DAVIDSON JAMES - ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΗΔΟΝΕΣ, ΚΑΤΑΧΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΘΗ.pdf

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣΟΝ

ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ ηδονές, καταχρήσεις & πάθη

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΧΙΛΝΤΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Στους D.A.D.

και

G.H.D.

Περιεχόμενα ΕΥΧΑΡΙΣΠΕΣ .................................11 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ ..................13 ΧΑΡΤΗΣ

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

14

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ............. .......................17 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ- ΓΙΟΡΤΕΣ Κεφάλαιο 1ο Τα φαγητά ..........................35 Κεφάλαιο 2ο Τα ποτά ............................77 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ- ΕΠΙΘΥΜΙΑ Κεφάλαιο 3ο Γυναίκες και αγόρια ........ : .........123 Κεφάλαιο 4ο Το αντίτιμο της εταίρας ................169 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙτΟ- Ο ΠΟΛΙτΗΣ Κεφάλαιο 5ο Σώματα ...........................209 Κεφάλαιο 6ο Πολιτική οικονομία ...................267 ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ- Η ΠΟΛΗ Κεφάλαιο 7ο Πολιτική και κοινωνία .................307 Κεφάλαιο 8ο Πολιτική και πολιτικοί ................355 Κεφάλαιο 9ο Τυραννία και επανάσταση ...............391 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ................................431 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ .................................439 ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ .....................481 ΕΠΙΛΕΚτΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .....................482 ΕΥΡΕΤΉΡΙΟ ..................................490

9

ΛΛΛΛ

Ευχαριστίες Το ΒιΒλίο γράφτηκε σε διάστημα επτά ετών και, όπως είναι φυσι­ κό, έχω συνάψει έναν ανάλογα μεγάλο αριθμό χρεών. Πρώτα απ ' όλα, οφείλω ένα ευχαριστώ στον καθηγητή που επέΒλεψε το διδα­ κτορικό πάνω στο οποίο στηρίζεται το ΒιΒλίο, τον Όζγουιν Μάρεϊ, για τη γενναιοδωρία, την ενθάρρυνση και την υπομονή του. Ο Daνid Ogdeη είναι συνεργάτης και φίλος μου επί είκοσι χρόνια και με Βοήθησε σε πολλά σημεία της εξέλιξης του ΒιΒλίου , με τις αναφορές και τους σχολιασμούς του - άλλοτε κολακευτικούς κι άλλοτε δηλητηριώδεις - για τους οποίους του είμαι ευγνώμων. Χρωστώ επίσης ένα ευχαριστώ στη Βρετανική Ακαδημία, στο Κολέ­ γιο Saint Hugh της Οξφόρδης, το οποίο επιδότησε τα αρχικά στά­ δια της έρευνας, και στον Πρόεδρο και τους καθηγητές του Κολε­ γίου Trinity της Οξφόρδης, οι οποίοι με επέλεξαν για την υ ποτρο­ φία του μεταδιδακτορικού ερευνητή το 1 992 , προσφέροντάς μου χρόνο κι ένα εντυπωσιακό περιΒάλλον για να ωριμάσουν οι έρευ­ νές μου . Στην Emma Deηch, του Κολεγίου Birkbeck, που με Βοή­ θησε να συνεχίσω το 1 995, και στους συναδέλφους μου του πανε­ πιστημίου του Warwick, οι οποίοι με ανέχθηκαν όσο ολοκλήρωνα το τελευταίο κομμάτι. Μέρος του υλικού που υπάρχει εδώ έχει πα­ ρουσιαστεί σε διάφορα άρθρα, συνέδρια, σεμινάρια και συνεντεύ­ ξεις για δουλειά, προκαλώντας ποικίλες αντιδράσεις. Ευχαριστώ όλους όσοι έκαναν σχόλια σε κάθε περίσταση και, σε όσες περι­ πτώσεις εκδόθηκε το άρθρο, ευχαριστώ τους αντίστοιχους εκδότες και αναγνώστες . Οι Simoη Price, Peter Derow και Roger Brock με Βοήθησαν στην υποστήριξη του διδακτορικού μου . Η Rosaliηd Thomas και ο Robiη Laηe Fox εξέτασαν τα αποτελέσματα. Ο Richard Billows και ο Wil­ liam Harris στο Κολούμπια συντέλεσαν στην ακαδημαϊκή μου εκ­ παίδευση. Ο Robiη Osborηe και η Christiaηe Sourviηou-Iηwood με ενθάρρυναν και με υποστήριξαν κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στην Οξφόρδη. Η Sita νοη Redeη μου επισήμανε πρώτη τη ση-

11

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪΒ ΙΝΤΣ ΟΝ

μασία του Δώρου . Ο johη Sturrock της London Review of Books και οι Stuart Profitt και Philip Gwyη Joηes των εκδόσεων HarperCollins προσπάθησαν, έμμεσα και άμεσα, να Βελτιώσουν· το λόγο μου και τη διαύγεια της σκέψης μου . Πολλοί άλλοι μου πρόσφεραν το έρ­ γο ή το χρόνο τους, στη διάρκεια της προετοιμασίας του ΒιΒλίου, αναφέρω δε ενδεικτικά το μακαρίτη Daνid Lewis, τους Peter Browη, Cathariηe Edwards, Johη Wilkiηs, Fraηc;:ois Lissarague, Shaeη Cather­ wood, Joηathaη Walters, Eweη Bowie, Peter Wilsoη, Nicholas Purcell, Richard Caηηίηg, Daνid Harνey, Duηcaη Keηηedy, Uttara Natarajaη, Leslie Kurke και Peter Garηsey. Θα ήθελα με την ευκαι­ ρία αυτή να τους ευχαριστήσω όλους για τη γενναιοδωρία και το ενδιαφέρον τους. Τα περισσότερα ευχαριστήρια σημειώματα τε­ λειώνουν με το συγγραφέα να αποδεσμεύει τους αναφερόμενους σ' αυτά από κάθε συνενοχή στα λάθη του . Μερικοί απ ' όσους ευχαρί­ στησα εδώ, εντούτοις, θα διαΒάσουν υλικό που αντιφάσκει προς τις συστάσεις του ς . Αυτό ας θεωρηθεί σύμπτωμα στενοκεφαλιάς κι όχι περιφρόνησης. Ένα χρέος εντελώς διαφορετικής τάξεως οφείλω στο σύντροφό μου Alberto Perez Cedillo και στους γονείς μου , στους οποίους αφιερώνω το ΒιΒλίο με πολύ αγάπη.

12

Κατάλογος εικονογραφήσεων Φωτογραφiες στο ένθετο Πιάτο του 4ου αιώνα με ψάρι, από την Αθήνα (δώρο των Philip D. Armour και Charles L. Hutchiηsoη, 1889-98), όψη Ι, φωτογρα­ φημένη από τον Robert Hashimoto (Copyright © The Art Iηsti­ tute of Chicago, ΑΠ Rights Reserνed). Εσωτερικό κυπέλλου του Εξηκiου (Copyright © Aηcieηt Art aηd Archi­ tecture Collectioη). Τόντο κυπέλλου του 5ου αιώνα, που παρουσιάζει μια σκηνή .από τα­ Βέρνα στην Αθήνα (Copyright © Μουσεiο Ashmoleaη, Οξφόρ­ δη). Γραμμωτός κώθων, γνωστός ως «σπαρτιατικό κύπελλο» (Copyright © Μουσεiο Ashmoleaη, Οξφόρδη). Ασημένιο μετάλλιο του 4ου αιώνα (φωτογραφiα του G. Heilηer) (Copyright © Deutsches Archiίologisches Iηstitut, Αθήνα). Μπουκάλι για άρωμα του 5ου αιώνα (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσεiο, Αθήνα). Μπουκάλι για άρωμα του 5ου αιώνα (Aηtikeηsammluηg, Staatliche Museeη zu Berliη, Preussischer Kulturbesitz). Εξωτερικό κυπέλλου, γύρω στο 470 π.Χ. (Aηtikeηsammluηg, Staatliche Museeη zu B�rliη, Preussischer Kulturbesitz). Τόντο κυπέλλου της πρώιμης κλασικής περιόδου (φωτογραφiα του Μ. ·

Chuzeνille, Μουσεiο ΛούΒρου).

Αφροδiτη της Κνiδου, έργο του Πραξιτέλους, Μουσεiο Πiου-Κλήμε­ ντος, Βατικανό (Copyright © SCALA). Εσωτερικό ιταλικού κυπέλλου (Antikeηsammluηg, Staatliche Museeη zu Berliη, Preussischer Kulturbesitz). Η «Οινοχόη του Ευρυμέδοντος» (Museum fiir Kuηst uηd Gewerbe, Αμ­ Βούργο). Άγαλμα του Δημοσθένους (Braccio Νuονο, Βατικανό) (Copyright © SCALA).

προς Ακαδημία

Οδό ς τάφων

Εξωτερικός \ Κεραμεικός

Η αγορά της Αθήνας και τα περιχωρα της κατα την κλασική εποχή ι

ι

·

Πειραϊκές Πύλες

ι

Μ> , την εποχή της ομιχλώδους χρυσής εποχής της διαμόρφωσης της γλώσσας36. Αν η συνήθης μοίρα των λέξεων ήταν να λύνονται από τις πρυ­ μάτσες τους και να περιπλανιούνται τυχαία στο λάθος, αυτό που συ­ νέΒη στο όψον θα πρέπει να έμοιαζε ως το αποκορύφωμα του πο­ λυτελούς εκφυλισμού . Τα τελευταία χρόνια, εμφανίστηκαν πολλές • Όχι επαρκώς διευκρινισμένη .

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

θεωρίες για να εςηγήσουν πως τ ο όψον κατέληςε να σημαίνει « ψά­ ρι••, αλλά η απλούστερη και ταυτόχρονα πιο πειστική περιγραφή απαντάται στις σημειώσεις του Ισαάκ Καζωμπόν στον Αθήναιο, που εκδόθηκαν το 1 600. Ο Καζωμπόν πρότεινε την εςήγηση ότι επρόκει­ το για σύντμηση του όψον θαλάσσιον, όρο εμφανώς πιο εδώδιμο από το ιχθύς, αλλά και πιο περιεκτικό, κατάλληλο για λιχουδιές του Βυθού όπως τα οστρακοειδή και τα μαλάκια, των οποίων η ένταςη στην κατηγορία των ψαριών θεωρείτο μερικές φορές προΒληματική. Οι αρχαίοι λόγιοι εντούτοις φαίνεται να αγνοούν πλήρως αυτή την καθαρή διαδικασία γλωσσικής μεταΒολής. Αντ' αυτού , ο νεολογι­ σμός παρουσιάστηκε σαν θρίαμΒος συγκρίσιμος με το θρίαμΒο του Ομήρου στους κανόνες της λογοτεχνίας : «Μπορεί να υπάρχουν πολ­ λοί ποιητές, εντούτοις ένα μόνο από αυτούς, τον πρώτιστο, αποκα­ λούμε "ποιητrΊ." · έτσι, αν και υπάρχουν πολλά όψα, το ψάρι έχει κερδίσει τον αποκλειστικό τίτλο του "όψου" [ . . ] επειδrΊ. υπερτερεί όλων των άλλων σε τελειότητα», όπως το θέτει ο Πλούταρχος37• Ο Πλάτων, μαζί με πολλούς άλλους φιλοσόφους, δε συμμεριζό­ ταν επ' ουδενί αυτή την άποψη και επέκρινε μάλιστα εντονότατα την προτίμηση των συγχρόνων του για την poissoηerie [= ψαραγορά] . Αυτό φαίνεται καθαρά στην «Πολιτεία», όπου αποκλείει προσεκτικά τα θαλασσινά από το γεύμα της χρυσής εποχής, και κατά τη συζήτη­ ση για την απουσία των ψαριών στον Όμηρο, όπου συνδέει την κα­ τανάλωσή τους με τα αρώματα και τις εταίρες και όλα τα παρακμια­ κά συμπράγκαλα του μοντέρνου συμποσίου . Επιπλέον, τουλάχιστον δύο συγγραφείς της ελληνιστικής εποχής γνώριζαν μια ιστορία στην οποία ο φιλόσοφος κατηγορούσε ένα άλλο μέλος του σωκρατικού κύκλου, τον Αρίστιππο, ότι έτρωγε ψάρια. Σύμφωνα με την εκδοχή του Ηγησάνδρου : .

Ο Πλάτων αποδοκίμασε το γεγονός ότι επέστρεφε από τα ψώ­ νια του κουΒαλώντας μπόλικα ψάρια, αλλά ο Αρίστιππος απά­ ντησε ότι τα είχε αγοράσει δύο οΒολούς μόνο. Ο Πλάτων πα­ ραδέχτηκε ότι και ο ίδιος θα τα είχε αγοράσει σε τέτοια τψrΊ., στο οποίο ο Αρίστιππος απάντησε: «Ε τότε, στη ν περίπτωση αυτrΊ., αγαπητέ μου Πλάτωνα, θα πρέπει να αντιληφθείς ότι δεν είμαι εγώ οψοφάγος, αλλά εσύ είσα ι τσιγγούναρος}6 •

73

ΤΖΕΪ Μ Σ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

Για τέτοιους aσκητικούς τύπους, η χρήση της λέςης όψον υπό την έννοια του ψαριού πήρε ένα μάλλον διαφορετικό νόημα. Δεν ήταν τόσο ένας θρί ά μΒος, όσο η πολιτογράφηση μιας αμαρτίας, μια διαστροφή της γλώσσας τόσο ηθικά αςιόμεμπτη, όπως όταν χρησι­ μοποιούμε σήμερα τη λέςη « ποτό >> - «Θέλω ένα ποτό . Όχι τέτοιο : Ένα αληθινό ποτό ! » - σαν αναφορά στο αλκοόλ, ή τη λέςη «τσιγά­ ρο» για το «τσιγάρο χασίς » . Το να θεωρείται δεδομένο ότι, όταν κά­ ποιος ανέφερε το όψον, εννοούσε κάποιο είδος θαλασσινού, τη λε­ πτότερη και ακριΒότερη λιχουδιά, θα πρέπει να φαινόταν στον Πλά­ τωνα, ο οποίος τα σκεφτόταν πολύ τα πράγματα, σαν μια αρκετά aποδυναμωμένη υπόθεση. Έχοντας αφαιρέσει προσεκτικά το ψάρι από την κατηγορία του όψου κατά τη συ{;ήτηση της διατροφής της χρυσής εποχής, δε σκόπευε να του επιτρέψει να εισέλθει στο χώρο της σημειολογίας39 . Η ηθική και η χρήση ήταν πολύ στενά συνδεδε­ μένες. Εδώ και καιρό, υποψια{;όμαστε τους aρχαίους συγγραφείς για αναςιόπιστους μάρτυρες του κόσμου που προσποιούνται ότι περι­ γράφουν. Σε μερικές περιπτώσεις, δεν είναι καλύτεροι μάρτυρες της γλώσσας με την οποία τον περιγράφουν. Ο ορισμός της οψοφαγίας που Βά{;ει ο Ξενοφών στο στόμα του Σωκράτους μπορεί να ειδωθεί τώρα σαν αυτό που είναι πραγματικά: όχι μια ειλικρινής διαπραγμάτευση του νοήματος, αλλά μια προσπά­ θεια επιΒολής ενός συγκεκριμένου νοήματος και μιας συγκεκριμένης μεθόδου εύρεσης του νοήματος, με αποκλεισμό όλων των άλλων. Εί­ ναι ασυνήθιστο το γεγονός ότι, σε μια συ{;ήτηση περί του αμαρτήμα­ τος της οψοφαγίας, δεν αναφέρεται ποτέ το ψάρι, το οποίο είχε γί­ νει από καιρό το αγαπημένο φαγητό του οψοφάγου (ανεςάρτητα του πώς ορί{;εται αυτός). Λίγο πιο κάτω, ο συγγραφέας των «Απομνημο­ νευμάτων» καταγράφει μιαν άλλη παρατήρηση του Σωκράτους: « Εις τnν γλώσσαν των Αθnναίων», έλεγε, « ΤΟ τpώγειν καλείτα ι ευωχεί­ σθαι»40. Ο Ξενοφών δεν επρόκειτο να κάνει το ίδιο λάθος. Η φαινομενικά επιπόλαια ερώτηση του Σωκράτους, την οποία απηύθυνε πλαγίως στο νεαρό άντρα που προσπαθούσε να φέρει σε δύσκολη θέση και την οποία ο Ξενοφών με τη σειρά του απευθύνει σ' εμάς, έχει προκαλέσει, αιώνες τώρα, μια ολόκληρη γκάμα απαντή­ σεων στο έργο του Πλάτωνος, του Πλουτάρχου , του Αθήναιου , του Φρυνίχου του «ΆραΒος », του Πολυδεύκους του λεςικογράφου και

74

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘ ΗΝΑΙ Ο Ι

διάφορων συγχρόνων κλασικιστών όπως ο Καζωμπόν, ο Πασώφ, ο Καλιτσουνάκης, οι Λίντελ-Σκωτ και ο Τζόουνς. Κανένας δε συμφω­ νεί με τον άλλον και, ακόμα και σήμερα, δεν μπορούμε να πούμε ότι το ζήτημα έχει διευθετηθεί. Η διαμάχη μοιάζει πολύ μονότονη, τρο­ μερά σχολαστική και επίπονη, ακριΒώς ό,τι φοΒάται ο αναγνώστης όταν ανοίγει ένα ΒιΒλίο για την κλασική Αθήνα. Και το χειρότερο απ' όλα, μπορεί να μοιάζει άσχετη. Ο περισσότερος κόσμος στην κλασική Αθήνα θα αναγνώριζε το αμάρτημα της οψοφαγίας, όταν το έΒλεπε με τα μάτια του , έστω κι αν ο κατηγορούμενος ως οψοφάγος αρνιόταν την κατηγορία ή ένας τρίτος διαφωνούσε ως προς την αι­ τιολογία που έκανε το επίθετο αυτό ταιριαστό. Σε πολλές περιστά­ σεις, δεν υπήρχε λόγος διαφωνίας : « Ο Γλαύκο� έφερε στα pέρn pα� άλλο ένα ψάρι, περrΊ.φαvο� για το ρεγάλο pέγεθό� του», λέει ένας ήρωας στο θεατρικό έργο του Αξιονίκου «Φιλευριπίδης », ψπόλ ικο ψωpί για του� οψοφάγου�" · Η λέξη οψοφαγία, μια λέξη ευρύχωρη, σήμαινε πολλά διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικές ομάδες αν­ θρώπων, και ειδικότερα σε διαφορετικά επίπεδα της κοινωνίας. Οι λέξεις δεν έχουν ένα προκαθορισμένο και μοναδικό νόημα και όποιος τις αντιμετωπίζει έτσι παραποιεί το νόημα ενός κειμένου . Αν αυτό ισχύει σήμερα, θα πρέπει να ίσχυε ακόμα περισσότερο στην κλασική Αθήνα. Σ' έναν κόσμο που ήταν ελεύθερος ακόμα από την τυραννία των λεξικών και των συστημάτων δημόσιας εκπαίδευσης, το νόημα των λέξεων θα ήταν αρκετά ευμετάΒλητο σε γενικές γραμ­ μές και αρκετά δύσκολο να περιοριστεί41 . Δεν έχω την πρόθεση να αφιερώσω υπερΒολικό χώρο στο υπό­ λοιπο ΒιΒλίο, δοκιμάζοντας την υπομονή του αναγνώστη, σε τέτοιες φιλολογίες, αλλά, χωρίς να είναι νεκρή, μονότονη ή άσχετη, αυτή η διαμάχη περί λέξεων μας οδηγεί στην ίδια την καρδιά των ελληνι­ κών επιθυμιών. Όπως ακριΒώς οι ψυχαναλυτές μπορούν να ανακα­ λύψουν το κλειδί ενός ψυχικού τραύματος σ' ένα γλωσσικό ολίσθη­ μα, το ψάρι που λείπει επιδεικτικά από τα κείμενα του Ξενοφώντος και του Πλάτωνος, μαρτυρεί τον πραγματικό κίνδυνο που κρυΒόταν στις ορέξεις. Τα αρχαία κείμενα μας πληροφορούν και με το παρα­ πάνω για τις επιθυμίες των αρχαίων. Μας προσφέρουν και με το πα­ ραπάνω δείγματα του αρχαίου λόγου περί επιθυμιών. Η αρχαία επι­ θυμία καθαυτή Βρίσκεται στο κείμενο, καταπιεσμένη ίσως, αλλά πα-

75

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

ρούσα. Μέσα από τους δισταγμούς τους και τις παραλείψεις τους, οι συγγραφείς μας αποκαλύπτουν μια πάλη στην ίδια τη σύνθεση της πρόζας τους, μια διαρκή πάλη με τα επικίνδυνα πάθη που απει­ λούν συνεχώς να αναλώσουν αυτούς και τους αναγνώστες τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Τα π οτά

Ο Σαρλ Μποντλέρ δε συμπαθούσε ιδιαίτερα τη ,, φυσιολογία της γεύσης •• (Physiologie du gσUt) του Αντέλμ Μπριγιά-ΣαΒαρέν. Πάνω απ' όλα, aποδοκίμαζε τη σύντομη εισαγωγή για το κρασί: , αν και συνήθως οι επισκέψεις ήταν πολύ πιο Βιαστικές37. Η συνήθης λέξη για το πορνείο, που απαντάται ακόμα και στον αρχαίο νομοθε­ τικό κώδικα του Σόλωνος, ήταν εργαστύ.ριον, μια λέξη που σημαίνει απλώς «χώρος δουλειάς» . Το πορνείο ήταν στην κυριολεξία ένα «μα­ γαζί του σεξ", ενώ ένας ποιητής το αποκαλεί κιvnτύ.ριον, δηλαδή «χώρο διέγερσης » : Στέκονται σχεδόν γυμνές, μnν τυχόν και ξεγελαστείς ρίξε μια ματιά σε όλα. 1σως νιώσεις ότι δεν είναι του επιπέδου σου· ίσως έχεις κάτι άλλο [στο μυαλό σου ] . Η πόρτα είναι ορ­ θάνοιχτη· n είσοδος, ένας οΒολός. Μπες μέσα! Εδώ δεν έχει σεμνοτυφίες κα ι σαχλαμάρες, κανείς δεν το Βάζει στα πόδια, aρπάζεις όποια θέλεις χωρίς καθυστέρnσn, με όποιο τρόπο τn θέλεις. Βγαίνεις έξω· τnς λες να πάει να πνιγεί· δεν σου είναι τίποτα38. Τους κωμικούς ποιητές, φυσικά, δεν είναι να τους παίρνουμε πο­ λύ στα σοΒαρά, ούτε θα πρέπει να μας παρασύρουν οι κωμωδίες που παρουσιάζουν τις κοπέλες ως εκπάγλου καλλονής. Ο Εύ Βουλος ξε­ σκεπάζει την αλήθεια, όταν περιγράφει τα κορίτσια ως « εκείνες που δροσίζει ο Ηριδανός με τα καθάρια του νερά». Την εποχή που ο Ηρι­ δανός έρεε μέσω της πόλης και έφτανε στον Κεραμεικό, θα πρέπει να ήταν ένας σκέτος οχετός, αφού δεχόταν τα λύματα του μεγάλου υπονόμου της πόλης και τα Βρόμικα νερά των λουτρών (κατά πάσα πιθανότητα) όπως αναφέρει ο Αριστοφάνης και πολλοί άλλοι. Ευτυχώς όμως, δεν είμαστε αναγκασμένοι να Βασιστούμε απο­ κλειστικά στην ειρωνεία των κωμικών ποιητών για να σχηματίσουμε

Α Ρ ΧΑ Ι Ο Ι Α Θ Η ΝΑ Ι Ο Ι

μια εικόνα για τ α πορνεία. Ένα παρακλάδι των υπονόμων του Κερα­ μεικού έΒγαινε από ένα μυστηριώδες κτίριο, το γνωστό στους ανα­ σκαφείς ως « κτίριο Ζ ••, το οποίο έβρισκες κουρνιασμένο εκεί που τα τείχη δημιουργούσαν μια κόχη με την Ιερά Πύλη, μόλις έμπαινες στην πόλη. Το κτίριο, το οποίο χτίστηκε αρχικά στα μέσα του 5ου αιώνα, υπέστη πολυάριθμες και ποικίλες μετατροπές στη διάρκεια του επομένου ενάμιση αιώνα. Η πρώτη εκδοχή του πάντως αποτέλε­ σε το Βασικό σχεδιάγραμμα και των υπόλοιπων. Μια πόρτα, στη σκια των προμαχώνων της πόλης, άνοιγε σ' ένα μεγάλο προθάλαμο . Από εκεί, ένας στενός διάδρομος οδηγούσε τον επισκέπτη δίπλα σε με­ ρικά δωμάτια και, στρίΒοντας δεξιά, ακριΒώς πριν την κουζίνα, έΒγαζε σε μια μικρή αυλή. Κι άλλες πόρτες ξεκινούσαν από εδώ, δε­ ξιά και αριστερά. ΑκριΒώς απέναντι ήταν ο προθάλαμος ενός πολύ μεγαλύτερου δωματίου με ψηφιδωτό δάπεδο. Από εδώ , ο επισκέπτης μπορούσε να περάσει στη δυτική πλευρά του σπιτιού : μια σειρά από μεγαλύτερες κάμαρες, μ ε τοίχους από κόκκινο στούκο, και μια δεύ­ τερη μικρή αυλή στο πίσω μέρος . Υπήρχαν περισσότερα από δεκα­ πέντε δωμάτια συνολικά, τα οποία συνδέονταν μεταξύ τους μέσω ανοιχτών χώρων και διαδρόμων, και το κτίριο ως σύνολο θα πρέπει να ήταν δαιδαλώδες. Ο επικεφαλής αρχαιολόγος ανακάλυψε μεγάλο αριθμό γυναικείων αξεσουάρ, μερικά από τα οποία είχαν παραστά­ σεις της Αφροδίτης και της λατρείας της, και μια ολόκληρη σειρά από συμποτικά πιατικά για την ψυχαγωγία των καλεσμένων. Αυτά τα χειροτεχνήματα μαζί με το μέγεθος του οικοπέδου, την τοποθεσία του και τον αριθμό των δωματίων αποτελούν ισχυρές ενδείξεις ότι το κτίριο Ζ, στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ή ίσως και σε όλο, εκτελούσε χρέη πορνείου ή και πανδοχείου39• Το κτίριο δεν είχε μεγάλη διάρκεια ζωής στην πρώτη του μορφή, και μετά από μερικά χρόνια κατέρρευσε, ενδεχομένως από σεισμό. Οι μεταγενέστερες εκδοχές του δείχνουν μια μεγάλη διεύρυνση της κεντρικής αυλής. Η αρχαιολόγος των ανασκαφών Ούρσουλα Κνίγκε ανακάλυψε διάφορα εργαλεία που της φάνηκαν κηπουρικά, και αυ­ τά ίσως ήταν τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για τον εξωραϊσμό της αυλής. Μπορεί αυτή να ήταν τώρα η τοποθεσία όπου στέκονταν οι γυναίκες σε ημικύκλιο, την οποία αναφέρουν οι κωμικοί ποιητές. Ταυτόχρονα, τα δωμάτια έγιναν μικρότερα και περισσότερα. Η δεύ1 39

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

τερη εκδοχή, που χτίστηκε Βιαστικά πάνω στα χαλάσματα του πρώ­ του κτιρίου , στα τέλη του 5ου αιώνα, αποκαλύπτει μια πρώτη από­ δειξη της λατρείας της Αφροδίτης, η οποία χαρακτήριζε τις ευλα­ Βείς πόρνες της αρχαιότητας : είναι το θραύσμα ενός δοχείου για το ανακάτεμα του κρασιού , εικονογραφημένο με τη θυσία μιας άσπρης κατσίκας. Ούτε το δεύτερο κτίριο άντεξε περισσότερο από το πρώ­ το και τη φορά αυτή κάηκε συθέμελα σε μια μεγάλη πυρκαγιά. Το καψαλισμένο ερείπιο στεκόταν ετοιμόρροπο για πάνω από πενήντα χρόνια. Η ένδεια της Αθήνας μετά την ήττα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο δεν άφηνε περιθώρια για πολλές επενδύσεις. Θα πρέπει πά­ ντως να είχε διασωθεί μεγάλο τμήμα των θεμελίων του , τα οποία αποτέλεσαν το σχεδιάγραμμα ενός τρίτου κτιρίου στην ίδια τοποθε­ σία, γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα. Πρόσθεσαν και τρεις μεγάλες δε­ ξαμενές, οι οποίες συνδέονταν μέσω υπογείων σωλήνων και γέμιζαν από το Βρόχινο νερό που έσταζε από τη στέγη - μια υποτιμητική παρομοίωση, όπως έχουμε δει, για την πορνεία την ίδια40. Ένας σύγχρονος με το κτίριο ήρωας κάποιας κωμωδίας αναφέρει ένα πορνείο στον Κεραμεικό με καμιά τριανταριά γυναίκες, και αυ­ τή η τρίτη εκδοχή του κτιρίου Ζ θα πρέπει να είχε το λιγότερο εί­ κοσι δωμάτια. Οι γυναίκες που σύχναζαν σ' αυτούς τους διαδρόμους ήταν αλλοδαπές, σχεδόν σίγουρα δούλες, οι οποίες άφησαν ίχνη της αφοσίωσής τους σε ξένες θεές υπό τη μορφή μικρών αγαλματιδίων. Αυτά, μαζί με τα κοσμήματα που Βρέθηκαν στην τοποθεσία, υποδη­ λώνουν ότι είχαν έρθει από τη Θράκη, την Ανατολία και τη Συρία περιοχές που προμήθευαν συνήθως δούλες στην Αθήνα. Ανάμεσα στα ευρήματα υπάρχει ένα ασημένιο μενταγιόν που απεικόνιζε μια γυναικεία μορφή (Βλ. εικόνα 4). Η Κνίγκε αναγνώρισε την Αφροδί­ τη, ανεΒασμένη σ' έναν άσπρο τράγο με φόντο το νυχτερινό ουρανό, που έχει μπροστά της το Φωσφόρο - το πρωινό αστέρι, Αυγερινό ή Εωσφόρο - και πίσω της τον Έσπερο - το Βραδινό αστέρι, Απο­ σπερίτη - δύο όψεις του πλανήτη Αφροδίτη που κυριαρχεί στο στε­ ρέωμα εκείνη την ώρα4 1 • Κάποια άλλα ευρήματα προσέφεραν στην αρχαιολόγο αποδείξεις μιας περαιτέρω λειτουργίας του κτιρίου , οι οποίες μπορεί να Βοη­ θήσουν κι εμάς στη διαλεύκανση ενός παλαιότερου προΒλήματος. Η διαμάχη για τις μυστηριώδεις «υφάντριες εταίρες•• ξεκίνησε τα πρώ-

A P XA I O I Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

τ α χρόνια του 20ου αιώνα, όταν ανακαλύφθηκε ένα αθηναϊκό φιαλί­ διο για άρωμα (Βλ. εικόνα 5). Στην εικονογράφησή του , Βλέπουμε ένα νέο άντρα, με μπαστούνι στο ένα χέρι και μια κότα στο άλλο, να πλησιάζει μια γυναίκα που στέκεται και γνέθει δίπλα σε μια καρέ­ κλα. Τον οδηγεί ένα αγόρι, μ' ένα πουλί κι ένα χταπόδι, που κοιτά­ ζει πίσω προς το μέρος του . Οι πρώτοι σχολιαστές ερμήνευσαν την εικόνα ως σκηνή οικογενειακής ζωής: ένας νέος άντρας και ο δού­ λος του γυρίζουν από τα ψώνια, ενώ η σύζυγος γνέθει. Το 1 9 1 9, εντούτοις, ο Καρλ Ρόμπερτ, στηριζόμενος στα δικά του Βιώματα από τη Νάπολη, υπαινίχθήκε ότι η σκηνή δεν ήταν τόσο αθώα. Η γυναί­ κα ήταν πόρνη, το αγόρι ο προστάτης της και ο νεαρός άντρας ο πε­ λάτης που της είχε Βρει42• Η σκηνή κάθε άλλο παρά μοναδική είναι. Ξεκινώντας από τις αρχές του 5ου αιώνα, πάρα πολλά αγγεία δεί­ χνουν γυναίκες να υφαίνουν ή να γνέθουν μαλλί, ενώ τις πλησιά­ ζουν νεαροί άντρες με δώρα ή πουγκιά με χρήματα. Αυτά τα τελευ­ ταία, ειδικότερα, κάνουν αρκετά προφανείς τις προθέσεις των αντρών και κανένας δεν αμφιΒάλλει τι επιδιώκουν οι άντρες στις σκηνές αυτές. Αυτό όμως με το οποίο ασχολούνται οι γυναίκες εί­ ναι πιο αμφιλεγόμενο. Οι πιο έμπειροι σχολιαστές Βλέπουν τα αδράχτια σαν εςωτικά φετίχ. Οι γυναίκες είναι πόρνες, που ερεθίζουν τους πελάτες τους παριστάνοντας τις ενάρετες συζύγους. Άλλοι, που διατηρούν τις ψευδαισθήσεις τους, υποστηρίζουν ότι οι άντρες, επισκεπτόμενοι τις πόρνες, αυτό ακριΒώς που προσπαθούσαν να αποφύγουν ήταν η συζυγική αρετή. Θα πρέπει να υπάρχει μ ια άλλη εςήγηση. Οι γυναί­ κες δεν ήταν εταίρες αλλά αςιοπρεπείς νεαρές κυρίες, τις οποίες οι νεαροί προσπαθούσαν να παρασύρουν μακριά από τα οικιακά τους καθήκοντα με aνήθικα σχέδια και πουγκιά γεμάτα λεφτά. Μετά από ένα σχεδόν αιώνα διαφωνιών, μια μικρή πλειοψηφία λογίων δέχεται ότι οι γυναίκες είναι όντως πόρνες και τα αδράχτια ένα απλό σκη­ νικό εύρημα. Η ΈΒα Κιούλς υπαινίσσεται ότι αυτό που διέγειρε τους Αθηναίους δεν ήταν η συζυγική αρετή, αλλά ο γυναικείος μόχθος παντός είδους43. Όταν ανακαλύφθηκαν γύρω στα εκατό Βαρίδια αργαλειού στα επίπεδα του 5ου και 4ου αιώνα του κτιρίου Ζ, φάνηκε πως όλες αυ­ τές οι ερμηνείες ήταν εντελώς λανθασμένες . Μπορεί να ήταν αλήθεια

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν

ότι μια καλή σύζυγος δούλευε σκληρά κάνοντας τις οικιακές αγγα­ ρείες της, στις οποίες ανήκε και η ύφανση, αλλά η κατασκευή υφα­ σμάτων ήταν και επάγγελμα . Οι ασχολούμενοι με αυτό, δούλοι και ελεύθερες γυναίκες που είχαν οικονομικές δυσκολίες, κάθονταν στον αργαλειό για να επιΒιώσουν, όχι για να εντυπωσιάσουν τους φιλοσόφους44• Θα πρέπει να αποκτούσ άν κι αυτές την κακή φήμη όσων γυναικών εργάζονταν, όπως ήταν οι εμπόρισσες κρασιού , οι τροφοί και οι λαχαναγορίτισσες, κι όχι της καλής συζύγου που ύφαινε. Σε τελευταία ανάλυση, η συνήθης λέςη για το πορνείο ήταν απλώς « εργαστήριο >> και για την πορνεία απλώς «επάγγελμα» . Μερι­ κά επιγράμματα της ελληνιστικής περιόδου παίζουν με τον εναλλα­ κτικό χαρακτήρα της δουλειάς των γυναικών και αντιπαραθέτουν ει­ ρωνικά τα δύο κύρια γυναικεία επαγγέλματα - την υφαντική της Αθηνάς και τη σεςουαλική Βιομηχανία της Αφροδίτης. Δύο από αυ­ τά τα επιγράμματα αφορούν τα αναθήματα που έκαναν οι εργάτριες του μαλλιού : χτένια, αδράχτια και σαίτες, δηλαδή τα εργαλεία της τέχνης τους. Οι γυναίκες, κουρασμένες από τη σκληρή και άχαρη δουλειά, στρέφονταν σ' ένα πιο προσοδοφόρο επάγγελμα, με την ελ­ πίδα μιας ευκολότερης ζωής. Τη μελωδική σαίτα στην Αθηνά αφιέρωσε η Βιττώ, προσφο­ ρά της δουλειάς της της λιγοχρήματη ς και είπε: - Α vτίο, θεά, κι έχε την· γιατί εγώ στα σαράντα μου, χή­ ρα, απαρνιέμαι τα δώρα σου κα ι τα έργα αρχίζω της Αφροδί­ της. Η πεθυμιά πιο δυνατή απ' την ηλικία. Ή Βάζει φωτιά στα μασούρια της και επικαλείται την Αφροδίτη : Πάρε το επάγγελμά μου και δώσε μου άλλο γι ' αντάλλαγμα. Σ' ένα τρίτο ποίημα, ο ποιητής παίζει με δύο από τις έννοιες του εργάζομαι (« κάνω » και « Βγάζω λεφτά»): Η Φιλαίνιον κοιμήθηκε κρυφά στην αγκαλ ιά του Αγαμήδη και έφτιαξε ένα μανδύα. Η Κύπριδα Αφροδίτη η ίδια ήταν η εργάτρια του μαλλ ιού. Ά.σε τα αδράχτια των γυναικών, άσε την

Α Ρ ΧΑ Ι Ο Ι Α Θ Η ΝΑ Ι Ο Ι

καλοyvεσμένn κλωστrί τους να κάθεται άεργn στο καλάθι με το μαλλ ί. Περιστασιακά, το μοτίΒο αντιστρέφεται. Κάποιος περιγράφει μια γρια πόρνη, της οποίας οι πλούσιες κατακτήσεις ανήκουν πια στο παρελθόν: Αυτrί που πρώτα καυχιότανε για τους πλούσιους εραστές τnς και ποτέ δε γονάτισε μπροστά στn φο13ερrί Νέμεσn τώρα υφαίνει στο φτωχό αργαλειό και πληρώνεται. Το απόσπερο n Αθnνά τnν Αφροδίτn λαφυραγώγnσε45• Ο γεωγράφος ΣτράΒων διηγείται μια ιστορία που δείχνει ότι η υφαντική και η πορνεία κάθε άλλο παρά απέκλειαν η μία την άλλη. Μια Κορινθία εταίρα που κατηγορείται ότι δε δουλεύει αρκετά σκλη­ ρά στον αργαλειό της διαμαρτύρεται : Μα κατέΒασα rίδn τρεις ιστούς σε τόσο λίγο χρόνο! [έγrο μέντοι ή τοιαύτη τρεις ήδη καθεtλον ίστσuς έν βραχεt χρόνφ τούτφ] 46 •

Με τη Βοήθεια του Βρόμικου αστείου του ΣτράΒωνα, με τα ευρή­ ματα του κτιρίου Ζ και με τα ελληνιστικά επιγράμματα, οι «υφά­ ντριες εταίρες » μοιάζουν λιγότερο μυστηριώδεις. Αρκετά είναι τα αγγεία που δείχνουν υφαντουργικές εργασίες σε χώρο που οι πε­ ρισσότεροι σχολιαστές συμφωνούν ότι είναι πορνείο, και μια συγκε­ κριμένη υδρία - η οποία επί του παρόντος Βρίσκεται στην Κοπεγ­ χάγη - έχει μια γυναίκα καθισμένη, να διδάσκει, απ' ό,τι φαίνεται, σε μια γυμνή πόρνη να γνέθει μαλλί47• Το πιο σαφές απ' όλα είναι ένα κύπελλο του ζωγράφου ΑμΒροσίου, από τα τέλη του 6ου αιώνα, που Βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή. Δεν είχα την ευκαιρία να το δω ο ίδιος, αλλά η περιγραφή μοιάζει κατηγορηματική : « Στο ένα άκρο δεξιά, μια κοπέλα υφαίνει, ενώ ένας άντρας προσπαθεί να προσεγ­ γίσει [sic] το συνοδό τnς που παίξει σύριγγα - ένα είδος πολυκά­ λαμου αυλού. Στα αριστερά, ένας πιο υπομονετικός πελάτnς παρα­ κολουθε ί δύο εταίρες να φυλάγουν σ' ένα καλάθι δύο αδράχτια γε-

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪ Β Ι ΝΤΣ Ο Ν

μάτα μαλλί. Τα ονόματα που τους έχει δώσει ο ζωγράφος διευκρινί­ ζουν ότι αυτές οι γυναίκες είναι εταίρες - Αφροδισία και Ο8όλn»46 • Το ίδιο μοτίΒο μπορούμε να δούμε και σε άλλα αγγεία (Βλ. εικόνες 7, 8, 9). Όταν Βρίσκονται εκεί άντρες, το μαλλί μπαίνει στην άκρη ή εξαφανίζεται49• Ένας άπληστος ιδιοκτήτης δούλων δε χρειαζόταν να αφήνει τις δούλες του να κάθονται άεργες, ενώ περίμεναν να πέσει η νύχτα. Το πορνείο, και ειδικότερα ένα φτηνό πορνείο, θα έπρεπε να λειτουργεί συμπληρωματικά και ως εργαστήριο υφαντουργίας50• Το σίγουρο είναι ότι υπήρχαν υφάντριες που δεν έκαναν τίποτα άλλο παρά να υφαίνουν και πόρνες που ποτέ δεν έπιασαν αδράχτι στο χέρι τους. Πάντως καταλήγουμε στο αναπόφευκτο συμπέρασμα ότι μια μεγάλη μερίδα γυναικών στην αρχαία Αθήνα εντάσσονταν και στις δύο αυτές κατηγορίες και εξαναγκάζονταν (ή διάλεγαν) να δου­ λεύουν συμπληρωματικά και στο άλλο επάγγελμα, αμαυρώνοντας τη φήμη της υφαντικής Βιοτεχνίας. Τα σύμΒολα της ενάρετης aφοσίω­ σης μεταμορφώνονταν σε κάτι ολότελα τολμηρό, σε περίπλοκα νή­ ματα σαγήνης και μαγείας, σε μάλλινους ιστούς και αραχνοπαγίδες5 1 . Έτσι κόΒεται ο γόρδιος δεσμός των «υφαντριών εταιρών>> και παύ­ ουμε να εξαρτιόμαστε υπερΒολικά από τα αγαπημένα ρητορικά σχή­ ματα των σύγχρονων εικονολόγων: το παράδοξο και την αμφισημία. Η είσΒολή του αρσενικού σ' ένα θηλυκό περιΒάλλον, που Βλέπουμε να επαναλαμΒάνεται διαρκώς στα αγγεία, δεν είναι μ ια απλή καλλι­ τεχνική επινόηση, μια σύγκρουση αντιτιθέμενων κόσμων ως aυτο­ σκοπός, αλλά αντικατοπτρίζει την πραγματική καθημερινή εισΒολή των αρσενικών πελατών του πορνείου σ' αυτή την - υπό φυσιολο­ γικές συνθήκες - ελεύθερη από άντρες ζώνη. Φαινόταν πάντοτε αρ­ κετά περίεργο ότι τα συμποτικά αγγεία του ανδρώνα, εκτός από τις σκηνές οινοποσίας και aπόλαυσης, είχαν και αναπαραστάσεις ενά­ ρετων συζύγων aπασχολημένων σε οικιακές αγγαρείες τόσο όμως τα Βαρίδια του αργαλειού όσο και τα κύπελλα του κρασιού Βρίσκο­ νταν στο χώρο τους στο κτίριο Ζ. Εδώ το αδράχτι και το καλάθι με το μαλλί συμΒολίζουν όχι την αρετή, αλλά το χρονικό διάστημα της ημέρας. Τα αγγεία δείχνουν την ακριΒή στιγμή που το ένα είδος ερ­ γασίας μπαίνει στην άκρη και ξεκινάει ένας εντελώς διαφορετικού είδους μόχθος, τη δραματοποιημένη στιγμή της έναρξης της νυχτε­ ρινής Βάρδιας, το εναντιόμορφο είδωλο της σκηνής πάνω στο αση-

APXAI O I Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

μένιο μενταγιόν του κτιρίου Ζ, όπου η Αφροδίτη ταξιδεύει έφιππη στο διάστημα ανάμεσα στο πρωινό και το Βραδινό αστέρι. Οι νέοι άντρες απεικονίςονται υπερΒολικά πρόθυμοι να μπουν μέσα πρώτοι, ή ίσως να ανήκουν στην ομάδα των έκφυλων που επισκέπτονταν τα πορνεία στη διάρκεια της μέρας, για να εμπλακούν σ' αυτό που ο Δημοσθένης αποκαλούσε «γάμους στη μέση της μέρας »52. Ένα κύπελλο που Βρίσκεται στο Βερολίνο έχει ένα διαφορετικό σατιρικό στόχο. Μια γυναίκα συνεχίςει να υφαίνει και περιμένει, ενώ οι συναδέλφισσές της δέχονται πελάτες . Την έχουν ςωγραφίσει να κοιτάςει κατάματα αυτόν που θα πιει από το κύπελλο, στην ασυνή­ θιστη · aνφάς πόςα που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες για να τραΒή­ ξουν την προσοχή του θεατή. Υποτίθεται ίσως πως είναι γρια ή άσχημη, εξού και το μεταγενέστερο ελληνιστικό επίγραμμα για τη γερασμένη πόρνη που στρέφεται στην υφαντική· ή ίσως πάλι να εί­ ναι η μαντάμ , μια από εκείνες που « σε pπλέκουv στα vfψατά τους»53• Ένα άλλο πρόσωπο, πάλι aνφάς, μας κοιτάςει από τον πάτο ενός κυ­ πέλλου που Βρίσκεται στο Παρίσι. Η γυναίκα της ςωγραφιάς δεν κοιτάςει τον πότη που στραγγίςει το κύπελλό του, αλλά κοιτάςει τον εαυτό της σ' έναν καθρέφτη χειρός. Το γυμνό σώμα της διαγράφεται μέσα από τις πτυχές του χιτώνα της και η επιγραφή μάς λέει πως είναι « όμορφη". Έχει κι αυτή ένα καλάθι με μαλλί, που μόλις διακρί­ νεται στην αριστερή γωνία του στρογγυλού πλαισίου , αλλά το καλά­ θι μένει παρατημένο. Εκείνη έχει άλλα πράγματα κατά νου54• Οι αγ­ γειογράφοι, που κατασκόπευαν τις γυναίκες τις ώρες αναδουλειάς του πορνείου , προαναγγέλλουν την έλξη που θα ένιωθαν για το ίδιο θέμα οι Γάλλοι ςωγράφοι του 1 9ου αιώνα. Σαν κι αυτούς, αυτό που έΒρισκαν σεξουαλικά διεγερτικό οι Αθηναίοι δεν ήταν η δουλειά των γυναικώy , πόσο μάλλον «Ω συςυγική αρετή", αλλά η θηλυκή ennui, η ερωτικά φορτισμένη πλήξη των γυναικών που περιμένουν στα δια­ μερίσματά τους. Το κτίριο Ζ3 είχε την ίδια τύχη με το Z l , έπεσε θύμα σεισμού πι­ θανότατα κάποια στιγμή προς τα τέλη του 4ου αιώνα. Τα ευρήματα, που ανακαλύφθηκαν περίπου δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, μαρτυ­ ρούν ότι χτυπήθηκε στη διάρκεια της μέρας, την ώρα που οι γυναί­ κες δούλευαν ακόμα στους aργαλειούς τους. Απ' ό,τι φαίνεται, οι άντρες δε δούλευαν σε μεγάλα πορνεία, αλ-

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪΒΙΝΤΣΟΝ

λ ά συχνά συναντάμε περιγραφές όπου άντρες και γυναίκες «κάθο­ νται μέσα σ' ένα οiκnμα [θαλαμίσκο, κλωΒό] >>, κάτι που αναφέρεται ενδεχομένως σε κάπως διαφορετικό είδος ιδρύματος. Ο Αισχίνης, ως συνήθως, είναι ο πιο ενημερωτικός επί του θέματος, πρόθυμος να τα πει όλα έζω από τα δόντια, με την ελπίδα ότι καμπόση από τη λάσπη που εκσφενδονίςει στη διάρκεια του λόγου του θα κολλήσει στον τίμαρχο : Ξέρετε εκεiνους τους τροφiμους των σπιτιών [οικημάτων] , οι οποiοι κατά κοινΏν πεποiθnσιν κάμνουν αυτΏν τnv δου­ λειά. Αοιπόν και αυτοi ακόμn, όταν αναγκάξωνται να κάμουν αυτn τn δουλειά, όμως ντρέπονται και κλεiουν τις πόρτες. Αν όμως σας ερωτnσn κάποιος τι δουλειά κάμνει ένας απ' αυτούς, έυθύς αμέσως θα τnν ειπnτε με τ' όνομά τnς, χωρiς να εiναι ανάγκn να ιδnτε και να μάθετε ποiος επnγε στο σπiτι αυτό. Ξέρετε το επάγγελμα που εδιάλεξαν και επομένως γvωρiξετε κάθε στιγμΏν τι κάμνουν55• Εμείς πάντως γνωρίςουμε τουλάχιστ.ον μια εζαίρεση στον κανόνα του Αισχίνου. Ο « Φαίδων» του Πλάτωνος είναι ίσως το πιο συγκι­ νητικό έργο του , μ ια περιγραφή του θανάτου του Σωκράτους από ένα στενό φίλο, ο οποίος δανείςει το όνομά του στο διάλογο. Ενώ ο δήμιος ανακατεύει το κώνειο που θα τον σκοτώσει αργά, ο Σωκρά­ της παίςει με τα μακριά μαλλιά του Φαίδωνος (τα οποία σύντομα θα κοπούν σ' ένδειζη πένθους) και συςητάει για την αθανασία της ψυ­ χής. Αυτό που δε μας λέει ο Πλάτων είναι ότι και ο Φαίδων επίσης είχε εγκατασταθεί κάποτε « σε οiκnμα». Όταν όμως « έκλεινε τnν πόρ­ Τα», το έκανε για να συμμετάσχει σε φιλοσοφική και όχι σεζουαλι­ κή συνομιλία με το Σωκράτη, ο οποίος έπεισε τελικά κάποιους πλούσιους φίλους του να εζαγοράσουν την -ελευθερία του Φαίδω­ νος56. Από τις δύο αυτές περιγραφές, το οίκημα αποκτά μάλλον δια­ φορετική διάσταση από το πορνείο. Δεν αναφέρεται πουθενά ότι εκτίθονταν οι πόρνες σε ημικύκλιο, όπως ακούμε στα κωμικά απο­ σπάσματα. Αυτό που φανταςόμαστε μοιάςει πολύ περισσότερο με ιδιωτικό θαλαμίσκο, του οποίου οι πόρτες ανοίγουν κατευθείαν στο δρόμο και ο ένοικός του είναι ορατός στο εσωτερικό.

APXAI O I Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

Ο Φαίδων, γόνος aριστοκρατικής οικογένειας από την Ήλιδα, απ' ό,τι φαίνεται, έγινε δούλος όταν καταλήφθηκε η πόλη του και οι περισσότεροι από τους άντρες που κάθονταν στους θαλαμίσκους θα πρέπει να είχαν εξαναγκαστεί στην πορνεία όπως αυτός. Υπήρ­ χαν όμως και μερικές αρσενικές πόρνες που απολάμΒαναν την ελευ­ θερία και τα δικαιώματα του ελεύθερου άντρα και δε χρειάζονταν προστάτη για να ενεργήσει γι' αυτούς ή για να τους υπερασπιστεί, ενώ είχαν περισσότερες ευκαιρίες από τις γυναίκες να δουλέψουν μόνοι τους. Στο «Χαρμίδη>> του Πλάτωνος, το « να κάθεται κανείς σε οίκnμα» κατατάσσεται δίπλα στο " να πουλάει παστά ψάρια» και " να φτιάχνει παπούτσια», ως επάγγελμα αρκετά κακόφημο, αλλά όχι αδιανόητο. Ο Αισχίνης αναφέρει μια περίπτωση που είχε γίνει δια­ Βόητη. Ο Διόφαντος, « που εiνα ι γνωστός με το παρατσούκλι "το ορ­ φανό",, άσκησε αγωγή εναντίον ενός ξένου, την έφερε μάλιστα ενώ­ πιον του επωνύμου άρχοντα (ο επώνυμος άρχων ήταν σημαντικός δι­ καστής, που έδινε το όνομά του στη χρονιά), ο οποίος ήταν υπεύ­ θυνος για τα συμφέροντα των ορφανών, ζητώντας ης τέσσερις δραχ­ μές που του είχε υποσχεθεί ο ξένος. Αυτός ήταν ένας από τους κιν­ δύνους του επαγγέλματος για κάθε πόρνη. Ο Αριστοφάνης ισχυρί­ ζεται ότι στα χειρότερα σημεία του Κάτω Κόσμου , μαζί με όσους αδι­ κούν φίλο, Βρίσκονται εκείνοι που «χρfψατα είχαν τ.ά ξει για ερωτι­ κn δουλειά, αλλά δεν τα δώσανε»57•

Συ μπ όσ ιο

Συγκεκρψένοι κύκλοι του Αος Ά.vτζελες, όταν δια­ φnμiζουν κάποια μελλοvτικn εκδriλωσn, συνnθίζουν πά­ ντοτε να αναφέρουν τnν πιθανn παρουσία «όμορφων κο­ ριτσιών», άλλως ψωρών» [ . ] Τις περισσότερες φορές, μας δίνουν τnν πλnροφορία αυτn στο iδιο πνεύμα και με τον ίδιο τόνο που μας υπόσχονται σαμπάνια και κα­ ναπεδάκια - σαν να μας δια/3ε/3αιώνουν ότι έχουν φρο­ ντίσει για όλα τα απαραiτnτα προς διασκέδασn μας (ΖΟΙ ΧΕΛΕΡ, Σάντεϊ Τάιμς, 7 Ιουλίου 1 996) .

.

1 47

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

Τα περισσότερα διαθέσιμα κορμιά Βρίσκονταν συγκεντρωμένα στα πορνεία, τους δρόμους και τα οικήματα. Απ' αυτό το ναδίρ, οτι­ δήποτε ήταν Βελτίωση. Οι πρώτες γυναίκες που θα μπορούσαν να ονομαστούν δικαίως εταίρες είναι οι επονομαςόμενες μισθωτές pισθάρνουσαι - οι γυναίκες που τις νοίκιαςαν για μια Βραδιά ή πα­ ραπάνω ως συνοδούς, αντί να τις πληρώνουν ως πόρνες απλώς για το σεξ. Όπως το εργαστήριο μπορούσε να σημαίνει και το πορνείο και την εργασία - την πορνεία δηλαδή - έτσι, όταν χρησιμοποιεί­ ται η λέξη pισθαρνέω (νοικιάςω την εργασία μου) για γυναίκα, υπαι­ νίσσεται την επαγγελματία εταίρα58• Έτσι είχε ξεκινήσει και η Νέαι­ ρα. Ο Απολλόδωρος λέει ότι μπήκε στο επάγγελμα πολύ νέα, όταν την αγόρασε μια γυναίκα που έμενε στην Κόρινθο ονομαςόμενη Νι­ καρέτη, η οποία παρίστανε τη μητέρα της. Η Νικαρέτη τη νοίκιαςε μαςί με τις cc αδελφές » της ως συνοδούς σε πλούσιους και διακεκρι­ μένους άντρες, ποιητές, ξένους ευγενείς και δασκάλους της ελληνι­ κής πρόςας, όπως ο Λυσίας. Τις πήγαιναν σε γιορτές και τις εμφά­ νιςαν σε δείπνα και συμπόσια σε όλη την Ελλάδα: Ο Σίpος ο Θεσσαλός είχε τn Νέαιρα pαξί του, όταν fιρθε εδώ για να γιορτάσει τα Μεγάλα Παναθfιναια. Η Νικαρέτn fιρ­ θε κι αuτfι pαξί ως συνοδός τnς. Έpειναν pε τον Κτfισιππο, γιο του Γλαυκωνίδn από το δfιpο των Κυδεvτιδών, και τούτn εδώ n γυναίκα, n Νέαιρα, πfιγαινε στα δείπνα και τα συpπόσια pε τn συντροφιά πολλών αντρών, σαν να fιταν εταίρα. Συχνά αυτές οι γυναίκες Βρίσκονταν υπό την εξουσία ενός όντρα, του πορνοΒοσκού , που περιέφερε τα μπουλούκια των γυναικών του σε όλη την Ελλάδα, ανάλογα με τις εποχές και τις γιορτές . Η δουλειά της συνοδού δε συνεπαγόταν πάντοτε ταξίδια στο εξω­ τερικό και η Νέαιρα περνούσε τον περισσότερο καιρό της στην Κό­ ρινθο, το κέντρο των επαγγελματιών του σεξ, όπου απέκτησε μια κά­ ποια φήμη. Όλο αυτό το διάστημα, ισχυρίςεται ο Απολλόδωρος, εξα­ σκούσε το επάγγελμά της ανοιχτά και είχε πολλούς εραστές . Κατο­ νομάςει μάλιστα δύο Αθηναίους ειδικότερα και καλεί τον έναν να κα­ ταθέσει ότι είχε μισθώσει όντως τις υπηρεσίες της στην Κόρινθο, cc ως ετα ίρα προς ενοικίασn,,, και ότι έπινε μαςί με αυτόν και μαςί με

APXAI O I Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

τ ο φίλο του . Αυτές ο ι διαρκείς αναφορές του Απολλοδώρου στο γε­ γονός ότι η Νέαιρα « έπινε pε άvτρες» παραπέμπουν φυσικά στον κό­ σμο του συμποσίου , το πιο γνωστό πρόσωπο της ελληνικής πορνεί­ ας. Η προετοιμασία ενός δείπνου συνεπαγόταν και την προμήθεια γυναικών, μαςί με τα ψώνια για ψάρια, κρασί και αρώματα. Μερικά κορίτσια, οι pουσουργοi, ψυχαγωγούσαν τους καλεσμένους με όρ­ γανα, συνήθως με αυλό ή άρπα, ενώ άλλες χόρευαν και τραγουδού­ σαν. Στο «Συμπόσιον», ο Ξενοφών περιγράφει λεπτομερώς αυτές τις ψυχαγωγίες, που κορυφώνονται σ' ένα μυθολογικό ταμπλό ΒιΒάν. Οι μουσικοί έπαιςαν παραλλαγές γνωστών λατρευτικών σκοπών: Βλέπεις ότι οι άλλες αυλnτρiδες παiζουν τον ύpνο του Απόλλωνος και τον ύpνο του Δ ιός τούτες όpως οι γυναίκες παίζουν pόνο τον ύpνο του γερακιού. Μερικές ήταν πιο δημιουργικές και συνέθεταν δική τους μουσι­ κή, ενίοτε και δικούς τους παιάνες. Ο Αριστοφάνης μιλά για μια Χα­ ριςένη, την οποία μεταγενέστεροι λεςικογράφοι αναφέρουν ως « αρ­ χαiα αυλnτρiδα και συνθέτρια ρουσικών κοppατιών. . . συγγραφέα τραγουδιών» και « ποιnτρια ασμάτων ερωτικών» . Είναι πιθανόν μάλι­ στα η σκηνή με τις τρεις γριες στο τέλος των «Εκκλησιαςουσών» να είναι παρωδία μιας τέτοιας παράστασης. Κατά την ελληνιστική περί­ οδο, είχαν γίνει διάσημοι οι «σκοποί της Γλαύκος », μιας άλλης μου­ σικού59. Εντούτοις, θα πρέπει να υπήρχαν πολλές γυναίκες σαν τη Νέαιρα που, απ' ό,τι φαίνεται, δεν έπαιςαν κανένα όργανο απολύτως και είχαν γίνει γνωστές ως « ιππικό από ςεπεταρούδια>>, σύμφωνα με μια πηγή, και οι οποίες στηρίςονταν αποκλειστικά στην εμφάνισή τους και τη συςήτηση60. Διότι το συμπόσιο ήταν ο τόπος όπου όμορ­ φες κι ετοιμόλογες κοπέλες αντάλλασσαν αστεία και σεςουαλικά υπονοούμενα με καλλιτέχνες και πολιτικούς, όπως εικονογραφού­ νται και απαθανατίςονται σε κύπελλα κcιι δοχεία για το ανακάτεμα του κρασιού . Οι συλλογές των χυδαίων ευφυολογημάτων των εται­ ρών και των συντρόφων τους, των παρασίτων, αποτέλεσαν δευτερεύ­ ον λογοτεχνικό είδος . Μια ες αυτών είναι οι «Χρείαι» του Μάχωνος, της οποίας σώςονται μεγάλα αποσπάσματα · πρόκειται για μια ειρω­ νική εκδοχή των συλλογών με φιλοσοφικά ανέκδοτα, όπως ήταν τα

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪΒ ΙΝΤΣ ΟΝ

ccΑπομνημονεύματα» του Ξενοφώντος. Μερικά αστεία είναι εξαιρετι­ κά εκλεπτυσμένα, με λογοπαίγνια από στίχους τραγωδιών, αλλά, αν δεχτούμε ότι ο Μάχων - όπως ο Ξενοφών - έΒαλε κάτι από τον εαυτό του στη συλλογή, αυτό δε σημαίνει καθόλου ότι η ετοιμόλο­ γη εταίρα είναι κατασκεύασμα, όπως δεν είναι ο σοφός Σωκράτης. Η παρουσία πλούσιων και διάσημων σε χαλαρή διάθεση και με τα παντελόνια κατεΒασμένα, τρόπος του λέγειν, έκανε το συμπόσιο τό­ πο κατάλληλο για το σχεδιασμό ενός πραξικοπήματος, πράγμα που δίνει μια σπάνια ευκαιρία στον κόσμο της συμποτικής εταίρας να πε­ ράσει στην ιστορία. Ο Ξενοφών, για παράδειγμα, διηγείται πώς το χειμώνα του 379 π .Χ. η ΘήΒα απελευθερώθηκε από την εξουσία μιας φtλοσπαρτιατικής φατρίας και αναδύθηκε (για ελάχιστο διάστημα) σε κυρίαρχη δύναμη στην Ελλάδα: Ο Φιλλ ίδας λοιπόν και τας άλλας ετοιμασίας έκαμνε διά τους πολεμάρχους, οι οποίοι εώρταζον τα Αφροδίσια, διά τnν λriξιν τnς εξουσίας των, και μάλιστα και τας γυναίκας, που από καιρόν τους υπέσχετο, τας πλέον σπουδαίας και ωραίας των Θn/3ών, τότε είπεν ότι θα τας φέρn. Εκείνοι δε - διότι riσαν τέτοιοι - με πολλΏν ευχαρίστnσιν εδέχθnσαν να ξενυ­ χτίσουν. Αφού εδείπνnσαν και με τnν πρόθυμον /3οriθειαν εκείνου ταχέως εμέθυσαν, τότε, καθώς από ώραν πολλΏν του εζnτούσαν να τους φέρn τας εταίρας, εξελθών ωδriynσε τον Μέλωνα και τους συντρόφους του, ενδύσας τους μεν τρεις ως δεσποίνας τους δε άλλους ως υπnρετρίας. Οι cc εταίρες » από σεμνότητα ςήτησαν να απομακρύνουν τους υπη­ ρέτες και μπήκαν στο δωμάτιο με σκεπασμένα πρόσωπα. Ο Φtλλίδας τις έΒαλε να καθίσουν από μία δίπλα στον καθέναν. Αμέσως μόλις κάθισαν, οι cc εταίρες » σήκωσαν τα πέπλα τους και τράΒηξαν τα στι­ λέτα61 . Ο πολυεθνικός κόσμος των γυναικών ελαφρών ηθών που σύχνα­ ςαν στα συμπόσια μοιάςει λαμπερός και ήταν αναμφίΒολα μια Βελ­ τίωση σε σχέση με τα πορνεία. Μερικά πορνεία μάλιστα προσπαθού­ σαν να μιμηθούν τη συμποτική ατμόσφαιρα, αν θεωρήσουμε αληθινά τα ευρήματα του κτιρίου Ζ. Θα μπορούσαμε όμως να τα δούμε και

Α Ρ ΧΑ Ι Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

υπό ένα κάπως διαφορετικό πρίσμα: ο Δημέας , ήρωας της «Σαμίας » του Μενάνδρου , νομίζει εσφαλμένα ότι η ερωμένη του Χρυσίς, η επο­ νομαζόμενη Σαμία, κοιμάται με τον υιοθετημένο γιο του Μοσχίωνα και έχει παιδί από αυτόν. Απειλεί να την πετάξει έξω από το σπίτι: Νομίςεις ότι είσαι καμία σπουδαία. Για πnγαινε στnν πόλn και θα δεις η είδους γυναίκα είσαι πράγματι Εκείνες ο ι άλ­ λες γυναίκες ςουν σε διαφορετικό κόσμο και εισπράττουν το γελοίο ποσό των δέκα δρqχμών για να τρέχουν στα δείπνα και να πίνουν σκέτο κρασί ως να πεθάνουν κι, αν διστάσουν ri φέ­ ρουν αvτφρnσεις, πεινάνε. Θα δεις τα δύσκολα όπως όλες οι άλλες και θα καταλάΒεις η λάθος έκανες 62• Ο Δημέας παραλείπει στην περιγραφή του την πιο τρομακτική πλευρά αυτού του τρόπου ζωής, τον προστάτη ή πορνοΒοσκό, ο οποίος εμφανίζεται στην κωμωδία σαν σατανικός, πανούργος κι aρ­ πακτικός χαρακτήρας, που απειλεί πάντοτε τις γυναίκες να τις στεί­ λει σε πορνείο. Κι αν η κωμωδία υπερέΒαλε τα χειρότερα χαρακτη­ ριστικά του πορνοΒοσκού, τα παραδείγματα της αληθινής ζωής δεί­ χνουν ότι δεν ήταν ιδιαίτερα aξιαγάπητος. Για τους εραστές, ο προ­ στάτης ήταν το εμπόδιο στα ρομάντζα τους, για τους φιλοσόφους εκπροσωπούσε την αδιάντροπη φιλαργυρία, ενώ ο απλός κόσμος τον κατηγορούσε επειδή χρέωνε πάρα πολλά (σαν τους ψαράδες και τους ταΒερνιάρηδες) για πολυπόθητα αγαθά. Η σκέψη ότι η αγαπη­ μένη τους Νέαιρα μπορεί να κατέληγε στα χέρια πορνοΒοσκού ενερ­ γοποίησε τους εραστές της εταίρας που μάζεψαν ένα υ ψηλό χρημα­ τικό ποσό για να εξαγοράσουν την ελευθερία της63• Μια άλλη εξόφθαλμη παράλειψη που κάνει ο Δημέας, μιλώντας γι' αυτό τον τρόπο ζωής, είναι το σεξ. Στην πραγματικότητα, είναι πολύ δύσκολο να υ πολογίσουμε πόσο σημαντικό ρόλο έπαιζε το σεξ στις υποχρεώσεις της μισθωμένης κοπέλας. Προφανώς και οι δύο πλευρές θεωρούσαν αναμενόμενο ότι θα επακολουθούσε συνουσία. Οι πολέμαρχοι της ΘήΒας φαίνεται ότι προσδοκούσαν κάτι τέτοιο (αν και έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Ξενοφών θεωρεί τις προσ­ δοκίες τους χαρακτηριστικές ενός συγκεκριμένου τύπου άντρα, «iiσαν γαρ τοιοfιτοι») και η ΑΒρότονον, η aρπίστρια στους «Επιτρέ-

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕ Ϊ Β ΙΝΤΣ Ο Ν

ποντες » του Μενάνδρου , θεωρεί πολύ αλλόκοτο να πληρώνει ο Χα­ ρίσιος δώδεκα δραχμές για μια νύχτα στον πορνοΒοσκό της, αλλά να μη δείχνει κανένα σεςουαλικό ενδιαφέρον για εκείνη. Ο Δημέας, από την άλλη, είναι πρόθυμος να υπερΒάλει την πιο άσχημη πλευ­ ρά της ζωής μιας εταίρας μισθάρνουσας και το γεγονός ότι δεν ανα­ φέρει το σες θα πρέπει να ληφθεί υπόψη. Θα πρέπει να διακρίνου­ με σαφώς τις εταίρες που πληρώνονταν με το Βράδυ από τις πόρνες οι οποίες πληρώνονταν με την πράςη. Την κοινωνική συνεύρεση του συμποσίου , το « va πίνει με άντρες>> μια εταίρα - που ο Απολλόδω­ ρος φροντίζει να επισημάνει στο παρελθόν της Νεαίρας - δε θα πρέπει να το θεωρήσουμε ως ευφημισμό της σεςουαλικής συνομιλί­ ας ή ως ασήμαντο προοίμιο στην ουσία που ήταν το κρεΒάτι. Η έκ­ φραση «Κάνω έρωτα» είχε ένα πιο ποικίλο πλαίσιο αναφοράς από τη σκέτη σεςουαλική πράςη που υπονοεί σήμερα. Αφού, στην Αθήνα, οι ενάρετες γυναίκες έμεναν προσεκτικά απομονωμένες, εκχωρούσαν στις εταίρες έναν τεράστιο χώρο που περιλάμΒανε τη γυναικεία συ­ ντροφικότητα, τρυφερότητα και οικειότητα. Αμέσως μόλις έμπαιναν οι γυναίκες στον ανδρώνα κι έΒγαζαν τα πέπλα τους, επακολουθού­ σε μια ασυνήθιστη συνομιλία αντρών-γυναικών, όπου οι ερωτοτρο­ πίες διαρκούσαν ώρα πολλή με Βλέμματα και ματιές, αστεία και υπο­ νοούμενα, φιλιά και χάδια, πριν ανακύψει το θέμα του κρεΒατιού . Ένας ζηλιάρης υποψήφιος στην «Κωμωδία των γαϊδάρων» του Πλαύ­ του , προσπαθεί να εμποδίσει τη φιλενάδα του από κάθε ερωτοτρο­ πία κι έτσι μαθαίνουμε με λεπτομέρειες πόσες παραλλαγές του φλερτ μπορούσε να συναντήσει κανείς σ' ένα συμπόσιο : για παρά­ δειγμα, να πίνει μια γυναίκα από το ίδιο κύπελλο μ' έναν άντρα, να του περνάει τα ζάρια, να φωνάζει το όνομά του ρίχνοντας τα ζάρια, να του πατάει το πόδι, να του πιάνει το χέρι όταν σηκωνόταν από το ανάκλιντρο, να του κάνει ερωτικές προτάσεις όταν έσΒηνε το φως, να Βήχει και να δείχνει τη γλώσσα της, κ.λπ. Αυτό που προσέ­ φερε μια εταίρα - «μια συνοδός » - ήταν η συντροφιά της υπό την ευρύτερη έννοια και, παρά τις ονειροπολήσεις των υφαντριών, δού­ λευε κι εκείνη σκληρά για τα λεφτά της64• Ένα πράγμα που μας δυσκολεύει να εντοπίσουμε την πρέπουσα θέση του σες στο συμπόσιο είναι ότι οι δύο πιο λεπτομερείς περι­ γραφές που έχουμε για το θεσμό - του Πλάτωνος και του Ξενοφώ-

Α Ρ ΧΑ Ι Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

ντος - κάνουν ό,τι μπορούν για να αποφύγουν τις εξομολογήσεις περί συνουσίας . Δεν υπάρχουν εταίρες ανάμεσα στους καλεσμένους καμίας από τις δύο παρέες, ο Πλάτων μάλιστα έχει διώξει και τις αυλητρίδες, aποφορτίζοντας έτσι την ερωτική ατμόσφαιρα σε φιλο­ σοφικές συζητήσεις περί έρωτος. Η εκδοχή του Ξενοφώντος μοιά­ ζει εκ πρώτης όψεως πολύ πιο χαρακτηριστική. Γι' άλλη μια φορά, η αφορμή είναι μια από τις γιορτές που ήταν τόσο συχνές στην αρ­ χαία Ελλάδα και Βοηθούσαν έναν κόσμο χωρίς σαΒΒατοκύριακα να οργανώνει τους μήνες και τα χρόνια. Ο Καλλίας παραθέτει δείπνο για το «φίλο •• του Αυτόλυκο και τον πατέρα του , με σκοπό να γιορ­ τάσει τη νίκη του νεαρού στο παγκράτιο, κατά τα Μεγάλα Παναθή­ ναια. Μετά το δείπνο, οι υπηρέτες καθαρίζουν τα τραπέζια όταν κα­ ταφθάνει ένας άντρας. Είναι από τις Συρακούσες και κερδίζει τα προς το ζην ως • θαυματοποιός» στα συμπόσια. Ο Ξενοφών αποφεύ­ γει να μιλάει για τέτοια θέματα, αλλά είναι προφανές ότι ο άντρας είναι πορνοΒοσκός ή κάτι παρεμφερές. Έχει μαζί του μια Kaλn αuλnτρίδα και χοpεύτριαv, από τας επιτnδείας vα κά­ pvouv τεχvάσpατα, και pε ωpαιότατοv uπnpέτnv, πολύ επιτn­ δειοv κιθαpιστnv και χopεuτnv. Οι δυο τους εκτελούν μια ολόκληρη γκάμα από παράτολμα χο­ ρευτικά και σύνθετα ακροΒατικά, που aποκορυφώνονται στην ανα­ παράσταση της Ariadηe auf Naxos* (Αριάδνης εν Νάξω), με την ab­ baηdoηata (δηλαδή την εγκαταλειφθείσα) ντυμένη νύφη να περιμένει το Διόνυσο. Οι θεατές Βρίσκουν την παράσταση πολύ αληθινή. Οι χορευτές φιλιούνται και ανταλλάσσουν γλυκόλογα. Τελικά αγκαλιά­ ζονται και κατευθύνονται προς το γαμήλιο κρεΒάτι. Αυτό το θέαμα συζυγικής ευτυχίας επηρεάζει έντονα τους καλεσμένους. Οι εργένη­ δες ορκίζονται να παντρευτούν και οι σύζυγοι να τρέξουν γρήγορα στις συζύγους τους. Με λιγότερη λεπτότητα από τον Πλάτωνα, ο Ξε­ νοφών προσπαθεί να δαμάσει το άτακτο συμπόσιο, οδηγώντας το με ασφάλεια στα λιμπιντικά πλαίσια της οικογένειας65. Στη διάρκεια των συζητήσεων που προηγούνται του χορευτικού, • Αναφορά στο μελόδραμα του Ρ ίχαρντ Στράους.

1 53

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι ΝΤ Σ Ο Ν

ο Συρακούσιος αποκαλύπτει ότι ανησυχεί για τ ο όμορφο και πολυ­ τάλαντο αγόρι, το οποίο, απ' ό,τι αφήνει να διαρρεύσει, μοιράζεται και το κρεΒάτι του . Έχει υποπέσει στην αντίληψή του ότι κάποιοι άντρες συνωμοτούν για να το aποπλανήσουν και άρα να τον «κατα­ στρέψουν». Απ' όλα αυτά, φαίνεται ότι οι επαγγελματίες μουσικοί του συμποσίου ήταν εξίσου ευάλωτοι με τις γυναίκες συναδέλφους τους σε σεξουαλικές προτάσεις . Οι «κιθαρωδοί» μάλιστα ήταν ιδιαί­ τερα δημοφιλείς. Ένας από τους υποτιθέμενους πρώην εραστές του Τιμάρχου , ο Μισγόλας, φημιζόταν για το αληθινό πάθος που έτρε­ φε στους κιθαρωδούξ. Αν ένας πελάτης επιθυμούσε να περάσει πάνω από μια νύχτα με τη •φεροκαματιάρισσά>> του , μπορούσε να παζαρέψει συμΒόλαιο για μεγαλύτερη περίοδο. Εκτός κωμωδίας, οι περισσότερες πληροφορί­ ες που έχουμε γι' αυτά τα συμΒόλαια αφορούν άντρες και ξανά Βα­ σική πηγή μας είναι ο Αισχίνης . ΠροΒλέπει ότι ο Δημοσθένης, υπε­ ρασπιζόμενος τον τίμαρχο, θα αντικρούσει τις φήμες και τα υπονο­ ούμενα ζnτώντας στοιχεία και αποδείξεις, με τον ισχυρισμό ότι Δεν nμπορεί να θεωρnθεί ένοχος εταιρfισεως παρά εκείνος που με συμΒόλαιον ενοικίασε τον εαυτό του. Ο Αισχίνης προκαταλαμΒάνει την επίθεση, aποκαλύπτοντας ότι τέτοια συμΒόλαια μεταξύ αντρών ήταν στην πράξη μάλλον ανεφάρ­ μοστα. Είναι σε θέση να παραθέσει μόνο ένα τέτοιο παράδειγμα εγ­ γράφου και δεν κατονομάζει κανέναν από τους συμμετέχοντες. Ακό­ μα και αυτή η ασαφής νύξη μοιάζει περισσότερο με υ πονοούμενο, σαν μια ακόμη ευκαιρία για να διαΒάλει τον τίμαρχο και τους φί­ λους του , παρά με πραγματική κατηγορία67• Στην πραγματικότητα, το μοναδικό υπαρκτό συμΒόλαιο που γνωρίζουμε είναι ένα που υποτί­ θεται ότι υπογράφτηκε ανάμεσα σε κάποιο Σίμωνα και στο Θεόδοτο εκ Πλαταιών, πρόσφυγα όπως ο Φαίδων από λεηλατημένη πόλη αν και δεν είναι αναγκαίο να είχε γίνει δούλος κι αυτός όπως ο Φαί­ δων. Ο Σίμων ισχυριζόταν ότι είχε πληρώσει το ποσό των τριακοσί­ ων δραχμών στο αγόρι, για ποιο λόγο όμως ή για πόσο χρόνο δε γνωρίζουμε. Το συμΒόλαιο δε φαίνεται να είχε παρουσιαστεί στο δι­ καστήριο. Ίσως ο Σίμων έλεγε ψέματα ή ίσως ο Αισχίνης είχε δίκιο

1 54

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘΗΝΑΙ Ο Ι

ότι ο ι όροι τέτοιων συμφωνιών μεταξύ αντρών ήταν τόσο αδιάντρο­ ποι ώστε ήταν ανεφάρμοστοι. Εν πάση περιπτώσει, ο Σίμων προτί­ μησε να πάει στο δικαστήριο τον πλούσιο καινούριο φίλο του αγο­ ριού για άδικο επίθεση, αντί να μηνύσει το αγόρι για ρήξη συμΒο­ λαίου68. Αναφορές συμΒολαίων με γυναίκες συναντάμε · σε αρκετές περι­ στάσεις στις ρωμαϊκές κωμωδίες, οι οποίες ήταν μεταφράσεις ή δια­ σκευές κάποιων ελληνικών πρωτοτύπων. Μερικά συμΒόλαια Βρί­ σκουμε στα έργα του Πλαύτου, ένα μάλιστα πολύ εκτεταμένο αποδί­ δεται αυτολεξεί (στο έργο, το συμΒόλαιο αναφέρεται ως σύγypαφος, από το ελληνικό του όνομα). Αφορά διάφορες συμφωνίες ανάμεσα στο ΔιάΒολο και την Κλεαρέτη για τις υπηρεσίες της κόρης της Φι­ λαινίου . Υπάρχουν μερικοί Βασικοί όροι - ότι η Φιλαίνιον θα πρέ­ πει να περνάει όλες τις μέρες και τις νύχτες της μαζί με το ΔιάΒο­ λο για ένα χρόνο, με αντάλλαγμα είκοσι μνες (2 .000 δραχμές) - οι οποίοι πιάνουν τέσσερις aράδες του κειμένου . Ακολουθούν άλλες σαράντα έξι γραμμές με παρανοϊκούς συμπληρωματικούς όρους. Έχουμε αναφέρει ήδη αυτούς που έχουν σκοπό να εμποδίσουν την κοπέλα να φλερτάρει με άλλους άντρες στο συμπόσιο, αλλά υπάρ­ χουν κι άλλοι: δεν πρέπει να αφήσει κανέναν απολύτως να περάσει την πόρτα της, ούτε να κοιτάξει καν άλλον άντρα· δεν πρέπει να έχει πινακίδια για γράψιμο· πρέπει να ορκίζεται μόνο σε θηλυκές θεότη­ τες και να μη χρησιμοποιεί λέξεις με διπλό νόημα· πρέπει τέλος να μιλάει μόνο στην αττική διάλεκτο69. Απ' ό,τι φαίνεται, πρόκειται για σάτιρα της παρανοϊκής ζήλειας που πιάνει τους άντρες όταν ερωτεύ­ ονται εταίρες, αλλά το συμΒόλαιο περιέχει αρκετούς από τους στε­ ρεότυπους όρους που Βρίσκουμε στα συμΒόλαια και άλλων κωμω­ διών, τα οποία υπόσχονταν την αποκλειστική χρήση της κοπέλας. Σπ ίτ ι

Εντούτοις, αν η γυναίκα που αγαπούσες ήταν σκλάΒα, υπήρχε ένας πολύ καλύτερος τρόπος από τη σύναψη συμΒολαίων για να αποκτήσεις δικαιώματα πάνω της. Μπορούσες να την αγοράσεις. Αυ­ τό συνέΒη στη Νέαιρα, όταν μεγάλωσε η φήμη της, μετά από αρκετά χρόνια που πέρασε στην Κόρινθο εργαζόμενη ως «μισθωμένη κοπέ1 55

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

λα». Δύο από τους εραστές της , ο Ευκράτης ο Λευκάδιος και ο Τι­ μανορίδας ο Κορίνθιος ανακάλυψαν ότι πλήρωναν πάρα πολλά στη Νικαρέτη κι ότι θα τους ερχόταν φτηνότερα να αγοράσουν τη Νέαι­ ρα. Συνεταιρίστηκαν λοιπόν και πλήρωσαν 3 . 000 δραχμές, « για να τnν έχουν και να τn χρnσψοποιούν, όσο διάστnμα τους αρέσει•/0• Οι δούλες-παλλακίδες είναι συγκριτικά σπάνιες στις πηγές μας, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι ήταν σπάνιες και στην πραγματικότητα, αφού η ύπαρξή τους πιστοποιείται σε όλες τις περιόδους της αθηναϊκής ιστορίας . Προφανώς υπήρχαν ήδη από τον Ίο αιώνα, την εποχή της νομοθεσίας του Δράκοντας , ο οποίος κρίνει ότι δεν πρέπει να τιμω­ ρηθεί ο άντρας που σκοτώνει άλλον άντρα, τον οποίο συλλαμΒάνει με ψια παλλακίδα, που συντnρεί για τn δnμιουργία ελεύθερων παι­ διών» . Απ' όπου συμπεραίνουμε την ύπαρξη παλλακίδων που τις συ­ ντηρούσαν για τη γέννηση παιδιών τα οποία δε θα ήταν ελεύθερα. Ο Φιλόνεως, καθώς είδαμε, δηλητηριάστηκε από τη δούλη ερωμένη του τον So αιώνα και εκατό χρόνια αργότερα ο «Μισούμενος» του Μενάνδρου άνοιγε με το στρατιώτη του τίτλου αναστατωμένο, επει­ δή η ερωμένη του η Κράτεια, μια αιχμάλωτη πολέμου , δεν του aντα­ ποδίδει την αγάπη του . Υπό φυσιολογικές συνθήκες, στα έργα του Μενάνδρου , οι σχέσεις που υπάρχουν ήδη από την αρχή του έργου , ήταν με ελεύθερες ή aπελεύθερες, παρ' όλο που τα μπερδέματα των γιων - οι οποίοι προσπαθούσαν να μαζέψουν χρήματα για να αγο­ ράσουν τη φιλενάδα τους από τους πορνοΒοσκούς, χωρίς να το μά­ θει ο πατέρας τους - τροφοδοτούν την πλοκή πολλών ρωμαϊκών κωμωδιών. Δεν είναι περίεργο που δε μαθαίvουμε για δούλες-ερω­ μένες στη ρητορική. Οι σχέσεις ενός αφέντη με τη δούλη του , η οποία δεν είχε σχεδόν κανένα δικαίωμα, δεν έφταναν συχνά στο δι­ καστήριο. Κανένας δεν ένδιαφέρθηκε για την παλλακίδα που δολο­ φόνησε το Φιλόνεω . Αν γνωρίζουμε την ύπαρξή της , είναι εξαιτίας των μεταγενέστερων κατηγοριών που ασκήθηκαν εναντίον της ελεύ­ θερης συζύγου του φίλου . Φυσικά, κάθε δούλη του σπιτιού ήταν σεξουαλικά ευάλωτη στις σεξουαλικές προτάσεις του αφέντη της. Ο Αριστοφάνης παρουσιά­ ζει ως ρουτίνα της φυσιολογικής ειρηνικής ζωής « όταν n γυναίκα μου είναι μέσα στο λουτρό, τn Θpακιώτισσα τn δούλα να φιλώ», ενώ στο «Πλόκιον» (δηλαδή περιδέραιο) του Μενάνδρου , η άσχημη κλπ-

Α Ρ ΧΑ Ι Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

ρονόμος αναγκάςει τον άντρα της να ξεφορτωθεί μια δούλη που δουλεύει καλά, αλλά είναι πολύ όμορφη για να την έχει σπίτι της χωρίς πρόΒλημα. Μιί:ι σκηνή από το λόγο του Λυσία «Υπέρ του Ερατοσθένους φό­ νου απολογία» παρουσιάςει με μεγαλύτερη αληθοφάνεια αυτές .τις οικιακές εντάσεις. Ο Ευφίλητος γυρίςει στο σπίτι νωρίς μια μέρα και κάθεται με τη γυναίκα του να φάνε μαςί το Βραδινό τους. Τότε το μωρό Βάςει τα κλάματα. Ο Ευφίλητος της λέει να πάει να το κοι­ τάξει κι αυτή προσποιείται ότι διστάςει. ΦοΒάται ότι θέλει να την ξεφορτωθεί. Για να πας να ριχτείς στnν υπnρέτρια· και δε θα είναι n πρώτn φορά που pεθάς και τnν αναγκάζεις να σε υποστεί. Εκείνη φεύγει από το δωμάτιο με Βαρύ Βήμα δήθεν και κλειδώνει την πόρτα πίσω της . Αυτός γελάει και το ρίχνει στον ύπνο για να χωνέψει, αγνοώντας το γεγονός ότι η γυναίκα του πηγαίνει να συ­ ναντήσει τον εραστή της Ερατοσθένη, που την περιμένει, και πως όλη η σκηνή ήταν προσεκτικά σκηνοθετημένη71 . Δεν πρέπει εντού­ τοις να θεωρούμε τις υπηρέτριες της συςύγου ως χαρέμι του συςύ­ γου . Οι σχέσεις της κουςίνας , κάτι πολύ συνηθισμένο στα μυθιστο­ ρήματα του 1 8ου αιώνα, είναι σπάνιες στην ελληνική γραμματεία και φαίνεται ότι οι ερωμένες διακρίνονταν ξεκάθαρα από τις υπηρέ­ τριες . Θεωρείτο ντροπή μάλιστα να έχεις την ερωμένη σου στο ίδιο σπίτι με τη σύςυγό σου ή με άλλες γυναίκες συγγενείς . Ο λογογράφος Λυσίας ήξερε πώς να φερθεί· όταν έφερε τη Με­ τάνειρα, μια από τις «αδελφές » της Νεαίρας , να μείνει μαςί του στην Αθήνα, την εγκατέστησε στο σπίτι ενός ανύπαντρου φίλου του . Ο ΑλκιΒιάδης δεν ήταν τόσο διακριτικός η σύςυγός του δοκίμασε να τον χωρίσει, επειδή έφερνε στο σπίτι του εταίρες, ελεύθερες και δούλεξ. Μόλις μάςευε τα χρήματα, ο εραστής είχε δύο επιλογές : να εξα­ γοράσει την ελευθερία της δούλης ή να αγοράσει την ίδια τη δούλη. Η πρώτη εναλλακτική λύση ενείχε προφανείς κινδύνους για τους άστατους εραστές, επειδή σήμαινε ότι θα έχαναν την ευκαιρία να τη μεταπωλήσουν, όταν θα τη Βαριόντουσαν. Σ' ένα λόγο του Υπερεί1 57

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪΒΙΝΤΣΟΝ

δου , υπάρχει μια περίπτωση που φωτίζει αυτό τ ο παράξενο και ρο­ μαντικό δίλημμα που είχε πέσει σε αχρησία. Ο Επικράτης έχει ερω­ τευθεί ένα αγόρι που εργάζεται σε aρωματοπωλείο και προσφέρεται να αγοράσει την ελευθερία του από τον ιδιοκτήτη του , έναν Αιγύ­ πτιο ονόματι Αθηνογένη. Το αγόρι πείθει τον Επικράτη να περιλά­ Βει στη συμφωνία και τον πατέρα και τον αδελφό του . Όταν όμως πάνε να υπογράψουν, ο Αθηνογένης τους κάνει μια απροσδόκητη προσφορά· αντί να τους ελευθερώσει, γιατί να μην τους αγοράσει από αυτόν ο Επικράτης : Θα σ' τους πουλrίσω κανονικά, έτσι ώστε κανένας να μnν μπορεί να ενοχλrίσει το αγόρι ri να το διαφθείρει και το αγό­ ρι και οι συγγενείς του δε θα τολμούν από φό/3ο να δnμιουρ­ γrίσουν προ/3λrίματα. Και το καλύτερο απ' όλα: ενώ τώρα ίσως φανεί ότι εγώ είμα ι υπεύθυνος για τnν απελευθέρωσrί τους, αν τους αγοράσεις κανονικά, τότε θα μπορείς να τους ελευθερώ­ σεις εσύ αργότερα, όποτε σου αρέσει, κι εκείνοι θα σου είναι διπλά ευγνώμονες. Ο Επικράτης πείθεται και επικυρώνει το συμΒόλαιο. Αργότερα όμως αποκαλύπτεται ότι ο Αθηνογένης έχει περιλάΒει στη συμφω­ νία τα τεράστια χρέη που είχαν προκαλέσει οι δούλοι στην αρωμα­ τοποιία, για τα οποία τώρα είναι υπεύθυνος ο νέος ιδιοκτήτης τους. Στις κωμωδίες, « η απελευθέρωση μιας μικρής πόρνης » είναι συνηθι­ σμένο εύρημα που δείχνει την απερισκεψία και την υπερΒολή που χαρακτηρίζει τους νεαρούς ερωτευμένους. Στους «Σφήκες" του Αρι­ στοφάνους, ο Φιλοκλέων, ο λαϊκός ηλικιωμένος δικαστής, ξεστομί­ ζει διάφορες τετριμμένες υποσχέσεις στην aυλητρίδα που έχει κλέ­ ψει από το συμπόσιο , aντιστρέφοντας κωμικά τους ρόλους πατέρα και γιου : Είδες με πόσn σ' έκλεψα ξυπνάδα τnν ώρα που έτοψn rίσουν να χαρίσεις τn λεσ/3ιακrί nδovri στους χαροκόπους γι' αυτό λοιπόν κι εσύ ευχαρίστnσέ το. Αλλά δεν θα το κάμεις, /3έ/3α ιος είμα ι, θα με γελάσεις, θα με κοροϊδέψεις σαν πόσους θα κορόιδεψες ως τώρα ! Μα αν δείξεις καλοσύvn, θα πλnρώ­ σω λύτρα για σε και, ελεύθερn, χρυσό μου, θα σ' έχω φιλενά-

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘ ΗΝΑΙ Ο Ι

δα, σαν πεθάνει ο γιος μου. Τώρα ακόμα δεν ορίςω το /3ιός μου· ναι είμα ι νέος κα ι με φυλάνε· ο γιος μου δε μ' αφύνει από κοντά του· κι είνα ι σπαγκοραμμένος και γρινιάρnς. Φο­ /3άται κιόλας μnν παραστρατίσω· μονάκρι/3ο πατέρα μ' έχει, /3λέπεις73• Όπως επισημαίνει ο Αθηνογένης στον καημένο τον Επικράτη, υπήρχε μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην εξαγορά της ελευθερίας μιας δούλης από έναν πορνοΒοσκό και στην απελευθέρωσή της από τον ίδιο τον αγοραστή της, διότι οι aπελεύθεροι διατηρούσαν πολύ στε­ νές σχέσεις με τους πρώην aφέντες τους, σχέσεις τις οποίες ενί­ σχυαν κάποιες ασαφείς αλλά νομικά δεσμευτικές υποχρεώσεις . Η ιστορία της Νεαίρας είναι άλλο ένα καλό παράδειγμα. Αφού τη συν­ τηρούν για κάποιο διάστημα ως δούλη κι ερωμένη τους, ο Τιμανο­ ρίδας και ο Ευκράτης αποφασίζουν να Βρουν κανονικές συζύγους και να νοικοκυρευτούν. Καθώς όμως δε θέλουν να τη δουν στα χέ­ ρια ενός πορνοΒοσκού , της κάνουν έκπτωση το ένα τρίτο της τιμής της ελευθερίας της, αρκεί να καταφέρει να Βρει εκείνη τα υπόλοιπα χρήματα. Η Νέαιρα συγκεντρώνει ένα σημαντικό ποσό από τις οικο­ νομίες της , μαζί με τις προσφορές κάποιων παλιών εραστών της . Στη συνέχεια δίνει τα χρήματα σ' έναν Αθηναίο ονόματι Φρυνίωνα, ο οποίος Βάζει τα υπόλοιπα κι έτσι αγοράζει την ελευθερία της . Η ελευθερία της όμως κινδυνεύει τρομερά. Οι παλιοί aφέντες της εί­ ναι σε θέση να αξιώσουν να μη θίξει την ευπρέπειά τους, αρχίζοντας πάλι να εργάζεται στην Κόρινθο. Αλλά και ο Φρυνίων έχει εξουσία πάνω της . Τnν έπαιρνε παντού μαςί του, σε δεiπνα, σε οινοποσίες, σε εξόδους παραλυσίας. Απολάμ/3ανε τn συνουσία μαςί τnς ανοι. χτά και παντού, όποτε το επιθυμούσε, επιδεικνύοντας το δι­ καίωμά του σε πάντα ενδιαφερόμενο. Ένας από τους πολλούς οικοδεσπότες του θορυ/3ώδους ςευγαριού ύταν ο Χα/3ρίας ο Αιξωνεύς, ο οποίος έκανε μια γιορτύ στnν Κωλ ιάδα, για να γιορτάσουν τn νίκn του στις aρματοδρομίες των Δελφών. [ . . . ] Και εκεί, ενώ ο Φρυνίων κοιμόταν κα ι n Νέαιρα ύταν ξαπλω­ μένn, σκνίπα στο μεθύσι, τnν επισκέφθnκε μια ολόκλnρn 1 59

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ ΟΝ

στρατιά αντρών, συμπεριλαμ/3ανομένων των υπnρετών που εί­ χαν σερ/3ίρει το γεύμα. Ο Απολλόδωρος επικαλείται τις δηλώσεις κάποιων άλλων καλε­ σμένων, που έτυχε να είναι παρόντες και που « παρατrΊρnσαν κά­ ποιους να σnκώνοvται τn νύχτα και να πn yαίνουν στn Νέα φα, και ειδικότερα μερικούς υπnρέτες, δούλους του Χα/3ρίου» . ΠροσΒλημέ­ νη από μια τέτοια εςωφρενική μεταχείριση, η Νέαιρα μαζεύει τα ρού­ χα και τα κοσμήματά της και φεύγει για τα κοντινά Μέγαρα . Δυσκο­ λεύεται όμως να κερδίσει τα προς το ζην, διότι οι Μεγαρίτες φημί­ ζονται για την τσιγγουνιά τους, και όταν ένας άλλος Αθηναίος, κά­ ποιος Στέφανος, της ζητάει να επιστρέψει μαζί του , εκείνη αρπάζει την ευκαιρία. Πριν προλάΒει όμως να φτάσει καλά καλά στην Αθή­ να, τη Βρίσκει ο Φρυνίων και διεκδικεί τα δικαιώματά του πάνω της . Η διαμάχη τελικά καταλήγει σε διαιτησία· η ανεςαρτησία της Νεαί­ ρας επιΒεΒαιώνεται, αλλά υποχρεώνεται να μοιράζει το χρόνο της εςίσου ανάμεσα στο Στέφανο και το Φρυνίωνα, τον τωρινό και τον προηγούμενο εραστή της . Για μια aπελεύθερη, η ελευθερία ήταν ένα αγαθό σχετικό κι όχι απόλυτο, αμφίΒολο και αΒέΒαιο74• Κάποιες φορές ακούμε το επιχείρημα ότι μια γυναίκα σε μόνιμη σχέση έχει πάψει να είναι εταίρα και απολαμΒάνει πλέον τη θέση της παλλακής. Δεν έχει πάντως νόημα να ακολουθήσουμε τον Απολλό­ δωρο στην προσπάθειά του να διακρίνει τις δύο κατηγορίες75• Εν πά­ ση περιπτώσει, συχνά πληροφορούμαστε για άντρες Αθηναίους που έχουν μόνιμη σχέση με « εταίρες >> (και ενίοτε, και με αρσενικές εταί­ ρες) κι έχουν δημιουργήσει ένα εναλλακτικό σπιτικό μαζί τους. Ο Τρυγαίος, αφού τα καταφέρνει με επιτυχία να αποσπάσει την προ­ σοχή του σκαθαριού του από τις μυρωδιές του Πειραιά, φτάνει τε­ λικά ως τον Όλυμπο · εκεί, αρχίζει να ονειρεύεται έναν κόσμο χωρίς Πόλεμο, με τη θεά Ειρήνη να έχει επιστρέψει στη Γη, και μιλάει για τη ζωή που θα ζήσει με μια εταίρα - όχι με μια σύζυγο - δίπλα στο τζάκι. Όταν, μετά την ήττα της Αθήνας στη Χαιρώνεια, ο Λεωκράτης παίρνει την εταίρα του μαζί του στη Ρόδο, οι Αθηναίοι Βλέπουν αυ­ τό το « επαγγελματικό ταςίδι, του ως κανονική μετακόμιση του σπι­ τικού του , μια πράςη προδοσίας προς την πόλη που έχει γονατίσει. Βλέπουμε επίσης ότι οι μόνιμες εταίρες συνδέονται στενά με τους ι 6ο

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘΗΝΑΙ Ο Ι

εραστές τους και ότι προσδιορίςονται αναφορικά προς αυτούς: η «εταίρα του Ολυμπιοδώρου ••, η « εταίρα του Αθηνογένους " , κ.λπ.76• Για τους περισσότερους άντρες, οι τέτοιου είδους σχέσεις προ­ ηγούνταν ή έπονταν του γάμου . Ο Τρυγαίος μοιάςει να είναι χήρος και ο Στέφανος θα αποκριθεί στον Απολλόδωρο ότι τα παιδιά που χάρισε στο άστυ δεν τα γέννησε η αλλοδαπή μήτρα της Νεαίρας, αλ­ λά είναι προϊόν του γάμου του με μια πολίτιδα προγενέστερή της. Κατά τον Πλούταρχο, και ο Περικλής έςησε με την Ασπασία μόνο μετά τη λήξη του πρώτου του γάμου77• Ο Τιμανορίδας και ο Ευκρά­ της , από την άλλη, χρησιμοποίησαν τη Νέαιρα για να τους ςεσταίνει το εργένικο κρεΒάτι, πριν νοικοκυρευτούν. Άλλοι κατάφερναν να έχουν και την πίτα ολάκερη και το σκύλο χορτάτο, και να είναι πα­ ντρεμένοι και να έχουν ερωμένη. Ο Ισαίος, δάσκαλος του Δημοσθέ­ νους, αναφέρει σ' ένα λόγο του πως ο Ευκτήμων, ένας πολύ εύπο­ ρος ηλικιωμένος άντρας , είχε στενές σχέσεις με μια δούλη του , πρώ­ ην πόρνη, η οποία φρόντιςε κάποια σπίτια του. Οι σύντομες επισκέ­ ψεις του για την είσπραξη των ενοικίων κρατούσαν περισσότερο και ο Ευκτήμων άρχισε να μένει για το δείπνο, μέχρι που εγκατέλειψε τη σύςυγο και την οικογένειά του και άρχισε να ςει μαςί της μόνι­ μα, αναγνωρίςοντας μάλιστα και τα παιδιά της ως δικά του (δήθεν). Ούτε ο Απολλόδωρος ήταν υπεράνω τέτοιων παράνομων σχέσεων, παρά τις επιθέσεις που εξαπολύει κατά του σπιτικού του Στεφάνου και της Νεαίρας . Τον κατηγόρησαν ότι απελευθέρωσε μια εταίρα και χάρισε μιαν άλλη, παρ' όλο που ήταν παντρεμένος. Ο Ευκτήμων και ο Απολλόδωρος ήταν πάμπλουτοι και το να . συντηρούν πάνω από μία γυναίκα θεωρείτο σημάδι ευμάρειας ή υ περΒολής78. Ο ρήτορας Υπερείδης έΒγαλε τόσα πολλά χρήματα από την πολιτική και το γράψιμο λόγων για άλλους, όπως ο Επικράτης , ώστε μπορούσε να συντηρεί τρεις ερωμένες σε διαφορετικά σπίτια στην Αττική. Εγκα­ τέστησε τη Μυρρίνη στο οικογενειακό του σπίτι στην Αθήνα, πετώ­ ντας έξω τον ίδιο του το γιο (αφού δεν αναφέρεται πουθενά να προσΒλήθηκε η σύςυγός του , θα είχε πεθάνει ενδεχομένως), την Αρι­ σταγόρα στον Πειραιά και τη Φίλα στην Ελευσίνα. Την τελευταία την είχε αγοράσει για ένα πολύ μεγάλο ποσό και τη συντηρούσε ως απε­ λεuθερη, ενώ αργότερα την εγκατέστησε ως ερωμένη στο σπιτικό του , στο ρόλο της οικοuρού δηλαδή της οικοδέσποινας79• -

161

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪ Β Ι ΝΤΣ ΟΝ

Περιστασιακά ακούμε για άντρες που συγκατοικούσαν μ ε εταίρες όχι μόνο ως συμπλήρωμα του γάμου αλλά εμφανώς ως υποκατάστα­ το του γάμου . Ο Πύρρος αγνόησε όλους όσοι είχαν αποφασίσει ότι θα πέθαινε άκληρος και κουΒάλησε μια εταίρα πολίτιδα στο σπίτι του . Μετά το θάνατό του , η περιουσία του πέρασε, όπως ήταν ανα­ μενόμενο , στον υιοθετημένο γιο του και τα παραστρατήματα του Πύρρου θα πρέπει να φάνηκαν σε όλους σαν άκακη ψυχαγωγία χω­ ρίς συνέπειες . Είκοσι χρόνια αργότερα, εντούτοις , εμφανίστηκε μια γυναίκα η οποία ισχυρίστηκε ότι η εταίρα ήταν σύζυγός του , ότι η ίδια ήταν η νόμιμη κόρη της και ότι η τεράστια περιουσία του Πύρ­ ρου τής ανήκε δικαιωματικά. Άλλοι εργένηδες εκ πεποιθήσεως εί­ χαν την αναίδεια να σπιτώσουν αλλοδαπές, ακόμα και δούλες, απο­ ποιούμενοι έτσι των ευθυνών τους να διατηρήσουν τον αυτόχθονα πληθυσμό των Αθηναίων (οι οποίοι καμάρωναν ότι δεν ήταν μέτοι­ κοι, αλλά γέννημα θρέμμα της αττικής γης , εκεί όπου η Αθηνά πέ­ ταξε το μάλλινο πανί, με το οποίο είχε σκουπίσει το σπέρμα του υπερΒολικά ερεθισμένου Ηφαίστου*). Μια τέτοια ύΒρις στις οικογε­ νειακές αξίες δεν πέρασε aσχολίαστη: Τούτος εδώ ο άντρας, · αυτός ο Ολυμπιόδωρος, δεν πα­ ντρεύτηκε ποτέ μια πολ ίτιδα σύμφωνα με τους νόμους μας, ούτε έχει πα ιδιά, ούτε είχε ποτέ. Έχει όμως μια εταίρα. Αγό­ ρασε τnν ελευθερία τnς και τnν έχει στο σπίτι του. Κι εκείvn μας οδrίγnσε στnν καταστροφrί όλους εμάς, εξωθώντας τον σε πράξεις παράνοιας. [ ] Δεν εμπλέκομαι σ' αυτό τον αγώνα μό­ νο για το δικό μου συμφέρον, αλλά για το συμφέρον τnς αδελ­ φrίς του, που είναι από τον ίδιο πατέρα και τnν ίδια μnτέρα μ' εκείνον, κα ι είναι νόμψn σύζυγός μου, και τnς ανεψιάς του, τnς κόρnς μου. Διότι κι αυτές έχουν αδικnθεί, περισσότερο ακόμα κι από μένα. Ποιος θα το αρνnθεί; Ποιος θα αρνnθεί ότι υποφέρουν φριχτά, κάθε φορά που /3λέπουν τnν εταίρα αυτού του άντρα στις εξόδους τnς να επιδεικνύει τα 13αριά κο. . .

• Η Αθηνά ζήτησε από τον Ήφαιστο να της φτιάξει μια πανοπλία , εκείνος όμως , ερε­ θισμένος από την ομορφιά της , προσπάθησε να τη Βιάσει. Η θεά σκούπισε μ' ένα κομμάτι πανί το σπέρμα του Ηφαίστου από την αριστερή της γάμπα και μετά το πέταξε χάμω αηδιασμένη. Έτσι γεννήθηκε ο Εριχθόνιος , Βασιλιάς της Αττικής.

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘ ΗΝΑΙ Ο Ι

σpiιpατά τnς και τα φίνα ρούχα τnς, ξεπερνώντας κάθε όριο καλού γούστου, κομπάζοντας εις Βάρος pας, ενώ αυτές είναι πολύ φτωχές για να χαρούν παρόpο ια στολίδια/0 Και στην κωμωδία Βρίσκουμε αρκετούς άντρες που ζούσαν με γυ­ ναίκες χωρίς να είναι παντρεμένοι μαζί τους, παρ' όλο που οι σχέ­ σεις τους ήταν προφανώς μόνιμες και μονογαμικές. Ο Δημέας, στη «Σαμία, του Μενάνδρου , ήταν ένας ηλικιωμένος εργένης. Αργά στη ζωή του ερωτεύεται μια γυναίκα εκ Σάμου και ο υιοθετημένος γιος του τον πείθει να την πάρει στο σπίτι του , προφυλάσσοντάς την έτσι από τα χέρια νεότερων μνηστήρων. Οι χάρες μιας τέτοιας συντρό­ φου ήταν προφανείς . Οι εταίρες είχαν σπουδάσει καλά την τέχνη πώς να κάνουν τους άντρες να νιώθουν όμορφα. Ήξεραν να δει­ πνούν μαζί τους, και να πίνουν μαζί τους, και να φλερτάρουν μαζί τους, και να τους κολακεύουν. Νιώθοντας ευάλωτες , ήταν άκρως υποχρεωτικές , όπως γνωρίζει πολύ καλά ένας κωμικός ήρωας : Εκτός αυτού είνα ι ευκολότερο να τα πας καλά pε pια «Πα­ vτρεpέvn" εταίρα παρά pε pια παντρεpέvn σύζυγο, έτσι δεν εί­ ναι; Φυσικά και είνα ι έτσι. Η σύζυγος pένει pέσα στο σπίτι και σου φέρεται αφ' υψnλού pε τnν άδεια του νόpου, ενώ n εταί­ ρα από τnν άλλn ξέρει ότι, αν θέλει να κρατiισει τον άντρα τnς, θα πρέπει να τον ανταpεiΒει pε καλiι συμπεριφορά iι να πάει να Βρει άλλον. Σε μερικά άλλα θεατρικά του Μενάνδρου , την «Περικεφομένη", τον «Σικυώνιο ", τον «Μισούμενο ", οι άντρες που έχουν εμπλακεί σε τέτοιες σχέσεις εκτός γάμου είναι όλοι επαγγελματίες στρατιωτικοί, σύμφωνα με το παμπάλαιο στερεότυπο για το σπιτικό των μισθοφό­ ρων, το οποίο προσυπογράφει και ο Πλάτων. Μπορεί να υπήρχε κά­ ποια αλήθεια σ' αυτό. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, εταίρες συνό­ δευαν το μισθοφορικό στρατό των Μυρίων, στη μεγάλη εκστρατεία τους στην καρδιά της Περσικής Αυτοκρατορίαξ. Μια τελευταία ομάδα γυναικών που πρέπει να μας απασχολήσει είναι α ι pεγαλόpισθοι εταiραι (δηλαδή οι εταίρες με τις «μεγάλες αμοιΒές ,), οι οποίες μπορούσαν να συντηρούν ανεξάρτητο σπιτικό,

ΤΖΕΪΜΣ

Ν ΤΕ Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

όπου καλούσαν όποιον εραστή τύχαινε να Βλέπουν εκείνη την επο­ χή. Μερικά απ' αυτά τα σπιτικά ήταν αρκετά πολυτελή, ειδικά κατά την ελληνιστική περίοδο. Ο ιστορικός ΠολύΒιος, κατά την επίσκε­ ψή του στην Αλεξάνδρεια, ανακάλυψε με αηδία ότι τα ωραιότερα σπίτια της όμορφης πόλης ήταν « Τ ο σπίτι της Μνησίδος , και « ΤΟ σπίτι της Ποθεινής ,,, « εντούτοις n Μνnσίς rίταν αυλnτρίδα, το ίδιο και n Ποθεινrί". Ο Μάχων αναφέρει ένα συμπόσιο στο σπίτι της Μα­ νίας και μια επίσκεψη στο σπίτι της Γνάθαινας , όπου ο κωμικός ποι­ ητής Δίφιλος κάνει ένα αισχρό αστείο · το αστείο, ξεπερασμένο ακό­ μα και για μας, αναφέρεται στην ψυχρότητα του «αγγείου " της (κι εκείνη του aνταποδίδει ότι το κρατάει κρύο για να διατηρεί τα άνο­ στα δραματικά έργα του). Η ίδια γυναίκα μας άφησε μια πιο πλήρη περιγραφή του σπιτικού της , προσθέτοντας ταυτόχρονα και μια μι­ κρή υποσημείωση στο μικροσκοπικό κεφάλαιο της κλασικής γραμ­ ματείας που περιέχει έργα γραμμένα από γυναίκες. Η Γνάθαινα, στο έργο της υπό τον τίτλο « Νόμος συσσιτικός " (δηλαδή κανόνες του σπιτιού), σε τριακόσιες είκοσι τρεις γραμμές , απευθυνόταν στους καλεσμένους της και τους καθοδηγούσε για το πώς πρέπει να συ­ μπεριφέρονται στις επισκέψεις τους σ' εκείνη και την κόρη της ήταν μια παρωδία ανάλογων νόμων που έγραφαν οι φιλόσ9φοι, όπως οι «Χρείαι, του Μάχωνος ήταν παρωδία των σοφών ρητών τους. Οι κανόνες της Γνάθαινας Βρέθηκαν στη μεγάλη ΒιΒλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και αναφέρονταν στον κατάλογο που συνέταξε ο ΒιΒλιοθηκάριος-ποιητής Καλλίμαχος, ο οποίος κατέγραψε για τους μεταγενέστερους την κοροϊδευτική πρώτη αράδα τους: Ο κανόνας που έχει γραφτεί εδώ είναι ίσος και δίκαιος για όλους . . . Αναφορές σε σπίτια εταιρών Βρίσκουμε πολύ νωρίτερα από την ελληνιστική περίοδο. Ο Αριστοφάνης αναφέρει ως χαρακτηριστικό πάρεργο της παρακμιακής νεολαίας του τέλους του Sου αιώνα το « να ορpάς pες στο σπίτι χορεύτpας" και ο Άμφις περιγράφει το θεό Πλούτο « παραλυμένο στο σπίτι, pε τn συντροφιά τnς Σινώπnς, τnς Αύκας, τnς Ναvvίου, κα ι pε άλλες γυναίκες που παγιδεύουν τn ξω­ τικότnτα, και να pn Βγαίνει ποτέ έξω". Η Νέαιρα είχε σπίτι στα Μέ-

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘΗΝΑΙ Ο Ι

γαρα, όπου έμενε ο Στέφανος και έκανε σεξ μαζί της, αλλά, μόλις επέστρεψε πάλι στην Αθήνα, έστησε την επιχείρησή της στο σπίτι του , κατά τον Απολλόδωρο, και άρχισε να αποσπά χρήματα από αλ­ λοδαπούς για να τα Βγάλει πέρα με τα τεράστια έξοδα διαΒίωσής της, αφού ήταν συνηθισμένη σ' έναν τρόπο ζωής κάθε άλλο παρά τα­ πεινό. Ο Απολλόδωρος θα πρέπει να ήξερε τι έλεγε, αφού είχε ελευ­ θερώσει μια εταίρα ο ίδιος και « είχε παντρέψει pιαν άλλη ". Στα «Απομνημονεύματα•• , ο Ξενοφών μας προσφέρει μια σεμνή αλλά απε­ ρίφραστη περιγραφή μιας από αυτές τις ανεξάρτητες γυναίκες, στην άνεση του σπιτικού της. Αφηγείται την επίσκεψη του Σωκράτους και μερικών φίλων του στο σπίτι της Θεοδότης, μ ιας « εν Αθrίνα ις ωραί­ ας τινός yυvrίς". Ο φιλόσοφος εντυπωσιάζεται από τη λαμπρότητα του σπιτιού της, Βλέπων και αυτrίν πολυτελώς κεκοσpηpένην και την pητέ­ ρα ισταpένην πλησίον της pε ενδυpασίαν και περιποίησιν ου την τυχούσαν και pε υπηρετρίας παλλάς και ωραίας και κα­ λώς και αυτάς ενδεδυpένας και ως προς τα άλλα πλουσίως εφωδιασpέvην την οικίαν αυτrίς. Αναρωτιέται αν η Θεοδότη είναι ιδιοκτήτρια γης, οικιών ή δού­ λων, αλλά τελικά είναι μάλλον δύσκολο να εντοπίσει την προέλευ­ ση των εισοδημάτων της82• Για άλλη μια φορά, η ανεξαρτησία που είχαν οι τηv αύτης κ:υρίαν]>• , προτιμά να ζει κά­ τω από τη στέγη του Στεφάνου · ο Στέφανος ενεργούσε ως κύριος κι αφέντης της, αποσπούσε χρήματα από aνυποψίαστους αλλοδαπούς κατηγορώντας τους για μοιχεία και προσποιούμενος πως ήταν ο σύ­ ζυγός της. Αλλού αναφέρουν τη Θεοδότη ως πιστή ερωμένη του Αλ­ κιΒιάδου , πράγμα που σημαίνει ίσως ότι η ανεξαρτησία που φαίνε­ ται να έχει στην περιγραφή του Ξενοφώντος δεν ήταν παρά απλή αυ-

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣΟΝ

ταπάτη83. Εντούτοις, θ α μπορούσαμε να θεωρήσουμε τις σχέσεις αυ­ τές από άλλη σκοπιά. Ο Απολλόδωρος ισχυρίζεται ότι ο Στέφανος ζούσε από τα εισοδήματα της Νεαίρας, ενώ και άλλοι άντρες ήταν γνωστό πως εξαρτιόνταν από εταίρες, που τους χρησιμοποιούσαν ως αντιπροσώπους ή προστάτες τους, όταν ήταν ανάγκη. Ο Μάχων και ο Λυγκεύς ο Σάμιος παίζουν με την ανατροπή ρόλων που συνε­ πάγονταν αυτές οι σχέσεις : η κοιλιά των σπιτωμένων αντρών φου­ σκώνει σαν την κοιλιά των σπιτωμένων γυναικών, αλλά όχι από μω­ ρά - από το πολύ φαί. Συγκεκριμένα, μαθαίνουμε για κάποιο Γρυλ­ λίωνα (δηλαδή που γρυλίζει σαν γουρούνι), μέλος του Αρείου Πά­ γου , ο οποίος ήταν παράσιτος της Φρύνης και για το Σάτυρο εξ Ολύνθου , που έπαιζε τον ίδιο ρόλο για την Παμφίλη84• Αυτές οι είναι οι πλούσιες και διάσημες, αυτές που αναφέρουν οι λόγιοι στις διατριΒές τους για χάρη τους γράφτηκαν έργα και λόγοι, τα δικά τους boηs mots [ ευφυολογή­ ματα] κατέγραψαν στις ανεκδοτολογικές συλλογές τους ο Μάχων και ο Λυγκεύς ο Σάμιος. Χάρη στο λόγο του Απολλοδώρου και σε μια κωμωδία του Τιμοκλέους που έφερε το όνομά της, η Νέαιρα μπορεί να διεκδικήσει μια θέση σ' αυτή την ανώτερη λίστα, μαζί με τη Λαίδα τη νεότερη, τη Λαίδα την πρεσΒύτερη, τη Σινώπη, τη Μα­ νία, τη Γνάθαινα, τη Ναίδα, τη Θαίδα και πολλές άλλες. Από όλες αυτές, η πιο διάσημη ήταν ίσως η Φρύνη. Ζωγράφοι την επισκέπτονταν για να τη ζωγραφίσουν, όπως και τη Θεοδότη. Ήταν εκείνη που πόζαρε για τον Πραξιτέλη, όπως λένε, για το επα­ ναστατικό γυναικείο γυμνό του - το πρώτο του είδους - , γνωστό ως Αφροδίτη της Κνίδου , και για την Αναδυομένη Αφροδίτη του Απελλού, που μια διασκευή της έκανε διάσημη και ο Μποτιτσέλι. Ένα άλλο άγαλμα sua ipsa persoηa, πάλι έργο του Πραξιτέλους επίχρυσο ή χρυσό, αφιερώθηκε στους Δελφούς και στήθηκε ανάμε­ σα στο Φίλιππο της Μακεδονίας και τον Αρχίδαμο, Βασιλιά της Σπάρτης. Ήταν ένα ανάθημα, λέει ο Κράτης ο- κυνικός, στην ελληνι­ κή τρυφηλότητα. Αυτά τα έργα τέχνης όχι μόνο aπαθανάτισαν τη σι­ λουέτα της Φρύνης στους αιώνες των αιώνων, αλλά διέδωσαν την ει­ κόνα της σε όλη την Ελλάδα. Σύμφωνα με τον Καλλίστρατο στο έργο του > από τη μία, και « πληρωμή>>, « αγορά>> και « Πώληση>> από την άλλη. Δε θα πρέπει να θεωρούμε αυ­ τές τις διακρίσεις παρωχημένες στο σύγχρονο πολιτισμό. Ένα πολύ μικρό μέρος της σύγχρονης οικονομίας λειτουργεί ως ανταλλαγή δώρων, το οποίο όμως μπορεί να είναι πολύ σημαντικό. Συνεχίζου­ με να ανησυχούμε μήπως ξεχάσαμε την τιμή πάνω στο δώρο. Εκτιμά­ με προσεκτικά την αξία των δώρων που ανταλλάσσουμε, αλλά απο­ δοκιμάζουμε όποιον συγκρίνει πολύ κραυγαλέα αυτό που του έδω­ σαν μ' εκείνο που έδωσε ο ίδιος, ή - ακόμα χειρότερα - όταν ζη­ τήσει να του εκτιμήσουν κάποιο αναμνηστικό . Εκτιμάμε ιδιαίτερα τα χειροποίητα δώρα ή όσα έχουν συναισθηματική αξία για εκείνον που τα δίνει. Διερωτόμαστε αν οι πολιτικοί πρέπει να δέχονται προσκλή­ σεις στη βίλα πλούσιων φίλων τους με προσωπικά συμφέροντα. Δια­ μαρτυρόμαστε , από την άλλη, όταν κάποιος που μας πληρώνει για τις υπηρεσίες που του έχουμε παράσχει παρουσιάζει την πληρωμή αυτή ως πράξη γενναιοδωρίας, για την οποία υποτίθεται ότι θα πρέ­ πει να νιώθουμε κι ευγνωμοσύνη.

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

Όπως δείχνουν αυτά τ α παραδείγματα, και όπως υποδεικνύει στον αφέντη του ο σκλάΒος Καρίων (που είναι κι ο ίδιος ένα αγα­ θό), στον πυρήνα της προσφοράς ενός δώρου υπάρχει μεγάλος Βαθ­ μός προσποίησης ή ακόμη και υποκρισίας . Ο χαρακτήρας του δώ­ ρου εξαρτάται από τη γενικότερη πρακτική αυτού που ο ανθρωπο­ λόγος Πιέρ Μπουρντιέ αποκαλεί meconnaissance, δηλαδή την παρα­ γνώριση, την προσποίηση ότι το δώρο δεν κου Βαλάει κάποια αξία και δεν απαιτεί τίποτα ως αντάλλαγμα. Η χάρη που προσδοκά κά­ ποιος ως αντάλλαγμα πρέπει να φανεί σαν κάτι που εναπόκειται εντελώς στη διάκριση του αποδέκτη, ο οποίος τονί{;ει την ελευθερία της πράξης του , επιλέγοντας το χρόνο και τον τρόπο της ανταπό­ δοσής του . Σ' αυτό Βοηθάει όταν τα δώρα είναι ελαφρώς παράταιρα. Και Βοηθάει επίσης η μεσολάΒηση κάποιου χρονικού διαστήματος - αλλά όχι πολύ μεγάλου - πριν την ανταπόδοση του δώρου . Όταν ένα δώρο ακολουθήσει πολύ γρήγορα μετά από μια χάρη, παύει να είναι δώρο και γίνεται πληρωμή για « προσφερθείσες υπηρεσίες ». Η διαφορά ανάμεσα σ' αυτά τα δύο είδη σχέσης φορτί{;εται ακό­ μα περισσότερο, όταν ένα από τα αντικείμενα της ανταλλαγής είναι το σεξ. Στην κλασική Αθήνα, το θέμα δεν είναι απλώς αν «to κάνεις για λεφτά>> ή αν « to κάνεις για δώρα». Η μετατροπή της σεξουαλι­ κής συνομιλίας σε ανταλλαγή μεταΒιΒάσιμων αγαθών συνεπάγεται μια τεράστια προσπάθεια συγκεκριμενοποίησης . Τι είναι αυτό που πουλάει η πόρνη; Ένα μέρος του χρόνου της ; Τη σεξουαλική πράξη; Το σώμα της; Ένα μέρος του σώματός της ; Οι εταίρες , από την άλ­ λη, για την κατάκτηση των οποίων απαιτούνται δώρα, πρέπει να εί­ ναι όσο πιο διακριτικές γίνεται, για να αποφύγουν να θεωρηθούν κοινές πόρνες, ενώ οι εχθροί τους χρησιμοποιούν τη γλώσσα της αγοράς για να τις επαναφέρουν στη θέση τους. Ο προσδιορισμός εί­ ναι και ο ίδιος ένα {;ήτημα στη σεξουαλική οικονομία. Και αν οι αρ­ χαίοι άντρες και οι σύγχρονοι μελετητές δυσκολεύονται να συλλά­ Βουν την έννοια της εταίρας, σ' αυτό δε φταίει απλώς ο κόσμος των γυναικών που είναι πολύπλοκος. Η εταίρα καταΒάλλει μεγάλες προ­ σπάθειες για να μην είναι σαφής ούτε η ίδια ούτε η σχέση της με τους άντρες. Αλλιώς δε θα ήταν εταίρα' .

A P XA I O I Α Θ Η ΝΑ Ι Ο Ι

Έρωτας και χρ ήμα

Επειδή το δώρο και το αγαθό προσδιορίζονται σε αμοιΒαία πε­ ριοριστική αντίθεση, δεν μπορούμε να μάθουμε το ένα χωρίς να γνω­ ρίσουμε το άλλο. Χρειάζεται να ρίξουμε μια προσεκτική ματιά στο πώς οι άνθρωποι και το σεξ μεταμορφώθηκαν σε αγαθά προς πώλη­ ση, πριν μπορέσουμε να δούμε πώς το απέφευγε αυτό η εταίρα. Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία της διάγνωσης ήταν ο χώρος. Στο νό­ μο του Σόλωνος περί μοιχείας, όπως έχουμε δει, ο χώρος ήταν πρω­ τεύουσα ένδειξη για το αν ήταν νόμιμη η σεξουαλική πράξη με μια γυναίκα. Αν ήταν από εκείνες « που κάθονται σε πορνείο rί εκείνες που πηγαινοέρχονται στο ύπαιθρο", ήταν πόρνη και άρα δε διακιν­ δύνευε κανείς να κατηγορηθεί για μοιχεία. Αυτοί οι δημόσιοι χώροι, οι δρόμοι, η αγορά, τα πορνεία, οι παράγκες του σεξ (οικήματα) και τα «μαγαζιά, αντιτάσσονταν προς τον ιδιωτικό χώρο του οίκου, λέ­ ξη που σημαίνει και το σπίτι και τους ανθρώπους που ζουν εκεί, δη­ λαδή την οικογένεια ή το υπηρετικό προσωπικό. Ολοι οι δημόσιοι χώροι λοιπόν θα μπορούσαν να θεωρηθούν « ζώνες εμπορευματοποί­ ησης », χώροι μαγικοί που μετατρέπουν τους ανθρώπους σε προϊό­ ντα και κάνουν δυνατές κάποιες απλές συναλλαγές που απέχουν έτη φωτός από τις «ερωτικές σχέσεις» και την « αποπλάνηση» : Η πόρτα είναι ορθάνοιχτη· n είσοδος, ένας οΒολός. Μπες pέσα ! Εδώ δεν έχει σεμνοτυφίες και σαχλαpάρες, κανείς δεν το 8άξει στα πόδια, aρπάξεις όποια θέλεις χωρίς καθυστέρn­ σn, pε όποιο τρόπο τn θέλεις. Βγαίνε ις έξω · τnς λες να πάει να πνιγεί· δεν σου είναι τίποτα 2• Οι γυναίκες που ανήκαν πραγματικά στους δημόσιους χώρους παρουσίαζαν ελάχιστα προΒλήματα προσδιορισμού . Το έξω είναι έξω. Οι δρόμοι είναι δρόμοι. Η δεύτερη κατηγορία γυναικών εντού­ τοις, οι γυναίκες του πορνείου , παρουσίαζαν περισσότερες δυσκο­ λίες . Μπορεί να ήταν κάπως προΒληματικό να διακρίνεις ένα σπίτι από ένα κακόφημο σπίτι. Τι είδους κτίριο είναι το σπίτι του Πύρ­ ρου, όταν εγκαθίσταται εκεί η μ αμά της Φίλης, ψια γυναίκα που τn pοιράξοvταν όλοι όσοι τnν rίθελαν", ένα σπίτι στο οποίο εκτυλίσσο­ νταν σκηνές aταξίας και το επισκέπτονταν παρέες γλεντζέδων; Και 1 73

ΤΖΕΪΜΣ

Ν ΤΕ Ϊ Β Ι ΝΤ Σ Ο Ν

όταν κάποιος που συλλαμΒάνεται στο σπίτι του Στεφάνου να κάνει σεξ με «την κόρη του >> Φανώ, απαλλάσσεται από την κατηγορία της μοιχείας, είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε ποια από τις συνέπειες εί­ ναι πιο ανησυχητική: ότι η κοπέλα είναι πόρνη ή ότι το σπίτι του Στεφάνου είναι πορνείο3• Το εργαστήριο μετατρέπει το σεξ σε αντι­ κείμενο προς πώληση, αλλά οι ρόλοι μπορεί να αντιστραφούν. Μια πόρνη μπορεί να μετατρέψει ένα σπίτι σε πορνείο . Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει που ο Αισχίνης, στο λόγο « Κατά Τιμάρχου », δεν παραλείπει αυτή τη χρήσιμη σοφιστεία, σ' ένα λόγο που προσπαθεί με κάθε τρόπο να μετατρέψει τις > - και ο Αισχίνης ζωγραφίζει τον τίμαρχο σαν να είναι κατά κάποιο τρόπο εντελώς χωριστός από τον ενσώματο εαυτό του. Είναι κάποιος ψε τnν πρό­ θεσιν να πωλrί το σώμα του>> ' «που αδιάντροπα μετεχειρiσθn αυτό τούτο του το σώμα»· « πόσα, ως παιδi ακόμα, αμαρτrίματα έκαμε κα­ τά του σώματός του>>. Οι εραστές του δε διέπρατταν αδικήματα και πράξεις ύ Βρεως εναντίον του Τψάρχου , αλλά « εις το σώμα του Τι­ μάρχου>> ' οι άντρες που τον επισκέπτονταν, όταν κατοικούσε στο σπίτι του γιατρού , δεν πλήρωναν για να κάνουν σεξ με τον τίμαρχο, αλλά « εμεταχειρiσθnσαν το κορμi του Τψάρχου» . Μιλώντας συνεχώς για το κουφάρι του Τψάρχου, ο Αισχίνης μετατρέπει τον πασίγνω­ στο πολιτικό σ' ένα αποπροσωποποιημένο, ανώνυμο αντικείμενο8. Σ' ένα περαιτέρω επίπεδο διάσπασης, αυτό που Βγαίνει στηv αγο­ ρά δεν είναι τόσο το σώμα όσο ένα συγκεκριμένο μέρος του σώμα­ τος. Κάτι τέτοια θέματα είναι ίσως πολύ ζόρικα για το ακροατήριο του Απολλοδώρου ή του Αισχίνου , αλλά ο Αριστοφάνης ως γνωστόν δε διστάζει να πει τα πράγματα με το όνομά τους. «Γουρουνάκι», «χοίρο », απ' ό,τι φαίνεται, αποκαλούσαν οι Έλληνες στην αργκό της 1 77

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ ΟΝ

εποχής τ α γεννητικά όργανα των κοριτσιών ή τ α προσεκτικά ξυρι­ σμένα αιδοία των εταιρών. Όταν ο γέρος αρπάζει την aυλητρίδα στο τέλος των «Σφηκών», δείχνει καθαρά πώς τη Βλέπει, αποκαλώντας τη χοιρίοv (δηλαδή μουνάκι). Οι κωμικοί συγγραφείς δεν αφήνουν να τους ξεφύγει μια τέτοια ευκαιρία για να Βγάλουν γέλιο. Κάποιοι μεταγενέστεροι λεξικογράφοι εξηγούσαν στους κατάπληκτους Βυζα­ ντινούς αναγνώστες τους ότι η έκφραση « Πώληση χοιριδίων στην Κόρινθο,,, ήταν μια αναφορά στις διάσημες πόρνες της πόλης. Κα­ θώς η Κόρινθος ήταν μεγάλο κέντρο πορνείας, ιερής και μη, η φρά­ ση θα πρέπει να σήμαινε κάτι σαν το « κομίζω γλαύκαν εις Αθήνας ». Στους «Αχαρνείς », ο Αριστοφάνης αναπτύσσει ακόμα περαιτέρω την παρομοίωση της αγοραπωλησίας. Ο ήρωας του έργου , ο Δικαιόπο­ λις, έχει Βαρεθεί πια να πολεμάει τους Σπαρτιάτες και αποφασίζει να κλείσει τη δική του , ιδιωτική ειρήνη, στη μέση μιας πόλης που προετοιμάζεται για πόλεμο. Είναι aποφασισμένος να απολαύσει τα οφέλη του εμπορίου με εχθρικές πόλεις, παρά το εμπάργκο που ισχύει στα προϊόντα τους, και ιδρύει τη δική του ελεύθερη ζώνη εμπορίου στην αγορά. Τον πλησιάζει λοιπόν ένας άντρας από τα Μέ­ γαρα, των οποίων οι κάτοικοι υποφέρουν από τις επιπτώσεις του αθηναϊκού αποκλεισμού και από τις τακτικές επιδρομές του εχθρού . Έχει μεταμφιέσει τις κόρες του σε γουρουνάκια και σκοπεύει να τις πουλήσει για να Βγάλει μερικά χρήματα. Ο Δικαιόπολις καταλαΒαί­ νει αμέσως ότι πρόκειται για μεταμφίεση και αρχίζει τα παζάρια. Εί­ ναι αδύνατον για το ακροατήριο οποιασδήποτε εποχής να καταλά­ Βει αν οι ήρωές μας μιλάνε και εμπορεύονται γουρουνάκια, κορίτσια ή αιδοία. Εδώ ο συγγραφέας θέτει σε λειτουργία το εύρημα της λαν­ θασμένης ταυτότητας εις διπλούν. Οι κόρες του Μεγαρίτη κρύ Βουν τις γυναικείες χάρες τους και γίνονται γουρουνάκια, αλλά ταυτό­ χρονα, μέσω του λεκτικού αστείου , τα γουρουνάκια γίνονται απλώς αιδοία. Το επιφανειακό κοίταγμα, το οποίο Βλέπει «γουρουνάκια για πούλημα», και το διεισδυτικό κοίταγμα, το οποίο διακρίνει πίσω από τις μεταμφιέσεις «κορίτσια για πούλημα>>, παράγουν μια τρίτη εικόνα, «τα αιδοία για πούλημα», την ουσιώδη αλήθεια πίσω από την πρόσοψη, την απάντηση στο γρίφο. Μέσω αυτού του σύνθετου δι­ κτύου λεκτικών αστείων και μεταμφιέσεων, τα κορίτσια υποΒιΒάζο­ νται σε απλά σεξουαλικά σκεύη9.

Α Ρ ΧΑ Ι Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

Από αυτό τ ο ΒάρΒαρο παράδειγμα για τ ο πώς τα σώματα μετατρέ­ πονται σε αγαθά, ερχόμαστε σε μια πιο αποδεκτή μεταφορά, « την πώληση σεξ». Έχουμε αρκετές αποδείξεις ότι οι Έλληνες θεωρούσαν το σεξ μεταξύ εραστών διαφορετικό από το αγοραίο σεξ. Το πρώτο συνέχιζε απλώς την αμοιΒαία ανταλλαγή δώρων και χατιριών σ' ένα πιο σωματικό επίπεδο, ενώ το δεύτερο ήταν ύ/3ρις. Το ακριΒές νόη­ μα της ύΒρεως έχει προΒληματίσει πολλές γενιές σπουδαστών των ελληνικών. Στα ελληνικά η λέξη αυτή σημαίνει Βία και αυθάδεια και αλαζονεία, ενώ στα αγγλικά για παράδειγμα δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη. Ο Αισχίνης την τοποθετεί σε σεξουαλικό πλαίσιο : « Όποιος ενοικιάζει άλλον» , λέει, « διαπράττει ύ/3ρ ιν» . Μοιάζει να έχει πάνω κάτω τις ίδιες αποχρώσεις με τη δική μας « σεξουαλική εκμετάλλευ­ ση». Ο Αριστοτέλης, για παράδειγμα, αφηγείται την ιστορία του Ελ­ λανοκράτους του Λαρισαίου , του οποίου ο εραστής αρνήθηκε να εκ­ πληρώσει την υπόσχεσή του και να τον αφήσει να επιστρέψει στην πόλη του , « ξεκαθαρίζοντας έτσι ότι n σχέσn τους δεν είχε προέλθει από ερωτικιΊ. επιθυpία, αλλά εξ ύ/3ρεως» . Ο Ελλανοκράτης ένιωσε αντικείμενο εκμετάλλευσης και τον σκότωσε. Ίσως λοιπόν, το σεξ γίνεται ύΒρις όταν υποΒιΒάζεται σε μιαν απρόσωπη δραστηριότητα, σε σκέτο προϊόν, σε σεξ που δε σημαίνει τίποτα, κι όχι σε μια πρά­ ξη που συμΒολίζει μια αμοιΒαία δέσμευση. Δεν είναι πολύ δύσκολο να καταλάΒουμε ότι το σεξ του είδους « ψεκάστε, σκουπίστε, τελειώ­ σατε », το οποίο επαινούσαν τόσο πολύ οι κωμικοί ποιητές αναφε­ ρόμενοι στα πορνεία, μπορούσε να συσχετιστεί με μια λέξη που αλ­ λού υπονοεί την προσΒλητική συμπεριφορά1 0• Η ίδια η λέξη πόρνη προέρχεται από το ρήμα πέρνημι, το οποίο σημαίνει πουλάω κάτι αλλά και πουλιέμαι. Πιο σημαντικό είναι ότι η σχέση ανάμεσα στις δύο λέξεις μοιάζει αρκετά ξεκάθαρη: « Πέρνα­ ται = πωλεί· εξού και η λέξη πόρνη, εκείνη η οποία πουλάει σεξ (μί­ ξιν)*. Η απόσταση είναι μικρή από εδώ ως τις περιγραφές του πορνεί­ ου από τους κωμικούς ποιητές, οι οποίοι το ονομάζουν κινnτιΊ.ριον,

*

Μ iςις η συνάφεια, η εμπορική αλλά και η σεςουαλική επαφή. Άλλοι φιλόλογο ι ετυμολογούν τη λέςη πόρνη από το πέρνημι, όμως επειδή οι περισσότερες πόρνες ήταν σκλάΒες π ου ε iχαν αγοραστε i . =

1 79

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

•εργαστήριο του σες .. , σαν να ήταν ένα εργαστήριο που παρήγαγε σεςουαλικά προϊόντα. Η γκάμα των προϊόντων του θα πρέπει να ήταν αρκετά εκτεταμένη. Τον 4ο αιώνα π.Χ. , παρατηρούμε μια έκρη­ ςη Βοηθημάτων και εγχειριδίων, που πολύ σύντομα κάλυψαν όλα τα θέματα: από τη «μαγειρική τέχνη» έως « Τ ην επιΒίωση στη διάρκεια πολιορκίας ». Ανάμεσά τους υπήρχαν και σεςουαλικά εγχειρίδια, με συμΒουλές περί κολακείας και aποπλάνησης, όπως επίσης με μια γκάμα σεςουαλικών στάσεων. Ο Αριστοφάνης αναφέρει μια εταίρα που την έλεγαν Κυρήνη, η οποία ήταν προφανώς δεςιοτέχνης σε δώ­ δεκα στάσεις (δωδεκαμήχανος). Στις περισσότερες από αυτές δεν μπορούμε ούτε όνομα να δώσουμε και σε όσες μπορούμε, όπως στην επονομαζόμενη λέαινα έπ\. τυροκνήστιδος (δηλαδή λέαινα στον τρί­ φτη του τυριού), πάλι δε Βγάζουμε άκρη*. Υπήρχαν πάντως τρεις στάσεις που αναφέρονται αρκετά τακτικά. Οι δύο συνεπάγονται διείσδυση από πίσω : η κύΒδα**, η «σκυφτή προς τα μπρος», είναι όταν ο άντρας είναι όρθιος και η γυναίκα σκύΒει μπροστά, ενώ η λορδώ***, «Ω σκυφτή προς τα πίσω », είναι όταν η γυναίκα ακουμπά­ ει πίσω στο στήθος αυτού που τη διεισδύει. Η τρίτη λέγεται κέλης ή « άλογο κούρσας », όταν η γυναίκα κάθεται πάνω στον άντρα και τον ιππεύει σαν άλογο. Οι διαφορετικές στάσεις είχαν και διαφορετική χρέωση. Σ' ένα απόσπασμα του κωμικού ποιητή Πλάτωνος, όπου υπάρχει μια θυσία στους πορνοθεούς , η στάση « σκυφτή προς τα πίσω » χρεώνεται μια δραχμή, η « σκυφτή προς τα μπρος •• τρεις οΒολούς (μισή δραχμή) και η « άλογο κούρσας •• το δέρμα, και σχεδόν σίγουρα πρόκειται για σά­ τιρα της γκάμας των αμοιΒών μιας πόρνης . Εκτός από την προφανή περίπτωση να πρόκειται για αισχρό υπονοούμενο, το δέρμα ενός θυ­ σιασμένου ζώου θεωρείτο ύψιστο προνόμιο και το « άλογο κούρσας •• θα πρέπει να ήταν η πιο ακριΒή στάση. Η σκυφτή προς τα μπρος, από την άλλη, είναι το φτηνότερο είδος σες, που συνήθως χρέωναν τρεις οΒολούς. Απαντάται ως προϊόν σ' ένα από τα ανέκδοτα του

• Πρόκειται για στάση οκλαδόν. •• Απ ό το ε πiρρημα κύ Βδα σκυφτά, με το κεφάλι κάτω (κύπτω). ••• Απ ό το ρήμα λορδόω σκύ Βω προς τα πiσω, με το στήθ ος και την κο ιλιά να εξέ­ χουν. =

=

t 8o

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘΗΝΑΙ Ο Ι

Μάχωνος για την graηde horizoηtale* Γνάθαινα: αρκετό καιρό αφού έχει πάψει να είναι στις δόςες της, η διακεκριμένη κυρία πηγαίνει στην αγορά και Βλέπει έναν όμορφο νεαρό χασάπη που ζυγίζει κρέ­ ας. Τον πλησιάζει και τον ρωτάει: «Πόσο πάει;" Εκείνος χαμογελά­ ει και της αντιστρέφει την ερώτησή της. " Τρεις οΒολούς", της λέει, « σκυφτn προς τα μπρος" . Τώρα πια μπορούμε να αντιληφθούμε τι ακριΒώς συνειρμούς προκαλούσε η συμπεριφορά των Κορινθίων εταιρών, που αναφέρθηκαν στην αρχή του κεφαλαίου . Παρά το ύφος τους και τις χάρες τους, δεν είναι καλύτερες από τις τσούλες « Τ ης πεντάρας " όταν σκύΒουν προς τα μπρος για χάρη κάποιου πλού­ σιου 11 . Το γεγονός ότι φαίνεται να υπήρχε σταθερή τιμή για την κύΒδα συντελεί στη μετατροπή της στάσης αυτής σε αναγνωρίσιμο σεςουα­ λικό αγαθό και ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της εμπορευματικής γλώσσας είναι η μέριμνα για καθορισμένες τιμές . Όταν ο Θεόπο­ μπος θέλει να μετατρέψει τη μεγάλη Πυθιονίκη σε κοινή πόρνη, πα­ ρατηρεί πως, εκτός του ότι είναι τρεις φορές πόρνη και τρεις φο­ ρές δούλη, είναι γνωστή ως εκείνη «που οι πάντες yvωρ{ζουν ότι τn μοιpάστnκαν όλοι όσοι τnν nθελαν, και όλοι στnν {δια τψn". Αλλού Βρίσκουμε την καθορισμένη τιμή χαραγμένη ακόμα και στα ονόματα των γυναικών. Όπως θυμόμαστε από το κύπελλο που ήταν εικονο­ γραφημένο με μια σκηνή πορνείου-εργαστηρίου υφαντικής, υπήρχε μια κοπέλα ονόματι ΟΒόλη - η τιμή που αναφέρει ο Φιλήμων στην περιγραφή του πορνείου : «Η πόρτα ε{ναι ορθάνοιχτn · n ε{σοδος, ένας οΒολός. Μπες μέσα !» . Μια άλλη γυναίκα ήταν γνωστή ως Δί­ δραχμον, επειδή « Πnyαινε με όποιον τnν nθελε για δύο δραχμές»12• Τα μετρητά δεν προσδιορίζουν κατ' ανάγκη ανταλλαγή προϊό­ ντων, αλλά οπωσδήποτε Βοηθούν στην κατανόησή της και φαίνεται ότι υπάρχει πράγματι ένας ισχυρός συμΒολικός συσχετισμός μεταςύ νομισμάτων και ανηθικότητας, που λειτουργεί αμφίδρομα: Μόνο n νομισματικn συναλλ α yn ανταποκρ{νεται στο χαρα­ κτnρα μιας εντελώς εφnμερnς ασi1μαντnς σχέσnς, όπως ε{ναι n πορνεία. Η σχέσn κατακερματ{ζετα ι πλnρέστερα και τερμα• ου demi- moηdaiηe ονόμαζαν τη γυναίκα ελαφρών ηθών κατά το 1 9ο αι. Βλ. το μυθιστόρημα «La Grande Horizoηtale• τ ου Jeaη-Loυis Dυbυt de Laforest.

t8t

ΤΖΕΪΜΣ

Ν ΤΕ Ϊ Β Ι Ν Τ Σ Ο Ν

τίζεται πιο ριζικά με τnν πλnρωμn ενός χρηματικού ποσού παρά με το δόσιμο ενός συγκεκριμένου αντικειμένου ως δώ­ ρου· μnν ξεχνάμε ότι το δώρο διατnρεί πάντοτε, μέσω του πε­ ριεχομένου του, τnς επιλογnς και τnς χρnσnς του, ένα στοι­ χείο του προσώπου που το έχει δώσει. Μόνο τα χρΏματα, τα οποία δε συνεπάγονται καμία δέσμευσn και θεωρnτικά είναι πάντοτε πρόχειρα και ευπρόσδεκτα, είναι το κατάλλnλο ισο­ δύναμο τnς σεξουαλικΏς επιθυμίας, που αυξάνεται στιγμιαία και εξίσου στιγμιαία σΒnνει, τnν οποία εξυπηρετεί n πορνεία [. ] Εφόσον ένα άτομο πλnρώνει με χρΏματα, τελειώνει οριστι­ κά με το όποιο αντικείμενο, με τόσο θεμελ ιώδn τρόπο όπως όταν πλnρώνει για να τον ικανοποιnσει μια πόρνn [. ] στn φύ­ σn των χρnμάτων Βιώνουμε κάτι από τnν ουσία τnς πορνείας. Η αδιαφορία που ενυπάρχει στn χρnσn του χρΏματος, n έλλει­ ψn εξάρτnσnς από κάποιο άτομο, αφού δε συνδέεται με κανέ­ να, n εyyεvriς αντικειμενικότnτά του ως μέσου που αποκλείει κάθε συναισθnματικn σχέσn - όλα αυτά δημιουργούν μια δυ­ σοίωνn αναλογία μεταξύ χρΏματος και πορνείας. ..

. .

Ο τρόπος που Βλέπει τα πράγματα ο Ζίμελ * - ένας τρόπος χα­ ρακτηριστικός του fin-de-siecle** - φαίνεται να Βρίσκει υποστηρι­ κτές στην κλασική Αθήνα, όπου τα νομίσματα αντικατοπτρίζουν και προσδιορίζουν τις ανώνυμες aνήθικες συναλλαγές. Έτσι οι γυναίκες των πορνείων του αποσπάσματος 82 του ΕυΒούλου είναι «κερμάτων παλεύτpιαι» (δηλαδή νομισματοπαγίδες) και στο απόσπασμα 67 μα­ θαίνουμε ότι μπορείς να αγοράσεις την ηδονή από αυτές μ' « ένα μι­ κρό νόμισμα». Και ο Επικράτης χρησιμοποιεί τα χρήματα για να δεί­ ςει την κατάπτωση της εταίρας Λαίδος, όταν αντιπαραΒάλλει την πε­ ρίοδο της ακμής της, τότε που γινόταν έςω φρενών όταν της πρσέ­ φεραν ένα στατήρα***, με την παρούσα κατάπτωσή της, που την ανά• Georg Simmel (1858-1918) Γερμανός κοινωνιολόγος και φιλόσοφος που με το έργο του « Η φιλοσοφία του χρήματος • εφαρμόζει τις ιδέες του σ' ένα συγκεκρι­ μένο πεδίο : την οικονομία. • • Του τ έλους του αιώνα, ειδικά για το 1 9ο αιώνα. Όρος που χαρακτηρίζει κάτι πα­ ρακμιακό. ••• Ο aργυρός στατήρας ισοδυναμούσε μ ' ένα τετράδραχμο , ενώ ο χρυσός με είκοσι αττικές δραχμές.

t82

A P XA I O I Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

γκαζε να δέχεται ακόμα κ ι ένα τριόΒολο (μισή δραχμή), μειλίχια και ήπια. Στην κλασική περίοδο, συναντάμε κάποιες νύςεις που ταυτί­ ζουν το χρήμα με το σπέρμα, τις δύο πλευρές δηλαδή της ανδρικής υπόστασης. Οι νύςεις αυτές γίνονται αργότερα πολύ πιο κατηγορη­ ματικές. Αυτή η λογική οδηγεί τον Αρτεμίδωρο, το 2ο αιώνα μ .Χ. , να ισχυ­ ρίζεται στον ονειροκρίτη του ότι, όταν ένας άντρας ονειρεύεται πως κάνει σες με το γιο του , σημαίνει ότι θα ςοδέψει χρήματα γι' αυτόν: θα του πληρώσει τα δίδακτρα του σχολείου ή θα του μεταΒιΒάσει την περιουσία του . Σύμφωνα με την ίδια θεωρία, η χρυσή Βροχή που Βλέπουμε στα αγγεία της κλασικής εποχής να πέφτει στην ποδιά της Δανάης και να τη γονιμοποιεί γίνεται στον Τισιανό μια Βροχή από χρυσά νομίσματα που πέφτει στην ποδιά μιας πόρνης. Η άποψη του ΕυΒούλου ότι οι πόρνες είναι «νομισματοπαγίδες » δεν απέχει πολύ από τις απόψεις του Ζίμελ και του Μπωντριγιάρ, που θεωρούν τον καπιταλισμό ως ανηθικότητα13. Είναι προφανές ότι όσοι αποδίδουν στις πόρνες το χαρακτήρα αντικειμένων προς πώληση κινούνται από ισχυρά ρεύματα μίσους και περιφρόνησης, αλλά δε μας Βοηθάει σε τίποτα να αντιμετωπίζου­ με ως σύμφυτα και ουσιαστικά θετικό ή αρνητικό το λόγο περί εμπορευματικής συναλλαγής . Για όσο χρόνο θα υπάρχει πορνεία, αυτό το λεςιλόγιο με αυτούς τους συμΒολισμούς θα χρησιμοποιεί­ ται για να προστατεύει αλλά και ταυτόχρονα να υποτιμά τις πόρνες. Ακολουθώντας τέτοιες στρατηγικές, οι άποροι άντρες και γυναίκες υιοθετούν το ρόλο των προϊόντων που έχουν ζήτηση και μπαίνουν οι ίδιοι στη θέση και του πωλητή. Δεν είναι περίεργο λοιπόν το γε­ γονός ότι οι κοινωνιολόγοι ανακαλύπτουν πως πολλές πόρνες ισχυρίζονται ότι Βιώνουν για πρώτη φορά μια αίσθηση εςουσίας , όταν διαπραγματεύονται την πρώτη τους συναλλαγή. Πολλές προτι­ -μούν να αυτοαποκαλούνται εργάτριες του σες. Είναι οι πελάτες που φαντασιώνουν μια ιδιαίτερη σχέοη, επινοώντας ιστορίες για μια κο­ πέλα που ερωτεύτηκε έναν πελάτη και αρνήθηκε να του πάρει λε­ φτά14. Κι άλλωστε μην ςεχνάτε ότι η Κλεψύδρα είναι που καταφεύ­ γει στο ρολόι.

ΤΖΕΪΜΣ

Ν ΤΕ Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

Απ λ ώ ς κ αλ ο ί φ ίλ ο ι

Ο κόσμος της μεγάλης εταίρας απέχει χιλιάδες χιλιόμετρα από την Κλεψύδρα, που πουλάει κομμάτια του χρόνου της. Ο κοινός οί­ κος ανοχής δε μοιάζει καθόλου με τη θαυμάσια επιπλωμένη κατοι­ κία της Θεοδότης, στο πολυτελές περιΒάλλον της οποίας δέχεται την επίσκεψη του Σωκράτους. Ο φιλόσοφος εντυπωσιάζεται φανερά και δεν μπορεί να μη νιώσει περιέργεια για τα εισοδήματά της. Μή­ πως έχει αγρόκτημα; Κανένα σπίτι; Κάποιους τεχνίτες που δουλεύ­ ουν γι' αυτήν; Σε κάθε ερώτηση, η απάντηση της Θεοδότης είναι αρ­ νητική. Η μ όνη πηγή εισοδήματός της είναι οι «φίλοι» της . Ο φιλό­ σοφος θεωρεί κάπως ευάλωτο αυτό τον τρόπο ζωής και, γινόμενος ανθρωπολόγος, συλλογίζεται τις μεθόδους με τις οποίες μια τόσο παρακινδυνευμένη διαδικασία θα μπορούσε να γίνει πιο ασφαλής. Η φιλία μπορεί να εδραιωθεί και να ενισχυθεί από επισκέψεις τις πρέ­ πουσες ώρες, για παράδειγμα. Η Θεοδότη τρομάζει στη σκέψη μιας τόσο άΒολης κατάστασης . Ο Σωκράτης αλλάζει τακτική και συγκρί­ νει τη φιλία με την πείνα και τις χάρες με την τροφή (μια αγαπημέ­ νη του παρομοίωση με την επιθυμία), χρησιμοποιώντας τη μεταφο­ ρά για να σκιαγραφήσει μια λιμπιντική οικονομία όπου οι ορέξεις διεγείρονται αλλά η ικανοποίηση αναΒάλλεται. Η Θεοδότη εντυπω­ σιάζεται από το πόσο καλά αντιλαμΒάνεται ο Σωκράτης το αληθινό νόημα της φιλίας ώστε του προτείνει να χρησιμοποιήσει τις υπηρε­ σίες του . Ο Σωκράτης της λέει ότι είναι πολύ απασχολημένος. Θα προτιμούσε να ερχόταν εκείνη σε αυτόν. Αυτό το διάσημο επεισόδιο, τόσο γεμάτο ειρωνικά υπονοούμενα, θα πρέπει να είναι η αφετηρία κάθε έρευνας που αφορά τη σχέση εταίρας και δώρου , διότι φυσικά, παρ' όλο που ούτε ο Σωκράτης ού­ τε ο Ξενοφών το λένε ποτέ καθαρά, η Θεοδότη είναι εταίρα. Ο Ξε­ νοφών αποφεύγει προσεκτικά κάθε αναφορά στους πελάτες, τις τι­ μές, τις αμοιΒές και το σεξ. Η συζήτηση περιστρέφεται συνέχεια γύ­ ρω από τη φιλία και τις χάρες. Ο φιλόσοφος προσδιορίζει το πλαί­ σιο αμέσως μόλις φτάνουν οι επισκέπτες, ταράζοντας τους συντρό­ φους του με την ερώτηση αν τώρα θα πρέπει να ξεπληρώσουν στη Θεοδότη τη χάρη ότι δέχτηκε να τους δει ή αν εκείνη τους οφείλει χάρη για τις φροντίδες τους. Όταν εμφανίζεται η όμορφη Θεοδότη,

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘΗΝΑΙ Ο Ι

φροντίζει τα λόγια της να μην ξεφεύγουν ποτέ από τ ο λεξιλόγιο της φιλίας, των δώρων, της ευεργεσίας και τής ευγνωμοσύνης. « Εάν τις, γενόpενος φίλος pου, θέλn να pε ευεργετΏ . . » : έτσι περιγράφει τον τρόπο διαΒίωσής της. Ο Σωκράτης συνεχίζει το γλωσσικό παιχνίδι και της προτείνει ένα σχέδιο ώστε οι γνωστοί της να « δύνανται να yίνωσιν άριστοι φίλοι και πλείστον χρόνον να αγαπώσι και τα pέyι­ στα να ευεργετώσι»15• Είναι πάρα πολλές οι περιστάσεις, στην κωμωδία και αλλού, όπου οι εταίρες συσχετίζονται με τα δώρα. Μια κήρυκας στις « Θε­ σμοφοριάζουσες » του Αριστοφάνους, για παράδειγμα, καταριέται ψια ερωpέvη που δέχεται [δώρα πολλά] κι ωστόσο το φίλο τnς προ­ δίνει>> . Το πιο διάσημο παράδειγμα δώρου ανάμεσα σε μια εταίρα και τον εραστή της - κλασική περίπτωση από πολλές πλευρές - είναι το δώρο που έκανε ο Πραξιτέλης στη Φρύνη, ένα άγαλμα του θεού Έρωτα. Πολλά έχουν λεχθεί γι' αυτό το διάσημο δώρο. Ο Αθήναιος παραθέτει ένα επίγραμμα που έλεγαν ότι είχε σκαλίσει ο γλύπτης ο ίδιος : .

Ο Πραξιτέλnς απεικόνισε pε ακρί8εια τον Έρωτα από τον οποίο υπέφερε, σφυρnλατώvτας το πρότυπο από τnν ίδια του τnν καρδιά. Στn Φρύνn pε έδωσε, pε αvτάλλαypα εpένα. Σε άλλες εκδοχές της ιστορίας, ο γλύπτης δεν έφτιαξε το άγαλ­ μα για τη Φρύνη, αλλά εκείνη το διάλεξε από τα έργα του , αφού υπολόγισε προσεκτικά την αξία του , το επίγραμμα πάντως παρου­ σιάζει το άγαλμα ως ένα εντελώς προσωπικό δώρο. Το άγαλμα είναι μια εκδοχή του έρωτά του , του έρωτα που ένιωθε για τη Φρύνη, του έρωτα που του έδινε η Φρύνη. Είναι ένα ακριΒές ταίρι, ένα ακριΒές αντίγραφό του - ψε έδωσε, pε αvτάλλαypα εpένα>> . Και είναι τέλειο επίσης, επειδή ταιριάζει τόσο εύστοχα στο σύγχρονο ορισμό του δώρου , ως μιας προσωπικής σχέσης ανάμεσα σε ανθρώπους. Τι θα μπορούσε να συμΒολίζει τη σχέση δύο εραστών καλύτερα από τον Έρωτα; Το άγαλμα διατήρησε το ρόλο του ως δώρου για μεγάλο χρο­ νικό διάστημα. Η Φρύνη το χάρισε στο θεό τον ίδιο - ο Έρωτας στον Έρωτα από έρωτα - και το άγαλμα τοποθετήθηκε στο ιερό του Έρωτα στις Θεσπιές. Εκεί παρέμεινε ως μοναδικό τουριστικό αξιο-

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

θέατο της πόλης, μέχρι τ η μεταφορά του στη Ρώμη, όπου καταστρά­ φηκε στη διάρκεια μιας πυρκαγιάς1 6 • Η πορεία του αγάλματος, από ερωτικό δώρο σε ανάθημα στο ναό , μπορεί να αντιστραφεί. Στο έργο του « Περί των συληθέντων εκ Δελ­ φών χρημάτων", ο Θεόπομπος αναφέρει έναν κατάλογο με τα δώρα που έκαναν οι τύραννοι της Φωκίδας στους εραστές και τις ερωμέ­ νες τους, όταν το ιερό Βρέθηκε υπό τον έλεγχό τους, λεηλατώντας έτσι ανεκτίμητους aρχαίους θησαυρούς: Στnν αυλnτρίδα Βροpιάδα [ ... ] ο Φάυλλος έδωσε ένα ασn­ pένιο καρχnσιον"', ανάθnpα τnς Φώκαιας, και ένα χρυσό στέ­ φανο από κισσό, ανάθnpα από τnν Πεπάρnθο [ . . ] Στn Φαρσα­ λία, τn χορεύτρια απq τn Θεσσαλία, ο Φιλόpnλος χάρισε ένα χρυσό δάφνινο στέφανο, ανάθnpα τnς Ααpψάκου17• .

Αν κρίνουμε από τις ρωμαϊκές διασκευές του Πλαύτου και του Τερεντίου , η νέα κωμωδία ήταν πλήρως ευαισθητοποιημένη στη ση­ μασία της ανταλλαγής δώρων στον κόσμο της εταίρας (στα λατινικά meretrίx). Ο συγγραφέας μιας μελέτης σχολιάζει: Στnν τεράστια πλειοψnφία των κειμένων που σχετίςοvται pε τn συvτnρnσn τnς εταίρας/meretriχ στον κλασικό κόσpο, φαίνεται αρκετά ξεκάθαρα ότι τα δώρα, είτε σε είδος είτε υπό poρφfl χρnpατος, δεν riταν απλώς ένας εθιpικός τρόπος πλn­ ρωpnς, αλλά όταν [ . ] αφορούσαν pιa λ ίγο ως πολύ σταθερn σχέσn, ο μοναδικός τρόπος πλnρωpnς. . .

Μερικές φορές, αυτά τα δώρα αποτελούν σημαίνον μέρος της πλοκής. Ο «Ευνούχος >> του Τερεντίου , για παράδειγμα, ένα θεατρι­ κό που δανείζεται τον τίτλο του και μεγάλο μέρος της πλοκής του από ένα χαμένο έργο του Μενάνδρου , έχει ως κεντρικό θέμα τα δώ­ ρα που κάνουν διάφοροι μνηστήρες στην εταίρα Θαίδα διεκδικώντας την εύνοιά της - και τα οποία δώρα είναι μια νεαρή δούλη και ένας • Είδος ποτηριού ή κύλικος , στενότερο στο μέσο και πλατύτερο στη Βάση και τα χεί­ λη.

t 86

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

ευνούχος. Εκτός των ρωμαϊκών αντιγράφων, έχουν σωθεί σ ε παπύ­ ρους δύο άλλα αποσπάσματα, τα οποία συλλαμβάνουν την περίπλο­ κη σχέση γλώσσας και πραγματικότητας στον τομέα του δώρου . Στο πρώτο, ένα καινούριο απόσπασμα του . Ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί μια παρόμοια σύγκριση σώματος/κτιρίου με εντελώς αντίθετο αποτέλεσμα στις cc Εκκλησιάζουσες >>, που είναι η φαντασίωσή του περί γυναικείας επανάστασης δημιουργεί έτσι μια εικόνα που αποπνέει τη μόνωση, τη μυστικότητα και την κρυμμένη σεξουαλικότητα του κόσμου των γυναικών. Το έργο ξεκινάει μ' ένα εγκώμ ιο προς ένα λύχνο, ή μάλ­ λον προς " το λαμπερό, τpοχογύριστο>> λύχνο, ο οποίος εντός του σπιτιού ccλειτούργnμα έχει λαμπερό, σαv του riλιου». Εξαιτίας τής ικανότητάς του να κρατάει μυστικά, η Πραξαγόρα θα εμπιστευθεί στο λύχνο τη συνωμοσία των γυναικών για να καταλάΒουν την εξου­ σία. Εδώ δεν έχουμε σχεδόν καθόλου την αίσθηση ότι η απομόνωση είναt ένας χώρος χωρίς στοιχεία σεξουαλικότητας, ένας χώρος που είναι άσυλο ασφαλές από την επιθυμία. Θα λέγαμε μάλλον πως η μυ­ στικότητα και η σεξουαλικότητα συμπλέκονται για να δημιουργή­ σουν ένα έντονα ερωτικό αποτέλεσμα: Μόvο σ' εσέ το φαvερώvουμε· είvαι και δίκιο· εσύ κοvτά μας στέκεις, όταv γυμναζόμαστε μες στις καμαρούλες στnς Αφροδiτnς τα έργα· εσέ n ματιά σου κοιτάει κορμιά που τα λυ­ γάει ο πόθος, μα καvείς από μέσα δεv σε διώχνει. Σε μnριώv /3άθn απόκρυφα εσύ μόvο φέγγεις και καις χνούδι που μέσα αvθίζει. Εδώ ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί ένα λογοπαίγνιο ανάμεσα στη λέξη μυχός, υπό την έννοια των διαμερισμάτων των γυναικών, και της λέξης μυχοί, που σημαίνει τις εσοχές του σώματος, π χ , το αι­ δοίο. Αλλά ο Αριστοφάνης τελειοποιεί απλώς ένα πολύ κοινό λεξι­ λόγιο παρομοιώσεων, το οποίο Βλέπει το σώμα σαν κτίριο ή χώρο και το αιδοίο είτε σαν πόρτα που οδηγεί σε αυτό ή σαν εσοχή εντός του . Αυτή η έννοια του σώματος ως περίΒλημα γεννάει μερικές κά­ πως ιδιόρρυθμες εικόνες. Ο Σωκράτης μιλάει για το σώμα της Θεο­ δότης σαν να είναι ένας cc ιστός» και ο Αθήναιος διηγείται ένα άσε­ μνο ανέκδοτο για τον ποιητή Μένανδρο, ο οποίος πήγε να επισκε­ φτεί την εταίρα Γλυκέρα όταν την είχαν πάρει πια τα χρόνια. 1 97

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

Εκείvn του έφερε λίγο 13ραστό γάλα και τον παρότρυνε να το ρουφι:Ί.ξει αpέσως αλλά αυτός είπε: «Δεν το θέλω", διότι είχε σχnpατιστε ί στnν επιφάνειά του πέτσα "'. Κι εκείνη του εί­ πε: ιιΦύσα τnν πέτσα και )(ΡΩσψοποίnσε αυτό που έχει από κάτω»26• Όλες οι άλλες διαφορές των γυναικών της Αθήνας επαναλαμΒά­ νονται και στο επίπεδο του Βλέμματος. Το γεγονός ότι η πόρνη του πορνείου είναι γενικότερα προσιτή, η ευκολία με την οποία μπορεί να την αποκτήσει κανείς, η φτηνή τιμή της, η απλότητα της σεξουα­ λικής συναλλαγής, η ορατότητά της αντιστοιχούν στη διαφάνειά της, στην απεριόριστη έκθεσή της στο ανδρικό Βλέμμα. Από την άλλη, οι δυσκολίες στην ταξινόμηση των μεγάλων εταιρών, οι δυσκολίες να τις οδηγήσει κανείς στο κρεΒάτι, συνδέονται με τη δυσκολία να τις δει κάποιος. Αυτή την αντίθεση τονίζουν πιο aπροσχημάτιστα τα εγκώμια των κωμικών ποιητών για το πορνείο. Οι πόρνες στέκονται στον ήλιο i ησόγυμνες είναι γυναίκες που « επιτρέπεται να τις κοι­ τάξεις,,, ψnν τυχόν και ξεγελαστείς". « Ρίξε pιa pατιά σε όλα", λέει ο ομιλητής κάποιου αποσπάσματος, « . . . n πόρτα είναι ορθάνοιχτη". Σύμφωνα με τον Αθήναιο, αντιπαραΒάλλονται προς τις ελεύθερες γυναίκες και ειδικότερα προς τις μεγάλες εταίρες. Αυτές είναι οι γυ­ ναίκες που , όπως λέει το εγκώμιο του Ξενάρχου για το πορνείο, « δεν επιτρέπεται να τις κοιτάξει κανείς". « Πώς pπορούν οι άντρες", συνεχίζει ο ομιλητής ιινα κάνουν έρωτα pε τέτοιες γυναίκες, όταν, πάνω που είνα ι έτοψοι να αρχίσουν, θυμούνται τους νόpους του Δράκοvτος;,27• Είναι αντιφατικό, αν μη τι άλλο, να τοποθετείς τις εταίρες στις τάξεις των γυναικών του εσωτερικού , τις οποίες προστάτευαν οι νό­ μοι του Δράκοντας που aπάλλασσαν τους εξαγριωμένους συζύγους και πατέρες από την κατηγορία της επί τόπου δολοφονίας ο Αθή­ ναιος όμως το λέει ξεκάθαρα και δεν έχουμε λόγους να πιστέψουμε ότι κάνει λάθος, ακριΒώς επειδή αυτό που λέει είναι ένα κάπως πα­ ράδοξο κι αφύσικο πράγμα. Οι νόμοι οι ίδιοι είναι αρκετά κατηγο* Εδώ κάνει λογοπαίγνιο με τη λέξη

ypauς

t g8

που σημαίνει γρια και πέτσα.

Α Ρ ΧΑ Ι Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

ρηματικοί. Ο Δράκων περιέλαΒε ξεκάθαρα στην προστασία του " τις παλλακίδες, που συvτnρεi κάποιος για τn δnpιόυργiα ελεύθερων παιδιών» και ο Σόλων δεν τις απέκλεισε όταν αναφέρθηκε, όπως έχουμε δει, μόνο στις γυναίκες του πορνείου και του δρόμου . Οι σύγχρονοι μελετητές αντιμετωπίζουν απλουστευτικά τις Αθηναίες κι έχουν την τάση να ξεχνούν ή να αποΒάλλουν τις δύσκολες κατηγο­ ρίες όπως η ερωμένη και η παλλακίδα. Η παραδοσιακή άποψη τωy συγχρόνων μελετητών για τη μοιχεία είναι « παράνομη συνουσία με οποιοδήποτε γυναικείο μέλος της οικογένειας », παραλείποντας εντελώς τις ερωμένες. Αλλά ο αθηναϊκός νόμος είναι ένας νόμος επίσημων πρωτότυπων τεκμηρίων, τα οποία εκτίθενται δημόσια και ο οποιοσδήποτε έχει το δικαίωμα να τα προσκομίσει στο δικαστή­ ριο . Για όσο διάστημα οι νόμοι του Σόλωνος και του Δράκοντας ήταν χαραγμένοι σε πέτρα και αποτελούσαν τμήμα του νομικού κώ­ δικα, ήταν ανοιχτοί σε σχολαστικές ερμηνείες. Ως τέτοιοι κάνουν σαφή διάκριση ανάμεσα στις δούλες και τις γυναίκες του δρόμου και των πορνείων, αλλά δεν κάνουν καμία διάκριση ανάμεσα στις συζύ­ γους και τις ελεύθερες παλλακίδες. Πρέπει επομένως να έχουμε κα­ τά νου την πιθανότητα ότι οι προσΒληθέντες μπορούν να χρησιμο­ ποιήσουν αυτούς τους δύο νόμους για να προστατέψουν την τιμή των ερωμένων τους και υπάρχουν μερικές αποδείξεις ότι όντως συ­ νέΒαινε αυτό, θεωρητικά τουλάχιστον, αν όχι και στην πράξη28• Έχουμε δει ήδη μερικές εταίρες που είχαν αντιμετώπιση συζύγου . Και σε αρκετές περιπτώσεις, ανακαλύπτουμε ότι το λεξιλόγιο της «μοιχείας >> χρησιμοποιείται όταν άλλοι άντρες, εκτός από αυτούς με τους οποίους συζούν, κάνουν σέξ μαζί τους ή τις πλησιάζουν πάρα πολύ . Στην «Περικειρομένη» του Μενάνδρου , ο σκλάΒος Σωσίας αποκαλεί το Μοσχίωνα « μοιχό » τρεις φορές, εξαιτίας των περιποιή­ σεών του προς την ερωμένη του αφέντη του . Η κατηγορία αυτή θεω­ ρείται συνήθως ως ψευδής απειλή από μεριάς του δούλου και πα­ ραίσθηση του αφεντικού του . Αλλά η κατηγορία δε φαίνεται καθό­ λου αΒάσιμη σύμφωνα με τους νόμους του Δράκοντας και του Σό­ λωνος και το απόσπασμα του Ξενάρχου . Μια παρόμοια χρήση της λέξης απαντάται και σ' ένα άλλο ανέκδοτο του Μάχωνος. Λέει λοι­ πόν ο συγγραφέας ότι ο Λεοντίσκος ο παγκρατιαστής είχε την απο­ κλειστικότητα της εταίρας Μανίας, « σαν να Ωταν νόpψn σύζυγός 1 99

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ ΟΝ

του>> . Αργότερα όμως παρατηρεί ότι ένας aντίπαλός του στο άθλη­ μα, ο Αντήνωρ, « ΤΩν αποπλανεί και δnpιουργεi παράνοpn σχέσn pα­ ζi τnς [μοιχευόμενη] » . Σημαντικό επίσης είναι το γεγονός πως, απ' ό,τι φαίνεται, δεν υπάρχουν ενδιάμεσοι όροι μεταξύ προστατευόμε­ νης ερωμένης, κατά το Δράκοντα, και αποκλειόμενης πόρνης, κατά το Σόλωνα. Όταν ο διαφθορέας της κόρης της Νεαίρας απαλλάσσε­ ται από την κατηγορία της «μοιχείας », ξαναθυμόμαστε τις κατηγο­ ριοποιήσεις του Σόλωνος και το σπίτι του Στεφάνου μεταπίπτει σε πορνείο. Το μοναδικό συμπέρασμα που Βγαίνει, κατά τη γνώμη μου , σε όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι ότι οι παλιές κατηγοριοποιή­ σεις των νόμων του Σόλωνος και του Δράκοντας συνεχίζουν να ισχύουν απόλυτα, όταν μπαίνει θέμα μοιχείας29 • Από πρακτική άπο­ ψη, θα πρέπει να ήταν δύσκολο να κατηγορήσεις κάποιον για μοι­ χεία, αν η ερωμένη σου δεν ήταν Αθηναία, κι αυτό διότι, κάποια χρο­ νική στιγμή, ψηφίσθηκε ένας νόμος που απαγόρευε τη «συγκατοίκη­ ση>> ή το «γάμο >> [συνοικείν] με αλλοδαπές - αν και, αφού τόσοι πολλοί Αθηναίοι συγκατοικούσαν με αλλοδαπές, η απαγόρευση δεν μπορεί να ήταν πολύ αυστηρή. Αυτό που μοιάζει φανερό είναι ότι, σε καθημερινή Βάση, για κάποιους άντρες και ίσως για πολλές γυ­ ναίκες, η διαφορά ανάμεσα σε συζύγους και ερωμένες μπορεί να ήταν κάπως μπερδεμένη υπόθεση. Ίσως θα έπρεπε να κοιτάξουμε το ζήτημα από την άλλη πλευρά. Ο ετεροφυλόφιλος ερωτισμός στην Αθήνα δεν ήταν συγκεντρωμένος ούτε στο σεξ εντός γάμου ούτε στις Βιαστικές επισκέψεις στο πορ­ νείο. Ήταν δομημένος σ' ένα σκοτεινό ενδιάμεσο πεδίο αΒεΒαιότη­ τας, πάνω στο ξελόγιασμα και το δελεασμό των γυναικών που δεν ήταν ξεκάθαρο αν ήταν προσιτές. Έχω αποδείξει αλλού ότι τα ερω­ τικά τραγούδια και οι παιάνες που έπαιζαν οι μουσικοί των συμπο­ σίων ασχολιόνταν ιδιαίτερα με τη «μοιχεία», όπως μπορούμε να δού­ με στις αναφορές των κωμωδιογράφων για τα «νυχτερινά μοιχικά_, άσματα του ποιητή Γνησίππου , των μέσων του Sου αιώνα, και για το χορό του από γυναίκες που έπαιζαν ιαμΒύκη και τρίγωνο. Σε αυτό τον κόσμο κατοικούσε η Φιλαινίς, η οποία στο εγχειρίδιο ερωτικών συμΒουλών συστήνει, σε όποιον επιθυμεί να αποπλανήσει μια γυναί­ κα, να μη φανεί « στn γυναίκα» ότι είναι έτοιμος « να κάνει τn δου­ λειά>> . Για τι είδους γυναίκα μιλάει άραγε ;30 200

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

Από την άποψη λοιπόν του πόσο ορατές είναι, οι μεγάλες εταί­ ρες είναι πιο κοντά στις συζύγους απ' ότι στις πόρνες, οι οποίες δουλεύουν στους δρόμους και κάθονται στα πορνεία. Σαν τις συζύ­ γους, είναι γυναίκες που δεν ε � ιτρέπεται να τις κοιτάξεις παρά μό­ νο αν είσαι πολύ τολμηρός : cc Oι οικίες των εταιpών είναι τόποι ιε­ ροί που έχουν πέσει εξ ουρανού [διιπετείς] * , , λέει ένας κωμικός ήρωας, cc έχουν γίνει τόποι που απαγορεύεται να πλησιάσεις". cc Όταν n Ααίς Ωταν pιa νεαρn και φρέσκια κοπελ ίτσα . ", λέει ένας άλλος, cc τnν έΒλεπες πιο σπάνια κι από το σατράπη Φαρνά/3αζο", αλλά στα γηρατειά της, cc είναι ευκολότερο να τn δεις παρά να φτύσεις» . Τις εταίρες, σαν τις παντρεμένες γυναίκες, μπορούσες να τις δεις φευ­ γαλέα σε γιορτές, όπως τα Ελευσίνια ή τα Ποσειδώνια, ή όταν πή­ γαιναν στο πηγάδι για νερό . Όταν ξεμυτίζουν από την πόρτα τους, συνεχίζουν να κρύΒονται κάτω από μανδύες, αλλά σε τέτοιες περι­ στάσεις είναι που εξάπτεται η φαντασία απ' αυτό που κρύΒεται κά­ . .

τω από τα ενδύματα. Ο Μάχων διηγείται μια ιστορία για τη Γνάθαινα και την κόρη της, τη Γναθαίνιον, που είχαν πάει στη γιορτή του Κρόνου · τις πλησία­ σε τότε ένας ηλικιωμένος στρατηγός, ο οποίος ccpελεiώvτας τn σι­ λουέτα του κοριτσιού κάτω από τα ρούχα τnς και τnν κίνnσn τnς» ένιωσε τον πόθο του να ανάΒει. Κανένας δε φέρνει αντίρρηση, όταν άντρες μεταμφιεσμένοι σε εταίρες έρχονται κρυμμένοι κάτω από μανδύες στο συμπόσιο των ΘηΒαίων πολεμάρχων και ζητούν την απομάκρυνση των υπηρετών πριν μπουν στο δωμάτιο. Μόνον όταν κάθονται, ξεσκεπάζουν τα ανδρικά τους πρόσωπα και ταυτόχρονα Βγάζουν τα μαχαίρια τους. Φυσικά, αντίθετα από την τίμια σύζυγο, η εταίρα σκεπάζεται όχι από σεμνότητα, αλλά για να παραπλανήσει, να ξεγελάσει και να διατηρήσει την αγοραία αξία της. Είναι στον αντίποδα των πορνών που επαινεί ο Φιλήμων, οι οποίες στέκονται γυμνές ccpnν τυχόν και ξεγελαστείς» . Σύμφωνα με το cc Πεp ί εταφών» του Αντιφάνους : Η Νάvvιον είχε το παρατσούκλι προσκnνιον [δηλαδή πα• Διιπετής ο πεσών εκ του Διός, αυτός που έχει πέσει εξ ουρανού, ο ουρανοκα­ τέΒατος . Μ εταγενέστερα : θεiος, ιερός και αγνός. =

201

ΤΖΕΪΜΣ

Ν ΤΕ Ϊ Β Ι ΝΤΣ Ο Ν

ραπέτασμα] , επειδn, παρ' όλο που είχε λεπτά χαρακτnριστικά και φορούσε χρυσά κοσpnpατα και ντυνόταν pε πανάκρι/3α εν­ δύματα, χωρίς ρούχα είχε πολλές ατέλειες. Ο Άλεξις πηγαίνει αυτό το επιχείρημα ακόμα παραπέρα: Κάποια τυχαίνει να είναι κovτri· ρά/3ει αpέσως στα πασού­ μια τnς έναν πάτο από φελλό [ . ] Μια άλλn δεν έχει γοφούς ρά/3ει ένα τουρvύρ και το φοράει σαν εσώρουχο, έτσι ώστε όσοι τnν κοιτάζουν να εντυπωσιάζονται από τα ωραία οπίσθιά τnς και να τnν καλούν. Έχει pεγάλn κοιλιά; Αυτό 13ολεύεται pε τον κορσέ. Μια έχει κάποιο pέρος του σώpατος πολύ ωραίο· το αφriνει ακάλυπτο λοιπόν και το επιδεικνύει όσο pπορεί 3 1 • .

.

Καμία τέτοια υποψία δεν υπήρξε ποτέ για τη Φρύνη, τη μεγαλύ­ τερη από τις εταίρες , η οποία χειριςόταν με μεγάλη εξυπνάδα αυτή την οπτική ιδεολογία, κατανέμοντας προσεκτικά τις εμφανίσεις της, ενώ υπολόγιςε σχολαστικά πότε θα αποσυρόταν και τι θα αποκάλυ­ πτε . Αν και, σύμφωνα με τον Έρμιππο εκ Σμύρνης, αυτό που αποκά­ λυπτε ήταν αρκετά όμορφο: Στnν πραγpατικότnτα, τα πω όpορφα pέρn τnς riταν εκεί­ να που δεν εξέθετε σε κoιvri θέα. Εξαιτίας αυτού, δεν riταν εύ­ κολο να τn δεις γυpνn. Πάντοτε φορούσε ένα pικρό χιτώνα κατάσαρκα και δε χρnσψοποωύσε τα δnpόσια λουτρά. Αλλά στn pεγάλn γωρτn των Ελευσινίων, όπως και στα Ποσειδώνια, n Φρύνn, pπροστά στο pεγάλο πλnθος που είχε pαζευτεί από όλn τnν Ελλάδα, έ/3γαλε το pανδύα τnς και έλυσε τα pαλλιά τnς πριν pπει στn θάλασσα· και ο Απελλriς ζωγράφισε τnν εκ­ δοχn του για τnν αναδυοpένn Αφροδίτn χρnσψοποιώντας εκείνn ως πρότυπο. Αφού η Φρύνη φαίνεται ότι φορούσε πάντοτε το χιτώνα της, το θέαμα θα πρέπει να έμοιαςε περισσότερο με διαγωνισμό για το ωραιότερο Βρεγμένο μακό μi:ιλουςάκι παρά με γυμνό του Μποτιτσέ­ λι. Η Φρύνη δεν κρύΒεται εντελώς , αλλά ούτε εκθέτει εντελώς τον 202

APXAI O I ΑΘ ΗΝΑΙ Ο Ι

εαυτό της. Η απόλυτη αφάνεια και η απόλυτη έκθεση αποτελούν δύο ακραία σημεία και εξουδετερώνουν την επιθυμία. Αποκαλύπτοντας πολλά, αλλά φορώντας τα ρούχα της, η Φρύνη παραμένει εντός της οπτικής ιδεολογίας και ξυπνάει τον πόθο γι' αυτό που είναι κρυμ­ μένο. Γνωρίζουμε πάντως κι ένα περιστατικό στο οποίο εξέθεσε το σώ­ μα της δημόσια. Κάποτε την κατηγόρησαν για ασέΒεια, επειδή εισή­ γαγε καινούριους θεούς . Την υπεράσπισή της ανέλαΒε ο Υπερείδης, ένας από τους εραστές της, ο οποίος έγραψε για την περίσταση έναν από τους ωραιότερους λόγους της αρχαιότητας. Εντούτοις, δεν τα κατάφερε να εντυπωσιάσει τους δικαστές. Βλέποντας την αποτυχία του , « οδnγnσε τnν ίδια τn Φρύνn pπροστά τους, τnς έσκισε τους χι­ τώνες, εκθέτοντας το στnθος τnς. Οι δικαστές ένιωσαν θρnσκευτικό δέος και αποφάσισαν να pnν καταδικάσουν σε θάνατο τnν εκπρόσω­ πο και θεραπαινίδα τnς Αφροδίτnς>>32• Αν η Φρύνη είχε υπάρξει πιο διαθέσιμη, δε θα είχε την ελπίδα να προκαλέσει μια τέτοια εντύπω­ ση · μετά όμως από χρόνια ολόκληρα φευγαλέων εμφανίσεων, και φημών, και εικασιών, το ξαφνικό ξεγύμνωμά της θα πρέπει να είχε την επίδραση της denouement• στο τέλος μιας μπερδεμένης aφήγη­ σης. Οι εταίρες προσέφεραν τεράστιο όγκο υλικού . Οι λογογράφοι έγραφαν λόγους γι' αυτές, οι θεατρικοί συγγραφείς τις έΒαζαν στις παραστάσεις τους , οι ζωγράφοι τις ζωγράφιζαν, οι φιλόσοφοι τις ανέφεραν σε διαλόγους τους. Εντούτοις , τόσο οι σύγχρονοι μελετη­ τές όσο και οι άντρες της αρχαιότητας δυσκολεύονται πολύ να κα­ ταλήξουν πού ακριΒώς κολλάνε στην ελληνική κοινωνία. Αυτό είναι λιγότερο παράδοξο απ' ό ,τι φαίνεται. Μπορούμε ίσως τώρα να κα­ ταλάΒουμε ότι οι δυσκολίες στον προσδιορισμό των εταιρών συνδέ­ ονται στενά με το ποιες ήταν. Ζουν στην αΒέΒαιη οικονομία του δώ­ ρου και έχουν επικεντρώσει την ερωτική σtρατηγική τους στην ου­ σιώδη παρανόηση του δώρου . Ο ίδιος ο όρος εταίρα - σύντροφος, φίλη - είναι συγκεχυμένος, ένας ευφημισμός. Με ανάλογο τρόπο, το λεξιλόγιό τους χαρακτηρίζεται από υπονοούμενα και φημίζεται για την αινιγματικότητά του , τη σάτιρα και τα λογοπαίγνια. Αυτός • Λύση τοu δράματος.

203

ΤΖΕΪΜΣ

ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ ΟΝ

είναι ο ουσιώδης λόγος που η εταίρα καταφεύγει σ ε λογοτεχνικά αποσπάσματα· δε θέλει να κάνει επίδειξη της ευρυμάθειάς της, αλ­ λά να δείξει την ικανότητά της να συγκαλύπτει κάποιαν άσεμνη πρό­ ταση μέσα σ' ένα πομπώδες απόσπασμα, κρύΒοντάς τη μέσα στις αθώες αναφορές του . Ο Αναξίλας συγκρίνει τις εταίρες με τη θανά­ σιμα αινιγματική Σφίγγα: Υiποτα απ' όσα pουρpουρiζουν δεν εiναι ειλικρινές, εiναι όλα yεpάτα αινiypατα: πως τους αρέσει ιινα αγαπούν", ιινα εiναι ψiλες» και ιινα κάνουν παρέα» pε κάποιον. Ο θαυμαστής της Φιλαινίου , στην «Κωμωδία των γαϊδάρων>> του Πλαύτου , προσπαθεί να πατάξει την προδοτική γλώσσα της, απαγο­ ρεύοντάς της να χρησιμοποιεί οποιαδήποτε «λέξη με διπλό νόημα». Η γλώσσα των εταιρών πηγαινοέρχεται ανάμεσα στα νοήματα, όπως μια ξεδιάντροπη γυναίκα στο κατώφλι· ανά πάσα στιγμή μπορεί απλώς να παραθέτουν ένα στίχο τραγικής ποίησης ή να ξεστομίζουν Βωμολοχίες. Αυτή η aντίσταση στο καθορισμένο νόημα, στον προσ­ διορισμό, στο πιάσιμο, στην κατοχή, τις κρατάει μακριά από τους νόμους της μοιχείας και την αγοραπωλησία του πορνείου . Δεν είναι περίεργο λοιπόν που , την ίδια στιγμή, αυτή η αινιγματικότητα, η δυ­ σκολία να τις έχει κάποιος στην κατοχή του, γεννάει τις προσπά­ θειες να τις ελέγξουν, να τις αιχμαλωτίσουν σε εικόνες, να τις αιχ­ μαλωτίσουν γραπτώς. Είναι άραγε σύμπτωση το γεγονός ότι η Φρύ­ νη, που ήταν πασίγνωστο πόσο δύσκολο ήταν να τη δει κανείς γυ­ μνή, αποτέλεσε το μοντέλο για το πρώτο κανονικό γυναικείο γυμνό, την Κνιδία Αφροδίτη; (Βλ. εικόνα 1 1 ) Φυσικά οι ζωγράφοι ήθελαν να τις ζωγραφίσουν. Φυσικά οι γλύπτες ήθελαν να τις σκαλίσουν σε μάρμαρο. Φυσικά οι ποιητές ήθελαν να γράψουν γι' αυτές. Οι εταί­ ρες είχαν προσπαθήσει πάρα πολύ να γίνουν σαγηνευτικές. Εδώ, επιτέλους, στο φαντασιακό επίπεδο, η φαντασίωση υπάκουσε. Μπο­ ρεί η εταίρα να απέφευγε την αγοραπωλησία και να ξεγλιστρούσε από τα ανδρικά νοήματα και το αρσενικό Βλέμμα, οι άντρες όμως κα­ τάφερναν τελικά να τη χειραγωγήσουν στο θεατρικό έργο που ανέ­ Βαζαν, στις σελίδες που έγραφαν ή στις φαντασιώσεις τους:

A P XAI O I Α Θ Η Ν ΑΙ Ο Ι

Τnν πανάκρι13n Σθενελαίδα που κατακαίει τnν πόλn και για όσους τnν πεθυμούν χρυσάφι μυρίζει n ανάσα τnς, ολόγυμνn στο κρεf3άτι όλn τn νύχτα μού πλάγιασε τ' όνειρο ως τnν αυγή δίνοντάς μου τn δίχως μιστό. Γονατιστός άλλο πια δε θα τnν ικετέψω τn 13άναυσn, ούτε κα ι θα θρnvrΊσω τον εαυτό μου. Τώρα τον ύπνο έχω να μου τn χαρίζει 33•

205

ΛΛΛΛ

Μέρος Τρίτο

ο· πολίτης

ΛΛΛΛ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Σώματα

«Εiναι γνωστό το ις πάσι ότι στο Μπρiστολ έφτασε στο σnpεio να προσλάΒει κάποιους - aχθοφόρους, αpαξάδες κα ι άλλους - για να εpποδiζουν /3iaιa τnν εi­ σοδό του σε οποιοδnποτε φαρpακεiο. Αλλά, καθώς n εξουσiα για να τον σταpατάνε προερχόταν απλώς από τον iδιο, α υτοi οι κακοpοiρnδες 13ρέθnκαν φυσικά σ' ένα pεταφυσικό pπλέξψο". (Τόμας ντε Κουίνσι, «Εξοpολοynσεις ενός Άγγλου οπιοφάγου", για το Σάμιουελ Υέιλορ Κόουλριτζ). Ο ε θισμ ό ς των αρχαίων Οι «Σφήκες>> του Αριστοφάνους, που . παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στα τέλη Ιανουαρίου του 422 π.Χ. , ανοίγουν με μια σκηνή μυ­ στηρίου και αγωνίας. Είναι λίγο πριν την αυγή. Δύο δούλοι στέκο­ νται φρουροί έςω από ένα σπίτι. Ένας άλλος άντρας κοιμάται πάνω στη στέγη. Κάτι φρουρούν που το περιγράφουν σαν ένα « άγριο ζω­ ντανό [κνώδαλο] » , το οποίο εμπνέει φόΒο και τρόμο. Σιγά σιγά, αρ­ χίζουν να αποκαλύπτουν περισσότερα. Ο άντρας στη σκεπή είναι ο αφέντης του ς . Το τέρας που κρατάει κλειδωμένο μέσα στο σπίτι εί­ ναι ο ίδιος του ο πατέρας, ο οποίος υποφέρει από ασυνήθιστη ασθέ­ νεια (αλλόκοτον νόσον). Προκαλούν μάλιστα τους θεατές να μαντέ­ ψουν ποιο είναι το πρόΒλημά του κι ο ένας δούλος προσποιείται ότι ακούει διάφορου ς δυσώνυμους πολίτες να μαντεύουν Βάσει των δικών τους κουσουριών, ενώ ο άλλος τους απαντάει αν έχουν δίκιο ή άδικο :

209

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

- Ο Αμυνiας εδώ λέει ότι εiναι τζογαδόρος, φiλος των ζα­ ριών. . . - Αάθος! Η αρρώστια, αλnθεια, εiναι φιλiα σε κάτι, αλλ ά όχι αυτό. - Ο Σωσiας εδώ λέει στο Δερκύλο πως θα 'ναι φiλος του πιοτού. - Καθόλου! Αυτό εiναι αρρώστια των καλών ανθρώπων. - Ο Νικόστρατος λέει ο Σκαp/3ωνiδnς φιλέορτος ri φιλόξενος πως θα 'ναι . . . Και αυτή η εικασία απέχει πολύ . Ο ι δούλοι αποφασίζουν να απο­ καλύψουν στους θεατές την απάντηση. Το τερατώδες πλάσμα μέσα στο σπίτι είναι « φίλος των δικαστηρίων•• . Η αρρώστια που τον ταλα­ νίζει είναι μια ακατάπαυστη επιθυμία να εκτελεί χρέη δικαστή. Έχουν δοκιμάσει τα πάντα για να τον εμποδίσουν, τον έχουν πάει ακόμα και στο ναό του Ασκληπιού στην Αίγινα για να γιατρευτεί, αλ­ λά αυτός καταφέρνει να ςεγλιστράει από τη φύλαςή τους και να μπαίνει πρώτος πρώτος στην ουρά κάθε πρωί για τα καθήκοντα του δικαστή. Οι θεατές σύντομα Βλέπουν μια ζωντανή αναπαράσταση της πάθησης του Φιλοκλέωνος. Ο ηλικιωμένος άντρας ςυπνάει νωρίς και δοκιμάζει κάθε πιθανή έςοδο για να δραπετεύσει, μέσα από την καμινάδα και από την τρύπα της αποχέτευσης, και σε μιαν άσεμνη παρωδία της aπόδρασης του Οδυσσέως από τους Κύκλωπες, κρεμα­ σμένος κάτω από την κοιλιά ενός γαϊδάρου . Όπως τα περισσότερα θεατρικά του Αριστοφάνους, οι «Σφήκες •• περιέχουν πολλές λεπτομέρειες της εποχής. Οι σκηνοθέτες που το ανεΒάζουν σήμερα αναγκάζονται ή να διασκευάσουν το έργο σημα­ ντικά, για να το κάνουν καταληπτό στους σύγχρονους θεατές, ή να εντάςουν στο πρόγραμμα αρκετές σελίδες με σημειώσεις, εςηγώντας στο κοινό τις τεχνικές λεπτομέρειες του υπερΒολικά δημοκρατικού νομικού συστήματος των Αθηνών (όπου οι γηραιότεροι πολίτες εκλέγονταν στο λειτούργημα του δικαστή, για να επιλύσουν διάφο­ ρες συνήθως μικρόψυχες κι ασήμαντες διαφορές, στηριζόμενοι σε ελάχιστα πειστικά αποδεικτικά στοιχεία) και κάνοντας μια επισκό­ πηση της πολιτικής κατάστασης κατά τη δεκαετία του 420, γύρω από την οποία περιστρέφεται το έργο. Ακόμα και οι πιο μορφωμένοι 2 10

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘ ΗΝΑΙ Ο Ι

σχολιαστές αναγκάζονται να παρακάμψουν αρκετές aτάκες, διότι δεν καταλαΒαίνουν το αστείο. Αλλά πίσω από τις ιδιαιτερότητες της σάτιρας της εποχής, το δραματικό εύρημα του έργου μοιάζει απόλυ­ τα σύγχρονο : ο ηλικιωμένος άντρας είναι το πιο οικείο δείγμα αν­ θρώπου του 20ου αιώνα, ένας εθισμένος. Οι ιστορικοί του πολιτισμού , εντούτοις, ισχυρίζονται ότι ο κό­ σμος δε συνειδητοποιεί την ύπαρξη αυτού του τύπου ανθρώπου νω­ ρίτερα από τα τέλη του 1 8ου αιώνα μ.Χ. Ο οπιομανής ήταν ένας από τους πρώτους και τον ακολουθεί κατά πόδας ο αλκοολικός, ο οποί­ ος παραμένει η πιο οικεία εκδήλωση του είδους1 • Σε αυτούς προστέ­ θηκαν για λίγο, στα τέλη του 1 9ου αιώνα, οι νυμφομανείς γυναίκες και οι σεξομανείς άντρες. Πολύ πρόσφατα, το μοντέλο του εθισμού έχει φτάσει, απ ' ό,τι φαίνεται, σε τέτοιο Βαθμό οικουμενικότητας. που ανταγωνίζεται πια το λεξιλόγιο των «Σφηκών": έτσι, μπορούμε να μιλάμε πλέον άνετα για «σοκολατομανείς", και «μανιώδεις των αγορών•• , και « εθισμένους στις σαπουνόπερες " . Μπορεί να υιοθετού­ με αυτούς τους όρους επιπόλαια, αλλά το ίδιο το μοντέλο του εθι­ σμού έχει αποκτήσει σημαντική δημοτικότητα και εκτίμηση, μετατρέ­ ποντας aνήθικους και αμαρτωλούς σε θύματα και ασθενείς και μετα­ μορφώνοντας την απαγόρευση σε συμπάθεια και κατανόηση. Και μπορεί «to πρόγραμμα των δώδεκα σταδίων" να μην εφαρμόζεται ακόμα στη θεραπεία για τον εθισμό στο τρύπημα του σώματος (ή « πυρετό του μετάλλου ,) ή στο τζόγκινγκ, κανείς όμως δεν αντιδρά όταν μιλάμε για τον «αλκοολισμό " σαν να είναι αρρώστια, και μάλι­ στα κληρονομική, που δε θεραπεύεται ποτέ και ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης της πάθησης είναι η πλήρης αποχή, ακόμα και απ' όσους έχουν κληρονομική προδιάθεση στον αλκοολισμό2• Η εναρκτήρια σκηνή των « Σφηκών" δε δικαιολογεί από μόνη της την ανάγκη να ξαναγράψουμε την ιστορία του εθισμού ως ασθένειας. Το λεξιλόγιο του έργου είναι μοναδικό. Καμία άλλη αρχαία πηγή δε φαίνεται να μας προσφέρει μια τόσο καθαρή γκάμα εθισμένων ηρώ­ ων, παρουσιάζοντάς τους ως ασθενείς, ούτε καν εν είδει αστείου . Σαν αποτέλεσμα, είναι πολύ πιθανότερο το κοινό του Αριστοφάνους να είδε τη σκηνή ως άλλο ένα δείγμα του περίφημου ταλέντου του να δημιουργεί ζωντανές σατιρικές εικόνες παρά σαν την κοινότοπη και οικεία όψη μιας αδυναμίας. Το να aποκαλείς αρρώστια την αγά2ft

ΤΖΕΪΜΣ

Ν Τ Ε Ϊ Β Ι Ν ΤΣ Ο Ν

π η για τ α ζάρια ή την αγάπη για τ ο ποτό ήταν απλώς ένα εντυπω­ σιακό και προχωρημένο αστείο, που δεν έπαιρνε κανείς στα σοΒαρά επί δύο χιλιάδες χρόνια. Η κυρίαρχη άποψη της εποχής του Αριστο­ φάνους γι' αυτά τα πάθη ήταν σχεδόν το ακριΒώς αντίθετο. Με τον κίνδυνο μιας εξωφρενικής υπεργενίκευσης, θα μπορού­ σαμε να πούμε ότι στους σύγχρονους καιρούς προσεγγίζουμε τον · κόσμο των τροφίμων με μια σχετική ηρεμία, έχοντας πετύχει ένα εί­ δος ισορροπίας με τις επιθυμίες μας. Ενώ μπορεί να προσπαθούμε να τις μετριάσουμε και να τις ελέγξουμε, υπό φυσιολογικές συνθή­ κες δεν αποτελούν σημαντικό παράγοντα της ζωής μας. Όσοι διεξά­ γουν όντως έναν άγριο αγώνα με τις επιθυμίες τους αποτελούν εξαί­ ρεση. Είναι εκείνοι που έχουν πάρει κάποια ουσία που δεν έπρεπε ή όσοι απολαμΒάνουν κάποια λιγότερο επικίνδυνη ουσία σε υπερ­ Βολικό Βαθμό, έτσι ώστε τώρα δυσκολεύονται να ζήσουν χωρίς αυ­ τήν. Εξαιτίας μακροχρόνιου εθισμού , της κληρονομικότητας μιας εθιστικής τάσης ή της σύντομης έκθεσης σε κάποιο ισχυρό εθιστικό ναρκωτικό, έχουν νικηθεί από σοΒαρές παρορμήσεις . Κάτι δεν πάει καλά με αυτούς - κι αυτό το κάτι τους διαφοροποιεί από τον υπό­ λοιπο πληθυσμό, κάτι το οποίο μπορεί να ταξινομηθΕί ως ασθένεια που τους διακρίνει από τον υγιή, φυσιολογικό, φιλήσυχο πληθυ­ σμό. Σύμφωνα με αυτή την ιατρική ή ψευδο-ιατρική έννοια του εθι­ σμού, αυτό που αναζητεί το άτομο με τέτοιες αμαρτωλές επιθυμίες εντάσσεται στην κατηγορία των ναρκωτικών, τα οποία μεταμορφώ­ νουν αυτόν που τα αναλίσκει, δημιουργώντας μέσα του μια εξάρτη­ ση. Αυτή η εξάρτηση γεννάει παρορμητικές επιθυμίες και διακαείς καταναγκασμούς, που κυΒερνούν τη ζωή του , αποκλείοντας κάθε άλ­ λη σκέψη. Παραδόξως, αυτή η παρόρμηση θεωρείται εντελώς διαφο­ ρετικό πράγμα από την επιθυμία της aπόλαυσης. Έχει περάσει πο­ λύς καιρός από τότε που οι αλκοολικοί, οι καπνιστές και οι ηρωι­ νομανείς θεωρούνταν απλώς ηδονιστές. Στην πραγματικότητα, οι σύγχρονες περιγραφές του εθισμού αγνοούν τόσο πολύ την απόλαυ­ ση ώστε όσοι αποτολμούν να δοκιμάσουν κάποια εθιστική ουσία για πρώτη φορά Βιώνουν μιαν απροσδόκητη απόλαυση, που τους κάνει να νομίζουν ότι οι κίνδυνοι ενός επικίνδυνου ναρκωτικού , η δύνα­ μή του να αδράχνει τα θύματά του και να τα αγκιστρώνει, οφείλο­ νται σε κάποια πιο μεταφυσική διαδικασία. Αυτό έχει ως αποτέλε212

APXAI O I Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι

σμα να υψωθεί ένα μεγάλο φράγμα ανάμεσα στην επιθυμία για πράγ­ ματα που θεωρούνται «ναρκωτικά>> και σε όλα τα άλλα φαγώσιμα. Ο έλεγχος της επιθυμίας για σάντουιτς με μπέικον, για διακοπές στη θάλασσα, για κήρυκες του Ευαγγελίου ή για μπεστ σέλερ αντιμετω­ πίζεται (προς το παρόν) σαν κάτι εντελώς διαφορετικό από τον έλεγχο της επιθυμίας για αλκοόλ, τσιγάρο ή κοκαίνη. Όταν παρατη­ ρούμε ανάλογη « καταναγκαστική» ή «υπερΒολική» συμπεριφορά για κάτι που δεν είναι ναρκωτικό, η αντίδρασή μας δεν είναι να αμφι­ σΒητήσουμε τη διάκριση, αλλά να κατατάξουμε το εν λόγω αντι�,> , μ ιας ζωής aτε­ λείωτων απολαύσεων, το πιθάρι που στάζει, το υπέρτατο παράδειγ­ μ α μ ιας όρεξης αχαλίνωτης59• Διάφοροι μ ελετητές έχουν κάνει κάποια προσπάθεια να συ μ ΒιΒά­ σουν μ ια ηθική στην οποία το πιο σημ αντικό είναι η αποφυγή της διείσδυσης μ ε μ ια ηθική εστιασ μ ένη στην αναγκαιότητα του αυτοε• Πτηνό που τρώει και αφοδεύει ταυτόχρονα .

ΑΡΧΑΙΟΙ Α Θ ΗΝΑΙΟΙ λέγχου . Ο Φουκό, ο οποίος συχνά κατηγορήθηκε ότι στο έργο του για την ιστορία των νοοτροπιών δε δίνει αρκετή σημασία στους « ει­ δικού ς » , μοιάζει στη συγκεκριμένη περίπτωση να τους έχει δώσει πολύ μεγαλύτερη σημασία απ' ό,τι τους αξίζει. Σε όλο του το έργο για την αρχαία Ελλάδα, τονίζει τη σημασία της εγκράτειας, της αυ­ τοκυριαρχίας, στη διαμόρφωση του φύλου στην Αθήνα και χαρτο­ γραφεί δεξιοτεχνικά την περιοχή που τη συνδέει με το λόγο περί αλήθειας και νοήματος. Δυστυχώς , αποπειράθηκε να συμΒιΒάσει το μοντέλο αυτό με το σχήμα διείσδυσης-εξουσίας , το οποίο είχε κλη­ ρονομήσει από διακεκριμένους κλασικιστές όπως ο Κένεθ ΝτόΒερ και ο Πωλ Βεν, επινοώντας την αλλόκοτη έννοια της ηθικής παθη­ τικότητας :

Για τους aρχαίους Έλλnνες, το πιο ουσιαστικό είναι n αvτίθεσn pεταξύ ενεργnτικότnτας και παθnτικότnτας και αυτn είναι που σφραγίζει το πεδίο τnς σεξουαλ ικΏς συpπεριφοράς, καθώς κι εκείνο τnς nθικnς στάσnς [ . ] αυτό που, στα pάτια των Ελλnνων, αποτελεί τnν κατεξοχnν nθικn αρνnτικότnτα, ασφαλώς δεν είναι το να έλκεσαι ερωτικά και από τα δύο φύ­ λα, ούτε και το να προτψάς το ίδιο p ' εσένα φύλο, αλλά το να είσαι παθnτικός απέναντι στις nδονές. . .

Έτσι, παρ' όλο που ο μοιχός υ ιοθετεί ένα σεξουαλικά ενεργητι­ κό ρόλο, διεισδυτικό και αρσενικό, ο ρόλος αυτός ακυρώνεται αΠό την παθητικότητά του σε σχέση με τις aπολαύσεις, η οποία τον υπο­ δεικνύει ως θηλυπρεπή. Θα ήμαστε πρόθυμοι να καταπιούμε αυτή τη σοφιστεία, ξεχνώντας όλες τις αξιώσεις που έχει η διείσδυση η ίδια και παραδεχόμενοι ότι η μεταφορική διείσδυση μπορεί εν τέλει να ήταν πιο σημαντική, αν οι Έλληνες μιλού σαν πράγματι για «τη διείσ­ δυση από απόλαυση» , αλλά, απ' όσο ξέρουμε, δεν το έκαναν. Επιπλέ­ ον, με σκοπό να κρατήσει τη φαλλοκρατική θεωρία στο παιχνίδι, ο Φουκό αναγκάζεται να επιδιώξει ένα συμΒιΒασμό ανάμεσα σε δύο εντελώς διαφορετικά ηθικά μοντέλα: το ένα, που είναι μια κυρίως μοναχική πάλη του Εγώ ή της Ψυχής εναντίον των απολαύσεων του Κόσμου και της Σάρκας, και το άλλο, που είναι ένα εσώτερο διπο­ λικό κατ�σκεύασμα, στο οποίο ο ρόλος του παθητικού εξαρτάται

2 57

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙ ΝΤΣΟ Ν από ένα ενεργητικά επιθυμητό υποκείμενο, όπου ο ρόλος του υπο­ ταγμένου με την ηθική του aρνητικότητα, το 1 - , δημιουργείται από τον κυρίαρχο, το 1 + , σ' εκείνο το •< μηδενικού αθροίσματος » παιχνί­ δι που είναι η σεξουαλική πράξη60• Επομένως τι παίζει το ρόλο του διεισδυτικού ενεργητικού υποκειμένου , το οποίο κάνει το μοιχό θη­ λυπρεπή ; Οι σύζυγοι και οι κόρες που αποπλανεί ; Το ραπανάκι; Και ποιο ενεργητικό υποκείμενο χρησιμοποιεί το συμΒολικό φαλλό του για να κάνει τον οψοφάγο παθητικό σε σχέση με την απόλαυση; Ο τόννος , ο σπάρος, ο πωλητής ψαριών; Πριν aποδυθούν σε τέτοιες παραδοξότητες , οι οπαδοί του φαλλοκεντρισμού θα πρέπει να επα­ νεξετάσουν τις λογικές προϋποθέσεις του . Οι εγκοπές που χαράζει ο μοιχός για κάθε επιτυχία του δεν τονώνουν την ευάλωτη αρρενω­ πότητά του . Οι Έλληνες δεν απένειμαν ΒραΒεία για τη διείσδυση. Δεν έΒλεπαν ένα χάσμα ανάμεσα στην επιθυμία να διεισδύσεις και στην επιθυμία να υ ποστείς διείσδυση και ασφαλώς δεν είχαν δομή­ σει ολόκληρη την κοινωνία - πόσο μάλλον ολόκληρο τον κόσμο ­ σύμφωνα μ' αυτό το συνουσιακό σχήμα. Η όλη θεωρία είναι απλώς μια προΒολή των δ ικών μας φυλετικών εφιαλτών πάνω στην οθόνη ενός πολύ διαφορετικού πολιτισμού . Ο κίναιδος του Πλάτωνος λοιπόν είναι aχαλίνωτος εντελώς από μόνος του. Δε χρε ιάζεται κάποιον ενεργητικό διεισδύοντα για να τον κάνει παθητικό ή θηλυπρεπή. Δεν είναι ο ρόλος που παίζει, εί­ ναι η ζωή που ζει . Είναι ο τρόπος που είναι φτιαγμένος . Θα μπο­ ρούσε θεωρητικά να είναι παρθένος , χαμένος σ' ένα έρημο νησί, και παρ' όλα αυτά να είναι κίναιδος . Αν υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στη θηλυπρέπεια και το σεξ, αυτή δε Βρίσκεται στην παθητικότητα αλλά στην έλλειψη κορεσμού . Η στάση της εισόδου από πίσω, όπως έχουμε δει, παρουσιάζεται στη λογοτεχνία σαν μια γρήγορη, φτηνή και εύκολη στάση, ένα πορνικό σχήμα κατάλληλο για μοιχαλίδες και πόρνες. Όταν οι άντρες υιοθετούν αυτή τη στάση, σημαίνει το ίδιο πράγμα, μεταπίπτουν σε εύκολα θηράματα, μια aρσενική εκδοχή της νυμφομανούς που επιδιώκει πάντοτε απεγνωσμένα τη σεξουαλική ικανοποίηση. Αργότερα, στην πρώιμη ελληνιστική περίοδο , η στάση αυτή μπορεί να ερμηνευτεί από σωματική άποψη. Η ερώτηση αριθ­ μός είκοσι έξι, στο τέταρτο ΒιΒλίο των •• ΠροΒλημάτων» , που αποδί­ δονται στον Αριστοτέλη, ασχολείται με το θέμα εκείνων που είναι

ΑΡΧΑΙΟΙ Α Θ Η ΝΑ Ι ΟΙ > 13• Το χάσμα πλούσιων και φτωχών γίνεται ακόμα μεγαλύτερο στον πάγκο του ψαρά. Σ' ένα θεατρικό έργο του , ο Τιμοκλής περιγράφει τον παράσιτο που ήταν γνωστός ως Κορυδαλλός να περιφέρεται στην αγορά:

Μια αγορά κατάφορτη με ψάρια εiναι απόλαυση για τα μά­ τια, όταν έχεις λεφτά, αλλά γiνεται ανυπόφορη όταν τα μέσα σου ·ε iναι πενιχρά. Ο Κορυδαλλός, χωρίς καμία προοπτική να τον καλέσουν σε γεύ­ μα και με τέσσερα χάλκινα νομίσματα μόνο στην τσέπη, περιφέρεται aπελπισμένος στους πάγκους των ψαράδων, κοιτάζοντας με από­ γνωση τα λαχταριστά χέλια, τον τόννο , τα σελάχια και τις καραΒί­ δες. Αφού μάθει την τιμή του καθενός, τραΒάει Βιαστικά προς τα μι­ κρά ψαράκια. Στους «Βατράχους >> του Αριστοφάνους, ο Διόνυσος περιγράφει πως οι πλούσιοι τυλίγον.ται με κουρέλια και κλαίνε και θρηνούν, για να αποφύγουν τις τριηραρχίες, κι ύστερα αποδεικνύ­ ουν ποιοι είναι πράγματι, ξεφυτρώνοντας στους πάγκους των ψαρά­ δων. Βρίσκουμε μάλιστα κι ένα δύο αποσπάσματα που μοιάζουν να

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘ ΗΝΑΙ Ο Ι αντιμετωπίζουν την κατανάλωση ψαριών ω ς προνόμιο των πλουσί­ ων, που το περιφρουρούν ζηλότυπα. Σ' ένα απόσπασμα από την « Επίκληρον, του Αλέξιδος , ένας ήρωας προτείνει να συλλαμ βάνουν και να ρίχνουν στη φυλακή όποιον παριστάνει ότι δεν έχει καθόλου χρήματα και μετά πηγαίνει κι αγοράζει χέλια. Ένας άλλος ποιητής , ο Δίφιλος, στο έργο του «Έμπορος ", βάζει έναν Κορίνθια να ισχυρί­ ζεται: [Στην Κόρινθο] αν δούμε κάποιον να αγοράξει όψα και να επιδεικνύεται, τον ρωτάμε πού ξει και από ποια εργασία. Και αν αποδείξει ότι έχει περιουσία, n οποία φτάνει για να πλn­ ρώνει τα έξοδά του, τον αφnνουμε να απολαύσει τον τρόπο ξωnς του. Αλλά αν τύχει να ξοδεύει πέρα από τις δυνατότnτές του, του απαγορεύουμε να το ξανακάνει. Και αν παρακούσει, του 8άξουμε πρόστψο . . . Και ο Αντιφάνης , στο έργο του « Πλούσιοι ", περιγράφει μ ε ταξι­ κά στοιχεία τους δύο « βετεράνους οψοφάγους " , οι οποίοι, Βλέπο­ ντας κάποιον Εύθυνο ψε τα σανδάλια και τα δαχτυλίδια του και

παρφουμαρισμένο με αρώματα" να κάνει κάποια συναλλαγή περί όψου, πανικοβάλλονται στη σκέψη ότι οι ελάχιστοι πλούσιοι μονο­ πωλούν την αγορά ψαριών. Μαζεύουν γύρω tους το πλήθος και κα­ ταγγέλλουν τις απόπειρες των πλουσίων, τελειώνοντας τις διαμαρ­ τυρίες τους ως εξής: «Και 8έ8αια αυτό που κάνουν δεν είναι δnμο­

κρατικό". Με δεδομένα όλα αυτά, δε μας προκαλεί έκπληξη που στη λίστα των πραγμάτων που θα είναι επιτέλους διαθέσιμα σε όλους - σύμ­ φωνα με την επαναστατική αναδιανομή της περιουσίας, που οραμα­ τίζονται στην κοινοκτημοσύνη τους οι « Εκκλησιάζουσαι" του Αρι­ στοφάνους - βρίσκουμε και τα ψάρια1 4 • Φαίνεται λοιπόν ότι έχουμε αρκετές αποδείξεις ότι οι σαρκικές aπολαύσεις συνδέονταν με διαφορετικές τάξεις της αθηνα"ί κής κοι­ νωνίας , πράγμα που έδινε την ευκαιρία σε κωμωδιογράφους και ρή­ τορες να κατηγορήσουν τους εχθρούς τους ως μέλη κάποιας ελίτ, η οποία ζούσε ένα ελιτίστικο τρόπο ζωής , και να τους κάνουν εύκο­ λο στόχο φθόνου και ταξικού ανταγωνισμού . Δυστυχώς , το θέμα δεν

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν είναι τόσο απλό . Αμέσως μόλις δοκιμάσουμε να εφαρμόσουμε αυτές τις ταξικές διακρίσεις στις πραγματικές κοινωνικο-οικονομικές ομάδες της αθηναϊκής κοινωνίας , κάτι δεν κολλάει.

Τάξη Σε έντονη αντίθεση με την πολύ αυστηρή διαφοροποίηση που γι­ . νόταν ανάμεσα σε Έλληνες και ΒαρΒάρους, άντρες και γυναίκες , ελεύθερους και δούλους, είναι μάλλον δύσκολο να εντοπίσουμε κοι­ νωνικές και οικονομικές διακρίσεις μέσα στο σώμα των πολιτών. Το πρόΒλημα δεν είναι ότι έχουμε πολύ λίγες δυνατότητες ταξινόμη­ σης, αλλά υπερΒολικά πολλές15• Την αρχαϊκή περίοδο, η Αθήνα διοικείτο από μια αριστοκρατία, τα μέλη της οποίας ονομάζονταν Ευπατρίδες και, παρ' όλο που από την εποχή του Σόλωνος και μετά αρκετοί αναμορφωτές πήραν μέτρα για να αποδυναμώσουν την εξουσία και την επιρροή των aριστοκρα­ τών, πολλοί μεγάλοι άντρες της δημοκρατίας του Sου αιώνα είχαν να επιδείξουν aριστοκρατικές διασυνδέσεις. Ο Περικλής, για παρά­ δειγμα, συνδεόταν με τους Αλκμεωνίδες, μια από τις πιο σημαντικές aριστοκρατικές οικογένειες , το ίδιο και ο ΑλκιΒιάδης . Ο Καλλίας δεν ήταν μόνον ο πλουσιότερος άντρας στην Ελλάδα αλλά ανήκε και στη διακεκριμένη ιερατική οικογένεια των Κηρύκων, που ήταν φύ­ λακες των Ελευσινίων Μυστηρίων. Εντούτοις, τον 4ο αιώνα οι αρι­ στοκράτες είχαν εξαφανιστεί πια οριστικά σχεδόν από την πολιτική σκηνή. Μπορεί ΒέΒαια να είχαν γίνει μια απλή σκια της παλαιότερης δόξας τους, δεν είχαν πάψει όμως να υπάρχουν, προσκολλημένοι στην ταυτότητά τους μέσω διασήμων ονομάτων, κληρονομικών ιερα­ τικών θέσεων, προγονικών τύμΒων και σε μερικές περιπτώσεις (π-χ . , οι απόγονοι των τυραννοκτόνων Αρμοδίου και Αριστογείτονος) χά­ ρη σε κάποια ειδικά προνόμια. Κι εκεί που κάποιος θα νόμιζε ότι είχαν χαθεί διά παντός από την πολιτική σκηνή την εποχή του Αλε­ ξάνδρου , μια από τις πιο σημαντικές οικογένειες , οι ΕτεοΒουτάδαι, ανέδειξαν τον ηγέτη της δημοκρατίας για τελευταία φορά στο πρό­ σωπο του Λυκούργου . Στην προσπάθειά του να υποΒαθμίσει την εξουσία των Ευπατρί­ δων στις αρχές του 6ου αιώνα, ο νομοθέτης Σόλων είχε εισάγει ένα

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι καινούριο ταξικό σύστημα που βασιζόταν στην ιδιοκτησία. Στην κο­ ρυφή ήταν οι Πεντακοσιομέδιμνοι, μετά οι Ιππείς, οι Ζευγίται (δη­ λαδή οι οπλίτες) και στο κατώτερο σκαλί ήταν οι Θήτες. Αυτές οι τυ πικές κατηγορίες συνέχιζαν να υφίστανται και επί δημοκρατίας, αλλά αναφέρονταν σπάνια και έπαιζαν ελάχιστο - ή καθόλου - ρό­ λο στους κύριους δημοκρατικούς θεσμούς. Για παράδειγμα, στα τέ­ λη του 4ου αιώνα, όσοι κληρώνονταν για τα δικαστικά αξιώματα, όφειλαν να δηλώσουν σε ποια περιουσιακή τάξη ανήκαν, όπως όφει­ λαν να κάνουν και σης αρχές του 5ου αιώνα· μόνο που εκείνη την εποχή - δηλαδή στα τέλη του 4ου αιώνα - κανένας δεν παραδεχό­ ταν ότι ήταν Θης , άρα μη εκλόγιμος, και κανένας δεν ήθελε να γί­ νει aντιπαθητικός προκαλώντας κάποιον να δηλώσει κάτι τέτοιο . Οι πολιτικοί φιλόσοφοι χρησιμοποιούσαν μ ια πιο άμεση δυαδι­ κή διάρθρωση, όταν ανέλυαν τα διαφορετικά πολιτεύματα του ελλη­ νικού κόσμου · μιλούσαν για «τους ολίγους» και για «τους πολλούς >> , ή τους « προύχοντες » (γνώριμους) και τ ο « δήμο » . Η αποδιδόμενη στον Αριστοτέλη «Αθηναίων πολιτεία» αντιμετωπίζει την πολιτική εξέλιξη της Αθήνας ως μια διαρκή πάλη ανάμεσα σ' αυτές ης δύο ομάδες, η οποία τελειώνει με το θρίαμβο των τελευταίων. Αλλού συ­ ναντάμε κάποιους χαρακτηρισμούς που μοιάζει να αναφέρονται σε τάξεις . Υπάρχουν οι « καλοί καγαθοί » , ο ι « ευδαίμονες » , οι «χρηστοί » , οι "Χαρίεντες » , και φυσικά «Οι πλούσιοι » και « Οι φτωχοί » . Οι τελευ­ ταίες δύο κατηγορίες βρίσκονται σχεδόν πάντοτε χωρίς τη διαμεσο­ λάβηση μεσαίας τάξης και όποιος μελετήσει τη χρήση των όρων ανα­ καλύπτει γρήγορα σύγχυση και ασυνέπε ια. Μην ξεχνάτε ότι ο Καλ­ λίας αναφέρεται ως « φτωχός » , ακόμα κι όταν έχει δύο τάλαντα. Κα­ λύτερα λοιπόν να τους δούμε ως σχετικούς όρους. Οι σύγχρονες μελέτες της αθηναϊκής κοινωνίας βασίζονται σε πρότυπα παρόμοιων αλλά πολύ πιο γνωστών οικονομιών και τροφο­ δοτούνται από ης ελάχιστες πληροφορίες που έχουμε για ης αθη­ ναϊκές ιδιαιτερότητες - για παράδειγμα, το κληρονομικό δίκαιο, την έκταση της ιδιοκτησίας, το μέγεθος των αγροκτημάτων, το είδος της συγκομιδής, το ποσοστό εισαγομένων τροφίμων, ης μέσες αποδό­ σεις, τον καιρό κ.λπ. Οι μελέτες αυτές καταλήγουν σχεδόν ομόφω­ να στο συμπέρασμα ότι το σώμα των Αθηναίων πολιτών περιλάμβα­ νε μια ευρεία γκάμα οικονομικών καταστάσεων, από τη φτώχεια ως

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν τ ο μεγάλο πλούτο. Η τεράστια πλειοψηφία του πληθυσμού πάντως - τουλάχιστον ένα 80% - ήταν αγρότες που δούλευαν τη δική τους γη καt των οποίων το ευ ζην ποίκιλλε σημαντικά από χρόνο σε χρό­ νο, εςαιτίας των ιδιοτροπιών του αττικού κλίματος . Τα προΒλήματα αρχίζουν όταν προσπαθούμε να απομονώσουμε μερικές ουσιώδεις διαΒαθμίσεις σ' αυτό το σύνολο . Κάποιοι χρησιμοποιούν ως έναυ­ σμα ης ημι-στραηωηκές κατηγορίες του Σόλωνος καt χωρίζουν τους πολίτες ανάλογα με το στρατιωτικό τους ρόλο : έχουμε τους ιπ­ πείς, που είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν άλογο, τους οπλίτες - μ ια καθησυχαστική « μεσαία τάςη, -, που μπορούσαν να έχουν πανοπλία και όπλα, και τους κωπηλάτες , που δεν είχαν τα οικονομικά μέσα για τίποτα. Έτσι, όταν ο Θουκυδίδης περιγράφει πόσο μεγάλο αριθμό ανθρώπων εςολόθρευσε η πανώλη τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου , μετράει χωριστά ης απώ­ λειες στους ιππείς , τους οπλίτες και «τον όχλο ". Εντούτοις , κι αυ­ τή η απόπειρα διάκρισης των Αθηναίων έχει ης αδυναμίες της . Οι στρατιωτικές τάςεις δεν ήταν αποκλειστικό δικαίωμα συγκεκριμένων ομάδων. Ήδη από τον 5ο αιώνα, έχουμε αποδείςεις όη υπήρχαν φτωχοί οπλίτες, οι οποίοι θα πρέπει να είχαν δανειστεί τον εςοπλισμό τους, ενώ ο τρόπος που πολεμούσαν οι κωπηλάτες καt οι οπλίτες θεωρεί­ το γνωστός σε όλους τους θεατές των κωμωδιών, κάη σαν ουσιώδες συστατικό του πολέμου . Επιπλέον, οι στραηωηκές κατηγορίες σπά­ νια αναφέρονται στην πολιτική ζωή και, με μοναδική εςαίρεση τους μακρυμάλληδες νεαρούς με αριστοκραηκές Βλέψεις που αποτελού­ σαν το ιππικό, οι εν λόγω κατηγορίες δε φαίνεται να ταιριάζουν σε καμία λογική ή σταθερή κοινωνική ή πολιτική ομαδοποίηση16. Μια άλλη διάκριση που προτιμούν οι σύγχρονοι ιστορικοί είναι ανάμεσα σε όσους εκτελούσαν κρατικές υπηρεσίες, ης ονομαζόμε­ νες λειτουργίες (λέςη που απέκτησε αποκλειστικά θρησκευτική ση­ μασία μόνο μεταγενέστερα) καt σε όσους δεν εκτελούσαν. Η τάςη των λειτουργών χωριζόταν στα δύο, με τη σειρά της , κατά το μεγα­ λύτερο μέρος του 4ου αtώνα, και το Βαρύτερο φορτίο έπεφτε σε μια μικρή ομάδα τριακοσίων περίπου πολύ πλουσίων αντρών, με πε­ ριουσία τουλάχιστον τρία(;) τάλαντα. Αυτούς υποστήριζε μ ια ευρύ­ τερη ομάδα χιλίων διακοσίων έως δύο χιλιάδων αντρών, με περιου-

ΑΡΧΑ Ι Ο Ι Α Θ Η ΝΑΙ Ο Ι σία τουλάχιστον ένα(;) τάλαντο, ο ι οποίοι έφεραν κάπως ελαφρύτε­ ρο μερίδιο των οικονομικών Βαρών της πόλης . Εντούτοις, παρ' όλο που στους δημόσιους λόγους , όπως ήταν φυσικό , φρόντιζαν όλοι να θυμίσουν ης υπηρεσίες που είχαν προσφέρει στο κράτος, αυτό που προσδιόριζε την ικανότητα ανάληψης λειτουργιών ήταν

η

περιουσία

και όχι οι άνθρωποι, ενώ ελάχιστες αποδείςεις έχουμε ότι οι φορο­ λογούμενοι αποτελούσαν μια συνειδητή τάςη. Είναι αλήθεια ότι ο Δημοσθένης περιγράφει ένα μέλος αυτής της ελίτ, έναν κάποιο Μειδία, ο οποίος θυμίζει στο ακροατήριό του σε κάθε ευκαιρία:

Εμείς εκτελούμε τις λειτουργίες, εμείς είμαστε οι φορολο­ γούμενοι, εμείς είμαστε οι πλούσιοι . Αλλά το « εμείς >> είναι πιθανότατα μια πομπώδης έκφραση και η δήλωση είχε σκοπό να δείςει πόσο αλαζόνας και υποκριτής ήταν ο Μειδίας. Στην πραγματικότητα, λέει ο Δημοσθένης , ο Μειδίας δεν εί­ χε να επιδείςει πολλές υπηρεσίες προς το κράτος - ειδικά σε σύ­ γκριση με τον ίδιο, αφού ο Δημοσθένης ήταν από τους πλουσιότε­ ρους της ομάδας των πολύ πλουσίων, αν και δε δείχνει κανένα ση­ μάδι ταςικής αλληλεγγύης, εδώ ή αλλού . . Ελλείψει εμφανούς χάσματος στον τρόπο που αντιμετώπιζαν οι Αθηναίοι την ιδιότητα του πολίτη και εν όψει αυτών των διαφορε­ τικών και συχνά aντικρουομένων ταξινομήσεων, μερικοί ιστορικοί αρχίζουν να μιλούν για μια «aργόσχολη τάζο.>> . Έτσι ορίζουν την ομάδα των ανθρώπων που έχουν αρκετή περιουσία ώστε να είναι απαλλαγμένοι από την ανάγκη να κερδίζουν το ψωμί τους. Η aργό­ σχολη τάςη έχει ένα πλεονέκτημα έναντι άλλων ομαδοποιήσεων, στο Βαθμό που αντιμετωπίζεται ως μια τάςη η οποία δημιουργείται φυ­ σικά κι αυτόματα, χωρίς να χρειάζεται aρχαίες περγαμηνές ή ταμπέ­ λες για να υπάρςει. Εςαιτίας του « αργόσχολου τρόπου ζωής τους ,, , οι άντρες αυτοί είναι διαφορετικοί, είτε αναγνωρίζουν αυτή τ η δια­ φορά οι ίδιοι και οι συμπολίτες τους είτε όχι. Θα μπορούσαν να ταυτιστούν με τους aποκαλούμενους « πλούσιους >> και με την ευρύ­ τερη ομάδα των λειτουργών, με τους χίλιους διακόσιους ή δύο χι­ λιάδες άντρες δηλαδή που είχαν περιουσία τουλάχιστον ένα τάλα-

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν ντο . Ο ι υπόλοιποι θ α μπορούσαν να ονομαστούν « φτωχοί » , επειδή δεν εντάσσονται σ' αυτή την κατηγορία. Αυτή η θεώρηση της αθηναϊκής κοινωνίας φέρει την επιρροή του κοινωνιολόγου Θόρστην Βέμπλεν, του οποίου η « Θεωρία της aργό­ σχολης τάξης » κυκλοφόρησε το 1 899. Ο Βέμπλεν είναι πιο διάση­ μος για την έννοια της « επιδεικτικής κατανάλωσης » και μεγάλο μέ­ ρος του έργου του αφορά τη σημειολογία του ελιτισμού , τα σημάδια με τα οποία οι αριστοκράτες διακρίνουν τον εαυτό τους από τον υπόλοιπο πληθυσμό . Ο Βέμπλεν θεωρούσε ως άκρως ζωτικό στοι­ χείο στο σχηματισμό κοινωνικών ιεραρχιών τον ελεύθερο χρόνο , στοιχείο που παρέχει το κλειδί για την αποκρυπτογράφηση της γλώσσας της aριστοκρατικής επίδειξης . Μόνο η ελίτ άντεχε οικονο­ μικά να μη δουλεύει και να ξοδεύει υπέρμετρα. Εντούτοις, δεν ήταν αρκετό να είναι άεργοι κατ' ιδίαν. Είχαν ανάγκη να διαφημίζουν το γεγονός αυτό διαρκώς. Έπρεπε να μην κάνουν τίποτα επιδεικτικά. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν αγνοούσαν αυτή τη λογική. Ο Αριστοτέ­ λης, για παράδειγμα, σημειώνει ότι το να έχεις τα μαλλιά σου μα­ κριά, σαν τους Σπαρτιάτες και τους θαυμαστές τους, « είναι ένδειξn

ελευθέρου ανδρός, διότι δεν είναι εύκολο να εκτελέσεις χειρονακτι­ κn δουλειά [θητική, αρμόζουσα σε θήτες] pε pακριά pαλλ ιά». Τα μα­ κριά μαλλιά πάντως ήταν σπάνια στην Αθήνα και, όπως έχουμε δει, δεν υπάρχουν πολλές ενδείξεις της φιγούρας που συναντάμε στις ελίτ άλλων κοινωνιών. Ο Δημοσθένης πίστευε ότι αυτό είχε αρχίσει να αλλάζει στην εποχή του , αφού οι πολιτικοί έχτιζαν πιο πολυτε­ λή σπίτια· η αλήθεια πάντως είναι ότι, αν δεχτούμε την περιγραφή του για έναν από τους χειρότερους παραΒάτες, το Μειδία, συνειδη­ τοποιούμε πόσο λίγο τα κατάφερναν οι Αθηναίοι στη φιγούρα, ακό­ μα και προς το τέλος της κλασικής περιόδου :

Έχει χτίσει στnν Ελευσίνα ένα σπίτι αρκετά pεγάλο ώστε να σκιάζει τα σπίτια των γειτόνων του, πnγαίνει τn γυναίκα του στα Μυστnρια και όπου αλλού επιθυpεί p' ένα ζευγάρι άσπρα σικυώνια άλογα, περιφέρεται αλαζονικά στnν αγορά pε τρεις τέσσερις υπnρέτες κι όλο λέει πόσα Βαθιά κύπελλα και κέρα­ τα έχει για να πίνει το κρασί του και πόσα πιάτα.

33°

APXA I O I Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι Ο Δημοσθένης μπορεί να υπερέΒαλε λιγάκι, αλλά ακόμα κ ι έτσι ο Μειδίας , ένας από τους πιο επιδεικτικούς καταναλωτές της επο­ χής του, δε θα είχε προκαλέσει την παραμικρή αίσθηση στις ελίτ άλ­ λων κοινωνιών: «Μόνο τρεις τέσσερις υπηρέτες; Μόνο ένα σπίτι; Και

ούτε καν στnν Αθriνα, αλλά στnν Ελευσίνα; Με γείτονες!" Ανάμεσα στους πλούσιους και νεόπλουτους της Αθήνας υπήρχαν και μερικοί επιδειςίες , οι οποίοι έχτιζαν μεγαλύτερα σπίτια - μερικά μάλιστα με δύο κίονες στην μπροστινή είσοδο - αλλά όπως έχω προσπαθήσει να δείςω σε όλο τούτο το ΒιΒλίο , οι Αθηναίοι σε γενικές γραμμές δεν ςόδευαν τις δυνάμεις τους στα μεγαλεία17• Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι στην ανάλυση του Βέ­ μπλεν ταιριάζουν περισσότερο οι δαπάνες για πιο εφήμερα πράγμα­ τα, όπως το φαγητό, το ποτό και το σες· ότι οι Αθηναίοι ήταν μια τάςη γλεντοκόπων, όχι μια τάςη aργόσχολων. Τα χρήματα που ςό­ δευε ο Καλλίας για να ψυχαγωγεί κάθε φορά όλους τους κόλακές του , τους φιλοσόφους και τους φίλους του , με όλα εκείνα τα ψάρια και τους κρατήρες το κρασί, τις αυλητρίδες και τις αρπίστριες και τους ακροΒάτες, ήταν χρήματα που δε θα τα ςανάΒλεπε ποτέ . Ίσως ο Καλλίας πίστευε ότι φερόταν απλώς γενναιόδωρα, αλλά κι αυτό ήταν ένας τρόπος επίδειξης του πλούτου του προς τους άλλους πλού­ σιους Αθηναίους και τους επισκέπτες απ' όλη την Ελλάδα. Για το σπίτι του αντίθετα έχουμε πολύ λίγες πληροφορίες , ότι ήταν τόσο μικρό ώστε στον « Πρωταγόρα" (3 1 5d) αναγκάζεται να αδειάσει μ ιαν αποθήκη για να χωρέσουν όλοι οι σοφιστές που έχει καλέσει να μεί­ νουν μαζί του . Οι γιορτές του πάντως έκαναν τέτοια εντύπωση στους συγχρόνους του ώστε ο Πλάτων και ο Ξενοφών έγραφαν ακόμα γι' αυτές, μισό αιώνα αφού είχαν καθαριστεί πια τα τραπέζια. Εξίσου πολυτελή δείπνα συνέχιζαν να γίνονται στα τέλη του 4ου αιώνα κι ένα απ' αυτά, με οικοδεσπότη το ρήτορα Ξενοκλή, απαθανάτισε ο Μάτρων σε μια ομηρική παρωδία* με τίτλο «Αττικόν δείπνον•• .

Πέταξα στο δάπεδο αγκαθωτούς αχινούς, που αντηχούσαν καθώς κυλούσαν ανάμεσα στα πόδια των δούλων και πάνω στο • Η παρωδία ξεκινάει ως εξής: • Δείπνα μοι έννεπε, Μούσα, πολύτροφα και μάλα πολλά, α Ξενοκλής ρήτωρ εν Αθήναις δείπνησεν ημάς " , κ . ο.κ .

33 1

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪ ΒΙΝΤΣ Ο Ν άδειο πάτωμα [ . . . ] πολλά riταν τα αγκάθια που έΒγαλα, ρίζες και άλλα τέτοια· και, αφού τα γεύτηκα, έκλαψα που 8ε θα τα ξανάΒλεπα πια αύριο, αλλά θα πρέπει να τn Βγάλω με τυρί και ψωμί από σίκαλn, όπως πάντοτε16• Εντούτοις, και στην έννοια της aργόσχολης τάξης υπάρχουν ομοίφς πολλά προβλήματα, όπως και σης άλλες απόπειρες ταξινό­ μησης των Αθηναίων. Μια ιδεολογική διάκριση που σχετίζεται με τη δουλειά βρίσκουμε όχι στην κορυφή της κλίμακας , αλλά στη βάση της . Η αθηναϊκή ελίτ ήταν προσκολλημένη στα κτήματά της , αλλά δεν ένιωθε την απέχθεια για ης επιχειρήσεις και το εμπόριο γενι­ κότερα που χαρακτηρίζει πολλούς γαιοκτήμονες αριστοκράτες . Από την άλλη μεριά, υπάρχουν αρκετές αποδείξεις όη ο κύκλος των αγροτικών εργασιών άφηνε αρκετό ελεύθερο χρόνο σε πολλούς φτωχούς Αθηναίους για να συμμετέχουν στη δημοκρατία· ταυτόχρο­ να, οι φτωχοί - όπως κat οι πλούσιοι - aντιπαθούσαν συγκεκριμέ­ να είδη μισθωτών υπηρεσιών και τη δουλειά στα εργαστήρια, που τη θεωρούσαν κατάλληλη για δούλους. Στα έργα του Δημοσθένους βρί­ σκουμε ένα λόγο γραμμένο για κάποιον Ευξίθεο, η μητέρα του οποί­ ου είχε δουλέψει ως τροφός κat πουλούσε κορδέλες στην αγορά κι αυτό είχε θεωρηθεί αρκετή απόδειξη από τους συνδημότες του για να του στερήσουν το δικαίωμα του πολίτη. Ο Ευξίθεος λοιπόν προ­ σέφυγε στο δικαστήριο :

Η φτώχεια αναγκάζει ελεύθερους άντρες να κάνουν δουλι­ κά πράγματα, αλλά θα ήταν προτιμότερο να τους λυπάστε πα­ ρά να τους καταστρέψετε. Έχω ακούσει για πολλές γυναίκες, πολίτιδες, οι οποίες έγιναν τροφοί και υφάντρες και μάζευαν σταφύλια, εξαιτίας των καταστροφών που υπέφερε n πόλn εκείνους τους καιρούς, και πολλές απ' αυτές είναι πλούσιες σήμερα κι έχουν αφήσει τn φτώχεια οριστικά πίσω τους. Θα ήμαστε περισσότερο σωστοί, αν μιλούσαμε για μta « υπηρετι­ κή τάξη " στη βάση του οικοδομήματος, η οποία παρουσιάζεται να δουλεύει δίπλα δίπλα με τους δούλους , παρά για μω «aργόσχολη τάξη" στην κορυφή. Ακόμα και η «tάξη των γλεντζέδων", με ης πο-

33 2

ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΘ ΗΝΑΙ ΟΙ λυτελείς γωρτές και τις σπατάλες της - κατηγορία που εκ πρώτης όψεως δημωυργεί τις λιγότερες αντιρρήσεις - αρχίζει να μοιάζει κάπως αδύναμη ως ομαδοποίηση, αν την παρατηρήσουμε γι' αρκετό χρόνο. Όντως , το γεγονός ότι είναι τόσο προφανής είναι το λάθος της . Διότι δεν είναι παρά προϊόν μιας aνούσιας ταυτολογίας : Δηλα­ δή, όσοι απολαμΒάνουν τα ακριΒά πράγματα· πρέπει να ανήκουν στην τάςη εκείνων που τα αντέχουν οικονομικά; Για τους περισσότερους Αθηναίους, όπως θα δούμε, αυτό σηκώνει πολλή συζήτηση και η τα­ ςική συνείδηση σημαίνει ασφαλώς πολύ περισσότερα πράγματα. Μπορεί ένας πλούσως να είναι σε θέση να αγοράζει περισσότερα χέλια από τους άλλους Αθηναίους, ή περισσότερο και καλύτερο κρασί, ή περισσότερες και πω ακρ ιΒές γυναίκες , δεν έχουμε στοι­ χεία όμως ότι αυτά τα σχετικά πλεονεκτήματα οδηγούν σε μια από­ λυτη διάκριση, που τον ςεχωρίζει από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Δεν έχουμε καμία ένδειςη ότι αυτές οι ποσοτικές διαφορές καταλήγουν κάποτε σ' ένα ποωτικό ρήγμα19• Είναι δεύτερη φύση των μοντέρνων ιστορικών - όπως ήταν δεύ­ τερη φύση στους aρχαίους φιλοσόφους - η τάση να Βλέπουν την κοινωνική δομή ως κλειδί κάθε κοινωνίας, ως επακόλουθο ίσως της μηχανιστικής σημασίας που αποδίδουν στους οικονομικούς παράγο­ ντες, όταν προσπαθούν να ερμηνεύσουν ιστορικά το κοινωνικό γί­ γνεσθαι. Η σύντομη επισκόπηση που έκανα, ελπίζω, αν μη τι άλλο, νό απέδειςε πόσο ελάχιστη ομοφωνία υπάρχει όσον αφορά το χωρι­ σμό των Αθηναίων σε κοινωνικο-οικονομ ικές ομάδες και το πώς συνδέονται συγκεκριμένα άτομα προς αυτές. Άλλοι ιστορικοί, οι ιστορικοί των πόλεων-κρατών της αναγεννησιακής Ιταλίας ή της Βρετανίας οποιασδήποτε περιόδου - για να μη μ ιλήσουμε για τους ιστορικούς της Ρώμης -, δε δυσκολεύονται καθόλου να προσδωρί­ σουν τις ελίτ και μπορούν να αφοσιωθούν στην έρευνα του πώς αυ­ τές διατηρούσαν την ανωτερότητά τους όταν έρχονταν aντιμέτωπες με καινούριες καταστάσεις . Οι ιστορικοί της Ελλάδας αντίθετα είναι ακόμα κολλημένοι στην αφετηρία. Εντούτοις, η δυσκολία προσδtο­ ρισμού των τάςεων στην Αθήνα δε · θα έπρεπε να θεωρείται πρόΒλη­ μα· είναι ένα σημαντικό στοιχείο του αθηναϊκού πολιτισμού . Μπορούμε να διαιρέσουμε αυτή τη χαρακτηριστική « ταςική σύγ­ χυση » σε τρία μέρη. Πρώτον, μοιάζει αδιαμφισΒήτητο γεγονός ότι οι

333

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν πηγές μας συντελούν στη σύγχυση αυτή, υιοθετώντας ένα είδος εσκεμμένης και ιδεολογικής ταξικής αδιαφορίας . Η απειλή της στά­

σnς (υπό την έννοια της πολιτικής προστριΒής κάθε είδους) τρομο­ κρατούσε τους Έλληνες όλων των εποχών και μεγάλο μέρος της πο­ λιτικής φιλοσοφίας και πολλοί νόμοι ήταν αφιερωμένοι στην απο­ φυγή της . Οι Αθηναίοι δε διέφεραν σ' αυτό . Αντιμετώπιζαν με εχθρό­ τητα ακόμα και την ιδέα ενός διχασμένου σώματος πολιτών και ενώ­ πιον των δικαστηρίων και στη σκηνή της πολιτικής μιλούν και υπο­ δύονται τους ρόλους τους λες και το ακροατήριό τους είναι μια ομοιογενής ομάδα ευπόρων πολιτών, των οποίων οι ήσσονες διαφο­ ρές δεν είναι τίποτα εμπρός στο τεράστιο χάσμα που τους χωρίζει από ης γυναίκες , τους δούλους και τους αλλοδαπούς . Ο Αριστοφά­ νης, για παράδειγμα, Βάζει συχνά σε μια οικογένεια διάφορους χα­ ρακτήρες , οι οποίοι μοιάζουν να ανήκουν σε αρκετά διαφορετικές κοινωνικο-οικονομικές ομάδες, ενώ δημιουργεί και μεμονωμένους ήρωες, όπως ο Δικαιόπολις στους «Αχαρνείς >> ή ο Τρυγαίος στην «Ειρήνη ", που δείχνουν να ανήκουν σε αρκετές τάξεις ταυτόχρονα. Ο Δημοσθένης επίσης , ένας από τους πλουσιότερους άντρες της εποχής του , ταυτίζεται ασυνείδητα με τις μάζες, σης οποίες αναφέ­ ρεται ως « εμείς " . Σ' ένα άλλο επίπεδο, φαίνεται καθαρά ότι πολλοί Αθηναίοι προσποιούνταν ότι συμφωνούσαν στην πράξη με αυτή την ιδεολογία· οι πλούσιοι (με μια δυο εξαιρέσεις) δέχονταν να Βάλουν όρια στη επίδειξή τους και απέφευγαν να έχουν υπερΒολικά μεγα­ λοπρεπή σπίτια και πολύ φανταχτερά ρούχα· οι θήτες, με τη σειρά τους, αρνούνταν να αποδεχτούν τη θέση του θήτη, όταν τους ανέθε­ ταν κάποιο δικαστικό αξίωμα, αποδίδοντάς τη σε όσους ζούσαν κατά τρόπο που έμοιαζε με αυτόν των δούλων. Όταν κληρώνονταν στο αξίωμα του άρχοντα ή του δικαστή, αρνούνταν με νομιμοφροσύνη οποιαδήποτε αναδιανομή περιουσίας, μέτρο κατά του πολιτικού φα­ τριασμού και του ταξικού ανταγωνισμού :

Ο Άρχων, αμέσως μόλ ις αναλάΒει το αξίωμα, διακηρύσσει ότι όσα κατείχε ο κάθε πολίτnς, πριν αυτός αναλάΒει καθnκο­ ντα, αυτά και θα κατέχει ως το τέλος τnς θnτείας του. Και τελικά, μοιάζει αδιαμφισΒήτητο γεγονός ότι αυτή η ιδεολο­ γική ταξική αδιαφορία είχε ως πρακτικό αποτέλεσμα να ελαττώνει

334

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α Θ Η ΝΑΙ Ο Ι την ταξική συνείδηση των Αθηναίων. Η οικονομ ική ανισότητα μπο­ ρεί να ήταν το πιο σημαντικό πρόΒλημα στους κόλπους του σώμα­ τος των πολιτών, ένα ζήτημα όμως που δεν ήθελαν να το αντιμετω­ πίσουν άμεσα, αλλά η επιφυλακτικότητά τους αυτή αποδείχτηκε μια αρκετά επιτυχημένη στρατηγική, αφού η Αθήνα κατάφερε να αποφύ­ γει κάθε σοΒαρό εμφύλιο ανταγωνισμό και ταξικό πόλεμο20• Αυτή η αδιαφορία των Αθηναίων είχε ως αρωγό κάποιους δομι­ κούς παράγοντες , οι οποίοι εμπόδιζαν το χάσμα πλουσίων και φτω­ χών να γίνεται εμφανές πολύ συχνά. Όπως συμΒαίνει στα διάφορα είδη στη φύση, οι ομάδες ρέσα σε μια κοινωνία είναι αναγνωρίσιμες και από την εσωτερική τους ομοιογένεια, και από τις διαφορές που τις διακρίνουν από τις άλλες ομάδες. Εν μέρει χάρη στη δημοκρατι­ κή επανάσταση, οι Αθηναίοι δεν προσδιορίζονταν από το οικογε­ νειακό όνομα (γένος), αλλά από το όνομα του πατέρα τους και από το δήμο ή την περιφέρεια στην οποία ήταν καταγραμμένοι. Τα ονό­ ματα συχνά κληρονομούνταν μέσα στην ο ικογένεια, αλλά η παράλει­ ψη του γένους θα πρέπει να δυσκόλευε τον εντοπισμό οικογενεια­ κών σχέσεων μεταξύ πλουσίων και θα ήταν ευκολότερο να διακρίνει κανείς τα πλούσια άτομα παρά τις πλούσ ιες οικογένειες . Ακόμα και πιο ορατοί να ήταν οι δεσμοί αίματος , δεν είναι ΒέΒαιο ότι θα είχε υλοποιηθεί ένας κοινός τρόπος ζωής . Έχουμε μάλιστα αποδείξεις ότι πολλοί Αθηναίοι είχαν συγγενείς εξ αίματος ή εξ αγχιστείας πο­ λύ πλουσιότερους ή πολύ φτωχότερους από τους ίδιους . Ο άντρας τον οποίο κατηγορεί ο τίμαρχος ως πρώην δούλο , για παράδειγμα, είναι πολύ φτωχός για να πληρώσει το ρήτορα ο ίδιος (γεγονός που φτάνει για να πείσει τους συνδημότες του να του στερήσουν τα πο­ λιτικά του δικαιώματα στην αρχή), αλλά έχει ένα γαμπρό ο οποίος μπορεί να πληρώσει τριάντα μνες αλλά και ο τίμαρχος έχει ένα θείο τόσο φτωχό που είναι αναγκασμένος να δέχεται τη Βοήθεια της πο­ λιτείας . Επιπλέον, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, έχουμε αποδείξεις για μεγάλα σκαμπανεΒάσματα στις τάξεις των πλουσίων, τα οποία επιδεινώθηκαν από τις aντιξοότητες του πολέ­ μου . Το αποτέλεσμα είναι ότι στην Αθήνα, από την εποχή του Πελο­ ποννησιακού Πολέμου και μετά, φαίνεται ότι υπήρχαν κάπως χαλα­ ρές σχέσεις (οι οποίες γίνονταν όλο και χαλαρότερες) ανάμεσα στις ιεραρχίες πλούτου , κοινωνικής θέσης και εξουσίας και μάλλον αδύ-

335

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ ΟΝ ναμοι δεσμοί εντός αυτών των ιεραρχιών, ενώ τ α προνόμια της κα­ θεμιάς [ιεραρχίας] δεν ήταν σίγουρο ότι θα περνούσαν από τη μια γενιά στην άλλη . Η όποια ομοιογένεια υπήρχε επισκιάζεται από την εμμονή της δημοκρατίας να προσδιορίζει τον κάθε πολίτη ως άτο­ μο. Υπό αυτές τις περιστάσεις , δε μας εκπλήσσει το γεγονός ότι στην Αθήνα δεν υπήρχε σαφής αίσθηση ταυτότητας της ελίτ21 • Επιπλέον, χάρη στο μεγάλο αριθμό δούλων και στο υ ψηλό ποσο­ στό μ ικροϊδιοκτητών, οι οποίοι κατείχαν και καλλιεργούσαν τη δι­ κή τους γη (αυτουργοί), ήταν σπάνιες στην Αθήνα οι προστριβές ανάμεσα στους πολίτες-εργάτες των εργαστηρίων και τους πολίτες­ ιδιοκτήτες τους, ας πούμε, ή ανάμεσα στους πολίτες γαιοκτήμονες και τους πολίτες μισθωτές ή εργάτες της γης τους - οι προστριβές, δηλαδή, που αποτελούν σημαντική πηγή ταξικής συνείδησης σε άλ­ λες περιόδους . Οι πολίτες μπορεί να μηv ήταν ιδιαίτερα ομοιογε­ νείς ο ικονομικά, αλλά σχημάτιζαν μια σειρά από aσυνεχείς , εξαιρε­ τικά αυτάρκεις, παράλληλες οικονομίες σε όλη την ύπαιθρο. Αυτή η οικονομική αυτάρκεια αποτελεί το ιστορικό υπόβαθρο για τη σημα­ σία που αποδίδει η ελληνική ηθική στο να είναι κανείς κύριος του εαυτού του . Σε αυτό το κοινωνικο-οικονομικό συνεχές υπήρχαν ελά­ χιστα ρήγματα, ελάχιστα σημεία όπου οι διαφορές εξελίσσονταν σε ιεραρχίες. Εξαίρεση αποτελούσαν οι πολίτες που έκαναν εξαρτημέ­ νη εργασία στην πόλη, αλλά αυτοί ήταν ελάχιστοι αριθμητικά και πε­ ριφρονημένοι από τους ανεξάρτητους αγρότες της υπαίθρου , με τους οποίους μοιράζονταν την ίδια φτώχεια. Η πόλη η ίδια στεκό­ ταν ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, μονοπωλώντας σχεδόν τις σχέσεις των δύο ομάδων. Η πόλη έπαιρνε χρήματα από τους πρώ­ τους, υπό τη μορφή λειτουργιών. Η πόλη aπάλυνε τις κακοτυχίες των δεύτερων μέσω διαφόρων χορηγιών (μισθός για τη συμμετοχή τους στην Εκκλησία του Δήμου και τα δικαστήρια, μ ισθός για την παρακολούθηση των εορτών) και εκτάκτων δημοσίων γευμάτων. Μετά από πιο προσεκτική εξέταση, αποδεικνύεται ότι πολλές από τις ταξικές αναφορές που συναντάμε στην κωμωδία και τη ρη­ τορεία αναφέρονται σε κάτι πολύ πιο ασαφές ή αρκετά διαφορετικό . Ο ταξικός ανταγωνισμός εκτοπιζόταν (ή μεταφερόταν) σε aσφαλέ­ στερες διακρίσεις. Οι κύριες διακρίσεις εντός του σώματος των Αθηναίων πολιτών - αν πιστέψουμε τους κωμωδιογράφους και τους

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α ΘΗΝ Α Ι Ο Ι ρήτορες

γίνονταν ανάμεσα σε νεότερες και παλιότερες γενιές ,

στον κάτοικο της υπαίθρου και τον κάτοικο της πόλης και, πάνω απ' όλα, στους ομιλητές και τους ακροατές τους. Ένας ομιλητής μι­ λάει σαν να υπάρχει στην Αθήνα ένα άρρητο συμΒόλαιο μεταζύ νέ­ ων και γέρων: Είστε σαν μια οικογένεια, λέει, διαφορετικών γενεών και διαφορετικών συμφερόντων.

Τα νεότερα pέλn τnς οικογένειας προσπαθούν τουλάχιστον να είναι σεμνά και διακριτικά σε αυτό που κάνουν, ενώ n πα­ λ ιότερn γενιά, όταν τα δει να ξοδεύουν πάρα πολλά, ri να πί­ νουν υπερΒολικά, ri να το παρακάνουν στn διασκέδασn, προ­ σποιείται ότι δεν το προσέχει [ . . ] Το ίδιο ισχύει και μ ' εσάς, άντρες Αθnναίοι, που ξείτε όλοι μαξί σε μια γεvvαιόδωρn οι­ κογενειακri κοινότnτα. Μερικές φορές παρατnρείτε τις δρα­ στnριότnτες αντρών που μπλέκουν σε φασαρίες και, όπως λέ­ ει το ρnτό, παρ ' όλο που έχετε μάτια, δε Βλέπετε και, παρ ' όλο που έχετε αφτιά, δεν ακούτε 22• .

Συχνά αυτές οι διάφορες υποδιαιρέσεις συγχωνεύονται με Βολι­ κό τρόπο. Κάποιες κωμωδίες αντιπαραθέτουν τους σπάταλους, εκλε­ πτυσμένους και σοφιστές νεαρούς προς τους αγροίκους , χοντρο­ κομμένους και τσιγκούνηδες πατεράδες τους, όπως Βλέπουμε στις και ενδεχομένως στους > δε θυμίζει τόσο την Ιώ όσο τον Ορέστη, ο οποίος διέσχισε όλη την Ελλάδα διωκόμενος από τις Ερινύες για τη δολοφονία της μητέρας του , μέχρι που έφτασε τελικά στη δίκαιη πό­ λη της Αθήνας . Ο Τίμαρχος φυσικά δεν έχει εγκαταλείψει την Αθή­ να, αλλά, αφού ξεπουλάει όλα τα σπίτια του και τα έσοδα που του απέφεραν αμέσως μόλις του το ζητήσουν οι Ερινύες του , καταλήγει

εις τnν οδόν τnς απωλείας. Ο σκορποχέρης μένει άπορος , αναγκα­ σμένος να πλανιέται σε μια ερημιά ανηθικότητας , να Βρίσκει κατα­ φύγιο στα σπίτια άλλων αντρών, στις αγκάλες άλλων αντρών, στους δρόμους και στα εγκαταλειμμένα κτίρια. Είναι ένας αλήτης με όλη τη σημασία της λέξης : « όπου γης και πατρίς " . Αλλά ο τίμαρχος εί­ ναι και ρήτορας που τον ακούει ο κόσμος, εισηγητής πάνω από εκα­ τό νόμων, κι έτσι, ως πόρνη στην καρδιά της πόλης , απειλεί να με­ τατρέψει τα σπίτια όπου διαμένει σε πορνεία· κι όχι μόνο αυτό, αλ­ λά απειλεί επίσης να μετατρέψει την πόλη όπου περιπλανιέται σε ερημιά, να κάνει το κέντρο της Αθήνας περιθωριακό χώρο, στέκι των γυναικών του δρόμου , και να μετατρέψει τη συνέλευση σε παράξενη απόμακρη χώρα της συνέλευσης , γυρίζοντας την πόλη την ίδια τα μέσα έξω με τα υπονοούμενά του . Κι εδώ τα συμφραζόμενα του λόγου έχουν ουσιαστική σημασία. Ο τίμαρχος σκορπίζει τον πανικό Βηματίζοντας στο Βάθρο του ομι­ λητή με το μανδύα του να σέρνεται, ζητώντας την απαγόρευση της πώλησης όπλων, προτείνοντας έκτακτα μέτρα για την ανακαίνιση των τειχών της πόλης και των αμυντικών της πύργων - κι όλα αυτά, λες και η πόλη Βρίσκεται στα πρόθυρα της καταστροφής από τους άγριους, μεθυσμένους , κτηνώδεις Μακεδόνες του Θεοπόμπου , που δεν είχαν σταματήσει να προελαύνουν, να σπαταλούν τα λεφτά τους, να επιδιώκουν ηδονές και να τριγυρνούν στους δρόμους σαν τις πόρνες. Ο Αισχίνης αντικρούει απλώς την απόπειρα των αντιπάλων του να τρομάξουν τους Αθηνqίους με μια επικείμενη επίθεση των

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν ΒαρΒάρων, παρουσιάζοντας μ ιαν άλλη εικόνα της πόλης, κατεστραμ­ μένης εκ των ένδον, από τα σφοδρά πάθη και το κτήνος που ελλο­ χεύει εντός. Η Αθήνα όπου κατοικεί ο τίμαρχος, με τις άδειες ζώ­ νες της , τα ερειπωμένα κτίρια, τα απύθμενα πηγάδια της , τις ΒαρΒα­ ρικές οικήσεις και την ερημιά, Βρίσκεται ήδη εντός των τειχών της πόλης και περιμένει να την καταλάΒει. Αυτή η αντι-Αθήνα Βρισκό­ ταν εκεί από καιρ ό · η πόλη χτίστηκε πάνω στην καταστολή της . Αλ­ λά δεν εξαφανίστηκε ποτέ τελικά και ενεδρεύει ακόμα στις κόχες της πόλης , και στις παρυφές της , και πίσω από τα λόγια του Τιμάρ­ χου . Είναι ο χώρος της γυναίκας του δρόμου και του σπάταλου , των aχαλίνωτων επιθυμιών και των ζωωδών παθών, που περιμένει σαν αΒυσσαλέα ΧάρυΒδη να κατάπιεί την Αθήνα26•

Συμ π έρασμα Ξεκίνησα αυτό το ΒιΒλίο με την παρατήρηση ό τ ι ο ι Έλληνες αγα­ πούσαν πολύ τα ψάρια. Κατέληξα υποδεικνύοντας ότι τα ψάρια έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην επινόηση των ιδεών της ελευθερίας και της δημοκρατίας και ότι στην αφηρημένη έννοια του ψαριού ενυ­ πάρχει ένα στοιχείο για το πώς αντιλαμΒάνονταν οι αρχαίοι τον πο­ λιτισμό τον ίδιο. Οι ιστορικοί κλείνουν συνήθως τα έργα τους με το συμπέρασμα ότι το θέμα που επέλεξαν, αν και έχει άκρως Βαρύνου­ σα σημασία, έχει ξεδιάντροπα παραμεληθεί από τους υπολοίπους του σιναφιού τους. Ίσως όταν το θέμα σχετίζεται με τόσο Βασικές ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως το φαγητό, το ποτό και το σεξ, ο ισχυρισμός αυτός να είναι κάπως συγχωρητέος - αν και αυτό που έχει ενδιαφέρον δεν είναι η πείνα ή η λαγνεία, ούτε καμία από τις άλλες επιθυμίες καθαυτή, αλλά αυτό που συνέΒαινε σ' αυτά τα κα­ θολικά πάθη στο συγκεκριμένο πλαίσιο του κλασικού αθηναϊκού πολιτισμού · η ευρεία γκάμα κανονισμών και αναπαραστάσεων που χρησιμοποιούσαν οι Αθηναίοι για να τις συλλάΒουν και η συμΒολι­ κή σημασία που αποκτούσαν εξ αυτού . Μέρος αυτού του γενικότερου πλαισίου είναι καθαρά και ξάστε­ ρα ελληνικό . Η διαφορά ανάμεσα στο θυσιαστικό κρέας και τις τρο­ φές που καταναλώνονταν εκτός τελετουργικού πλαισίου , οι θεωρού­ μενοι κίνδυνοι του κρασιού , η δυσκολία να διακρίνει κανείς μεταξύ εμπορευμάτων και δώρων ήταν ουσιώδη στοιχεία του ελληνικού πο­ λιτισμού γενικότερα και Βοήθησαν στη δημιουργία αναλόγων πλαι­ σίων aπόλαυσης και αλλού . Στην πόλη της Αθήνας , εντούτοις, υπήρ­ χε ένα περαιτέρω στοιχείο. Οι επιθυμίες των Αθηναίων δρούσαν πά­ νω σε άτομα τα οποία συμμετείχαν σε μια δημοκρατία εντελώς ριζο­ σπαστικής φύσεως . Αυτή η ιδιαίτερη πολιτική διαμόρφωση γεννού­ σε ιδιαίτερες απόψεις για τον πλούτο και τη σπατάλη και, το πιο σημαντικό, μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα για την κατανόηση των επιθυ­ μ ιών και τη δημόσια αναπαράστασή τους . Αν εξαιρέσουμε τον καλ­ λιτέχνη ψηφοθέτη, που αποφάσισε να aπαθανατίσει για τους μετα­ γενέστερους τη στιγμή πριν σκουπιστεί το δάπεδο και πεταχτούν τα αποφάγια, οι επιθυμίες αυτές παρήγαγαν ελάχιστα τεχνουργήματα και καθόλου μνημεία· έτσι μένουμε με την εντύπωση ότι η Αθήνα

43 1

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν ήταν ένα κάπως αυστηρό μέρος, όπου η μ όνη υπερΒολή ήταν τ α δη­ μόσια κτίσματα και η Ακρόπολη : « On νοίt l 'extreme pauνrete de cette

cίνίlίsαtίοn sί ίngenίeuse» , σημειώνει ο Γάλλος ιστορικός Πωλ Βεν, συ­ γκρίνοντας την Αθήνα με τη Ρώμη, «son pauνre luxe, son luxe de pau-

νres»*. Αλλά ως αντίστιξη στη φτώχεια των υλικών συμΒόλων, έχουμε πλούσ ιες φλέΒες λόγου , λόγου που μας δίνει τη δυνατότητα να ανα­ παραστήσουμε ένα μέρος αυτού του χαμένου κόσμου κατανάλωσης στις εικόνες του , τις διαφωνίες και τους δισταγμούς . Δεν πρόκειται για συμπτωματική αντιστάθμιση, αλλά πηγάζει από την ίδια ανηόυ­ χία για τη διασπάθιση των προσόδων, μια απόπειρα να κάνει ορατό τον εφήμερο χαρακτήρα της ιδιοκτησίας , να καταστήσει προΒλημα­ τική τη ρευστοποίηση του υλικού πλούτου . Δεν είναι τυχαίο που γνωρίζουμε περισσότερα για τις aπολαύσεις της σάρκας στην Αθή­ να και περισσότερα άπό τους Αθηναίους για τις aπολαύσεις της σάρκας σε άλλες ελληνικές πόλεις . Το γεγονός ότι υ φίστανται αυ­ τές οι πληροφορίες είναι ένα πολιτικό γεγονός. Η σημασία που έδι­ νε η Αθήνα στο εφήμερο είναι καθαυτή αποκαλυπτική του χαρακτή­ ρα της σπατάλης σε μια τέτοια κοινωνία. Επιπλέον, όλα αυτά τα μα­ θαίνουμε από δημόσια κείμενα, από το θέατρο , την Εκκλησία του Δήμου και τα δικαστήρια. Δεν είναι πληροφορίες περιορισμένες μέ­ σα σε κάποια απομονωμένη Βασιλική αυλή,

ο'

ένα μεμονωμένο συ­

μπόσιο aριστοκρατών ή σε κάποιο περιθωριακό θέατρο αυτών που έχουν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα. Πρόκειται για ένα λό­ γο που τοποθετείται « στη μέση » , στο πολιτικό κέντρο της δημοκρα­ τίας , στην καρδιά της κοινότητας των πολιτών. Είναι αλήθεια ότι και σε άλλες aρχαίες κοινωνίες, όπως και σε πολλούς σύγχρονους πολιτισμούς , συναντάμε αρκετά ανάλογα δείγ­ ματα μ ιας ανησυχίας για τις δαπάνες που σχετίζονται με το φαγητό, το σεξ και το ποτό , αλλά εκεί η ανησυχία αυτή έχει κάπως διαφορε­ τική σημασία. Από την Ελλάδα, το πάθος για τα ψάρια μαζί με κά­ ποια άλλα κουσούρια διαδόθηκαν σε άλλα μέρη του αρχαίου κό­ σμου . Και στη Ρώμη, για παράδειγμα, η κατανάλωση ψαριών ήταν με• Βλέπει κανείς την εφευρετικότητα της φτώχειας αυτού του πολιτισμού , τη φτωχή του πολυτέλεια, την πολυτέλεια των φτωχών του .

43 2

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι γάλη πολυτέλεια, αλλά σ ε μια τόσο διαφορετική πολιτικά κουλτού­ ρα, ολιγαρχική και ιεραρχική, η έμφαση Βρίσκεται αλλού . Αντίθετα από τους καταναλωτές ψαριών της αθηναϊκής δημοκρατίας , που κά­ νουν ουρά στην αγορά μεταμφιεσμένοι, οι πολύ πλούσιοι Ρωμαίοι είναι pisciηarii* - κατά την αξέχαστη φράση του Κικέρωνος. Έχουν τις δικές τους λίμνες, τα δικά τους ιχθυοτροφεία για να προμηθεύ­ ονται ψάρια. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, η οψοφαγία έχει μεταμορ­ φωθεί σε σύμΒολο έγγειου πλούτου , το εφήμερο έχει γίνει υλικό, πραγματικό, η διακριτική απόλαυση έχε ι γίνει τρόπος επίδειξης. Οι περιγραφές των αθηναϊκών συμποσίων ασχολούνται υπερΒολικά με τα φαγητά και τα ποτά που καταναλώνονταν, τις «νοικιασμένες » αυ­ λητρίδες και τους νεαρούς κιθαρωδού ς , οι οποίοι τραγουδούσαν άσματα και ψυχαγωγούσαν τους καλεσμένους . Στις περισσότερες πε­ ριπτώσεις , ο ανδρώνας ήταν μικρός και σκοτεινός και, παρ' όλο που μερικοί μπορεί να περηφανεύονταν για τα έπιπλά τους, τα παραπε­ τάσματά τους, τα κύπελλα και τα μαξιλάρια, η έμφαση Βρισκόταν πά­ ντοτε στο φαγητό καθαυτό, και στο σεξ και την ψυχαγωγία που το συνόδευαν, σε πράγματα δηλαδή που δ ιαρκούσαν μόνον όσο κρα­ τούσε η Βραδιά. Ένας περιηγητής που ταξίδεψε τον 1 7ου αιώνα στην Ινδία, παρατηρώντας ότι οι οικοδεσπότες του δεν είχαν πολυτελή επίπλωση και πολύτιμα χαλιά, σχολίασε: « Όλn n μεγαλοπρέπειά

τους 13ρiσκεται στα δάπεδά τους». Η μεγαλοπρέπεια των Αθηναίων της κλασικής εποχής, από την άλλη μεριά, Βρισκόταν όλη στα τρα­ πέζια τους, στα κύ πελλα του κρασιού ή στην ατμόσφαιρα. Εκτός Αθήνας και μετά την κλασική περίοδο , το συμπόσιο εξελί­ χθηκε σε κάτι πολύ πιο εντυπωσιακό και μνημειώδες . Η έμφαση Βρι­ σκόταν στην ιδιοκτησία, στα χρυσά και ασημένια σκεύη, στα μάρμα­ ρα του πολυτελούς περιΒάλλοντος, στα πολύτιμα έπιπλα, όπως τα τραπέζια από μονοκόμματο δέντρο που τόσο εκτιμούσαν στη Ρώμη. Η σάτιρα του Πετρωνίου για το δείπνο του Τριμαλχίωνος στο « Σα­ τυρικόν», περιγράφει πολύ επιτυχημένα αυτή τη μεταστροφή. Εκτός από την προφανή νεοπλουτίστικη πολυτέλεια της ίδιας της αίθου­ σας του συμποσίου και όλων των πολύτιμων κυπέλλων και πιάτων, ο Τριμαλχίων τονίζει πως όλα τα τρόφιμα είναι δικής του παραγω• Ιχθυοτρόφοι .

433

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν γής. Είναι σύμΒολο ιδιοκτησίας κ ι εδαφικού πλούτου , όπως στις γιορτές του Πέρση Βασιλιά, του Θεμιστοκλέους ή του Αλεξάνδρου .

Η προετοιμασία επίσης γίνεται εκπληκτικά περίτεχνη, πράγμα που εξηγεί το μεγάλο αριθμό δούλων που εργάζονταν στην κουζίνα· εκτός αυτών, υπήρχαν και πολυάριθμοι δούλοι που υπηρετούσαν τους συνδαιτυμόνες στη διάρκεια της Βραδιάς - πολλοί από αυτούς ειδικευμένοι σε γελοιωδώς περιορισμένα και ασήμαντα καθήκοντα. Στο ρωμαϊκό χώρο, το συμπόσιο παύει να είναι μηχανισμός που επι­ ταχύνει τον αφανισμό των οικονομικών πόρων και γίνεται θέατρο πλούτου και ιδιοκτησίας , κοινωνικής διάκρισης ή κοινωνικής ανό­ δου . Μερικές από αυτές τις aρχαίες επιθυμίες μοιάζουν πολύ αλλόκο­ τες στη δική μας οπτική. Μας φαίνεται πολύ περίεργος ο ενθουσ ια­ σμός των αρχαίων Ελλήνων για τα ψάρια. Είναι σχεδόν απίστευτο ότι δεν αναγνώριζαν τις εθιστικές ιδιότητες του αλκοόλ. Σε αντίθεση με τη δική μας απλή σεξουαλικότητα και το γεγονός ότι αναγνωρίζου­ με ευθέως τη σημασία που έχε ι το σεξ, ο ερωτικός τους κόσμος μοιάζει άσκοπα μπερδεμένος και τρομερά δύσκολος στον προσδιο­ ρισμό. Πολλοί ιστορικοί και κριτικοί του πολιτισμού θα κατέληγαν στο συμπέρασμα (και μερικοί το έχουν κάνει ήδη, όσον αφορά την ελληνική σεξουαλικότητα) ότι αυτές οι επιθυμίες και τα πάθη δεν κατασκευάζονται απλώς με συγκεκριμένους τρόπους, τους οποίους διαστρεΒλώνει και αλλοιώνει και παραμορφώνει το πολιτιστικό πλαίσιο, αλλά σφυρηλατούνται κανονικά. Η δίψα, η λαγνεία, η λαι­ μαργία δεν ήταν οι ίδιες επιθυμίες που ορίζουμε σήμερα υπό αυτά τα ονόματα. Οι aρχαίες επιθυμίες ήταν ουσιωδώς δ ιαφορετικές. Εκείνοι που τονίζουν τη Βιολογική πλευρά, εντούτοις, ή όσοι είναι προσκολλημένοι στην έννοια των οικουμενικών ανθρωπίνων χαρα­ κτηριστικών, ίσως ισχυριστούν ότι ένα ψάρι δεν είναι παρά ένα ψά­ ρι και τίποτα παραπάνω και έχει την ίδια γεύση είτε ψαρεύτηκε το 425 π.Χ. είτε το 1 997 μ.Χ. Σε όλο το ΒιΒλίο, δεν έχω πάψει να υποστηρίζω τη σημασία της γλώσσας και του λόγου και του πολιτιστικού πλαισίου , αν θέλουμε να κατανοήσουμε τις aπολαύσεις του παρελθόντος, αλλά δε νομίζω ότι ο πολιτισμός μονοπωλεί ή δημιουργεί τις εμπειρίες. Είναι αλή­ θεια ότι, όταν απολαμΒάνουμε ένα τηγανητό φιλέτο τόννου ή ένα

434

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α Θ Η Ν ΑΙ Ο Ι ωραίο λαΒράκι, όταν χαιρόμαστε τ ο κρασί μας ή νιώθουμε έλξη για άντρες και γυναίκες, η απόλαυσή μας εντάσσεται σ' ένα συγκεκριμέ­ νο ιστορικό, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό, πνευματικό, ιδεο­ λογικό κ.λπ. πλαίσιο, το οποίο της αποδίδει συγκεκριμένες συνεκ­ δοχές και αξίες , εντελώς διαφορετικές από εκείνες των αρχαίων Αθηναίων. Αυτά τα πλαίσια έχουν τεράστια σημασία, αλλά δεν είναι απόλυτα, παγιωμένα ή ομοιόμορφα. Ενώ έκανα έρευνα για το ΒιΒλίο που κρατάτε , φανταζόμουν σε διαφορετικές στιγμές έντονες ομοιό­ τητες ανάμεσα στον κόσμο των Αθηναίων και των Ταμίλ της Νότιας Ινδίας , των Αθηναίων και των φονταμενταλιστών μουσουλμάνων του Αφγανιστάν, των Αθηναίων και των συγχρόνων Αμερικανών. Οι Βι­ κτοριανοί καταλάΒαιναν ενδεχομένως πολύ καλύτερα από εμάς τι ήταν η εταίρα. Και ενώ οι Άγγλοι μένουν κατάπληκτοι από τη μανία των Αθηναίων για τα θαλασσινά, μερικοί Ισπανοί με τους οποίους έχω μ ιλήσει αναρωτιούνται γιατί κάνω τέτοια φασαρία για κάτι τό­ σο φυσιολογικό, όπως η αγάπη για τα χέλια. Η πρόσφατη επανεγκα­ θίδρυση της δημοκρατίας , έστω και στην τόσο συμΒιΒασμένη δική μας εκδοχή, μας κάνει ξαφνικά να Βλέπουμε με συμπάθεια το αθη­ ναϊκό πολιτικό σύστημα, μετά από δυόμισι χιλιετίες περιφρόνησης και είναι αρκετά σίγουρ ότι οι απόγονοί μας θα Βρουν μερικές απόψεις του αρχαίου κόσμου πιο προφανείς από ό ,τι φαίνονται σ' εμάς κι άλλες πάλι θα τους φανούν πιο παράξενες. Κι ενώ η απε­ λευθέρωση των γυναικών μας δυσκολεύει να καταλάΒουμε την κατη­ γορία ότι μια γυναίκα κυκλοφορούσε ασκεπής , η ασυνήθιστη γύμνια που Βιώνουμε τον 20ό αιώνα, μετά από δύο χιλιετίες που περάσαμε καλυμμένοι, μας κάνει να συμμεριζόμαστε την εκτίμηση των Ελλήνων για τη γυμνασμένη ανδρική σάρκα. Ο κόσμος είναι γεμάτος aπολαύσεις. Δεν τις έχουν ανακαλύ ψει όλοι οι πολιτισμοί, αλλά ακριΒώς επειδή δεν έχουν ανακαλυφθεί, αυτό δε σημαίνει ότι δεν υ φίστανται. Ο κόσμος που κατοικούμε και τα σώματα που κληρονομούμε , αλλά και οι εμπειρίες που γεννιού­ νται στα σημεία όπου αυτά τα δύο συναντώνται, είναι αυτό που λέ­ με objet trouve* . Μπορούμε να φτιάξουμε κάτι δικό μας μέσα απ' αυ• Ονομάζεται ένα καθημερινό αντικείμενο ή ένα εύρημα της φύσης, ό πως π. χ . ένα Βότσαλο, στο ο π οίο απ οδίδεται καλλιτεχνική αξία και το ο π οίο κάποιες φορές εν­ σωματώνεται σ' ένα έργο τέχνης.

435

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν τές τις εμπειρίες, αλλά δεν μπορούμε να τις κάνουμε ό,τι θέλουμε. Υπάρχουν όρια στις εικονικές μας πραγματικότητες , περιστάσεις κατά τις οποίες ο πραγματικός κόσμος επιΒάλλει την παρουσία του , σκοντάφτουμε πάνω στους περιορισμούς των ιδεολογιών μας, ο κό­ σμος μας επιΒάλλεται πιεστικά, μεθάμε ή μας τρέχουν τα σάλια, ερε­ θιζόμαστε και ενοχλούμαστε μπροστά στην ανθρώπινη ομορφιά. Σε αυτές τις περιστάσεις , οι διαφορές ανάμεσά μας εξαφανίζονται ακα­ ριαία και συνειδητοποιούμε ότι κι εμείς επίσης είμαστε τμήμα του κόσμου , εν μέρει ζωώδες εν μέρει ανθρώπινο . Άλλοι πολιτισμοί αντέδρασαν αρκετά Βίαια σε τέτοιες επιθυμίες, τις έθεσαν υπό απαγόρευση ή υπέΒαλαν το σώμα σε αυστηρούς ελέγ­ χους. Οι Έλληνες επέΒαλαν ελάχιστους εξωτερικούς κανόνες , αλλά αισθάνθηκαν τη συλλογική υπευθυνότητα να ρυθμίσουν όλες τις επιθυμίες , να μάθουν πώς να τις χειρίζονται, χωρίς να προσπαθούν να τις υποτάξουν εντελώς . Στην Ελλάδα, ελάχιστες ενδείξεις έχουμε για μ ια μεταφυσική aσκητική παράδοση, όπως αυτή που Βρίσκουμε στις λατρείες του Χριστού , του Ισλάμ , του ΣίΒα και του Βούδα. Οι Έλληνες ποτέ δεν έφτασαν στο σημείο να aποκηρύξουν τον κόσμο , ιδρύοντας μοναστήρια, ασπαζόμενοι την παρθενία, ασχολούμενοι μ ε τ η γιόγκα ή νηστεύοντας για μεγάλα χρονικά διαστήματα, κι όλα αυ­ τά για να κερδίσουν ψυχική δύναμη. Στην πραγματικότητα, αντιμε­ τώπιζαν με καχυποψία την απόλυτη εγκράτεια, όπως αποκαλύπτει η ιστορία των Κενταύρων. Ο Σωκράτης μερικές φορές πλησιάζει αρκε­ τά σ' αυτή τη θέση, αλλά φαίνεται ότι υπαναχώρησε και αποκήρυξε τον κόσμο μόνον όταν το κώνειο δεν του επέτρεπε άλλη επιλογή. Ακολουθώντας το Νίτσε , ο Φουκό συμπέρανε από αυτό ότι η ιδιορρυθμία της ελληνικής ηθικής Βρίσκεται στην ελευθερία που απένειμε στους πολίτες να φτιάχνουν τους δικούς τους κανόνες μια ηθική κάπως προσωπική, την οποία απεχθάνονται τόσο οι ση­ μερινοί θρησκευτικοί ηγέτες . Οι μεγαλύτεροι περιορισμοί αυτής της ελευθερίας ήταν αισθητικοί, η ζωή που ζούσε κανείς έπρεπε να εί­ ναι όμορφη και εκλεπτυσμένη. Δεν υπήρχαν επιΒεΒλημένα όρια, αλ­ λά μόνο αυτό που αποκαλούσε «υφοτεχνική » (stylistique) της ελευ­ θερίας . Το μόνο αληθινά προΒληματικό σημείο αφορούσε τη σεξουα­ λική διείσδυση και, για να το ερμηνεύσει, ο Φουκό επινόησε την πε­ ρίεργη έννοια της « ηθικής ενεργητικότητας/παθητικότητας » , την

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘ ΗΝΑΙ Ο Ι οποία έκανε κλειδί στον τρόπο που αντιλαμΒανόταν τους Έλληνες και αφετηρία της γενεαλογίας του δυτικού σεξουαλικού υποκε ψ έ ­ νου . Πώς κατέληξε σε αυτή τη συγκεκρ ψ ένη άρρητη ερωτική συν­ άφεια και γιατί τον πίστεψαν με τόσο ενθουσιασμό , νομίζω ότι είναι

περισσότερ ο θέμα των Βιογράφων του και των φιλοσόφων μας που ασχολούνται με τη σεξουαλικότητα παρά θέμα των μελετητών της αρχαιότητας. Βλέποντας τα πράγματα από τη σκοπιά της Αθήνας, αυτή η αι­ σθητική άποψη της ελληνικής ηθικής μοιάζει εκπληκτικά αφελής. Γυρεύοντας την εξουσία παντού , ο Φουκό την έχασε εκεί που ήταν πιο εμφανής, στην πολιτική. Οι ιδιωτικές επιθυμίες ήταν ζήτημα τε­ ράστιου δημοσίου ενδιαφέροντος και συχνά αποτελούσαν θέμα συ­ ζήτησης στα δικαστήρια και αντικείμενο ρύθμισης των νόμων. Μπο ­ ρεί οι απόλυτες απαγορεύσεις να ήταν ελάχιστες, ο κόσμος όμως παρατηρούσε κι έλεγχε τα πάντα προς το συμφέρον της κοινότητας. Μια τέτοια ηθική θα μπορούσαμε να την πούμε κυρίως ο ικονομική παρά απόλυτη. Αυτό δε σημαίνει ότι τα χρήματα ήταν εκ των ων ουκ άνευ - αν και ήταν ένα πολύτ ψ ο μέτρο για την εκτίμηση των συνε­ πειών σε προσωπικό και πολιτικό επίπεδο· μάλλον θα λέγαμε ότι οι Αθηναίοι έΒλεπαν την ηθική ως ένα πλήρες σύστημα παρά ως μια σειρά από χωριστές δραστηριότητες , ως θέμα διαΒαθμίσεων μάλλον παρά ως αντίθεση σωστού και λάθους . Μια σειρά από πανταχού πα­ ρούσες πρακτικές επέΒλεπαν αδιαλείπτως και λεπτομερώς τις επι­ θυμίες. Κάθε κύπελλο έπρεπε να περιέχει περισσότερο νερό παρά κρασί, κάθε μπουκιά περισσότερο ψωμί παρά κρέας . Το υποκείμενο ήταν ένα σκεύος που υπήρχε σε μια ενδιάμεση ζώνη μεταξύ προσό­ δων και δαπανών , στην κόσμια παύση · μεταξύ παρόρμησης και ικα­ νοποίησης της παρόρμησης, αντιστεκόμενο στην πίεση να γίνει προϊόν του κόσμου, να εξαλειφθεί. Έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που αντ ψ ετωπίζαμε τους Έλληνες ως αθώους παγανιστέ � γλεντζέδ ες και δε θα ήθελα να προ­ τείνω τη δική τους προσέγγιση προς την επιθυμία ως εναλλακτική της δικής μας . Μπορεί να ήταν λιγότερο δογματική, αλλά ήταν επί­ σης πιο ολοκληρωτική και κατά περιόδους πιο ακραία. Εξάλλου , η προσέγγισή τους μας υποχρεώνει να δούμε τις σύγχρονες απόψεις μας κάτω από άλλη οπτική. Οι Έλληνες αναγνώριζαν πλήρως τις

437

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ ΟΝ aπολαύσεις μέσα τους. Εμείς, από την άλλη πλευρά, έχουμε την τά­ ση να αποδίδουμε όλο και περισσότερο την έλλειψη αυτοελέγχου μας στις επιθυμίες σε κάποιο παρορμητικό παράγοντα που ενυπάρ­ χει στο αντικείμενο προς κατανάλωση ή σε κάποιο μεταμφιεσμένο ψυχικό τραύμα της παιδικής, της Βρεφικής ή ακόμα και της εμΒρυϊ­ κής ηλικίας. Ο τρόπος που έΒλεπαν οι Έλληνες τον εθισμό μπορεί να ήταν υπερΒολικά αθώος , αλλά κι εμείς κάνουμε λάθος αρνούμε­ νο ι ότι οι άνθρωποι καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες από κάτι επειδή το απολαμΒάνου ν. Όταν αγνοούμε την απόλαυση, δεν μπο­ ρούμε να ισχυριστούμε ότι γνωρίζουμε πραγματικά τους αληθινούς κινδύνους του κόσμου των αισθήσεων και αφήνουμε τον εαυτό μας και τα παιδιά μας έκθετα σε παγίδες . Παρά ή λόγω της πολιτικοποίησής του, ο τρόπος που έΒλεπαν οι Έλληνες την απόλαυση ήταν έντονα εκλογικευμένος και aνθρω­ πιστικός μείωναν τη σημασία των επιθυμιών, ασχολούνταν με τον παρόντα κόσμο και τις παρορμήσεις του χωρίς να περιμένουν τον επόμενο , είχαν αρκετή αυτοπεποίθηση ώστε να επιμένουν στην προ­ σωπική ευθύνη του καθενός στη διαχείριση των επιθυμιών του και ποτέ δεν τους τρομοκρατούσαν οι aπολαύσεις τόσο πολύ ώστε να το Βάλουν στα πόδια πανικόΒλητοι. Ενώ όλοι θυμούνται το Βούδα σαν μια σκελετωμένη φιγούρα που έκανε διαλογισμό κάτω από ένα ιερό δέντρο και ο Ιησούς έχει aπαθανατιστεί να θριαμΒεύει επί " της σάρκας πάνω στο σταυρό, το Σωκράτη τον θυμούνται περισσότερο σ ' ένα πλουσιοπάροχο συμπόσιο, να γκρινιάζει που ένας άλλος κα­ λεσμένος τρώει λαίμαργα τ ο όψον του ή να επιχειρηματολογεί ευ­ γενικά υπέρ των μ ικρών κυπέλλων.

Σημε ι ώσε ι ς Κε φάλα ιο 1 Τα φαγriτά 1 . Ξενοφών, Απομνημονεύματα 3 . 1 4 Η καλύτερη εξ;έταση του όρου απα­ ντάται στο «Όψον και οψάριον» του Γ. Καλιτσουνάκη, στο Festschrift fiίr Paul W. Kretschmer: Beitriige zur griechischen und lateinischen -

Sprachforschung, (Βιέννη κ.λπ . , 1 926), σσ. 96- 1 06 . 2 . Πλούταρχος, Β ί ο ι Παράλληλο ι 667 κ.ε. Φαίνεται ότι, σε πολλές ελλη­ νικές πόλεις, ήταν έθιμο να αναγγέλλουν την άφιςη της ψαριάς μ' ένα καμπανάκι και σ' αυτό στηρίζεται ένα ανέκδοτο του γεωγράφου Στρά­ Βωνος: " Ένα� κιθαρωδό� έκανε επίδειξn τn� τέχvn� του. Ο κόσμο� τον άκουγε προσεκτικά, μέχρ ι τn στι γμn που χτύπnσε το καμπανάκι του ψαρά· τότε τον εγκατέλειψαν όλοι κα ι έτρεξαν στα ψαράδικα, εκτό� από έναν άντρα, ο οποίο� τύχα ινε να είναι μισόκουφος. Ο κι θαρωδό� τον πλnσίασε λοιπόν κα ι του είπε: "Πρέπει να σα� εκφράσω τnν ευ­ γνωμοσύνη μου, κύριε, για τnν ευγένεια κα ι τn φιλ ομουσία σας όλοι οι άλλοι έγιναν καπνό� μόλ ι� άκουσαν το καμπανάκι ". Κι ο άλλο� τον ρώτnσε: ''τι έγινε; Χτύπnσε το καμπανάκι; " κα ι, όταν ο κι θαρωδό� του απάντnσε καταφατικά, τον αποχα ιρέτησε Βιαστικά κα ι έτρεξε να προ­ λάΒει του� άλλου�» ( 1 4 . 2 . 2 1 , σ . 658, Ίασος). 3 . Αρχέστρατος 15 και 2 1 . 4. Φύλαρχος FGrHist 81 F45 · Διόδωρος ο Σικελιώτης 8. 1 9 · Θεόφραστος (ή ΧαμαιΜων ο Ποντικός), Περί nδονnς [Αθήναιος 6 . 273c] . 5. Κλέαρχος F59 (Wehrli) [Αθήναιος 1 2 . 5 1 8c] · Αθήναιος 8.34 1 a , 3 . 1 05c, 7. 282a και 325f· Πλάτων, Γοργία� 5 1 8b με τον Dodds αυτόθι. 6. Δημοσθένης 1 9 . 229· Αισχίνης 1 . 42, 65 και 9 5 . 7 . Αριστοφάνης, Σφnκε� 49 1 · Αθήναιος 3 . 1 1 6ad. 8. Αριστοφάνης, Σφnκε� 495· Τιμοκλής 1 1 Κ-Α· Άλεξ;ις 200, 1 59 Κ-Α· Χρύσιππος, Περί του καλού και τnς nδονn� [Αθήναιος 7. 285d] · Αντι­ φάνης 69 Κ-Α. Άλλα ψάρια που εμπίπτουν σ' αυτή την περιφρονημένη κατηγορία είναι οι καραΒίδες και οι μαρίδες. Μερικές από τις απόψεις αυτές τις Βρίσκουμε κι αλλού . Ο Alaη Daνidsoη μας παραπέμπει στον G. L. Faber, ένα Βρετανό που διετέλεσε πρόξ;ενος στο Φιούμε το 1 9ο αιώνα, για τις απόψεις των Βενετσιάνων περί της μαρίδας : « Όταν θέ­ λουν να χλευάσουν κάποιον, τον αποκαλούν άτομο που τρώει μαρί­ δε�», Mediterranean Seafood (Λονδίνο, 1 98 1 ) , σ. 90. 9. Αρχέστρατος 8 · Αναξ;ανδρίδης 40 Κ-Α· Αντιφάνης 1 45 Κ-Α. 1 0. Αναξ;ανδρίδης 34 Κ-Α στ. 5 κ.ε. (οι τελευταίοι λίγοι στίχοι εί:Vαι κά­ πως κατεστραμμένοι). Με τη λέξ;η « φτηνόψαρα» αποδίδουμε στο περί­ που τη λέξ;η φρυκτό�, που ο aρχαίος λεξ;ικογράφος Ησύχιος ερμηνεύ­ ε.ι ως « φτηνό αποξ;ηραμένο ψαράκι». Λυγκεύς ο Σάμιος [Αθήναιος

439

ΤΖΕΪ ΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν 7.295ab] . Για τον Απουλήιο και τη σχέση του μ ε τη μαγεία του ψαριού εν γένει, Βλ. Adam Abt, Die Apologie des Apuleius von Madaura und die antike Za uberei [= Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbei­ ten, επιμ. Albrecht Dietrich και Richard Wίiηsch, Heft 11] (Gieβen, 1 908· επανέκδ. Berliη, 1 967), σσ. 1 35-6 και 1 40-44. Τα αγγεία είναι ARV 1 0 1 . 3 και Eduard Gerhard, Auserlesene Griechische Vasenbilder, Ι, φωτ . LXV. 1 1 . Αθήναιος 1 3 . 586ab· Αριστοφάνης , Αχαρvεί� 885 πρΒλ. 894, ΕιριΊvn 1 0 1 3- 1 4 · πρΒλ. επίσης Εύ Βουλος 34 και 36 Κ-Α, Άρχιππος 27 Κ-Α και Αντιφάνης 27 Κ-Α με τα σχόλια του εκδότη αυτόθι. Η ΠαρΒάτι, θεά του Μαντράς , της επαρχίας Ταμίλ Νάντου της Ν. Ινδίας, η οποία απο­ πλανεί το ΣίΒα και γίνεται γυναίκα του , είναι γνωστή εκεί ως Μηνακ­ σί, η θεά με τα Ψαρίσια Μάτια. 1 2 . Αριστοφάνης, Ιππεί� 927 κ.ε. · Αχαρvεί� 1 1 56-6 1 · Αντιφάνης 77 Κ-Α· SVF ΙΙΙ, 1 67 #667. 1 3 . Εύ Βουλος 1 1 8 Κ-Α· Πλάτων, Πολ ιτεία 404b-405a. 14 .. Βλ. την εισαγωγή των J . Wilkiηs και S. Hill στην έκδ. της Ηδυπαθε ία� του Αρχεστράτου (τotηes, 1 994), σσ. 1 1 - 1 5 , και τις παρατηρήσεις του R. L. Huηter στο σχολιασμό του για το 37 Κ του ΕυΒούλου (Κέιμπριτζ, 1 983). 1 5 . Εύφρων 1 . 6 Κ-Α· Έριφος 3 Κ-Α· Μένανδρος 264 (Koerte). Μια ελλη­ νιστική επιγραφή από τη Θι'φα καταγράφει ότι οι ήρωες πρέπει να έχουν καθημερινά σιτηρέσιο από τρία ψάρια, Griechische Dialekt­ Inschriften, ΙΙΙ, 4706, σε επιμ. F. Blass, σσ. 1 9 1 -3 . 1 6 . G . Berthiaume, Les Rδles d u Mageiros (Λάιντεν, 1 982), σ. 63 . Για τη διανομή με κλήρωση, Βλ. Ξενοφών, Αθnvα ίωv πολ ιτεία 2 . 9 , Πλούταρ­ χος, Βίοι παράλληλοι 642ef, και περί των ελληνικών τεχνικών σφα­ γής των ζώων εν γένει, Berthiaume, σ. 50. 17. Ομήρου Ιλ ιά� 1 6 .747, 406 κ . ε . , πρΒλ. 5 . 487, πρΒλ. Μ . Schmidt, Die Erkliirungen zum Weltbild Homers und zur Kultur der Heroenzeit in den b-T Scholien zur Ilias (Μόναχο, 1 976), σσ. 1 82-5. 18. Οδύσσεια 1 2 . 329-32, πρΒλ. 4. 368-9. Στο Λάιντεν και σε άλλες πόλεις της Ολλανδίας , π .χ. , οι κάτόικοι τρώνε ένα ειδικό φαγητό από ψωμί και ρέγκα, σε ανάμνηση του λιμού κατά τη διάρκεϊ.α της ισπανικής πο­ λιορκίας το 1 574, για την οποία Βλ. Simoη Schama, The Embarrass­ ment of Riches (Λονδίνο, 1 987), σ. 26-8· πρΒλ. Mikhail Bakhtiη, Rabe­ lais and his World (Μπλούμινγκτον, 1 984), σ. 298 στο «Dispute of Fish with Meat " του Moliηet. Ο Ν. Purcell ισχυρίζεται ότι τα θαλασσινά δεν έχασαν ποτέ τις αρνητικές τους συνεκδοχές , •Eatiηg Fish : the Para­ doxes of Seafood , στο Food in antiquity, επιμ . Wilkiηs, D. Harνey και Μ. Dobsoη, (Έςετερ , 1 995), σσ. 1 32-49. 19. Pauliηe Schmitt Paηtel, La cite au banquet (Γαλλική Σχολή της Ρώμης, 1 992), σσ. 53- 1 05 και για την ελληνιστική περίοδο, σσ. 359-420. 20. Αντιφάνης 2 1 7 Κ-Α· Ξέναρχος 7 Κ-Α· Αθήναιος 7 . 3 1 3f. 2 1 . Αντιφάνης 69 Κ-Α, πρΒλ. 1 27 · Αριστοφάνης 402 Κ-Α.

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α Θ Η Ν Α Ι Ο Ι 2 2 . Αριστοφάνης, Νεφέλαι 982-3 · Ξενοφών, Αποpνnpονεύpατα 3 . 1 3 , 4 · Θουκυδίδης 1 . 1 38. 23. Πλούταρχος , Βίοι παράλληλο ι 439f, 99d, 5a· Μ . Μ . Ahsaη, Social Life under the Abbasids (Λονδίνο, 1 979), σ. 1 58· Ξενοφών, Κύρου ανάΒα­ σις 8 . 5 , 3 · πρΒλ. Δικαίαρχος 5 1 (Wehrli) [Varro Rerum Rustic 1 . 2 , 1 5] , Άλεξις 5 7 Κ-Α, αφού ο ι Έλληνες φαίνεται ότι απέφευγαν τις απεικο­ νίσεις ανθρώπων που έτρωγαν, το φανταστικό μνημείο είχε ίσως σκο­ πό να προσΒάλει τις ευαισθησίες του κοινού . Θα πρέπει να επισημά­ νουμε επίσης -ότι ο καλοφαγάς Φιλόξενος Βουτάει μόνο το ένα χέρι του σε ζεματιστό νερό, για να συνηθίσει να τρώει ζεστό το όψον κα­ τευθείαν από το τηγάνι, Χρύσιππος [Αθήναιος 1 . 5e] . 24. Εντούτοις, αυτοί οι κώδικες προσανατολισμού δε χρειάζεται να είναι απλοί και μπορεί να φτάσουν σε τρομερές εκζητήσεις , όπως εκθέτει ο Pierre Bourdieu στο δοκίμιό του για την κοινωνία της ΚαΒυλίας, στο παράρτημα του The Logic of Practice (Κέιμπριτζ, 1 990). Στην πε­ ρίπτωση του όψου , η απλή φόρμουλα αριστερό κακό I δεξί καλό οδηγεί σε εντελώς αντίθετα συμπεράσματα ως προς τις αντίστοιχες αξίες της δεξιόχειρης τροφής και της αριστερόχειρης τροφής . 2 5 . ΠρΒλ. Αριστοφάνης , Σφnκες 300 κ.ε. και Λυσίας 3 2 . 20. 26. Πλάτων, Πολ ιτεία 372ae. 27. Ξενοφών, Αποpνnpονεύpατα, 1 . 3 , 5 . 2 8 . Α . Ν. Wilsoη, ]esus (Λονδίνο, 1 992), σ. 49. 29. Αναρωτιέμαι όμως μήπως πρέπει να συνάγουμε κάποιο νόημα από τη συμΒουλή να ρίξουν οι ψαράδες τα δίχτυα τους στη δεξιά πλευρά της Βάρκας, αφού προς τα εκεί θα άπλωνε, φυσικά, ένας Έλληνας το χέ­ ρι του για να πιάσει τα όψα. 30. Διόδωρος Σικελιώτης 1 1 . 57,7· Kurt Hubert, « Zur iηdirekteη ϋb erlie­ feruηg deη τischgesprache Plutarchs " , Hermes 73 0 938), 326-7· Iηge­ mar Dίiriηg , «Atheηaios och Plutarchos » , Eranos 34 0 936), 8 κ.ε. 3 1 . Sidηey Ι. Laηdau, Dictionaries: The Art and Craft of Lexicography (Νέα Υόρκη, 1 984), σ. 98· πρΒλ. Thomas Pyles, The Origins and Develop­ ment of the English Language (Νέα Υόρκη, 1 964), σ. 305. 3 2 . Μια ματιά στο κύριο άρθρο των συγχρόνων Τάιμς 0 7. 1 1 . 94) μας προ­ σφέρει το ακόλουθο ύποπτο σχόλιο : «το λαϊκό γούστο είναι εξ ορι­ σμού χυδαίο » . 3 3 . Derek Attridge , « Laηguage a s History I History a s Laηguage : Saussure aηd the Romaηce of Etymology» , στο Post-structuralism and the Que­ stion of History, επιμ. Derek Attridge, Geoff Beηηiηgton και Robert Youηg, (Κέιμπριτζ, 1 987), σσ. 1 83-2 1 1 . Η ετυμολογία φαίνεται πράγ­ ματι να γοητεύει ιδιαίτερα τους δημοφιλείς συγγραφείς της δεξιάς , όπως ο William Safire · για την εσφαλμένη χρήση της ετυμολογίας ως ένδειξη του αληθινού νοήματος από μεριάς του Safire, Βλ. Laηdau, Di­ ctionaries, σ. 99. 34. Βλ. γενικότερα, R. ] . Haηkiηsoη, «Usage aηd Abusage : Galeη οη Laη­ guage » , στο Language, επιμ . S. Eversoη, (Κέιμπριτζ, 1 994). Ο Γερμα=

44 1

=

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒ ΙΝΤΣ Ο Ν

35.

36.

37. 38. 39.

40. 41.

νός φιλόσοφος Χάιντεγκερ θεωρούσε ότι τ α ελληνικά ήταν ο Λόγος, αυτή η ειδική γλώσσα όπου οι λέξεις και το νόημά τους είναι ένα. Wilhelm Schulze , Quaestiones epicae (Gίitesloh, 1 892), σ. 498 κ.ε. · Frie­ drich Bechtel, Lexilogus zu Homer (Halle, 1 9 1 4), σσ. 202-3 · Emile Boisacq, Dictionnaire Etymologique de Ja Langue Grecque (Παρίσι, 1 923)· πρΒλ. J. Β. Hofmaη, Etymologisches Wδrterbuch des Griechi­ schen (Μόναχο, 1 949) υπό το λήμμα opsoη. Hj almar Frisk, Griechi­ sches Etymologisches Wδrterbuch (ΧαϊδελΒέργη, 1 970) ' Philippe Chaηtraiηe, Dictionnaire Etymologique de Ja Langue Grecque ΙΙΙ (Πα­ ρίσι, 1 974), υπό το λήμμα όψον. Θα ήταν υπερΒολικά aπλουστευτικό να πούμε ότι τέτοια ετυμολογι­ κά απορρέοντα νοήματα είναι στην πραγματικότητα λανθασμένα. Ακό­ μα και σήμερα, οι λανθασμένες ετυμολογίες έχουν τη δική τους κινη­ τήρια δύναμη και, αν αποκτήσουν αρκετή δημοτικότητα και διαφάνεια, μπορεί να αρχίσουν να επηρεάζουν το νόημα και να κάνουν τους ορι­ σμούς τους αναδρομικά σωστούς, έστω και για λάθος λόγους . Η λέ­ ξη outrage έχει αρχίσει να υιοθετεί κάποιες από τις ξένες αποχρώσεις της λέξης rage και η ετυμολογία του Πλάτωνος για το όψον από το ρήμα έψω σήμαινι; ότι, από εδώ και μπρος, τη λέξη θα συνόδευε όλο και συχνότερα η τσίκνα του μαγειρέματος. Πλούταρχος, Βίοι 667 κ.ε. Ηγήσανδρος [Αθήναιος 8. 343d] . Η ίδια διπλή απαγόρευση εμφανίζεται και στο διάλογο του Αθήναιου · αυτός που αρνείται ότι το οψάριον σημαίνει ψάρι είναι , αν μη τι άλ­ λο, ένας διακεκριμένος aρνητής του , ο Ουλπιανός , « Σύρος όταν είχα­ με να κάνουμε με ψάρια., (8.346c · πρΒλ. 9. 385b). Οι φιλόσοφοι γενι­ κότερα ήταν γνωστό ότι απείχαν από τις aπολαύσεις του ψαριού . Στο 1 3 2 , ο Αντιφάνης Βάζει ενδεχομένως έναν κυνικό φιλόσοφο να δηλώ­ νει « Πάντοτε τρώμε ένα είδος από τn θάλασσα . . . το αλάτι". Ξενοφών, Απομνnμονεύματα 3 . 1 4,7. Αυτό συμΒαίνει ακόμα και στη σημερινή επιτηρούμενη γλώσσα. Στην οικογένεια της μητέρας μου , για παράδειγμα, η λέξη « forηicator., (=μοιχός , που διαπράττει συνουσία εκτός γάμου) χρησιμοποιείτο αρ­ κετά ελεύθερα, υπό την έννοια του «ψεύτη " .

Τα π οτά Κε φάλα ιο 2 1 . Ch. Baudelaire, Du νin et du haschisch compares comme moyens de m ultiplication de J'indiνidualite, στην έκδ. του Les Paradis artificiels -

από τον Claude Pichois (Παρίσι , 1 96 1 ) , ειδικότερα σσ. 77-8 · Rolaηd Barthes, « Lecture de Brillat-Saνariη ., , εισαγωγή στο Brillat-Saνarin : Phy­ siologie du gσUt (Παρίσι, 1 975), μετάφ. από το On Signs, επιμ. Μ . Bloηsky (Οξφόρδη, 1 985), σ σ . 63-4. 2 . Βλ. εισαγωγή στο ΒιΒλίο της Susaηηa Barrows και του Robiη Room Drinking: Beha νior and belief in Modern History (Μπέρκλυ , 1 99 1 ) ' Mary Douglas, Constructiνe. Drinking. Perspectiνes o n Drink from

ΑΡΧΑΙ Ο Ι ΑΘ ΗΝΑΙ Ο Ι

3.

Anthropology (Κέιμπριτζ, 1 987), σ. 4 : « Το να πίνει κανείς είνα ι κυρίως κοινωνικn πράξn, που εκτελείτα ι σ' ένα αναγνωρισμένο κοινωνικό πλαίσιο. Α ν σκοπεύουμε να εστιάσουμε στnν κατάχρnσn αλκοόλ, τότε το έργο των ανθρωπολόγων αφnνει να εvvοnθεί ότι ο πιο αποτελεσμα­ τικός τρόπος ελέγχου του είναι μέσω τnς κοινωνικοποίnσnς» . Μνησίθεος [Αθήναιος, 1 1 . 483f-484b] . Για τα Προ8λnματα, Βλ. την και­ νούρια έκδοση του Pierre Louis (Παρίσι , 1 99 1 ), σσ. 5 1 -6. Ο Louis θεω­ ρεί ότι τα περισσότερα έχουν γραφτεί προς τα τέλη του 3ου αιώνα π .Χ. , στην παράδοση και υπό την επιρροή της ιατρικής γραφής . Για τον κατάλογο του Θεοπόμπου , Αθήναιος 1 0 . 435d FGrHist 1 1 5 F283a ενδεχομένως μια περίληψη, στην οποία συγκεντρώνει τις αναφορές στις συνήθειες πόσης που απαντώνται σε όλο το έργο του . Είναι ενδει­ κτικό ότι ο Αιλιανός , ο οποίος αναφέρει τις έρευνες του Θεοπόμπου επί του θέματος, περιλαμΒάνει μια τέτοια λίστα ακριΒώς ( VH 2 . 4 1 ). Αριστοτέλης F96 (Rose)· Μνησίθεος [Αθήναιος, 1 . 32d] · Ιπποκράτης , Περί διαίτnς 2 . 5 · Θεόφραστος, Περί α ισθnσεων 5 1 κ.ε. Η καλύτερη πρόσφατη και ευπρόσιτη επισκόπηση περί του οίνου και της παρα­ σκευής του στην Ελλάδα Βρίσκεται στα κείμενα του Roger Brock για το The Oxford Companion to Wine, επιμ . Jaηcis Robiηsoη (Οξφόρδη, 1 994), στο λήμμα Ελλάδα, Συμπόσιο . Ferηaηd Braudel , Capitalism and Material Life, αγγλ. μετάφ. (Λονδίνο, 1 973), σσ. 1 64-5 · Αρχέστρατος 59-60 (Ribbeck) (ο ειδήμων φαίνεται ότι κάνει ένα λάθος. Η πόλη της ΒύΒλου , στα Βόρεια του σύγχρονου Λι­ Βάνου , ήταν διάσημη για την εξαγωγή παπύρων, από τους οποίους προέρχονται οι λέξεις « ΒιΒλίο" και «ΒίΒλος " , που υπάρχει και στα αγ­ γλικά, αλλά το Βύ Βλινο κρασί προερχόταν ενδεχομένως από τα Βύ Βλι­ να όρη της Θράκης) · ΕύΒουλος 1 22 Κ-Α· πρΒλ. Άλεξις 280 Κ-Α. Τα κα­ λά κρασιά ειδικότερα υποτίθεται ότι πίνονταν παλαιωμένα, πρΒλ. Εύ­ Βουλος 1 2 1 Κ-Α, Κλέαρχος 5 Κ-Α, Επίνικος 1 Κ-Α, Κρατίνος 1 95 Κ-Α. Για την έννοια της « θαλερότητας " , Βλ. Fraηι;:ois Salviat, « Le νίη de Thasos, amphores, νiη et sources ecrites » , στο Recherches sur les Am­ phores Grecques, επιμ. J . -Y. Empereur και Υ. Garlaη (Γαλλική Σχολή Αθηνών, 1 986), σ. 1 79 . Έρμιππος 7 7 Κ-Α στ. 1 - 5 , με σημειώσεις του εκδότη αυτόθι· πρΒλ. F . Salνiat, «Le νiη d e Thasos . . . " , σ σ . 1 87-93 · Πλίνιος ΝΗ 1 4.73 · πρΒλ. Φι­ λύλλιος 23 Κ-Α. Ο Ισαάκ Καζωμπόν πίστευε ότι οι θεοί μούσκευαν τα κρεΒάτ·ια τους, επειδή έπιναν πάρα πολύ απ' αυτό, Animadνersiones in Athenaei Dipnosophistati (Λυών, 1 6 2 1 ), σσ. 68, 40. Virgiηia Grace, Amphoras and the Ancient Wine Trade (Αθήνα, 1 96 1 ) · Αθήναιος 1 . 32f· Πολυδεύκης 6. 1 5 · F. Salviat, « Le νiη d e Thasos . . . " , σσ. 1 88-9 και σημ . 9 5 . F. Salviat, « L e viη d e Thasos . . . " σσ. 1 47- 1 54 και 1 73 κ.ε. · Robiη Osbor­ ηe, Classical Landscape with Figures (Λονδίνο, 1 987), σ. 1 05-7. Ο συγ­ γραφέας υπερτονίζει, εντούτοις, τη σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ πόλης και υπαίθρου. Παραείναι σύμπτωση η ύπαρξη ενός τόσο σθενα=

4.

.

5.

6.

7.

8.

443

ΤΖΕΪΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣ Ο Ν ρού κρατικού ελέγχου στην παραγωγή κρασιού , σ ε μια πόλη διάσημη για την εξαγωγή κρασιών. Και οι αγρότες επωφελούνταν από τον αυ­ στηρό ποιοτικό έλεγχο. 9. Πλάτων Συμπόσιον, επιμ. Κ. J . Dover (Κέιμπριτζ, 1 980), σ. 1 1 . Στο συ­ μπόσιο του Αγάθωνας , ο Φαίδρος είναι ξαπλωμένος στην • πρώτη " θέ­ ση και ο Αγάθων ο οικοδεσπότης στην •τελευταία" ( 1 77d και 1 75c). Η εσωτερική ιεραρχία μπορεί να χρησιμοποιηθεί από Βασιλιά ή τύραννο για απονομή ή στέρηση εύνοιας, πρΒλ. Ηγήσανδρος [Αθήναιος, 1 2 . 544c] . Στην ανάλυσή της περί δημοσίων συμποσίων, η Pauliηe Schmitt Paηtel αντ ιπαραΒάλλει το δείπνο στο πρυτανείο - ένα στενό­ μακρο οικοδόμημα που προσπαθούσε να μιμηθεί το συμποσιακό χώρο και τον κόσμο της aρχαϊκής aριστοκρατίας - με το φαγητό στη θόλο, ένα εντελώς κυκλικό οικοδόμημα με έντονα δημοκρατικά διαπιστευτή­ ρια· La cite au banquet (Γαλλική Σχολή της Ρώμης , 1 992), σσ. 1 47-77, ειδικότερα σ. 1 69 , σημ . 69. Ο Ο. Murray, στο Sympotica. Α Symposium on the Symposion (Οξφόρδη, 1 992), του οποίου έχει επιμεληθεί την έκδοση, παρουσιάζει μια σειρά άρθρων πάνω σ' αυτό το φαινόμενο, με καλή εισαγωγή από τον ίδιο τον επιμελητή. 10. Fraηι;:ois Lissarague, The Aesthetics of the Greek Banquet, αγγλ. μετάφ. (Πρίνστον, 1 990), σσ. 1 9-20. 1 1 . τίμαιος FGrHist 566 F 1 49 . Αυτός είναι ο Βασικός πυρήνας του επι­ χειρήματος του Lissarague , στον τρόπο που διαπραγματεύεται το επει­ σόδιο . Οι συμπότες παίρνουν στα σοΒαρά μια απλή μεταφορά και μπερδεύουν φαντασίά και πραγματικότητα, Βλ. The Aesthetics of the Greek Banquet, σσ. 1 08- 1 0. Για τις παρομοιώσεις με τη θάλασσα, Βλ. Μ . Davies, • Sailiηg, Rowiηg aηd Sportiηg ίη Oηe's Cup οη the Wiηe­ Dark Sea" στο Athens Comes of Age: from Solon to Salamis (Πρίνστον, 1 978), σσ. 72-90· και W. Slater, • Symposioη at Sea » , HSCP 80 (1 976). 1 2 . Ξενοφών, Συμπόσιον 2 . 1 · Πλάτων, Συμπόσιον 1 76a· Φιλόχορος FGr­ Hist 328 F5 · Αθήναιος 1 1 . 486f-487b · στο 6 . 1 ,30 της Κύρου αναΒάσε­ ως του Ξενοφώντος, συναντάμε μια τέτοια εκλογή, αλλά ο Ερυξίμαχος στο Συμπόσιον του Πλάτωνος φαίνεται ότι έχει αναλάΒει μόλις τη θέ­ ση του. 13. Ξενοφών, Απομνημονεύματα 3 . 1 3 , 3 και 2 . 1 ,30· Πλάτων, Πολ ιτεία 4.437d, Αθήναιος 3 . 1 23a- 1 25d, πρΒλ. 8.352b (φαίνεται ότι τα παγωμέ­ να ποτά θεωρούνταν ιδιαίτερα κατάλληλα για προπόσεις) · Μάχων 270 (Gow), με σημείωση του εκδότη αυτόθι και στο 259· Θεόφραστος [Αθήναιος, 1 1 . 782ab]. 1 4 . Σώφιλος 3 Κ-Α· Ανακρέων 11 (Page) ' Διοκλής 7 Κ-Α· πρΒλ. Αθήναιος 1 0 . 426de · Αναξίλας 23 Κ-Α· πρΒλ. Ίων ο Χίος FGrHist 392 F2 · Έρμιπ­ πος 24 Κ-Α· Εύπολις 6 Κ-Α· Αμειψίας 4 Κ-Α· Νικοχάρης 2 Κ-Α· Ιπ­ πόλοχος [Αθήναιος, 4. 1 29efJ . Δεν ήταν όλα τα κρασιά ίδια, εντούτοις. Οι Έλληνες πίστευαν ότι μερικά σήκωναν καλύτερα την αραίωση από άλλα, όπως υπονοούν οι όροι πολύφορος [ο φέρων πολύ νερό] στον Πλούτο του Αριστοφάνους 853 και αυτόκρας [αυτοκέραστος] στον

444

ΑΡΧΑΙ Ο Ι Α Θ Η ΝΑ Ι Ο Ι

15.

1 6.

17. 18.

Πολυδεύκη 6.24 κ.λπ. Κρατίνος 1 96 Κ-Α: η φράση • αυτό τ ο κρασί πά­ ει και μισό μισό .. πρέπει να είναι αστείο. Ένας γερός πότης εντυπω­ σιάζεται τόσο από τη δύναμη ενός κρασιού ώστε αρχίζει να σκέφτε­ ται μήπως πρέπει να προσθέσει αυτό που οι περισσότεροι θεωρούν ελάχιστο νερό . ΕύΒουλος 94 Κ-Α· Β λ . Kassel-Austiη στον Αριστοφάνη F 5 4 0 · F. Jacoby στο Φιλόχορο FGrHist 328 F87 (IIIb [Suppl] , σ. 3 7 1 ) · F. Lissarague, The Aesthetics ο[ the Greek Banquet, σ . 26, • Uη Rituel du Viη: la liba­ tioη» στο In Vino Veritas, επιμ. Ο. Murray και Μ. Tecusaη (Βρετανική Σχολή της Ρώμης, 1 995), σ. 1 26- 1 44 · ]. Rudhardt, Notions fondamen­ tales de Ja pensee religieuse et actes constitutifs du culte dans Ja Gre­ ce classique (2η έκδ. Παρίσι, 1 992), σ. 242 · Μ . Ρ . Nilssoη, • Die Gδtter des Symposioηs » , στο Opuscula Selecta Ι (Λουντ, 1 95 1 ), σσ. 428-42 . Δεν πρέπει να ξ;εχνάμε τις παρατηρήσεις του jacoby επί του θέματος (ό .π.): •η παράδοση σχετικά με τον αριθμό , τη διαδοχή και τους απο­ δέκτες των επισήμων σπονδών στα συμπόσια παρουσιάζει σημαντικές διαφορές ». Οι ανασκαφές σε μια ελληνιστική τοποθεσία στην Κόριν­ θο αποκάλυψαν τα ερείπια μιας ταΒέρνας με πολλούς άλλους πιθα­ νούς δαίμονες του πιοτού , όπως Αυτόν που Σταματά τον Πονοκέφα­ λο, Αυτόν που Κάνει το Ποτό Γλυκό και τον Ανώδυνο · Ο. Broηeer, • lηνestigatioηs at Coriηth iη 1 946-7 .. , Hesperia 16 ( 1 947), 239-4 1 . Θεόφραστος, Χαρακτύ.ρες 1 3 . 4 , 1 0. 3 · Πλάτων, Συμπόσιον 1 76be· πρΒλ. Κριτίας D-K 88 F6 στ. 6-9, 23-4· Άλεξ;ις 2 1 Κ-Α· Ξενοφών, Αα­ κεδα ψονίων πολ ιτεία 5 . 4 · Συμπόσιον 2 . 26 πρΒλ. 2 5 , την παρομοίωση του Σωκράτους με τα φυτά που είναι πλημμυρισμένα στο νερό και με τα φυτά που πίνουν μόνον όσο το απολαμΒάνουν, Αθήναιος 1 0. 42 5ab· Ρ. Schmitt Paηtel , La cite au banquet, σσ. 85-6, πρΒλ. Θεόφραστος, Χα­ ρακτύ.ρες 1 0 . 3 . Εύ Βουλος 94.6- 1 1 Κ-Α· πρΒλ. R. L . Huηter, Eubulus: The Fragments (Κέιμπριτζ, 1 983), σσ. 1 85-9 · Κωμικά Αδέσποτα 1 0 1 στ. 1 1 - 1 3 Κ-Α. Αντιφάνης 1 1 2- 1 3 Κ-Α· Πλάτων 1 92 Κ-Α· Άλεξ;ις 9 Κ-Α· Μένανδρος 443 (Koerte)· πρΒλ. Πολυδεύκης 6.99. Άκρατος θα έπρεπε να σημαί­ νει •μη aραιωμένος .. , αλλά συχνά σημαίνει απλώς • δυνατός». Έτσι εξ;η­ γείται γιατί ο Δημοσθένης διαμαρτύρεται για όσους πίνουν το κρασί • πιο άκρατο .. , στο λόγο του Υπερείδου Κατά Δnμοσθένους απ . b σ. 24 Jeηseη, και ο Ξενοφών μιλάει για ι ι ο μ ι ι ο � ; ι:Grl li:;t 1 1 '5 f2 1 3 . Η 2 . 1 Ι ο .\ ίι l1 ι ο � ; 1 4 . 1 1 . 3 - 4 · Μ ά χ ω ν 1 1 . 2 '5 2 , 2 '> Η , 262-Η4 ( Go\\ ) ' r φ Ρι .\ . 1 7 '> . Κ α λ λ ί ι ιu χο�; 2 1 ( \Χ'ι·Ιι r l ί ) [ ΑΟ ιΊ να ω�; 1 3 . '> 9 '> 1Ί ( α κι'ψα κ ι ίνα έιJγο μαντ r κ ι1�; α Ι Ι οτ ε λ ε ί ε υ κα φ ί α γ ι α η Ο ι ιω λ ο y ί ει; J · Φ ι ­

H(J .

λ r'Ι μ ω ν I '5 Κ - Α . Λ υ ο ί α�; 3 6 '5 Πlιa ! Ιιt.> ί ιη ) .

ΑΡΧΑ Ι Ο Ι ΑΘ Η Ν Α Ι Ο Ι

Κεφάλαιο 4

-

Το αντ ίτιμο της εταίρας

1 . Α ρ ι στοφάνηψ ε ι ς των M a ιιss και M a rx , οτο Gilf:; aπ τ η ι ι ί α , και τ η ν α ν τ α \ λ α γ ιΊ α γ α Οι;>ν κα ι την αχα λ ί νωτ η α ν α ζ,ιΊτ π σ η τ η�; ορyασ μ ι κ ή ς α r ι 6 λ α υ σ η\;

ω ι (>

τ η ν ά λ λ η . ι ι ε ι) ι γ ρ ά φε ι θ α υ μ ά σ ι α ο J ι• a η Ba ιιcl r i l l a rcl , σ τ ο

St"ι/ιιι·riοπ ( ;\ονl'i ί ν ο , 1 990 ) , ο . 3Η τ η\; α γ γ λ . μετcι φ . Ο Baιιcl r i l l a rcl β λ έ ­ r ι ε ι α υ τέ\; τ ι ι ; Μ ο Ι'i υ να ι ι ι κέ\; ω\; α ι ι ο κ λ ε ι ο τ ι κά εναλλα κ τ ι κέ \ ; . α.\λά

π

ι ι ε­

ρ ί ι ι τ ω ο η τ η\ ; Α Ο ιΊνα γ ιΊ ο ο υ ν οτον ί l'i ι ο τ ι' Η ιο κ α ι τ ο ν ί l'i ιο χ ρι'> ν ο , ω\; ο υ \τ ι l'iητά α ντ ι τ ι Οέ μ ε ν ο ι ι'ψο ι ι ι ο υ ο ένας εξαρτάτα ι u ι ι ι'> τ ο ν άλλον γ ι α να α ι ι ο ισ ιΊ ο ε ι νι'Ηη ω . Ο ι σ κ έψε ι \; τ ο υ Gι·orf\ S ί ιη ΠΊι, Ι ι ι ε ρ ί ι ι < φ ν ε ί α\; ε ί ν α ι εΕ: ί ο ο υ οf,υl'iει) κ ε ί \ ; κ α ι ο υ ο ι ώl'iε ι \; . α ν κ α ι ι φο η y ο ύ ν τ α ι τ ο υ Ι'iοκ ψ ί ο υ τ ο υ M a ιιss κατά α ρ κετέ\; Ι'iεκαετ ί ες , Plι i/o:;oρlι it" ι /ι·.> c;ι· l< lι·5 ( 2 n έ κ l'i . Βερολ ί ν ο , 1 90 7 · α γ γ λ . ι ι ε τά φ . , Λονl'i ί ­ ν ο , Ι 97Η ) . σ . 370 κ . ε . ε ι l'i ι κ ιΊτ ερα 376-Η.

2. Φ ι λ ή μ ω ν 3 Κ - Α . 3 . Ι σα ί ο\ ; 3 . 1 3 - 1 ') · [ Δ ιη ι οοΟένη\; 1 '5 9 . 6 7 . 4 . Α ι οχ ί ν π ς I . Ι 2 3 - 4 . ') . Α ι οχ ί ν η ς 40 κ α ι 7 0 · Α Ο ιΊνα ι ο \ ; 1 3 . '5ΗΗ tΌ 6. 5 \ Ί-' I α r ι . 4 '> 1 · Α ντ ί γ ονο\; εκ Κ α ρ ύοτο υ 1 1 7 ( \X ϊ l a ιno\\ i t z ) · Α ι σχ ί ν η ς 1 . 4 0 · Δ ιηιοοΟένπ\; 1 9 . 2 2 9 . 7 . [ Δ ιη ιοοθένη\; 1 '5 9 . 1 0 Η , ι ι ρ β λ . 3 0 . 3 2 . 3 9 , 4 1 , 4 9 ,

I OH · Αο κ λ η π ι ά l'iπ \; .

Γ'Grl /i:;r I '57 f:-' 1 . Ί Ί ι άρχε ι ι ι ι ΟανιΊτ πτα η Κλεψ ύl'iρα να ιΊτ α ν φανταοτ ι κ ι'> r ι ρι'Jσω π ο .

Η . Ξέναρχοι•

O(J.

( Ν ιο ύ Χ έ ι β ε ν , 1 97 ) ) , ο.

1 3 1 κ . ε . Ο H ι• n clι• rsoη ι ι αραθέτ ε ι ε ι ι ί σ n ς τον

Α ρ ι στοφάνη ')Η9 Κ-Α, αλλά ο Π ο λ υ l'iε ύ κ η \ ; . ο ο ι ω ί ο\; Ι'i ι αοζ,ε ι το α π ό­ σ π α οντ α ι ε ί να ι ι ι ι'ψνε\; ή ι φοοτάτε\ ; . 1 0 . Α ι οχ ί \ΙΊ\; 1 . 1 ') ι φ β .\ . 1 3 7 . Αρ ι ο τ ο τέλ n < ; , / Ιο. \ ι τ ι κl,) ι · 1 3 1 J IJ . Ο Ι:ύ βουλος οτο

67 . 9 Κ - Α τ η ν α ντ ι ι ι α ρ α β ά .\ .\ ε ι ι ι ε τ ο ν ι ι ι'Jl)ο ( κ άτ ι (; αν .. σ υ ν α ι σ θ π ­

ι ι ατ ι κ ιΊ λαχτάι>α » ) κ α ι

1 11

ο υ νl'iέε ι ι ι ε τ ο υ \ ; μ ο ι χ ο ύ \ ; . [) . 1\1 . Μ a ιυο\\ ι· ! Ι ,

« l l ιι b r i s i n A t lll' ΠS » , c;nψc·ι· , 1 4 - 3 1 ε ι l'i ι κ ι'η ερα 1 7 1 9 • ι ιρ Ιη . J . 1 \ ι· π ι l ι• rsο η , ΊΊιι• /Haωla rι· Λ lιι5t',

ο.

1 '5 9 , α ρ . 2 4 9 με ο ιη ι .

4 0 · [) . Cοl1ι· η . .. ιa \\' , S ι κ ί ι·tγ a η ι l Η ο ιηοsι• χιιa l ί t γ ί η C l a ss i aι l A t llι·ns " , Ρ a π < l Ρ 1 1 7 ( 1 9Η7 ) , 7 · ο f\: . R . Ι: . ι: ίsl1ι· r ι ια\; Ι'i ί ν ε ι ι ι ι α ε κ τεταμένη ε π ι ­ ο κ ι'> Ι ι ησ η τ ο υ ιη ι ι νστερ ,

1 99 2 ) . Δε

σ υ μφων μαζ,ί του γ ι α τη ο ιη ια ο ί α τ η