τούς τόπους ἀνατροφῆς τοῦ Διονύσου. Πόλεις μέ τό ὄνομα αὐτό καί οἱ ὁποῖες συνδέονται ἐπίσης μέ τήν ἀνατροφή τοῦ θεοῦ ὑπῆρχαν καί σέ ἄλλα μέρη.

62

63

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

εὑρετὴν δ’ αὐτὸν γενέσθαι φασὶ τῆς ἀμπέλου περὶ τὴν Νῦσαν, καὶ τὴν κατεργασίαν τοῦ ταύτης καρποῦ προσεπινοήσαντα πρῶτον οἴνῳ χρήσασθαι, καὶ διδάξαι τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους τήν τε φυτείαν τῆς ἀμπέλου καὶ τὴν χρῆσιν τοῦ οἴνου καὶ τὴν συγκομιδὴν αὐτοῦ καὶ τήρησιν. τιμᾶσθαι δ’ ὑπ’ αὐτοῦ μάλιστα πάντων τὸν Ἑρμῆν, διαφόρῳ φύσει κεχορηγημένον πρὸς ἐπίνοιαν τῶν δυναμένων ὠφελῆσαι τὸν κοινὸν βίον. 16. Ὑπὸ γὰρ τούτου πρῶτον μὲν τήν τε κοινὴν διάλεκτον διαρθρωθῆναι καὶ πολλὰ τῶν ἀνωνύμων τυχεῖν προσηγορίας, τήν τε εὕρεσιν τῶν γραμμάτων γενέσθαι καὶ τὰ περὶ τὰς τῶν θεῶν τιμὰς καὶ θυσίας διαταχθῆναι· περί τε τῆς τῶν ἄστρων τάξεως καὶ περὶ τῆς τῶν φθόγγων ἁρμονίας καὶ φύσεως τοῦτον πρῶτον γενέσθαι παρατηρητήν, καὶ παλαίστρας εὑρετὴν ὑπάρξαι, καὶ τῆς εὐρυθμίας καὶ τῆς περὶ τὸ σῶμα πρεπούσης πλάσεως ἐπιμεληθῆναι. λύραν τε νευρίνην ποιῆσαι τρίχορδον, μιμησάμενον τὰς κατ’ ἐνιαυτὸν ὥρας· τρεῖς γὰρ αὐτὸν ὑποστήσασθαι φθόγγους, ὀξὺν καὶ βαρὺν καὶ μέσον, ὀξὺν μὲν ἀπὸ τοῦ θέρους, βαρὺν δὲ ἀπὸ τοῦ χειμῶνος, μέσον δὲ ἀπὸ τοῦ ἔαρος. καὶ τοὺς Ἕλληνας διδάξαι τοῦτον τὰ περὶ τὴν ἑρμηνείαν, ὑπὲρ ὧν Ἑρμῆν αὐτὸν ὠνομάσθαι. καθόλου δὲ τοὺς περὶ τὸν Ὄσιριν τοῦτον ἔχοντας ἱερογραμματέα ἅπαντ’ αὐτῷ προσανακοινοῦσθαι καὶ μάλιστα χρῆσθαι τῇ τούτου συμβουλίᾳ. καὶ τῆς ἐλαίας δὲ τὸ φυτὸν αὐτὸν εὑρεῖν, ἀλλ’ οὐκ Ἀθηνᾶν, ὥσπερ Ἕλληνές φασι. 17. Τὸν δὲ Ὄσιριν λέγουσιν, ὥσπερ εὐεργετικὸν ὄντα καὶ

8. Καί λέγουν ὅτι αὐτός ἀνεκάλυψε τό κλῆμα κοντά στήν Νῦσα καί ἐπενόησε τήν ἐπεξεργασία τοῦ καρποῦ του, ὥστε πρῶτος ἐδοκίμασε τό κρασί κι’ ἔμαθε καί τούς ἄλλους ἀνθρώπους νά καλλλιεργοῦν τό ἀμπέλι καί νά πίνουν τό κρασί, τόν τρόπο τῆς συγκομιδῆς τοῦ σταφυλιοῦ καί τῆς διατηρήσεως τοῦ κρασιοῦ. 9. Περισσότερο ἀπ’ ὅλους, λέγουν, τιμοῦσε τόν Ἑρμῆ, πού ἦταν προικισμένος μέ ἀσυνήθιστη ἰδιοφυΐα στήν ἐπινόησι πραγμάτων ἱκανῶν νά ὠφελήσουν τήν κοινωνική ζωή τῶν ἀνθρώπων. 16. Διότι πρῶτος ὁ Ἑρμῆς κατώρθωσε νά ἀρθρώση τήν κοινή γλῶσσα τῶν ἀνθρώπων καί πολλά ἀντικείμενα, ἀνώνυμα μέχρι τότε, ἀπέκτησαν μία ὀνομασία. Αὐτός, λέγουν, ἐπενόησε τά γράμματα καί καθιέρωσε τίς θρησκευτικές τελετές καί τίς θυσίες πρός τιμήν τῶν θεῶν. Ἐπίσης ὑπῆρξε ὁ πρῶτος πού παρετήρησε τήν διάταξι τῶν ἄστρων καί τήν ἁρμονία τῶν ἤχων καί τόν χαρακτῆρα τους, ἐγκατέστησε παλαίστρα καί ἐπιμελήθηκε τῆς εὐρύθμου ἀσκήσεως καί τῆς ἁρμονικῆς διαπλάσεως καί ἀναπτύξεως τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος. Καί κατεσκεύασε λύρα μέ τρεῖς χορδές μιμούμενος τίς ἐποχές τοῦ ἔτους. Υἱοθέτησε δηλ. τρεῖς τόνους, τόν ὀξύ, τόν βαρύ καί τόν μέσο. Τόν ὀξύ ἀπό τό θέρος, τόν βαρύ ἀπό τόν χειμῶνα καί τόν μέσο ἀπό τήν ἄνοιξι. 2. Καί ἐδίδαξε τούς Ἕλληνες τήν ἑρμηνεία τῶν σκέψεών τους, γι’ αὐτό καί ὠνομάσθηκε Ἑρμῆς21. Καί γενικά ὁ Ὄσιρις αὐτόν εἶχε ἱερογραμματέα, μέ τόν ὁποῖο συζητοῦσε τά πάντα κι’ ἄκουε τίς συμβουλές του. Καί τό δένδρο τῆς ἐλιᾶς, λέγουν, ὅτι τό ἀνεκάλυψε αὐτό καί ὄχι ἡ Ἀθηνᾶ, ὅπως ἰσχυρίζονται οἱ Ἕλληνες. 17. Λέγουν λοιπόν γιά τόν Ὄσιρι, ὅτι καθώς ἦταν εὐεργετι-

21. Ὁ Ἑρμῆς γιά τόν ὁποῖον κάμνει λόγο σέ αὐτό τό σημεῖο τοῦ βιβλίου του ὁ Διόδωρος εἶναι ὁ Ἑρμῆς ὁ Τρισμέγιστος. Εἶναι ὁ σεληνιακός θεός τῶν Αἰγυπτίων Θώθ, ὁ ὁποῖος ἐταυτίσθη μέ τόν ἀρχαῖο Ἕλληνα Θεό. Ἐκλήθη Τρισμέγιστος γιά τό πλῆθος τῶν ἀποδιδομένων σέ αὐτόν ἀνακαλύψεων (ὅπως π.χ. τῆς γλώσσης, τῆς ἀλφαβήτου, τῆς γεωμετρίας, τῆς ἀριθμητικῆς, τῆς ἀστρονομίας, τῆς ἰατρικῆς,

τῆς γυμναστικῆς, τοῦ χοροῦ, τῆς μουσικῆς, τῆς ἀρχιτεκτονικῆς, τῆς γλυπτικῆς, τῆς ζωγραφικῆς καί ὅλων τῶν ἐπιστημῶν καί τεχνῶν). Κατ’ ἄλλην ἄποψιν τόν χαρακτηρισμό τρισμέγιστος τόν ὀφείλει στήν τριπλῆ ἰδιότητά του: τοῦ φιλοσόφου, τοῦ ἰατροῦ καί τοῦ βασιλέως. Ἐπισημαίνεται ὅτι οἱ ἀρχαῖες πηγές ἀναφέρουν ἑπτά γνωστούς Ἑρμᾶς.

8

9

2

64

65

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

φιλόδοξον, στρατόπεδον μέγα συστήσασθαι, διανοούμενον ἐπελθεῖν ἅπασαν τὴν οἰκουμένην καὶ διδάξαι τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων τήν τε τῆς ἀμπέλου φυτείαν καὶ τὸν σπόρον τοῦ τε πυρίνου καὶ κριθίνου καρποῦ· ὑπολαμβάνειν γὰρ αὐτὸν ὅτι παύσας τῆς ἀγριότητος τοὺς ἀνθρώπους καὶ διαίτης ἡμέρου μεταλαβεῖν ποιήσας τιμῶν ἀθανάτων τεύξεται διὰ τὸ μέγεθος τῆς εὐεργεσίας. ὅπερ δὴ καὶ γενέσθαι· οὐ μόνον γὰρ τοὺς κατ’ ἐκείνους τοὺς χρόνους τυχόντας τῆς δωρεᾶς ταύτης, ἀλλὰ καὶ πάντας τοὺς μετὰ ταῦτα ἐπιγενομένους διὰ τὴν ἐν ταῖς εὑρεθείσαις τροφαῖς χάριτα τοὺς εἰσηγησαμένους ὡς ἐπιφανεστάτους θεοὺς τετιμηκέναι. τὸν δ’ οὖν Ὄσιρίν φασι τὰ κατὰ τὴν Αἴγυπτον καταστήσαντα καὶ τὴν τῶν ὅλων ἡγεμονίαν Ἴσιδι τῇ γυναικὶ παραδόντα, ταύτῃ μὲν παρακαταστῆσαι σύμβουλον τὸν Ἑρμῆν διὰ τὸ φρονήσει τοῦτον διαφέρειν τῶν ἄλλων φίλων, καὶ στρατηγὸν μὲν ἀπολιπεῖν ἁπάσης τῆς ὑφ’ αὑτὸν χώρας Ἡρακλέα γένει τε προσήκοντα καὶ θαυμαζόμενον ἐπ’ ἀνδρείᾳ τε καὶ σώματος ῥώμῃ, ἐπιμελητὰς δὲ τάξαι τῶν μὲν πρὸς Φοινίκην κεκλιμένων μερῶν καὶ τῶν ἐπὶ θαλάττῃ τόπων Βούσιριν, τῶν δὲ κατὰ τὴν Αἰθιοπίαν καὶ Λιβύην Ἀνταῖον, αὐτὸν δ’ ἐκ τῆς Αἰγύπτου μετὰ τῆς δυνάμεως ἀναζεῦξαι πρὸς τὴν στρατείαν, ἔχοντα μεθ’ αὑτοῦ καὶ τὸν ἀδελφόν, ὃν οἱ Ἕλληνες Ἀπόλλωνα καλοῦσιν. εὑρετὴν δὲ καὶ τοῦτόν φασι γενέσθαι τοῦ φυτοῦ τῆς δάφνης, ἣν καὶ περιτιθέασι τούτῳ τῷ θεῷ μάλιστα πάντες ἄνθρωποι. τοῦ δὲ κιττοῦ τὴν εὕρεσιν ἀνατιθέασιν Ὀσίριδι, καὶ καθιεροῦσιν αὐτὸν τούτῳ τῷ θεῷ, καθάπερ καὶ οἱ Ἕλληνες Διονύσῳ. καὶ κατὰ τὴν Αἰγυπτίων μὲν διάλεκτον ὀνομάζεσθαί φασι τὸν κιττὸν φυτὸν Ὀσίριδος, προκεκρίσθαι δὲ τῆς ἀμπέλου τοῦτον πρὸς τὴν ἀφιέρωσιν διὰ τὸ τὴν μὲν φυλλορροεῖν, τὸν δὲ πάντα τὸν χρόνον ἀειθαλῆ διαμένειν· ὅπερ τοὺς παλαιοὺς καὶ ἐφ’ ἑτέρων

66

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

κός καί φιλόδοξος, συγκέντρωσε μεγάλο στρατό μέ τήν ἐπιδίωξι νά περιέλθη ὁλόκληρη τήν οἰκουμένη καί νά διδάξη τό ἀνθρώπινο γένος τήν καλλιέργεια τῆς ἀμπέλου καί τήν σπορά τοῦ σιταριοῦ καί τοῦ κριθαριοῦ. 2. Ἐπειδή ἐπίστευε ὅτι ἄν βγάλη τούς ἀνθρώπους ἀπό τήν ἄγρια κατάστασι καί τούς εἰσαγάγη σ’ ἕνα ἥμερο τρόπο ζωῆς, θά δεχθῆ ἀθάνατες τιμές γιά τό μέγεθος τῆς εὐεργεσίας του. Ὅπως ἀκριβῶς καί ἔγινε. Ἐπειδή ὄχι μόνο οἱ ἄνθρωποι ἐκείνου τοῦ καιροῦ πού δέχθηκαν αὐτήν τήν δωρεά, ἀλλά καί ὅλοι οἱ μεταγενέστεροι γιά τήν ἀπόλαυσι πού δοκιμάζουν ἀπό τίς καινούργιες τροφές ἔχουν τιμήσει ὡς ἐπιφανεστάτους θεούς αὐτούς πού τίς εἰσήγαγαν. 3. Ἀφοῦ λοιπόν, λέγουν, ὁ Ὄσιρις ἐτακτοποίησε τά πράγματα τῆς Αἰγύπτου καί παρέδωσε ὅλη τήν ἐξουσία στήν γυναῖκα του τήν Ἴσιδα, διώρισε δίπλα της σύμβουλο τόν Ἑρμῆ, ἐπειδή ὑπερεῖχε ἀπ’ ὅλους τούς ἄλλους φίλους του στήν φρόνησι, καί στρατηγό ὅλης τῆς χώρας πού ἐξουσίαζε ἄφησε τόν Ἡρακλῆ, πού ἦταν καί συγγενής του καί θαυμαζόταν γιά τήν ἀνδρεία καί τήν σωματική του ρώμη, ἐνῶ διώρισε κυβερνῆτες τόν Βούσιρι στίς περιοχές τῆς Αἰγύπτου πού βλέπουν πρός τήν Φοινίκη καί στά παραθαλάσσια καί τόν Ἀνταῖο στίς περιοχές πρός τήν Αἰθιοπία καί τήν Λιβύη. Κι’ ὁ ἴδιος ἀνεχώρησε ἀπό τήν Αἴγυπτο μέ τόν στρατό του γιά τήν ἐκστρατεία, παίρνοντας μαζί του τόν ἀδελφό του, πού οἱ Ἕλληνες ὀνομάζουν Ἀπόλλωνα. 4. Λέγουν ὅτι κι’ αὐτός ἀνεκάλυψε τήν δάφνη, μέ τήν ὁποία ὅλοι οἱ ἄνθρωποι στεφανώνουν τό κεφάλι αὐτοῦ τοῦ θεοῦ περισσότερο ἀπ’ ὅλους τούς ἄλλους. Τήν ἀνακάλυψι τοῦ κισσοῦ τήν ἀποδίδουν στόν Ὄσιρι καί τόν ἀφιερώνουν σέ αὐτόν τόν θεό, ὅπως ἀκριβῶς οἱ Ἕλληνες τόν ἀφιερώνουν στόν Διόνυσο. 5. Καί στήν γλῶσσα τῶν Αἰγυπτίων λέγουν ὅτι ὁ κισσός ὀνομάζεται «φυτό τοῦ Ὀσίριδος» καί προτιμᾶται στήν ἀφιέρωσι ἀπό τήν ἄμπελο, διότι αὐτή φυλλορροεῖ, ἐνῶ ὁ κισσός παραμένει ἀειθαλής. Τήν ἴδια ἀρχή τηροῦσαν οἱ ἀρχαῖοι καί γιά ἄλλα φυτά 67

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

φυτῶν ἀεὶ θαλλόντων πεποιηκέναι, τῇ μὲν Ἀφροδίτῃ τὴν μυρσίνην, τῷ δ’ Ἀπόλλωνι τὴν δάφνη προσάψαντας. 18. Τῷ δ’ οὖν Ὀσίριδι συνεστρατεῦσθαι δύο λέγουσιν υἱοὺς Ἄνουβίν τε καὶ Μακεδόνα, διαφέροντας ἀνδρείᾳ. ἀμφοτέρους δὲ χρήσασθαι τοῖς ἐπισημοτάτοις ὅπλοις ἀπό τινων ζῴων οὐκ ἀνοικείων τῇ περὶ αὐτοὺς εὐτολμίᾳ· τὸν μὲν γὰρ Ἄνουβιν περιθέσθαι κυνῆν, τὸν δὲ Μακεδόνα λύκου προτομήν· ἀφ’ ἧς αἰτίας καὶ τὰ ζῷα ταῦτα τιμηθῆναι παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις. παραλαβεῖν δ’ ἐπὶ τὴν στρατείαν καὶ τὸν Πᾶνα, διαφερόντως ὑπὸ τῶν Αἰγυπτίων τιμώμενον· τούτῳ γὰρ τοὺς ἐγχωρίους οὐ μόνον ἀγάλματα πεποιηκέναι κατὰ πᾶν ἱερόν, ἀλλὰ καὶ πόλιν ἐπώνυμον κατὰ τὴν Θηβαΐδα, καλουμένην μὲν ὑπὸ τῶν ἐγχωρίων Χεμμώ, μεθερμηνευομένην δὲ Πανὸς πόλιν. συνέπεσθαι δὲ καὶ τῆς γεωργίας ἐμπειρίαν ἔχοντας, τῆς μὲν περὶ τὴν ἄμπελον φυτείας Μάρωνα, τοῦ δὲ κατὰ τὸν σῖτον σπόρου καὶ τῆς ὅλης συγκομιδῆς Τριπτόλεμον. πάντων δ’ εὐτρεπῶν γενομένων τὸν Ὄσιριν, εὐξάμενον τοῖς θεοῖς θρέψειν τὴν κόμην μέχρι ἂν εἰς Αἴγυπτον ἀνακάμψῃ, τὴν πορείαν ποιεῖσθαι δι’ Αἰθιοπίας· δι’ ἣν αἰτίαν μέχρι τῶν νεωτέρων χρόνων ἐνισχῦσαι τὸ περὶ τῆς κόμης νόμιμον παρ’ Αἰγυπτίοις, καὶ τοὺς ποιουμένους τὰς ἀποδημίας μέχρι τῆς εἰς οἶκον ἀνα-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀειθαλῆ, π.χ. στήν Ἀφροδίτη ἀπέδωσαν τήν μυρτιά καί στόν Ἀπόλλωνα τήν δάφνη. 18. Μαζί μέ τόν Ὄσιρι εἶχαν ἐκστρατεύσει, λέγουν, καί οἱ δύο γυιοί του, ὁ Ἄνουβις κι’ ὁ Μακεδών22, οἱ ὁποῖοι διεκρίνοντο γιά τήν ἀνδρεία τους. Καί οἱ δύο εἶχαν πολεμική στολή ἀπό μερικά ζῶα, τῶν ὁποίων ὁ χαρακτήρας ἐταίριαζε μέ τήν δική τους τόλμη. Ὁ Ἄνουβις φοροῦσε ἕνα δέρμα σκύλου κι’ ὁ Μακεδών προτομή λύκου. Καί γι’ αὐτόν τόν λόγο αὐτά τά ζῶα τά τιμοῦν οἱ Αἰγύπτιοι. 2. Πῆρε μαζί του στήν ἐκστρατεία καί τόν Πᾶνα, τόν ὁποῖον ἔχουν σέ μεγάλη ἐκτίμησι οἱ Αἰγύπτιοι. Διότι οἱ κάτοικοι τῆς χώρας ὄχι μόνον ἔχουν φτιάξει ἀγάλματα πρός τιμήν του σέ κάθε ἱερό, ἀλλά ἔκτισαν στήν Θηβαΐδα καί μία πόλι μέ τό ὄνομά του, τήν ὁποία οἱ ντόπιοι ὠνόμαζαν Χεμμώ, πού στά ἑλληνικά σημαίνει Πανόπολις23. Τόν συνώδευαν ἐπίσης ἄνθρωποι ἔμπειροι στήν γεωργία, π.χ. γιά τήν καλλιέργεια τῆς ἀμπέλου εἶχε τόν Μάρωνα, ἐνῶ γιά τήν σπορά τοῦ σίτου καί γιά ὅλες τίς φάσεις μέχρι τήν συγκομιδή του τόν Τριπτόλεμο. 3. Κι’ ἀφοῦ συμπληρώθηκαν ὅλες οἱ ἑτοιμασίες, ὁ Ὄσιρις ἔταξε στούς θεούς νά θρέψη τήν κόμη του, μέχρις ὅτου ἐπιστρέψη στήν Αἴγυπτο, καί ἀνεχώρησε διά μέσου τῆς Αἰθιοπίας. Γι’ αὐτόν τόν λόγο διατηρήθηκε καί τούς νεωτέρους χρόνους ἡ συνήθεια τῶν Αἰγυπτίων νά τρέφουν κόμη κι’ ὅσοι ἐταξείδευαν δέν ἔκοβαν καθό-

22. Τά περί... Αἰγυπτίου Μακεδόνος, υἱοῦ τοῦ... Ὀσίριδος, πού ἐξεστράτευσε στήν Εὐρώπη καί δή στήν Ἑλλάδα εἶναι τερατώδη ψεύδη, πού ἐδημιουργήθησαν ὑπό τῶν ἀρχαίων Αἰγυπτίων, μετά τήν παγκόσμιο δόξα πού ἀπέκτησε ἡ Μακεδονία διά τῶν κατακτήσεων τοῦ μεγίστου στρατηλάτου βασιλέως Ἀλεξάνδρου. Αὐτά τά τερατολογήματα ἀποτελοῦν ἀσφαλῶς ἀνθελληνικώτατες ἀπόψεις, τίς ὁποῖες παραθέτει ὁ Διόδωρος χωρίς δυστυχῶς νά ἐπιχειρῆ νά τίς κατακρίνη. Ὁ ἐπώνυμος τῆς χώρας Μακεδών ἦταν υἱός τοῦ Διός καί τῆς Θυίας, κατά τόν Ἡσίοδο. Κατά τόν Ἀπολλόδωρο, ὁ Μάκεδνος ἤ Μακεδνός, ἕνας ἀπό τούς πενήντα υἱούς τοῦ Ἀρκάδος βασιλέως Λυκάονος, ἔδωσε τό ὄνομά του στήν Μακεδονία, ἐνῶ,

κατ’ ἄλλη παράδοσι, ὁ Μακεδών ἦταν γηγενής ἀρχαιότατος βασιλεύς τῆς Ἠμαθίας, ἐκ τοῦ ὁποίου ὠνομάσθη ἡ χώρα. 23. Ἡ Πανόπολις ἦταν μεγάλη πόλις τῆς Ἄνω Αἰγύπτου στήν Θηβαΐδα, ἐπί τῆς δεξιᾶς ὄχθης τοῦ Νείλου, λίγο πιό κάτω ἀπό τήν Πτολεμαΐδα. Ὠνομαζόταν ἀπό τούς Αἰγυπτίους Ἀπού ἤ Κέμ (Χεμμώ). Πρόκειται –καί αὐτό εἶναι τό πιό ἐνδιαφέρον– γιά παναρχαία ἑλληνική πόλι, ὅπου ἐλατρεύετο ὁ Περσεύς. Εἶναι πατρίς τοῦ Ἕλληνος ποιητοῦ Νόννου, πού ἤκμασε κατά τόν Ε´ μ.Χ. αἰῶνα. Σέ αὐτήν ἐλατρεύετο ὁ θεός Μίν, ὁ ὁποῖος ἐταυτίζετο μέ τόν Πᾶνα. Ἐπισημαίνεται ὅτι ὑπάρχει καί Πανός νῆσος, τῆς ὑπό Αἴγυπτον Αἰθιοπίας πρό τοῦ Ἀδουλιτικοῦ κόλπου, μεταξύ τῶν νήσων Διοδώρου καί Βάκχου-Ἀντιβάκχου, στήν σημερινή Ἐρυθρά θάλασσα. Εἶναι ἡ σημερινή Ντισεΐ, στά ἀριστερά τοῦ εἰσπλέοντος τόν κόλπο τῆς Μασσάβας.

68

69

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

2

3

4

κομιδῆς κομοτροφεῖν. ὄντι δ’ αὐτῷ περὶ τὴν Αἰθιοπίαν ἀχθῆναι λέγουσι πρὸς αὐτὸν τὸ τῶν Σατύρων γένος, οὕς φασιν ἐπὶ τῆς ὀσφύος ἔχειν κόμας. εἶναι γὰρ τὸν Ὄσιριν φιλογέλωτά τε καὶ χαίροντα μουσικῇ καὶ χοροῖς· διὸ καὶ περιάγεσθαι πλῆθος μουσουργῶν, ἐν οἷς παρθένους ἐννέα δυναμένας ᾄδειν καὶ κατὰ τὰ ἄλλα πεπαιδευμένας, τὰς παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ὀνομαζομένας Μούσας· τούτων δ’ ἡγεῖσθαι τὸν Ἀπόλλωνα λέγουσιν, ἀφ’ οὗ καὶ Μουσηγέτην αὐτὸν ὠνομάσθαι. τούς τε Σατύρους πρὸς ὄρχησιν καὶ μελῳδίαν καὶ πᾶσαν ἄνεσιν καὶ παιδιὰν ὄντας εὐθέτους παραληφθῆναι πρὸς τὴν στρατείαν· οὐ γὰρ πολεμικὸν εἶναι τὸν Ὄσιριν οὐδὲ παρατάξεις συνίστασθαι καὶ κινδύνους, ἅτε παντὸς ἔθνους ὡς θεὸν ἀποδεχομένου διὰ τὰς εὐεργεσίας. κατὰ δὲ τὴν Αἰθιοπίαν διδάξαντα τοὺς ἀνθρώπους τὰ περὶ τὴν γεωργίαν καὶ πόλεις ἀξιολόγους κτίσαντα καταλιπεῖν τοὺς ἐπιμελησομένους τῆς χώρας καὶ φόρους πραξομένους. 19. Τούτων δ’ ὄντων περὶ ταῦτα, τὸν Νεῖλόν φασι κατὰ τὴν τοῦ σειρίου ἄστρου ἐπιτολήν, ἐν ᾧ καιρῷ μάλιστα εἴωθε πληροῦσθαι, ῥαγέντα κατακλύσαι πολλὴν τῆς Αἰγύπτου, καὶ μάλιστα τοῦτο τὸ μέρος ἐπελθεῖν οὗ Προμηθεὺς εἶχε τὴν ἐπιμέλειαν· διαφθαρέντων δὲ σχεδὸν ἁπάντων τῶν κατὰ ταύτην τὴν χώραν τὸν Προμηθέα διὰ τὴν λύπην κινδυνεύειν ἐκλιπεῖν τὸν βίον ἑκουσίως. διὰ δὲ τὴν ὀξύτητα καὶ τὴν βίαν τοῦ κατενεχθέντος ῥεύματος τὸν μὲν ποταμὸν Ἀετὸν ὀνομασθῆναι, τὸν δ’ Ἡρακλέα, μεγαλεπίβολον ὄντα καὶ τὴν ἀνδρείαν ἐζηλωκότα, τό τε γενόμενον ἔκρηγμα ταχέως ἐμφράξαι καὶ τὸν ποταμὸν ἐπὶ τὴν προϋπάρξασαν ῥύσιν ἀποστρέψαι. διὸ καὶ τῶν παρ’ Ἕλλησι ποιητῶν τινας εἰς μῦθον ἀγαγεῖν τὸ πραχθέν, ὡς Ἡρακλέους τὸν ἀετὸν ἀνῃρηκότος τὸν τὸ τοῦ Προμηθέως ἧπαρ ἐσθίοντα. τὸν δὲ ποταμὸν

70

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

λου τά μαλλιά τους, μέχρις ὅτου ἐπέστρεφαν στήν πατρίδα. 4. Ὅταν, λέγουν, εὑρίσκοντο στήν Αἰθιοπία, παρουσιάσθηκε ἐνώπιόν του τό γένος τῶν Σατύρων, γιά τούς ὁποίους λέγουν ὅτι τά μαλλιά τους ἔφθαναν ὥς τήν μέση. Ἐπειδή ὁ Ὄσιρις ἦταν φιλόγελως κι’ ἀγαποῦσε τήν μουσική καί τόν χορό. Γι’ αὐτό εἶχε μαζί του ἕνα πλῆθος μουσουργῶν, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ἐννέα κοπέλλες πού ἤξεραν νά τραγουδοῦν κι’ ἦσαν γενικώτερα μορφωμένες. Πρόκειται γιά τίς Μοῦσες, ὅπως τίς ὀνομάζουν οἱ Ἕλληνες. Κι’ ἀρχηγός τους ἦταν, λέγουν, ὁ Ἀπόλλων γι’ αὐτό κι’ εἶχε ὀνομασθῆ Μουσηγέτης. 5. Ὅσο γιά τούς Σατύρους, αὐτούς τούς πῆρε μαζί του στήν ἐκστρατεία. Ἐπειδή ἦσαν πρῶτοι στόν χορό, στό τραγούδι καί σέ κάθε εἶδος διασκεδάσεως καί παιγνιδιῶν. Διότι ὁ Ὄσιρις δέν ἦταν πολεμικός οὔτε ὠργάνωνε πολεμικές παρατάξεις καί μάχες, ἐφ’ ὅσον κάθε λαός τόν παραδεχόταν γιά θεό χάρις στίς εὐεργεσίες του. 6. Ἐκεῖ λοιπόν στήν Αἰθιοπία ἔμαθε στούς ἀνθρώπους τήν γεωργία καί ἵδρυσε ἀξιόλογες πόλεις, μετά ἄφησε πίσω του ἀνθρώπους νά διοικήσουν τήν χώρα καί νά εἰσπράξουν φόρους. 19. Ἐνῶ λοιπόν ὁ Ὄσιρις κι’ ὁ στρατός του ἠσχολοῦντο μέ αὐτούς, λέγουν ὅτι ὁ Νεῖλος ποταμός, τήν ἐποχή τῆς ἀνατολῆς τοῦ Σειρίου, τότε δηλαδή πού συνηθίζει νά φουσκώνη, ξεχύθηκε ἔξω ἀπό τίς ὄχθες του καί ἐπλημμύρισε μεγάλο μέρος τῆς Αἰγύπτου καί μάλιστα ἐκτύπησε τήν περιοχή ἐκείνη πού διοικοῦσε ὁ Προμηθεύς. Καί, καθώς ἀφανίσθηκαν τά πάντα στήν περιοχή αὐτή, ὁ Προμηθεύς ἀπό τήν λύπη του ἐκινδύνευε ν’ αὐτοκτονήση. 2. Καί τό ρεῦμα κατέβαινε μέ τόση ταχύτητα καί ὁρμή πού ὁ ποταμός ὠνομάσθηκε Ἀετός, ἐνῶ ὁ Ἡρακλῆς πού ἐπιχειροῦσε μεγάλα ἔργα καί ἐζήλευε τήν δόξα τῆς παλληκαριᾶς, ἔφραξε ἀμέσως τό ρῆγμα καί ἐπανέφερε τόν ποταμό στήν παλαιά του κοίτη. 3. Γι’ αὐτό καί μερικοί Ἕλληνες ποιητές ἐμυθοποίησαν αὐτό τό γεγονός καί εἶπαν ὅτι δῆθεν ὁ Ἡρακλῆς ἐφόνευσε τόν ἀετό πού ἔτρωγε τό συκώτι τοῦ Προμηθέως. 4. Τό 71

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ἀρχαιότατον μὲν ὄνομα σχεῖν Ὠκεάνην, ὅς ἐστιν ἑλληνιστὶ Ὠκεανός· ἔπειτα διὰ τὸ γενόμενον ἔκρηγμά φασιν Ἀετὸν ὀνομασθῆναι, ὕστερον δ’ Αἴγυπτον ἀπὸ τοῦ βασιλεύσαντος τῆς χώρας προσαγορευθῆναι· μαρτυρεῖν δὲ καὶ τὸν ποιητὴν λέγοντα στῆσα δ’ ἐν Αἰγύπτῳ ποταμῷ νέας ἀμφιελίσσας.

5

6

7

8

κατὰ γὰρ τὴν καλουμένην Θῶνιν ἐμβάλλοντος εἰς θάλατταν τοῦ ποταμοῦ, τοῦτον τὸν τόπον ἐμπόριον εἶναι τὸ παλαιὸν τῆς Αἰγύπτου· τελευταίας δὲ τυχεῖν αὐτὸν ἧς νῦν ἔχει προσηγορίας ἀπὸ τοῦ βασιλεύσαντος Νειλέως. τὸν δ’ οὖν Ὄσιριν παραγενόμενον ἐπὶ τοὺς τῆς Αἰθιοπίας ὅρους τὸν ποταμὸν ἐξ ἀμφοτέρων τῶν μερῶν χώμασιν ἀναλαβεῖν, ὥστε κατὰ τὴν πλήρωσιν αὐτοῦ τὴν χώραν μὴ λιμνάζειν παρὰ τὸ συμφέρον, ἀλλὰ διά τινων κατεσκευασμένων θυρῶν εἰσαφίεσθαι τὸ ῥεῦμα πρᾴως καθ’ ὅσον ἂν ᾖ χρεία. ἔπειτα ποιήσασθαι τὴν πορείαν δι’ Ἀραβίας παρὰ τὴν Ἐρυθρὰν θάλατταν ἕως Ἰνδῶν καὶ τοῦ πέρατος τῆς οἰκουμένης. κτίσαι δὲ καὶ πόλεις οὐκ ὀλίγας ἐν Ἰνδοῖς, ἐν αἷς καὶ Νῦσαν ὀνομάσαι, βουλόμενον μνημεῖον ἀπολιπεῖν ἐκείνης καθ’ ἣν ἐτράφη κατ’ Αἴγυπτον. φυτεῦσαι δὲ καὶ κιττὸν ἐν τῇ παρ’ Ἰνδοῖς Νύσῃ, καὶ διαμένειν τοῦτο τὸ φυτὸν ἐν ἐκείνῳ μόνῳ τῷ τόπῳ τῶν τε κατὰ τὴν Ἰνδικὴν καὶ τὴν ὅμορον χώραν. πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα σημεῖα τῆς ἑαυτοῦ παρουσίας ἀπολελοιπέναι κατ’ ἐκείνην τὴν χώραν, δι’ ὧν προαχθέντας τοὺς με-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀρχαιότατο ὄνομα πού εἶχε ὁ ποταμός ἦταν Ὠκεάνη, τό ὁποῖο στά ἑλληνικά εἶναι Ὠκεανός. Ἔπειτα γι’ αὐτήν τήν πλημμύρα λέγουν ὅτι ὠνομάσθηκε Ἀετός, ἔπειτα τόν εἶπαν Αἴγυπτο ἀπό τό ὄνομα τοῦ βασιλέως τῆς χώρας. Τό ἐπιβεβαιώνει κι’ ὁ ποιητής ἐκεῖ πού λέγει Κι’ ἔστησα στόν Αἴγυπτο ποταμό τά κυρτά πλοῖα24. Ἐπειδή κοντά στήν λεγομένη Θῶνι25 ὁ ποταμός χύνεται στήν θάλασσα καί τό μέρος αὐτό στά παλαιά χρόνια ἦταν ἐμπορικός λιμένας τῆς Αἰγύπτου. Τό τελευταῖο ὄνομα τοῦ ποταμοῦ, αὐτό πού ἔχει μέχρι σήμερα, τό ἔλαβε ἀπό τόν βασιλέα Νειλέα. 5. Ὅταν ὁ Ὄσιρις ἔφθασε στά σύνορα τῆς Αἰθιοπίας, συγκράτησε τόν ποταμό μέ ἀναχώματα στίς δύο ὄχθες του, ὥστε, ὅταν φουσκώνη, νά μή λιμνάζη στήν χώρα καί νά τήν καταστρέφη, ἀλλά μέ τεχνητές διαρροές ν’ ἁπλώνεται στήν χώρα τό νερό ἥσυχα καί ὅσο χρειάζεται. 6. Μετά συνέχισε τήν πορεία του διά μέσου τῆς Ἀραβίας καί κατά μῆκος τῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης26 μέχρι τήν Ἰνδία καί τήν ἄκρη τοῦ κόσμου. 7. Κι’ ἔκτισε ὄχι καί λίγες πόλεις στήν χώρα τῶν Ἰνδῶν καί μία ἀπ’ αὐτές τήν ὠνόμασε Νῦσα σέ ἀνάμνησι τῆς Νύσας τῆς Αἰγύπτου, στήν ὁποία ἀνετράφη. Καί ἐφύτευσε κισσό στήν Νῦσα τῆς Ἰνδίας καί εὑρίσκεις αὐτό τό φυτό μέχρι σήμερα μόνο σέ αὐτόν τόν τόπο ἀπ’ ὅλη τήν Ἰνδία καί τίς γειτονικές χῶρες. 8. Καί πολλά ἄλλα σημεῖα τῆς παρουσίας του ἄφησε σ’ ἐκείνη τήν χώρα, πού ὡδήγησαν τούς Ἰνδούς στούς μεταγενεστέρους

24. Ὀδυσσείας ξ, 258. 25. Ἡ Θῶνις ἦταν πόλις τῆς Κάτω Αἰγύπτου, εὑρισκομένη περί τό Κανωβικόν στόμιον τοῦ Νείλου. Ὀφείλει τό ὄνομά της στόν βασιλέα Θῶνι, σύζυγο τῆς Πολυδάμνης, πού ἐφιλοξένησε τόν Μενέλαο καί τήν Ἑλένη, ὅταν ἐπέστρεφαν ἀπό τήν Τροία (Ὁμήρου Ὀδυσσείας δ 228, Ἡροδ. ΙΙ, 116, Στράβ. XVII).

26. Ἐρυθρά θάλασσα ὠνόμαζαν οἱ ἀρχαῖοι τόν σημερινό Περσικό κόλπο (μεταξύ Ἀραβικῆς χερσονήσου καί Ἰράν) καί κατ’ ἐπέκτασιν τήν πέραν αὐτοῦ θάλασσα. Ἡ ἀρχαία Ἐρυθρά θάλασσα ὀφείλει τό ὄνομά της στόν Ἐρύθρα, ἕνα Πέρση φύλακα ἵππων, ὁ ὁποῖος τήν διέπλευσε πρῶτος ἐπί σχεδίας, ἀκολουθήσας τούς ἵππους του, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ριφθῆ στήν θάλασσα, καταδιωχθέντες ἀπό λέαινα. Ὅμως, κατά τά «Ἀργολικά» τοῦ Ἀργείου Δεινίου (α), ὁ Ἐρύθρας ἦταν υἱός τοῦ Περσέως καί τῆς Ἀνδρομέδας καί ἀπ’ αὐτόν ἔλαβε τό ὄνομά της ἡ θάλασσα.

72

73

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

ταγενεστέρους τῶν Ἰνδῶν ἀμφισβητῆσαι τοῦ θεοῦ, λέγοντας Ἰνδὸν εἶναι τὸ γένος. 20. Γενέσθαι δὲ καὶ περὶ τὴν τῶν ἐλεφάντων θήραν, καὶ στήλας πανταχοῦ καταλιπεῖν τῆς ἰδίας στρατείας. ἐπελθεῖν δὲ καὶ τἄλλα τὰ κατὰ τὴν Ἀσίαν ἔθνη, καὶ περαιωθῆναι κατὰ τὸν Ἑλλήσποντον εἰς τὴν Εὐρώπην. καὶ κατὰ μὲν τὴν Θρᾴκην Λυκοῦργον τὸν βασιλέα τῶν βαρβάρων ἐναντιούμενον τοῖς ὑπ’ αὐτοῦ πραττομένοις ἀποκτεῖναι, Μάρωνα δὲ γηραιὸν ἤδη καθεστῶτα καταλιπεῖν ἐπιμελητὴν τῶν ἐν ταύτῃ τῇ χώρᾳ φυτευομένων, καὶ κτίστην αὐτὸν ποιῆσαι τῆς ἐπωνύμου πόλεως, ἣν ὀνομάσαι Μαρώνειαν. καὶ Μακεδόνα μὲν τὸν υἱὸν ἀπολιπεῖν βασιλέα τῆς ἀπ’ ἐκείνου προσαγορευθείσης Μακεδονίας, Τριπτολέμῳ δ’ ἐπιτρέψαι τὰς κατὰ τὴν Ἀττικὴν γεωργίας. τέλος δὲ τὸν Ὄσιριν πᾶσαν τὴν οἰκουμένην ἐπελθόντα τὸν κοινὸν βίον τοῖς ἡμερωτάτοις καρποῖς εὐεργετῆσαι. εἰ δέ τις χώρα τὸ φυτὸν τῆς ἀμπέλου μὴ προσδέχοιτο, διδάξαι τὸ ἐκ τῆς κριθῆς κατασκευαζόμενον πόμα, λειπόμενον οὐ πολὺ τῆς περὶ τὸν οἶνον εὐωδίας τε καὶ δυνάμεως. ἐπανελθόντα δ’ εἰς τὴν Αἴγυπτον συναποκομίσαι δῶρά τε πανταχόθεν τὰ κράτιστα καὶ διὰ τὸ μέγεθος τῶν εὐεργεσιῶν συμπεφωνημένην λαβεῖν παρὰ πᾶσι τὴν ἀθανασίαν καὶ τὴν ἴσην τοῖς οὐρανίοις τιμήν. μετὰ δὲ ταῦτ’ ἐξ ἀνθρώπων εἰς θεοὺς μεταστάντα τυχεῖν ὑπὸ Ἴσιδος καὶ Ἑρμοῦ θυσιῶν καὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐπιφανεστάτων τιμῶν.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

χρόνους νά διεκδικήσουν τόν θεό, ἰσχυριζόμενοι ὅτι ἦταν Ἰνδικῆς καταγωγῆς. 20. Ὁ Ὄσιρις ἔδειξε ἐνδιαφέρον καί γιά τό κυνήγι τῶν ἐλεφάντων καί παντοῦ ἄφησε πίσω του στῆλες, πού μιλοῦσαν γιά τήν ἐκστρατεία του. Καί διέτρεξε ὅλους τούς ἄλλους λαούς τῆς Ἀσίας καί διαπεραιώθηκε στήν Εὐρώπη ἀπό τόν Ἑλλήσποντο. 2. Στήν Θράκη ἐφόνευσε τόν βασιλέα τῶν βαρβάρων Λυκοῦργο πού ἐναντιωνόταν στό ἔργο του, ἐνῶ τόν Μάρωνα27, πού ἦταν πλέον γέροντας, τόν ἄφησε ἐκεῖ νά ἐπιβλέπη τήν καλλιέργεια τῶν φυτῶν πού εἰσήγαγε σέ αὐτήν τήν χώρα καί τόν ἀναγόρευσε ἱδρυτή μιᾶς ὁμώνυμης πόλεως, πού τήν ὠνόμασε Μαρώνεια28. 3. Τόν υἱό του τόν Μακεδόνα τόν ἄφησε βασιλέα τῆς χώρας πού ὠνομάσθηκε Μακεδονία ἀπό τό ὄνομά του, ἐνῶ στόν Τριπτόλεμο ἀνέθεσε τήν ἐπιμέλεια τῆς γεωργίας στήν Ἀττική. Τέλος, ὁ Ὄσιρις, ἀφοῦ διέτρεξε ὅλη τήν οἰκουμένη, προήγαγε τήν ζωή τῶν ἀνθρώπων μέ τήν καλλιέργεια τῶν καρπῶν, πού ἦταν ἡ πιό εὔκολη. 4. Κι’ ἄν μία χώρα δέν ἀποδεχόταν τήν καλλιέργεια τῆς ἀμπέλου, τούς ἔμαθε νά παρασκευάζουν ποτό ἀπό κριθάρι29, πού δέν ὑστερεῖ ἄλλωστε καί πολύ ἀπό τό κρασί στήν εὐωδία καί στήν δύναμι. 5. Ὅταν ἐπέστρεψε στήν Αἴγυπτο, ἔφερε μαζί του τά καλύτερα δῶρα ἀπό κάθε χώρα καί γιά τό μέγεθος τῶν εὐεργεσιῶν του δέχθηκε ὁμοφώνως ἀπό ὅλους τούς ἀνθρώπους τό δῶρο τῆς ἀθανασίας καί τιμές ἴδιες μέ αὐτές πού ἀπονέμουν στούς οὐρανίους θεούς. 6. Ἀφοῦ λοιπόν μετέστη ἀπό τούς ἀνθρώπους στούς θεούς, ἡ Ἶσις κι’ ὁ Ἑρμῆς καθιέρωσαν πρός τιμήν του θυσίες καί ἄλλες λαμπρότατες τιμές. Ἐθέσπισαν ἐπίσης καί τελετές καί ἄλλες μυστικές

27. Ὁ Μάρων, σύμφωνα μέ τίς πανάρχαιες ἑλληνικές παραδόσεις, ἦταν υἱός τοῦ Εὐάνθους, ἱερεύς τοῦ Ἀπόλλωνος ἤ τοῦ Διονύσου στόν Ἴσμαρο τῆς Θράκης, ὁ ὁποῖος ἔδωσε στόν Ὀδυσσέα, ὅταν ἀναχωροῦσε, πλήν χρυσοῦ καί ἀργύρου καί δώδεκα ἀμφορεῖς ἀρίστου οἴνου (Ὀδυσσείας θ, 197). Κατ’ ἄλλη παράδοσι, ἦταν υἱός τοῦ Οἰνοπίωνος καί ἔγγονος ἤ υἱός τοῦ Διονύσου.

28. Ἡ Μαρώνεια εἶναι ἀρχαιοτάτη πόλις τῆς ΝΔ. Θράκης, στήν χώρα τῶν Κικόνων, πλησίον τῆς Ἰσμαρίδος λίμνης, ἡ ὁποία ἐδέχθη, σέ ἄγνωστο χρόνο, Χίους ἀποίκους. Εἶχε, κατά τήν ἀρχαιότητα, διάφορα ὀνόματα: Ἴσμαρος, Ὀρθαγόρεια, Ἱππαρχία, Κυνόσημα καί Κλαζομενή. Ἐπεκράτησε ὅμως τό ὄνομα Μαρώνεια. Ἐφημίζετο γιά τόν περίφημο οἶνο της. 29. Εἶναι ὁ ζῦθος, δηλαδή ἡ μπύρα.

74

75

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

τούτους δὲ καὶ τελετὰς καταδεῖξαι καὶ πολλὰ μυστικῶς εἰσηγήσασθαι, μεγαλύνοντας τοῦ θεοῦ τὴν δύναμιν. 21. Τῶν δ’ ἱερέων περὶ τῆς Ὀσίριδος τελευτῆς ἐξ ἀρχαίων ἐν ἀπορρήτοις παρειληφότων, τῷ χρόνῳ ποτὲ συνέβη διά τινων εἰς τοὺς πολλοὺς ἐξενεχθῆναι τὸ σιωπώμενον. φασὶ γὰρ νομίμως βασιλεύοντα τῆς Αἰγύπτου τὸν Ὄσιριν ὑπὸ Τυφῶνος ἀναιρεθῆναι τἀδελφοῦ, βιαίου καὶ ἀσεβοῦς ὄντος· ὃν διελόντα τὸ σῶμα τοῦ φονευθέντος εἰς ἓξ καὶ εἴκοσι μέρη δοῦναι τῶν συνεπιθεμένων ἑκάστῳ μερίδα, βουλόμενον πάντας μετασχεῖν τοῦ μύσους, καὶ διὰ τούτου νομίζοντα συναγωνιστὰς ἕξειν καὶ φύλακας τῆς βασιλείας βεβαίους. τὴν δὲ Ἶσιν ἀδελφὴν οὖσαν Ὀσίριδος καὶ γυναῖκα μετελθεῖν τὸν φόνον, συναγωνιζομένου τοῦ παιδὸς αὐτῆς Ὥρου, ἀνελοῦσαν δὲ τὸν Τυφῶνα καὶ τοὺς συμπράξαντας βασιλεῦσαι τῆς Αἰγύπτου. γενέσθαι δὲ τὴν μάχην παρὰ τὸν ποταμὸν πλησίον τῆς νῦν Ἀνταίου κώμης καλουμένης, ἣν κεῖσθαι μὲν λέγουσιν ἐν τῷ κατὰ τὴν Ἀραβίαν μέρει, τὴν προσηγορίαν δ’ ἔχειν ἀπὸ τοῦ κολασθέντος ὑφ’ Ἡρακλέους Ἀνταίου, τοῦ κατὰ τὴν Ὀσίριδος ἡλικίαν γενομένου. τὴν δ’ οὖν Ἶσιν πάντα τὰ μέρη τοῦ σώματος πλὴν τῶν αἰδοίων ἀνευρεῖν· βουλομένην δὲ τὴν τἀνδρὸς ταφὴν ἄδηλον ποιῆσαι καὶ τιμωμένην παρὰ πᾶσι τοῖς τὴν Αἴγυπτον κατοικοῦσι, συντελέσαι τὸ δόξαν τοιῷδέ τινι τρόπῳ. ἑκάστῳ τῶν μερῶν περιπλάσαι λέγουσιν αὐτὴν τύπον ἀνθρωποειδῆ, παραπλήσιον Ὀσίριδι τὸ μέγεθος, ἐξ

30. Ὁ Ἀνταῖος ἦταν υἱός τοῦ Ποσειδῶνος καί τῆς Γῆς καί εἶχε, κατά τήν παράδοσι, ὕψος ἑξήντα πήχεων! Ἦταν βασιλεύς τῆς Λιβύης (τῆς σημερινῆς Βορείου Ἀφρικῆς), κατοικοῦσε σέ ἕνα σπήλαιο καί ἐκοιμᾶτο κατά γῆς, ἀπό τήν ὁποία ἐλάμβανε τήν δύναμί του. Ἔτρωγε κρέας λεόντων καί φοροῦσε μία λεοντῆ ἤ, γιά

76

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἱερουργίες λαμπρύνοντας μέ αὐτόν τόν τρόπο τήν δύναμι τοῦ θεοῦ. 21. Ἄν καί οἱ ἱερεῖς τοῦ Ὀσίριδος ἐκληρονόμησαν ἀπό τά ἀρχαιοτάτους χρόνους τήν δέσμευσι νά κρατοῦν μυστικά τά σχετικά μέ τόν θάνατό του, ἐν τούτοις μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου συνέβη κάποτε νά φανερωθῆ ἀπό μερικούς τό μυστικό στούς πολλούς. 2. Λέγουν λοιπόν, ὅτι, ὅταν ὁ Ὄσιρις ἦταν ὁ νόμιμος βασιλεύς τῆς Αἰγύπτου, δολοφονήθηκε ἀπό τόν ἀδελφό του τόν Τυφῶνα, ὁ ὁποῖος ἦταν ἕνας τύπος ἀπότομος καί ἀσεβής. Αὐτός λοιπόν ὁ Τυφῶν διαμέλισε τό σῶμα τοῦ φονευθέντος σέ εἴκοσι ἕξι τεμάχια καί τά ἐμοίρασε ἀπό ἕνα τεμάχιο στόν καθένα ἀπό τούς συνεργούς του, ἐπειδή ἐπιθυμοῦσε νά μετάσχουν ὅλοι στό μίασμα τοῦ φόνου μέ τήν ἰδέα ὅτι ἔτσι θά τούς ἔχη συμμάχους καί πιστούς φρουρούς τῆς βασιλείας του. 3. Ἀλλά ἡ Ἶσις, πού ἦταν ἀδελφή καί σύζυγος τοῦ Ὀσίριδος, ἐκδικήθηκε τόν φόνο του μέ τήν βοήθεια τοῦ γυιοῦ της Ὥρου, κι’ ἀφοῦ ἐφόνευσε τόν Τυφῶνα καί ὅσους συνέπραξαν μέ αὐτόν, ἔγινε βασίλισσα τῆς Αἰγύπτου. 4. Ἡ μάχη ἀνάμεσά τους ἔγινε στίς ὄχθες τοῦ Νείλου κοντά στήν ὀνομαζομένη Ἀνταίου κώμη. Ἡ κώμη αὐτή εὑρίσκεται στήν πλευρά τοῦ ποταμοῦ πρός τήν Ἀραβία καί ἔλαβε τό ὄνομα ἀπό τόν Ἀνταῖο30, ἕνα σύγχρονο τοῦ Ὀσίριδος, τόν ὁποῖο εἶχε τιμωρήσει ὁ Ἡρακλῆς. 5. Ἡ Ἶσις λοιπόν κατάφερε ν’ ἀνεύρη ὅλα τά μέλη τοῦ σώματος, ἐκτός μόνο ἀπό τά αἰδοῖα. Καί ἐπειδή ἐπιθυμοῦσε νά μείνη μυστικός ὁ τάφος τοῦ συζύγου της, ἐπραγματοποίησε τό σχέδιό της μέ τόν ἀκόλουθο τρόπο. Πάνω σέ κάθε μέλος τοῦ σώματος λέγουν ὅτι ἔπλασε ἕνα ὁμοίωμα ἀνθρώπου στίς διαστάσεις τοῦ τήν ἀκρίβεια, δέρματα λεόντων, διότι δέν θά ὑπῆρχαν, ἀσφαλῶς, λέοντες στό μέγεθός του. Ὁ Ἡρακλῆς, ὅταν ἐπέρασε ἀπό τήν Βόρειο Ἀφρική, ὁ Ἀνταῖος τόν ἐκάλεσε νά παλέψουν. Ὁ Ἡρακλῆς, ἀντιληφθείς ἀπό ποῦ ἐλάμβανε τίς δυνάμεις του ὁ Ἀνταῖος, τόν ἐσήκωσε ψηλά, ὥστε νά μή ἀκουμπᾶ στό ἔδαφος, καί τόν ἔπνιξε μέ τά χέρια του.

77

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

8

9

10

ἀρωμάτων καὶ κηροῦ· εἰσκαλεσαμένην δὲ κατὰ γένη τῶν ἱερέων ἐξορκίσαι πάντας μηδενὶ δηλώσειν τὴν δοθησομένην αὐτοῖς πίστιν, κατ’ ἰδίαν δ’ ἑκάστοις εἰπεῖν ὅτι μόνοις ἐκείνοις παρατίθεται τὴν τοῦ σώματος ταφήν, καὶ τῶν εὐεργεσιῶν ὑπομνήσασαν παρακαλέσαι θάψαντας ἐν τοῖς ἰδίοις τόποις τὸ σῶμα τιμᾶν ὡς θεὸν τὸν Ὄσιριν, καθιερῶσαι δὲ καὶ τῶν γινομένων παρ’ αὐτοῖς ζῴων ἓν ὁποῖον ἂν βουληθῶσι, καὶ τοῦτ’ ἐν μὲν τῷ ζῆν τιμᾶν, καθάπερ καὶ πρότερον τὸν Ὄσιριν, μετὰ δὲ τὴν τελευτὴν τῆς ὁμοίας ἐκείνῳ κηδείας ἀξιοῦν. βουλομένην δὲ τὴν Ἶσιν καὶ τῷ λυσιτελεῖ προτρέψασθαι τοὺς ἱερεῖς ἐπὶ τὰς προειρημένας τιμάς, τὸ τρίτον μέρος τῆς χώρας αὐτοῖς δοῦναι πρὸς τὰς τῶν θεῶν θεραπείας τε καὶ λειτουργίας. τοὺς δ’ ἱερεῖς λέγεται, μνημονεύοντας τῶν Ὀσίριδος εὐεργεσιῶν καὶ τῇ παρακαλούσῃ βουλομένους χαρίζεσθαι, πρὸς δὲ τούτοις τῷ λυσιτελεῖ προκληθέντας, πάντα πρᾶξαι κατὰ τὴν Ἴσιδος ὑποθήκην. διὸ καὶ μέχρι τοῦ νῦν ἑκάστους τῶν ἱερέων ὑπολαμβάνειν παρ’ ἑαυτοῖς τεθάφθαι τὸν Ὄσιριν, καὶ τά τε ἐξ ἀρχῆς καθιερωθέντα ζῷα τιμᾶν, καὶ τελευτησάντων αὐτῶν ἐν ταῖς ταφαῖς ἀνανεοῦσθαι τὸ τοῦ Ὀσίριδος πένθος. τοὺς δὲ ταύρους τοὺς ἱερούς, τόν τε ὀνομαζόμενον Ἆπιν καὶ τὸν Μνεῦιν, Ὀσίριδι καθιερωθῆναι, καὶ τούτους σέβεσθαι καθάπερ θεοὺς κοινῇ καταδειχθῆναι πᾶσιν Αἰγυπτίοις· ταῦτα γὰρ τὰ ζῷα τοῖς εὑροῦσι τὸν τοῦ σίτου καρπὸν συνεργῆσαι μάλιστα πρός τε τὸν σπόρον καὶ τὰς κοινὰς ἁπάντων ἐκ τῆς γεωργίας ὠφελείας. 22. Τὴν δὲ Ἶσίν φασι μετὰ τὴν Ὀσίριδος τελευτὴν ὀμόσαι μηδενὸς ἀνδρὸς ἔτι συνουσίαν προσδέξεσθαι, διατελέσαι δὲ τὸν

78

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Ὀσίριδος ἀπό κερί καί ἀρώματα. 6. Ἐκάλεσε τότε κατά ὁμάδες τούς ἱερεῖς καί τούς ἐξώρκισε ὅλους νά μή φανερώσουν σέ κανένα τό μυστικό πού θά τούς ἐμπιστευθῆ. Καί παίρνοντας κατά μέρος κάθε ὁμάδα χωριστά τούς ἔλεγε ὅτι μόνο σέ αὐτούς ἐμπιστεύεται τήν ταφή τοῦ σώματος κι’ ἀφοῦ τούς ὑπέμνησε τίς εὐεργεσίες τοῦ Ὀσίριδος, τούς παρεκάλεσε νά θάψουν τό σῶμα του στήν δική τους περιοχή καί νά τόν τιμοῦν ὡς θεό καί νά τοῦ ἀφιερώσουν ἕνα ζῶο ἀπό αὐτά πού ἔχουν στήν περιοχή τους, ὅποιο θέλουν καί ὅσο ζῆ νά τό τιμοῦν, ὅπως τιμοῦσαν προηγουμένως τόν Ὄσιρι, ἐπίσης κατά τόν θάνατό του νά τοῦ κάνουν κηδεία ὅμοια μ’ ἐκείνη τοῦ Ὀσίριδος. 7. Καί θέλοντας νά παροτρύνη τούς ἱερεῖς στήν ἀπόδοσι ὅλων αὐτῶν τῶν τιμῶν πού ἀναφέραμε ἐξάπτοντας καί τό κίνητρο τοῦ προσωπικοῦ τους κέρδους, τούς παρεχώρησε τό ἕνα τρίτο τῆς χώρας γιά τά ἔξοδα ὅλων τῶν τελετουργιῶν καί τῶν ἄλλων ὑπηρεσιῶν πρός τούς θεούς. 8. Κι’ οἱ ἱερεῖς, λέγουν, ἀναλογιζόμενοι τίς εὐεργεσίες τοῦ Ὀσίριδος καί ἐπιθυμοῦντες νά εὐχαριστήσουν τήν βασίλισσα σύμφωνα μέ τήν παράκλησί της κι’ ἐπί πλέον κινούμενοι κι’ ἀπό τό δικό τους συμφέρον, ἔπραξαν τά πάντα σύμφωνα μέ τήν ὑποθήκη τῆς Ἴσιδος. 9. Γι’ αὐτό καί μέχρι σήμερα κάθε ὁμάδα τῶν ἱερέων νομίζει ὅτι ὁ Ὄσιρις εἶναι θαμμένος στήν δική της περιοχή καί ἀπονέμει τιμές στά ζῶα πού ἀπό τήν ἀρχή εἶχαν καθιερωθῆ καί ὅταν πεθαίνουν ἀνανεώνουν στίς ἐπικήδειες τελετές τους τό πένθος τοῦ Ὀσίριδος. 10. Οἱ ἱεροί ταῦροι, πού ἀφιερώθηκαν στόν Ὄσιρι, ὁ Ἆπις καί ὁ Μνεῦις, καθιερώθηκε νά λατρεύωνται ὡς θεοί ἀπό ὅλους τούς Αἰγυπτίους. 11. Διότι αὐτά τά ζῶα, περισσότερο ἀπ’ ὅλα, τά ἄλλα ἐβοήθησαν αὐτούς πού ἀνεκάλυψαν τόν καρπό τοῦ σίτου καί στήν σπορά καί σέ ὅλες τίς γεωργικές ἐργασίες, ἀπό τίς ὁποῖες ὠφελοῦνται ὅλοι οἱ ἄνθρωποι. 22. Ἡ Ἶσις, μετά τόν θάνατο τοῦ Ὀσίριδος, ὡρκίσθηκε, λέγουν, νά μήν πανδρευθῆ πιά ἄλλον ἄνδρα καί ἐπέρασε τήν ὑπό79

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

λοιπὸν τοῦ βίου χρόνον βασιλεύουσαν νομιμώτατα καὶ ταῖς εἰς τοὺς ἀρχομένους εὐεργεσίαις ἅπαντας ὑπερβαλλομένην. ὁμοίως δὲ καὶ ταύτην μεταστᾶσαν ἐξ ἀνθρώπων τυχεῖν ἀθανάτων τιμῶν καὶ ταφῆναι κατὰ τὴν Μέμφιν, ὅπου δείκνυται μέχρι τοῦ νῦν ὁ σηκός, ὑπάρχων ἐν τῷ τεμένει τοῦ Ἡφαίστου. ἔνιοι δέ φασιν οὐκ ἐν Μέμφει κεῖσθαι τὰ σώματα τούτων τῶν θεῶν, ἀλλ’ ἐπὶ τῶν ὅρων τῆς Αἰθιοπίας καὶ τῆς Αἰγύπτου κατὰ τὴν ἐν τῷ Νείλῳ νῆσον, κειμένην μὲν πρὸς ταῖς καλουμέναις Φίλαις, ἔχουσαν δὲ προσηγορίαν ἀπὸ τοῦ συμβεβηκότος ἱεροῦ πεδίου. σημεῖα δὲ τούτου δεικνύουσιν ἐν τῇ νήσῳ ταύτῃ διαμένοντα τόν τε τάφον τὸν κατεσκευασμένον Ὀσίριδι, κοινῇ τιμώμενον ὑπὸ τῶν κατ’ Αἴγυπτον ἱερέων, καὶ τὰς περὶ τοῦτον κειμένας ἑξήκοντα καὶ τριακοσίας χοάς· ταύτας γὰρ καθ’ ἑκάστην ἡμέραν γάλακτος πληροῦν τοὺς πρὸς τούτοις ταχθέντας ἱερεῖς, καὶ θρηνεῖν ἀνακαλουμένους τὰ τῶν θεῶν ὀνόματα. διὰ ταύτην δὲ τὴν αἰτίαν καὶ τὴν νῆσον ταύτην ἄβατον εἶναι τοῖς παριοῦσι. καὶ πάντας τοὺς τὴν Θηβαΐδα κατοικοῦντας, ἥπερ ἐστὶν ἀρχαιοτάτη τῆς Αἰγύπτου, μέγιστον ὅρκον κρίνειν, ὅταν τις τὸν Ὄσιριν τὸν ἐν Φίλαις κείμενον ὀμόσῃ. τὰ μὲν οὖν ἀνευρεθέντα τοῦ Ὀσίριδος μέρη ταφῆς ἀξιωθῆναί φασι τὸν εἰρημένον τρόπον, τὸ δὲ αἰδοῖον ὑπὸ μὲν Τυφῶνος εἰς τὸν ποταμὸν ῥιφῆναι λέγουσι διὰ τὸ μηδένα τῶν συνεργησάντων αὐτὸ λαβεῖν βουληθῆναι, ὑπὸ δὲ τῆς Ἴσιδος οὐδὲν ἧττον τῶν ἄλλων ἀξιωθῆναι τιμῶν ἰσοθέων· ἔν τε γὰρ τοῖς ἱεροῖς εἴδωλον αὐτοῦ κατασκευάσασαν τιμᾶν καταδεῖξαι καὶ κατὰ τὰς τελετὰς καὶ τὰς θυσίας τὰς τῷ θεῷ

λοιπη ζωή της ἀσκῶντας τήν βασιλεία μέ ἀπόλυτο σεβασμό πρός τούς νόμους. Ὑπερέβη μάλιστα ὅλους τούς βασιλεῖς στίς εὐεργεσίες πρός τούς ὑπηκόους της. 2. Καί αὐτή ὅπως καί ὁ σύζυγός της, ὅταν ἔφυγε ἀπ’ αὐτόν τόν κόσμο, δέχθηκε θεϊκές τιμές καί ἐτάφη πλησίον τῆς Μέμφεως, ὅπου δείχνουν μέχρι σήμερα τό μνημεῖο της μέσα στό τέμενος τοῦ Ἡφαίστου. 3. Μερικοί λέγουν ὅτι τά σώματα αὐτῶν τῶν δύο θεῶν δέν εἶναι θαμμένα στήν Μέμφι, ἀλλά στά σύνορα τῆς Αἰθιοπίας καί τῆς Αἰγύπτου, στήν νῆσο τοῦ Νείλου, πού εὑρίσκεται κοντά στήν πόλι Φίλες31 καί ὀνομάζεται Ἱερόν Πεδίον ἐξ αἰτίας αὐτῆς τῆς ταφῆς. 4. Καί ὡς ἀπόδειξι τοῦ ἰσχυρισμοῦ τους δείχνουν τά λείψανα, πού σώζονται ἀκόμα σέ αὐτήν τήν νῆσο, τόσο ἀπό τόν τάφο πού εἶχε κτισθῆ πρός τιμήν τοῦ Ὀσίριδος, πού τιμᾶται ἀπό ὅλους μαζί τούς ἱερεῖς τῆς Αἰγύπτου, ὅσο καί ἀπό τίς τριακόσιες ἑξῆντα χοές, πού εἶναι τοποθετημένες γύρω ἀπό τόν τάφο. 5. Κι’ οἱ ἱερεῖς, πού ὁρίζονται γι’ αὐτό τό ἔργο, κάθε ἡμέρα τίς γεμίζουν μέ γάλα καί ἀναπέμπουν θρήνους ἀνάμεσα στούς ὁποίους ἐπικαλοῦνται τά ὀνόματα αὐτῶν τῶν θεῶν. 6. Γι’ αὐτό τόν λόγο θεωρεῖται ἄβατος ἡ νῆσος γιά τούς ταξειδιῶτες. Καί ὅλοι οἱ κάτοικοι τῆς Θηβαΐδος, ἡ ὁποία εἶναι ἡ ἀρχαιότατη περιοχή τῆς Αἰγύπτου, θεωροῦν μέγιστον τόν ὅρκο πού δίδουν στό ὄνομα τοῦ Ὀσίριδος, πού εἶναι θαμμένος στίς Φίλες. Τά μέλη λοιπόν τοῦ Ὀσίριδος, πού εὑρέθησαν, ἐτιμήθησαν μέ τήν ταφή πού περιγράψαμε. Ἀλλά τό αἰδοῖο, λέγουν, τό ἔρριξε ὁ Τυφῶν στόν ποταμό, ἐπειδή δέν θέλησε νά τό πάρη κανείς ἀπό τούς συνεργούς του, ὡστόσο ἡ Ἶσις ἀπένειμε καί σέ αὐτό θεϊκές τιμές. Κατεσκεύασε δηλαδή ἕνα ὁμοίωμά του καί πρόσταξε νά τό τιμοῦν μέσα στά ἱερά καί κατά τίς τελετές καί

31. Ἡ νῆσος Φίλαι τῆς Αἰγύπτου ὑπεράνω τοῦ πρώτου καταρράκτου, νοτίως τοῦ παλαιοῦ Νειλοφράκτου τοῦ Ἀσουάν, περί τά 12 χλμ. βορείως αὐτοῦ, ἦταν ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων ἀφιερωμένη στήν θεά Ἴσιδα. Ἐγνώρισε μεγάλη ἀκμή κατά τήν βασιλεία τοῦ Νεκτανεβώ Β´, τελευταίου Φαραώ τῆς 30ῆς δυναστείας (περίοδος 30ῆς Δυναστείας: 380-343 π.Χ.), ὁ ὁποῖος ἔκτισε καί τά παλαιότερα σω-

ζόμενα οἰκοδομήματα. Τόν ναό τῆς Ἴσιδος τόν ἔκτισαν ἐκ νέου οἱ Πτολεμαῖοι καί διεκόσμησαν οἱ αὐτοκράτορες Αὔγουστος καί Τιβέριος. Στόν μικρότερο ἐκ τῶν τεσσάρων ναῶν τῆς νησῖδος, ἐπί τῆς πύλης αὐτοῦ, ὑπάρχει χαραγμένη ἡ ἑξῆς ἑλληνική ἐπιγραφή: Βασιλεὺς Πτολεμαῖος καὶ Βασίλισσα Κλεοπάτρα ἡ ἀδελφή, καὶ Βασίλισσα Κλεοπάτρα ἡ γυνή, Θεοὶ εὐεργέται, Ἀφροδίτῃ.

2

3

4

5

6

80

81

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

7

2

3

4

τούτῳ γινομένας ἐντιμότατον ποιῆσαι καὶ πλείστου σεβασμοῦ τυγχάνειν. διὸ καὶ τοὺς Ἕλληνας, ἐξ Αἰγύπτου παρειληφότας τὰ περὶ τοὺς ὀργιασμοὺς καὶ τὰς Διονυσιακὰς ἑορτάς, τιμᾶν τοῦτο τὸ μόριον ἔν τε τοῖς μυστηρίοις καὶ ταῖς τοῦ θεοῦ τούτου τελεταῖς τε καὶ θυσίαις, ὀνομάζοντας αὐτὸ φαλλόν. 23. Εἶναι δὲ ἔτη φασὶν ἀπὸ Ὀσίριδος καὶ Ἴσιδος ἕως τῆς Ἀλεξάνδρου βασιλείας τοῦ κτίσαντος ἐν Αἰγύπτῳ τὴν ἐπώνυμον αὐτοῦ πόλιν πλείω τῶν μυρίων, ὡς δ’ ἔνιοι γράφουσι, βραχὺ λείποντα τῶν δισμυρίων καὶ τρισχιλίων. τοὺς δὲ λέγοντας ἐν Θήβαις τῆς Βοιωτίας γεγονέναι τὸν θεὸν ἐκ Σεμέλης καὶ Διός φασι σχεδιάζειν. Ὀρφέα γὰρ εἰς Αἴγυπτον παραβαλόντα καὶ μετασχόντα τῆς τελετῆς καὶ τῶν Διονυσιακῶν μυστηρίων μεταλαβεῖν, τοῖς δὲ Καδμείοις φίλον ὄντα καὶ τιμώμενον ὑπ’ αὐτῶν μεταθεῖναι τοῦ θεοῦ τὴν γένεσιν ἐκείνοις χαριζόμενον· τοὺς δ’ ὄχλους τὰ μὲν διὰ τὴν ἄγνοιαν, τὰ δὲ διὰ τὸ βούλεσθαι τὸν θεὸν Ἕλληνα νομίζεσθαι, προσδέξασθαι προσηνῶς τὰς τελετὰς καὶ τὰ μυστήρια. ἀφορμὰς δ’ ἔχειν τὸν Ὀρφέα πρὸς τὴν μετάθεσιν τῆς τοῦ θεοῦ γενέσεώς τε καὶ τελετῆς τοιαύτας. Κάδμον ἐκ Θηβῶν ὄντα τῶν Αἰγυπτίων

32. Ἀσφαλῶς αὐτοσχεδιάζει καί ἐδῶ ὁ Διόδωρος καί ὄχι ὅσοι παρέδωσαν στούς ἐπιγενομένους τίς παραδόσεις περί τοῦ Ἕλληνος θεοῦ Διονύσου. 33. Ὁ Κάδμος, ὁ ἐθνικός ἥρως τῶν Θηβῶν, τῆς παναρχαίας Βοιωτικῆς πόλεως, ἦταν γηγενής Βοιωτός καί ὄχι καταγόμενος ἐκ τῆς Φοινίκης ἤ ἐξ Αἰγύπτου. Ἦταν υἱός τοῦ Ὠγύγου, παναρχαίου βασιλέως τῆς Βοιωτίας καί τῆς Ἀττικῆς, ἐπί τῶν ἡμερῶν τοῦ ὁποίου ἔγινε ὁ πρῶτος μέγας κατακλυσμός. Τόν Ὤγυγο ὡς αὐτόχθονα ἀναφέρει καί ὁ Παυσανίας. Στό λῆμμα περί Κάδμου τοῦ «ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ» ἀναφέρεται ἡ ἐκ Τανάγρας ποιήτρια Κόρρινα ὡς πηγή γιά τήν αὐτόχθονα καταγωγή τοῦ Κάδμου. Ὁ Ἀθα-

82

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τίς θυσίες πρός τιμήν αὐτοῦ τοῦ θεοῦ ὥρισε νά εἶναι ἀντικείμενο ὑψίστης τιμῆς καί σεβασμοῦ. 7. Γι’ αὐτό κι’ οἱ Ἕλληνες, πού παρέλαβαν ἀπό τήν Αἴγυπτο τίς ὀργιαστικές τελετές καί τίς ἄλλες ἑορτές πρός τιμήν τοῦ Διονύσου τιμοῦν αὐτό τό μόριο κατά τά μυστήρια καί τίς ἄλλες τελετουργίες καί θυσίες πρός τιμήν αὐτοῦ τοῦ θεοῦ καί τό ὀνομάζουν φαλλό. 23. Λέγουν ὅτι ἀπό τήν ἐποχή τῆς βασιλείας τοῦ Ὀσίριδος καί τῆς Ἴσιδος μέχρι τήν βασιλεία τοῦ Ἀλεξάνδρου, πού ἔκτισε στήν Αἴγυπτο τήν ὁμώνυμη πόλι του, ἐπέρασαν πάνω ἀπό δέκα χιλιάδες χρόνια. Σύμφωνα ὅμως μέ ἄλλους συγγραφεῖς ἐπέρασαν κάτι λιγώτερο ἀπό εἴκοσι τρεῖς χιλιάδες. 2. Αὐτοί πού λέγουν ὅτι ὁ θεός γεννήθηκε στήν Θήβα τῆς Βοιωτίας ἀπό τήν Σεμέλη καί τόν Δία, ἁπλῶς αὐτοσχεδιάζουν32. Διότι, λέγουν, ὅταν ὁ Ὀρφεύς ἐπισκέφθηκε τήν Αἴγυπτο καί ἔλαβε μέρος στίς τελετές καί τά Διονυσιακά μυστήρια, καθώς ἦταν φίλος τῶν ἀπογόνων τοῦ Κάδμου καί δεχόταν τιμές ἀπ’ αὐτούς, μετέθεσε τήν γέννησι τοῦ θεοῦ στήν Θήβα ἐκδηλώνοντας μέ αὐτόν τόν τρόπο τήν εὔνοιά του πρός αὐτούς. Κι’ ὁ ἁπλός λαός, ἐν μέρει ἀπό ἄγνοια καί ἐν μέρει ἀπό τήν ἐπιθυμία του νά θεωρῆται Ἕλλην ὁ θεός, ἐδέχθη μέ προθυμία τίς τελετές καί τά μυστήρια. 3. Καί λέγουν ὅτι ὁ Ὀρφεύς εἶχε τήν ἀκόλουθη ἀφορμή νά μεταθέση τήν γέννησι τοῦ θεοῦ καί τίς τελετές. 4. Ὁ Κάδμος, πού καταγόταν ἀπό τήν Θήβα τῆς Αἰγύπτου33, νάσιος Σταγειρίτης στόν Δ´ τόμο τῆς «ΩΓΥΓΙΑΣ» (Ἔκδοσις «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΙΣ») ἐκφράζει τήν γνώμη ὅτι «ὁ Ὤγυγος ἴσως μετά τόν κατακλυσμόν ἐπέρασε εἰς τήν Αἴγυπτον· ἐπειδή ἐβασίλευσε καί εἰς τήν Αἴγυπτον τις (κάποιος) Ὤγυγος». Οἱ πανάρχαιοι κάτοικοι τῆς Ἀττικῆς ἐθεωροῦσαν τόν Ὤγυγο υἱό τῆς Γῆς, δηλαδή αὐτόχθονα ἐξ ἀγνώστων γονέων. Σέ σημείωσι τῆς ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ στά «ΒΟΙΩΤΙΚΑ» ὁ ἀρχαιολόγος Νικόλαος Παπαχατζῆς ἐπισημαίνει ὅτι «πρίν ἀπό τόν γνωστό κατακλυσμό ἐπί Δευκαλίωνος ὑπῆρχε καί ἡ παράδοση πώς ὁ Ὤγυγος ἦταν ὁ πατέρας τῶν ἀδελφῶν Κάδμου καί Φοίνικα» καί ὅτι «ὁ A.W. Gomme ὑποστήριξε πώς ἡ παράδοση φοινικικῆς εἰσβολῆς ὑπό τόν Κάδμο ἦταν ἄγνωστη πρίν ἀπό τόν Ε´ π.Χ. αἰῶνα».

83

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

7

γεννῆσαι σὺν ἄλλοις τέκνοις καὶ Σεμέλην, ταύτην δὲ ὑφ’ ὅτου δήποτε φθαρεῖσαν ἔγκυον γενέσθαι, καὶ τεκεῖν ἑπτὰ μηνῶν διελθόντων βρέφος τὴν ὄψιν οἷόνπερ οἱ κατ’ Αἴγυπτον τὸν Ὄσιριν γεγονέναι νομίζουσι· ζωογονεῖσθαι δ’ οὐκ εἰωθέναι τὸ τοιοῦτον, εἴτε τῶν θεῶν μὴ βουλομένων εἴτε τῆς φύσεως μὴ συγχωρούσης. Κάδμον δ’ αἰσθόμενον τὸ γεγονός, καὶ χρησμὸν ἔχοντα διατηρεῖν τὰ τῶν πατέρων νόμιμα, χρυσῶσαί τε τὸ βρέφος καὶ τὰς καθηκούσας αὐτῷ ποιήσασθαι θυσίας, ὡς ἐπιφανείας τινὸς κατ’ ἀνθρώπους Ὀσίριδος γεγενημένης. ἀνάψαι δὲ καὶ τὴν γένεσιν εἰς Δία, σεμνύνοντα τὸν Ὄσιριν καὶ τῆς φθαρείσης τὴν διαβολὴν ἀφαιρούμενον· διὸ καὶ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἐκδοθῆναι λόγον ὡς ἡ Κάδμου Σεμέλη τέτοκεν ἐκ Διὸς Ὄσιριν. ἐν δὲ τοῖς ὕστερον χρόνοις Ὀρφέα, μεγάλην ἔχοντα δόξαν παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἐπὶ μελῳδίᾳ καὶ τελεταῖς καὶ θεολογίαις, ἐπιξενωθῆναι τοῖς Καδμείοις καὶ διαφερόντως ἐν ταῖς Θήβαις τιμηθῆναι. μετεσχηκότα δὲ τῶν παρ’ Αἰγυπτίοις θεολογουμένων μετενεγκεῖν τὴν Ὀσίριδος τοῦ παλαιοῦ γένεσιν ἐπὶ τοὺς νεωτέρους χρόνους, χαριζόμενον δὲ τοῖς Καδμείοις ἐνστήσασθαι καινὴν τελετήν, καθ’ ἣν παραδοῦναι τοῖς μυουμένοις ἐκ Σεμέλης καὶ Διὸς γεγεννῆσθαι τὸν Διόνυσον. τοὺς δ’ ἀνθρώπους τὰ μὲν διὰ τὴν ἄγνοιαν ἐξαπατωμένους, τὰ δὲ διὰ τὴν Ὀρφέως ἀξιοπιστίαν καὶ δόξαν ἐν τοῖς τοιούτοις προσέχοντας, τὸ δὲ μέγιστον ἡδέως προσδεχομένους τὸν θεὸν Ἕλληνα νομιζόμενον, καθάπερ προείρη-

84

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἐγέννησε μαζί μέ τά ἄλλα του παιδιά καί τήν Σεμέλη. Αὐτήν τήν ἐβίασε κάποιος ἄγνωστος καί τήν ἄφησε ἔγκυο. Καί στούς ἑπτά μῆνες ἐγέννησε ἕνα βρέφος πού ἡ ἐμφάνισίς του ἦταν ἴδια μέ τήν ὄψι, πού εἶχε κατά τούς Αἰγυπτίους ὁ Ὄσιρις. Ἕνα τέτοιο παιδί συνήθως δέν ἔρχεται στόν κόσμο ζωντανό εἴτε διότι εἶναι ἀντίθετο μέ τήν θέλησι τῶν θεῶν εἴτε διότι εἶναι ἀντίθετο μέ τήν θέλησι τῶν θεῶν εἴτε διότι δέν τό ἐπιτρέπουν οἱ φυσικοί νόμοι. 5. Ὅταν ὁ Κάδμος ἔμαθε τό γεγονός καί ταυτοχρόνως εἶχε ἕνα χρησμό νά τηρῆ τούς νόμους τῶν πατέρων, ἐχρύσωσε, λέγουν, τό βρέφος καί τοῦ προσέφερε τίς καθιερωμένες θυσίες μέ τήν ἰδέα ὅτι ἡ γέννησις τοῦ βρέφους ἀποτελοῦσε ἕνα εἶδος ἐνανθρωπίσεως τοῦ Ὀσίριδος. 6. Ἀπέδωσε καί τήν πατρότητά του στόν Δία λαμπρύνοντας μέ αὐτόν τόν τρόπο τόν Ὄσιρι καί ἀπαλλάσσοντας ταυτοχρόνως τήν θυγατέρα του ἀπό τήν ντροπή τοῦ βιασμοῦ. Γι’ αὐτό καί μεταξύ τῶν Ἑλλήνων κυκλοφοροῦσε ἡ παράδοσις ὅτι ἡ Σεμέλη, θυγατέρα τοῦ Κάδμου, ἐγέννησε μέ τόν Δία τόν Ὄσιρι. Στούς μεταγενεστέρους χρόνους, ὁ Ὀρφεύς πού ἔγινε ὀνομαστός μεταξύ τῶν Ἑλλήνων γιά τό τραγούδι του, γιά τίς μυστηριακές τελετές καί τά θεολογικά ζητήματα, ἔγινε δεκτός ὡς φίλος ἀπό τούς ἀπογόνους τοῦ Κάδμου καί δέχθηκε ἀσυνήθιστες τιμές στήν Θήβα. 7. Καί καθώς ἔμαθε τίς θεολογικές διδασκαλίες τῶν Αἰγυπτίων, μετέφερε τήν γέννησι τοῦ ἀρχαίου Ὀσίριδος στούς νεωτέρους χρόνους καί γιά νά ἐκδηλώση τήν εὔνοιά του στούς ἀπογόνους τοῦ Κάδμου, καθιέρωσε μία καινούργια τελετή, κατά τήν ὁποία οἱ μυούμενοι διδάσκονταν ὅτι ὁ Διόνυσος γεννήθηκε ἀπό τήν Σεμέλη καί τόν Δία. Καί οἱ ἄνθρωποι ζῶντας σέ μία πλάνη ἀπό ἄγνοια, ἀπό τό ἄλλο μέρος προσηλωμένοι σέ αὐτές τίς τελετουργίες χάρις στήν ἀξιοπιστία καί τό μεγάλο κῦρος τοῦ Ὀρφέως γύρω ἀπ’ αὐτά τά θέματα, ἐπί πλέον ἐπειδή κολακεύονταν πολύ νά θεωροῦν τόν θεό Ἕλληνα, ὅπως εἶπα προηγουμένως, γιά ὅλους λοιπόν αὐτούς τούς λόγους υἱοθέτησαν 85

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ται, χρήσασθαι ταῖς τελεταῖς. ἔπειτα παραλαβόντων τῶν μυθογράφων καὶ ποιητῶν τὸ γένος, ἐμπεπλῆσθαι τὰ θέατρα, καὶ τοῖς ἐπιγινομένοις ἰσχυρὰν πίστιν καὶ ἀμετάθετον γενέσθαι. καθόλου δέ φασι τοὺς Ἕλληνας ἐξιδιάζεσθαι τοὺς ἐπιφανεστάτους ἥρωάς τε καὶ θεούς, ἔτι δ’ ἀποικίας τὰς παρ’ ἑαυτῶν. 24. Καὶ γὰρ Ἡρακλέα τὸ γένος Αἰγύπτιον ὄντα, δι’ ἀνδρείαν ἐπελθεῖν πολλὴν τῆς οἰκουμένης, καὶ τὴν ἐπὶ τῆς Λιβύης θέσθαι στήλην· ὑπὲρ οὗ πειρῶνται τὰς ἀποδείξεις παρὰ τῶν Ἑλλήνων λαμβάνειν. ὁμολογουμένου γὰρ ὄντος παρὰ πᾶσιν ὅτι τοῖς Ὀλυμπίοις θεοῖς Ἡρακλῆς συνηγωνίσατο τὸν πρὸς τοὺς γίγαντας πόλεμον, φασὶ τῇ γῇ μηδαμῶς ἁρμόττειν γεγεννηκέναι τοὺς γίγαντας κατὰ τὴν ἡλικίαν ἣν οἱ Ἕλληνές φασιν Ἡρακλέα γεγενῆσθαι, γενεᾷ πρότερον τῶν Τρωικῶν, ἀλλὰ μᾶλλον, ὡς αὐτοὶ λέγουσι, κατὰ τὴν ἐξ ἀρχῆς γένεσιν τῶν ἀνθρώπων· ἀπ’ ἐκείνης μὲν γὰρ παρ’ Αἰγυπτίοις ἔτη καταριθμεῖσθαι πλείω τῶν μυρίων, ἀπὸ δὲ τῶν Τρωικῶν ἐλάττω τῶν χιλίων καὶ διακοσίων. ὁμοίως δὲ τό τε ῥόπαλον καὶ τὴν λεοντῆν τῷ παλαιῷ πρέπειν Ἡρακλεῖ διὰ τὸ κατ’ ἐκείνους τοὺς χρόνους μήπω τῶν ὅπλων εὑρημένων τοὺς ἀνθρώπους τοῖς μὲν ξύλοις ἀμύνεσθαι τοὺς ἀντιταττομένους, ταῖς δὲ δοραῖς τῶν θηρίων σκεπαστηρίοις ὅπλοις χρῆσθαι. καὶ Διὸς μὲν υἱὸν αὐτὸν ἀναγορεύουσι, μητρὸς δὲ ἧς ἐστιν οὔ φασι γινώσκειν.

τίς τελετουργίες34. 8. Ἀργότερα, ὅταν οἱ μυθογράφοι καί οἱ ποιητές παρέλαβαν αὐτήν τήν ἐκδοχή καί τήν ἐκλαΐκευσαν καί ἐγέμισαν τά θέατρα μέ αὐτήν, ἔγινε πλέον στούς μεταγενεστέρους ἰσχυρή καί ἀμετακίνητη πίστις. Καί λέγουν ὅτι γενικά οἱ Ἕλληνες ἀρέσκονται νά οἰκειοποιοῦνται τούς πιό ἐπιφανεῖς ἥρωες καί θεούς, καθώς καί τίς ἀποικίες πού ἵδρυσαν μακριά ἀπό τήν Ἑλλάδα. 24. Ὁ Ἡρακλῆς π.χ., πού ἦταν Αἰγύπτιος τήν καταγωγή35, χάρις στήν ἀνδρεία του διέτρεξε ἕνα μεγάλο μέρος τῆς οἰκουμένης καί ἔστησε μία στήλη στήν Λιβύη. Καί τίς ἀποδείξεις αὐτοῦ τοῦ γεγονότος ἐπιχειροῦν νά τίς ἀντλήσουν ἀπό τούς ἴδιους τούς Ἕλληνες. 2. Καθώς δηλαδή εἶναι παραδεκτό ἀπό ὅλους ὅτι ὁ Ἡρακλῆς ἀγωνίσθηκε μαζί μέ τούς Ὀλυμπίους θεούς στόν πόλεμο ἐναντίον τῶν Γιγάντων, ἰσχυρίζονται ὅτι μέ κανένα τρόπο δέν συμβιβάζεται νά εἶχε γεννήσει ἡ γῆ τούς Γίγαντες τήν ἐποχή πού λέγουν οἱ Ἕλληνες ὅτι γεννήθηκε ὁ Ἡρακλῆς, δηλαδή μία γενεά πρίν ἀπό τά Τρωϊκά, ἀλλά μᾶλλον, λέγουν, πρέπει νά τούς ἐγέννησε κατά τήν πρώτη ἐμφάνισι τοῦ ἀνθρωπίνου γένους στήν γῆ. Διότι ἀπό τήν ἐποχή αὐτή μέχρι σήμερα οἱ Αἰγύπτιοι ὑπολογίζουν νά ἐπέρασαν πάνω ἀπό δέκα χιλιάδες χρόνια, ἐνῶ ἀπό τά Τρωικά μέχρι σήμερα ἐπέρασαν λιγώτερα ἀπό χίλια διακόσια. 3. Ἐπίσης, τό ρόπαλο κι’ ἡ λεοντῆ, λέγουν ὅτι ταιριάζουν στόν παλαιό Ἡρακλῆ, ἐπειδή ἐκείνη τήν ἐποχή, πού δέν εἶχαν ἐφευρεθῆ τά ὅπλα, οἱ ἄνθρωποι ἀμύνονταν ἐναντίον τῶν ἐχθρῶν τους μέ ξύλινα ρόπαλα καί χρησιμοποιοῦσαν ὡς ἀμυντικό ὁπλισμό τά δέρματα τῶν θηρίων. Καί τόν ἀνακηρύσσουν γυιό τοῦ Διός, ἐνῶ λέγουν ὅτι δέν γνωρίζουν τίποτε γιά τήν μητέρα πού τόν ἐγέννησε.

34. Ὁ Διόδωρος καί πάλι στό σημεῖο αὐτό ἐξακολουθεῖ νά ὑποτιμᾶ τούς ὁμοφύλους του Ἕλληνες καί νά ἀποδέχεται τελείως ἐξωφρενικά ψευδολογήματα, ὅτι δῆθεν ὁ Ἕλλην θεός Διόνυσος ἦταν... Αἰγυπτιακῆς καταγωγῆς! Δέν διστάζει νά ἰσχυρισθῆ ὅτι οἱ Ἕλληνες... οἰκειοποιήθηκαν τούς πιό ἐπιφανεῖς θεούς καί ἥρωες, ἄποψι τελείως ἀνθελληνική καί στερουμένη πάσης ἀληθείας...

35. Ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ Ἀθανάσιος Σταγειρίτης στόν Δ´ τόμο τῆς «ΩΓΥΓΙΑΣ», ὑπῆρχαν .... 43 ἥρωες μέ τό ὄνομα Ἡρακλῆς, ἐκ τῶν ὁποίων ἕξι ἦσαν οἱ πιό σπουδαῖοι. Ἐξ αὐτῶν δεύτερος θεωρεῖται ὁ Αἰγύπτιος Ἡρακλῆς, ἐνῶ ὁ ἕκτος εἶναι ὁ νεώτατος, ὁ Ἡρακλῆς ὁ Θηβαῖος. Μάλιστα ὁ Αἰγύπτιος Ἡρακλῆς εἶχε ἔλθει στούς Δελφούς, γιά νά λάβη χρησμό.

86

87

8

2

3

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

7

8

τὸν δ’ ἐξ Ἀλκμήνης γενόμενον ὕστερον πλείοσιν ἔτεσιν ἢ μυρίοις, Ἀλκαῖον ἐκ γενετῆς καλούμενον, ὕστερον Ἡρακλέα μετονομασθῆναι, οὐχ ὅτι δι’ Ἥραν ἔσχε κλέος, ὥς φησιν ὁ Μᾶτρις, ἀλλ’ ὅτι τὴν αὐτὴν ἐζηλωκὼς προαίρεσιν Ἡρακλεῖ τῷ παλαιῷ τὴν ἐκείνου δόξαν ἅμα καὶ προσηγορίαν ἐκληρονόμησε. συμφωνεῖν δὲ τοῖς ὑφ’ ἑαυτῶν λεγομένοις καὶ τὴν παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἐκ πολλῶν χρόνων παραδεδομένην φήμην, ὅτι καθαρὰν τὴν γῆν τῶν θηρίων ἐποίησεν Ἡρακλῆς· ὅπερ μηδαμῶς ἁρμόττειν τῷ γεγονότι σχεδὸν κατὰ τοὺς Τρωικοὺς χρόνους, ὅτε τὰ πλεῖστα μέρη τῆς οἰκουμένης ἐξημέρωτο γεωργίαις καὶ πόλεσι καὶ πλήθει τῶν κατοικούντων τὴν χώραν πανταχοῦ. μᾶλλον οὖν πρέπειν τῷ γεγονότι κατὰ τοὺς ἀρχαίους χρόνους τὴν ἡμέρωσιν τῆς χώρας, κατισχυομένων ἔτι τῶν ἀνθρώπων ὑπὸ τοῦ πλήθους τῶν θηρίων, καὶ μάλιστα κατὰ τὴν Αἴγυπτον ἧς τὴν ὑπερκειμένην χώραν μέχρι τοῦ νῦν ἔρημον εἶναι καὶ θηριώδη. εἰκὸς γὰρ ταύτης ὡς πατρίδος προνοηθέντα τὸν Ἡρακλέα, καὶ καθαρὰν τὴν γῆν τῶν θηρίων ποιήσαντα, παραδοῦναι τοῖς γεωργοῖς τὴν χώραν, καὶ διὰ τὴν εὐεργεσίαν τυχεῖν ἰσοθέου τιμῆς. φασὶ δὲ καὶ τὸν Περσέα γεγονέναι κατ’ Αἴγυπτον, καὶ τῆς Ἴσιδος τὴν γένεσιν ὑπὸ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

4. Κι’ αὐτός πού γεννήθηκε ἀπό τήν Ἀλκμήνη, δέκα χιλιάδες χρόνια καί πάνω ἀργότερα, ὠνομαζόταν ἐκ γενετῆς Ἀλκαῖος καί μετωνομάσθηκε ἀργότερα Ἡρακλῆς, ὄχι ἐπειδή ἀπέκτησε «κλέος» χάρις στήν Ἥρα, ὅπως λέγει ὁ Μᾶτρις36, ἀλλά διότι ἔχοντας τίς ἴδιες φιλοδοξίες μέ τόν παλαιό Ἡρακλῆ ἐκληρονόμησε τήν φήμη καί ταυτοχρόνως τό ὄνομα ἐκείνου. 5. Ἡ ἐκδοχή τῶν Αἰγυπτίων εἶναι σύμφωνη μέ τήν παλαιά παράδοσι τῶν Ἑλλήνων ὅτι ὁ Ἡρακλῆς ἐκαθάρισε τήν χώρα ἀπό τά ἄγρια θηρία, μία παράδοσι πού δέν συμβιβάζεται μ’ ἕνα ἄνθρωπο πού ἔζησε σχεδόν στά χρόνια τοῦ Τρωικοῦ πολέμου, ὁπότε τά περισσότερα μέρη τῆς οἰκουμένης εἶχαν ἤδη ἐξημερωθῆ μέ τήν γεωργία, τήν ἵδρυσι πόλεων καί τό πλῆθος τῶν ἀνθρώπων πού κατοικοῦσαν παντοῦ. 6. Αὐτή λοιπόν ἡ ἐξημέρωσις τῆς χώρας ταιριάζει μᾶλλον σ’ ἕνα ἄνθρωπο πού ἔζησε κατά τούς ἀρχαίους χρόνους τότε πού οἱ ἄνθρωποι καταδυναστεύονταν ἀκόμα ἀπό τό πλῆθος τῶν ἀγρίων θηρίων, ἰδιαίτερα στήν Αἴγυπτο, τῆς ὁποίας τό ἄνω μέρος εἶναι μέχρι σήμερα ἔρημο καί γεμάτο μέ ἄγρια θηρία. 7. Καί εἶναι εὔλογο νά ὑποθέση κάποιος ὅτι ὁ Ἡρακλῆς ἐφρόντισε γι’ αὐτήν τήν χώρα, ἐπειδή ἦταν ἡ πατρίδα του, κι’ ἀφοῦ τήν ἐκαθάρισε ἀπό τά ἄγρια θηρία τήν παρέδωσε στούς γεωργούς. Καί γι’ αὐτήν ἀκριβῶς τήν εὐεργεσία τοῦ ἀπονεμήθηκαν θεϊκές τιμές. 8. Λέγουν ὅτι κι’ ὁ Περσεύς γεννήθηκε στήν Αἴγυπτο37 κι’ ὅτι ἡ καταγωγή τῆς Ἴσιδος μετετέθη ἀπό τούς Ἕλληνες στό Ἄργος,

36. Ὁ Μᾶτρις εἶναι συγγραφεύς ἐκ τῶν Θηβῶν, γιά τόν ὁποῖον εἶναι ἄγνωστο πότε ἀκριβῶς ἔζησε. Σέ ὅλη τήν ζωή του ἔτρωγε μόνον... μυρσίνες (μυρτιές) καί δέν ἔπινε τίποτε ἄλλο ἐκτός ἀπό νερό, γι’ αὐτό καί ὠνομάσθηκε Ὑδροπότης. Ὁ Ἀθήναιος ἀποδίδει σέ αὐτόν κάποιο ἔργο μέ τόν τίτλο «Ἡρακλέους ἐγκώμιον», τό περιεχόμενο τοῦ ὁποίου ἀποτελοῦσε περίεργη ἀντίθεσι πρός τόν βίο τοῦ συγγραφέως, δεδομένου ὅτι ὁ Ἡρακλῆς ἐφημίζετο ὡς γαστρίμαργος (φαγᾶς) καί πότης.

37. Ὁ πανάρχαιος Ἀργεῖος ἥρως Περσεύς ἦταν υἱός τοῦ Διός καί τῆς Δανάης καί ἐγεννήθη στό Ἄργος, ἐν Ἑλλάδι, καί ὄχι βεβαίως στήν... Αἴγυπτο. Ἡ λατρεία του μετεφέρθη ἀπό τήν Ἑλλάδα στήν Αἴγυπτο, σέ παναρχαίους χρόνους. Μάλιστα ἡ ἐν Αἰγύπτῳ πόλις Χέμμις δύναται νά θεωρηθῆ παναρχαία Ἑλληνική πόλις, κτίσμα Ἀργείων, ὅπως συνάγεται ἀπό τήν διήγησι τοῦ Ἡροδότου (Εὐτέρπη, 91) γιά λατρεία τοῦ Περσέως στήν πόλι αὐτή καί τήν τέλεσι γυμνικῶν ἀγώνων πρός τιμήν του (γυμνικούς ἀγῶνες, ὅπως εἶναι γνωστόν, μόνον οἱ Ἕλληνες ἀπό τούς ἀρχαίους λαούς διεξῆγαν).

88

89

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τῶν Ἑλλήνων εἰς Ἄργος μεταφέρεσθαι, μυθολογούντων τὴν Ἰὼ τὴν εἰς βοὸς τύπον μεταμορφωθεῖσαν. 25. Καθόλου δὲ πολλή τίς ἐστι διαφωνία περὶ τούτων τῶν θεῶν. τὴν αὐτὴν γὰρ οἱ μὲν Ἶσιν, οἱ δὲ Δήμητρα, οἱ δὲ Θεσμοφόρον, οἱ δὲ Σελήνην, οἱ δὲ Ἥραν, οἱ δὲ πάσαις ταῖς προσηγορίαις ὀνομάζουσι. τὸν δὲ Ὄσιριν οἱ μὲν Σάραπιν, οἱ δὲ Διόνυσον, οἱ δὲ Πλούτωνα, οἱ δὲ Ἄμμωνα, τινὲς δὲ Δία, πολλοὶ δὲ Πᾶνα τὸν αὐτὸν νενομίκασι· λέγουσι δέ τινες Σάραπιν εἶναι τὸν παρὰ τοῖς Ἕλλησι Πλούτωνα ὀνομαζόμενον. φασὶ δ’ Αἰγύπτιοι τὴν Ἶσιν φαρμάκων τε πολλῶν πρὸς ὑγίειαν εὑρέτιν γεγονέναι καὶ τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης μεγάλην ἔχειν ἐμπειρίαν· διὸ καὶ τυχοῦσαν τῆς ἀθανασίας ἐπὶ ταῖς θεραπείαις τῶν ἀνθρώπων μάλιστα χαίρειν, καὶ κατὰ τοὺς ὕπνους τοῖς ἀξιοῦσι διδόναι βοηθήματα, φανερῶς ἐπιδεικνυμένην τήν τε ἰδίαν ἐπιφάνειαν καὶ τὸ πρὸς τοὺς δεομένους τῶν ἀνθρώπων εὐεργετικόν. ἀποδείξεις δὲ τούτων φασὶ φέρειν ἑαυτοὺς οὐ μυθολογίας ὁμοίως τοῖς Ἕλλησιν, ἀλλὰ πράξεις ἐναργεῖς· πᾶσαν γὰρ σχεδὸν τὴν οἰκουμένην μαρτυρεῖν ἑαυτοῖς, εἰς τὰς ταύτης τιμὰς φιλοτιμουμένην διὰ τὴν ἐν ταῖς θεραπείαις ἐπιφάνειαν. κατὰ γὰρ τοὺς ὕπνους ἐφισταμένην διδόναι τοῖς κάμνουσι βοηθήματα πρὸς τὰς νόσους, καὶ τοὺς ὑπακούσαντας αὐτῇ παραδόξως ὑγιάζεσθαι· καὶ πολλοὺς μὲν ὑπὸ τῶν ἰατρῶν διὰ τὴν δυσκολίαν τοῦ νοσήματος ἀπελπισθέντας ὑπὸ ταύτης σώζεσθαι, συχνοὺς δὲ παντελῶς πηρωθέντας τὰς ὁράσεις ἤ τινα τῶν ἄλλων μερῶν τοῦ σώματος,

στόν μῦθον ἐκεῖνον πού ἀναφέρεται στήν Ἰώ38, ἡ ὁποία μεταμορφώθηκε σέ ἀγελάδα. 25. Γενικά ὑπάρχει μεγάλη διαφωνία σχετικά μέ αὐτούς τούς θεούς. Ἐπειδή τήν ἴδια θεά ἄλλοι τήν ὀνομάζουν Ἴσιδα, ἄλλοι Δήμητρα, ἄλλοι Θεσμοφόρο, ἄλλοι Σελήνη, ἄλλοι Ἥρα κι’ ἄλλοι τῆς ἀποδίδουν ὅλα αὐτά τά ὀνόματα. 2. Τόν Ὄσιρι πάλι ἄλλοι τόν ὀνομάζουν Σάραπι, ἄλλοι Διόνυσο, ἄλλοι Πλούτωνα, ἄλλοι Ἄμμωνα, ἄλλοι Δία κι’ ἄλλοι, τέλος, τόν ταυτίζουν μέ τόν Πᾶνα. Μερικοί λέγουν ὅτι Σάραπις εἶναι ὁ θεός, τόν ὁποῖον οἱ Ἕλληνες ὀνομάζουν Πλούτωνα. Οἱ Αἰγύπτιοι λέγουν ὅτι ἡ Ἶσις ἀνεκάλυψε πολλά φάρμακα γιά τήν ὑγεία τῶν ἀνθρώπων καί ὅτι εἶχε μεγάλη ἐμπειρία στήν ἰατρική ἐπιστήμη. 3. Γι’ αὐτό καί ὅταν ἔγινε ἀθάνατη, εὑρίσκει μεγάλη χαρά στήν θεραπεία τῶν ἀνθρώπων καί προσφέρει βοήθεια στόν ὕπνο τους σέ αὐτούς πού τήν ζητοῦν, ἄλλοτε μέ τήν φανερή παρουσία της και ἄλλοτε μέ τήν εὐεργεσία της στούς ἀνθρώπους πού τήν παρακαλοῦν. 4. Καί λέγουν ὅτι πρός ἀπόδειξι αὐτοῦ τοῦ πράγματος δέν ἐπικαλοῦνται μύθους, ὅπως κάνουν οἱ Ἕλληνες, ἀλλά φανερά γεγονότα. Διότι ὁλόκληρη σχεδόν ἡ οἰκουμένη ἐπιβεβαιώνει τόν ἰσχυρισμό τους μέ τήν προθυμία πού δείχνει στήν ἀπονομή τιμῶν πρός τήν Ἴσιδα, ἐπειδή φανερώνει τόν ἑαυτό της στήν θεραπεία τῶν ἀνθρώπων. 5. Στέκεται δηλαδή πάνω ἀπό τούς ἀσθενεῖς στόν ὕπνο τους καί τούς βοηθάει στίς ἀρρώστειές τους κι’ ὅσοι τήν ὑπακούουν παραδόξως γίνονται ὑγιεῖς. Καί πολλοί, πού εἶχαν ἀπελπισθῆ ἀπό τούς ἰατρούς, ὅτι δέν ἐπρόκειτο νά γίνουν καλά γιά τήν φύσι τῆς ἀρρώστειάς τους, πολλοί πάλι πού εἶχαν τυφλωθῆ τελείως ἤ ἦσαν ἀχρηστευμένοι

38. Καί στό σημεῖο αὐτό ὁ Διόδωρος ἀντιστρέφει τά πράγματα. Ἡ Ἰώ ἦταν Ἀργεία καί μάλιστα κόρη τοῦ Ἰνάχου, ἀρχαιοτάτου βασιλέως τοῦ Ἄργους, υἱοῦ τοῦ Ὠκεανοῦ καί τῆς Τηθύος. Ἐρωτεύθηκε αὐτήν ὁ Ζεύς καί τήν μετεμόρφωσε σέ ἀγελάδα, ἡ ὁποία περιεπλανήθη σέ πολλές χῶρες τῆς Μεσογείου. Στήν Αἴγυπτο, ὅταν ἔφθασε, ἔλαβε τήν ἀνθρώπινη μορφή της, ἐνυμφεύθη τόν βασιλέα Τηλέγονο (προσοχή στό ἑλληνικώτατο ὄνομα τοῦ βασιλέως) καί μετέφερε τήν λατρεία τῆς

Δήμητρος τήν ὁποία ὠνόμασαν Ἶσιν οἱ Αἰγύπτιοι, ὅπως ἐπίσης καί τήν Ἰώ. Μάλιστα, στήν Αἴγυπτο, ἐγέννησε, πλησίον τοῦ Νείλου ποταμοῦ, ἡ Ἰώ τόν Ἔπαφο. Ὁ Ἔπαφος, υἱός τοῦ Διός καί τῆς Ἰοῦς, ἐγέννησε τήν Λιβύα (Λιβύη) ἐκ τῆς Μέμφεως (Μέμφιδος), θυγατρός τοῦ Νείλου, ὁ δέ Ποσειδῶν ἐκ τῆς Λιβύης ἀπέκτησε δύο διδύμους υἱούς, τόν Ἀγήνορα καί τόν Βῆλο (Ἀπολλοδώρου «Βιβλιοθήκη», Βιβλίον Β´, Ι, 1-4).

2

3

4

5

90

91

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

2

3

4

5

ὅταν πρὸς ταύτην τὴν θεὸν καταφύγωσιν, εἰς τὴν προϋπάρξασαν ἀποκαθίστασθαι τάξιν. εὑρεῖν δ’ αὐτὴν καὶ τὸ τῆς ἀθανασίας φάρμακον, δι’ οὗ τὸν υἱὸν Ὧρον, ὑπὸ τῶν Τιτάνων ἐπιβουλευθέντα καὶ νεκρὸν εὑρεθέντα καθ’ ὕδατος, μὴ μόνον ἀναστῆσαι, δοῦσαν τὴν ψυχήν, ἀλλὰ καὶ τῆς ἀθανασίας ποιῆσαι μεταλαβεῖν. δοκεῖ δ’ ὕστατος τῶν θεῶν οὗτος βασιλεῦσαι μετὰ τὴν τοῦ πατρὸς Ὀσίριδος ἐξ ἀνθρώπων μετάστασιν. τὸν δὲ Ὧρον μεθερμηνευόμενόν φασιν Ἀπόλλωνα ὑπάρχειν, καὶ τήν τε ἰατρικὴν καὶ τὴν μαντικὴν ὑπὸ τῆς μητρὸς Ἴσιδος διδαχθέντα διὰ τῶν χρησμῶν καὶ τῶν θεραπειῶν εὐεργετεῖν τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος. 26. Οἱ δ’ ἱερεῖς τῶν Αἰγυπτίων τὸν χρόνον ἀπὸ τῆς Ἡλίου βασιλείας συλλογιζόμενοι μέχρι τῆς Ἀλεξάνδρου διαβάσεως εἰς τὴν Ἀσίαν φασὶν ὑπάρχειν ἐτῶν μάλιστά πως δισμυρίων καὶ τρισχιλίων. μυθολογοῦσι δὲ καὶ τῶν θεῶν τοὺς μὲν ἀρχαιοτάτους βασιλεῦσαι πλείω τῶν χιλίων καὶ διακοσίων ἐτῶν, τοὺς δὲ μεταγενεστέρους οὐκ ἐλάττω τῶν τριακοσίων. ἀπίστου δ’ ὄντος τοῦ πλήθους τῶν ἐτῶν, ἐπιχειροῦσί τινες λέγειν ὅτι τὸ παλαιόν, οὔπω τῆς περὶ τὸν ἥλιον κινήσεως ἐπεγνωσμένης, συνέβαινε κατὰ τὴν τῆς σελήνης περίοδον ἄγεσθαι τὸν ἐνιαυτόν. διόπερ τῶν ἐτῶν τριακονθημέρων ὄντων οὐκ ἀδύνατον εἶναι βεβιωκέναι τινὰς ἔτη χίλια καὶ διακόσια· καὶ γὰρ νῦν δωδεκαμήνων ὄντων τῶν ἐνιαυτῶν οὐκ ὀλίγους ὑπὲρ ἑκατὸν ἔτη ζῆν. παραπλήσια δὲ λέγουσι καὶ περὶ τῶν τριακόσια ἔτη δοκούντων ἄρξαι· κατ’ ἐκείνους γὰρ τοὺς χρόνους τὸν ἐνιαυτὸν ἀπαρτίζεσθαι τέτταρσι μησὶ τοῖς γινομένοις κατὰ τὰς ἑκάστων τῶν χρόνων ὥρας, οἷον ἔαρος, θέρους, χειμῶνος· ἀφ’ ἧς αἰτίας καὶ παρ’ ἐνίοις τῶν Ἑλλήνων τοὺς ἐνιαυτοὺς ὥρους καλεῖσθαι καὶ τὰς κατ’ ἔτος ἀναγραφὰς ὡρογραφίας προσαγορεύεσθαι.

92

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

σέ ἄλλα μέρη τοῦ σώματος, ὅταν καταφύγουν σέ αὐτήν τήν θεά ἀποκαθίστανται στήν προηγούμενη κατάστασι. 6. Κι’ ἀκόμα αὐτή ἀνεκάλυψε καί τό φάρμακο τῆς ἀθανασίας, μέ τό ὁποῖο ὄχι μόνο ἀνέστησε τόν γυιό της τόν Ὧρο, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε θῦμα συνωμοσίας τῶν Τιτάνων καί εὑρέθη νεκρός μέσα στό νερό, καί τοῦ ξανάδωσε τήν ψυχή, ἀλλά τόν ἔκαμε ἀθάνατο. 7. Καί φαίνεται ὅτι ὁ Ὧρος ἦταν ὁ τελευταῖος ἀπό τούς θεούς πού ἔγινε βασιλεύς μετά τήν ἀποδημία τοῦ πατέρα του ἀπ’ αὐτόν τόν κόσμο. Καί λέγουν ὅτι τό ὄνομα Ὧρος μεθερμηνευόμενο ὑποδηλώνει τόν Ἀπόλλωνα καί ὅτι, ἀφοῦ ἔμαθε τήν ἰατρική καί τήν μαντική ἀπό τήν μητέρα του τήν Ἴσιδα, ἔγινε εὐεργέτης τοῦ ἀνθρωπίνου γένους μέ τούς χρησμούς του καί τίς θεραπεῖες. 26. Οἱ ἱερεῖς τῶν Αἰγυπτίων ὑπολογίζοντας τόν χρόνο ἀπό τήν βασιλεία τοῦ Ἡλίου μέχρι τήν διάβασι τοῦ Ἀλεξάνδρου στήν Ἀσία, λέγουν ὅτι φθάνει περίπου τίς εἴκοσι τρεῖς χιλιάδες χρόνια. 2. Καί, κατά τήν μυθολογία τους, οἱ ἀρχαιότατοι ἀπό τούς θεούς τους ἐβασίλευσαν περισσότερο ἀπό χίλια διακόσια χρόνια καί οἱ μεταγενέστεροι ὄχι λιγώτερα ἀπό τριακόσια. 3. Ἀλλά ἐπειδή ἦταν ἀπίστευτος ἕνας τόσο μεγάλος ἀριθμός ἐτῶν, ἐπιχειροῦν μερικοί νά ὑποστηρίξουν ὅτι τούς παλαιούς χρόνους, τότε πού οἱ ἄνθρωποι δέν ἐγνώριζαν τήν κίνησι τοῦ ἡλίου, συνήθιζαν νά ὑπολογίζουν τό ἔτος μέ τόν σεληνιακό κύκλο. 4. Κατά συνέπεια, ἀφοῦ τό ἔτος εἶχε τριάντα ἡμέρες, δέν ἦταν ἀδύνατο νά ζήση κάποιος ἐπί χίλια διακόσια ἔτη. Ἀφοῦ καί τώρα πού τά χρόνια εἶναι δωδεκάμηνα ὄχι καί λίγοι ζοῦν πάνω ἀπό ἑκατό χρόνια. 5. Ἀνάλογη ἐξήγησι δίδουν καί γι’ αὐτούς πού ὑποτίθεται ὅτι ἐβασίλευσαν ἐπί τριακόσια ἔτη. Διότι ἐκείνους τούς χρόνους τό ἔτος ὀνομαστικά ἀπετελεῖτο ἀπό τούς τέσσερεις μῆνες, πού περιελάμβανε κάθε ἐποχή τοῦ χρόνου, ὅπως ἡ ἄνοιξις, τό καλοκαίρι κι’ ὁ χειμώνας. Καί γι’ αὐτόν τόν λόγο μερικοί Ἕλληνες ὀνομάζουν τά ἔτη «ὥρους» καί στίς ἐτήσιες καταγραφές τῶν γεγονότων δίδουν τό ὄνομα «ὡρογραφίαι». 93

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

8

2

3

οἱ δ’ οὖν Αἰγύπτιοι μυθολογοῦσι κατὰ τὴν Ἴσιδος ἡλικίαν γεγονέναι τινὰς πολυσωμάτους τοὺς ὑπὸ μὲν τῶν Ἑλλήνων ὀνομαζομένους γίγαντας, ὑφ’ ἑαυτῶν δὲ… διακοσμουμένους τερατωδῶς ἐπὶ τῶν ἱερῶν καὶ τυπτομένους ὑπὸ τῶν περὶ τὸν Ὄσιριν. ἔνιοι μὲν οὖν αὐτοὺς γηγενεῖς φασιν ὑπάρξαι, προσφάτου τῆς τῶν ζῴων γενέσεως ἐκ τῆς γῆς ὑπαρχούσης, ἔνιοι δὲ λέγουσι σώματος ῥώμῃ διενεγκόντας καὶ πολλὰς πράξεις ἐπιτελεσαμένους ἀπὸ τοῦ συμβεβηκότος μυθολογηθῆναι πολυσωμάτους. συμφωνεῖται δὲ παρὰ τοῖς πλείστοις ὅτι τοῖς περὶ τὸν Δία καὶ τὸν Ὄσιριν θεοῖς πόλεμον ἐνστησάμενοι πάντες ἀνῃρέθησαν. 27. Νομοθετῆσαι δέ φασι τοὺς Αἰγυπτίους παρὰ τὸ κοινὸν ἔθος τῶν ἀνθρώπων γαμεῖν ἀδελφὰς διὰ τὸ γεγονὸς ἐν τούτοις τῆς Ἴσιδος ἐπίτευγμα· ταύτην γὰρ συνοικήσασαν Ὀσίριδι τῷ ἀδελφῷ, καὶ ἀποθανόντος ὀμόσασαν οὐδενὸς ἔτι συνουσίαν ἀνδρὸς προσδέξεσθαι, μετελθεῖν τόν τε φόνον τἀνδρὸς καὶ διατελέσαι βασιλεύουσαν νομιμώτατα, καὶ τὸ σύνολον πλείστων καὶ μεγίστων ἀγαθῶν αἰτίαν γενέσθαι πᾶσιν ἀνθρώποις. διὰ δὴ ταύτας τὰς αἰτίας καταδειχθῆναι μείζονος ἐξουσίας καὶ τιμῆς τυγχάνειν τὴν βασίλισσα τοῦ βασιλέως, καὶ παρὰ τοῖς ἰδιώταις κυριεύειν τὴν γυναῖκα τἀνδρός, ἐν τῇ τῆς προικὸς συγγραφῇ προσομολογούντων τῶν γαμούντων ἅπαντα πειθαρχήσειν τῇ γαμουμένῃ. οὐκ ἀγνοῶ δὲ διότι τινὲς τῶν συγγραφέων ἀποφαίνονται τοὺς τάφους τῶν θεῶν τούτων ὑπάρχειν ἐν Νύσῃ τῆς Ἀραβίας, ἀφ’

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

6. Οἱ Αἰγύπτιοι λοιπόν ἀναφέρουν στούς μύθους τους ὅτι στούς χρόνους τῆς Ἴσιδος ὑπῆρξαν μερικά πλάσματα πολυσώματα39, πού ὀνομάζονται Γίγαντες ἀπό τούς Ἕλληνες, ἀλλά ἀπό τούς ἴδιους...40 πού παριστάνονται ἐπάνω στούς ναούς μέ μορφές τεράτων, πού ξυλοκοποῦνται ἀπό τόν Ὄσιρι. 7. Μερικοί λέγουν ὅτι οἱ Γίγαντες ἦσαν τέκνα τῆς γῆς, πού γεννήθηκαν τήν ἐποχή πού ἦταν ἀκόμα πρόσφατη ἡ γέννησις ζώων ἀπό τήν γῆ, ἐνῶ μερικοί ὑποστηρίζουν ὅτι ἦσαν ἁπλῶς ἄνθρωποι μέ ἀσυνήθιστη σωματική δύναμι πού ἐπετέλεσαν πολλά κατορθώματα καί γι’ αὐτό τόν λόγο παριστάνονται στούς μύθους ὡς πολυσώματοι. 8. Γενικά οἱ πλεῖστοι συμφωνοῦν, ὅτι, ὅταν ἐκήρυξαν πόλεμο κατά τοῦ Διός καί τοῦ Ὀσίριδος, ἐφονεύθησαν ὅλοι. 27. Λέγουν ἐπίσης, ὅτι οἱ Αἰγύπτιοι ἐθέσπισαν νόμο, παρά τήν γενική συνήθεια τῶν ἀνθρώπων, νά νυμφεύωνται μεταξύ τους τά ἀδέλφια, ὀφειλόμενον στήν σχετική ἐπιτυχία τῆς Ἴσιδος. Ἡ Ἶσις δηλ. εἶχε πανδρευθῆ τόν ἀδελφό της τόν Ὄσιρι καί μετά τόν θάνατό του ὡρκίσθηκε νά μήν πανδρευθῆ ἄλλον ἄνδρα, ἐκδικήθηκε καί τήν δολοφονία τοῦ ἀνδρός της καί σέ ὅλη τήν ζωή της ἐβασίλευσε μέ ἀπόλυτο σεβασμό πρός τούς νόμους καί μέ μία λέξι ἔγινε ὁ συντελεστής πολλῶν καί μεγίστων ἀγαθῶν γιά ὅλους τούς ἀνθρώπους. 2. Γι’ αὐτούς τούς λόγους ἐπεκράτησε ἡ βασίλισσα νά ἔχη μεγαλύτερη ἐξουσία καί τιμή ἀπό τόν βασιλέα καί μεταξύ τῶν ἰδιωτῶν ἡ γυναῖκα νά ἐξουσιάζη τόν ἄνδρα κι’ οἱ σύζυγοι κατά τήν σύναψι τοῦ γάμου συμφωνοῦν νά ὑπακούουν σέ ὅλα στίς συζύγους τους. 3. Τώρα ἔχω ὑπ’ ὄψιν μου ὅτι μερικοί ἱστορικοί ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ τάφοι αὐτῶν τῶν θεῶν εὑρίσκονται στήν Νῦσα τῆς

39. Οἱ Γίγαντες, σύμφωνα μέ τήν παράδοσι, ἦσαν ὑπερβολικά σωματώδεις καί τερατόμορφοι καί εἶχαν τρομερή δύναμι. Κατά τόν σχετικό θρῦλο ἐγεννήθησαν στίς Φλέγρες καί πολεμῶντας τούς θεούς ἔρριπταν ἐναντίον τους ἐν εἴδει ἀκοντίων ὁλόκληρα πυρακτωμένα δένδρα καί τεράστιους λίθους, ἀπό τούς ὁποίους δημιουργήθηκαν νῆσοι καί ὄρη.

Ὁ Παυσανίας ὑποστηρίζει ὅτι ἐπρόκειτο ὄχι περί τεράτων, ἀλλά περί γιγαντίων ἀνθρώπων, ἡρώων μέ ὑπερμεγέθεις διαστάσεις, πού ἐπετέλεσαν ἐκπληκτικά καί ἀπίστευτα κατορθώματα. Καί ἡ ἄποψις αὐτή τοῦ Μικρασιάτου περιηγητοῦ εἶναι λογική καί ἡ πλέον ἀληθής. 40. Στό σημεῖο αὐτό ὑπάρχει κενό –χάσμα– τοῦ κειμένου. Προφανῶς ἔχει χαθῆ τό ἀπόσπασμα, πού ὑπῆρχε.

94

95

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

ἧς καὶ Νυσαῖον τὸν Διόνυσον ὠνομάσθαι. εἶναι δὲ καὶ στήλην ἑκατέρου τῶν θεῶν ἐπιγεγραμμένην τοῖς ἱεροῖς γράμμασιν. ἐπὶ μὲν οὖν τῆς Ἴσιδος ἐπιγεγράφθαι “Ἐγὼ Ἶσίς εἰμι ἡ βασίλισσα πάσης χώρας, ἡ παιδευθεῖσα ὑπὸ Ἑρμοῦ, καὶ ὅσα ἐγὼ ἐνομοθέτησα, οὐδεὶς αὐτὰ δύναται λῦσαι. ἐγώ εἰμι ἡ τοῦ νεωτάτου Κρόνου θεοῦ θυγάτηρ πρεσβυτάτη· ἐγώ εἰμι γυνὴ καὶ ἀδελφὴ Ὀσίριδος βασιλέως· ἐγώ εἰμι ἡ πρώτη καρπὸν ἀνθρώποις εὑροῦσα· ἐγώ εἰμι μήτηρ Ὥρου τοῦ βασιλέως· ἐγώ εἰμι ἡ ἐν τῷ ἄστρῳ τῷ ἐν τῷ κυνὶ ἐπιτέλλουσα· ἐμοὶ Βούβαστος ἡ πόλις ᾠκοδομήθη. χαῖρε χαῖρε Αἴγυπτε ἡ θρέψασά με.” ἐπὶ δὲ τῆς Ὀσίριδος ἐπιγεγράφθαι λέγεται “Πατὴρ μέν ἐστί μοι Κρόνος νεώτατος θεῶν ἁπάντων, εἰμὶ δὲ Ὄσιρις ὁ βασιλεύς, ὁ στρατεύσας ἐπὶ πᾶσαν χώραν ἕως εἰς τοὺς ἀοικήτους τόπους τῶν Ἰνδῶν καὶ τοὺς πρὸς ἄρκτον κεκλιμένους, μέχρι Ἴστρου ποταμοῦ πηγῶν, καὶ πάλιν ἐπὶ τἄλλα μέρη ἕως ὠκεανοῦ. εἰμὶ δὲ υἱὸς Κρόνου πρεσβύτατος, καὶ βλαστὸς ἐκ καλοῦ τε καὶ εὐγενοῦς ᾠοῦ σπέρμα συγγενὲς ἐγεννήθην ἡμέρας. καὶ οὐκ ἔστι τόπος τῆς οἰκουμένης εἰς ὃν ἐγὼ οὐκ ἀφῖγμαι, διαδοὺς πᾶσιν ὧν ἐγὼ εὑρετὴς ἐγενόμην.” τοσαῦτα τῶν γεγραμμένων ἐν ταῖς στήλαις φασὶ δύνασθαι ἀναγνῶναι, τὰ δ’ ἄλλα ὄντα πλείω κατεφθάρθαι διὰ τὸν χρόνον. τὰ μὲν οὖν περὶ τῆς ταφῆς τῶν θεῶν τούτων διαφωνεῖται παρὰ τοῖς πλείστοις διὰ τὸ τοὺς ἱερεῖς ἐν ἀπορρήτοις παρειληφότας τὴν περὶ τούτων

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Ἀραβίας καί γι’ αὐτόν τόν λόγο ὁ Διόνυσος φέρει καί τό ὄνομα Νυσαῖος. Καί σέ αὐτό τό μέρος ὑπάρχει στήλη χωριστή γιά τόν καθένα ἀπό τούς δύο αὐτούς θεούς μέ ἱερογλυφική ἐπιγραφή. 4. Στήν στήλη τῆς Ἴσιδος ἡ ἐπιγραφή λέγει: «Ἐγώ εἶμαι ἡ Ἶσις, ἡ βασίλισσα κάθε χώρας, πού μορφώθηκα ἀπό τόν Ἑρμῆ. Καί τούς νόμους πού ἐθέσπισα ἐγώ κανείς δέν μπορεῖ νά τούς καταργήση. Ἐγώ εἶμαι ἡ μεγαλύτερη θυγατέρα τοῦ νεωτάτου Κρόνου. Ἐγώ εἶμαι γυναῖκα καί ἀδελφή τοῦ βασιλέως Ὀσίριδος. Ἐγώ εἶμαι ἡ πρώτη πού ἀνεκάλυψα τόν καρπό γιά τούς ἀνθρώπους. Ἐγώ εἶμαι ἡ μητέρα τοῦ Ὥρου τοῦ βασιλέως. Ἐγώ εἶμαι αὐτή πού ἀνατέλλω στό ἄστρο πού εἶναι στόν ἀστερισμό τοῦ Κυνός. Ἀπό ἐμένα κτίσθηκε ἡ πόλις Βούβαστος. Χαῖρε, χαῖρε, ὦ Αἴγυπτος, πού μέ ἀνέθρεψες». 5. Καί πάνω στήν στήλη τοῦ Ὀσίριδος, λέγουν, ὅτι ἦταν χαραγμένη ἡ ἀκόλουθη ἐπιγραφή: «Πατέρας μου εἶναι ὁ Κρόνος ὁ νεώτατος ἀπ’ ὅλους τούς θεούς κι’ εἶμαι ὁ βασιλεύς Ὄσιρις, πού ἐξεστράτευσα σέ ὅλες τίς χῶρες καί τίς ἀκατοίκητες περιοχές τῶν Ἰνδιῶν καί στίς βόρειες χῶρες ὥς τίς πηγές τοῦ ποταμοῦ Ἴστρου41 καί πάλι στά ὑπόλοιπα μέρη τοῦ κόσμου μέχρι τόν ὠκεανό. Εἶμαι ὁ μεγαλύτερος γυιός τοῦ Κρόνου, βλαστάρι ἀπό ὡραῖο καί εὐγενικό αὐγό, γεννήθηκα ἀπό σπέρμα συγγενικό μέ τήν ἡμέρα. Καί δέν ὑπάρχει τόπος τῆς οἰκουμένης πού νά μήν ἔχω πατήσει διαδίδοντας σέ ὅλους τούς ἀνθρώπους τίς ἀνακαλύψεις μου». 6. Αὐτά εἶναι πού μπορεῖ νά διαβάση κάποιος, λέγουν, ἀπ’ ὅσα εἶναι χαραγμένα πάνω στίς στῆλες, ἐνῶ τό ὑπόλοιπο μέρος τῶν ἐπιγραφῶν, πού εἶναι καί τό μεγαλύτερο, ἔχει φθαρῆ ἀπό τήν πολυκαιρία. Τώρα, στά σχετικά μέ τήν ταφή αὐτῶν τῶν βασιλέων ὑπάρχει διαφωνία μεταξύ τῶν περισσοτέρων συγγραφέων ἀπό τό γεγονός ὅτι οἱ ἱερεῖς, πού παρέλαβαν ὡς ἀπόρρητο 41. Ἴστρος εἶναι ὁ ποταμός Δούναβις (Δανούβιος) καί εἰδικώτερα τό τμῆμα τοῦ ποταμοῦ ἀπό τίς λεγόμενες Σιδηρές Πύλες (περιοχή σερβοβουλγαρικῶν συνόρων) ὥς τίς ἐκβολές του στόν Εὔξεινο Πόντο.

96

97

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

ἀκρίβειαν μὴ βούλεσθαι τἀληθὲς ἐκφέρειν εἰς τοὺς πολλούς, ὡς ἂν καὶ κινδύνων ἐπικειμένων τοῖς τἀπόρρητα περὶ τῶν θεῶν τούτων μηνύσασιν εἰς τοὺς ὄχλους. 28. Οἱ δ’ οὖν Αἰγύπτιοί φασι καὶ μετὰ ταῦτα ἀποικίας πλείστας ἐξ Αἰγύπτου κατὰ πᾶσαν διασπαρῆναι τὴν οἰκουμένην. εἰς Βαβυλῶνα μὲν γὰρ ἀγαγεῖν ἀποίκους Βῆλον τὸν νομιζόμενον Ποσειδῶνος εἶναι καὶ Λιβύης· ὃν παρὰ τὸν Εὐφράτην ποταμὸν καθιδρυθέντα τούς τε ἱερεῖς καταστήσασθαι παραπλησίως τοῖς κατ’ Αἴγυπτον ἀτελεῖς καὶ πάσης λειτουργίας ἀπολελυμένους, οὓς Βαβυλώνιοι καλοῦσι Χαλδαίους, τάς τε παρατηρήσεις τῶν ἄστρων τούτους ποιεῖσθαι, μιμουμένους τοὺς παρ’ Αἰγυπτίοις ἱερεῖς καὶ φυσικούς, ἔτι δὲ ἀστρολόγους. λέγουσι δὲ καὶ τοὺς περὶ τὸν Δαναὸν ὁρμηθέντας ὁμοίως ἐκεῖθεν συνοικίσαι τὴν ἀρχαιοτάτην σχεδὸν τῶν παρ’ Ἕλλησι πόλεων Ἄργος, τό τε τῶν Κόλχων ἔθνος ἐν τῷ Πόντῳ καὶ τὸ τῶν Ἰουδαίων ἀνὰ μέσον Ἀραβίας καὶ Συρίας οἰκίσαι τινὰς ὁρμηθέντας παρ’ ἑαυτῶν· διὸ καὶ παρὰ τοῖς γένεσι τούτοις ἐκ παλαιοῦ παραδεδόσθαι τὸ περιτέμνειν τοὺς γεννωμένους παῖδας, ἐξ Αἰγύπτου μετενηνεγμένου τοῦ νομίμου. καὶ τοὺς Ἀθηναίους δέ φασιν ἀποίκους εἶναι Σαϊτῶν τῶν ἐξ Αἰγύπτου, καὶ πειρῶνται τῆς οἰκειότητος ταύτης φέρειν ἀποδείξεις· παρὰ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τήν ἀκρίβεια γι’ αὐτά τά πράγματα, δέν θέλουν νά κοινολογήσουν τήν ἀλήθεια, διότι καί κίνδυνοι ἐπικρέμανται σέ αὐτούς πού θ’ ἀπεκάλυπταν στόν λαό τά μυστικά γι’ αὐτούς τούς θεούς. 28. Οἱ Αἰγύπτιοι λοιπόν λέγουν ὅτι καί ὕστερα ἀπ’ αὐτά τά γεγονότα πάρα πολλές ἀποικίες ἀπό τήν Αἴγυπτο εἶχαν διασπαρῆ σέ ὅλη τήν οἰκουμένη... Στήν Βαβυλωνία ἐπί παραδείγματι ὡδήγησε, λέγουν, ἀποίκους ὁ Βῆλος, ὁ ὁποῖος θεωρεῖται γυιός τοῦ Ποσειδῶνος καί τῆς Λιβύης. Κι’ ἀφοῦ ἐγκατεστάθη στόν Εὐφράτη ποταμό, διώρισε ἱερεῖς πού οἱ Βαβυλώνιοι τούς ὀνομάζουν Χαλδαίους, ἀπαλλαγμένους ἀπό φόρους καί κάθε εἴδους ὑπηρεσία πρός τό κράτος, κατά τό παράδειγμα τῶν ἱερέων τῆς Αἰγύπτου. Αὐτοί οἱ ἱερεῖς ἔκαναν παρατηρήσεις στά ἄστρα μιμούμενοι τούς ἱερεῖς τῶν Αἰγυπτίων, τούς φυσικούς καί τούς ἀστρολόγους. 2. Λέγουν ἐπίσης, ὅτι αὐτοί πού μετανάστευσαν μαζί μέ τόν Δαναό ἀπό τήν Αἴγυπτο42, ἐγκατεστάθησαν στήν ἀρχαιότερη σχεδόν ἀπ’ ὅλες τίς πόλεις τῆς Ἑλλάδος, στό Ἄργος, καί ὅτι οἱ Κόλχοι στόν Πόντο κι’ οἱ Ἰουδαῖοι ἀνάμεσα στήν Ἀραβία καί τήν Συρία ἀποικίσθηκαν ἀπό μερικούς μετανάστες ἀπό τήν Αἴγυπτο. 3. Γι’ αὐτό καί σέ αὐτούς τούς λαούς ἐπεκράτησε ἡ πανάρχαια παράδοσις τῆς περιτομῆς τῶν ἀρσενικῶν, ἕνα ἔθιμο δηλ. πού εἶχε μεταφερθῆ ἀπό τήν Αἴγυπτο. 4. Ἀκόμα λέγουν ὅτι κι’ οἱ Ἀθηναῖοι ἦσαν ἄποικοι τῶν Σαϊτῶν ἀπό τήν Αἴγυπτο43 καί προσπαθοῦν νά προσκομίσουν

42. Ἄν ἐξετάση κάποιος προσεκτικά τήν γενεαλογία τοῦ Δαναοῦ, θά διαπιστώση ὅτι πρόκειται γιά ἀπόγονο τῆς Ἀργείας Ἰοῦς, ἡ ὁποἱα ἐγκατεστάθη, σέ παναρχαίους χρόνους, στήν Αἴγυπτο (Ἀπολλοδώρου «Βιβλιοθήκη», Βιβλίον Β´, Ι). Στήν ὑπ’ ἀριθμ. 38 σημείωσι ἀνεφέρθη ὅτι ἡ Λιβύη ἐκ τοῦ Ποσειδῶνος ἀπέκτησε τόν Ἀγήνορα καί τόν Βῆλο. Ὁ δεύτερος (ὁ Βῆλος) νυμφεύεται τήν Ἀγχινόη ἤ Ἀγχιρρόη, θυγατέρα τοῦ Νείλου, καί ἀποκτᾶ δύο διδύμους υἱούς, τόν Αἴγυπτο καί τόν Δαναό. Ὁ Δαναός ἀπέκτησε 50 θυγατέρες ἀπό πολλές γυναῖκες, ὁ δέ Αἴγυπτος, ἀντιστοίχως, 50 υἱούς. Περιῆλθαν σέ ἔριδα γιά τήν ἐξουσία, ὁπότε ὁ Δαναός μέ τίς κόρες του φεύγει ἀπό τήν Ἀφρική, ἀφοῦ ναυπηγεῖ τό πρῶτο, κατά τήν παράδοσι, πλοῖο στόν κόσμο καί καταφεύγει στό Ἄργος ὅπου διεξεδίκησε ἀπό τόν βασιλέα Γελάνορα τήν βασιλεία, τήν ὁποία καί παρέλαβε. Καί τό σημεῖο αὐτό θά

πρέπει νά προσεχθῆ ἰδιαιτέρως, διότι ἄν ὁ Δαναός ἦταν ξένος δέν θά εἶχε κανένα λόγο ὁ Γελάνωρ νά τοῦ παραδώση τήν βασιλεία... Ἀπόγονος τοῦ Δαναοῦ ἦταν ὁ ἥρως Περσεύς. 43. Τούς ἰσχυρισμούς αὐτούς τῶν Αἰγυπτίων, πού εἶναι ψευδέστατοι, διαψεύδει ὁ Πλάτων στόν «Τίμαιο», τόν ὁποῖον περιέργως ἀγνοεῖ ὁ Διόδωρος σέ αὐτό τό θέμα. Ὁ Σόλων, ὁ ὁποῖος ἐπεσκέφθη τήν Αἴγυπτο, συνηντήθη μέ τούς ἱερεῖς τῆς Σάϊδος ἀπό τούς ὁποίους ἐπληροφορήθη ὅτι ἡ θεά Ἀθηνᾶ πρῶτα ἐπαίδευσε καί ἐμόρφωσε τήν πόλι τῶν Ἀθηναίων καί ἦλθε στήν Αἴγυπτο μετά ἀπό χίλια ἔτη καί ἔλαβε ὑπό τήν προστασία της τήν Σάϊδα, πρᾶγμα τό ὁποῖον ἐν ἄλλοις λόγοις σημαίνει ὅτι ὁ πολιτισμός ἦλθε στήν Αἴγυπτο ἐξ Ἑλλάδος καί εἰδικώτερα ἐξ Ἀθηνῶν καί ὅτι ἰσχύει τό ἀντίστροφο, δηλ. ὅτι οἱ Σαΐτες ἦσαν ἄποικοι τῶν Ἀθηναίων...

98

99

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

7

μόνοις γὰρ τῶν Ἑλλήνων τὴν πόλιν ἄστυ καλεῖσθαι, μετενηνεγμένης τῆς προσηγορίας ἀπὸ τοῦ παρ’ αὐτοῖς Ἄστεος. ἔτι δὲ τὴν πολιτείαν τὴν αὐτὴν ἐσχηκέναι τάξιν καὶ διαίρεσιν τῇ παρ’ Αἰγυπτίοις, εἰς τρία μέρη διανεμηθείσῃ· καὶ πρώτην μὲν ὑπάρξαι μερίδα τοὺς εὐπατρίδας καλουμένους, οἵτινες ὑπῆρχον ἐν παιδείᾳ μάλιστα διατετριφότες καὶ τῆς μεγίστης ἠξιωμένοι τιμῆς παραπλησίως τοῖς κατ’ Αἴγυπτον ἱερεῦσι· δευτέραν δὲ τάξιν γενέσθαι τὴν τῶν γεωμόρων τῶν ὀφειλόντων ὅπλα κεκτῆσθαι καὶ πολεμεῖν ὑπὲρ τῆς πόλεως ὁμοίως τοῖς κατ’ Αἴγυπτον ὀνομαζομένοις γεωργοῖς καὶ τοὺς μαχίμους παρεχομένοις· τελευταίαν δὲ μερίδα καταριθμηθῆναι τὴν τῶν δημιουργῶν τῶν τὰς βαναύσους τέχνας μεταχειριζομένων καὶ λειτουργίας τελούντων τὰς ἀναγκαιοτάτας, τὸ παραπλήσιον ποιούσης τῆς τάξεως ταύτης παρ’ Αἰγυπτίοις. γεγονέναι δὲ καὶ τῶν ἡγεμόνων τινὰς Αἰγυπτίους παρὰ τοῖς Ἀθηναίοις· τὸν γὰρ Πέτην τὸν πατέρα Μενεσθέως τοῦ στρατεύσαντος εἰς Τροίαν φανερῶς Αἰγύπτιον ὑπάρξαντα τυχεῖν ὕστερον Ἀθήνησι πολιτείας τε καὶ βασιλείας… διφυοῦς δ’ αὐτοῦ γεγονότος, τοὺς μὲν Ἀθηναίους μὴ δύνασθαι κατὰ τὴν ἰδίαν ὑπόστασιν ἀποδοῦναι περὶ τῆς φύσεως ταύτης τὰς ἀληθεῖς αἰτίας, ἐν μέσῳ κειμένου πᾶσιν ὅτι δυοῖν πολιτειῶν μετασχών, Ἑλληνικῆς καὶ βαρβάρου, διφυὴς ἐνομίσθη, τὸ μὲν ἔχων μέρος θηρίου, τὸ δὲ ἀνθρώπου.

44. Ὁπωσδήποτε, στεροῦνται σοβαρότητος τά περί Αἰγυπτιακῆς καταγωγῆς ἐπιφανῶν Ἀθηναίων, ὅπως τοῦ ἀναφερομένου Μενεσθέως καί τοῦ πατρός του Πετεοῦ. 45. Ἄλλο χάσμα – κενό τοῦ κειμένου, ὅπου προφανῶς γίνεται ἀναφορά στόν Κέ-

100

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀποδείξεις αὐτῆς τῆς συγγένειας. Οἱ Ἀθηναῖοι π.χ. εἶναι οἱ μόνοι Ἕλληνες πού ὀνομάζουν τήν πόλι «ἄστυ», ἕνα ὄνομα δηλ. πού μεταφέρθηκε ἀπό τήν πόλι Ἄστυ τῆς Αἰγύπτου. Ἐπί πλέον ἡ διαίρεσις τῆς κοινωνίας σέ τάξεις ἦταν ἡ ἴδια μέ αὐτήν πού παρατηρεῖται στήν Αἴγυπτο, ὅπου οἱ πολῖτες εἶναι χωρισμένοι σέ τρεῖς κατηγορίες. 5. Ἡ πρώτη τάξις τῶν Ἀθηναίων ἦταν οἱ λεγόμενοι εὐπατρίδες, πού εἶχαν τήν μεγαλύτερη μόρφωσι καί ἐθεωροῦντο ἄξιοι τῆς μεγαλύτερης τιμῆς, ὅπως οἱ ἱερεῖς στήν Αἴγυπτο. Δεύτερη ἦταν ἡ τάξις τῶν γεωμόρων, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ὑποχρεωμένοι νά κατέχουν ὅπλα καί νά πολεμοῦν γιά νά ὑπερασπίσουν τήν πόλι, ὅπως στήν Αἴγυπτο οἱ λεγόμενοι γεωργοί, οἱ ὁποῖοι προμηθεύουν τούς πολεμιστές. Τελευταία εἶναι ἡ τάξις τῶν δημιουργῶν, πού ἀσκοῦν τά χειρωνακτικά ἐπαγγέλματα καί ἀναλαμβάνουν τίς πιό ἀναγκαῖες ὑπηρεσίες πρός τό κράτος. Παρόμοιο εἶναι τό ἔργο αὐτῆς τῆς τάξεως καί στήν Αἴγυπτο. 6. Ἀκόμα καί μερικοί ἄρχοντες τῶν Ἀθηναίων ἦσαν Αἰγυπτιακῆς καταγωγῆς. Ὁ Πετεώς ἐπί παραδείγματι, ὁ πατέρας τοῦ Μενεσθέως, πού ἐξεστράτευσε στήν Τροία, ἦταν σαφῶς ἕνας Αἰγύπτιος44 πού ἀργότερα ἐπέτυχε νά γίνη πολίτης τῶν Ἀθηνῶν καί βασιλεύς45... 7. Αὐτός ἦταν διφυής κι’ οἱ Ἀθηναῖοι ἀπό τήν θέσι τους δέν μποροῦν νά δώσουν τήν ἀληθινή ἐξήγησι γιά τήν φύσι του, ἄν καί εἶναι φανερό σέ ὅλους ὅτι αὐτή ὀφείλεται στήν διπλῆ του πολιτική ὑπόστασι, τήν ἑλληνική καί τήν βαρβαρική, γι’ αὐτό καί θεωρήθηκε διφυής, δηλ. κατά τό ἕνα μέρος ζῶο καί κατά τό ἄλλο ἄνθρωπος.

κροπα, τόν ὁποῖον – καί αὐτόν – «βαπτίζει» Αἰγύπτιο (...) ὁ Διόδωρος, ἀποδεχόμενος τά ψευδολογήματα τῶν συγχρόνων του Αἰγυπτίων. Ρητῶς ὁ Ἀπολλόδωρος στήν «Βιβλιοθήκη» (Βιβλίον Γ´, XIV) ἀναφέρει ὅτι ὁ Κέκροψ ἦταν αὐτόχθων, δηλ. Ἀθηναῖος καί ὄχι... Αἰγύπτιος μετανάστης: Κέκροψ αὐτόχθων, συμφυὲς ἔχων σῶμα ἀνδρὸς καὶ δράκοντος, τῆς Ἀττικῆς ἐβασίλευσε πρῶτος, καὶ τὴν γῆν πρότερον λεγομένην Ἀκτὴν ἀφ’ ἑαυτοῦ Κεκροπίαν ὠνόμασεν».

101

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

29. Ὁμοίως δὲ τούτῳ καὶ τὸν Ἐρεχθέα λέγουσι τὸ γένος Αἰγύπτιον ὄντα βασιλεῦσαι τῶν Ἀθηνῶν, τοιαύτας τινὰς φέροντες ἀποδείξεις· γενομένων γὰρ ὁμολογουμένως αὐχμῶν μεγάλων κατὰ πᾶσαν σχεδὸν τὴν οἰκουμένην πλὴν Αἰγύπτου διὰ τὴν ἰδιότητα τῆς χώρας, καὶ φθορᾶς ἐπιγενομένης τῶν τε καρπῶν καὶ πλήθους ἀνθρώπων, ἐξ Αἰγύπτου τὸν Ἐρεχθέα κομίσαι διὰ τὴν συγγένειαν σίτου πλῆθος εἰς τὰς Ἀθήνας· ἀνθ’ ὧν τοὺς εὖ παθόντας βασιλέα καταστῆσαι τὸν εὐεργέτην. τοῦτον δὲ παραλαβόντα τὴν ἡγεμονίαν καταδεῖξαι τὰς τελετὰς τῆς Δήμητρος ἐν Ἐλευσῖνι καὶ τὰ μυστήρια ποιῆσαι, μετενεγκόντα τὸ περὶ τούτων νόμιμον ἐξ Αἰγύπτου. καὶ τῆς θεοῦ δὲ παρουσίαν εἰς τὴν Ἀττικὴν γεγονυῖαν κατὰ τούτους τοὺς χρόνους παραδεδόσθαι κατὰ λόγον, ὡς ἂν τῶν ἐπωνύμων ταύτης καρπῶν τότε κομισθέντων εἰς τὰς Ἀθήνας, καὶ διὰ τοῦτο δόξαι πάλιν ἐξ ἀρχῆς τὴν εὕρεσιν γεγονέναι τοῦ σπέρματος, δωρησαμένης τῆς Δήμητρος. ὁμολογεῖν δὲ καὶ τοὺς Ἀθηναίους ὅτι βασιλεύοντος Ἐρεχθέως καὶ τῶν καρπῶν διὰ τὴν ἀνομβρίαν προηφανισμένων ἡ τῆς Δήμητρος ἐγένετο παρουσία πρὸς αὐτοὺς καὶ ἡ δωρεὰ τοῦ σίτου. πρὸς δὲ τούτοις αἱ τελεταὶ καὶ τὰ μυστήρια ταύτης τῆς θεοῦ τότε κατεδείχθησαν ἐν Ἐλευσῖνι. τά τε περὶ τὰς θυσίας καὶ τὰς ἀρχαιότητας ὡσαύτως ἔχειν Ἀθηναίους καὶ τοὺς Αἰγυπτίους· τοὺς μὲν γὰρ Εὐμολπίδας ἀπὸ τῶν κατ’ Αἴγυπτον ἱερέων μετενηνέχθαι, τοὺς δὲ Κήρυκας ἀπὸ τῶν παστοφόρων. τήν τε Ἶσιν μόνους τῶν Ἑλλήνων ὀμνύειν, καὶ ταῖς ἰδέαις καὶ τοῖς ἤθεσιν ὁμοιοτάτους εἶναι τοῖς Αἰγυπτίοις. πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα τούτοις πα-

46. Καί ἡ καταγωγή τοῦ Ἐρεχθέως ἦταν Ἀθηναϊκή. Ἦταν υἱός τοῦ Πανδίονος καί τῆς Ζευξίππης, ὅπως ἀναφέρει ὁ Ἀπολλόδωρος στήν «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ» (Βιβλίον Γ´, XIV, 8). 47. Ἄλλα ψευδολογήματα τῶν Αἰγυπτίων, περί δῆθεν... Αἰγυπτιακῆς καταγωγῆς τῶν Ἐλευσινίων μυστηρίων. Τό ἀντίθετον φαίνεται ὅτι συνέβη, ἀπ’ ὅσα λέγει ὁ

102

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

29. Κατά τόν ἴδιο τρόπο κι’ ὁ Ἐρεχθεύς, πού ἦταν Αἰγύπτιος τήν καταγωγή46, ἔγινε, λέγουν, βασιλεύς τῶν Ἀθηνῶν καί φέρουν τίς ἀκόλουθες ἀποδείξεις. Κάποτε πού ἔπεσε ὁμολογουμένως μεγάλη ξηρασία σέ ὅλη σχεδόν τήν οἰκουμένη, ἐκτός ἀπό τήν Αἴγυπτο χάρις στόν ἰδιαίτερο χαρακτῆρα αὐτῆς τῆς χώρας, κι’ ἐπακολούθησε καταστροφή τῶν καρπῶν κι’ ἀφανισμός μεγάλου ἀριθμοῦ ἀνθρώπων, ὁ Ἐρεχθεύς ἔφερε ἀπό τήν Αἴγυπτο στήν Ἀθήνα, ἐξ αἰτίας τῆς συγγενείας, μεγάλη ποσότητα σίτου καί σέ ἀνταπόδοσι αὐτῆς τῆς εὐεργεσίας οἱ Ἀθηναῖοι ἔκαμαν τόν εὐεργέτη τους βασιλέα. 2. Αὐτός λοιπόν, ὅταν παρέλαβε τήν βασιλεία, ἐθέσπισε τίς μυστικές τελετουργίες τῆς Δήμητρος στήν Ἐλευσῖνα καί ἵδρυσε τά Ἐλευσίνια μυστήρια, μεταφέροντας τό ἔθιμο ἀπό τήν Αἴγυπτο47. Καί ἡ παράδοσις ὅτι ἡ θεά εἶχε φθάσει στήν Ἀττική, δημιουργήθηκε αὐτήν τήν ἐποχή καί ἔχει τήν ἐξήγησί της. Ἀφοῦ οἱ καρποί οἱ ἐπώνυμοι τῆς Δήμητρος μετεφέρθησαν τότε στήν Ἀθήνα, νομίσθηκε ὅτι ἀνακαλύφθηκε πάλι ἀπό τήν ἀρχή ὁ σπόρος, πού τόν ἐδώρισε στούς ἀνθρώπους ἡ Δήμητρα. 3. Συμφωνοῦν καί οἱ Ἀθηναῖοι, ὅτι ἐπί τῆς βασιλείας τοῦ Ἐρεχθέως τότε πού κατεστράφησαν οἱ καρποί ἀπό τήν ἀνομβρία, παρουσιάσθηκε σέ αὐτούς ἡ Δήμητρα καί τούς ἐδώρισε τό σιτάρι. Κι’ ἐπί πλέον οἱ τελετές καί τά μυστήρια αὐτῆς τῆς θεᾶς τότε καθιερώθηκαν στήν Ἐλευσῖνα. 4. Καί οἱ θυσίες τους κι’ οἱ ἀρχαῖες τελετές γίνονταν κατά τόν ἴδιον τρόπο ἀπό τούς Ἀθηναίους καί τούς Αἰγυπτίους. Ἐπειδή οἱ Εὐμολπίδαι προέρχονται ἀπό τούς ἱερεῖς τῆς Αἰγύπτου καί οἱ Κήρυκες ἀπό τούς παστοφόρους. Κι’ εἶναι οἱ μόνοι ἀπό τούς Ἕλληνες πού ὁρκίζονται στήν Ἴσιδα καί μοιάζουν πάρα πολύ μέ τούς Αἰγυπτίους στήν μορφή καί στά ἤθη. 5. Μέ αὐτά καί Ἀπολλόδωρος περί τῆς Ἰοῦς: «ἱδρύσατο δὲ ἄγαλμα Δήμητρος, ἣν ἐκάλεσαν Ἶσιν Αἰγύπτιοι...». Ἱδρυτής ἤ ἀναμορφωτής τῶν Ἐλευσινίων μυστηρίων θεωρεῖται ὁ Εὔμολπος, ὁ ὁποῖος ἦλθε στήν Ἀττική ἀπό τήν Θράκη, σύμφωνα μέ τίς πανάρχαιες ἑλληνικές παραδόσεις.

103

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ραπλήσια λέγοντες φιλοτιμότερον ἤπερ ἀληθινώτερον, ὥς γ’ ἐμοὶ φαίνεται, τῆς ἀποικίας ταύτης ἀμφισβητοῦσι διὰ τὴν δόξαν τῆς πόλεως. καθόλου δὲ πλείστας ἀποικίας Αἰγύπτιοί φασιν ἐκπέμψαι τοὺς ἑαυτῶν προγόνους ἐπὶ πολλὰ μέρη τῆς οἰκουμένης διά τε τὴν ὑπεροχὴν τῶν βασιλευσάντων παρ’ αὐτοῖς καὶ διὰ τὴν ὑπερβολὴν τῆς πολυανθρωπίας· ὑπὲρ ὧν μήτε ἀποδείξεως φερομένης μηδεμιᾶς ἀκριβοῦς μήτε συγγραφέως ἀξιοπίστου μαρτυροῦντος, οὐκ ἐκρίναμεν ὑπάρχειν τὰ λεγόμενα γραφῆς ἄξια. καὶ περὶ μὲν τῶν θεολογουμένων παρ’ Αἰγυπτίοις τοσαῦθ’ ἡμῖν εἰρήσθω, στοχαζομένοις τῆς συμμετρίας· περὶ δὲ τῆς χώρας καὶ τοῦ Νείλου καὶ τῶν ἄλλων τῶν ἀκοῆς ἀξίων ἐν κεφαλαίοις ἕκαστα διεξιέναι πειρασόμεθα. 30. Ἡ γὰρ Αἴγυπτος κεῖται μὲν μάλιστά πως κατὰ μεσημβρίαν. ὀχυρότητι δὲ φυσικῇ καὶ κάλλει χώρας οὐκ ὀλίγῳ δοκεῖ προέχειν τῶν εἰς βασιλείαν ἀφωρισμένων τόπων. ἀπὸ μὲν γὰρ τῆς δύσεως ὠχύρωκεν αὐτὴν ἡ ἔρημος καὶ θηριώδης τῆς Λιβύης, ἐπὶ πολὺ μὲν παρεκτείνουσα, διὰ δὲ τὴν ἀνυδρίαν καὶ τὴν σπάνιν τῆς ἁπάσης τροφῆς ἔχουσα τὴν διέξοδον οὐ μόνον ἐπίπονον, ἀλλὰ καὶ παντελῶς ἐπικίνδυνον· ἐκ δὲ τῶν πρὸς νότον μερῶν οἵ τε καταρράκται τοῦ Νείλου καὶ τῶν ὀρῶν τὰ συνορίζοντα τούτοις· ἀπὸ γὰρ τῆς Τρωγλοδυτικῆς καὶ τῶν ἐσχάτων τῆς Αἰθιοπίας μερῶν ἐντὸς σταδίων πεντακισχιλίων καὶ πεντακοσίων οὔτε πλεῦσαι διὰ τοῦ ποταμοῦ ῥᾴδιον οὔτε πεζῇ πορευθῆναι μὴ τυχόντα βασιλικῆς ἢ παντελῶς μεγάλης

πολλά ἄλλα παραπλήσια ἐπιχειρήματα, πού, κατά τήν γνώμη μου, λέγονται ἀπό φιλοδοξία περισσότερο παρά ἀπό προσήλωσι στήν ἀντικειμενική ἀλήθεια, διεκδικοῦν τήν Ἀθήνα ὡς ἀποικία τους γιά τήν μεγάλη δόξα πού ἀπέκτησε αὐτή ἡ πόλις. Γενικά οἱ Αἰγύπτιοι ἰσχυρίζονται ὅτι οἱ πρόγονοί τους ἵδρυσαν πολλές ἀποικίες σέ διάφορα μέρη τῆς οἰκουμένης χάρις στήν ὑπεροχή τῶν βασιλέων τους καί τόν μεγάλο τους πληθυσμό. 6. Ἀλλά, ἐπειδή γιά ὅλα αὐτά δέν φέρουν μία σαφῆ ἀπόδειξι οὔτε ὑπάρχει καί μαρτυρία κανενός συγγραφέως, δέν ἐκρίναμε σκόπιμο ν’ ἀσχοληθοῦμε μέ ὅλα αὐτά. Ἀρκετά γιά τίς θρησκευτικές ἰδέες τῶν Αἰγυπτίων, λαμβάνοντας ὑπ’ ὄψιν καί τήν οἰκονομία τοῦ ἔργου. Τώρα θά προσπαθήσουμε νά διηγηθοῦμε συνοπτικά γιά τήν χώρα, γιά τόν Νεῖλο ποταμό καί γιά τά ἄλλα πού εἶναι ἄξια καταγραφῆς. 30. Ἡ Αἴγυπτος ἐκτείνεται γενικά ἀπό βορρᾶ πρός νότον καί φαίνεται ὅτι ὑπερέχει σημαντικά ἀπό ὅλους τούς ἄλλους τόπους, πού εἶχαν διαμορφωθῆ σέ βασίλεια, τόσο στήν φυσική ἀσφάλεια ὅσο καί στήν ὀμορφιά τῆς χώρας. 2. Διότι ἀπό τά δυτικά τήν προστατεύει ἡ ἔρημος τῆς Λιβύης, πού εἶναι γεμάτη μέ ἄγρια θηρία καί ἐκτείνεται κατά μῆκος τῶν συνόρων της σέ μεγάλο διάστημα καί ἀπό τήν ἔλλειψι νεροῦ καί τήν σπάνι κάθε εἴδους τροφῆς, ἡ διάβασις μέσα ἀπό αὐτή γίνεται ὄχι μόνο ἐπίπονος, ἀλλά καί πάρα πολύ ἐπικίνδυνος. Ἀπό τήν πλευρά τοῦ νότου τήν προστατεύουν οἱ καταρράκτες τοῦ Νείλου καί τά βουνά πού συνορεύουν μέ αὐτούς. 3. Διότι ἀπό τήν χώρα τῶν Τρωγλοδυτῶν48 καί τίς ἐσχατιές τῆς Αἰθιοπίας, σέ μία ἀπόστασι πέντε χιλιάδων πεντακοσίων σταδίων, δέν εἶναι εὔκολο οὔτε νά πλεύσης μέσα ἀπό τόν ποταμό οὔτε νά βαδίσης διά ξηρᾶς, ἄν δέν εἶσαι γερά ἐξωπλισμένος ὡς βασιλεύς ἤ πάντως σέ πολύ με-

48. Ἡ ὀνομασία Τρωγλοδύται ἐδίδετο ἀπό τούς ἀρχαίους σέ λαούς κατωτέρας κοινωνικῆς ἀναπτύξεως καί χαμηλοῦ πολιτιστικοῦ ἐπιπέδου, πού ζοῦσαν σέ σπήλαια ἤ σέ τρῶγλες. Τέτοιοι λαοί ὑπῆρχαν στήν Αἰθιοπία, στήν Αἴγυπτο,

στήν ἔσω Λιβύη, στήν Σκυθία καί στόν Καύκασο. Γνωστότεροι ἐκ τούτων ἦσαν οἱ κατοικοῦντες ἑκατέρωθεν τῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης, ταυτιζόμενοι μέ τούς Ἐρεμβούς καί τούς Σαρακηνούς.

6

2

3

104

105

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τινὸς χορηγίας. τῶν δὲ πρὸς τὴν ἀνατολὴν νευόντων μερῶν τὰ μὲν ὁ ποταμὸς ὠχύρωκε, τὰ δ’ ἔρημος περιέχει καὶ πεδία τελματώδη τὰ προσαγορευόμενα Βάραθρα. ἔστι γὰρ ἀνὰ μέσον τῆς Κοίλης Συρίας καὶ τῆς Αἰγύπτου λίμνη τῷ μὲν πλάτει στενὴ παντελῶς, τῷ δὲ βάθει θαυμάσιος, τὸ δὲ μῆκος ἐπὶ διακοσίους παρήκουσα σταδίους, ἣ προσαγορεύεται μὲν Σερβωνίς, τοῖς δ’ ἀπείροις τῶν προσπελαζόντων ἀνελπίστους ἐπιφέρει κινδύνους. στενοῦ γὰρ τοῦ ῥεύματος ὄντος καὶ ταινίᾳ παραπλησίου, θινῶν τε μεγάλων πάντῃ περικεχυμένων, ἐπειδὰν νότοι συνεχεῖς πνεύσωσιν, ἐπισείεται πλῆθος ἅμμου. αὕτη δὲ τὸ μὲν ὕδωρ κατὰ τὴν ἐπιφάνειαν ἄσημον ποιεῖ, τὸν δὲ τῆς λίμνης τύπον συμφυῆ τῇ χέρσῳ καὶ κατὰ πᾶν ἀδιάγνωστον. διὸ καὶ πολλοὶ τῶν ἀγνοούντων τὴν ἰδιότητα τοῦ τόπου μετὰ στρατευμάτων ὅλων ἠφανίσθησαν τῆς ὑποκειμένης ὁδοῦ διαμαρτόντες. ἡ μὲν γὰρ ἅμμος ἐκ τοῦ κατ’ ὀλίγον πατουμένη τὴν ἔνδοσιν λαμβάνει, καὶ τοὺς ἐπιβάλλοντας ὥσπερ προνοίᾳ τινὶ πονηρᾷ παρακρούεται, μέχρι ἂν ὅτου λαβόντες ὑπόνοιαν τοῦ συμβησομένου βοηθήσωσιν ἑαυτοῖς, οὐκ οὔσης ἔτι φυγῆς οὐδὲ σωτηρίας. ὁ γὰρ ὑπὸ τοῦ τέλματος καταπινόμενος οὔτε νήχεσθαι δύναται, παραιρουμένης τῆς ἰλύος τὴν τοῦ σώματος κίνησιν, οὔτ’ ἐκβῆναι κατισχύει, μηδὲν ἔχων στερέμνιον εἰς ἐπίβασιν· μεμιγμένης γὰρ τῆς ἅμμου τοῖς ὑγροῖς, καὶ διὰ τοῦτο τῆς ἑκατέρων φύσεως ἠλλοιωμένης, συμβαίνει τὸν τόπον μήτε πορευτὸν εἶναι μήτε πλωτόν. διόπερ οἱ τοῖς μέρεσι τούτοις ἐπιβάλλοντες φερόμενοι πρὸς τὸν βυθὸν οὐδεμίαν ἀντίληψιν βοηθείας ἔχουσι, συγκατολισθανούσης τῆς ἅμμου

γάλο βαθμό. 4. Ὅσο γιά τήν πλευρά τῆς χώρας πού βλέπει πρός ἀνατολάς, ἐν μέρει εἶναι ὠχυρωμένη ἀπό τόν ποταμό, ἐνῶ σέ μεγάλη ἔκτασι τήν ἀγκαλιάζει ἡ ἔρημος καί τελματώδεις ἐκτάσεις, πού ὀνομάζονται βάραθρα. Ἐπειδή ἀνάμεσα στήν Κοίλη Συρία49 καί τήν Αἴγυπτο ὑπάρχει μία λίμνη πάρα πολύ στενή, ἀλλά τόσο βαθειά πού προκαλεῖ τόν θαυμασμό, ἐνῶ τό μῆκος της φθάνει τά διακόσια στάδια. Ἡ λίμνη αὐτή ὀνομάζεται Σερβωνίς κι’ ὅσοι τήν πλησιάζουν, χωρίς νά γνωρίζουν τήν φύσι της, ἀντιμετωπίζουν ἀπροσδόκητους κινδύνους. 5. Ἐπειδή, καθώς ὁ ὑδάτινος ὄγκος της εἶναι στενός, σάν ταινία, καί περιβάλλεται σέ ὅλες τίς πλευρές ἀπό ἐκτεταμένες ἀμμουδιές, ὅταν φυσοῦν σταθερά νότιοι ἄνεμοι, μεγάλες ποσότητες ἄμμου μετακινοῦνται καί ἐπικάθηνται ἐπάνω στό νερό. 6. Αὐτή λοιπόν ἡ ἄμμος κρύβει τήν ἐπιφάνεια τοῦ νεροῦ καί τήν κάνει δυσδιάκριτη, ὥστε ἡ λίμνη νά φαίνεται ἕνα μέ τήν ξηρά καί ἐντελῶς ἀδιάκριτη. Γι’ αὐτό καί πολλοί, πού ἀγνοοῦσαν αὐτήν τήν ἰδιαίτερη φύσι τοῦ τόπου, μαζί μέ ὁλόκληρους στρατούς ἀφανίσθηκαν, ὅταν ἔχασαν τόν δρόμο τους. 7. Ἐπειδή, καθώς πατιέται ἡ ἄμμος, βουλιάζει, ἀλλά σιγά σιγά, ἐξαπατῶντας μέ ἕνα εἶδος πανουργίας αὐτούς πού προχωροῦν ἐπάνω της. Καί μέχρι νά ὑποπτευθοῦν τόν κίνδυνο καί προσπαθήσουν νά βοηθήσουν ὁ ἕνας τόν ἄλλον, δέν ὑπάρχει πιά τρόπος διαφυγῆς καί σωτηρίας. 8. Διότι αὐτός πού τόν καταπίνει τό τέλμα οὔτε νά κολυμβήση μπορεῖ, ἐπειδή ἐμποδίζει ἡ λάσπη τήν κίνησι τοῦ σώματος, οὔτε νά ἐξέλθη μπορεῖ, διότι δέν ἔχει ἕνα στερεό μέρος νά πατήση. Διότι, καθώς ἀναμειγνύεται ἡ ἄμμος μέ νερό καί ἀλλοιώνεται ὁ χαρακτήρας καί τῶν δύο στοιχείων, καταντᾶ τό μέρος νά μήν εἶναι οὔτε βατό οὔτε πλωτό. 9. Ἔτσι ὅσοι εἰσέρχονται σέ αὐτά τά μέρη βουλιάζουν, χωρίς νά μποροῦν ἀπό κάπου νά πιασθοῦν, καθώς βουλιάζει μαζί του κι’ ἡ ἄμμος πού

49. Κοίλη Συρία οἱ ἀρχαῖοι ὠνόμαζαν τήν εὐρεῖα κοιλάδα μεταξύ τῶν ὀρέων Λιβάνου καί Ἀντιλιβάνου καί κατά διαφόρους ἐποχάς καί γειτνιάζοντα μέ τήν κοι-

λάδα αὐτή τμήματα τῆς χώρας. Μετά τήν κατάκτησι τῆς Παλαιστίνης ἀπό τούς Πτολεμαίους, ἡ ὀνομασία περιέλαβε καί αὐτήν τήν χώρα.

4

5

6

7

8

9

106

107

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

τῆς παρὰ τὰ χείλη. τὰ μὲν οὖν προειρημένα πεδία τοιαύτην ἔχοντα τὴν φύσιν οἰκείας ἔτυχε προσηγορίας, ὀνομασθέντα Βάραθρα. 31. Ἡμεῖς δ’ ἐπεὶ τὰ περὶ τῶν ἀπὸ τῆς χέρσου τριῶν μερῶν τῶν ὀχυρούντων τὴν Αἴγυπτον διήλθομεν, προσθήσομεν τοῖς εἰρημένοις τὸ λειπόμενον. ἡ τετάρτη τοίνυν πλευρὰ πᾶσα σχεδὸν ἀλιμένῳ θαλάττῃ προσκλυζομένη προβέβληται τὸ Αἰγύπτιον πέλαγος, ὃ τὸν μὲν παράπλουν ἔχει μακρότατον, τὴν δ’ ἀπόβασιν τὴν ἐπὶ τὴν χώραν δυσπροσόρμιστον· ἀπὸ γὰρ Παραιτονίου τῆς Λιβύης ἕως Ἰόπης τῆς ἐν τῇ Κοίλῃ Συρίᾳ, ὄντος τοῦ παράπλου σταδίων σχεδὸν πεντακισχιλίων, οὐκ ἔστιν εὑρεῖν ἀσφαλῆ λιμένα πλὴν τοῦ Φάρου. χωρὶς δὲ τούτων ταινία παρ’ ὅλην σχεδὸν τὴν Αἴγυπτον παρήκει τοῖς ἀπείροις τῶν προσπλεόντων ἀθεώρητος· διόπερ οἱ τὸν ἐκ πελάγους κίνδυνον ἐκπεφευγέναι νομίζοντες, καὶ διὰ τὴν ἄγνοιαν ἄσμενοι πρὸς τὴν γῆν καταπλέοντες, ἐξαίφνης ἐποκελλόντων τῶν σκαφῶν ἀνελπίστως ναυαγοῦσιν· ἔνιοι δὲ διὰ τὴν ταπεινότητα τῆς χώρας οὐ δυνάμενοι προϊδέσθαι τὴν γῆν λανθάνουσιν ἑαυτοὺς ἐκπίπτοντες οἱ μὲν εἰς ἑλώδεις καὶ λιμνάζοντας τόπους, οἱ δ’ εἰς χώραν ἔρημον. ἡ μὲν οὖν Αἴγυπτος πανταχόθεν φυσικῶς ὠχύρωται τὸν εἰρημένον τρόπον, τῷ δὲ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

εἶναι στήν ἄκρη. Αὐτά λοιπόν τά ἐκτεταμένα τέλματα ἔλαβαν ἕνα ὄνομα, τό ὁποῖο ταιριάζει στήν φύσι τους, ὅπως τήν περιγράψαμε, ὠνομάσθηκαν δηλ. Βάραθρα. 31. Τώρα ἀφοῦ μιλήσαμε γιά τίς τρεῖς πλευρές πού προστατεύουν τήν Αἴγυπτο ἀπό ξηρᾶς, θά προσθέσουμε σέ αὐτά καί τό ὑπολειπόμενο. 2. Ὅλη λοιπόν ἡ τετάρτη πλευρά βρέχεται ἀπό θάλασσα καί εἶναι σχεδόν ἀλίμενη. Προστατεύεται λοιπόν ἔτσι ἀπό τό Αἰγύπτιο πέλαγος, τό ὁποῖο ἐκτείνεται μπροστά της. Ὁ παράπλους τῆς Αἰγύπτου εἶναι ἐξαιρετικά μακρύς καί ἡ προσέγγισις στήν ξηρά πολύ δύσκολη. Ἐπειδή ἀπό τό Παραιτόνιο τῆς Λιβύης50 ὥς τήν Ἰόπη51 στήν Κοίλη Συρία ὁ παράπλους εἶναι σχεδόν πέντε χιλιάδες στάδια κι’ εἶναι ἀδύνατο σέ ὅλη τήν ἀκτή νά βρῆς κάπου ἀσφαλῆ λιμένα, ἐκτός ἀπό τόν Φάρο52. 3. Ἀλλά καί πέρα ἀπ’ αὐτά, σέ ὅλο σχεδόν τό μῆκος τῆς ἀκτῆς ἁπλώνεται μία λωρίδα ἀμμώδης, τήν ὁποία δέν μποροῦν νά τήν διακρίνουν ὅσοι προσεγγίζουν γιά πρώτη φορά. 4. Γι’ αὐτό ὅσοι νομίζουν, ὅτι διέφυγαν τόν κίνδυνο τῆς θάλασσας καί κατευθύνονται στήν ξηρά γεμᾶτοι χαρά ἀπό ἄγνοια, ξαφνικά προσαράζουν τά πλοῖα τους καί ναυαγοῦν ἀπροσδόκητα. 5. Μερικοί μάλιστα πού δέν μποροῦν νά διακρίνουν ἐγκαίρως τήν ξηρά, ἐπειδή ἡ χώρα εἶναι χαμηλή, χωρίς νά τό καταλάβουν, πέφτουν ἄλλοι πάνω σέ ἑλώδεις ἤ λιμνάζουσες ἐκτάσεις καί ἄλλοι σέ ἔρημη περιοχή. 6. Ἔτσι λοιπόν ἡ Αἴγυπτος εἶναι φυσικά ὠχυρωμένη ἀπ’ ὅλες τίς πλευρές, μέ τόν τρόπο πού περιγράψαμε. Τό σχῆμα της

50. Τό Παραιτόνιον ἦταν λιμένας ἐπί τῆς Λιβυκῆς ἀκτῆς, εὑρισκόμενος σέ ἀπόστασι 1500 σταδίων δυτικῶς τῆς Ἀλεξανδρείας. Σέ αὐτόν ἐστάθμευσε ὁ Μ. Ἀλέξανδρος, ὅταν μετέβαινε στό ἱερό τοῦ Ἄμμωνος Διός καί ἐκεῖ προσωρμίσθηκε ὁ Ἀντώνιος μετά τήν ἧττα του στό Ἄκτιο. 51. Ἡ Ἰόππη ἤ Ἰόπη ἦταν ἀρχικῶς φοινικικός οἰκισμός (Γιαπποῦ ἤ Ἰαπποῦ), ἐπί τοῦ ὁποίου ἱδρύθη ἡ μεταγενεστέρα πόλις τῶν Φιλισταίων, ἐκ Κρήτης προερχομένων.

Κατά τήν παράδοσι, σέ ἕνα βράχο τῆς περιοχῆς τῆς Ἱόππης ὁ Περσεύς ἐφόνευσε τό θαλάσσιο τέρας γιά νά ἐλευθερώση τήν Ἀνδρομέδα, πού ἦταν δεμένη ἐκεῖ. 52. Τήν νησῖδα Φάρος, εὑρισκομένη πρό τοῦ Κανωβικοῦ δέλτα τοῦ Νείλου ἕνωσε μέ τήν ξηρά ὁ Ἀλέξανδρος καί ἐδημιούργησε τόν λιμένα τῆς Ἀλεξανδρείας. Ἐπ’ αὐτῆς ἐκτίσθη μεγαλοπρεπής φάρος, ἕνα ἀπό τά ἑπτά θαύματα τῆς ἀρχαιότητος. Τό ὄνομά της ἡ νησίδα ὀφείλει στόν Φάρο, κυβερνήτη τῆς ὁλκάδος, μέ τήν ὁποία ἡ Ἑλένη τοῦ Μενελάου ἀνεχώρησε ἐκ Τροίας ἐπιστρέφουσα στήν Λακεδαίμονα.

108

109

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

σχήματι παραμήκης οὖσα δισχιλίων μὲν σταδίων ἔχει τὴν παραθαλάττιον πλευράν, εἰς μεσόγειον δ’ ἀνήκει σχεδὸν ἐπὶ σταδίους ἑξακισχιλίους. πολυανθρωπίᾳ δὲ τὸ μὲν παλαιὸν πολὺ προέσχε πάντων τῶν γνωριζομένων τόπων κατὰ τὴν οἰκουμένην, καὶ καθ’ ἡμᾶς δὲ οὐδενὸς τῶν ἄλλων δοκεῖ λείπεσθαι· ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν ἀρχαίων χρόνων ἔσχε κώμας ἀξιολόγους καὶ πόλεις πλείους τῶν μυρίων καὶ ὀκτακισχιλίων, ὡς ἐν ταῖς ἱεραῖς ἀναγραφαῖς ὁρᾶν ἔστι κατακεχωρισμένον, ἐπὶ δὲ Πτολεμαίου τοῦ Λάγου πλείους τῶν τρισμυρίων ἠριθμήθησαν, ὧν τὸ πλῆθος διαμεμένηκεν ἕως τῶν καθ’ ἡμᾶς χρόνων. τοῦ δὲ σύμπαντος λαοῦ τὸ μὲν παλαιόν φασι γεγονέναι περὶ ἑπτακοσίας μυριάδας, καὶ καθ’ ἡμᾶς δὲ οὐκ ἐλάττους εἶναι τούτων. διὸ καὶ τοὺς ἀρχαίους βασιλεῖς ἱστοροῦσι κατὰ τὴν Αἴγυπτον ἔργα μεγάλα καὶ θαυμαστὰ διὰ τῆς πολυχειρίας κατασκευάσαντας ἀθάνατα τῆς ἑαυτῶν δόξης ἀπολιπεῖν ὑπομνήματα. ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων τὰ κατὰ μέρος μικρὸν ὕστερον ἀναγράψομεν, περὶ δὲ τῆς τοῦ ποταμοῦ φύσεως καὶ τῶν κατὰ τὴν χώραν ἰδιωμάτων νῦν διέξιμεν. 32. Ὁ γὰρ Νεῖλος φέρεται μὲν ἀπὸ μεσημβρίας ἐπὶ τὴν ἄρκτον, τὰς πηγὰς ἔχων ἐκ τόπων ἀοράτων, οἳ κεῖνται τῆς ἐσχάτης Αἰθιοπίας κατὰ τὴν ἔρημον, ἀπροσίτου τῆς χώρας οὔσης διὰ τὴν τοῦ καύματος ὑπερβολήν. μέγιστος δ’ ὢν τῶν ἁπάντων ποταμῶν καὶ πλείστην γῆν διεξιὼν καμπὰς ποιεῖται μεγάλας, ποτὲ μὲν ἐπὶ τὴν ἀνατολὴν καὶ τὴν Ἀραβίαν ἐπιστρέφων, ποτὲ δ’ ἐπὶ τὴν δύσιν καὶ τὴν Λιβύην ἐκκλίνων· φέρεται γὰρ ἀπὸ τῶν Αἰθιοπικῶν ὀρῶν μέχρι τῆς εἰς θάλατταν ἐκβολῆς στάδια μάλιστά πως μύρια καὶ δισχίλια σὺν αἷς ποιεῖται καμπαῖς.

εἶναι ἐπίμηκες κι’ ἡ παραθαλάσσια πλευρά ἔχει μῆκος δύο χιλιάδων σταδίων, ἐνῶ ἡ μεσογειακή φθάνει σχεδόν τίς ἕξι χιλιάδες στάδια. Στήν πυκνότητα τοῦ πληθυσμοῦ τούς παλαιούς χρόνους ὑπερεῖχε ἀπ’ ὅλες τίς γνωστές χῶρες τῆς οἰκουμένης, ἀλλά καί στήν ἐποχή μας φαίνεται ὅτι δέν ὑστερεῖ ἀπό καμμία ἄλλη χώρα. 7. Στούς ἀρχαίους χρόνους εἶχε περισσότερες ἀπό δεκαοκτώ χιλιάδες ἀξιόλογες πόλεις καί χωριά μαζί, πού εἶναι καταχωρημένα στά ἱερά ἀρχεῖα, ὅπου μπορεῖ κάποιος νά τό διαπιστώση, ἐνῶ ἐπί τοῦ Πτολεμαίου τοῦ Λάγου53 ἔχουν ὑπολογισθῆ σέ τριάντα χιλιάδες κι’ ὁ ἀριθμός αὐτός παραμένει μέχρι σήμερα. 8. Ὁ συνολικός πληθυσμός τῆς Αἰγύπτου λέγουν ὅτι τούς παλαιούς χρόνους ἦταν κάπου ἑπτά ἑκατομμύρια, ἀλλά καί σήμερα δέν εἶναι λιγώτερος54. 9. Γι’ αὐτόν τόν λόγο διηγοῦνται ὅτι οἱ ἀρχαῖοι βασιλεῖς κατεσκεύασαν μεγάλα καί θαυμαστά ἔργα μέ τά ἄφθονα χέρια πού διέθεταν καί ἄφησαν ἀθάνατα μνημεῖα τῆς δόξης τους. Ἀλλά γι’ αὐτά θά μιλήσουμε λεπτομερῶς λίγο παρακάτω. Τώρα θά ἀσχοληθοῦμε μέ τήν φύσι τοῦ ποταμοῦ καί τά ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά τῆς χώρας. 32. Ὁ Νεῖλος κυλάει ἀπό τόν νότο πρός τόν βορρᾶ κι’ ἔχει τίς πηγές του σέ περιοχές ἀόρατες, πού εὑρίσκονται στίς ἐσχατιές τῆς Αἰθιοπίας, στήν ἔρημο, σέ μία περιοχή δηλ. πού εἶναι ἀπρόσιτη ἐξ αἰτίας τοῦ ὑπερβολικοῦ καύσωνος. 2. Εἶναι ὁ μεγαλύτερος ἀπ’ ὅλους τούς ποταμούς καί καθώς διασχίζει μία ἀπέραντη ἔκτασι, κάνει μεγάλες στροφές, ἄλλοτε στρίβει πρός ἀνατολάς κατά τήν Ἀραβία κι ἄλλοτε πάλι γυρίζει πρός δυσμάς, κατά τήν Λιβύη. Τό ρεῦμα του ἀπό τά Αἰθιοπικά ὄρη ὥς τίς ἐκβολές του στήν θάλασσα ἔχει μῆκος περίπου δώδεκα χιλιά-

53. Ὁ Πτολεμαῖος ὁ Λάγου ἤ Σωτήρ Α´ κατήγετο ἀπό τήν Ἐορδαία ἤ Ὀρεστιάδα τῆς Μακεδονίας καί ἦταν στρατηγός τοῦ Μεγ. Ἀλεξάνδρου, μετά τόν θάνατο τοῦ ὁποίου ἔγινε κυβερνήτης τῆς Αἰγύπτου καί τό 304 π.Χ. ἀνεκηρύχθη βασιλεύς αὐτῆς. Εἶναι ὁ θεμελιωτής τοῦ Ἑλληνικοῦ βασιλείου τῆς Αἰγύπτου. Ἵδρυσε τό

Μουσεῖο, κατέστησε τήν Ἀλεξάνδρεια πνευματικό κέντρο τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἐξετέλεσε μεγάλα ἀρδευτικά καί συγκοινωνιακά ἔργα καί ἐφρόντισε γενικῶς γιά τήν προαγωγή τῆς χώρας του. 54. Ὁ Διόδωρος στό ΙΖ´ βιβλίο γράφει ὅτι οἱ «ἐλεύθεροι» κάτοικοι τῆς Ἀλεξανδρείας ὑπερέβαιναν τίς 300.000.

110

111

7

8

9

2

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

8

9

10

κατὰ δὲ τοὺς ὑποκάτω τόπους συστέλλεται τοῖς ὄγκοις ἀεὶ μᾶλλον, ἀποσπωμένου τοῦ ῥεύματος ἐπ’ ἀμφοτέρας τὰς ἠπείρους. τῶν δ’ ἀποσχιζομένων μερῶν τὸ μὲν εἰς τὴν Λιβύην ἐκκλῖνον ὑφ’ ἅμμου καταπίνεται τὸ βάθος ἐχούσης ἄπιστον, τὸ δ’ εἰς τὴν Ἀραβίαν ἐναντίως εἰσχεόμενον εἰς τέλματα παμμεγέθη καὶ λίμνας ἐκτρέπεται μεγάλας καὶ περιοικουμένας γένεσι πολλοῖς. εἰς δὲ τὴν Αἴγυπτον ἐμβάλλει τῇ μὲν δέκα σταδίων, τῇ δ’ ἔλαττον τούτων, οὐκ ἐπ’ εὐθείας φερόμενος, ἀλλὰ καμπὰς παντοίας ποιούμενος· ποτὲ μὲν γὰρ ἑλίττεται πρὸς τὴν ἕω, ποτὲ δὲ πρὸς τὴν ἑσπέραν, ἔστι δ’ ὅτε πρὸς τὴν μεσημβρίαν, εἰς τοὐπίσω λαμβάνων τὴν παλίρροιαν. ὄρη γὰρ ἐξ ἑκατέρου μέρους τοῦ ποταμοῦ παρήκει, πολλὴν μὲν τῆς παραποταμίας ἐπέχοντα, διειλημμένα δὲ φάραγξι κατακρήμνοις καὶ στενοπόροις, αἷς ἐμπῖπτον τὸ ῥεῦμα παλισσυτεῖ διὰ τῆς πεδιάδος, καὶ πρὸς τὴν μεσημβρίαν ἐφ’ ἱκανὸν τόπον ἐνεχθὲν πάλιν ἐπὶ τὴν κατὰ φύσιν φορὰν ἀποκαθίσταται. τηλικαύτην δ’ ἔχων ὑπεροχὴν ἐν πᾶσιν ὁ ποταμὸς οὗτος μόνος τῶν ἄλλων ἄνευ βίας καὶ κυματώδους ὁρμῆς τὴν ῥύσιν ποιεῖται, πλὴν ἐν τοῖς καλουμένοις καταρράκταις. τόπος γάρ τίς ἐστι μήκει μὲν ὡς δέκα σταδίων, κατάντης δὲ καὶ κρημνοῖς συγκλειόμενος εἰς στενὴν ἐντομήν, ἅπας δὲ τραχὺς καὶ φαραγγώδης, ἔτι δὲ πέτρους ἔχων πυκνοὺς καὶ μεγάλους ἐοικότας σκοπέλοις· τοῦ δὲ ῥεύματος περὶ τούτους σχιζομένου βιαιότερον καὶ πολλάκις διὰ τὰς ἐγκοπὰς ἀνακλωμένου πρὸς ἐναντίαν τὴν καταφορὰν συνίστανται δῖναι θαυμασταί· πᾶς δ’ ὁ μεσάζων τόπος ὑπὸ τῆς παλιρροίας ἀφροῦ τε πληροῦται καὶ τοῖς προσιοῦσι μεγάλην παρέχεται κατάπληξιν· καὶ γὰρ ἡ καταφορὰ τοῦ ποταμοῦ οὕτως ἐστὶν ὀξεῖα καὶ βίαιος ὥστε δοκεῖν μηδὲν βέλους διαφέρειν. κατὰ δὲ τὴν πλήρωσιν τοῦ Νείλου, τῶν σκοπέλων κατακλυζομένων καὶ παντὸς τοῦ τραχύνοντος

112

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

δων σταδίων μαζί μέ τίς στροφές πού κάνει. 3. Στά χαμηλότερα μέρη περιορίζεται ὁλοένα καί περισσότερο ὁ ὄγκος τοῦ νεροῦ, καθώς τό ρεῦμα του διασπᾶται καί διαρρέει πρός τίς δύο ἠπείρους. 4. Τώρα ἀπό τά ρεύματα πού ἀποσχίζονται ἐκεῖνο πού κατευθύνεται κατά τήν Λιβύη καταπίνεται ἀπό τήν ἄμμο, πού ἔχει ἀπίστευτο βάθος, ἐνῶ τό ἄλλο πού πάει στήν ἀντίθετη κατεύθυνσι, πρός τήν Ἀραβία, διαχέεται σέ ἀπέραντα τέλματα καί διαρρέει σέ μεγάλες λίμνες πού γύρω τους κατοικοῦν πολλοί λαοί. 5. Ἐκεῖ πού εἰσέρχεται στήν Αἴγυπτο ἔχει πλάτος ἀλλοῦ δέκα σταδίων κι’ ἀλλοῦ λιγώτερων καί τό ρεῦμα του δέν προχωρεῖ σέ εὐθεῖα γραμμή, ἀλλά κάνει κάθε εἴδους στροφές. Ἄλλοτε στρίβει πρός τήν ἀνατολή, ἄλλοτε πρός τήν δύσι, κάποτε πρός νότον, γιά νά γυρίση πάλι πρός τά πίσω. 6. Ἐπειδή κι’ ἀπό τίς δύο ὄχθες τοῦ ποταμοῦ ὑψώνονται ὄρη σέ μεγάλη ἔκτασι κατά μῆκος τοῦ ποταμοῦ, πού σχηματίζουν στενά καί ἀπότομα φαράγγια, μέσα στά ὁποῖα ὁρμᾶ τό ρεῦμα τοῦ ποταμοῦ καί ξεχύνεται πάλι στήν πεδιάδα καί ἀφοῦ προχωρήση ἀρκετά πρός νότον, ἀποκαθίσταται πάλι στήν φυσική του κοίτη. 7. Καθώς ὑπερέχει λοιπόν τόσο πολύ ἀπ’ ὅλους τούς ποταμούς ὁ Νεῖλος εἶναι ὁ μόνος πού κυλάει χωρίς βία κι’ ἀφρισμένα κύματα ἐκτός μόνο ἀπό τούς λεγομένους καταρράκτες. 8. Αὐτό τό μέρος ἔχει μῆκος κάπου δέκα σταδίων, κατηφορίζει ἀπότομα μέ γκρεμούς πού συγκλίνουν σέ μία στενή ρωγμή, σέ ὅλο του τό μῆκος εἶναι ἕνα ἀπάτητο φαράγγι μέ πελώριους βράχους πού μοιάζουν μέ σκοπέλους. Καί καθώς τό ρεῦμα σπάει ἐπάνω τους καί σκίζεται μέ ὁρμή καί συχνά γυρίζει πρός τά πίσω, σχηματίζονται θαυμαστές δίνες. 9. Κι’ ὅλος ὁ ἐνδιάμεσος χῶρος γεμίζει ἀφρούς ἀπό τήν παλίρροια καί προκαλεῖ μεγάλο φόβο σέ αὐτούς πού πλησιάζουν. Καί πράγματι ἡ ὁρμή τοῦ ποταμοῦ εἶναι τόσο δυνατή καί βίαιη, ὥστε φαίνεται ὅτι δέν διαφέρει καθόλου ἀπό τήν ὁρμή τοῦ βέλους. 10. Στήν ἐποχή τῶν πλημμυρῶν τοῦ Νείλου, ὅταν οἱ σκόπελοι κατακλύζωνται ἀπό τά 113

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τόπου τῷ πλήθει τοῦ ῥεύματος καλυπτομένου, καταπλέουσι μέν τινες κατὰ τοῦ καταρράκτου λαμβάνοντες ἐναντίους τοὺς ἀνέμους, ἀναπλεῦσαι δὲ οὐδεὶς δύναται, νικώσης τῆς τοῦ ποταμοῦ βίας πᾶσαν ἐπίνοιαν ἀνθρωπίνην. καταρράκται μὲν οὖν εἰσι τοιοῦτοι πλείους, μέγιστος δ’ ὁ πρὸς τοῖς μεθορίοις τῆς Αἰθιοπίας τε καὶ τῆς Αἰγύπτου. 33. Περιείληφε δ’ ὁ ποταμὸς καὶ νήσους ἐν αὑτῷ, κατὰ μὲν τὴν Αἰθιοπίαν ἄλλας τε πλείους καὶ μίαν εὐμεγέθη, τὴν ὀνομαζομένην Μερόην, ἐν ᾗ καὶ πόλις ἐστὶν ἀξιόλογος ὁμώνυμος τῇ νήσῳ, κτίσαντος αὐτὴν Καμβύσου καὶ θεμένου τὴν προσηγορίαν ἀπὸ τῆς μητρὸς αὐτοῦ Μερόης. ταύτην δὲ τῷ μὲν σχήματί φασιν ὑπάρχειν θυρεῷ παραπλησίαν, τῷ δὲ μεγέθει πολὺ προέχειν τῶν ἄλλων νήσων τῶν ἐν τούτοις τοῖς τόποις· τὸ μὲν γὰρ μῆκος αὐτῆς εἶναι λέγουσι σταδίων τρισχιλίων, τὸ δὲ πλάτος χιλίων. ἔχειν δ’ αὐτὴν καὶ πόλεις οὐκ ὀλίγας, ὧν ἐπιφανεστάτην ὑπάρχειν τὴν Μερόην. παρήκειν δὲ τῆς νήσου τὸν περικλυζόμενον πάντα τόπον ἀπὸ μὲν τῆς Λιβύης θῖνας ἔχοντας ἅμμου μέγεθος ἀέριον, ἀπὸ δὲ τῆς Ἀραβίας κρημνοὺς κατερρωγότας. ὑπάρχειν δ’ ἐν αὐτῇ καὶ μέταλλα χρυσοῦ τε καὶ ἀργύρου καὶ σιδήρου καὶ χαλκοῦ· πρὸς δὲ τούτοις ἔχειν πλῆθος ἐβένου, λίθων τε πολυτελῶν γένη παντοδαπά. καθόλου δὲ τοσαύτας νήσους ποιεῖν τὸν ποταμὸν ὥστε τοὺς ἀκούοντας μὴ ῥᾳδίως πιστεῦσαι· χωρὶς γὰρ τῶν περικλυζομένων τόπων ἐν τῷ καλουμένῳ Δέλτα τὰς ἄλλας εἶναι νήσους πλείους τῶν ἑπτακοσίων, ὧν τὰς μὲν ὑπὸ Αἰθιόπων ἐπαντλουμένας γεωργεῖσθαι κέγχρῳ, τὰς δὲ πλήρεις ὑπάρχειν

νερά κι’ ὅλος ὁ βραχώδης ὄγκος σκεπάζεται ἀπό τό φουσκωμένο ρεῦμα, μερικοί κατεβαίνουν τούς καταρράκτες μέ ἀντίθετο ἄνεμο, ἀλλά κανείς δέν μπορεῖ νά πλεύση πρός τά ἐπάνω, ἐπειδή ἡ ὁρμή τοῦ ποταμοῦ ὑπερνικᾶ κάθε ἀνθρώπινη ἐπινόησι. 11. Τέτοιοι καταρράκτες ὑπάρχουν καί σήμερα πολλοί, ἀλλά ὁ μεγαλύτερος εἶναι αὐτός πού εὑρίσκεται στά σύνορα τῆς Αἰθιοπίας καί τῆς Αἰγύπτου. 33. Ὁ Νεῖλος ἔχει στά νερά του καί νησιά, πολλά ἀπό τά ὁποῖα εἶναι στήν Αἰθιοπία, κι’ ἀνάμεσά τους ἕνα ἀρκετά μεγάλο πού ὀνομάζεται Μερόη55. Στήν νῆσο αὐτή ὑπάρχει καί μία ἀξιόλογη πόλις, πού ἔχει τό ἴδιο ὄνομα, κτισμένη ἀπό τόν Καμβύση, ὁ ὁποῖος τῆς ἔδωσε τό ὄνομα τῆς μητέρας του Μερόης. 2. Αὐτή ἡ νῆσος, λέγουν, ἔχει σχῆμα ὅμοιο μέ μακριά ἀσπίδα καί στό μέγεθος ὑπερέχει κατά πολύ τῶν ἄλλων νήσων σέ αὐτά τά μέρη. Λέγουν ὅτι τό μῆκος της εἶναι τριῶν χιλιάδων σταδίων καί τό πλάτος της χιλίων. Κι’ ἔχει ὄχι καί λίγες πόλεις, ἀπό τίς ὁποῖες πιό ὀνομαστή εἶναι ἡ Μερόη. 3. Σέ ὅλο τό μῆκος τῶν ἀκτῶν τῆς νήσου, πού βρέχονται ἀπό τόν ποταμό, πρός τό μέρος τῆς Λιβύης ὑπάρχουν ἀμμουδιές μέ ἄπειρη ποσότητα ἄμμου, ἐνῶ πρός τό μέρος τῆς Ἀραβίας ὑπάρχουν βράχοι ἀπόκρημνοι. Λέγουν ἀκόμα ὅτι ὑπάρχουν στήν νῆσο μεταλλεύματα χρυσοῦ καί ἀργύρου καί σιδήρου καί χαλκοῦ. Κι’ ἀκόμα ὅτι ἔχει πολύν ἔβενο καί παντός εἴδους πολυτίμους λίθους. 4. Γενικά ὁ ποταμός σχηματίζει τόσο πολλές νήσους, ὥστε ὅσοι τό ἀκοῦνε μέ δυσκολία τό πιστεύουν. Διότι ἐκτός ἀπό τίς περιοχές πού βρέχονται ὁλόγυρα ἀπό τόν ποταμό, στό λεγόμενο Δέλτα οἱ ὑπόλοιπες νῆσοι εἶναι πάνω ἀπό ἑπτακόσιες. Ἀπ’ αὐτές ἄλλες ἀρδεύονται ἀπό τούς Αἰθίοπες καί καλλιεργοῦνται μέ κεχρί, ἐνῶ ἄλλες

55. Οἱ ἀρχαῖοι γεωγράφοι ἀναφέρουν πόλι Καμβούση (Πλίνιος) ἤ Καμβύσου Ταμιεῖα (Πτολεμ.), πιστεύοντας ὅτι εἶχε κτισθῆ ἀπό τόν Πέρση Βασιλέα. Ὁ Ἰώσηπος ἀναφέρει (Ἀρχ. Ἰουδ. Β´, 10, Ζ) ὅτι ὁ Καμβύσης μετωνόμασε τήν πόλι Σαβά σέ Μερόη. Οἱ περί τήν Μερόη 80 περίπου πυραμίδες εἶναι οἱ ἀρχαιότερες τῆς πε-

ριοχῆς. Στόν μεγάλο ναό τῆς Ἰψαμπούλ ὑπάρχουν τέσσερεις κολοσσοί τοῦ Ραμσῆ Β´. Στήν βάσι τοῦ νοτίου κολοσσοῦ ἀναγινώσκεται ἡ περίφημος Ἑλληνική ἐπιγραφή, τήν ὁποία ἐχάραξαν τό 660 π.Χ. οἱ στρατηγοί τοῦ Ψαμμητίχου, ὅταν ἔφθασαν ἐκεῖ γιά νά ἀναχαιτίσουν τούς Αὐτομόλους.

11

2

3

4

114

115

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

7

8

9

ὄφεων καὶ κυνοκεφάλων καὶ ἄλλων θηρίων παντοδαπῶν, καὶ διὰ τοῦτο ἀπροσίτους εἶναι τοῖς ἀνθρώποις. ὁ δ’ οὖν Νεῖλος κατὰ τὴν Αἴγυπτον εἰς πλείω μέρη σχιζόμενος ποιεῖ τὸ καλούμενον ἀπὸ τοῦ σχήματος Δέλτα. τούτου δὲ τὰς μὲν πλευρὰς καταγράφει τὰ τελευταῖα τῶν ῥευμάτων, τὴν δὲ βάσιν ἀναπληροῖ τὸ δεχόμενον πέλαγος τὰς ἐκβολὰς τοῦ ποταμοῦ. ἐξίησι δ’ εἰς τὴν θάλατταν ἑπτὰ στόμασιν, ὧν τὸ μὲν πρὸς ἕω κεκλιμένον καὶ πρῶτον καλεῖται Πηλουσιακόν, τὸ δὲ δεύτερον Τανιτικόν, εἶτα Μενδήσιον καὶ Φατνιτικὸν καὶ Σεβεννυτικόν, ἔτι δὲ Βολβίτινον, καὶ τελευταῖον Κανωβικόν, ὅ τινες Ἡρακλεωτικὸν ὀνομάζουσιν. ἔστι δὲ καὶ ἕτερα στόματα χειροποίητα, περὶ ὧν οὐδὲν κατεπείγει γράφειν. ἐφ’ ἑκάστῳ δὲ πόλις τετείχισται διαιρουμένη τῷ ποταμῷ καὶ καθ’ ἑκάτερον μέρος τῆς ἐκβολῆς ζεύγμασι καὶ φυλακαῖς εὐκαίροις διειλημμένη. ἀπὸ δὲ τοῦ Πηλουσιακοῦ στόματος διῶρύξ ἐστι χειροποίητος εἰς τὸν Ἀράβιον κόλπον καὶ τὴν Ἐρυθρὰν θάλατταν. ταύτην δ’ ἐπεβάλετο πρῶτος κατασκευάζειν Νεκῶς ὁ Ψαμμητίχου, μετὰ δὲ τοῦτον Δαρεῖος ὁ Πέρσης, καὶ προκόψας τοῖς ἔργοις ἕως τινὸς τὸ τελευταῖον εἴασεν αὐτὴν ἀσυν-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

εἶναι γεμάτες μέ φίδια καί κυνοκέφαλους πιθήκους56 καί ἄλλες μέ παντός εἴδους ἄγρια θηρία, γι’ αὐτό εἶναι ἀπλησίαστες ἀπό τούς ἀνθρώπους. 5. Ὁ Νεῖλος λοιπόν διασχίζοντας τήν Αἴγυπτο χωρίζεται σέ περισσότερα ρεύματα καί σχηματίζει τό λεγόμενο Δέλτα ἀπό τό σχῆμα του57. 6. Τίς δύο πλευρές τοῦ Δέλτα τίς χαράσσουν τά τελευταῖα παρακλάδια τοῦ ποταμοῦ, ἐνῶ ἡ βάσις του ὁρίζεται ἀπό τήν θάλασσα, πού δέχεται τό νερό τοῦ ποταμοῦ στίς ἐκβολές του. 7. Ὁ Νεῖλος χύνεται στήν θάλασσα μέ ἑπτά στόματα, ἀπό τά ὁποῖα τό πρῶτο, ἀρχίζοντας ἀπό τήν ἀνατολική πλευρά, ὀνομάζεται Πηλουσιακό, τό δεύτερο Τανιτικό, μετά εἶναι τό Μενδήσιο καί τό Φατνιτικό καί τό Σεβεννυτικό, ἀκόμα τό Βολβίτινο καί τελευταῖο τό Κανωβικό, πού μερικοί τό ὀνομάζουν καί Ἡρακλεωτικό. 8. Ὑπάρχουν καί ἄλλα χειροποίητα στόματα, γιά τά ὁποῖα δέν ὑπάρχει κανείς εἰδικός λόγος νά γράψω. Σέ κάθε στόμα εἶναι καί μία πόλις περιτειχισμένη, ἡ ὁποία χωρίζεται ἀπό τόν ποταμό σέ δύο μέρη καί σέ κάθε πλευρά τοῦ στόματος εἶναι ἐφωδιασμένη μέ ξυλογέφυρα καί φρουρά στά ἐπίκαιρα σημεῖα. Ἀπό τό Πηλουσιακό στόμα ἀρχίζει ἕνα τεχνητό κανάλι πού βγάζει στόν Ἀραβικό κόλπο καί τήν Ἐρυθρά θάλασσα. 9. Ὁ πρῶτος πού ἀνέλαβε τήν κατασκευή του ἦταν ὁ Νεκώς58, ὁ γυιός τοῦ Ψαμμητίχου, μετά ἀπ’ αὐτόν ὁ Πέρσης Δαρεῖος, πού προχώρησε τό ἔργο ὥς ἕνα σημεῖο, ἀλλά τελικά τό

56. Αὐτοί περιγράφονται στό Βιβλίο 3,35. 57. Βορείως τοῦ Καΐρου καί σέ ἀπόστασι 869 χλμ. ἀπό τόν πρῶτο καταρράκτη ὁ Νεῖλος διαιρεῖται σέ δύο κυρίως βραχίονες, ἐκ τῶν ὁποίων ὁ μέν πρός Ἀνατολάς καταλήγει στό στόμιο τῆς Δαμιέττης, ὁ δέ πρός Δυσμάς στό στόμιο τῆς Ροζέττης. Μεταξύ αὐτῶν ἐκτείνεται ἡ περιοχή τοῦ Δέλτα, δηλ. τοῦ τριγώνου τῆς πεδιάδος τῆς Κάτω Αἰγύπτου, ἐκτάσεως 23.000 τετρ. χλμ. Ἀπό ἐκεῖ, μέ διάφορες

διώρυγες ἤ ἄλλες μικρότερες διακλαδώσεις, ὁ Νεῖλος χύνεται στήν Μεσόγειο θάλασσα. 58. Πρόκειται γιά τόν Φαραώ Νεκῶ Β´, ἔγγονο τοῦ Νεκῶ Α´. Αὐτός ἀνασυνέταξε τήν χώρα του, κατεσκεύασε μέ Ἕλληνες μηχανικούς ναυπηγεῖα καί ναυστάθμους καί κατήρτισε στόλο, ἀφοῦ κατήργησε τά παλαιά σκάφη καί ἀντικατέστησε μέ τριήρεις. Ἐξεστράτευσε κατά τῆς Συρίας, τήν ὁποία κατέλαβε, καί κατόπιν ἐνίκησε τόν βασιλέα τῶν Ἰουδαίων Ἰωσία. Ἐβασίλευσε κατά τήν περίοδο 609-595 μ.Χ. Ἐπί τῶν ἡμερῶν του ἔγινε ὁ περίφημος περίπλους τῆς Ἀφρικῆς μέ Αἰγυπτιακά πλοῖα, τά ὁποῖα ἐξεκίνησαν ἀπό τήν Ἐρυθρά θάλασσα καί ἐπέστρεψαν στήν Μεσόγειο.

116

117

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

10

11

12

2

τέλεστον· ἐδιδάχθη γὰρ ὑπό τινων ὅτι διορύξας τὸν ἰσθμὸν αἴτιος ἔσται τοῦ κατακλυσθῆναι τὴν Αἴγυπτον· μετεωροτέραν γὰρ ἀπεδείκνυον ὑπάρχειν τῆς Αἰγύπτου τὴν Ἐρυθρὰν θάλατταν. ὕστερον δὲ ὁ δεύτερος Πτολεμαῖος συνετέλεσεν αὐτήν, καὶ κατὰ τὸν ἐπικαιρότατον τόπον ἐμηχανήσατό τι φιλότεχνον διάφραγμα. τοῦτο δ’ ἐξήνοιγεν, ὁπότε βούλοιτο διαπλεῦσαι, καὶ ταχέως πάλιν συνέκλειεν, εὐστόχως ἐκλαμβανομένης τῆς χρείας. ὁ δὲ διὰ τῆς διώρυχος ταύτης ῥέων ποταμὸς ὀνομάζεται μὲν ἀπὸ τοῦ κατασκευάσαντος Πτολεμαῖος, ἐπὶ δὲ τῆς ἐκβολῆς πόλιν ἔχει τὴν προσαγορευομένην Ἀρσινόην. 34. Τὸ δ’ οὖν Δέλτα τῇ Σικελίᾳ τῷ σχήματι παραπλήσιον ὑπάρχον τῶν μὲν πλευρῶν ἑκατέραν ἔχει σταδίων ἑπτακοσίων καὶ πεντήκοντα, τὴν δὲ βάσιν θαλάττῃ προσκλυζομένην σταδίων χιλίων καὶ τριακοσίων. ἡ δὲ νῆσος αὕτη πολλαῖς διώρυξι χειροποιήτοις διείληπται καὶ χώραν περιέχει καλλίστην τῆς Αἰγύπτου. ποταμόχωστος γὰρ οὖσα καὶ κατάρρυτος πολλοὺς καὶ παντοδαποὺς ἐκφέρει καρπούς, τοῦ μὲν ποταμοῦ διὰ τὴν κατ’ ἔτος ἀνάβασιν νεαρὰν ἰλὺν ἀεὶ καταχέοντος, τῶν δ’ ἀνθρώπων ῥᾳδίως ἅπασαν ἀρδευόντων διά τινος μηχανῆς, ἣν ἐπενόησε μὲν Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος, ὀνομάζεται δὲ ἀπὸ τοῦ σχήματος κοχλίας.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἄφησε ἀτελείωτο. 10. Ἐπειδή ἔμαθε ἀπό κάποιους, ὅτι ἄν ἀνοίξη τήν διώρυγα πέρα –πέρα θά γίνη αἴτιος νά κατακλυσθῆ ἡ Αἴγυπτος. Διότι ἀπεδείκνυαν ὅτι ἡ Ἐρυθρά θάλασσα59 εὑρίσκεται ψηλότερα ἀπό τήν Αἴγυπτο. 11. Ἀργότερα ὁ δεύτερος Πτολεμαῖος τήν ἀποτελείωσε καί στό πιό κατάλληλο σημεῖο μηχανεύθηκε ἕνα τεχνητό διάφραγμα. Αὐτό τό ἄνοιγε, ὁσάκις ἐπιθυμοῦσε νά διαπλεύση καί τό ἔκλεινε πάλι ἀμέσως μ’ ἕνα μηχανισμό πού λειτουργεῖ εὔστοχα. 12. Ὁ ποταμός πού διέρχεται μέσα ἀπό τήν διώρυγα ὀνομάζεται Πτολεμαῖος ἀπό τόν ἱδρυτή τοῦ καναλιοῦ καί στήν ἐκβολή του ἔχει μία πόλι, πού ὀνομάζεται Ἀρσινόη60. 34. Τό Δέλτα τοῦ Νείλου61 μοιάζει στό σχῆμα πάρα πολύ μέ τήν Σικελία καί κάθε μία ἀπό τίς δύο πλευρές του ἔχει μῆκος ἑπτακοσίων πενήντα σταδίων, ἐνῶ ἡ βάσις του πού βρέχεται ἀπό τήν θάλασσα ἔχει μῆκος χιλίων τριακοσίων σταδίων. 2. Αὐτή ἡ νῆσος διατέμνεται ἀπό πολλά τεχνητά κανάλια καί περιέχει τήν ὡραιότερη γῆ τῆς Αἰγύπτου. Διότι, καθώς τό ἔδαφος ἔχει σχηματισθῆ ἀπό τίς προσχώσεις τοῦ ποταμοῦ καί εἶναι πλημμυρισμένο στά νερά, παράγει ἄφθονους καί παντός εἴδους καρπούς, ἀφοῦ ὁ ποταμός κάθε χρόνο πλημμυρίζει κι’ ἀφήνει πάνω στό ἔδαφος καινούργια ἰλύ κι’ οἱ ἄνθρωποι μποροῦν εὔκολα καί ποτίζουν τήν γῆ μ’ ἕνα μηχάνημα, πού ἐπενόησε ὁ Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος κι’ ὀνομάζεται ἀπό τό σχῆμα του κοχλίας.

59. Ὁ Διόδωρος φαίνεται ὅτι χρησιμοποιεῖ καί τήν σημερινή ὀνομασία γιά τήν θάλασσα πού χωρίζει τήν Ἀφρική ἀπό τήν Ἀραβική χερσόνησο, δηλ. τήν Ἐρυθρά θάλασσα. 60. Ἡ Ἀρσινόη ἤ Κλεοπατρίς ἤ Κλύσμα εὑρίσκετο πλησίον τοῦ σημερινοῦ Σουέζ ἤ ἀκριβέστερα στό σημεῖο ὅπου ἀπέληγε ὁ ποταμός πού ὠνομάσθη Πτολεμαῖος ὁ ὁποῖος ἐτερμάτιζε τήν διώρυγα διά τῆς ὁποίας ἐπετεύχθη ἡ ἕνωσις τοῦ Πηλουσιακοῦ στομίου τοῦ Νείλου πρός τόν μυχό τοῦ Ἡρωοπολίτου κόλπου (νῦν κόλπου τοῦ Σουέζ). Ἡ διώρυγα ἐκείνη, περατωθεῖσα ὑπό τοῦ Πτολεμαίου, ἐξετιμᾶτο ὡς ἔργο ἀξιοθαύμαστο.

61. Οἱ Ἕλληνες ὠνόμασαν Δέλτα τά μέρη ἐκεῖνα τά περιεχόμενα ὑπό τῶν ρείθρων ἑνός ποταμοῦ ἤ ὑπό τῶν θαλασσίων ὑδάτων τά ὁποῖα σχηματίζουν ἕνα τρίγωνο, ὅπως τό γράμμα Δ. Ἡ λέξις Δέλτα οὐδέποτε ἦτο σέ χρῆσι ἀπό τούς Αἰγυπτίους γιά τήν ὀνομασία τοῦ μέρους αὐτοῦ τῆς χώρας τους. Μόνον ὁ Στέφανος ὁ Βυζάντιος ἀναφέρει ὅτι οἱ Αἰγύπτιοι ὠνόμαζαν Πτίμυρις τό Δέλτα (Αἰγυπτ. Πτίμυρ), πού σημαίνει πρᾶγμα τό ὁποῖο περιστοιχίζεται ἀπό παντοῦ, λέξις ὄντως κατάλληλος νά ἀποδοθῆ μέ τήν ἑλληνική λέξι Δέλτα. Ὁ Νεῖλος ἐκβάλλει μέ ἑπτά στόμια στήν Μεσόγειο. Οἱ ἀρχαῖοι συγγραφεῖς, παρ’ ὄτι εἶναι σύμφωνοι ὡς πρός τόν ἀριθμό τῶν στομίων, διαφωνοῦν ὡς πρός τίς ὀνομασίες τους.

118

119

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

8

9

10

11

πραεῖαν δὲ τοῦ Νείλου τὴν ῥύσιν ποιουμένου, καὶ γῆν πολλὴν καὶ παντοδαπὴν καταφέροντος, ἔτι δὲ κατὰ τοὺς κοίλους τόπους λιμνάζοντος, ἕλη γίνεται πάμφορα. ῥίζαι γὰρ ἐν αὐτοῖς φύονται παντοδαπαὶ τῇ γεύσει καὶ καρπῶν καὶ καυλῶν ἰδιάζουσαι φύσεις, πολλὰ συμβαλλόμεναι τοῖς ἀπόροις τῶν ἀνθρώπων καὶ τοῖς ἀσθενέσι πρὸς αὐτάρκειαν. οὐ γὰρ μόνον τροφὰς παρέχονται ποικίλας καὶ πᾶσι τοῖς δεομένοις ἑτοίμας καὶ δαψιλεῖς, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων τῶν εἰς τὸ ζῆν ἀναγκαίων οὐκ ὀλίγα φέρουσι βοηθήματα· λωτός τε γὰρ φύεται πολύς, ἐξ οὗ κατασκευάζουσιν ἄρτους οἱ κατ’ Αἴγυπτον δυναμένους ἐκπληροῦν τὴν φυσικὴν τοῦ σώματος ἔνδειαν, τό τε κιβώριον δαψιλέστατον ὑπάρχον φέρει τὸν καλούμενον Αἰγύπτιον κύαμον. ἔστι δὲ καὶ δένδρων γένη πλείονα, καὶ τούτων αἱ μὲν ὀνομαζόμεναι περσαῖαι καρπὸν διάφορον ἔχουσι τῇ γλυκύτητι, μετενεχθέντος ἐξ Αἰθιοπίας ὑπὸ Περσῶν τοῦ φυτοῦ καθ’ ὃν καιρὸν Καμβύσης ἐκράτησεν ἐκείνων τῶν τόπων· τῶν δὲ συκαμίνων αἱ μὲν τὸν τῶν μόρων καρπὸν φέρουσιν, αἱ δὲ τὸν τοῖς σύκοις ἐμφερῆ, καὶ παρ’ ὅλον σχεδὸν τὸν ἐνιαυτὸν αὐτοῦ φυομένου συμβαίνει τοὺς ἀπόρους καταφυγὴν ἑτοίμην ἔχειν τῆς ἐνδείας. τὰ δὲ βάτα καλούμενα συνάγεται μὲν κατὰ τὴν ἀποχώρησιν τοῦ ποταμοῦ, διὰ δὲ τὴν γλυκύτητα τῆς φύσεως αὐτῶν ἐν τραγήματος μέρει καταναλίσκεται. κατασκευάζουσι δὲ καὶ ἐκ τῶν κριθῶν Αἰγύπτιοι πόμα λειπόμενον οὐ πολὺ τῆς περὶ τὸν οἶνον εὐωδίας, ὃ καλοῦσι ζῦθος. χρῶνται δὲ καὶ πρὸς τὴν τῶν λύχνων καῦσιν ἐπιχέοντες ἀντ’ ἐλαίου τὸ ἀποθλιβόμενον ἔκ τινος φυτοῦ, προσαγορευόμενον δὲ κίκι. πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα τὰ δυνάμενα τὰς ἀναγκαίας χρείας παρέχεσθαι τοῖς ἀνθρώποις δαψιλῆ φύεται κατὰ τὴν Αἴγυπτον, ὑπὲρ ὧν μακρὸν ἂν εἴη γράφειν. 35. Θηρία δ’ ὁ Νεῖλος τρέφει πολλὰ μὲν καὶ ἄλλα ταῖς ἰδέαις ἐξηλλαγμένα, δύο δὲ διάφορα, τόν τε κροκόδειλον καὶ τὸν κα-

120

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

3. Καθώς ὁ Νεῖλος κυλάει ἥσυχα καί κατεβάζει πολύ καί ποικίλο χῶμα, σέ μέρη βαθουλωτά λιμνάζουν τά νερά του καί σχηματίζουν ἕλη, ὅπου φυτρώνουν ὅλων τῶν εἰδῶν τά φυτά. 4. Ἐκεῖ μέσα ἀναπτύσσονται ρίζες μέ κάθε εἴδους γεῦσι καί φροῦτα καί λαχανικά μέ μίσχους ἑνός ἰδιαιτέρου, μοναδικοῦ τύπου, πού συντελεῖ πολύ στήν αὐτάρκεια τῶν ἀπόρων καί τῶν ἀσθενῶν μεταξύ τῶν κατοίκων. 5. Ἐπειδή ὄχι μόνο παρέχουν ποικίλες τροφές, ἕτοιμες καί ἄφθονες γιά ὅλους ὅσοι ἔχουν ἀνάγκη, ἀλλά προμηθεύουν ὄχι λίγα καί ἀπό τά ἄλλα εἴδη πού βοηθοῦν στίς ἀνάγκες τῆς ζωῆς. 6. Ὁ λωτός π.χ. φυτρώνει σέ μεγάλη ἀφθονία κι’ ἀπ’ αὐτόν οἱ Αἰγύπτιοι παρασκευάζουν ἕνα ψωμί πού μπορεῖ νά ἱκανοποιῆ τήν φυσική ἀνάγκη τοῦ σώματος. Καί τό κιβώριον, πού εἶναι ἀφθονώτατο, παράγει τό λεγόμενο Αἰγυπτιακό κουκί. 7. ‘Υπάρχουν καί πολλά εἴδη δένδρων μεταξύ τῶν ὁποίων οἱ λεγόμενες «περσαῖαι», πού τίς εἰσήγαγαν ἀπό τήν Αἰθιοπία οἱ Πέρσες τόν καιρό πού ὁ Καμβύσης εἶχε κατακτήσει αὐτά τά μέρη, παράγουν ἕνα καρπό μέ ἀσυνήθιστη γλυκύτητα. 8. Ἀπό τίς συκομουριές ἄλλες κάνουν ἕνα καρπό, τά μοῦρα, κι’ ἄλλες ἕνα πού μοιάζει μέ τά σῦκα. Καί καθώς καρπίζουν σχεδόν ὅλον τόν χρόνο, οἱ ἄποροι ἔχουν πάντα ἕνα πρόχειρο καταφύγιο στήν φτώχεια τους. 9. Τά λεγόμενα βάτα τά τρυγοῦν τόν καιρό κατά τόν ὁποῖο ὁ ποταμός ἔχει ἀποσυρθῆ καί γιά τήν φυσική τους γλυκύτητα. 10. Οἱ καρποί τους τρώγονται ὡς ἐπιδόρπιο. Οἱ Αἰγύπτιοι παρασκευάζουν κι ἕνα ποτό ἀπό τό κριθάρι, πού τό ὀνομάζουν ζῦθο καί δέν ὑστερεῖ πολύ ἀπό τό κρασί στήν εὐωδία. 11. Γιά φωτιστική ὕλη χρησιμοποιοῦν ἕνα ὑγρό πού τό ἐξάγουν ἀπό ἕνα φυτό ὀνομαζόμενο κίκι καί τό καίουν στά λυχνάρια ἀντί γιά λάδι. Καί πολλά ἄλλα φυτά, πού παρέχουν στούς ἀνθρώπους τά ἀναγκαῖα γιά τήν ζωή, ἀφθονοῦν στήν Αἴγυπτο, ἀλλά θά μακρηγορήσουμε, ἄν γράφαμε γιά ὅλα αὐτά. 35. Ὁ Νεῖλος τρέφει πολλά ζῶα μέ ἰδιαίτερη μορφή τό καθένα, δύο ὅμως ἀπ’ αὐτά διαφέρουν ἀπό ὅλα τά ἄλλα, ὁ κρο121

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

7

λούμενον ἵππον. τούτων δ’ ὁ μὲν κροκόδειλος ἐξ ἐλαχίστου γίνεται μέγιστος, ὡς ἂν ᾠὰ μὲν τοῦ ζῴου τούτου τίκτοντος τοῖς χηνείοις παραπλήσια, τοῦ δὲ γεννηθέντος αὐξομένου μέχρι πηχῶν ἑκκαίδεκα. καὶ μακρόβιον μέν ἐστιν ὡς κατ’ ἄνθρωπον, γλῶτταν δὲ οὐκ ἔχει. τὸ δὲ σῶμα θαυμαστῶς ὑπὸ τῆς φύσεως ὠχύρωται· τὸ μὲν γὰρ δέρμα αὐτοῦ πᾶν φολιδωτόν ἐστι καὶ τῇ σκληρότητι διάφορον, ὀδόντες δ’ ἐξ ἀμφοτέρων τῶν μερῶν ὑπάρχουσι πολλοί, δύο δὲ οἱ χαυλιόδοντες πολὺ τῷ μεγέθει τῶν ἄλλων διαλλάττοντες. σαρκοφαγεῖ δ’ οὐ μόνον ἀνθρώπους, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐπὶ τῆς γῆς ζῴων τὰ προσπελάζοντα τῷ ποταμῷ. καὶ τὰ μὲν δήγματα ποιεῖ ἁδρὰ καὶ χαλεπά, τοῖς δ’ ὄνυξι δεινῶς σπαράττει, καὶ τὸ διαιρεθὲν τῆς σαρκὸς παντελῶς ἀπεργάζεται δυσίατον. ἐθηρεύετο δὲ ταῦτα τὰ ζῷα τὸ μὲν παλαιὸν ὑπὸ τῶν Αἰγυπτίων ἀγκίστροις ἔχουσιν ἐπιδεδελεασμένας ὑείας σάρκας, ὕστερον δὲ ποτὲ μὲν δικτύοις παχέσιν ὡσπερεί τινες ἰχθῦς, ποτὲ δ’ ἐμβολίοις σιδηροῖς ἐκ τῶν ἀκάτων τυπτόμενα συνεχῶς εἰς τὴν κεφαλήν. πλῆθος δ’ αὐτῶν ἀμύθητόν ἐστι κατά τε τὸν ποταμὸν καὶ τὰς παρακειμένας λίμνας, ὡς ἂν πολυγόνων τε ὄντων καὶ σπανίως ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων ἀναιρουμένων· τῶν μὲν γὰρ ἐγχωρίων τοῖς πλείστοις νόμιμόν ἐστιν ὡς θεὸν σέβεσθαι τὸν κροκόδειλον, τοῖς δ’ ἀλλοφύλοις ἀλυσιτελής ἐστιν ἡ θήρα παντελῶς, οὐκ οὔσης ἐδωδίμου τῆς σαρκός. ἀλλ’ ὅμως τοῦ πλήθους τούτου φυομένου κατὰ τῶν ἀνθρώπων ἡ φύσις κατεσκεύασε μέγα βοήθημα· ὁ γὰρ καλούμενος ἰχνεύμων, παραπλήσιος ὢν μικρῷ κυνί, περιέρχεται τὰ τῶν κροκοδείλων ᾠὰ συντρίβων, τίκτοντος τοῦ ζῴου παρὰ τὸν ποταμόν, καὶ τὸ θαυμασιώτατον, οὔτε κατεσθίων οὔτε ὠφελούμενος οὐδὲν διατελεῖ φυσικήν τινα χρεία καὶ κατηναγκασμένην ἐνεργῶν εἰς ἀνθρώπων εὐεργεσίαν.

122

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

κόδειλος κι’ ὁ λεγόμενος ἱπποπόταμος. 2. Ὁ κροκόδειλος ἀπό ἐλάχιστο γίνεται πελώριο ζῶο, ἀφοῦ αὐτό τό ζῶο γεννάει αὐγά παρόμοια μέ τά αὐγά τῆς χήνας, ἀλλά μόλις τό μικρό γεννηθῆ, μεγαλώνει καί τό μῆκος του φθάνει μέχρι δεκαέξι πήχεις. 3. Καί εἶναι μακρόβιο ὅσο καί ὁ ἄνθρωπος καί δέν ἔχει γλῶσσα. Τό σῶμα του ἔχει ἀξιοθαύμαστη φυσική προστασία. Ἐπειδή ὅλο του τό δέρμα εἶναι φολιδωτό καί ὑπερβολικά σκληρό, ἔχει πολλά δόντια καί στίς δύο σιαγόνες του, ἀλλά οἱ δύο χαυλιόδοντες εἶναι πολύ μεγαλύτεροι ἀπό τά ἄλλα. 4. Καί καταβροχθίζει ὄχι μόνο ἀνθρώπινες σάρκες, ἀλλά καί τίς σάρκες ὅλων τῶν ζώων τῆς ξηρᾶς πού πλησιάζουν στόν ποταμό. Οἱ δαγκωματιές του εἶναι πελώριες καί βαθειές, καί κατασπαράζει φοβερά μέ τά νύχια του κι’ ὅπου κόψη τήν σάρκα ἀνοίγει πληγή πού θεραπεύεται πολύ δύσκολα. 5. Τούς παλαιούς χρόνους οἱ Αἰγύπτιοι κυνηγοῦσαν αὐτά τά ζῶα μέ ἀγκίστρια, πού εἶχαν δολώματα ἀπό χοιρινό κρέας, ἀργότερα ὅμως τά κυνηγοῦσαν μέ βαριά δίχτυα, ὅπως πιάνουν μερικά εἴδη ἰχθύων, καί κάποτε τά κυνηγοῦσαν μέ σιδερένια κοντάρια, κτυπῶντας τα συνεχῶς στό κεφάλι ἀπό τίς βάρκες. 6. Καί ὑπάρχει ἀμύθητο πλῆθος αὐτῶν τῶν ζώων στόν ποταμό καί στίς παρακείμενες λίμνες, διότι εἶναι πολύ γόνιμα ζῶα καί σπανίως φονεύονται ἀπό τούς κατοίκους. Ἐπειδή οἱ περισσότεροι ἀπό τούς ντόπιους συνηθίζουν νά σέβωνται τόν κροκόδειλο ὡς θεό, ἐνῶ γιά τούς ξένους εἶναι τελείως ἀνώφελο τό κυνήγι του, ἐφ’ ὅσον δέν τρώγεται τό κρέας του. 7. Ἀλλά γιά τήν ἀντιμετώπισι αὐτοῦ τοῦ μεγάλου πλήθους, πού ἀπειλεῖ τούς ἀνθρώπους, ἡ φύσις προνόησε νά τούς ἐξασφαλίση ἕνα μεγάλο βοηθό. Ὁ λεγόμενος ἰχνεύμων δηλαδή, πού μοιάζει μέ μικρό σκυλί, περιφέρεται καί σπάζει τά αὐγά τῶν κροκοδείλων, πού τά γεννοῦν πλάι στόν ποταμό. Καί τό πιό παράδοξο εἶναι ὅτι οὔτε τά τρώει οὔτε κανένα ἄλλο ὄφελος ἔχει, ἀλλά κάνει συνεχῶς αὐτή τήν δουλειά σάν μία φυσική ἀνάγκη, στήν ὁποία ὠθεῖται γιά τό καλό τῶν ἀνθρώπων. 123

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

8

9

10

11

2

ὁ δὲ καλούμενος ἵππος τῷ μεγέθει μέν ἐστιν οὐκ ἐλάττων πηχῶν πέντε, τετράπους δ’ ὢν καὶ δίχηλος παραπλησίως τοῖς βουσὶ τοὺς χαυλιόδοντας ἔχει μείζους τῶν ἀγρίων ὑῶν, τρεῖς ἐξ ἀμφοτέρων τῶν μερῶν, ὦτα δὲ καὶ κέρκον καὶ φωνὴν ἵππῳ παρεμφερῆ, τὸ δ’ ὅλον κύτος τοῦ σώματος οὐκ ἀνόμοιον ἐλέφαντι, καὶ δέρμα πάντων σχεδὸν τῶν θηρίων ἰσχυρότατον. ποτάμιον γὰρ ὑπάρχον καὶ χερσαῖον τὰς μὲν ἡμέρας ἐν τοῖς ὕδασι ποιεῖ γυμναζόμενον κατὰ βάθους, τὰς δὲ νύκτας ἐπὶ τῆς χώρας κατανέμεται τόν τε σῖτον καὶ τὸν χόρτον, ὥστε εἰ πολύτεκνον ἦν τοῦτο τὸ ζῷον καὶ κατ’ ἐνιαυτὸν ἔτικτεν, ἐλυμαίνετ’ ἂν ὁλοσχερῶς τὰς γεωργίας τὰς κατ’ Αἴγυπτον. ἁλίσκεται δὲ καὶ τοῦτο πολυχειρίᾳ τῶν τυπτόντων τοῖς σιδηροῖς ἐμβολίοις· ὅπου γὰρ ἂν φανῇ, συνάγουσιν ἐπ’ αὐτὸ πλοῖα, καὶ περιστάντες κατατραυματίζουσιν ὥσπερ τισὶ κοπεῦσιν ἐπὶ σιδηροῖς ἀγκίστροις, εἶθ’ ἑνὶ τῶν ἐμπαγέντων ἐνάπτοντες ἀρχὰς στυππίνας ἀφιᾶσι, μέχρι ἂν ὅτου παραλυθῇ γενόμενον ἔξαιμον. τὴν μὲν οὖν σάρκα σκληρὰν ἔχει καὶ δύσπεπτον, τῶν δ’ ἔντοσθεν οὐδὲν ἐδώδιμον, οὔτε σπλάγχνον οὔτ’ ἐγκοίλιον. 36. Χωρὶς δὲ τῶν εἰρημένων θηρίων ὁ Νεῖλος ἔχει παντοῖα γένη ἰχθύων καὶ κατὰ τὸ πλῆθος ἄπιστα· τοῖς γὰρ ἐγχωρίοις οὐ μόνον ἐκ τῶν προσφάτως ἁλισκομένων παρέχεται δαψιλῆ τὴν ἀπόλαυσιν, ἀλλὰ καὶ πλῆθος εἰς ταριχείαν ἀνίησιν ἀνέκλειπτον. καθόλου δὲ ταῖς εἰς ἀνθρώπους εὐεργεσίαις ὑπερβάλλει πάντας τοὺς κατὰ τὴν οἰκουμένην ποταμούς. τῆς γὰρ πληρώσεως τὴν ἀρχὴν ἀπὸ θερινῶν τροπῶν ποιούμενος αὔξεται μὲν μέχρι τῆς ἰσημερίας τῆς μετοπωρινῆς, ἐπάγων δ’ ἀεὶ νέαν ἰλὺν βρέχει τὴν γῆν ὁμοίως τήν τε ἀργὴν καὶ σπόριμον καὶ φυτεύσιμον τοσοῦτον χρόνον ὅσον ἂν οἱ γεωργοῦντες τὴν

124

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

8. Ὁ λεγόμενος ἱπποπόταμος ἔχει ὕψος ὄχι λιγώτερο ἀπό πέντε πήχεις, εἶναι τετράπους καί δίχηλος, σάν τά βόδια, κι’ οἱ χαυλιόδοντές του εἶναι μεγαλύτεροι ἀπό τούς χαυλιόδοντες τῶν ἀγριοχοίρων, τρεῖς σέ κάθε σιαγόνα, ἐνῶ τά αὐτιά του, ἡ οὐρά κι’ ἡ φωνή του μοιάζουν μέ τῶν ἀλόγων. Γενικά ὁ κορμός του δέν διαφέρει ἀπό ἐλέφαντα καί τό δέρμα του εἶναι τό σκληρότερο ἀπό τό δέρμα ὅλων σχεδόν τῶν ζώων. 9. Καθώς εἶναι ταυτοχρόνως ζῶο τῶν ποταμῶν καί τῆς ξηρᾶς περνάει τήν ἡμέρα ἐξασκούμενο στά βαθιά νερά, ἐνῶ τήν νύκτα βγαίνει στήν ξηρά καί βόσκει στά σιτάρια καί τά χόρτα ἔτσι πού ἄν αὐτό τό ζῶο ἦταν πολύτεκνο καί γεννοῦσε κάθε χρόνο, θά κατέστρεφε ὁλοκληρωτικά τήν γεωργία τῆς Αἰγύπτου. 10. Κι’ ὁ ἱπποπόταμος συλλαμβάνεται μέ πολλά χέρια μαζί, τά ὁποῖα τόν κτυποῦν μέ σιδερένια κοντάρια. Ὅπου δηλαδή κάμη τήν ἐμφάνισί του, συγκεντρώνουν ἐναντίον του πλοῖα καί ἀφοῦ τόν περικυκλώσουν, τόν κατατραυματίζουν μ’ ἕνα εἶδος κοπιδιῶν δεμένων μέ σιδερένια ἀγκίστρια. Ἔπειτα δένουν τήν ἄκρη ἑνός σχοινιοῦ ἀπό στουπί στό κοπίδι πού μπήχτηκε στό σῶμα του καί τό λασκάρουν, μέχρις ὅτου τό ζῶο χάση τό αἷμα του καί παραλύση. 11. Ἡ σάρκα του εἶναι σκληρή καί δύσπεπτη κι’ ἀπό τά ἐντόσθιά του δέν τρώγεται τίποτε οὔτε τά σπλάγχνα οὔτε τά ἔντερα. 36. Ἐκτός ἀπό τά θηρία πού ἀναφέραμε, ὁ Νεῖλος ἔχει ὅλων τῶν εἰδῶν τά ψάρια καί σέ ἀπίστευτο πλῆθος. Κι’ οἱ ντόπιοι ἀπολαμβάνουν σέ μεγάλη ἀφθονία ὄχι μόνον τά νωπά ψάρια, ἀλλά ἐφοδιάζονται καί μέ ἀνεξάντλητες ποσότητες γιά πάστωμα. 2. Γενικά μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὁ Νεῖλος ὑπερβαίνει ὅλους τούς ποταμούς τῆς οἰκουμένης στίς εὐεργεσίες πού προσφέρει στούς ἀνθρώπους. Γιατί ἀρχίζοντας νά φουσκώνη κατά τό θερινό ἡλιοστάσιο, αὐξάνεται διαρκῶς ὁ ὄγκος τοῦ νεροῦ μέχρι τήν φθινοπωρινή ἰσημερία καί μεταφέροντας διαρκῶς καί νέα ἰλύ ποτίζει ὁμοιόμορφα ὅλη τήν γῆ, καί τήν χέρσα καί τήν σπαρμένη καί τήν φυτεμένη καί ἐπί τόσον χρόνο ὅσον θελήσουν οἱ γεωρ125

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

8

χώραν ἐθελήσωσι. τοῦ γὰρ ὕδατος πραέως φερομένου ῥᾳδίως ἀποτρέπουσιν αὐτὸν μικροῖς χώμασι, καὶ πάλιν ἐπάγουσιν εὐχερῶς ταῦτα διαιροῦντες, ὅταν δόξῃ συμφέρειν. καθόλου δὲ τοσαύτην τοῖς μὲν ἔργοις εὐκοπίαν παρέχεται, τοῖς δ’ ἀνθρώποις λυσιτέλειαν, ὥστε τοὺς μὲν πλείστους τῶν γεωργῶν τοῖς ἀναξηραινομένοις τῆς γῆς τόποις ἐφισταμένους καὶ τὸ σπέρμα βάλλοντας ἐπάγειν τὰ βοσκήματα, καὶ τούτοις συμπατήσαντας μετὰ τέτταρας ἢ πέντε μῆνας ἀπαντᾶν ἐπὶ τὸν θερισμόν, ἐνίους δὲ κούφοις ἀρότροις ἐπαγαγόντας βραχέως τὴν ἐπιφάνειαν τῆς βεβρεγμένης χώρας σωροὺς ἀναιρεῖσθαι τῶν καρπῶν χωρὶς δαπάνης πολλῆς καὶ κακοπαθείας. ὅλως γὰρ πᾶσα γεωργία παρὰ μὲν τοῖς ἄλλοις ἔθνεσι μετὰ μεγάλων ἀναλωμάτων καὶ ταλαιπωριῶν διοικεῖται, παρὰ δ’ Αἰγυπτίοις μόνοις ἐλαχίστοις δαπανήμασι καὶ πόνοις συγκομίζεται. ἥ τε ἀμπελόφυτος ὁμοίως ἀρδευομένη δαψίλειαν οἴνου τοῖς ἐγχωρίοις παρασκευάζει. οἱ δὲ χερσεύειν ἐάσαντες τὴν χώραν τὴν ἐπικεκλυσμένην καὶ τοῖς ποιμνίοις ἀνέντες μηλόβοτον διὰ τὸ πλῆθος τῆς νομῆς δὶς τεκόντα καὶ δὶς ἀποκαρέντα τὰ πρόβατα καρποῦνται. τὸ δὲ γινόμενον περὶ τὴν ἀνάβασιν τοῦ Νείλου τοῖς μὲν ἰδοῦσι θαυμαστὸν φαίνεται, τοῖς δ’ ἀκούσασι παντελῶς ἄπιστον. τῶν γὰρ ἄλλων ποταμῶν ἁπάντων περὶ τὰς θερινὰς τροπὰς ἐλαττουμένων καὶ κατὰ τὸν ἑξῆς χρόνον τοῦ θέρους ἀεὶ μᾶλλον ταπεινουμένων, οὗτος μόνος τότε τὴν ἀρχὴν λαβὼν τῆς πληρώσεως ἐπὶ τοσοῦτον αὔξεται καθ’ ἡμέραν ὥστε τὸ τελευταῖον πᾶσαν σχεδὸν ἐπικλύζειν τὴν Αἴγυπτον. ὡσαύτως δὲ πάλιν εἰς τοὐναντίον μεταβαλὼν τὸν ἴσον χρόνον καθ’ ἡμέραν ἐκ τοῦ κατ’ ὀλίγον ταπεινοῦται, μέχρι ἂν εἰς τὴν προϋπάρξασαν ἀφίκηται τάξιν. καὶ τῆς μὲν χώρας οὔσης πε-

126

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

γοί. 3. Ἐπειδή, καθώς τό νερό ἁπλώνεται ἥσυχα, τό ἐμποδίζουν νά μπῆ στά χωράφια τους εὔκολα μέ μικρά ἀναχώματα. Καί πάλι, ὅταν τούς συμφέρη, μέ τήν ἴδια εὐκολία μποροῦν νά ἀφήσουν νά εἰσέλθη, κόβοντας τά ἀναχώματα. 4. Γενικά ὁ Νεῖλος ἐλαφρώνει τόσο πολύ τήν δουλειά, ἐνῶ ταυτοχρόνως προσφέρει τόση ὠφέλεια, ὥστε ἡ πλειονότης τῶν γεωργῶν, ὅταν στεγνώσουν τά χωράφια τους, πηγαίνουν καί ρίχνουν ἁπλῶς τόν σπόρο καί μετά βάζουν μέσα τά κοπάδια, γιά νά πατήσουν καί νά χώσουν ἔτσι στό χῶμα τόν σπόρο, καί μετά τέσσερεις ἤ πέντε μῆνες ἐπιστρέφουν γιά νά θερίσουν. Μερικοί, μέ ἐλαφρά ἄροτρα, ξύνουν λίγο τήν ἐπιφάνεια τῆς βρεγμένης γῆς καί μαζεύουν σωρούς τόν καρπό, χωρίς πολλά ἔξοδα καί ταλαιπωρίες. 5. Γενικά, ὅλες οἱ γεωργικές ἐργασίες στούς ἄλλους λαούς ἀπαιτοῦν μεγάλες δαπάνες καί μόχθους καί μόνον οἱ Αἰγύπτιοι πραγματοποιοῦν μεγάλη συγκομιδή μέ ἐλάχιστα ἔξοδα καί κόπους. Κι’ ἀπό τά ἀμπέλια τους ἐπίσης, μέ τήν ἄρδευσι ἐξασφαλίζουν ἄφθονο κρασί. 6. Κι’ ὅσοι πάλι, μετά τήν πλημμύρα, ἀφήνουν τά χωράφια τους χέρσα καί βάζουν τά κοπάδια τους νά βόσκουν, ἔχουν μεγάλα ἔσοδα ἀπό τά πρόβατα, πού γεννοῦν δύο φορές τόν χρόνο καί κουρεύονται ἐπίσης δύο φορές, χάρις στήν πλούσια χορτονομή. 7. Ἡ ἄνοδος τῆς στάθμης τοῦ Νείλου εἶναι ἕνα φαινόμενο πού προκαλεῖ τόν θαυμασμό σέ ὅσους τό ἰδοῦν κι’ εἶναι ἀπίστευτο σ’ ἐκείνους πού τό ἔχουν ἀκουστά. Διότι, ἐνῶ σέ ὅλους τούς ἄλλους ποταμούς ἀρχίζει νά κατεβαίνη ἡ στάθμη κατά τό θερινό ἡλιοστάσιο κι’ ὅλο τό καλοκαίρι διαρκῶς χαμηλώνει ὁλοένα καί περισσότερο, ὁ Νεῖλος μόνον αὐτός τότε ἀρχίζει νά φουσκώνη καί τόσο πολύ ἀνεβαίνει κάθε ἡμέρα, ὥστε στό τέλος πλημμυρίζει ὅλη σχεδόν τήν Αἴγυπτο. 8. Καί κατά τόν ἴδιον τρόπο ἀργότερα, ἀκολουθῶντας ἀκριβῶς τήν ἀντίθετη πορεία καί στό ἴδιο χρονικό διάστημα, πέφτει βαθμιαῖα κάθε ἡμέρα, μέχρι νά ἐπανέλθη στό προηγούμενο ἐπίπεδο. Καί καθώς ἡ χώρα 127

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

9

10

11

12

2

διάδος, τῶν δὲ πόλεων καὶ τῶν κωμῶν, ἔτι δὲ τῶν ἀγροικιῶν κειμένων ἐπὶ χειροποιήτων χωμάτων, ἡ πρόσοψις ὁμοία γίνεται ταῖς Κυκλάσι νήσοις. τῶν δὲ χερσαίων θηρίων τὰ πολλὰ μὲν ὑπὸ τοῦ ποταμοῦ περιληφθέντα διαφθείρεται βαπτιζόμενα, τινὰ δ’ εἰς τοὺς μετεωροτέρους ἐκφεύγοντα τόπους διασώζεται, τὰ δὲ βοσκήματα κατὰ τὸν τῆς ἀναβάσεως χρόνον ἐν ταῖς κώμαις καὶ ταῖς ἀγροικίαις διατρέφεται, προπαρασκευαζομένης αὐτοῖς τῆς τροφῆς. οἱ δ’ ὄχλοι πάντα τὸν τῆς πληρώσεως χρόνον ἀπολελυμένοι τῶν ἔργων εἰς ἄνεσιν τρέπονται, συνεχῶς ἑστιώμενοι καὶ πάντων τῶν πρὸς ἡδονὴν ἀνηκόντων ἀνεμποδίστως ἀπολαύοντες. διὰ δὲ τὴν ἀγωνίαν τὴν ἐκ τῆς ἀναβάσεως τοῦ ποταμοῦ γινομένην κατεσκεύασται Νειλοσκοπεῖον ὑπὸ τῶν βασιλέων ἐν τῇ Μέμφει· ἐν τούτῳ δὲ τὴν ἀνάβασιν ἀκριβῶς ἐκμετροῦντες οἱ τὴν τούτου διοίκησιν ἔχοντες ἐξαποστέλλουσιν εἰς τὰς πόλεις ἐπιστολάς, διασαφοῦντες πόσους πήχεις ἢ δακτύλους ἀναβέβηκεν ὁ ποταμὸς καὶ πότε τὴν ἀρχὴν πεποίηται τῆς ἐλαττώσεως. διὰ δὲ τοῦ τοιούτου τρόπου τῆς μὲν ἀγωνίας ἀπολύεται πᾶς ὁ λαός, πυθόμενος τὴν τῆς αὐξήσεως εἰς τοὐναντίον μεταβολήν, τὸ δὲ πλῆθος τῶν ἐσομένων καρπῶν εὐθὺς ἅπαντες προεπεγνώκασιν, ἐκ πολλῶν χρόνων τῆς παρατηρήσεως ταύτης παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις ἀκριβῶς ἀναγεγραμμένης. 37. Μεγάλης δ’ οὔσης ἀπορίας περὶ τῆς τοῦ ποταμοῦ πληρώσεως, ἐπικεχειρήκασι πολλοὶ τῶν τε φιλοσόφων καὶ τῶν ἱστορικῶν ἀποδιδόναι τὰς ταύτης αἰτίας, περὶ ὧν ἐν κεφαλαίοις ἐροῦμεν, ἵνα μήτε μακρὰς ποιώμεθα τὰς παρεκβάσεις μήτε ἄγραφον τὸ παρὰ πᾶσιν ἐπιζητούμενον ἀπολείπωμεν. ὅλως

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

εἶναι πεδινή, ἐνῶ οἱ πόλεις καί τά χωριά, ἀκόμα κι’ οἱ ἀγροικίες, εἶναι κτισμένες πάνω σέ τεχνητούς γήλοφους, τό σκηνικό μοιάζει μέ τίς νήσους τῶν Κυκλάδων. 9. Τά ἄγρια ζῶα τῆς στεριᾶς στό μεγαλύτερο μέρος τους παρασύρονται ἀπό τόν ποταμό καί πνίγονται στά νερά του, μερικά ὅμως διασώζονται καταφεύγοντας στά ὑψώματα. Τώρα τά κοπάδια τήν περίοδο τῆς πλημμύρας τρέφονται στά χωριά καί τίς ἀγροικίες μέ τροφές πού ἔχουν ἀποθηκευθῆ ἀπό πρίν. 10. Κι’ οἱ μᾶζες τοῦ λαοῦ, ὅλη τήν περίοδο τῆς πλημμύρας, ἀπαλλαγμένες ἀπό τίς ἐργασίες ξεκουράζονται, συμποσιάζονται καί ἀπολαμβάνουν ἀνεμπόδιστα κάθε τι πού τούς προκαλεῖ εὐχαρίστησι. 11. Ἐξ αἰτίας τῆς ἀγωνίας πού εἶναι συνυφασμένη μέ τήν ὑπόθεσι τῆς πλημμύρας τοῦ Νείλου οἱ βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου κατεσκεύασαν στήν Μέμφι ἕνα Νειλοσκοπεῖο62, ὅπου οἱ ἁρμόδιοι μετροῦν μέ ἀκρίβεια τήν στάθμη τοῦ Νείλου καί στέλλουν στίς πόλεις ἐπιστολές καί τίς πληροφοροῦν μέ ἀκρίβεια πόσους πήχεις ἤ δακτύλους ἔχει ἀνεβῆ ἡ στάθμη τοῦ ποταμοῦ καί πότε ἀρχίζει νά πέφτη. 12. Μέ τόν τρόπο αὐτόν ὁ λαός ἀπαλλάσσεται ἀπό τήν ἀγωνία, ὅταν ἔχη μάθει ὅτι ὁ ποταμός ἔπαυσε νά φουσκώνη κι’ ἄρχισε νά πέφτη. Ταυτοχρόνως ὅλοι εἶναι σέ θέσι νά προβλέψουν ἀμέσως πόσο μεγάλη θά εἶναι ἡ σοδειά, ἀφοῦ οἱ Αἰγύπτιοι καταγράφουν μέ ἀκρίβεια τίς παρατηρήσεις αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἀπό πολλά χρόνια. 37. Καθώς ἦταν πολύ δύσκολο νά ἐξηγηθῆ ἡ πλημμύρα τοῦ Νείλου, πολλοί φιλόσοφοι καί ἱστορικοί ἔχουν ἐπιχειρήσει νά προσδιορίσουν τήν αἰτία τοῦ φαινομένου. Γιά ὅλα αὐτά θά μιλήσουμε συνοπτικά, ὥστε οὔτε νά παρασυρθοῦμε σέ μεγάλες παρεκβάσεις οὔτε ν’ ἀποσιωπήσουμε τελείως κάτι πού ὅλοι ἔχουν τήν περιέργεια νά μάθουν. 2. Γενικῶς γιά τήν ἀνύψωσι 62. Τό Νειλοσκοπεῖον ἤ Νειλόμετρον περιγράφεται ἀπό τόν Στράβωνα στά «ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ» ὡς τοῖχος στήν ὄχθη μέ γραμμές, οἱ ὁποῖες δείχνουν τήν στάθμη τοῦ ποταμοῦ.

128

129

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

γὰρ ὑπὲρ τῆς ἀναβάσεως τοῦ Νείλου καὶ τῶν πηγῶν, ἔτι δὲ τῆς εἰς θάλατταν ἐκβολῆς καὶ τῶν ἄλλων ὧν ἔχει διαφορῶν παρὰ τοὺς ἄλλους ποταμούς, μέγιστος ὢν τῶν κατὰ τὴν οἰκουμένην, τινὲς μὲν τῶν συγγραφέων ἁπλῶς οὐκ ἐτόλμησαν οὐδὲν εἰπεῖν, καίπερ εἰωθότες μηκύνειν ἐνίοτε περὶ χειμάρρου τοῦ τυχόντος, τινὲς δ’ ἐπιβαλόμενοι λέγειν περὶ τῶν ἐπιζητουμένων πολὺ τῆς ἀληθείας διήμαρτον. οἱ μὲν γὰρ περὶ τὸν Ἑλλάνικον καὶ Κάδμον, ἔτι δ’ Ἑκαταῖον, καὶ πάντες οἱ τοιοῦτοι, παλαιοὶ παντάπασιν ὄντες, εἰς τὰς μυθώδεις ἀποφάσεις ἀπέκλιναν· Ἡρόδοτος δὲ ὁ πολυπράγμων, εἰ καί τις ἄλλος, γεγονὼς καὶ πολλῆς ἱστορίας ἔμπειρος ἐπικεχείρηκε μὲν περὶ τούτων ἀποδιδόναι λόγον, ἠκολουθηκὼς δὲ ἀντιλεγομέναις ὑπονοίαις εὑρίσκεται· Ξενοφῶν δὲ καὶ Θουκυδίδης, ἐπαινούμενοι κατὰ τὴν ἀλήθειαν τῶν ἱστοριῶν, ἀπέσχοντο τελέως κατὰ τὴν γραφὴν τῶν τόπων τῶν κατ’ Αἴγυπτον· οἱ δὲ περὶ τὸν Ἔφορον καὶ Θεόπομπον μάλιστα πάντων εἰς ταῦτ’ ἐπιταθέντες ἥκιστα τῆς ἀληθείας ἐπέτυχον. καὶ διεσφάλησαν οὗτοι πάντες οὐ διὰ τὴν ἀμέλειαν, ἀλλὰ διὰ τὴν τῆς χώρας ἰδιότητα. ἀπὸ γὰρ τῶν ἀρχαίων χρόνων ἄχρι Πτολεμαίου τοῦ Φιλα-

63. Ὁ Ἑκαταῖος ὁ Μιλήσιος εἶναι ὁ διασημότερος τῶν Ἑλλήνων ἱστοριογράφων πρό τοῦ Ἡροδότου. Ἐγεννήθη πιθανῶς κατά τό τέταρτο ἔτος τῆς 57ης Ὀλυμπιάδος (549 π.Χ.), ἐξ ἀρχαιοτάτης καί λαμπρᾶς οἰκογενείας, ἡ ὁποία ἐκαυχᾶτο ὅτι εἶχε γενάρχη θεό, πρᾶγμα τό ὁποῖον δέν παρεδέχοντο οἱ ἀρχαῖοι Αἰγύπτιοι. Συγγράμματά του ἀναφέρονται: «Περιήγησις Ἀσίας, Λιβύης, Αἰγύπτου, Εὐρώπης, Ἑλλησπόντου», «Ἱστορίαι», «Γενεαλογίαι», «Αἰολικά», «Περσικά», «Φορωνίς», «Ἡρωοελεγεῖα».

130

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τῆς στάθμης τοῦ Νείλου καί γιά τίς πηγές του, γιά τίς ἐκβολές του στήν θάλασσα καί γιά τίς ἄλλες διαφορές πού παρουσιάζει ἀπ’ ὅλους τούς ἄλλους ποταμούς, ἀφοῦ εἶναι ὁ μεγαλύτερος ποταμός τῆς οἰκουμένης, μερικοί ἱστορικοί δέν ἐτόλμησαν ν’ ἀναφέρουν οὔτε λέξι, παρ’ ὅλο πού συνηθίζουν κάποτε νά μακρηγοροῦν γιά τόν τυχόντα χείμαρρο, ἐνῶ ἄλλοι πού ἐπεχείρησαν νά μιλήσουν γι’ αὐτά τά θέματα ἔπεσαν πολύ ἔξω. 3. Ὁ Ἑλλάνικος καί ὁ Κάδμος π.χ., ὅπως κι’ ὁ Ἑκαταῖος, κι’ ὅλοι αὐτοί οἱ συγγραφεῖς63, πού ἀνήκουν σέ μία πολύ παλαιά ἐποχή, ἀπέκλιναν στίς ἑρμηνεῖες πού προσφέρουν οἱ μῦθοι. 4. Ὁ Ἡρόδοτος, πού διακρίνεται γιά τήν πολυπραγμοσύνη του περισσότερο ἀπ’ ὅλους κι’ ἦταν ἕνας πολυμαθής ἱστορικός, ἐπεχείρησε νά δώση μία ἐξήγησι στό θέμα, ἀποδεικνύεται ὅμως τώρα ὅτι ἀκολούθησε ἀντιφατικές εἰκασίες. Τώρα, ὁ Ξενοφῶν κι’ ὁ Θουκυδίδης, πού ἐπαινοῦνται γιά τήν ἀκρίβεια τῶν ἱστοριῶν τους, δέν ἀσχολήθηκαν καθόλου στά συγγράμματά τους μέ τίς περιοχές τῆς Αἰγύπτου. Ἀλλά κι’ ὁ Ἔφορος κι’ ὁ Θεόπομπος, πού ἔδωσαν τήν μεγαλύτερη προσοχή ἀπ’ ὅλους σέ αὐτά τά θέματα, ἐλάχιστα ἐπλησίασαν τήν ἀλήθεια. Καί πλανήθηκαν ὅλοι αὐτοί οἱ συγγραφεῖς, ὄχι ἀπό ἀμέλεια, ἀλλά γιά τόν ἐντελῶς ἰδιαίτερο χαρακτῆρα αὐτῆς τῆς χώρας. 5. Διότι ἀπό τούς ἀρχαίους χρόνους μέχρι τόν Πτολεμαῖο τόν Φιλάδελφο, ὅπως ὠνομάσθηκε, ὄχι Ὁ Κάδμος ὁ Μιλήσιος, κατά τό λεξικόν Σούδα ἤ Σούδα, ἦταν ὁ ἀρχαιότερος τῶν ἱστορικῶν. Ἤκμασε περί τά τέλη τοῦ ΣΤ´ π.Χ. αἰῶνος καί ἦταν υἱός τοῦ Πανδίονος. Τό ἔργο του ἐχάθη, ἐλάχιστες δέ περικοπές ἐσώθησαν. Ἀπετελεῖτο ἀπό τέσσερα βιβλία, ἐπεγράφετο «Κτίσις τῆς Μιλήτου καί ὅλης τῆς Ἰωνίας» καί ἐξέταζε ὅλες τίς παραδόσεις καί ὁλόκληρη τήν ἱστορία ἐκείνης τῆς ἐποχῆς. Ὁ Ἑλλάνικος ὁ Μυτιληναῖος ἤ Λέσβιος ἦταν ἱστορικός καί χρονικογράφος, γεννηθείς τό 480 π.Χ. καί ζῶν ἀκόμη καί μετά τήν ναυμαχία τῶν Ἀργινουσῶν (406 π.Χ.). Κινηθείς ἀπό δίψα μαθήσεως περιηγήθη ὁλόκληρη τήν Ἑλλάδα, συνέλεξε ἄφθονο μυθολογικό καί ἱστορικό ὑλικό καί συνέγραψε πολλά ἔργα, ὅπως «Αἱ ἱέρειαι ἐν Ἄργει», «Καρνεονῖκαι», «Ἀτθίς» (Ἱστορία τῶν Ἀθηνῶν), «Τὰ Αἰολικά», «Τὰ Περσικά», «ἡ Ἀσωπίς» (Ἱστορία τῆς Βοιωτίας), «Τὰ Ἀτλαντικά» κ.ἄ.

131

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

8

9

δέλφου προσαγορευθέντος οὐχ ὅπως τινὲς τῶν Ἑλλήνων ὑπερέβαλον εἰς Αἰθιοπίαν, ἀλλ’ οὐδὲ μέχρι τῶν ὅρων τῆς Αἰγύπτου προσανέβησαν· οὕτως ἄξενα πάντα ἦν τὰ περὶ τοὺς τόπους τούτους καὶ παντελῶς ἐπικίνδυνα· τοῦ δὲ προειρημένου βασιλέως μεθ’ Ἑλληνικῆς δυνάμεως εἰς Αἰθιοπίαν πρώτου στρατεύσαντος ἐπεγνώσθη τὰ κατὰ τὴν χώραν ταύτην ἀκριβέστερον ἀπὸ τούτων τῶν χρόνων. τῆς μὲν οὖν τῶν προτέρων συγγραφέων ἀγνοίας τοιαύτας τὰς αἰτίας συνέβη γενέσθαι· τὰς δὲ πηγὰς τοῦ Νείλου, καὶ τὸν τόπον ἐξ οὗ λαμβάνει τὴν ἀρχὴν τοῦ ῥεύματος, ἑορακέναι μὲν μέχρι τῶνδε τῶν ἱστοριῶν γραφομένων οὐδεὶς εἴρηκεν οὐδ’ ἀκοὴν ἀπεφήνατο παρὰ τῶν ἑορακέναι διαβεβαιουμένων. διὸ καὶ τοῦ πράγματος εἰς ὑπόνοιαν καὶ καταστοχασμὸν πιθανὸν καταντῶντος, οἱ μὲν κατ’ Αἴγυπτον ἱερεῖς ἀπὸ τοῦ περιρρέοντος τὴν οἰκουμένην ὠκεανοῦ φασιν αὐτὸν τὴν σύστασιν λαμβάνειν, ὑγιὲς μὲν οὐδὲν λέγοντες, ἀπορίᾳ δὲ τὴν ἀπορίαν λύοντες καὶ λόγον φέροντες εἰς πίστιν αὐτὸν πολλῆς πίστεως προσδεόμενον· τῶν δὲ Τρωγλοδυτῶν οἱ μεταναστάντες ἐκ τῶν ἄνω τόπων διὰ καῦμα, προσαγορευόμενοι δὲ Βόλγιοι, λέγουσιν ἐμφάσεις τινὰς εἶναι περὶ τοὺς τόπους ἐκείνους, ἐξ ὧν ἄν τις συλλογίσαιτο διότι πολλῶν πηγῶν εἰς ἕνα τόπον ἀθροιζομένων συνίσταται τὸ ῥεῦμα τοῦ Νείλου· διὸ καὶ πολυγονώτατον αὐτὸν ὑπάρχειν πάντων τῶν γνωριζομένων ποταμῶν. οἱ δὲ περιοικοῦντες τὴν νῆσον τὴν ὀνομαζομένην Μερόην, οἷς καὶ μάλιστ’ ἄν τις συγκατάθοιτο, τῆς μὲν κατὰ τὸ πιθανὸν εὑρησιλογίας πολὺ κεχωρισμένοις, τῶν δὲ τόπων τῶν ζητουμένων ἔγγιστα κειμένοις, τοσοῦτον ἀπέχουσι τοῦ λέγειν τι περὶ τούτων ἀκριβῶς ὥστε καὶ τὸν ποταμὸν Ἀστάπουν προσηγορεύκασιν, ὅπερ ἐστὶ μεθερμηνευόμενον εἰς τὴν Ἑλλήνων διάλεκτον ἐκ τοῦ σκότους ὕδωρ.

132

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

μόνο δέν διέσχισαν τήν Αἰθιοπία Ἕλληνες, ἀλλά δέν ἀνέβηκαν οὔτε ὥς τά σύνορα τῆς Αἰγύπτου. Τόσο ἀφιλόξενα ἦσαν ὅλα αὐτά τά μέρη καί ταυτοχρόνως πάρα πολύ ἐπικίνδυνα. Ἀλλά, ὅταν αὐτός ὁ βασιλεύς ἐξεστράτευσε πρῶτος στήν Αἰθιοπία μέ ἑλληνικό στρατό, ἀπό τότε ἔγιναν γνωστά μέ ἀκρίβεια τά σχετικά μέ αὐτήν τήν χώρα. 6. Αὐτή λοιπόν ὑπῆρξε ἡ αἰτία, πού οἱ προηγούμενοι συγγραφεῖς εἶχαν ἄγνοια. Τί πηγές λοιπόν τοῦ Νείλου καί τόν τόπο ἀπό ὅπου ἀρχίζει τό ρεῦμα του κανείς ἀπό τούς ἕως τώρα ἱστορικούς συγγραφεῖς δέν μᾶς βεβαιώνει ὅτι τά εἶδε οὔτε ἀναφέρουν κάτι πού ἔμαθαν ἐξ ἀκοῆς ἀπό ἄλλους πού ἰσχυρίζονται ὅτι τά εἶδαν. 7. Γι’ αὐτό καί τό θέμα κατήντησε ἀντικείμενο εἰκασιῶν καί πιθανολογιῶν. Κι’ οἱ ἱερεῖς τῆς Αἰγύπτου λέγουν ὅτι ὁ Νεῖλος προκύπτει ἀπό τόν ὠκεανό πού περιβάλλει τήν οἰκουμένη, χωρίς μέ αὐτόν τόν τρόπο νά φωτίζουν τό θέμα, ἀλλά ἁπλῶς ὑποτίθεται ὅτι λύνουν μία ἀπορία ἀντικαθιστῶντας την μέ μία ἄλλη καί ἐπικαλούμενοι μία ἀπόδειξι, πού ἡ ἴδια ἔχει ἀνάγκη ἀποδείξεως. 8. Ἀπό τό ἄλλο μέρος οἱ Τρωγλοδύτες, γνωστοί καί μέ τό ὄνομα Βόλγιοι, οἱ ὁποῖοι μετανάστευσαν ἀπό τό ἐσωτερικό ἐξ αἰτίας τοῦ καύσωνος, λέγουν ὅτι ὑπάρχουν μερικά φαινόμενα συνυφασμένα μέ αὐτούς τούς τόπους, ἀπό τά ὁποῖα μπορεῖ κανείς νά ἐξαγάγη τό συμπέρασμα ὅτι ὁ κορμός τοῦ Νείλου σχηματίζεται ἀπό πολλές πηγές πού συγκλίνουν στήν ἴδια κοίτη. Γι’ αὐτόν ἀκριβῶς τόν λόγο ὁ Νεῖλος εἶναι ὁ εὐφορώτερος ἀπ’ ὅλους τούς γνωστούς ποταμούς. 9. Οἱ κάτοικοι τῆς χώρας, πού εἶναι κατά τήν νῆσο Μερόη, μέ τούς ὁποίους πολύ θά ἤθελε κάποιος νά συμφωνήση, διότι δέν συνηθίζουν νά ἐπιδίδωνται σέ πιθανολογίες καί αὐθαίρετα εὑρήματα καί ταυτοχρόνως εἶναι ἐγκατεστημένοι πολύ κοντά στά μέρη, γιά τά ὁποῖα ὁ λόγος, αὐτοί λοιπόν ἀπέχουν τόσο πολύ ἀπό τό νά μᾶς ποῦν κάτι σαφές, πού καί τόν ποταμό ἀκόμη τόν ὀνομάζουν Ἀστάπουν, τό ὁποῖο στά ἑλληνικά σημαίνει «νερό ἀπό τό σκοτάδι». 133

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

10

11

2

3

οὗτοι μὲν οὖν τῷ Νείλῳ τῆς ἐν τοῖς τόποις ἀθεωρησίας καὶ τῆς ἰδίας ἀγνοίας οἰκείαν ἔταξαν προσηγορίαν· ἡμῖν δ’ ἀληθέστατος εἶναι δοκεῖ λόγος ὁ πλεῖστον ἀπέχων τοῦ προσποιήματος. οὐκ ἀγνοῶ δὲ ὅτι τὴν πρὸς τὴν ἕω τοῦ ποταμοῦ τούτου καὶ τὴν πρὸς ἑσπέραν Λιβύην ἀφορίζων Ἡρόδοτος ἀνατίθησι Λίβυσι τοῖς ὀνομαζομένοις Νασαμῶσι τὴν ἀκριβῆ θεωρίαν τοῦ ῥείθρου, καί φησιν ἔκ τινος λίμνης λαμβάνοντα τὴν ἀρχὴν τὸν Νεῖλον φέρεσθαι διὰ χώρας Αἰθιοπικῆς ἀμυθήτου· οὐ μὴν αὐτόθεν οὔτε τοῖς εἰποῦσι Λίβυσιν, εἴπερ καὶ πρὸς ἀλήθειαν εἰρήκασιν, οὔτε τῷ συγγραφεῖ προσεκτέον ἀναπόδεικτα λέγοντι. 38. Ἐπειδὴ δὲ περὶ τῶν πηγῶν καὶ τῆς ῥύσεως αὐτοῦ διεληλύθαμεν, πειρασόμεθα τὰς αἰτίας ἀποδιδόναι τῆς πληρώσεως. Θαλῆς μὲν οὖν, εἷς τῶν ἑπτὰ σοφῶν ὀνομαζόμενος, φησὶ τοὺς ἐτησίας ἀντιπνέοντας ταῖς ἐκβολαῖς τοῦ ποταμοῦ κωλύειν εἰς θάλατταν προχεῖσθαι τὸ ῥεῦμα, καὶ διὰ τοῦτ’ αὐτὸν πληρούμενον ἐπικλύζειν ταπεινὴν οὖσαν καὶ πεδιάδα τὴν Αἴγυπτον. τοῦ δὲ λόγου τούτου, καίπερ εἶναι δοκοῦντος πιθανοῦ, ῥᾴδιον ἐξελέγξαι τὸ ψεῦδος. εἰ γὰρ ἦν ἀληθὲς τὸ προειρημένον, οἱ ποταμοὶ πάντες ἂν οἱ τοῖς ἐτησίαις ἐναντίας τὰς ἐκβολὰς ἔχοντες ἐποιοῦντο τὴν ὁμοίαν ἀνάβασιν· οὗ μηδαμοῦ τῆς οἰκουμένης συμβαίνοντος ζητητέον ἑτέραν αἰτίαν ἀληθινὴν τῆς πληρώσεως.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

10. Αὐτοί λοιπόν οἱ ἄνθρωποι ἔδωσαν στόν ποταμό ἕνα ὄνομα, σύμφωνο μέ τήν δική τους ἔλλειψι μιᾶς ἄμεσης ἐποπτείας καί μέ τήν ἄγνοιά τους. Ἀλλά, κατά τήν γνώμη μας, ἡ ἐξήγησις πού εὑρίσκεται πιό κοντά στήν ἀλήθεια, εἶναι αὐτή πού ἀπέχει περισσότερο ἀπό τόν ὑποκειμενισμό. 11. Καί δέν ἀγνοῶ ὅτι ὁ Ἡρόδοτος, πού ξεχωρίζει τήν Λιβύη, ἡ ὁποία εὑρίσκεται ἀνατολικά τοῦ ποταμοῦ ἀπό τήν ἄλλη πού εὑρίσκεται πρός δυσμάς, ἀποδίδει στούς Λίβυες, πού εἶναι γνωστοί ὡς Νασαμῶνες, τήν ἀκριβῆ παρατήρησι τοῦ ρεύματος καί λέγει ὅτι ὁ Νεῖλος πηγάζει ἀπό κάποια λίμνη καί διέρχεται μέσα ἀπό τήν Αἰθιοπία σέ μία ἔκτασι ἀμέτρητη. Ὅμως δέν πρέπει νά δώσουμε μεγάλη σημασία οὔτε στά λόγια τῶν Λιβύων, ἀκόμα κι’ ἄν εἶπαν κάτι ἀληθές, οὔτε στόν συγγραφέα, ἐφ’ ὅσον δέν φέρει ἀποδείξεις στά λεγόμενά του. 38. Ἀφοῦ ἔχουμε μιλήσει γιά τίς πηγές καί τήν ροή τοῦ Νείλου, θά προσπαθήσουμε νά προσδιορίσουμε τίς αἰτίες τῶν πλημμυρῶν του. 2. Ὁ Θαλῆς64, πού εἶναι γνωστός ὡς ἕνας ἀπό τούς ἑπτά σοφούς, λέγει ὅτι οἱ «ἐτησίαι», πού φυσοῦν ἀντίθετα πρός τίς ἐκβολές τοῦ ποταμοῦ, ἐμποδίζουν τήν ἐκροή τοῦ νεροῦ στήν θάλασσα καί γι’ αὐτόν τόν λόγο φουσκώνει καί πλημμυρίζει τήν Αἴγυπτο, πού εἶναι χαμηλή καί πεδινή χώρα. 3. Ὁ λόγος αὐτός, ἄν καί φαίνεται πιθανός, ὡστόσο εἶναι εὔκολο νά ἐλέγξωμε τήν πλάνη. Διότι ἄν αὐτό ἦταν ἀληθινό, τότε ὅλοι οἱ ποταμοί, πού ἔχουν τίς ἐκβολές τους κόντρα στούς ἐτησίες, ἔπρεπε κατά τόν ἴδιο τρόπο νά φουσκώνουν. Ἐπειδή ὅμως αὐτό δέν συμβαίνει σέ κανένα μέρος τῆς οἰκουμένης, πρέπει ν’ ἀναζητήσουμε ἄλλη, ἀληθινή αἰτία τῆς πλημμύρας του. 64. Οἱ Αἰγύπτιοι δέν ἀνέδειξαν Θαλῆ, Πυθαγόρα, Εὐκλείδη, Ἀρχιμήδη ἤ Ἀρίσταρχο. Κατεπλάγησαν, ὅταν ὁ Θαλῆς ἐμέτρησε ἐνώπιον τοῦ βασιλέως των Ἄμασιος τό ὕψος τῆς πυραμίδος τοῦ Χέοπος ἐντός ἐλαχίστου χρόνου, διά συγκρίσεως τῆς σκιᾶς της καί τῆς σκιᾶς τῆς ράβδου του, διά μεθόδου ἁπλῆς ἐπιστημονικῶς, ἀλλά τήν ὁποία οἱ Αἰγύπτιοι ἀγνοοῦσαν.

134

135

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

Ἀναξαγόρας δ’ ὁ φυσικὸς ἀπεφήνατο τῆς ἀναβάσεως αἰτίαν εἶναι τὴν τηκομένην χιόνα κατὰ τὴν Αἰθιοπίαν, ᾧ καὶ ὁ ποιητὴς Εὐριπίδης μαθητὴς ὢν ἠκολούθηκε· λέγει γοῦν Νείλου λιπὼν κάλλιστον ἐκ γαίας ὕδωρ, ὃς ἐκ μελαμβρότοιο πληροῦται ῥοὰς Αἰθιοπίδος γῆς, ἡνίκ’ ἂν τακῇ χιών.

5

6

7

8

9

10

καὶ ταύτην δὲ τὴν ἀπόφασιν οὐ πολλῆς ἀντιρρήσεως δεῖσθαι συμβέβηκε, φανεροῦ πᾶσιν ὄντος ὅτι διὰ τὴν ὑπερβολὴν τῶν καυμάτων ἀδύνατον χιόνα πίπτειν περὶ τὴν Αἰθιοπίαν· καθόλου γὰρ περὶ τοὺς τόπους τούτους οὔτε πάγος οὔτε ψῦχος οὔθ’ ὅλως χειμῶνος ἔμφασις γίνεται, καὶ μάλιστα περὶ τὴν ἀνάβασιν τοῦ Νείλου. εἰ δέ τις καὶ συγχωρῆσαι χιόνος εἶναι πλῆθος ἐν τοῖς ὑπὲρ Αἰθιοπίαν τόποις, ὅμως ἐλέγχεται τὸ ψεῦδος τῆς ἀποφάσεως· πᾶς γὰρ ποταμὸς ἀπὸ χιόνος ῥέων ὁμολογουμένως αὔρας ἀναδίδωσι ψυχρὰς καὶ τὸν ἀέρα παχύνει· περὶ δὲ τὸν Νεῖλον μόνον τῶν ποταμῶν οὔτε νέφους ὑποστάσεις ὑπάρχουσιν οὔτ’ αὖραι ψυχραὶ γίνονται οὔθ’ ὁ ἀὴρ παχύνεται. Ἡρόδοτος δέ φησι τὸν Νεῖλον εἶναι μὲν φύσει τηλικοῦτον ἡλίκος γίνεται κατὰ τὴν πλήρωσιν, ἐν δὲ τῷ χειμῶνι τὸν ἥλιον κατὰ τὴν Λιβύην φερόμενον ἐπισπᾶσθαι πρὸς ἑαυτὸν πολλὴν ὑγρασίαν ἐκ τοῦ Νείλου, καὶ διὰ τοῦτο περὶ τοὺς καιροὺς τούτους παρὰ φύσιν ἐλάττονα γίνεσθαι τὸν ποταμόν· τοῦ δὲ θέρους ἐπιστάντος ἀποχωροῦντα τῇ φορᾷ τὸν ἥλιον πρὸς τὰς ἄρκτους ἀναξηραίνειν καὶ ταπεινοῦν τούς τε περὶ τὴν Ἑλλάδα ποταμοὺς καὶ τοὺς κατὰ τὴν ἄλλην χώραν τὴν ὁμοίως ἐκείνῃ κειμένην. οὐκέτ’ οὖν εἶναι παράδοξον τὸ γινόμενον περὶ τὸν Νεῖλον· οὐ γὰρ ἐν τοῖς καύμασιν αὔξεσθαι, κατὰ τὸν χειμῶνα δὲ ταπεινοῦσθαι διὰ τὴν προειρημένην

136

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

4. Ὁ φυσικός Ἀναξαγόρας ὑπεστήριζε ὅτι αἰτία τῆς πλημμύρας τοῦ Νείλου εἶναι τό χιόνι πού λειώνει στήν Αἰθιοπία κι’ ὁ Εὐριπίδης, πού ἦταν μαθητής του, ἀκολούθησε κι’ αὐτός τήν ἴδια ἑρμηνεία. Λέγει λοιπόν: Κι’ ἄφησε τά ὄμορφα νερά τοῦ Νείλου, πού ἀναβλύζουν ἀπό τήν γῆ καί παίρνουν νά φουσκώνουν στήν χώρα τῶν μελαψῶν Αἰθιόπων, ὅταν τά χιόνια λειώσουν. 5. Ἀλλά κι’ αὐτή ἡ ἄποψις ἀνασκευάζεται πολύ εὔκολα, ἀφοῦ εἶναι γνωστό σέ ὅλους ὅτι εἶναι ἀδύνατο νά πέφτη χιόνι στήν Αἰθιοπία ἐξ αἰτίας τῆς ὑπερβολικῆς ζέστης. 6. Γενικά σέ αὐτά τά μέρη οὔτε παγωνιά οὔτε κρύο κάνει οὔτε κἄν ἔχεις τήν αἴσθησι τοῦ χειμώνα, πρό παντός κατά τήν περίοδο τῆς πλημμύρας τοῦ Νείλου. Ἀλλά καί ἄν δεχθῆ κανείς ὅτι ὑπάρχουν πολλά χιόνια στά μέρη πέραν τῆς Αἰθιοπίας, πάλι ἐλέγχεται ἡ πλάνη. 7. Ἐπειδή ὅλα τά ποτάμια πού δέχονται τά νερά ἀπό τά χιόνια ἀναδίδουν ἕνα τσουχτερό ἀεράκι καί κάνουν τήν ἀτμόσφαιρα βαρειά. Ἀλλά ὁ Νεῖλος εἶναι ὁ μόνος ποταμός γύρω ἀπό τόν ὁποῖο δέν σχηματίζονται οὔτε σύννεφα οὔτε ψυχρές αὖρες πνέουν οὔτε ἡ ἀτμόσφαιρα βαραίνει. 8. Ὁ Ἡρόδοτος λέγει ὅτι τό μέγεθος τοῦ Νείλου, κατά τήν περίοδο τῶν πλημμυρῶν, εἶναι τό φυσικό του μέγεθος καί κατά τόν χειμῶνα, πού ὁ ἥλιος περνάει πάνω ἀπό τήν Λιβύη ἀποσπᾶ ἀπό τόν Νεῖλο πρός τό μέρος του μεγάλες ποσότητες ὑγρασίας καί γι’ αὐτό, αὐτήν τήν ἐποχή, ὁ ποταμός γίνεται μικρότερος ἀπό τήν συνήθη φυσική του διάστασι. 9. Κι’ ὅταν ἔρχεται τό καλοκαίρι, ὅταν ἡ τροχιά τοῦ ἡλίου μετατοπίζεται πρός βορρᾶν, τότε ἀρχίζουν νά ξηραίνωνται καί νά χαμηλώνουν οἱ ποταμοί πού εἶναι στήν Ἑλλάδα καί σέ κάθε χώρα πού ἔχει τήν ἴδια γεωγραφική θέσι μέ τήν Ἑλλάδα. 10. Δέν εἶναι λοιπόν παράδοξο, λέγει, τό φαινόμενο τοῦ Νείλου. Διότι δέν φουσκώνει κατά τήν θερμή ἐποχή οὔτε πέφτει κατά τόν χειμῶνα, γιά τόν λόγο πού 137

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

11

12

2

3

4

5

6

αἰτίαν. ῥητέον οὖν καὶ πρὸς τοῦτον ὅτι καθῆκον ἦν, ὥσπερ ἀπὸ τοῦ Νείλου τὴν ὑγρασίαν ὁ ἥλιος ἐφ’ ἑαυτὸν ἐπισπᾶται κατὰ τοὺς τοῦ χειμῶνος καιρούς, οὕτω καὶ ἀπὸ τῶν ἄλλων τῶν κατὰ τὴν Λιβύην ὄντων ποταμῶν ἀναλαμβάνειν τι τῶν ὑγρῶν καὶ ταπεινοῦν τὰ φερόμενα ῥεύματα. ἐπεὶ δ’ οὐδαμοῦ τῆς Λιβύης οὐδὲν τοιοῦτον γινόμενον θεωρεῖται, περιφανῶς ὁ συγγραφεὺς σχεδιάζων εὑρίσκεται· καὶ γὰρ οἱ περὶ τὴν Ἑλλάδα ποταμοὶ τὴν αὔξησιν ἐν τῷ χειμῶνι λαμβάνουσι οὐ διὰ τὸ μακρότερον ἀφίστασθαι τὸν ἥλιον, ἀλλὰ διὰ τὸ πλῆθος τῶν γινομένων ὄμβρων. 39. Δημόκριτος δ’ ὁ Ἀβδηρίτης φησὶν οὐ τὸν περὶ τὴν μεσημβρίαν τόπον χιονίζεσθαι, καθάπερ εἴρηκεν Εὐριπίδης καὶ Ἀναξαγόρας, ἀλλὰ τὸν περὶ τὰς ἄρκτους, καὶ τοῦτο ἐμφανὲς εἶναι πᾶσι. τὸ δὲ πλῆθος τῆς σωρευομένης χιόνος ἐν τοῖς βορείοις μέρεσι περὶ μὲν τὰς τροπὰς μένειν πεπηγός, ἐν δὲ τῷ θέρει διαλυομένων ὑπὸ τῆς θερμασίας τῶν πάγων πολλὴ τηκεδόνα γίνεσθαι, καὶ διὰ τοῦτο πολλὰ γεννᾶσθαι καὶ παχέα νέφη περὶ τοὺς μετεωροτέρους τῶν τόπων, δαψιλοῦς τῆς ἀναθυμιάσεως πρὸς τὸ ὕψος αἰρομένης. ταῦτα δ’ ὑπὸ τῶν ἐτησίων ἐλαύνεσθαι, μέχρι ἂν ὅτου προσπέσῃ τοῖς μεγίστοις ὄρεσι τῶν κατὰ τὴν οἰκουμένην, ἅ φησιν εἶναι περὶ τὴν Αἰθιοπίαν· ἔπειτα πρὸς τούτοις οὖσιν ὑψηλοῖς βιαίως θραυόμενα παμμεγέθεις ὄμβρους γεννᾶν, ἐξ ὧν πληροῦσθαι τὸν ποταμὸν μάλιστα κατὰ τὴν τῶν ἐτησίων ὥραν. ῥᾴδιον δὲ καὶ τοῦτον ἐξελέγξαι τοὺς χρόνους τῆς αὐξήσεως ἀκριβῶς ἐξετάζοντα· ὁ γὰρ Νεῖλος ἄρχεται μὲν πληροῦσθαι κατὰ τὰς θερινὰς τροπάς, οὔπω τῶν ἐτησίων πνεόντων, λήγει δ’ ὕστερον ἰσημερίας φθινοπωρινῆς, πάλαι προπεπαυμένων τῶν εἰρημένων ἀνέμων. ὅταν οὖν ἡ τῆς πείρας ἀκρίβεια κατισχύῃ τὴν τῶν λόγων πιθανότητα, τὴν μὲν ἐπίνοιαν τἀνδρὸς ἀποδεκτέον, τὴν δὲ πίστιν τοῖς ὑπ’ αὐτοῦ λεγομένοις οὐ δοτέον. παρίημι γὰρ καὶ διότι

138

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀναφέραμε. 11. Πρέπει ὅμως ν’ ἀπαντήσωμε καί σέ αὐτόν ὅτι ἔπρεπε, ὅπως ὁ ἥλιος ἀφαιρεῖ τήν ὑγρασία ἀπό τόν Νεῖλο κατά τήν χειμερινή περίοδο, ν’ ἀφαιροῦσε ἕνα μέρος κι’ ἀπό τούς ἄλλους ποταμούς πού εὑρίσκονται στήν Λιβύη καί νά ἐλιγόστευε τά νερά τους. 12. Ἐπειδή ὅμως δέν παρατηρεῖται νά συμβαίνη κάτι τέτοιο σέ κανένα μέρος τῆς Λιβύης, εἶναι φανερό ὅτι ὁ συγγραφεύς αὐτοσχεδιάζει. Καί πράγματι, οἱ ποταμοί τῆς Ἑλλάδος φουσκώνουν τόν χειμῶνα, ὄχι ἐπειδή ἀπομακρύνεται ὁ ἥλιος ἀπό τήν γῆ, ἀλλά ἐπειδή πέφτουν πολλές βροχές. 39. Ὁ Δημόκριτος ὁ Ἀβδηρίτης ἀναφέρει ὅτι δέν εἶναι τά νότια μέρη πού σκεπάζονται ἀπό τό χιόνι, ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ Εὐριπίδης καί ὁ Ἀναξαγόρας, ἀλλά τά βόρεια. Κι’ αὐτό εἶναι φανερό σέ ὅλους. 2. Κι’ ὁ μεγάλος ὄγκος τοῦ χιονιοῦ, πού συσσωρεύεται στά βόρεια μέρη, μένει παγωμένος μέχρι τήν ἐαρινή ἰσημερία, ἀλλά κατά τό θέρος πού λειώνουν οἱ πάγοι ἀπό τήν ζέστη σέ μεγάλη ἔκτασι, δημιουργοῦνται στά ὑψηλότερα μέρη πολλά καί πυκνά σύννεφα, καθώς οἱ ὑδρατμοί ὑψώνονται σέ ἄφθονη ποσότητα. 3. Αὐτά παρασύρονται ἀπό τούς «ἐτησίας» μέχρις ὅτου προσκρούουν στά ψηλότερα ὄρη τῆς οἰκουμένης, πού λέγουν ὅτι εὑρίσκονται στήν Αἰθιοπία. Καί καθώς σπάζουν ἔπειτα πάνω σέ αὐτά τά ψηλά ὄρη, γεννοῦν καταρρακτώδεις βροχές, ἀπό τίς ὁποῖες φουσκώνει ὁ ποταμός, πρό παντός τήν περίοδο πού φυσοῦν οἱ «ἐτησίαι». 4. Εἶναι ὅμως εὔκολο νά ἐλέγξη κάποιος τήν ἀνακρίβεια καί αὐτῆς τῆς ἑρμηνείας ἐξετάζοντας μέ προσοχή τήν ἐποχή κατά τήν ὁποία ἀναβαίνει ἡ στάθμη. Ἐπειδή ὁ Νεῖλος ἀρχίζει νά πλημμυρίζη κατά τό θερινό ἡλιοστάσιο, τότε δηλαδή πού δέν φυσοῦν οἱ «ἐτησίαι» καί τελειώνει ἀργότερα κατά τήν φθινοπωρινή ἰσημερία, ὁπότε ἔχουν πρό πολλοῦ σταματήσει οἱ «ἐτησίαι». 5. Ὅταν λοιπόν ἡ ἀκρίβεια τῆς γνώσεως εἶναι ἰσχυρότερη ἀπό τήν ἁπλῆ ὑπόθεσι τῶν λόγων, μποροῦμε ν’ ἀναγνωρίσωμε τήν εὐφυΐα τοῦ ἀνδρός, δέν μποροῦμε ὅμως νά δώσουμε πίστι στίς θεωρίες του. 6. Κι’ ἀκόμα πα139

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τοὺς ἐτησίας ἰδεῖν ἔστιν οὐδέν τι μᾶλλον ἀπὸ τῆς ἄρκτου πνέοντας ἤπερ τῆς ἑσπέρας· οὐ βορέαι γὰρ οὐδ’ ἀπαρκτίαι μόνοι, ἀλλὰ καὶ οἱ πνέοντες ἀπὸ θερινῆς δύσεως ἀργέσται κοινωνοῦσι τῆς τῶν ἐτησίων προσηγορίας. τό τε λέγειν ὡς μέγιστα συμβαίνει τῶν ὀρῶν ὑπάρχειν τὰ περὶ τὴν Αἰθιοπίαν οὐ μόνον ἀναπόδεικτόν ἐστιν, ἀλλ’ οὐδὲ τὴν πίστιν ἔχει διὰ τῆς ἐναργείας συγχωρουμένην. Ἔφορος δὲ καινοτάτην αἰτίαν εἰσφέρων πιθανολογεῖν μὲν πειρᾶται, τῆς δ’ ἀληθείας οὐδαμῶς ἐπιτυγχάνων θεωρεῖται. φησὶ γὰρ τὴν Αἴγυπτον ἅπασαν οὖσαν ποταμόχωστον καὶ χαύνην, ἔτι δὲ κισηρώδη τὴν φύσιν, ῥαγάδας τε μεγάλας καὶ διηνεκεῖς ἔχειν, διὰ δὲ τούτων εἰς ἑαυτὴν ἀναλαμβάνειν ὑγροῦ πλῆθος, καὶ κατὰ μὲν τὴν χειμερινὴν ὥραν συνέχειν ἐν ἑαυτῇ τοῦτο, κατὰ δὲ τὴν θερινὴν ὥσπερ ἱδρῶτάς τινας ἐξ αὑτῆς πανταχόθεν ἀνιέναι, καὶ διὰ τούτων πληροῦν τὸν ποταμόν. ὁ δὲ συγγραφεὺς οὗτος οὐ μόνον ἡμῖν φαίνεται μὴ τεθεαμένος τὴν φύσιν τῶν κατὰ τὴν Αἴγυπτον τόπων, ἀλλὰ μηδὲ παρὰ τῶν εἰδότων τὰ κατὰ τὴν χώραν ταύτην ἐπιμελῶς πεπυσμένος. πρῶτον μὲν γάρ, εἴπερ ἐξ αὐτῆς τῆς Αἰγύπτου ὁ Νεῖλος τὴν αὔξησιν ἐλάμβανεν, οὐκ ἂν ἐν τοῖς ἀνωτέρω μέρεσιν ἐπληροῦτο, διά τε πετρώδους καὶ στερεᾶς χώρας φερόμενος· νῦν δὲ πλείω τῶν ἑξακισχιλίων σταδίων διὰ τῆς Αἰθιοπίας ῥέων τὴν πλήρωσιν ἔχει πρὶν ἢ ψαῦσαι τῆς Αἰγύπτου. ἔπειτ’ εἰ μὲν τὸ ῥεῦμα τοῦ Νείλου ταπεινότερον ἦν τῶν κατὰ τὴν ποταμόχωστον γῆν ἀραιωμάτων, ἐπιπολαίους

ραλείπω τό γεγονός ὅτι μπορεῖ νά ἰδῆ κάποιος ὅτι οἱ ἐτησίαι φυσοῦν τό ἴδιο ἀπό τόν βορρᾶ, ὅπως κι’ ἀπό τόν νότο. Ἐπειδή ὄχι μόνο οἱ βόρειοι ἄνεμοι ὀνομάζονται «ἐτησίαι», ἀλλά καί οἱ «ἀργέσται»65 πού φυσοῦν ἀπό τήν θερινή δύσι. Ἐπίσης ἡ ἄποψις ὅτι τά ψηλότερα ὄρη εἶναι τά βουνά τῆς Αἰθιοπίας ὄχι μόνο εἶναι ἀναπόδεικτη, ἀλλά δέν εἶναι σύμφωνη καί μέ τήν ἁπλῆ παρατήρησι. 7. Ὁ Ἔφορος, πού ἐπαρουσίασε τήν πιό καινούργια ἑρμηνεία, προσπαθεῖ νά διατυπώση μία πιθανή ὑπόθεσι, ἀλλά, τό βλέπεις, δέν πλησιάζει καθόλου τήν ἀλήθεια. Λέγουν δηλαδή, ὅτι ὅλη ἡ Αἴγυπτος εἶναι ποταμόχωστη καί σπογγώδης καί ἡ φύσις τοῦ ἐδάφους της εἶναι ὡς κίσηρις. Εἶναι λοιπόν γεμάτο ἀπό μεγάλες καί συνεχεῖς ραγάδες, μέσα ἀπό τίς ὁποῖες ἀναρροφᾶ μεγάλη ποσότητα νεροῦ. Καί κατά τόν χειμῶνα τό συγκρατεῖ μέσα του, ἐνῶ κατά τό θέρος ἀναβλύζει ἀπό παντοῦ σάν νά ἱδρώνη ἡ γῆ καί γεμίζει ὁ ποταμός. 8. Ἀλλά αὐτός ὁ συγγραφεύς φαίνεται καθαρά ὅτι ὄχι μόνο δέν ἔχει παρατηρήσει ὁ ἴδιος προσωπικά τήν φύσι τοῦ ἐδάφους τῆς Αἰγύπτου, ἀλλά οὔτε ἐφρόντισε νά μάθη μέ προσοχή τά σχετικά ἀπό ἐκείνους πού γνωρίζουν τόν χαρακτῆρα αὐτῆς τῆς χώρας. 9. Διότι πρῶτα – πρῶτα, ἄν ὁ Νεῖλος ἀνέβαζε τήν στάθμη τοῦ νεροῦ του ἀπό τήν ἴδια τήν Αἴγυπτο, δέν θά ἐπλημμύριζε στά νοτιώτερα μέρη, ὅπου κυλάει μέσα ἀπό βραχῶδες καί σκληρό ἔδαφος. Καί τώρα, ἐνῶ διατρέχει τήν Αἰθιοπία σέ ἔκτασι πάνω ἀπό ἕξι χιλιάδες στάδια, πλημμυρίζει πρίν ἀκόμα ἀγγίξη τό ἔδαφος τῆς Αἰγύπτου. 10. Κι’ ἐξ ἄλλου, ἄν τό ρεῦμα τοῦ Νείλου ἦταν χαμηλότερο ἀπό τίς ραγάδες στό ποταμόχωστο ἔδαφος, τότε κατ’ ἀνάγκη οἱ ραγάδες

65. Ἀργέσται ὠνομάζοντο ἀπό τούς ἀρχαίους οἱ βορειοδυτικοί ἄνεμοι, ὄχι ὅμως πάντοτε, διότι οἱ ἀρχαῖοι εἶχαν ἀλλάξει ἕξι φορές τίς διαιρέσεις τοῦ ἀνεμολογίου τους. Κατ’ ἀρχάς Ἀργέστης ἐθεωρεῖτο Νοτιοδυτικός ἄνεμος. Κατά τόν Ποσειδώνιο, ἡ ὀνομασία Ἀργέστης ἦταν ἐπίθετο χαρακτηριστικό τοῦ Νότου, τοῦ ὀνομαζομένου Λευκονότου ἀπό τούς Ἀλεξανδρινούς, πού δημιουργεῖ λευκά καί

ἐλαφρά νέφη, τά ὁποῖα κατόπιν διαλύει ὁ Ζέφυρος. Στό ἀνεμολόγιο, τό ὁποῖο ἐχρησιμοποιεῖτο πέντε ἤ ἕξι αἰῶνες πρό Χριστοῦ, ὁ Ἀργέστης ἐκπροσωποῦσε τήν διεύθυνσι τῆς δύσεως πρός τό θερινό ἡλιοστάσιο καί εἶχε ἐκ διαμέτρου ἀντίθετο τήν διεύθυνσι τῆς ἀνατολῆς κατά τήν χειμερινή τροπή, δηλ. αὐτήν τοῦ Εὔρου.

7

8

9

10

140

141

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

11

12

13

2

3

ἂν εἶναι τὰς ῥαγάδας συνέβαινε, καθ’ ἃς ἀδύνατον ἦν διαμένειν τοσοῦτο πλῆθος ὕδατος· εἰ δ’ ὑψηλότερον τόπον ἐπεῖχεν ὁ ποταμὸς τῶν ἀραιωμάτων, ἀδύνατον ἦν ἐκ τῶν ταπεινοτέρων κοιλωμάτων εἰς τὴν ὑψηλοτέραν ἐπιφάνειαν τὴν τῶν ὑγρῶν σύρρυσιν γίνεσθαι. καθόλου δὲ τίς ἂν δυνατὸν ἡγήσαιτο τοὺς ἐκ τῶν κατὰ τὴν γῆν ἀραιωμάτων ἱδρῶτας τοσαύτην αὔξησιν τοῦ ποταμοῦ ποιεῖν ὥστε ὑπ’ αὐτοῦ σχεδὸν πᾶσαν τὴν Αἴγυπτον ἐπικλύζεσθαι; ἀφίημι γὰρ καὶ τὸ ψεῦδος τῆς τε ποταμοχώστου γῆς καὶ τῶν ἐν τοῖς ἀραιώμασι τηρουμένων ὑδάτων, ἐμφανῶν ὄντων τῶν ἐν τούτοις ἐλέγχων. ὁ μὲν γὰρ Μαίανδρος ποταμὸς κατὰ τὴν Ἀσίαν πολλὴν χώραν πεποίηκε ποταμόχωστον, ἐν ᾗ τῶν συμβαινόντων περὶ τὴν ἀναπλήρωσιν τοῦ Νείλου τὸ σύνολον οὐδὲν θεωρεῖται γινόμενον. ὁμοίως δὲ τούτῳ περὶ μὲν τὴν Ἀκαρνανίαν ὁ καλούμενος Ἀχελῷος ποταμός, περὶ δὲ τὴν Βοιωτίαν ὁ Κηφισὸς φερόμενος ἐκ τῶν Φωκέων προσκέχωκεν οὐκ ὀλίγην χώραν, ἐφ’ ὧν ἀμφοτέρων ἐλέγχεται φανερῶς τὸ ψεῦδος τοῦ συγγραφέως. ἀλλὰ γὰρ οὐκ ἄν τις παρ’ Ἐφόρῳ ζητήσειεν ἐκ παντὸς τρόπου τἀκριβές, ὁρῶν αὐτὸν ἐν πολλοῖς ὠλιγωρηκότα τῆς ἀληθείας. 40. Τῶν δ’ ἐν Μέμφει τινὲς φιλοσόφων ἐπεχείρησαν αἰτίαν φέρειν τῆς πληρώσεως ἀνεξέλεγκτον μᾶλλον ἢ πιθανήν, ᾗ πολλοὶ συγκατατέθεινται. διαιρούμενοι γὰρ τὴν γῆν εἰς τρία μέρη φασὶν ὑπάρχειν ἓν μὲν τὸ κατὰ τὴν ἡμετέραν οἰκουμένην, ἕτερον δὲ τὸ τούτοις τοῖς τόποις ἀντιπεπονθὸς ταῖς ὥραις, τὸ δὲ τρίτον μεταξὺ μὲν κεῖσθαι τούτων, ὑπάρχειν δὲ διὰ καῦμα ἀοίκητον. εἰ μὲν οὖν ὁ Νεῖλος ἀνέβαινε κατὰ τὸν τοῦ χειμῶνος καιρόν, δῆλον ἂν ὑπῆρχεν ὡς ἐκ τῆς καθ’ ἡμᾶς ζώνης λαμβάνει τὴν ἐπίρρυσιν διὰ τὸ περὶ τούτους τοὺς καιροὺς μάλιστα γίνεσθαι παρ’ ἡμῖν τὰς ἐπομβρίας· ἐπεὶ δὲ τοὐναντίον περὶ τὸ

142

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

θά ἦσαν στήν ἐπιφάνεια καί θά ἦταν ἀδύνατον νά περιέχουν τόση μεγάλη ποσότητα νεροῦ. Κι’ ἄν πάλι ὁ ποταμός ἦταν σ’ ἕνα ἐπίπεδο ὑψηλότερο ἀπό τίς ραγάδες, ἦταν φύσει ἀδύνατον νά ὑπάρξη ροή τοῦ νεροῦ ἀπό τά χαμηλά βαθουλώματα πρός τήν ὑψηλότερη ἐπιφάνεια. 11. Γενικά ποιός εἶναι δυνατόν νά σκεφθῆ ὅτι οἱ ἱδρῶτες ἀπό τίς ραγάδες τῆς γῆς ἀνεβάζουν τήν στάθμη τοῦ ποταμοῦ, ὥστε νά κατακλύζη ὁλόκληρη τήν Αἴγυπτο; Ἀφήνω κατά μέρος καί τό παραμύθι γιά τό ποταμόχωστο ἔδαφος καί γιά τά νερά πού συγκρατοῦνται στίς ραγάδες, διότι ἡ πλάνη αὐτῶν τῶν θεωριῶν εἶναι ὁλοφάνερη. 12. Ὁ Μαίανδρος, ἐπί παραδείγματι, στήν Ἀσία ἔχει κάνει τεράστια ἔκτασι ποταμόχωστη, καί ὅμως δέν παρατηρεῖται κανένα ἀπό τά φαινόμενα πού συμβαίνουν μέ τήν πλημμύρα τοῦ Νείλου. 13. Σάν τόν Μαίανδρο, στήν Ἀκαρνανία ὁ λεγόμενος Ἀχελῶος ποταμός, καί στήν Βοιωτία ὁ Κηφισός, πού κατεβαίνει ἀπό τήν χώρα τῶν Φωκέων, ἔχουν προσχώσει μεγάλη ἔκτασι. Ἡ περίπτωσις λοιπόν καί τῶν δύο αὐτῶν ποταμῶν ἀποδεικνύει φανερά τήν πλάνη τοῦ συγγραφέως. Φυσικά κανείς δέν θά περίμενε νά μάθη μέ κανένα τρόπο τήν ἀκρίβεια ἀπό τόν Ἔφορο, ὅταν ἔχη ὑπ’ ὄψιν του ὅτι σέ πολλά πράγματα ἔδωσε λίγη προσοχή στήν ἀναζήτησι τῆς ἀλήθειας. 40. Μερικοί ἀπό τούς σοφούς πού εἶναι στήν Μέμφι ἐπεχείρησαν νά δώσουν μία ἑρμηνεία τῆς πλημμύρας τοῦ Νείλου, μᾶλλον δυσκόλως ἀποδεικνυομένη παρά πιθανή, πού τήν ἀποδέχονται πολλοί. 2. Διαιροῦν δηλαδή τήν γῆ σέ τρία μέρη καί λέγουν ὅτι ἕνα εἶναι ἡ περιοχή τοῦ κόσμου πού κατοικεῖται κατά τά μέρη μας, τό ἄλλο εἶναι ἀκριβῶς ἀντίθετο μέ τό πρῶτο ὡς πρός τίς ἐποχές, καί τό τρίτο, πού εὑρίσκεται ἀνάμεσα στά δύο ἄλλα, εἶναι ἀκατοίκητο ἀπό τήν πολλή ζέστη πού κάνει. 3. Ἄν λοιπόν ἡ στάθμη τοῦ Νείλου ἀνέβαινε τήν ἐποχή τοῦ χειμώνα, θά ἦταν φανερό ὅτι θά δεχόταν τά πρόσθετα ὕδατα ἀπό τήν δική μας ζώνη ὅπου τήν ἐποχή αὐτή ρίχνει πολλές βροχές. 143

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

7

θέρος πληροῦται, πιθανὸν εἶναι κατὰ τοὺς ἀντικειμένους τόπους γεννᾶσθαι τοὺς χειμῶνας, καὶ τὸ πλεονάζον τῶν κατ’ ἐκείνους τοὺς τόπους ὑδάτων εἰς τὴν καθ’ ἡμᾶς οἰκουμένην φέρεσθαι. διὸ καὶ πρὸς τὰς πηγὰς τοῦ Νείλου μηδένα δύνασθαι παρελθεῖν, ὡς ἂν ἐκ τῆς ἐναντίας ζώνης διὰ τῆς ἀοικήτου φερομένου τοῦ ποταμοῦ. μαρτυρεῖν δὲ τούτοις καὶ τὴν ὑπερβολὴν τῆς γλυκύτητος τοῦ κατὰ τὸν Νεῖλον ὕδατος· διὰ γὰρ τῆς κατακεκαυμένης αὐτὸν ῥέοντα καθέψεσθαι, καὶ διὰ τοῦτο γλυκύτατον εἶναι πάντων τῶν ποταμῶν, ἅτε φύσει τοῦ πυρώδους πᾶν τὸ ὑγρὸν ἀπογλυκαίνοντος. οὗτος δ’ ὁ λόγος ἔχει μέν τινα πρόχειρον ἀντίρρησιν, ὅτι παντελῶς ἀδύνατον εἶναι δοκεῖ ποταμὸν ἐκ τῆς ἀντικειμένης οἰκουμένης εἰς τὴν ἡμετέραν ἀναφέρεσθαι, καὶ μάλιστ’ εἴ τις ὑπόθοιτο σφαιροειδῆ τὴν γῆν ὑπάρχειν. καὶ γὰρ ἐάν τις τοῖς λόγοις κατατολμήσας βιάζηται τὴν ἐνάργειαν, ἥ γε φύσις τῶν πραγμάτων οὐδαμῶς συγχωρήσει. καθόλου μὲν γὰρ ἀνεξέλεγκτον ἀπόφασιν εἰσηγούμενοι, καὶ τὴν ἀοίκητον χώραν μεταξὺ τιθέμενοι, ταύτῃ διαφεύξεσθαι τοὺς ἀκριβεῖς ἐλέγχους νομίζουσι· δίκαιον δὲ τοὺς περί τινων διαβεβαιουμένους ἢ τὴν ἐνάργειαν παρέχεσθαι μαρτυροῦσαν ἢ τὰς ἀποδείξεις λαμβάνειν ἐξ ἀρχῆς συγκεχωρημένας. πῶς δὲ μόνος ὁ Νεῖλος ἐξ ἐκείνης τῆς οἰκουμένης φέρεται πρὸς τοὺς καθ’ ἡμᾶς τόπους; εἰκὸς γὰρ εἶναι καὶ ἑτέρους ποταμούς, καθάπερ καὶ παρ’ ἡμῖν. ἥ τε τῆς περὶ τὸ ὕδωρ γλυκύτητος αἰτία παντελῶς ἄλογος. εἰ γὰρ καθεψόμενος ὑπὸ τῶν καυμάτων ὁ ποταμὸς ἐγλυκαίνετο, πολύγονος οὐκ ἂν ἦν οὐδὲ ποικίλας ἰχθύων καὶ θηρίων ἰδέας εἶχε· πᾶν γὰρ ὕδωρ ὑπὸ τῆς πυρώδους φύσεως ἀλλοιωθὲν

144

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Ἐπειδή ὅμως ἀπεναντίας φουσκώνει τό καλοκαίρι, εἶναι πιθανόν ὅτι οἱ καταιγίδες γεννῶνται στήν ἀπέναντί μας ζώνη καί τά νερά πού πλεονάζουν σέ ἐκείνους τούς τόπους κυλοῦν πρός τά δικά μας μέρη. 4. Γι’ αὐτό καί δέν μπορεῖ κανείς νά ταξειδεύση στίς πηγές τοῦ Νείλου, διότι ὁ ποταμός πού πηγάζει ἀπό τήν ἀπέναντί μας ζώνη, διέρχεται μετά μέσα ἀπό τήν ἀκατοίκητη. Μιά ἐπί πλέον μαρτυρία τοῦ πράγματος εἶναι ἡ ὑπερβολική γλυκύτητα τοῦ νεροῦ τοῦ Νείλου. Διότι, καθώς κυλάει μέσα ἀπό τήν διακεκαυμένη ζώνη, βράζει ἀπό τήν ζέστη καί γι’ αὐτό εἶναι γλυκύτερος ἀπ’ ὅλους τούς ποταμούς, διότι σύμφωνα μέ τούς νόμους τῆς φύσεως ἡ φωτιά γλυκαίνει κάθε ὑγρό. 5. Αὐτή ἡ ἑρμηνεία προκαλεῖ μία πρόχειρη ἀντίρρησι, ὅτι δηλαδή φαίνεται ἐντελῶς ἀδύνατον ἕνας ποταμός νά τρέξη στήν δική μας ζώνη ἀπό τήν ζώνη πού εὑρίσκεται ἀπέναντί μας, καί μάλιστα ἄν δεχθοῦμε τήν θεωρία ὅτι ἡ γῆ εἶναι σφαιροειδής. Καί πράγματι, ἄν κάποιος τολμήση μόνο μέ τά λόγια νά βιάση τήν ἀλήθεια πού προσφέρει ἡ παρατήρησις, ἡ ἴδια ἡ φύσις τελικά θά τόν διαψεύση. Διότι, γενικά, πολλοί ἄνθρωποι νομίζουν ὅτι, μέ τό νά εἰσάγουν μία θεωρία πού εἶναι δύσκολο νά ἐλεγχθῆ καί νά τοποθετοῦν τήν ἀκατοίκητη ζώνη ἀνάμεσα στίς δύο κατοικημένες, θ’ ἀποφύγουν ἔτσι τόν ἀκριβῆ ἔλεγχο τῶν θεωριῶν τους. 6. Εἶναι ὅμως δίκαιο, ὅποιος παίρνει μία κατηγορηματική θέσι γιά ἕνα θέμα, ἤ νά προσκομίζη ὡς ἀπόδειξι τήν ἁπλῆ παρατήρησι ἤ ἀλλιῶς οἱ ἀποδείξεις του νά εἶναι σύμφωνες εὐθύς ἐξ ἀρχῆς. Πῶς π.χ. μόνον ὁ Νεῖλος ἀπό ἐκείνη τήν οἰκουμένη κυλάει κι’ ἔρχεται στά δικά μας μέρη; Διότι εἶναι φυσικό νά ὑπάρχουν κι’ ἄλλοι ποταμοί ἐκεῖ, ὅπως καί στά δικά μας μέρη. 7. Καί ἡ θεωρία σχετικά μέ τήν γλυκύτητα τοῦ νεροῦ εἶναι τελείως παράλογη. Διότι ἄν ἔβραζε ἀπό τήν ζέστη ὁ ποταμός καί γλυκαινόταν, ποτέ δέν θά ἦταν τόσο πλούσιος σέ ζωντανά ὄντα οὔτε θά εἶχε τόση ποικιλία ἰχθύων καί ζώων. Διότι ὅλα τά νερά ἀλλοιώνονται ἀπό τήν φωτιά σέ τέτοιο βαθμό, ὥστε γίνονται τελείως ἀκα145

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

8

2

3

4

ἀλλοτριώτατόν ἐστι ζωογονίας. διόπερ τῇ παρεισαγομένῃ καθεψήσει τῆς φύσεως τοῦ Νείλου παντάπασιν ἐναντιουμένης ψευδεῖς τὰς εἰρημένας αἰτίας τῆς πληρώσεως ἡγητέον. 41. Οἰνοπίδης δὲ ὁ Χῖός φησι κατὰ μὲν τὴν θερινὴν ὥραν τὰ ὕδατα κατὰ τὴν γῆν εἶναι ψυχρά, τοῦ δὲ χειμῶνος τοὐναντίον θερμά, καὶ τοῦτο εὔδηλον ἐπὶ τῶν βαθέων φρεάτων γίνεσθαι· κατὰ μὲν γὰρ τὴν ἀκμὴν τοῦ χειμῶνος ἥκιστα τὸ ὕδωρ ἐν αὐτοῖς ὑπάρχειν ψυχρόν, κατὰ δὲ τὰ μέγιστα καύματα ψυχρότατον ἐξ αὐτῶν ὑγρὸν ἀναφέρεσθαι. διὸ καὶ τὸν Νεῖλον εὐλόγως κατὰ μὲν τὸν χειμῶνα μικρὸν εἶναι καὶ συστέλλεσθαι, διὰ τὸ τὴν μὲν κατὰ γῆν θερμασίαν τὸ πολὺ τῆς ὑγρᾶς οὐσίας ἀναλίσκειν, ὄμβρους δὲ κατὰ τὴν Αἴγυπτον μὴ γίνεσθαι· κατὰ δὲ τὸ θέρος μηκέτι τῆς κατὰ γῆν ἀπαναλώσεως γινομένης ἐν τοῖς κατὰ βάθος τόποις πληροῦσθαι τὴν κατὰ φύσιν αὐτοῦ ῥύσιν ἀνεμποδίστως. ῥητέον δὲ καὶ πρὸς τοῦτον ὅτι πολλοὶ ποταμοὶ τῶν κατὰ τὴν Λιβύην ὁμοίως μὲν κείμενοι τοῖς στόμασι, παραπλησίους δὲ τὰς ῥύσεις ποιούμενοι, τὴν ἀνάβασιν οὐκ ἔχουσιν ἀνάλογον τῷ Νείλῳ· τοὐναντίον γὰρ ἐν μὲν τῷ χειμῶνι πληρούμενοι, κατὰ δὲ τὸ θέρος λήγοντες ἐλέγχουσι τὸ ψεῦδος τοῦ πειρωμένου τοῖς πιθανοῖς καταμάχεσθαι τὴν ἀλήθειαν. ἔγγιστα δὲ τῇ ἀληθείᾳ προσελήλυθεν Ἀγαθαρχίδης ὁ Κνίδιος. φησὶ γὰρ κατ’ ἐνιαυτὸν ἐν τοῖς κατὰ τὴν Αἰθιοπίαν ὄρεσι γίνεσθαι συνεχεῖς ὄμβρους ἀπὸ θερινῶν τροπῶν μέχρι

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τάλληλα γιά τήν δημιουργία ζωῆς. 8. Ἔτσι, ἐπειδή μέ τήν θεωρία τοῦ «βρασμοῦ» πού εἰσάγουν, ἀλλάζουν ἐντελῶς τήν πραγματική φύσι τοῦ Νείλου, γι’ αὐτό ὅλες τίς θεωρίες τους γιά τήν πλημμύρα τοῦ Νείλου πρέπει νά τίς θεωρήσουμε ψευδεῖς. 41. Ὁ Οἰνοπίδης ἀπό τήν Χῖο66 λέγει ὅτι τό καλοκαίρι τά νερά μέσα στήν γῆ εἶναι ψυχρά καί τόν χειμῶνα εἶναι θερμά. Κι’ αὐτό μπορεῖ εὔκολα νά τό διαπιστώση καθένας στά βαθιά πηγάδια. Διότι στό μεσοχείμωνο τό νερό σέ αὐτά τά πηγάδια εἶναι ἐλάχιστα ψυχρό, ἐνῶ στίς μεγάλες ζέστες τό κρυότερο νερό τό ἀντλοῦμε ἀπ’ αὐτά τά πηγάδια. 2. Γι’ αὐτό εἶναι εὔλογο κι’ ὁ Νεῖλος τόν χειμῶνα νά εἶναι μικρός καί νά συστέλλεται, ἐπειδή ἡ θερμότητα τῆς γῆς καταναλώνει πολλή ὑγρασία καί δέν πέφτουν βροχές στήν Αἴγυπτο. Ἐνῶ τό καλοκαίρι, ἐπειδή στά βάθη τῆς γῆς δέν γίνεται μεγάλη κατανάλωσι ὑγρασίας, ἡ φυσική ροή τοῦ ποταμοῦ ἀνεβαίνει ἀνεμπόδιστα. 3. Πρέπει ὅμως ν’ ἀπαντήσουμε καί σέ αὐτόν ὅτι πολλοί ποταμοί στήν Λιβύη, τῶν ὁποίων οἱ ἐκβολές εἶναι σάν αὐτές τοῦ Νείλου καί ἡ ροή τους παραπλήσια, δέν σημειώνουν ἀνύψωσι τῆς στάθμης, ἀνάλογη μέ αὐτήν τοῦ Νείλου. Ἀπεναντίας μάλιστα, τόν χειμῶνα γεμίζουν καί τό καλοκαίρι πέφτουν. Κι’ ἔτσι ἀποδεικνύουν τήν πλάνη αὐτοῦ πού ἐπιχειρεῖ νά καταπολεμήση τήν ἀλήθεια μέ ὑποθέσεις ἀληθοφανεῖς. 4. Πολύ κοντά στήν ἀλήθεια ἐπλησίασε ὁ Ἀγαθαρχίδης ὁ Κνίδιος67. Αὐτός ἔδωσε τήν ἀκόλουθη ἐξήγησι: Κάθε χρόνο, λέγει, πέφτουν συνεχῶς βροχές στά ὄρη

66. Ὁ Οἰνοπίδης ὁ Χῖος (450-415 π.Χ.) ἦταν μαθηματικός καί ἀστρονόμος. Ὡς μαθηματικός εἰσήγαγε τήν συστηματική χρῆσι τῆς ἀναλύσεως κατασκευῆς καί περιώρισε στόν διαβήτη καί στόν κανόνα τήν λύσι μερικῶν προβλημάτων κατασκευῆς. Ὡς ἀστρονόμος προσήγγισε στήν εὕρεσι τῆς κλίσεως τῆς ἐλλειπτικῆς, ἐπενόησε ἡμερολόγιο στηριζόμενο ἐπί 59ετοῦς κύκλου καί πιθανώτατα ἐπρότεινε θεωρία περί τῶν πλημμυρῶν τοῦ Νείλου (Ἀριστοτέλους «Περὶ Νείλου»).

67. Ὁ Ἀγαθαρχίδης ὁ Κνίδιος ἦταν περιπατητικός φιλόσοφος, γεωγράφος, φυσικός, ἱστορικός καί γραμματικός, ἐκ τῶν σπουδαιοτέρων τοῦ 2ου π.Χ. αἰῶνος. Εἶναι ὁ πρῶτος πού ἐπληροφόρησε τόν κόσμο περί τῆς πραγματικῆς αἰτίας τῶν περιοδικῶν πλημμυρῶν τοῦ Νείλου. Ἔγραψε σύγγραμμα ὑπό τόν τίτλον «Περίπλους τῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης», τό ὁποῖον παρέμεινε ἡμιτελές λόγῳ τοῦ ταραχώδους βίου του. Ἄλλα ἔργα του εἶναι τά «Περὶ Ἀσίας» καί «Περὶ Ἀφρικῆς», στα ὁποῖα ἠσχολήθη με τά περίεργα φυτά καί ζῶα τῶν ἠπείρων αὐτῶν. Ἔγραψε ἔργο ὑπό τόν τίτλον «Ἱστορίαι», τήν πρώτη Εὐρωπαϊκή ἱστορία, ἀφ’ ἑτέρου δέ τήν πρώτη συστηματική ἱστορία τῶν Περσῶν, ἀπό τήν ὁποία οἱ Πέρσες ἐδιδάχθησαν τήν ἱστορία τους .

146

147

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

7

8

9

10

τῆς μετοπωρινῆς ἰσημερίας· εὐλόγως οὖν τὸν Νεῖλον ἐν μὲν τῷ χειμῶνι συστέλλεσθαι, τὴν κατὰ φύσιν ἔχοντα ῥύσιν ἀπὸ μόνων τῶν πηγῶν, κατὰ δὲ τὸ θέρος διὰ τοὺς ἐκχεομένους ὄμβρους λαμβάνειν τὴν αὔξησιν. εἰ δὲ τὰς αἰτίας μηδεὶς ἀποδοῦναι δύναται μέχρι τοῦ νῦν τῆς τῶν ὑδάτων γενέσεως, οὐ προσήκειν ἀθετεῖσθαι τὴν ἰδίαν ἀπόφασιν· πολλὰ γὰρ τὴν φύσιν ἐναντίως φέρειν, ὧν τὰς αἰτίας οὐκ ἐφικτὸν ἀνθρώποις ἀκριβῶς ἐξευρεῖν. μαρτυρεῖν δὲ τοῖς ὑφ’ ἑαυτοῦ λεγομένοις καὶ τὸ γινόμενον περί τινας τόπους τῆς Ἀσίας· πρὸς μὲν γὰρ τοῖς ὅροις τῆς Σκυθίας τοῖς πρὸς τὸ Καυκάσιον ὄρος συνάπτουσι, παρεληλυθότος ἤδη τοῦ χειμῶνος, καθ’ ἕκαστον ἔτος νιφετοὺς ἐξαισίους γίνεσθαι συνεχῶς ἐπὶ πολλὰς ἡμέρας, ἐν δὲ τοῖς πρὸς βορρᾶν ἐστραμμένοις μέρεσι τῆς Ἰνδικῆς ὡρισμένοις καιροῖς καὶ χάλαζαν ἄπιστον τὸ μέγεθος καὶ τὸ πλῆθος καταράττειν, καὶ περὶ μὲν τὸν Ὑδάσπην ποταμὸν ἀρχομένου θέρους συνεχεῖς ὄμβρους γίνεσθαι, κατὰ δὲ τὴν Αἰθιοπίαν μεθ’ ἡμέρας τινὰς ταὐτὸ συμβαίνειν, καὶ ταύτην τὴν περίστασιν κυκλουμένην ἀεὶ τοὺς συνεχεῖς τόπους χειμάζειν. οὐδὲν οὖν εἶναι παράδοξον εἰ καὶ κατὰ τὴν Αἰθιοπίαν τὴν κειμένην ὑπὲρ Αἰγύπτου συνεχεῖς ἐν τοῖς ὄρεσιν ὄμβροι καταράττοντες ἐν τῷ θέρει πληροῦσι τὸν ποταμόν, ἄλλως τε καὶ τῆς ἐναργείας αὐτῆς μαρτυρουμένης ὑπὸ τῶν περὶ τοὺς τόπους οἰκούντων βαρβάρων. εἰ δὲ τοῖς παρ’ ἡμῖν γινομένοις ἐναντίαν ἔχει τὰ λεγόμενα φύσιν, οὐ διὰ τοῦτ’ ἀπιστητέον· καὶ γὰρ τὸν νότον παρ’ ἡμῖν μὲν εἶναι χειμέριον, περὶ δὲ τὴν Αἰθιοπίαν αἴθριον ὑπάρχειν, καὶ τὰς βορείους πνοὰς περὶ μὲν τὴν Εὐρώπην εὐτόνους εἶναι, κατ’ ἐκείνην δὲ τὴν χώραν βληχρὰς καὶ ἀτόνους. καὶ περὶ μὲν τῆς πληρώσεως τοῦ Νείλου, δυνάμενοι ποικιλώτερον ἀντειπεῖν πρὸς ἅπαντας, ἀρκεσθησόμεθα τοῖς εἰρημέ-

148

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τῆς Αἰθιοπίας ἀπό τό θερινό ἡλιοστάσιο μέχρι τήν φθινοπωρινή ἰσημερία. 5. Εἶναι λοιπόν εὔλογο ὁ Νεῖλος νά συστέλλεται τόν χειμῶνα, ὁπότε ἔχει τήν συνηθισμένη ποσότητα νεροῦ, πού προέρχεται μόνο ἀπό τίς πηγές, ἀλλά κατά τό θέρος φουσκώνει ὁ ποταμός ἀπό τά νερά τῆς βροχῆς πού χύνονται μέσα. 6. Τώρα ἄν δέν μπορῆ καθένας μέχρι τώρα νά προσδιορίση τίς αἰτίες ἀπό τίς ὁποῖες προέρχονται τά νερά, δέν πρέπει γι’ αὐτόν τόν λόγο ν’ ἀπορρίψη τήν προσωπική του ἐξήγησι. Ἐπειδή ἡ φύσις παρουσιάζει πολλές ἀντιφάσεις, τίς ὁποῖες ὁ ἄνθρωπος δέν κατώρθωσε ἀκόμα νά προσδιορίση μέ ἀκρίβεια. 7. Ἀποδεικνύει, λέγει, τήν ὀρθότητα τῆς ἀπόψεώς του καί τό φαινόμενο πού συμβαίνει σέ μερικά μέρη τῆς Ἀσίας. Στίς ἄκρες δηλαδή τῆς Σκυθίας πού συνορεύουν μέ τόν Καύκασο, ὅταν περάση ὁ χειμώνας, κάθε χρόνο ἐνσκήπτουν ἰσχυρές χιονοθύελλες, οἱ ὁποῖες κρατοῦν ἐπί πολλές ἡμέρες. Ἔπειτα, στά βόρεια μέρη τῆς Ἰνδίας ὡρισμένες ἐποχές ρίχνει χαλάζι σέ ἀπίστευτο μέγεθος καί ποσότητα. Καί κατά τόν Ὑδάσπη ποταμό, στίς ἀρχές τοῦ θέρους, πέφτουν συνεχῶς βροχές. Τό ἴδιο γίνεται καί στήν Αἰθιοπία λίγες μέρες ἀργότερα. Κι’ αὐτό τό φαινόμενο ἐπαναλαμβανόμενο περιοδικά πλήττει μέ καταιγίδες τίς γειτονικές περιοχές. 8. Δέν εἶναι λοιπόν καθόλου παράδοξο, ἄν οἱ συνεχεῖς βροχές, πού πέφτουν κατά τό θέρος στήν Αἰθιοπία, ἡ ὁποία εὑρίσκεται νοτίως τῆς Αἰγύπτου, φουσκώνουν τόν ποταμό, ὅταν μάλιστα τό γεγονός αὐτό μαρτυρεῖται ἀπό τούς βαρβάρους πού κατοικοῦν σέ ἐκεῖνα τά μέρη. 9. Ἄν τώρα τά λεγόμενα εἶναι στήν οὐσία ἀντίθετα μέ αὐτά πού συμβαίνουν σέ μᾶς, δέν θά πρέπει γι’ αὐτόν τόν λόγο νά μήν τά πιστεύσωμε. Καί πράγματι ὁ νότιος ἄνεμος σέ μᾶς φέρνει βροχές καί καταιγίδες, ἐνῶ στήν Αἰθιοπία συνοδεύεται μέ ξαστεριά. Κι’ οἱ βόρειοι ἄνεμοι στήν Εὐρώπη εἶναι δυνατοί, ἐνῶ σέ ἐκείνη τήν χώρα εἶναι ἤπιοι καί ἄτονοι. 10. Σχετικῶς μέ τήν πλημμύρα τοῦ Νείλου μποροῦμε ν’ ἀπαντήσουμε σέ ὅλους μέ ποικιλία ἐπιχειρημάτων, ὡστόσο θ’ ἀρκε149

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

νοις, ἵνα μὴ τὴν ἐξ ἀρχῆς ἡμῖν προκειμένην συντομίαν ὑπερβαίνωμεν. ἐπεὶ δὲ τὴν βίβλον ταύτην διὰ τὸ μέγεθος εἰς δύο μέρη διῃρήκαμεν, στοχαζόμενοι τῆς συμμετρίας, τὴν πρώτην μερίδα τῶν ἱστορουμένων αὐτοῦ περιγράψομεν, τὰ δὲ συνεχῆ τῶν κατὰ τὴν Αἴγυπτον ἱστορουμένων ἐν τῇ δευτέρᾳ κατατάξομεν, ἀρχὴν ποιησάμενοι τὴν ἀπαγγελίαν τῶν γενομένων βασιλέων τῆς Αἰγύπτου καὶ τοῦ παλαιοτάτου βίου παρ’ Αἰγυπτίοις. 42. Τῆς πρώτης τῶν Διοδώρου βίβλων διὰ τὸ μέγεθος εἰς δύο βίβλους διῃρημένης ἡ πρώτη μὲν περιέχει προοίμιον περὶ ὅλης τῆς πραγματείας καὶ τὰ λεγόμενα παρ’ Αἰγυπτίοις περὶ τῆς τοῦ κόσμου γενέσεως καὶ τῆς τῶν ὅλων ἐξ ἀρχῆς συστάσεως, πρὸς δὲ τούτοις περὶ τῶν θεῶν, ὅσοι πόλεις ἔκτισαν κατ’ Αἴγυπτον ἐπωνύμους ἑαυτῶν ποιήσαντες, περί τε τῶν πρώτων γενομένων ἀνθρώπων καὶ τοῦ παλαιοτάτου βίου, τῆς τε τῶν ἀθανάτων τιμῆς καὶ τῆς τῶν ναῶν κατασκευῆς, ἑξῆς δὲ περὶ τῆς τοποθεσίας τῆς κατ’ Αἴγυπτον χώρας καὶ τῶν περὶ τὸν Νεῖλον ποταμὸν παραδοξολογουμένων, τῆς τε τούτου πληρώσεως τὰς αἰτίας καὶ τῶν ἱστορικῶν καὶ φιλοσόφων ἀποφάσεις, ἔτι δὲ τὰς πρὸς ἕκαστον τῶν συγγραφέων ἀντιρρήσεις· ἐν ταύτῃ δὲ τῇ βίβλω τὰ συνεχῆ τοῖς προειρημένοις διέξιμεν. ἀρχόμεθα δὲ ἀπὸ τῶν γενομένων πρώτων κατ’ Αἴγυπτον βασιλέων, καὶ τὰς κατὰ μέρος αὐτῶν πράξεις ἐκθησόμεθα μέχρι Ἀμάσιδος τοῦ βασιλέως, προεκθέμενοι κεφαλαιωδῶς τὴν ἀρχαιοτάτην ἀγωγὴν τῶν κατ’ Αἴγυπτον. 43. Βίῳ γὰρ τὸ παλαιὸν Αἰγυπτίους φασι χρῆσθαι τὸ μὲν ἀρχαιότατον πόαν ἐσθίοντας καὶ τῶν ἐν τοῖς ἕλεσι γινομένων τοὺς καυλοὺς καὶ τὰς ῥίζας, πεῖραν διὰ τῆς γεύσεως ἑκά-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

σθοῦμε σέ αὐτά πού ἀναφέραμε γιά νά μήν παραβιάσουμε τήν ἀρχή τῆς συντομίας πού ἐθέσαμε ἀπό τήν ἀρχή τῆς ἐργασίας μας. Καί ἀφοῦ αὐτό τό βιβλίο τό ἐχωρίσαμε σέ δύο μέρη γιά τό μέγεθός του, λαμβάνοντας πάντα ὑπ’ ὄψιν τήν συμμετρία τοῦ ὅλου ἔργου, τό πρῶτο μέρος τῆς ἱστορίας μας θά τό κλείσουμε ἐδῶ καί τήν συνέχεια τῆς ἱστορίας τῆς Αἰγύπτου θά τήν δώσουμε στό δεύτερο μέρος, ἀρχίζοντας μέ τούς πρώτους βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου καί τήν ἐξιστόρησι τοῦ ἀρχαιοτάτου βίου τῶν Αἰγυπτίων. 42. Καθώς λοιπόν τό πρῶτο βιβλίο τοῦ Διοδώρου εἶναι χωρισμένο σέ δύο μέρη γιά τό μέγεθός του, τό πρῶτο περιέχει ἕνα πρόλογο στό ὅλο ἔργο καί τήν μυθολογία τῶν Αἰγυπτίων γιά τήν δημιουργία τοῦ κόσμου καί τήν ἀρχική σύστασι τῶν πάντων, γιά τούς θεούς πού ἔκτισαν πόλεις στήν Αἴγυπτο καί τούς ἔδωσαν τό ὄνομά τους, γιά τούς πρώτους ἀνθρώπους πού ἐμφανίσθηκαν στήν γῆ καί τόν ἀρχαιότατο τρόπο τῆς ζωῆς τους, γιά τίς τιμές πού ἀπένειμαν στούς ἀθανάτους καί γιά τήν ἵδρυσι ναῶν, στήν συνέχεια γιά τήν τοπογραφία τῆς Αἰγύπτου καί τά θαύματα πού ἀναφέρονται στόν Νεῖλο ποταμό, γιά τίς αἰτίες τῶν πλημμυρῶν του καί τίς ἑρμηνεῖες τῶν ἱστορικῶν καί φιλοσόφων καί τέλος τίς ἀντιρρήσεις μας σέ καθένα ἀπό αὐτούς τούς συγγραφεῖς68. 2. Τώρα σέ αὐτό τό δεύτερο μέρος θά πραγματευθοῦμε τήν συνέχεια τῶν γεγονότων. Θ’ ἀρχίσουμε μέ τούς πρώτους βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου καί θά ἐκθέσουμε τήν δρᾶσι καθενός μέχρι τόν βασιλέα Ἄμασι, ἀφοῦ περιγράψουμε συνοπτικά τόν ἀρχαιότατο τρόπο ζωῆς τῶν κατοίκων τῆς Αἰγύπτου. 43. Λέγουν ὅτι κατά τούς παλαιούς χρόνους οἱ Αἰγύπτιοι ζοῦσαν σέ πρωτόγονη κατάστασι τρώγοντας χόρτα καί τά κοτσάνια καί τίς ρίζες τῶν φυτῶν πού ἐφύτρωναν στά ἕλη, δοκι68. Τό τμῆμα αὐτό θεωρεῖται παρέμβλητο καί δέν ἔχει γραφῆ ἀπό τόν Διόδωρο.

150

151

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

στου λαμβάνοντας, πρώτην δὲ καὶ μάλιστα προσενέγκασθαι τὴν ὀνομαζομένην ἄγρωστιν διὰ τὸ καὶ τῇ γλυκύτητι διάφορον εἶναι καὶ τὴν τροφὴν ἀρκοῦσαν παρέχεσθαι τοῖς σώμασι τῶν ἀνθρώπων· καὶ γὰρ τοῖς κτήνεσι ταύτην θεωρεῖσθαι προσηνῆ καὶ ταχὺ τοὺς ὄγκους αὐτῶν προσανατρέφειν. διὸ καὶ τῆς εὐχρηστίας τῆς περὶ τὴν βοτάνην ταύτην μνημονεύοντας τοὺς ἀνθρώπους μέχρι τοῦ νῦν, ὅταν πρὸς θεοὺς βαδίζωσι, τῇ χειρὶ ταύτης λαμβάνοντας προσεύχεσθαι· οἴονται γὰρ τὸν ἄνθρωπον ἕλειον καὶ λιμνῶδες εἶναι ζῷον, ἀπό τε τῆς λειότητος τεκμαιρόμενοι καὶ τῆς φυσικῆς ποιότητος, ἔτι δὲ τοῦ προσδεῖσθαι τροφῆς τῆς ὑγρᾶς μᾶλλον ἢ τῆς ξηρᾶς. δευτέραν δὲ λέγουσιν ἔχειν διαγωγὴν τοὺς Αἰγυπτίους τὴν τῶν ἰχθύων βρῶσιν, πολλὴν δαψίλειαν παρεχομένου τοῦ ποταμοῦ, καὶ μάλισθ’ ὅτε μετὰ τὴν ἀνάβασιν ταπεινούμενος ἀναξηραίνοιτο. ὁμοίως δὲ καὶ τῶν βοσκημάτων ἔνια σαρκοφαγεῖν, καὶ ταῖς δοραῖς τῶν κατεσθιομένων ἐσθῆσι χρῆσθαι, καὶ τὰς οἰκήσεις ἐκ τῶν καλάμων κατασκευάζεσθαι. ἴχνη δὲ τούτων διαμένειν παρὰ τοῖς νομεῦσι τοῖς κατ’ Αἴγυπτον, οὓς ἅπαντάς φασι μέχρι τοῦ νῦν μηδεμίαν ἄλλην οἴκησιν ἢ τὴν ἐκ τῶν καλάμων ἔχειν, δοκιμάζοντας ἀρκεῖσθαι ταύτῃ. πολλοὺς δὲ χρόνους τούτῳ τῷ βίῳ διεξαγαγόντας τὸ τελευταῖον ἐπὶ τοὺς ἐδωδίμους μεταβῆναι καρπούς, ὧν εἶναι καὶ τὸν ἐκ τοῦ λωτοῦ γινόμενον ἄρτον. καὶ τούτων τὴν εὕρεσιν οἱ μὲν εἰς τὴν Ἶσιν ἀναφέρουσιν, οἱ δ’ εἴς τινα τῶν παλαιῶν βασιλέων τὸν ὀνομαζόμενον Μηνᾶν. οἱ δ’ ἱερεῖς εὑρετὴν τῶν μὲν παιδειῶν καὶ τῶν τεχνῶν μυθολογοῦσι τὸν Ἑρμῆν γεγονέναι, τῶν δ’ εἰς τὸν βίον ἀναγκαίων τοὺς βασιλεῖς· διὸ καὶ τὸ παλαιὸν παραδίδο-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

μάζοντας τό καθένα μέ τήν γεῦσι, καί ὅτι τό πρῶτο χόρτο πού ἔτρωγαν ἦταν ἡ ἄγρωστις69, πού ἦταν γλυκύτερη ἀπό τά ἄλλα καί ἀποτελοῦσε ἱκανοποιητική τροφή γιά τίς ἀνάγκες τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος. 2. Διότι παρατηροῦσαν ὅτι αὐτό τό φυτό τό προτιμοῦσαν τά ζῶα καί ἐπάχαιναν πολύ γρήγορα. Γι’ αὐτόν τόν λόγο οἱ ντόπιοι, σέ ἀνάμνησι τῆς χρησιμότητας αὐτοῦ τοῦ φυτοῦ, μέχρι σήμερα, ὅταν πλησιάζουν τούς θεούς τους προσεύχονται κρατῶντας στό χέρι τους τήν ἄγρωστι. Ἐπειδή πιστεύουν ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνα ζῶο τῶν ἑλῶν καί τῶν λιμνῶν καί τό συνάγουν αὐτό ἀπό τήν λειότητα τοῦ δέρματός του καί τήν φυσική του σύστασι, κι’ ἀκόμα ἀπό τό γεγονός ὅτι ἔχει ἀνάγκη ἀπό ὑγρές τροφές μᾶλλον παρά ἀπό ξηρές. 3. Ἕνας ἄλλος τρόπος διατροφῆς τῶν Αἰγυπτίων ἦταν ἡ ἰχθυοφαγία, καθώς ὁ Νεῖλος εἶχε ἄφθονη παραγωγή ψαριῶν καί πρό παντός, ὅταν μετά τήν πλημμύρα ἀπεσύροντο τά νερά του. 4. Ἐπίσης ἔτρωγαν τό κρέας ἀπό μερικά ζῶα καί ντύνονταν μέ τά δέρματά τους καί κατασκεύαζαν κατοικίες μέ καλάμια. Ἴχνη αὐτοῦ τοῦ τρόπου ζωῆς σώζονται μέχρι σήμερα στούς βοσκούς τῆς Αἰγύπτου, οἱ ὁποῖοι, λέγουν, μέχρι σήμερα ὅλοι δέν γνωρίζουν ἄλλου εἴδους κατοικία ἀπό τίς καλαμένιες καλύβες καί τίς θεωροῦν ἱκανοποιητικές. 5. Ἀφοῦ ἐπέρασαν ἐπί πολλά ἔτη μέ αὐτόν τόν τρόπο ζωῆς, τέλος ἄρχισαν νά τρώγουν τούς ἐδώδιμους καρπούς τῆς γῆς, μεταξύ τῶν ὁποίων μποροῦμε νά κατατάξουμε καί τόν ἄρτο πού παρασκευαζόταν ἀπό τόν λωτό. Τήν ἀνακάλυψι τῶν καρπῶν ἄλλοι τήν ἀποδίδουν στήν Ἴσιδα καί ἄλλοι σέ κάποιον ἀπό τούς παλαιούς βασιλεῖς, ὀνομαζόμενο Μηνᾶ. 6. Οἱ ἱερεῖς μεταβιβάζουν τήν παράδοσι ὅτι ἐφευρέτης τῶν διαφόρων κλάδων τῆς Παιδείας καί τῶν τεχνῶν ὑπῆρξε ὁ Ἑρμῆς, ἐνῶ οἱ ἐφευρέτες τῶν ἀναγκαίων γιά τήν ζωή ἦταν, λέγουν, οἱ βασιλεῖς 69. Ἡ ἄγρωστις εἶναι αὐτοφυής. Στούς κήπους καί τίς εὔφορες γαῖες παρουσιάζεται ὡς ζιζάνιο τό ὁποῖο καταπνίγει τά ἄλλα τρυφερώτερα φυτά. Ἔχει μεγάλη θρεπτική ἀξία γιά τά ζῶα.

152

153

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

σθαι τὰς βασιλείας μὴ τοῖς ἐκγόνοις τῶν ἀρξάντων, ἀλλὰ τοῖς πλεῖστα καὶ μέγιστα τὸ πλῆθος εὐεργετοῦσιν, εἴτε προκαλουμένων τῶν ἀνθρώπων τοὺς ἐφ’ ἑαυτῶν βασιλεῖς ἐπὶ τὴν κοινὴν εὐεργεσίαν, εἴτε καὶ κατ’ ἀλήθειαν ἐν ταῖς ἱεραῖς ἀναγραφαῖς οὕτω παρειληφότων. 44. Μυθολογοῦσι δ’ αὐτῶν τινες τὸ μὲν πρῶτον ἄρξαι τῆς Αἰγύπτου θεοὺς καὶ ἥρωας ἔτη βραχὺ λείποντα τῶν μυρίων καὶ ὀκτακισχιλίων, καὶ θεῶν ἔσχατον βασιλεῦσαι τὸν Ἴσιδος Ὧρον· ὑπ’ ἀνθρώπων δὲ τὴν χώραν βεβασιλεῦσθαί φασιν ἔτη βραχὺ λείποντα τῶν πεντακισχιλίων μέχρι τῆς ἑκατοστῆς καὶ ὀγδοηκοστῆς Ὀλυμπιάδος, καθ’ ἣν ἡμεῖς μὲν παρεβάλομεν εἰς Αἴγυπτον, ἐβασίλευε δὲ Πτολεμαῖος ὁ νέος Διόνυσος χρηματίζων. τούτων δὲ τὰ μὲν πλεῖστα κατασχεῖν τὴν ἀρχὴν ἐγχωρίους βασιλεῖς, ὀλίγα δὲ Αἰθίοπας καὶ Πέρσας καὶ Μακεδόνας. Αἰθίοπας μὲν οὖν ἄρξαι τέτταρας, οὐ κατὰ τὸ ἑξῆς, ἀλλ’ ἐκ διαστήματος, ἔτη τὰ πάντα βραχὺ λείποντα τῶν ἓξ καὶ τριάκοντα· Πέρσας δ’ ἡγήσασθαι Καμβύσου τοῦ βασιλέως τοῖς ὅπλοις καταστρεψαμένου τὸ ἔθνος πέντε πρὸς τοῖς ἑκατὸν καὶ τριάκοντα ἔτεσι σὺν ταῖς τῶν Αἰγυπτίων ἀποστάσεσιν, ἃς ἐποιήσαντο φέρειν οὐ δυνάμενοι τὴν τραχύτητα τῆς ἐπιστασίας καὶ τὴν εἰς τοὺς ἐγχωρίους θεοὺς ἀσέβειαν. ἐσχάτους δὲ Μακεδόνας ἄρξαι καὶ τοὺς ἀπὸ Μακεδόνων ἓξ ἔτη πρὸς τοῖς διακοσίοις καὶ ἑβδομήκοντα. τοὺς δὲ λοιποὺς

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τους. Γι’ αὐτό καί ἡ βασιλεία τούς παλαιοτέρους χρόνους δέν μεταβιβαζόταν στούς ἀπογόνους τῶν βασιλέων, ἀλλά σ’ ἐκείνους πού προσέφεραν τίς σημαντικώτερες καί περισσότερες εὐεργεσίες πρός τόν λαό. Κι’ αὐτό συνέβαινε εἴτε διότι οἱ ἄνθρωποι προκαλοῦσαν τούς βασιλεῖς τους νά προβαίνουν σέ κοινωφελῆ ἔργα εἴτε ἐπειδή πράγματι ἐκληρονόμησαν αὐτήν τήν παράδοσι ἀπό τά ἱερά τους βιβλία. 44. Μερικοί ἀπ’ αὐτούς μεταβιβάζουν τήν παράδοσι ὅτι στήν ἀρχή ἐβασίλευσαν στήν Αἴγυπτο, ἐπί χρονικό διάστημα λίγο μικρότερο τῶν δέκα ὀκτώ χιλιάδων ἐτῶν, θεοί καί ἥρωες καί ὅτι τελευταῖος ἀπό τούς θεούς ἐβασίλευσε ὁ Ὧρος, ὁ υἱός τῆς Ἴσιδος. Θνητοί βασιλεῖς, λέγουν, στήν χώρα αὐτή ἐβασίλευσαν ἐπί χρονικό διάστημα λίγο μικρότερο τῶν πέντε χιλιάδων ἐτῶν, ὥς τήν ἑκατοστή ὀγδοηκοστή Ὀλυμπιάδα, τότε πού ἐμεῖς ἐπισκεφθήκαμε τήν Αἴγυπτο ἐπί τῆς βασιλείας τοῦ Πτολεμαίου70, πού ὠνομάσθηκε νέος Διόνυσος. 2. Τά περισσότερα ἔτη, στήν διάρκεια ὅλης αὐτῆς τῆς περιόδου, τήν βασιλεία τήν εἶχαν ντόπιοι βασιλεῖς καί ἐπί λίγα χρόνια τήν εἶχαν Αἰθίοπες, Πέρσες καί Μακεδόνες71. Αἰθίοπες βασιλεῖς ὑπῆρξαν τέσσερεις, ὄχι συνεχῶς, ἀλλά κατά διαστήματα, συνολικά ἐπί περίπου τριάντα ἕξι ἔτη. 3. Κι’ οἱ Πέρσες, ὅταν ὁ βασιλεύς τους Καμβύσης ὑπέταξε τό ἔθνος μέ τά ὅπλα, ἐξουσίασαν τήν Αἴγυπτο ἐπί ἑκατόν τριάκοντα πέντε ἔτη μαζί μέ τίς περιόδους τῶν ἐξεγέρσεων τῶν Αἰγυπτίων, οἱ ὁποῖοι δέν μποροῦσαν νά ὑποφέρουν τήν σκληρότητα τῆς ξένης κατοχῆς καί τήν ἀσέβεια πρός τούς ἐγχωρίους θεούς. 4. Τελευταῖοι ἐβασίλευσαν οἱ Μακεδόνες καί ἡ δυναστεία τους ἐκράτησε ἐπί διακόσια ἑβδομήντα ἕξι ἔτη. Ὅλον τόν ὑπόλοιπο χρόνο

70. Πρόκειται γιά τόν Πτολεμαῖο ΙΒ´ τόν Αὐλητή, τόν πατέρα τῆς τελευταίας βασιλίσσης τῆς Αἰγύπτου Κλεοπάτρας. Ὑπῆρξε ὁ πιό φαῦλος ἀπό τήν δυναστεία τῶν Πτολεμαίων. Ἀπέθανε τό 51 π.Χ. μετά πολυτάραχο καί αἰσχροτάτη βασιλεία 26 ἐτῶν. Εἶχε κόρη τήν Βερενίκη –τήν ὁποία ὁ ἴδιος ἐφόνευσε γιά νά σφετερισθῆ τήν

περιουσία της, ὤν κατάχρεως στήν Ρώμη–, τήν περιώνυμο Κλεοπάτρα καί νεώτερη τήν Ἀρσινόη, καί δύο υἱούς, τόν Πτολεμαῖο Διονύσιο καί τόν Πτολεμαῖον Παιδίον. 71. Ἡ Αἰθιοπική περίοδος διαρκεῖ ἀπό 712-664 π.Χ., ἡ Περσική ἀπό 525-332 καί ἡ Μακεδονική ἀπό 332-30 π.Χ.

154

155

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

2

3

4

χρόνους ἅπαντας διατελέσαι βασιλεύοντας τῆς χώρας ἐγχωρίους, ἄνδρας μὲν ἑβδομήκοντα πρὸς τοῖς τετρακοσίοις, γυναῖκας δὲ πέντε· περὶ ὧν ἁπάντων οἱ μὲν ἱερεῖς εἶχον ἀναγραφὰς ἐν ταῖς ἱεραῖς βίβλοις ἐκ παλαιῶν χρόνων ἀεὶ τοῖς διαδόχοις παραδεδομένας, ὁπηλίκος ἕκαστος τῶν βασιλευσάντων ἐγένετο τῷ μεγέθει καὶ ὁποῖός τις τῇ φύσει καὶ τὰ κατὰ τοὺς ἰδίους χρόνους ἑκάστῳ πραχθέντα· ἡμῖν δὲ περὶ ἑκάστου τὰ κατὰ μέρος μακρὸν ἂν εἴη καὶ περίεργον γράφειν, ὡς ἂν τῶν πλείστων ἀχρήστων περιειλημμένων. διόπερ τῶν ἀξίων ἱστορίας τὰ κυριώτατα συντόμως διεξιέναι πειρασόμεθα. 45. Μετὰ τοὺς θεοὺς τοίνυν πρῶτόν φασι βασιλεῦσαι τῆς Αἰγύπτου Μηνᾶν, καὶ καταδεῖξαι τοῖς λαοῖς θεούς τε σέβεσθαι καὶ θυσίας ἐπιτελεῖν, πρὸς δὲ τούτοις παρατίθεσθαι τραπέζας καὶ κλίνας καὶ στρωμνῇ πολυτελεῖ χρῆσθαι, καὶ τὸ σύνολον τρυφὴν καὶ πολυτελῆ βίον εἰσηγήσασθαι. διὸ καὶ πολλαῖς ὕστερον γενεαῖς βασιλεύοντα Τνέφαχθον τὸν Βοκχόριδος τοῦ σοφοῦ πατέρα λέγουσιν εἰς τὴν Ἀραβίαν στρατεύσαντα, τῶν ἐπιτηδείων αὐτὸν διά τε τὴν ἐρημίαν καὶ τὰς δυσχωρίας ἐκλιπόντων, ἀναγκασθῆναι μίαν ἡμέρα ἐνδεᾶ γενόμενον χρήσασθαι διαίτῃ παντελῶς εὐτελεῖ παρά τισι τῶν τυχόντων ἰδιωτῶν, ἡσθέντα δὲ καθ’ ὑπερβολὴν καταγνῶναι τῆς τρυφῆς καὶ τῷ καταδείξαντι τὴν πολυτέλειαν ἐξ ἀρχῆς βασιλεῖ καταρᾶσθαι· οὕτω δ’ ἐγκάρδιον αὐτῷ τὴν μεταβολὴν γενέσθαι τὴν περὶ τὴν βρῶσιν καὶ πόσιν καὶ κοίτην ὥστε τὴν κατάραν ἀναγράψαι τοῖς ἱεροῖς γράμμασιν εἰς τὸν τοῦ Διὸς ναὸν ἐν Θήβαις· ὃ δὴ δοκεῖ μάλιστα αἴτιον γενέσθαι τοῦ μὴ διαμεῖναι τὴν δόξαν τοῦ Μηνᾶ καὶ τὰς τιμὰς εἰς τοὺς ὕστερον χρόνους. ἑξῆς δ’ ἄρξαι λέγεται τοῦ προειρημένου βασιλέως τοὺς ἀπογόνους δύο πρὸς τοῖς πεντήκοντα τοὺς ἅπαντας ἔτη πλείω τῶν χιλίων καὶ τετταράκοντα· ἐφ’ ὧν μηδὲν ἄξιον ἀναγραφῆς γενέσθαι. μετὰ δὲ ταῦτα κατασταθέντος βασιλέως Βουσίριδος καὶ τῶν τούτου πάλιν ἐκγόνων ὀκτώ, τὸν τελευ156

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

οἱ βασιλεῖς τῆς χώρας ἦσαν ντόπιοι, τετρακόσιοι ἑβδομήντα ἄνδρες καί πέντε γυναῖκες. Γιά ὅλους αὐτούς οἱ ἱερεῖς κρατοῦσαν ἀρχεῖο στά ἱερά τους βιβλία ἀπό τούς παναρχαίους χρόνους, πού παραδίδονταν στούς διαδόχους. Ἐκεῖ ἀναγραφόταν τό ἀνάστημα καθενός, μία περιγραφή τοῦ χαρακτῆρος του καί ἡ δρᾶσις τοῦ καθενός. 5. Τώρα γιά μᾶς θά ἦταν ἄχαρη μακρολογία νά διηγηθοῦμε λεπτομερῶς τήν δρᾶσι καθενός, ἀφοῦ ἔχει περιληφθῆ ἐκεῖ μέσα πολύ ἄχρηστο ὑλικό. Γι’ αὐτό θά προσπαθήσουμε νά διηγηθοῦμε σύντομα τά κυριώτερα ἀπό τά γεγονότα πού κατέχουν μία θέσι στήν ἱστορία. 45. Μετά τούς θεούς, πρῶτος βασιλεύς τῆς Αἰγύπτου ὑπῆρξε, κατά τούς ἱερεῖς, ὁ Μηνᾶς, ὁ ὁποῖος ἔμαθε τόν λαό νά σέβεται τούς θεούς καί νά προσφέρη θυσίες, νά ἐφοδιάζεται μέ τραπέζια καί κρεββάτια καί νά χρησιμοποιῆ πολυτελῆ στρώματα καί γενικά εἰσήγαγε τήν πολυτέλεια κι’ ἕνα τρόπο ζωῆς ἄμετρο. 2. Γι’ αὐτό καί ὕστερα ἀπό πολλές γενεές, ὅταν ὁ Τνέφαχθος, λέγουν, ὁ βασιλεύς, πατέρας τοῦ σοφοῦ Βοκχόριδος, ἐξεστράτευσε στήν Ἀραβία, τοῦ ἔλειψαν τά τρόφιμα, διότι ἡ χώρα ἦταν ἔρημος καί ἄγρια, καί ἀναγκάσθηκε μία ἡμέρα νά τήν περάση χωρίς τροφή καί νά ζῆ φτωχικά στό σπίτι μερικῶν ἁπλῶν ἀνθρώπων. Ἀλλά εὐχαριστήθηκε τόσο πολύ, πού κατεδίκασε τήν πολυτέλεια καί καταράσθηκε τόν βασιλέα πού πρῶτος ἔμαθε στόν λαό τόν τρυφηλό βίο. Καί τόσο βαθειά ἦταν ἡ ἀλλαγή πού ἐδοκίμασε στίς συνήθειες τοῦ φαγητοῦ, τοῦ πιοτοῦ καί τοῦ ὕπνου, ὥστε ἀνέγραψε τήν κατάρα μέ ἱερογλυφικά στόν ναό τοῦ Διός στήν Θήβα. Κι’ αὐτό, φαίνεται, ὑπῆρξε πρό παντός ἡ αἰτία νά μήν παραμείνη ἡ φήμη καί οἱ τιμές τοῦ Μηνᾶ στούς μεταγενεστέρους χρόνους. 3. Μετά λέγουν ὅτι ἐβασίλευσαν οἱ ἀπόγονοι τοῦ βασιλέως αὐτοῦ, σαράντα ὀκτώ τόν ἀριθμό, πάνω ἀπό χίλια σαράντα συναπτά ἔτη. Ἀλλά ἐπί τῆς βασιλείας τους δέν συνέβη τίποτε τό ἄξιο λόγου. 4. Ἔπειτα, ὅταν ἔγινε βασιλεύς ὁ Βούσιρις καί μέ τήν σειρά οἱ ἀπόγονοί του, 157

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

ταῖον ὁμώνυμον ὄντα τῷ πρώτῳ φασὶ κτίσαι τὴν ὑπὸ μὲν τῶν Αἰγυπτίων καλουμένην Διὸς πόλιν τὴν μεγάλην, ὑπὸ δὲ τῶν Ἑλλήνων Θήβας. τὸν μὲν οὖν περίβολον αὐτὸν ὑποστήσασθαι σταδίων ἑκατὸν καὶ τετταράκοντα, οἰκοδομήμασι δὲ μεγάλοις καὶ ναοῖς ἐκπρεπέσι καὶ τοῖς ἄλλοις ἀναθήμασι κοσμῆσαι θαυμαστῶς· ὁμοίως δὲ καὶ τὰς τῶν ἰδιωτῶν οἰκίας, ἃς μὲν τετρωρόφους, ἃς δὲ πεντωρόφους κατασκευάσαι, καὶ καθόλου τὴν πόλιν εὐδαιμονεστάτην οὐ μόνον τῶν κατ’ Αἴγυπτον, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων πασῶν ποιῆσαι. διὰ δὲ τὴν ὑπερβολὴν τῆς περὶ αὐτὴν εὐπορίας τε καὶ δυνάμεως εἰς πάντα τόπον τῆς φήμης διαδεδομένης ἐπιμεμνῆσθαι καὶ τὸν ποιητὴν αὐτῆς φασιν ἐν οἷς λέγει οὐδ’ ὅσα Θήβας Αἰγυπτίας, ὅθι πλεῖστα δόμοις ἔνι κτήματα κεῖται, αἵθ’ ἑκατόμπυλοί εἰσι, διηκόσιοι δ’ ἀν’ ἑκάστην ἀνέρες ἐξοιχνεῦσι σὺν ἵπποισιν καὶ ὄχεσφιν.

7

ἔνιοι δέ φασιν οὐ πύλας ἑκατὸν ἐσχηκέναι τὴν πόλιν, ἀλλὰ πολλὰ καὶ μεγάλα προπύλαια τῶν ἱερῶν, ἀφ’ ὧν ἑκατόμπυλον ὠνομάσθαι, καθαπερεὶ πολύπυλον. δισμύρια δ’ ἅρματα πρὸς ἀλήθειαν ἐξ αὐτῆς εἰς τοὺς πολέμους ἐκπορεύεσθαι· τοὺς γὰρ ἱππῶνας ἑκατὸν γεγονέναι κατὰ τὴν παραποταμίαν τὴν ἀπὸ Μέμφεως ἄχρι Θηβῶν τῶν κατὰ τὴν Λιβύην, ἑκάστου δεχομένου ἀνὰ διακοσίους ἵππους, ὧν ἔτι νῦν τὰ θεμέλια δείκνυσθαι. 46. Οὐ μόνον δὲ τοῦτον τὸν βασιλέα παρειλήφαμεν, ἀλλὰ καὶ τῶν ὕστερον ἀρξάντων πολλοὺς εἰς τὴν αὔξησιν τῆς πόλεως πεφιλοτιμῆσθαι. ἀναθήμασί τε γὰρ πολλοῖς καὶ μεγάλοις ἀργυροῖς καὶ χρυσοῖς, ἔτι δ’ ἐλεφαντίνοις, καὶ κολοττικῶν

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ὀκτώ τόν ἀριθμό, ὁ τελευταῖος πού εἶχε τό ἴδιο ὄνομα μέ τόν πρῶτο, ἔκτισε, λέγουν, τήν πόλι, πού ὀνομάζεται ἀπό τούς Αἰγυπτίους Μεγάλη Διόσπολις κι’ ἀπό τούς Ἕλληνες Θῆβαι. Ἔκτισε τόν περίβολο τῆς πόλεως περιμέτρου ἑκατόν σαράντα σταδίων καί τήν ἐστόλισε μέ μεγάλα κτίρια καί μεγαλοπρεπεῖς ναούς καί διάφορα ἄλλα ἀφιερώματα. 5. Κατά τόν ἴδιον τρόπο ἐπέβαλε νά κτίζωνται καί τά σπίτια τῶν ἰδιωτῶν μέ τέσσερεις καί μέ πέντε ὀρόφους καί γενικά ἀνέδειξε τήν πόλι πλουσιώτερη ὄχι μόνο ἀπ’ ὅλες τίς πόλεις τῆς Αἰγύπτου, ἀλλά κι’ ἀπ’ ὅλον τόν κόσμο. 6. Καί γιά τόν ὑπερβολικό της πλοῦτο καί δύναμι ἡ φήμη της ἁπλώθηκε σέ ὅλες τίς χῶρες καί τήν μνημονεύει κι’ ὁ Ὅμηρος ὅταν λέγη: Οὔτε ὅσα στίς Θῆβες τῆς Αἰγύπτου μοῦ ἔδινε, ὅπου πλεῖστα ἀποκτήματα εὑρίσκονται στίς οἰκίες καί αὐτές εἶναι ἑκατόμπυλες καί διάκοσμοι ἄνδρες ἀπό καθεμία πύλη ἐξέρχονται μέ τούς ἵππους καί τά ὀχήματα.72 7. Μερικοί λέγουν ὅτι ἡ πόλις δέν εἶχε ἑκατό πύλες, ἀλλά μᾶλλον εἶχε πολλά καί μεγάλα προπύλαια μπροστά στούς ναούς καί γι’ αὐτό ὠνομάσθηκε ἑκατόμπυλος μέ τήν ἔννοια τῶν πολλῶν πυλῶν. Καί ξεκινοῦσαν ἀπ’ αὐτήν τήν πόλι στά ἀλήθεια εἴκοσι χιλιάδες ἅρματα γιά τόν πόλεμο. Διότι ὑπῆρχαν κάποτε κατά μῆκος τοῦ Νείλου ἀπό τήν Μέμφι μέχρι τήν Θήβα ἑκατό ἱππῶνες73, πού καθένας ἐσταύλιζε διακόσια ἄλογα. Μάλιστα δείχνουν καί σήμερα ἀκόμη τά θεμέλια. 46. Κι’ αὐτός ὁ βασιλεύς δέν ἦταν ὁ μόνος, ὅπως ἔχουμε πληροφορηθῆ, πού ἐφιλοδόξησε ν’ ἀναπτύξη περισσότερο τήν πόλι, ἀλλά ὑπῆρξαν καί πολλοί ἄλλοι, πού ἐβασίλευσαν ἀργότερα. Ἐπειδή καμμιά πόλι κάτω ἀπό τόν ἥλιο δέν στολίσθηκε ποτέ μέ τόσα ἀφιερώματα, πολλά καί μεγάλα, ἀσημένια καί χρυσᾶ, κι’ 72. Ἰλιάδος Ι, 381-384 73. Χῶροι φυλάξεως καί διαμονῆς τῶν ἵππων.

158

159

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀνδριάντων πλήθει, πρὸς δὲ τούτοις κατασκευαῖς μονολίθων ὀβελίσκων μηδεμίαν τῶν ὑπὸ τὸν ἥλιον οὕτω κεκοσμῆσθαι. τεττάρων γὰρ ἱερῶν κατασκευασθέντων τό τε κάλλος καὶ τὸ μέγεθος θαυμαστὸν εἶναι τὸ παλαιότατον, τρισκαίδεκα μὲν σταδίων τὴν περίμετρον, πέντε δὲ καὶ τετταράκοντα πηχῶν τὸ ὕψος, εἴκοσι δὲ καὶ τεττάρων ποδῶν τὸ πλάτος τῶν τοίχων. ἀκόλουθον δὲ τῇ μεγαλοπρεπείᾳ ταύτῃ καὶ τὸν ἐν αὐτῷ κόσμον τῶν ἀναθημάτων γενέσθαι, τῇ τε δαπάνῃ θαυμαστὸν καὶ τῇ χειρουργίᾳ περιττῶς εἰργασμένον. τὰς μὲν οὖν οἰκοδομὰς διαμεμενηκέναι μέχρι τῶν νεωτέρων χρόνων, τὸν δ’ ἄργυρον καὶ χρυσὸν καὶ τὴν δι’ ἐλέφαντος καὶ λιθείας πολυτέλειαν ὑπὸ Περσῶν σεσυλῆσθαι καθ’ οὓς καιροὺς ἐνέπρησε τὰ κατ’ Αἴγυπτον ἱερὰ Καμβύσης· ὅτε δή φασι τοὺς Πέρσας μετενεγκόντας τὴν εὐπορίαν ταύτην εἰς τὴν Ἀσίαν καὶ τεχνίτας ἐξ Αἰγύπτου παραλαβόντας κατασκευάσαι τὰ περιβόητα βασίλεια τά τε ἐν Περσεπόλει καὶ τὰ ἐν Σούσοις καὶ τὰ ἐν Μηδίᾳ. τοσοῦτο δὲ πλῆθος χρημάτων ἀποφαίνουσι γεγονέναι τότε κατ’ Αἴγυπτον ὥστε τῶν κατὰ τὴν σύλησιν ἀπολειμμάτων κατακαυθέντων τὰ συναχθέντα κατὰ μικρὸν εὑρεθῆναι χρυσίου μὲν πλείω τῶν τριακοσίων ταλάντων, ἀργυρίου δ’ οὐκ ἐλάττω τῶν δισχιλίων καὶ τριακοσίων ταλάντων. εἶναι δέ φασι καὶ τάφους ἐνταῦθα τῶν ἀρχαίων βασιλέων θαυμαστοὺς καὶ τῶν μεταγενεστέρων τοῖς εἰς τὰ παραπλήσια φιλοτιμουμένοις ὑπερβολὴν οὐκ ἀπολείποντας.

ἀκόμα ἀπό ἐλεφαντοστοῦν, καί μέ πλῆθος κολοσσιαίων ἀνδριάντων καί μέ μονόλιθους ὀβελίσκους. 2. Ἀπό τούς τέσσερεις ναούς πού κατασκευάσθηκαν, ὁ ἀρχαιότατος74 εἶναι ἀξιοθαύμαστος γιά τήν ὀμορφιά καί τό μέγεθός του. Ἡ περίμετρός του εἶναι δεκατριῶν σταδίων, τό ὕψος του σαράντα πέντε πήχεων, καί τό πλάτος τῶν τοίχων εἴκοσι τεσσάρων ποδῶν. 3. Ἀνάλογος μέ αὐτή τήν μεγαλοπρέπεια ἦταν καί ἡ διακόσμησίς του μέ τά ἀφιερώματα, θαυμαστή γιά τίς μεγάλες δαπάνες πού διετέθησαν καί τόν περίκομψο χειροτεχνικό διάκοσμο. 4. Οἱ οἰκοδομές διετηρήθησαν ὥς τούς νεωτέρους χρόνους, ἐνῶ τόν ἄργυρο καί τόν χρυσό καί τά ἄλλα ἔργα ἀπό ἐλεφαντοστοῦν καί πολυτίμους λίθους τά ἐσύλησαν οἱ Πέρσες τήν ἐποχή πού ὁ Καμβύσης ἔκαυσε τούς ναούς τῆς Αἰγύπτου. Τότε, λέγουν, πού οἱ Πέρσες μετέφεραν ὅλους αὐτούς τούς θησαυρούς στήν Ἀσία, πῆραν καί τεχνῖτες ἀπό τήν Αἴγυπτο καί κατεσκεύασαν τά περιβόητα ἀνάκτορα στήν Περσέπολι, καί στά Σοῦσα καί τά ἄλλα στήν Μηδία. 5. Τόσος ἦταν ὁ πλοῦτος, λέγουν, τότε στήν Αἴγυπτο, ὥστε ἀπό τά ὑπολείμματα, μετά τήν διαρπαγή καί τόν ἐμπρησμό, συγκεντρώθηκαν λίγο-λίγο πάνω ἀπό τριακόσια τάλαντα χρυσοῦ καί ὄχι λιγώτερα ἀπό δύο χιλιάδες τριακόσια τάλαντα ἀργύρου. 6. Λέγουν ὅτι σέ αὐτήν τήν πόλι ὑπάρχουν καί ἀξιοθαύμαστοι τάφοι τῶν ἀρχαίων βασιλέων καί τῶν διαδόχων τους, οἱ ὁποῖοι δέν ἀφήνουν περιθώρια νά τούς ὑπερακοντίσουν ὅσοι ἐμπνέονται ἀπό τήν φιλοδοξία γιά παρόμοια μεγαλοπρέπεια.

74. Ὁ Διόδωρος σέ αὐτό τό σημεῖο ἀναφέρεται στόν μεγάλο ναό τοῦ Ἄμμωνος στό Καρνάκ. Στά «ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΑ» (συλλεχθέντα καί πλουτισθέντα καί ἐκδοθέντα ὑπό Π.Κ.Κ. τοῦ Βυζαντίου ἐν Κων/πόλει τό 1841) γράφονται τά ἑξῆς, μεταξύ ἄλλων, γιά τόν μεγαλοπρεπῆ ναό: «Ὁ Ναὸς τοῦ χωρίου νῦν Καρνὰκ ἦτον ἀναμφιβόλως τὸ ἐπισημότερον τῶν ἀρχαίων Θηβῶν κτίριον, τοῦ ὁποίου ἡ περιφέρεια ἐξετείνετο ὑπὲρ τὴν ἡμίσειαν ὥραν· πρὸ τοῦ πρώτου Πυλῶνος διευθυνομένου ἀπὸ Δύσεως πρὸς Ἀνατολάς, ἵστανται δύω μέγιστοι ἐκ κοκκωτοῦ λίθου μονό-

λιθοι κολοσσοί, διὰ τοῦ ὁποίου Πυλῶνος εἰσήρχοντο εἰς μίαν μεγάλην αὐλὴν κεχωρισμένην κατὰ τὸ μέσον διὰ κιόνων· κατὰ μὲν τὸ δεξιὸν μέρος ταύτης φαίνεται ὡς ἓν Παλάτιον, κατὰ δὲ τὸ βάθος αὐτῆς ἐξ ἀριστερῶν ἵστατο μία μεγάλη σειρὰ κιόνων, παράλληλος μὲ τοὺς κατὰ τὸ μέσον κίονας· εἰς δὲ τὸ πέρας ταύτης ἔκειτο δεύτερος πυλών, καὶ πρὸ τούτου ἵσταντο ὡσαύτως ἐκ κοκκωτοῦ λίθου δύω ὀβελίσκοι θαυμασμοῦ ἄξιοι, 80 ποδῶν ἔχοντες ὕψος· μετὰ δὲ τὸν δεύτερον αὐτὸν Πυλῶνα ἦτον τὸ κυριώτερον Πρόπυλον τοῦ Ναοῦ. Ὅλοι δὲ οἱ κίονες ἀριθμοῦνται 142, τεταγμένοι εἰς δύω κατὰ σειρὰν πεντάδας, ἐξ ὧν εἴκοσι κίονες ἕνδεκα ποδῶν ἔχοντες διάμετρον, καὶ τριάκοντα περιφέρειαν, ἐσχημάτιζον τὴν κατὰ τὸ μέσον σειράν…».

2

3

4

5

6

160

161

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

7

8

2

3

οἱ μὲν οὖν ἱερεῖς ἐκ τῶν ἀναγραφῶν ἔφασαν εὑρίσκειν ἑπτὰ πρὸς τοῖς τετταράκοντα τάφους βασιλικούς· εἰς δὲ Πτολεμαῖον τὸν Λάγου διαμεῖναί φασιν ἑπτακαίδεκα μόνον, ὧν τὰ πολλὰ κατέφθαρτο καθ’ οὓς χρόνους παρεβάλομεν ἡμεῖς εἰς ἐκείνους τοὺς τόπους, ἐπὶ τῆς ἑκατοστῆς καὶ ὀγδοηκοστῆς Ὀλυμπιάδος. οὐ μόνον δ’ οἱ κατ’ Αἴγυπτον ἱερεῖς ἐκ τῶν ἀναγραφῶν ἱστοροῦσιν, ἀλλὰ καὶ πολλοὶ τῶν Ἑλλήνων τῶν παραβαλόντων μὲν εἰς τὰς Θήβας ἐπὶ Πτολεμαίου τοῦ Λάγου, συνταξαμένων δὲ τὰς Αἰγυπτιακὰς ἱστορίας, ὧν ἐστι καὶ Ἑκαταῖος, συμφωνοῦσι τοῖς ὑφ’ ἡμῶν εἰρημένοις. 47. Ἀπὸ γὰρ τῶν πρώτων τάφων, ἐν οἷς παραδέδοται τὰς παλλακίδας τοῦ Διὸς τεθάφθαι, δέκα σταδίων φησὶν ὑπάρξαι βασιλέως μνῆμα τοῦ προσαγορευθέντος Ὀσυμανδύου. τούτου δὲ κατὰ μὲν τὴν εἴσοδον ὑπάρχειν πυλῶνα λίθου ποικίλου, τὸ μὲν μῆκος δίπλεθρον, τὸ δ’ ὕψος τετταράκοντα καὶ πέντε πηχῶν· διελθόντι δ’ αὐτὸν εἶναι λίθινον περίστυλον τετράγωνον, ἑκάστης πλευρᾶς οὔσης τεττάρων πλέθρων· ὑπηρεῖσθαι δ’ ἀντὶ τῶν κιόνων ζῴδια πηχῶν ἑκκαίδεκα μονόλιθα, τὸν τύπον εἰς τὸν ἀρχαῖον τρόπον εἰργασμένα· τὴν ὀροφήν τε πᾶσαν ἐπὶ πλάτος δυοῖν ὀργυιῶν ὑπάρχειν μονόλιθον, ἀστέρας ἐν κυανῷ καταπεποικιλμένην· ἑξῆς δὲ τοῦ περιστύλου τούτου πάλιν ἑτέραν εἴσοδον καὶ πυλῶνα τὰ μὲν ἄλλα παραπλήσιον τῷ προειρημένῳ, γλυφαῖς δὲ παντοίαις περιττότερον εἰργασμένον· παρὰ δὲ τὴν εἴσοδον ἀνδριάντας εἶναι τρεῖς ἐξ ἑνὸς τοὺς πάντας λίθου μέλανος τοῦ Συηνίτου, καὶ τούτων ἕνα μὲν καθήμενον ὑπάρχειν μέγιστον πάντων τῶν κατ’ Αἴγυπτον,

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

7. Οἱ ἱερεῖς ἔλεγαν ὅτι ἀπό τά ἀρχεῖα τους εὑρῆκαν σαράντα ἑπτά βασιλικούς τάφους. Ἀλλά ὥς τήν ἐποχή τοῦ Πτολεμαίου τοῦ Λάγου λέγουν ὅτι διεσώθησαν μόνο δεκαεπτά, κατά μέγα μέρος κατεστραμμένοι, τήν ἐποχή πού ἐπισκεφθήκαμε ἐκεῖνα τά μέρη ἐπί τῆς ἑκατοστῆς ὀγδοηκοστῆς Ὀλυμπιάδος. 8. Κι’ αὐτά δέν τά ἱστοροῦν μόνο οἱ ἱερεῖς τῆς Αἰγύπτου ἀπό τά ἀρχεῖα τους, ἀλλά καί πολλοί ἀπό τούς Ἕλληνες πού ἐπεσκέφθησαν τήν Θήβα ἐπί τοῦ Πτολεμαίου, γυιοῦ τοῦ Λάγου, καί συνέγραψαν ἱστορίες τῆς Αἰγύπτου, μεταξύ τῶν ὁποίων κι’ ὁ Ἑκαταῖος75, συμφωνοῦν μέ τά λεγόμενά μου. 47. Λέγει λοιπόν ὁ Ἑκαταῖος ὅτι δέκα στάδια ἀπό τούς πρώτους τάφους, στούς ὁποίους κατά τήν παράδοσι εἶναι θαμμένες οἱ παλλακίδες τοῦ Διός, ὑπῆρξε ἕνα μνημεῖο τοῦ βασιλέως πού εἶναι γνωστός μέ τό ὄνομα Ὀσυμανδύας76. Στήν εἴσοδό του ὑπάρχει ἕνας πυλώνας κτισμένος μέ πολύχρωμο μάρμαρο, πού εἶχε μῆκος δύο πλέθρων καί ὕψος σαράντα πέντε πήχεων. 2. Περνῶντας κανείς τόν πυλῶνα εἰσέρχεται σ’ ἕνα περίστυλο τετράγωνο, κτισμένο ἀπό πέτρα, τοῦ ὁποίου ἑκάστη πλευρά ἔχει μῆκος τεσσάρων πλέθρων77. Καί στηρίζεται μέ μονόλιθες μορφές, ἀντί γιά κίονες, ὕψους δεκαέξι πήχεων, ἐπεξεργασμένες κατά τήν ἀρχαία τεχνοτροπία στό σχῆμα τους. Ὁλόκληρη ἡ ὀροφή εἶναι μονόλιθη, ἔχει πλάτος δύο ὀργυιῶν κι’ εἶναι διακοσμημένη μέ ἀστέρια σέ γαλάζιο φόντο. Μετά ἀπ’ αὐτό τό περίστυλο ὑπάρχει ἄλλη εἴσοδος καί πυλών, κατά τά ἄλλα ὅμοιος μέ τόν προηγούμενο, ἀλλά περισσότερο διακοσμημένος μέ παντός εἴδους ἀνάγλυφα. 3. Δίπλα στήν εἴσοδο εἶναι τρεῖς ἀνδριάντες, ἀπό τόν ἴδιο ὀγκόλιθο μιᾶς μαύρης πέτρας τῆς Συήνης. Ὁ ἕνας ἀνδριάς εἶναι καθιστός κι’ εἶναι ὁ μεγαλύτερος ἀπ’ ὅλους 75. Πρόκειται γιά τόν Ἑκαταῖο τόν Ἀβδηρίτη, ἱστορικό τῶν ἀρχῶν τοῦ Γ´ π.Χ. αἰῶνος, πού συνέγραψε τά «Αἰγυπτιακά», ἀπό τά ὁποῖα ἀντλεῖ πληροφορίες ὁ Διόδωρος. 76. Εἶναι ὁ Φαραώ Ραμσῆς Β´. 77. Μονάδα μήκους 29,75 μ.

162

163

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

οὗ τὸν πόδα μετρούμενον ὑπερβάλλειν τοὺς ἑπτὰ πήχεις, ἑτέρους δὲ δύο πρὸς τοῖς γόνασι, τὸν μὲν ἐκ δεξιῶν, τὸν δὲ ἐξ εὐωνύμων, θυγατρὸς καὶ μητρός, τῷ μεγέθει λειπομένους τοῦ προειρημένου. τὸ δ’ ἔργον τοῦτο μὴ μόνον εἶναι κατὰ τὸ μέγεθος ἀποδοχῆς ἄξιον, ἀλλὰ καὶ τῇ τέχνῃ θαυμαστὸν καὶ τῇ τοῦ λίθου φύσει διαφέρον, ὡς ἂν ἐν τηλικούτῳ μεγέθει μήτε διαφυάδος μήτε κηλῖδος μηδεμιᾶς θεωρουμένης. ἐπιγεγράφθαι δ’ ἐπ’ αὐτοῦ «Βασιλεὺς βασιλέων Ὀσυμανδύας εἰμί. εἰ δέ τις εἰδέναι βούλεται πηλίκος εἰμὶ καὶ ποῦ κεῖμαι, νικάτω τι τῶν ἐμῶν ἔργων». εἶναι δὲ καὶ ἄλλην εἰκόνα τῆς μητρὸς αὐτοῦ καθ’ αὑτὴν πηχῶν εἴκοσι μονόλιθον, ἔχουσαν δὲ τρεῖς βασιλείας ἐπὶ τῆς κεφαλῆς, ἃς διασημαίνειν ὅτι καὶ θυγάτηρ καὶ γυνὴ καὶ μήτηρ βασιλέως ὑπῆρξε. μετὰ δὲ τὸν πυλῶνα περίστυλον εἶναι τοῦ προτέρου ἀξιολογώτερον, ἐν ᾧ γλυφὰς ὑπάρχειν παντοίας δηλούσας τὸν πόλεμον τὸν γενόμενον αὐτῷ πρὸς τοὺς ἐν τοῖς Βάκτροις ἀποστάντας· ἐφ’ οὓς ἐστρατεῦσθαι πεζῶν μὲν τετταράκοντα μυριάσιν, ἱππεῦσι δὲ δισμυρίοις, εἰς τέτταρα μέρη διῃρημένης τῆς πάσης στρατιᾶς, ὧν ἁπάντων υἱοὺς τοῦ βασιλέως ἐσχηκέναι τὴν ἡγεμονίαν. 48. Καὶ κατὰ μὲν τὸν πρῶτον τῶν τοίχων τὸν βασιλέα κατεσκευάσθαι πολιορκοῦντα τεῖχος ὑπὸ ποταμοῦ περίρρυτον καὶ προκινδυνεύοντα πρός τινας ἀντιτεταγμένους μετὰ λέοντος,

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

πού ὑπάρχουν στήν Αἴγυπτο, ἀφοῦ τό πόδι του μόνο εἶναι πάνω ἀπό ἑπτά πήχεις. Οἱ ἄλλοι δύο εἶναι δίπλα στά γόνατά του, ὁ ἕνας στά δεξιά του κι’ ὁ ἄλλος στά ἀριστερά του, μητέρα καί κόρη, καί εἶναι μικρότεροι ἀπό τόν πρῶτο πού ἀναφέραμε. 4. Αὐτό τό ἔργο δέν τό παραδέχεσαι ἁπλῶς μόνο γιά τό μέγεθός του, ἀλλά τό θαυμάζεις καί γιά τήν τέχνη του καί γιά τήν ἐξαιρετική ποιότητα τοῦ λίθου, πού σ’ ἕνα τόσον ὄγκο δέν βλέπεις οὔτε ἕνα ράγισμα οὔτε τήν παραμικρή κηλίδα. Κι’ ἐπάνω του εἶναι χαραγμένη ἡ ἀκόλουθη ἐπιγραφή: «Εἶμαι ὁ Ὀσυμανδύας, ὁ βασιλεύς τῶν βασιλέων. Ἄν κανείς θέλη νά μάθη πόσο μεγάλος εἶμαι καί ποῦ κεῖμαι, ἄς νικήση κάτι ἀπό τά ἔργα μου». 5. Ὑπάρχει κι’ ἕνας ἄλλος ἀνδριάς τῆς μητέρας του, πού παριστάνεται μόνη της, ἕνας μονόλιθος ὕψους εἴκοσι πήχεων, μέ τρία διαδήματα στήν κεφαλή, πού σημαίνουν ὅτι ὑπῆρξε καί θυγατέρα καί γυναῖκα καί μητέρα τοῦ βασιλέως. 6. Μετά τόν πυλῶνα, λέγουν, εἶναι ἕνα περίστυλο ἀξιολογώτερο ἀπό τό προηγούμενο. Σέ αὐτό ὑπάρχουν ὅλων τῶν εἰδῶν ἀνάγλυφες παραστάσεις πού ἀπεικονίζουν τόν πόλεμο πού διεξήγαγε αὐτός ὁ βασιλεύς ἐναντίον τῶν Βακτριανῶν ἐκείνων πού εἶχαν ἐπαναστήσει. Ἐναντίον αὐτῶν εἶχε ἐκστρατεύσει μέ τετρακόσιες χιλιάδες πεζούς καί εἴκοσι χιλιάδες ἱππεῖς καί εἶχε χωρίσει ὅλο τόν στρατό σέ τέσσερα τμήματα, τά ὁποῖα διοικοῦσαν οἱ γυιοί τοῦ βασιλέως78. 48. Στόν πρῶτο τοῖχο ὁ βασιλεύς παριστάνεται νά πολιορκῆ ἕνα τεῖχος, τό ὁποῖο περιβρέχεται ἀπό ἕνα ποταμό, καί ν’ ἀγωνίζεται ἐναντίον τῶν ἐχθρῶν του στήν πρώτη γραμμή μαζί μέ ἕνα λέοντα, πού τόν βοηθοῦσε μέ καταπληκτική ἀποτελεσματικότητα. Γι’ αὐτόν τόν λέοντα μερικοί ἀπό τούς ἐξηγητές τῆς 78. Πρόκειται γιά τήν ἐκστρατεία τοῦ Ραμσῆ Β´ ἐναντίον τῶν Χετταίων. Ὁ Ραμσῆς Β´ (1290-1224 π.Χ.) συγκρούσθηκε μέ τούς Χετταίους στό Καδέσιον (Καντές) στήν Βόρειο Συρία, καί κατά τήν σφοδροτάτη μάχη καί οἱ δύο στρατοί –Χετταῖοι καί Αἰγύπτιοι– ὑπέστησαν σοβαρώτατες ἀπώλειες (1274 π.Χ.).

164

165

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

συναγωνιζομένου τοῦ θηρίου καταπληκτικῶς· ὑπὲρ οὗ τῶν ἐξηγουμένων οἱ μὲν ἔφασαν πρὸς ἀλήθειαν χειροήθη λέοντα τρεφόμενον ὑπὸ τοῦ βασιλέως συγκινδυνεύειν αὐτῷ κατὰ τὰς μάχας καὶ τροπὴν ποιεῖν τῶν ἐναντίων διὰ τὴν ἀλκήν, τινὲς δ’ ἱστόρουν ὅτι καθ’ ὑπερβολὴν ἀνδρεῖος ὢν καὶ φορτικῶς ἑαυτὸν ἐγκωμιάζειν βουλόμενος, διὰ τῆς τοῦ λέοντος εἰκόνος τὴν διάθεσιν ἑαυτοῦ τῆς ψυχῆς ἐσήμαινεν. ἐν δὲ τῷ δευτέρῳ τοίχῳ τοὺς αἰχμαλώτους ὑπὸ τοῦ βασιλέως ἀγομένους εἰργάσθαι τά τε αἰδοῖα καὶ τὰς χεῖρας οὐκ ἔχοντας, δι’ ὧν δοκεῖν δηλοῦσθαι διότι ταῖς ψυχαῖς ἄνανδροι καὶ κατὰ τὰς ἐν τοῖς δεινοῖς ἐνεργείας ἄχειρες ἦσαν. τὸν δὲ τρίτον ἔχειν γλυφὰς παντοίας καὶ διαπρεπεῖς γραφάς, δι’ ὧν δηλοῦσθαι βουθυσίας τοῦ βασιλέως καὶ θρίαμβον ἀπὸ τοῦ πολέμου καταγόμενον. κατὰ δὲ μέσον τὸν περίστυλον ὑπαίθριον βωμὸν ᾠκοδομῆσθαι τοῦ καλλίστου λίθου τῇ τε χειρουργίᾳ διάφορον καὶ τῷ μεγέθει θαυμαστόν. κατὰ δὲ τὸν τελευταῖον τοῖχον ὑπάρχειν ἀνδριάντας καθημένους δύο μονολίθους ἑπτὰ καὶ εἴκοσι πηχῶν, παρ’ οὓς εἰσόδους τρεῖς ἐκ τοῦ περιστύλου κατεσκευάσθαι, καθ’ ἃς οἶκον ὑπάρχειν ὑπόστυλον, ᾠδείου τρόπον κατεσκευασμένον, ἑκάστην πλευρὰν ἔχοντα δίπλεθρον. ἐν τούτῳ δ’ εἶναι πλῆθος ἀνδριάντων ξυλίνων, διασημαῖνον τοὺς ἀμφισβητήσεις ἔχοντας καὶ προσβλέποντας τοῖς τὰς δίκας κρίνουσι· τούτους δ’ ἐφ’ ἑνὸς τῶν τοίχων ἐγγεγλύφθαι τριάκοντα τὸν ἀριθμὸν ἄχειρας καὶ κατὰ τὸ μέσον τὸν ἀρχιδικαστήν, ἔχοντα τὴν Ἀλήθειαν ἐξηρτημένην ἐκ τοῦ τραχήλου καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐπιμύοντα, καὶ βιβλίων αὐτῷ παρακείμενον πλῆθος· ταύτας δὲ τὰς εἰκόνας ἐνδείκνυσθαι διὰ τοῦ σχήματος ὅτι τοὺς μὲν δικαστὰς οὐδὲν δεῖ λαμβάνειν, τὸν ἀρχιδικαστὴν δὲ πρὸς μόνην βλέπειν τὴν ἀλήθειαν. 49. Ἑξῆς δ’ ὑπάρχειν περίπατον οἴκων παντοδαπῶν πλήρη, καθ’ οὓς παντοῖα γένη βρωτῶν κατεσκευάσθαι τῶν πρὸς ἀπό-

166

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

παραστάσεως ἔλεγαν ὅτι πράγματι ὁ βασιλεύς ἔτρεφε ἕνα ἥμερο λέοντα, πού πολεμοῦσε μαζί του στίς μάχες καί ἔτρεπε εἰς φυγήν τούς ἐχθρούς μέ τήν δύναμί του. Ἄλλοι πάλι ἐξηγοῦσαν ὅτι ὁ βασιλεύς πού ἦταν ὑπερβολικά ἀνδρεῖος καί ἐπιθυμοῦσε νά ἐγκωμιάζη τόν ἑαυτό του κατά κόρον, μέ τήν εἰκόνα τοῦ λέοντος ἤθελε νά ἐκφράση τό δικό του φρόνημα. 2. Στόν δεύτερο τοῖχο παριστάνονται οἱ αἰχμάλωτοι, καθώς ὁδηγοῦνται ἀπό τόν βασιλέα κι’ εἶναι χωρίς τά αἰδοῖα τους καί χωρίς τά χέρια τους, πού σημαίνει φανερά ὅτι ἦσαν ἄνανδροι στήν ψυχή καί γι’ αὐτό δέν εἶχαν χέρια νά πολεμήσουν στίς μάχες. 3. Ὁ τρίτος τοῖχος ἔχει παντός εἴδους ἀνάγλυφες παραστάσεις καί ἐξαίρετες ἀπεικονίσεις, ὅπου παριστάνεται ὁ βασιλεύς νά θυσιάζη βόδια καί νά πανηγυρίζη ἕνα πολεμικό του θρίαμβο. 4. Στό κέντρο τοῦ περιστύλου εἶχε κτισθῆ ἕνας ὑπαίθριος βωμός ἀπό τήν ὡραιότερη πέτρα, ἐξαίρετος γιά τήν τέχνη του καί θαυμαστός γιά τό μέγεθός του. 5. Στόν τελευταῖο τοῖχο εἶναι δύο μονολιθικοί ἀνδριάντες καθήμενοι, πού ἔχουν ὕψος εἴκοσι ἑπτά πήχεων, καί δίπλα τους ἔχουν κατασκευασθῆ τρεῖς εἴσοδοι ἀπό τό περίστυλο, ἀπό τίς ὁποῖες εἰσέρχεσαι σ’ ἕνα οἴκημα πού ἡ ὀροφή του στηρίζεται σέ κίονες, κι’ εἶναι κτισμένο σέ τεχνοτροπία ὠδείου, τοῦ ὁποίου ἡ κάθε πλευρά εἶναι δύο πλέθρα. 6. Σέ αὐτό τό οἴκημα εἶναι πλῆθος ἀνδριάντων ξύλινων, πού παριστάνουν ἀνθρώπους οἱ ὁποῖοι δικάζονται μέ τά βλέμματά τους στραμμένα πρός τούς δικαστές. Κι’ οἱ δικαστές μέ τήν σειρά τους παριστάνονται ἀνάγλυφοι σ’ ἕνα ἀπό τούς τοίχους, τριάντα τόν ἀριθμό, χωρίς χέρια, καί στήν μέση ὁ ἀρχιδικαστής μέ τήν Ἀλήθεια κρεμασμένη στόν λαιμό του καί μέ κλειστά τά μάτια του καί μ’ ἕνα πλῆθος βιβλίων δίπλα του. Οἱ παραστάσεις αὐτές δείχνουν μέ τό σχῆμα τους ὅτι οἱ δικαστές δέν πρέπει νά δέχωνται δῶρα κι’ ὁ ἀρχιδικαστής νά βλέπη μόνο πρός τήν ἀλήθεια. 49. Στήν συνέχεια ὑπάρχει ἕνα μέρος γιά περίπατο γεμάτο ἀπό κτίρια κάθε εἴδους, στά ὁποῖα ὑπάρχουν παραστάσεις τῶν 167

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

λαυσιν ἡδίστων. καθ’ ὃν δὴ γλυφαῖς ἐντυχεῖν εἶναι καὶ χρώμασιν ἐπηνθισμένον τὸν βασιλέα, φέροντα τῷ θεῷ χρυσὸν καὶ ἄργυρον, ὃν ἐξ ἁπάσης ἐλάμβανε τῆς Αἰγύπτου κατ’ ἐνιαυτὸν ἐκ τῶν ἀργυρείων καὶ χρυσείων μετάλλων· ὑπογεγράφθαι δὲ καὶ τὸ πλῆθος, ὃ συγκεφαλαιούμενον εἰς ἀργυρίου λόγον εἶναι μνῶν τρισχιλίας καὶ διακοσίας μυριάδας. ἑξῆς δ’ ὑπάρχειν τὴν ἱερὰν βιβλιοθήκην, ἐφ’ ἧς ἐπιγεγράφθαι Ψυχῆς ἰατρεῖον, συνεχεῖς δὲ ταύτῃ τῶν κατ’ Αἴγυπτον θεῶν ἁπάντων εἰκόνας, τοῦ βασιλέως ὁμοίως δωροφοροῦντος ἃ προσῆκον ἦν ἑκάστοις, καθάπερ ἐνδεικνυμένου πρός τε τὸν Ὄσιριν καὶ τοὺς κάτω παρέδρους ὅτι τὸν βίον ἐξετέλεσεν εὐσεβῶν καὶ δικαιοπραγῶν πρός τε ἀνθρώπους καὶ θεούς. ὁμότοιχον δὲ τῇ βιβλιοθήκῃ κατεσκευάσθαι περιττῶς οἶκον εἰκοσίκλινον, ἔχοντα τοῦ τε Διὸς καὶ τῆς Ἥρας, ἔτι δὲ τοῦ βασιλέως, εἰκόνας, ἐν ᾧ δοκεῖν καὶ τὸ σῶμα τοῦ βασιλέως ἐντεθάφθαι. κύκλῳ δὲ τούτου πλῆθος οἰκημάτων κατεσκευάσθαι γραφὴν ἐχόντων ἐκπρεπῆ πάντων τῶν καθιερωμένων ἐν Αἰγύπτῳ ζῴων· ἀνάβασίν τε δι’ αὐτῶν εἶναι πρὸς ὅλον τὸν τάφον· ἣν διελθοῦσιν ὑπάρχειν ἐπὶ τοῦ μνήματος κύκλον χρυσοῦν τριακοσίων καὶ ἑξήκοντα καὶ πέντε πηχῶν τὴν περίμετρον, τὸ δὲ πάχος πηχυαῖον· ἐπιγεγράφθαι δὲ καὶ διῃρῆσθαι καθ’ ἕκαστον πῆχυν τὰς ἡμέρας τοῦ ἐνιαυτοῦ, παραγεγραμμένων τῶν κατὰ φύσιν γινομένων τοῖς ἄστροις ἀνατολῶν τε καὶ δύσεων καὶ τῶν διὰ ταύτας ἐπιτελουμένων ἐπισημασιῶν κατὰ τοὺς Αἰγυπτίους ἀστρολόγους. τοῦτον δὲ τὸν κύκλον ὑπὸ Καμβύσου

168

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τροφῶν, πού εἶναι νοστιμώτατες στήν γεῦσι, σέ μεγάλη ποικιλία. 2. Ἐδῶ συναντᾶς ἀνάγλυφα στά ὁποῖα ὁ βασιλεύς, κοσμημένος μέ χρώματα, παριστάνεται νά προσφέρη στόν θεό χρυσό καί ἄργυρο, πού ἔπαιρνε κάθε χρόνο ἀπό τά ὀρυχεῖα χρυσοῦ καί ἀργύρου τῆς Αἰγύπτου. Καί μία ἐπιγραφή ἀπό κάτω μᾶς δίδει τό συνολικό ποσόν τοῦ ὁποίου ἡ ἀξία σέ ἄργυρο ὑπολογίζεται σέ τριάντα δύο ἑκατομμύρια μνᾶς. 3. Ἀκολουθεῖ μετά ἡ ἱερά βιβλιοθήκη, πού φέρει τήν ἐπιγραφή «Ψυχῆς ἰατρεῖον» καί στήν συνέχεια εἶναι οἱ ἀνδριάντες ὅλων τῶν θεῶν τῆς Αἰγύπτου, σέ καθένα ἀπό τούς ὁποίους ὁ βασιλεύς, κατά τόν ἴδιο τρόπο, προσφέρει τά δῶρα πού τοῦ ταιριάζουν, θέλοντας τρόπον τινά ν’ ἀποδείξη μπροστά στόν Ὄσιρι καί τούς παρακαθημένους του θεούς τοῦ κάτω κόσμου ὅτι ἔζησε ὥς τό τέλος τοῦ βίου του εὐσεβής ἀπέναντι στούς θεούς καί δίκαιος ἀπέναντι στούς ἀνθρώπους. 4. Πλησίον τῆς Βιβλιοθήκης, χωρισμένο ἀπ’ αὐτή μ’ ἕνα μεσότοιχο, εἶναι κτισμένο ἕνα κομψότατο οἴκημα, πού περιέχει μία τράπεζα μέ εἴκοσι κλίνες καί ἀνδριάντες τοῦ Διός, τῆς Ἥρας, καθώς καί τοῦ βασιλέως. Ἐδῶ, καθώς φαίνεται, ἔχει ταφῆ τό σῶμα τοῦ βασιλέως. 5. Γύρω ἀπ’ αὐτό τό οἴκημα σέ σχῆμα κύκλου ὑπάρχουν πολλά δωμάτια, πού περιέχουν ἐξαίρετους ζωγραφικούς πίνακες ὅλων τῶν ζώων τά ὁποῖα θεωροῦνται ἱερά στήν Αἴγυπτο. Κι’ ἀνάμεσα ἀπ’ αὐτά τά δωμάτια ὑπάρχει μία ἀνάβασις πρός τόν τάφο σάν σύνολο. Στήν κορυφή αὐτῆς τῆς ἀναβάσεως ὑπάρχει μία κυκλική λωρίδα ἀπό χρυσάφι πού στεφανώνει τό μνημεῖο κι’ ἔχει περίμετρο τριακοσίων ἑξήντα πέντε πήχεων καί πάχος ἑνός πήχεως. Ἐπάνω στήν κυκλική λωρίδα ἀναγράφονται οἱ ἡμέρες τοῦ χρόνου, μία σέ κάθε πῆχυ καί σέ κάθε ἡμέρα ἀναγράφεται ἡ ἀνατολή καί ἡ δύσις τῶν ἄστρων, πού ἀντιστοιχοῦν σέ αὐτήν τήν ἡμέρα σύμφωνα μέ τήν παγκόσμια διάταξι τῶν οὐρανίων σωμάτων, καί τά σημεῖα πού ὑποδηλώνουν τά ἀποτελέσματα, πού παράγουν κατά τούς Αἰγυπτίους ἀστρολόγους. Λέγουν ὅτι 169

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

2

3

καὶ Περσῶν ἔφασαν σεσυλῆσθαι καθ’ οὓς χρόνους ἐκράτησεν Αἰγύπτου. τὸν μὲν οὖν Ὀσυμανδύου τοῦ βασιλέως τάφον τοιοῦτον γενέσθαι φασίν, ὃς οὐ μόνον δοκεῖ τῇ κατὰ τὴν δαπάνην χορηγίᾳ πολὺ τῶν ἄλλων διενεγκεῖν, ἀλλὰ καὶ τῇ τῶν τεχνιτῶν ἐπινοίᾳ. 50. Οἱ δὲ Θηβαῖοί φασιν ἑαυτοὺς ἀρχαιοτάτους εἶναι πάντων ἀνθρώπων, καὶ παρ’ ἑαυτοῖς πρώτοις φιλοσοφίαν τε εὑρῆσθαι καὶ τὴν ἐπ’ ἀκριβὲς ἀστρολογίαν, ἅμα καὶ τῆς χώρας αὐτοῖς συνεργούσης πρὸς τὸ τηλαυγέστερον ὁρᾶν τὰς ἐπιτολάς τε καὶ δύσεις τῶν ἄστρων. ἰδίως δὲ καὶ τὰ περὶ τοὺς μῆνας αὐτοῖς καὶ τοὺς ἐνιαυτοὺς διατετάχθαι. τὰς γὰρ ἡμέρας οὐκ ἄγουσι κατὰ σελήνην, ἀλλὰ κατὰ τὸν ἥλιον, τριακονθημέρους μὲν τιθέμενοι τοὺς μῆνας, πέντε δ’ ἡμέρας καὶ τέταρτον τοῖς δώδεκα μησὶν ἐπάγουσι, καὶ τούτῳ τῷ τρόπῳ τὸν ἐνιαύσιον κύκλον ἀναπληροῦσιν. ἐμβολίμους δὲ μῆνας οὐκ ἄγουσιν οὐδ’ ἡμέρας ὑφαιροῦσι, καθάπερ οἱ πλεῖστοι τῶν Ἑλλήνων. περὶ δὲ τῶν ἐκλείψεων ἡλίου τε καὶ σελήνης ἀκριβῶς ἐπεσκέφθαι δοκοῦσι, καὶ προρρήσεις περὶ τούτων ποιοῦνται, πάντα τὰ κατὰ μέρος γινόμενα προλέγοντες ἀδιαπτώτως. Τῶν δὲ τούτου τοῦ βασιλέως ἀπογόνων ὄγδοος ὁ προσαγορευθεὶς Οὐχορεὺς ἔκτισε πόλιν Μέμφιν, ἐπιφανεστάτην τῶν κατ’ Αἴγυπτον. ἐξελέξατο μὲν γὰρ τόπον ἐπικαιρότατον ἁπά-

79. Ἡ Μέμφις ὑπῆρξε ἡ πρώτη πρωτεύουσα τοῦ ἡνωμένου βασιλείου τῆς Αἰγύπτου, μετά τήν ἕνωσι τῆς εἰς Ἡλιούπολιν μοναρχίας τοῦ Δέλτα καί τῆς Θηβαϊκῆς πρωτευούσης εἰς Ἄβυδον. Κατά μία παράδοσι, ἱδρύθη ἀπό τόν Μήνη, τόν πρῶτο θνητό βασιλέα τῆς Αἰγύπτου καί ὄχι ἀπό τόν Οὐχορέα, πού ἀναφέρει ὁ Διόδωρος. Κατά τόν Ἀπολλόδωρο («ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ», Βιβλίον Β´, Ι, 4, ἐκδόσεις Γεωργιάδη) ἱδρύθη ὑπό τοῦ Ἐπάφου, υἱοῦ τοῦ Διός καί τῆς Ἰοῦς. Ἡ πόλις ἱδρύθη ἐπί τεχνητῆς ἐπιφανείας, μετά τήν ἀποξήρανσι τοῦ ἑλώδους ἐδά-

170

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

αὐτή ἡ κυκλική παράστασις συλήθηκε ἀπό τόν Καμβύση καί τούς Πέρσες, ὅταν κατέκτησαν τήν Αἴγυπτο. 6. Τέτοιος, λέγουν, ὅτι ἦταν ὁ τάφος τοῦ Ὀσυμανδύα τοῦ βασιλέως, πού θεωρεῖται ὅτι ὑπερεῖχε ἀπ’ ὅλους τούς ἄλλους ὄχι μόνο γιά τίς μεγάλες δαπάνες πού διετέθησαν γι’ αὐτόν, ἀλλά καί γιά τήν ἐφευρετικότητα τῶν τεχνιτῶν. 50. Οἱ Θηβαῖοι λέγουν ὅτι εἶναι οἱ ἀρχαιότεροι ἀπ’ ὅλους τούς ἀνθρώπους κι’ ὅτι αὐτοί πρῶτοι ἀνεκάλυψαν τήν φιλοσοφία καί τήν ἀκριβῆ ἐπιστήμη τῶν ἄστρων, καθώς τούς βοηθοῦσε καί ἡ χώρα τους νά παρατηροῦν καθαρώτερα τήν ἀνατολή καί τήν δύσι τῶν ἄστρων. 2. Ἰδιαιτέρως αὐτοί προσδιώρισαν τούς μῆνες καί τά χρόνια σύμφωνα μέ τήν φυσική τάξι. Διότι δέν ὑπολογίζουν τίς ἡμέρες μέ βάσι τήν σελήνη, ἀλλά μέ βάσι τόν ἥλιο, καί ὥρισαν τούς μῆνες τῶν τριάντα ἡμερῶν προσθέτοντας πέντε ἡμέρες καί ἕνα τέταρτο τῆς ἡμέρας στούς δώδεκα μῆνες. Καί μέ αὐτόν τόν τρόπο συμπληρώνουν ὅλον τόν κύκλο τοῦ ἔτους. Καί δέν παρεμβάλλουν μῆνες οὔτε ἀφαιροῦν ἡμέρες, ὅπως κάνουν οἱ περισσότεροι ἀπό τούς Ἕλληνες. Ἐπίσης φαίνεται ὅτι ἐξέτασαν μέ ἀκρίβεια τό φαινόμενο τῆς ἐκλείψεως τοῦ ἡλίου καί τῆς σελήνης καί τίς προβλέπουν μέ ἀκρίβεια, προλέγοντας μέ ἐπιτυχία ὅλα τά ἐπί μέρους φαινόμενα πού συνοδεύουν τήν ἔκλειψι. 3. Ἀπό τούς ἀπογόνους αὐτοῦ τοῦ βασιλέως ὁ ὄγδοος, γνωστός μέ τό ὄνομα Οὐχορεύς, ἔκτισε τήν Μέμφι79 τήν πιό ὀνομαστή πόλι τῆς Αἰγύπτου καί ἐπέλεξε τό πιό φους καί τόν σχηματισμό δύο λιμνῶν, μιᾶς πρός νότον καί ἄλλης πρός δυσμάς τῆς Μέμφεως (Μέμφιδος). Συμπεριελάμβανε καί τούς πέριξ αὐτῆς κήπους, ὅπως καί τούς στρατῶνες τῆς φρουρᾶς τοῦ φράγματος καί τό Λευκόν Φρούριον ἤ τεῖχος, τό ὁποῖο ἀναφέρεται στήν ἱστορία ὡς καταληφθέν πολλές φορές ἀπό Φοίνικες καί Ἕλληνες μισθοφόρους, ἀπό τούς Πέρσες καί ἀπό Μακεδονικά καί Ρωμαϊκά στρατεύματα. Τά σημαντικώτερα μνημεῖα τῆς Μέμφεως ἦσαν ὁ ναός τῆς Ἴσιδος, ἱδρυθείς ὑπό τοῦ Ἀμάσιος (564 π.Χ.), ὁ ναός τοῦ Πρωτέως, ὁ ναός τοῦ Ἄπιος, πού ἀποτελοῦσε τόν καθεδρικό ναό τῆς Αἰγύπτου καί στόν ὁποῖο συγκεντρωνόταν τό πλέον μορφωμένο ἱερατεῖο τῆς χώρας. Ἄλλοι ναοί ἦσαν τοῦ Φθᾶ ἤ Ἡφαίστου, τῶν Καβείρων καί τοῦ Ἡλίου.

171

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

7

σης τῆς χώρας, ὅπου σχιζόμενος ὁ Νεῖλος εἰς πλείονα μέρη ποιεῖ τὸ καλούμενον ἀπὸ τοῦ σχήματος Δέλτα· διὸ καὶ συνέβη τὴν πόλιν εὐκαίρως κειμένην ἐπὶ τῶν κλείθρων εἶναι κυριεύουσαν τῶν εἰς τὴν ἄνω χώραν ἀναπλεόντων. τὸ μὲν οὖν περίβολον τῆς πόλεως ἐποίησε σταδίων ἑκατὸν καὶ πεντήκοντα, τὴν δ’ ὀχυρότητα καὶ τὴν εὐχρηστίαν θαυμαστήν, τοιῷδέ τινι τρόπῳ κατασκευάσας. ῥέοντος γὰρ τοῦ Νείλου περὶ τὴν πόλιν καὶ κατὰ τὰς ἀναβάσεις ἐπικλύζοντος, ἀπὸ μὲν τοῦ νότου προεβάλετο χῶμα παμμέγεθες, πρὸς μὲν τὴν πλήρωσιν τοῦ ποταμοῦ προβλήματος, πρὸς δὲ τοὺς ἀπὸ τῆς γῆς πολεμίους ἀκροπόλεως ἔχον τάξιν· ἐκ δὲ τῶν ἄλλων μερῶν πανταχόθεν ὤρυξε λίμνην μεγάλην καὶ βαθεῖαν, ἣ τὸ σφοδρὸν τοῦ ποταμοῦ δεχομένη καὶ πάντα τὸν περὶ τὴν πόλιν τόπον πληροῦσα, πλὴν ᾗ τὸ χῶμα κατεσκεύαστο, θαυμαστὴν ἐποίει τὴν ὀχυρότητα. οὕτω δὲ καλῶς ὁ κτίσας αὐτὴν ἐστοχάσατο τῆς τῶν τόπων εὐκαιρίας ὥστε τοὺς ἑξῆς βασιλεῖς σχεδὸν ἅπαντας καταλιπόντας τὰς Θήβας τά τε βασίλεια καὶ τὴν οἴκησιν ἐν ταύτῃ ποιεῖσθαι. διόπερ ἀπὸ τούτων τῶν χρόνων ἤρξατο ταπεινοῦσθαι μὲν τὰ περὶ τὰς Θήβας, αὔξεσθαι δὲ τὰ περὶ τὴν Μέμφιν, ἕως Ἀλεξάνδρου τοῦ βασιλέως· τούτου γὰρ ἐπὶ θαλάττῃ τὴν ἐπώνυμον αὐτῷ πόλιν οἰκίσαντος οἱ κατὰ τὸ ἑξῆς βασιλεύσαντες τῆς Αἰγύπτου πάντες ἐφιλοτιμήθησαν εἰς τὴν ταύτης αὔξησιν. οἱ μὲν γὰρ βασιλείοις μεγαλοπρεπέσιν, οἱ δὲ νεωρίοις καὶ λιμέσιν, οἱ δ’ ἑτέροις ἀναθήμασι καὶ κατασκευάσμασιν ἀξιολόγοις ἐπὶ τοσοῦτον ἐκόσμησαν αὐτὴν ὥστε παρὰ τοῖς πλείστοις πρώτην ἢ δευτέραν ἀριθμεῖσθαι τῶν κατὰ τὴν οἰκουμένην πόλεων. ἀλλὰ περὶ μὲν ταύτης τὰ κατὰ μέρος ἐν τοῖς ἰδίοις χρόνοις ἀναγράψομεν. 51. Ὁ δὲ τὴν Μέμφιν κτίσας μετὰ τὴν τοῦ χώματος καὶ τῆς λίμνης κατασκευὴν ᾠκοδόμησε βασίλεια τῶν μὲν παρὰ τοῖς ἄλλοις οὐ λειπόμενα, τῆς δὲ τῶν προβασιλευσάντων μεγαλο-

172

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἐπίκαιρο σημεῖο ὅλης τῆς χώρας, ἐκεῖ δηλαδή πού ὁ Νεῖλος χωρίζεται σέ πολλά ρεύματα καί σχηματίζει τό λεγόμενο Δέλτα ἀπό τό σχῆμα του. Γι’ αὐτό καί ἡ πόλις, ἀπό τήν θέσι της στίς πύλες τοῦ Δέλτα, ἤλεγχε τό ἐμπόριο μέ τήν Ἄνω Αἴγυπτο. 4. Ὁ περίβολος τῆς πόλεως ἦταν ἑκατόν πενήντα στάδια μέ ἰσχυρή ὀχύρωσι καί θαυμαστή προσαρμογή στούς σκοπούς της, τήν ὁποία ἐπέτυχε μέ τόν ἑξῆς τρόπο. 5. Καθώς ὁ Νεῖλος περιέβρεχε τήν πόλι καί κατά τίς πλημμύρες τήν ἐκάλυπτε μέ τά νερά, ἀπό τόν νότο ὕψωσε ἕνα πελώριο ἀνάχωμα, τό ὁποῖο ἐχρησίμευε γιά φράγμα ἐναντίον τῆς πλημμύρας καί γιά ἀκρόπολι, ἐναντίον τῶν ἐπιθέσεων τῶν ἐχθρῶν ἀπό τήν ξηρά. Καί γύρω ἀπ’ ὅλες τίς ἄλλες πλευρές ἄνοιξε μία βαθειά καί πλατειά λίμνη, ἡ ὁποία καθώς δεχόταν τήν ὁρμή τοῦ ποταμοῦ καί ἐγέμιζε ὅλον τόν τόπο γύρω ἀπό τήν πόλι, ἐκτός ἀπό τό ἀνάχωμα, συντελοῦσε ὥστε ἡ πόλις νά εἶναι ἀξιοθαύμαστα ὀχυρή. 6. Ὁ ἱδρυτής τῆς πόλεως τόσο καλά ὑπελόγισε τήν καταλληλότητα τῆς τοποθεσίας, ὥστε οἱ ἑπόμενοι βασιλεῖς, σχεδόν ὅλοι, ἐγκατέλειψαν τήν Θήβα καί ἐγκατέστησαν τά παλάτια τους ἐδῶ καί τήν ἔκαμαν ἕδρα τους. Γι’ αὐτό ἀπ’ αὐτήν τήν ἐποχή ἄρχισε νά παρακμάζη ἡ Θήβα καί νά ἀκμάζη ἡ Μέμφις ὥς τήν ἐποχή τοῦ βασιλέως Ἀλεξάνδρου. Γιατί, ὅταν ὁ Ἀλέξανδρος ἔκτισε τήν παραθαλάσσια Ἀλεξάνδρεια, ὅλοι οἱ βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου ὕστερα ἀπ’ αὐτόν συγκέντρωσαν τίς προσπάθειές τους στήν ἀνάπτυξι αὐτῆς τῆς πόλεως. 7. Μερικοί τήν ἐκόσμησαν μέ μεγαλοπρεπῆ ἀνάκτορα, ἄλλοι μέ ναυστάθμους καί λιμένες καί ἄλλοι μέ ἀξιόλογα ἀφιερώματα καί κτίρια σέ τέτοιο σημεῖο, πού γενικά ἐθεωρεῖτο ἡ πρώτη ἤ δευτέρα πόλις τῆς οἰκουμένης. Ἀλλά λεπτομερῆ περιγραφή αὐτῆς τῆς πόλεως θά δώσουμε στό σχετικό κεφάλαιο. 51. Ὁ ἱδρυτής τῆς Μέμφιδος μετά τήν κατασκευή τοῦ φράγματος καί τῆς λίμνης ἔκτισε ἀνάκτορα, τά ὁποῖα δέν ὑστεροῦσαν τῶν ἀνακτόρων ἄλλων ἐθνῶν, δέν ἦσαν ὅμως ἄξια τῆς

173

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

ψυχίας καὶ φιλοκαλίας οὐκ ἄξια. οἱ γὰρ ἐγχώριοι τὸν μὲν ἐν τῷ ζῆν χρόνον εὐτελῆ παντελῶς εἶναι νομίζουσι, τὸν δὲ μετὰ τὴν τελευτὴν δι’ ἀρετὴν μνημονευθησόμενον περὶ πλείστου ποιοῦνται, καὶ τὰς μὲν τῶν ζώντων οἰκήσεις καταλύσεις ὀνομάζουσιν, ὡς ὀλίγον χρόνον ἐν ταύταις οἰκούντων ἡμῶν, τοὺς δὲ τῶν τετελευτηκότων τάφους ἀιδίους οἴκους προσαγορεύουσιν, ὡς ἐν ᾅδου διατελούντων τὸν ἄπειρον αἰῶνα· διόπερ τῶν μὲν κατὰ τὰς οἰκίας κατασκευῶν ἧττον φροντίζουσι, περὶ δὲ τὰς ταφὰς ὑπερβολὴν οὐκ ἀπολείπουσι φιλοτιμίας. τὴν δὲ προειρημένην πόλιν ὀνομασθῆναί τινές φασιν ἀπὸ τῆς θυγατρὸς τοῦ κτίσαντος αὐτὴν βασιλέως. ταύτης δὲ μυθολογοῦσιν ἐρασθῆναι τὸν ποταμὸν Νεῖλον ὁμοιωθέντα ταύρῳ, καὶ γεννῆσαι τὸν ἐπ’ ἀρετῇ θαυμασθέντα παρὰ τοῖς ἐγχωρίοις Αἴγυπτον, ἀφ’ οὗ καὶ τὴν σύμπασαν χώραν τυχεῖν τῆς προσηγορίας. διαδεξάμενον γὰρ τοῦτον τὴν ἡγεμονίαν γενέσθαι βασιλέα φιλάνθρωπον καὶ δίκαιον καὶ καθόλου σπουδαῖον ἐν πᾶσι· διὸ καὶ μεγάλης ἀποδοχῆς ἀξιούμενον ὑπὸ πάντων διὰ τὴν εὔνοιαν τυχεῖν τῆς προειρημένης τιμῆς. μετὰ δὲ τὸν προειρημένον βασιλέα δώδεκα γενεαῖς ὕστερον διαδεξάμενος τὴν κατ’ Αἴγυπτον ἡγεμονίαν Μοῖρις ἐν μὲν τῇ Μέμφει κατεσκεύασε τὰ βόρεια προπύλαια, τῇ μεγαλοπρεπείᾳ πολὺ τῶν ἄλλων ὑπερέχοντα, ἐπάνω δὲ τῆς πόλεως ἀπὸ δέκα σχοίνων λίμνην ὤρυξε τῇ μὲν εὐχρηστίᾳ θαυμαστήν, τῷ δὲ μεγέθει τῶν ἔργων ἄπιστον· τὴν μὲν γὰρ περίμετρον αὐτῆς φασιν ὑπάρχειν σταδίων τρισχιλίων καὶ ἑξακοσίων, τὸ δὲ βάθος ἐν τοῖς πλείστοις μέρεσιν ὀργυιῶν πεντήκοντα· ὥστε τίς οὐκ ἂν ἀναλογιζόμενος τὸ μέγεθος τοῦ κατασκευάσματος εἰκότως

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

μεγαλωσύνης καί τῆς φιλοκαλίας πού ἐπέδειξαν οἱ προηγούμενοι βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου. 2. Διότι οἱ Αἰγύπτιοι θεωροῦν ἐντελῶς ἀσήμαντο τόν χρόνο αὐτῆς τῆς ζωῆς, ἐνῶ ἀποδίδουν τήν μεγαλύτερη ἀξία στόν χρόνο μετά τόν θάνατό τους, πού θά μνημονεύωνται γιά τήν ἀρετή τους. Καί τίς κατοικίες τῶν ζωντανῶν ἀνθρώπων τίς ὀνομάζουν καταλύματα, ἐπειδή σέ αὐτά κατοικοῦμε γιά λίγον καιρό, ἐνῶ τούς τάφους τῶν πεθαμένων τούς ὀνομάζουν αἰωνίους μονάς, ἀφοῦ περνοῦν τόν ἄπειρο χρόνο στόν Ἅδη. Γι’ αὐτό φροντίζουν ἐλάχιστα γιά τήν ἐπίπλωσι τῶν σπιτιῶν, ἐνῶ δείχνουν ὑπερβολικό ζῆλο γιά τήν ταφή τους. 3. Ἡ πόλις γιά τήν ὁποία μιλοῦμε, λέγουν μερικοί, ἔλαβε τό ὄνομά της ἀπό τήν θυγατέρα τοῦ βασιλέως πού τήν ἵδρυσε. Ὑπάρχει μία παράδοσις ὅτι αὐτή ἐρωτεύθηκε τόν Νεῖλο ποταμό, μεταμορφωμένον σέ ταῦρο, καί ἐγέννησε τόν Αἴγυπτο, πού τόν ἐθαύμασαν οἱ ντόπιοι γιά τήν ἀρετή του, γι’ αὐτό κι’ ὁλόκληρη ἡ χώρα ἔλαβε τό ὄνομά της ἀπ’ αὐτόν. 4. Ὅταν λοιπόν αὐτός ἀνῆλθε στόν θρόνο, ὑπῆρξε βασιλεύς φιλάνθρωπος καί δίκαιος καί γενικά σπουδαῖος σέ ὅλα. Καί γι’ αὐτό ἀκριβῶς, ἐπειδή εἶχε τήν γενική ἐπιδοκιμασία, ἔλαβε καί τίς τιμές πού ἀναφέραμε. 5. Δώδεκα γενεές μετά ἀπ’ αὐτόν τόν βασιλέα ἀνῆλθε στόν θρόνο τῆς Αἰγύπτου ὁ Μοῖρις, πού κατεσκεύασε στήν Μέμφι τά βόρεια προπύλαια, τά ὁποῖα ὑπερέχουν τῶν ἄλλων σέ μεγαλοπρέπεια, καί σέ δέκα σχοίνους80 πάνω ἀπό τήν πόλι ἔσκαψε μία λίμνη, ἀξιοθαύμαστη γιά τήν χρησιμότητά της, ἀπίστευτη γιά τό μέγεθος τοῦ ἔργου81. 6. Διότι λέγουν ὅτι εἶχε περίμετρο τριῶν χιλιάδων ἑξακοσίων σταδίων, ἐνῶ εἶχε βάθος πενήντα ὀργυιῶν στά περισσότερα σημεῖα. Ὥστε ἀναλογιζόμενος κάποιος τό μέγεθος τοῦ ἔργου πῶς νά μή σκεφθῆ πόσες μυριάδες ἀνθρώπων

80. Ὁ σχοῖνος ἦταν μετρική μονάς ἀποστάσεων, πού ἐχρησιμοποιεῖτο στήν ἀρχαία Αἴγυπτο καί ἰσοῦτο, κατά τόν Ἡρόδοτο, μέ 60 στάδια, δηλ. 1.200 περίπου μέτρα. Ἐχρησιμοποιεῖτο γιά τήν μέτρησι τῆς ἀποστάσεως μεταξύ τῶν σταθμῶν τῶν

Αἰγυπτιακῶν ποταμοπλοίων, τῶν βαρίδων, ὅπως τίς ὀνομάζει ὁ Ἡρόδοτος, οἱ ὁποῖες ἀνέπλεαν τόν Νεῖλο, συρόμενες μέ σχοινιά ἀπό τίς ὄχθες τοῦ ποταμοῦ. 81. Πρόκειται γιά τό σημερινό Φαγιούμ, στό ὁποῖο χυνόταν ὁ Νεῖλος, κατά τήν περίοδο τῆς πλημμύρας.

174

175

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

7

2

3

4

5

ζητῆσαι πόσαι μυριάδες ἀνδρῶν ἐν πόσοις ἔτεσι τοῦτο συνετέλεσαν; τὴν δὲ χρείαν τὴν ἐκ ταύτης καὶ κοινωφελίαν τοῖς τὴν Αἴγυπτον οἰκοῦσιν, ἔτι δὲ τὴν τοῦ βασιλέως ἐπίνοιαν, οὐκ ἄν τις ἐπαινέσειε τῆς ἀληθείας ἀξίως. 52. Ἐπειδὴ γὰρ ὁ μὲν Νεῖλος οὐχ ὡρισμένας ἐποιεῖτο τὰς ἀναβάσεις, ἡ δὲ χώρα τὴν εὐκαρπίαν παρεσκεύαζεν ἀπὸ τῆς ἐκείνου συμμετρίας, εἰς ὑποδοχὴν τοῦ πλεονάζοντος ὕδατος ὤρυξε τὴν λίμνην, ὅπως μήτε διὰ τὸ πλῆθος τῆς ῥύσεως ἐπικλύζων ἀκαίρως τὴν χώραν ἕλη καὶ λίμνας κατασκευάζῃ, μήτ’ ἐλάττω τοῦ συμφέροντος τὴν πλήρωσιν ποιούμενος τῇ λειψυδρίᾳ τοὺς καρποὺς λυμαίνηται. καὶ διώρυχα μὲν ἐκ τοῦ ποταμοῦ κατεσκεύασεν εἰς τὴν λίμνην ὀγδοήκοντα μὲν σταδίων τὸ μῆκος, τρίπλεθρον δὲ τὸ πλάτος· διὰ δὲ ταύτης ποτὲ μὲν δεχόμενος τὸν ποταμόν, ποτὲ δ’ ἀποστρέφων, παρείχετο τοῖς γεωργοῖς τὴν τῶν ὑδάτων εὐκαιρίαν, ἀνοιγομένου τοῦ στόματος καὶ πάλιν κλειομένου φιλοτέχνως καὶ πολυδαπάνως· οὐκ ἐλάττω γὰρ τῶν πεντήκοντα ταλάντων δαπανᾶν ἦν ἀνάγκη τὸν ἀνοῖξαι βουλόμενον ἢ κλεῖσαι τὸ προειρημένον κατασκεύασμα· διαμεμένηκε δ’ ἡ λίμνη τὴν εὐχρηστίαν παρεχομένη τοῖς κατ’ Αἴγυπτον ἕως τῶν καθ’ ἡμᾶς χρόνων, καὶ τὴν προσηγορίαν ἀπὸ τοῦ κατασκευάσαντος ἔχει, καλουμένη μέχρι τοῦ νῦν Μοίριδος λίμνη. ὁ δ’ οὖν βασιλεὺς ὀρύττων ταύτη κατέλιπεν ἐν μέσῃ τόπον, ἐν ᾧ τάφον ᾠκοδόμησε καὶ δύο πυραμίδας, τὴν μὲν ἑαυτοῦ, τὴν δὲ τῆς γυναικός, σταδιαίας τὸ ὕψος, ἐφ’ ὧν ἐπέστησεν εἰκόνας λιθίνας καθημένας ἐπὶ θρόνου, νομίζων διὰ τούτων τῶν ἔργων ἀθάνατον ἑαυτοῦ καταλείψειν τὴν ἐπ’ ἀγαθῷ μνήμην. τὴν δ’ ἐκ τῆς λίμνης ἀπὸ τῶν ἰχθύων γινομένην πρόσοδον ἔδωκε τῇ γυναικὶ πρὸς μύρα καὶ τὸν ἄλλον καλλωπισμόν, φε-

176

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

καί σέ πόσα χρόνια ἀποτελείωσαν αὐτό τό ἔργο; 7. Τήν χρησιμότητα αὐτῆς τῆς λίμνης καί τήν συμβολή της στήν εὐημερία ὅλων τῶν κατοίκων τῆς Αἰγύπτου, κι’ ἀκόμα τήν εὐφυΐα τοῦ βασιλέως εἶναι δύσκολο νά μπορέση κάποιος νά τά ἐπαινέση κατά τρόπον ἀντάξιο αὐτῆς τῆς πραγματικότητος. 52. Ἐπειδή ἡ στάθμη τοῦ Νείλου δέν ἀνέβαινε σέ ὡρισμένο ὕψος κάθε χρόνο κι’ ἡ εὐφορία τῆς χώρας ἐξηρτᾶτο ἀπό τήν σταθερότητα τοῦ ὄγκου τῶν ὑδάτων του κατά τίς πλημμύρες, ἄνοιξε τήν λίμνη γιά νά διοχετεύεται τό νερό πού πλεονάζει, ὥστε μήτε μέ τά πολλά νερά νά πλημμυρίζη ἄκαιρα τήν χώρα καί νά σχηματίζη ἕλη καί λίμνες, μήτε ἀνεβάζοντας τήν στάθμη λιγώτερο ἀπό ὅσο χρειάζεται νά καταστρέφη τήν παραγωγή μέ τήν λειψυδρία. 2. Καί κατεσκεύασε μία διώρυγα ἀπό τόν ποταμό πρός τήν λίμνη, μήκους ὀγδόντα σταδίων καί πλάτους τριῶν πλέθρων. Μέ τήν διώρυγα αὐτήν, ἄλλοτε διοχετεύοντας τόν ποταμό στήν λίμνη καί ἄλλοτε φράσσοντάς τον, παρεῖχε στούς γεωργούς τήν ἀπαιτούμενη κάθε φορά ποσότητα νεροῦ ἀνοίγοντας ἤ φράσσοντας τό στόμιο τῆς διώρυγος μέ μία ἔξυπνη, ἀλλά πολυδάπανη τεχνική ἐφεύρεσι. Διότι, ὅποιος ἤθελε ν’ ἀνοίξη ἤ νά κλείση τόν ποταμό μέ αὐτό τό μηχάνημα, ἔπρεπε νά ξοδεύση ὄχι λιγώτερο ἀπό πενήντα τάλαντα. 3. Κι’ ἡ λίμνη ἐξακολούθησε νά ὑπηρετῆ θαυμάσια τίς ἀνάγκες τῶν Αἰγυπτίων μέχρι τῶν ἡμερῶν μας καί ἔλαβε τό ὄνομα ἀπό τόν βασιλέα πού τήν κατεσκεύασε, ὀνομάζεται δηλαδή μέχρι σήμερα λίμνη τοῦ Μοίριδος. 4. Ὁ βασιλεύς λοιπόν, ὅταν τήν ἄνοιξε, ἄφησε στήν μέση ἕνα χῶρο ὅπου ἔκτισε ἕνα τάφο καί δύο πυραμίδες, μία γιά τόν ἑαυτό του καί μία γιά τήν γυναῖκα του, πού εἶχαν ὕψος ἑνός σταδίου καί πάνω τους ἔστησε πέτρινους ἀνδριάντες καθισμένους σέ θρόνους, πιστεύοντας ὅτι μέ αὐτά τά μνημεῖα θ’ ἀφήση ἀθάνατη τήν μνήμη του γιά τά καλά του ἔργα. 5. Τήν πρόσοδο πού προερχόταν ἀπό τήν ἁλιεία τῆς λίμνης τήν ἐχάρισε στήν γυναῖκα του γιά τά ἀρώματα καί τόν ὑπόλοιπο καλλωπισμό της. 177

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

2

3

4

5

ρούσης τῆς θήρας ἀργυρίου τάλαντον ἑκάστης ἡμέρας· εἴκοσι γὰρ καὶ δύο γένη τῶν κατ’ αὐτήν φασιν ἰχθύων εἶναι, καὶ τοσοῦτον αὐτῶν ἁλίσκεσθαι πλῆθος ὥστε τοὺς προσκαρτεροῦντας ταῖς ταριχείαις ὄντας παμπληθεῖς δυσχερῶς περιγίνεσθαι τῶν ἔργων. περὶ μὲν οὖν Μοίριδος τοσαῦθ’ ἱστοροῦσιν Αἰγύπτιοι. 53. Σεσόωσιν δέ φασιν ὕστερον ἑπτὰ γενεαῖς βασιλέα γενόμενον ἐπιφανεστάτας καὶ μεγίστας τῶν πρὸ αὐτοῦ πράξεις ἐπιτελέσασθαι. ἐπεὶ δὲ περὶ τούτου τοῦ βασιλέως οὐ μόνον οἱ συγγραφεῖς οἱ παρὰ τοῖς Ἕλλησι διαπεφωνήκασι πρὸς ἀλλήλους, ἀλλὰ καὶ τῶν κατ’ Αἴγυπτον οἵ τε ἱερεῖς καὶ οἱ διὰ τῆς ᾠδῆς αὐτὸν ἐγκωμιάζοντες οὐχ ὁμολογούμενα λέγουσιν, ἡμεῖς πειρασόμεθα τὰ πιθανώτατα καὶ τοῖς ὑπάρχουσιν ἔτι κατὰ τὴν χώραν σημείοις τὰ μάλιστα συμφωνοῦντα διελθεῖν. γεννηθέντος γὰρ τοῦ Σεσοώσιος ἐποίησεν ὁ πατὴρ αὐτοῦ μεγαλοπρεπές τι καὶ βασιλικόν· τοὺς γὰρ κατὰ τὴν αὐτὴν ἡμέραν γεννηθέντας παῖδας ἐξ ὅλης τῆς Αἰγύπτου συναγαγὼν καὶ τροφοὺς καὶ τοὺς ἐπιμελησομένους ἐπιστήσας τὴν αὐτὴν ἀγωγὴν καὶ παιδείαν ὥρισε τοῖς πᾶσιν, ὑπολαμβάνων τοὺς μάλιστα συντραφέντας καὶ τῆς αὐτῆς παρρησίας κεκοινωνηκότας εὐνουστάτους καὶ συναγωνιστὰς ἐν τοῖς πολέμοις ἀρίστους ἔσεσθαι. πάντα δὲ δαψιλῶς χορηγήσας διεπόνησε τοὺς παῖδας ἐν γυμνασίοις συνεχέσι καὶ πόνοις· οὐδενὶ γὰρ αὐτῶν ἐξῆν προσενέγκασθαι τροφήν, εἰ μὴ πρότερον δράμοι σταδίους ἑκατὸν καὶ ὀγδοήκοντα. διὸ καὶ πάντες ἀνδρωθέντες ὑπῆρξαν ἀθληταὶ μὲν τοῖς σώμασιν εὔρωστοι, ἡγεμονικοὶ δὲ καὶ καρτερικοὶ ταῖς ψυχαῖς διὰ τὴν τῶν ἀρίστων ἐπιτηδευμάτων ἀγωγήν. τὸ μὲν οὖν πρῶτον ὁ Σεσόωσις ἀποσταλεὶς ὑπὸ τοῦ πατρὸς

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Καί ἀπέφερε ἡ ἁλιεία αὐτή ἕνα τάλαντο κάθε ἡμέρα. 6. Διότι, λέγουν, ὅτι περιεῖχε εἴκοσι δύο εἴδη ψαριῶν καί τόσο ἦταν τό πλῆθος πού ἔπιαναν, ὥστε ἕνας μέγας ἀριθμός ἀνθρώπων πού ἠσχολοῦντο μέ τό πάστωμα, μέ πολύ μεγάλη δυσκολία τά πρόφθαιναν. Αὐτά ἱστοροῦν οἱ Αἰγύπτιοι γιά τόν Μοῖρι. 53. Ἑπτά γενεές ἀργότερα ἔγινε, λέγουν, βασιλεύς ὁ Σεσόωσις82 καί ἐπετέλεσε ἔργα ἐνδοξότερα καί μεγαλύτερα ἀπό τούς προκατόχους του. Καί ἐπειδή γι’ αὐτόν τόν βασιλέα ὄχι μόνο οἱ Ἕλληνες συγγραφεῖς διαφωνοῦν μεταξύ τους, ἀλλά καί στήν ἴδια τήν Αἴγυπτο οἱ ἱερεῖς κι’ οἱ ποιητές, πού τόν ἐγκωμιάζουν, δίδουν ἀλληλοσυγκρουόμενες ἐκδοχές, ἡμεῖς θά προσπαθήσουμε νά ἐκθέσουμε τίς πιό πιθανές ἀπόψεις κι’ αὐτές πού εἶναι περισσότερο σύμφωνες μέ τά μνημεῖα πού σώζονται ἀκόμα στήν χώρα. 2. Κατά τήν γέννησι τοῦ Σεσοώσιος ὁ πατέρας του ἔπραξε κάτι ἀντάξιο ἑνός μεγάλου ἀνθρώπου καί βασιλέως. Ὅλα δηλ. τά παιδιά πού γεννήθηκαν στήν Αἴγυπτο τήν ἴδια ἡμέρα τά συγκέντρωσε, κι’ ἀφοῦ διώρισε τροφούς καί ἐπιμελητές, διέταξε νά λάβουν ὅλα τήν ἴδια ἀγωγή καί μόρφωσι, ἐπειδή ἐπίστευε ὅτι ὅσοι ἀνατρέφονται στήν ἴδια συντροφιά μέσα σ’ ἕνα κλῖμα εἰλικρινῶν σχέσεων γίνονται οἱ πιό ἀφωσιωμένοι καί γενναῖοι μαχητές στούς πολέμους. 3. Καί παρέχοντας ἄφθονα τά μέσα γιά τίς ἀνάγκες τους ἐγύμνασε τά παιδιά μέ συνεχεῖς ἀσκήσεις καί μόχθους. Διότι δέν ἐπιτρεπόταν νά προσφέρουν τροφή σέ κανένα ἀπ’ αὐτά, ἄν δέν ἔτρεχε πρῶτα ἑκατόν ὀγδόντα στάδια. 4. Γι’ αὐτό καί ὅλα τά παιδιά, ὅταν ἀνδρώθηκαν, ἔγιναν ἀθλητές μέ εὔρωστα κορμιά καί μέ φρόνημα ἡγεμονικό καί ἀλύγιστο χάρις στήν ἀγωγή πού ἔλαβαν μέ ἄριστο περιεχόμενο. 5. Πρῶτα-πρῶτα ὁ Σεσόωσις ἐστάλη ἀπό τόν πατέρα του μέ στρατό καί μέ τούς συντρόφους του μαζί σέ μία ἐκστρατεία 82. Πρόκειται γιά τόν ὀνομαζόμενο ὑπό τῶν Ἑλλήνων Σέσωστρι.

178

179

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6 7

8

9

10

2

μετὰ δυνάμεως εἰς τὴν Ἀραβίαν, συστρατευομένων καὶ τῶν συντρόφων, περί τε τὰς θήρας διεπονήθη καὶ ταῖς ἀνυδρίαις καὶ σπανοσιτίαις ἐγκαρτερήσας κατεστρέψατο τὸ ἔθνος ἅπαν τὸ τῶν Ἀράβων, ἀδούλωτον τὸν πρὸ τοῦ χρόνον γεγονός· ἔπειτα εἰς τοὺς πρὸς τὴν ἑσπέραν τόπους ἀποσταλεὶς τὴν πλείστην τῆς Λιβύης ὑπήκοον ἐποιήσατο, παντελῶς νέος ὢν τὴν ἡλικίαν. τοῦ δὲ πατρὸς τελευτήσαντος διαδεξάμενος τὴν βασιλείαν καὶ ταῖς προκατεργασθείσαις πράξεσι μετεωρισθείς, ἐπεβάλετο τὴν οἰκουμένην κατακτήσασθαι. ἔνιοι δὲ λέγουσιν αὐτὸν ὑπὸ τῆς ἰδίας θυγατρὸς Ἀθύρτιος παρακληθῆναι πρὸς τὴν τῶν ὅλων δυναστείαν, ἣν οἱ μὲν συνέσει πολὺ τῶν ἄλλων διαφέρουσάν φασι διδάξαι τὸν πατέρα ῥᾳδίως ἐσομένην τὴν στρατείαν, οἱ δὲ μαντικῇ χρωμένην καὶ τὸ μέλλον ἔσεσθαι προγινώσκουσαν ἔκ τε τῆς θυτικῆς καὶ τῆς ἐγκοιμήσεως τῆς ἐν τοῖς ἱεροῖς, ἔτι δὲ τῶν κατὰ τὸν οὐρανὸν γινομένων σημείων. γεγράφασι δέ τινες καὶ διότι κατὰ τὴν γένεσιν τοῦ Σεσοώσιος ὁ πατὴρ αὐτοῦ καθ’ ὕπνον δόξαι τὸν Ἥφαιστον αὐτῷ λέγειν ὅτι πάσης τῆς οἰκουμένης ὁ γεννηθεὶς παῖς κρατήσει· διὰ ταύτην οὖν τὴν αἰτίαν τὸν μὲν πατέρα τοὺς ἡλικιώτας τοῦ προειρημένου ἀθροῖσαι καὶ βασιλικῆς ἀγωγῆς ἀξιῶσαι, προκατασκευαζόμενον εἰς τὴν τῶν ὅλων ἐπίθεσιν, αὐτὸν δ’ ἀνδρωθέντα καὶ τῇ τοῦ θεοῦ προρρήσει πιστεύσαντα κατενεχθῆναι πρὸς τὴν εἰρημένην στρατείαν. 54. Πρὸς δὲ ταύτην τὴν ἐπιβολὴν πρῶτον μὲν τὴν πρὸς αὐτὸν εὔνοιαν κατεσκεύασε πᾶσι τοῖς κατ’ Αἴγυπτον, ἡγούμενος δεῖν τοὺς μὲν συστρατεύοντας ἑτοίμως ὑπὲρ τῶν ἡγουμένων ἀποθνήσκειν, τοὺς δ’ ἀπολειπομένους ἐπὶ τῶν πατρίδων μηδὲν νεωτερίζειν, εἰ μέλλει τὴν προαίρεσιν ἐπὶ τέλος ἄξειν. διὸ καὶ πάντας ἐκ τῶν ἐνδεχομένων εὐηργέτει, τοὺς μὲν χρημάτων δωρεαῖς ἐκθεραπεύων, τοὺς δὲ χώρας δόσει, τινὰς δὲ τιμωρίας

180

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

στήν Ἀραβία, ὅπου, ἀφοῦ ὑποβλήθηκε στήν ἐπίπονη ἄσκησι τοῦ κυνηγιοῦ ἀγρίων ζώων καί σκληραγωγήθηκε στήν ἀντοχή τῆς δίψας καί τῆς πείνας, ὑπεδούλωσε ὅλο τό Ἀραβικό ἔθνος, πού ποτέ μέχρι τότε δέν εἶχε ὑποταχθῆ. 6. Ἔπειτα στέλλεται κατά τά δυτικά μέρη, καί ὑποτάσσει τό μεγαλύτερο μέρος τῆς Λιβύης, ἄν καί ἦταν ἀκόμα πολύ νέος στήν ἡλικία. 7. Καί μετά τόν θάνατο τοῦ πατέρα του, τόν διαδέχεται στόν θρόνο, κι’ ἔχοντας ἐμπνεύσει τήν ἐμπιστοσύνη μέ τά παλαιότερα κατορθώματά του ἀνέλαβε νά κατακτήση ὅλη τήν οἰκουμένη. 8. Μερικοί λέγουν ὅτι παρακινήθηκε ἀπό τήν ἴδια του τήν θυγατέρα, τήν Ἄθυρτι, νά κατακτήση τόν κόσμο. Αὐτή, λέγουν μερικοί, ἦταν εὐφυέστατη ἀπ’ ὅλους καί ἀπέδειξε στόν πατέρα της ὅτι ἡ ἐκστρατεία θά ἦταν μία εὔκολη ὑπόθεσι ἐνῶ ἄλλοι ὑποστηρίζουν ὅτι αὐτή εἶχε τό δῶρο τῆς μαντικῆς κι’ ἤξερε νά προλέγη τά μέλλοντα καί μέ θυσίες καί μέ τήν μέθοδο τῆς ἐγκοιμήσεως μέσα στούς ναούς καί τέλος μέ τήν ἐξέτασι τῶν οὐρανίων σημείων. 9. Μερικοί πάλι ἔχουν γράψει ὅτι κατά τήν γέννησι τοῦ Σεσοώσιος ὁ πατέρας του φαντάσθηκε ὅτι εἶδε στόν ὕπνο του τόν Ἥφαιστο νά τοῦ λέγη ὅτι τό παιδί του, πού γεννήθηκε, θά γίνη κύριος ὅλης τῆς οἰκουμένης. 10. Γι’ αὐτόν λοιπόν τόν λόγο ὁ πατέρας του συγκέντρωσε τούς συνομήλικούς του καί τούς ἔδωσε βασιλική ἀγωγή προετοιμάζοντάς τους γιά τήν κατάκτησι τοῦ κόσμου κι’ ἴδιος, ὅταν ἀνδρώθηκε, πιστεύοντας καί στήν προφητεία τοῦ θεοῦ ὡδηγήθηκε στήν ἀνάληψι αὐτῆς τῆς ἐκστρατείας. 54. Κατά τήν προπαρασκευή αὐτῆς τῆς ἐπιχειρήσεως πρῶταπρῶτα ἑδραίωσε τήν ἐμπιστοσύνη ὅλων τῶν Αἰγυπτίων στό πρόσωπό του, διότι ἐπίστευε ὅτι εἶναι ἀνάγκη οἱ στρατιῶτες νά εἶναι πρόθυμοι νά ἀποθνήσκουν γιά τούς ἀρχηγούς τους κι’ ὅσοι μένουν πίσω στήν πατρίδα νά μήν ἐπαναστατοῦν, ἄν θέλη νά φέρη σέ αἴσιο πέρας τά σχέδιά του. 2. Γι’ αὐτό καί εὐεργετοῦσε τούς πάντες μέ τά μέσα πού εἶχε στήν διάθεσί του, ἄλλους τούς κατακτοῦσε μέ προσφορές χρημάτων, ἄλλους μέ δωρεά 181

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

2

ἀπολύσει, πάντας δὲ ταῖς ὁμιλίαις καὶ τῇ τῶν τρόπων ἐπιεικείᾳ προσήγετο· τῶν τε γὰρ βασιλικῶν ἐγκλημάτων ἅπαντας ἀθῴους ἀφῆκε καὶ τοὺς πρὸς ἀργύριον συγκεκλειμένους ἀπέλυσε τοῦ χρέους, ὄντος πολλοῦ πλήθους ἐν ταῖς φυλακαῖς. τὴν δὲ χώραν ἅπασαν εἰς ἓξ καὶ τριάκοντα μέρη διελών, ἃ καλοῦσιν Αἰγύπτιοι νομούς, ἐπέστησεν ἅπασι νομάρχας τοὺς ἐπιμελησομένους τῶν τε προσόδων τῶν βασιλικῶν καὶ διοικήσοντας ἅπαντα τὰ κατὰ τὰς ἰδίας μερίδας. ἐπελέξατο δὲ καὶ τῶν ἀνδρῶν τοὺς ταῖς ῥώμαις διαφέροντας καὶ συνεστήσατο στρατόπεδον ἄξιον τοῦ μεγέθους τῆς ἐπιβολῆς· κατέγραψε γὰρ πεζῶν μὲν ἑξήκοντα μυριάδας, ἱππεῖς δὲ δισμυρίους καὶ τετρακισχιλίους, ζεύγη δὲ πολεμιστήρια δισμύρια καὶ ἑπτακισχίλια. ἐπὶ δὲ τὰς κατὰ μέρος ἡγεμονίας τῶν στρατιωτῶν ἔταξε τοὺς συντρόφους, ἐνηθληκότας μὲν ἤδη τοῖς πολέμοις, ἀρετὴν δ’ ἐζηλωκότας ἐκ παίδων, εὔνοιαν δὲ ἀδελφικὴν ἔχοντας πρός τε τὸν βασιλέα καὶ πρὸς ἀλλήλους, ὄντας τὸν ἀριθμὸν πλείους τῶν χιλίων καὶ ἑπτακοσίων. πᾶσι δὲ τοῖς προειρημένοις κατεκληρούχησε τὴν ἀρίστην τῆς χώρας, ὅπως ἔχοντες ἱκανὰς προσόδους καὶ μηδενὸς ἐνδεεῖς ὄντες ἀσκῶσι τὰ περὶ τοὺς πολέμους. 55. Κατασκευάσας δὲ τὴν δύναμιν ἐστράτευσεν ἐπὶ πρώτους Αἰθίοπας τοὺς πρὸς τῇ μεσημβρίᾳ κατοικοῦντας, καὶ καταπολεμήσας ἠνάγκασε τὸ ἔθνος φόρους τελεῖν ἔβενον καὶ χρυσὸν καὶ τῶν ἐλεφάντων τοὺς ὀδόντας. ἔπειτ’ εἰς μὲν τὴν Ἐρυθρὰν θάλατταν ἀπέστειλε στόλον νεῶν τετρακοσίων, πρῶτος τῶν ἐγχωρίων μακρὰ σκάφη ναυπηγησάμενος, καὶ τάς τε νήσους τὰς ἐν τοῖς τόποις κατεκτήσατο καὶ τῆς ἠπείρου τὰ παρὰ θάλατταν μέρη κατεστρέψατο μέχρι τῆς Ἰνδικῆς·

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

γῆς καί μερικούς χαρίζοντας τήν ποινή τους. Καί γενικά ἐκέρδιζε μέ τό μέρος του ὅλο τόν λαό μέ τήν φιλική ἐπαφή μαζί του καί τήν ἐπιεικῆ συμπεριφορά του. Ἄφησε π.χ. ἐλεύθερους ὅλους ὅσοι κατηγοροῦντο γιά ἐγκλήματα ἐναντίον τοῦ βασιλέως καί ἀπήλλαξε ἀπό τήν ὀφειλή ὅλους ὅσοι ἦσαν φυλακισμένοι γιά χρηματικά χρέη καί ἦσαν πάρα πολλοί στίς φυλακές. 3. Ἐχώρισε ὅλη τήν χώρα σέ τριάντα ἕξι διαμερίσματα, τά ὁποῖα οἱ Αἰγύπτιοι ὀνομάζουν νομούς καί διώρισε σέ κάθε νομό ἕνα νομάρχη γιά νά φροντίζη γιά τίς βασιλικές προσόδους καί νά διευθύνη ὅλες τίς ὑποθέσεις τοῦ διαμερίσματός του. 4. Ἐπέλεξε καί τούς πιό ρωμαλέους ἄνδρες καί ἐσχημάτισε ἕνα στρατό ἀντάξιο τοῦ μεγέθους τοῦ ἔργου πού ἀνελάμβανε. Καί κατέγραψε ἑξακόσιες χιλιάδες πεζούς, εἴκοσι τέσσερεις χιλιάδες ἱππεῖς καί εἴκοσι ἑπτά χιλιάδες πολεμικά ἅρματα. 5. Στίς διοικήσεις τῶν μονάδων τοῦ στρατοῦ του διώρισε τούς συντρόφους του, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἤδη δοκιμασμένοι στόν πόλεμο, πού ἔδειξαν ζῆλο γιά τήν ἀρετή ἀπό τήν παιδική τους ἡλικία καί ἔτρεφαν αἰσθήματα ἀδελφικῆς ἀγάπης πρός τόν βασιλέα καί μεταξύ τους, καί ἀριθμοῦσαν πάνω ἀπό χίλιους ἑπτακόσιους. 6. Σέ ὅλους αὐτούς διένειμε μέ κλῆρο τίς εὐφορώτερες ἐκτάσεις τῆς Αἰγύπτου, ὥστε ἔχοντας ἀρκετά ἔσοδα, χωρίς νά τούς λείπη τίποτε, νά ἀσκοῦν ἀπερίσπαστοι τήν πολεμική τέχνη. 55. Ἀφοῦ ἑτοίμασε τόν στρατό του, ἐβάδισε πρῶτα ἐναντίον τῶν Αἰθιόπων, οἱ ὁποῖοι κατοικοῦν νοτίως τῆς Αἰγύπτου καί ἀφοῦ τούς καθυπέταξε, ὑπεχρέωσε τόν λαό νά πληρώνη φόρους σέ ἔβενο, χρυσό καί ἐλεφαντοστοῦν. 2. Ἔπειτα ἔστειλε στήν Ἐρυθρά θάλασσα83 ἕνα στόλο τετρακοσίων πλοίων – ἦταν ὁ πρῶτος Αἰγύπτιος πού ἐναυπήγησε πολεμικά σκάφη – καί κατέλαβε τίς νήσους πού ἦσαν σέ ἐκεῖνα τά μέρη καί ὑπέταξε τά παραθαλάσσια μέρη τῆς ξηρᾶς μέχρι τήν Ἰνδία, ἐνῶ ὁ 83. Ἐννοεῖ τόν σημερινό Περσικό κόλπο καί τό γειτονικό τμῆμα τοῦ Ἰνδικοῦ Ὠκεανοῦ.

182

183

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

8

9

αὐτὸς δὲ μετὰ τῆς δυνάμεως πεζῇ τὴν πορείαν ποιησάμενος κατεστρέψατο πᾶσαν τὴν Ἀσίαν. οὐ μόνον γὰρ τὴν ὕστερον ὑπ’ Ἀλεξάνδρου τοῦ Μακεδόνος κατακτηθεῖσαν χώραν ἐπῆλθεν, ἀλλὰ καί τινα τῶν ἐθνῶν ὧν ἐκεῖνος οὐ παρέβαλεν εἰς τὴν χώραν. καὶ γὰρ τὸν Γάγγην ποταμὸν διέβη καὶ τὴν Ἰνδικὴν ἐπῆλθε πᾶσαν ἕως ὠκεανοῦ καὶ τὰ τῶν Σκυθῶν ἔθνη μέχρι Τανάιδος ποταμοῦ τοῦ διορίζοντος τὴν Εὐρώπην ἀπὸ τῆς Ἀσίας· ὅτε δή φασι τῶν Αἰγυπτίων τινὰς καταλειφθέντας περὶ τὴν Μαιῶτιν λίμνην συστήσασθαι τὸ τῶν Κόλχων ἔθνος. ὅτι δὲ τοῦτο τὸ γένος Αἰγυπτιακόν ἐστι σημεῖον εἶναι τὸ περιτέμνεσθαι τοὺς ἀνθρώπους παραπλησίως τοῖς κατ’ Αἴγυπτον, διαμένοντος τοῦ νομίμου παρὰ τοῖς ἀποίκοις, καθάπερ καὶ παρὰ τοῖς Ἰουδαίοις. ὁμοίως δὲ καὶ τὴν λοιπὴν Ἀσίαν ἅπασαν ὑπήκοον ἐποιήσατο καὶ τῶν Κυκλάδων νήσων τὰς πλείους. διαβὰς δ’ εἰς τὴν Εὐρώπην καὶ διεξιὼν ἅπασαν τὴν Θρᾴκην ἐκινδύνευσεν ἀποβαλεῖν τὴν δύναμιν διὰ σπάνιν τροφῆς καὶ τόπων δυσχωρίας. διόπερ ὅρια τῆς στρατείας ποιησάμενος ἐν τῇ Θρᾴκῃ, στήλας κατεσκεύασεν ἐν πολλοῖς τόποις τῶν ὑπ’ αὐτοῦ κατακτηθέντων· αὗται δὲ τὴν ἐπιγραφὴν εἶχον Αἰγυπτίοις γράμμασι τοῖς ἱεροῖς λεγομένοις, «Τήνδε τὴν χώραν ὅπλοις κατεστρέψατο τοῖς ἑαυτοῦ βασιλεὺς βασιλέων καὶ δεσπότης δεσποτῶν Σεσόωσις». τὴν δὲ στήλην κατεσκεύασεν ἔχουσαν αἰδοῖον ἐν μὲν τοῖς μαχίμοις ἔθνεσιν ἀνδρός, ἐν δὲ τοῖς ἀγεννέσι καὶ δειλοῖς γυναικός, ἀπὸ τοῦ κυριωτέρου μέρους τὴν διάθεσιν τῆς ἑκάστων ψυχῆς φανερωτάτην τοῖς ἐπιγινομένοις ἔσεσθαι νομίζων. ἐν ἐνίοις δὲ τόποις καὶ τὴν ἑαυτοῦ κατεσκεύασεν εἰκόνα λιθίνην, τόξα καὶ λόγ-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἴδιος μέ τόν στρατό του ἐβάδισε διά ξηρᾶς καί ὑπέταξε ὅλη τήν Ἀσία. 3. Καί δέν διέτρεξε μόνον τήν χώρα, πού εἶχε κατακτήσει ἀργότερα ὁ Ἀλέξανδρος ὁ Μακεδών, ἀλλά καί μερικούς λαούς, στήν χώρα τῶν ὁποίων ἐκεῖνος δέν ἔφθασε. 4. Καί πράγματι διέβη τόν Γάγγη ποταμό καί διέσχισε ὅλη τήν Ἰνδική μέχρι τόν Ὠκεανό κι’ ἔφθασε στά Σκυθικά ἔθνη ὥς τόν Τάναϊ ποταμό84, πού χωρίζει τήν Εὐρώπη ἀπό τήν Ἀσία. Καί τότε, λέγουν, μερικοί ἀπό τούς Αἰγυπτίους πού ἔμειναν πίσω, κοντά στήν λίμνη Μαιῶτι85, ἵδρυσαν τό ἔθνος τῶν Κόλχων. 5. Ἀπόδειξις ὅτι αὐτό τό ἔθνος εἶναι Αἰγυπτιακό ἀποτελεῖ τό γεγονός ὅτι οἱ Κόλχοι συνηθίζουν τήν περιτομή ἀκριβῶς σάν τούς Αἰγυπτίους καί τό ἔθιμο διατηρήθηκε στούς ἀποίκους, ὅπως ἀκριβῶς καί στούς Ἰουδαίους. 6. Κατά τόν ἴδιο τρόπο ὑπέταξε καί ὅλην τήν ὑπόλοιπη Ἀσία καί τίς περισσότερες ἀπό τίς νήσους τῶν Κυκλάδων. Κι’ ἀφοῦ διέβη στήν Εὐρώπη καί διέτρεξε ὅλη τήν Θράκη, ἐκινδύνευσε νά χάση τόν στρατό του ἀπό ἔλλειψι τροφῆς μέσα σέ δύσβατα μέρη. 7. Γι’ αὐτό ἔθεσε τά ὅρια τῆς ἐκστρατείας του στήν Θράκη κι’ ἔστησε στῆλες σέ πολλά ἀπό τά μέρη πού κατέκτησε. Κι’ οἱ στῆλες αὐτές εἶχαν τήν ἀκόλουθη ἐπιγραφή μέ Αἰγυπτιακά γράμματα, τά λεγόμενα ἱερογλυφικά: «Αὐτήν τήν χώρα τήν κατέκτησε μέ τά ὅπλα του ὁ Σεσόωσις, βασιλεύς τῶν βασιλέων καί δεσπότης τῶν δεσποτῶν». 8. Καί κατεσκεύασε τήν στήλη σέ σχῆμα ἀνδρικοῦ μορίου στήν περίπτωσι πολεμικῶν λαῶν, ἐνῶ γιά τούς ἀπολέμους καί δειλούς λαούς ἔδωσε στήν στήλη τό σχῆμα γυναικείου αἰδοίου πιστεύοντας ὅτι τό φρόνημα τῆς ψυχῆς κάθε λαοῦ θά φανερωθῆ καθαρά στίς ἑπόμενες γενεές ἀπό τό κυριώτερο μέλος τοῦ σώματος. 9. Σέ μερικά μέρη ἔστησε κι’ ἕνα λίθινο ἀνδριάντα του,

84. Ὁ ποταμός Τάναϊς εἶναι ὁ σημερινός ποταμός Ντόν τῆς Ρωσίας, ὁ ὁποῖος χύνεται στήν ἀρχαία Μαιῶτι (Μαιώτιδα) λίμνη (νῦν Ἀζοφική θάλασσα). Πλησίον τῶν ἐκβολῶν του ὑπῆρχε ὁμώνυμος ἀρχαία ἑλληνική πόλις (Τάναϊς).

85. Ἡ Μαιῶτις λίμνη εἶναι ἡ σημερινή Ἀζοφική θάλασσα πού κλείεται πρός τά νότια ἀπό τήν χερσόνησο τῆς Κριμαίας (Ταυρική Χερσόνησος) καί ἐπικοινωνεῖ με τόν Εὔξεινο Πόντο διά τοῦ πορθμοῦ τοῦ Κέρτς (ἀρχαῖος Κιμμέριος Βόσπορος). Ἐνωρίτατα ἐδέχθη ἑλληνικές ἀποικίες.

184

185

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

10

11

12

2

3

χην ἔχουσαν, τῷ μεγέθει τέτταρσι παλαισταῖς μείζονα τῶν τεττάρων πηχῶν, ἡλίκος ὢν καὶ αὐτὸς ἐτύγχανεν. ἐπιεικῶς δὲ προσενεχθεὶς ἅπασι τοῖς ὑποτεταγμένοις καὶ συντελέσας τὴν στρατείαν ἐν ἔτεσιν ἐννέα, τοῖς μὲν ἔθνεσι κατὰ δύναμιν προσέταξε δωροφορεῖν κατ’ ἐνιαυτὸν εἰς Αἴγυπτον, αὐτὸς δ’ ἀθροίσας αἰχμαλώτων τε καὶ τῶν ἄλλων λαφύρων πλῆθος ἀνυπέρβλητον ἐπανῆλθεν εἰς τὴν πατρίδα, μεγίστας πράξεις τῶν πρὸ αὐτοῦ κατειργασμένος. καὶ τὰ μὲν ἱερὰ πάντα τὰ κατ’ Αἴγυπτον ἀναθήμασιν ἀξιολόγοις καὶ σκύλοις ἐκόσμησε, τῶν δὲ στρατιωτῶν τοὺς ἀνδραγαθήσαντας δωρεαῖς κατὰ τὴν ἀξίαν ἐτίμησε. καθόλου δὲ ἀπὸ ταύτης τῆς στρατείας οὐ μόνον ἡ συνανδραγαθήσασα δύναμις μεγάλην εὐπορίαν κτησαμένη τὴν ἐπάνοδον ἐποιήσατο λαμπράν, ἀλλὰ καὶ τὴν Αἴγυπτον ἅπασαν συνέβη παντοίας ὠφελείας ἐμπλησθῆναι. 56. Ὁ δὲ Σεσόωσις ἀποστήσας τὰ πλήθη ἀπὸ τῶν πολεμικῶν ἔργων τοῖς μὲν συνανδραγαθήσασι συνεχώρησε τὴν ῥᾳστώνην καὶ τὴν ἀπόλαυσιν τῶν κατακτηθέντων ἀγαθῶν, αὐτὸς δὲ φιλόδοξος ὢν καὶ τῆς εἰς τὸν αἰῶνα μνήμης ὀρεγόμενος κατεσκεύασεν ἔργα μεγάλα καὶ θαυμαστὰ ταῖς ἐπινοίαις καὶ ταῖς χορηγίαις, ἑαυτῷ μὲν ἀθάνατον περιποιοῦντα δόξαν, τοῖς δ’ Αἰγυπτίοις τὴν εἰς ἅπαντα τὸν χρόνον ἀσφάλειαν μετὰ ῥᾳστώνης. πρῶτον μὲν γὰρ ἀπὸ θεῶν ἀρξάμενος ᾠκοδόμησεν ἐν πάσαις ταῖς κατ’ Αἴγυπτον πόλεσιν ἱερὸν θεοῦ τοῦ μάλιστα παρ’ ἑκάστοις τιμωμένου. πρὸς δὲ τὰς ἐργασίας τῶν μὲν Αἰγυπτίων οὐδένα παρέλαβε, δι’ αὐτῶν δὲ τῶν αἰχμαλώτων ἅπαντα κατεσκεύασε· διόπερ ἐπὶ πᾶσι τοῖς ἱεροῖς ἐπέγραψεν ὡς οὐδεὶς ἐγχώριος εἰς αὐτὰ μεμόχθηκε. λέγεται δὲ τῶν αἰχμαλώτων

186

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ὡπλισμένον μέ τόξα καί λόγχες, τοῦ ὁποίου τό ὕψος ἦταν τεσσάρων πήχεων καί τεσσάρων παλαμῶν, ὅσο δηλ. ἦταν πράγματι τό ἀνάστημά του. 10. Φέρθηκε μέ ἐπιείκεια σέ ὅλους τούς λαούς πού ὑπέταξε καί ἀφοῦ συμπλήρωσε τήν ἐκστρατεία του σέ ἐννέα χρόνια, διέταξε τούς λαούς νά στέλλουν κάθε χρόνο δῶρα στήν Αἴγυπτο ἀνάλογα μέ τίς δυνάμεις τους, κι’ αὐτός ὁ ἴδιος, ἀφοῦ συγκέντρωσε ἕνα πλῆθος αἰχμαλώτων καί ἄφθονα λάφυρα, ἐπέστρεψε στήν πατρίδα μέ τήν τιμή ὅτι κατώρθωσε τά μεγαλύτερα ἔργα ἀπ’ ὅλους τούς βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου μέχρι τῶν ἡμερῶν του. 11. Κι’ ὅλους τούς ναούς τῆς Αἰγύπτου τούς ἐκόσμησε μέ ἀξιόλογα ἀφιερώματα καί λάφυρα καί ἐτίμησε μέ δῶρα, κατά τήν ἀξία τους, τούς στρατιῶτες πού ἀνδραγάθησαν. 12. Γενικά τό ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἐκστρατείας δέν ἦταν μόνο νά ἀποκτήση μεγάλον πλοῦτο ὁ στρατός πού ἀνδραγάθησε μαζί μέ τόν βασιλέα καί νά πραγματοποιήση μία θριαμβευτική ἐπάνοδο, ἀλλά καί ὁλόκληρη ἡ Αἴγυπτος νά πλημμυρίση ἀπό ἀγαθά παντός εἴδους. 56. Ὁ Σεσόωσις τώρα ἀπήλλαξε τόν λαό ἀπό τά πολεμικά ἔργα κι’ ἐπέτρεψε στούς συντρόφους του, πού εἶχαν ἀνδραγαθήσει μαζί του, νά ζοῦν μέ ἀνέσεις καί ν’ ἀπολαμβάνουν τά ἀγαθά πού κατέκτησαν, ἐνῶ ὁ ἴδιος, καθώς ἦταν φιλόδοξος κι’ ἐπιζητοῦσε τήν αἰώνια μνήμη, κατεσκεύασε μεγάλα καί ἀξιοθαύμαστα ἔργα στήν σύλληψι καί στό μέγεθος τῆς δαπάνης, ἔργα πού ἐξασφάλισαν σέ αὐτόν τήν αἰώνια δόξα καί στούς Αἰγυπτίους παντοτεινή ἀσφάλεια συνδυασμένη μέ μία ἄνετη ζωή. 2. Ἀρχίζοντας ἀπό τούς θεούς ἔκτισε σέ ὅλες τίς πόλεις τῆς Αἰγύπτου ναό πρός τιμήν τοῦ θεοῦ, τόν ὁποῖον οἱ κάτοικοί τους τιμοῦσαν ἰδιαιτέρως. Στίς ἐργασίες αὐτές δέν ἐχρησιμοποίησε κανένα Αἰγύπτιο, ἀλλά κατεσκεύασε τά πάντα μέ τούς αἰχμαλώτους. Γι’ αὐτό καί σέ ὅλους τούς ναούς ἐτοποθέτησε ἐπιγραφή, πού ἔλεγε ὅτι γιά τήν ἀνέγερσί τους δέν ἐμόχθησε κανένας ντόπιος. 3. Λέγουν ὅτι οἱ αἰχμάλωτοι, πού προέρχονταν 187

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

2

τοὺς ἐκ τῆς Βαβυλωνίας ἁλόντας ἀποστῆναι τοῦ βασιλέως, μὴ δυναμένους φέρειν τὰς ἐν τοῖς ἔργοις ταλαιπωρίας· οὓς καταλαβομένους παρὰ τὸν ποταμὸν χωρίον καρτερὸν διαπολεμεῖν τοῖς Αἰγυπτίοις καὶ τὴν σύνεγγυς χώραν καταφθείρειν, τέλος δὲ δοθείσης ἀδείας αὐτοῖς κατοικῆσαι τὸν τόπον, ὃν καὶ ἀπὸ τῆς πατρίδος Βαβυλῶνα προσαγορεῦσαι. δι’ αἰτίας δὲ παραπλησίους φασὶν ὠνομάσθαι καὶ τὴν Τροίαν τὴν ἔτι νῦν οὖσαν παρὰ τὸν Νεῖλον· τὸν μὲν γὰρ Μενέλαον ἐξ Ἰλίου πλέοντα μετὰ πολλῶν αἰχμαλώτων παραβαλεῖν εἰς Αἴγυπτον, τοὺς δὲ Τρῶας ἀποστάντας αὐτοῦ καταλαβέσθαι τινὰ τόπον καὶ διαπολεμῆσαι μέχρι ὅτου συγχωρηθείσης αὐτοῖς τῆς ἀσφαλείας ἔκτισαν πόλιν, ἣν ὁμώνυμον αὐτοὺς ποιῆσαι τῇ πατρίδι. οὐκ ἀγνοῶ δ’ ὅτι περὶ τῶν εἰρημένων πόλεων Κτησίας ὁ Κνίδιος διαφόρως ἱστόρησε, φήσας τῶν μετὰ Σεμιράμιδος παραβαλόντων εἰς Αἴγυπτόν τινας ἐκτικέναι ταύτας, ἀπὸ τῶν ἰδίων πατρίδων θεμένους τὴν προσηγορίαν. περὶ δὲ τούτων τὸ μὲν ἀληθὲς ἐκθέσθαι μετὰ ἀκριβείας οὐ ῥᾴδιον, τὸ δ’ ἀναγραφῆς ἀξιῶσαι τὰ διαφωνούμενα παρὰ τοῖς συγγραφεῦσιν ἀναγκαῖον, ὅπως ἀκέραιος ἡ περὶ τῆς ἀληθείας κρίσις ἀπολείπηται τοῖς ἀναγινώσκουσιν. 57. Ὁ δ’ οὖν Σεσόωσις χώματα πολλὰ καὶ μεγάλα κατασκευάσας τὰς πόλεις εἰς ταῦτα μετῴκισεν, ὅσαι μὴ φυσικῶς τὸ ἔδαφος ἐτύγχανον ἐπηρμένον ἔχουσαι, ὅπως κατὰ τὰς πληρώσεις τοῦ ποταμοῦ καταφυγὰς ἔχωσιν ἀκινδύνους οἵ τε ἄνθρωποι καὶ τὰ κτήνη. κατὰ πᾶσαν δὲ τὴν χώραν τὴν ἀπὸ Μέμφεως ἐπὶ θάλατταν ὤρυξε πυκνὰς ἐκ τοῦ ποταμοῦ διώρυχας, ἵνα τὰς μὲν συγκομιδὰς τῶν καρπῶν ποιῶνται συντόμως καὶ ῥᾳδίως, ταῖς δὲ πρὸς ἀλλήλους τῶν λαῶν ἐπιμιξίαις καὶ πᾶσι τοῖς τόποις ὑπάρχῃ ῥᾳστώνη καὶ πάντων τῶν πρὸς ἀπόλαυσιν πολλὴ δαψίλεια· τὸ δὲ μέγιστον, πρὸς τὰς τῶν πολεμίων ἐφόδους ὀχυρὰν καὶ δυσέμβολον ἐποίησε τὴν χώραν·

188

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀπό τήν Βαβυλωνία, ἐπανεστάτησαν, ἐπειδή δέν μποροῦσαν νά ὑποφέρουν τά βάσανα τῶν καταναγκαστικῶν ἔργων. Κι’ ἀφοῦ κατέλαβαν μία ὀχυρή τοποθεσία κοντά στόν ποταμό, ἄρχισαν πόλεμο μέ τούς Αἰγυπτίους καί κατέστρεψαν τήν γειτονική χώρα. Ἀλλά τελικά ἔλαβαν ἀμνηστία κι’ ἐγκατέστησαν ἀποικία στό μέρος αὐτό, πού τό ὠνόμασαν Βαβυλῶνα ἀπό τήν πατρίδα τους. 4. Γιά παρόμοιο λόγο, λέγουν ὅτι ἔλαβε τό ὄνομα κι’ ἡ πόλις Τροία, πού ὑπάρχει ἀκόμα καί σήμερα στίς ὄχθες τοῦ Νείλου. Διότι ὁ Μενέλαος, ὅταν ἀπέπλευσε ἀπό τήν Τροία μέ πολλούς αἰχμαλώτους, ἐπεσκέφθη τήν Αἴγυπτο. Κι’ οἱ Τρῶες ἐπανεστάτησαν ἐναντίον του καί κατέλαβαν κάποιο μέρος, ὅπου ἐκράτησαν τόν πόλεμο μέχρις ὅτου ἐπέτυχαν νά τούς ἀναγνωρισθῆ ἐλευθερία καί ἀσφάλεια, ὁπότε ἔκτισαν μία πόλι μέ τό ὄνομα τῆς πατρίδος τους. 5. Δέν μοῦ διαφεύγει ὅτι γιά τίς πόλεις αὐτές ὁ Κτησίας ὁ Κνίδιος διετύπωσε διαφορετική ἄποψι, ὅτι δηλαδή τίς ἔκτισαν μερικοί ἀπ’ αὐτούς πού ἦλθαν στήν Αἴγυπτο μαζί μέ τήν Σεμίραμι καί τούς ἔδωσαν τό ὄνομα τῶν πατρίδων τους. 6. Τώρα γι’ αὐτό τό θέμα δέν εἶναι εὔκολο ν’ ἀποφανθῆ κάποιος μέ ἀκρίβεια, εἶναι ὅμως ἀναγκαῖο νά ἀναφέρη τίς διαφωνίες πού ὑπάρχουν ἀνάμεσα στούς ἱστορικούς, ὥστε ὁ ἀναγνώστης νά μπορῆ χωρίς προκατάληψι νά μορφώνη γνώμη γιά τήν ἀλήθεια. 57. Ὁ Σεσόωσις λοιπόν κατεσκεύασε πολλά καί μεγάλα ἀναχώματα καί μετέφερε σέ αὐτά τίς πόλεις, πού δέν ἦσαν κτισμένες σέ φυσικά ὑψώματα, ὥστε κατά τίς πλημμύρες τοῦ ποταμοῦ νά ἔχουν ἀσφαλές καταφύγιο καί οἱ ἄνθρωποι καί τά ζῶα. 2. Καί σέ ὅλη τήν χώρα ἀπό τήν Μέμφι πρός τήν θάλασσα ἄνοιξε πολλές διώρυγες ἀπό τόν ποταμό, γιά νά μπορῆ ὁ λαός νά μεταφέρη τήν σοδειά σύντομα καί εὔκολα, καί μέ τήν σταθερή ἐπικοινωνία τῶν πληθυσμῶν μεταξύ τους νά ὑπάρχη ἄνεσις καί μεγάλη ἀφθονία στήν ἀπόλαυσι τῶν ἀγαθῶν. Καί τό σπουδαιότερο ἀπ’ ὅλα, ἔκαμε τήν χώρα ἀσφαλῆ καί ἀπρόσβλητη ἀπό τίς 189

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

τὸν γὰρ πρὸ τοῦ χρόνου ἡ κρατίστη τῆς Αἰγύπτου πᾶσα σχεδὸν ἱππάσιμος οὖσα καὶ ταῖς συνωρίσιν εὔβατος ἀπ’ ἐκείνου τοῦ χρόνου διὰ τὸ πλῆθος τῶν ἐκ τοῦ ποταμοῦ διωρύχων δυσεφοδωτάτη γέγονεν. ἐτείχισε δὲ καὶ τὴν πρὸς ἀνατολὰς νεύουσαν πλευρὰν τῆς Αἰγύπτου πρὸς τὰς ἀπὸ τῆς Συρίας καὶ τῆς Ἀραβίας ἐμβολὰς ἀπὸ Πηλουσίου μέχρι Ἡλιουπόλεως διὰ τῆς ἐρήμου, τὸ μῆκος ἐπὶ σταδίους χιλίους καὶ πεντακοσίους. ἐναυπηγήσατο δὲ καὶ πλοῖον κέδρινον τὸ μὲν μῆκος πηχῶν διακοσίων καὶ ὀγδοήκοντα, τὴν δ’ ἐπιφάνειαν ἔχον τὴν μὲν ἔξωθεν ἐπίχρυσον, τὴν δ’ ἔνδοθεν κατηργυρωμένην· καὶ τοῦτο μὲν ἀνέθηκε τῷ θεῷ τῷ μάλιστα ἐν Θήβαις τιμωμένῳ, δύο τε λιθίνους ὀβελίσκους ἐκ τοῦ σκληροῦ λίθου πηχῶν τὸ ὕψος εἴκοσι πρὸς τοῖς ἑκατόν, ἐφ’ ὧν ἐπέγραψε τό τε μέγεθος τῆς δυνάμεως καὶ τὸ πλῆθος τῶν προσόδων καὶ τὸν ἀριθμὸν

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἐπιθέσεις τῶν ἐχθρῶν. 3. Διότι παλαιότερα τό καλύτερο μέρος τῆς Αἰγύπτου, σχεδόν ὅλο, τό κατελάμβανε εὔκολα τό ἱππικό καί τά ἅρματα, ἐνῶ ἀπό τήν ἐποχή αὐτή χάρις στό μεγάλο πλῆθος τῶν καναλιῶν ἦταν πολύ δύσκολο στούς ἐχθρούς νά εἰσβάλουν. 4. Ὠχύρωσε μέ τεῖχος καί τήν ἀνατολική πλευρά τῆς Αἰγύπτου, ἐναντίον τῆς εἰσβολῆς ἀπό τήν Συρία καί τήν Ἀραβία. Τό τεῖχος ἐκτεινόταν ἀπό τό Πηλούσιο86 μέχρι τήν Ἡλιούπολι87 μέσα ἀπό τήν ἔρημο, σέ μῆκος χιλίων πεντακοσίων σταδίων. 5. Ἐναυπήγησε καί ἕνα πλοῖο κέδρινο, πού εἶχε μῆκος διακοσίων ὀγδόντα πήχεων κι’ εἶχε τήν ἐξωτερική ἐπιφάνεια ἐπίχρυση καί τήν ἐσωτερική ἐπιφάνεια ἐπάργυρη. Καί τό ἀφιέρωσε στόν θεό πού ἐλατρεύετο περισσότερο στήν Θήβα μαζί μέ δύο ὀβελίσκους ἀπό σκληρή πέτρα, ὕψους ἑκατόν εἴκοσι πήχεων, καί ἐπ’ αὐτοῦ ἐχάραξε ἐπιγραφή πού ἀνέφερε τό μέγεθος τοῦ στρατοῦ του καί τῶν προσόδων του καί τόν ἀριθμό τῶν λαῶν

86. Ἡ περίφημος πόλις Πηλούσιον εὑρίσκετο πρός τό μέρος τῆς ἐρήμου Ἀραβίας καί τῆς Παλαιστίνης καί πλησίον τῆς θαλάσσης, ὄχι μακράν τοῦ στομίου τοῦ Νείλου καί ὤφειλε τό ὄνομά της στήν λέξι πηλός, λόγῳ τῶν ὑπαρχόντων πέριξ αὐτῆς μεγάλων ἑλῶν. Ἀποτελοῦσε στρατηγικωτάτη διάβασι ἀπό Αἰγύπτου εἰς Ἀσίαν καί ἀντιστρόφως, γι’ αὐτόν δέ τόν λόγο ἦταν ἡ πλέον ὀχυρά πόλις τῆς Αἰγύπτου καί κατέστη, πολλές φορές, θέατρο αἱματηρῶν μαχῶν καί συγκρούσεων. Ἦταν ἕδρα ἐπάρχου καί ἡγεμόνος. Ὁ Π.Κ.Κ. ὁ Βυζάντιος στά «ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΑ» (Κων/πολις, 1841) γράφει περί τοῦ ὁνόματος: «Τὸ δὲ παρὰ τοῖς Ἕλλησι Πηλούσιον εἶναι μετάφρασις τοῦ αὐτοῦ ὀνόματος Φερόμι, συντεθειμένου ἐκ τοῦ ἀρσενικοῦ ἄρθρου Φ, τοῦ ρήματος Ερ, ποιεῖν, καὶ τοῦ Ὄρι, πηλόν, τὸ δὲ τοιοῦτον ὄνομα τῆς πόλεως ταύτης παρήχθη ἀπὸ τοῦ περὶ αὐτὴν ἕλους καὶ πηλοῦ». Οἱ Ἄραβες εἰσέβαλαν στήν Αἴγυπτο τό 639 μ.Χ. ἀφοῦ κατέλαβον ἐξ ἐφόδου τό Ἑλληνικό Πηλούσιο. Ἀπό τήν Ἑλληνική αὐτή πόλι τῆς Αἰγύπτου κατήγετο ὁ ἐξαίρετος ἀστρονόμος καί γεωγράφος Κλαύδιος Πτολεμαῖος, ἀλλά καί ὁ ἐλλογιμώτατος φιλόσοφος καί ρήτωρ, ὁ Ἰσίδωρος, ὁ ἐπικληθείς Πηλουσιώτης (370-450 μ.Χ.).

87. Ἡ Ἡλιούπολις εὑρίσκεται ἐκτός τοῦ Δέλτα τοῦ Νείλου καί εἶχε οἰκοδομηθῆ ἐπί ἑνός ὑψώματος, στούς πρόποδες τοῦ ὁποίου εἶχαν κατασκευασθῆ λίμνες, ὅπου διά διωρύγων ἐφέροντο τά νερά τοῦ Νείλου καί μέ τίς ὁποῖες ἐπικοινωνοῦσε μέ τόν ποταμό. Ὁ Ἡρόδοτος (Η´ 3, Ζ´ 59) ἀναφέρει ὅτι οἱ κάτοικοί της ἦσαν οἱ ἀρχαιότατοι τῶν κατοίκων τῆς Αἰγύπτου καί ἐξ αὐτῶν ἐξελέγοντο πάντοτε δέκα πρόεδροι τοῦ ἀνωτάτου Αἰγυπτιακοῦ δικαστηρίου. Σέ αὐτήν τήν πόλι εὑρίσκετο ὁ μεγαλοπρεπέστατος ναός τοῦ Ἡλίου, στόν ὁποῖον ἐτρέφετο ὁ ἱερός Βοῦς, ὁ ἐπονομαζόμενος Μνεύϊς, καθώς καί ὁ Ἆπις. Τά πρόπυλα τοῦ ναοῦ ἦσαν καλλωπισμένα μέ ὡραίους ὀβελίσκους καί μέ Σφίγγες σέ ἀμφότερα τά μέρη, μέχρι τά προπύλαια. Ὁ βασιλεύς τῶν Περσῶν Καμβύσης κατέστρεψε μεταξύ ἄλλων καί τόν ναό αὐτόν. Ἐκ τῆς πόλεως αὐτῆς κατήγετο ὁ Πετεφρῆς, ὁ πρῶτος ἱερεύς τῆς Ἡλιουπόλεως, τοῦ ὁποίου τήν θυγατέρα Ἀσινέθ ἔδωσε ὁ Φαραώ γιά σύζυγο στόν Ἰωσήφ. Ὁ Στράβων, ὅταν ἐπεσκέφθη τήν Ἡλιούπολι, τήν εὗρε ἔρημη κατοίκων, ἀλλά τόν ναό μόνον σέ καλή κατάστασι. Κατά τήν Χριστιανική παράδοσι, ἡ Ἁγία Οἰκογένεια, κατά τήν φυγή της στήν Αἴγυπτο, μετέβη στήν Ἡλιούπολι. Ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος θέλησε νά κοσμήση τήν Κων/πολι μέ ἕνα ὀβελίσκο τῆς Ἡλιουπόλεως, καί κατά διαταγήν του αὐτός μετεφέρθη στήν Ἀλεξάνδρεια. Δέν πρόλαβε ὅμως νά ἐκτελέση, λόγῳ τοῦ θανάτου του, τό σχέδιό του, καί ὁ υἱός του Κωνστάντιος τόν μετέφερε καί τόν ἔστησε στήν παλαιά Ρώμη. Τά ἐρείπια τῆς Ἡλιουπόλεως εὑρίσκονται στήν περιοχή, πού ὀνομάζεται Ματαρία.

190

191

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

8

2

τῶν καταπολεμηθέντων ἐθνῶν· ἐν Μέμφει δ’ ἐν τῷ τοῦ Ἡφαίστου ἱερῷ μονολίθους εἰκόνας ἑαυτοῦ τε καὶ τῆς γυναικὸς τὸ ὕψος τριάκοντα πηχῶν, τῶν δ’ υἱῶν εἴκοσι πηχῶν, διὰ σύμπτωμα τοιόνδε. ἐκ τῆς μεγάλης στρατείας ἀνακάμψαντος εἰς Αἴγυπτον τοῦ Σεσοώσιος καὶ διατρίβοντος περὶ τὸ Πηλούσιον, ἑστιῶν αὐτὸν ὁ ἀδελφὸς μετὰ τῆς γυναικὸς καὶ τῶν τέκνων ἐπιβουλὴν συνεστήσατο· ἀναπαυσαμένων γὰρ αὐτῶν ἀπὸ τῆς μέθης, ἔχων καλάμου ξηροῦ πλῆθος ἐκ χρόνου παρεσκευασμένον, καὶ τοῦτο νυκτὸς τῇ σκηνῇ περιθείς, ἐνέπρησεν. ἄφνω δὲ τοῦ πυρὸς ἐκλάμψαντος οἱ μὲν ἐπὶ τῆς θεραπείας τοῦ βασιλέως τεταγμένοι παρεβοήθουν ἀγεννῶς ὡς ἂν οἰνωμένοι, ὁ δὲ Σεσόωσις ἀμφοτέρας τὰς χεῖρας ἀνατείνας καὶ ὑπὲρ τῆς σωτηρίας τῶν τε παίδων καὶ τῆς γυναικὸς τοῖς θεοῖς εὐξάμενος διεξέπεσε διὰ τῆς φλογός. σωθεὶς δὲ παραδόξως τοὺς ἄλλους θεοὺς ἐτίμησεν ἀναθήμασι, καθότι προείρηται, πάντων δὲ μάλιστα τὸν Ἥφαιστον, ὡς ὑπὸ τούτου τετευχὼς τῆς σωτηρίας. 58. Πολλῶν δὲ καὶ μεγάλων περὶ τὸν Σεσόωσιν ὑπαρξάντων δοκεῖ μεγαλοπρεπέστατον αὐτῷ γεγονέναι τὸ συντελούμενον ἐν ταῖς ἐξόδοις περὶ τοὺς ἡγεμόνας. τῶν γὰρ καταπεπολεμημένων ἐθνῶν οἵ τε τὰς συγκεχωρημένας βασιλείας ἔχοντες καὶ τῶν ἄλλων οἱ τὰς μεγίστας ἡγεμονίας παρειληφότες ἀπήντων εἰς Αἴγυπτον ἐν τακτοῖς χρόνοις φέροντες δῶρα· οὓς ὁ βασιλεὺς ἐκδεχόμενος ἐν μὲν τοῖς ἄλλοις ἐτίμα καὶ διαφερόντως προῆγεν, ὁπότε δὲ πρὸς ἱερὸν ἢ πόλιν προσιέναι μέλλοι, τοὺς ἵππους ἀπὸ τοῦ τεθρίππου λύων ὑπεζεύγνυεν ἀντὶ τούτων κατὰ τέτταρας τούς τε βασιλεῖς καὶ τοὺς ἄλλους ἡγεμόνας, ἐνδει-

192

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

πού ὑπέταξε. Ἐπίσης στήν Μέμφι, στόν ναό τοῦ Ἡφαίστου, ἀφιέρωσε μονόλιθους ἀνδριάντες τοῦ ἑαυτοῦ του καί τῆς γυναίκας του, πού εἶχαν ὕψος τριάντα πήχεων, καί ἀνδριάντες τῶν γυιῶν του, εἴκοσι πήχεις ψηλούς, ἀπό τήν ἑξῆς ἀφορμή. 6. Ὅταν ὁ Σεσόωσις ἐπέστρεψε στήν Αἴγυπτο ἀπό τήν μεγάλη ἐκστρατεία καί περνοῦσε τόν καιρό του στό Πηλούσιο, ὁ ἀδελφός του πού τόν φιλοξενοῦσε, συνωμότησε μαζί μέ τήν γυναῖκα του καί τά παιδιά του ἐναντίον του. Ὅταν ἔπεσαν ν’ ἀναπαυθοῦν μετά τό φαγοπότι, ὁ ἀδελφός του πού εἶχε ἀπό πρίν ἑτοιμάσει ἕνα σωρό ἀπό ξηρά καλάμια, τά ἐτοποθέτησε γύρω-γύρω ἀπό τήν σκηνή καί τούς ἔβαλε φωτιά. 7. Ὅταν ξαφνικά ἔλαμψε ἡ φλόγα, οἱ ὑπηρέτες τοῦ βασιλέως ἔτρεξαν νά τόν βοηθήσουν μ’ ἕνα τρόπο ἀγροῖκο σάν πιωμένοι πού ἦταν, ἀλλά ὁ Σεσόωσις ὕψωσε τά δύο του χέρια, κι’ ἀφοῦ εὐχήθηκε γιά τήν σωτηρία τῶν παιδιῶν του καί τῆς γυναίκας του, ὥρμησε μέσα ἀπό τίς φλόγες ἔξω ἀπό τόν κλοιό. 8. Καί γιά τήν ἀνέλπιστη σωτηρία του ἐτίμησε τούς ἄλλους θεούς μέ ἀφιερώματα, ὅπως ἔχουμε ἀναφέρει, περισσότερο ὅμως ἀπ’ ὅλους τόν Ἥφαιστο μέ τήν πίστι ὅτι σώθηκε χάρις στήν παρέμβασι αὐτοῦ τοῦ θεοῦ. 58. Ὁ Σεσόωσις τιμήθηκε γιά τά πολλά καί μεγάλα ἔργα του, ἀλλά ἡ μεγαλοπρέπειά του περισσότερο ἀπ’ ὅλα δειχνόταν στήν μεταχείρισι τῶν ἡγεμόνων κατά τίς ἐξόδους του ἀπό τά ἀνάκτορα. 2. Οἱ βασιλεῖς πού τούς εἶχε ἐπιτρέψει νά παραμείνουν στόν θρόνο καί νά συνεχίσουν νά εἶναι βασιλεῖς τῶν λαῶν, τούς ὁποίους αὐτός εἶχε ὑποτάξει, καί ὅλοι οἱ ἄλλοι, πού εἶχαν παραλάβει ἀπ’ αὐτόν τίς σημαντικώτερες θέσεις στήν διοίκησι, ἔπρεπε νά παρουσιάζωνται στήν Αἴγυπτο σέ τακτά χρονικά διαστήματα μέ δῶρα. Ὁ βασιλεύς τούς ὑποδεχόταν καί σέ ὅλα τά ἄλλα τούς ἔδειχνε τιμή καί ἰδιαίτερη προτίμησι. Καί ὅταν ἐπρόκειτο νά ἐπισκεφθῆ κάποιο ναό ἤ κάποια πόλι, ἔλυνε τά ἄλογα ἀπό τό τέθριππο καί στήν θέσι τους ἔβαζε κάτω ἀπό τόν ζυγό τούς βασιλεῖς καί τούς ἡγεμόνες, τέσσερεις κάθε φορά, δείχνοντας σέ ὅλους 193

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

2

κνύμενος, ὡς ᾤετο, πᾶσιν ὅτι τοὺς τῶν ἄλλων κρατίστους καὶ δι’ ἀρετὴν ἐπιφανεστάτους καταπολεμήσας εἰς ἅμιλλαν ἀρετῆς οὐκ ἔχει τὸν δυνάμενον συγκριθῆναι. δοκεῖ δ’ οὗτος ὁ βασιλεὺς πάντας τοὺς πώποτε γενομένους ἐν ἐξουσίαις ὑπερβεβηκέναι ταῖς τε πολεμικαῖς πράξεσι καὶ τῷ μεγέθει καὶ τῷ πλήθει τῶν τε ἀναθημάτων καὶ τῶν ἔργων τῶν κατεσκευασμένων κατ’ Αἴγυπτον. ἔτη δὲ τρία πρὸς τοῖς τριάκοντα βασιλεύσας ἐκ προαιρέσεως ἐξέλιπε τὸν βίον, ὑπολιπόντων αὐτὸν τῶν ὀμμάτων· καὶ τοῦτο πράξας οὐ μόνον παρὰ τοῖς ἱερεῦσιν, ἀλλὰ καὶ παρὰ τοῖς ἄλλοις Αἰγυπτίοις ἐθαυμάσθη, δόξας τῇ μεγαλοψυχίᾳ τῶν πεπραγμένων ἀκόλουθον πεποιῆσθαι τὴν τοῦ βίου καταστροφήν. ἐπὶ τοσοῦτο δ’ ἴσχυσε καὶ διέτεινε τοῖς χρόνοις ἡ δόξα τούτου τοῦ βασιλέως ὥστε τῆς Αἰγύπτου πολλαῖς γενεαῖς ὕστερον πεσούσης ὑπὸ τὴν ἐξουσίαν τῶν Περσῶν, καὶ Δαρείου τοῦ Ξέρξου πατρὸς σπουδάσαντος ἐν Μέμφει τὴν ἰδίαν εἰκόνα στῆσαι πρὸ τῆς Σεσοώσιος, ὁ μὲν ἀρχιερεὺς ἀντεῖπε λόγου προτεθέντος ἐν ἐκκλησίᾳ τῶν ἱερέων, ἀποφηνάμενος ὡς οὔπω Δαρεῖος ὑπερβέβηκε τὰς Σεσοώσιος πράξεις, ὁ δὲ βασιλεὺς οὐχ ὅπως ἠγανάκτησεν, ἀλλὰ καὶ τοὐναντίον ἡσθεὶς ἐπὶ τῇ παρρησίᾳ σπουδάσειν ἔφησεν ὅπως κατὰ μηδὲν ἐκείνου λειφθείη βιώσας τὸν ἴσον χρόνον, καὶ παρεκάλει συγκρίνειν τὰς ἡλικιώτιδας πράξεις· τοῦτον γὰρ δικαιότατον ἔλεγχον εἶναι τῆς ἀρετῆς. περὶ μὲν οὖν Σεσοώσιος ἀρκεσθησόμεθα τοῖς λόγοις τοῖς ῥηθεῖσιν. 59. Ὁ δ’ υἱὸς αὐτοῦ διαδεξάμενος τὴν βασιλείαν καὶ τὴν τοῦ πατρὸς προσηγορίαν ἑαυτῷ περιθέμενος πρᾶξιν μὲν πολεμικὴν ἢ μνήμης ἀξίαν οὐδ’ ἡντινοῦν συνετελέσατο, συμπτώματι δὲ περιέπεσεν ἰδιάζοντι. ἐστερήθη μὲν γὰρ τῆς ὁράσεως εἴτε διὰ τὴν πρὸς τὸν πατέρα τῆς φύσεως κοινωνίαν εἴθ’, ὥς τινες μυθολογοῦσι, διὰ τὴν εἰς τὸν ποταμὸν ἀσέβειαν, ἐν ᾧ χειμαζόμενός ποτε τὸ φερόμενον ῥεῦμα κατηκόντισε· διὰ δὲ τὴν ἀτυχίαν

194

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

μέ αὐτόν τόν τρόπο, ὅπως ἐνόμιζε, ὅτι ἀφοῦ ἐνίκησε τούς ἰσχυρότερους ἀπό τούς ἄλλους βασιλεῖς καί τούς πιό ὀνομαστούς γιά τήν ἀρετή τους, δέν ὑπῆρχε κανείς πού νά μπορῆ νά συγκριθῆ μαζί του στήν τιμή τῆς ἀρετῆς. 3. Φαίνεται λοιπόν ὅτι αὐτός ὁ βασιλεύς ὑπερέβη ὅλους τούς προκατόχους του καί στά πολεμικά κατορθώματα καί στήν μεγαλοσύνη καί στόν ἀριθμό τῶν ἀφιερωμάτων καί τῶν δημοσίων ἔργων πού κατεσκεύασε στήν Αἴγυπτο. Κι’ ἀφοῦ ἐβασίλευσε ἐπί τριάντα τρία ἔτη, ἔθεσε τέρμα στήν ζωή του μόνος του, ὅταν ἔχασε τό φῶς του. Καί μέ τήν πρᾶξι του αὐτή προεκάλεσε τόν θαυμασμό ὄχι μόνο τῶν ἱερέων, ἀλλά καί τῶν ἄλλων Αἰγυπτίων, ἀφοῦ θεωρήθηκε ὁ θάνατός του συνεπής μέ τήν μεγαλοψυχία πού ἔδειξε στά κατορθώματά του. 4. Τόσο μεγάλη ὑπῆρξε ἡ φήμη αὐτοῦ τοῦ βασιλέως καί τόσο ἄντεξε στόν χρόνο, ὥστε πολλές γενεές ἀργότερα, ὅταν ἡ Αἴγυπτος ἔπεσε στήν ἐξουσία τῶν Περσῶν κι’ ὁ Δαρεῖος, ὁ πατέρας τοῦ Ξέρξη, σκέφθηκε νά στήση στήν Μέμφι τόν δικό του ἀνδριάντα μπροστά ἀπό τόν ἀνδριάντα τοῦ Σεσοώσιος, ὁ ἀρχιερεύς ἀντετάχθη κατά τήν συζήτησι τοῦ θέματος στήν σύνοδο τῶν ἱερέων μέ τό ἐπιχείρημα ὅτι ὁ Δαρεῖος δέν κατώρθωσε ἀκόμα ἔργα ἀνώτερα ἀπό τά ἔργα τοῦ Σεσοώσιος. Κι’ ὁ βασιλεύς δέν ἀγανάκτησε καθόλου, ἀλλά ἀπεναντίας εὐχαριστήθηκε γιά τήν παρρησία καί εἶπε ὅτι θά ἐπιχειρήση νά μήν ὑστερήση σέ τίποτε ἀπό ἐκεῖνον, ὅταν φθάση στήν ἡλικία του, καί τούς παρακαλοῦσε νά συγκρίνουν τά ἔργα τους τῆς ἴδιας ἡλικίας. Διότι τότε τό κριτήριο τῆς ἀρετῆς θά εἶναι δίκαιο. 5. Θά ἀρκεσθοῦμε λοιπόν σέ αὐτά γιά τόν Σεσόωσι. 59. Ἀλλά ὁ γυιός του, πού τόν διεδέχθη στήν βασιλεία καί ἔλαβε τό ὄνομα τοῦ πατέρα του, δέν ἐπετέλεσε κανένα πολεμικό ἤ ἄλλο ἀξιόλογο ἔργο, τοῦ συνέβη ὅμως μία μοναδική περιπέτεια. 2. Ἔχασε τό φῶς του εἴτε ἀπό κληρονομική αἰτία εἴτε, ὅπως φαντασιολογοῦν μερικοί, γιά τήν ἀσέβειά του πρός τόν ποταμό, τοῦ ὁποίου ἀκόντισε τό ρεῦμα κάποτε, ὅταν εὑρέθη ἐντός αὐτοῦ κατά τήν διάρκεια μιᾶς καταιγίδας. Γιά τήν ἀτυχία του 195

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

2

3

4

5

ἀναγκασθεὶς καταφυγεῖν ἐπὶ τὴν τῶν θεῶν βοήθειαν, ἐπὶ χρόνους ἱκανοὺς πλείσταις θυσίαις καὶ τιμαῖς τὸ θεῖον ἐξιλασκόμενος οὐδεμιᾶς ἐτύγχανε πολυωρίας· τῷ δεκάτῳ δ’ ἔτει μαντείας αὐτῷ γενομένης τιμῆσαί τε τὸν θεὸν τὸν ἐν Ἡλιουπόλει καὶ γυναικὸς οὔρῳ νίζεσθαι τὸ πρόσωπον ἥτις ἑτέρου πεῖραν ἀνδρὸς οὐκ εἴληφε, τῶν μὲν γυναικῶν ἀπὸ τῆς ἰδίας ἀρξάμενος καὶ πολλὰς ἐξετάσας οὐδεμίαν εὗρεν ἀδιάφθορον πλὴν κηπουροῦ τινος, ἣν ὑγιὴς γενόμενος ἔγημε· τὰς δ’ ἄλλας ζώσας ἐν κώμη τινὶ κατέκαυσεν, ἣν Αἰγύπτιοι διὰ τὸ σύμπτωμα τοῦτο προσηγόρευσαν ἱερὰν βῶλον· τῷ δ’ ἐν Ἡλιουπόλει θεῷ τὰς χάριτας ἀπονέμων τῆς εὐεργεσίας κατὰ τὸν χρησμὸν ὀβελίσκους ἀνέθηκε δύο μονολίθους, τὸ μὲν πλάτος ὀκτώ, τὸ δὲ μῆκος πηχῶν ἑκατόν. 60. Μετὰ δὲ τοῦτον τὸν βασιλέα συχνοὶ τῶν διαδεξαμένων τὴν ἀρχήν τινες οὐδὲν ἔπραξαν ἀναγραφῆς ἄξιον. πολλαῖς δ’ ὕστερον γενεαῖς Ἄμασις γενόμενος βασιλεὺς ἦρχε τῶν ὄχλων βιαιότερον· πολλοὺς μὲν γὰρ παρὰ τὸ δίκαιον ἐτιμωρεῖτο, συχνοὺς δὲ τῶν οὐσιῶν ἐστέρισκε, πᾶσι δ’ ὑπεροπτικῶς καὶ κατὰ πᾶν ὑπερηφάνως προσεφέρετο. μέχρι μὲν οὖν τινος οἱ πάσχοντες ἐκαρτέρουν, οὐ δυνάμενοι κατ’ οὐδένα τρόπον ἀμύνασθαι τοὺς πλέον ἰσχύοντας· ἐπεὶ δ’ Ἀκτισάνης ὁ τῶν Αἰθιόπων βασιλεὺς ἐστράτευσεν ἐπ’ αὐτόν, τότε τοῦ μίσους καιρὸν λαβόντος ἀπέστησαν οἱ πλεῖστοι. διόπερ ῥᾳδίως αὐτοῦ χειρωθέντος ἡ μὲν Αἴγυπτος ἔπεσεν ὑπὸ τὴν τῶν Αἰθιόπων βασιλείαν, ὁ δ’ Ἀκτισάνης ἀνθρωπίνως ἐνέγκας τὴν εὐτυχίαν ἐπιεικῶς προσεφέρετο τοῖς ὑποτεταγμένοις· ὅτε δὴ καὶ συνετέλεσεν ἴδιόν τι περὶ τοὺς λῃστάς, οὔτε θανατώσας τοὺς ἐνόχους οὔτε ὁλοσχερῶς ἀφεὶς ἀτιμωρήτους· συναγαγὼν γὰρ ἐξ ἁπά-

196

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

αὐτή ἀναγκάσθηκε νά καταφύγη στήν βοήθεια τῶν θεῶν, ἀλλά, ἐνῶ ἐπί ἀρκετά ἔτη μέ θυσίες καί μέ τιμές προσπαθοῦσε νά ἐξευμενίση τό θεῖον, δέν εὕρισκε καμμία ἀνταπόκρισι. 3. Στόν δέκατο χρόνο ἔλαβε ἕνα χρησμό νά ἀπονείμη τιμές στόν θεό στήν Ἡλιούπολι καί νά νίψη τό πρόσωπό του μέ τά οὖρα μιᾶς γυναίκας, πού δέν εἶχε γνωρίσει ἄλλον ἄνδρα ἐκτός ἀπό τόν σύζυγό της. Ἀφοῦ ἐξέτασε πολλές γυναῖκες ἀρχίζοντας ἀπό τήν δική του δέν εὑρῆκε καμμία ἁγνή, ἐκτός ἀπό τήν γυναῖκα κάποιου κηπουροῦ, πού τήν νυμφεύθηκε, ἀφοῦ ἔγινε καλά. Ὅλες τίς ἄλλες τίς ἔκαυσε ζωντανές σ’ ἕνα χωριό, τό ὁποῖο οἱ Αἰγύπτιοι ἐξ αἰτίας αὐτοῦ τοῦ περιστατικοῦ τό ὠνόμασαν «ἱεράν βῶλον». 4. Καί πρός τιμήν τοῦ θεοῦ στήν Ἡλιούπολι, σ’ ἔνδειξι εὐγνωμοσύνης γιά τήν εὐεργεσία, ἀφιέρωσε δύο μονόλιθους ὀβελίσκους σύμφωνα καί μέ τήν ἐντολή τοῦ χρησμοῦ, τῶν ὁποίων τό πλάτος ἦταν ὀκτώ πήχεων καί τό ὕψος τους ἑκατό. 60. Μετά ἀπ’ αὐτόν τόν βασιλέα πολλοί ἀπό τούς διαδόχους του δέν ἔπραξαν τίποτε τό ἀξιομνημόνευτο. Καί πολλές γενεές ἀργότερα ἔγινε βασιλεύς ὁ Ἄμασις καί κυβερνοῦσε τόν λαό τυραννικά. Πολλούς τούς τιμωροῦσε ἄδικα, ἄλλους τούς στεροῦσε τήν περιουσία καί σέ ὅλους γενικά συμπεριφερόταν μέ ὑπεροψία καί ἄκρατη ὑπερηφάνεια. 2. Καί γιά κάμποσον καιρό τά θύματά του ἔκαναν ὑπομονή, καθώς ἄλλωστε δέν μποροῦσαν μέ κανένα τρόπο νά προστατεύσουν τόν ἑαυτό τους ἀπό τούς πιό ἰσχυρούς. Ὅταν ὅμως ὁ Ἀκτισάνης, ὁ βασιλεύς τῆς Αἰθιοπίας, ἐξεστράτευσε ἐναντίον του, τότε τό μῖσος ἅρπαξε τήν εὐκαιρία καί οἱ περισσότεροι Αἰγύπτιοι ἐξεγέρθηκαν. 3. Γι’ αὐτό νικήθηκε μέ εὐκολία κι’ ἡ Αἴγυπτος ἔπεσε στήν ἐξουσία τῶν Αἰθιόπων. Κι’ ὁ Ἀκτισάνης δέχθηκε τήν εὐτυχία του ἀνθρώπινα καί συμπεριφέρθηκε μέ ἐπιείκεια στούς ὑποτεταγμένους. 4. Μάλιστα ἐπενόησε κι’ ἕνα δικό του τρόπο τιμωρίας τῶν ληστῶν, χωρίς νά θανατώση τούς ἐνόχους οὔτε πάλι νά τούς ἀφήση ἐντελῶς ἀτιμώρητους. 5. Ἀφοῦ λοιπόν συγκέν197

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

8

9

10

2

σης τῆς χώρας τοὺς ἐν ἐγκλήμασιν ὄντας κακουργίας, καὶ τὴν διάγνωσιν αὐτῶν δικαιοτάτην ποιησάμενος, ἤθροισεν ἅπαντας τοὺς καταδεδικασμένους, ἀποτεμὼν δ’ αὐτῶν τοὺς μυκτῆρας κατῴκισεν ἐν τοῖς ἐσχάτοις τῆς ἐρήμου, κτίσας πόλιν τὴν ἀπὸ τοῦ συμπτώματος τῶν οἰκητόρων Ῥινοκόλουρα προσαγορευθεῖσαν. αὕτη δὲ κειμένη πρὸς τοῖς μεθορίοις τῆς Αἰγύπτου καὶ Συρίας οὐ μακρὰν τοῦ παρήκοντος αἰγιαλοῦ πάντων σχεδὸν τῶν πρὸς ἀνθρωπίνην δίαιταν ἀνηκόντων ἐστέρηται· περιέχει μὲν γὰρ αὐτὴν χώρα πλήρης ἁλμυρίδος, ἐντὸς δὲ τοῦ τείχους ὀλίγον ἐστὶν ὕδωρ ἐν φρέασι, καὶ τοῦτο διεφθαρμένον καὶ παντελῶς τῇ γεύσει πικρόν. κατῴκισε δ’ αὐτοὺς εἰς ταύτην τὴν χώραν, ὅπως μήτε τοὺς ἐξ ἀρχῆς ἐπιτηδευθέντας βίους διατηροῦντες λυμαίνωνται τοὺς μηδὲν ἀδικοῦντας, μήτε κατὰ τὰς πρὸς τοὺς ἄλλους ἐπιμιξίας ἀγνοούμενοι λανθάνωσιν. ἀλλ’ ὅμως ἐκριφέντες εἰς χώραν ἔρημον καὶ πάντων σχεδὸν τῶν χρησίμων ἄπορον ἐπενόησαν βίον οἰκεῖον τῆς περὶ αὐτοὺς ἐνδείας, ἀναγκαζούσης τῆς φύσεως πρὸς τὴν ἀπορίαν πάντα μηχανᾶσθαι. καλάμην γὰρ κείροντες ἐκ τῆς ὁμόρου χώρας, καὶ ταύτην σχίζοντες, λίνα παραμήκη κατεσκεύαζον, ταῦτα δὲ παρὰ τὸν αἰγιαλὸν ἐπὶ πολλοὺς σταδίους ἱστάντες τὰς θήρας τῶν ὀρτύγων ἐποιοῦντο· φέρονται γὰρ οὗτοι κατ’ ἀγέλας μείζονας ἐκ τοῦ πελάγους· οὓς θηρεύοντες ἤθροιζον πλῆθος ἱκανὸν εἰς διατροφὴν ἑαυτοῖς. 61. Τοῦ δὲ βασιλέως τούτου τελευτήσαντος ἀνεκτήσαντο τὴν ἀρχὴν Αἰγύπτιοι, καὶ κατέστησαν ἐγχώριον βασιλέα Μένδην, ὅν τινες Μάρρον προσονομάζουσιν. οὗτος δὲ πολεμικὴν μὲν πρᾶξιν οὐδ’ ἡντινοῦν ἐπετελέσατο, τάφον δ’ αὑτῷ κατεσκεύασε τὸν ὀνομαζόμενον λαβύρινθον, οὐχ οὕτω κατὰ τὸ μέγεθος τῶν ἔργων θαυμαστὸν ὡς πρὸς τὴν φιλοτεχνίαν δυσ-

198

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τρωσε ἀπ’ ὅλη τήν χώρα ὅλους, ὅσοι κατηγοροῦντο γιά ἐγκλήματα, κι’ ἀφοῦ ἐξέτασε ὅλες τίς περιπτώσεις μέ πνεῦμα δικαιοσύνης, πῆρε χωριστά ὅλους ὅσοι εἶχαν καταδικασθῆ δικαίως, τούς ἔκοψε τίς μύτες καί τούς ἐγκατέστησε στίς ἐσχατιές τῆς ἐρήμου, ὅπου τούς ἔκτισε μία πόλι, πού ὠνομάσθηκε Ρινοκόλουρα ἀπό τό πάθημα τῶν κατοίκων της. 6. Αὐτή ἡ πόλις πού εὑρίσκεται στά σύνορα τῆς Αἰγύπτου καί τῆς Συρίας ὄχι μακριά ἀπό τήν ἀκτή τῆς θάλασσας, στερήθηκε ἀπ’ ὅλα τά ἀναγκαῖα γιά τήν ζωή τοῦ ἀνθρώπου. 7. Διότι ἡ χώρα πού περιέβαλλε τήν πόλι ἦταν γεμάτη ἀπό ἁρμύρα καί μέσα στό τεῖχος ὑπῆρχε λίγο νερό στά πηγάδια κι’ αὐτό βρώμικο καί τελείως πικρό στήν γεῦσι. 8. Καί τούς ἐγκατέστησε σέ αὐτή τήν χώρα, ὥστε νά μή μποροῦν νά βλάψουν τούς ἀθώους στήν περίπτωσι πού θά συνέχιζαν τόν παλαιό τους τρόπο ζωῆς, ἀλλά καί γιά νά γνωρίζωνται κατά τήν ἐπικοινωνία τους μέ ἄλλους ἀνθρώπους. 9. Ἀλλά παραπεταμένοι σέ μία χώρα ἔρημη, πού δέν εἶχε σχεδόν τίποτε χρήσιμο στήν ζωή, ἐπενόησαν ἕνα τρόπο ζωῆς ταιριαστό στήν δύσκολη κατάστασί τους, ἀφοῦ ἡ ἴδια ἡ φύσις σέ ἀναγκάζει νά σοφίζεσαι τά πάντα γιά ν’ ἀντιμετωπίσης τίς στερήσεις. 10. Ἔκοβαν δηλ. καλάμια ἀπό τήν γειτονική χώρα, τά ἔσκιζαν κι’ ἔφτιαχναν μακριά δίχτυα καί τά ἔστηναν στόν γιαλό, σέ μῆκος πολλῶν σταδίων, γιά νά πιάνουν ὀρτύκια. Γιατί τά ὀρτύκια ἔρχονταν ἀπό τήν θάλασσα πρός τήν ξηρά πετῶντας κοπαδιαστά. Καί κυνηγῶντας τα συνελάμβαναν ἕνα μεγάλο ἀριθμό, πού ἐξασφάλιζε τήν διατροφή τους. 61. Μετά τόν θάνατο αὐτοῦ τοῦ βασιλέως οἱ Αἰγύπτιοι ἀνέκτησαν τήν ἐλευθερία τους καί ἀνέβασαν στόν θρόνο ντόπιο βασιλέα, τόν Μένδη, πού μερικοί τόν ὀνομάζουν Μάρρο. 2. Αὐτός ὁ βασιλεύς δέν ἐπετέλεσε κανένα ἀπολύτως πολεμικό ἔργο, ἀλλά κατεσκεύασε γιά τόν ἑαυτό του ἕνα τάφο, ὁ ὁποῖος εἶναι γνωστός ὡς λαβύρινθος, ὁ ὁποῖος δέν προκαλοῦσε τόσο τόν θαυμασμό γιά τό μέγεθος, ὅσο γιατί ἦταν ἀδύνατη ἡ ἀπο199

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

2

3

4

μίμητον· ὁ γὰρ εἰσελθὼν εἰς αὐτὸν οὐ δύναται ῥᾳδίως τὴν ἔξοδον εὑρεῖν, ἐὰν μὴ τύχῃ τινὸς ὁδηγοῦ παντελῶς ἐμπείρου. φασὶ δέ τινες καὶ τὸν Δαίδαλον εἰς Αἴγυπτον παραβαλόντα καὶ θαυμάσαντα τὴν ἐν τοῖς ἔργοις τέχνην κατασκευάσαι τῷ βασιλεύοντι τῆς Κρήτης Μίνῳ λαβύρινθον ὅμοιον τῷ κατ’ Αἴγυπτον, ἐν ᾧ γενέσθαι μυθολογοῦσι τὸν λεγόμενον Μινώταυρον. ἀλλ’ ὁ μὲν κατὰ τὴν Κρήτην ἠφανίσθη τελέως, εἴτε δυνάστου τινὸς κατασκάψαντος εἴτε τοῦ χρόνου τοὖργον λυμηναμένου· ὁ δὲ κατ’ Αἴγυπτον ἀκέραιον τὴν ὅλην κατασκευὴν τετήρηκε μέχρι τοῦ καθ’ ἡμᾶς βίου. 62. Μετὰ δὲ τὴν τοῦ βασιλέως τούτου τελευτὴν ἐπὶ γενεὰς πέντε γενομένης ἀναρχίας τῶν ἀδόξων τις ᾑρέθη βασιλεύς, ὃν Αἰγύπτιοι μὲν ὀνομάζουσι Κέτηνα, παρὰ δὲ τοῖς Ἕλλησιν εἶναι δοκεῖ Πρωτεὺς ὁ κατὰ τὸν Ἰλιακὸν γεγονὼς πόλεμον. τούτου δὲ παραδεδομένου τῶν τε πνευμάτων ἔχειν ἐμπειρίαν καὶ τὴν μορφὴν μεταβάλλειν ὁτὲ μὲν εἰς ζῴων τύπους, ὁτὲ δὲ εἰς δένδρον ἢ πῦρ ἤ τι τῶν ἄλλων, ὁμολογούμενα τούτοις συμβαίνει καὶ τοὺς ἱερεῖς λέγειν περὶ αὐτοῦ. ἐκ μὲν γὰρ τῆς μετὰ τῶν ἀστρολόγων συμβιώσεως, ἣν ἐποιεῖτο συνεχῶς, ἐμπειρίαν ἐσχηκέναι τὸν βασιλέα τῶν τοιούτων, ἐκ δὲ τοῦ νομίμου τοῦ παραδεδομένου τοῖς βασιλεῦσι τὸ περὶ τὰς μεταβολὰς τῆς ἰδέας μυθολογηθῆναι παρὰ τοῖς Ἕλλησιν. ἐν ἔθει γὰρ εἶναι τοῖς κατ’ Αἴγυπτον δυνάσταις περιτίθεσθαι περὶ τὴν κεφαλὴν λεόντων καὶ ταύρων καὶ δρακόντων προτομάς, σημεῖα τῆς ἀρχῆς· καὶ ποτὲ μὲν δένδρα, ποτὲ δὲ πῦρ, ἔστι δ’ ὅτε καὶ θυμιαμάτων εὐωδῶν ἔχειν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς οὐκ ὀλίγα, καὶ διὰ τούτων ἅμα μὲν ἑαυτοὺς εἰς εὐπρέπειαν κοσμεῖν, ἅμα δὲ τοὺς ἄλλους εἰς κατάπληξιν ἄγειν καὶ δεισιδαίμονα διάθεσιν.

200

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

μίμησίς του χάρις στό πρωτότυπο καί εὐφυέστατο σχέδιό του. Διότι ὅποιος εἰσέλθη μέσα σέ αὐτόν, δέν μπορεῖ νά βρῆ εὔκολα τήν ἔξοδο, ἄν δέν ἔχη ἕνα πολύ ἔμπειρο ὁδηγό. 3. Λέγουν μερικοί ὅτι ὁ Δαίδαλος, πού ἐπισκέφθηκε τήν Αἴγυπτο καί ἐθαύμασε τήν εὑρεσιτεχνία, κατεσκεύασε γιά τόν Μίνω, τόν βασιλέα τῆς Κρήτης, ἕνα λαβύρινθο, παρόμοιο μέ αὐτόν τῆς Αἰγύπτου, μέσα στόν ὁποῖο κατά τήν παράδοσι εἶχαν κλεισμένο τόν Μινώταυρο. 4. Ἀλλά ὁ λαβύρινθος τῆς Κρήτης ἀφανίσθηκε τελείως εἴτε γιατί κάποιος βασιλεύς τόν ἐγκρέμισε ἐκ θεμελίων εἴτε διότι ὁ χρόνος κατέστρεψε τελείως τό ἔργο. Ἐνῶ ὁ λαβύρινθος στήν Αἴγυπτο διατηρεῖ μέχρι σήμερα ἄθικτη ὅλη του τήν κατασκευή. 62. Μετά τόν θάνατο αὐτοῦ τοῦ βασιλέως ἐπί πέντε γενεές δέν ὑπῆρχε βασιλεύς, ὁπότε ἐξελέγη βασιλεύς ἕνας ἄνθρωπος ταπεινῆς καταγωγῆς, τόν ὁποῖον οἱ Αἰγύπτιοι ὀνομάζουν Κέτηνα, ἀλλά οἱ Ἕλληνες πιστεύουν ὅτι πρόκειται γιά τόν Πρωτέα, πού ἔζησε στούς χρόνους τοῦ Τρωικοῦ πολέμου. 2. Κάποια παράδοσις ἀναφέρει ὅτι ὁ Πρωτεύς ἦταν ἔμπειρος στούς ἀνέμους κι’ ἄλλαζε τήν μορφή τοῦ σώματός του, κι ἐλάμβανε ἄλλοτε τήν μορφή διαφόρων ζώων, ἄλλοτε τήν μορφή δένδρου ἤ τῆς φωτιᾶς ἤ ἑνός ἄλλου πράγματος. Συμβαίνει μάλιστα νά συμφωνοῦν μέ αὐτήν τήν παράδοσι καί αὐτά πού ἀναφέρουν γι’ αὐτόν οἱ ἱερεῖς τῆς Αἰγύπτου. 3. Διότι ἀπό τήν στενή συναναστροφή, πού εἶχε συνεχῶς μέ τούς ἀστρολόγους, ὁ βασιλεύς ἀπέκτησε τήν σχετική ἐμπειρία, κι’ ἀπό ἕνα ἔθιμο, πού ἐπικρατοῦσε μεταξύ τῶν βασιλέων τῆς Αἰγύπτου, προῆλθαν οἱ μῦθοι μεταξύ τῶν Ἑλλήνων γιά τίς μεταμορφώσεις τοῦ Πρωτέως. 4. Συνήθιζαν δηλ. οἱ βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου νά φέρουν στήν κεφαλή προτομές λέοντος ἤ ταύρου ἤ δράκοντος ὡς συμβόλου τῆς ἐξουσίας τους. Καί κουβαλοῦσαν στό κεφάλι τους πότε δένδρα, πότε φωτιά, κάποτε καί εὐώδη θυμιάματα, ὄχι καί λίγα, καί μέ ὅλα αὐτά ἔδιδαν μεγαλοπρέπεια στήν ἐμφάνισί τους καί ταυτοχρόνως προκαλοῦσαν στούς ἄλλους τό δέος καί μία θρησκευτική διάθεσι. 201

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

2

3

μετὰ δὲ τὴν Πρωτέως τελευτὴν διαδεξάμενος τὴν βασιλείαν ὁ υἱὸς Ῥέμφις διετέλεσε πάντα τὸν τοῦ ζῆν χρόνον ἐπιμελόμενος τῶν προσόδων καὶ σωρεύων πανταχόθεν τὸν πλοῦτον, διὰ δὲ μικροψυχίαν καὶ φιλαργυρίαν ἤθους οὔτε εἰς ἀναθήματα θεῶν οὔτ’ εἰς εὐεργεσίαν ἀνθρώπων οὐδὲν ἀνήλωσε. διὸ καὶ γενόμενος οὐ βασιλεὺς ἀλλ’ οἰκονόμος ἀγαθὸς ἀντὶ τῆς ἐπ’ ἀρετῇ δόξης ἀπέλιπε πλεῖστα χρήματα τῶν πρὸ αὐτοῦ βασιλευσάντων· ἀργύρου γὰρ καὶ χρυσοῦ παραδέδοται συναγαγεῖν αὐτὸν εἰς τετταράκοντα μυριάδας ταλάντων. 63. Τούτου δὲ τελευτήσαντος ἐπὶ γενεὰς ἑπτὰ διεδέξαντο τὴν ἀρχὴν βασιλεῖς ἀργοὶ παντελῶς καὶ πρὸς ἄνεσιν καὶ τρυφὴν ἅπαντα πράττοντες. διόπερ ἐν ταῖς ἱεραῖς ἀναγραφαῖς οὐδὲν αὐτῶν ἔργον πολυτελὲς οὐδὲ πρᾶξις ἱστορίας ἀξία παραδέδοται πλὴν ἑνὸς Νειλέως, ἀφ’ οὗ συμβαίνει τὸν ποταμὸν ὀνομασθῆναι Νεῖλον, τὸ πρὸ τοῦ καλούμενον Αἴγυπτον· οὗτος δὲ πλείστας εὐκαίρους διώρυχας κατασκευάσας καὶ πολλὰ περὶ τὴν εὐχρηστίαν τοῦ Νείλου φιλοτιμηθεὶς αἴτιος κατέστη τῷ ποταμῷ ταύτης τῆς προσηγορίας. ὄγδοος δὲ βασιλεὺς γενόμενος Χέμμις ὁ Μεμφίτης ἦρξε μὲν ἔτη πεντήκοντα, κατεσκεύασε δὲ τὴν μεγίστην τῶν τριῶν πυραμίδων τῶν ἐν τοῖς ἑπτὰ τοῖς ἐπιφανεστάτοις ἔργοις ἀριθμουμένων. αὗται δὲ κείμεναι κατὰ τὴν Λιβύην τῆς Μέμφεως ἀπέχουσι σταδίους

88. Εἶναι ὁ Ραμσῆς Γ´. 89. Εἶναι ὁ Χέοψ, ὁ πρῶτος Φαραώ τῆς Δ´ Αἰγυπτιακῆς δυναστείας. Καί ὁ Διόδωρος κάνει τό ἴδιο λάθος μέ τόν Ἡρόδοτο καί τοποθετεῖ τούς Φαραώ τῆς τετάρτης Δυναστείας μετά τόν Ραμσῆ Γ´ τῆς εἰκοστῆς Δυναστείας. Κατανάλωσε ὅλη τήν δρα-

202

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

5. Μετά τόν θάνατο τοῦ Πρωτέως τόν διεδέχθη στόν θρόνο ὁ γυιός του ὁ Ρέμφις88. Αὐτός ὁ βασιλεύς ἐπέρασε ὅλη τήν ζωή του φροντίζοντας γιά τίς προσόδους καί συγκεντρώνοντας πλούτη ἀπό παντοῦ. Κι’ ἐπειδή εἶχε μικρόψυχο καί φιλάργυρο χαρακτῆρα, δέν ἐξόδευσε τίποτε οὔτε γιά ἀφιερώματα στούς θεούς οὔτε γιά εὐεργεσίες πρός τούς ἀνθρώπους. 6. Γι’ αὐτό ἀκριβῶς, ἐπειδή ὑπῆρξε ὄχι τόσο βασιλεύς ὅσο ἕνα καλός οἰκονόμος, ἀντί γιά τήν δόξα πού προέρχεται ἀπό τήν ἀρετή, ἄφησε τά περισσότερα χρήματα ἀπ’ ὅλους τούς προκατόχους του. Σύμφωνα μέ μία παράδοσι, εἶχε συγκεντρώσει περί τίς τετρακόσιες χιλιάδες τάλαντα χρυσοῦ καί ἀργύρου. 63. Ὅταν πέθανε ὁ Ρέμφις, οἱ βασιλεῖς πού ἀνῆλθαν στόν θρόνο ἐπί ἑπτά γενεές, ἦσαν ἐντελῶς νωθροί, παραδομένοι στήν ἄνεσι καί τήν πολυτέλεια. Γι’ αὐτό στά ἱερά ἀρχεῖα δέν ἀναφέρεται οὔτε ἕνα κτίριο πολυτελές οὔτε μία πρᾶξις, πού ν’ ἀξίζη ν’ ἀπασχολήση τήν ἱστορία, ἐκτός μόνο ἀπό κάποιον Νειλέα, ἀπό τόν ὁποῖο συμβαίνει νά ἔχη λάβει τό ὄνομα κι’ ὁ Νεῖλος ποταμός, ὁ ὁποῖος πρωτύτερα ὠνομαζόταν Αἴγυπτος. Αὐτός ὁ βασιλεύς κατεσκεύασε σέ ἐπίκαιρα σημεῖα πολλές διώρυγες καί μέ πολλούς τρόπους ἔδειξε τόν ζῆλο του ν’ αὐξήση τήν χρησιμότητα τοῦ Νείλου καί ἔτσι ἔγινε ἡ αἰτία νά λάβη ὁ ποταμός τό σημερινό του ὄνομα. 2. Ὁ ὄγδοος βασιλεύς, ὁ Χέμμις89 ἀπό τήν Μέμφι, ἐβασίλευσε ἐπί πενήντα ἔτη καί κατεσκεύασε τήν μεγαλύτερη ἀπό τίς τρεῖς πυραμίδες, πού περιλαμβάνονται ἀνάμεσα στά ἑπτά θαύματα τοῦ κόσμου. 3. Αὐτές οἱ πυραμίδες, πού εὑρίσκονται στήν πλευρά τῆς Αἰγύπτου πού εἶναι πρός τήν Λιβύη, ἀπέχουν ἀπό στηριότητά του, κατά τά 22 ἔτη τῆς βασιλείας του, στήν οἰκοδόμησι τῆς μεγαλυτέρας πυραμίδος στήν Γκίζα. Πρός τοῦτο ἐπέβαλε καταναγκαστική ἐργασία σέ 100.000 ὑπηκόους του, ὑπό φρικώδεις συνθῆκες, γιά τήν μεταφορά τῶν τεραστίων ἐκείνων ὀγκολίθων ἀπό μακρινά λατομεῖα καί τήν τοποθέτησι τοῦ ἑνός ἐπί τοῦ ἄλλου. Ὁ ἴδιος Φαραώ ὠνομάζετο καί Χέμμις ἀπό τούς Ἕλληνες.

203

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

7

8

9

ἑκατὸν καὶ εἴκοσι, τοῦ δὲ Νείλου πέντε πρὸς τοῖς τετταράκοντα, τῷ δὲ μεγέθει τῶν ἔργων καὶ τῇ κατὰ τὴν χειρουργίαν τέχνῃ θαυμαστήν τινα κατάπληξιν παρέχονται τοῖς θεωμένοις. ἡ μὲν γὰρ μεγίστη τετράπλευρος οὖσα τῷ σχήματι τὴν ἐπὶ τῆς βάσεως πλευρὰν ἑκάστην ἔχει πλέθρων ἑπτά, τὸ δ’ ὕψος πλέον τῶν ἓξ πλέθρων· συναγωγὴν δ’ ἐκ τοῦ κατ’ ὀλίγον λαμβάνουσα μέχρι τῆς κορυφῆς ἑκάστην πλευρὰν ποιεῖ πηχῶν ἕξ. πᾶσα δὲ στερεοῦ λίθου κατεσκεύασται, τὴν μὲν ἐργασίαν ἔχοντος δυσχερῆ, τὴν δὲ διαμονὴν αἰώνιον· οὐκ ἐλαττόνων γὰρ ἢ χιλίων ἐτῶν, ὥς φασι, διεληλυθότων εἰς τὸν καθ’ ἡμᾶς βίον, ὡς δὲ ἔνιοι γράφουσι, πλειόνων ἢ τρισχιλίων καὶ τετρακοσίων, διαμένουσι μέχρι τοῦ νῦν οἱ λίθοι τὴν ἐξ ἀρχῆς σύνθεσιν καὶ τὴν ὅλην κατασκευὴν ἄσηπτον διαφυλάττοντες. λέγεται δὲ τὸν μὲν λίθον ἐκ τῆς Ἀραβίας ἀπὸ πολλοῦ διαστήματος κομισθῆναι, τὴν δὲ κατασκευὴν διὰ χωμάτων γενέσθαι, μήπω τῶν μηχανῶν εὑρημένων κατ’ ἐκείνους τοὺς χρόνους· καὶ τὸ θαυμασιώτατον, τηλικούτων ἔργων κατεσκευασμένων καὶ τοῦ περιέχοντος τόπου παντὸς ἁμμώδους ὄντος οὐδὲν ἴχνος οὔτε τοῦ χώματος οὔτε τῆς τῶν λίθων ξεστουργίας ἀπολείπεσθαι, ὥστε δοκεῖν μὴ κατ’ ὀλίγον ὑπ’ ἀνθρώπων ἐργασίας, ἀλλὰ συλλήβδην ὥσπερ ὑπὸ θεοῦ τινος τὸ κατασκεύασμα τεθῆναι πᾶν εἰς τὴν περιέχουσαν ἅμμον. ἐπιχειροῦσι δέ τινες τῶν Αἰγυπτίων τερατολογεῖν ὑπὲρ τούτων, λέγοντες ὡς ἐξ ἁλῶν καὶ νίτρου τῶν χωμάτων γεγονότων ἐπαφεθεὶς ὁ ποταμὸς ἔτηξεν αὐτὰ καὶ παντελῶς ἠφάνισεν ἄνευ τῆς χειροποιήτου πραγματείας. οὐ μὴν καὶ τἀληθὲς οὕτως ἔχει, διὰ δὲ τῆς πολυχειρίας τῆς τὰ χώματα βαλούσης

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τήν Μέμφι ἑκατόν εἴκοσι στάδια κι’ ἀπό τόν Νεῖλο ἀπέχουν σαράντα πέντε στάδια καί μέ τίς πελώριες διαστάσεις τους καί τήν τέχνη στήν κατασκευή τους προκαλοῦν στόν θεατή τόν θαυμασμό καί τήν κατάπληξι. 4. Διότι ἡ πιό μεγάλη, σέ σχῆμα τετράπλευρο, ἔχει μῆκος ἑπτά πλέθρων στήν βάσι κάθε πλευρᾶς καί ὕψος πέραν τῶν ἕξι πλέθρων. Καί στενεύει βαθμιαῖα ὅσο ὐψώνεται πρός τήν κορυφή, ὅπου κάθε πλευρά περιορίζεται τελικά στούς ἕξι πήχεις. 5. Ὁλόκληρη εἶναι κατασκευασμένη ἀπό σκληρή πέτρα, πού εἶναι δύσκολη στήν ἐπεξεργασία, ἀλλά διατηρεῖται αἰώνια. Διότι ἐπέρασαν, ὅπως λέγουν, ἀπό τότε μέχρι σήμερα ὄχι λιγώτερα ἀπό χίλια χρόνια ἤ, ὅπως γράφουν μερικοί, περισσότερα ἀπό τρεῖς χιλιάδες τετρακόσια ἔτη καί διατηροῦν μέχρι σήμερα οἰ λίθοι τήν ἀρχική τους δομή καί τήν ὅλη κατασκευή ἄθικτη. 6. Λέγουν ὅτι μετέφεραν τήν πέτρα ἀπό τήν Ἀραβία90, ἀπό μεγάλη ἀπόστασι κι’ ὅτι ἡ κατασκευή της πραγματοποιήθηκε μέ ἀναχώματα, διότι τήν ἐποχή ἐκείνη δέν εἶχαν ἐφευρεθῆ οἱ μηχανές. 7. Καί τό πιό παράδοξο στήν ὑπόθεσι εἶναι ὅτι, ἐνῶ εἶχαν κατασκευασθῆ τόσο μεγάλα ἔργα καί ἡ περιοχή ὅλη εἶναι ἐντελῶς ἀμμώδης, δέν ὑπάρχει κανένα ἴχνος οὔτε ἀπό τό ἀνάχωμα οὔτε ἀπό τήν ἀπόξεσι τῶν λίθων, ὥστε σοῦ δίδει τήν ἐντύπωσι ὅτι δέν δημιουργήθηκε βαθμιαῖα μέ τήν ἀνθρώπινη ἐργασία, ἀλλά ὅτι κάποιος θεός ἐτοποθέτησε ξαφνικά ἕτοιμο ὁλόκληρο τό κατασκεύασμα στήν μέση ἀπό τήν ἄμμο. 8. Μερικοί Αἰγύπτιοι ἐπιχειροῦν νά θαυματολογήσουν μιλῶντας γι’ αὐτά τά θέματα. Λέγουν δηλαδή ὅτι τά ἀναχώματα ἦσαν ἀπό ἁλάτι καί νίτρο καί ὅτι ἐπέρασε ὁ ποταμός ἐπάνω τους καί τά ἔλειωσε, μέ ἀποτέλεσμα νά ἐξαφανισθοῦν τελείως χωρίς τήν παρέμβασι ἀνθρωπίνων χειρῶν. 9. Ὅμως δέν εἶναι αὐτή ἡ ἀλήθεια, ἀλλά ὅλο τό ὑλικό τῶν ἀναχωμάτων, 90. Μέ τόν ὅρο Ἀραβία ὁ Διόδωρος, ὅπως καί ὁ Ἡρόδοτος καί ὁ Στράβων, ἐννοεῖ τό τμῆμα τῆς Αἰγύπτου μεταξύ Νείλου καί τῆς σημερινῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης.

204

205

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

πάλιν τὸ πᾶν ἔργον εἰς τὴν προϋπάρχουσαν ἀποκατεστάθη τάξιν· τριάκοντα μὲν γὰρ καὶ ἓξ μυριάδες ἀνδρῶν, ὥς φασι, ταῖς τῶν ἔργων λειτουργίαις προσήδρευσαν, τὸ δὲ πᾶν κατασκεύασμα τέλος ἔσχε μόγις ἐτῶν εἴκοσι διελθόντων. 64. Τελευτήσαντος δὲ τοῦ βασιλέως τούτου διεδέξατο τὴν ἀρχὴν ὁ ἀδελφὸς Κεφρὴν καὶ ἦρξεν ἔτη ἓξ πρὸς τοῖς πεντήκοντα· ἔνιοι δέ φασιν οὐκ ἀδελφόν, ἀλλ’ υἱὸν παραλαβεῖν τὴν ἀρχήν, ὀνομαζόμενον Χαβρύην. συμφωνεῖται δὲ παρὰ πᾶσιν ὅτι ζηλώσας ὁ διαδεξάμενος τὴν τοῦ προβασιλεύσαντος προαίρεσιν κατεσκεύασε τὴν δευτέραν πυραμίδα, τῇ μὲν κατὰ τὴν χειρουργίαν τέχνῃ παραπλησίαν τῇ προειρημένῃ, τῷ δὲ μεγέθει πολὺ λειπομένην, ὡς ἂν τῆς ἐν τῇ βάσει πλευρᾶς ἑκάστης οὔσης σταδιαίας. ἐπιγέγραπται δ’ ἐπὶ τῆς μείζονος τὸ πλῆθος τῶν ἀναλωθέντων χρημάτων, ὡς εἰς λάχανα καὶ συρμαίαν τοῖς ἐργάταις μηνύεται διὰ τῆς γραφῆς τάλαντα δεδαπανῆσθαι πλείω τῶν χιλίων καὶ ἑξακοσίων. ἡ δ’ ἐλάττων ἀνεπίγραφος μέν ἐστιν, ἀνάβασιν δ’ ἔχει διὰ μιᾶς τῶν πλευρῶν ἐγκεκολαμμένην. τῶν δὲ βασιλέων τῶν κατασκευασάντων αὐτὰς ἑαυτοῖς τάφους συνέβη μηδέτερον αὐτῶν ταῖς πυραμίσιν ἐνταφῆναι· τὰ γὰρ πλήθη διά τε ταλαιπωρίαν τὴν ἐν τοῖς ἔργοις καὶ διὰ τὸ τούτους τοὺς βασιλεῖς ὠμὰ καὶ βίαια πολλὰ πρᾶξαι δι’ ὀργῆς εἶχε τοὺς αἰτίους, καὶ τὰ σώματα ἠπείλει διασπάσειν καὶ μεθ’ ὕβρεως ἐκρίψειν ἐκ τῶν τάφων· διὸ καὶ τελευτῶν ἑκάτερος ἐνετείλατο τοῖς προσήκουσιν ἐν ἀσήμῳ τόπῳ καὶ λάθρᾳ θάψαι τὸ σῶμα.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

πού ὑψώθηκαν μέ τήν ἐργασία πολλῶν χεριῶν, μεταφέρθηκε κατά τόν ἴδιο τρόπο στό μέρος ἀπό τό ὁποῖο εἶχε μεταφερθῆ. Διότι, ὅπως λέγουν, χρησιμοποιήθηκαν στήν κατασκευή τοῦ ἔργου τριακόσιες ἑξήντα χιλιάδες ἄνθρωποι καί ὅλο τό κατασκεύασμα ἀποπερατώθηκε μόλις ἐντός εἴκοσι ἐτῶν. 64. Μετά τόν θάνατο αὐτοῦ τοῦ βασιλέως ἀνῆλθε στόν θρόνο ὁ ἀδελφός του Κεφρήν καί ἐβασίλευσε ἐπί πενήντα ἕξι ἔτη. Μερικοί λέγουν ὅτι δέν παρέλαβε τήν βασιλεία ὁ ἀδελφός του, ἀλλά ὁ γυιός του, ὀνομαζόμενος Χαβρύης. 2. Ὅλοι ὅμως συμφωνοῦν ὅτι ὁ διάδοχός του παρακινήθηκε ἀπό τό παράδειγμα τοῦ προκατόχου του καί κατεσκεύασε τήν δεύτερη πυραμίδα, παρόμοια μέ τήν προηγούμενη στήν τεχνική ἀρτιότητα, ἀλλά πολύ κάτω ἀπ’ αὐτήν στό μέγεθος, ἀφοῦ ἡ κάθε της πλευρά στήν βάσι εἶχε μῆκος ἑνός σταδίου91. Μία ἐπιγραφή στήν μεγαλύτερη πυραμίδα δίδει τό σύνολο τῶν χρημάτων πού καταναλώθηκαν γιά τήν κατασκευή της, ὅπως π.χ. κατά τήν ἐπιγραφή, γιά λαχανικά καί καθαρτικά δαπανήθηκαν περισσότερα ἀπό χίλια ἑξακόσια τάλαντα. 4. Ἡ μικρότερη δέν φέρει καμμία ἐπιγραφή, ἔχει ὅμως σκαλοπάτια σκαλισμένα στήν μία πλευρά. Ἄν καί οἱ δύο αὐτοί βασιλεῖς ἔκτισαν τίς πυραμίδες νά χρησιμεύσουν ὡς τάφοι τους, συνέβη νά μήν ταφῆ κανένας τους σέ αὐτές. 5. Διότι τά πλήθη, ἀπό τό μαρτύριο τῆς καταναγκαστικῆς ἐργασίας κατά τήν κατασκευή τους καί τίς πολλές ὠμότητες αὐτῶν τῶν βασιλέων, ἦσαν ἐξωργισμένα ἐναντίον αὐτῶν, πού ἦσαν οἱ αἴτιοι τῶν βασάνων τους καί ἀπειλοῦσαν ἀνοικτά νά κομματιάσουν τά σώματά τους καί νά τά πετάξουν ἔξω ἀπό τούς τάφους μέ περιφρόνησι. 6. Γι’ αὐτό καί καθένας ἀπό τούς δύο αὐτούς βασιλεῖς πεθαίνοντας ἄφησε ἐντολή στούς συγγενεῖς του νά θάψουν τό σῶμα του κρυφά σέ ἕνα μέρος χωρίς καμμία ἔνδειξι. 91. Δηλαδή ἕξι πλέθρα.

206

207

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

7

8

9

10

11

12

μετὰ δὲ τούτους ἐγένετο βασιλεὺς Μυκερῖνος, ὅν τινες Μεγχερῖνον ὀνομάζουσιν, υἱὸς ὢν τοῦ ποιήσαντος τὴν προτέραν πυραμίδα. οὗτος δ’ ἐπιβαλόμενος τρίτην κατασκευάζειν, πρότερον ἐτελεύτησε πρὶν ἢ τὸ πᾶν ἔργον λαβεῖν συντέλειαν. τῆς μὲν γὰρ βάσεως ἑκάστην πλευρὰν ὑπεστήσατο πλέθρων τριῶν, τοὺς δὲ τοίχους ἐπὶ μὲν πεντεκαίδεκα δόμους κατεσκεύασεν ἐκ μέλανος λίθου τῷ Θηβαϊκῷ παραπλησίου, τὸ δὲ λοιπὸν ἀνεπλήρωσεν ἐκ λίθων ὁμοίων ταῖς ἄλλαις πυραμίσιν. τῷ δὲ μεγέθει λειπόμενον τοῦτο τὸ ἔργον τῶν προειρημένων τῇ κατὰ τὴν χειρουργίαν τέχνῃ πολὺ διαλλάττει καὶ τῇ τοῦ λίθου πολυτελείᾳ· ἐπιγέγραπται δὲ κατὰ τὴν βόρειον αὐτῆς πλευρὰν ὁ κατασκευάσας αὐτὴν Μυκερῖνος. τοῦτον δέ φασι μισήσαντα τὴν τῶν προβασιλευσάντων ὠμότητα ζηλῶσαι βίον ἐπιεικῆ καὶ πρὸς τοὺς ἀρχομένους εὐεργετικόν, καὶ ποιεῖν αὐτὸν συνεχῶς ἄλλα τε πλείω δι’ ὧν ἦν μάλιστα ἐκκαλέσασθαι τὴν τοῦ πλήθους πρὸς αὐτὸν εὔνοιαν, καὶ κατὰ τοὺς χρηματισμοὺς ἀναλίσκειν χρημάτων πλῆθος, διδόντα δωρεὰς τῶν ἐπιεικῶν τοῖς δοκοῦσιν ἐν ταῖς κρίσεσι μὴ κατὰ τρόπον ἀπαλλάττειν. εἰσὶ δὲ καὶ ἄλλαι τρεῖς πυραμίδες, ὧν ἑκάστη μὲν πλευρὰ πλεθριαία ὑπάρχει, τὸ δ’ ὅλον ἔργον παραπλήσιον τῇ κατασκευῇ ταῖς ἄλλαις πλὴν τοῦ μεγέθους· ταύτας δέ φασι τοὺς προειρημένους τρεῖς βασιλεῖς ταῖς ἰδίαις κατασκευάσαι γυναιξίν. ὁμολογεῖται δὲ ταῦτα τὰ ἔργα πολὺ προέχειν τῶν κατ’ Αἴγυπτον οὐ μόνον τῷ βάρει τῶν κατασκευασμάτων καὶ ταῖς δαπάναις, ἀλλὰ καὶ τῇ φιλοτεχνίᾳ τῶν ἐργασαμένων. καί φασι δεῖν θαυμάζειν μᾶλλον τοὺς ἀρχιτέκτονας τῶν ἔργων ἢ τοὺς βασιλεῖς τοὺς παρασχομένους τὰς εἰς ταῦτα χο-

208

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Μετά ἀπ’ αὐτούς τούς βασιλεῖς ἀνῆλθε στόν θρόνο ὁ Μυκερῖνος ἤ Μεγχερῖνος, ὅπως τόν ὀνομάζουν μερικοί, ὁ ὁποῖος ἦταν γυιός τοῦ οἰκοδόμου τῆς πρώτης πυραμίδος. 7. Αὐτός ἀνέλαβε νά κατασκευάση μία τρίτη πυραμίδα, ἀλλά πέθανε πρίν ἀποπερατώση τό ὅλο ἔργο. Ἑκάστη πλευρά στήν βάσι της εἶχε μῆκος τριῶν πλέθρων κι’ οἱ τοῖχοι στίς δεκαπέντε σειρές ἦσαν κτισμένοι ἀπό μαύρη πέτρα, παρόμοια μ’ ἐκείνη πού εὑρέθη στήν Θήβα, καί στό ὑπόλοιπο ἀπό πέτρες ὅμοιες μέ τίς ἄλλες πυραμίδες. 8. Αὐτό τό ἔργο, ἐνῶ ὑστερεῖ ἀπό τίς προηγούμενες πυραμίδες στό μέγεθος, ὅμως ὑπερτερεῖ στήν τέχνη τῆς κατασκευῆς του καί στήν πολυτέλεια τοῦ λίθου. Στήν βόρεια πλευρά τῆς πυραμίδος μία ἐπιγραφή ἀναφέρει ὅτι τήν κατεσκεύασε ὁ Μυκερῖνος. 9. Λέγουν ὅτι αὐτός ὁ βασιλεύς ἐμίσησε τήν ὠμότητα τῶν προκατόχων του καί ἐζήλευσε μία ἔντιμη ζωή ἀφωσιωμένη στήν ὑπηρεσία τῶν ὑπηκόων του. Καί ἔκανε συνεχῶς ὅλο καί περισσότερα ἔργα, πού τόν βοηθοῦσαν νά προκαλῆ τήν ἀγάπη τοῦ λαοῦ καί εἰδικώτερα κατά τίς ἀκροάσεις ἐξόδευε πολλά χρήματα δίδοντας δῶρα στούς τίμιους ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖοι κατά τήν ἀπονομή τῆς δικαιοσύνης δέν ἀπομακρύνονταν ἀπό τόν νόμο. 10. Ὑπάρχουν καί ἄλλες τρεῖς πυραμίδες, πού ἡ κάθε τους πλευρά ἔχει μῆκος ἑνός πλέθρου, ἐνῶ ἡ ὅλη τους κατασκευή εἶναι ἴδια μέ τίς προηγούμενες, ἐκτός μόνο ἀπό τό μέγεθος. Αὐτές τίς πυραμίδες, λέγουν, τίς κατεσκεύασαν οἱ βασιλεῖς γιά τίς γυναῖκες τους. 11. Γενικά ὅλοι συμφωνοῦν ὅτι αὐτά τά μνημεῖα ὑπερέχουν ὅλων τῶν ἄλλων οἰκοδομημάτων στήν Αἴγυπτο ὄχι μόνο γιά τόν ὄγκο καί τήν μεγάλη δαπάνη, ἀλλά καί γιά τήν ἀριστοτεχνική κατασκευή τους. 12. Καί λέγουν ὅτι πρέπει νά θαυμάζωμε περισσότερο τούς ἀρχιτέκτονες αὐτῶν τῶν ἔργων παρά τούς βασιλεῖς πού ἐχορήγησαν τίς ἀπαιτούμενες δαπάνες γιά τήν κατασκευή τους. Διότι οἱ πρῶτοι γιά νά φέρουν σέ πέρας τά σχέδιά 209

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

13

14

2

3

4

5

ρηγίας· τοὺς μὲν γὰρ ταῖς ἰδίαις ψυχαῖς καὶ ταῖς φιλοτιμίαις, τοὺς δὲ τῷ κληρονομηθέντι πλούτῳ καὶ ταῖς ἀλλοτρίαις κακουχίαις ἐπὶ τέλος ἀγαγεῖν τὴν προαίρεσιν. περὶ δὲ τῶν πυραμίδων οὐδὲν ὅλως οὔτε παρὰ τοῖς ἐγχωρίοις οὔτε παρὰ τοῖς συγγραφεῦσι συμφωνεῖται· οἱ μὲν γὰρ τοὺς προειρημένους βασιλεῖς κατασκευάσαι φασὶν αὐτάς, οἱ δὲ ἑτέρους τινάς· οἷον τὴν μὲν μεγίστην ποιῆσαι λέγουσιν Ἀρμαῖον, τὴν δὲ δευτέραν Ἄμωσιν, τὴν δὲ τρίτην Ἰναρῶν. ταύτην δ’ ἔνιοι λέγουσι Ῥοδώπιδος τάφον εἶναι τῆς ἑταίρας, ἧς φασι τῶν νομαρχῶν τινας ἐραστὰς γενομένους διὰ φιλοστοργίαν ἐπιτελέσαι κοινῇ τὸ κατασκεύασμα. 65. Μετὰ δὲ τοὺς προειρημένους βασιλεῖς διεδέξατο τὴν ἀρχὴν Βόκχορις, τῷ μὲν σώματι παντελῶς εὐκαταφρόνητος, ἀγχινοίᾳ δὲ πολὺ διαφέρων τῶν προβασιλευσάντων. πολλοῖς δ’ ὕστερον χρόνοις ἐβασίλευσε τῆς Αἰγύπτου Σαβάκων, τὸ μὲν γένος ὢν Αἰθίοψ, εὐσεβείᾳ δὲ καὶ χρηστότητι πολὺ διαφέρων τῶν πρὸ αὐτοῦ. τῆς μὲν οὖν ἐπιεικείας αὐτοῦ λάβοι τις ἂν τεκμήριον τὸ τῶν νομίμων προστίμων ἆραι τὸ μέγιστον, λέγω δὲ τὴν τοῦ ζῆν στέρησιν· ἀντὶ γὰρ τοῦ θανάτου τοὺς καταδικασθέντας ἠνάγκαζε λειτουργεῖν ταῖς πόλεσι δεδεμένους, καὶ διὰ τούτων πολλὰ μὲν χώματα κατεσκεύαζεν, οὐκ ὀλίγας δὲ διώρυχας ὤρυττεν εὐκαίρους· ὑπελάμβανε γὰρ τοῖς μὲν κολαζομένοις τὸ τῆς τιμωρίας ἀπότομον ἠλαττωκέναι, ταῖς δὲ πόλεσιν ἀντὶ προστίμων ἀνωφελῶν μεγάλην εὐχρηστίαν περιπεποιηκέναι. τὴν δὲ τῆς εὐσεβείας ὑπερβολὴν συλλογίσαιτ’

92. Ὁ Σαβάκων, κατήγετο ἀπό τήν Αἰθιοπία καί ἦταν ἔγγονος τοῦ Αἰθίοπος κατακτητοῦ τῆς Αἰγύπτου Πιόγχιος. Μετά τήν στέψι του ὡς βασιλέως τῆς Αἰγύπτου, τό 712 π.Χ., ἐξεστράτευσε ἐναντίον τῶν ἀνεξαρτήτων ἡγεμόνων τῆς Αἰγύπτου

210

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τους ἔβαλαν τήν ἴδια τήν ψυχή τους καί τόν ἔρωτα τῆς τιμῆς, ἐνῶ οἱ τελευταῖοι ἐχρησιμοποίησαν μόνο τόν πλοῦτο πού ἐκληρονόμησαν καί τόν μόχθο τῶν ἄλλων. 13. Ὅσο γιά τίς πυραμίδες δέν ὑπάρχει πλήρης συμφωνία οὔτε μεταξύ κατοίκων τῆς Αἰγύπτου οὔτε μεταξύ ἱστορικῶν. Διότι μερικοί λέγουν ὅτι τίς κατεσκεύασαν οἱ βασιλεῖς πού ἀναφέραμε, ἐνῶ ἄλλοι τίς ἀποδίδουν σέ μερικούς ἄλλους. Λέγουν π.χ. ὅτι τήν μεγαλύτερη ἀπ’ὅλες τήν κατεσκεύασε ὁ Ἀρμαῖος, τήν δεύτερη ὁ Ἄμωσις καί τήν τρίτη ὁ Ἰναρώς. 14. Γι’ αὐτήν τήν τελευταία λέγουν μερικοί ὅτι εἶναι ὁ τάφος τῆς ἑταίρας Ροδώπιδος. Μερικοί νομάρχες, λέγουν, ἦσαν ἐραστές της κι’ ἀπό τήν ἀγάπη τους κατεσκεύασαν ἀπό κοινοῦ τό ἔργο. 65. Μετά τούς βασιλεῖς, πού ἀναφέραμε, ἀνῆλθε στόν θρόνο ὁ Βόκχορις, ὁ ὁποῖος στό παρουσιαστικό του ἦταν εὐκαταφρόνητος, ἀλλά στήν ὀξύνοια ὑπερέβαινε ὅλους τούς προηγουμένους βασιλεῖς. 2. Ἀργότερα, μετά πολλά ἔτη, βασιλεύς τῆς Αἰγύπτου ἔγινε ὁ Σαβάκων92, Αἰθίοψ τήν καταγωγή, πού διακρινόταν ἀπό τούς προκατόχους του στήν εὐσέβεια καί τήν καλωσύνη. 3. Ἀπόδειξις τῆς ἐπιείκειάς του εἶναι ἡ κατάργησις τῆς σοβαρώτερης ἀπό τίς συνηθισμένες ποινές, ἐννοῶ τῆς ποινῆς τοῦ θανάτου. 4. Ἀντί λοιπόν νά θανατώνη τούς καταδίκους, τούς ὑπεχρέωνε νά ἐργάζωνται γιά τίς πόλεις δεμένοι καί μέ τήν ἐργασία τους κατεσκεύαζε πολλά ἀναχώματα καί ἄνοιγε ὄχι λίγες διώρυγες σέ κατάλληλα σημεῖα. Ἐπειδή ἐπίστευε ὅτι μέ αὐτόν τόν τρόπο ἀπό τό ἕνα μέρος εἶχε μειώσει τό μέγεθος τῆς ποινῆς ἀπό τούς τιμωρημένους κι’ ἀπό τό ἄλλο προσέφερε στίς πόλεις ἀντί γιά ἀνώφελες τιμωρίες κάτι τό πολύ χρήσιμο. 5. Τήν ὑπερβολική του εὐσέβεια μπορεῖ νά ἐκτιμήση οἱοσκαί ἔφθασε ὥς τήν πόλι Σάϊν, ὅπου ἐστέφθη ὑπό τῶν ἱερέων καί ἐνεγράφη ὡς ἱδρυτής τῆς 25ης δυναστείας τῶν Φαραώ, τῆς λεγομένης Αἰθιοπικῆς. Κατά τήν διάρκεια τῆς βασιλείας του ἐξετέλεσε διάφορα κοινωφελῆ ἔργα. Ἀπέθανε τό 698 π.Χ.

211

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

8

2

3

ἄν τις ἐκ τῆς κατὰ τὸν ὄνειρον φαντασίας καὶ τῆς κατὰ τὴν ἀρχὴν ἀποθέσεως. ἔδοξε μὲν γὰρ κατὰ τὸν ὕπνον λέγειν αὐτῷ τὸν ἐν Θήβαις θεὸν ὅτι βασιλεύειν οὐ δυνήσεται τῆς Αἰγύπτου μακαρίως οὐδὲ πολὺν χρόνον, ἐὰν μὴ τοὺς ἱερεῖς ἅπαντας διατεμὼν διὰ μέσων αὐτῶν διέλθῃ μετὰ τῆς θεραπείας. πολλάκις δὲ τούτου γινομένου μεταπεμψάμενος πανταχόθεν τοὺς ἱερεῖς ἔφη λυπεῖν τὸν θεὸν ἐν τῇ χώρᾳ μένων· οὐ γὰρ ἂν αὐτῷ τοιαῦτα προστάττειν κατὰ τὸν ὕπνον. ἀπελθὼν οὖν βούλεσθαι καθαρὸς παντὸς μύσους ἀποδοῦναι τὸ ζῆν τῇ πεπρωμένῃ μᾶλλον ἢ λυπῶν τὸν κύριον καὶ μιάνας ἀσεβεῖ φόνῳ τὸν ἴδιον βίον ἄρχειν τῆς Αἰγύπτου· καὶ πέρας τοῖς ἐγχωρίοις ἀποδοὺς τὴν βασιλείαν ἐπανῆλθεν εἰς τὴν Αἰθιοπίαν. 66. Ἀναρχίας δὲ γενομένης κατὰ τὴν Αἴγυπτον ἐπ’ ἔτη δύο, καὶ τῶν ὄχλων εἰς ταραχὰς καὶ φόνους ἐμφυλίους τρεπομένων, ἐποιήσαντο συνωμοσίαν οἱ μέγιστοι τῶν ἡγεμόνων δώδεκα· συνεδρεύσαντες δὲ ἐν Μέμφει καὶ συνθήκας γραψάμενοι περὶ τῆς πρὸς ἀλλήλους ὁμονοίας καὶ πίστεως ἀνέδειξαν ἑαυτοὺς βασιλεῖς. ἐπ’ ἔτη δὲ πεντεκαίδεκα κατὰ τοὺς ὅρκους καὶ τὰς ὁμολογίας ἄρξαντες καὶ τὴν πρὸς ἀλλήλους ὁμόνοιαν διατηρήσαντες, ἐπεβάλοντο κατασκευάσαι κοινὸν ἑαυτῶν τάφον, ἵνα καθάπερ ἐν τῷ ζῆν εὐνοοῦντες ἀλλήλοις τῶν ἴσων ἐτύγχανον τιμῶν, οὕτω καὶ μετὰ τὴν τελευτὴν ἐν ἑνὶ τόπῳ τῶν σωμάτων κειμένων τὸ κατασκευασθὲν μνῆμα κοινῇ περιέχῃ τὴν τῶν ἐνταφέντων δόξαν. εἰς ταύτην δὲ τὴν ἐπιβολὴν φιλοκαλοῦντες ἔσπευσαν ὑπερβαλέσθαι τῷ μεγέθει τῶν ἔργων ἅπαντας τοὺς πρὸ αὑτῶν. ἐκλεξάμενοι γὰρ τόπον παρὰ τὸν εἴσπλουν τὸν εἰς τὴν Μοίριδος λίμνην ἐν τῇ Λιβύῃ κατεσκεύαζον τὸν τάφον ἐκ τῶν καλλίστων λίθων, καὶ τῷ μὲν

212

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

δήποτε ἀπό ἕνα ὄνειρο πού εἶδε στόν ὕπνο του κι’ ἀπό τόν τρόπο πού ἐγκατέλειψε τόν θρόνο. 6. Τοῦ ἐφάνη δηλαδή στόν ὕπνο του ὅτι ὁ θεός τῶν Θηβῶν τοῦ ἔλεγε ὅτι δέν θά κατορθώση νά βασιλεύση εὐτυχισμένος στήν Αἴγυπτο γιά πολύν καιρό, ἄν δέν κόψη στά δύο ὅλους τούς ἱερεῖς καί περάση μέ τήν ἀκολουθία του ἀνάμεσα στά κομμάτια τους. 7. Κι’ ὅπως τό ὄνειρο αὐτό ἐπαναλαμβανόταν συνεχῶς, ἐκάλεσε τούς ἱερεῖς ἀπό ὅλη τήν χώρα καί τούς εἶπε ὅτι μένοντας στήν χώρα προσβάλλει τόν θεό του νά πράξη ἕνα τέτοιο πρᾶγμα. 8. Καί ὅτι ἐπιθυμεῖ νά φύγη ἀπό τήν ζωή καθαρός, χωρίς κανένα στίγμα, καί νά παραδώση τήν ζωή του στήν μοῖρα, παρά νά προσβάλλη τόν κύριο καί μιαίνοντας τήν ζωή του μ’ἕνα ἀσεβῆ φόνο νά βασιλεύη στήν Αἴγυπτο. Καί τέλος ἀπέδωσε τήν βασιλεία στούς Αἰγυπτίους κι’ ἀπεσύρθη πάλι στήν Αἰθιοπία. 66. Ὕστερα ἀπό μία κατάστασι ἀναρχίας δύο ἐτῶν, κατά τήν ὁποία ὁ λαός σπαρασσόταν ἀπό ἐμφύλιες ταραχές καί φόνους, οἱ δώδεκα ἰσχυρότεροι ἡγεμόνες τῆς χώρας ἔκαμαν συνωμοσία γιά τήν ἀνώτατη ἐξουσία. Συνεδρίασαν στήν Μέμφι, ὑπέγραψαν συμφωνία γιά ἑνιαία δρᾶσι καί ἀμοιβαία ἐμπιστοσύνη καί αὐτοανακηρύχθηκαν βασιλεῖς. 2. Ἐπί δεκαπέντε ἔτη διετήρησαν τήν ἑνότητά τους καί ἐβασίλευσαν σύμφωνα μέ τούς ὅρκους καί τήν συμφωνία. Σκέφθηκαν ἔπειτα νά κτίσουν ἕνα κοινό τάφο γιά τόν ἑαυτό τους, ὥστε ὅπως στήν ζωή τους ἦσαν ἀγαπημένοι καί ἐδέχοντο τίς ἴδιες τιμές, ἔτσι καί μετά τόν θάνατό τους τά σώματά τους νά μένουν στό ἴδιο μέρος καί τό μνημεῖο, πού ἀνήγειραν, νά ἀγκαλιάζη μαζί μέ τά σώματα καί τήν δόξα τῶν ἀνθρώπων, πού θά εἶναι ἐκεῖ μέσα θαμμένοι. 3. Καί μέ περισσή φιλοκαλία στήν πραγματοποίησι αὐτοῦ τοῦ σχεδίου τους ἔσπευσαν νά ὑπερβοῦν ὅλους τούς προκατόχους τους στό μέγεθος τοῦ οἰκοδομήματος. Κι’ ἀφοῦ ἐπέλεξαν τό μέρος στήν εἴσοδο τῆς λίμνης τοῦ Μοίριδος στήν Λιβύη, ἔκτιζαν τόν τάφο ἀπό τήν ὡραιότερη πέτρα. Τό σχῆμα του ἦταν τετρά213

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5 6

7

8

9

10

σχήματι τετράγωνον ὑπεστήσαντο, τῷ δὲ μεγέθει σταδιαίαν ἑκάστην πλευράν, ταῖς δὲ γλυφαῖς καὶ ταῖς ἄλλαις χειρουργίαις ὑπερβολὴν οὐκ ἀπέλιπον τοῖς ἐπιγινομένοις. εἰσελθόντι μὲν γὰρ τὸν περίβολον οἶκος ἦν περίστυλος, ἑκάστης πλευρᾶς ἐκ τετταράκοντα κιόνων ἀναπληρουμένης, καὶ τούτου μονόλιθος ἦν ὀροφή, φάτναις διαγεγλυμμένη καὶ γραφαῖς διαφόροις πεποικιλμένη. εἶχε δὲ τῆς πατρίδος τῆς ἑκάστου τῶν βασιλέων ὑπομνήματα καὶ τῶν ἱερῶν καὶ θυσιῶν τῶν ἐν αὐτῇ ταῖς καλλίσταις γραφαῖς φιλοτέχνως δεδημιουργημένα. καθόλου δὲ τοιαύτην τῇ πολυτελείᾳ καὶ τηλικαύτην τῷ μεγέθει τὴν ὑπόστασιν τοῦ τάφου λέγεται ποιήσασθαι τοὺς βασιλεῖς, ὥστ’ εἰ μὴ πρὸ τοῦ συντελέσαι τὴν ἐπιβολὴν κατελύθησαν, μηδεμίαν ἂν ὑπερβολὴν ἑτέροις πρὸς κατασκευὴν ἔργων ἀπολιπεῖν. ἀρξάντων δὲ τούτων τῆς Αἰγύπτου πεντεκαίδεκα ἔτη συνέβη τὴν βασιλείαν εἰς ἕνα περιστῆναι διὰ τοιαύτας αἰτίας. Ψαμμήτιχος ὁ Σαΐτης, εἷς ὢν τῶν δώδεκα βασιλέων καὶ τῶν παρὰ θάλατταν μερῶν κυριεύων, παρείχετο φορτία πᾶσι τοῖς ἐμπόροις, μάλιστα δὲ τοῖς τε Φοίνιξι καὶ τοῖς Ἕλλησι. διὰ δὲ τοιούτου τρόπου τά τε ἐκ τῆς ἰδίας χώρας λυσιτελῶς διατιθέμενος καὶ τῶν παρὰ τοῖς ἄλλοις ἔθνεσι φυομένων μεταλαμβάνων, οὐ μόνον εὐπορίαν εἶχε μεγάλην ἀλλὰ καὶ φιλίαν πρὸς ἔθνη καὶ δυνάστας. διὰ δὲ ταῦτά φασι φθονήσαντας αὐτῷ τοὺς ἄλλους βασιλεῖς πόλεμον ἐξενεγκεῖν. ἔνιοι δὲ τῶν ἀρχαίων συγγραφέων μυθολογοῦσι χρησμὸν γενέσθαι τοῖς ἡγεμόσιν, ὃς ἂν αὐτῶν ἐκ χαλκῆς φιάλης πρῶτος ἐν Μέμφει σπείσῃ τῷ θεῷ, κρατήσειν αὐτὸν πάσης τῆς Αἰγύπτου· τὸν δὲ Ψαμμήτιχον, ἐξενέγκαντος ἐκ τοῦ ἱεροῦ τῶν ἱερέων τινὸς φιάλας δώδεκα χουσᾶς, περιελόμενον τὴν περικεφαλαίαν

214

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

γωνο καί κάθε πλευρά εἶχε μῆκος ἑνός σταδίου. Στίς ἀνάγλυφες παραστάσεις καί γενικά σέ ὅλη τήν καλλιτεχνική ἐπεξεργασία δέν ἄφησαν τίποτε πού νά μποροῦν οἱ διάδοχοί τους νά τούς ὑπερβοῦν. 4. Καθώς εἰσέρχεσαι στόν περίβολο, εὑρίσκεσαι μπροστά σ’ ἕνα κτίριο περίστυλο, μέ σαράντα κίονες στήν κάθε πλευρά, καί μέ τήν ὀροφή μονόλιθη μέ σκαλισμένα φατνώματα καί διακοσμημένη μέ ἐξαίρετες ζωγραφικές παραστάσεις. 5. Περιεῖχε ἀκόμα ἐνθύματα ἀπό τήν ἰδιαίτερη πατρίδα ἑκάστου βασιλέως, ἀπό τούς ναούς της καί τίς τελετές τῶν θυσιῶν, καλλιτεχνικώτατα παραστημένα σέ ὡραιότατες ζωγραφιές. 6. Γενικῶς λέγουν ὅτι οἱ βασιλεῖς ἐσχεδίασαν τόν τάφο τους σέ τόσο μεγάλες διαστάσεις μεγαλωσύνης καί πολυτέλειας, ὥστε ἄν δέν εἶχαν πεθάνει, πρίν ἀποπερατώσουν τό ἔργο, δέν θά ἄφηναν καμμία δυνατότητα σέ ἄλλους νά τούς ὑπερβοῦν μέ τήν κατασκευή ἄλλων μνημείων. 7. Ἀφοῦ αὐτοί οἱ βασιλεῖς ἐκυβέρνησαν τήν Αἴγυπτο ἐπί δεκαπέντε ἔτη, συνέβη τελικῶς νά περιέλθη ἡ ἐξουσία σέ ἕνα ἄνθρωπο γιά τήν ἑξῆς αἰτία. 8. Ὁ Ψαμμήτιχος ὁ Σαΐτης, πού ἦταν ἕνας ἀπό τούς δώδεκα βασιλεῖς καί ἐξουσίαζε τίς παραθαλάσσιες περιοχές, ἐπρομήθευε ἐμπορεύματα ὅλους τούς ἐμπόρους, πρό παντός τούς Φοίνικες καί τούς Ἕλληνες. 9. Μέ αὐτόν τόν τρόπο διέθετε τά προϊόντα τῆς περιοχῆς του μέ κέρδος καί τά ἀντάλλασσε μέ τά προϊόντα ἄλλων λαῶν. Κι’ ἔτσι ὄχι μόνο συγκέντρωνε μεγάλα πλούτη, ἀλλά ἀνέπτυσσε καί φιλία μέ ἄλλους λαούς καί βασιλεῖς. 10. Καί γι’ αὐτόν τόν λόγο, λέγουν, τόν ἐφθόνησαν οἱ ἄλλοι βασιλεῖς καί τοῦ ἐκήρυξαν τόν πόλεμο. Μερικοί ἀπό τούς ἀρχαίους συγγραφεῖς ἀναφέρουν μία φανταστική ἱστορία, ὅτι δηλαδή οἱ στρατηγοί ἔλαβαν ἕνα χρησμό, σύμφωνα μέ τόν ὁποῖο ὅποιος κάμη πρῶτος σπονδή στόν θεό στήν Μέμφι ἀπό μία χάλκινη φιάλη, αὐτός θά γίνη κύριος ὅλης τῆς Αἰγύπτου. Κι’ ὅταν κάποιος ἀπό τούς ἱερεῖς ἔφερε ἔξω ἀπό τόν ναό ἕνδεκα χρυσές φιάλες, ὁ Ψαμμήτιχος ἔβγαλε τήν περικεφαλαία του καί ἔχυσε τήν σπονδή ἀπ’ 215

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

11

12

2

3

σπεῖσαι. ὑπιδομένους οὖν τοὺς συνάρχοντας τὸ πραχθὲν ἀποκτεῖναι μὲν αὐτὸν μὴ βουληθῆναι, φυγαδεῦσαι δὲ καὶ προστάξαι διατρίβειν ἐν τοῖς ἕλεσι τοῖς παρὰ θάλατταν. εἴτε δὴ διὰ ταύτην τὴν αἰτίαν εἴτε διὰ τὸν φθόνον, καθότι προείρηται, γενομένης τῆς διαφορᾶς, ὁ μὲν Ψαμμήτιχος ἔκ τε τῆς Καρίας καὶ τῆς Ἰωνίας μισθοφόρους μεταπεμψάμενος ἐνίκησε παρατάξει περὶ πόλιν τὴν ὀνομαζομένην Μώμεμφιν, τῶν δ’ ἀντιταξαμένων βασιλέων οἱ μὲν κατὰ τὴν μάχην ἀνῃρέθησαν, οἱ δ’ εἰς Λιβύην ἐκδιωχθέντες οὐκέτι περὶ τῆς ἀρχῆς ἴσχυσαν ἀμφισβητῆσαι. 67. Τῆς δ’ ὅλης βασιλείας κυριεύσας ὁ Ψαμμήτιχος τῷ μὲν ἐν Μέμφει θεῷ τὸ πρὸς ἕω προπύλαιον κατεσκεύασε καὶ τῷ ναῷ τὸν περίβολον, κολοττοὺς ὑποστήσας ἀντὶ τῶν κιόνων δωδεκαπήχεις· τοῖς δὲ μισθοφόροις χωρὶς τῶν ὡμολογημένων συντάξεων δωρεάς τε ἀξιολόγους ἀπένειμε καὶ τὰ καλούμενα στρατόπεδα τόπον οἰκεῖν ἔδωκε καὶ χώραν πολλὴν κατεκληρούχησε μικρὸν ἐπάνω τοῦ Πηλουσιακοῦ στόματος· οὓς ἐντεῦθεν Ἄμασις ὕστερον πολλοῖς ἔτεσι βασιλεύσας ἀνέστησε καὶ κατῴκισεν εἰς Μέμφιν. διὰ δὲ τῶν μισθοφόρων κατωρθωκὼς τὴν βασιλείαν ὁ Ψαμμήτιχος τούτοις τὸ λοιπὸν μάλιστ’ ἐνεπίστευε τὰ κατὰ τὴν ἀρχὴν καὶ διετέλεσε ξενοτροφῶν μεγάλας δυνάμεις. στρατεύσαντος δ’ εἰς τὴν Συρίαν αὐτοῦ καὶ κατὰ τὰς παρατάξεις τοὺς μὲν μισθοφόρους προτιμῶντος καὶ τάττοντος εἰς τὰ δεξιὰ μέρη, τοὺς δ’ ἐγχωρίους ἀτιμότερον ἄγοντος καὶ τὸν εὐώνυμον τόπον ἀπονέμοντος τῆς φάλαγγος, οἱ μὲν Αἰγύπτιοι διὰ τὴν ὕβριν παροξυνθέντες καὶ γενόμενοι τὸ πλῆθος πλείους τῶν εἴκοσι μυριάδων ἀπέστησαν καὶ προῆγον ἐπ’ Αἰθιοπίας, κεκρικότες ἰδίαν χώραν ἑαυτοῖς κα-

216

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

αὐτήν. 11. Οἱ συνάρχοντες ὅμως ὑποπτεύθηκαν τήν πρᾶξι του, ἀλλά δέν θέλησαν νά τόν φονεύσουν, παρά μόνο τόν ἀπεμάκρυναν ἀπό τόν δημόσιο βίο καί τόν ὑπεχρέωσαν νά διαμένη στά ἕλη, κοντά στήν θάλασσα. 12. Εἴτε λοιπόν ἀπ’ αὐτήν τήν αἰτία εἴτε ἀπό φθόνο, ὅπως διηγηθήκαμε παραπάνω, προκλήθηκε ἔχθρα κι’ ὁ Ψαμμήτιχος καλῶντας μισθοφόρους ἀπό τήν Καρία καί τήν Ἰωνία ἐνίκησε τούς ἄλλους σέ μία μάχη ἐκ παρατάξεως κοντά στήν πόλι Μώμεμφι κι’ οἱ βασιλεῖς πού ἀντετάχθησαν ἄλλοι ἐφονεύθησαν στήν μάχη κι’ ἄλλοι ἐξεδιώχθησαν στήν Λιβύη καί δέν κατώρθωσαν πιά νά διεκδικήσουν τήν βασιλεία. 67. Ὁ Ψαμμήτιχος ἀφοῦ ἐγκαθίδρυσε τήν ἐξουσία του σέ ὁλόκληρο τό βασίλειο, ἔκτισε γιά τόν θεό στήν Μέμφι τό ἀνατολικό προπύλαιο καί τόν περίβολο τοῦ ναοῦ στηρίζοντάς τον σέ κολοσσιαῖα ἀγάλματα μέ ὕψος δώδεκα πήχεων, ἀντί γιά κίονες. Καί στούς μισθοφόρους, ἐκτός ἀπό τήν πληρωμή πού τούς εἶχε ὑποσχεθῆ, διένειμε ἀξιόλογα δῶρα, τούς ἔδωσε τόπο νά κατοικήσουν, τά λεγόμενα Στρατόπεδα, καί τούς παρεχώρησε ἀρκετή γῆ λίγο πιό πάνω ἀπό τό Πηλουσιακό στόμα. Πολλά χρόνια ἀργότερα, ὁ Ἄμασις, πού ἔγινε βασιλεύς, τούς μετεκίνησε ἀπό ἐδῶ καί τούς ἐγκατέστησε στήν Μέμφι. 2. Ὁ Ψαμμήτιχος ἀφοῦ κατέλαβε τήν βασιλεία μέ τήν βοήθεια τῶν μισθοφόρων, ἐμπιστευόταν σέ αὐτούς, κυρίως, τήν διοίκησι τοῦ κράτους του καί διατηροῦσε ὅλον τόν καιρό μεγάλες μισθοφορικές δυνάμεις. 3. Κάποτε σέ μία ἐκστρατεία στήν Συρία, ὅπου ἔδιδε στούς μισθοφόρους μία πιό τιμητική θέσι κατά τήν παράταξι τοῦ στρατοῦ γιά μάχη, τοποθετῶντας τους στήν δεξιά πτέρυγα, κι’ ἔδειχνε λιγώτερη τιμή γιά τούς ντόπιους, τούς ὁποίους ἔταξε στήν ἀριστερή πτέρυγα τῆς φάλαγγος, οἱ Αἰγύπτιοι ὠργίσθηκαν γι’ αὐτήν τήν προσβολή κι’ ὅπως ἦσαν περισσότεροι ἀπό διακόσιες χιλιάδες ἐπανεστάτησαν καί ἐπορεύθησαν γιά τήν Αἰθιοπία μέ σκοπό νά κατακτήσουν μία χώρα πού νά εἶναι 217

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

7

8

9

10

11

τακτᾶσθαι· ὁ δὲ βασιλεὺς τὸ μὲν πρῶτον ἔπεμψέ τινας τῶν ἡγεμόνων τοὺς ἀπολογησομένους ὑπὲρ τῆς ἀτιμίας, ὡς δ’ οὐ προσεῖχον αὐτοῖς, αὐτὸς μετὰ τῶν φίλων ἐδίωξε πλοίοις. προαγόντων δ’ αὐτῶν παρὰ τὸν Νεῖλον καὶ τοὺς ὅρους ὑπερβαλλόντων τῆς Αἰγύπτου, ἐδεῖτο μετανοῆσαι καὶ τῶν τε ἱερῶν καὶ τῶν πατρίδων, ἔτι δὲ καὶ γυναικῶν καὶ τέκνων ὑπεμίμνησκεν. οἱ δ’ ἅμα πάντες ἀναβοήσαντες καὶ τοῖς κοντοῖς τὰς ἀσπίδας πατάξαντες ἔφασαν, ἕως ἂν κυριεύωσι τῶν ὅπλων, ῥᾳδίως εὑρήσειν πατρίδας· ἀναστειλάμενοι δὲ τοὺς χιτῶνας καὶ τὰ γεννητικὰ μέρη τοῦ σώματος δείξαντες οὔτε γυναικῶν οὔτε τέκνων ἀπορήσειν ἔφασαν ταῦτ’ ἔχοντες. τοιαύτῃ δὲ μεγαλοψυχίᾳ χρησάμενοι καὶ καταφρονήσαντες τῶν παρὰ τοῖς ἄλλοις μεγίστων εἶναι δοκούντων, κατελάβοντο μὲν τῆς Αἰθιοπίας τὴν κρατίστην, κατακληρουχήσαντες δὲ πολλὴν χώραν ἐν ταύτῃ κατῴκησαν. ὁ δὲ Ψαμμήτιχος ἐπὶ μὲν τούτοις οὐ μετρίως ἐλυπήθη, τὰ δὲ κατὰ τὴν Αἴγυπτον διατάξας καὶ τῶν προσόδων ἐπιμελόμενος πρός τε Ἀθηναίους καί τινας τῶν ἄλλων Ἑλλήνων συμμαχίαν ἐποιήσατο. εὐηργέτει δὲ καὶ τῶν ξένων τοὺς ἐθελοντὴν εἰς τὴν Αἴγυπτον ἀποδημοῦντας, καὶ φιλέλλην ὢν διαφερόντως τοὺς υἱοὺς τὴν Ἑλληνικὴν ἐδίδαξε παιδείαν· καθόλου δὲ πρῶτος τῶν κατ’ Αἴγυπτον βασιλέων ἀνέῳξε τοῖς ἄλλοις ἔθνεσι τὰ κατὰ τὴν ἄλλην χώραν ἐμπόρια καὶ πολλὴν ἀσφάλειαν τοῖς καταπλέουσι ξένοις παρείχετο. οἱ μὲν γὰρ πρὸ τούτου δυναστεύσαντες ἄβατον ἐποίουν τοῖς ξένοις τὴν Αἴγυπτον, τοὺς μὲν φονεύοντες, τοὺς δὲ καταδουλούμενοι τῶν καταπλεόντων. καὶ

218

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἐντελῶς δική τους. 4. Ὁ βασιλεύς στήν ἀρχή τούς ἔστειλε μερικούς ἀπό τούς στρατηγούς του γιά νά ζητήσουν συγγνώμη γιά τήν προσβολή, ἀλλά, καθώς δέν τούς ἔδωσαν καμμία σημασία, τούς κατεδίωξε ὁ ἴδιος προσωπικά μέ τά πλοῖα, συνοδευόμενος κι’ ἀπό τούς φίλους του. 5. Κι’ὅταν ἀκόμα συνέχιζαν τήν πορεία τους κατά μῆκος τοῦ Νείλου κι’ ἐπρόκειτο νά περάσουν τά σύνορα τῆς Αἰγύπτου, τούς παρακαλοῦσε ν’ ἀλλάξουν γνώμη καί τούς ὑπενθύμιζε τούς ναούς καί τίς πατρίδες τους, ἀκόμα τίς γυναῖκες καί τά παιδιά τους. 6. Κι’ ἐκεῖνοι φωνάζοντας δυνατά ὅλοι μαζί καί κτυπῶντας τίς ἀσπίδες μέ τά κοντάρια ἔλεγαν ὅτι ὅσο κρατοῦν τά ὅπλα τους θά βροῦν εὔκολα πατρίδες. Ἔπειτα ἐσήκωσαν ψηλά τούς χιτῶνες καί δείχνοντας τά γεννητικά τους ὄργανα ἔλεγαν ὅτι μέ αὐτά δέν θά τούς λείψουν οὔτε γυναῖκες οὔτε παιδιά. 7. Δείχνοντας τέτοια ἀποφασιστικότητα καί καταφρονῶντας αὐτά πού οἱ ἄλλοι τά θεωροῦν σπουδαιότατα, κατέλαβαν τό καλύτερο μέρος τῆς Αἰθιοπίας κι’ ἀφοῦ διένειμαν μεταξύ τους μεγάλη ἔκτασι ἐγκατεστάθησαν ἐκεῖ. 8. Ὁ Ψαμμήτιχος γιά ὅλα αὐτά λυπήθηκε πάρα πολύ. Κι’ ἀφοῦ ἔβαλε σέ τάξι τά πράγματα στήν Αἴγυπτο, ἐφρόντισε μετά γιά τίς βασιλικές προσόδους καί συνῆψε συμμαχία μέ τούς Ἀθηναίους καί μέ μερικούς ἀπό τούς ἄλλους Ἕλληνες. 9. Καί εὐεργετοῦσε καί τούς ξένους πού ἐθελοντικά μετανάστευσαν στήν Αἴγυπτο κι’ ἦταν τόσο ἔνθερμος θαυμαστής τῶν Ἑλλήνων ὥστε ἔδωσε στούς γυιούς του ἑλληνική μόρφωσι. Γενικῶς, ὑπῆρξε ὁ πρῶτος βασιλεύς τῆς Αἰγύπτου, πού ἄνοιξε στούς ἄλλους λαούς τούς ἐμπορικούς λιμένες ὅλης τῆς Αἰγύπτου καί παρεῖχε μεγάλη ἀσφάλεια στούς ξένους οἱ ὁποῖοι ἔφθαναν στήν χώρα ἀπό τήν θάλασσα. 10. Διότι οἱ προηγούμενοι βασιλεῖς κρατοῦσαν τήν Αἴγυπτο κλειστή στούς ξένους κι’ αὐτούς πού ἐξήρχοντο στήν ξηρά ἄλλους τούς ἐφόνευαν κι’ ἄλλους τούς ἐσκλάβωναν. 11. Καί πράγματι, ἐξ αἰτίας τῆς ἐχθρικῆς συμπεριφορᾶς τῶν ντόπιων πρός τούς ξένους, διεδόθη μεταξύ τῶν Ἑλλήνων ἡ ἀσέβεια 219

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

γὰρ ἡ περὶ τὸν Βούσιριν ἀσέβεια διὰ τὴν τῶν ἐγχωρίων ἀξενίαν διεβοήθη παρὰ τοῖς Ἕλλησιν, οὐκ οὖσα μὲν πρὸς ἀλήθειαν, διὰ δὲ τὴν ὑπερβολὴν τῆς ἀνομίας εἰς μύθου πλάσμα καταχωρισθεῖσα. 68. Μετὰ δὲ Ψαμμήτιχον ὕστερον τέτταρσι γενεαῖς Ἀπρίης ἐβασίλευσεν ἔτη δυσὶ πλείω τῶν εἴκοσι. στρατεύσας δὲ δυνάμεσιν ἁδραῖς πεζαῖς τε καὶ ναυτικαῖς ἐπὶ Κύπρον καὶ Φοινίκην, Σιδῶνα μὲν κατὰ κράτος εἷλε, τὰς δ’ ἄλλας τὰς ἐν τῇ Φοινίκῃ πόλεις καταπληξάμενος προσηγάγετο· ἐνίκησε δὲ καὶ ναυμαχίᾳ μεγάλῃ Φοίνικάς τε καὶ Κυπρίους, καὶ λαφύρων ἀθροίσας πλῆθος ἐπανῆλθεν εἰς Αἴγυπτον. μετὰ δὲ ταῦτα δύναμιν πέμψας ἁδρὰν τῶν ὁμοεθνῶν ἐπὶ Κυρήνην καὶ Βάρκην, καὶ τὸ πλεῖστον αὐτῆς ἀποβαλών, ἀλλοτρίους ἔσχε τοὺς διασωθέντας· ὑπολαβόντες γὰρ αὐτὸν ἐπ’ ἀπωλείᾳ συντάξαι τὴν στρατείαν, ὅπως ἀσφαλέστερον ἄρχῃ τῶν λοιπῶν Αἰγυπτίων, ἀπέστησαν. ἀποσταλεὶς δὲ πρὸς τούτους ὑπὸ τοῦ βασιλέως Ἄμασις, ἀνὴρ ἐμφανὴς Αἰγύπτιος, τῶν μὲν ῥηθέντων ὑπ’

τοῦ Βουσίριδος93, ἡ ὁποία δέν ἦταν ἀληθινή, ἀλλά μυθοποιήθηκε ἀπό τήν ὑπερβολική ἔλλειψι σεβασμοῦ τῶν Αἰγυπτίων πρός τίς καθιερωμένες συνήθειες. 68. Τέσσερεις γενεές μετά τόν Ψαμμήτιχο ἐβασίλευσε στήν Αἴγυπτο ὁ Ἀπρίης ἐπί εἴκοσι δύο ἔτη. Αὐτός ἐξεστράτευσε μέ ἰσχυρές στρατιωτικές καί ναυτικές δυνάμεις ἐναντίον τῆς Κύπρου καί τῆς Φοινίκης καί κατέλαβε ἐξ ἐφόδου τήν Σιδῶνα, ἐνῶ οἱ ἄλλες πόλεις τῆς Φοινίκης παρεδόθησαν ἀπό τόν φόβο τους. Ἐνίκησε ἐπίσης τούς Φοίνικες καί τούς Κυπρίους σέ μία μεγάλη ναυμαχία, κι’ ἀφοῦ συγκέντρωσε πολλά λάφυρα, ἐπέστρεψε στήν Αἴγυπτο. 2. Μετά ἔστειλε ἰσχυρή δύναμι Αἰγυπτίων ἐναντίον τῆς Κυρήνης καί τῆς Βάρκης, κι’ ὅταν ἔχασε τό μεγαλύτερο μέρος τους, οἱ ὑπόλοιποι πού ἐπέζησαν δέν τοῦ εἶχαν πλέον καμμία ἐμπιστοσύνη. Καί μέ τήν ἰδέα, ὅτι ὠργάνωσε τήν ἐκστρατεία γιά νά τούς καταστρέψη, ὥστε νά κυβερνᾶ ἀσφαλέστερα τούς ὑπόλοιπους Αἰγυπτίους, ἐπανεστάτησαν. 3. Ὁ ἄνθρωπος πού ἐστάλη πρός αὐτούς ἀπό τόν βασιλέα, ἕνας Ἄμασις94, ἐπιφανής

93. Ὁ Βούσιρις ἦταν υἱός τοῦ Ποσειδῶνος καί τῆς Λυσιανάσσης ἤ Λιβυανάσσης ἤ Λιβύας (Λιβύης), θυγατέρας τοῦ Ἐπάφου. Ὑπῆρξαν δύο ἄνδρες μέ τό ἴδιο ὄνομα, ὁ μέν πρῶτος ἦτο μία γενεά πρό τοῦ Ἡρακλέους, καί κατ’ ἄλλους, διακοσίους χρόνους πρό τοῦ Περσέως. Κατά τόν Διόδωρο, ἦσαν τρεῖς. Τοῦ δευτέρου Βουσίριδος, παναρχαίου βασιλέως τῆς Αἰγύπτου, ὑπῆρξαν ὀκτώ ἀπόγονοί του, οἱ ὁποῖοι ἐβασίλευσαν καί ὁ τελευταῖος ὠνομάζετο Βούσιρις, ὁ ὁποῖος ἦταν ὁ θρυλούμενος τύραννος καί ξενοκτόνος («ΩΓΥΓΙΑ» Ἀθαν. Σταγειρίτου, Β´ τόμος, Ἔκδοσις «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΙΣ»). Ὁ Ἀπολλόδωρος στήν «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ» (Ἐκδόσεις Γεωργιάδη) ἀναφέρει ὅτι ὁ Βούσιρις ἔλαβε χρησμό νά θυσιάζουν κατ’ ἔτος ἕνα ξένο στόν Δία, προκειμένου νά παύση ἡ ἀφορία στήν Αἴγυπτο. Ὁ Βούσιρις ἔσφαξε πρῶτα τόν… μάντι καί μετά ὅποιον ξένο συνελάμβαναν νά διέρχεται ἐξ Αἰγύπτου. Συνελήφθη καί ὁ

Ἡρακλῆς, τόν ὁποῖον ἔδεσαν μέ ἁλυσίδες, ἀλλ’ ἐνῶ τόν ὡδηγοῦσαν στόν βωμό, ὁ ἥρως ἔθραυσε αὐτές καί ἐφόνευσε τόν Βούσιρι καί τόν υἱό του Ἀμφιδάμαντα. Ἄλλοι, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ὁ Ἡρόδοτος, ἀμφεσβήτησαν τήν βασιμότητα τῆς παραδόσεως αὐτῆς, ὁ δέ Ἰσοκράτης ἔγραψε καί λόγο ὑπέρ τοῦ Βουσίριδος. 94. Ὁ Ἄμασις εἶναι Φαραώ τῆς 26ης Δυναστείας. Ἐβασίλευσε ἀπό τό 570 ἕως τό 526 π.Χ. Στήν ἐκστρατεία τοῦ Κύρου κατά τοῦ Κροίσου ἐτάχθη μέ τό μέρος τοῦ τελευταίου, φοβούμενος τούς Πέρσες. Μέ τήν ἐντατική ἐκμετάλλευσι τῶν λατομείων ηὔξησε τούς πόρους τοῦ κράτους καί ἐξετέλεσε πλεῖστα ἔργα. Στήν Μέμφι, πλησίον τοῦ ὑπτίου κολοσσοῦ τοῦ Φθᾶ, ἔστησε ἐπί τοῦ ἰδίου βάθρου δύο ὀβελίσκους, ὕψους 20 ποδῶν. Στήν ἴδια πόλι ἀνήγειρε καί ναό τῆς Ἴσιδος. Ἐδέχθη μέ προθυμία Ἕλληνες μετανάστες καί παρεχώρησε σέ αὐτούς πλήρη θρησκευτική ἐλευθερία. Τότε οἱ Μιλήσιοι τῆς Ναυκράτιδος ἵδρυσαν περίφημο ναό τοῦ Ἀπόλλωνος, οἱ δε Σάμιοι ναό τῆς Ἥρας, ἱδρύθη μάλιστα καί τό Ἑλλάνιον ἀπό ἐννέα συνασπισμένες Μικρασιατικές πόλεις. Ὁ Ἄμασις εἶχε νυμφευθῆ Ἑλληνίδα ἐκ Κυρήνης, τήν Λαδίκη. Ἀπέθανε δυστυχέστατος στό στρατόπεδό του ἀπό τίς κακουχίες τοῦ πολέμου κατά τῶν Περσῶν, οἱ ὁποῖοι βοηθούμενοι ἀπό Σαμίους καί Κυπρίους κατέλαβαν ἀρχικῶς τό Πηλούσιον καί κατόπιν ὁλόκληρη τήν Αἴγυπτο.

220

221

2

3

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

2

3

4

αὐτοῦ πρὸς ὁμόνοιαν ἠμέλησε, τοὐναντίον δ’ ἐκείνους προτρεψάμενος εἰς ἀλλοτριότητα συναπέστη καὶ βασιλεὺς αὐτὸς ᾑρέθη. μετ’ οὐ πολὺν δὲ χρόνον καὶ τῶν ἄλλων ἐγχωρίων ἁπάντων συνεπιθεμένων, ὁ βασιλεὺς διαπορούμενος ἠναγκάσθη καταφυγεῖν ἐπὶ τοὺς μισθοφόρους, ὄντας εἰς τρισμυρίους. γενομένης οὖν παρατάξεως περὶ τὴν Μάρειαν κώμην, καὶ τῶν Αἰγυπτίων τῇ μάχῃ κρατησάντων, ὁ μὲν Ἀπρίης ζωγρηθεὶς ἀνήχθη καὶ στραγγαλισθεὶς ἐτελεύτησεν, Ἄμασις δὲ διατάξας τὰ κατὰ τὴν βασιλείαν ὥς ποτ’ ἔδοξεν αὐτῷ συμφέρειν, ἦρχε νομίμως τῶν Αἰγυπτίων καὶ μεγάλης ἐτύγχανεν ἀποδοχῆς. κατεστρέψατο δὲ καὶ τὰς ἐν Κύπρῳ πόλεις καὶ πολλὰ τῶν ἱερῶν ἐκόσμησεν ἀναθήμασιν ἀξιολόγοις. βασιλεύσας δ’ ἔτη πέντε πρὸς τοῖς πεντήκοντα κατέστρεψε τὸν βίον καθ’ ὃν χρόνον Καμβύσης ὁ τῶν Περσῶν βασιλεὺς ἐστράτευσεν ἐπὶ τὴν Αἴγυπτον, κατὰ τὸ τρίτον ἔτος τῆς ἑξηκοστῆς καὶ τρίτης Ὀλυμπιάδος, ἣν ἐνίκα στάδιον Παρμενίδης Καμαριναῖος. 69. Ἐπεὶ δὲ τὰς τῶν ἐν Αἰγύπτῳ βασιλέων πράξεις ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων διεληλύθαμεν ἀρκούντως μέχρι τῆς Ἀμάσιδος τελευτῆς, τὰς λοιπὰς ἀναγράψομεν ἐν τοῖς οἰκείοις χρόνοις· περὶ δὲ τῶν νομίμων τῶν κατ’ Αἴγυπτον νῦν διέξιμεν ἐν κεφαλαίοις τά τε παραδοξότατα καὶ τὰ μάλιστα ὠφελῆσαι δυνάμενα τοὺς ἀναγινώσκοντας. πολλὰ γὰρ τῶν παλαιῶν ἐθῶν τῶν γενομένων παρ’ Αἰγυπτίοις οὐ μόνον παρὰ τοῖς ἐγχωρίοις ἀποδοχῆς ἔτυχεν, ἀλλὰ καὶ παρὰ τοῖς Ἕλλησι οὐ μετρίως ἐθαυμάσθη· διόπερ οἱ μέγιστοι τῶν ἐν παιδείᾳ δοξασθέντων ἐφιλοτιμήθησαν εἰς Αἴγυπτον παραβαλεῖν, ἵνα μετάσχωσι τῶν τε νόμων καὶ τῶν ἐπιτηδευμάτων ὡς ἀξιολόγων ὄντων. καίπερ γὰρ τῆς χώρας τὸ παλαιὸν δυσεπιβάτου τοῖς ξένοις οὔσης διὰ τὰς προειρημένας αἰτίας, ὅμως ἔσπευσαν εἰς

222

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Αἰγύπτιος, ἐγκατέλειψε τίς ὁδηγίες πού ἔλαβε γιά συμφιλίωσι καί μάλιστα τούς παρώτρυνε νά ἐμμείνουν στήν ἀποστασία τους, προσεχώρησε σέ αὐτούς καί ἐξελέγη βασιλεύς. 4. Λίγον καιρό ἀργότερα, ὅταν καί οἱ ὑπόλοιποι Αἰγύπτιοι ὅλοι πῆγαν μέ τό μέρος τοῦ Ἀμάσιος, ὁ βασιλεύς στήν ἀδυναμία του ἀναγκάσθηκε νά καταφύγη στούς μισθοφόρους, πού ἀνέρχονταν σέ τριάντα χιλιάδες. 5. Συνήφθη μάχη ἐκ παρατάξεως κοντά στήν κώμη Μάρεια, στήν ὁποία ἐνίκησαν οἱ Αἰγύπτιοι κι’ ὁ Ἀπρίης ἔπεσε ζωντανός στά χέρια τῶν ἐχθρῶν του καί στραγγαλίσθηκε, ἐνῶ ὁ Ἄμασις, ἀφοῦ ἐτακτοποίησε κατά τό συμφέρον του τίς ὑποθέσεις τοῦ βασιλείου, κυβερνοῦσε τούς Αἰγυπτίους σύμφωνα μέ τούς νόμους καί ἦταν γενικῶς ἀποδεκτός. 6. Ὑπέταξε καί τίς πόλεις τῆς Κύπρου καί πολλούς ἀπό τούς ναούς τούς ἐκόσμησε μέ ἀξιόλογα ἀναθήματα. Κι’ ἀφοῦ ἐβασίλευσε ἐπί πενήντα πέντε ἔτη, πέθανε τόν καιρό πού ὁ Καμβύσης, ὁ βασιλεύς τῶν Περσῶν, ἐξεστράτευε ἐναντίον τῆς Αἰγύπτου, τόν τρίτο χρόνο τῆς ἑξηκοστῆς τρίτης Ὀλυμπιάδος, στήν ὁποία ἐνίκησε στόν δρόμο σταδίου ὁ Παρμενίδης ὁ Καμαριναῖος. 69. Ἀφοῦ ἀναπτύξαμε ἀρκετά τήν δρᾶσι τῶν βασιλέων τῆς Αἰγύπτου ἀπό τούς ἀρχαιοτάτους χρόνους ὥς τόν θάνατο τοῦ Ἀμάσιος, τά ὑπόλοιπα γεγονότα θά τά ἀναφέρουμε στήν ἀντίστοιχη χρονολογική τάξι. 2. Τώρα θά περιγράψουμε συνοπτικῶς τά ἔθιμα τῆς Αἰγύπτου, τά πιό παράδοξα καί ὅσα μποροῦν νά ὠφελήσουν τά μέγιστα τούς ἀναγνῶστες. Διότι πολλές ἀπό τίς παλαιές συνήθειες τῶν Αἰγυπτίων ὄχι μόνο ἔγιναν ἀποδεκτές ἀπό τούς σημερινούς κατοίκους τῆς χώρας, ἀλλά προεκάλεσαν τόν μεγάλο θαυμασμό καί τῶν Ἑλλήνων. 3. Γι’ αὐτό οἱ πιό ὀνομαστοί γιά τήν μόρφωσί τους ἐπεζήτησαν μέ θέρμη νά ἐπισκεφθοῦν τήν Αἴγυπτο γιά νά μάθουν τούς νόμους καί τούς θεσμούς τους, πού ἦσαν ἀξιόλογοι. 4. Ἄν καί ἡ χώρα τούς παλαιούς χρόνους ἦταν ἀπλησίαστη ἀπό τούς ξένους γιά τούς λόγους πού ἀναφέραμε, ἐν τούτοις ἔσπευσαν νά τήν ἐπισκεφθοῦν τούς 223

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

7

2

αὐτὴν παραβαλεῖν τῶν μὲν ἀρχαιοτάτων Ὀρφεὺς καὶ ὁ ποιητὴς Ὅμηρος, τῶν δὲ μεταγενεστέρων ἄλλοι τε πλείους καὶ Πυθαγόρας ὁ Σάμιος, ἔτι δὲ Σόλων ὁ νομοθέτης. λέγουσι τοίνυν Αἰγύπτιοι παρ’ αὑτοῖς τήν τε τῶν γραμμάτων εὕρεσιν γενέσθαι καὶ τὴν τῶν ἄστρων παρατήρησιν, πρὸς δὲ τούτοις τά τε κατὰ τὴν γεωμετρίαν θεωρήματα καὶ τῶν τεχνῶν τὰς πλείστας εὑρεθῆναι, νόμους τε τοὺς ἀρίστους τεθῆναι. καὶ τούτων μεγίστην ἀπόδειξίν φασιν εἶναι τὸ τῆς Αἰγύπτου πλείω τῶν ἑπτακοσίων καὶ τετρακισχιλίων ἐτῶν βασιλεῦσαι τοὺς πλείους ἐγγενεῖς καὶ τὴν χώραν εὐδαιμονεστάτην ὑπάρξαι τῆς ἁπάσης οἰκουμένης· ταῦτα γὰρ οὐκ ἄν ποτε γενέσθαι μὴ οὐ τῶν ἀνθρώπων χρωμένων κρατίστοις ἔθεσι καὶ νόμοις καὶ τοῖς κατὰ πᾶσαν παιδείαν ἐπιτηδεύμασιν. ὅσα μὲν οὖν Ἡρόδοτος καί τινες τῶν τὰς Αἰγυπτίων πράξεις συνταξαμένων ἐσχεδιάκασιν, ἑκουσίως προκρίναντες τῆς ἀληθείας τὸ παραδοξολογεῖν καὶ μύθους πλάττειν ψυχαγωγίας ἕνεκα, παρήσομεν, αὐτὰ δὲ τὰ παρὰ τοῖς ἱερεῦσι τοῖς κατ’ Αἴγυπτον ἐν ταῖς ἀναγραφαῖς γεγραμμένα φιλοτίμως ἐξητακότες ἐκθησόμεθα. 70. Πρῶτον μὲν τοίνυν οἱ βασιλεῖς αὐτῶν βίον εἶχον οὐχ ὅμοιον τοῖς ἄλλοις τοῖς ἐν μοναρχικαῖς ἐξουσίαις οὖσι καὶ πάντα πράττουσι κατὰ τὴν ἑαυτῶν προαίρεσιν ἀνυπευθύνως, ἀλλ’ ἦν ἅπαντα τεταγμένα νόμων ἐπιταγαῖς, οὐ μόνον τὰ περὶ τοὺς χρηματισμούς, ἀλλὰ καὶ τὰ περὶ τὴν καθ’ ἡμέραν διαγωγὴν καὶ δίαιταν. περὶ μὲν γὰρ τὴν θεραπείαν αὐτῶν οὐδεὶς ἦν οὔτ’ ἀργυρώνητος οὔτ’ οἰκογενὴς δοῦλος, ἀλλὰ τῶν ἐπιφανεστάτων ἱερέων υἱοὶ πάντες, ὑπὲρ εἴκοσι μὲν ἔτη γεγονότες, πεπαιδευμένοι δὲ κάλλιστα τῶν ὁμοεθνῶν, ἵνα τοὺς ἐπιμελησομένους τοῦ σώματος καὶ πᾶσαν ἡμέραν καὶ νύκτα προσεδρεύοντας ὁ βασιλεὺς ἔχων ἀρίστους μηδὲν ἐπιτηδεύῃ

224

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἀρχαιοτάτους χρόνους ὁ Ὀρφεύς κι’ ὁ ποιητής Ὅμηρος καί μεταγενέστερα πολλοί ἄλλοι μεταξύ τῶν ὁποίων ὁ Πυθαγόρας ὁ Σάμιος κι’ ὁ Σόλων ὁ νομοθέτης. 5. Ἰσχυρίζονται λοιπόν οἱ Αἰγύπτιοι ὅτι αὐτοί πρῶτοι ἀνεκάλυψαν τήν γραφή καί τήν παρατήρησι τῶν ἄστρων, αὐτοί ἀνεκάλυψαν τίς βασικές ἀρχές τῆς γεωμετρίας καί τίς περισσότερες τέχνες κι’ ὅτι ἐθέσπισαν τούς καλύτερους νόμους. 6. Ἡ μεγαλύτερη ἀπόδειξις γιά ὅλα αὐτά, λέγουν, εἶναι τό γεγονός ὅτι ἡ Αἴγυπτος γιά χρονικό διάστημα μεγαλύτερο τῶν 4.700 ἐτῶν κυβερνήθηκε ἀπό βασιλεῖς πού στήν μεγάλη τους πλειονότητα ἦσαν ντόπιοι Αἰγύπτιοι κι’ ἡ χώρα τους ἦταν ἡ πλουσιώτερη τῆς οἰκουμένης. Ὅλα αὐτά θά ἦταν ἀδύνατο νά γίνουν, ἄν οἱ ἄνθρωποι δέν εἶχαν τά καλύτερα ἤθη καί νόμους καί θεσμούς τέτοιους, πού συνέβαλλαν στήν γενική μόρφωσι. 7. Τίς δέ ἱστορίες πού αὐτοσχεδίασε ὁ Ἡρόδοτος καί μερικοί ἄλλοι πού ἔγραψαν ἱστορία τῆς Αἰγύπτου, οἱ ὁποῖοι προτίμησαν τήν παραδοξολογία καί τήν μυθοπλασία ἀπ’ αὐτήν τήν ἀλήθεια, γιά νά ψυχαγωγοῦν τούς ἀναγνῶστες τους, ὅλα αὐτά θά τά παραλείψωμε. Καί θά ἐκθέσουμε μόνο ὅσα ἀναγράφονται στά ἀρχεῖα τῶν ἱερέων τῆς Αἰγύπτου, τά ὁποῖα ἐμελετήσαμε μέ πολλή προσοχή καί ἀκρίβεια. 70. Πρῶτα-πρῶτα ἡ ζωή πού ζοῦσαν οἱ βασιλεῖς τῶν Αἰγυπτίων δέν ἦταν ἴδια μέ τήν ζωή τῶν ἄλλων μοναρχῶν, πού ἔκαμαν τά πάντα σύμφωνα μέ τήν δική τους ἐπιθυμία, χωρίς νά δίδουν λογαριασμό σέ κανένα ἀλλά ὅλες οἱ πράξεις τους ρυθμίζονταν σύμφωνα μέ τίς ἐπιθυμίες τῶν νόμων, ὄχι μόνο ὁ δημόσιος βίος τους, ἀλλά καί ἡ καθημερινή τους ζωή καί ἡ δίαιτά τους. 2. Οἱ ὑπηρέτες τους δέν ἦταν οὔτε ἕνας δοῦλος ἀγορασμένος ἤ γεννημένος στό σπίτι, ἀλλά ὅλοι ἦσαν γυιοί ἱερέων, ἡλικίας ἄνω τῶν εἴκοσι ἐτῶν, κι’ οἱ πιό μορφωμένοι ἀπό τούς συμπατριῶτες τους, ὥστε ὁ βασιλεύς ἔχοντας κοντά του τούς ἀρίστους, νά φροντίζουν γιά τό πρόσωπό του καί νά τοῦ συμπαρίστανται νυχθημερόν, γιά νά μή περιπίπτη στήν φαυλότητα. 225

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

8

φαῦλον· οὐδεὶς γὰρ ἐπὶ πλέον κακίας προβαίνει δυνάστης, ἐὰν μὴ τοὺς ὑπηρετήσοντας ἔχῃ ταῖς ἐπιθυμίαις. διατεταγμέναι δ’ ἦσαν αἵ τε τῆς ἡμέρας καὶ τῆς νυκτὸς ὧραι, καθ’ ἃς ἐκ παντὸς τρόπου καθῆκον ἦν τὸν βασιλέα πράττειν τὸ συντεταγμένον, οὐ τὸ δεδογμένον ἑαυτῷ. ἕωθεν μὲν γὰρ ἐγερθέντα λαβεῖν αὐτὸν ἔδει πρῶτον τὰς πανταχόθεν ἀπεσταλμένας ἐπιστολάς, ἵνα δύνηται πάντα κατὰ τρόπον χρηματίζειν καὶ πράττειν, εἰδὼς ἀκριβῶς ἕκαστα τῶν κατὰ τὴν βασιλείαν συντελουμένων· ἔπειτα λουσάμενον καὶ τοῖς τῆς ἀρχῆς συσσήμοις μετ’ ἐσθῆτος λαμπρᾶς κοσμήσαντα τὸ σῶμα θῦσαι τοῖς θεοῖς. τῷ τε βωμῷ προσαχθέντων τῶν θυμάτων ἔθος ἦν τὸν ἀρχιερέα στάντα πλησίον τοῦ βασιλέως εὔχεσθαι μεγάλῃ τῇ φωνῇ, περιεστῶτος τοῦ πλήθους τῶν Αἰγυπτίων, δοῦναι τήν τε ὑγίειαν καὶ τἄλλα ἀγαθὰ πάντα τῷ βασιλεῖ διατηροῦντι τὰ πρὸς τοὺς ὑποτεταγμένους δίκαια. ἀνθομολογεῖσθαι δ’ ἦν ἀναγκαῖον καὶ τὰς κατὰ μέρος ἀρετὰς αὐτοῦ, λέγοντα διότι πρός τε τοὺς θεοὺς εὐσεβῶς καὶ πρὸς τοὺς ἀνθρώπους ἡμερώτατα διάκειται· ἐγκρατής τε γάρ ἐστι καὶ δίκαιος καὶ μεγαλόψυχος, ἔτι δ’ ἀψευδὴς καὶ μεταδοτικὸς τῶν ἀγαθῶν καὶ καθόλου πάσης ἐπιθυμίας κρείττων, καὶ τὰς μὲν τιμωρίας ἐλάττους τῆς ἀξίας ἐπιτιθεὶς τοῖς ἁμαρτήμασι, τὰς δὲ χάριτας μείζονας τῆς εὐεργεσίας ἀποδιδοὺς τοῖς εὐεργετήσασι. πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα παραπλήσια τούτοις διελθὼν ὁ κατευχόμενος τὸ τελευταῖον ὑπὲρ τῶν ἀγνοουμένων ἀρὰν ἐποιεῖτο, τὸν μὲν βασιλέα τῶν ἐγκλημάτων ἐξαιρούμενος, εἰς δὲ τοὺς ὑπηρετοῦντας καὶ διδάξαντας τὰ φαῦλα καὶ τὴν βλάβην καὶ τὴν τιμωρίαν ἀξιῶν ἀποσκῆψαι. ταῦτα δ’ ἔπραττεν ἅμα μὲν εἰς δεισιδαιμονίαν καὶ θεοφιλῆ βίον τὸν βασιλέα προτρεπόμενος, ἅμα δὲ καὶ κατὰ τρόπον ζῆν ἐθίζων οὐ διὰ

226

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Διότι κανείς βασιλεύς δέν βαδίζει τόσο πολύ τήν ὁδό τῆς κακίας, ἄν δέν ἔχη αὐτούς πού εἶναι πρόθυμοι νά ὑπηρετήσουν τά πάθη του. 3. Καί οἱ ὧρες τῆς ἡμέρας καί τῆς νύκτας ἦσαν γιά τόν βασιλέα προγραμματισμένες κι’ ἔπρεπε τίς ὧρες αὐτές νά ἀσκῆ μέ κάθε τρόπο τά καθήκοντά του, σύμφωνα μέ τόν νόμο καί ὄχι ὅπως ἄρεσε σέ αὐτόν. 4. Ἐπί παραδείγματι, τό πρωΐ ἔπρεπε νά σηκωθῆ ἐνωρίς καί πρῶτος ἀπ’ ὅλους νά διαβάση τίς ἐπιστολές πού ἔρχονταν ἀπό παντοῦ, γιά νά μπορῆ νά ἀσκῆ μέ ἐπιτυχία τό διοικητικό του ἔργο καί νά δρᾶ γνωρίζοντας μέ ἀκρίβεια τήν κατάστασι ἐντός τοῦ βασιλείου. Ἔπειτα ἔπαιρνε τό λουτρό του, ἔντυνε τό σῶμα του μέ τήν λαμπρή στολή του καί μέ τά διάσημα τοῦ ἀξιώματός του καί ἐθυσίαζε στούς θεούς. 5. Ὅταν ἔφερναν τά σφάγια στόν βωμό, ὑπῆρχε συνήθεια ὁ ἀρχιερεύς νά ἵσταται πλησίον τοῦ βασιλέως καί ἐνῶ θά εἶναι γύρω τους συγκεντρωμένος ὁ λαός τῶν Αἰγυπτίων, νά προσεύχεται μέ δυνατή φωνή νά δώση ὁ θεός τήν ὑγεία καί ὅλα τά ἄλλα ἀγαθά στόν βασιλέα, ἐφ’ ὅσον θά σέβεται τά δίκαια τῶν ὑπηκόων του. 6. Κι’ ἔπρεπε νά γίνη μία ἀνοικτή ὁμολογία ὅλων τῶν ἐπί μέρους ἀρετῶν τοῦ βασιλέως ἀπό τόν ἱερέα, ὁ ὁποῖος ἔλεγε ὅτι ὁ βασιλεύς ἦταν εὐσεβής πρός τούς θεούς καί καλωσυνάτος πρός τούς ἀνθρώπους. Ὅτι εἶναι ἐγκρατής καί δίκαιος καί μεγαλόψυχος, κι’ ἀκόμα φιλαλήθης καί γενναιόδωρος καί γενικά ἀνώτερος ἀπό κάθε ἐπιθυμία καί ἐπιβάλλει ποινές κατώτερες ἀπό τό βάρος τῶν ἀδικημάτων καί ἀνταποδίδει στούς εὐεργέτες του μεγαλύτερη εὐεργεσία. 7. Καί ἀφοῦ ἀνέφερε καί πολλά ἄλλα παρόμοια ὁ ἱερεύς, ἔκλεινε τίς εὐχές του μέ μία κατάρα γιά τά σφάλματα ἀπαλλάσσοντας ἀπό κάθε εὐθύνη τόν βασιλέα καί ζητῶντας νά πέση ἡ ζημία ἀπό τά σφάλματα καί ἡ τιμωρία πάνω σέ αὐτούς πού ὑπηρετοῦσαν τόν βασιλέα καί ἔκαναν κακές εἰσηγήσεις. 8. Ὅλα αὐτά ἀποσκοποῦσαν νά τονώσουν τό θρησκευτικό αἴσθημα τοῦ βασιλέως καί νά διάγη θεάρεστο βίο καί ταυτοχρόνως νά τόν συνηθίσουν σ’ ἕνα ἰδιαίτερο 227

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

9

10

11

12

2

3

πικρᾶς νουθετήσεως, ἀλλὰ δι’ ἐπαίνων κεχαρισμένων καὶ πρὸς ἀρετὴν μάλιστ’ ἀνηκόντων. μετὰ δὲ ταῦτα τοῦ βασιλέως ἱεροσκοπησαμένου μόσχῳ καὶ καλλιερήσαντος, ὁ μὲν ἱερογραμματεὺς παρανεγίνωσκέ τινας συμβουλίας συμφερούσας καὶ πράξεις ἐκ τῶν ἱερῶν βίβλων τῶν ἐπιφανεστάτων ἀνδρῶν, ὅπως ὁ τῶν ὅλων τὴν ἡγεμονίαν ἔχων τὰς καλλίστας προαιρέσεις τῇ διανοίᾳ θεωρήσας οὕτω πρὸς τὴν τεταγμένην τῶν κατὰ μέρος τρέπηται διοίκησιν. οὐ γὰρ μόνον τοῦ χρηματίζειν ἢ κρίνειν ἦν καιρὸς ὡρισμένος, ἀλλὰ καὶ τοῦ περιπατῆσαι καὶ λούσασθαι καὶ κοιμηθῆναι μετὰ τῆς γυναικὸς καὶ καθόλου τῶν κατὰ τὸν βίον πραττομένων ἁπάντων. τροφαῖς δ’ ἔθος ἦν αὐτοῖς ἁπαλαῖς χρῆσθαι, κρέα μὲν μόσχων καὶ χηνῶν μόνων προσφερομένους, οἴνου δὲ τακτόν τι μέτρον πίνοντας μὴ δυνάμενον πλησμονὴν ἄκαιρον ἢ μέθην περιποιῆσαι. καθόλου δὲ τὰ περὶ τὴν δίαιταν οὕτως ὑπῆρχε συμμέτρως διατεταγμένα ὥστε δοκεῖν μὴ νομοθέτην, ἀλλὰ τὸν ἄριστον τῶν ἰατρῶν συντεταχέναι τῆς ὑγιείας στοχαζόμενον. 71. Παραδόξου δ’ εἶναι δοκοῦντος τοῦ μὴ πᾶσαν ἔχειν ἐξουσίαν τὸν βασιλέα τῆς καθ’ ἡμέραν τροφῆς, πολλῷ θαυμασιώτερον ἦν τὸ μήτε δικάζειν μήτε χρηματίζειν τὸ τυχὸν αὐτοῖς ἐξεῖναι, μηδὲ τιμωρήσασθαι μηδένα δι’ ὕβριν ἢ διὰ θυμὸν ἤ τινα ἄλλην αἰτίαν ἄδικον, ἀλλὰ καθάπερ οἱ περὶ ἑκάστων κείμενοι νόμοι προσέταττον. ταῦτα δὲ κατὰ τὸ ἔθος πράττοντες οὐχ ὅπως ἠγανάκτουν ἢ προσέκοπτον ταῖς ψυχαῖς, ἀλλὰ τοὐναντίον ἡγοῦντο ἑαυτοὺς ζῆν βίον μακαριώτατον· τοὺς μὲν γὰρ ἄλλους ἀνθρώπους ἐνόμιζον ἀλογίστως τοῖς φυσικοῖς πάθεσι χαριζομένους πολλὰ πράττειν τῶν φερόντων

228

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τρόπο ἀγωγῆς ὄχι μέ πικρές νουθεσίες, ἀλλά μέ ἐπαίνους πού ἦσαν εὐχάριστοι καί πιό συντελεστικοί τῆς ἀρετῆς. 9. Ὕστερα ἀπ’ αὐτά, ὅταν ὁ βασιλεύς μαντευόταν ἀπό τήν ἐξέτασι τῶν σπλάγχνων ἑνός μόσχου κι’ εὕρισκε τούς οἰωνούς αἰσίους, ὁ ἱερογραμματεύς ἐδιάβαζε μπροστά στήν σύναξι ἀπό τά ἱερά βιβλία ὡρισμένες ἐποικοδομητικές συμβουλές καί πράξεις ἐπιφανῶν ἀνδρῶν, ὥστε ὁ ἀνώτατος ἄρχων ἀφοῦ ἐπεξεργασθῆ στό μυαλό του τίς ἄριστες γενικές ἀρχές, νά κατορθώση νά τίς ἐφαρμόση στά μερικώτερα θέματα, κατά τήν ἄσκησι τοῦ διοικητικοῦ του ἔργου. 10. Διότι ἦταν ὡρισμένος ὁ χρόνος ὄχι μόνο τῶν συνεργασιῶν του γιά τήν διοίκησι τοῦ κράτους ἤ τῆς ἀπονομῆς τῆς δικαιοσύνης, ἀλλά καί τοῦ περιπάτου καί τοῦ λουτροῦ καί τοῦ ὕπνου μέ τήν γυναῖκα του καί γενικά ὅλης τῆς ζωῆς του. 11. Ὑπῆρχε συνήθεια οἱ βασιλεῖς νά τρώγουν λεπτές τροφές, κρέας μόνο μοσχαριοῦ ἤ χήνας, ἔπιναν μετρημένο κρασί, τόσο πού νά μήν εἶναι ἱκανό νά τούς προκαλέση ἀδικαιολόγητο κόρο ἤ μέθη. 12. Γενικῶς, ἡ ὅλη δίαιτα τοῦ βασιλέως ἦταν ρυθμισμένη μέ τόσο μέτρο, ὥστε νομίζεις ὅτι θεσπίσθηκε ὄχι ἀπό νομοθέτη, ἀλλά ἀπό τόν καλύτερο ἰατρό μέ κριτήριο τήν ὑγεία. 71. Ἄν φαίνεται ὅτι εἶναι παράδοξο νά μήν ἔχη ὁ βασιλεύς τόν πλήρη ἔλεγχο τῆς καθημερινῆς του δίαιτας, περισσότερο παράδοξο ἦταν τό γεγονός ὅτι οἱ βασιλεῖς δέν εἶχαν τήν ἐξουσία οὔτε νά δικάζουν ἤ νά διεκπεραιώνουν καμμία ὑπόθεσι στήν τύχη οὔτε νά τιμωροῦν κανένα γιά ἀπρέπεια ἤ γιά θυμό ἤ γιά κάποια ἄλλη ἄδικη αἰτία, ἀλλά μόνο σύμφωνα μέ τούς κειμένους νόμους γιά κάθε περίπτωσι. 2. Καί ἀκολουθῶντας τήν ἐπιταγή τῆς συνήθειας σέ ὅλες αὐτές τίς ὑποθέσεις, δέν ἀγανακτοῦσαν οὔτε αἰσθάνονταν ὅτι θιγόταν ὁ ἐγωϊσμός τους, ἀπεναντίας μάλιστα εἶχαν τό αἴσθημα ὅτι περνοῦσαν μία ζωή εὐτυχισμένη. 3. Διότι ἐπίστευαν ὅτι οἱ ἄλλοι ἄνθρωποι παρασυρόμενοι ἀπό τά φυσικά πάθη τους ἔκαναν πολλές πράξεις πού προκαλοῦσαν βλάβες καί κινδύνους καί πολλές φορές μερικοί, πού 229

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

2

βλάβας ἢ κινδύνους, καὶ πολλάκις ἐνίους εἰδότας ὅτι μέλλουσιν ἁμαρτάνειν μηδὲν ἧττον πράττειν τὰ φαῦλα κατισχυομένους ὑπ’ ἔρωτος ἢ μίσους ἤ τινος ἑτέρου πάθους, ἑαυτοὺς δ’ ἐζηλωκότας βίον τὸν ὑπὸ τῶν φρονιμωτάτων ἀνδρῶν προκεκριμένον ἐλαχίστοις περιπίπτειν ἀγνοήμασι. τοιαύτῃ δὲ χρωμένων τῶν βασιλέων δικαιοσύνῃ πρὸς τοὺς ὑποτεταγμένους, τὰ πλήθη ταῖς εἰς τοὺς ἡγουμένους εὐνοίαις πᾶσαν συγγενικὴν φιλοστοργίαν ὑπερεβάλλετο· οὐ γὰρ μόνον τὸ σύστημα τῶν ἱερέων, ἀλλὰ καὶ συλλήβδην ἅπαντες οἱ κατ’ Αἴγυπτον οὐχ οὕτω γυναικῶν καὶ τέκνων καὶ τῶν ἄλλων τῶν ὑπαρχόντων αὐτοῖς ἀγαθῶν ἐφρόντιζον ὡς τῆς τῶν βασιλέων ἀσφαλείας. τοιγαροῦν πλεῖστον μὲν χρόνον τῶν μνημονευομένων βασιλέων πολιτικὴν κατάστασιν ἐτήρησαν, εὐδαιμονέστατον δὲ βίον ἔχοντες διετέλεσαν, ἕως ἔμεινεν ἡ προειρημένη τῶν νόμων σύνταξις, πρὸς δὲ τούτοις ἐθνῶν τε πλείστων ἐπεκράτησαν καὶ μεγίστους πλούτους ἔσχον, καὶ τὰς μὲν χώρας ἔργοις καὶ κατασκευάσμασιν ἀνυπερβλήτοις, τὰς δὲ πόλεις ἀναθήμασι πολυτελέσι καὶ παντοίοις ἐκόσμησαν. 72. Καὶ τὰ μετὰ τὴν τελευτὴν δὲ γινόμενα τῶν βασιλέων παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις οὐ μικρὰν ἀπόδειξιν εἶχε τῆς τοῦ πλήθους εὐνοίας εἰς τοὺς ἡγουμένους· εἰς ἀνεπαίσθητον γὰρ χάριν ἡ τιμὴ τιθεμένη μαρτυρία ἀνόθευτον περιεῖχε τῆς ἀληθείας. ὁπότε γὰρ ἐκλείποι τις τὸν βίον τῶν βασιλέων, πάντες οἱ κατὰ τὴν Αἴγυπτον κοινὸν ἀνῃροῦντο πένθος, καὶ τὰς μὲν ἐσθῆτας κατερρήττοντο, τὰ δ’ ἱερὰ συνέκλειον καὶ τὰς θυσίας ἐπεῖχον καὶ τὰς ἑορτὰς οὐκ ἦγον ἐφ’ ἡμέρας ἑβδομήκοντα καὶ δύο· καταπεπλασμένοι δὲ τὰς κεφαλὰς πηλῷ καὶ περιεζωσμένοι σινδόνας ὑποκάτω τῶν μαστῶν ὁμοίως ἄνδρες καὶ γυναῖκες περιῇσαν ἀθροισθέντες κατὰ διακοσίους ἢ τριακοσίους, καὶ τὸν μὲν θρῆνον ἐν ῥυθμῷ μετ’ ᾠδῆς ποιούμενοι δὶς τῆς ἡμέρας ἐτίμων ἐγκωμίοις, ἀνακαλούμενοι τὴν ἀρετὴν τοῦ τετελευτη-

230

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ξέρουν ὅτι πρόκειται νά διαπράξουν κάτι τό ἄδικο, παρ’ ὅλα αὐτά ξεπέφτουν σέ ταπεινές πράξεις κυριαρχημένοι ἀπό τόν ἔρωτα ἤ τό μῖσος ἤ ἀπό κάποιο ἄλλο πάθος. Ἐνῶ αὐτοί πού ἔχουν διαμορφώσει ἕνα τρόπο ζωῆς, πού τόν ἔχουν προκρίνει οἱ σοφώτεροι τῶν ἀνθρώπων, πέφτουν σέ ἐλάχιστα σφάλματα. 4. Ἀκολουθῶντας λοιπόν οἱ βασιλεῖς αὐτήν τήν τακτική τῆς δικαιοσύνης ἀπέναντι στούς ὑπηκόους τους, κατώρθωναν ὥστε ὁ λαός νά τούς δείχνη ἀγάπη μεγαλύτερη κι’ ἀπό τήν ἀγάπη πρός τούς συγγενεῖς. Διότι ὄχι μόνο ἡ τάξις τῶν ἱερέων, ἀλλά γενικά ὅλοι οἱ Αἰγύπτιοι δέν ἐφρόντιζαν τόσο γιά τίς γυναῖκες καί τά παιδιά τους καί γιά τά ὑπάρχοντά τους, ὅσο γιά τήν ἀσφάλεια τῶν βασιλέων. 5. Γι’ αὐτό τόν περισσότερο χρόνο πού καλύπτεται ἀπό τήν ἐξουσία βασιλέων πού μνημονεύονται, διετήρησαν μία πολιτική κυβέρνησι καί ἐπέρασαν τήν ζωή τους εὐτυχισμένοι, ὅσο ἴσχυε τό σύστημα τῶν νόμων πού περιγράψαμε. Κι’ ἐπί πλέον κατέκτησαν πολλά ἔθνη καί συγκέντρωσαν μεγάλα πλούτη καί ἐκόσμησαν τήν χώρα τους μέ ἀνυπέρβλητα μνημεῖα καί οἰκοδομήματα καί τίς πόλεις μέ παντός εἴδους πολυτελῆ ἀφιερώματα. 72. Κι’ οἱ τελετές πού ἀκολουθοῦσαν τόν θάνατο ἑνός βασιλέως στήν Αἴγυπτο ἀποτελοῦν ὄχι μικρή ἀπόδειξι τῆς ἀγάπης τοῦ λαοῦ πρός τούς ἡγέτες τους. Διότι τό γεγονός ὅτι ἡ τιμή αὐτή ἀπονέμεται σέ ἕνα πού δέν ἔχει πλέον αἴσθησι αὐτῆς, ἀποτελεῖ μία αὐθεντική ἀπόδειξι τῆς ἀλήθειας. 2. Ὅταν δηλαδή πέθαινε ἕνας βασιλεύς, ὅλοι οἱ Αἰγύπτιοι εἶχαν ἐθνικό πένθος, ἔσχιζαν τά ροῦχα τους, ἔκλειναν τούς ναούς, σταματοῦσαν τίς θυσίες καί δέν τελοῦσαν ἑορτές ἐπί ἑβδομήντα δύο ἡμέρες. Κι’ ἀλείφοντας τά κεφάλια τους μέ πηλό καί ζωσμένοι μέ σεντόνια κάτω ἀπό τούς μαστούς, τό ἴδιο ἄνδρες καί γυναῖκες, περιφέρονταν ὁμαδικῶς ἀπό διακόσια ἤ τριακόσια ἄτομα καί δύο φορές τήν ἡμέρα μοιρολογοῦσαν στόν ρυθμό τραγουδιοῦ καί τιμοῦσαν μέ ἐγκώμια τόν πεθαμένο διατρανώνοντας τίς ἀρετές 231

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

κότος, τροφὴν δ’ οὔτε τὴν ἀπὸ τῶν ἐμψύχων οὔτε τὴν ἀπὸ τοῦ πυροῦ προσεφέροντο, τοῦ τε οἴνου καὶ πάσης πολυτελείας ἀπείχοντο. οὐδεὶς δ’ ἂν οὔτε λουτροῖς οὔτ’ ἀλείμμασιν οὔτε στρωμναῖς προείλετο χρῆσθαι, οὐ μὴν οὐδὲ πρὸς τὰ ἀφροδίσια προσελθεῖν ἂν ἐτόλμησεν, ἀλλὰ καθάπερ ἀγαπητοῦ τέκνου τελευτήσαντος ἕκαστος περιώδυνος γινόμενος ἐπένθει τὰς εἰρημένας ἡμέρας. ἐν δὲ τούτῳ τῷ χρόνῳ τὰ πρὸς ταφὴν λαμπρῶς παρεσκευασμένοι, καὶ τῇ τελευταίᾳ τῶν ἡμερῶν θέντες τὴν τὸ σῶμα ἔχουσαν λάρνακα πρὸ τῆς εἰς τὸν τάφον εἰσόδου, προετίθεσαν κατὰ νόμον τῷ τετελευτηκότι κριτήριον τῶν ἐν τῷ βίῳ πραχθέντων. δοθείσης δ’ ἐξουσίας τῷ βουλομένῳ κατηγορεῖν, οἱ μὲν ἱερεῖς ἐνεκωμίαζον ἕκαστα τῶν καλῶς αὐτῷ πραχθέντων διεξιόντες, αἱ δὲ πρὸς τὴν ἐκφορὰν συνηγμέναι μυριάδες τῶν ὄχλων ἀκούουσαι συνεπευφήμουν, εἰ τύχοι καλῶς βεβιωκώς, εἰ δὲ μή, τοὐναντίον ἐθορύβουν. καὶ πολλοὶ τῶν βασιλέων διὰ τὴν τοῦ πλήθους ἐναντίωσιν ἀπεστερήθησαν τῆς ἐμφανοῦς καὶ νομίμου ταφῆς· διὸ καὶ συνέβαινε τοὺς τὴν βασιλείαν διαδεχομένους μὴ μόνο διὰ τὰς ἄρτι ῥηθείσας αἰτίας δικαιοπραγεῖν, ἀλλὰ καὶ διὰ τὸν φόβον τῆς μετὰ τὴν τελευτὴν ἐσομένης ὕβρεώς τε τοῦ σώματος καὶ βλασφημίας εἰς ἅπαντα τὸν αἰῶνα. τῶν μὲν οὖν περὶ τοὺς ἀρχαίους βασιλεῖς νομίμων τὰ μέγιστα ταῦτ’ ἔστιν. 73. Τῆς Αἰγύπτου δὲ πάσης εἰς πλείω μέρη διῃρημένης, ὧν ἕκα-

του. Καί δέν ἔτρωγαν τό κρέας ἀπό κανένα ζωντανό οὔτε ἔπαιρναν καμμία τροφή καμωμένη ἀπό σιτάρι καί εἶχαν ἀποχή ἀπό τό κρασί κι’ ἀπό κάθε εἴδους πολυτέλεια. 3. Καί κανείς δέν σκέφθηκε στήν διάρκεια τοῦ πένθους νά κάνη λουτρό ἤ ν’ ἀλειφθῆ μέ ἀρώματα ἤ νά χρησιμοποιῆ μαλακά στρώματα οὔτε ἐτόλμησε νά ἐπιδοθῆ στήν σεξουαλική ἀπόλαυσι ἀλλά καθένας μέ ὀδύνη πενθοῦσε τίς ἡμέρες αὐτές σάν νά εἶχε πεθάνει τό ἀγαπημένο του παιδί. 4. Στήν διάρκεια αὐτοῦ τοῦ χρόνου ἔκαναν λαμπρές προετοιμασίες γιά τήν ταφή καί τήν τελευταία ἡμέρα τοποθετοῦσαν τήν λάρνακα μέ τό σῶμα τοῦ νεκροῦ μπροστά στήν εἴσοδο τοῦ τάφου καί σύμφωνα μέ τόν νόμο ἔστηναν ἕνα δικαστήριο γιά τίς πράξεις τοῦ νεκροῦ, ὅταν ζοῦσε. 5. Καί, καθώς εἶχε δοθῆ ἡ ἄδεια στόν καθένα πού ἤθελε νά κατηγορήση, οἱ ἱερεῖς ἐγκωμίαζαν ὅλες τίς καλές του πράξεις, τήν μία μετά τήν ἄλλη, ἐνῶ οἱ μυριάδες τοῦ λαοῦ πού ἦταν συγκεντρωμένος γιά τήν ἐκφορά, ἀκούοντας ἐπεδοκίμαζαν κι’ αὐτοί, ἄν ὁ βασιλεύς εἶχε ζήσει μία ἄξια ζωή, ἀλλιῶς ἤγειραν μία βοή ἀποδοκιμασίας. 6. Καί πολλοί βασιλεῖς ἀπεστερήθησαν τῆς δημοσίας καί καθιερωμένης ταφῆς λόγῳ τῆς ἐναντιώσεως τοῦ λαοῦ. Γι’ αὐτό καί συνέβαινε, ὅσοι ἀνῆλθαν στόν θρόνο, νά φέρωνται μέ δικαιοσύνη ὄχι μόνο γιά τούς λόγους πού ἀναπτύξαμε παραπάνω, ἀλλά κι’ ἀπό τόν φόβο τῆς κακομεταχειρίσεως τοῦ σώματός τους μετά θάνατον καί τῆς αἰώνιας λοιδορίας. Αὐτές εἶναι οἱ πιό ἐνδιαφέρουσες συνήθειες τῶν Αἰγυπτίων σχετικά μέ τούς ἀρχαίους βασιλεῖς. 73. Ἡ Αἴγυπτος ὁλόκληρη εἶναι χωρισμένη95 σέ πολλά δια-

95. Ἡ ἀρχαία Αἴγυπτος περιελάμβανε δύο μεγάλες περιοχές, τήν Ἄνω ἤ Ἀνωτέρα Αἴγυπτο καί τήν Κάτω Αἴγυπτο. Ἔφθανε ὥς τά νότια, μέχρι τήν Νουβία, νοτίως τῆς Συήνης, ὅπου ἐπί τῶν ὁρίων τῶν δύο χωρῶν –Αἰγύπτου καί Νουβίας– ὑπῆρχε ἡ πόλις Παρεμβολή, στήν ὁποία ἐπί Ἑλλήνων βασιλέων ἀλλά καί ἐπί Φαραώ ὑπῆρχε ἰσχυρό στρατιωτικό σῶμα πρός διαφύλαξι τῶν συνόρων. Ἡ Ἄνω Αἴγυπτος –δηλαδή τό Νότιο καί κεντρικό τμῆμα τῆς χώρας– διηρεῖτο σέ δύο

μέρη, τήν Θηβαΐδα, πού περιελάμβανε δέκα Νομούς καί τήν Μεσαία Αἴγυπτο, πού περιελάμβανε δέκα ἕξι Νομούς. Οἱ Ἕλληνες καί Λατῖνοι γεωγράφοι στό τμῆμα πού ὀνομάζουν Θηβαΐδα καί Ἑπτάνομο τάσσουν εἴκοσι τέσσερεις Νομούς. Ἡ Κάτω Αἴγυπτος ἄρχιζε ἀπό τά Νότια, λίγο πιό πάνω ἀπό τήν κορυφή τοῦ Δέλτα, ἐκεῖ ὅπου ὁ Νεῖλος διαιρεῖται στούς δύο βασικούς ἐξωτερικούς βραχίονες πού σχηματίζουν τό Δέλτα.

3

4

5

6

232

233

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

στον κατὰ τὴν Ἑλληνικὴν διάλεκτον ὀνομάζεται νομός, ἐφ’ ἑκάστῳ τέτακται νομάρχης ὁ τὴν ἁπάντων ἔχων ἐπιμέλειάν τε καὶ φροντίδα. τῆς δὲ χώρας ἁπάσης εἰς τρία μέρη διῃρημένης τὴν μὲν πρώτην ἔχει μερίδα τὸ σύστημα τῶν ἱερέων, μεγίστης ἐντροπῆς τυγχάνον παρὰ τοῖς ἐγχωρίοις διά τε τὴν εἰς τοὺς θεοὺς ἐπιμέλειαν καὶ διὰ τὸ πλείστην σύνεσιν τοὺς ἄνδρας τούτους ἐκ παιδείας εἰσφέρεσθαι. ἐκ δὲ τούτων τῶν προσόδων τάς τε θυσίας ἁπάσας τὰς κατ’ Αἴγυπτον συντελοῦσι καὶ τοὺς ὑπηρέτας τρέφουσι καὶ ταῖς ἰδίαις χρείαις χορηγοῦσιν· οὔτε γὰρ τὰς τῶν θεῶν τιμὰς ᾤοντο δεῖν ἀλλάττειν, ἀλλ’ ὑπό τε τῶν αὐτῶν ἀεὶ καὶ παραπλησίως συντελεῖσθαι, οὔτε τοὺς πάντων προβουλευομένους ἐνδεεῖς εἶναι τῶν ἀναγκαίων. καθόλου γὰρ περὶ τῶν μεγίστων οὗτοι προβουλευόμενοι συνδιατρίβουσι τῷ βασιλεῖ, τῶν μὲν συνεργοί, τῶν δὲ εἰσηγηταὶ καὶ διδάσκαλοι γινόμενοι, καὶ διὰ μὲν τῆς ἀστρολογίας καὶ τῆς ἱεροσκοπίας τὰ μέλλοντα προσημαίνοντες, ἐκ δὲ τῶν ἐν ταῖς ἱεραῖς βίβλοις ἀναγεγραμμένων πράξεων τὰς ὠφελῆσαι δυναμένας παραναγινώσκοντες. οὐ γάρ, ὥσπερ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν, εἷς ἀνὴρ ἢ μία γυνὴ τὴν ἱερωσύνην παρείληφεν, ἀλλὰ πολλοὶ περὶ τὰς τῶν θεῶν θυσίας καὶ τιμὰς διατρίβουσι, καὶ τοῖς ἐκγόνοις τὴν ὁμοίαν τοῦ βίου προαίρεσιν παραδιδόασιν. εἰσὶ δὲ οὗτοι πάντων τε ἀτελεῖς καὶ δευτερεύοντες μετὰ τὸν βασιλέα ταῖς τε δόξαις καὶ ταῖς ἐξουσίαις. τὴν δὲ δευτέραν μοῖραν οἱ βασιλεῖς παρειλήφασιν εἰς προσόδους, ἀφ’ ὧν εἴς τε τοὺς πολέμους χορηγοῦσι καὶ τὴν περὶ αὑτοὺς λαμπρότητα διαφυλάττουσι, καὶ τοὺς μὲν ἀνδραγαθήσαντας δω-

234

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

μερίσματα, πού καθένα στήν Ἑλληνική γλῶσσα ὀνομάζεται νομός. Ἐπί κεφαλῆς ἑκάστου νομοῦ εἶναι διωρισμένος ἕνας νομάρχης, πού ἔχει τήν εὐθύνη γιά ὅλες τίς ὑποθέσεις τοῦ νομοῦ. 2. Ἐξ ἄλλου ὁλόκληρη ἡ χώρα διαιρεῖται σέ τρία μέρη κι’ ἀπ’ αὐτά τό πρῶτο ἀνήκει στήν τάξι τῶν ἱερέων, ἀπέναντι στούς ὁποίους οἱ ντόπιοι τρέφουν μεγάλο σεβασμό, ἐπειδή οἱ ἄνθρωποι αὐτοί εἶναι ἐπιφορτισμένοι μέ τήν λατρεία τῶν θεῶν, ἀλλά καί διότι μέ τήν μόρφωσί τους ἀσκοῦν μεγάλη πνευματική ἐπίδρασι. 3. Μέ τά εἰσοδήματα ἀπό τό μέρος αὐτό, πού ἀνήκει στούς ἱερεῖς, τελοῦν ὅλες τίς θυσίες στήν Αἴγυπτο καί τρέφουν τούς ὑπηρέτες καί ἱκανοποιοῦν τίς δικές τους ἀνάγκες. Διότι πάντα ἐπίστευαν ὅτι δέν πρέπει ν’ἀλλάξη τίποτε ἀπό τήν λατρεία τῶν θεῶν, ἀλλά πρέπει αὐτή νά γίνεται ἀπό τούς ἴδιους πάντα ἀνθρώπους καί πάντα κατά τόν ἴδιον τρόπο, οὔτε νά στεροῦνται τῶν ἀναγκαίων οἱ ἄνθρωποι πού στοχάζονται γιά λογαριασμό ὅλων. 4. Γενικῶς, οἱ ἱερεῖς σκέπτονται γιά τά σοβαρώτερα θέματα, γι’ αὐτό εὑρίσκονται πάντα στό πλευρό τοῦ βασιλέως καί σέ ἄλλα θέματα εἶναι συνεργάτες του, σέ ἄλλα εἶναι εἰσηγητές καί δάσκαλοί του καί μέ τήν γνῶσι τῆς ἀστρολογίας καί τῆς μαντικῆς προλέγουν τά μέλλοντα καί διαβάζουν στόν βασιλέα ἀπό τά ἱερά βιβλία ἀποσπάσματα, πού ἀναφέρονται σέ πράξεις πού μποροῦν νά τόν ὠφελήσουν. 5. Διότι μέ τούς Αἰγυπτίους δέν συμβαίνει τό ἴδιο πού συμβαίνει μέ τούς Ἕλληνες, ὅπου ἕνας ἄνδρας ἤ μία γυναῖκα ἀσκεῖ τήν ἱερωσύνη, ἀλλά ἀπασχολοῦνται πολλοί μέ τίς θυσίες τῶν θεῶν καί τήν λατρεία τους καί παραδίδουν στούς ἀπογόνους τους τό ἴδιο ἰδανικό τῆς ζωῆς. Οἱ ἱερεῖς εἶναι ἀπαλλαγμένοι ἀπό κάθε φόρο κι’ ἔρχονται δεύτεροι μετά τόν βασιλέα στό κῦρος καί στήν δύναμι. 6. Τό δεύτερο μέρος τῆς χώρας ἀνήκει στούς βασιλεῖς γιά τά ἔσοδά τους, μέ τά ὁποῖα δαπανοῦν γιά τούς πολέμους καί διατηροῦν τήν λαμπρότητα τῆς αὐλῆς καί τιμοῦν μέ δῶρα, κατά

235

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

7

8

9

2

ρεαῖς κατὰ τὴν ἀξίαν τιμῶσι, τοὺς δ’ ἰδιώτας διὰ τὴν ἐκ τούτων εὐπορίαν οὐ βαπτίζουσι ταῖς εἰσφοραῖς. τὴν δὲ μερίδα τὴν τελευταίαν ἔχουσιν οἱ μάχιμοι καλούμενοι καὶ πρὸς τὰς λειτουργίας τὰς εἰς τὴν στρατείαν ὑπακούοντες, ἵν’ οἱ κινδυνεύοντες εὐνούστατοι τῇ χώρᾳ διὰ τὴν κληρουχίαν ὄντες προθύμως ἐπιδέχωνται τὰ συμβαίνοντα κατὰ τοὺς πολέμους δεινά. ἄτοπον γὰρ ἦν τὴν μὲν τῶν ἁπάντων σωτηρίαν τούτοις ἐπιτρέπειν, ὑπὲρ οὗ δὲ ἀγωνιοῦνται μηδὲν αὐτοῖς ὑπάρχειν κατὰ τὴν χώραν σπουδῆς ἄξιον· τὸ δὲ μέγιστον, εὐπορουμένους αὐτοὺς ῥᾳδίως τεκνοποιήσειν, καὶ διὰ τοῦτο τὴν πολυανθρωπίαν κατασκευάσειν, ὥστε μὴ προσδεῖσθαι ξενικῆς δυνάμεως τὴν χώραν. ὁμοίως δ’ οὗτοι τὴν τάξιν ταύτην ἐκ προγόνων διαδεχόμενοι ταῖς μὲν τῶν πατέρων ἀνδραγαθίαις προτρέπονται πρὸς τὴν ἀνδρείαν, ἐκ παίδων δὲ ζηλωταὶ γινόμενοι τῶν πολεμικῶν ἔργων ἀνίκητοι ταῖς τόλμαις καὶ ταῖς ἐμπειρίαις ἀποβαίνουσιν. 74. Ἔστι δ’ ἕτερα συντάγματα τῆς πολιτείας τρία, τό τε τῶν νομέων καὶ τὸ τῶν γεωργῶν, ἔτι δὲ τὸ τῶν τεχνιτῶν. οἱ μὲν οὖν γεωργοὶ μικροῦ τινος τὴν καρποφόρον γῆν τὴν παρὰ τοῦ βασιλέως καὶ τῶν ἱερέων καὶ τῶν μαχίμων μισθούμενοι διατελοῦσι τὸν πάντα χρόνον περὶ τὴν ἐργασίαν ὄντες τῆς χώρας· ἐκ νηπίου δὲ συντρεφόμενοι ταῖς γεωργικαῖς ἐπιμελείαις πολὺ προέχουσι τῶν παρὰ τοῖς ἄλλοις ἔθνεσι γεωργῶν ταῖς ἐμπειρίαις· καὶ γὰρ τὴν τῆς γῆς φύσιν καὶ τὴν τῶν ὑδάτων ἐπίρρυσιν, ἔτι δὲ τοὺς καιροὺς τοῦ τε σπόρου καὶ τοῦ θερισμοῦ καὶ τῆς ἄλλης τῶν καρπῶν συγκομιδῆς ἀκριβέστατα πάντων γινώσκουσι, τὰ μὲν ἐκ τῆς τῶν προγόνων παρατηρήσεως μα-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τήν ἀξία τους, αὐτούς πού ἀνδραγάθησαν, ἐνῶ ἀπό τό ἄλλο μέρος χάρις σέ αὐτούς τούς πόρους δέν ἐπιβαρύνουν τούς πολῖτες μέ εἰσφορές. 7. Τό τρίτο καί τελευταῖο μέρος τό ἔχουν οἱ πολεμιστές, πού εἶναι ἐπιφορτισμένοι μέ ὅλα τά στρατιωτικά καθήκοντα, ὥστε αὐτοί πού διακινδυνεύουν τήν ζωή τους νά εἶναι ἀφωσιωμένοι στήν χώρα τους, ὅπου κατέχουν δικό τους κλῆρο, καί νά ὑπομένουν πρόθυμα τά δεινά τοῦ πολέμου. 8. Διότι θά ἦταν ἄτοπο νά ἀναθέτουν σέ αὐτούς τούς ἀνθρώπους τήν σωτηρία ὅλων καί νά μήν ὑπάρχη τίποτε ἄξιο λόγου δικό τους σέ αὐτήν τήν χώρα, πού νά διεγείρη τό μαχητικό τους μένος. Καί τό σπουδαιότερο, ἄν αὐτοί εὐποροῦν, θά γεννήσουν μέ προθυμία παιδιά καί θά κάνουν τήν χώρα πολυάνθρωπη, ὥστε νά μήν ἔχη ἀνάγκη νά καλῆ μισθοφορικές δυνάμεις. 9. Καί αὐτοί ἐπίσης ἀποτελοῦν μία τάξι κληρονομική, ὥστε οἱ πολεμιστές νά παροτρύνωνται στήν ἀνδρεία ἀπό τίς ἀνδραγαθίες τῶν πατέρων τους καί σπουδάζοντας μέ ζῆλο τά πολεμικά ἔργα ἀπό τήν παιδική τους ἡλικία νά ἀποβαίνουν ἀνίκητοι χάρις στήν τόλμη τους καί τήν γνῶσι96. 74. Ὑπάρχουν τρεῖς ἄλλες τάξεις τῶν ἐλευθέρων πολιτῶν καί συγκεκριμένα οἱ κτηνοτρόφοι, οἱ γεωργοί καί οἰ τεχνῖτες. Οἱ γεωργοί μισθώνουν μέ ὅρους μετριοπαθεῖς τήν καλλιεργήσιμη γῆ, πού ἔχουν ὁ βασιλεύς, οἱ ἱερεῖς κι’ οἱ πολεμιστές, καί περνοῦν ὅλον τόν καιρό τους μέ τήν καλλιέργεια τῆς γῆς. Κι’ ὅπως ἀπό τήν νηπιακή τους ἡλικία μεγαλώνουν μέσα στίς γεωργικές ἀσχολίες, ὑπερέχουν κατά πολύ στίς γεωργικές γνώσεις ἀπό τούς γεωργούς τῶν ἄλλων ἐθνῶν. 2. Διότι γνωρίζουν καλύτερα ἀπ’ ὅλους καί τήν φύσι τοῦ ἐδάφους καί τήν χρησιμοποίησι τοῦ νεροῦ γιά ἄρδευσι, τόν καιρό τῆς σπορᾶς καί τοῦ θερισμοῦ καί γενικῶς τῆς συγκομιδῆς τῶν καρπῶν. Καί τά γνωρίζουν ἄλλα, ἀφοῦ τά ἔμαθαν ἀπό τήν παρατήρησι τῶν προγόνων, καί ἄλλα 96. Πλήρη περιγραφή τῆς τάξεως τῶν πολεμιστῶν κάνει ὁ Ἡρόδοτος στό Β´ βιβλίο τῆς «ΙΣΤΟΡΙΑΣ» του.

236

237

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

θόντες, τὰ δ’ ἐκ τῆς ἰδίας πείρας διδαχθέντες. ὁ δ’ αὐτὸς λόγος ἐστὶ καὶ περὶ τῶν νομέων, οἳ τὴν τῶν θρεμμάτων ἐπιμέλειαν ἐκ πατέρων ὥσπερ κληρονομίας νόμῳ παραλαμβάνοντες ἐν βίῳ κτηνοτρόφῳ διατελοῦσι πάντα τὸν τοῦ ζῆν χρόνον, καὶ πολλὰ μὲν παρὰ τῶν προγόνων πρὸς θεραπείαν καὶ διατροφὴν ἀρίστην τῶν βοσκομένων παρειλήφασιν, οὐκ ὀλίγα δ’ αὐτοὶ διὰ τὸν εἰς ταῦτα ζῆλον προσευρίσκουσι, καὶ τὸ θαυμασιώτατον, διὰ τὴν ὑπερβολὴν τῆς εἰς ταῦτα σπουδῆς οἵ τε ὀρνιθοτρόφοι καὶ οἱ χηνοβοσκοὶ χωρὶς τῆς παρὰ τοῖς ἄλλοις ἀνθρώποις ἐκ φύσεως συντελουμένης γενέσεως τῶν εἰρημένων ζῴων αὐτοὶ διὰ τῆς ἰδίας φιλοτεχνίας ἀμύθητον πλῆθος ὀρνέων ἀθροίζουσιν· οὐ γὰρ ἐπῳάζουσι διὰ τῶν ὀρνίθων, ἀλλ’ αὐτοὶ παραδόξως χειρουργοῦντες τῇ συνέσει καὶ φιλοτεχνίᾳ τῆς φυσικῆς ἐνεργείας οὐκ ἀπολείπονται. ἀλλὰ μὴν καὶ τὰς τέχνας ἰδεῖν ἔστι παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις μάλιστα διαπεπονημένας καὶ πρὸς τὸ καθῆκον τέλος διηκριβωμένας· παρὰ μόνοις γὰρ τούτοις οἱ δημιουργοὶ πάντες οὔτ’ ἐργασίας ἄλλης οὔτε πολιτικῆς τάξεως μεταλαμβάνειν ἐῶνται πλὴν τῆς ἐκ τῶν νόμων ὡρισμένης καὶ παρὰ τῶν γονέων παραδεδομένης, ὥστε μήτε διδασκάλου φθόνον μήτε πολιτικοὺς περισπασμοὺς μήτ’ ἄλλο μηδὲν ἐμποδίζειν αὐτῶν τὴν εἰς ταῦτα σπουδήν. παρὰ μὲν γὰρ τοῖς ἄλλοις ἰδεῖν ἔστι τοὺς τεχνίτας περὶ πολλὰ τῇ διανοίᾳ περισπωμένους καὶ διὰ τὴν πλεονεξίαν μὴ μένοντας τὸ παράπαν ἐπὶ τῆς ἰδίας ἐργασίας· οἱ μὲν γὰρ ἐφάπτονται γεωργίας, οἱ δ’ ἐμπορίας κοινωνοῦσιν, οἱ δὲ δυοῖν ἢ τριῶν τεχνῶν ἀντέχονται, πλεῖστοι δ’ ἐν ταῖς δημοκρατουμέναις πόλεσιν εἰς τὰς ἐκκλησίας συντρέχοντες τὴν μὲν πολιτείαν λυ-

238

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τά ἐδιδάχθησαν μέ τήν προσωπική τους πεῖρα. 3. Τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τούς κτηνοτρόφους, οἱ ὁποῖοι παραλαμβάνουν τήν φροντίδα τῶν ζώων ἀπό τούς πατέρες τους, κληρονομικά τρόπον τινά, καί περνοῦν ὅλη τήν ζωή τους ἀσχολούμενοι μέ τήν κτηνοτροφία. 4. Καί παραλαμβάνουν ἀπό τούς προγόνους τους πολλές γνώσεις σχετικά μέ τήν περιποίησι καί τήν καλύτερη διατροφή τῶν χορτοφάγων ζώων, ἀλλά προσθέτουν κι’ οἱ ἴδιοι ὄχι λίγες, χάρις στό ἐνδιαφέρον γιά τήν δουλειά τους. Καί τό καταπληκτικό εἶναι ὅτι μέ τήν ἀσυνήθη ἀφοσίωσι στό ἔργο τους οἱ ὀρνιθοτρόφοι καί οἱ χηνοβοσκοί, ἐκτός ἀπό τήν ἀναπαραγωγή τους μέ τόν φυσικό τρόπο πού εἶναι γνωστός σέ ὅλους τούς ἀνθρώπους, αὐτοί ἐπενόησαν ἕνα ἰδιαίτερο δικό τους τρόπο καί παράγουν ἀμέτρητο πλῆθος. 5. Ἐπειδή δέν χρησιμοποιοῦν τά πουλιά γιά τήν ἐπώασι, ἀλλά ἕνα θαυμάσιο τεχνητό τρόπο δικό τους, πού ὀφείλεται στήν σοφία καί τήν ἐφευρετικότητά τους, ἕνα τρόπο πού δέν ὑστερεῖ σέ τίποτε ἀπό τήν φυσική ἀναπαραγωγή. 6. Μπορεῖ νά διαπιστώση οἱοσδήποτε ὅτι καί οἱ τέχνες μεταξύ τῶν Αἰγυπτίων ἔχουν καλλιεργηθῆ δημιουργικά σέ μεγάλο βαθμό κι’ ἐξελίχθηκαν σημαντικά. Διότι μόνο στήν Αἴγυπτο ὅλοι οἱ τεχνῖτες δέν ἐπιτρέπεται ν’ ἀσχοληθοῦν μέ ἄλλες ἐργασίες οὔτε νά μεταπηδοῦν σέ ἄλλη τάξι ἐκτός ἀπό αὐτήν, στήν ὁποία εἶναι ἐντεταγμένοι ἀπό τόν νόμο κι’ ἀπό τήν καταγωγή τους, ὥστε οὔτε ὁ φθόνος πρός τούς δασκάλους οὔτε οἱ πολιτικοί περισπασμοί οὔτε ἄλλο τίποτε νά τούς ἐμποδίζη ν’ ἀφοσιώνωνται στήν ἐργασία τους. 7. Ἐπειδή στούς ἄλλους λαούς μπορεῖ νά ἰδῆς στούς τεχνῖτες νά περισπᾶται ἡ σκέψις τους μέ πολλά ἄλλα πράγματα καί ἀπό πλεονεξία νά μήν ἀφοσιώνωνται ἀποκλειστικά στό ἐπάγγελμά τους. Ἄλλοι δηλαδή βάζουν τό πόδι τους καί στήν γεωργία, ἄλλοι ἀσχολοῦνται μέ τό ἐμπόριο, ἄλλοι μέ δύο καί τρεῖς τέχνες καί στίς πόλεις μέ δημοκρατικό πολίτευμα ἕνας μεγάλος ἀριθμός ἀπ’ αὐτούς τρέχοντας στίς συνελεύσεις τοῦ λαοῦ καταστρέφουν τήν πολιτεία, ἐνῶ 239

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

8

2

3

4

μαίνονται, τὸ δὲ λυσιτελὲς περιποιοῦνται παρὰ τῶν μισθοδοτούντων· παρὰ δὲ τοῖς Αἰγυπτίοις, εἴ τις τῶν τεχνιτῶν μετάσχοι τῆς πολιτείας ἢ τέχνας πλείους ἐργάζοιτο, μεγάλαις περιπίπτει τιμωρίαις. τὴν μὲν οὖν διαίρεσιν τῆς πολιτείας καὶ τὴν τῆς ἰδίας τάξεως ἐπιμέλειαν διὰ προγόνων τοιαύτην ἔσχον οἱ τὸ παλαιὸν τὴν Αἴγυπτον κατοικοῦντες. 75. Περὶ δὲ τὰς κρίσεις οὐ τὴν τυχοῦσαν ἐποιοῦντο σπουδήν, ἡγούμενοι τὰς ἐν τοῖς δικαστηρίοις ἀποφάσεις μεγίστην ῥοπὴν τῷ κοινῷ βίῳ φέρειν πρὸς ἀμφότερα. δῆλον γὰρ ἦν ὅτι τῶν μὲν παρανομούντων κολαζομένων, τῶν δ’ ἀδικουμένων βοηθείας τυγχανόντων, ἀρίστη διόρθωσις ἔσται τῶν ἁμαρτημάτων· εἰ δ’ ὁ φόβος ὁ γινόμενος ἐκ τῶν κρίσεων τοῖς παρανομοῦσιν ἀνατρέποιτο χρήμασιν ἢ χάρισιν, ἐσομένην ἑώρων τοῦ κοινοῦ βίου σύγχυσιν. διόπερ ἐκ τῶν ἐπιφανεστάτων πόλεων τοὺς ἀρίστους ἄνδρας ἀποδεικνύντες δικαστὰς κοινοὺς οὐκ ἀπετύγχανον τῆς προαιρέσεως. ἐξ Ἡλίου γὰρ πόλεως καὶ Θηβῶν καὶ Μέμφεως δέκα δικαστὰς ἐξ ἑκάστης προέκρινον· καὶ τοῦτο τὸ συνέδριον οὐκ ἐδόκει λείπεσθαι τῶν Ἀθήνησιν Ἀρεοπαγιτῶν ἢ τῶν παρὰ Λακεδαιμονίοις γερόντων. ἐπεὶ δὲ συνέλθοιεν οἱ τριάκοντα, ἐπέκρινον ἐξ ἑαυτῶν ἕνα τὸν ἄριστον, καὶ τοῦτον μὲν ἀρχιδικαστὴν καθίσταντο, εἰς δὲ τὸν τούτου τόπον ἀπέστελλεν ἡ πόλις ἕτερον δικαστήν. συντάξεις δὲ τῶν ἀναγκαίων παρὰ τοῦ βασιλέως τοῖς μὲν δικασταῖς ἱκαναὶ πρὸς διατροφὴν ἐχορηγοῦντο, τῷ δ’ ἀρχιδικαστῇ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἐξασφαλίζουν γιά τόν ἑαυτό τους ἀποζημίωσι μέ τήν ἐργασία τῶν ἄλλων, πού τούς πληρώνουν τόν μισθό97. Στούς Αἰγυπτίους, ὅμως, ἄν κάποιος τεχνίτης λάβη μέρος στίς δημόσιες ὑποθέσεις ἤ ἀσχοληθῆ μέ περισσότερες τέχνες, τιμωρεῖται αὐστηρά. 8. Αὐτή ἦταν ἡ κοινωνική διάρθρωσις πού διατηρήθηκε ἀπό τούς παλαιούς χρόνους στήν Αἴγυπτο, καί ἡ ἀφοσίωσις τῶν πολιτῶν στήν τάξι τους, τήν ὁποία ἐκληρονόμησαν ἀπό τούς προγόνους. 75. Στήν ἀπονομή τῆς δικαιοσύνης οἱ Αἰγύπτιοι ἔδειχναν ἕνα ἐνδιαφέρον ὄχι εὐκαιριακό, ἐπειδή θεωροῦσαν ὅτι οἱ ἀποφάσεις τῶν δικαστηρίων ἀσκοῦσαν μεγάλη ἐπίδρασι στήν κοινωνική ζωή καί πρός ὠφέλεια καί πρός βλάβη. 2. Διότι ἦταν φανερό ὅτι, ἄν οἱ παρανομοῦντες τιμωροῦνται κι’ οἱ ἀδικούμενοι βοηθοῦνται, τότε ὑπάρχει ἰδεώδης διαπαιδαγώγησις τῶν ἀδικητῶν. Ἄν ὅμως ὁ φόβος τῶν παρανομούντων πρός τήν δικαιοσύνη ἀνατρέπεται μέ δωροδοκίες καί εὔνοιες, ἔβλεπαν ὅτι ἐπακολουθεῖ μία σύγχυσις στήν ζωή τῆς κοινωνίας. 3. Γι’ αὐτό διώριζαν ἀπό τίς σπουδαιότερες πόλεις δικαστές ὁλόκληρης τῆς χώρας τούς ἄριστους πολῖτες καί ἔτσι δέν ἀπετύγχαναν στόν σκοπό τους. Δηλαδή ἀπό τήν Ἡλιούπολι, ἀπό τήν Θήβα καί τήν Μέμφι συνήθιζαν νά ἐκλέγουν δέκα δικαστές ἀπό τήν καθεμιά. Κι αὐτό τό δικαστήριο δέν ἐφάνη καθόλου κατώτερο ἀπό τόν Ἄρειο Πάγο τῶν Ἀθηνῶν ἤ ἀπό τήν Γερουσία τῆς Σπάρτης. 4. Ὅταν συνέρχονταν οἱ «τριάκοντα», ἐξέλεγαν ἕνα, τόν καλύτερό τους, καί τόν ἔκαναν ἀρχιδικαστή, καί στήν θέσι του ἡ πόλις του ἔστελλε ἄλλον δικαστή. Κι’ ὁ βασιλεύς χορηγοῦσε ἱκανοποιητικούς μισθούς στούς δικαστές γιά νά προμηθεύωνται τά ἀναγκαῖα γιά τήν ζωή τους, ἐνῶ τοῦ ἀρχιδικαστῆ ὁ μισθός 97. Ὁ Διόδωρος στό σημεῖο αὐτό ἐμπλέκει τίς πολιτικές του πεποιθήσεις καί ἐπηρεάζεται ἀπ’ αὐτές, στοιχεῖο ἀσφαλῶς μειονεκτικό γι’ αὐτόν. Ἐκφράζεται ὑποτιμητικῶς γιά τό δημοκρατικό πολίτευμα, λησμονῶντας ὅτι ἡ πολιτική ἐλευθερία ἦταν συνυφασμένη μέ τήν ἐθνική ἐλευθερία τῶν Ἑλλήνων.

240

241

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

5

6

7

2

πολλαπλάσιοι. ἐφόρει δ’ οὗτος περὶ τὸν τράχηλον ἐκ χρυσῆς ἁλύσεως ἠρτημένον ζῴδιον τῶν πολυτελῶν λίθων, ὃ προσηγόρευον Ἀλήθειαν. τῶν δ’ ἀμφισβητήσεων ἤρχοντο ἐπειδὰν τὴν τῆς Ἀληθείας εἰκόνα ὁ ἀρχιδικαστὴς πρόσθοιτο. τῶν δὲ πάντων νόμων ἐν βιβλίοις ὀκτὼ γεγραμμένων, καὶ τούτων παρακειμένων τοῖς δικασταῖς, ἔθος ἦν τὸν μὲν κατήγορον γράψαι καθ’ ἓν ὧν ἐνεκάλει καὶ πῶς γέγονε καὶ τὴν ἀξίαν τοῦ ἀδικήματος ἢ τῆς βλάβης, τὸν ἀπολογούμενον δὲ λαβόντα τὸ χρηματισθὲν ὑπὸ τῶν ἀντιδίκων ἀντιγράψαι πρὸς ἕκαστον ὡς οὐκ ἔπραξεν ἢ πράξας οὐκ ἠδίκησεν ἢ ἀδικήσας ἐλάττονος ζημίας ἄξιός ἐστι τυχεῖν. ἔπειτα νόμιμον ἦν τὸν κατήγορον ἀντιγράψαι καὶ πάλιν τὸν ἀπολογούμενον ἀντιθεῖναι. ἀμφοτέρων δὲ τῶν ἀντιδίκων τὰ γεγραμμένα δὶς τοῖς δικασταῖς δόντων, τὸ τηνικαῦτ’ ἔδει τοὺς μὲν τριάκοντα τὰς γνώμας ἐν ἀλλήλοις ἀποφαίνεσθαι, τὸν ἀρχιδικαστὴν δὲ τὸ ζῴδιον τῆς ἀληθείας προστίθεσθαι τῇ ἑτέρᾳ τῶν ἀμφισβητήσεων. 76. Τούτῳ δὲ τῷ τρόπῳ τὰς κρίσεις πάσας συντελεῖν τοὺς Αἰγυπτίους, νομίζοντας ἐκ μὲν τοῦ λέγειν τοὺς συνηγόρους πολλὰ τοῖς δικαίοις ἐπισκοτήσειν· καὶ γὰρ τὰς τέχνας τῶν ῥητόρων καὶ τὴν τῆς ὑποκρίσεως γοητείαν καὶ τὰ τῶν κινδυνευόντων δάκρυα πολλοὺς προτρέπεσθαι παρορᾶν τὸ τῶν νόμων ἀπότομον καὶ τὴν τῆς ἀληθείας ἀκρίβειαν· θεωρεῖσθαι γοῦν τοὺς ἐπαινουμένους ἐν τῷ κρίνειν πολλάκις ἢ δι’ ἀπάτην ἢ διὰ ψυχαγωγίαν ἢ διὰ τὸ πρὸς τὸν ἔλεον πάθος συνεκφερομένους τῇ δυνάμει τῶν συνηγορούντων· ἐκ δὲ τοῦ γράφειν τὰ δίκαια τοὺς ἀντιδίκους ᾤοντο τὰς κρίσεις ἀκριβεῖς ἔσεσθαι,

242

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἦταν πολλαπλάσιος. 5. Ὁ ἀρχιδικαστής, κατά κανόνα, ἔφερε κρεμασμένο ἀπό τόν λαιμό του μέ χρυσῆ ἁλυσίδα ἕνα μικρό ἀγαλματίδιο ἀπό πολύτιμο λίθο, πού τό ὠνόμαζαν Ἀλήθεια. Ἡ ἀκροαματική διαδικασία ἄρχιζε, ὅταν ὁ ἀρχιδικαστής φοροῦσε τό ἄγαλμα τῆς Ἀλήθειας. 6. Ὅλο τό σῶμα τῶν νόμων ἦταν καταγεγραμμένο σέ ὀκτώ τόμους, πού ἦσαν τοποθετημένοι δίπλα στούς δικαστές καί ἡ συνήθεια ἦταν ὁ κατήγορος νά παρουσιάση γραπτά ἕνα πρός ἕνα τά ἀδικήματα πού κατήγγελλε, πῶς συνέβησαν τά πράγματα καί τό μέγεθος τοῦ ἀδικήματος ἤ τῆς ζημίας πού ὑπέστη. Κι’ ὁ κατηγορούμενος ἀφοῦ ἔπαιρνε τό ἔγγραφο τῶν κατηγόρων του, ἔπρεπε ν’ ἀπαντήση γραπτῶς σέ κάθε κατηγορία ἤ ὅτι δέν διέπραξε τό ἀδίκημα ἤ ὅτι μέ τήν κατηγορούμενη πρᾶξι δέν ἀδίκησε κανένα ἤ ὅτι ἀδίκησε, ἀλλά πρέπει νά τοῦ ἐπιβληθῆ ἐλαφρότερη ποινή. 7. Ὕστερα ἀπ’ αὐτό, ὁ νόμος ἀπαιτοῦσε ν’ἀπαντήση γραπτῶς ὁ κατήγορος καί πάλι ὁ κατηγορούμενος ν’ ἀνταπαντήση. Κι’ ἀφοῦ καί οἱ δύο πλευρές παρουσιάσουν στούς δικαστές δύο φορές γραπτῶς τά στοιχεῖα τους, τότε ἔπρεπε οἱ τριάκοντα ν’ ἀνταλλάξουν τίς γνῶμες τους κι’ ὁ ἀρχιδικαστής νά θέση τό ἄγαλμα τῆς Ἀλήθειας ἐπάνω στήν μία ἀπό τίς δύο πλευρές. 76. Αὐτόν τόν τρόπο ἀκολουθοῦσαν οἱ Αἰγύπτιοι στήν διεξαγωγή τῶν δικῶν, διότι ἐπίστευαν ὅτι οἱ συνήγοροι μέ τήν ρητορεία τους μποροῦσαν νά συσκοτίσουν σέ μεγάλο βαθμό τήν δικαιοσύνη. Καί πράγματι, τά ρητορικά σχήματα καί ἡ γοητεία τῆς ἠθοποιΐας καί τά δάκρυα τῶν κατηγορουμένων ἀσκοῦν μεγάλη ἐπίδρασι σέ πολλούς, ὥστε νά παραβλέπουν τήν αὐστηρότητα τῶν νόμων καί τήν ἀκρίβεια τῆς ἀλήθειας. 2. Διότι ἔχει παρατηρηθῆ ὅτι ἐξέχοντες δικαστές ἤ διότι ἐξαπατήθηκαν ἤ ἐπειδή γοητεύθηκαν ἀπό τήν εὐγλωττία ἤ ἀπό τό αἴσθημα τοῦ οἴκτου, παρασύρθηκαν ἀπό τήν ρητορική δύναμι τῶν συνηγόρων. Ἐνῶ μέ τήν γραπτή κατάθεσι τῶν στοιχείων τῆς δίκης ἀπό μέρους τῶν ἀντιδίκων ἐπίστευαν ὅτι ἡ ἀπόφασις θά ἦταν δι243

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

2

3

4

5

γυμνῶν τῶν πραγμάτων θεωρουμένων. οὕτω γὰρ μάλιστα μήτε τοὺς εὐφυεῖς τῶν βραδυτέρων πλεονεκτήσειν μήτε τοὺς ἐνηθληκότας τῶν ἀπείρων μήτε τοὺς ψεύστας καὶ τολμηροὺς τῶν φιλαλήθων καὶ κατεσταλμένων τοῖς ἤθεσι, πάντας δ’ ἐπ’ ἴσης τεύξεσθαι τῶν δικαίων, ἱκανὸν χρόνον ἐκ τῶν νόμων λαμβανόντων τῶν μὲν ἀντιδίκων ἐξετάσαι τὰ παρ’ ἀλλήλων, τῶν δὲ δικαστῶν συγκρῖναι τὰ παρ’ ἀμφοτέρων. 77. Ἐπεὶ δὲ τῆς νομοθεσίας ἐμνήσθημεν, οὐκ ἀνοίκειον εἶναι τῆς ὑποκειμένης ἱστορίας νομίζομεν ἐκθέσθαι τῶν νόμων ὅσοι παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις παλαιότητι διήνεγκαν ἢ παρηλλαγμένην τάξιν ἔσχον ἢ τὸ σύνολον ὠφέλειαν τοῖς φιλαναγνωστοῦσι δύνανται παρασχέσθαι. πρῶτον μὲν οὖν κατὰ τῶν ἐπιόρκων θάνατος ἦν παρ’ αὐτοῖς τὸ πρόστιμον, ὡς δύο τὰ μέγιστα ποιούντων ἀνομήματα, θεούς τε ἀσεβούντων καὶ τὴν μεγίστην τῶν παρ’ ἀνθρώποις πίστιν ἀνατρεπόντων. ἔπειτα εἴ τις ἐν ὁδῷ κατὰ τὴν χώραν ἰδὼν φονευόμενον ἄνθρωπον ἢ τὸ καθόλου βίαιόν τι πάσχοντα μὴ ῥύσαιτο δυνατὸς ὤν, θανάτῳ περιπεσεῖν ὤφειλεν· εἰ δὲ πρὸς ἀλήθειαν διὰ τὸ ἀδύνατον μὴ κατισχύσαι βοηθῆσαι, μηνῦσαί γε πάντως ὤφειλε τοὺς λῃστὰς καὶ ἐπεξιέναι τὴν παρανομίαν· τὸν δὲ ταῦτα μὴ πράξαντα κατὰ τὸν νόμον ἔδει μαστιγοῦσθαι τεταγμένας πληγὰς καὶ πάσης εἴργεσθαι τροφῆς ἐπὶ τρεῖς ἡμέρας. οἱ δὲ ψευδῶς τινων κατηγορήσαντες ὤφειλον τοῦτο παθεῖν ὃ τοῖς συκοφαντηθεῖσιν ἐτέτακτο πρόστιμον, εἴπερ ἔτυχον καταδικασθέντες. προσετέτακτο δὲ καὶ πᾶσι τοῖς Αἰγυπτίοις ἀπογράφεσθαι πρὸς τοὺς ἄρχοντας ἀπὸ τίνων ἕκαστος πορίζεται τὸν βίον, καὶ τὸν ἐν τούτοις ψευσάμενον ἢ πόρον ἄδικον ἐπιτελοῦντα

244

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

καιότερη, καθώς θά εἶχαν νά ἐξετάσουν τά γεγονότα γυμνά. 3. Μέ αὐτόν τόν τρόπο δέν ὑπῆρχε ἡ ἐλαχίστη πιθανότης νά εὑρίσκωνται σέ πλεονεκτική θέσι μήτε οἱ προικισμένοι μέ εὐφράδεια ἀπέναντι στούς ἀργομίλητους μήτε οἱ ἔμπειροι ἀπέναντι στούς ἄπειρους, μήτε οἱ ψεῦτες καί οἱ τολμηροί ἀπέναντι στούς φιλαλήθεις καί συνεσταλμένους, ἀλλά ὅλοι θά λάβουν ἔτσι τό ὀφειλόμενο δίκαιο μέ ἴσους ὅρους, δεδομένου ὅτι οἱ νόμοι προβλέπουν ἀρκετό χρόνο στήν διάθεσι τῶν ἀντιδίκων γιά τήν μελέτη τῶν ἐπιχειρημάτων τῆς ἄλλης πλευρᾶς, καθώς καί τῶν δικαστῶν γιά τήν συγκριτική μελέτη τῆς δικογραφίας. 77. Ἀφοῦ μιλήσαμε γιά τήν νομοθεσία, νομίζομε ὅτι δέν εἶναι ἐκτός τοῦ πλαισίου τῆς ἱστορίας μας νά παρουσιάσουμε ἐκείνους ἀπό τούς νόμους τῶν Αἰγυπτίων πού ὑπῆρξαν ἰδιαιτέρως παλαιοί ἤ ἰδιότυποι ἤ πού γενικά μποροῦν νά ὠφελήσουν τούς φιλομαθεῖς. 2. Πρῶτα-πρῶτα, στούς ἐπίορκους ἐπιβαλλόταν ἡ ποινή τοῦ θανάτου, ἐπειδή ἐθεωροῦντο ἔνοχοι γιά δύο μεγάλα ἀνομήματα, δηλαδή ἀσεβοῦσαν ἀπέναντι τῶν θεῶν καί ἐκλόνιζαν τό ἰσχυρότερο ἐχέγγυο πού ὑπάρχει μεταξύ τῶν ἀνθρώπων. 3. Ἔπειτα, ἄν κάποιος βαδίζοντας στόν δρόμο, μέσα στήν Αἴγυπτο, ἰδῆ ἄνθρωπο νά φονεύεται ἤ νά κακοποιῆται γενικά καί δέν τόν σώση, ἐνῶ μπορεῖ, ὀφείλει νά πεθάνη. Ἄν ἐξακριβωθῆ ὅτι δέν κατώρθωσε νά τόν βοηθήση, διότι πράγματι τοῦ ἦταν ἀδύνατο, ὤφειλε πάντως νά καταμηνύση τούς ληστές καί νά προβῆ στίς δέουσες ἐνέργειες ἐναντίον τῆς παρανομίας. Ὅποιος δέν ἐνήργησε ἔτσι, ἔπρεπε σύμφωνα μέ τόν νόμο νά μαστιγωθῆ μ’ ἕνα ὡρισμένο ἀριθμό κτυπημάτων καί ἐπί τρεῖς ἡμέρες νά στερηθῆ κάθε τροφῆς. 4. Ὅσοι κατηγόρησαν ἄλλους ψευδῶς, ὤφειλαν νά ὑποστοῦν αὐτοί τήν ποινή πού θά ἐπιβαλλόταν στούς συκοφαντημένους κατά τόν νόμο, ἄν ἦσαν πράγματι ἔνοχοι καί καταδικάζονταν. 5. Ὅλοι οἱ Αἰγύπτιοι ἦσαν ὑποχρεωμένοι νά δηλώσουν στούς ἄρχοντες τίς πηγές τοῦ βιοπορισμοῦ τους κι’ ὅποιος ὑπέβαλλε ψευδῆ δήλωσι ἤ εἶχε 245

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

8

9

θανάτῳ περιπίπτειν ἦν ἀναγκαῖον. λέγεται δὲ τοῦτον τὸν νόμον ὑπὸ Σόλωνος παραβαλόντος εἰς Αἴγυπτον εἰς τὰς Ἀθήνας μετενεχθῆναι. εἰ δέ τις ἑκουσίως ἀποκτεῖναι τὸν ἐλεύθερον ἢ τὸν δοῦλον, ἀποθνήσκειν τοῦτον οἱ νόμοι προσέταττον, ἅμα μὲν βουλόμενοι μὴ ταῖς διαφοραῖς τῆς τύχης, ἀλλὰ ταῖς τῶν πράξεων ἐπιβολαῖς εἴργεσθαι πάντας ἀπὸ τῶν φαύλων, ἅμα δὲ διὰ τῆς τῶν δούλων φροντίδος ἐθίζοντες τοὺς ἀνθρώπους πολὺ μᾶλλον εἰς τοὺς ἐλευθέρους μηδὲν ὅλως ἐξαμαρτάνειν. καὶ κατὰ μὲν τῶν γονέων τῶν ἀποκτεινάντων τὰ τέκνα θάνατον μὲν οὐχ ὥρισαν, ἡμέρας δὲ τρεῖς καὶ νύκτας ἴσας συνεχῶς ἦν ἀναγκαῖον περιειληφότας τὸν νεκρὸν ὑπομένειν φυλακῆς παρεδρευούσης δημοσίας· οὐ γὰρ δίκαιον ὑπελήφθη τὸ τοῦ βίου στερίσκειν τοὺς τὸν βίον τοῖς παισὶ δεδωκότας, νουθετήσει δὲ μᾶλλον λύπην ἐχούσῃ καὶ μεταμέλειαν ἀποτρέπειν τῶν τοιούτων ἐγχειρημάτων· κατὰ δὲ τῶν τέκνων τῶν γονεῖς φονευσάντων τιμωρίαν ἐξηλλαγμένην ἔθηκαν· ἔδει γὰρ τοὺς καταδικασθέντας ἐπὶ τούτοις καλάμοις ὀξέσι δακτυλιαῖα μέρη τοῦ σώματος κατατμηθέντας ἐπ’ ἀκάνθαις κατακάεσθαι ζῶντας· μέγιστον τῶν ἐν ἀνθρώποις ἀδικημάτων κρίνοντες τὸ βιαίως τὸ ζῆν ἀφαιρεῖσθαι τῶν τὴν ζωὴν αὐτοῖς δεδωκότων. τῶν δὲ γυναικῶν τῶν καταδικασθεισῶν θανάτῳ τὰς ἐγκύους μὴ θανατοῦσθαι πρὶν ἂν τέκωσι. καὶ τοῦτο τὸ νό-

98. Ὁ Σόλων ἐπεσκέφθη τήν Αἴγυπτο, ὁ δέ Πλάτων ἀναφέρει στόν «Τίμαιο» τήν ἐπίσκεψί του αὐτή καί τήν συνάντησί του μέ τούς ἱερεῖς τῆς Σάϊδος, οἱ ὁποῖοι τοῦ ἀνέφεραν ὅτι οἱ Ἕλληνες εἶναι ἀρχαιότεροι τῶν Αἰγυπτίων. Μάλιστα ἕνας ἀπό

246

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

παρανόμους πόρους ἔπρεπε νά πληρώση μέ τήν ποινή τοῦ θανάτου. Λέγουν ὅτι αὐτός ὁ νόμος μεταφυτεύθηκε στήν Ἀθήνα ἀπό τόν Σόλωνα πού ἐπεσκέφθη τήν Αἴγυπτο98. 6. Ἄν κάποιος ἐφόνευε ἐσκεμμένα ἕνα ἐλεύθερο ἤ δοῦλο, οἱ νόμοι ὥριζαν ὅτι ἔπρεπε νά θανατωθῆ. Μέ αὐτό ἐπεδίωκαν νά ἀποφεύγουν ὅλοι τίς ἐπονείδιστες πράξεις, ὄχι ἀπό τυχαῖες διαφορές στούς ὅρους τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων, ἀλλά ἀπό τίς ἀρχές πού πρέπει νά διέπουν τίς ἐνέργειές τους. Καί ταυτοχρόνως ἐπεδίωκαν νά συνηθίζουν τούς ἀνθρώπους μέ τήν πρόνοια γιά τούς δούλους, νά μή διαπράττουν κανένα ἀδίκημα πολύ περισσότερο ἐναντίον τῶν ἐλευθέρων. 7. Στήν περίπτωσι πού οἱ γονεῖς ἐφόνευαν τά παιδιά τους, δέν ὥρισαν τήν ποινή τοῦ θανάτου, ἀλλά τούς ὑπεχρέωναν ἐπί τρεῖς ἡμέρες καί τρεῖς νύκτες συνεχῶς νά κρατοῦν στήν ἀγκαλιά τους τόν νεκρό, μέ τήν ἄγρυπνη παρακολούθησι δημόσιας φρουρᾶς. Διότι ἔκριναν ὅτι δέν εἶναι δίκαιο νά στερήσουν τήν ζωή ἀπ’ αὐτούς πού ἔδωσαν τήν ζωή στά παιδιά τους, ἀλλά μᾶλλον, μέ μία νουθεσία πού μαζί μέ τήν ὀδύνη ἔφερνε καί τήν μεταμέλεια, τούς ἀπέτρεπαν ἀπό παρόμοιες πράξεις. 8. Ἀλλά γιά τά παιδιά, πού ἐφόνευαν τούς γονεῖς τους, ἐθέσπισαν μία ἰδιότυπη τιμωρία. Ἔπρεπε λοιπόν ἀπό τό σῶμα αὐτῶν πού κατεδικάζοντο γιά τέτοιο ἔγκλημα νά κόψουν μέ κοφτερά καλάμια κομμάτια κρέατος στό μέγεθος ἑνός δακτύλου καί μετά νά τούς ρίξουν πάνω σέ σωρό ἀπό ἀγκάθια καί νά τούς καύσουν ζωντανούς. Διότι θεωροῦσαν μέγιστο ἔγκλημα νά ἀφαιρέσουν μέ τήν βία τήν ζωή αὐτῶν πού τούς ἔδωσαν τήν ζωή. 9. Οἱ ἔγκυοι γυναῖκες, πού κατεδικάζοντο σέ θάνατο, ἀπαγορευόταν νά θανατωθοῦν, πρίν νά γεννήσουν. Ὁ ἴδιος νόμος τούς ἱερεῖς εἶχε πῆ στόν Σόλωνα ὅτι πρίν ἀπό τόν κατακλυσμό ἡ πόλις τῶν Ἀθηναίων ἦταν ἄριστη στόν πόλεμο καί ἐκυβερνᾶτο κατά τόν τελειότερο τρόπο, εἶχε δέ τίς καλύτερες πολιτικές διατάξεις ἀπό ὅλες ὅσες ὑπῆρξαν ποτέ… Κατά συνέπεια, προγενεστέρα καί ἀρχαιοτέρα κοιτίς τῶν νόμων ὑπῆρξε ἡ Ἑλλάς καί εἰδικώτερα αἱ Ἀθῆναι…

247

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

10

11

2

3

μιμον πολλοὶ καὶ τῶν Ἑλλήνων κατέδειξαν, ἡγούμενοι παντελῶς ἄδικον εἶναι τὸ μηδὲν ἀδικῆσαν τῷ ἀδικήσαντι τῆς αὐτῆς μετέχειν τιμωρίας, καὶ παρανομήματος ἑνὸς γενομένου παρὰ δυοῖν λαμβάνειν τὸ πρόστιμον, πρὸς δὲ τούτοις κατὰ προαίρεσιν πονηρὰν συντελεσθέντος τοῦ ἀδικήματος τὸ μηδεμίαν πω σύνεσιν ἔχον ὑπὸ τὴν ὁμοίαν ἄγειν κόλασιν, τὸ δὲ πάντων μέγιστον, ὅτι ταῖς κυούσαις ἰδίᾳ τῆς αἰτίας ἐπενηνεγμένης οὐδαμῶς προσήκει τὸ κοινὸν πατρὸς καὶ μητρὸς τέκνον ἀναιρεῖσθαι· ἐπ’ ἴσης γὰρ ἄν τις φαύλους διαλάβοι κριτὰς τούς τε τὸν ἔνοχον τῷ φόνῳ σώζοντας καὶ τοὺς τὸ μηδὲν ὅλως ἀδικῆσαν συναναιροῦντας. τῶν μὲν οὖν φονικῶν νόμων οἱ μάλιστα δοκοῦντες ἐπιτετεῦχθαι τοιοῦτοί τινες ἦσαν. 78. Τῶν δ’ ἄλλων ὁ μὲν περὶ τῶν πολέμων κείμενος κατὰ τῶν τὴν τάξιν λιπόντων ἢ τὸ παραγγελθὲν ὑπὸ τῶν ἡγεμόνων μὴ ποιούντων ἔταττε πρόστιμον οὐ θάνατον, ἀλλὰ τὴν ἐσχάτην ἀτιμίαν· εἰ δ’ ὕστερον ταῖς ἀνδραγαθίαις ὑπερβάλοιντο τὰς ἀτιμίας, εἰς τὴν προϋπάρξασαν παρρησίαν ἀποκαθίστα, ἅμα μὲν τοῦ νομοθέτου δεινοτέραν τιμωρίαν ποιοῦντος τὴν ἀτιμίαν ἢ τὸν θάνατον, ἵνα τὸ μέγιστον τῶν κακῶν ἐθίσῃ πάντας κρίνειν τὴν αἰσχύνην, ἅμα δὲ τοὺς μὲν θανατωθέντας ἡγεῖτο μηδὲν ὠφελήσειν τὸν κοινὸν βίον, τοὺς δὲ ἀτιμωθέντας ἀγαθῶν πολλῶν αἰτίους ἔσεσθαι διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τῆς παρρησίας. καὶ τῶν μὲν τὰ ἀπόρρητα τοῖς πολεμίοις ἀπαγγειλάντων ἐπέταττεν ὁ νόμος ἐκτέμνεσθαι τὴν γλῶτταν, τῶν δὲ τὸ νόμισμα παρακοπτόντων ἢ μέτρα καὶ σταθμὰ παραποιούντων ἢ παραγλυφόντων τὰς σφραγῖδας, ἔτι δὲ τῶν γραμματέων τῶν ψευδεῖς χρηματισμοὺς γραφόντων ἢ ἀφαιρούντων τι τῶν ἐγγεγραμμένων, καὶ τῶν τὰς ψευδεῖς συγγραφὰς

248

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἴσχυε καί σέ πολλές ἑλληνικές πόλεις, ἐπειδή θεωροῦσαν ὅτι εἶναι ἐντελῶς ἄδικο, αὐτό, πού δέν ἔφταιξε σέ τίποτε, νά ὑποστῆ τήν ἴδια τιμωρία μέ αὐτήν πού ἀδίκησε καί νά τιμωρηθοῦν δύο, ἐνῶ τό ἀδίκημα ἦταν ἕνα. Κι’ ἀκόμα δέν εἶναι δίκαιο, ἐνῶ τό ἀδίκημα διεπράχθη ἀπό μία πονηρή σκέψι νά πληρώση μέ τήν ἴδια τιμωρία κι’ ἕνα πλάσμα πού δέν ἀπέκτησε ἀκόμα συνείδησι. Ἀλλά τό σπουδαιότερο εἶναι ὅτι ἐνῶ ἡ ἐνοχή ἀφορᾶ ἀποκλειστικά στήν ἔγκυο, δέν πρέπει σέ καμμία περίπτωσι νά φονευθῆ μαζί καί τό παιδί πού ἀνήκει ἐξ ἴσου στόν πατέρα καί τήν μητέρα. 10. Ἐπίσης ἐθεωροῦντο χείριστοι δικαστές αὐτοί πού ἐχάριζαν τήν ζωή στούς ἐνόχους γιά φόνο, ὅπως κι’ ἐκείνους πού κατεδίκαζαν σέ θάνατο ἀνθρώπους ἐντελῶς ἀθώους. 11. Ἀπό τούς νόμους λοιπόν, πού ἔχουν σχέσι μέ φόνο, αὐτοί ἦσαν οἱ πιό εὔστοχοι. 78. Ἀπό τούς ἄλλους νόμους ἕνας πού ἀφωροῦσε στά στρατιωτικά ἀδικήματα, τιμωροῦσε τούς λιποτάκτες ἤ τούς ἀπείθαρχους, ὄχι μέ τήν ποινή τοῦ θανάτου, ἀλλά μέ τήν ἐσχάτη ἀτίμωσι. 2. Ἄν ἀργότερα μέ τά ἀνδραγαθήματα οἱ ἄνθρωποι αὐτοί ἐξάλειφαν τήν ἀτιμία, ἀποκαθίσταντο στήν προηγούμενη θέσι γιά νά μποροῦν νά κρατοῦν τό κεφάλι ψηλά. Ὁ νομοθέτης ἀνήγαγε τήν ἀτίμωσι σέ φοβερώτερη τιμωρία ἀπό τόν θάνατο, γιά νά συνηθίση ὅλο τόν λαό νά θεωρῆ τήν ἀτιμία ὡς τό μέγιστο κακό καί ταυτοχρόνως ἔκρινε ὅτι, ἄν θανατώνονταν, δέν ἐπρόκειτο πλέον νά ὠφελήσουν τήν ζωή τῆς κοινωνίας, ἐνῶ μέ τήν ἀτίμωσι θά γίνουν πρόξενοι πολλῶν ἀγαθῶν ἀπό τήν ἐπιθυμία ν’ ἀποκατασταθοῦν στήν θέσι τῆς ἰσοτιμίας μέ τούς ἄλλους. 3. Γιά ὅσους μετέδιδαν στόν ἐχθρό μυστικά τοῦ κράτους, ὁ νόμος προέβλεπε νά τούς κόβουν τήν γλῶσσα, ἐνῶ οἱ παραχαράκτες τοῦ νομίσματος ἤ ὅσοι ἐζύγιζαν μέ λιποβαρῆ σταθμά ἤ πλαστογραφοῦσαν τίς σφραγίδες τοῦ κράτους, κι’ ἀκόμα οἱ γραμματεῖς πού παραποιοῦσαν τά πρακτικά μέ ψευδεῖς προσθῆκες ἤ μέ παραλείψεις, ἐπίσης ὅσοι προσκόμιζαν πλαστά ἔγγραφα, 249

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

2

ἐπιφερόντων, ἀμφοτέρας ἐκέλευσεν ἀποκόπτεσθαι τὰς χεῖρας, ὅπως οἷς ἕκαστος μέρεσι τοῦ σώματος παρενόμησεν, εἰς ταῦτα κολαζόμενος αὐτὸς μὲν μέχρι τελευτῆς ἀνίατον ἔχῃ τὴν συμφοράν, τοὺς δ’ ἄλλους διὰ τῆς ἰδίας τιμωρίας νουθετῶν ἀποτρέπῃ τῶν ὁμοίων τι πράττειν. πικροὶ δὲ καὶ περὶ τῶν γυναικῶν νόμοι παρ’ αὐτοῖς ὑπῆρχον. τοῦ μὲν γὰρ βιασαμένου γυναῖκα ἐλευθέραν προσέταξαν ἀποκόπτεσθαι τὰ αἰδοῖα, νομίσαντες τὸν τοιοῦτον μιᾷ πράξει παρανόμῳ τρία τὰ μέγιστα τῶν κακῶν ἐνηργηκέναι, τὴν ὕβριν καὶ τὴν φθορὰν καὶ τὴν τῶν τέκνων σύγχυσιν· εἰ δέ τις πείσας μοιχεῦσαι, τὸν μὲν ἄνδρα ῥάβδοις χιλίας πληγὰς λαμβάνειν ἐκέλευον, τῆς δὲ γυναικὸς τὴν ῥῖνα κολοβοῦσθαι, ὑπολαμβάνοντες δεῖν τῆς πρὸς ἀσυγχώρητον ἀκρασίαν καλλωπιζομένης ἀφαιρεθῆναι τὰ μάλιστα κοσμοῦντα τὴν εὐπρέπειαν. 79. Τοὺς δὲ περὶ τῶν συμβολαίων νόμους Βοκχόριδος εἶναί φασι. προστάττουσι δὲ τοὺς μὲν ἀσύγγραφα δανεισαμένους, ἂν μὴ φάσκωσιν ὀφείλειν, ὀμόσαντας ἀπολύεσθαι τοῦ δανείου, πρῶτο μὲν ὅπως ἐν μεγάλῳ τιθέμενοι τοὺς ὅρκους δεισιδαιμονῶσι· προδήλου γὰρ ὄντος ὅτι τῷ πολλάκις ὀμόσαντι συμβήσεται τὴν πίστιν ἀποβαλεῖν, ἵνα τῆς εὐχρηστίας μὴ στερηθῇ, περὶ πλείστου πᾶς τις ἄξει τὸ μὴ καταντᾶν ἐπὶ τὸν ὅρκον· ἔπειθ’ ὑπελάμβανεν ὁ νομοθέτης τὴν ὅλην πίστιν ἐν τῇ καλοκἀγαθίᾳ ποιήσας προτρέψεσθαι πάντας σπουδαίους εἶναι τοῖς ἤθεσιν, ἵνα μὴ πίστεως ἀνάξιοι διαβληθῶσι· πρὸς δὲ τούτοις ἄδικον ἔκρινεν εἶναι τοὺς χωρὶς ὅρκου πιστευθέντας περὶ τῶν αὐτῶν συμβολαίων ὀμόσαντας μὴ τυγχάνειν πίστεως. τοὺς δὲ μετὰ συγγραφῆς δανείσαντας ἐκώλυε διὰ τοῦ

250

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

γιά ὅλους αὐτούς ὁ νόμος ὥριζε νά τούς κόβουν τά δύο χέρια, ὥστε στερημένοι τῶν μελῶν τοῦ σώματος, μέ τά ὁποῖα διέπραξαν τήν παρανομία, νά ἔχουν ἀνίατη τήν συμφορά μέχρι τόν θάνατό τους, κι’ οἱ ἄλλοι νά παραδειγματίζωνται ἀπό τήν δική τους τιμωρία καί ν’ ἀποφεύγουν παρόμοιες πράξεις. 4. Σκληροί ἦσαν κι’ οἱ νόμοι πού εἶχαν γιά τίς γυναῖκες. Ὅποιος ἐβίαζε ἀνύπανδρη γυναῖκα καταδικαζόταν στήν ἀποκοπή τῶν γεννητικῶν του ὀργάνων, ἐπειδή ἔκριναν ὅτι αὐτοί μέ μία ἄδικη πρᾶξι προξενοῦσαν τρία μέγιστα κακά, τήν προσβολή, τήν φθορά καί τήν σύγχυσι τῶν ἀπογόνων. 5. Ἄν κάποιος μοιχεύση μέ τήν συγκατάθεσι τῆς γυναίκας, ὁ νόμος ὥριζε νά δώσουν στόν ἄνδρα χίλιους ραβδισμούς καί τῆς γυναίκας νά τῆς κόψουν τήν μύτη, ἐφ’ ὅσον ἔκριναν ὅτι ἡ γυναῖκα πού καλλωπιζόταν γιά νά ἐκτρέπεται σέ ἀπαγορευμένες ἀπολαύσεις, ἔπρεπε νά στερηθῆ αὐτοῦ ἀκριβῶς πού συντελεῖ τά μέγιστα στήν γυναικεία χάρι. 79. Οἱ νόμοι οἱ σχετικοί μέ τά συμβόλαια ἀποδίδονται στόν Βόκχορι. Αὐτοί ὁρίζουν γι’ αὐτούς πού δανείζονται χρήματα χωρίς νά ὑπογράψουν ἀπόδειξι, ἄν ἀρνοῦνται τό χρέος τους, ὅτι μποροῦν νά παίρνουν ὅρκο καί ν’ ἀπαλλαγοῦν ἀπό τό δάνειο, μέ τήν σκέψι ὅτι διαπαιδαγωγοῦν τούς ἀνθρώπους στήν θρησκευτικότητα περιβάλλοντας μέ τόσο κῦρος τούς ὅρκους. 2. Καί ἐπειδή εἶναι φανερό ὅτι ὅποιος κατ’ ἐπανάληψιν καταφεύγει στόν ὅρκο στό τέλος θά καταντήση νά χάση τήν ἐμπιστοσύνη τῶν ἄλλων, θά τό σκεφθῆ πολύ νά καταφεύγη μέ τόση εὐκολία στόν ὅρκο γιά νά μή χάση τήν δυνατότητα νά τόν πιστώνουν. Ἔπειτα ὁ νομοθέτης στηρίζοντας τήν ἐμπιστοσύνη ἐξ ὁλοκλήρου στό αἴσθημα τῆς τιμῆς ἀποσκοποῦσε νά διαμορφώση ἐνάρετους χαρακτῆρες, γιά νά μή διαβληθοῦν ὡς ἀναξιόπιστοι. Κι’ ἐπί πλέον ἔκρινε ὅτι εἶναι ἄδικο τήν στιγμή πού ἄλλοι θεωροῦνται ἀξιόπιστοι χωρίς νά ὁρκισθοῦν, νά μήν ὑπάρχη ἐμπιστοσύνη σέ αὐτούς πού παίρνουν ὅρκο γιά τήν ἴδια δικαιοπραξία. Κι’ ὅσοι ἐδάνειζαν χρήματα μέ 251

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

2

τόκου τὸ κεφάλαιον πλέον ποιεῖν ἢ διπλάσιον. τῶν δὲ ὀφειλόντων τὴν ἔκπραξιν τῶν δανείων ἐκ τῆς οὐσίας μόνον ἐποιήσατο, τὸ δὲ σῶμα κατ’ οὐδένα τρόπον εἴασεν ὑπάρχειν ἀγώγιμον, ἡγούμενος δεῖν εἶναι τὰς μὲν κτήσεις τῶν ἐργασαμένων ἢ παρὰ κυρίου τινὸς ἐν δωρεαῖς λαβόντων, τὰ δὲ σώματα τῶν πόλεων, ἵνα τὰς καθηκούσας λειτουργίας ἔχωσιν αἱ πόλεις καὶ κατὰ πόλεμον καὶ κατ’ εἰρήνην· ἄτοπον γὰρ τὸ στρατιώτην εἰς τὸν ὑπὲρ τῆς πατρίδος προϊόντα κίνδυνον, εἰ τύχοι, πρὸς δάνειον ὑπὸ τοῦ πιστεύσαντος ἀπάγεσθαι, καὶ τῆς τῶν ἰδιωτῶν πλεονεξίας ἕνεκα κινδυνεύειν τὴν κοινὴν ἁπάντων σωτηρίαν. δοκεῖ δὲ καὶ τοῦτον τὸν νόμον ὁ Σόλων εἰς τὰς Ἀθήνας μετενεγκεῖν, ὃν ὠνόμασε σεισάχθειαν, ἀπολύσας τοὺς πολίτας ἅπαντας τῶν ἐπὶ τοῖς σώμασι πεπιστευμένων δανείων. μέμφονται δέ τινες οὐκ ἀλόγως τοῖς πλείστοις τῶν παρὰ τοῖς Ἕλλησι νομοθετῶν, οἵτινες ὅπλα μὲν καὶ ἄροτρον καὶ ἄλλα τῶν ἀναγκαιοτάτων ἐκώλυσαν ἐνέχυρα λαμβάνεσθαι πρὸς δάνειον, τοὺς δὲ τούτοις χρησομένους συνεχώρησαν ἀγωγίμους εἶναι. 80. Ὑπῆρχε δὲ καὶ περὶ τῶν κλεπτῶν νόμος παρ’ Αἰγυπτίοις ἰδιώτατος. ἐκέλευε γὰρ τοὺς μὲν βουλομένους ἔχειν ταύτην τὴν ἐργασίαν ἀπογράφεσθαι πρὸς τὸν ἀρχίφωρα, καὶ τὸ κλαπὲν ὁμολόγως ἀναφέρειν παραχρῆμα πρὸς ἐκεῖνον, τοὺς δὲ ἀπολέσαντας παραπλησίως ἀπογράφειν αὐτῷ καθ’ ἕκαστον τῶν ἀπολωλότων, προστιθέντας τόν τε τόπον καὶ τὴν ἡμέραν καὶ τὴν ὥραν καθ’ ἣν ἀπώλεσε. τούτῳ δὲ τῷ τρόπῳ πάντων ἑτοίμως εὑρισκομένων, ἔδει τὸν ἀπολέσαντα τὸ τέ-

252

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἐγγὐησι, ἀπαγορευόταν νά κάνουν τό ἀρχικό κεφάλαιο περισσότερο ἀπό διπλάσιο μέ τόν τόκο. 3. Στήν περίπτωσι τῶν ὀφειλετῶν ὁ νομοθέτης ὥρισε νά γίνεται ἡ εἴσπραξις τοῦ χρέους μόνο ἀπό τήν περιουσία τους καί σέ καμμία περίπτωσι δέν ἐπέτρεψε νά ὑπόκειται ὁ ὀφειλέτης σέ προσωπική κράτησι, διότι ἔκρινε ὅτι κάθε ἰδιοκτησία πρέπει ν’ ἀνήκη σέ αὐτόν πού τήν δημιούργησε ἤ τήν ἔλαβε ὡς δωρεά ἀπό κάποιον ἄλλον ἰδιοκτήτη, ἐνῶ τά σώματα τῶν πολιτῶν πρέπει ν’ ἀνήκουν στήν πόλι, ὥστε νά μποροῦν οἱ πόλεις ν’ ἀνταποκρίνωνται στίς ἀναγκαῖες δραστηριότητες καί στήν περίοδο τοῦ πολέμου καί στήν περίοδο τῆς εἰρήνης. Ἐπειδή εἶναι ἄτοπο ἕνας στρατιώτης πού κινδυνεύει χάριν τῆς πατρίδος, ὅταν χρειασθῆ, νά σύρεται στήν φυλακή ἀπό τόν δανειστή του καί ἐξ αἰτίας τῆς πλεονεξίας τῶν ἰδιωτῶν νά τίθεται σέ κίνδυνο ἡ σωτηρία ὅλων. 4. Καί φαίνεται ὅτι ὁ Σόλων μετεφύτευσε στήν Ἀθήνα κι’ αὐτόν τόν νόμο, πού τόν ὠνόμασε «σεισάχθεια», ἀπαλλάσσοντας ὅλους τούς πολῖτες ἀπό τά χρέη, πού εἶχαν συνάψει μέ ἐνέχυρο τήν προσωπική τους ἐλευθερία. 5. Καί δικαιολογημένα μερικοί κατηγοροῦν πολλούς Ἕλληνες νομοθέτες πού ἀπαγόρευαν κατά τήν σύναψι δανείου νά λαμβάνωνται ἐνέχυρα ὅπλα καί ἄροτρα καί ἄλλα ἐντελῶς ἀπαραίτητα ἀντικείμενα, ὡστόσο ἐπέτρεψαν νά ὑπόκεινται σέ προσωπική κράτησι αὐτοί πού θά χρησιμοποιοῦσαν αὐτά τά ἐργαλεῖα. 80. Ὑπῆρχε στούς Αἰγυπτίους κι’ ἕνας πολύ ἰδιότυπος νόμος γιά τούς κλέφτες. Ὑπεχρέωνε δηλαδή ὅσους ἐπιθυμοῦσαν ν’ ἀκολουθήσουν αὐτήν τήν ἐργασία, νά δηλώσουν τό ὄνομά τους στόν ἀρχικλέφτη καί μέ συμφωνία ν’ ἀναφέρουν ἀμέσως σέ αὐτόν τά ἀντικείμενα πού ἔκλεψαν, ἐνῶ αὐτοί, πού τά ἔχασαν, νά συμπληρώνουν, κατά τόν ἴδιο τρόπο, ἕνα κατάλογο μέ τά χαμένα ἀντικείμενα ἕνα πρός ἕνα, σημειώνοντας τόν τόπο, τήν ἡμέρα καί τήν ὥρα πού τά ἔχασαν. 2. Μέ αὐτόν τόν τρόπο ὅλα τά χαμένα ἀντικείμενα εὑρίσκοντο μέ εὐκολία καί ἔπρεπε αὐτός 253

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

ταρτον μέρος τῆς ἀξίας δόντα κτήσασθαι τὰ ἑαυτοῦ μόνα. ἀδυνάτου γὰρ ὄντος τοῦ πάντας ἀποστῆσαι τῆς κλοπῆς εὗρε πόρον ὁ νομοθέτης δι’ οὗ πᾶν τὸ ἀπολόμενον σωθήσεται μικρῶν διδομένων λύτρων. γαμοῦσι δὲ παρ’ Αἰγυπτίοις οἱ μὲν ἱερεῖς μίαν, τῶν δ’ ἄλλων ὅσας ἂν ἕκαστος προαιρῆται· καὶ τὰ γεννώμενα πάντα τρέφουσιν ἐξ ἀνάγκης ἕνεκα τῆς πολυανθρωπίας, ὡς ταύτης μέγιστα συμβαλλομένης πρὸς εὐδαιμονίαν χώρας τε καὶ πόλεων, νόθον δ’ οὐδένα τῶν γεννηθέντων νομίζουσιν, οὐδ’ ἂν ἐξ ἀργυρωνήτου μητρὸς γεννηθῇ· καθόλου γὰρ ὑπειλήφασι τὸν πατέρα μόνον αἴτιον εἶναι τῆς γενέσεως, τὴν δὲ μητέρα τροφὴν καὶ χώραν παρέχεσθαι τῷ βρέφει, καὶ τῶν δένδρων ἄρρενα μὲν καλοῦσι τὰ καρποφόρα, θήλεα δὲ τὰ μὴ φέροντα τοὺς καρπούς, ἐναντίως τοῖς Ἕλλησι. τρέφουσι δὲ τὰ παιδία μετά τινος εὐχερείας ἀδαπάνου καὶ παντελῶς ἀπίστου· ἑψήματα γὰρ αὐτοῖς χορηγοῦσιν ἔκ τινος εὐτελείας ἑτοίμης γινόμενα, καὶ τῶν ἐκ τῆς βύβλου πυθμένων τοὺς δυναμένους εἰς τὸ πῦρ ἐγκρύβεσθαι, καὶ τῶν ῥιζῶν καὶ τῶν καυλῶν τῶν ἑλείων τὰ μὲν ὠμά, τὰ δ’ ἕψοντες, τὰ δ’ ὀπτῶντες, διδόασιν. ἀνυποδήτων δὲ καὶ γυμνῶν τῶν πλείστων τρεφομένων διὰ τὴν εὐκρασίαν τῶν τόπων, τὴν πᾶσαν δαπάνην οἱ γονεῖς, ἄχρι ἂν εἰς ἡλικίαν ἔλθῃ τὸ τέκνον, οὐ πλείω ποιοῦσι δραχμῶν εἴκοσι. δι’ ἃς αἰτίας μάλιστα τὴν Αἴγυπτον συμβαίνει πολυανθρωπίᾳ διαφέρειν, καὶ διὰ τοῦτο πλείστας ἔχειν μεγάλων ἔργων κατασκευάς. 81. Παιδεύουσι δὲ τοὺς υἱοὺς οἱ μὲν ἱερεῖς γράμματα διττά, τά τε ἱερὰ καλούμενα καὶ τὰ κοινοτέραν ἔχοντα τὴν μάθησιν. γε-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

πού τά ἔχασε νά δώση τό ἕνα τέταρτο τῆς ἀξίας τους καί νά ξαναπάρη τά πράγματά του. Ἐπειδή ἦταν ἀδύνατο ν’ ἀποκλείση τήν περίπτωσι κλοπῆς ὁ νομοθέτης, εὑρῆκε ἕνα τρόπο, ὥστε κάθε ἀντικείμενο πού χάνεται νά εὑρίσκεται καί πάλι μέ τήν καταβολή μικρῶν λύτρων. 3. Τώρα, γιά τόν γάμο στούς Αἰγυπτίους. Κάθε ἱερεύς νυμφεύεται μόνο μία γυναῖκα, ἐνῶ οἱ ἄλλοι νυμφεύονται ὅσες θέλει καθένας. Καί τά παιδιά πού γεννῶνται, τά ἀνατρέφουν ὅλα ἐξ ἀνάγκης μέ σκοπό τήν αὔξησι τοῦ πληθυσμοῦ, πού ἀποτελεῖ σημαντικό παράγοντα τῆς εὐδαιμονίας τῆς χώρας καί τῶν πόλεων, καί δέν θεωροῦν κανένα παιδί νόθο οὔτε κι’ ἄν γεννηθῆ ἀπό ἀγορασμένη μητέρα. 4. Διότι γενικά θεωροῦν ὅτι ὁ πατέρας εἶναι ὁ μόνος συντελεστής τῆς δημιουργίας τοῦ παιδιοῦ, ἐνῶ ἡ μητέρα δίδει στό παιδί μόνο τήν τροφή καί μία θέσι νά ζῆ, καί τά καρποφόρα δένδρα τά ὀνομάζουν ἀρσενικά, ἐνῶ τά ἄκαρπα τά ὀνομάζουν θηλυκά, κατ’ ἀντίθεσιν πρός τούς Ἕλληνες. 5. Τά παιδιά τά τρέφουν μ’ ἕνα τρόπο εὔκολο καί ἀπίστευτα ἀνέξοδο. Ἐπειδή τά ταΐζουν μ’ ἕνα χυλό ἀπό πρόχειρα καί φθηνά ὑλικά καί τούς δίδουν κοτσάνια ἀπό τό φυτό βύβλος πού μποροῦν νά ψηθοῦν στήν φωτιά, ἐπίσης ρίζες καί κοτσάνια ἀπό τά φυτά τῶν βάλτων, ἄλλα ὠμά, ἄλλα βραστά καί ἄλλα ψημένα. 6. Κι’ ὅπως μεγαλώνουν, ὡς ἐπί τό πλεῖστον γυμνά καί ἀνυπόδητα, χάρις στό ἤπιο κλῖμα τῆς χώρας, μέχρι νά ἐνηλικιωθοῦν τά παιδιά, οἱ γονεῖς δέν ξοδεύουν παραπάνω ἀπό εἴκοσι δραχμές. Γι’ αὐτόν τόν λόγο ἡ Αἴγυπτος διακρίνεται γιά τόν μεγάλο πληθυσμό της κι’ ἔχει ἕνα πολύ μεγάλο ἀριθμό μνημείων. 81. Οἱ ἱερεῖς μορφώνουν τά παιδιά τους καί τούς μαθαίνουν δύο εἴδη γραφῆς, τά λεγόμενα ἱερά καί τά ἄλλα πού χρησιμοποιοῦνται γενικά99. Ἰδιαιτέρως τούς μανθάνουν γεωμετρία100 99. Τά λεγόμενα δημοτικά. 100. Ἡ λέξις χρησιμοποιεῖται μέ τήν ἀρχική της σημασία, δηλ. τήν μέτρησι τῆς γῆς, μάθημα ἐντελῶς πρακτικό.

254

255

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

7

ωμετρίαν δὲ καὶ τὴν ἀριθμητικὴν ἐπὶ πλέον ἐκπονοῦσιν. ὁ μὲν γὰρ ποταμὸς κατ’ ἐνιαυτὸν ποικίλως μετασχηματίζων τὴν χώραν πολλὰς καὶ παντοίας ἀμφισβητήσεις ποιεῖ περὶ τῶν ὅρων τοῖς γειτνιῶσι, ταύτας δ’ οὐ ῥᾴδιον ἀκριβῶς ἐξελέγξαι μὴ γεωμέτρου τὴν ἀλήθειαν ἐκ τῆς ἐμπειρίας μεθοδεύσαντος. ἡ δ’ ἀριθμητικὴ πρός τε τὰς κατὰ τὸν βίον οἰκονομίας αὐτοῖς χρησιμεύει καὶ πρὸς τὰ γεωμετρίας θεωρήματα, πρὸς δὲ τούτοις οὐκ ὀλίγα συμβάλλεται καὶ τοῖς τὰ περὶ τὴν ἀστρολογίαν ἐκπονοῦσιν. ἐπιμελοῦς γάρ, εἰ καὶ παρά τισιν ἄλλοις, καὶ παρ’ Αἰγυπτίοις παρατηρήσεως τυγχάνουσιν αἱ τῶν ἄστρων τάξεις τε καὶ κινήσεις· καὶ τὰς μὲν περὶ ἑκάστων ἀναγραφὰς ἐξ ἐτῶν ἀπίστων τῷ πλήθει φυλάττουσιν, ἐκ παλαιῶν χρόνων ἐζηλωμένης παρ’ αὐτοῖς τῆς περὶ ταῦτα σπουδῆς, τὰς δὲ τῶν πλανήτων ἀστέρων κινήσεις καὶ περιόδους καὶ στηριγμούς, ἔτι δὲ τὰς ἑκάστου δυνάμεις πρὸς τὰς τῶν ζῴων γενέσεις, τίνων εἰσὶν ἀγαθῶν ἢ κακῶν ἀπεργαστικαί, φιλοτιμότατα παρατετηρήκασι. καὶ πολλάκις μὲν τοῖς ἀνθρώποις τῶν αὐτοῖς μελλόντων ἀπαντήσεσθαι κατὰ τὸν βίον προλέγοντες ἐπιτυγχάνουσιν, οὐκ ὀλιγάκις δὲ καρπῶν φθορὰς ἢ τοὐναντίον πολυκαρπίας, ἔτι δὲ νόσους κοινὰς ἀνθρώποις ἢ βοσκήμασιν ἐσομένας προσημαίνουσι, σεισμούς τε καὶ κατακλυσμοὺς καὶ κομητῶν ἀστέρων ἐπιτολὰς καὶ πάντα τὰ τοῖς πολλοῖς ἀδύνατον ἔχειν δοκοῦντα τὴν ἐπίγνωσιν, ἐκ πολλοῦ χρόνου παρατηρήσεως γεγενημένης, προγινώσκουσι. φασὶ δὲ καὶ τοὺς ἐν Βαβυλῶνι Χαλδαίους, ἀποίκους Αἰγυπτίων ὄντας, τὴν δόξαν ἔχειν τὴν περὶ τῆς ἀστρολογίας παρὰ τῶν ἱερέων μαθόντας τῶν Αἰγυπτίων. τὸ δ’ ἄλλο πλῆθος τῶν Αἰγυπτίων ἐκ παίδων μανθάνει παρὰ τῶν πατέρων

256

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

καί ἀριθμητική. 2. Διότι ὁ ποταμός κατ’ ἔτος μέ τίς πλημμύρες μετασχηματίζει τήν χώρα καί δημιουργεῖ πολλές καί παντός εἴδους ἀμφισβητήσεις μεταξύ τῶν γειτόνων γιά τά σύνορα τῶν κτημάτων τους, καί δέν εἶναι εὔκολο νά τίς ἐλέγξη κάποιος μέ ἀκρίβεια, ἄν κάποιος γεωμέτρης, ἐφαρμόζοντας τίς γνώσεις του, δέν ἐξακριβώση ἐπιστημονικά τήν ἀλήθεια. 3. Κι’ ἡ ἀριθμητική εἶναι χρήσιμη γιά τίς οἰκονομικές συναλλαγές τῆς καθημερινῆς ζωῆς καί γιά τήν ἐφαρμογή τῶν ἀξιωμάτων τῆς γεωμετρίας κι’ ἐπί πλέον συμβάλλει σημαντικά στήν μελέτη τῆς ἀστρολογίας. 4. Διότι οἱ θέσεις καί ἡ διάταξις τῶν ἄστρων καθώς καί οἱ κινήσεις τους ὑπῆρξαν πάντοτε τό ἀντικείμενο προσεκτικῆς παρατηρήσεως μεταξύ τῶν Αἰγυπτίων, περισσότερο ἀπό ὁπουδήποτε στόν κόσμο. Καί διατηροῦν μέχρι σήμερα γραμμένες τίς παρατηρήσεις τους γιά κάθε ἄστρο ἀπό ἀμέτρητους χρόνους, διότι ἀπό παλαιά οἱ Αἰγύπτιοι ἔδειξαν μεγάλο ζῆλο στήν μελέτη αὐτῶν τῶν φαινομένων. Κι’ ἔχουν παρατηρήσει μέ τήν μεγαλύτερη ἔφεσι τίς κινήσεις, τήν τροχιά καί τίς τροπές τῶν πλανητῶν, τήν ἐπίδρασι πού ἀσκοῦν ὅλα αὐτά στήν γέννησι τῶν ζώων, ποιά καλά ἤ ποιές συμφορές προκαλοῦν. 5. Καί πολλές φορές προλέγουν μέ ἐπιτυχία στούς ἀνθρώπους τά μέλλοντα νά συμβοῦν στήν ζωή τους, συχνά προλέγουν τήν καταστροφή τῆς σοδειᾶς ἤ τήν πολυκαρπία, κι’ ἀκόμα προλέγουν ἐπιδημίες πού πρόκειται νά πέσουν στούς ἀνθρώπους ἤ τά ζῶα, σεισμούς καί κατακλυσμούς καί ἐμφάνισι κομητῶν καί τά πάντα πού στούς συνηθισμένους ἀνθρώπους φαίνονται ὅτι εἶναι ἀδύνατο νά ἐπισημανθοῦν, αὐτοί χάρις στίς μακροχρόνιες παρατηρήσεις τά προσδιορίζουν ἀπό πρίν. 6. Καί λέγουν ὅτι οἱ Χαλδαῖοι τῆς Βαβυλῶνος, πού ἦσαν ἄποικοι ἀπό τήν Αἴγυπτο, ἀπέκτησαν τόση φήμη γιά τήν ἀστρολογία τους, ἐπειδή ἔμαθαν αὐτήν τήν ἐπιστήμη ἀπό τούς Αἰγυπτίους. 7. Ἡ μεγάλη μᾶζα τῶν Αἰγυπτίων μαθαίνει ἀπό τήν παιδική ἡλικία ἀπό τούς πατέρες τους ἤ τούς συγγενεῖς τους τήν ἄσκησι 257

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

ἢ συγγενῶν τὰς περὶ ἕκαστον βίον ἐπιτηδεύσεις, καθάπερ προειρήκαμεν· γράμματα δ’ ἐπ’ ὀλίγον διδάσκουσιν οὐχ ἅπαντες, ἀλλ’ οἱ τὰς τέχνας μεταχειριζόμενοι μάλιστα. παλαίστραν δὲ καὶ μουσικὴν οὐ νόμιμόν ἐστι παρ’ αὐτοῖς μανθάνειν· ὑπολαμβάνουσι γὰρ ἐκ μὲν τῶν καθ’ ἡμέραν ἐν τῇ παλαίστρα γυμνασίων τοὺς νέους οὐχ ὑγίειαν ἕξειν, ἀλλὰ ῥώμην ὀλιγοχρόνιον καὶ παντελῶς ἐπικίνδυνον, τὴν δὲ μουσικὴν νομίζουσιν οὐ μόνον ἄχρηστον ὑπάρχειν, ἀλλὰ καὶ βλαβεράν, ὡς ἐκθηλύνουσαν τὰς τῶν ἀκουόντων ψυχάς. 82. Τὰς δὲ νόσους προκαταλαμβανόμενοι θεραπεύουσι τὰ σώματα κλυσμοῖς καὶ νηστείαις καὶ ἐμέτοις, ἐνίοτε μὲν καθ’ ἑκάστην ἡμέραν, ἐνίοτε δὲ τρεῖς ἢ τέτταρας ἡμέρας διαλείποντες. φασὶ γὰρ πάσης τροφῆς ἀναδοθείσης τὸ πλέον εἶναι περιττόν, ἀφ’ οὗ γεννᾶσθαι τὰς νόσους· ὥστε τὴν προειρημένην θεραπείαν ἀναιροῦσαν τὰς ἀρχὰς τῆς νόσου μάλιστ’ ἂν παρασκευάσαι τὴν ὑγίειαν. κατὰ δὲ τὰς στρατείας καὶ τὰς ἐπὶ τῆς χώρας ἐκδημίας θεραπεύονται πάντες οὐδένα μισθὸν ἰδίᾳ διδόντες· οἱ γὰρ ἰατροὶ τὰς μὲν τροφὰς ἐκ τοῦ κοινοῦ λαμβάνουσι, τὰς δὲ θεραπείας προσάγουσι κατὰ νόμον ἔγγραφον, ὑπὸ πολλῶν καὶ δεδοξασμένων ἰατρῶν ἀρχαίων συγγεγραμμένον. κἂν τοῖς ἐκ τῆς ἱερᾶς βίβλου νόμοις ἀναγινωσκομένοις ἀκολουθήσαντες ἀδυνατήσωσι σῶσαι τὸν κάμνοντα, ἀθῷοι παντὸς ἐγκλήματος ἀπολύονται, ἐὰν δέ τι παρὰ τὰ γεγραμμένα ποιήσωσι, θανάτου κρίσιν ὑπομένουσιν, ἡγουμένου τοῦ νομοθέτου τῆς ἐκ πολλῶν χρόνων παρατετηρημένης θεραπείας καὶ συντεταγμένης ὑπὸ τῶν ἀρίστων τεχνιτῶν ὀλίγους ἂν γενέσθαι συνετωτέρους. 83. Περὶ δὲ τῶν ἀφιερωμένων ζῴων κατ’ Αἴγυπτον εἰκότως φαίνεται πολλοῖς παράδοξον τὸ γινόμενον καὶ ζητήσεως

258

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

διαφόρων ἐπαγγελμάτων στήν ζωή, ὅπως ἀκριβῶς ἀναφέραμε παραπάνω. Ὅσο γιά τήν γραφή καί ἀνάγνωσι, οἱ Αἰγύπτιοι γενικῶς δίδουν στά παδιά τους μία ἐπιφανειακή μόρφωσι καί ὄχι ὅλοι, ἀλλά κυρίως ὅσοι ἀσχολοῦνται μέ τίς διάφορες τέχνες. Στήν πάλη καί τήν μουσική γενικῶς δέν συνηθίζουν νά ἀσκοῦνται. Ἐπειδή πιστεύουν ὅτι ἀπό τήν καθημερινή ἄσκησι στήν παλαίστρα οἱ νέοι δέν ἀποκτοῦν ὑγεία, ἀλλά μία σωματική ρώμη, πρόσκαιρη καί πολύ ἐπικίνδυνη, ἐνῶ τήν μουσική τήν θεωροῦσαν ὄχι μόνο ἄχρηστη, ἀλλά καί ἐπιζήμια, διότι κάνει τίς ψυχές τῶν ἀκροατῶν θηλυπρεπεῖς. 82. Γιά νά ἐμποδίσουν τίς ἀρρώστειες, ἀκολουθοῦν μία προληπτική ὑγιεινή μέ κλύσματα καί νηστεῖες καί ἐμετούς, πού τήν ἐφάρμοζαν κάποτε κάθε ἡμέρα καί κάποτε κάθε τρεῖς ἤ τέσσερεις ἡμέρες. 2. Διότι, λέγουν, ὅτι ἡ πολλή τροφή εἶναι περιττή στόν ὀργανισμό, κι’ ἀπ’ αὐτήν τήν πολυφαγία προέρχονται οἱ ἀρρώστειες. Ἔτσι ἡ ἀγωγή, πού ἀναφέραμε, ἐξουδετερώνει τίς αἰτίες τῆς ἀρρώστειας καί ἐξασφαλίζει κάλλιστα τήν ὑγεία. 3. Κατά τίς ἐκστρατεῖες καί τά ταξείδια τους στό ἐσωτερικό τῆς χώρας ἐξετάζονται ὅλοι ἀπό ἰατρούς χωρίς καμμία πληρωμή. Ἐπειδή οἱ ἰατροί συντηροῦνται ἀπό τό δημόσιο καί θεραπεύουν τούς ἀσθενεῖς σύμφωνα μέ ἕνα γραπτό κώδικα γραμμένο ἀπό πολλούς καί ὀνομαστούς ἀρχαίους ἰατρούς. Καί ἄν ἀκολουθῶντας τίς ὁδηγίες αὐτοῦ τοῦ κώδικα, πού τίς διαβάζουν στό ἱερό βιβλίο, δέν μπορέσουν νά σώσουν τόν ἀσθενῆ, ἀπαλλάσσονται ἀπό κάθε κατηγορία ἐνοχῆς. Ἄν ὅμως κάνουν κάτι ἀντίθετο ἀπό αὐτές τίς συνταγές, παραπέμπονται σέ δίκη μέ τήν ποινή τοῦ θανάτου, ἐπειδή ὁ νομοθέτης ξεκινάει ἀπό τήν ἰδέα, ὅτι λίγοι ἰατροί μποροῦν νά εἶναι σοφώτεροι ἀπό τήν δοκιμασμένη ἀπό πολλά χρόνια θεραπευτική, τήν διατυπωμένη ἀπό τούς ἱκανώτατους ἐμπειροτέχνες στά θέματα τῆς ἰατρικῆς. 83. Αὐτό πού συμβαίνει στήν Αἴγυπτο σχετικά μέ τά ἀφιερωμένα ζῶα, φαίνεται σέ πολλούς παράδοξο καί ἀξίζει νά 259

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

ἄξιον. σέβονται γὰρ ἔνια τῶν ζῴων Αἰγύπτιοι καθ’ ὑπερβολὴν οὐ ζῶντα μόνον, ἀλλὰ καὶ τελευτήσαντα, οἷον αἰλούρους καὶ τοὺς ἰχνεύμονας καὶ κύνας, ἔτι δ’ ἱέρακας καὶ τὰς καλουμένας παρ’ αὐτοῖς ἴβεις, πρὸς δὲ τούτοις τούς τε λύκους καὶ τοὺς κροκοδείλους καὶ ἕτερα τοιαῦτα πλείω, περὶ ὧν τὰς αἰτίας ἀποδιδόναι πειρασόμεθα, βραχέα πρότερον ὑπὲρ αὐτῶν διελθόντες. πρῶτον μὲν γὰρ ἑκάστῳ γένει τῶν σεβασμοῦ τυγχανόντων ζῴων ἀφιέρωται χώρα φέρουσα πρόσοδον ἀρκοῦσαν εἰς ἐπιμέλειαν καὶ τροφὴν αὐτῶν· ποιοῦνται δὲ καὶ θεοῖς τισιν εὐχὰς ὑπὲρ τῶν παίδων οἱ κατ’ Αἴγυπτον τῶν ἐκ τῆς νόσου σωθέντων· ξυρήσαντες γὰρ τὰς τρίχας καὶ πρὸς ἀργύριον ἢ χρυσίον στήσαντες διδόασι τὸ νόμισμα τοῖς ἐπιμελομένοις τῶν προειρημένων ζῴων. οἱ δὲ τοῖς μὲν ἱέραξι κρέα κατατέμνοντες καὶ προσκαλούμενοι μεγάλῃ τῇ φωνῇ πετομένοις ἀναρρίπτουσι, μέχρι ἂν δέξωνται, τοῖς δ’ αἰλούροις καὶ τοῖς ἰχνεύμοσι καταθρύπτοντες τοὺς ἄρτους εἰς γάλα καὶ ποππύζοντες παρατιθέασιν ἢ τῶν ἰχθύων τῶν ἐκ τοῦ Νείλου κατατέμνοντες ὠμῶς σιτίζουσιν· ὡσαύτως δὲ καὶ τῶν ἄλλων ζῴων ἑκάστῳ γένει τὴν ἁρμόζουσαν τροφὴν χορηγοῦσι. τὰς δὲ γινομένας περὶ ταῦτα λειτουργίας οὐχ οἷον ἐκκλίνουσιν ἢ τοῖς ὄχλοις γενέσθαι καταφανεῖς ἐπαισχύνονται, τοὐναντίον δ’ ὡς περὶ τὰς μεγίστας τῶν θεῶν γινόμενοι τιμὰς σεμνύνονται καὶ μετὰ σημείων ἰδίων περιέρχονται τὰς πόλεις καὶ τὴν χώραν. πόρρωθεν δ’ ὄντες φανεροὶ τίνων ζῴων ἔχουσι τὴν ἐπιμέλειαν, ὑπὸ τῶν ἀπαντώντων προσκυνοῦνται καὶ τιμῶνται. ὅταν δ’ ἀποθάνῃ τι τῶν εἰρημένων, σινδόνι κατακαλύψαντες καὶ μετ’ οἰμωγῆς τὰ στήθη καταπληξάμενοι φέρουσιν εἰς τὰς ταριχείας· ἔπειτα θεραπευθέντων αὐτῶν κεδρίᾳ καὶ τοῖς δυ-

260

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἐρευνηθῆ. Ἐπειδή οἱ Αἰγύπτιοι σέβονται ὑπερβολικά μερικά ζῶα ὄχι μόνο ὅταν ζοῦν, ἀλλά καί μετά θάνατον, ὅπως π.χ. τούς ἀγριόγατους, τούς ἰχνεύμονες καί τούς σκύλους, ἀκόμα τά γεράκια καί τούς λεγομένους ἴβεις, τούς λύκους καί τούς κροκοδείλους καί πολλά ἄλλα ζῶα αὐτοῦ τοῦ εἴδους. Καί θά ἐπιχειρήσουμε νά ἐξηγήσουμε τίς αἰτίες αὐτῆς τῆς λατρείας, ἀφοῦ πρῶτα μιλήσουμε σύντομα γιά τά ἴδια τά ζῶα. 2. Πρῶτα-πρῶτα γιά κάθε εἶδος ζώου, πού λατρεύουν, ἔχει ἀφιερωθῆ μία περιοχή πού ἀποφέρει ἕνα ἔσοδο ἀρκετό γιά τήν τροφή καί τήν φροντίδα τους. Οἱ Αἰγύπτιοι ἀναπέμπουν εὐχές σέ μερικούς θεούς γιά τά παιδιά τους, πού ἐσώθησαν ἀπό τήν ἀρρώστεια. Στήν περίπτωσι αὐτή ξυρίζουν τά μαλλιά τῆς κεφαλῆς τους καί τά ζυγίζουν ἔναντι χρυσοῦ ἤ ἀργύρου καί δίδουν τό χρῆμα στούς φροντιστές τῶν ζώων πού ἀναφέραμε. 3. Κι’ αὐτοί κόβουν τό κρέας κομμάτια γιά τά γεράκια πού τά καλοῦν μέ δυνατή φωνή καί τούς ρίχνουν τό κρέας καθώς πετοῦν μέχρι νά τό ἁρπάξουν. Γιά τούς ἀγριόγατους καί τούς ἰχνεύμονες τρίβουν τό ψωμί στό γάλα καί τούς καλοῦν κακαρίζοντας νά τό φᾶνε ἤ τούς τρέφουν μέ ὠμά ψάρια τοῦ Νείλου, πού τά κομματιάζουν. Ἐπίσης καί σέ κάθε εἶδος ἀπό τά ἄλλα ζῶα προσφέρουν τήν τροφή πού συνηθίζουν νά τρώγουν. 4. Ὅσο γιά τίς ὑπηρεσίες αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ Αἰγύπτιοι δέν προσπαθοῦν νά τίς ἀποφύγουν οὔτε ντρέπονται πού τούς βλέπει ὁ κόσμος, τοὐναντίον μάλιστα ὑπερηφανεύονται μέ τήν ἰδέα ὅτι ἐκτελοῦν τίς σοβαρώτερες λειτουργίες τῆς λατρείας τῶν θεῶν καί φέροντας εἰδικά σήματα περιέρχονται τίς πόλεις καί τήν χώρα. Κι’ ἀπό μακριά μπορεῖς νά διακρίνης στήν ὑπηρεσία ποιῶν ζώων εἶναι ἀφιερωμένοι, κι’ ὅλοι πού τούς συναντοῦν, τούς προσκυνοῦν καί τούς τιμοῦν. 5. Ὅταν κάποιο ἀπ’ αὐτά τά ζῶα πεθάνη, τό τυλίγουν μ’ ἕνα σεντόνι καί μέ θρήνους καί κοπετούς τό πηγαίνουν νά τό βαλσαμώσουν. Κι’ ἔπειτα ἀφοῦ τό περιποιηθοῦν μέ κεδρέλαιο καί 261

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

8

9

2

ναμένοις εὐωδίαν παρέχεσθαι καὶ πολυχρόνιον τοῦ σώματος τήρησιν θάπτουσιν ἐν ἱεραῖς θήκαις. ὃς δ’ ἂν τούτων τι τῶν ζῴων ἑκὼν διαφθείρῃ, θανάτῳ περιπίπτει, πλὴν ἐὰν αἴλουρον ἢ τὴν ἶβιν ἀποκτείνῃ· ταῦτα δὲ ἐάν τε ἑκὼν ἐάν τε ἄκων ἀποκτείνῃ, πάντως θανάτῳ περιπίπτει, τῶν ὄχλων συντρεχόντων καὶ τὸν πράξαντα δεινότατα διατιθέντων, καὶ τοῦτ’ ἐνίοτε πραττόντων ἄνευ κρίσεως. διὰ δὲ τὸν ἐπὶ τούτοις φόβον οἱ θεασάμενοι τεθνηκός τι τούτων τῶν ζῴων ἀποστάντες μακρὰν βοῶσιν ὀδυρόμενοί τε καὶ μαρτυρόμενοι κατειλῆφθαι τετελευτηκός. οὕτω δ’ ἐν ταῖς τῶν ὄχλων ψυχαῖς ἐντέτηκεν ἡ πρὸς τὰ ζῷα ταῦτα δεισιδαιμονία καὶ τοῖς πάθεσιν ἀμεταθέτως ἕκαστος διάκειται πρὸς τὴν τούτων τιμήν, ὥστε καὶ καθ’ ὃν χρόνον Πτολεμαῖος μὲν ὁ βασιλεὺς ὑπὸ Ῥωμαίων οὔπω προσηγόρευτο φίλος, οἱ δ’ ὄχλοι πᾶσαν εἰσεφέροντο σπουδὴν ἐκθεραπεύοντες τοὺς παρεπιδημοῦντας τῶν ἀπὸ τῆς Ἰταλίας καὶ σπεύδοντες μηδεμίαν ἀφορμὴν ἐγκλήματος ἢ πολέμου δοῦναι διὰ τὸν φόβον, ἀποκτείναντος Ῥωμαίου τινὸς αἴλουρον, καὶ τοῦ πλήθους συνδραμόντος ἐπὶ τὴν οἰκίαν τοῦ πράξαντος, οὔθ’ οἱ πεμφθέντες ὑπὸ τοῦ βασιλέως ἄρχοντες ἐπὶ τὴν παραίτησιν οὔθ’ ὁ κοινὸς ἀπὸ τῆς Ῥώμης φόβος ἴσχυσεν ἐξελέσθαι τῆς τιμωρίας τὸν ἄνθρωπον, καίπερ ἀκουσίως τοῦτο πεπραχότα. καὶ τοῦτ’ οὐκ ἐξ ἀκοῆς ἡμεῖς ἱστοροῦμεν, ἀλλ’ αὐτοὶ κατὰ τὴν γεγενημένην ἡμῖν ἐπιδημίαν κατ´Αἴγυπτον ἑορακότες. 84. Ἀπίστων δὲ φαινομένων πολλοῖς τῶν εἰρημένων καὶ μύθοις παραπλησίων πολλῷ παραδοξότερα φανήσεται τὰ μετὰ ταῦτα ῥηθησόμενα. λιμῷ γάρ ποτε πιεζομένων τῶν κατ’ Αἴγυπτόν φασι πολλοὺς ἀλλήλων μὲν ἅψασθαι διὰ τὴν ἔνδειαν, τῶν δ’ ἀφιερωμένων ζῴων τὸ παράπαν μηδ’ αἰτίαν σχεῖν μηδένα προσενηνέχθαι. ἀλλὰ μήν γε καὶ καθ’ ἣν ἂν οἰκίαν εὑρεθῇ κύων τετελευτηκώς, ξυρῶνται πάντες οἱ κατ’ οἶκον ὄντες ὅλον τὸ σῶμα καὶ ποιοῦνται πένθος, καὶ τὸ τούτου θαυμασιώτερον, 262

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ὅλα τά σχετικά πού δίδουν εὐωδία στό σῶμα καί συντελοῦν στήν μακροχρόνια συντήρησί του τό θάβουν σ’ ἕνα ἱερόν τάφο. 6. Ὅποιος σκοτώση ἐσκεμμένα κάποιο ἀπ’ αὐτά τά ζῶα, θανατώνεται, ἐκτός ἄν φονεύση ἀγριόγατο ἤ τήν ἶβη. Καί ἄν τά φονεύση ἤ ἑκουσίως ἤ ἀκουσίως, ὁπωσδήποτε θανατώνεται, διότι συγκεντρώνεται τό πλῆθος καί βασανίζουν σκληρά τόν δράστη, χωρίς νά περιμένουν νά γίνη δίκη. 7. Κι’ ἀπό τόν φόβο αὐτῆς τῆς τιμωρίας, ὅσοι τυχαίνει νά ἰδοῦν κανένα ἀπ’ αὐτά τά ζῶα σκοτωμένο, φεύγουν μακριά καί φωνάζουν καί ὀδύρονται καί διαμαρτύρονται ὅτι εὑρῆκαν σκοτωμένο τό ζῶο. 8. Τόσο βαθιά εἶναι σταλαγμένη στήν ψυχή τοῦ λαοῦ ἡ δεισιδαιμονία γι’ αὐτά τά ζῶα καί τόσο ἀμετάβλητα παραμένουν τά αἰσθήματά τους σχετικά μέ τήν ὀφειλομένη τιμή πρός αὐτά, ὥστε καί τόν καιρό πού ὁ βασιλεύς Πτολεμαῖος δέν προσεφωνεῖτο ἀπό τούς Ρωμαίους «φίλος» κι’ ὁ λαός ἔκανε τό πᾶν νά περιποιηθῆ τούς ἀπεσταλμένους ἀπό τήν Ἰταλία καί προσπαθοῦσε νά μή δώση καμμία ἀφορμή γιά παράπονα ἤ γιά πόλεμο, ἕνας Ρωμαῖος ἐφόνευσε ἕνα αἴλουρο καί τό πλῆθος συγκεντρώθηκε στό σπίτι τοῦ δράστη. Καί οὔτε οἱ ἄρχοντες, πού ἔστειλε ὁ βασιλεύς νά ζητήσουν τόν ἄνθρωπο, οὔτε ὁ γενικός φόβος ἀπό τήν Ρώμη δέν στάθηκαν ἱκανοί νά γλυτώσουν τόν ἄνθρωπο ἀπό τήν τιμωρία, ἄν καί εἶχε φονεύσει τό ζῶο ἄθελά του. 9. Κι’ αὐτό τό περιστατικό τό διηγούμεθα ὄχι ἐξ ἀκοῆς, ἀλλά ἐμεῖς οἱ ἴδιοι τό εἴδαμε μέ τά μάτια μας, κατά τήν ἐπίσκεψί μας στήν Αἴγυπτο. 84. Ἄν αὐτά πού εἶπα φαίνωνται σέ πολλούς ἀπίστευτα καί σάν παραμύθια, τότε θά φανοῦν πιό παράδοξα αὐτά πού θά πῶ παρακάτω. Κάποτε πού οἱ κάτοικοι τῆς Αἰγύπτου ὑπέφεραν ἀπό λιμό λέγουν ὅτι μερικοί ἀπό τήν πεῖνα ἔφαγαν ὁ ἕνας τόν ἄλλον, ἐνῶ κανένας δέν κατηγορήθηκε ὅτι ἔβαλε χέρι οὔτε κατά διάνοιαν στά ἱερά ζῶα. 2. Ἀλλά καί σέ ὅποιο σπίτι εὑρεθῆ σκυλί πεθαμένο ὅλοι οἱ ἔνοικοι ξυρίζουν ὅλο τους τό σῶμα καί πενθοῦν. Καί τό καταπληκτικό εἶναι ὅτι, ἄν τύχη νά ὑπάρχη 263

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

7

8

ἐὰν οἶνος ἢ σῖτος ἤ τι τῶν πρὸς τὸν βίον ἀναγκαίων τυγχάνῃ κείμενον ἐν τοῖς οἰκήμασιν οὗ τὸ ζῆν ἐξέλιπέ τι τῶν θηρίων, οὐκ ἂν ἔτι χρήσασθαι πρὸς οὐδὲν αὐτοῖς ὑπομείνειαν. κἂν ἐν ἄλλῃ χώρᾳ που στρατευόμενοι τύχωσι, λυτρούμενοι τοὺς αἰλούρους καὶ τοὺς ἱέρακας κατάγουσιν εἰς Αἴγυπτον· καὶ τοῦτο πράττουσιν ἐνίοτε τῶν ἐφοδίων αὐτοὺς ὑπολιπόντων. τὰ δὲ γινόμενα περὶ τὸν Ἆπιν τὸν ἐν Μέμφει καὶ τὸν Μνεῦιν τὸν ἐν Ἡλιουπόλει καὶ τὰ περὶ τὸν τράγον τὸν ἐν Μένδητι, πρὸς δὲ τούτοις τὸν κροκόδειλον τὸν κατὰ τὴν Μοίριδος λίμνην καὶ τὸν λέοντα τὸν τρεφόμενον ἐν τῇ καλουμένῃ Λεόντων πόλει, καὶ πολλὰ τοιαῦθ’ ἕτερα, διηγήσασθαι μὲν εὐχερές, ἀπαγγείλαντα δὲ πιστευθῆναι παρὰ τοῖς μὴ τεθεαμένοις δύσκολον. ταῦτα γὰρ ἐν ἱεροῖς μὲν περιβόλοις τρέφεται, θεραπεύουσι δ’ αὐτὰ πολλοὶ τῶν ἀξιολόγων ἀνδρῶν τροφὰς διδόντες τὰς πολυτελεστάτας· σεμίδαλιν γὰρ ἢ χόνδρον ἕψοντες ἐν γάλακτι καὶ πέμματα παντοδαπὰ μέλιτι φυρῶντες, καὶ κρέα χήνεια τὰ μὲν ἕψοντες, τὰ δ’ ὀπτῶντες ἀνεκλείπτως χορηγοῦσι, τοῖς δ’ ὠμοφάγοις πολλὰ τῶν ὀρνέων θηρεύοντες παραβάλλουσι, καὶ τὸ καθόλου μεγάλην εἰσφέρονται σπουδὴν εἰς τὴν πολυτέλειαν τῆς τροφῆς. λουτροῖς τε χλιαροῖς χρώμενοι καὶ μύροις τοῖς κρατίστοις ἀλείφοντες καὶ παντοδαπὰς εὐωδίας θυμιῶντες οὐ διαλείπουσι, στρωμνάς τε τὰς πολυτελεστάτας καὶ κόσμον εὐπρεπῆ χορηγοῦσι, καὶ τῶν συνουσιῶν ὅπως τυγχάνῃ κατὰ φύσιν φροντίδα ποιοῦνται τὴν μεγίστην, πρὸς δὲ τούτοις ὁμοφύλους θηλείας ἑκάστῳ τῶν ζῴων τὰς εὐειδεστάτας συντρέφουσιν, ἃς παλλακίδας προσαγορεύουσι καὶ θεραπεύουσι ταῖς μεγίσταις δαπάναις καὶ λειτουργίαις. ἐὰν δὲ τελευτήσῃ τι, πενθοῦσι μὲν ἴσα τοῖς ἀγαπητῶν τέκνων στερομένοις, θάπτουσι δὲ οὐ κατὰ τὴν ἑαυτῶν δύναμιν, ἀλλὰ πολὺ τὴν ἀξίαν τῆς ἑαυτῶν οὐσίας ὑπερβάλλοντες. μετὰ γὰρ τὴν Ἀλεξάνδρου τελευτήν, Πτολεμαίου τοῦ

264

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

κρασί ἤ σιτάρι στό σπίτι ὅπου ἐψόφησε κάποιο ἀπ’ αὐτά τά ζῶα, ποτέ δέν σκέπτονται νά τά χρησιμοποιήσουν γιά κανένα σκοπό. 3. Κι’ ἄν τύχη νά ἐκστρατεύσουν σέ κάποια ξένη χώρα, ἐξαγοράζουν τούς ἀγριόγατους καί τά γεράκια πού ἔχουν συλληφθῆ καί τά μεταφέρουν στήν Αἴγυπτο. Κι’ αὐτό τό κάνουν, ἀκόμα καί ὅταν εἶναι λιγοστά τά ἐφόδια γιά τήν ἐκστρατεία. 4. Ὅσο γιά τίς τελετές πού συνδέονται μέ τόν Ἆπι τῆς Μέμφεως καί τόν Μνεῦι τῆς Ἡλιουπόλεως καί τόν τράγο τοῦ Μένδη κι’ ἀκόμα μέ τόν κροκόδειλο στήν λίμνη τοῦ Μοίριδος καί τόν λέοντα πού συντηροῦν στήν Λεοντόπολι, καί πολλά ἄλλα τέτοια εἶναι εὔκολο νά τά διηγηθῶ, εἶναι ὅμως δύσκολο νά γίνω πιστευτός ἀπό αὐτούς πού δέν τά εἶδαν μέ τά μάτια τους. 5. Διότι ὅλα αὐτά τρέφονται μέσα σέ ἱερούς περιβόλους καί τά φροντίζουν πολλοί διακεκριμένοι ἄνδρες, πού τούς προσφέρουν τίς πιό ἀκριβές τροφές. Τούς προσφέρουν ἀνελλιπῶς σιμιγδάλι ἤ πληγούρι βρασμένο στό γάλα καί κάθε εἴδους γλυκίσματα βουτηγμένα στό μέλι καί κρέατα χήνας, ἄλλα βραστά καί ἄλλα ψητά. Στά σαρκοφάγα δίδουν πουλιά πού τά κυνηγοῦν καί γενικῶς φροντίζουν ἡ τροφή τους νά εἶναι ἐκλεκτή. 6. Τούς κάνουν ἀδιάκοπα χλιαρά λουτρά καί τά ἀλείφουν μέ τά πολυτιμότερα ἀρώματα καί τά θυμιατίζουν μέ παντός εἴδους εὐωδιαστά θυμιάματα. Καί τούς ἔχουν τά ἀκριβότερα στρωσίδια καί τά στολίζουν μέ λαμπρότητα καί φροντίζουν σχολαστικά καί γιά τίς σεξουαλικές τους ἀπολαύσεις σύμφωνα μέ τίς ἀπαιτήσεις τῆς φύσεως. Καί ἐπί πλέον μαζί μέ κάθε ἀρσενικό ζῶο ἀπ’ ὅλα τά εἴδη συντηροῦν τά ὡραιότερα θηλυκά τοῦ εἴδους του καί τά ὀνομάζουν παλλακίδες καί τά περιποιοῦνται διαθέτοντας πολυτελεῖς ὑπηρεσίες. 7. Ὅταν κάποιο ἀπ’ αὐτά τά ζῶα πεθάνη, πενθοῦν σάν νά ἔχαναν τά προσφιλῆ τους τέκνα καί δέν τά θάβουν μ’ ἕνα τρόπο πού ν’ ἀνταποκρίνεται στήν οἰκονομική τους κατάστασι, ἀλλά πού ὑπερβαίνει τήν ἀξία τῆς περιουσίας τους. 8. Μετά τόν θάνατο τοῦ Ἀλεξάνδρου π.χ. καί μόλις εἶχε παραλάβει τήν Αἴγυ265

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

Λάγου παρειληφότος ἄρτι τὴν Αἴγυπτον, ἔτυχεν ἐν Μέμφει τελευτήσας ὁ Ἆπις γήρᾳ· ὁ δὲ τὴν ἐπιμέλειαν ἔχων αὐτοῦ τήν τε ἡτοιμασμένην χορηγίαν, οὖσαν πάνυ πολλήν, εἰς ταφὴν ἅπασαν ἐδαπάνησε καὶ παρὰ τοῦ Πτολεμαίου πεντήκοντα ἀργυρίου τάλαντα προσεδανείσατο. καὶ καθ’ ἡμᾶς δέ τινες τῶν τὰ ζῷα ταῦτα τρεφόντων εἰς τὰς ταφὰς αὐτῶν οὐκ ἔλαττον τῶν ἑκατὸν ταλάντων δεδαπανήκασι. 85. Προσθετέον δὲ τοῖς εἰρημένοις τὰ λειπόμενα τῶν γινομένων περὶ τὸν ἱερὸν ταῦρον τὸν ὀνομαζόμενον Ἆπιν. ὅταν γὰρ τελευτήσας ταφῇ μεγαλοπρεπῶς, ζητοῦσιν οἱ περὶ ταῦτ’ ὄντες ἱερεῖς μόσχον ἔχοντα κατὰ τὸ σῶμα παράσημα τὰ παραπλήσια τῷ προϋπάρξαντι· ὅταν δ’ εὑρεθῇ, τὰ μὲν πλήθη τοῦ πένθους ἀπολύεται, τῶν δ’ ἱερέων οἷς ἐστιν ἐπιμελὲς ἄγουσι τὸν μόσχον τὸ μὲν πρῶτον εἰς Νείλου πόλιν, ἐν ᾗ τρέφουσιν αὐτὸν ἐφ’ ἡμέρας τετταράκοντα, ἔπειτ’ εἰς θαλαμηγὸν ναῦν οἴκημα κεχρυσωμένον ἔχουσαν ἐμβιβάσαντες ὡς θεὸν ἀνάγουσιν εἰς Μέμφιν εἰς τὸ τοῦ Ἡφαίστου τέμενος. ἐν δὲ ταῖς προειρημέναις τετταράκονθ’ ἡμέραις μόνον ὁρῶσιν αὐτὸν αἱ γυναῖκες κατὰ πρόσωπον ἱστάμεναι καὶ δεικνύουσιν ἀνασυράμεναι τὰ ἑαυτῶν γεννητικὰ μόρια, τὸν δ’ ἄλλον χρόνον ἅπαντα κεκωλυμένον ἐστὶν εἰς ὄψιν αὐτὰς ἔρχεσθαι τούτῳ τῷ θεῷ. τῆς δὲ τοῦ βοὸς τούτου τιμῆς αἰτίαν ἔνιοι φέρουσι λέγοντες ὅτι τελευτήσαντος Ὀσίριδος εἰς τοῦτον ἡ ψυχὴ μετέστη, καὶ διὰ ταῦτα διατελεῖ μέχρι τοῦ νῦν ἀεὶ κατὰ τὰς ἀναδείξεις αὐτοῦ μεθισταμένη πρὸς τοὺς μεταγενεστέρους· ἔνιοι δὲ λέγουσι τελευτήσαντος Ὀσίριδος ὑπὸ Τυφῶνος τὰ μέλη συναγαγοῦσαν

101. Ἆπις ἦταν τό ὄνομα τοῦ ἱεροῦ ταύρου τῶν Αἰγυπτίων, ὁ ὁποῖος ἔπρεπε –γιά νά χαρακτηρισθῆ ἱερός– νά φέρη τά ἑξῆς σημεῖα: νά ἔχη μαῦρο σῶμα, στό μέτωπο νά ὑπάρχη λευκό τετράγωνο, στά νῶτα σχῆμα ἀετοῦ, στήν οὐρά διπλές τρίχες καί ἡ γλῶσσα σχῆμα κανθάρου. Μόλις ἀπέθνησκε ὁ ταῦρος, οἱ ἱερεῖς περιήρ-

266

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

πτο ὁ Πτολεμαῖος τοῦ Λάγου, ἔτυχε νά πεθάνη στήν Μέμφι ὁ Ἆπις ἀπό γεράματα. Ὁ ἄνθρωπος πού ἦταν ὑπεύθυνος νά τόν φροντίζη, ἐξόδευσε γιά τήν ταφή του ὄχι μόνο τό σύνολο τῆς χορηγίας πού εἶχε διατεθῆ γιά τήν συντήρησί του, ἕνα σεβαστό ποσόν, ἀλλά δανείσθηκε κι’ ἀπό πάνω πενήντα τάλαντα ἀργυρᾶ ἀπό τόν Πτολεμαῖο. Ἀλλά καί ἐπί τῶν ἡμερῶν μου μερικοί πού τρέφουν αὐτά τά ζῶα, ἔχουν ἐξοδεύσει γιά τήν ταφή τους ὄχι λιγώτερα ἀπό ἑκατό τάλαντα. 85. Πρέπει τώρα νά προσθέσωμε σέ αὐτά πού εἴπαμε κι’ ὅσα ὑπολείπονται σχετικά μέ τίς τελετές γιά τόν ἱερό ταῦρο πού ὀνομάζεται Ἆπις. Ὅταν πεθάνη καί ταφῆ μεγαλοπρεπῶς, οἱ ἱερεῖς πού εἶναι ταγμένοι γι’ αὐτό τό καθῆκον ἀναζητοῦν ἕνα μοσχάρι πού νά ἔχη στό σῶμα του τά ἴδια σημάδια μ’ ἐκεῖνον101. 2. Κι’ ὅταν εὑρεθῆ, ὁ λαός παύει τό πένθος κι’ οἱ ἁρμόδιοι ἱερεῖς ὁδηγοῦν τό μοσχάρι πρῶτα στήν Νειλόπολι, ὅπου τό τρέφουν ἑπί σαράντα ἡμέρες, ἔπειτα τό ἐπιβιβάζουν σέ μία θαλαμηγό σέ ἐπιχρυσωμένο δωμάτιο καί τό ὁδηγοῦν στήν Μέμφι, στό τέμενος τοῦ Ἡφαίστου, ὡς θεό. 3. Κατά τίς σαράντα ἡμέρες μόνο, πού εἴπαμε παραπάνω, μποροῦν νά τό ἰδοῦν οἱ γυναῖκες. Στέκονται ἀπέναντί του, σηκώνουν τά ροῦχα τους καί τοῦ δείχνουν τά γεννητικά τους μόρια, ἐνῶ ὅλον τόν ἄλλο χρόνο τούς εἶναι ἀπαγορευμένο νά ἐμφανισθοῦν μπροστά σέ αὐτόν τόν θεό. 4. Μερικοί ἐξηγοῦν ὡς ἑξῆς τήν καταγωγή αὐτῆς τῆς τιμῆς πρός τόν ταῦρο. Λέγουν δηλ. ὅτι ὅταν πέθανε ὁ Ὄσιρις, ἡ ψυχή του ἐπέρασε σέ αὐτόν τόν ταῦρο καί μέχρι σήμερα κατά τόν ἴδιο τρόπο περνάει στούς ἀπογόνους του. 5. Μερικοί πάλι λέγουν, ὅτι, ὅταν ἐφονεύθη ὁ Ὄσιρις ἀπό τόν Τυφῶνα, ἡ Ἶσις συγκένχοντο τήν Αἴγυπτο ἐπί πολύ καιρόν, ἀναζητοῦντες διάδοχο μέ τά ἀνωτέρω χαρακτηριστικά. Τόν ἱερό ταῦρο τῶν Αἰγυπτίων, πού διέμενε σέ πολυτελῆ κατοικία, στήν Μέμφιν, ἐφόνευσε ὁ βασιλεύς τῶν Περσῶν Καμβύσης, μετά τήν ἀποτυχία τῆς ἐκστρατείας του στήν Αἰθιοπία, ὁ ὁποῖος προέβη καί σέ ἄλλες ἀσεβεῖς καί καταστροφικές πράξεις πρός τήν Αἰγυπτιακή θρησκεία καί τόν Αἰγυπτιακό λαό.

267

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

τὴν Ἶσιν εἰς βοῦν ξυλίνην ἐμβαλεῖν βύσσινα περιβεβλημένην, καὶ διὰ τοῦτο καὶ τὴν πόλιν ὀνομασθῆναι Βούσιριν. πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα μυθολογοῦσι περὶ τοῦ Ἄπιδος, ὑπὲρ ὧν μακρὸν ἡγούμεθα τὰ καθ’ ἕκαστον διεξιέναι. 86. Πάντα δὲ θαυμάσια καὶ μείζω πίστεως ἐπιτελοῦντες οἱ κατ’ Αἴγυπτον εἰς τὰ τιμώμενα ζῷα πολλὴν ἀπορίαν παρέχονται τοῖς τὰς αἰτίας τούτων ζητοῦσιν. οἱ μὲν οὖν ἱερεῖς αὐτῶν ἀπόρρητόν τι δόγμα περὶ τούτων ἔχουσιν, ὃ προειρήκαμεν ἐν τοῖς θεολογουμένοις ὑπ’ αὐτῶν, οἱ δὲ πολλοὶ τῶν Αἰγυπτίων τρεῖς αἰτίας ταύτας ἀποδιδόασιν, ὧν τὴν μὲν πρώτην μυθώδη παντελῶς καὶ τῆς ἀρχαϊκῆς ἁπλότητος οἰκείαν. φασὶ γὰρ τοὺς ἐξ ἀρχῆς γενομένους θεούς, ὀλίγους ὄντας καὶ κατισχυομένους ὑπὸ τοῦ πλήθους καὶ τῆς ἀνομίας τῶν γηγενῶν ἀνθρώπων, ὁμοιωθῆναί τισι ζῴοις, καὶ διὰ τοῦ τοιούτου τρόπου διαφυγεῖν τὴν ὠμότητα καὶ βίαν αὐτῶν· ὕστερον δὲ τῶν κατὰ τὸν κόσμον πάντων κρατήσαντας, καὶ τοῖς αἰτίοις τῆς ἐξ ἀρχῆς σωτηρίας χάριν ἀποδιδόντας, ἀφιερῶσαι τὰς φύσεις αὐτῶν οἷς ἀφωμοιώθησαν, καὶ καταδεῖξαι τοῖς ἀνθρώποις τὸ τρέφειν μὲν ζῶντα πολυτελῶς, θάπτειν δὲ τελευτήσαντα. δευτέραν δὲ λέγουσιν αἰτίαν, ὅτι τὸ παλαιὸν οἱ κατ’ Αἴγυπτον διὰ τὴν ἀταξίαν τὴν ἐν τῷ στρατοπέδῳ πολλαῖς μάχαις ὑπὸ τῶν πλησιοχώρων ἡττηθέντες ἐπενόησαν σύνθημα φορεῖν ἐπὶ τῶν ταγμάτων. φασὶν οὖν κατασκευάσαντας εἰκόνας τῶν ζῴων ἃ νῦν τιμῶσι, καὶ πήξαντας ἐπὶ σαυνίων, φορεῖν τοὺς ἡγεμόνας, καὶ διὰ τούτου τοῦ τρόπου γνωρίζειν ἕκαστον ἧς εἴη συντάξεως· μεγάλα δὲ συμβαλλομένης αὐτοῖς

268

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τρωσε τά κομμάτια του καί τά ἔβαλε μέσα σέ μία ξύλινη ἀγελάδα, τυλιγμένη μ’ ἕνα λινό ὕφασμα, γι’ αὐτό κι’ ἡ πόλις ὠνομάσθηκε Βούσιρις. Διηγοῦνται κι’ ἄλλες πολλές ἱστορίες γιά τόν Ἆπι, ἀλλά νομίζουμε ὅτι θά χρειαζόταν πολύς χρόνος καί κόπος νά τίς διηγηθοῦμε ὅλες μία πρός μία. 86. Οἱ Αἰγύπτιοι, μέ ὅλες αὐτές τίς ἐκπληκτικές καί ἀπίστευτες τελετές γιά τά ζῶα πού λατρεύουν, δημιουργοῦν μεγάλες δυσκολίες σέ αὐτούς πού ἐρευνοῦν τίς αἰτίες γιά ὅλα αὐτά.2. Οἱ ἱερεῖς ἔχουν μία ἀπόρρητη διδασκαλία γι’ αὐτά, πού τήν ἀναφέραμε ἤδη στό σημεῖο πού ἀναπτύξαμε τίς δοξασίες τους γιά τούς θεούς. Ἀλλά ἡ πλειονότης τῶν Αἰγυπτίων δίδει τίς ἑξῆς τρεῖς ἑρμηνεῖες, ἀπό τίς ὁποῖες ἡ πρώτη εἶναι ἐντελῶς μυθώδης καί σύμφωνος μέ τήν ἁπλοϊκότητα τοῦ παλαιοῦ καιροῦ. 3. Λέγουν δηλαδή ὅτι οἱ θεοί πού ὑπῆρξαν στήν ἀρχή, ἐπειδή ἦσαν λίγοι καί δέν μποροῦσαν νά τά βγάλουν πέρα μέ τό πλῆθος καί τήν ἀνομία τῶν γηγενῶν ἀνθρώπων, μεταμορφώθηκαν σέ μερικά ζῶα καί μέ αὐτόν τόν τρόπο ἐσώθησαν ἀπό τήν ἀγριότητα καί τήν βία αὐτῶν τῶν ἀνθρώπων. Ἀλλά ἀργότερα, ὅταν κατάφεραν νά ἐπιβληθοῦν καί νά ἐγκαθιδρύσουν τήν ἐξουσία τους στό σύμπαν, θέλοντας ν’ ἀνταποδώσουν τήν εὐεργεσία στά ζῶα πού ὑπῆρξαν οἱ σωτῆρες τους, ἀναγόρευσαν ἱερά αὐτά τά εἴδη τῶν ζώων, στά ὁποῖα εἶχαν μεταμορφωθῆ καί ἔμαθαν τούς ἀνθρώπους νά τά συντηροῦν πολυτελῶς ὅσο ζοῦν καί ὅταν πεθάνουν, νά τά θάβουν. 4. Ἡ δεύτερη αἰτία πού ἀναφέρουν εἶναι ὅτι τούς παλαιούς χρόνους οἱ Αἰγύπτιοι, ἀφοῦ νικήθηκαν σέ πολλές μάχες ἀπό τούς γείτονές τους ἐξ αἰτίας τῆς ἀταξίας πού ἐπικρατοῦσε στόν στρατό τους, συνέλαβαν τήν ἰδέα κάθε μονάδα νά φέρη τήν σημαία της. 5. Καί λέγουν ὅτι κατεσκεύασαν ὁμοιώματα τῶν ζώων πού τώρα λατρεύουν, τά ἔμπηξαν σέ κοντάρια καί τά ἔφεραν οἱ ἀρχηγοί τῶν μονάδων. Μέ αὐτόν τόν τρόπο ἤξερε καθένας σέ ποιά μονάδα ἀνήκει. Καί ἐπειδή αὐτές οἱ σημαῖες συνέβαλαν 269

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

τῆς διὰ τούτων εὐταξίας πρὸς τὴν νίκην, δόξαι τῆς σωτηρίας αἴτια γεγονέναι τὰ ζῷα· χάριν οὖν αὐτοῖς τοὺς ἀνθρώπους ἀποδοῦναι βουλομένους εἰς ἔθος κατατάξαι τῶν εἰκασθέντων τότε μηδὲν κτείνειν, ἀλλὰ σεβομένους ἀπονέμειν τὴν προειρημένην ἐπιμέλειαν καὶ τιμήν. 87. Τρίτην δ’ αἰτίαν φέρουσι τῆς ἀμφισβητήσεως τῶν ζῴων τὴν χρείαν, ἣν ἕκαστον αὐτῶν προσφέρεται πρὸς τὴν ὠφέλειαν τοῦ κοινοῦ βίου καὶ τῶν ἀνθρώπων. τὴν μὲν γὰρ θήλειαν βοῦν ἐργάτας τίκτειν καὶ τὴν ἐλαφρὰν τῆς γῆς ἀροῦν, τὰ δὲ πρόβατα δὶς μὲν τίκτειν καὶ τοῖς ἐρίοις τὴν σκέπην ἅμα καὶ τὴν εὐσχημοσύνην περιποιεῖν, τῷ δὲ γάλακτι καὶ τῷ τυρῷ τροφὰς παρέχεσθαι προσηνεῖς ἅμα καὶ δαψιλεῖς. τὸν δὲ κύνα πρός τε τὰς θήρας εἶναι χρήσιμον καὶ πρὸς τὴν φυλακήν· διόπερ τὸν θεὸν τὸν παρ’ αὐτοῖς καλούμενον Ἄνουβιν παρεισάγουσι κυνὸς ἔχοντα κεφαλήν, ἐμφαίνοντες ὅτι σωματοφύλαξ ἦν τῶν περὶ τὸν Ὄσιριν καὶ τὴν Ἶσιν. ἔνιοι δέ φασι τῆς Ἴσιδος προηγουμένους τοὺς κύνας καθ’ ὃν καιρὸν ἐζήτει τὸν Ὄσιριν, τά τε θηρία καὶ τοὺς ἀπαντῶντας ἀπείργειν, ἔτι δ’ εὐνοϊκῶς διακειμένους συζητεῖν ὠρυομένους· διὸ καὶ τοῖς Ἰσείοις προπορεύεσθαι τοὺς κύνας κατὰ τὴν πομπήν, τῶν καταδειξάντων τοῦτο τὸ νόμιμον σημαινόντων τὴν παλαιὰν τοῦ ζῴου χάριν. καὶ τὸν μὲν αἴλουρον πρός τε τὰς ἀσπίδας θανάσιμα δακνούσας εὔθετον ὑπάρχειν καὶ τἄλλα δάκετα τῶν ἑρπετῶν, τὸν δ’ ἰχνεύμονα τῶν κροκοδείλων παρατηροῦντα τοὺς γόνους τὰ καταληφθέντα τῶν ᾠῶν συντρίβειν, καὶ ταῦτ’ ἐπιμελῶς καὶ φιλοτίμως ἐνεργεῖν μηδὲν ὠφελούμενον. τοῦτο δ’ εἰ μὴ συνέβαινε γίνεσθαι, διὰ τὸ πλῆθος τῶν γεννωμένων θηρίων ἄβατον ἂν γενέσθαι τὸν ποταμόν. ἀπόλλυσθαι δὲ καὶ τοὺς κροκοδείλους αὐτοὺς ὑπὸ τοῦ προειρημένου ζῴου παραδόξως καὶ παντελῶς ἀπιστουμένῃ μεθόδῳ· τοὺς γὰρ ἰχνεύ-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

πολύ στήν τάξι καί τήν νίκη, ἐνόμισαν ὅτι αἰτία τῆς νίκης ἦταν τά ζῶα. Θέλοντας λοιπόν οἱ ἄνθρωποι νά τούς δείξουν τήν εὐγνωμοσύνη τους, καθιέρωσαν τήν συνήθεια νά μή φονεύουν κανένα ἀπό τά ζῶα, τῶν ὁποίων τήν εἰκόνα εἶχαν τότε χρησιμοποιήσει, ἀλλά νά τά λατρεύουν καί νά τούς ἀπονέμουν τήν φροντίδα καί τήν τιμή, πού ἀναφέραμε πιό πάνω. 87. Τρίτη ἑρμηνεία εἶναι ἡ χρησιμότητα καθενός ἀπ’ αὐτά τά ζῶα στήν γενική ὠφέλεια τῆς κοινωνικῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. 2. Ἠ ἀγελάδα π.χ. γεννᾶ τούς ἐργάτες102 καί ὀργώνει τά μαλακώτερα ἐδάφη, τά πρόβατα γεννοῦν δύο φορές τόν χρόνο καί μέ τό μαλλί μᾶς ἐξασφαλίζουν τά ροῦχα καί τήν εὐπρεπῆ ἐμφάνισι, ἐνῶ μέ τό γάλα καί τό τυρί δίδουν ἄφθονη καί ὀρεκτική τροφή. Ὁ σκύλος εἶναι χρήσιμος στό κυνήγι καί στήν φύλαξι. Γι’ αὐτό ἀκριβῶς τόν θεό πού τόν ὀνομάζουν Ἄνουβι, τόν παριστάνουν μέ κεφαλή σκύλου, θέλοντας νά δείξουν ὅτι ἦταν σωματοφύλακας τοῦ Ὀσίριδος καί τῆς Ἴσιδος. 3. Μερικοί μάλιστα λέγουν ὅτι σκυλιά ὡδηγοῦσαν τήν Ἴσιδα τόν καιρό πού ἀναζητοῦσε τόν Ὄσιρι καί τήν ἐπροστάτευαν ἀπό τά ἄγρια θηρία καί τούς διαβάτες καί τήν βοηθοῦσαν στήν ἀναζήτησι γαυγίζοντας. Γι’ αὐτό καί στά Ἴσεια, κατά τήν πομπή, προπορεύονται οἱ σκύλοι, θέλοντας ἔτσι νά ὑπογραμμίσουν τήν ἀρχαία εὐεργεσία αὐτοί πού καθιέρωσαν αὐτό τό ἔθιμο. 4. Ὁ ἀγριόγατος εἶναι πολύ χρήσιμος ἐναντίον τῆς ὀχιᾶς, τῆς ὁποίας τό δάγκωμα εἶναι θανατηφόρο, καί ἐναντίον τῶν ἄλλων ἑρπετῶν πού δαγκώνουν, ἐνῶ ὁ ἰχνεύμων παρατηρεῖ τά νεογέννητα κροκοδειλάκια καί σπάζει τά αὐγά πού γεννάει τό θηλυκό καί τήν δουλειά αὐτή τήν κάνει συστηματικά καί μέ ζῆλο, χωρίς ὁ ἴδιος νά ἔχη καμμία ὠφέλεια ἀπ’ αὐτό. 5. Ἄν δέν συνέβαινε αὐτό τό πρᾶγμα, ὁ ποταμός θά ἦταν ἀπλησίαστος ἀπό τό πλῆθος τῶν θηρίων πού γεννῶνται. Κι’ οἱ ἴδιοι οἱ κροκόδειλοι θανατώνονταν ἀπ’ αὐτό τό ζῶο μ’ ἕνα τρόπο παράδοξο καί τελείως ἀπίστευτο. 102. Δηλαδή τά βόδια πού ὀργώνουν.

270

271

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

μονας κυλιομένους ἐν τῷ πηλῷ χασκόντων αὐτῶν καθ’ ὃν ἂν χρόνον ἐπὶ τῆς χέρσου καθεύδωσιν εἰσπηδᾶν διὰ τοῦ στόματος εἰς μέσον τὸ σῶμα· ἔπειτα συντόμως τὴν κοιλίαν διαφαγόντας αὐτοὺς μὲν ἀκινδύνως ἐξιέναι, τοὺς δὲ τοῦτο παθόντας νεκροὺς ποιεῖν παραχρῆμα. τῶν δ’ ὀρνέων τὴν μὲν ἶβιν χρησίμην ὑπάρχειν πρός τε τοὺς ὄφεις καὶ τὰς ἀκρίδας καὶ τὰς κάμπας, τὸν δ’ ἱέρακα πρὸς τοὺς σκορπίους καὶ κεράστας καὶ τὰ μικρὰ τῶν δακέτων θηρίων τὰ μάλιστα τοὺς ἀνθρώπους ἀναιροῦντα. ἔνιοι δὲ λέγουσι τιμᾶσθαι τὸ ζῷον τοῦτο διὰ τὸ τοὺς μάντεις οἰωνοῖς τοῖς ἱέραξι χρωμένους προλέγειν τὰ μέλλοντα τοῖς Αἰγυπτίοις. τινὲς δέ φασιν ἐν τοῖς ἀρχαίοις χρόνοις ἱέρακα βιβλίον ἐνεγκεῖν εἰς Θήβας τοῖς ἱερεῦσι φοινικῷ ῥάμματι περιειλημένον, ἔχον γεγραμμένας τὰς τῶν θεῶν θεραπείας τε καὶ τιμάς· διὸ καὶ τοὺς ἱερογραμματεῖς φορεῖν φοινικοῦν ῥάμμα καὶ πτερὸν ἱέρακος ἐπὶ τῆς κεφαλῆς. τὸν δ’ ἀετὸν Θηβαῖοι τιμῶσι διὰ τὸ βασιλικὸν εἶναι δοκεῖν τοῦτο τὸ ζῷον καὶ τοῦ Διὸς ἄξιον. 88. Τὸν δὲ τράγον ἀπεθέωσαν, καθάπερ καὶ παρὰ τοῖς Ἕλλησι τετιμῆσθαι λέγουσι τὸν Πρίαπον, διὰ τὸ γεννητικὸν μόριον· τὸ μὲν γὰρ ζῷον εἶναι τοῦτο κατωφερέστατον πρὸς τὰς συνουσίας, τὸ δὲ μόριον τοῦ σώματος τὸ τῆς γενέσεως αἴτιον τιμᾶσθαι προσηκόντως, ὡς ἂν ὑπάρχον ἀρχέγονον τῆς τῶν ζῴων φύσεως. καθόλου δὲ τὸ αἰδοῖον οὐκ Αἰγυπτίους μόνον, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων οὐκ ὀλίγους καθιερωκέναι κατὰ τὰς τελετάς, ὡς αἴτιον τῆς τῶν ζῴων γενέσεως· τούς τε ἱερεῖς τοὺς

Οἰ ἰχνεύμονες πού κυλίονται στήν λάσπη, ὅταν οἱ κροκόδειλοι πηγαίνουν νά κοιμηθοῦν στήν ξηρά μέ τό στόμα ἀνοικτό, πηδοῦν καί χώνονται μέσα ἀπό τό στόμα στήν κοιλιά τοῦ θηρίου. Ἔπειτα διατρυποῦν στά γρήγορα τήν κοιλιά του καί ἐξέρχονται σῶοι, ἐνῶ τά θύματά τους ψοφοῦν ἀμέσως. 6. Ἀπό τά πουλιά ἡ ἶβις εἶναι χρήσιμη, διότι προστατεύει ἀπό τά φίδια, τίς ἀκρίδες καί τίς κάμπιες, ἐνῶ τό γεράκι ἀπό τούς σκορπιούς, τά φίδια μέ τά κέρατα καί τά μικρά ζῶα πού δαγκώνουν ἐπικίνδυνα καί προκαλοῦν τόν θάνατο στούς ἀνθρώπους. 7. Μερικοί λέγουν ὅτι τό γεράκι λατρεύεται, ἐπειδή χρησιμεύει σάν σημάδι στούς μάντεις γιά νά προλέγουν στούς Αἰγυπτίους τά μέλλοντα. 8. Μερικοί λέγουν ὅτι στούς ἀρχαίους χρόνους ἕνα γεράκι ἔφερε στούς ἱερεῖς στήν Θήβα ἕνα βιβλίο τυλιγμένο μέ μία πορφυρῆ κορδέλλα, πού περιεῖχε γραμμένες ὁδηγίες σχετικά μέ τίς τιμές καί τήν λατρεία τῶν θεῶν. Γι’ αὐτό καί οἱ ἱερογραμματεῖς φοροῦν στό κεφάλι μία πορφυρή κορδέλλα καί ἕνα φτερό γερακιοῦ. 9. Τόν ἀετό τόν τιμοῦν οἱ Θηβαῖοι, ἐπειδή θεωρεῖται ἕνα βασιλικό πουλί καί ἀντάξιο τοῦ Διός. 88. Τόν τράγο τόν ἐθεοποίησαν γιά τόν ἴδιο ἀκριβῶς λόγο, πού ἀναφέρουν ὅτι λατρεύεται ἀπό τούς Ἕλληνες ὁ Πρίαπος103, γιά τό γεννητικό του δηλ. μόριο. Διότι αὐτό τό ζῶο ἔχει μεγάλη ροπή πρός τήν συνουσία καί ἁρμόζει νά τιμᾶται τό μέρος ἐκεῖνο τοῦ σώματος πού εἶναι τό αἴτιο τῆς γεννήσεως τῆς ζωῆς, ἐπειδή ὑπῆρξε ἡ ἀρχέγονη γενεσιουργός αἰτία τῆς ζωῆς. 2. Γενικά ὄχι μόνο οἱ Αἰγύπτιοι, ἀλλά καί πολλοί ἀπό τούς ἄλλους λαούς ἔχουν καθιερώσει κατά τίς τελετές τό γεννητικό μόριο, διότι αὐτό προκαλεῖ τήν γέννησι κάθε πλάσματος. Καί οἱ ἱερεῖς στήν

103. Ὁ Πρίαπος ἦταν θεός κατατασσόμενος στήν ἀκολουθία τοῦ Βάκχου, ὁ ὁποῖος δέν ἀπέλαυε μεγάλης τιμῆς στήν Εὐρωπαϊκή Ἑλλάδα, διότι μεταξύ τῶν πολλῶν ἀγαλμάτων θεῶν, τά ὁποῖα ἀναγράφει ὁ Παυσανίας, μόνον ἕνα ἄγαλμα τοῦ Πριάπου ἀναφέρει στόν Ἑλικῶνα. Κατά μία παράδοσι, ὁ Πρίαπος ἐθεωρεῖτο υἱός τῆς Ἀφροδίτης καί τοῦ Διός. Ἐλατρεύετο στήν Λάμψακο καί στίς πόλεις τοῦ Ἑλλησπόντου καί τῆς Προ-

ποντίδος, ἀπό ἐκεῖ ἐπεξετάθη ἡ λατρεία του στήν Λέσβο, στήν Θάσο, στήν Θήρα καί κατόπιν στήν Ἑλληνική Χερσόνησο καί στήν Ἑλληνική Ἰταλία. Στά νομίσματα τῆς Λαμψάκου παριστάνεται πάντοτε ἰθυφαλλικός, γενειοφόρος, στεφανωμένος μέ κισσό, κρατῶντας στό ἕνα χέρι θύρσο, καί στό ἄλλο ἕνα κύπελλο μέ τό ὁποῖο κάνει σπονδή. Στήν νότια παραλία τῆς Προποντίδος ὑπῆρχε καί πόλις Πρίαπος, ὅπου ἐλατρεύετο ὁ ἐν λόγῳ ἰθυφαλλικός θεός.

6

7

8

9

2

272

273

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3

4

5

6

παραλαβόντας τὰς πατρικὰς ἱερωσύνας κατ’ Αἴγυπτον τούτῳ τῷ θεῷ πρῶτον μυεῖσθαι. καὶ τοὺς Πᾶνας δὲ καὶ τοὺς Σατύρους φασὶν ἕνεκα τῆς αὐτῆς αἰτίας τιμᾶσθαι παρ’ ἀνθρώποις· διὸ καὶ τὰς εἰκόνας αὐτῶν ἀνατιθέναι τοὺς πλείστους ἐν τοῖς ἱεροῖς ἐντεταμένας καὶ τῇ τοῦ τράγου φύσει παραπλησίας· τὸ γὰρ ζῷον τοῦτο παραδεδόσθαι πρὸς τὰς συνουσίας ὑπάρχειν ἐνεργέστατον· ἐκείνοις οὖν διὰ ταύτης τῆς ἐμφάσεως χάριν ἀποδιδόναι περὶ τῆς πολυτεκνίας τῆς ἑαυτῶν. τοὺς δὲ ταύρους τοὺς ἱερούς, λέγω δὲ τόν τε Ἆπιν καὶ τὸν Μνεῦιν, τιμᾶσθαι παραπλησίως τοῖς θεοῖς, Ὀσίριδος καταδείξαντος, ἅμα μὲν διὰ τὴν τῆς γεωργίας χρείαν, ἅμα δὲ καὶ διὰ τὸ τῶν εὑρόντων τοὺς καρποὺς τὴν δόξαν ταῖς τούτων ἐργασίαις παραδόσιμον γεγονέναι τοῖς μεταγενεστέροις εἰς ἅπαντα τὸν αἰῶνα. τοὺς δὲ πυρροὺς βοῦς συγχωρηθῆναι θύειν διὰ τὸ δοκεῖν τοιοῦτον τῷ χρώματι γεγονέναι Τυφῶνα τὸν ἐπιβουλεύσαντα μὲν Ὀσίριδι, τυχόντα δὲ τιμωρίας ὑπὸ τῆς Ἴσιδος διὰ τὸν τἀνδρὸς φόνον. καὶ τῶν ἀνθρώπων δὲ τοὺς ὁμοχρωμάτους τῷ Τυφῶνι τὸ παλαιὸν ὑπὸ τῶν βασιλέων φασὶ θύεσθαι πρὸς τῷ τάφῳ τῷ Ὀσίριδος· τῶν μὲν οὖν Αἰγυπτίων ὀλίγους τινὰς εὑρίσκεσθαι πυρρούς, τῶν δὲ ξένων τοὺς πλείους· διὸ καὶ περὶ τῆς Βουσίριδος ξενοκτονίας παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἐνισχῦσαι τὸν μῦθον, οὐ τοῦ βασιλέως ὀνομαζομένου Βουσίριδος, ἀλλὰ τοῦ Ὀσίριδος τάφου ταύτην ἔχοντος τὴν προσηγορίαν κατὰ τὴν τῶν ἐγχωρίων διάλεκτον. τοὺς δὲ λύκους τιμᾶσθαι λέγουσι διὰ τὴν πρὸς τοὺς κύνας τῆς φύσεως ὁμοιότητα· βραχὺ γὰρ διαλάττοντας αὐτοὺς ταῖς φύσεσι ταῖς ἐπιμιξίαις ζωογονεῖν ἐξ ἀλλήλων. φέρουσι δ’ Αἰγύπτιοι καὶ ἄλλην αἰτίαν τῆς τοῦ ζῴου τούτου τιμῆς μυθικωτέραν· τὸ γὰρ παλαιόν φασι τῆς Ἴσιδος μετὰ τοῦ παιδὸς Ὥρου μελλούσης διαγωνίζεσθαι πρὸς Τυφῶνα παρα-

274

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Αἴγυπτο, πού ἐκληρονόμησαν τήν ἱερωσύνη ἀπό τούς πατέρες τους, μυοῦνται κατ’ ἀρχήν στά μυστήρια αὐτοῦ τοῦ θεοῦ. 3. Λέγουν ἐπίσης ὅτι οἱ ἄνθρωποι γιά τόν ἴδιο λόγο τιμοῦν τούς Πᾶνες καί τούς Σατύρους. Γι’ αὐτό κι’ οἱ περισσότεροι ἀφιερώνουν τούς ἀνδριάντες τους μέ ὠρθωμένο τό γεννητικό μόριο, ὥστε νά μοιάζη μέ τοῦ τράγου. Ἐπειδή κατά τήν παράδοσι τό ζῶο αὐτό ἔχει μεγάλη σεξουαλική δραστηριότητα. Μέ αὐτήν λοιπόν τήν ἀπεικόνισι θέλουν νά εὐχαριστήσουν τό ὄργανο αὐτό γιά τήν δική τους πολυτεκνία. 4. Τούς ἱερούς ταύρους, ἐννοῶ τόν Ἆπι καί τόν Μνεῦι, τούς τιμοῦσαν ὡς θεούς μέ ἐντολή τοῦ Ὀσίριδος καί γιά τήν χρησιμότητά τους στήν γεωργία καί ἐπειδή ἡ φήμη αὐτῶν πού ἀνεκάλυψαν τούς καρπούς τῆς γῆς, μέ τούς μόχθους αὐτῶν τῶν ζώων παρεδόθησαν στίς ἑπόμενες γενεές γιά πάντα. Τά κόκκινα βόδια ἐπιτρεπόταν νά τά θυσιάζουν, διότι ἐνόμιζαν ὅτι τέτοιο χρῶμα εἶχε ὁ Τυφῶν πού ἐπεβουλεύθη τόν Ὄσιρι καί τιμωρήθηκε ἀπό τήν Ἴσιδα γιά τόν φόνο τοῦ ἀνδρός της. 5. Λέγουν ὅτι τούς παλαιούς χρόνους κι’ οἱ ἄνθρωποι πού εἶχαν τό ἴδιο χρῶμα μέ τόν Τυφῶνα, θυσιάζονταν ἀπό τούς βασιλεῖς στόν τάφο τοῦ Ὀσίριδος. Πάντως μεταξύ τῶν Αἰγυπτίων εὕρισκαν λίγους μόνο κοκκινόχρωμους, ἐνῶ οἱ περισσότεροι ἦσαν ξένοι, καί γι’ αὐτόν τόν λόγο μεταξύ τῶν Ἑλλήνων ἐπεκράτησε ὁ μῦθος τῆς σφαγῆς τῶν ξένων ἀπό τόν Βούσιρι, ἄν καί Βούσιρις δέν ἦταν τό ὄνομα τοῦ βασιλέως ἀλλά τοῦ τάφου τοῦ Ὀσίριδος κατά τήν διάλεκτο τῶν ντόπιων. 6. Τούς λύκους τούς τιμοῦσαν, διότι ὁ τύπος τους ἔμοιαζε πολύ μέ τούς σκύλους. Κι’ ἐπειδή ἡ φύσις αὐτῶν τῶν δύο ζώων παρουσιάζει μικρή διαφορά, ἦταν δυνατή ἡ γονιμοποίησίς τους μέ τήν ἐπιμιξία. Οἱ Αἰγύπτιοι προσφέρουν καί μία ἄλλη ἐξήγησι τῆς λατρείας αὐτοῦ τοῦ ζώου, ἄν καί φαίνεται νά εἶναι μῦθος. Λέγουν ὅτι παλαιά ὅταν ἡ Ἶσις μαζί μέ τόν γυιό της τόν Ὧρο ἐπρόκειτο νά ἀγωνισθοῦν κατά τοῦ Τυφῶνος, ἦλθε ἀπό τόν 275

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

7

2

3

γενέσθαι βοηθὸν ἐξ ᾅδου τὸν Ὄσιριν τῷ τέκνῳ καὶ τῇ γυναικὶ λύκῳ τὴν ὄψιν ὁμοιωθέντα· ἀναιρεθέντος οὖν τοῦ Τυφῶνος τοὺς κρατήσαντας καταδεῖξαι τιμᾶν τὸ ζῷον οὗ τῆς ὄψεως ἐπιφανείσης τὸ νικᾶν ἐπηκολούθησεν. ἔνιοι δὲ λέγουσι, τῶν Αἰθιόπων στρατευσάντων ἐπὶ τὴν Αἴγυπτον, ἀθροισθείσας παμπληθεῖς ἀγέλας λύκων ἐκδιῶξαι τοὺς ἐπελθόντας ἐκ τῆς χώρας ὑπὲρ πόλιν τὴν ὀνομαζομένην Ἐλεφαντίνην· διὸ καὶ τόν τε νομὸν ἐκεῖνον Λυκοπολίτην ὀνομασθῆναι καὶ τὰ ζῷα τὰ προειρημένα τυχεῖν τῆς τιμῆς. 89. Λείπεται δ’ ἡμῖν εἰπεῖν περὶ τῆς τῶν κροκοδείλων ἀποθεώσεως, ὑπὲρ ἧς οἱ πλεῖστοι διαποροῦσι πῶς τῶν θηρίων τούτων σαρκοφαγούντων τοὺς ἀνθρώπους ἐνομοθετήθη τιμᾶν ἴσα θεοῖς τοὺς τὰ δεινότατα διατιθέντας. φασὶν οὖν τῆς χώρας τὴν ὀχυρότητα παρέχεσθαι μὴ μόνον τὸν ποταμόν, ἀλλὰ καὶ πολὺ μᾶλλον τοὺς ἐν αὐτῷ κροκοδείλους· διὸ καὶ τοὺς λῃστὰς τούς τε ἀπὸ τῆς Ἀραβίας καὶ Λιβύης μὴ τολμᾶν διανήχεσθαι τὸν Νεῖλον, φοβουμένους τὸ πλῆθος τῶν θηρίων· τοῦτο δ’ οὐκ ἄν ποτε γενέσθαι πολεμουμένων τῶν ζῴων καὶ διὰ τῶν σαγηνευόντων ἄρδην ἀναιρεθέντων. ἔστι δὲ καὶ ἄλλος λόγος ἱστορούμενος περὶ τῶν θηρίων τούτων. φασὶ γάρ τινες τῶν ἀρχαίων τινὰ βασιλέων, τὸν προσαγορευόμενον Μηνᾶν, διωκόμενον ὑπὸ τῶν ἰδίων κυνῶν καταφυγεῖν εἰς τὴν Μοίριδος καλουμένην λίμνην, ἔπειθ’ ὑπὸ κροκοδείλου παραδόξως ἀναληφθέντα εἰς τὸ πέραν ἀπενεχθῆναι. τῆς δὲ σωτηρίας χάριν ἀποδιδόναι βουλόμενον τῷ ζῴῳ πόλιν κτίσαι πλησίον ὀνομάσαντα Κροκοδείλων· καταδεῖξαι δὲ καὶ τοῖς ἐγχωρίοις ὡς θεοὺς τιμᾶν ταῦτα τὰ ζῷα καὶ τὴν λίμνην αὐτοῖς εἰς τροφὴν ἀναθεῖναι· ἐνταῦθα δὲ καὶ τὸν τάφον ἑαυτῷ κατασκευάσαι πυραμίδα τετράπλευρον ἐπιστήσαντα, καὶ τὸν θαυμαζόμενον

276

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Ἅδη ὁ Ὄσιρις μέ τήν μορφή λύκου γιά νά βοηθήση τήν γυναῖκα του καί τό παιδί του. Ἔτσι, μετά τόν φόνο τοῦ Τυφῶνος, οἱ νικητές διέταξαν τούς ἀνθρώπους νά τιμοῦν αὐτό τό ζῶο, πού μέ τήν ἐμφάνισί του ἀκολούθησε ἡ νίκη. 7. Μερικοί πάλι λέγουν ὅτι ὅταν οἱ Αἰθίοπες ἐξεστράτευσαν ἐναντίον τῶν Αἰγυπτίων, συγκεντρώθηκαν πολλά κοπάδια λύκων κι’ ἀπώθησαν τούς ἐπιδρομεῖς ἔξω ἀπό τήν χώρα, πέρα ἀπό τήν πόλι πού ὀνομάζεται Ἐλεφαντίνη. Γι’ αὐτό κι’ ὁ νομός ἐκεῖνος ὠνομάσθηκε Λυκοπολίτης καί καθιερώθηκε νά τιμῶνται οἱ λύκοι. 89. Ὑπολείπεται ἀκόμα νά μιλήσουμε γιά τήν θεοποίησι τῶν κροκοδείλων, γιά τήν ὁποία οἱ περισσότεροι ἀποροῦν, πῶς δηλ. ἐνῶ τά θηρία αὐτά κατασπαράσσουν τούς ἀνθρώπους, ἔγινε νόμος νά τιμοῦν ὡς θεούς πλάσματα μέ τίς φοβερώτερες διαθέσεις. 2. Λέγουν λοιπόν ὅτι ἡ ἀσφάλεια τῆς χώρας ὀφείλεται ὄχι μόνο στόν ποταμό, ἀλλά πολύ περισσότερο μάλιστα στούς κροκοδείλους πού ζοῦν σέ αὐτόν. Γι’ αὐτό κι’ οἱ ληστές ἀπό τήν Ἀραβία καί τήν Λιβύη δέν τολμοῦσαν νά περάσουν κολυμπῶντας τόν Νεῖλο, διότι ἐφοβοῦντο τούς πολλούς κροκοδείλους. Αὐτό δέν θά συνέβαινε ποτέ, ἄν διεξήγετο ἕνας συνεχής πόλεμος ἐναντίον αὐτῶν τῶν ζώων κι’ ἄν ἀφανίζονταν τελείως ἀπό τούς κυνηγούς, πού σύρουν τά δίχτυά τους στόν ποταμό. 3. Ὑπάρχει καί μία ἄλλη ἱστορία πού λέγεται γι’ αὐτά τά ζῶα. Λέγουν δηλ. μερικοί ὅτι κάποιος ἀπό τούς ἀρχαίους βασιλεῖς πού ὠνομαζόταν Μηνᾶς κυνηγημένος ἀπό τά ἴδια τά σκυλιά του, κατέφυγε στήν λεγομένη λίμνη τοῦ Μοίριδος, ὅπου παραδόξως ἕνας κροκόδειλος τόν πῆρε ἐπάνω του καί τόν ἐπέρασε στήν ἀντίπερα ὄχθη. Καί θέλοντας νά δείξη στό ζῶο τήν εὐγνωμοσύνη γιά τήν σωτηρία του, ἔκτισε μία πόλι ἐκεῖ κοντά καί τήν ὠνόμασε πόλι τῶν Κροκοδείλων. Κι’ ἐπέβαλε στούς ντόπιους νά λατρεύουν αὐτά τά ζῶα ὡς θεούς καί τούς ἀφιέρωσε τήν λίμνη γιά νά τρέφωνται. Καί σέ αὐτό τό μέρος κατεσκεύασε τόν τάφο του ἀνεγείροντας μία πυραμίδα τετράπλευρη καί 277

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

παρὰ πολλοῖς λαβύρινθον οἰκοδομῆσαι. παραπλήσια δὲ καὶ περὶ τῶν ἄλλων λέγουσιν, ὑπὲρ ὧν τὰ καθ’ ἕκαστον μακρὸν ἂν εἴη γράφειν. ὅτι γὰρ τῆς ὠφελείας ἕνεκα τῆς εἰς τὸν βίον οὕτως ἑαυτοὺς εἰθίκασι, φανερὸν εἶναι πᾶσιν ἐκ τοῦ πολλὰ τῶν ἐδωδίμων παρ’ αὐτοῖς ἐνίους μὴ προσφέρεσθαι. τινὰς μὲν γὰρ φακῶν, τινὰς δὲ κυάμων, ἐνίους δὲ τυρῶν ἢ κρομμύων ἤ τινων ἄλλων βρωμάτων τὸ παράπαν μὴ γεύεσθαι, πολλῶν ὑπαρχόντων κατὰ τὴν Αἴγυπτον, δῆλον ποιοῦντας διότι διδακτέον ἐστὶν ἑαυτοὺς τῶν χρησίμων ἀπέχεσθαι, καὶ διότι πάντων πάντα ἐσθιόντων οὐδὲν ἂν ἐξήρκεσε τῶν ἀναλισκομένων. καὶ ἑτέρας δ’ αἰτίας φέροντές τινές φασιν ἐπὶ τῶν παλαιῶν βασιλέων πολλάκις ἀφισταμένου τοῦ πλήθους καὶ συμφρονοῦντος κατὰ τῶν ἡγουμένων, τῶν βασιλέων τινὰ συνέσει διαφέροντα διελέσθαι μὲν τὴν χώραν εἰς πλείω μέρη, καθ’ ἕκαστον δ’ αὐτῶν καταδεῖξαι τοῖς ἐγχωρίοις σέβεσθαί τι ζῷον ἢ τροφῆς τινος μὴ γεύεσθαι, ὅπως ἑκάστων τὸ μὲν παρ’ αὐτοῖς τιμώμενον σεβομένων, τῶν δὲ παρὰ τοῖς ἄλλοις ἀφιερωμένων καταφρονούντων, μηδέποτε ὁμονοῆσαι δύνωνται πάντες οἱ κατ’ Αἴγυπτον. καὶ τοῦτο ἐκ τῶν ἀποτελεσμάτων φανερὸν εἶναι· πάντας γὰρ τοὺς πλησιοχώρους πρὸς ἀλλήλους διαφέρεσθαι, προσκόπτοντας ταῖς εἰς τὰ προειρημένα παρανομίαις. 90. Φέρουσι δὲ καί τινες τοιαύτην αἰτίαν τῆς τῶν ζῴων ἀφιερώσεως. συναγομένων γὰρ ἐν ἀρχῇ τῶν ἀνθρώπων ἐκ τοῦ θηριώδους βίου, τὸ μὲν πρῶτον ἀλλήλους κατεσθίειν καὶ πολεμεῖν, ἀεὶ τοῦ πλέον δυναμένου τὸν ἀσθενέστερον κατισχύοντος· μετὰ δὲ ταῦτα τοὺς τῇ ῥώμῃ λειπομένους ὑπὸ τοῦ συμφέροντος διδαχθέντας ἀθροίζεσθαι καὶ ποιῆσαι σημεῖον ἑαυ-

278

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ἔκτισε τόν λαβύρινθο, τόν ὁποῖο τόν θαυμάζουν πολλοί. 4. Παρόμοιες συνήθειες διηγοῦνται καί γιά τά ἄλλα πράγματα, ἀλλά θά χρειαζόταν πολύς κόπος καί χρόνος νά γράψω γιά τό καθένα λεπτομερῶς. Πάντως, ὅτι υἱοθέτησαν αὐτές τίς συνήθειες γιά τήν ὠφέλεια πού παρέχουν στήν ζωή, εἶναι φανερό σέ ὅλους ἀπό τό γεγονός ὅτι μερικοί δέν ἐγγίζουν πολλά εἴδη τροφῆς. Μερικοί, ἐπί παραδείγματι, δέν δοκιμάζουν καθόλου φακές, ἄλλοι κουκιά, μερικοί τυρί ἤ κρεμμύδια ἤ μερικές ἄλλες τροφές, διότι ὑπάρχουν πολλά εἴδη τροφῶν στήν Αἴγυπτο, δείχνοντας μέ αὐτόν τόν τρόπο ὅτι πρέπει νά μάθουν ν’ ἀπέχουν ἀπό τά χρήσιμα πράγματα, καί ὅτι, ἄν ὅλοι ἔτρωγαν τά πάντα, κανένα καταναλώσιμο εἶδος δέν θά ἐπαρκοῦσε. 5. Μερικοί ἐπικαλοῦνται καί ἄλλες αἰτίες καί ἀναφέρουν ὅτι στήν ἐποχή τῶν πρώτων βασιλέων οἱ μᾶζες συχνά ἐπαναστατοῦσαν καί ἑνώνονταν ἐναντίον τῶν ἡγετῶν τους. Καί κάποιος βασιλεύς, πού διακρινόταν γιά τήν εὐφυΐα του, ἐχώρισε τήν χώρα σέ περισσότερα μέρη καί ἐπέβαλε στούς κατοίκους κάθε διαμερίσματος νά σέβωνται κάποιο ζῶο ἤ νά μή δοκιμάζουν κάποια τροφή, μέ τήν ἐπιδίωξι νά μή μπορέσουν ποτέ οἱ κάτοικοι τῆς Αἰγύπτου νά ὁμονοήσουν, καθώς οἱ κάτοικοι τοῦ κάθε διαμερίσματος θά σέβωνται αὐτό πού ἐπεκράτησε νά τιμᾶται σέ αὐτούς, καί θά περιφρονοῦν ὅ,τι θεωρεῖται ἱερό ἀπό ὅλους τούς ἄλλους. 6. Καί τοῦτο γίνεται φανερό ἀπό τά ἀποτελέσματα. Διότι ὅλοι οἱ πλησιόχωροι εὑρίσκονται σέ ἔχθρα μεταξύ τους πού προέρχεται ἀπό τήν διαφορά τῶν συνηθειῶν πού ἀναφέραμε. 90. Ὑπάρχουν καί μερικοί πού δίδουν τήν ἀκόλουθη ἑρμηνεία στό φαινόμενο τῆς θεοποιήσεως τῶν ζώων. Ὅταν οἱ ἄνθρωποι στήν ἀρχή ἔπαυσαν νά ζοῦν σάν τά θηρία καί συγκεντρώνονταν σέ ὁμάδες, ἐξακολουθοῦσαν νά τρώγωνται μεταξύ τους καί νά πολεμοῦν ἀφοῦ ὁ ἰσχυρότερος πάντοτε ἐπιβαλλόταν στόν ἀσθενέστερο. Ἀλλά ἀργότερα ὅσοι ὑστεροῦσαν στήν σωματική ρώμη, ὡδηγημένοι ἀπό τό συμφέρον συσπει279

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

τοῖς ἐκ τῶν ὕστερον καθιερωθέντων ζῴων· πρὸς δὲ τοῦτο τὸ σημεῖον τῶν ἀεὶ δεδιότων συντρεχόντων, οὐκ εὐκαταφρόνητον τοῖς ἐπιτιθεμένοις γίνεσθαι τὸ σύστημα· τὸ δ’ αὐτὸ καὶ τῶν ἄλλων ποιούντων διαστῆναι μὲν τὰ πλήθη κατὰ συστήματα, τὸ δὲ ζῷον τὸ τῆς ἀσφαλείας ἑκάστοις γενόμενον αἴτιον τιμῶν τυχεῖν ἰσοθέων, ὡς τὰ μέγιστ’ εὐηργετηκός· διόπερ ἄχρι τῶν νῦν χρόνων τὰ τῶν Αἰγυπτίων ἔθνη διεστηκότα τιμᾶν τὰ παρ’ ἑαυτοῖς ἐξ ἀρχῆς τῶν ζῴων καθιερωθέντα. καθόλου δέ φασι τοὺς Αἰγυπτίους ὑπὲρ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους εὐχαρίστως διακεῖσθαι πρὸς πᾶν τὸ εὐεργετοῦν, νομίζοντας μεγίστην ἐπικουρίαν εἶναι τῷ βίῳ τὴν ἀμοιβὴν τῆς πρὸς τοὺς εὐεργέτας χάριτος· δῆλον γὰρ εἶναι διότι πάντες πρὸς εὐεργεσίαν ὁρμήσουσι τούτων μάλιστα παρ’ οἷς ἂν ὁρῶσι κάλλιστα θησαυρισθησομένας τὰς χάριτας. διὰ δὲ τὰς αὐτὰς αἰτίας δοκοῦσιν Αἰγύπτιοι τοὺς ἑαυτῶν βασιλεῖς προσκυνεῖν τε καὶ τιμᾶν ὡς πρὸς ἀλήθειαν ὄντας θεούς, ἅμα μὲν οὐκ ἄνευ δαιμονίου τινὸς προνοίας νομίζοντες αὐτοὺς τετευχέναι τῆς τῶν ὅλων ἐξουσίας, ἅμα δὲ τοὺς βουλομένους τε καὶ δυναμένους τὰ μέγιστ’ εὐεργετεῖν ἡγούμενοι θείας μετέχειν φύσεως. περὶ μὲν οὖν τῶν ἀφιερωμένων ζῴων εἰ καὶ πεπλεονάκαμεν, ἀλλ’ οὖν γε τὰ μάλιστα θαυμαζόμενα τῶν παρ’ Αἰγυπτίοις νόμιμα διευκρινήκαμεν. 91. Οὐχ ἥκιστα δ’ ἄν τις πυθόμενος τὰ περὶ τοὺς τετελευτηκότας νόμιμα τῶν Αἰγυπτίων θαυμάσαι τὴν ἰδιότητα τῶν ἐθῶν. ὅταν γάρ τις ἀποθάνῃ παρ’ αὐτοῖς, οἱ μὲν συγγενεῖς καὶ φίλοι πάντες καταπλαττόμενοι πηλῷ τὰς κεφαλὰς περιέρ-

280

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ρώνονταν καί καθιέρωναν ὡς ἔμβλημα στήν σημαία τους ἕνα ἀπό τά ζῶα πού ἀργότερα θεοποιήθηκαν. Κι’ ὅπως συσπειρώνονταν σέ αὐτό τό σύμβολο ὅλοι ὅσοι κάθε φορά κατέχονταν ἀπό τόν φόβο, συγκροτήθηκε μία ὠργανωμένη δύναμις, πού δέν ἦταν καθόλου εὐκαταφρόνητη στούς ἐπιτιθεμένους. 2. Καί καθώς ἔκαναν καί οἱ ἄλλοι τό ἴδιο, ὅλος ὁ λαός διαιρέθηκε σέ ὠργανωμένα σώματα καί στό κάθε ζῶο, πού στήν σκέψι τους ἦταν τό αἴτιο τῆς ἀσφάλειάς τους, ἀπένεμαν τιμές θεϊκές γιά τήν μεγίστη εὐεργεσία του πρός αὐτούς. Γι’ αὐτό μέχρι σήμερα τά διάφορα τμήματα τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Αἰγύπτου διαφέρουν μεταξύ τους στήν λατρεία τῶν ζώων, τήν ὁποία κάθε τμῆμα ἐξ ἀρχῆς εἶχε καθιερώσει. Ἀναφέρουν ὅτι οἱ Αἰγύπτιοι γενικά περισσότερο ἀπό τούς ἄλλους ἀνθρώπους εἶναι εὐγνώμονες στούς εὐεργέτες τους, διότι θεωροῦν μεγάλη βοήθεια στήν ζωή τήν ἀναγνώρισι καί τήν ἀνταπόδοσι τῆς εὐεργεσίας. Ἐπειδή εἶναι φανερό ὅτι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι θά σπεύσουν νά εὐεργετήσουν κατά προτίμησι ἐκείνους, στούς ὁποίους βλέπουν ὅτι θ’ ἀποθησαυρισθοῦν κάλλιστα ἡ ἀναγνώρισις καί ἡ εὐγνωμοσύνη. 3. Καί εἶναι φανερό ὅτι γιά τούς ἴδιους λόγους οἱ Αἰγύπτιοι προσκυνοῦν καί τιμοῦν τούς βασιλεῖς τους σάν νά εἶναι θεοί, ἐπειδή νομίζουν ὅτι οἰ ἄνθρωποι αὐτοί ἔφθασαν στήν ἀνωτάτη ἀρχή ὄχι χωρίς τήν παρέμβασι κάποιας θείας πρόνοιας, κι’ ἀπό τό ἄλλο μέρος διότι πιστεύουν ὅτι, ὅσοι ἔχουν τήν θέλησι καί τήν δύναμι γιά τίς μεγαλύτερες εὐεργεσίες, ἔχουν κάτι ἀπό τήν θεία φύσι. 4. Γιά τά ἱερά ζῶα, λοιπόν ἄν καί ἔχουμε μακρηγορήσει, πάντως διευκρινίσαμε ὅλες ἐκεῖνες τίς συνήθειες τῶν Αἰγυπτίων, πού θαυμάζονται περισσότερο. 91. Ἀλλά δέν θά ἐκπλαγῆ λιγώτερο κάποιος μέ τήν ἰδιοτυπία τῶν συνηθειῶν τῶν Αἰγυπτίων σχετικά μέ τούς νεκρούς, ὅταν μάθη γι’ αὐτές. Ἐπειδή, ὅταν κάποιος Αἰγύπτιος πεθάνη, ὅλοι οἱ συγγενεῖς καί φίλοι ἀλείφουν τά κεφάλια τους μέ πηλό καί πε281

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

χονται τὴν πόλιν θρηνοῦντες, ἕως ἂν ταφῆς τύχῃ τὸ σῶμα. οὐ μὴν οὔτε λουτρῶν οὔτε οἴνου οὔτε τῆς ἄλλης τροφῆς ἀξιολόγου μεταλαμβάνουσιν, οὔτε ἐσθῆτας λαμπρὰς περιβάλλονται. τῶν δὲ ταφῶν τρεῖς ὑπάρχουσι τάξεις, ἥ τε πολυτελεστάτη καὶ μέση καὶ ταπεινοτάτη. κατὰ μὲν οὖν τὴν πρώτην ἀναλίσκεσθαί φασιν ἀργυρίου τάλαντον, κατὰ δὲ τὴν δευτέραν μνᾶς εἴκοσι, κατὰ δὲ τὴν ἐσχάτην παντελῶς ὀλίγον τι δαπάνημα γίνεσθαι λέγουσιν. οἱ μὲν οὖν τὰ σώματα θεραπεύοντές εἰσι τεχνῖται, τὴν ἐπιστήμην ταύτην ἐκ γένους παρειληφότες· οὗτοι δὲ γραφὴν ἑκάστου τῶν εἰς τὰς ταφὰς δαπανωμένων τοῖς οἰκείοις τῶν τελευτησάντων προσενέγκαντες ἐπερωτῶσι τινα τρόπον βούλονται τὴν θεραπείαν γενέσθαι τοῦ σώματος. διομολογησάμενοι δὲ περὶ πάντων καὶ τὸν νεκρὸν παραλαβόντες, τοῖς τεταγμένοις ἐπὶ τὴν κατειθισμένην ἐπιμέλειαν τὸ σῶμα παραδιδόασι. καὶ πρῶτος μὲν ὁ γραμματεὺς λεγόμενος τεθέντος χαμαὶ τοῦ σώματος ἐπὶ τὴν λαγόνα περιγράφει τὴν εὐώνυμον ὅσον δεῖ διατεμεῖν· ἔπειτα δ’ ὁ λεγόμενος παρασχίστης λίθον ἔχων Αἰθιοπικὸν καὶ διατεμὼν ὡς ὁ νόμος κελεύει τὴν σάρκα, παραχρῆμα φεύγει δρόμῳ, διωκόντων τῶν συμπαρόντων καὶ λίθοις βαλλόντων, ἔτι δὲ καταρωμένων καὶ καθαπερεὶ τὸ μύσος εἰς ἐκεῖνον τρεπόντων· ὑπολαμβάνουσι γὰρ μισητὸν εἶναι πάντα τὸν ὁμοφύλῳ σώματι βίαν προσφέροντα καὶ τραύματα ποιοῦντα καὶ καθόλου τι κακὸν ἀπεργαζόμενον. οἱ ταριχευταὶ δὲ καλούμενοι πάσης μὲν τιμῆς καὶ πολυωρίας ἀξιοῦνται, τοῖς τε ἱερεῦσι συνόντες καὶ τὰς εἰς ἱερὸν εἰσόδους ἀκωλύτως ὡς καθαροὶ ποιοῦνται· πρὸς δὲ τὴν θεραπείαν τοῦ παρεσχισμένου σώματος ἀθροισθέντων αὐτῶν εἷς καθίησι τὴν χεῖρα διὰ τῆς τοῦ νεκροῦ τομῆς εἰς τὸν θώρακα καὶ πάντα ἐξαιρεῖ χωρὶς νεφρῶν καὶ καρδίας, ἕτερος δὲ καθαίρει τῶν ἐγκοιλίων ἕκαστον κλύζων οἴνῳ φοινικείῳ καὶ

282

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ριέρχονται τήν πόλι μέ θρήνους, μέχρι νά ταφῆ τό σῶμα. Οὔτε λουτρό κάνουν οὔτε κρασί πίνουν οὔτε ἀξιόλογη τροφή γεύονται οὔτε λαμπρά φορέματα φοροῦν. 2. Ὑπάρχουν τρεῖς κατηγορίες ταφῆς, ἡ πολυτελής, ἡ μέση καί ἡ φτωχική. Στήν πρώτη κατηγορία λέγουν ὅτι ξοδεύουν ἕνα τάλαντο ἀργύρου, στήν δεύτερη εἴκοσι μνᾶς καί στήν τελευταία λέγουν ὅτι καταβάλλουν μία ἀσήμαντη δαπάνη. 3. Αὐτοί πού περιποιοῦνται τά σώματα τῶν πεθαμένων εἶναι τεχνῖτες, οἱ ὁποῖοι κληρονομοῦν αὐτήν τήν γνῶσι ὡς οἰκογενειακή παράδοσι. Αὐτοί λοιπόν δίδουν στούς συγγενεῖς τοῦ νεκροῦ μία λίστα μέ τά ἔξοδα πού ἀπαιτοῦνται γιά ὅλα τά σχετικά μέ τήν ταφή καί τούς ἐρωτοῦν μέ ποιόν τρόπο ἐπιθυμοῦν νά γίνη ἡ περιποίησις τοῦ σώματος. 4. Ἀφοῦ λοιπόν ἔλθουν σέ μία συμφωνία γιά ὅλα καί παραλάβουν τόν νεκρό, τότε παραδίδουν τό σῶμα στούς ἀνθρώπους πού εἶναι ὡρισμένοι γιά τήν συνηθισμένη περιποίησι. Πρῶτος εἶναι ὁ γραμματεύς, ὅπως λέγεται, ὁ ὁποῖος, μόλις ξαπλώσουν κάτω τό σῶμα, χαράζει στήν ἀριστερή λαγόνα τό μέρος ὅπου πρέπει νά γίνη ἡ τομή. Ἔπειτα, ὁ λεγόμενος παρασχίστης μ’ ἕνα Αἰθιοπικό λίθο κόβει τήν σάρκα, ὅπως ὁρίζει ὁ νόμος, κι’ ἀμέσως ἀπομακρύνεται τρέχοντας, ἐνῶ οἱ παρόντες τόν καταδιώκουν καί τόν λιθοβολοῦν κι ἀκόμα τόν καταρῶνται, σάν νά ρίπτουν ἐπί τήν κεφαλήν του τήν βεβήλωσι. Διότι θεωροῦν μισητό κάθε ἄνθρωπο, πού ἐφαρμόζει βία στό σῶμα ἑνός ἄλλου πού ἀνήκει στήν ἴδια φυλή μέ αὐτόν ἤ τόν τραυματίζει ἤ γενικῶς τόν κακοποιεῖ. 5. Οἱ λεγόμενοι ταριχευτές θεωροῦνται ἄξιοι κάθε τιμῆς καί φροντίδος, συναναστρέφονται τούς ἱερεῖς καί εἰσέρχονται ἀνεμπόδιστα στούς ναούς ὡς καθαροί. Ὅταν ἔχουν συγκεντρωθῆ γιά τήν περιποίησι τοῦ σκισμένου σώματος, ἕνας ἀπ’ ὅλους χώνει τό χέρι του μέσα ἀπό τήν τομή τοῦ νεκροῦ στόν θώρακα καί ἀφαιρεῖ ὅλα τά σπλάγχνα ἐκτός ἀπό τά νεφρά καί τήν καρδιά, κι’ ἕνας ἄλλος καθαρίζει καθένα ἀπό τά σπλάγχνα πλένοντάς 283

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

6

7

2

3

θυμιάμασι. καθόλου δὲ πᾶν τὸ σῶμα τὸ μὲν πρῶτον κεδρίᾳ καί τισιν ἄλλοις ἐπιμελείας ἀξιοῦσιν ἐφ’ ἡμέρας πλείους τῶν τριάκοντα, ἔπειτα σμύρνῃ καὶ κιναμώμῳ καὶ τοῖς δυναμένοις μὴ μόνον πολυχρόνιον τήρησιν, ἀλλὰ καὶ τὴν εὐωδίαν παρέχεσθαι· θεραπεύσαντες δὲ παραδιδόασι τοῖς συγγενέσι τοῦ τετελευτηκότος οὕτως ἕκαστον τῶν τοῦ σώματος μελῶν ἀκέραιον τετηρημένον ὥστε καὶ τὰς ἐπὶ τοῖς βλεφάροις καὶ ταῖς ὀφρύσι τρίχας διαμένειν καὶ τὴν ὅλην πρόσοψιν τοῦ σώματος ἀπαράλλακτον εἶναι καὶ τὸν τῆς μορφῆς τύπον γνωρίζεσθαι· διὸ καὶ πολλοὶ τῶν Αἰγυπτίων ἐν οἰκήμασι πολυτελέσι φυλάττοντες τὰ σώματα τῶν προγόνων, κατ’ ὄψιν ὁρῶσι τοὺς γενεαῖς πολλαῖς τῆς ἑαυτῶν γενέσεως προτετελευτηκότας, ὥστε ἑκάστων τά τε μεγέθη καὶ τὰς περιοχὰς τῶν σωμάτων, ἔτι δὲ τοὺς τῆς ὄψεως χαρακτῆρας ὁρωμένους παράδοξον ψυχαγωγίαν παρέχεσθαι καθάπερ συμβεβιωκότας τοῖς θεωμένοις. 92. Τοῦ δὲ μέλλοντος θάπτεσθαι σώματος οἱ συγγενεῖς προλέγουσι τὴν ἡμέραν τῆς ταφῆς τοῖς τε δικασταῖς καὶ τοῖς συγγενέσιν, ἔτι δὲ φίλοις τοῦ τετελευτηκότος, καὶ διαβεβαιοῦνται ὅτι διαβαίνειν μέλλει τὴν λίμνην, λέγοντες τοὔνομα τοῦ μετηλλαχότος. ἔπειτα παραγενομένων δικαστῶν δυσὶ πλειόνων τῶν τετταράκοντα, καὶ καθισάντων ἐπί τινος ἡμικυκλίου κατεσκευασμένου πέραν τῆς λίμνης, ἡ μὲν βᾶρις καθέλκεται, κατεσκευασμένη πρότερον ὑπὸ τῶν ταύτην ἐχόντων τὴν ἐπιμέλειαν, ἐφέστηκε δὲ ταύτῃ ὁ πορθμεύς, ὃν Αἰγύπτιοι κατὰ τὴν ἰδίαν διάλεκτον ὀνομάζουσι χάρωνα. διὸ καί φασιν Ὀρφέα τὸ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τα μέ κρασί ἀπό φοινικιά καί μέ ἀρώματα. 6. Καί γενικά ὅλο τό σῶμα τό περιποιοῦνται πρῶτα μέ ἔλαιο ἀπό κέδρο καί μέ ἄλλα παρασκευάσματα περισσότερο ἀπό τριάντα ἡμέρες, ἔπειτα μέ σμύρνα καί κινάμωμο καί μέ ἄλλα καρυκεύματα, πού δέν συντελοῦν μόνο στήν μακροχρόνια συντήρησι τοῦ σώματος, ἀλλά ἀναδίδουν καί εὐωδία. Κι’ ἀφοῦ συμπληρώσουν τήν περιποίησι, παραδίδουν στούς συγγενεῖς του τόν νεκρό, τοῦ ὁποίου κάθε μέλος τοῦ σώματος ἔχει διατηρηθῆ ἄθικτο, ὥστε καί οἱ τρίχες στά φρύδια καί στά βλέφαρα νά παραμένουν καί ἡ ὅλη ἐμφάνισις τοῦ σώματος νά εἶναι ἀπαράλλακτη καί νά ἀναγνωρίζεται ἡ μορφή του. 7. Γι’ αὐτό καί πολλοί ἀπό τούς Αἰγυπτίους φυλάσσουν σέ πολυτελῆ δωμάτια τά σώματα τῶν προγόνων τους καί βλέπουν κατά πρόσωπο αὐτούς πού πέθαναν πολλές γενεές πρίν ἀπό τήν γέννησί τους, ὥστε παρατηρῶντας τό ἀνάστημα καί τίς ἀναλογίες τοῦ σώματος καί τά χαρακτηριστικά τοῦ προσώπου νά δοκιμάζουν μία παράξενη εὐχαρίστησι, σάν νά ζοῦσαν μαζί μέ αὐτούς πού ἀτενίζουν. 92. Ὅταν τό σῶμα εἶναι ἕτοιμο νά ταφῆ, ἡ οἰκογένεια τοῦ νεκροῦ δηλώνει τήν ἡμέρα τῆς ταφῆς στούς δικαστές καί τούς συγγενεῖς, καθώς καί στούς φίλους τοῦ πεθαμένου, καί βεβαιώνουν ἐπίσημα ὅτι ὁ ..... (κι’ ἀναφέρουν τό ὄνομα τοῦ μεταστάντος) πρόκειται νά διαβῆ τήν λίμνη. 2. Ἔπειτα, ὅταν φθάσουν οἱ δικαστές, σαράντα δύο τόν ἀριθμό104, καί καθήσουν σ’ ἕνα ἡμικύκλιο πού ἔχει στηθῆ πέραν τῆς λίμνης, ἡ βάρις105, σύρεται στό νερό, ἑτοιμασμένη ἀπό πρίν ἀπό ἀνθρώπους ἐπιφορτισμένους εἰδικά μέ αὐτήν τήν ὑπηρεσία, καί μέ κυβερνήτη τόν πορθμέα, πού οἱ Αἰγύπτιοι στήν γλῶσσα τους τόν ὀνομάζουν Χάρωνα. 3. Γι’ αὐτό καί λέγουν ὅτι ὁ Ὀρφεύς, τόν ὁποῖον ἐπισκέφθηκε πα104. Ὁ ἀριθμός αὐτός ἀνταποκρίνεται στούς 42 δικαστές τοῦ Κάτω κόσμου, ἐνώπιον τῶν ὁποίων ὁ πεθαμένος ἐδήλωνε ὅτι δέν εἶχε διαπράξει κανένα ἔγκλημα, κατά τίς ἀντιλήψεις τῶν ἀρχαίων Αἰγυπτίων. 105. Αὐτά τά πλοιάρια περιγράφει ὁ Ἡρόδοτος στό Β´ βιβλίο τῆς «ΙΣΤΟΡΙΑΣ» του.

284

285

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

παλαιὸν εἰς Αἴγυπτον παραβαλόντα καὶ θεασάμενον τοῦτο τὸ νόμιμον, μυθοποιῆσαι τὰ καθ’ ᾅδου, τὰ μὲν μιμησάμενον, τὰ δ’ αὐτὸν ἰδίᾳ πλασάμενον· ὑπὲρ οὗ τὰ κατὰ μέρος μικρὸν ὕστερον ἀναγράψομεν. οὐ μὴν ἀλλὰ τῆς βάρεως εἰς τὴν λίμνην καθελκυσθείσης, πρὶν ἢ τὴν λάρνακα τὴν τὸν νεκρὸν ἔχουσαν εἰς αὐτὴν τίθεσθαι, τῷ βουλομένῳ κατηγορεῖν ὁ νόμος ἐξουσίαν δίδωσιν. ἐὰν μὲν οὖν τις παρελθὼν ἐγκαλέσῃ καὶ δείξῃ βεβιωκότα κακῶς, οἱ μὲν κριταὶ τὰς γνώμας πᾶσιν ἀποφαίνονται, τὸ δὲ σῶμα εἴργεται τῆς εἰθισμένης ταφῆς· ἐὰν δ’ ὁ ἐγκαλέσας δόξῃ μὴ δικαίως κατηγορεῖν, μεγάλοις περιπίπτει προστίμοις. ὅταν δὲ μηδεὶς ὑπακούσῃ κατήγορος ἢ παρελθὼν γνωσθῇ συκοφάντης ὑπάρχειν, οἱ μὲν συγγενεῖς ἀποθέμενοι τὸ πένθος ἐγκωμιάζουσι τὸν τετελευτηκότα, καὶ περὶ μὲν τοῦ γένους οὐδὲν λέγουσιν, ὥσπερ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν, ὑπολαμβάνοντες ἅπαντας ὁμοίως εὐγενεῖς εἶναι τοὺς κατ’ Αἴγυπτον, τὴν δ’ ἐκ παιδὸς ἀγωγὴν καὶ παιδείαν διελθόντες, πάλιν ἀνδρὸς γεγονότος τὴν εὐσέβειαν καὶ δικαιοσύνην, ἔτι δὲ τὴν ἐγκράτειαν καὶ τὰς ἄλλας ἀρετὰς αὐτοῦ διεξέρχονται, καὶ παρακαλοῦσι τοὺς κάτω θεοὺς δέξασθαι σύνοικον τοῖς εὐσεβέσι· τὸ δὲ πλῆθος ἐπευφημεῖ καὶ ἀποσεμνύνει τὴν δόξαν τοῦ τετελευτηκότος, ὡς τὸν αἰῶνα διατρίβειν μέλλοντος καθ’ ᾅδου μετὰ τῶν εὐσεβῶν. τὸ δὲ σῶμα τιθέασιν οἱ μὲν ἰδίους ἔχοντες τάφους ἐν ταῖς ἀποδεδειγμέναις θήκαις, οἷς δ’ οὐχ ὑπάρχουσι τάφων κτήσεις, καινὸν οἴκημα ποιοῦσι κατὰ τὴν ἰδίαν οἰκίαν, καὶ πρὸς τὸν ἀσφαλέστατον τῶν τοίχων ὀρθὴν ἱστᾶσι τὴν λάρνακα. καὶ τοὺς κωλυομένους δὲ διὰ τὰς κατηγορίας ἢ πρὸς δάνειον ὑποθήκας θάπτεσθαι τιθέασι κατὰ τὴν ἰδίαν οἰκίαν· οὓς ὕστερον ἐνίοτε παίδων παῖδες εὐπορήσαντες καὶ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

λαιά τήν Αἴγυπτο καί εἶδε αὐτό τό ἔθιμο, ἐπενόησε τόν μῦθο τοῦ Ἅδη, κατά ἕνα μέρος μιμούμενος τά Αἰγυπτιακά ἔθιμα106 καί κατά ἕνα ἄλλο προσθέτοντας δικές τους ἐπινοήσεις. Ἀλλά γι’ αὐτό τό θέμα θά μιλήσουμε ἀναλυτικά λίγο παρακάτω. 4. Μετά τήν καθέλκυσι τῆς βάρκας στήν λίμνη, πρίν νά τοποθετήσουν ἐπάνω της τό φέρετρο μέ τόν νεκρό, ὁ νόμος ἐπιτρέπει σέ ὅποιον θέλει νά κατηγορήση τόν νεκρό. Ἄν λοιπόν παρουσιασθῆ κάποιος καί τόν κατηγορήση καί ἀποδείξη ὅτι ἔζησε μία ζωή φαύλη, οἱ δικαστές ἀναγγέλλουν σέ ὅλους τήν ἀπόφασι καί τό σῶμα ἐμποδίζεται νά ταφῆ μέ τόν καθιερωμένο τρόπο. Ἄν ὅμως φανῆ ὅτι ὁ κατήγορος ἀπήγγειλε ἄδικη κατηγορία, τιμωρεῖται αὐστηρά. 5. Ὅταν λοιπόν δέν ἐμφανισθῆ κανείς νά τόν κατηγορήση ἤ κάποιος πού παρουσιάσθηκε ἀποδειχθῆ συκοφάντης, τότε οἱ συγγενεῖς ἀφήνουν κατά μέρος τό πένθος καί ἐγκωμιάζουν τόν νεκρό. Καί γιά τήν καταγωγή του δέν λέγουν τίποτε, ὅπως κάνουν οἱ Ἕλληνες, διότι πιστεύουν ὅτι ὅλοι οἱ Αἰγύπτιοι εἶναι τό ἴδιο εὐγενεῖς, ἀλλά, ἀφοῦ ὑπομνήσουν τήν παιδική του ἡλικία καί τήν μόρφωσί του, ὑπογραμμίζουν μετά τήν εὐσέβεια καί τήν δικαιοσύνη του κατά τήν ἀνδρική του ἡλικία, ἐπίσης τήν ἐγκράτεια καί τίς ἄλλες ἀρετές του, καί παρακαλοῦν τούς θεούς τοῦ κάτω κόσμου νά τόν δεχθοῦν μαζί μέ τούς εὐσεβεῖς. Καί τό πλῆθος διατρανώνει τήν φήμη του καί ἐξαίρει τήν δόξα τοῦ ἀποθανόντος, ὁ ὁποῖος πρόκειται στόν αἰῶνα τόν ἅπαντα νά μένη ἀνάμεσα στούς εὐσεβεῖς στόν Ἅδη. 6. Κι’ ὅσοι ἔχουν ἰδιωτικούς τάφους, τοποθετοῦν τό σῶμα στό μνημεῖο πού ἔχουν ἑτοιμάσει γι’ αὐτόν, ὅσοι ὅμως δέν ἔχουν δικούς τους τάφους, κτίζουν μία νέα αἴθουσα στό σπίτι τους καί ἀκουμποῦν ὄρθιο τό φέρετρο στόν στερεώτερο τοῖχο. Κι’ ὅσοι ἀπαγορεύεται νά ταφοῦν ἤ ἐξ αἰτίας τῶν κατηγοριῶν πού διετυπώθησαν ἐναντίον τους ἤ διότι εἶχαν συνάψει δάνειο μέ ὑποθήκη τό σῶμα τους, τοποθετοῦνται στό σπίτι τους. Καί συμβαίνει κάποτε τά παιδιά τους, ὅταν πλουτί106. Ἄλλα τερατώδη ψεύδη τῶν Αἰγυπτίων.

286

287

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

τῶν τε συμβολαίων καὶ τῶν ἐγκλημάτων ἀπολύσαντες μεγαλοπρεποῦς ταφῆς ἀξιοῦσι. 93. Σεμνότατον δὲ διείληπται παρ’ Αἰγυπτίοις τὸ τοὺς γονεῖς ἢ τοὺς προγόνους φανῆναι περιττότερον τετιμηκότας εἰς τὴν αἰώνιον οἴκησιν μεταστάντας. νόμιμον δ’ ἐστὶ παρ’ αὐτοῖς καὶ τὸ διδόναι τὰ σώματα τῶν τετελευτηκότων γονέων εἰς ὑποθήκην δανείου· τοῖς δὲ μὴ λυσαμένοις ὄνειδός τε τὸ μέγιστον ἀκολουθεῖ καὶ μετὰ τὴν τελευτὴν στέρησις ταφῆς. θαυμάσαι δ’ ἄν τις προσηκόντως τοὺς ταῦτα διατάξαντας, ὅτι τὴν ἐπιείκειαν καὶ τὴν σπουδαιότητα τῶν ἠθῶν οὐκ ἐκ τῆς τῶν ζώντων ὁμιλίας μόνον, ἀλλὰ καὶ τῆς τῶν τετελευτηκότων ταφῆς καὶ θεραπείας ἐφ’ ὅσον ἦν ἐνδεχόμενον τοῖς ἀνθρώποις ἐνοικειοῦν ἐφιλοτιμήθησαν. οἱ μὲν γὰρ Ἕλληνες μύθοις πεπλασμένοις καὶ φήμαις διαβεβλημέναις τὴν περὶ τούτων πίστιν παρέδωκαν, τήν τε τῶν εὐσεβῶν τιμὴν καὶ τὴν τῶν πονηρῶν τιμωρίαν· τοιγαροῦν οὐχ οἷον ἰσχῦσαι δύναται ταῦτα προτρέψασθαι τοὺς ἀνθρώπους ἐπὶ τὸν ἄριστον βίον, ἀλλὰ τοὐναντίον ὑπὸ τῶν φαύλων χλευαζόμενα πολλῆς καταφρονήσεως τυγχάνουσι· παρὰ δὲ τοῖς Αἰγυπτίοις οὐ μυθώδους, ἀλλ’ ὁρατῆς τοῖς μὲν πονηροῖς τῆς κολάσεως, τοῖς δ’ ἀγαθοῖς τῆς τιμῆς οὔσης, καθ’ ἑκάστην ἡμέραν ἀμφότεροι τῶν ἑαυτοῖς προσηκόντων ὑπομιμνήσκονται, καὶ διὰ τούτου τοῦ τρόπου ἡ μεγίστη καὶ συμφορωτάτη διόρθωσις γίνεται τῶν ἠθῶν. κρατίστους δ’, οἶμαι, τῶν νόμων ἡγητέον οὐκ ἐξ ὧν εὐπορωτάτους, ἀλλ’ ἐξ ὧν ἐπιεικεστάτους τοῖς ἤθεσι καὶ πολιτικωτάτους συμβήσεται γενέσθαι τοὺς ἀνθρώπους.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

σουν καί ἐξοφλήσουν τά χρέη τους ἤ τούς ἀπαλλάξουν ἀπό τίς κατηγορίες, νά τούς ὀργανώσουν μία μεγαλοπρεπῆ ταφή. 93. Οἱ Αἰγύπτιοι θεωροῦν ἱερώτατο καθῆκον νά φανοῦν ὅτι τιμοῦν τούς γονεῖς ἤ τούς προγόνους τους περισσότερο, ὅταν ἔχουν ἀναχωρήσει γιά τήν αἰώνια κατοικία τους. Συνηθίζουν ἀκόμα νά βάζουν ὑποθήκη, κατά τήν σύναψι δανείου, τά σώματα τῶν τεθνεώτων γονέων τους. Κι’ ἄν κάποιος δέν τό ἐξοφλήση, τόν ἀκολουθεῖ μεγάλη ντροπή καί μετά τόν θάνατό του στέρησι ταφῆς. 2. Καί εὐλόγως μπορεῖ νά θαυμάση κάποιος τούς ἀνθρώπους πού ἐθέσπισαν ὅλες αὐτές τίς συνήθειες, ἐπειδή ἐφιλοδόξησαν νά χαράξουν βαθιά στίς ψυχές τῶν ἀνθρώπων, ὅσο ἦταν δυνατόν, τήν ἀρετή καί τήν ἀκεραιότητα τοῦ χαρακτήρα ὄχι μόνο μέ τήν συναναστροφή μέ τούς ζωντανούς, ἀλλά καί μέ τήν ταφή καί τήν φιλόστοργη περιποίησι τῶν πεθαμένων. 3. Διότι οἱ Ἕλληνες τήν πίστι τους γιά ὅλα αὐτά, τήν ἀνταμοιβή τῶν εὐσεβῶν καί τήν τιμωρία τῶν κακῶν, τήν παρέδωσαν μέσα ἀπό φανταστικούς μύθους καί διαβλητούς θρύλους107. Κατά συνέπεια, δέν μποροῦν αὐτά τά παραμύθια νά ἔχουν τήν δύναμι νά προτρέψουν τούς ἀνθρώπους σέ μία ἄψογη ζωή, ἀλλά τό ἀντίθετο, χλευάζονται ἀπό τούς φαύλους καί καταφρονοῦνται σέ μεγάλο βαθμό γενικῶς. 4. Ἐνῶ στούς Αἰγυπτίους, ὅπου δέν ἀνήκει στήν περιοχή τοῦ μύθου, ἀλλά εἶναι ὁρατή μέ τά ἴδια τά μάτια ἡ τιμωρία τῶν κακῶν καί ἡ τιμή τῶν ἀγαθῶν, κάθε ἡμέρα τῆς ζωῆς τους καί οἱ κακοί καί οἱ ἀγαθοί θυμοῦνται τίς ὑποχρεώσεις τους καί μέ αὐτόν τόν τρόπο πραγματοποεῖται ἡ μεγαλύτερη καί πιό ἐπωφελής διάπλασις τοῦ χαρακτήρα τῶν ἀνθρώπων. Κι’ οἱ καλύτεροι νόμοι, κατά τήν γνώμη μου, πρέπει νά θεωροῦνται ὄχι ἐκεῖνοι πού κάνουν τούς ἀνθρώπους πλουσιώτατους, ἀλλά ἐκεῖνοι πού τούς κάνουν πιό ἐνάρετους στόν χαρακτῆρα καί ὑποδειγματικούς πολῖτες. 107. Τά ὅσα ἀναφέρει στό σημεῖο αὐτό περί τῶν Ἑλλήνων ὁ Διόδωρος λίαν ἐπιεικῶς θά ἠδύνατο νά χαρακτηρισθοῦν ἀνθελληνικά.

288

289

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

94. Ῥητέον δ’ ἡμῖν καὶ περὶ τῶν γενομένων νομοθετῶν κατ’ Αἴγυπτον τῶν οὕτως ἐξηλλαγμένα καὶ παράδοξα νόμιμα καταδειξάντων. μετὰ γὰρ τὴν παλαιὰν τοῦ κατ’ Αἴγυπτον βίου κατάστασιν, τὴν μυθολογουμένην γεγονέναι ἐπί τε τῶν θεῶν καὶ τῶν ἡρώων, πεῖσαί φασι πρῶτον ἐγγράπτοις νόμοις χρήσασθαι τὰ πλήθη τὸν Μνεύην, ἄνδρα καὶ τῇ ψυχῇ μέγαν καὶ τῷ βίῳ κοινότατον τῶν μνημονευομένων. προσποιηθῆναι δ’ αὐτῷ τὸν Ἑρμῆν δεδωκέναι τούτους, ὡς μεγάλων ἀγαθῶν αἰτίους ἐσομένους, καθάπερ παρ’ Ἕλλησι ποιῆσαί φασιν ἐν μὲν τῇ Κρήτῃ Μίνωα, παρὰ δὲ Λακεδαιμονίοις Λυκοῦργον, τὸν μὲν παρὰ Διός, τὸν δὲ παρ’ Ἀπόλλωνος φήσαντα τούτους παρειληφέναι. καὶ παρ’ ἑτέροις δὲ πλείοσιν ἔθνεσι παραδέδοται τοῦτο τὸ γένος τῆς ἐπινοίας ὑπάρξαι καὶ πολλῶν ἀγαθῶν αἴτιον γενέσθαι τοῖς πεισθεῖσι· παρὰ μὲν γὰρ τοῖς Ἀριανοῖς Ζαθραύστην ἱστοροῦσι τὸν ἀγαθὸν δαίμονα προσποιήσασθαι τοὺς νόμους αὐτῷ διδόναι, παρὰ δὲ τοῖς ὀνομαζομένοις Γέταις τοῖς ἀπαθανατίζουσι Ζάλμοξιν ὡσαύτως τὴν κοινὴν Ἑστίαν, παρὰ δὲ τοῖς Ἰουδαίοις Μωυσῆν τὸν Ἰαὼ ἐπικαλούμενον θεόν, εἴτε θαυμαστὴν καὶ θείαν ὅλως ἔννοιαν εἶναι κρίναντας τὴν μέλλουσαν ὠφελήσειν ἀνθρώπων πλῆθος, εἴτε καὶ πρὸς τὴν ὑπεροχὴν καὶ δύναμιν τῶν εὑρεῖν λεγομένων τοὺς νόμους ἀποβλέψαντα τὸν ὄχλον μᾶλλον ὑπακούσεσθαι διαλαβόντας. δεύτερον δὲ νομοθέτην Αἰγύπτιοί φασι γενέσθαι Σάσυχιν, ἄνδρα συνέσει διαφέροντα. τοῦτον δὲ πρὸς τοῖς ὑπάρχουσι νόμοις ἄλλα τε προσθεῖναι καὶ τὰ περὶ τὴν τῶν θεῶν τιμὴν ἐπι-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

94. Πρέπει τώρα νά μιλήσωμε καί γιά τούς νομοθέτες πού ἀνεφάνησαν στήν Αἴγυπτο καί ἐθέσπισαν τόσο ἰδιότυπα καί παράδοξα ἔθιμα. Μετά τήν ἐμφάνισι τῆς ζωῆς στήν Αἴγυπτο τούς παλαιούς χρόνους πού τοποθετεῖται, σύμφωνα μέ τούς μύθους, στήν ἐποχή τῶν θεῶν καί τῶν ἡρώων, λέγουν ὅτι στήν ἀρχή τά πλήθη ἔπεισαν τόν Μνεύη, ἕνα ἄνθρωπο ὄχι μόνο μεγαλόψυχο, ἀλλά καί πιό ἁπλόν ἀπ’ ὅλους τούς νομοθέτες πού μνημονεύονται, νά θεσπίση γραπτούς νόμους. Καί κατά τήν παράδοσι, προσποιήθηκε ὅτι τοῦ ἔδωσε τούς νόμους ὁ Ἑρμῆς μέ τήν διαβεβαίωσι ὅτι αὐτοί θά γίνουν αἴτιοι μεγάλων ἀγαθῶν, ἀκριβῶς ὅπως συνέβη στούς Ἕλληνες, ὅπου λέγουν ὅτι ὁ Μίνως ἐθέσπισε νόμους στήν Κρήτη κι’ ὁ Λυκοῦργος στούς Λακεδαιμονίους, ἰσχυριζόμενοι ὅτι τούς παρέλαβαν ὁ πρῶτος ἀπό τόν Δία κι’ ὁ δεύτερος ἀπό τόν Ἀπόλλωνα. 2. Ἐπίσης καί ἀνάμεσα σέ πολλούς ἄλλους λαούς ὑπάρχει ἡ παράδοσις ὅτι χρησιμοποιήθηκε αὐτή ἡ ἐπινόησις καί ἔφερε πολλά ἀγαθά στούς ἄλλους πού τήν ἐπίστευσαν. Ἔτσι διηγοῦνται ὅτι στούς Ἀριανούς ὁ Ζαθραύστης108 προσποιήθηκε ὅτι τοῦ ἔδωσε τούς νόμους τό Καλό Πνεῦμα, στούς ὀνομαζομένους Γέτες ἐπίσης, πού παριστάνουν τούς ἑαυτούς τους ἀθανάτους, ὁ Ζάμολξις ἐβεβαίωσε ὅτι τοῦ ἔδωσε τούς νόμους ἡ κοινή θεά Ἑστία, στούς Ἰουδαίους ὁ Μωυσῆς ἀπέδωσε τούς νόμους του στόν θεό τόν Ἰαώ. Καί τό ἔκαμαν αὐτό εἴτε διότι ἐπίστευαν ὅτι μία ἰδέα, πού ἐπρόκειτο νά ὠφελήση τήν ἀνθρωπότητα, εἶναι ἀξιοθαύμαστη καί θεία, εἴτε ἐπειδή ἐπίστευαν ὅτι οἱ μᾶζες θά ὑπακούσουν εὐκολώτερα στούς νόμους, ἄν ἀποβλέψουν στό μεγαλεῖο καί τήν δύναμι αὐτῶν στούς ὁποίους ἀποδίδονται οἱ νόμοι. 3. Δεύτερος νομοθέτης, λέγουν οἱ Αἰγύπτιοι, ὑπῆρξε ὁ Σάσυχις, ἕνας ἄνθρωπος μέ ἀσυνήθιστη εὐφυΐα. Αὐτός, λέγουν, στούς ὑπάρχοντας νόμους ἔκανε καί ἄλλες προσθῆκες καί ἰδιαιτέρως καθώρισε μέ τήν μεγαλύτερη ἀκρίβεια τό τελετουργικό 107. Ὁ τύπος αὐτός τοῦ ὀνόματος παραπέμπει στόν Περσικό τύπο Ζαρατούστρα.

290

291

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

2

3

μελέστατα διατάξαι, εὑρετὴν δὲ καὶ γεωμετρίας γενέσθαι καὶ τὴν περὶ τῶν ἄστρων θεωρίαν τε καὶ παρατήρησιν διδάξαι τοὺς ἐγχωρίους. τρίτον δὲ λέγουσι Σεσόωσιν τὸν βασιλέα μὴ μόνον τὰς πολεμικὰς πράξεις ἐπιφανεστάτας κατεργάσασθαι τῶν κατ’ Αἴγυπτον, ἀλλὰ καὶ περὶ τὸ μάχιμον ἔθνος νομοθεσίαν συστήσασθαι, καὶ τὰ ἀκόλουθα τὰ περὶ τὴν στρατείαν σύμπαντα διακοσμῆσαι. τέταρτον δὲ νομοθέτην φασὶ γενέσθαι Βόκχοριν τὸν βασιλέα, σοφόν τινα καὶ πανουργίᾳ διαφέροντα. τοῦτον οὖν διατάξαι τὰ περὶ τοὺς βασιλεῖς ἅπαντα καὶ τὰ περὶ τῶν συμβολαίων ἐξακριβῶσαι· γενέσθαι δ’ αὐτὸν καὶ περὶ τὰς κρίσεις οὕτω συνετὸν ὥστε πολλὰ τῶν ὑπ’ αὐτοῦ διαγνωσθέντων διὰ τὴν περιττότητα μνημονεύεσθαι μέχρι τῶν καθ’ ἡμᾶς χρόνων. λέγουσι δ’ αὐτὸν ὑπάρξαι τῷ μὲν σώματι παντελῶς ἀσθενῆ, τῷ δὲ τρόπω πάντων φιλοχρηματώτατον. 95. Μετὰ δὲ τοῦτον προσελθεῖν λέγουσι τοῖς νόμοις Ἄμασιν τὸν βασιλέα, ὃν ἱστοροῦσι τὰ περὶ τοὺς νομάρχας διατάξαι καὶ τὰ περὶ τὴν σύμπασαν οἰκονομίαν τῆς Αἰγύπτου. παραδέδοται δὲ συνετός τε γεγονέναι καθ’ ὑπερβολὴν καὶ τὸν τρόπον ἐπιεικὴς καὶ δίκαιος· ὧν ἕνεκα καὶ τοὺς Αἰγυπτίους αὐτῷ περιτεθεικέναι τὴν ἀρχὴν οὐκ ὄντι γένους βασιλικοῦ. φασὶ δὲ καὶ τοὺς Ἠλείους, σπουδάζοντας περὶ τὸν Ὀλυμπικὸν ἀγῶνα, πρεσβευτὰς ἀποστεῖλαι πρὸς αὐτὸν ἐρωτήσοντας πῶς ἂν γένοιτο δικαιότατος· τὸν δ’ εἰπεῖν, ἐὰν μηδεὶς Ἠλεῖος ἀγωνίζηται. Πολυκράτους δὲ τοῦ Σαμίων δυνάστου συντεθειμένου πρὸς αὐτὸν φιλίαν, καὶ βιαίως προσφερομένου τοῖς τε πολίταις καὶ τοῖς εἰς Σάμον καταπλέουσι ξένοις, τὸ μὲν πρῶτον λέγεται πρεσβευτὰς ἀποστείλαντα παρακαλεῖν αὐτὸν ἐπὶ τὴν μετριότητα· οὐ προσέχοντος δ’ αὐτοῦ τοῖς λόγοις ἐπιστολὴν γράψαι τὴν φιλίαν καὶ τὴν ξενίαν τὴν πρὸς αὐτὸν διαλυόμε-

292

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τῆς λατρείας τῶν θεῶν, ὑπῆρξε ὁ ἐφευρέτης τῆς γεωμετρίας καί ἐδίδαξε τούς ντόπιους τήν θεωρία γιά τά ἄστρα καί τήν παρατήρησί τους. 4. Τρίτος, λέγουν, ἦταν ὀ βασιλεύς Σεσόωσις, ὁ ὁποῖος δέν κατώρθωσε μόνο τά λαμπρότερα πολεμικά ἔργα ἀπ’ ὅλους τούς βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου, ἀλλά ἐθέσπισε νόμους γιά τήν ὀργάνωσι τῆς τάξεως τῶν πολεμιστῶν καί ἔβαλε σέ τάξι ὅλους τούς κανονισμούς πού διέπουν τίς ἐκστρατεῖες. 5. Τέταρτος νομοθέτης ὑπῆρξε, λέγουν, ὁ βασιλεύς Βόκχορις, ἕνας σοφός πού διακρινόταν γιά τήν πανουργία του. Αὐτός ἐρρύθμισε ὅλα ὅσα ἔχουν σχέσι μέ τούς βασιλεῖς καί ἀποσαφήνισε τούς νόμους γιά τά συμβόλαια. Κι’ ἦταν τόσο συνετός στίς δικαστικές ἀποφάσεις, ὥστε πολλές ἀπό τίς κρίσεις του γιά τήν ἀξία του μνημονεύονται ὥς σήμερα. Λέγουν ὅτι ἦταν πολύ καχεκτικός στό σῶμα καί στόν χαρακτῆρα του ὁ πιό φιλοχρήματος ἀπ’ ὅλους. 95. Μετά τόν Βόκχορι, λέγουν, ἔστρεψε τήν προσοχή του στούς νόμους ὁ βασιλεύς Ἄμασις, ὁ ὁποῖος ἐρρύθμισε τίς διατάξεις γιά τούς νομάρχες καί τήν ὅλη διοίκησι τῆς Αἰγύπτου. Κατά τήν παράδοσι, ὑπῆρξε ὑπερβολικά συνετός καί στόν χαρακτῆρα του ἤπιος καί δίκαιος. Γι’ αὐτές τίς ἀρετές του οἱ Αἰγύπτιοι τοῦ ἀνέθεσαν τήν βασιλεία, ἄν καί δέν καταγόταν ἀπό βασιλικό γένος. 2. Λέγουν ὅτι καί οἰ Ἠλεῖοι, ὅταν μελετοῦσαν τήν ὀργάνωσι τῶν Ὀλυμπιακῶν ἀγώνων, ἔστειλαν πρός αὐτόν πρεσβευτές γιά νά τόν ρωτήσουν πῶς θά ὀργανωθοῦν κατά τόν δικαιότερο τρόπο. Κι’ αὐτός τούς ἀπάντησε, ἄν λάβουν πρόνοια νά μή μετέχη κανένας Ἠλεῖος. 3. Ὁ Πολυκράτης, ὁ τύραννος τῆς Σάμου, ἄν καί εἶχε συνάψει φιλία μέ αὐτόν, ὅταν ἄρχισε νά καταπιέζη τούς πολῖτες τῆς Σάμου καί τούς ξένους πού ἔφθαναν στήν νῆσο, λέγουν ὅτι ὁ Ἄμασις στήν ἀρχή ἔστειλε πρεσβεία καί τόν παρακαλοῦσε νά εἶναι μετριοπαθής. Κι’ ὅταν ὁ Πολυκράτης δέν ἔδιδε προσοχή σέ αὐτά, τοῦ ἔγραψε μία ἐπιστολή καί διέκοψε τίς φιλικές σχέσεις μαζί του. Διότι δέν ἤθελε 293

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

4

5

6

νον· οὐ γὰρ βούλεσθαι λυπηθῆναι συντόμως ἑαυτόν, ἀκριβῶς εἰδότα διότι πλησίον ἐστὶν αὐτῷ τὸ κακῶς παθεῖν οὕτω προεστηκότι τῆς τυραννίδος. θαυμασθῆναι δ’ αὐτόν φασι παρὰ τοῖς Ἕλλησι διά τε τὴν ἐπιείκειαν καὶ διὰ τὸ τῷ Πολυκράτει ταχέως ἀποβῆναι τὰ ῥηθέντα. ἕκτον δὲ λέγεται τὸν Ξέρξου πατέρα Δαρεῖον τοῖς νόμοις ἐπιστῆναι τοῖς τῶν Αἰγυπτίων· μισήσαντα γὰρ τὴν παρανομίαν τὴν εἰς τὰ κατ’ Αἴγυπτον ἱερὰ γενομένην ὑπὸ Καμβύσου τοῦ προβασιλεύσαντος ζηλῶσαι βίον ἐπιεικῆ καὶ φιλόθεον. ὁμιλῆσαι μὲν γὰρ αὐτοῖς τοῖς ἱερεῦσι τοῖς ἐν Αἰγύπτῳ καὶ μεταλαβεῖν αὐτὸν τῆς τε θεολογίας καὶ τῶν ἐν ταῖς ἱεραῖς βίβλοις ἀναγεγραμμένων πράξεων· ἐκ δὲ τούτων ἱστορήσαντα τήν τε μεγαλοψυχίαν τῶν ἀρχαίων βασιλέων καὶ τὴν εἰς τοὺς ἀρχομένους εὔνοιαν μιμήσασθαι τὸν ἐκείνων βίον, καὶ διὰ τοῦτο τηλικαύτης τυχεῖν τιμῆς ὥσθ’ ὑπὸ τῶν Αἰγυπτίων ζῶντα μὲν θεὸν προσαγορεύεσθαι μόνον τῶν ἁπάντων βασιλέων, τελευτήσαντα δὲ τιμῶν τυχεῖν ἴσων τοῖς τὸ παλαιὸν νομιμώτατα βασιλεύσασι κατ’ Αἴγυπτον. τὴν μὲν οὖν κοινὴν νομοθεσίαν συντελεσθῆναί φασιν ὑπὸ τῶν εἰρημένων ἀνδρῶν, καὶ δόξης τυχεῖν τῆς διαδεδομένης παρὰ τοῖς ἄλλοις· ἐν δὲ τοῖς ὕστερον χρόνοις πολλὰ τῶν καλῶς ἔχειν δοκούντων νομίμων φασὶ κινηθῆναι, Μακεδόνων ἐπικρατησάντων καὶ καταλυσάντων εἰς τέλος τὴν βασιλείαν τῶν ἐγχωρίων.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

νά λυπηθῆ πολύ σύντομα, ἐπειδή ἦταν πεπεισμένος ὅτι εἶναι πολύ κοντά ἡ συμφορά ἐφ’ ὅσον ἐξακολουθεῖ νά κυβερνᾶ μέ αὐτόν τόν τυραννικό τρόπο. Καί λέγουν ὅτι οἱ Ἕλληνες τόν ἐθαύμασαν γιά τόν ἤπιο χαρακτῆρα του καί διότι τά λόγια του πρός τόν Πολυκράτη ἐπαλήθευσαν σύντομα. 4. Ἕκτος πού συνέδεσε τό ὄνομά του μέ τούς νόμους τῶν Αἰγυπτίων ἦταν ὁ Δαρεῖος, ὁ πατέρας τοῦ Ξέρξη. Ἐπειδή ἐμίσησε τήν παρανομία πού ἔδειξε ὁ προκάτοχός του Καμβύσης στήν μεταχείρισι τῶν ἱερῶν τῆς Αἰγύπτου καί ἐπεθύμησε μία ζωή μέ δικαιοσύνη109 καί εὐσέβεια πρός τούς θεούς. 5. Πράγματι συναναστρεφόταν μέ τούς ἱερεῖς τῆς Αἰγύπτου καί ἔλαβε μαζί τους μέρος στήν μελέτη τῆς θεολογίας καί τῶν γεγονότων πού ἀναγράφονται στά ἱερά βιβλία. Κι’ ὅταν ἔμαθε ἀπό αὐτά τά βιβλία τήν μεγαλοψυχία τῶν ἀρχαίων βασιλέων καί τήν ἀγάπη τους πρός τούς ὑπηκόους τους, μιμήθηκε, λέγουν, τήν ζωή τους καί γι’ αὐτό τιμήθηκε τόσο, ὥστε μόνος αὐτός ἀπ’ ὅλους τούς βασιλεῖς προσαγορευόταν ἀπό τούς Αἰγυπτίους θεός ὅσο ἀκόμα ζοῦσε, κι ὅταν πέθανε τοῦ ἀπεδόθησαν τιμές ἴσες μέ ἐκεῖνες πού ἀπένειμαν στούς ἀρχαίους βασιλεῖς τῆς Αἰγύπτου, οἱ ὁποῖοι ἐβασίλευσαν μέ αὐστηρή προσήλωσι στούς νόμους. 6. Τό σύστημα λοιπόν τῶν νόμων πού διεῖπαν ὅλη τήν χώρα ὑπῆρξε ἔργο τῶν ἀνθρώπων πού ἀναφέραμε καί ἀπέκτησε μία τέτοια φήμη, ἡ ὁποία διαδόθηκε καί στούς ἄλλους λαούς. Στά μετέπειτα χρόνια, λέγουν, πολλοί θεσμοί πού ἐθεωροῦντο καλοί μετεβλήθησαν, μετά τήν Μακεδονική κατάκτησι πού ἔθεσε τέρμα στήν δυναστεία τῶν ντόπιων βασιλέων. 109. Ὁ Διόδωρος ὁ Σικελιώτης κάμνει λόγο περί εὐσεβείας τοῦ Δαρείου, τοῦ βασιλέως τῶν Περσῶν. Τό πῶς ἐφέρθη στούς ἀρχαίους μας προγόνους ὁ συγκεκριμένος Πέρσης βασιλεύς εἶναι γνωστό καί φυσικά οὔτε ἴχνος σεβασμοῦ ἀπό μέρους του πρός τούς θεούς τῶν Ἑλλήνων. Ὅμως ἡ συμπεριφορά του ἔναντι τῶν Αἰγυπτίων εἶναι αὐτή πού ἀναφέρει ὁ ἐκ τῆς Ἑλληνικῆς Σικελίας ἱστορικός. Ὁ Δαρεῖος δεικνύει ἐνδιαφέρον γιά τήν δίοδο τῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης καί ὁλοκληρώνει τήν διώρυγα τῶν δύο θαλασσῶν.

294

295

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

2

3

4

5

6

96. Τούτων δ’ ἡμῖν διευκρινημένων ῥητέον ὅσοι τῶν παρ’ Ἕλλησι δεδοξασμένων ἐπὶ συνέσει καὶ παιδείᾳ παρέβαλον εἰς Αἴγυπτον ἐν τοῖς ἀρχαίοις χρόνοις, ἵνα τῶν ἐνταῦθα νομίμων καὶ τῆς παιδείας μετάσχωσιν. οἱ γὰρ ἱερεῖς τῶν Αἰγυπτίων ἱστοροῦσιν ἐκ τῶν ἀναγραφῶν τῶν ἐν ταῖς ἱεραῖς βίβλοις παραβαλεῖν πρὸς ἑαυτοὺς τὸ παλαιὸν Ὀρφέα τε καὶ Μουσαῖον καὶ Μελάμποδα καὶ Δαίδαλον, πρὸς δὲ τούτοις Ὅμηρόν τε τὸν ποιητὴν καὶ Λυκοῦργον τὸν Σπαρτιάτην, ἔτι δὲ Σόλωνα τὸν Ἀθηναῖον καὶ Πλάτωνα τὸν φιλόσοφον, ἐλθεῖν δὲ καὶ Πυθαγόραν τὸν Σάμιον καὶ τὸν μαθηματικὸν Εὔδοξον, ἔτι δὲ Δημόκριτον τὸν Ἀβδηρίτην καὶ Οἰνοπίδην τὸν Χῖον. πάντων δὲ τούτων σημεῖα δεικνύουσι τῶν μὲν εἰκόνας, τῶν δὲ τόπων ἢ κατασκευασμάτων ὁμωνύμους προσηγορίας, ἔκ τε τῆς ἑκάστῳ ζηλωθείσης παιδείας ἀποδείξεις φέρουσι, συνιστάντες ἐξ Αἰγύπτου μετενηνέχθαι πάντα δι’ ὧν παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἐθαυμάσθησαν. Ὀρφέα μὲν γὰρ τῶν μυστικῶν τελετῶν τὰ πλεῖστα καὶ τὰ περὶ τὴν ἑαυτοῦ πλάνην ὀργιαζόμενα καὶ τὴν τῶν ἐν ᾅδου μυθοποιίαν ἀπενέγκασθαι. τὴν μὲν γὰρ Ὀσίριδος τελετὴν τῇ Διονύσου τὴν αὐτὴν εἶναι, τὴν δὲ τῆς Ἴσιδος τῇ τῆς Δήμητρος ὁμοιοτάτην ὑπάρχειν, τῶν ὀνομάτων μόνων ἐνηλλαγμένων· τὰς δὲ τῶν ἀσεβῶν ἐν ᾅδου τιμωρίας καὶ τοὺς τῶν εὐσεβῶν λειμῶνας καὶ τὰς παρὰ τοῖς πολλοῖς εἰδωλοποιίας ἀναπεπλασμένας παρεισαγαγεῖν μιμησάμενον τὰ γινόμενα περὶ τὰς ταφὰς τὰς κατ’ Αἴγυπτον. τὸν μὲν γὰρ ψυχοπομπὸν Ἑρμῆν

110. Στήν Ἡλιούπολι ἐδείκνυαν τίς οἰκίες, ὅπου ἔμειναν ὁ Πλάτων καί ὁ Εὔδοξος. 111. Δέν ἀληθεύουν καί τά ὅσα ἔλεγαν περί τοῦ Ὀρφέως οἱ ἀρχαῖοι Αἰγύπτιοι. Στόν 44° στίχο τῶν «ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΩΝ» τοῦ Ὀρφέως ἀναφέρεται ὅτι διεκήρυξε –δηλ. ἐδίδαξε– τόν ἱερό λόγο στήν Αἴγυπτο καί ὄχι ὅτι ἐδιδάχθη (ἠδ’ ὅσον Αἰγύπτῳ ἱερὸν λόγον ἐξελόχευσα). Τά ἴδια ἀναφέρει καί στούς 102° καί 103° στίχους: ὧν ἱκόμην ἐπὶ γαῖαν ἀπείριτον ἠδὲ πόληας, Αἰγύπτῳ, Λιβύῃ τε βροτοῖς

296

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

96. Ἀφοῦ λοιπόν ἐξετάσαμε ὅλα αὐτά τά θέματα, πρέπει ν’ ἀναφέρουμε ποιοί Ἕλληνες ἀπό τούς ὀνομαστούς γιά τήν σοφία καί τήν μόρφωσί τους, ἐπεσκέφθησαν τήν Αἴγυπτο τούς ἀρχαίους χρόνους γιά νά γνωρίσουν τίς συνήθειες καί τήν παιδεία σέ αὐτήν τήν χώρα. 2. Ἐπειδή οἱ ἱερεῖς τῶν Αἰγυπτίων συνάγουν ἀπό τά ἱερά τους βιβλία ὅτι τούς ἐπεσκέφθη τούς παλαιούς χρόνους ὁ Ὀρφεύς καί ὁ Μουσαῖος καί ὁ Μελάμπους καί ὁ Δαίδαλος, ἀκόμα ὁ Ὅμηρος ὁ ποιητής κι’ ὁ Λυκοῦργος ὁ Σπαρτιάτης, ὁ Σόλων ὁ Ἀθηναῖος κι’ ὁ φιλόσοφος Πλάτων, ἦλθε ἐπίσης κι’ ὁ Πυθαγόρας ὁ Σάμιος κι’ ὁ μαθηματικός Εὔδοξος, ὁ Δημόκριτος ὁ Ἀβδηρίτης κι’ ὁ Οἰνοπίδης ἀπό τήν Χῖο. 3. Καί δείχνουν τεκμήρια τῆς ἐπισκέψεως ὅλων αὐτῶν, σέ μερικές περιπτώσεις τούς ἀνδριάντες τους καί σέ ἄλλες περιπτώσεις σέ τοποθεσίες ἤ κτίρια110, πού φέρουν τό ὄνομά τους, καί προσκομίζουν ἀποδείξεις ἀπό τόν κλάδο τῆς παιδείας πού καθένας τους ἀκολούθησε, συνάγοντας τό συμπέρασμα ὅτι ὅλες οἱ γνώσεις γιά τίς ὁποῖες θαυμάσθηκαν ἀπό τούς Ἕλληνες μεταφυτεύθηκαν ἀπό τήν Αἴγυπτο. 4. Ὁ Ὀρφεύς, ἐπί παραδείγματι, ἔφερε ἀπό τήν Αἴγυπτο τίς περισσότερες ἀπό τίς μυστικές τελετουργίες, τίς ὀργιαστικές τελετές πού συνώδευαν τίς περιπλανήσεις του καί τήν μυθική παράδοσι γιά τίς ἐμπειρίες του, τίς σχετικές μέ τόν Ἅδη. 5. Διότι ἡ τελετή τοῦ Ὀσίριδος εἶναι ἡ ἴδια μέ τήν λατρεία τοῦ Διονύσου, ἐνῶ τῆς Ἴσιδος εἶναι ὁμοιότατη μέ ἐκείνη τῆς Δήμητρος, μόνο τά ὀνόματα ἔχουν ἀλλάξει. Κι’ ἡ τιμωρία τῶν ἀσεβῶν στόν Ἅδη καί οἱ «λειμῶνες τῶν εὐσεβῶν» κι’ οἱ φανταστικές ἀντιλήψεις πού κυκλοφοροῦν μεταξύ τῶν πολλῶν, ὅλα αὐτά ἀναπλασμένα τά εἰσήγαγε ὁ Ὀρφεύς ὡς ἀπομιμήσεις τῶν ἐπιταφίων ἐθίμων τῆς Αἰγύπτου111. 6. Ὁ ψυχοπομπός Ἑρμῆς π.χ. σύμφωνα ἄνα θέσφατα φαίνων (διερχόμενος τὴν ἀπέραντον γῆν καὶ τὰς πόλεις, ἀποκαλύπτων εἰς τοὺς ἀνθρώπους τὰ θέσφατα (τοὺς χρησμούς) εἰς τὴν Αἴγυπτον καὶ εἰς τὴν Λιβύην). Βλέπε «ΤΑ ΟΡΦΙΚΑ» Κων/νου Χασάπη-Ἰωάννου Πασσᾶ, Ἔκδοσις Ἐγκυκλοπαιδείας «ΗΛΙΟΥ».

297

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κατὰ τὸ παλαιὸν νόμιμον παρ’ Αἰγυπτίοις ἀναγαγόντα τὸ τοῦ Ἄπιδος σῶμα μέχρι τινὸς παραδιδόναι τῷ περικειμένῳ τὴν τοῦ Κερβέρου προτομήν. τοῦ δ’ Ὀρφέως τοῦτο καταδείξαντος παρὰ τοῖς Ἕλλησι τὸν Ὅμηρον ἀκολούθως τούτῳ θεῖναι κατὰ τὴν ποίησιν Ἑρμῆς δὲ ψυχὰς Κυλλήνιος ἐξεκαλεῖτο ἀνδρῶν μνηστήρων, ἔχε δὲ ῥάβδον μετὰ χερσίν. εἶτα πάλιν ὑποβάντα λέγειν πὰρ δ’ ἴσαν Ὠκεανοῦ τε ῥοὰς καὶ Λευκάδα πέτρην, ἠδὲ παρ’ Ἠελίοιο πύλας καὶ δῆμον ὀνείρων ἤισαν· αἶψα δ’ ἵκοντο κατ’ ἀσφοδελὸν λειμῶνα, ἔνθα τε ναίουσι ψυχαί, εἴδωλα καμόντων. 7

8

Ὠκεανὸν μὲν οὖν καλεῖν τὸν ποταμὸν διὰ τὸ τοὺς Αἰγυπτίους κατὰ τὴν ἰδίαν διάλεκτον Ὠκεανὸν λέγειν τὸν Νεῖλον, Ἡλίου δὲ πύλας τὴν πόλιν τὴν τῶν Ἡλιοπολιτῶν, λειμῶνα δ’ ὀνομάζειν, τὴν μυθολογουμένην οἴκησιν τῶν μετηλλαχότων, τὸν παρὰ τὴν λίμνην τόπον τὴν καλουμένην μὲν Ἀχερουσίαν, πλησίον δὲ οὖσαν τῆς Μέμφεως, ὄντων περὶ αὐτὴν λειμώνων καλλίστων, ἕλους καὶ λωτοῦ καὶ καλάμου. ἀκολούθως δ’ εἰρῆσθαι καὶ τὸ κατοικεῖν τοὺς τελευτήσαντας ἐν τούτοις τοῖς τόποις διὰ τὸ τὰς τῶν Αἰγυπτίων ταφὰς τὰς πλείστας καὶ μεγίστας ἐνταῦθα γίνεσθαι, διαπορθμευομένων μὲν τῶν νεκρῶν διά τε τοῦ ποταμοῦ καὶ τῆς Ἀχερουσίας λίμνης, τιθεμένων δὲ τῶν σωμάτων εἰς τὰς ἐνταῦθα κειμένας θήκας. συμφωνεῖν δὲ καὶ τἄλλα τὰ παρὰ τοῖς Ἕλλησι καθ’ ᾅδου μυθολογούμενα τοῖς ἔτι νῦν γινομένοις κατ’ Αἴγυπτον· τὸ μὲν γὰρ διακομίζον τὰ σώματα πλοῖον βᾶριν καλεῖσθαι, τὸ δ’ ἐπίβαθρον τῷ πορθμεῖ δίδοσθαι, καλουμένῳ κατὰ τὴν ἐγχώριον διάλεκτον χά298

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

μέ τήν ἀρχαία Αἰγυπτιακή συνήθεια ὁδηγεῖ τό σῶμα τοῦ Ἄπιδος σ’ ἕνα ὡρισμένο σημεῖο καί τό παραδίδει σέ κάποιον πού φέρει τήν προσωπίδα τοῦ Κερβέρου. Καί ἀφοῦ ὁ Ὀρφεύς εἰσήγαγε αὐτό τό στοιχεῖο στούς Ἕλληνες, τόν ἀκολούθησε ὁ Ὅμηρος, ὅταν λέγη: Κι’ ὁ Κυλλήνιος Ἑρμῆς καλοῦσε τῶν μνηστήρων τίς ψυχές κρατῶντας στό χέρι τό ραβδί του112. Καί πάλι λίγο παρακάτω λέγει: Καί περνοῦσαν τοῦ Ὠκεανοῦ τό ρεῦμα, τήν Λευκάδα πέτρα, τίς πύλες τοῦ Ἥλιου κι’ ἔρχονταν στήν χώρα τῶν Ὀνείρων. Κι’ ἔφθασαν τώρα στόν ἀσφοδελό λειμῶνα, πού οἱ ψυχές κατοικοῦν, σκιές τῶν ἀνθρώπων πού ἔχουν σβήσει113. 7. Ὀνομάζει λοιπόν τόν ποταμό Ὠκεανό114, διότι οἱ Αἰγύπτιοι στήν γλῶσσα τους Ὠκεανό ὀνομάζουν τόν Νεῖλο. Ἔπειτα Ἡλίου πύλαι εἶναι ἡ ἴδια ἡ Ἡλιούπολις. Καί λειμῶνα ὀνομάζει τήν μυθική κατοικία τῶν νεκρῶν, τό μέρος κοντά στήν λίμνη πού ὀνομάζεται Ἀχερουσία καί εὑρίσκεται πλησίον τῆς Μέμφεως, ὅπου γύρω της ὑπάρχουν ἐξαίσια λειβάδια, ἕνας βάλτος καί λωτοί καί καλάμια. Τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τίς δοξασίες, ὅτι οἱ νεκροί κατοικοῦν σέ αὐτούς τούς τόπους, ἀφοῦ οἱ περισσότεροι καί μεγαλύτεροι τάφοι τῶν Αἰγυπτίων εὑρίσκονται ἐκεῖ ὅπου οἱ νεκροί διακομίζονται μέσα ἀπό τόν ποταμό καί τήν Ἀχερουσία λίμνη καί τά σώματά τους τοποθετοῦνται στούς τάφους πού ὑπάρχουν ἐκεῖ. 8. Καί οἱ ἄλλοι μῦθοι τῶν Ἑλλήνων γιά τόν Ἅδη εἶναι σύμφωνοι μέ τά ἔθιμα πού συνηθίζονται ἀκόμα καί σήμερα στήν Αἴγυπτο. Ἐπειδή τό πλοῖο, πού διακομίζει τούς νεκρούς, ὀνομάζεται βάρις καί δίδουν τό ναῦλο στόν πορθμέα, ὁ ὁποῖος στήν Αἰγυπτιακή γλῶσσα ὀνομάζεται Χά112. Ὀδυσσείας ω, 1-2. 113. Ὀδυσσείας ω, 11-14. 114. Ὁ Ὅμηρος χρησιμοποιεῖ μόνον τό ὄνομα Αἴγυπτος γιά τόν Νεῖλο.

299

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

9

2

3

4

5

6

ρωνι. εἶναι δὲ λέγουσι πλησίον τῶν τόπων τούτων καὶ σκοτίας Ἑκάτης ἱερὸν καὶ πύλας Κωκυτοῦ καὶ Λήθης διειλημμένας χαλκοῖς ὀχεῦσιν. ὑπάρχειν δὲ καὶ ἄλλας πύλας Ἀληθείας, καὶ πλησίον τούτων εἴδωλον ἀκέφαλον ἑστάναι Δίκης. 97. Πολλὰ δὲ καὶ τῶν ἄλλων τῶν μεμυθοποιημένων διαμένειν παρ’ Αἰγυπτίοις, διατηρουμένης ἔτι τῆς προσηγορίας καὶ τῆς ἐν τῷ πράττειν ἐνεργείας. ἐν μὲν γὰρ Ἀκανθῶν πόλει, πέραν τοῦ Νείλου κατὰ τὴν Λιβύην ἀπὸ σταδίων ἑκατὸν καὶ εἴκοσι τῆς Μέμφεως, πίθον εἶναι τετρημένον, εἰς ὃν τῶν ἱερέων ἑξήκοντα καὶ τριακοσίους καθ’ ἑκάστην ἡμέραν ὕδωρ φέρειν εἰς αὐτὸν ἐκ τοῦ Νείλου· τὴν δὲ περὶ τὸν Ὄκνον μυθοποιίαν δείκνυσθαι πλησίον κατά τινα πανήγυριν συντελουμένην, πλέκοντος μὲν ἑνὸς ἀνδρὸς ἀρχὴν σχοινίου μακράν, πολλῶν δ’ ἐκ τῶν ὀπίσω λυόντων τὸ πλεκόμενον. Μελάμποδα δέ φασι μετενεγκεῖν ἐξ Αἰγύπτου τὰ Διονύσῳ νομιζόμενα τελεῖσθαι παρὰ τοῖς Ἕλλησι καὶ τὰ περὶ Κρόνου μυθολογούμενα καὶ τὰ περὶ τῆς Τιτανομαχίας καὶ τὸ σύνολον τὴν περὶ τὰ πάθη τῶν θεῶν ἱστορίαν. τὸν δὲ Δαίδαλον λέγουσιν ἀπομιμήσασθαι τὴν τοῦ λαβυρίνθου πλοκὴν τοῦ διαμένοντος μὲν μέχρι τοῦ νῦν καιροῦ, οἰκοδομηθέντος δέ, ὡς μέν τινές φασι, ὑπὸ Μένδητος, ὡς δ’ ἔνιοι λέγουσιν, ὑπὸ Μάρρου τοῦ βασιλέως, πολλοῖς ἔτεσι πρότερον τῆς Μίνω βασιλείας. τόν τε ῥυθμὸν τῶν ἀρχαίων κατ’ Αἴγυπτον ἀνδριάντων τὸν αὐτὸν εἶναι τοῖς ὑπὸ Δαιδάλου κατασκευασθεῖσι παρὰ τοῖς Ἕλλησι. τὸ δὲ κάλλιστον πρόπυλον ἐν Μέμφει τοῦ Ἡφαιστείου Δαίδαλον ἀρχιτεκτονῆσαι, καὶ θαυμασθέντα τυχεῖν εἰκόνος ξυλίνης κατὰ τὸ προειρημένον ἱερὸν ταῖς ἰδίαις χερσὶ δεδημιουργημένης, πέ-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

ρων. 9. Καί κοντά σέ αὐτούς τούς τόπους λέγουν ὅτι ὑπάρχει κι ἕνας ναός τῆς Σκοτίας Ἑκάτης καί οἱ πύλες τοῦ Κωκυτοῦ καί τῆς Λήθης, πού εἶναι ἀμπαρωμένες μέ χάλκινους σύρτες. Ὑπάρχουν ἐπίσης κι’ ἄλλες πύλες πού ὀνομάζονται πύλες τῆς Ἀλήθειας καί ἐκεῖ κοντά εἶναι στημένο ἕνα ἀκέφαλο ἄγαλμα τῆς Δικαιοσύνης. 97. Διατηροῦνται ἀκόμα μεταξύ τῶν Αἰγυπτίων καί πολλά ἄλλα στοιχεῖα, γιά τά ὁποῖα κάνει λόγο ἡ μυθολογία, καί μαζί μέ τήν πρακτική τῶν ἐθίμων σώζονται ἀκόμη καί τά ὀνόματά τους. 2. Στήν πόλι τῶν Ἀκανθῶν, πέρα ἀπό τόν Νεῖλο, πρός τήν Λιβύη, ἑκατόν εἴκοσι στάδια ἀπό τήν Μέμφι, ὑπάρχει ἕνα τρύπιο πιθάρι στό ὁποῖο τριακόσιοι ἑξήντα ἱερεῖς φέρουν κάθε ἡμέρα νερό ἀπό τόν Νεῖλο115. 3. Κι’ ἐκεῖ κοντά μπορεῖς νά ἰδῆς ν’ ἀναπαρίσταται ὁ μῦθος τοῦ Ὄκνου σέ μία πανήγυρι, ὅπου ἕνας ἄνδρας πλέκει τήν μία ἄκρη ἑνός μεγάλου σχοινιοῦ, ἐνῶ πολλοί πίσω του τό ξεπλέκουν. 4. Ὁ Μελάμπους ἐπίσης, λέγουν, μετέφερε ἀπό τήν Αἴγυπτο τίς τελετές πού συνηθίζουν νά κάνουν οἱ Ἕλληνες πρός τιμήν τοῦ Διονύσου καί τούς μύθους γιά τόν Κρόνο καί τήν Τιτανομαχία καί γενικῶς τήν ἱστορία γιά τά πάθη τῶν θεῶν. 5. Ὁ Δαίδαλος, λέγουν, ἀπομιμήθηκε τήν ἀρχιτεκτονική τοῦ λαβυρίνθου, πού σώζεται μέχρι τῶν ἡμερῶν μας καί κτίσθηκε, σύμφωνα μέ τήν ἄποψι μερικῶν, ἀπό τόν Μένδη, ἐνῶ σύμφωνα μέ ἄλλους κτίσθηκε ἀπό τόν βασιλέα Μάρρο, πολλά χρόνια πρίν ἀπό τήν βασιλεία τοῦ Μίνω. 6. Καί ἡ τεχνοτροπία τῶν ἀρχαίων ἀνδριάντων στήν Αἴγυπτο εἶναι ἡ ἴδια μέ τήν τεχνοτροπία τῶν ἀνδριάντων πού ἐφιλοτέχνησε ὁ Δαίδαλος μεταξύ τῶν Ἑλλήνων. Τό ὡραιότατο πρόπυλο τοῦ Ἡφαιστείου στήν Μέμφι τό ἔκτισε ὁ Δαίδαλος καί θαυμάσθηκε τόσο πολύ, πού τιμήθηκε μ’ ἕνα ξύλινο ἄγαλμα τοῦ ἑαυ115. Ἐδῶ γίνεται σαφέστατος ὑπαινιγμός γιά τόν «πίθο τῶν Δαναΐδων», οἱ ὁποῖες, ἐπειδή ἐδολοφόνησαν τούς ἄνδρες τους, καταδικάσθηκαν στόν Κάτω Κόσμο νά γεμίζουν μέ νερό ἕνα πίθο, πού ἦταν τρύπιος στόν πυθμένα του.

300

301

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

7

8

9

ρας δὲ διὰ τὴν εὐφυΐαν ἀξιωθέντα μεγάλης δόξης καὶ πολλὰ προσεξευρόντα τυχεῖν ἰσοθέων τιμῶν· κατὰ γὰρ μίαν τῶν πρὸς τῇ Μέμφει νήσων ἔτι καὶ νῦν ἱερὸν εἶναι Δαιδάλου τιμώμενον ὑπὸ τῶν ἐγχωρίων. τῆς δ’ Ὁμήρου παρουσίας ἄλλα τε σημεῖα φέρουσι καὶ μάλιστα τὴν τῆς Ἑλένης γενομένην παρὰ Μενελάῳ Τηλεμάχου φαρμακείαν καὶ λήθην τῶν συμβεβηκότων κακῶν. τὸ γὰρ νηπενθὲς φάρμακον, ὃ λαβεῖν φησιν ὁ ποιητὴς τὴν Ἑλένην ἐκ τῶν Αἰγυπτίων Θηβῶν παρὰ Πολυδάμνης τῆς Θῶνος γυναικός, ἀκριβῶς ἐξητακὼς φαίνεται· ἔτι γὰρ καὶ νῦν τὰς ἐν ταύτῃ γυναῖκας τῇ προειρημένῃ δυνάμει χρῆσθαι λέγουσι, καὶ παρὰ μόναις ταῖς Διοσπολίτισιν ἐκ παλαιῶν χρόνων ὀργῆς καὶ λύπης φάρμακον εὑρῆσθαί φασι· τὰς δὲ Θήβας καὶ Διὸς πόλιν τὴν αὐτὴν ὑπάρχειν. τήν τε Ἀφροδίτην ὀνομάζεσθαι παρὰ τοῖς ἐγχωρίοις χρυσῆν ἐκ παλαιᾶς παραδόσεως, καὶ πεδίον εἶναι καλούμενον χρυσῆς Ἀφροδίτης περὶ τὴν ὀνομαζομένην Μώμεμφιν. τά τε περὶ τὸν Δία καὶ τὴν Ἥραν μυθολογούμενα περὶ τῆς συνουσίας καὶ τὴν εἰς Αἰθιοπίαν ἐκδημίαν ἐκεῖθεν αὐτὸν μετενεγκεῖν· κατ’ ἐνιαυτὸν γὰρ παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις τὸν νεὼν τοῦ Διὸς περαιοῦσθαι τὸν ποταμὸν εἰς τὴν Λιβύην, καὶ μεθ’ ἡμέρας τινὰς πάλιν ἐπιστρέφειν, ὡς ἐξ Αἰθιοπίας τοῦ θεοῦ παρόντος· τήν τε συνουσίαν τῶν θεῶν τούτων, ἐν ταῖς πανηγύρεσι τῶν ναῶν ἀνακομιζομένων ἀμφοτέρων εἰς ὄρος ἄνθεσι παντοίοις ὑπὸ τῶν ἱερέων κατεστρωμένον. 98. Καὶ Λυκοῦργον δὲ καὶ Πλάτωνα καὶ Σόλωνα πολλὰ τῶν ἐξ Αἰγύπτου νομίμων εἰς τὰς ἑαυτῶν κατατάξαι νομοθεσίας.

302

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

τοῦ του, τό ὁποῖο φιλοτεχνήθηκε ἀπό τόν ἴδιο καί στήθηκε σέ αὐτόν τόν ναό. Καί τέλος, ἀφοῦ ἀπέκτησε μεγάλη φήμη καί ἔκαμε πολλές ἀνακαλύψεις, τιμήθηκε ὡς θεός. Διότι σέ μία νῆσο πλησίον τῆς Μέμφεως ὑπάρχει ἀκόμα καί σήμερα ἕνα ἱερό τοῦ Δαιδάλου, τό ὁποῖο σέβονται καί τιμοῦν οἱ κάτοικοι τῆς περιοχῆς. 7. Κι’ ὡς ἀπόδειξι τῆς παρουσίας τοῦ Ὁμήρου στήν Αἴγυπτο ἐπικαλοῦνται διάφορα τεκμήρια καί κυρίως τό φάρμακο πού φέρνει τήν λήθη τῶν περασμένων συμφορῶν, τό ὁποῖο ἔδωσε ἡ Ἑλένη στόν Τηλέμαχο στό σπίτι τοῦ Μενελάου. Ἐπειδή φαίνεται ὅτι ὁ ποιητής εἶχε ἀποκτήσει ἀκριβῶς γνῶσι αὐτοῦ τοῦ νηπενθοῦς φαρμάκου, πού τό ἔφερε, λέγει, ἡ Ἑλένη ἀπό τήν Θήβα τῆς Αἰγύπτου ὅπου τῆς τό ἔδωσε ἡ Πολυδάμνη, γυναῖκα τοῦ Θῶνος. Διότι ἀκόμα καί σήμερα οἱ γυναῖκες αὐτῆς τῆς πόλεως συνηθίζουν νά χρησιμοποιοῦν αὐτό τό δυνατό φάρμακο καί ἀπό τούς παλαιούς χρόνους, λέγουν, ὅτι μόνο ἀνάμεσα στίς γυναῖκες τῆς Διοσπόλεως εἶχε ἀνακαλυφθῆ φάρμακο πού νά θεραπεύη τήν ὀργή καί τήν λύπη. Ἀλλά Θῆβαι καί Διόσπολις εἶναι ἡ ἴδια πόλις. 8. Κι’ ἡ Ἀφροδίτη πάλι ὀνομάζεται «χρυσῆ» ἀπό τούς ντόπιους σύμφωνα μέ μία παλαιά παράδοσι καί κοντά στήν πόλι, πού ὀνομάζεται Μώμεμφις, ὑπάρχει μία πεδιάδα «τῆς χρυσῆς Ἀφροδίτης», ὅπως λέγεται. 9. Ἐπίσης τούς μύθους πού ἀναφέρονται στίς ἐρωτοτροπίες τοῦ Διός καί τῆς Ἥρας καί στό ταξείδι τους στήν Αἰθιοπία, τούς πῆρε ἀπό τήν Αἴγυπτο. Διότι κάθε χρόνο οἱ Αἰγύπτιοι μεταφέρουν τό ἱερό τοῦ Διός μέσα ἀπό τόν ποταμό στήν Λιβύη καί σέ λίγες μέρες τό ξαναγυρίζουν πίσω, σάν νά φθάνη τρόπον τινά ὁ θεός ἀπό τήν Αἰθιοπία. Ὅσο γιά τίς ἐρωτικές τρυφερότητες αὐτῶν τῶν θεῶν, κατά τήν ἑορτή τους οἱ ἱερεῖς μεταφέρουν τά ἱερά τῶν δύο θεῶν σ’ ἕνα ὕψωμα στρωμένο μέ ἄνθη ὅλων τῶν εἰδῶν. 98. Κι’ ὁ Λυκοῦργος κι’ ὁ Πλάτων κι’ ὁ Σόλων πολλά Αἰγυπτιακά ἔθιμα τά ἐνσωμάτωσαν στήν νομοθεσία τους. 2. Κι’ ὁ 303

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

Πυθαγόραν τε τὰ κατὰ τὸν ἱερὸν λόγον καὶ τὰ κατὰ γεωμετρίαν θεωρήματα καὶ τὰ περὶ τοὺς ἀριθμούς, ἔτι δὲ τὴν εἰς πᾶν ζῷον τῆς ψυχῆς μεταβολὴν μαθεῖν παρ’ Αἰγυπτίων. ὑπολαμβάνουσι δὲ καὶ Δημόκριτον παρ’ αὐτοῖς ἔτη διατρῖψαι πέντε καὶ πολλὰ διδαχθῆναι τῶν κατὰ τὴν ἀστρολογίαν. τόν τε Οἰνοπίδην ὁμοίως συνδιατρίψαντα τοῖς ἱερεῦσι καὶ ἀστρολόγοις μαθεῖν ἄλλα τε καὶ μάλιστα τὸν ἡλιακὸν κύκλον ὡς λοξὴν μὲν ἔχει τὴν πορείαν, ἐναντίαν δὲ τοῖς ἄλλοις ἄστροις τὴν φορὰν ποιεῖται. παραπλησίως δὲ καὶ τὸν Εὔδοξον ἀστρολογήσαντα παρ’ αὐτοῖς καὶ πολλὰ τῶν χρησίμων εἰς τοὺς Ἕλληνας ἐκδόντα τυχεῖν ἀξιολόγου δόξης. τῶν τε ἀγαλματοποιῶν τῶν παλαιῶν τοὺς μάλιστα διωνομασμένους διατετριφέναι παρ’ αὐτοῖς Τηλεκλέα καὶ Θεόδωρον, τοὺς Ῥοίκου μὲν υἱούς, κατασκευάσαντας δὲ τοῖς Σαμίοις τὸ τοῦ Ἀπόλλωνος τοῦ Πυθίου ξόανον. τοῦ γὰρ ἀγάλματος ἐν Σάμῳ μὲν ὑπὸ Τηλεκλέους ἱστορεῖται τὸ ἥμισυ δημιουργηθῆναι, κατὰ δὲ τὴν Ἔφεσον ὑπὸ τἀδελφοῦ Θεοδώρου τὸ ἕτερον μέρος συντελεσθῆναι· συντεθέντα δὲ πρὸς ἄλληλα τὰ μέρη συμφωνεῖν οὕτως ὥστε δοκεῖν ὑφ’ ἑνὸς τὸ πᾶν ἔργον συντετελέσθαι. τοῦτο δὲ τὸ γένος τῆς ἐργασίας παρὰ μὲν τοῖς Ἕλλησι μηδαμῶς ἐπιτηδεύεσθαι, παρὰ δὲ τοῖς Αἰγυπτίοις μάλιστα συντελεῖσθαι. παρ’ ἐκείνοις γὰρ οὐκ ἀπὸ τῆς κατὰ τὴν ὅρασιν

Πυθαγόρας ἔμαθε ἀπό τούς Αἰγυπτίους τήν διδασκαλία του γιά τούς θεούς, τά θεωρήματά του τῆς γεωμετρίας καί τήν θεωρία τῶν ἀριθμῶν, ἐπίσης τήν μετεμψύχωσι. 3. Βεβαιώνουν ἐπίσης ὅτι καί ὁ Δημόκριτος διέμεινε ἐπί πέντε ἔτη στήν Αἴγυπτο κι’ ἔμαθε πολλά σχετικά με τήν ἀστρολογία116. Ἀλλά κι’ ὁ Οἰνοπίδης ἔμεινε ἐπί κάποιο χρονικό διάστημα μέ τούς ἱερεῖς καί τούς ἀστρολόγους κι’ ἔμαθε, ἐκτός τῶν ἄλλων, ὅτι ὁ ἡλιακός κύκλος ἔχει μία λοξή τροχιά κι’ ὅτι κινεῖται σέ ἀντίθετη κατεύθυνσι ἀπό τά ἄλλα ἄστρα. 4. Ὅπως οἱ ἄλλοι, κι’ ὁ Εὔδοξος ἔμαθε ἀστρολογία κοντά στούς ἱερεῖς κι’ἀπέκτησε μεγάλη φήμη γιά τίς πολλές καί χρήσιμες γνώσεις πού ἔσπειρε στούς Ἕλληνες117. 5. Κι’ ἀπό τούς παλαιούς ἀγαλματοποιούς οἱ πιό ξακουστοί διέμειναν ἐπί πολύν καιρό κοντά τους, συγκεκριμένα ὁ Τηλεκλῆς κι’ ὁ Θεόδωρος, οἱ γυιοί τοῦ Ροίκου, πού κατεσκεύασαν γιά τούς Σαμίους τό ξόανο τοῦ Πυθίου Ἀπόλλωνος. 6. Διηγοῦνται ὅτι τό ἕνα ἥμισυ τοῦ ἀγάλματος τό δούλεψε ὁ Τηλεκλῆς στήν Σάμο καί τό ἄλλο ὁ ἀδελφός του Θεόδωρος στήν Ἔφεσο. Κι’ ὅταν συνταιριάσθηκαν καί τά δύο μαζί ἐφάρμοζαν τόσο τέλεια, ὥστε ἐνόμιζες ὅτι τό ὅλο ἔργο ἦταν δημιούργημα ἑνός ἀνθρώπου. Αὐτό τό εἶδος τῆς ἐργασίας δέν ἐφαρμοζόταν πουθενά στήν Ἑλλάδα, ἐνῶ οἱ Αἰγύπτιοι τό ἀκολουθοῦσαν κατά γενικό κανόνα. 7. Ἐπειδή οἱ Αἰγύπτιοι δέν κανόνιζαν τίς

116. Ὁ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς (Στρωμ. 1,15,69) ἀναφέρει κάποιο ἀπόσπασμα τοῦ Δημοκρίτου, τό ὁποῖο, σέ ἁπλᾶ νεοελληνικά, ἔχει ὡς ἑξῆς: «Ἐγώ ὅμως ἀπό ὅλους τούς ἀνθρώπους περιηγήθηκα πολύ μεγάλη ἔκτασι τῆς γῆς καί ἔκαμα μακρότατες ἔρευνες, καί πάρα πολλές κλιματολογικές καί γεωγραφικές ποικιλίες εἶχα τήν εὐκαιρία νά παρατηρήσω καί ἔγινα ἀκροατής μεγίστου ἀριθμοῦ μορφωμένων ἀνθρώπων καί ὡς πρός τόν ἀπαρτισμό τῶν γεωγραφικῶν σχημάτων, ἐπί τῇ βάσει ἀποδείξεως κανείς ἐκ τῶν ἀνθρώπων δέν ἐδείχθη ἀνώτερός μου οὔτε οἱ ὀνομαζόμενοι στήν Αἴγυπτο Ἁρπεδονάπται» (μετρητές ἀποστάσεων διά τῆς συνδέσεως σχοινιῶν). Πάντως, βλέπομε στά γραφόμενά του ὁ Διόδωρος νά ἀποδέχεται τίς πλαστές διηγήσεις τῶν Ἀλεξανδρινῶν χρόνων ὅτι δῆθεν οἱ ἁρχαῖοι

Ἕλληνες σοφοί καί νομοθέτες δανείσθηκαν (…) αὐτά πού τούς ἄφησαν αἰώνια δόξα ἀπό τούς … Αἰγυπτίους. Χρειάζεται λοιπόν ἰδιαίτερη προσοχή σέ τέτοιες πληροφορίες καί κυρίως κριτικός ἔλεγχος. 117. Ὁ Εὔδοξος ὁ Κνίδιος ἐγεννήθη τό 408 π.Χ. καί ἀπέθανε τό 355 π.Χ. σέ ἡλικία 53 ἐτῶν. Ἐφοίτησε στήν σχολή τοῦ Ἀρχύτα τοῦ Ταραντίνου, ἄγνωστο ἐπί πόσο χρόνο. Διέμενε στόν Πειραιᾶ καί πήγαινε στήν Ἀθήνα καί ἐρχόταν πάλι πίσω, πεζῇ (δηλ. μέ τά πόδια). Ἐπέστρεψε στήν πατρίδα του τήν Κνίδο καί μέ συστατική ἐπιστολή τοῦ βασιλέως Ἀγησιλάου μετέβη στήν Αἴγυπτο, πρός τόν βασιλέα Νεκτανεβώ, ὅπου παρέμεινε ἐπί τινα χρόνον γι’ ἀστρονομικές μελέτες. Ἐπί αὐτοκράτορος Αὐγούστου, στήν Αἴγυπτο ἐδεικνύετο τό μέρος, μεταξύ Ἡλιουπόλεως καί Κερκεσούρας, ὅπου εὑρίσκοντο τά ἐρείπια τοῦ ἀστεροσκοπείου, στό ὁποῖο ὁ Εὔδοξος ἔκαμνε τίς ἀστρονομικές του παρατηρήσεις.

304

305

2

3

4 5

6

7

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

8

9

10

φαντασίας τὴν συμμετρίαν τῶν ἀγαλμάτων κρίνεσθαι, καθάπερ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν, ἀλλ’ ἐπειδὰν τοὺς λίθους κατακλίνωσι καὶ μερίσαντες κατεργάσωνται, τὸ τηνικαῦτα τὸ ἀνάλογον ἀπὸ τῶν ἐλαχίστων ἐπὶ τὰ μέγιστα λαμβάνεσθαι· τοῦ γὰρ παντὸς σώματος τὴν κατασκευὴν εἰς ἓν καὶ εἴκοσι μέρη καὶ προσέτι τέταρτον διαιρουμένους τὴν ὅλην ἀποδιδόναι συμμετρίαν τοῦ ζῴου. διόπερ ὅταν περὶ τοῦ μεγέθους οἱ τεχνῖται πρὸς ἀλλήλους σύνθωνται, χωρισθέντες ἀπ’ ἀλλήλων σύμφωνα κατασκευάζουσι τὰ μεγέθη τῶν ἔργων οὕτως ἀκριβῶς ὥστε ἔκπληξιν παρέχειν τὴν ἰδιότητα τῆς πραγματείας αὐτῶν. τὸ δ’ ἐν τῇ Σάμῳ ξόανον συμφώνως τῇ τῶν Αἰγυπτίων φιλοτεχνίᾳ κατὰ τὴν κορυφὴν διχοτομούμενον διορίζειν τοῦ ζῴου τὸ μέσον μέχρι τῶν αἰδοίων, ἰσάζον ὁμοίως ἑαυτῷ πάντοθεν· εἶναι δ’ αὐτὸ λέγουσι κατὰ τὸ πλεῖστον παρεμφερὲς τοῖς Αἰγυπτίοις, ὡς ἂν τὰς μὲν χεῖρας ἔχον παρατεταμένας, τὰ δὲ σκέλη διαβεβηκότα. περὶ μὲν οὖν τῶν κατ’ Αἴγυπτον ἱστορουμένων καὶ μνήμης ἀξίων ἀρκεῖ τὰ ῥηθέντα· ἡμεῖς δὲ κατὰ τὴν ἐν ἀρχῇ τῆς βίβλου πρόθεσιν τὰς ἑξῆς πράξεις καὶ μυθολογίας ἐν τῇ μετὰ ταύτην διέξιμεν, ἀρχὴν ποιησάμενοι τὰ κατὰ τὴν Ἀσίαν τοῖς Ἀσσυρίοις πραχθέντα.

306

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Α´

συμμετρικές ἀναλογίες τῶν ἀγαλμάτων μέ τό μάτι, ὅπως ἔκαναν οἱ Ἕλληνες, ἀλλά ὅταν ἐξάπλωναν τήν πέτρα καί τήν ἐχώριζαν γιά νά ἀρχίσουν τήν κατεργασία, τότε ἔπαιρναν τίς ἀναλογίες ἀπό τήν πιό μικρή ὥς τήν πιό μεγάλη. 8. Γιατί, διαιρῶντας τήν κατασκευή ὅλου τοῦ σώματος σέ εἴκοσι μέρη καί ἕνα τέταρτο, ἀπέδιδαν θαυμάσια μέ αὐτόν τόν τρόπο ὅλη τήν εἰκόνα στίς συμμετρικές της ἀναλογίες. Γι’ αὐτό, ὅταν οἱ τεχνῖτες συμφωνήσουν γιά τό μέγεθος τοῦ ἀνδριάντος, χωρίζονται καί προχωροῦν στήν κατασκευή τῶν διαφόρων μεγεθῶν πού καθένας ἔχει ἀναλάβει μέ τόση ἀκρίβεια, ὥστε νά προκαλῆ τόν θαυμασμό ἡ ἰδιοτυπία αὐτοῦ τοῦ συστήματος ἐργασίας. 9. Καί τό ξόανο τῆς Σάμου, σύμφωνα μέ τήν τεχνική τῶν Αἰγυπτίων, ἦταν κομμένο στά δύο ἀπό τήν κορυφή τῆς κεφαλῆς μέχρι τά γεννητικά ὄργανα καί τό ἄγαλμα χωριζόταν στήν μέση, ὅπου κάθε μέρος εἶχε ἀπόλυτη ἐφαρμογή μέ τό ἄλλο σέ ὅλα τά σημεῖα. Καί ἀναφέρουν ὅτι αὐτό τό ἄγαλμα εἶναι στό μέγιστο μέρος ὅμοιο μέ αὐτά τῶν Αἰγυπτίων, καθώς ἔχει τά χέρια ἴσια πρός τά κάτω κολλημένα στά πλευρά καί τά σκέλη χωρισμένα σέ κάποια ἀπόστασι. 10. Νομίζουμε ὅτι εἶναι ἀρκετά ὅσα διηγηθήκαμε γιά τήν ἱστορία τῆς Αἰγύπτου κι’ ὅ,τι ἄλλο σχετικό ἄξιζε νά μνημονευθῆ. Καί τώρα θά παρουσιάσωμε στό ἑπόμενο βιβλίο, σύμφωνα μέ τό σχέδιο πού ἐκθέσαμε στήν ἀρχή τοῦ βιβλίου, τά ἑπόμενα γεγονότα καί τίς μυθολογικές δοξασίες, ἀρχίζοντας ἀπό τήν ἱστορία τῶν Ἀσσυρίων στήν Ἀσία.

307