Dagmara Czarnecka - Nowa przestrzeń dla miasta Bielska-Białej. Relacja rzeka - miasto

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

„[…] Postępująca z biegiem lat degradacja wielu rzek, odsuwanie się ich koryta od miast i tracenie dotychczasowego znaczenia w życiu aglomeracji miejskich przyczyniły się nie tylko do wyrugowania rzek z ikonografii, lecz także ze świadomości mieszkańców miast i ich gospodarzy sprawiając, że część naszych miast odwróciła się tyłem do swych rzek.”1

1

Ze wstępu dr Wojciecha Fijałkowskiego do książki pod redakcją Bożeny Wierzbickiej, „Miasto tyłem do rzeki – materiały sesji naukowej, Warszawa 22-23 czerwca 1995”, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Warszawa, 1996, str. 7 1

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

2

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

SPIS TREŚCI:

CZĘŚĆ TEORETYCZNA: Relacja rzeka – miasto. 1. 2. 2.1. 2.2. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 4. 4.1. 4.2. 4.3. 5. 6. 7.

Wstęp. Rola rzeki w mieście. Rola rzeki w przeszłości. Rola rzeki współcześnie. Rzeka w planie miasta. Wpływ rzeki na strukturę funkcjonalno – przestrzenną miasta. Struktura fizjonomiczna miast nadrzecznych. Rzeka i jej aspekt integrujący lubi dezintegrujący tkankę miasta Sposoby integracji rzeki z miastem. Regulacja rzek. Bulwary nadrzeczne. Mosty. Przykłady rewitalizacji nabrzeży. Miasto na dwóch brzegach rzeki. Podsumowanie.

CZĘŚĆ PROJEKTOWA: Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 7.

Uzasadnienie wyboru tematu. Historia Bielska i Białej. Opis stanu istniejącego. Wypowiedzi mieszkańców Bielska – Białej na temat rzeki i jej nabrzeży. Wnioski do projektu. Opis projektu. Śródmieście – 1:2000 Fragment nabrzeża rzeki Białej – 1:500 Detal urbanistyczny. Rozwiązania konstrukcyjne. Roślinność na terenie opracowania. Dane liczbowe projektu. Bibliografia.

Załącznik graficzny – plansze.

3

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Część teoretyczna: Relacja rzeka – miasto.

1. Wstęp Myśląc o wodzie w mieście na myśl przychodzą nam od razu wielkie metropolie przecięte przez rzeki: Paryż nad Sekwaną, Rzym nad Tybrem oraz Londyn nad Tamizą. Rzeki są w tych miastach bardzo ważne i świadczą o ich charakterze. W Polsce nabrzeża rzek są często niewykorzystywane. Miasta rozwijają się jednocześnie ignorując rzeki przez nie przepływające. Tak jest nie od dziś, na przykład we Wrocławiu. W Warszawie Wisła czeka na przemianę jej nabrzeży – było już wiele koncepcji na ich zagospodarowanie, m.in. ostatnio – konkurs na zagospodarowanie Bulwarów Wiślanych wg wytycznych, opracowany przez firmę Dawos, ale do realizacji tych projektów jeszcze minie trochę czasu.

Fot. Warszawa - widok na Wisłę i jej nabrzeża.2

Fot. Wrocław - widok na Odrę i jej nabrzeża.3

Pomimo innej skali miasta, z problemem odwracania się miasta od rzeki boryka się także Bielsko – Biała. Rejony rzeki Białej były przedmiotem projektu zagospodarowania w latach ’80, jednak nigdy nie został on zrealizowany. Ważne jest 2

Źródło: http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/5,95190,7098760,Warszawa_z_lotu_ptaka__ZDJECIA_.html?i=2 3 Źródło: http://bikemaraton.com.pl/public/spaw_upload/images/wroclaw/wroclaw4.jpg 4

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

tutaj przytoczenie krótkiej historii Białej, która jest rzeką specyficzną. Do 1951 roku rzeka ta była granicą pomiędzy miastami Bielskiem a Białą Krakowską oraz województwami krakowskim a śląsko - dąbrowskim. W latach 1546 - 1772 była granicą państwową (Polska-Czechy do 1520 r. i Polska-Austria), a w latach 1772 – 1918 stanowiła administracyjną granicę między Śląskiem Austriackim a Galicją4. Gdy w 1951 roku nastąpiło scalenie Bielska i Białej, rzeka Biała stała się osią nowego założenia. Przebiega przez całe miasto, łącząc kolejno poszczególne strefy miasta: rekreacyjną, handlową i przemysłową. Niestety zarówno po stronie Bielska, jak i Białej, już od drugiej połowy XVIII wieku budynki przemysłowe projektowane były jako ‘odwrócone’ od rzeki. Sama rzeka, ujarzmiona „betonowym korytem”, stała się mało atrakcyjnym ciekiem wodnym i trwa w tym stanie do dziś.

Rys. Pocztówka z 1906 roku przedstawiająca wizję rozwoju miasta. W tle ratusz miejski.5

Pocztówka widoczna powyżej jest niezwykle rzadkim zilustrowaniem odważnej wizji rozwoju Bielska – Białej. Widać na niej okręty, parowce, podwieszaną kolejkę i balony. Szczególnie wodne środki transportu wydają się tu wyjątkowo humorystyczną wizją artysty, ale zwraca on uwagę na rzekę Białą, która powinna odgrywać bardziej znaczącą rolę na tle miasta. Celem mojej pracy jest zwrócenie uwagi na rzekę Białą, stworzenie nowej przestrzeni dla mieszkańców miasta, a także zintegrowanie dwóch nabrzeży, a tym samym dwóch miast.

4

Henryk Rychowicz „Bielsko – Biała. Zarys rozwoju miasta i powiatu”, Wydawnictwo ‘Śląsk’, Katowice, 1971 5 Źródło: http://www.historia.beskidia.pl 5

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

2. Rola rzeki w mieście. 2.1. Rola rzeki w przeszłości. Funkcja irygacyjna - Już w starożytności rzeki ( Nil, Tygrys czy Eufrat) stanowiły ważny element kształtowania osadnictwa. E. Romer pisał iż „[…] wzdłuż rzek będą rozmieszczone liczne miasta, rosnące w dół rzeki, w miarę jak rośnie siła jej wód,a tem samem jej wartość społeczna […]”6. Dlaczego rzeki były tak ważne w rozwoju miast? Bowiem stanowiły one czynnik niezbędny do życia. Woda rzeczna służyła do nawadniania upraw, użyźniania gleb, była źródłem wody i pożywienia dla mieszkańców miast, ale także dla zwierząt przez nich hodowanych. Wkrótce znaczenie cywilizacji rzecznych, nazwanych przez Tadeusza Ocioszyńskiego „potamicznymi”7, zaczęło słabnąć, nie z powodu malejącego znaczenia samej rzeki, ale z powodu człowieka, któremu ciągle zależało na rozwoju i poszerzeniu miast.

Rys. Obraz przedstawiający wyobrażenie o rzece Eufrat i położonym nad nią mieście Babilon.8

Funkcja obronna - Rzeki stanowiły naturalne przeszkody, utrudniały najeźdźcom zdobycie miasta, dostęp do grodu. Średniowiecze przyniosło reformy i przywileje miastom, które położone były nad rzekami. Rzeka stymulowała rozwój gospodarczy miasta i była zazwyczaj głównym źródłem utrzymania jego mieszkańców. Nie bez znaczenia było tu rybołówstwo, którego znaczenie słabło z upływem czasu, ze względu na co raz większe zanieczyszczenie wód rzecznych. Funkcja polityczna - Rzeki stanowiły także liczne granice historyczne. Takimi granicami w czasach rzymskich były rzeki Dunaj, Eufrat i Ren, w Polsce zaś Wisła, Warta, Odra, San a także rzeka Biała. Jej przejścia historyczne zostały opisane we wstępie. 6

E. Romer „ Rola rzek: Przewodnik Naukowy i Literacki” Lwów, 1901 od greckiego słowa „potamos” – rzeka, T. Ocioszyński „Rozwój żeglugi i myśli morskiej”, 1968 8 Obraz Maurice Bardin: Źródło: http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/ED/TRC/MESO/cities.html 7

6

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Funkcja transportowa i komunikacyjna - Nie można zapomnieć jak ważne były rzeki w znaczeniu transportowym. Giovanni Botero pisał iż „Bóg stworzył rzeki jako środek komunikacji”9. Transport rzeczny rozwijał się bardzo prężnie aż do czasów rewolucji przemysłowej. Ta przyniosła rozwój transportu drogowego, ale także mechanizację transportu rzecznego. Funkcja handlowa - Ściśle związany z funkcją transportową rzek jest handel. Rzeki umożliwiały szybką wymianę towarów, co przyczyniło się do rozwojowego ‘boomu’ miast obsługujących żeglugę śródlądową. Ze względu na nie regulowane w większości europejskie rzeki, liczne mielizny i kręte koryta rzek żegluga ‘mechaniczna’ była bardzo utrudniona. Gdy nastąpił rozwój dróg, transportu lotniczego oraz kolei, transport rzeczny nie był już eksploatowany na taką skalę jak wcześniej.

Fot. po lewej: Barki na rzece Aire w Castleford ( Wielka Brytania). To właśnie transport rzeczny decydował o potędze miasta.10 Fot. po prawej: Rzeka Ganges jest dla wyznawców hinduizmu celem pielgrzymek. Najbardziej wytrwali wybierają podróż wzdłuż rzeki – od jej źródła aż do ujścia. Pokonanie tej trasy trwa 6 lat.11

Funkcja kulturotwórcza - Rzeki niosły ze sobą także znaczenie kulturotwórcze. Stanowiły przedmiot wierzeń ludowych, podań i legend. Były miejscem praktyk i obrzędów wróżebnych. Także dziś nie brakuje przykładów, gdy rzeka jest miejscem kultu, chociażby rzeka Ganges, którą odwiedzają rocznie miliony wyznawców hinduizmu. Rzeki stanowiły też temat wielu obrazów, dzieł poetyckich, książek. Malarze, poeci i pisarze często próbowali oddać współzależność ludzi i rzek.

9

Giovanni Botero „Cause della grandezza della cita” Torino, 1588, za Ostrowskim W. „Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko”, Warszawa, 1996 10 Źródło: http://www.channel4.com/4homes/on-tv/kevin-s-big-town-plan/kevin-mccloud-and-the-bigtown-plan-about-castleford-08-08-22_p_2.html 11 Źródło: http://brandlicanblog.wordpress.com/2009/08/17/what-the-what-everywhere-and-everything/ 7

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Rys. po lewej: Obraz Aleksandra Gierymskiego pt. ‘Piaskarze’ (1887 r.)12 Rys. po prawej: ‘Barki na Motławie – Gdańsk’ – A. Sucharek 13

Funkcja reprezentacyjna i kompozycyjna - Nad rzekami lokowane były wyjątkowe, prestiżowe budynki i założenia pałacowo – ogrodowe. Brzegi rzek często kształtowały reprezentacyjne aleje, z których można było obserwować zmieniające się widoki miasta.

Fot. Brytyjski Parlament nad Tamizą14

Jako przykłady, można wymienić brytyjski Parlament nad Tamizą w Londynie czy paryska katedra Notre Dame. Te wspaniałe budowle dominują nad brzegami rzek.

12

Źródło: http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Gierymski_A/Gierymski_A_3.htm Źródło: http://www.zegluga.wroclaw.pl/sztuka/images/38.jpg 14 Źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Westminster_Bridge,_River_Thames,_London,_England.jpg 13

8

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Fot. Paryska katedra Notre Dame widoczna z nabrzeża Sekwany15

W Bielsku – Białej nad rzeką Białą, po stronie miasta Biała, zbudowano Komunalną Kasę Oszczędności, która dzisiaj jest siedzibą Urzędu Miasta Bielska – Białej. Budynek Ratusza jest jedną z najbardziej reprezentacyjnych budowli w całym mieście.

Fot. Ratusz w Bielsku – Białej.16

Rzeka Biała nigdy nie była szlakiem transportowym, a to za sprawą jej płytkiego i dość wartkiego nurtu. Była natomiast dla mieszkańców Bielska – Białej źródłem utrzymania. I tak na przykładzie Bielska – Białej można stwierdzić, iż cieki wodne często decydowały o położeniu stref i budynków przemysłowych co świadczy o funkcji użytkowej rzek. Dzięki źródlanej wodzie z Białej, Bielsko – Biała stało się na długi czas potęgą przemysłu włókienniczego. Gdy przemysł włókienniczy upadł, Biała stała się po prostu rzeką w mieście, którą ludzie codziennie przekraczają, nie zastanawiając się, jaką przestrzeń mogłaby sobą reprezentować.

15 16

Źródło: http://farm4.static.flickr.com/3209/3598725904_fbebebbaaf_o.jpg Źródło: http://www.polskieszlaki.pl/zdjecia/ania/bb_ratusz_506_270.jpg 9

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Rys. Pocztówka z początku XX wieku przedstawiająca budynki przemysłowe na nabrzeżu rzeki Białej17.

2.2. Rola rzeki współcześnie. Część z wyżej wymienionych funkcji rzek, które sprawdzały się w przeszłości, sprawdza się i dziś. Transport rzeczny wymaga unowocześnienia tras a także specjalnie przygotowanych terenów pod rozbudowę czy to kanałów czy portów ( co jest głównym powodem spowalniającym rozwój tej gałęzi transportu), ale są kraje, gdzie żegluga śródlądowa rośnie w siłę i udziały jej są niewiele mniejsze niż udziały transportu drogowego. Przykładowo w Holandii w 2001 roku udział żeglugi śródlądowej w transporcie wynosił aż 42%.18 Transport wiąże się z funkcją użytkową rzeki. Bywa że rzeka stanowi czy to źródło wody pitnej czy wody dla potrzeb miejskich, ale jest też odbiorcą np. wód burzowych czy miejskich zanieczyszczeń. Rzeki wykorzystywano także w ekologicznej produkcji energii, a jeżeli mówimy już o ekologii; rzeki stanowią także naturalne ‘kliny’ w mieście, które je przewietrzają, wytwarzają mikroklimat. Jeżeli w mieście jest bezpośredni dostęp do nabrzeży, sprzyja to rekreacji mieszkańców. Nabrzeża te stanowią częste miejsce spacerów, wypoczynku, spotkań. Możemy mówić tym samym o ‘społecznej’ funkcji rzek. Jako przestrzenie otwarte, nabrzeża są częstym miejscem imprez miejskich. Przykładem jest plaża miejska na nabrzeżach Sekwany w Paryżu, która jest niezwykle popularną wśród mieszkańców tej europejskiej metropolii coroczną inicjatywą.

17 18

Źródło: http://www.gorny-slask.eu/2053,obiekt.html Źródło: http://www.zegluga.wroclaw.pl/articles.php?article_id=4 10

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Fot. Plaża miejska na nabrzeżach Sekwany w Paryżu.19.

Funkcja ‘kompozycyjna’ rzek nie zmieniła się. Możemy zaobserwować ciągłą chęć lokalizowania budynków nad rzekami. Nadal możemy dzięki rzekom obserwować zmieniającą się sylwetę miasta, a podróżując wzdłuż jej brzegów, odkrywać coraz to nowe perspektywy. Rzeka we współczesnym mieście ma także charakter identyfikacyjny; są one punktami orientacyjnymi, elementami pozwalającymi na łatwą identyfikację miejsc w tkance miasta.

Rys. Obiekty, które można zobaczyć płynąc Tamizą.20

19 20

Źródło: http://www.telegraph.co.uk/telegraph/multimedia/archive/01393/paris-plage_1393851i.jpg Źródło: http://www.thamesluxurycharters.com/wp-content/uploads/2008/02/london-thames-map.jpg 11

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Wydaje się, że właśnie te ostatnie funkcje – reprezentacyjna, kompozycyjna i społeczna – pełnią największą rolę we współczesnym planowaniu nabrzeży i otoczenia rzek. Dzięki odpowiednim przekształceniom strefa rzeki staje się często jedną z najbardziej rozpoznawalnych przestrzeni miasta.

3. Rzeka w planie miasta. Lokalizacja miast nad rzeką ma wiele zalet, ale niesie za sobą również dużo czynników, ograniczających rozwój miast. Zaletą była naturalna obrona przed najeźdźcą, żyzne gleby w pobliżu, naturalny szlak komunikacyjny oraz przede wszystkim rola rzeki jako zbiornika wody pitnej i żywności. Rozwój miast ograniczały natomiast częste zmiany koryta rzeki, jej częste wylewanie, zamulanie dolin rzecznych, trzęsawiska i tereny podmokłe, których następstwem mogły być wszelkie zarazy i epidemie. Rzeki i czynniki geograficzne były na tyle zróżnicowane, iż miasta zyskiwały unikatowy charakter. Ważne były także uwarunkowania ekonomiczne, gospodarcze i przyrodnicze. Nie bez znaczenia była wielkość rzeki i jej spławność ( ważne dla transportu śródlądowego). Wszystko to miało znaczący wpływ na obraz powstającego miasta. Aby dostrzec zmiany, jakie dokonywały się w miastach nadrzecznych warto przejrzeć weduty. Pierwsze różnice wynikają z położenia – warunków topograficznych. Inny obraz zyskują miasta położone na wzgórzu, inny zaś miasta położone przy ujściu rzeki.

Rys. po lewej: Widok Koźla znad Odry – prawdopodobnie najstarszy obraz miasta – 1327r. Obecnie w zbiorach prywatnych.21 Rys. po prawej: Widok Krakowa autorstwa Mättheus Merian Starszego (1595-1650), 1619 r. (fragment)22

21 22

Źródło: http://www.k-k.pl/moje-foto/00-kto/weduta.htm Źródło: http://www.kolekcjonerzy.mnw.art.pl/grpol18196.html 12

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Rys. Widok na Wisłę i w oddali Chełmno. Rysował i litografował C.A.Mann, Kwidzyn 185523

Warto w tym miejscu przytoczyć charakterystykę układów miast stworzoną przez Alinę Pancewicz w książce „Rzeka w krajobrazie miasta” 24. Tabela doskonale ukazuje w jaki sposób miasta rozwijały się względem rzek. Oczywiście nie zawsze jest jednoznaczne określenie typu dla danego miasta, stąd w tabeli pojawiła się kategoria układu mieszanego. Usytuowanie

Schemat graficzny

Przykłady

Na wyspie utworzonej przez ramiona rzeki.

Poznań nad Wartą, Wrocław nad Odrą, Paryż nad Sekwaną,

Na wydłużonym cyplu, otoczonym z trzech stron korytem rzeki.

Kamieniec Podolski nad Smotryczą, Berno nad Aar,

Pomiędzy rzeką a jej dopływem.

Moskwa nad ujściem Nieglinny do rzeki Moskwy, Lyon nad ujściem Saony do Rodanu,

Pomiędzy jeziorem a rozlewiskiem rzeki.

Zurych nad Limmatem, Genewa nad Rodanem,

Przy ujściu rzeki do wielkich akwenów wodnych.

Szczecin nad ujściem Odry do Zalewu Szczecińskiego, Lubeka nad rzeką Trave, niedaleko od morza Bałtyckiego,

23 24

ibidem „Rzeka w krajobrazie miasta” Pancewicz Alina, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2004 13

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Na wzgórzu nad rzeką lub na wysokich tarasach jej doliny.

Kraków nad Wisłą, Warszawa nad Wisłą, Praga nad Wełtawą,

Przy przecięciu rzeki z ważnymi lądowymi szlakami handlowymi.

Jarosław nad Sanem, Przemyśl nad Sanem,

Położenie dolinno denne – lokalizacja w dolinie, najczęściej na pierwszej terasie nadzalewowej.

Koźle nad Odrą, Gdańsk nad Motławą, Racibórz nad Odrą,

Układy mieszane

Kazimierz Dolny nad Wisłą, Kolonia nad Renem,

Tab. Charakterystyka usytuowania historycznych zespołów osadniczych nad rzeką25

Poniższa tabela ilustruje podstawowe sposoby położenia miast względem brzegu rzeki i stanowi uzupełnienie tabeli charakterystyki usytuowania historycznych zespołów osadniczych.

Nazwa ogólna układu

Nazwa szczegółowa układu

Struktura układu

Układy jednobrzeżne

Układ pasmowy

Miasto rozciągnięte liniowo wzdłuż jednego brzegu rzeki.

Grudziądz nad Wisła, Włocławek nad Wisłą,

Układ styczny

Miasto wiąże się z rzeką jedynie przeprawą mostową.

Gniew nad Wisłą

25

Schemat graficzny układu

Przykłady

„Rzeka w krajobrazie miasta” Pancewicz Alina, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2004 – str. 54 14

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Układ dwubrzeżne

Układ scalony

Miasto wraz z rzeką tworzy jeden wspólny organizm przestrzenny.

Paryż nad Sekwaną, Londyn nad Tamizą, Lyon nad Rodanem i Saoną, Wrocław nad Odrą,

Układ dysproporcjonalny

Miasto podzielone przez rzekę na dwie nierównej wielkości części.

Frankfurt nad Odrą, Villach nad Drawą,

Układ wiązany

Układ podwójnych miast nadrzecznych, nazywanych często miastami bliźniaczymi.

Bielsko – Biała nad Białą, Gubin – Guben nad Nysą, Grudziądz – Nowe nad Wisłą,

Układ rozproszony

Układ tworzą małe miasteczka położone po obu stronach rzeki, usytuowane w niedalekim sąsiedztwie większych ośrodków miejskich.

Nieszawa, Bobrowniki, Raciążek nad Wisłą Kujawską, niedaleko Bydgoszczy, Torunia, Włocławka,

Miasto składające się z kilku połączonych niespójnych urbanistycznie, niezależnych administracyjnie, jednostek osadniczych.

Warszawa nad Wisłą, Kraków nad Wisłą,

Tab. Lokalizacja miast względem rzeki26

26

„Rzeka w krajobrazie miasta” Pancewicz Alina, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2004 – str. 69 15

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

3.1. Wpływ rzeki na strukturę funkcjonalno – przestrzenną miasta. Wpływ rzeki na strukturę funkcjonalno – przestrzenną miasta, najłatwiej przedstawić posługując się tabelą opracowaną przez prof. Jana M. Chmielewskiego, który to posługuje się, określeniami elementów miasta autorstwa Kevina Lyncha. Warto zwrócić uwagę, iż rzeka traktowana jest w mieście jako granica i krawędź. Również K. Wejchert klasyfikuje rzekę jako linię i pasmo graniczne27. Elementy fizjonomii miasta.

Rejony i obszary (district)

Granice i krawędzie (edge)

Drogi i przejścia (path)

Węzły i punkty centralne (knot)

Charakterystyczne punkty i dominanty (landmark)

Śródmieście, Tereny zieleni, Osiedla, Dzielnice przemysłowe, Zabudowa jednorodzinna, Zabudowa rozproszona,

Rzeka, Skarpa, Linie kolejowe, Arterie komunikacyjne,

Arterie komunikacyjne, Ulice miejskie, Ciągi piesze, Ciągi rowerowe ,

Funkcjonalne, Symboliczne,

Zabytki, Wysokościowce, Gmachy publiczne, Symbole miasta, Miejsca pamięci, Inne funkcjonalne

Tab. Podstawowe elementy obrazu miasta wiążące się z nim wyróżniki krajobrazowe.28

3.2. Struktura fizjonomiczna miast nadrzecznych Rzeka od zawsze była elementem krystalizującym przestrzeń miasta. Pomimo różnorodności struktury można stwierdzić kilka prawidłowości pojawiających się w planach miast nadrzecznych. Mowa o pewnych stałych sposobach kształtowania się sieci dróg i placów miejskich. Można wyróżnić następujące układy: 1. Układ wzdłużny29: Układ wzdłużny jest najstarszym układem planistycznym charakteryzującym się poprowadzeniem najważniejszych ciągów komunikacyjnych wzdłuż osi rzeki. Układ ten odczytać możemy we współczesnych miastach, przez duże arterie miejskie biegnące wzdłuż rzeki, skutecznie blokujące dostęp miasta do

27

„Elementy kompozycji urbanistycznej” Kazimierz Wejchert, Arkady, Warszawa, 2009 „Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast” Jan M. Chmielewski, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2001 – str. 47 29 Układ osiowy oraz układ krajobrazowy to nazwy autorstwa Alicji Pancewicz ( „Rzeka w krajobrazie miasta”, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, 2004) natomiast nazwa układu ‘grzebieniowego została przytoczona przez autorkę za Wacławem Ostrowskim. 28

16

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

nabrzeża. Pośród miast borykających się z tym problemem jest i Warszawa. Przykład: Babilon, Berno nad rzeką Aar, Lyon nad Saoną i Rodanem.

Rys. Miasto Berno nad rzeką Aar.30

2. Układ osiowy (prostopadły) charakteryzuje miasta, które usytuowały się zaraz przy przeprawie przez rzekę. Główna ulica prowadziła w kierunku przeprawy, prostopadle do rzeki, zaś pozostałe ulice tworzyły siatkę prostopadłych i równoległych do niej linii. Często lokowano przy tej drodze rynek, który miał być rozszerzeniem szlaku handlowego. Przykład: Kalisz ( układ czytelny na planie z XVIII wieku), Kraków ( układ czytelny w planie po lokacji w 1257 roku31

Rys. Kalisz – łatwo dostrzec główną ulicę – szlak handlowy i powstały przy niej rynek.32

30

Źródło: http://www.mapsorama.com/map-of-berne-in-17th-century/ „Rzeka w krajobrazie miasta” Pancewicz Alina, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2004 – str. 86 32 Źródło: http://www.stary.kalisz.pl/skzdj/poprzezwieki/poprzezwieki_033_m.jpg 31

17

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

3. Układ grzebieniowy charakteryzował miasta z portami rzecznymi, rozwijał się prostopadle między głównym szlakiem drogowym biegnącym wzdłuż nabrzeża ładunkowego oraz nabrzeżem rzeki. Przykład: średniowieczny plan niemieckiego miasta Lubeka.

Rys. Miasto Lubeka.33

4. Układ krajobrazowy charakteryzujący miasta o wyjątkowo trudnych warunkach, w których były lokalizowane. Kwalifikacją do tej grupy mogła być między innymi skomplikowana rzeźba terenu np. położenie miasta na wzgórzu leżącym w zakolu rzeki. Przykład: miasto Durham we Flandrii.

Rys. Miasto Durham.34

33 34

Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e1/Plan_von_L%C3%BCbeck.jpg Źródło: http://www.travelswithsheila.com/durham%20city.jpg 18

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

3.3. Rzeka i jej aspekt integrujący lub dezintegrujący tkankę miasta Rzeka, będąc często warunkiem lokalizacji miasta, stała się jego nierozerwalną częścią. Wpływała ona na jego rozwój lub skutecznie go hamowała. Idąc za słowami dr Wojciecha Fijałkowskiego35, część z polskich miast odwróciło się od swych rzek „zatracając tym samym tworzone od lat więzi, inne zaś je wzmocniły”. Co jednak sprawiło że miasta odsuwają się od rzek? Przyczyny są różne: Rozwój cywilizacyjny, który powodował odgradzanie się od rzek grubymi murami ( epoka średniowiecza traktowała rzekę jako naturalny rodzaj obrony), inaczej w erze rewolucji przemysłowej pchnął miasta do zabudowywania nabrzeży rzek w dość chaotyczny sposób. Zauważyć można powrót miasta ku rzece w postaci często powstających bulwarów nadrzecznych, jednak nie trwał on długo. Coraz częściej prowadzono wzdłuż rzek główne arterie miejskie, które skutecznie odgraniczają miasto od rzeki. Innym czynnikiem są geograficzne w tym zmiany topograficzne. Częste wylewania rzek powodowały powstawanie pasów niezagospodarowanych. Odcinały one tym samym miasto od rzeki. Na przykładzie Bielska - Białej można łatwo zauważyć, iż wcześniejsza zabudowa miasta lokowana była przy samej rzece. Kiedy jednak Biała zaczęła poważnie przybierać, a jej koryto rozszerzyło się, nowe budynki ( głównie przemysłowe i usługowe) umieszczane były w pewnej odległości od nabrzeży. Nie bez znaczenia była także zmiana funkcji rzeki. Gdy transport rzeczy został wyparty przez samochodowy, kolejowy czy powietrzny, a miasta skanalizowano i uzbrojono w wodociągi, rzeka naturalnie stała się mniej użyteczna. Dezintegracja rzeki z miastem często następuje z braku czy to przestrzeni publicznych czy obiektów, skierowanych ku rzece. Należy wziąć także pod uwagę chaos zabudowy jaki często panuje na nabrzeżach. Nie wykorzystuje się też walorów krajobrazu. Dopiero dzięki działaniom rewitalizacyjnym oraz pracom hydrotechnicznym można ponownie wkomponowywać rzeki w tkanki miast. Wszelkie jednak zmiany mogą mieć nieodwracalne skutki i należy mieć to na uwadze podczas prac projektowych.

35

Ze wstęp dr Wojciecha Fijałkowskiego do książki pod redakcją Bożeny Wierzbickiej, „Miasto tyłem do rzeki – materiały sesji naukowej, Warszawa 22-23 czerwca 1995”, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Warszawa, 1996, str. 7 19

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

4. Sposoby integracji rzeki z miastem. O integracji rzeki z miastem można mówić, gdy rzeka, jej nabrzeża oraz sąsiadujące tereny przenikają się. Ważną rolę odgrywają tu mosty czy bulwary, które przestrzeń nadrzeczną wzbogacają i łączą. Wszystkie elementy należy rozpatrywać zgodnie ze skalą miasta. Inne są bowiem potrzeby miasta małego, inne metropolii. Dzięki odpowiedniemu kształtowaniu poszczególnych elementów nabrzeża, można uzyskać ciekawe widoki perspektywiczne, które stać się mogą identyfikatorami przestrzennymi. Ważna jest pamięć o ‘wzbogacaniu rzeką’ istniejących już przestrzeni publicznych. Dobrze zakomponowane wnętrze nadrzeczne jest dla użytkownika ciągłym odkrywaniem nowych widoków perspektywicznych i sposobów spędzania czasu. Nabrzeża powinny być także ‘elastyczne’, tak by można je było adaptować i uzupełniać o nowe funkcje. Integracja komunikacyjna i wizualna nabrzeży rzeki to korzyści wypływające z kształtowania nad rzeką nowych przestrzeni publicznych.

4.1. Regulacja rzeki. Zanim rozpocznie się prace służące zagospodarowaniu nabrzeży należy wziąć pod uwagę potrzebę regulacji rzeki. Działania takie powinny być przeprowadzone na całej długości rzeki. Regulacja rzeki ma na celu jej ulepszenie, dostosowanie do potrzeb użytkowników, pamiętając równocześnie, że wszelkie wprowadzone zmiany powinny zaistnieć w zgodzie z warunkami topograficznymi, geologicznymi i naturą samej rzeki. Następstwem prawidłowo wykonanej regulacji jest odpowiednia gospodarka wodna (odpowiednia ilość wody na potrzeby miasta) oraz bezpieczeństwo przeciwpowodziowe.

Fot. Zdjęcia Wrocławia pod wodą. Powódź 1997 r.36

Stworzenie odpowiedniej ochrony przeciwpowodziowej, nie fragmentarycznie, ale całościowo, powinno być jednym z priorytetów podczas działań regulacyjnych. Istnieją dwa sposoby prowadzenia takiej ochrony. Pierwszą metodą jest ochrona 36

Źródło: www.wroctv.pl 20

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

profilaktyczna, polegająca na przeprowadzeniu podczas regulacji rzeki czy to odpowiednich działań hydrotechnicznych, agrotechnicznych czy po prostu budowie zbiorników retencyjnych.

Fot. po lewej: Jezioro Otmuchowskie na rzece Nysa (wybudowane w latach 1928-33) pełniące funkcję zbiornika retencyjnego. 37 Fot. po prawej: Jezioro Żywieckie w Beskidzie Żywieckim jest tak naprawdę zbiornikiem retencyjnym na Sole koło Żywca, położony na granicy Kotliny Żywieckiej i Beskidu Małego. Ma 10 km2 powierzchni.38

Druga metoda, polegająca na pomocy doraźnej, przejawia się w obwałowaniu rzeki lub budowie kanałów, które miałyby odprowadzić nadmiar wody.

Fot. Metoda doraźna – chroniące przed wylaniem rzeki wały ziemne 39

Jak już wcześniej wspomniano, wszelkie zmiany na ‘strukturze’ rzeki są nieodwracalne, dlatego należy bardzo skrupulatnie prześledzić wady i zalety regulacji rzeki. Do wad regulacji rzeki należy zahamowanie rozwoju flory i fauny, charakterystycznej dla środowiska rzecznego a także możliwość obniżenia wód gruntowych poprzez obniżenie głównego koryta rzek. Zyskujemy za to większy przepust koryta rzecznego, bezpieczeństwo przeciwpowodziowe, możliwość wykorzystania terenów wcześniej niedostępnych.

37

Źródło: http://www.ludmilka.eszymon.eu/albums/Jezioro-Nyskie-iOtmuchowskie/LS_im_IMG_6539.jpg 38 Źródło: http://www.beskidy24.pl/upload/region/mustsee-84.jpg 39 Źródło: http://www.technologie-budowlane.com/images/media/realizacje/s-obr12bbb.jpg 21

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

4.2. Bulwary. Jednym z najczęstszych sposobów przybliżenia mieszkańcom rzeki, są bulwary. Nazwa bulwar pochodzi od norweskiego słowa bulvirke, oznaczającego palisadę, mur obronny40. W późniejszym czasie mury obronne postanowiono usuwać, aby odzyskać więcej otwartej przestrzeni ( tak stało się we Francji). Bulwary posiadały kiedyś funkcję, można rzec, czysto użytkową. Ta przestrzeń najbliżej rzeki służyła do cumowania łodzi czy sprzedaży ryb. Wraz z przekształceniami funkcji rzeki ( od użytkowej przez transportową po reprezentacyjną) zmieniały się funkcje nabrzeży. Z biegiem czasu bulwary zaczęły być coraz bardziej reprezentacyjne, dekoracyjne, pełne życia, często będąc wizytówką miasta. Pierwszym bulwarem reprezentacyjnym był paryski Cours la Reine z pierwszej połowy XVII wieku, założony przez Marię Medycejską. Także zmiany George – Eugene Haussmanna w latach 1852-1870 przybliżyły Paryż Sekwanie. Pomysł integracji rzeki z miastem za pomocą bulwarów podchwyciły inne miasta. W 1848 roku rozpoczęto prace nad nabrzeżami Tamizy w Londynie. Nabrzeża rzek zagospodarowano także m.in. w miejscowości Bedford ( nabrzeża rzeki Great Ouse – zdjęcie poniżej).

Fot. .po lewej: Fotografia przedstawiająca Londyńskie nabrzeża tzw. embankments. (1890 r.) 41 Fot. po prawej: Fotografia przedstawiająca nabrzeża rzeki Great Ouse w Bedford (Wielka Brytania) 42

Podział bulwarów ze względu na charakter zagospodarowania nabrzeży. Bulwary towarzysząc rzece, przenikają tak jak ona przez różne strefy miasta, tak więc i ich charakter bywa zróżnicowany. Można wyodrębnić 4 rodzaje bulwarów, które wynikające ze wzajemnych stosunków nabrzeży i ich otoczenia.

40

„The city assembled – the elements of urban form throug history”, Spiro Kostof, Londyn, 1992 Źródło: http://www.oldukphotos.com/graphics/England%20Photos/London,%20Thames%20Embankment%20I I.jpg 42 Źródło: http://www.galaxy.bedfordshire.gov.uk/webingres/bedfordshire 41

22

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Bulwary o cechach naturalnych, tworzy rzeka płynąca swobodnie. Nie ujęto jej w żadne sztucznie kształtowane nabrzeża, współgra naturalnie z otaczającymi ją zielonymi terenami, które często tworzą samoistnie ciągi spacerowe. Bulwary takie mają zastosowanie poza strefą śródmiejską miasta lub w małych miejscowościach położonych na jednym brzegu rzeki. W miastach dwubrzeżnych ( położonych na dwóch brzegach), taka ‘oprawa’ rzeki stanowi pas rozgraniczający tkankę miejską.

Fot. Rzeka Biała w miejscowości Wilkowice (Południe Polski). Naturalne bulwary. 43

Bulwary o cechach przemysłowych, występują zarówno w centrach miast jak i na ich obrzeżach. Są zapleczem dla istniejącego przemysłu, służąc mu funkcją magazynową, przeładunkową czy, przy większych rzekach portową. Ze względu na te właśnie funkcje nabrzeża specjalistyczne często są obszarami odizolowanymi od miasta i zamkniętymi dla mieszkańców. Funkcja przemysłowa determinuje dodatkowo obecność maszyn, kontenerów i niezbędnych dla działalności strefy budynków, które tworzą na nabrzeżach tworzą chaos.

Fot. po lewej: Doki w Londynie (Wielka Brytania) jako przykład nabrzeży przemysłowych ( 1920 r.) Fot. po prawej: Przemysłowe nabrzeże - doki w Glasgow ( Szkocja) w 1920 r. 45

44

Kolejnym rodzajem bulwarów są nabrzeża o cechach śródmiejskich. Jak sama ich nazwa wskazuje występują one w śródmieściach miast, ich historycznej 43

Źródło: http://images.photo.bikestats.eu/zdjecie,600,44256,rzeka-biala-przemsza.jpg Źródło: http://www.merchantnavyofficers.com/docks/LonDocks.jpg 45 Źródło: http://www1.webng.com/InteractiveLearning/K_13/docks.jpg 44

23

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

tkance lub w przestrzeni postrzeganej jako jego centrum. Uzupełniane zielenią stanowią często najbardziej reprezentacyjną przestrzeń w mieście.

Fot. Zdjęcia u góry przedstawiają współczesne Chicago, zdjęcie na dole wykonano w 1964 roku podczas budowy Marina City. 46

Fot. Nabrzeża rzeki Jackson w Chicago (USA), wzdłuż których poprowadzono reprezentacyjne bulwary.

Nie bez znaczenia jest tu stopień integracji miasta z rzeką. Im bardziej intensywna jest ta integracja, tym bulwary odgrywają w niej większą rolę. Ukształtowanie bulwarów wpływa na postrzeganie miasta przez mieszkańców. Spotkać można także bulwary o cechach mieszanych; posiadających zarówno elementy bulwarów naturalnych, śródmiejskich a także przemysłowych.

Podział bulwarów ze względu na wielkość miasta i rzeki. Wielkość miasta oraz rzeki warunkują wygląd bulwarów. Można je kształtować jednopoziomowo lub dwupoziomowo. Bulwary jednopoziomowe charakterystyczne są dla rzek małych. Nabrzeża spacerowe lokalizowane są niemal nad samą wodą. Ze względu na skalę, bulwary mają kameralny charakter, często stając się ulubionym miejscem spotkań mieszkańców. 46

Źródło: http://fineartamerica.com/featured/chicago-river-eric-belford.html 24

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Fot. po lewje: Jednopoziomowy bulwar Huntsville w Muskoka w stanie Ontario (USA). 47 Fot. po prawej: Bulwar w Guyaguil (Ekwador.)48

Fot. Jednopoziomowy bulwar w Portland (USA).49

Rzeki duże zagospodarowywane są zazwyczaj bulwarami dwupoziomowymi. Poziom dolny, przy samej rzece, często traktowany jest jako zaplecze techniczne, miejsce cumowania łodzi czy przeładunku. Dolny poziom, bywa także postrzegany, jako odizolowany od miasta – odskocznię od cywilizacji - zachęcając tym samym mieszkańców do spacerów, chwili odpoczynku. Górny poziom zapewnia wizualny kontakt z wodą, a bezpośredni z miastem. Wprowadzenie handlu i usług wzbogaca szeroką promenadę spacerową.

47

Źródło: http://fineartamerica.com/featured/chicago-river-eric-belford.html Źródło: http://www.pictureninja.com/pages/ecuador/image-guayaquil-waterfront.htm 49 Źródło: http://www.uyau.com/usa-western/or-portland/index.html 48

25

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Fot. Najpopularniejsze bulwary dwupoziomowe. Nabrzeża Sekwany w Paryżu ( Francja).50

4.3. Mosty. Wraz ze zmianą funkcji rzeki, rozwojem miasta, ale przede wszystkim upływem czasu, zmieniała się funkcja mostów. Były nie tylko częścią fortyfikacji i przedłużeniem szlaków, ale także miejscem spotkań. Mosty zabudowywano też na podobieństwo wąskich uliczek, tworząc tym samym drobne sklepiki i domy. Rozwój techniczny, niosąc za sobą postęp w komunikacji kołowej i kolejowej, przyniósł także potrzebę nowych przepraw przez rzekę. Niektóre mosty, oprócz swojej funkcji komunikacyjnej, stają się również symbolami – elementami tożsamości miast (Brooklyn Bridge w Nowym Yorku, Most Karola w Czeskiej Pradze czy Tower Bridge w Londynie). Mosty mają ogromny wpływ na postrzeganie miasta, a w szczególności wnętrza nadrzecznego. Dzięki elementom promenady pozwalają przekraczającym rzekę mieszkańcom i turystom w mniej lub bardziej świadomy sposób na obserwację otoczenia. Należy dodać, że pieszy jest tu najbardziej uprzywilejowany, ponieważ w odróżnieniu do kierowcy samochodu czy rowerzysty, ma najwięcej czasu na obserwację zmieniających się perspektyw. Budowa nowych mostów to nieodłączny element łączenia dwóch brzegów. Im więcej mostów (zazwyczaj ich liczba zwiększa się w obrębie śródmieścia/centrum, zmniejsza za to w miejscach mniej uczęszczanych), tym bardziej tereny nadrzeczne wydają się ‘bliżej’ siebie, a rzeka staje się elementem integrującym strukturę przestrzenną miasta.

50

Źródło: http://www.photosparis.com/paris/color_photographs/paris_ile_cite_seine.html 26

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Rys. Mapa ukazująca wszystkie mosty Paryża. Występujące średnio co 500 metrów mosty doskonale łączą oba brzegi Sekwany W Warszawie odległość między mostami to ok. 1400 metrów51, w Bielsku – Białej zaś 800 metrów.52

Fot. po lewej: Pont des Arts.53 Fot. po prawej: Pont des Arts w Paryżu (most pieszy). Jedno z najbardziej popularnych miejsc spotkań młodych Paryżan. Miejsce wystaw, pikników i ulicznych występów.54

5. Przykłady rewitalizacji nabrzeży. Obecnie zauważyć można ‘boom’ na projekty rewitalizacji starych nabrzeży przemysłowych. Architekci i urbaniści starają się przywrócić miastom tereny, które nie spełniają już swojej funkcji (przykładowo funkcji doków przemysłowych, marin

51

„Warszawa na tle stolic Europy” S. Kurowski za B. Jałowieckim „Przestrzeń społeczna rzek”, Katowice, 1998 52 Źródło: http://chestofbooks.com/travel/france/John-Stoddard-Lectures/images/Pont-Des-Arts-AndThe-Institute-Of-France.jpg 53 Źródło: http://chestofbooks.com/travel/france/John-Stoddard-Lectures/images/Pont-Des-Arts-AndThe-Institute-Of-France.jpg 54 Źródło: http://carraol.blogspot.com/p/paris-slideshow.html 27

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

itp.) i tym samym niszczeją. Na świecie jest kilkadziesiąt przykładów rewitalizacji nabrzeży. Najpopularniejszym jest bez wątpienia rewitalizacja brzegów rzeki Narvion w Bilbao w Kraju Basków.

Fot. Zdjęcie lotnicze rzeki Narvion w Bilbao (Hiszpania) Po lewej stronie Muzeum Guggenheima.55

Aby zaktywizować Bilbao, stworzono plan polegający na przekształceniu terenów byłej stoczni w centrum kulturalno-rozrywkowe, odnowę tkanki mieszkaniowej w śródmieściu, a także rozbudowę węzła komunikacyjnego. Nabrzeża zagospodarowano zróżnicowaną funkcją: biurami, sklepami, hotelami, apartamentowcami oraz funkcją kulturową ( Muzeum Guggenheima).

Fot. Muzeum Guggenheima nad rzeką Narvion.56

Ten właśnie obiekt spowodował, iż cała przestrzeń ożyła. Obiekt stał się jednocześnie symbolem przestrzeni nowej jakości. Przybyło nie tylko kilka tysięcy

55

Źródło: http://www.cideu.org/site/especial/blocsCideu/blogs/media/blogs/aforo/Bilbao.jpg Źródło: http://gospain.about.com/od/basquecountrypaisvasco/ig/Pictures-of-Guggenheim-Bilbao/Pictures-of-Bilbao-Guggenheim.--s6.htm 56

28

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

nowych miejsc pracy, ale także fale turystów ( ponad milion rocznie57) oraz spore dochody. To ‘ożywienie’ zaczęto określać mianem ‘efektu Bilbao’. Jednym z miast próbujących powtórzyć sukces Bilbao był Londyn wraz z rewitalizacją dzielnicy doków Docklands.

Rys. Mapa doków z 1882 roku.58

Stare doki, które przestały pełnić swoją funkcję w roku 1969, postanowiono zagospodarować funkcją komercyjną i mieszkaniową. Zachęceni dodatkowymi przywilejami ( przykładowo specjalna taryfa podatkowa lub, dla byłych pracowników portowych, świadczenia socjalne) do Docklands zaczęli ściągać inwestorzy. Dzięki świetnej infrastrukturze i niepowtarzalnemu położeniu populacja tych terenów znacznie wzrosła. Zarządca Docklands LDDC59 podaje na swojej stronie, iż dzięki dobremu rozwojowi ‘nowej’ dzielnicy, można było rozwinąć inne projekty m.in.: dokonać rewitalizacji tzw. Royal Docks, przedłużyć niektóre połączenia kolejowe lub stworzyć nowe, takie jak Crossrail.

Fot. Nowa zabudowa Docklands w Londynie.60

Polskim przykładem na rewitalizację nabrzeży może być Wyspa Spichrzów w Gdańsku. Sama wyspa utworzona została w 1576 roku, kiedy to przekopano kanał Nowej Motławy. Kiedyś, była to wyspa pełna spichlerzy, dziś najważniejszym ocalałym elementem architektury są Stągwie Mleczne, które powstały w 1517 roku. 57

Źródło: http://bezdroza.pl/serwis/main.php?action=newsy_pokaz&id=437&podk=1 Strona poświęcona rewitalizacji Londyńskich doków: http://www.lddchistory.org.uk/beforelddc/index.html#Planning 59 ibidem 60 Portal poświęcony rewitalizacji Docklands: http://www.bardaglea.org.uk/bridges/docklands/docklands-timeline-post1900.html 58

29

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Pod koniec 2009 roku podpisano umowę z firmą Polnord S.A., która ma zadbać o nowy wizerunek Wyspy. Na plan zagospodarowania rozpisano konkurs, którego laureatem została pracowania MAT. Głównymi założeniami urbanistów i architektów było „odtworzenie unikatowej atmosfery przemysłowo-portowej Wyspy i nadanie jej charakteru miejsca, które tętni życiem niezależnie od pory dnia” 61

Fot. Wizualizacje do projektu zagospodarowania Wyspy Spichrzów zaprezentowane przez pracownię MAT.62

6. Miasto na dwóch brzegach. Bielsko – Biała jest miastem specyficznym. Powstało z połączenia dwóch samodzielnych ośrodków miejskich, rozdzielonych rzeką. Podobnie działo się z innymi miastami. Położone naprzeciwko siebie, po obu stronach rzeki, która często była granicą polityczną ( jak w przypadku Bielska – Białej), po jej zniesieniu łączyły się w jeden organizm. Niektóre złożone z kilku organizmów rozwijały się tak prężnie, że ich granice zacierały się naturalnie łącząc w jedno miasto. Przekroczenie rzeki było tylko formalnością. Wszystkie przykłady miast położonych na dwóch brzegach rzeki należy rozpatrywać przede wszystkim według skali miasta: Miasto małe ( do 200 000 mieszkańców): - Frydek – Mistek w Czechach (61 000mieszkańców) – miasto przedzielone rzeką Ostrawica, utworzone zostało z dwóch miejscowości: Frydek i Mistek. Frydek 61

Źródło: http://www.gdansk.pl/nasze-miasto,512,15074.html Źródło: http://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Gdanska-pracownia-MAT-wygrala-konkurs-na-projektpolnocnego-cypla-Wyspy-Spichrzow-n38439.html 62

30

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

powstał około 1330 roku, Mistek zaś w 1267 roku ( ówczesna nazwa Frydberg). W 1402 roku Mistek stał się przedmieściami Frydka. Mistek wielokrotnie zmieniał właścicieli. W 1943 roku Niemcy połączyli miasta. Po wojnie miasto stało się silnym ośrodkiem przemysłowo – handlowym. Nazwa Frydek – Mistek 63 obowiązuje od 1955 roku. Co ciekawe, miastem partnerskim Frydka – Mistka jest Bielsko – Biała.

Rys. po lewej – plan miasta Frydek – Mistek.64 Rys. po prawej – fragment planu miasta pokazujący dwa śródmieścia.65

Dwa brzegi miasta łączy kilka mostów i kładek pieszych. Nabrzeża rzeki Ostrawica nie zostały jednak w pełni zagospodarowane. Są naturalnymi zielonymi bulwarami miasta. Oba miasta rozwijając się w kierunku ‘od rzeki’, nie uwzględniły Ostrawicy w swoim planie. - Nieuwegein w Holandii (62 00066 mieszkańców). Przez miasto przepływa rzeka Lek. Miasto zostało zjednoczone w 1971 roku z miast Jutphaas i Vreeswijk. Nowo powstały organizm miejski miał być rozwiązaniem na problem przeludnionego Utrechtu, położonego 7 km od Nieuwegein. Rzeka Lek dzieląca miasto, jest dość szerokim kanałem, który fragmentami zagospodarowano: część bulwarów to naturalne salony spacerowe, część zamieniono w parki, inne zaś zmieniono w tereny sportowe. Na fragmencie znalazła się także marina – rzeka Lek jest doskonałym miejscem dla sportów wodnych. Wzdłuż bulwarów rzeki poprowadzono ścieżkę rowerową.

63

Źródło: http://www.czechy-latem.pl/index.php/Miasta/Frydek-Mistek.html Źródło: http://www.regionbeskydy.cz/down/podnikatel/20040108_up.jpg 65 Źródło: ibidem 66 Holenderski urząd statystyczny: http://www.cbs.nl/en-GB/menu/home/default.htm 64

31

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Rys. po lewej – mapa pokazująca wzajemne położenie miasta Utrecht i Nieuwegein.67 Rys. po prawej – fragment planu miasta Nieuwegein, ulica Hernestrat biegnie wzdłuż rzeki Lek.68

Miasto duże ( od 700 000 mieszkańców): - Budapeszt (Węgry) liczący 1 730 000 mieszkańców to miasto utworzone z trzech organizmów miejskich: Buda, Obuda i Pest położonych nad Dunajem. Miasta połączono w 1873 roku.

Rys. Mapa przedstawiająca Budapeszt przez połączeniem.69

Buda powstała w ok. X wieku, Peszt w 1148 roku. Oba miasta rozwijały się bardzo prężnie, w 1930 roku liczba mieszkańców Budapesztu sięgnęła miliona. 67

Źródło: http://www.utrechttevoet.nl/routes/waterlinie-lunetten.asp Źródło: http://www.ctenc.nl/NR/rdonlyres/96C375D4-42AA-4601-B836958BDA6944E0/0/kaart_nieuwegein.gif 69 Źródło: http://www.probertencyclopaedia.com/photolib/maps/Map%20of%20Budapest%20and%20Environs% 201906.jpg 68

32

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Fot. Panorama Budapesztu.70 Z powodu skali rzeki (szerokość Dunaju to średnio ok. 300 m.) brzegi zintegrowano, mostami. Organizowane rejsy Dunajem pozwalają na obserwację zmieniającej się sylwety miasta z pokładów statków. Nabrzeża stanowią spacerowe bulwary, które urozmaicono pomnikami, zieleńcami i pomostami. Nad Dunajem ulokowano też jeden z najbardziej reprezentacyjnych budynków Budapesztu- Parlament. - Praga (Czechy) licząca sobie 1 230 000 mieszkańców powstała aż z pięciu samodzielnych organizmów: Stare Miasto, Nowe Miasto, Josefov, Mała Strana i Hradczany. Miasto zjednoczono w 1784 roku. Nabrzeża rzeki Wełtawy zagospodarowano promenadami, zieleńcami oraz małą architekturą.

Rys. Mapa przedstawiająca Pragę w 1828 roku71

70 71

Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f8/Panorama_budapest.jpg Źródło: http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/prague_1858.jpg 33

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Rys. Mapa przedstawiająca Pragę w 1922 roku 72

Brzegi Wełtawy połączono mostami. Najbardziej znanym jest Most Karola, który jest jednym z najważniejszych zabytków Pragi. Jest miejscem spotkań, ulicznych przedstawień oraz ulubionym miejscem malarzy.

7. Posumowanie. Rzeka od stuleci miała ogromy wpływ na kształtowanie tkanki i wizerunku miasta. Chroniła miasta lub przeciwnie, była dla nich największym zagrożeniem. Funkcja rzeki jako motywatora do zakładania nowych ośrodków miejskich dawno zatraciła swoje znaczenie, funkcja transportowa znacznie osłabła lub jest już na tyle rozwinięta, że nie można jej bardziej eksploatować. Podsumowując gospodarcze funkcje rzek nie są już tak ważne jak kilkanaście czy kilkaset lat temu. Współcześnie jedną z najważniejszych funkcji rzeki jest ta krajobrazowo – przestrzenna i społeczna. Proces ich kształtowania to odzwierciedlenie przemian historycznych, politycznych, kulturowych, a także społecznych jakie następowały w mieście. Rzeka potrafi doskonale podkreślić niepowtarzalny klimat miasta, przez które przepływa, ma zdolność tworzenia nowych punków węzłowych, nadających miastu 72

Źródło: http://www.probertencyclopaedia.com/photolib/maps/Map%20of%20Prague%20(Praha)%201922.jpg 34

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

indywidualny charakter. By jednak w pełni cieszyć się pięknie wpisaną w strukturę miasta rzeką, należy przeprowadzić szereg działań technicznych, mających na celu regulację koryta rzeki, ochronę przed powodzią, a także zmniejszenie zanieczyszczeń jej wód. Rewitalizacja terenów nadrzecznych wymaga długofalowych strategii mocno wpisanych w politykę przestrzenną miasta. Ważne jest zachowanie tożsamości miasta. By tereny nadrzeczne dobrze funkcjonowały, należy pamiętać o ich dostępności, otwartości oraz zróżnicowaniu użytkowników danej przestrzeni.

35

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

36

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Część projektowa: Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej.

1. Uzasadnienie wyboru tematu. Bielsko – Biała to miasto wyjątkowe. Nie tylko ze względu na swoje piękne położenie w Beskidzie Śląskim, ale także ze względu na rzekę Białą. Nie raz stanowiła ona granicę nie tylko między miastami ale także między państwami. Dzisiaj jest niezauważanym ‘potokiem’, którego niewykorzystany potencjał mógłby zintegrować nadrzeczne tereny dwóch miast. Pochodzę z Bielska – Białej, często więc je odwiedzam. Spacery po tym mieście zawsze wiodą mnie ku rzece Białej. Nie tylko mnie. Nad rzeką zbiera się młodzież, spacerują starsi. Nad rzeką brakuje miejsc, w których mogliby odpocząć, spotkać się z przyjaciółmi, poobserwować Białą. Od kilku lat możemy obserwować wzmożone zainteresowanie terenami nadrzecznymi. Jesteśmy świadkami kolejnych pomysłów, konkursów i dyskusji na temat nabrzeży Wisły. W Bielsku – Białej wydaje się, że czas stanął w miejscu. Lata ’80 przyniosły rzece solidne obmurowanie jej brzegów betonowymi płytami. Kolejne projekty mające na celu zmienić tę sytuację, utkwiły w urzędzie. Bielsko – Biała nadal czeka na swoją szansę, na wykorzystanie walorów Białej. Celem projektu było Projekt zwrócenie miasta ku rzece Białej, stworzenie nowych, reprezentacyjnych, atrakcyjnych przestrzeni publicznych, wykorzystujących walory krajobrazowe, funkcjonalne oraz perspektywiczne miasta. Ważne było dla mnie, by nowa przestrzeń, jaka pojawi się w samym sercu miasta, powiązana była z jego starą tkanką i by przede wszystkim odpowiadała potrzebom użytkownikom – turystom i mieszkańcom miasta. Analizując problematykę miast położonych nad rzekami, postanowiłam zaprojektować całkiem nową dla mieszkańców miasta przestrzeń – nadrzeczne promenady, place i kładki, integrującą dwa miasta, których organizmy, pomimo połączenia w 1951 roku, do dzisiaj wydają się odosobnione.

2. Historia Bielska i Białej. Historia Bielska. Początki miasta. W XII wieku powstało grodzisko pierścieniowe z wałami, fosą oraz śladami drewnianej zabudowy ( odkryte w latach 1933 – 1938). Najstarsze osady nie skupiały 37

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

się jak można pomyśleć na terenie Starówki lecz w obszarze przylegającej do miasta wsi Stare Bielsko ( obecnie dzielnica miasta Bielsko – Biała). Osada ta była służebną osadą proto-przemysłową oraz rzemieślniczą, która prawdopodobnie spłonęła. Mieszkańcy trudnili się przerabianiem rudy żelaza, wytopem żelaza oraz kowalstwem.

Rys. Mapa przedstawiająca migrację miasta- rekonstrukcja.73

W sąsiedztwie grodziska, w II poł. XIV w., powstaje wieś Stare Bielsko z kościołem św. Stanisława. Osada właściwego Bielska (początek współczesnego miasta) skupia się w miejscu dzisiejszej Starówki. Ta osada usytuowana na wzgórzu, stromo opadającym w kierunku wschodnim posiadała naturalne walory obronne. Prawdopodobnie już w XIII wieku dzięki staraniom księcia cieszyńskiego Kazimierza, wzniesiono na tych wzgórzach w latach 1211-1234 zamek. Stopniowo dookoła zamku zaczęła skupiać się osada, która na przełomie XIII i XIV wieku uzyskała prawa miejskie. Ze względu na niezachowanie się przywileju lokacyjnego, nie wiadomo kiedy dokładnie nadano prawa miejskie. Lokacja miasta. Pierwsza wzmianka o Bielsku pochodzi z czerwca 1312 roku. Autor Książę Mieszko III – książę cieszyński, w dokumencie nadania na własność wielkiego lasu pomiędzy wsią Kamienica a Mikuszowicami swe słowa kierował do „swych wiernych mieszczan bielskich”. Rzeka granicą. Rok 1316 przyniósł podział ziem. Powstało księstwo cieszyńskie i oświęcimskie z granicą na rzece Białej. Bielsko, które należało do księstwa 73

Źródło: Rekonstrukcja mapy – „Z badań nad dziejami Bielska Białej od XIII do XX wieku.” Jerzy Polak, Bielsko – Biała, 2007, 38

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

cieszyńskiego w 1327 roku wchodziło pod zwierzchnictwo lenne czeskich Luksemburgów. Granica na rzece staje się jednocześnie granicą państwową. To dzięki takiemu właśnie strategicznemu położeniu miasto zaczynało się rozrastać na zachód od zamku.

Rys. Mapa przedstawiająca przemieszczenie miasta lokacyjnego. Przeniesione miasto otrzymało układ regularny, na siatce ortogonalnej.74

Domy na tym terenie grupują się wokół prostokątnego rynku ( 70m x 45 m) i wzdłuż wybiegających zeń ulic. W połowie XV wieku, w południowej części przy murach miejskich, powstał kościół św. Mikołaja (w latach 1559-1630 kościół protestancki). Granice średniowiecznego miasta wyznaczały ulice o dzisiejszych nazwach: Zamkowa, Orkana, Sobieskiego oraz Schodowa. Hrabstwo bielskie, obejmujące Frydek ( dzisiaj partnerskie miasto Bielska Białej), Frysztat, Skoczów i Bielsko zostało wydzielone z księstwa cieszyńskiego 74

Źródło: schemat autorki. 39

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

w roku 1560. Jego pierwszym właścicielem był syn księcia cieszyńskiego Fryderyk Kazimierz. Ze względu na problemy finansowe był on zmuszony sprzedać Bielsko ( w 1572 r. ), w wyniku czego właścicielem został pan na Pszczynie, Karol z Promnicy. O tej pory Bielsko przechodziło z rąk do rąk. Kolejnymi właścicielami byli Adam Schaffgotsch z Chojnast (właściciel od 1582 r.) oraz Jan Sunnegh – magnat węgierski (właściciel od 1592 r.). Ekspansja miasta. Miasto rozwijało się, włączając coraz to nowe tereny. Zabudowa miejska zaczęła stopniowo wykraczać poza obręb murów miejskich. Powstały pierwsze domy rzemieślnicze na terenach pastwisk podmiejskich. Obecnie na tym terenie znajduje się modernistyczny kwartał zabudowy mieszkaniowej oraz liceum ( obszar znajdujący się w terenie opracowania projektu). W miarę rozwoju i bogacenia się, miasto obrosło przedmieściami. W wyniku wojny trzydziestoletniej ( 1618 – 1648) miasto poniosło ogromne straty w ludności oraz w tkance urbanistycznej. Kolejne liczne pożary i powodzie dopełniły obraz klęski. Te wydarzenia sprawiły, że miasto trzeba było odbudowywać niemalże od nowa. Wraz z przebudową miasta, wzrastała liczba mieszkańców, co pociągało za sobą zwiększoną ilość inwestycji budowlanych. Architektura była na ten czas raczej skromna i powściągliwa, bardziej funkcjonalna. Dopiero czasy wielkiej industrializacji przyniosły temu miastu jego najznamienitsze budowle. Bielsko jako ośrodek sukienniczy. Bielsko w drugiej połowie XVIII wieku stało się znanym ośrodkiem składowym sukna w Rzeczpospolitej. Coraz szybszy rozwój produkcji sukna i sprzyjające temu warunki, a więc dostatek surowca oraz doskonała woda górska, doprowadził w krótkim czasie do uprzemysłowienia miasta. Manufaktury ustąpiły miejsca nowym fabrykom. W Bielsku pojawili się nowi inwestorzy – przedsiębiorcy przemysłowi. To oni zaczęli zmieniać oblicze bielskiej architektury, budując swoje fabryki, zgrabnie wpisujące się w tkankę miejską i w końcu nowe kamienice mieszkalne, rezydencje miejskie i podmiejskie. Do Bielska zaczęli przyjeżdżać przedsiębiorcy z Austrii i znad Renu, żydowscy finansiści i sklepikarze, kupcy i rzemieślnicy z Węgier i Słowacji, a także inżynierowie i budowniczy z całej Europy. Rozwój przemysłowy oznaczał dla miasta nie tylko rozwój finansowy, ekspansję budowlaną, ale również rozwój kulturalny. Pierwsze fabryki włókiennicze zaczęto budować wzdłuż rzeki Białej, po obu jej brzegach, z powodu wykorzystania siły wodnej. Dopiero w latach dwudziestych XIX wieku zastosowano pierwszą maszynę parową (1826), która uniezależniała fabrykę od napędu wodnego. 40

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Po I połowie XIX wieku następuje intensywny rozwój Bielska. Miasto zostaje włączone do powstającej sieci kolei żelaznej, następnie wyposażone w sieć telegraficzną oraz gazownię miejską. W 1893 wybudowano w Bielsku pierwszą elektrownię, a dwa lata później założono w Bielsku linię tramwajową. Miasto podczas II wojny światowej. W czasie wojny Bielsko tętniło życiem gospodarczym, a cały przemysł pracował na rzecz III Rzeszy, w związku z tym miasto wyszło z działań wojennych z nieznacznymi stratami w zabudowaniach. W 1945 roku władze w mieście przejęli komuniści z Polskiej Partii Robotniczej. Na terenie Bielska i okolic nasiliła się konspiracja antykomunistyczna i niepodległościowa oraz brutalny terror stalinowskiego aparatu bezpieczeństwa. Nastąpiła zmiana w strefie narodowościowej miasta. Niemiecka ludność częściowo uciekła lub została wysiedlona już po wojnie do Niemiec i Austrii. W Bielsku zamieszkała ludność okolicznych wiosek, znaczna grupa Warszawiaków, Polacy wysiedleni z Kresów Wschodnich i grupa Żydów z całej Polski. Historia Białej Początki miasta. Miasto położone na prawym brzegu rzeki Białej rozwijało się zupełnie inaczej pod wieloma względami niż siostrzane Bielsko. Pierwsza wzmianka o Białej pojawiła się dopiero w 1564 roku, kiedy to sołtys wsi Lipnik osadził w trzynastu domostwach nad rzeką zbrojnych strażników dla obrony przed napadami. Strażnicy, obciążeni ogromnymi daninami miejscowych dzierżawców, wkrótce przenieśli swoje siedziby, pozostawiając domostwa, które z czasem zajęli rzemieślnicy, trudniący się wyrobem sukna. Dali oni początek przysiółka o nazwie Biała. Stopniowo osada bialska zaczęła się rozwijać. Lokacja miasta. Dzięki staraniom monarchów polskich, a także coraz liczniejszej społeczności Białej, udało się przekształcić Białą w miasto. Tak więc w 1723 roku król August II wydał przywilej lokacyjny dla miasta Białej, nadając mu prawa miejskie. Stało się to na prośbę starosty lipnickiego Jakuba Rybińskiego. Dzięki przywilejowi lokacyjnemu miasto mogło zacząć się swobodnie rozwijać. Najstarsza zabudowa koncentrowała się w widłach rzeki Białej i potoku Niwka, są to okolice obecnej ulicy 11 Listopada. Rynkiem Białej (100m x 65 m) stał się obecny Plac Wojska Polskiego, przy którym jednak przez długi czas nie wykupiono wszystkich parcel. 41

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Biała w zaborach. Po 1772 roku Biała znalazła się w zaborze austriackim, co zdecydowanie zahamowało rozwój miasta. Mimo to rosła ilość mieszkańców. Gospodarkę nadal napędzała praca rzemieślników: tkaczy sukna. Podobnie jak w Bielsku tak i w Białej z czasem manufakturę zaczęła zastępować industrializacja. Poprzez swój stopniowy acz dynamiczny rozwój Biała stała się miastem uprzywilejowanym w zaborze austriackim.

Rys. Mapa przedstawiająca ośrodek lokacyjny miasta Białej.75

Na mocy dekretu carskiego z roku 1789 roku Białą ogłoszono miastem królewskim. Powstały nowe połączenia komunikacyjne (np. z Krakowem), przeprowadzono korektę granic miasta. Połączenie kolejowe Biała otrzymała znacznie później niż Bielsko, bo dopiero w 1888 roku.

75

Źródło: rysunek autora. 42

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

W latach 1890 – 1910 miasto rozwijało się bardzo prężnie; powstało wiele kamienic, budynków użyteczności publicznej, a także nowe fabryki. Dolne przedmieście przejęło rolę ‘centrum’. Miasto podczas II wojny światowej. 3 września 1939 roku oba miasta zostały zajęte przez wojska niemieckie, a pięć dni później Bielsko zostało włączone do Niemiec. Pod koniec października 1939 roku Biała została włączona do Bielska jako jego dzielnica. W Bielsku prężnie działały organizacje konspiracyjne. Miasto wyzwoliła, w lutym 1945 roku, Armia Czerwona. Oba miasta, Bielsko i Białą, połączono w jeden organizm 1 stycznia 1951 roku.76

3. Opis stanu istniejącego. Bielsko – Biała położone jest w południowej Polsce, na Pogórzu Śląskim, u stóp Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego. Miasto liczy sobie ok. 175 000 mieszkańców co klasyfikuje miasto na 23 miejscu w Polsce pod względem ludności.

Rys. Rysunki przedstawiające położenie Bielska – Białej na mapie Polski oraz terenu opracowania na planie miasta.77

Teren opracowania projektu znajduje się w śródmieściu miasta, między ulicami: Mostową od północy, Broniewskiego od wschodu, Dworkową od południa, a od zachodu ulicą 1 Maja, obejmując tym samym fragmenty rynku w Białej, tereny dawnych ogrodów zamkowych oraz oś Zamek Sułkowskich – Pałac Lipnicki. Powierzchnia terenu opracowania to ok. 70 hektarów. Teren projektu został wybrany ze względu na niezauważoną obecność rzeki Białej w intensywnie zagospodarowanej tkance miasta. Granica opracowania obejmuje dwa stare, historyczne centra dawnych miast Bielska i Białej. 76

„Bielsko – Biała. Zarys rozwoju miasta i powiatu” Henryk Rychowicz, Wydawnictwo ‘Śląsk’, Katowice, 1971 77 Źródło: rysunek autora. 43

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Rys. Mapa pokazująca lokalizację projektu.78

Zabudowa wzdłuż ulicy 11 Listopada, to w większości budynki mieszkalne z usługami w parterze. Na dawnych terenach ogrodów zamkowych, w latach ’60 powstało osiedle 5 i 6 piętrowych kamienic. Znaleźć można także budynki pofabryczne, stanowiące dowód włókienniczej przeszłości miasta. We wschodniej części terenu opracowania, powstał na przełomie lat ’70 i ’80, zespół 15 kondygnacyjnej zabudowy mieszkaniowej w technologii ‘wielkiej płyty’, która dominuje i dysharmonizuje ze starą, historyczną tkanką miasta. Na północy terenu opracowania można zauważyć intensywne zagospodarowanie terenu funkcją handlową ( znajdują się tu 4 domy handlowe, w tym jeden w dawnej fabryce sukna). Większość zabudowy jest w dobrym stanie technicznym, spora część budynków wymaga jedynie odświeżenia. Pojedyncze obiekty na terenie opracowania wymagają modernizacji, zaś Osiedle Śródmiejskie jako zabudowa dysharmonizująca i w złym stanie technicznym, uznane zostało do likwidacji.

78

Źródło: www.zumi.pl. 44

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Na terenie opracowania znajduje się szereg zabytków m. in. - Ratusz – budynek neorenesansowy, zaprojektowany przez Emanuela Rosta – architekta z Białej, zbudowany w latach 1895-1897. Budynek początkowo był siedzibą Komunalnej Kasy Oszczędności. Na bogato dekorowanej fasadzie widnieją medaliony i wizerunki pszczół, symbolizujących pracowitość. - stara fabryka sukna - Pałac Lipnicki – dawna rezydencja starostów lipnickich, powstała w XVI w. - Zamek książąt Sułkowskich, który powstał w XIII w. i pełnił funkcję rezydencji Piastów cieszyńskich, a później właścicieli państwa bielskiego. Obecnie jest siedzibą Muzeum Okręgowego, miejscem stałych i czasowych ekspozycji oraz koncertów muzyki kameralnej.

Rys. Analiza funkcji zabudowy na terenie opracowania.79

- Kamienica „Pod Żabami” – budynek z 1905 r., stojący przy Placu Wojska Polskiego 12.Przykład architektury secesyjnej o kolorowej, bogato zdobionej elewacji z charakterystycznymi rzeźbami żab nad portalem.

79

Źródło: rysunek autora. 45

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

- Teatr Polski – wzniesiony w latach 1889 – 1890 według projektu wiedeńczyka Emila Forstera. Fasada ozdobiona motywem rzymskiego łuku triumfalnego oraz posągami Apolla, Melpomeny i Talii. Budynek teatru wzorowany jest na architekturze teatrów Wiednia i Budapesztu. Zachowała się kurtyna z 1890 r. przedstawiająca „Taniec Nimf”, wykonana w pracowni Franciszka Rottonary. Wzdłuż rzeki Białej, znajduje się kilka budynków ustawionych ‘szczytem do jej brzegów. Taki sposób kształtowania tkanki miejskiej stworzył ‘korytarz’ niemożliwy wręcz do zagospodarowania. Wiele zmieniłaby modernizacja niektórych budynków i zwrócenie ich w stronę rzeki. Stan techniczny zabudowy pokazuje analiza poniżej.

Rys. Analiza stanu zabudowy na terenie opracowania.80

Komunikacja. Teren opracowania jest bardzo dobrze skomunikowany. Przez jego środek przebiega jedna z ważniejszych ulic Bielska – Białej - ulica Stojałowskiego. Droga ta powstała, w II połowie XVI wieku, jako równoległa linia do brzegu przepływającego obok potoku Niwka. W późniejszym okresie, Niwka została ujęta w betonowe koryto,

80

Źródło: rysunek autora. 46

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

które przekryto 2 pasmową asfaltową ulicą Stojałowskiego. Potok ten można zobaczyć od tej pory, tylko w odkrytym jej fragmencie, za ulicą Żywiecką. Komunikacja piesza na terenie opracowania towarzyszy głównie komunikacji kołowej. Minusem tego rozwiązania, jest tylko kilka możliwości przekroczenia rzeki Białej, co znacznie utrudnia integrację obu brzegów.

Rys. Analiza komunikacji na terenie opracowania.81

Place i zieleń publiczna. Po stronie Bielska, głównym placem jest plac ZWM. Był on częścią planu lokacyjnego z ok. 1312 roku. Po stronie Białej, funkcję ‘głównego’, miał sprawować plac Wojska Polskiego - jego lokacja datowana jest na 1723 rok (wcześniej miasto rozwijało się wzdłuż ul. Stojałowskiego). Wyróżnić należy także Plac Ratuszowy, który swoją nazwę wziął od zlokalizowanego tam Ratusza. Wszystkie place, połączone siecią ulic, tworzą ciąg przestrzeni publicznych. Główną ulicą, łączącą poszczególne place, jest ulica 11 Listopada ( dzisiaj pieszy trakt handlowy ). Prowadzi ona, aż do placu dawniej zwanego ‘deskowym’ ( na nim odbywał się pierwszy handel w Białej, nazwę swą wziął od posadzki z równo ułożonych desek), który znajduje się na skrzyżowaniu ulic Stojałowskiego i Broniewskiego.

81

Źródło: rysunek autora. 47

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Zieleń publiczna na terenie opracowania, ogranicza się do terenów zieleni przy szkołach oraz terenów stadionu zlokalizowanego przy ulicy Żywieckiej. Wyjątkiem jest park na tyłach Ratusza, który należy zmodernizować. Na chwilę obecną, jest to dość duży obszar, często uczęszczany przez mieszkańców, zagospodarowany jedynie kilkoma ławkami. Także kondycja zieleni tam znajdującej się, pozostawia wiele do życzenia; w miejscu trawników pozostała twardo ubita gleba, kwietniki zdobią jedynie betonowe mury rzeki Białej. Warto pozostawić kilkanaście dorodnych drzew, które mają szansę stać się częścią dobrze zorganizowanego parku.

Rys. Schemat placów i zieleni publicznej na terenie opracowania.82

Uwarunkowania formalne. Około 70% terenu opracowania pokrywają miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, których ustalenia przyjęto w projekcie jako wiążące. Problematyczny teren Osiedla Śródmiejskiego, nie został jeszcze objęty planem miejscowym. Dysharmonizująca skala założenia, stan techniczny zabudowy i jej „wartość” estetyczna oraz brak wiążących decyzji planistycznych miasta, pozwoliły autorce na podjęcie decyzji o zmianie funkcji i sposobu zabudowy na tym terenie. 82

Źródło: rysunek autora. 48

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Rys. Rysunek pokazuje pokrycie terenu zagospodarowania planem miejscowym..83

4. Wypowiedzi mieszkańców Bielska – Białej na temat zagospodarowania rzeki Białej. Wypowiedzi mieszkańców są rezultatem ankiety, która została przeprowadzona na forum mieszkańców Bielska – Białej. Pytanie brzmiało: Jak Wy – mieszkańcy Bielska – Białej – wyobrażacie sobie zagospodarowanie rzeki Białej? ( Zachowana oryginalna pisownia) Nazwa użytkownika: Krzysiek ZZ / Pomysł na zagospodarowanie: „Park przy Partyzantów z zagospodarowaną rzeką byłby czymś więcej niż miejsce na wyprowadzenie psa, czy wypicie piwa.” Nazwa użytkownika: Necia 5 / Pomysł na zagospodarowanie: „Wystarczyło by tylko wysprzątać i odpowiednio zagospodarować brzegi na całej długości, parę ławek, może drzewek i już. Powiecie-upraszczam, ale czy aby na pewno? Wtedy powstałoby więcej punktów gastronomicznych(sezonowych),wypożyczania np. leżaków, krzesełek, parasoli itp.-Eldorado dla przedsiębiorczych.” Nazwa użytkownika: Scorpio 24 / Pomysł na zagospodarowanie: „Nie wiem czy wiesz, ale Bielsko-Biała jest miastem rowerów. Niestety oprócz świąt, ciężko jest 83

Źródło: rysunek autora. 49

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

się po nim poruszać na jednośladzie. Bardzo mało jest ścieżek, a podróż przez centrum w ciągu Partyzantów-3maja-Warszawska to walka o przetrwanie na prawym pasie. A rzeka BIAŁA mogłaby być fantastyczną osią komunikacyjną północpołudnie. Ścieżka mogłaby być śmiało poboczną częścią promenady. Marzę o takim czymś...” Nazwa użytkownika: Xanitax3 / Pomysł na zagospodarowanie: „Z tymi rowerami genialne, piękne lampy, wyciąć chaszcze, między Gemini84 a kładką podświetlona kaskada, może coś dla dzieciaków jakaś atrakcja, mnóstwo podświetlonych tablic -jako wystawa zdjęć”

5. Wnioski do projektu. - należy zachować ciągłość terenów nadrzecznych; połączyć różne funkcjonalnie strefy miasta, zadbać o ich spójność. - uzupełnić istniejący układ komunikacji kołowej o nowe podziemne i naziemne parkingi. - ciąg pieszy wzdłuż rzeki Białej należy zmodernizować i wpisać w system istniejących przestrzeni publicznych na obszarze centrum miasta. - wprowadzić ciągi komunikacji pieszej, pozwalające na częste i swobodne przekraczanie rzeki Białej poprzez zaprojektowanie szeregu kładek i podestów. - stworzyć place, promenady, ścieżki, tarasy z możliwością obserwacji wody i zmieniających się perspektyw miasta. - wykorzystać walory rzeki Białej w celu podkreślenia najważniejszych miejsc w mieście, wyeksponowania reprezentacyjności Ratusza. - wprowadzić nowe funkcje usługowe np. kultury, handlu, gastronomii, administracji, atrakcyjne dla centralnego obszaru miasta, m.in. na terenie zlikwidowanego Osiedla Śródmiejskiego. - projektować zabudowę tak, by budynki zwrócone były w stronę rzeki, a nie odwracały się do niej ‘ślepymi ścianami’. - zmodernizować istniejące budynki, które takiego zabiegu wymagają. - dobrać takie elementy małej architektury, by stanowiła tło, nie zaś konkurencję dla otaczających ‘dojrzałych’ już przestrzeni publicznych.

84

Centrum handlowe w Bielsku – Białej. 50

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

6. Opis projektu. Miasto składa się z dwóch samodzielnych organizmów, jednak w planach zagospodarowania przestrzennego, nigdy nie przewidywano budowy elementu czy to założenia, które spajać by miało te dwie tkanki. Projektem objęto obszar śródmieścia ( 1:2000 ) oraz fragment terenu nadrzecznego ( 1:500). Opracowano także detal urbanistyczny. Teren opracowania projektu obejmuje śródmieście Bielska – Białej wzdłuż rzeki Białej. Granica opracowania zawiera w sobie pas zabudowy przemysłowej ( przy samej rzece) oraz pas zabudowy mieszkaniowej (od granic strefy przemysłowej w głąb miasta).

Rys. Mapa przedstawiająca strefy funkcjonalne miasta.85

6.1. Śródmieście – 1: 2000 Przestrzenie publiczne: W projekcie, proponuje się przekształcenie ulicy Bohaterów Warszawy w promenadę, która będzie osią kompozycyjną Zamku Sułkowskich oraz Pałacu

85

Źródło: Rysunek autorki.

51

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Lipnickich ( oś wschód – zachód). Połączy ona dwa brzegi, jednocześnie wtapiając się w zastaną tkankę miasta.

Rys. Mapa przedstawiająca przestrzenie publiczne na terenie opracowania.86

Na osi zaprojektowano kampus filii Uniwersytetu Śląskiego. Powstał on na terenie Osiedla Śródmiejskiego. Charakteryzuje się niską zabudową ( do 5 kondygnacji), oraz licznymi pasażami, które stanowią przedłużenie często uczęszczanych przez Bielszczan traktów pieszych. W skład założenia wchodzi 19 budynków, w tym obiekty administracyjne, budynki wydziałów oraz akademiki. W mieście wyodrębniono trzy strefy ( według dominującej funkcji zabudowy jaka w danym miejscu istnieje): strefa handlowa, strefa śródmiejska i strefa rekreacyjna. Każda ze stref została powiązana za pomocą ‘pomostu’, przerzuconego na drugi brzeg, uzupełniona zielenią i elementami małej architektury. Integracja poszczególnych stref, następuje za pomocą promenady nad samą rzeką oraz ścieżki rowerowej prowadzącej od bielskich Błoni, aż po Goczałkowice Zdrój (uzdrowisko położone 17 km od Bielska). W każdej ze stref zachowano istniejącą zabudowę oraz wykorzystano ścieżki najchętniej uczęszczane przez mieszkańców Bielska – Białej.

86

Źródło: Rysunek autorki.

52

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Rys. Mapa przedstawiająca idee 3 placów.87

Strefy funkcjonalne: Na terenie opracowania wyszczególniono 3 strefy funkcjonalne: Strefa handlowa: Powstały plac ma za zadanie integrować, łączyć oba brzegi oraz ułatwiać komunikację między obiektami handlowymi. Przylega on bezpośrednio do ulicy 11 Listopada – głównej ulicy handlowej w Bielsku – Białej. Strefa śródmiejska – plac miejski: Strefa śródmiejska znajduję się w okolicach Ratusza. Ma ona na celu stworzenie ‘właściwego śródmieścia’. Założenie parkowo – placowe łączy się z projektowaną osią Zamek Sułkowskich – Pałac Lipnickich i jest kontynuacją ciągów przestrzeni publicznych w mieście. Park za Ratuszem ‘przerzucono’ na drugą stronę rzeki, tworząc tym samym tarasy, z których można obserwować rzekę Białą.

87

Źródło: Rysunek autorki.

53

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Strefa rekreacyjna: Strefa rekreacyjna jest uzupełnieniem projektowanego niedaleko kampusu. Plac przy ulicy Kołłątaja jest wprowadzeniem miasta do strefy rekreacyjnej: na południe od placu znajduje się Park im. Mickiewicza, a dalej błonia Bielska – Białej – duży teren rekreacyjny. W pobliżu pojawia się także ‘oaza’ dla rowerzystów. Mały plac, wyposażony w stojaki rowerowe oraz w drewniane leżanki do odpoczynku. Podobne ‘oazy’ pojawiają się przy pozostałych dwóch placach stanowiąc ‘przystanki’ na trasie rowerowej. Pomiędzy strefami śródmiejską i rekreacyjną zaprojektowano 3 pawilony, które mają być zapleczem handlowo – usługowym dla kampusu.

Komunikacja:

Rys. Mapa przedstawiająca rozmieszczenie parkingów na terenie opracowania.88

Nad rzeką Białą poprowadzono promenadę, z wydzieloną ścieżką rowerową, integrującą poszczególne strefy funkcjonalne. Na terenie opracowania zaprojektowano kilka ‘kładek’ umożliwiających swobodne przekraczanie rzeki Białej. 88

Źródło: Rysunek autorki.

54

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Ulicę Bohaterów Warszawy zamieniono w promenadę. Przewiduje się tu ograniczenie ruchu kołowego: możliwy będzie dojazd do posesji oraz parkowanie w wyznaczonych miejscach. Na terenie opracowania zaprojektowano szereg parkingów poziemnych, parkingi w posadzce ulicy oraz parkingi wielopoziomowe nadziemne. Ograniczono możliwość parkowania na Placu Ratuszowym.

6.2. Fragment nabrzeża rzeki Białej – 1:500

Rys. Projekt zagospodarowania nabrzeży w skali 1:500..89

89

Źródło: Rysunek autorki.

55

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Strefa handlowa: W strefie tej ważne było przywrócenie budynków rzece. Zmodernizowano więc elewacje budynków D.H. Klimczok, Banku PKO oraz D.H. Wokulski. D.H. Klimczok zmodernizowano poprzez dodanie ściany kurtynowej, która pełni funkcję wystawy sklepowej. Wieczorem, dzięki podświetleniu, dodatkowo urozmaica ona obraz placu handlowego. Osiem straganów to odpowiedź na potrzebę drobnego handlu (do tej pory odbywał się on na stołach) w tym miejscu. Wszystkie pawilony to identyczna konstrukcja, rozkładana na czas targu, który w tym miejscu może być zorganizowany. Pawilony postawiono na posadzce z desek z drewna Bangkirai, nawiązujących do pierwszego placu handlowego Białej – „placu deskowego”. W strefie handlowej zaprojektowano dodatkową kładkę, która mają za zadanie ułatwić komunikację między obiektami handlowymi. W tym miejscu znajdują się także dwa pomosty, wysunięte poza granicę rzeki 2,5m, które pozwalają na obserwację rzeki.

Strefa śródmiejska: Strefę śródmiejską podzielono na dwie części: Pierwsza część to park wyposażony w plac zabaw oraz zatoczki z ławkami. Pas budynków przy ulicy Stojałowskiego uzupełniono o dwa obiekty – budynek biurowy oraz projektowany budynek muzeum Bielska – Białej, do którego wejścia znajdują się zarówno od ulicy Stojałowskiego jak i od strony parku. Muzeum Bielska – Białej otwiera się swoją elewacją na park i Ratusz. Druga część, to plac przed ratuszem, który docelowo ma stać się miejscem imprez miejskich. Stworzenie takiej strefy przyciągnie mieszkańców nad rzekę. Zabudowę przy placu uzupełniono budynkiem biurowym z przejazdem w parterze. Plac połączono z drugim brzegiem za pomocą podestów przerzuconych ponad wodą. Dwa z nich to szerokie trawniki, które wyposażone w ławki są miejscem do wypoczynku i obserwacji rzeki. Ostatni – trzeci pomost – to szeroka kładka piesza.

Strefa rekreacyjna: Na placu przy ulicy Kołłątaja zaprojektowano hostel, który ma być zapleczem noclegowym dla kampusu. W parterze umieszczono kawiarnię. W lecie do ogródka

56

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

(zadaszonego) wystawiane są krzesła i stoliki, tworząc w ten sposób miejsce do obserwacji rzeki. Na placu przy ulicy Kołłątaja zaprojektowano dwa pomosty ‘wybiegające’ w rzekę, które są tak jak na placu handlowym, tarasami widokowymi. Pomiędzy strefami śródmiejską i rekreacyjną zaprojektowano 3 pawilony usługowe. Znajdują się tam drobne usługi jak kawiarnia, księgarnia, informacja miejska oraz toaleta publiczna. Pod zadaszeniami można wystawiać krzesła i stoliki kawiarniane, a także organizować kiermasze książek. Dzięki zadaszeniom, przestrzeń można animować zgodnie z potrzebami użytkowników, bez względu na pogodę. Między budynkami, na przedłużeniu traktów pieszych kampusu, umieszczono dwa tarasy widokowe, pozwalające na obserwację miasta. Widać stąd Plac Ratuszowy, park na jego tyłach oraz Plac przy ulicy Kołłątaja. Wszystkie place połączone są promenadą pieszą z wydzieloną ścieżką rowerową.

6.3. Detal urbanistyczny. Posadzki: W projekcie zastosowano 4 rodzaje posadzek. Dla równej powierzchni ścieżek rowerowych wykorzystano kostkę brukową prostą. Zapewnia ona komfortową jazdę, po jej powierzchni. Powierzchnie placu pokrywają płyty chodnikowe betonowe w kolorze szarości oraz posadzka z grysu marmurowego i bazaltowego (melanż kolorów: ciemny szary i beż). Pas nadrzecznej promenady pokryto drewnem egzotycznym Bangkirai, które charakteryzuje się dużą odpornością na warunki atmosferyczne i ścieranie. Żłobkowanie jego powierzchni sprawia, że jego powierzchnia nie jest śliska. W posadzkach pozostawiono otwory ( 60 cm x 60 cm) pozwalające na swobodny rozrost drzew. Barierki: Ze względu na głębokie koryto rzeki Białej ( prawie 5,0), wzdłuż całego nabrzeża poprowadzono barierki o wysokości 1,15 m. Mała architektura: Na terenie opracowania wykorzystano meble miejskie będące w ofercie firmy MMCite. Dominującymi materiałami jest beton, drewno oraz stal.

57

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

- ława Socrates, ławka Puff, drewniane podesty do siedzenia, ławki i krzesła z serii Radium,

- donice na rośliny Morella, kosz na śmieci Pedra Negra, stojak na rowery Meandre, latarnie z serii Ful,

6.4. Rozwiązania konstrukcyjne. ‘Kładki’ nad rzeką zakotwiono po obu stronach głębokimi fundamentami ( każdy 1,5 m. od ściany brzegowej rzeki). Belki konstrukcyjne, oparto także na wzmocnionych ścianach nabrzeża. Dzięki zastosowaniu ‘przyczółków’ ze zbrojonego betonu, kładki mają po 60 cm grubości. Konstrukcję ‘przyczółków’, wykorzystano także przy tarasach widokowych. Koniec belki tarasu, zakotwiony w przyczółku, pozwala na swobodne wypuszczenie ‘pokładu’ na 2.5 m. w głąb koryta rzeki. Tarasy widokowe przy pawilonach ( między strefą śródmiejską a strefą rekreacyjną), podwieszono za pomocą cięgien do dwóch filarów zakotwionych w betonowych stopach fundamentowych.

58

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

6.5. Roślinność na terenie opracowania. Na terenie opracowania przewiduje się nasadzenia naturalistyczne roślinności, występującej oryginalnie w Beskidzie Śląskim. Rośliny pojawiają się także w donicach, rozmieszczonych punktowo wzdłuż zaprojektowanej promenady. Rośliny wykorzystane w projekcie: - Turzyca drżaczkowata90 ‘Carex brizoides’, wysokość do 60 cm.

- Kostrzewa ‘Festuca’91, wysokość do 150 cm.

- Kosmatka śnieżna ‘Luzula Nivea’92, wysokość do 150 cm.

90

„Szata roślinna Polski”, tom II, Władysław Szafer, Kazimierz Zamycki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1972 91 ibidem 92 ibidem 59

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

- Pięciornik krzewiasty ‘Potntilla fruticosa’93, wysokość do 40 cm.

- Wierzba karłowata ‘Nana’94, wysokość do 300 cm.

93

„Szata roślinna Polski”, tom II, Władysław Szafer, Kazimierz Zamycki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1972 94 ibidem 60

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

- Miskant cukrowy ‘Miscanthus sacchariflours’95, wysokość do 200 cm.

- Owies wiecznie zielony ‘Helictotrichon sepervirens’96, wysokość do 170 cm.

6.6. Dane liczbowe projektu. Dane ogólne: Powierzchnia śródmieścia Bielska – Białej, dla którego przygotowano projekt w skali 1:2000: 76.8 hektarów Powierzchnia terenu dla którego wykonano projekt nabrzeży w skali 1:500: 11.5 hektara Kampus: Powierzchnia kampusu filii Uniwesytetu Śląskiego: 5.2 ha

95

ibidem „Szata roślinna Polski”, tom II, Władysław Szafer, Kazimierz Zamycki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1972 96

61

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

Ilość miejsc parkingowych w parkingu wielopoziomowym nadziemnym (4- piętrowy): 180 w tym dla niepełnosprawnych 9 Ilość miejsc parkingowych w parkingach podziemnych (1- piętrowy): 1230 Ilość miejsc parkingowych na powierzchni terenu: 40 w tym dla niepełnosprawnych 3 Plac handlowy: Powierzchnia placu: 0.8 ha Ilość miejsc parkingowych w parkingu wielopoziomowym (4 – piętrowy): 345 w tym dla niepełnosprawnych 18 Plac śródmiejski: Powierzchnia placu: 1.8 ha Ilość miejsc parkingowych na powierzchni terenu: 50 w tym dla niepełnosprawnych 5 Parking wspomagający wielopoziomowy (4 – piętrowy): Ilość miejsc parkingowych: 270 w tym dla niepełnosprawnych 14 Na tym terenie: Muzeum Bielska – Białej o powierzchni 4.800 m2 Ilość miejsc parkingowych w parkingu podziemnym (2 – piętrowym): 100 w tym dla niepełnosprawnych 5 Plac rekreacyjny: Powierzchnia placu: 0.5 ha Ilość miejsc parkingowych (2 –piętrowy): 140 miejsc w tym dla niepełnosprawnych 7 Plac z 3 pawilonami: Powierzchnia placu: 0.5 ha Ilość miejsc parkingowych na powierzchni terenu: 21 w tym 2 miejsca dla niepełnosprawnych

Razem miejsc parkingowych: 2066 w tym dla niepełnosprawnych 58

Intensywność zabudowy:

62

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

7. Bibliografia: 1. Ast Robert, Architektura wybrzeża. Uwarunkowania i rozwój, Poznań 1999. 2. Chmielewski Jan M., Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004. 3. Gajewska – Orzeszek Barbara, Kształtowanie terenów zieleni w miastach, PWN, Warszawa 1982. 4. Kołtuniak Jerzy, Rzeki: kultura, cywilizacja, historia, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1993. 5. Kostof Spiro, The city assembled. The elements of Urban form through history., A Bulfinch Press Book, Little Brown and Company, London 1992. 6. Mokrzyński Jerzy, Architektura wolnego czasu, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1990. 7. Morris Dixon John, Urban Spaces – The Design for Public Places, Visual Reference Publications, New York 2006. 8. Ostrowski Wacław, Urbanistyka współczesna, Arkady, Warszawa 1975. 9. Pancewicz Alicja, Rzeka w krajobrazie miasta, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2004. 10. Polak Jerzy, Z badań nad dziejami Bielska Białej od XIII do XX wieku, Bielsko – Biała, 2007 11. Romer Eugeniusz, Rola rzek: Przewodnik Naukowy i Literacki, Lwów 1901. 12. Rychowicz Henryk, Bielsko – Biała. Zarys rozwoju miasta i powiatu, Wydawnictwo ‘Śląsk’, Katowice 1971. 13. Wejchert Kazimierz, Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Warszawa 1984. 14. Wierzbicka Bożena, Miasto tyłem do rzeki – materiały sesji naukowej, Warszawa 22-23 czerwca 1995, Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Warszawa 1996.

Artykuły prasowe i inne: 1. Artykuł prasowy o kondycji rzeki Białej: http://www.supernowa.pl/pdf/nr_3_2007.pdf

63

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Praca dyplomowa magisterska. Nowa przestrzeń dla miasta Bielska – Białej. Relacja rzeka – miasto.

2.Barwicka Joanna, Woda i miasto – woda jako element urbanistyki, Magazyn Green2, Kraków 2010. 3. Barwicka Joanna, Na brzegu rzeki – woda jako element ekosystemu, Magazyn Green2, Kraków 2010. 4. Barwicka Joanna, Cywilizacja wody – woda jako element kulturowy, Magazyn Green2, Kraków 2010. Strony internetowe: 1. Strona poświęcona przestrzeniom publicznym prowadzona przez Amerykańskie Stowarzyszenie Urbanistów:http://www.pps.org/parks/ 2. Strona poświęcona Bielsku – Białej: http://bielsko-biala.info-miasto.pl/ 3. Strona poświęcona województwu Śląskiemu na fotografii: http://www.gorny-slask.eu/2053,obiekt.html 4. Strona poświęcona Bielsku – Białej – forum tworzone przez mieszkańców: http://www.bielsko.biala.pl/forum/viewtopic.php?id=80266&p=2 5. Strona – archiwum fotografii, pocztówek i planów Bielska – Białej i pobliskich miejscowości: http://www.beskidia.pl/ 6. Strona poświęcona żegludze śródlądowej: http://www.zegluga.wroclaw.pl/articles.php?article_id=4 7. Strona poświęcona rewitalizacji Londyńskich Doków: http://www.lddc-history.org.uk/beforelddc/index.html#Planning 8. Strona poświęcona historii rzek, Narodowe Muzeum Historii Ameryki: http://americanhistory.si.edu/onthewater/ 9. Strona publikująca wyniki konkursu ‘Oswajanie Rzeki’: http://www.sztuka-architektury.pl/index.php?ID_PAGE=23205 10. Strona poświęcona wynikom konkursu na Wyspę Spichrzów: http://www.gdansk.pl/nasze-miasto,512,15074.html

64