Daha Az Devlet Daha Cok Toplum - Rolf Cantzen

·D AHA AZ ~ DAHA

ÇOK

·TOP U

Ö Z G Ü R L Ü K E K OL O J i

ANARŞiZM

Rolf Cantzen

Almancadan

... ....

-

çeviren:

Veysel

Atayman

ROLF CANTZEN 1955 doğumlu siyaset bilimci Rolf Cantzen, Hannover ve Berlin'de, siyasal bilimler, felsefe ve Alman filolojisi okudu. Halen Batı Berlin' de yaşamaktadır. Çeşitli radyolarda, Freie-ÜniversiUit Berlin'de öğretim görevlisi olarak çalıştı. Yeni toplumsal hareketler, kendi kendine yardım, siyasal ekoloji ve anarşist kurarnların yeniden kurgulanıp değerlendirilmesi, vb. konularda yayınları vardır. Ayrıca gene Freiheit unter saurem Regen (1984; Asit Yağmuru Altında Özgürlük adlı bir çalışması daha bulunmaktadır. Şu sıralarda Almanya'da bir televizyon kanalında Kropotkin'in aşk mektupları üzerine hazırladığı bir program yayınlanmaktadır. Ayrıca Berlin'de anarşizm üzerine dersler vermektedir.

Ayrıntı: 93 Inceleme dizisi: 47

Dah.a Az Devlet Daha Çok Toplum Ozgürlük/Ekoloji!Anarşizm Rolf Cantzen Almancadan çeviren Veysel Atayman Yayıma hazırlayan

Zeynep Atayman Kitabın özgün adı Weniger Staat-Mehr Gesellschaft Freiheit/Ökologie!Anarchismus

Fischer Taschenbuch Verlag/I 987 basımından çevrilmiştir.

© Fischer Taschenbuch Verlag

Bu kitabın tüm yayın hakları Ayrıntı Yayınları' na aittir. Kapak illüstrasyonu Waldemar Swıerzy Kapak düzeni Mustafa Kemal Ersin Basıma hazırlık

Renk Yapınıevi (O 212) 516 94 15 Baskı

Renk Basımevi (O 212) 518 54 36

Birinci basım Nisan 1994 ISBN 975-539-061-8

AYRINTI YA YlNLARI Piyer Loti Cad. 17/2 34400 Çemberlitaş-lstanbul Tel: (0 212) 518 76 19 Fax: (O 212) 516 45 77

Rolf Cantzen

DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM Özgürlük/Ekoloji/Anarşizm

İÇİNDEKİLER

-ÖNSÖZ .......................... ~ ...................................................................... ll ı. GiRiş ..................................................................................................... ıs Anarşist kuramiann yeniden değerlendirilmesi ve onlara sahip çıkılınası niçin gerekmektedir? Bir ilk saptama: ................ 16 2. Devlet görüşleri alanında antropolojik öncüller ........................... 20 a. Liberalizm geleneği ............................................................... .21 b. Devletçi sosyalizm geleneği ...................................................23 c. Anarşizm geleneği ..................................................................25 3. Anarşizm- Kavrarnlara ilişkin bir sınırlama denemesi................ 30 a. Anarşi-Ölçüsüz özgürlük ....................................................... .3I ·b. Anarşizm- "Alışılmış düzenin dışına taşan" bir liberalizm .......................................................................... .32 c. Anarşisılerin anarşizmden anladıkları ................................. .. 34 d. Anarşizm bir "izm" değildir ................................................. .39 e. Özgürlükçü anarşistler ......................................................... ..4 1

I.

Il. ÜSTÜ ÖRTÜLMÜŞ BİR GELENEÖİN YENİDEN DEÖERLENDİRİLMESİ ..................................................................... .42 ı. İlerlemeden emin olma duygusunun sarsılması ve çağa uygun olmayan anarşizm ...............................................................43 a. Hiyerarşik düzen ve çağa uygun olan (ve olmayan) anarşist düzen tasarımları ................................ .45 b. Tek boyutlu ilerleme kavramı ve çağa uygun olan ve olmayan anarşist ütopya .................................... ......... 5 ı c. "Düşünce sistemlerinin egemenliği" ve anarşizmdeki, çağa uygun olan ve olmayan kuşku ................. 55 2. Tarihin çöp yığınlarının üstünde ................................................... 62 a. Marx Bakunin' e karşı .............................................................63 h. Marksizm Anarşiznıe karşı .....................................................66 c. Proletarya diktatörlüğü ya da devleti yıkma ......................... 68 d. Bolşevik karşıdevrim .............................................................. ?ı 3. Şiddete başvurmayan düzen ideali ve anarşist şiddet.. ................ 74 a. Anarşizm ve terörizm ..............................................................75 b. Şiddete dayalı devlet düzeni-Şiddetsiz toplum düzeni ........... 77 c. Şiddetsizlik ve şiddete karşı direnme ......................................79 d. Propaganda eylemi ..................................................... ........... 80 e. Albert Camus: 'Yujka yürekli cani" ....................................... 83 l Amaç ve araç .......................................................................... .84 III. ANARŞİZMİN TOPLUMUN ORGANiZASYONUNA İLİŞKİN ALTERNATiFLERİ ............................................................................ 86 ı. Merkeziyetçi devletin federalizm aracılığıyla dağıtılması Proudhon ....................................................................................... 88 2. Devlet ve "katmanlaşmış" toplum-Landauer. ...............................9ı 3. Konseyler ve federalizm-Bakunin .................................................95 4. Komünalizm ve federalizm-Kropotkin .........................................98 5. Anarşistterin parlamenter demokrasi eleştirileri üzerine............ 100 6. Anarşizmden özgürlükçü perspektifler: Yapılaşmış toplum ...... 103 a. Toplumun devletsizleştirilmesi ............................................. ı 04 b. Devletin toplumsal/aştmlması ............................................. l 05 IV. ANARŞİZMİN EKONOMİ DÜZLEMİNDEKİ ALTERNA TİPLERİ ......................................................................... ı 12 l. Üretim kooperatifleri ve ekonomik federasyon-Proudhon ......... l 13 2. Sosyalizm-Ayrılmış olanın birleştirilmesi .................................. 1 19

3. Konsey temsilcilikleri ve dünya sanayinin organizasyonuBakunin ....................................................................................... 123 4. Anarşizm ve sendikalizm ............................................................ 127 5. Bütünü kapsayıcı kooperatifler ve belli bir biçimden yoksun bağlar-Kropotkin ............................................................ 133 6. Emeğin anlam ve önemi üzerine ................................................ .l37 7. Anarşizmden kaynaklanan özgürlükçü perspektifler: Toplurucu sosyalizm ................................................................... 140 a. "Kapitalizmin dtşına çıkış" .................................................. 140 b. Kapitalizmin toplumsal/aştınlması .. .................................... 146 V. ANARŞİZMİN SOSYAL DÜZLEMDEK!. ALTERNATİFLERİ ........ 153 l. Bir topluluğa ait olma.................................................................. 156 2. Kişinin kendini birey olarak dayatması ....................................... 160 3. Kadının özgürleşmesi ve anarşizm .............................................. l63 4. Çocuğun özgürleşimi .................................................................. 168 5. Aile-"En son doğal birlik" ya da "otoritenin çekirdek hücresi" ...................................................... 181 6. Anarşizmin içindeki özgürlükçü perspektifler: Kişinin bir birey olarak kendini dayatması ve topluluğa aidiyetin somut biçimi ................................................................................ 186 a. Sosyal alanın devletten arındınlması .................................. .l87 b. Sosyal olanın toplumsallıştırılması ..................................... .l90 VI. EKOLOJİ VE ANARŞİZM ............................................................. .l94 1. Anarşizm ile ekolojinin birleştirilebileceklerine ilişkin çeşitli örnekler ............................................................................. 196 a. Değer yargılarının, yapılmaması gereken bir biçimde genelleştirilmesi ....................................................... 197 b. "Doğalcı yanhş çıkarsamalar" ............................................ 199 c. Doğa' nın aslıyla/özüyle il intili anlayışlar ........................... 201 2. Ekoloji-Kavram, klişe, ideolojik çarpıtmalar .............................. 205 3. Zihniyet ve ekolojik duyarlık ...................................................... 208 a. Bilgi kuramı düzZemindeki kuşku ve Landauer' de insan doğa ilişkisi ............................................ 208 b. İnsanlll "doğallığı" ve sosyalliği-Kropotkin. ...................... 212 c. "Büyük hütünle" birleşmişlik-Landauer ve Kropotkin ....... 216 4. İnsanmerkezcilik ile "doğalcılık" arasında ................................. 218

a. İnsanın doğaya uyum sağlaması ya da doğanın uyum sağlaması ....................................................... 219 b. El değmemiş ve sosyal gerekiere göre düzenlenmiş doğa .......................................................... 222 c. Aklın kurbanı ........................................................................225 d. Kanıt-sav getirmenin sınırları ..............................................226 5. Anarşizmin teknolojiye ve sanayiye yönelttiği eleştiri .............. 228 a. Landauer: Endüstriyalizm eleştirisi anlamındaki Marksizm eleştirisi ........................................... 229 b. Teknolojik ilerleme ve sosyal çöküntü ..................................232 c. Özgürlükçü bir teknoloji .......................................................235 6, Anarşizm ile ekoloji nasıl ilintilenebilir...................................... 238 a. İnsanmerkezci anlayışa dayalı sosyal bir ekoloji ................ 239 b. Anarşi ve ekoloji ................................................................... 242

VII. ANARŞiST KURAMLARIN ÇOK KARMAŞIK TOPLUMLAR BAKIMINDAN TAŞIDIKLARI ÖNEM VE ANLAM ..................... 247 1. Anarşist eleştiri: Özgürlükçü perspektifler için bir önkoşul ............ 250 a. "Doğal rekabet" anlayışına dayalı antropolojinin eleştirisiyle ortaya çıkan değişik bakış açısı ...... 250 b. "Ekonominin" ilerleme modellerine yönelik anarşist eleştiriden ortaya çıkan değişik bakış açısı ............................................... 253 c. İnsanın düşüncesinin bütünüyle denetlenip yönlendirilebileceği görüşüne yönelik eleştiriden çıkan yeni bakış açısı ..................... 255 2. Direnme biçirnleri ......................................................................... 257 3. Anarşist kurarnlardan türetilebilecek özgürlükçü dönüştürme tasarımları .................................................................................... 259 a. Yeni toplu"mun eskisi içinde hazırlanması ................................ 260 b. " ... Kapitalizmin dışına çıkmak... " .......................................... 261 c. " ... Devleti toplumun içinde emerek eritmek ... " ....................... 264 4. Günümüzdeki özgürlükçü eğilimler ve perspektifler. ..................... 267

- DİPNOTLAR ............................................................. ,........................ 271 - ANARŞİZMİN BAŞLICA DÜŞÜNÜRLERİNİN KISA YAŞAM ÖYKÜLERİ ............................................................... 287 - KAYNAKÇA ..................................................................................... 289

"Bunun üzerine, evde kaldı ve oturup bir kitap yazdı: devrim yaparken lambaların nasıl temizlenebileceği

üzerine." Erich Mühsam

ÖNSÖZ

Öğrenci ayaklanmasından bu yana gerek sözle gerekse eylemle devrime olan inancını her zaman açık seçik göstermiş olan kır sakallı bir anarşiste, anarşist kurarn ve düşünceleri yeniden ele alıp, onları günümüzün sorunlarıyla bağlantılı olarak yeniden değerlen­ dirme ve onlara sahip çıkılınasını sağlama niyetimden bahsettim. Anarşizmin, öteki dogmalarının yanı sıra en başta devlet aygıtının devrimle parçalanması perspektifini gerçekçi bulmadığımı, d9layı­ sıyla böyle bir devrimin uğruna çabalamaya değmeyeceğini söylediğimde, bayağı öfkelenerek, kitabın önsözünde, bu anarşist olmadığımı apaçık belirtınemi istedi. Burada bir talebi seve seve yerine getiriyorum. Bu kitap, öyle sanıyorum ki anarşistkrio kendi haklarındaki düşüncelerini doğrulamaktan uzak olduğu kadar, anarşizm ıı

[olumsuz]* önyargılara da katılmaktan ve bunda uzak duracaktır. Sayısız otoriter eğilimin ortalıkta cirit attığı günümüzde, anarşist kurarnları eleştirel bir gözle ele alıp onlara yeniden sahip çıkıl­ masını sağlamak bana çok önemli görünüyor. Çünkü anarşizm, başka hemen hiçbir siyasal kuramda bulmayacağımız kararlılıktaki egemenlik-tahakküm eleştirisiyle, ortaya attığı toplum tasarım ve idealleriyle ve nihayet ekoloji yönünden önem taşıyan düşüncele­ riyle vazgeçilmez bir eleştiri perspektifi sunabilir. Anarşistler toplumun bürokratikleştirilmesi ve devletleştirilmesinin getireceği tehlikelerin farkına varmış, tekbiçimli, merkeziyetçi ve esneklikten uzak, katı düzen yapılarına karşı çıkmış, ademimerkeziyetçi, ~ok çeşitlilik içeren ve kendi kendini yöneten bir toplumdan yana olmuşlardır. Anarşisılerin tahakküm ve egemenlikten arındırılmış, ademimerkeziyetçi bir toplum kurma idealleri, üretim güçlerinin denetlenmeden gelişmeleri yüzünden bireylerin gerek siyasal, gerekse ekonomik özgürleşme umutlarını yarı yolda bırakan, doğal çevrenin anlamlı bir şekilde korunup biçimlendirilmesini önleyen bir ilerleme anlayışına ve projesine ters düşer. Bu olumsuz gelişmelere özellikle anarşist kurarn ve düşünceler karşı durdukları için, anarşizmin bir so"l radikalizm olarak anlaşıl­ dığı ya da devlet aygıtını parçalamayı hedeflemiş salt devrimci bir kurarn düzlemine indirgendiği yorumları düzeltmek gerektiğini düşünüyorum. Anarşizmi bu ya da benzeri bağlamlarda çarpıtanlar ya da anlamını daraltanlar sadece burjuva ya da sağ-sol muhalifler olmayıp, bu yanlış anlaşılmalara bizzat kimi anarşisılerin de yol açtı­ ğı bir gerçektir. Bu [darlaştırıcı] nedenlerden ötürü, anarşizmin alımlanmasında, anarşizmin devlet eleştirisi düzlemindekibirbirinden çok farklı kuramsal öneri ve düşüncelerinin yanı sıra, özellikle bu kurarnlarda yer alan yapıcı-kurucu ve olumlu öğeleri, somut ütopyaları ve toplum tasarımları pek dikkati çekememektedirler. Gene anarşist yazı­ larda yer alan ve mevcut toplumun cepheden bütünsel bir devrimle "yıkılmasına" gerek kalmadan, tahakkümden arındırılmış ya da takonusundaki

yaygın

ları doğrulamaktan

• Kitaptaki

köşeli

lanılmıştır.

(ç.n.)

12

parantezler çevirmenin kendi

açıklamalarını

belirtmek için kul-

hak:kümü zayıflatılmış bir topluma nasıl dönüştürülebileceğine, dolayısıyla da amaçlanan bir sosyal devrimin nasıl adım adım gerçekleştirilebileceğine ilişkin kuramsal başlangıçlar da önem kazanmaktadırlar. Bu kurarnları ortaya atanların niyetleri ne olursa olsun, bunların içinden, çokboyutlu ve toplumsal dönüştürmeye · cepheden bir devrimle kalkışmayan stratejiler geliştirilebilir. Bu kitap iki temel amaçta odaklanmıştır: 1) Anarşist kurarn ve düşünceler içindeki "yapıcı-kurucu" öğe­ leri eleştirel bir süzgeçten geçirerek değerlendirip bunlara yeniden sahip çıkmak; bu öğeleri, günümüze kadar süregelen anarşizmin alımlanması süreçlerinde yer alan olumsuz -eleştirel öğeler ile birleştirerek, bu alımlamanın eksikliklerini gidermek, böylelikle anarşist kurarn ve düşüncelere hak ettikleri saygı ve değeri iade etmek, 2) "Daha az devlet daha çok toplum" tezi bağlamında anarşiz­ min özgürlükçü [libertar] perspektiflerinin bir taslağını sunmak. Özgürlükçü [libertar] ifadesini anarşizmin perspektiflerini tabir sıfat olarak kullanmak istememin nedeni, özgürlükçü anarşizmden yana olduğumu belirterek, kendi anarşizm anlayı­ şım ile yukarıda değindiğim indirgenmiş anarşizm anfayışları arasına mesafe koyabilmek, ama aynı zamanda anarşist kuramlarla ilintimi koruduğumu da belirtmektir. Yeriınİzin sınırlı olması, açıklamaları çok kısa geçmeme ve çeşitli sorunları ancak temel kavrarnlara indirgeyerek ele alınama yol açıyor. Bu nedenle anarşizmin alabildiğine heterojen yapısı içinde yer alan kimi anarşist kurarncı ve akımlara hiç değinmeden geçmek kaçınılmaz oldu. Dolayısıyla elinizdeki kitap anarşist kurarn ve düşüncelerin derli toplu, eksiksiz bir sunumunu gerçekleştir­ mekten çok uzaktır. Gene burada kabaca "çizdiğimiz özgürlükçü perspektiflerle" anarşizmin, [yeni bir toplumsal örgütlenmeye katkıda bulunabilecek] önerilerinin tümünü ve taşıdıkları potansiyel olanakları tükettiğimiz düşünülemez. Amacım daha çok, üzeri örtülmüş anarşist kurarnları "inceleyip gözden geçirmek", yani gerekli bir "revizyo~ nun" ardından, bunların uygulanma şanslarının ne olduğuna dikkati çekmektir. mamlayıcı

13

Burada, yeri gelmişken, profesörlerde ender rastlanan bir davrabana bu çalışma ve inceleme sırasında eleştirel bir destek veren ve beni ilgilendiren konularda yol göstermekle kalmayıp, toplumun bütün kısmi alanlarının radikal bir demokratikleştirrne hareketiyle dönüştürülmesi konusunda geliştirdiği tasarımıyla (kendisinden farklı olarak benim demokratikleştirmeyi bir ideal değil de bütün kötü devlet biçimlerinin en iyisi olarak anlarnam bir şeyi değiştirmez) çalışınama çok olumlu katkılarda bulunan profesör Fritz Vilmar'a teşekkür borçluyum. Gene sayısız tartışmalara katıldığı için Annegret Stopczyk'e şükranlarımı belirtınem gerekir. Ama asıl, yazılanları "okuma" gibi çok zahmetli ve usandırıcı bir işin altına giren; gerek eleştirileriyle, gerekse kitabın önemli bir bölümünü yeniden tartışmaya açmasıyla bana yaptığı katkılardan ötürü Michael Weidinger'e teşekkür ederim. Berlin, Ocak 1987 nışla

14

I. GiRiŞ

"Böylece demokrasi- dağıtıp imha etmeyi hedeflediği­ devlet gücünü ve zorunu ele geçirmeye kalkışınca, kendi kendini parçalayıp yok etti. " Pierre Joseph Proudhon

Hemen hemen herkes devlet olmazsa kargaşa ve anarşinin boy göstereceğinden emindir. Böyle bir durumda insanların birbirlerini öldüreceklerinden, baskı altına alacaklarından, birbirlerini sömürüp köleleştireceklerinden kimsenin kuşkusu yoktur. En azından, insan denen varlık köklü bir değişime uğramadıkça, bu sonuçların kaçınılmaz olacağı düşünülmektedir.

Batı

demokrasilerinin savuniıculanna bakacak olursak, insanlar öyle kalırlar. Bu varsayımdan yola çıkınca da, insanları birbirinden koruyacak ve insana yaraşır bir hayatı olanaklı kılıp güvence altına alacak bir devletin varlığı artık kaçınılmaz bir zorunluk olarak belirir. Böyle düşünenler için, devlet; düzenin, güvenliğin ve özgürlüğün sağlanıp korunmasının önkoşuludur. Devnasıl/arsa

15

letin varlığı olağan ve doğal olduğu gibi, varolma haklılığını da savunmaya gerek bile yoktur. Yanıtı verilmesi gereken soru','sadece, ne büyüklükte bir devletin zorunlu ya da gerekli olduğu sorusudur. Eski Doğu Bloku devletlerindeki Marksizm-Leninizm temsilcilerinin düşüncelerine bakacak olursak, içinde yer aldıkları sosyal, ekonomik vb. ilişkiler ne kadar iyiyse insanlar da o kadar iyi, tersine ne kadar kötüyse o kadar kötüdürler. Hayatı etkileyen genel koşullar düzeltilirse, insanlar da düzeleceklerdir. Ve komünizm aşa­ masına gelindiğinde "yetkinleşme ve kusursuzlaşma" süreci devletin gereksizleşeceği ve yavaş yavaş yok olup gideceği bir gelişmişlik basamağına ulaşacaktır. Ancak henüz yetkin ve kusursuz olmaktan uzak olan _günümüz koşullannın değişebilmesi için, sos_yalist toplumun bütün alanlannda yoğun bir devlet egemenliğine .!htiyaç vardır; ve mevcut sosyalizm uygulamasında ancak daha [azla devlet aracılığıyla ileride komünizm aşamasında devletten t_!i_: ,ınJi8le vazgeçmek mümkün olacaktır. Anarşistlerse bu konularda farklı düşünmektedirler: "Reel sosyalizmde" de ister burjuva demokrasilerinde de, insanın sosyal bir işbirliği ve dayanışma çerçevesi içinde kendi yaşamını birey olarak bizzat belirleme ihtiyacını hayata geçirmesini devlet engellemektedir. Anarşizmin insan anlayışını belirleyen temel ilke ve varsayımlarının zemininde, devletin varlığının haklı gösterilip savunulması hangi koşullarda olursa olsun kesinlikle olanaksızdır. Anarşist düşünce, devletin insan özüne her koşulda yabancı ve aykırı olduğu teziyle, gerek burjuva-kapitalist gerekse "reelsosyalist" uygulamadaki devletin meşruluk temelini reddeder. "... bir iyileştirme aracı olarak... tarihin gündeminde yepyeni bir anarşizm durmaktadır. " Horst von Gizycki

1. ANARŞiST KURAMLARIN YENİDEN DEGERLENDİRİL­ MESİ VE ONLARA SAHİP ÇlKILMASI NİÇİN GEREKMEKTEDİR?- BİR İLK SAPTAMA:

Bugün ileri sürülen daha az devlet taleplerinin hedefleri, devletin belirli alanlardan elini çekmesini sağlamaktır. Ekonomi politikala16

,

rına

devletin daha az müdahale etmesini istemek, pazarın ve serbest rekabetin güçlendirilmesini amaçlayan düşünceleri desteklemek anlamına gelmektedir. "Solun" devlet eleştirisi de, görüldüğü kadarıyla, liberalizmin başıboşluğunun sıkı ve sert önlemlerle denetim altına alınması talepleriyle sınırlanmıştır. Devleti liberalizmi frenlemeye çağıran "sol", sosyal politikalar alanındaki kimi istisnalan bir yana bırakacak olursak, genellikle devlet eleştirisini, özelleştirmeye gösterdiği tepkiyle sınırlı tutmaktadır. Geleceğe yönelik bir toplumsaHaşma beklentisi ve olasılığı, "solda" tamamen unutulmuşa benzemektedir; oysa demokratik sosyalizmde, "toplumsaliaş­ tırma" hareketi kapsamlı bir demokratikleştirme, hatta yer yer kendi kendini yönetme [özyönetim] hedefleriyle bütünleştirilmişti. Gelgelelim yerleşik solun devlet çıkarlarını her şeyin üstünde tutan geleneksel devletçilik anlayışı, tabanda örgütlenmiş bir demokrasi temelinde kendi kendini yöneten kurumları hayata geçirecek bir toplumsaliaştırmayı engellemiş, toplumun örgütlenmesi ve düzenlenmesi sırasında hiyerarşik yapılara yol vermiş, sonuçta da toplumsaliaşmayı bir yana bırakarak, toplumun devletleştirilmesi politikasını öne geçirmiştir. Gerçek bir toplumsaliaştırma projesinin, yani daha az devlet daha çok toplum tasarımının hayata geçirilmesi açısından bugüne kadar ortaya atılan kurarnların eksiklikleri şu noktalarda toplanmaktadır:

- Radikal bir devlet eleştirisinin yokluğu; yani yerleşik solun kendi otoriter devletçi geleneğini sorgulamaması, - Liberal burjuva kuramların1n çarpıtmalarından kendini arın­ dırmı~ bir toplum kavramının geliştirilememesi, - Ademimerkeziyetçi bir özyönetim ve kendi kendini örgüdeyip düzenleme temeli üzerinde kurulu, işbirliğine yer veren sosyal bir topluma* ilişkin ne herhangi bir yaklaşımın ne de bu • Almanca'da sozial ve gesellschaftlich terimleri dilimizdeki "toplumsal" sözcüğü ile karşılanabiliyor. Genelde Almanca metinlerde de birbiri yerine geçebilan terimler bunlar. Ancak sozial, genelin çıkarları, esenlik ve iyiliği boyutunun vurguladığı halde "gesellschaftlictt' kavramı bu anlamı tam veremiyor. (Sosyal yardım, sosyal dayanışma, sosyal kanun vb. bağlamlarında olduğu gibi) Metnimiz özelinde ayrıca devletçi olmayan bir toplumsallaşma, devletçiliğe alternatif özellikler anlamında da sozial/sosyal kavramı çok özel bir işlev ve anlama bürünüyor. Metin amaç ve önerileriyle zaten genel anlamdaki gesellschaftlich/ F2/Dah