Cuadernillo MEC 2° C Guarani

LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS NIVEL MEDIO 2° Curso

ARANDUKA GUARANI ÑE’Ẽ

.

MBO’EHÁRA:……………………………………………………. MBO’EHAO:……………………………………………………… ARY:…………………………………………………………………

OñeguenohẼ: recursos//system/materiales_academicos/materiales, plataforma, Tu escuela en casa-gui.

Kuatia Aporeko Aty Myakãhára: Lic. Mariano Lezcano García. Asunción. Capital Aponde’a Apoha: Lic. Rosalina González. Pte. Franco. Alto Paraná

Tembiapo Myatyrõhára:

Lic. Elva Ramona Guerrero de Ramirez. UPI

- Central.

Tembiapo Ohechajeýva: Mg. Gladys Benita Alderete. Ñemby. Central Tembiapo Omoneĩva: Lic. Mariano Lezcano García. Asunción. Capital Mbo’ehára Tetãygua: Lic. Noemi Aidee Aguilar. Curuguaty. Candindeyu

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – N.M Guaraní Ñe’ẽ Mokõiha Nivelación-Retroalimentación

Katupyryrã: Omombe’u hemimo’ã, hemiandu Mbo’epyrã Aty: Ohaikuaa guaraníme Mbo’epyrã: Tembi’u Paraguay Jehechakuaarã:   

Oikuaa tembi’u Paraguáipegua. Ohechakuaa jehaipy jejaporã rupive tembi᾿u apo. Ohechakua oikuaaha tai ha ñe’ẽ hekópe ohaikuévo tembi’u apo rehegua .

Tembiaporã 1. Emoñe’ẽ mboyve 1. 1. Ejesareko ta’angáre ha eñamindu’u ko’ã porandúre:

*Mba’épa ojehecha ta’ãngápe, embohysýi herakuéra *Re’úvapa tembi’u Paraguái, mavaitépa re’useve *Rejapóvapa tembi’u Paraguái, máva nemb

2.

Emoñe’ẽ aja

2.1. Emoñe’ẽ moñe’ẽrã hérava “Vori vori apo”, Graciela Martínez rembiapokue, upéi ejapo tembiapo.

VORI VORI APO

Ñapu’ãke mitã ñamoĩ ytaku, ta’imimói avati, morotĩva kena. Topupu sapy'a, jaisu'u, jaikuaa, aníke ichipa. Yvytu toipeju, ñamokã, taipiru, jajoso taiku'i angu’ápe ojovái, toiko ñembiso, ñembiso jeguaka, toĩmba hu'itĩ yrupẽ jagueru, ñambogua taipotĩ rora topyta vori ári ğuarã: kambýre ja'u mbarete tome’ẽ. Hu'itĩ taijaty vorirã memete, kesu, avati, ñandy ha juky. Ryguasu rykuere jaiporu jehe'a, tahe’õ ha tahe. Kuã apy tojuasa, toikytĩ, tojopy apu'a joaite, mbaipýnteke ani vorígui oikopa. Ha pe amógotyove Japepo topupu, ryguasu tombojy. Hu’ũmbávo ho'o vori tajaity topupu oñondive tojypa pya'ete, tovevúi, topu’ã, tahaku, jaipeju. Voríma ja'u, ja’úke vori, vorínteko he.

Asunción, 11 de diciembre de 1994 (De: Pedro Encina Ramos y Tatajyva, Las cien mejores poesías en guaraní, 2ª ed., 1997) .

2.2. Emyesakã ñe’ẽndy ojeipuruháicha moñe’ẽrãme: *Mimói: *Angu’a: *Hu’itĩ: *Mbaipy: *Ñembiso: *Yrupẽ:

2.3. Ehaiguy mbohovái oĩ porãva a. Moñe’ẽrã “Vovi vori apo” ha’e:

* Ñoha’ãnga

* Ñe’ẽpoty

* Mombe’upy

*Marandu

ã. Moñe’ẽrã oñe’ẽ:

* Tembi’u apóre

* Vori vori apóre

* Tembi’u Paraguái

* Tavarandúre ch. Moñe’ẽrã

ojehai: *Ava ñe’ẽme

* Karai ñe’ẽme

*Joparápe

*Jehe’ápe

2.4.

Emoñe’ẽ rire

2.5.

Ejesareko mba᾿eichaitépa ojejapo vori vori he᾿iháicha ñe᾿ẽpotýpe:

Mba’e oñeikotevẽva -

Hu᾿itĩ kesu juky y

Mba’éichapa ojejapo Emoĩ ne mba᾿yrúpe: hu᾿itĩ, kesu pehẽ, juky ha embojehe᾿a ojuehe, upéi emohe᾿õ vevuimi ýpe, ikatu avei tembi᾿u rykuépe, embojehe᾿a porã jey ojuehe ha ejapo apu᾿a᾿imimi, upe rire epoi tembi᾿úpe opupu michĩmi ojy haĝua ha oĩmbávo eguenohẽ ha ikatúma ekaru. Mba᾿éicha ojepuru Vori vori re᾿uva᾿erã hakúre, ikatu eipytyvõ mandi᾿o rehe.

Nemandu’ákena: Jehaipy apopyrã ningo moñe’ẽrã he’íva mba’éichapa ojejapo térã ojeporu peteĩ mba’e, taha’e: tembi’u, pohã, tembiporu térã ñembosarái. Oguereko ko’ã vore

: Mba’e oñeikotevẽva, mba’éichapa ojejapo ha mba’éichapa ojeporu.

2.6. Embohysýi “Tembi᾿u Paraguái” reikuaáva. 2.7. Eiporavo peteĩ tembi’u Paraguái re’usevéva, ha ehai jehaipy apopyrã.

Araduka purupyre: (De: Pedro Encina Ramos y Tatajyva, Las cien mejores poesías en guaraní, 2ª ed., 1997) Ta’ãnga oñeguehẽ: https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fwww.pinterest.es%2Fpin%2F7 61389880744745356%2F&psig=AOvVaw0WyQYxMvqGse3uDZhlh5G&ust=1615313333299000&source=images&cd=vfe&ved=0CAIQjRxqFwoTCJj Su8aloe8CFQAAAAAdAAAAABAQ gui

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NIVEL MEDIO Mbo’esyry Mokõiha

Mbo’epyrã Aty: oikũmbýta ohendúva Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe ñe’ẽpoty ohechakuaakuévo: Máva térã mba’érehépa oñeñe’ẽ jehaipyre’ỹ ohendúvape. Mávapa oñe’ẽ umi oñemba’emombe’uhápe. Mba’éichaguápa pe jehaipyre ohendúva.

Mbo’epyrã: ñe’epoty: “Ka’aguy mano” Jehechakuaarã:   

Ohechakuaa mba’érepa oñe’ẽ ñe’ẽpoty. Ombohavái porandu ñe’ẽpoty rehegua. Omombarete tekombo’e pehẽnguekuéra apytépe okakuaa hag̃ua.

Ñepyrũrã • Ñanemandu’a mbo’epy oñeme’ẽva’ekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃uã. Emoñe’ẽ mboyve -Eñemongeta ñembohováikuévo porandu jesareko rire ta’angáre. -Ehesa’ỹijo marandukuéra ñahendúva ha jaikuaáva ta’ãngambyry rupive, puhoe térã redes sociales rupi oñemohasáva ka’aguy Paraguái rehegua térã arapy javeve. -Eñamindu’u mba’épa ogueru hapykuéri ka’aguy jeity.

2. Tembiaporã 2.1. Emoñe’ẽ aja Omoñe’ẽ ñe’ẽpoty hérava “Ka’aguy mano” Carlos Federico Abente rembiapokue. Ka’aguy mano Pyhare pytu, marangatu Herug̃ua arurúva kerasy pohéi Ára ikerana, teko oñembyasy, Ha ñane retãme, mboriahu oheréi Tekotevẽmbýva upyrã pokã. Chokokue ipyhaẽ iperekokue, Kóga ipore’ỹ, opa ñemitỹ, Upyrã rãngue, ñanántema oime.

Ka’aguy rory ndopukavyvéi Ag̃ama ijyvy kuarahy ohapy Ha imymbamimi oje’ói aty, Oheka agẽvo hekove renda, Ka’aguy jarýi, jepe hopyhýi, Jahe’oengúpe háimema omano.

Ka’aguy iperõ hovyũ ososo Ha yvyra guivéva oñemondoro Opa guyraita, ndopurahéivéi Ko’ẽro kuehéma, opa mborayhu Ha ñúre otimbo tekotanimbu, Ha mborayhupýpe jagueroñotỹ, Taheñói jevy ka’aguy rory Ha ñane retã hekovejera.

2.2. Emyesakã ne’ẽndy ojeipuruháicha ñe’ẽpotýpe: *Herug̃ua: *Kerasy: *Pyahẽ: *Upyrã: *Agẽ: *Hovyũ: 2.3. Embohovái porandu * Mba’érehepa oñe’ẽ ñe’ẽpotýpe. *Mba’e jepy’apy oheja ñe’ẽpoty. *Mba’éicha ikatu ñamboguevi ka’aguy perõ. *Mba’e oikopáta hekovévagui nañaipohanóiramo ñande rekoha. *Chokokue añónte piko ipyahẽ. Mba’ére ere. *Ñe’ẽpapárapa mba’e oipota ko ñe’ẽpoty rupive.

2.4. Ehaiguy mbohovái oĩporãvéva a. Ñe’ẽrysýi aty pahápe kuaarapoite ha’e:

* Ka’aguy perõ * Opa mborayhu

* Jegueroñotỹ mborayhúpe

ã. Avatee ñe’ẽpotypegua ha’e: * Chokokue * Mymbamimi

* Ka’aguy

ch. Moñe’ẽrã omog̃uahẽse omoñe’ẽvape: *Marandu

* Ñemyrõ

* Ñembyasy

2.5. Eipe’a ñe’ẽpotýgui temiandu ta’ãnga térã ñeʾẽporã ha ñe’ẽtemiandu: a. Temiandu ta’ãnga térã ñeʾẽporã Mboʾaváva: Mbotuicháva: Mbohekogua’ỹva: ã. Ñeʾẽtemiandu. Jahecháva Mbotuicháva Mbohekopeguaʾỹva

2.6. Tembiapo ógape g̃uarã téra ijykepegua Ahai peteĩ ta’ãngahai amombe’uhápe mba’éichapa che aipota ka’aguy che retãme.

Mohu’ã Emohua’ãvo tembiapo, ñañemomandu’ajey mba’épa hína moñe’ẽrã omba’emombe’úva. Tembiapo oĩmbávo, emog̃uahẽva’erã mbo’ehárape ohepyme’ẽ hag̃ua.

Emboja’o mbo’epy pyahu nderogayguakuéra ndive emombareteve hag̃ua tembiandu ha tembipota.

Mandu’arã Temiandu ta’ãnga mboaváva: ha’e ñe’ẽ ojeiporúva eme’e hag̃ua teko ava oguerekovante. Techapyrã: Mbarakajamimijepe ovy’a. Temiandu ta’ãnga mbotuicháva: ha’e ñe’ẽ ojeiporúva oñembotuicha térã oñemomichĩ hag̃ua peteĩ mba’e. Techapyrã: Hova atãve itágui – Hesa guasuve vakágui Temiandu ta’ãnga mbohekogua’ỹva: Ha’e umi ñe’ẽ oñemomambue ramo jepe hendágui, naiñambuéi he’isévape. Techapyrã: Heta tembi’u ha’u taita rógape - Taita rógape heta tembi’u ha’u - Ha’u heta tembi’u taita rógape. Temiandu andu jahecháva: ñe’ẽ og̃uahẽva ñane akãme ohechaukávo tesa rupive. Techapyra: Yvoty morotĩmbáva. Temiandu andu ñahendúva: ñe’ẽ og̃uahẽva ñane akãme ohechaukávo apysa rupive. Techapyrã: Ka’ikuéra osapukái ka’aguýpe. Teminadu andu ñañandúva: ñe’ẽ og̃uahẽva ñane akãme ohechaukávo pire rupive. Techapyrã: Arahaku ojoka ipire. Ta’ãngahai – Mombe’uãnga: Ha’e jehai térã ñe’ẽ rupive mombe’u mba’éichapa pe ava,tenda o mba’e ojeipotáva ojekuaa ichugui.

3. Emoñe’ẽ rire 3.1. Ehechakuaa moñe’ẽrame mba’éichapa ñamomba’eva’erã ñande ka’aguy, jepy’amongeta rupive.

Araduka purupyre: Guaraní Ñe’ẽ 2° curso. MEC. 2017. Pág. 20 Ta’ãnga oñeguehẽ: https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fwww.compromisoempre sarial.com gui

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NIVEL MEDIO

Mbo’esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’e porandu hag̃ua, ñe’ẽpoty purahéi ohechakuaakuévo: Mavamáva rehépa oñeñe’ẽ jehaipyre’ỹ ohendúvape ha umíva apytépe he’i máva rehépa oñeñe’ẽve. Mávapa oñe’ẽ umi oñemba’emombe’uhápe. Mbaʾeichaguápa pe jehaipyre ohendúva.

Mbo’epyrã Aty: Oikũmbýta ohendúva Mbo’epyrã: Tembiasakue “Che ra’y” Mbo’epyrã: Tembiasakue Jehechakuaarã: 

Ohechakuaa mba’ére oñe’ẽ tembiasa.



Ombohavái porandu tembiasa rehegua.



Omombarete tekombo’e ogapypegua okakuaa hag̃ua.

1. Ñepyrũrã 1.1 Tembiapo ñepyrũ Eñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha emombarete jeikuaa porãve hagu ̃ a 1.2 Emoñe’ẽ mboyve • Eñemongeta ñembohováikuévo porandu ejesareko rire ta’angáre. • Ehesa’ỹijo tapicha peichagua jeiko ha jehasáre. • Eñamindu’u oĩporãva ha oĩvaíva umíva ryepýpe ha emyasãi temiandu ha tembipota.

2.

Tembiaporã 2.1. Emoñe’ẽ aja Emoñe’ẽ tembiasa hérava “ Che ra’y” Feliciano Acosta rembiapokue.

CHE RA'Y ¡Che ru! —Ere pako chéve. Ka’arupytũ’akue upérõ ha che chejuruvy rei apytávo. Nemandu’ápa. Upe pyhare ndakéi. Okakuaa che apytu’ũme nde réra, nde ha’étagui gua’u pe pitogue ñe’ẽme che rembirekóndi roha’arõ tapiáva ha noḡuahẽmo’ãi vaichavavoi araka’eve. Upete guive che ykére rekakuaa che mborayhu nde rehe okakuaháicha. —Py’ỹinte pako reñemoĩmi che ykére reikuaaségui nde pukukue. Ndekarape’akue niko. —Jaháramo okaháre jaguata, ñañomongetamiva’erã ñandekuerái peve. Ñañe’ẽmi pako opa mba’ére. Nde kakuaa raperãre, nerembipotáre, nde rekoavy’imíre. Che rohendúmi ha ijamivove añemoñe’ẽmi ndéve che ra’ýrõguáicha. —Nde karia’y potávo ha ne akãvaietérõ mitãkuñáre, remombe’u otĩ vai chéve ne remiandu ha che katu chejuruvy rei nde rehe, roañuã ha romokyre’ỹ. —Umi ára hína, umi iporãvéva’ekue che rekovépe. —Upéi ndekaria’y, upevére nanderesaráiri chehegui, chereka, chemoirũ, ñañomoirũ ha che katu che ra’y teéicha rohayhu, roguerohory.

—Jaguata ramo ñaína ojoykére aitými che po nde ati’y ári aipotágui reñandu nde ru mborayhu. Upérö pitogue ñe’ẽ naha’arõveimava'ekue, nde ha’égui che ra’y che korasõgui heñoiva’ekue. Upéi, pyhareve peteĩ, kuarahy aku ḡuahẽme, ára panéme, che irũnguéra mba’embyasýpe chemongora ha chemomarandu. —Nde ra’y ndajeko omano ange pyhare. Ojejuka ndajeko. Apyta yvate, cheñe’ẽngu ha ysapy pororo okapu che reságui, ysyry tororõ ndaikatuvéi ajoko. Pya’e pya’eháicha aha rohecha. Ama’ẽ nde rehe puku porã. Ne kirirĩ ro’ysã cheahy’o juvy, che ñe’ẽ joko. Upépe ajokua mbeguekatu che rekovére nde puka yma ha mba’embyasýpe ajevy. Ko’áḡa meve Fredy, che ra’y, pukavýpe reikove che mandu’a rorýpe.

2.1. Ehai mba’épa he’ise ko’ã ñeʾẽ; ikatu reipuru ñeʾẽryru térã eporandu nde rogayguápe

a. Okaraháre:

ch.tapiáva:

ã.Tembipota:

e. reko’avy:

2.2. Embohovái hekopete porandukuéra 2.2.1. Mba’érepa oñe’ẽ jehaipyre. 2.2.2. Mba’épa oñandura’e ojuehe hikuái. 2.2.3. Mba’éichapa ogueneraka’e mitãrusu rekove. 2.2.4. Mba’éichapa reñeñandúne nemotyre’ỹramo nde rapicha rehayhúva. 2.3 Emongora ñeʾẽ ombohovái porãveva porandu

- Pe moñeʾẽrã haʾe peteĩ: a. Morangu. - Pe moñeʾẽrã oñeʾẽ:

ã. Mombeʾupy.

ch. Mombeʾurã.

a. Freddy rekove rehe

ã. Tuvaʾanga ha Freddy rehe

ch. Mavavéva rehe. -

Haihára ohai ko moñeʾẽrã: a. Ava peteĩhápe

ã. Ava mokõihápe

ch. Ava mbohapyhápe

2.4. Ehechakuaa Freddy rekovekue ha ehai Imitã’ípe Ikaria’y potávo Ikaria’y rire

2.5. Ehechakuaa ha eiporavo umi ñeʾẽ ojogueraháva tuvanga ha ta’ýra rekóndi, upéi emohenda.

Imborayhu okakuaa - iñe’ẽrendu - oguata tapére- oñembyasy – oañuã – nanderesaráiri - iñakãvai mitãkuñáre – oñomongeta - ijuruvyrei - oikuaase ipukukue – oñemoñe’ẽ - omokyre’ỹ - hasẽ.

Túvanga reko

Ta’ýra reko

2.6. Tembiapo ógape g̃uarã térã ijykepegua Eñeha’ã ehai peteĩ moñe’ẽrã oguerekóva mbohapy haipyvo emombe’uhápe ehasava’ekue ne pehẽnguekuéra ndive yma nemitãvépe.

Mohu’ã Eñemohua’ãvo tembiapo, eñemomandu’ajey mba’épa hína moñe’ẽrã tembiasa rehegua.

Tembiapo oĩmbávo, emog̃uahẽva’erã mbo’ehárape ohepyme’ẽ hag̃ua. Emboja’o mbo’epy pyahu nde hogayguakuéra ndive emombareteve hag̃ua temiandu ha tembipota.

3. Emoñe’ẽ rire 3.1. Ehechakuaa moñe’ẽrãme mba’éichapa ñemomba’e tapichakuéra reko ha ijehasa. 3.2.

Eñamindu’u nde rogayguakuéra ndive ne remimo’ã.

Aranduka purupyre: Feliciano Acosta, Aníbal Doncel y Mauro Lugo. (2007) Guarani ñeʾẽ Mokõiha. MEC, Proyecto de Reforma Educativa. SERVILIBRO. Asunción-Paraguay Ta’ãnga oñeguenohẽ: https://images.app.goo.gl/79imApG2SEU5rHwq6

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – N.M

Mbo’esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’e porandu hağua ñe’ẽpoty, purahéi ohechakuaakuévo:

• Mavamáva rehépa oñeñe’ẽ jehaipyre’ỹ ohendúvape ha umíva apytépe he’i máva rehépa oñeñe’ẽve.

• Mávapa oñe’ẽ umi oñemba’emombe’uhápe . • Mba’eichaguápa pe jehaipyre ohendúva. Mbo’epyrã Aty: Oikũmbýta ohendúva. Mbo’epyrã: Ñe’ẽpoty paraguaigua ñehesaʾỹijo Jehechakuaarã:



Ohechakuaa ohendúva.

 

mba’érepa

oñe’ẽ

ñeʾẽpoty

Ohechakuaa ñeʾẽporã ñeʾẽpotýpe. Omombaʾeguasu jehaipyre paraguaigua.

Mbo’epyrã: Ñe’ẽpoty paraguaigua ñehesaʾỹijo

Mba’aporã 1. Ñepyrũrã 1.1. Eñemomanduʾa mbo᾿epy ambue araguarére mba’eporandu rupive. 1.2. Eñamindu’u ko’ã porandúre ehendu mboyve ñe’ẽpoty:

•

Ehechávapa tapicha oporohayhúva reko.

•

Emombe’umi oĩporã térã oĩvaípa pe jeporohayhurasa. Mba’érepa upéva.

2. Tembiaporã 2.1. Ejapysaka ñe’ẽpoty “Che yvoty mombyry” Carlos Miguel Jiménez rembiapokuére, audio térã video rupive, upéi eñamindu’u hese.

CHE YVOTY MOMBYRY

Che angapýgui aipo'o

Nde rerami ombojegua,

Ko'ã mborayhu poty

Nde Sofía, che ñe'ẽ,

Ne korasõ rovetã

Ha péina yvytu pepo

Ha'eñónte omohe'ẽ

He'ihaguéicha néi

Nde ári ohomíma oity

Che purahéi

Ani remboty hatã

Hypy ha ipy'ỹive

poriahu Áĝa oime

Jazmín ryakuãvurei

che mborayhu

Mitãkuña Paraguái

Heta che'ahõ ñemi Hendivekuéra oveve Oho nemyangekoimi

Ichupe omongarai Che kuãirũ rehe ohai Mandu'a ombopyahu

Reko marangatumi Che rekove oikarãi Ne pore'ỹ kirirĩ.

2.1. Ehai mba’épa he’ise ko’ã ñeʾẽ; ikatu reipuru ñeʾẽryru térã reporandu nde rogayguápe: • Ojajái: • Iñembyasyvéva: • Ohaviʾu: • Ánga: • Oryrýi: 2.2. Embohovái hekopete porandukuéra ñe’ẽpoty rehegua: 2.2.1. Mba’érepa oñe’ẽ ñeʾẽpoty. 2.2.2 Mbaʾépa nde rehendúva haiháragui. 2.2.3.

Mba’épa oñandura’e ojuehe hikuái.

2.2.4.

Mba’eichagua temiandúpa jahechakuaa ñeʾẽpotýpe.

2.2.5 Mba’éichapa reñeñandu ehendu rire ñeʾẽpoty.

2.3 Ehechakuaa ha eguenohẽ ñeʾẽrysýi ohechaukáva koʾã ñeʾẽporã: Mbojojáva: Mboʾaváva: Mbohekoguaʾỹva: Mbotuicháva 2.4 Ehechakuaa ha eguenohẽ ñeʾẽrysýi ohechaukáva koʾã ñeʾẽtemiandu: Jahecháva Ñahendúva Ñañandúva

3.

Mohu’ã

3.1. Ejapysakajey ñe’ẽpotýre upéi reñeha’ã embojoavy mbaʾeichaitépa mborayhu: Ymaguare koʾag̃agua

3.2.

Eñemohua’ãvo tembiapo, eñemomandu’ajey mba’érepa oñeñamindu’u.

Tembiapo oĩmbávo, emog̃uahẽva’erã mbo’ehárape ojehepyme’ẽ hag̃ua. Nde hogaygua ndive eñomongetakuaa mbo’epy pyahúre embombareteve hag̃ua katupyry.

Aranduka purupyre: Feliciano Acosta, Aníbal Doncel y Mauro Lugo. (2007) Guarani ñeʾẽ Mokõiha. MEC, Proyecto de Reforma

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM

Mbo’esyry Mokõiha

Arange: Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe mombe’upyrusu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, mombe’upy, ñe’ẽpoty rupive, ohechakuaakuévo ko’ã mba’e:

•

Mavamávaguipa oñeñe’ẽ opaichagua jehaipyre omoñe’ẽvape.

•

Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise.

•

Mba’épa oiko jehaipyre omoñe’ẽvape ha mba’érepa oiko upéva.

Mbo’epyrã Aty: Oikũmbykuaa jehaipyre. Mbo’epyrã: Mombeʾurã ha hetepy. Añeteguáva ha añeteguaʾỹva. Jehechakuaarã: 

Ohechakuaa mba’ére oñe’ẽ mombeʾurã.  Ombohovái hekopete porandukuéra.



Ombojoavy añeteguáva ha añeteguaʾỹva.



Omomba’eguasu umi jehaipy haihára Paraguáigua rembiapokue.

1. Ñepyrũrã Tembiapo ñepyrũ Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.

1.2 Ñemoñe’ẽ mboyve •

Eñomongeta

moñeʾẽrã rehegua.

ñembohovaikuévo

umi

eikuaamavoi

marandu

•

Ehesa’ỹijo moñeʾẽrã retepy mboʾehára pytyvõ rupive.

Eñamindu’u umi marandu rehe ha upe rire eñehaʾã emoñeʾẽ jehaipy.

Tembiaporã 2.1. Emoñe’ẽ aja Emoñe’ẽ mombe’urã pehẽ hérava “Mymbarenda” Peteĩ árape og̃uahẽ mymbarendápe tembiapo reka aipo Lui Oméo, avave ndoikuaái moõguipa osẽ. Opyta ha upe pyharevoi he’íma chéve ikatúpa oiko chendive chekotýpe, chéngopy arekopavoi asuka, ka’a, petỹmbo ha guarimi’ave; mombyrýngo ñemuha ha upévare katuete areko panambi’i. Voivoíngo jahechakuaa pe ñanderapicháre ikuimba’eha, hory ha karia’y porãvoi ave, aheja oiko chendive che kotýpe. 15 ára ouhaguépe, peteĩ kaʾaru okypa rire he’i chéve Lui:

-

Aháta ñemuháme Léli aguerúvo ñandéve opa ñaikotevẽva.

-

Aníkena reho rejaporeína vyrorei, ejevýkena pytũmboyve –ha’e

chupe. -

Ag̃aiténgo ajujeýta, ejepy’apy’ỹna cherehe.

Oho ndaje og̃uahẽ, oñemboja aripaka ñemuháre ojeko ha ojerure guarimi ombogue hag̃ua kane’õ, peteĩ kagua ndatuichái, ho’uhína.

-

Mombyrýgui aju kavaju ári ha oipe’a hag̃uã che hegui tumbyrasy –

he’i kuave’ẽhárape. Upévo og̃uahẽ upépe peteĩ ava resavi, rova pereguasu kakuaa iñakão, oñemboja ojeko pe ijyketére. Ojerure ambue kagua ha omboku’aitevoi peteĩ syrykúpe, upéi mokõihápe ho’upaitéma, upémarõ ndaje ombohasa chupe Lui iguari, ho’únte avei.

-

Aju angirũ aipo Lui Oméo rapykuéri, ahapykuerereka aikóvo chupe

–he’iMokõivéango ojekohína techaukaháre ha kuave’ẽhára oikuaáma Luípe, upépe raẽngo oguahẽkuri oukuévo roimehápe.

-

Ha mba’eicharãiko reikotevẽ Luíre, angirũ.

-

Che aju amongévo upe avápe. Háke péa. Upéva ndaje karia’yete, nderekyhyjéipiko chugui.

-

Ndakyhyjéiguimavoi aju hekávo, aréma aiko hapykuéri, ajuhuva’erã,

ajuhupotaitéma aikóvo.

-

Ha oimérõ pérupinte ningo resẽne ág̃ante chupe. Aníkena pechemoinge ko apañuãime –he’i kuave’ẽhára, oimérõ

pejoavymíkena pesẽnte amo tapépe, arekóngo mitã ha cherembireko, naiporãi péicha.

-

Ha ndaipóringo mba’eve karai, anína ejepy’apy, ha’éngo karai Luípe

oheka. Tahupimína ko che voko kavaju ári ha upéi ñañemongetave –he’i Lui ijykereguápe-. Omohenda porã ivoko apéro guýpe ha oikejey, oñemboja, ojapijey peteĩ ñemokõ’i guari hembývagui ha ombohasajey ijykereguápe.

-

Aipórõ reheka Lui Oméope nde karai.

-

Hapykuéri aju ha amonge’arã –he’ijey.

-

Ha che ha’e pe rehekáva angirũ –he’i chupe-.

Ohekýi ikyse ha omombo amo hendaguýpe, omboapakua ipóre iguácha ha osẽ okápe, osẽ avei hapykuéri pe ava, oñemyañamanera’e hese kyse akua reheve, ojei sỹivera chugui Lui. Oñeha’ãuka chupe mbohapyjey ha…

-

Ejapóke ejapovaʾerã angirũ cháke chekane’õma ahávo –he’i Lui-.

Irundyha oñeha’ãukávo ojei’imi chugui Lui ha ho’uka chupe peteĩ guacháso pe iñakã nambi ári ijatúa mbyte reheve, ohykuavo yvýre pe avápe, ojejoko joko ipóre opoñynunga, opu’ã ha ojejosojey reimo’ã’ỹrõ ğuarã Luíre. Ha’eténgo pe toro moñarõha pe Lui, hete porã tapicha, ojejavyukánte voíngo chupe ha omyañajey chupe ambue guacháso pe iñakã’yke asu gotyoma, ombohovái chupe, ohykuavójey yvýre, upéa ombotyryrýma chupe. Opyta oma’ẽ hese Lui, orekóngo ha’e imboka iku’áre, ndojapiséinte. Pe avákatu ha’ete kysénte orekóva, ojeroviaitereímbora’e ijehe, kakuaa ikyse. Iñakã tavy tavy oñesupehẽ opu’ã ha ombetíjey Luíre, oñemboyke chugui ha ojokua chupe pe ipyapyguýguio iguáchape, omboveve chugui ikyse, oho ojekutu pe karai ogajára jetytýpe. Oma’ẽ ijyváre, hatã oinupã, ha’ete nopẽiva ha upévo oñesupehẽ ha he’i:

-

Ko’ápe aity che poyvi, ndembora’e karia’yete.

-

Ha rehóma chéve, ndorojukaséi –he’i chupe Lui-.

Pyhare porãma og̃uahẽ cherendápe, ha’éngo chekotyirũ.

-

Mba’épa nemo’ãhóva rejúvo, ha’ete nekane’õva –ha’ereíntengo

chupe, nomombe’useivavoíngo hapykuere-

-

Mba’eve Léli, vyrorei, chekane’õnte, jakemba’e –he’i ha oñeno

hupápe-. (Aranduka osẽ’ỹva gueteri mombeʼurã aty rehegua “Karai Léli pypore”, José Silva ohai va’ekue).

1.1.

Ehai mba’épa he’ise ko’ã ñeʾẽ; ikatu reipuru ñeʾẽryru térã eporandu nde rogayguápe •

Apañuãime:

•

kuave’ẽhára:

•

ijatúa:

•

kagua:

•

mymbarenda:

•

guarimi:

1.2. Ehai peteĩ haipyvo eipuruhápe umi ñeʾẽ remyesakãva’ekue. 2.3 Embohovái hekopete porandukuéra 2.3.1. Mba’érepa oñe’ẽ mombeʾurã. 2.3.2 Mbaʾéichagua jehaipyrépa pe remoñeʾẽvaʾekue. 2.2.3. Mba’éichagua tekove ojekuaa mombeʾurã rupive. 2.3.4. Mba’éichapa Lui Oméo rekove. 2.3.5 Mbaʾéichagua tapicha piko Léli. 2.3.6 Mba’épa nde reñandu umi tapicha rekove rehe.

2.4 Ehechakuaa mombeʾurã retepy ha embosaʾy. Ñepyrũmby ( saʾy hovýpe)

-

-

Mbyte ( saʾy saʾyjúpe)

-

Paha (saʾy narã)

-

2.5 Ehechakuaa ha eguenohẽ mombeʾurãgui:

Avateekuéra: Añeteguáva; Añeteguaʾỹva:

2

.6 Ehechakuaa ha embojoavy tapichakuéra rekove. Mbaʾe porã

Mbaʾe vai

2.7.

Eipe’a mombe’urãgui mba’épa oiko ha mba’érepa oiko upéva.

2.8.

Tembiapo ógape g̃uarã térã ijykepegua.

Eñemomamdu’a Paraguáipe jarekoha heta haihára, oĩ ojekuaáva ha ojekuaa’ỹva. Heta tembiapo porã ojapóva hikuái, hechapyrãmby. Eñeha’ã ehai peteĩ mombe’urã mbykymi nde távape oikova’ekue peteĩ tapicháre térã ambue mbaʾe.

Araduka purupyre: Trinidad Sanabria, Lino. Diccionario Práctico Guaraní. Castellano, Castellano-Guaraní. Océano. Asunción-Paraguay. Silva, José. Aranduka osẽ’ỹva gueteri mombeʼurã aty rehegua “Karai Léli pypore”.

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM

Mbo’esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã: Omombe’u hemimo’ã, hemiandu ha ikuaapy umi mba’e ko’ã rupi oñeñe’ẽ ha herakuãvéva rehe oipuruhápe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’e porandu hag̃ua oikũmbyva’ekue rehe ojesarekokuévo: Mba’éichapa omopyenda ha ombohetekuaava’erã pe omba’emombe’útava oñe’ẽ jave. Mba’éichapa omyesakã porãvéta hemiandu oñe’ẽnguévo. Ikatuha ojavy ha upe ojavyhague oñeha’ãva’erãha omyatyrõ. Ñe’ẽ ohechaukáva mba’e oje’emava’ekue térã ne’ĩrava gueteri oje’e (palabras deícticas y elipsis).

. Mbo’epyrã Aty:

Oñeʾẽkuaáta.

Mbo’epyrã: Marandu Temiandu ha temimoʾã.Tavareñói rehegua.

Jehechakuaarã:



Ohechakuaa mbaʾérepa oñeʾẽ jehaipyre.



Omombeʾu hekopete ñembohovái rupive hemimoʾã ha ikuaapy táva reñói rehegua.



Omombaʾe omombeʾukuévo hemiandu umi marandu táva reñói rehegua rehe.

1. Ñepyrũrã 1.1 Tembiapo ñepyrũ Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.

1.2 Ñemoñe’ẽ mboyve

•

Ñomongeta ñembohováikuévo porandu jajesareko rire ta’angáre.

•

Jajepyʾamongeta moõpa ñande jahecha katuete péichagua tekoha.

•

Ñamindu’u oĩporãva ha oĩvaíva ojejapóva umi tekohape.

2.

Tembiaporã

2.1. Emoñeʾẽ aja Emoñe’ẽ jehaipyre hérava “Tavaʾi ” oñeguenohẽva Pa’i José Fernández tembikuaagui.

TAVA'I

Tava’i ha’e hína peteĩ tekoha ojoguáva heta hendáicha ambue kuéra tekohápe. oreko ñu porã ysyryeta ha yvyty rovyũ. Oñemba’apo kokuépe, mymbakuéra reve avei. Ha katu hetamba’épe ojoavy ambue kuéragui, péa ha’égui obrajéro renda. Péva pe tenda rupi ningo ojeho Parana ka’aguýre, Argentínape ha opa hendápe yvýrupi terã kavaju ári. Ojeho ka’a apo, narã gueru terã oñemba’apo hağua obrájepe. Opaite hendágui avei ojeju ko’arupinte oĩgui tape. Oĩ 13 tekoha ymave iñepyrumbýpe umía ha’e: Enrramadita, Toro Blanco Guasu, Toro Blanco’i, Valle’i, Rivas kue, Ñukãñy, Castor kue, Atõgue, Yvyatĩ, Itangu’a, Ka’asapami, Toranso, Yvytykora ha pe iñakãme oĩ hína Tava’i. Ko’ãva ko’ã tenda rupi sa’i oñemba’apo kokuépe, kuimba’e kuéra obrájepente omba’apógui. Kuñanguéra hína pe opytáva hógape ha ojapopaite va’erã upépe tembiapo.Oiko kavaju ári ha oho mombyry mbyry pe tape pukúre ha’eño térã mitãmi reheve kyhyje’ỹre.Péicha pe tembireko ha’e hína ména avei. Umi ógakuéra ijape kapi’i oñemboyke yvyrápe térã tápiape ha ndojeguereko guasúi mba’eve tembiporu kuéra, tekotevengueténte ojerereko. Ndojererekói va’ekue apyka iporãva, tupa porã terã ropero umía, oimeháichante ojeiko ojejepokuaágui upéicha. Umi óga oĩ tuichacháva, ogaguy guasu, koty tuicháicha ha oĩporãvéva oguereko karamegua ojeguapáva ha kyha vakapígui guare omoĩ hóga guýpe opytu’u hağua heta mba’apo rire. Ka’aguy ningo tuichaiterei ha upéicha avei oĩ umi ñu porã. Hetave oĩ ndoguerekóiva marca oikuaante imba’eha umi mymba kuéra. Korapy guasu ha vaka heta oĩha peteĩnte va’ekue, ha upéa ha’e pe Diócesis de Villarrica mba’e oĩva Rivaskue Guasúpe. Upéa upe tenda ojogua va’ekue Monseñor Juan Benítez Balmaceda yma umi yvy ojejogua mboyve gueteri, ha ha’e ohecha pukúgui ojapo va’ekue umíva. Péa añoite pe Estancia oĩ va’ekue Tavaípe ha iporãiterei pe tenda péva, oreko 1500 hectareas voi. Tape tuja ndojepuruvéima ko’aga, tape pyahu ohórupi ambue hendáipi. Heta oĩ tape tuja pypuku ojeguata hague kavaju ári terã carreta reve. Yma nda’ipórigui mba’evéichagua mba’yruguata ko’agaipi oĩva. Oĩ umi tape ipypuku etereíva jaikepaite ipype ha oje’e chupe tropera terã lopere. Tape ojejapo San Juan Nepomucenogui ohóva Tava’ípe upe 1969 rupi. Oho umi topadora tuichaicháva ha ojapo pe tape pyahu. Péicha oguahẽ va’ekue Tava’i peve.

Upérire oho va’ekue Tava’ípe peteĩ karai hérava Raúl Girala ha omoĩ upépe peteĩ aserradero tuicha etereíva ha ogueroja hagua umi yvyra oñemoĩ va’ekue ojapo tape oparupi rei ohóva. Oguereko voi peteĩ topadora’i ne porãva ha upéape heta ojapo tape ha puenteave.

Ko’ãva ko’ã tape rupi oñeñepyrũ ojehasa yvyty mboypýri opagotyorei. Oñepyrũ guive karai Raúl Girala omba’apo oñepyrũ avei iñambue péa pe táva, hetaiterei ohógui opáichagua tapicha opyta upépe. Oĩ heta oho va’ekue omba’apo hağua aserradérope, oĩ avei ohóva omba’apo hağua kokuépe oparupigui rei terã oho va’ekue ojehekávo ambue hendáicha. Péicha mbovymi rire upérupi tapicha kuéra ko’ága oñemboheta pya’e eterei sapy’a. Oĩ oho va’ekue ojogua hağua ijyvyrã ipyahúva oñemitỹ hağua ha péicha heta tekoha pyahu oĩ ko’aga. Ka'asapagui pe hetave ojeho va’ekue, upérupi itujapáma yvy ha nda’ipóri véima ka’aguy ojeity va’erã. Upévagui ojeho ka’aguy guasúre ojeheka.

2.1. Ejesareko jahaipyrépe ha eguenohẽ umi ñeʾẽ ojehaiguýva ha emombeʾumi mba’épa he’ise, ikatu reipuru ñeʾẽryru térã eporandu nde rogayguápe. 2.2. Embohovái ñeʾẽ ayvúpe porandukuéra

-

Mba’érepa oñe’ẽ jehaipyre.

-

Moõpa opyta Tavaʾi.

-

Mba’éichapa oñepyrũ rakaʾe. -Mboy tekoha piko ojehechakuaa oĩha iñepyrũmbýpe.

-

Mbaʾérepa oñembaʾapove umi tenda rupi.

-

Mbaʾéichapa héra rakaʾe pe korapy guasu mymba vaka hetave oĩ hague.

-

Mbaʾéichapa ikatu oñeğuahẽ Tavaʾípe.

-

Máva ombaʾapo rire piko oñepyrũ iñambue pe táva.

-

Mbaʾépa nde reñandu péichagua jehaipyre rehe.

2.3 Emoñeʾẽjey jehaipyre ha emongora tai ombohovái porãveva porandu Pe moñeʾẽrã oñeʾẽ peteĩ: a. Karai rekovere -

ã. Tavaʾi rehe

Tavaʾi opyta hína Departamento:

ch. Paʾi rekovekue rehe.

a. Kaʾasapa-pe -

ã. Central-pe

ch. Kaʾaguasúpe

Haihára ohai ko moñeʾẽrã:

a. Ava peteĩhape 2.4.

ã. Ava mokõihápe

ch. Ava mbohapyhápe

Ehechakuaa ha emombeʾu jehaipyre:

Ñepyrũ: Mbyte: Paha

2.5.

Ehai ne remiandu ha ne remimoʾã jehaipyre remoñeʾẽvare.

3. Emoñeʾẽ rire: 3.1. Tembiapo ógape g̃uarã téra ijykepegua Eñeha’ã ha ehai peteĩ jehaipy remombeʾuhápe nde táva reñói rehegua

Mohu’ã Oñemohua’ãvo tembiapo, ñañemomandu’ajey mba’épa hína moñe’ẽrã táva reñói rehegua. Tembiapo oĩmbávo, oñemog̃uahẽva’erã mbo’ehárape ojehepyme’ẽ hag̃ua. Temimbo’ekuéra omboja’o mbo’epy pyahu hogayguakuéra ndive ombombareteve hag̃ua hembiandu ha hembipota.

Araduka purupyre: Feliciano Acosta, Aníbal Doncel y Mauro Lugo. (2007) Guarani ñeʾẽ Mokõiha. MEC, Proyecto de Reforma Educativa. SERVILIBRO. Asunción-Paraguay JOSÉ FERNÁNDEZ (2005). Ateneo de Lengua y Cultura Guarani. Ta’ãnga oñeguehẽ: https://www.adndigital.com.py/ciudad-tavai-refugio-la-mejorfauna-flora-del-paraguay/

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM Mbo´esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko

hetepýpe mombe’upyrusu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic,

mombe’upy, ñe’ẽpoty rupive, ohechakuaakuévo ko’ã mba’e:

•

Mavamávaguipa oñeñe’ẽ opáichagua jehaipyre omoñe’ẽvape.

•

Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he´iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise.

•Mba’épa oiko jehaipyre omoñe’ẽvape ha mba’érepa oiko upéva. •Mba’épa ikatu oiko añetehápe ha umi ndaikatumo’ãiva oiko añetehápe.

Mbo’epyrã Aty: Oikũmbykuaa ojehaíva Mbo´epyrã: Mombe’upyrusu ha hetepy. Avatee ha avatee’ỹ, mba’e porã ha mba’e vai.

Jehechakuaarã: 

Ohechakuaa mba’ére oñe’ẽ mombe’upyrusu.



Ohechakuaa avatee ha avatee’ỹ.



Ombojoavy mba’e porã ha mba’e vai.



Omomba’eguasu umi jehaipy haihára Paraguáigua rembiapokue.

Tembiapo ñepyrũ Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.

1.2 Ñemoñe’ẽ mboyve •

Eñomongeta ñembohovaikuévo umi eikuaamavavoi marandu mombeʾupyrusu rehegua.

•

Ehesa’ỹijo mombeʾupy retepy mboʾehára pytyvõ rupive.

•

Eñamindu’u umi marandu rehe ha upe rire eñehaʾã emoñeʾẽ jehaipy.

Mombeʾupyrusu Ha’e peteĩ mombe’u tembiasakue rehegua ipukúva, ñeʾẽrysýipe ojehaíva, omombe’u ha ohai’anga oikova’ekue taha’épa gua’uhápe térã añetegua ha ikatúva tavareko térã avareko rehegua. Katuete oguereko avatee ha oikova’ekue pete

ĩ ára ikatúva añete térã haihára akãmente oĩva.

2. Tembiaporã 2.1. Emoñe’ẽ aja Emoñe’ẽ mombeʾupyrusu “Karai Atõ” vore Lic. José Silva ohaiva’ekue:

Paraguari rapére Ako 1944 rupi ningo oĩmimíma kamiõ ha oñemboykevéma karréta, ymavémi kovapentevoi ojegueru ha ojegueraha mombyry mbyrýgui, opaite mba’e. Upérõ ningo che chepyahu, mitãrusuete, che tio Isavélo ndive aha, che ru karai Vikíño oho avei ambue karrétape, ha’ekuéra hetáma oikundaha ha omba’egueroja oparupirei. 5 karréta igueijúnta mbohapy reheve peteĩteĩva roipykúimi ojoapykueripa, karretaita ijapekuéro, iporã, imbarete; ijyképe ha upépe oñeñongatu tembiporu, taha’e pála, hácha, machéte, serrúcho, asuéla, yvyra mbokuaha ha sapy’a opẽramo g̃uarã, júgo ha karréta éhe. Ndojepelúirõ tapére oñeg̃uahẽma 5 árape. Oñemombytu’umimi hag̃ua lotatĩjovái, ojegueraha avei isã’ỹ rehe 8 térã 10 guéi ijykepegua, mitãrusu kavaju árigua omboguata ha oñangarekóva ohóvo hesekuéra, ág̃a oñeikotevẽsapy’áramo ojejokua hag̃ua umivaháma. Avíorã katu ojegueraha sesína, arro, juky, sevói akã, ñandy ha ka’a. Asajepyte, guéi opytu’u aja, ojatapy lomitã tape yképe ha okosina japepo’ípe, okýrõ katu oñeñehembi’u’apo karréta guýpe. Sapy’ánte ojeho mbeguérõ katu ndojepytái tapére ha ojeipykúi ka’aruete peve. Upéicha jave opẽ chicharõ hu’itĩ térã

mbokaja ku’i eirete rehe. Oje’ytaku’apo hag̃ua ka’ayrã ojejatapy katuete ko’ẽ mboyve. Che ndaterereivavoi, ambuekuéra

katu

rohupytývo

ysyry

térã

ykua,

otereréma.

Ojepytárõ

mymbaovusuháre

ningo

ojeporombo’aviopavoi; taha’e so’o mbichy, kesu, kamby, kure akãngue ojypyre ha ere eréva, hembi’uhetavoi hikuái ha naimba’erakate’ỹi.

Paraguari ningo mombyry, upérupi ohasa tren ha upéva ha’e upe táva hi’ag̃uivéva San Juan-gui, oiméne opyta 24 légua rupi ha oñeg̃uahẽ hag̃ua upépe ojehasava’erã Tevikuary syry rupi, kóva ipererĩ jave ojehasa péichante térã naháriramo katu, cháta oñerremávape. Ojegueraha kuéro, ovecharague oñemosusũmbyre, ovechapire ha mandyju vosa kakuaakuaáva; amo guivo ojegueru juky, asuka, víno, aorã, ka’avosa ha hetave mba’e. San Juan-gui rosẽ pyharevete, karretaita, ojoysýire ysóicha, rohasávo Itajuru rupi, lóma guive ojekuaa ñu mbytére tape vaichánte hi’ag̃uíva, kuarahy otini ha ojopéva oporohesy ha pyharéntema oñeñandu. Oñehendu osapukáiva, opukahatãhatã ha oñomongetasununúva ohóvo, ipuku tape, añetehápe ipukukanguevoi. Ambue kavaju’arigua ojekuaa mombyry ombo’yvytimbóramo. Tóro ndekakuaáva omburea ag̃uiete, ojapisévaicha kora oñorãirõségui ore rymba guéi ndive, upévo rosapukaipaguasu ha upéichape rombopochypoi ha rombojevyjey upe tóro, rohasávo hi’ãmbupáva ha ñemo’ãnte he’íva: Ág̃a pejukuévo aikuaaukáta peẽme. Florida mboyvemi, Kanguerýpe ojepyta, Estancia Vargas-pe. Upépe ojepoi guéigui, hoy’u ha okaru hag̃ua, tenda jára ipiketepavoi ha iporãveha reínte oiporuka, imba’eporãguirei ohasáva ndive. Peg̃uahẽmíke che karai, pepoíkatu pene rymba guéi, péina jepe’aita pejepe’esérõ, he’ivoi kuñakarai upepegua. Mba’éichapa che memby Atõ, chembosigarromítapa. Upéicha che sy, mamávoi ombopo’ipyre ndéve g̃uarãite. Oguapyjoa hikuái osena so’orykue hyakuãvureíva. Koty puku guasúpe heta inimbe ahoja reheve. Ko’ẽmba mboyve ojegueijokua umi tapicha ha neipamínte osẽma ohopa hese ohupyty peve Tevikuary syry rembe’y, upépe, karréta ojehupi chátape ha gueikuéra katu oñembohasa ho’ytahápe. Oĩ voi niko tapicha oporombohasáva 10 pésorente y rembe’y ambue gotyo, umi máva omyenonde mymbakuéra kavaju ári ha péicha ku ndahi’ytaisapy’áramo mymba, ojuráne ha oguerosyry henda ku’áre. Mba’étiko ku Santa Rosa-ygua karréta oguerahamiramoguare ysyry. Michĩrasa niko ko y, chejeheguínte ahasáta, natekotevẽivoi oñemotenonde che rymba guéi, he’i ha ojepoíma katu ýpe.

Pe mbyte rupi ohóvo oguerosyrýma ichupe yñarõ, upévo ojepoi hapykuéri karai Vikíño, ha’e ningo ku ijytávami, ohupytývo hapichápe ojapyhy iñakãraguégui ha oguenohẽ ichupe okápe. Umi kavaju’arigua oma’ẽnte ojehúva rehe ha ndojepoíri hapykuéri, ipochy rupi hendive ipojopy ha noñepytyvõukaséi rehe. 300 ha’ãmbýrupima ojeguerosyry rire ae oñepytyvõ ichupe ha oñeguenohẽ ikarréta ha hymbaguéi puntéro, upérõ ojahoga hymbaguéi pertigéro ha ohopaite ýre imba’evendepyrã ha hembiporumimi. Ojehasapa rire ysyry ojeike tape yvyku’ípe, upéva ijetu’únte avei, Kykyo rapérema ojepoi hikuái, upépe ojeguerosapukái ha oñepikaneavéma gueikuéra. Kavaju’arigua ochikotea ohóvo gueikuéra, omokyre’ỹ ha

ombopya’evévo mymbakuéra tenondegua, Ka’apuku jerére hysýi yvyty ombopohyivéva ojejupi hag̃ua ha umívagui ojere tape; iporãporã ojekuaa mombyry guive, tajy ipotypa ijapére. Ojehecha arai parapara ha oñeñandu yvytu kangy, ndahakuetéi ha vaicha ndokymo’ãiva. Upérupi niko osẽmimiete mondaha, imachéte hãimbe reheve. ¡Guépa lombutu, pepytaitéke ñandéve upépe, pegueru ikatumíva guari repyrã! Cháke napeme’ẽirõ oréve, ndapehasamo’ãi ha rohacheáta pene rymbaguéi ratĩre. Anína upéicha chera’a, eñembojána ko’ápe ñañomongetami, ndaorevirúiniko chamígo, katu rohoroína hekávo, guari ndehepavajepévamante areko, egueru ne mba’yru tamyenyhẽte ndéve, ejapímandi ichupe peteĩ kamambu. Upéva oĩ porã, ko’águi ikatúma pehasa, he’íje upe maléo. Pesẽntema tapégui, peju ñamokõ, he’ive iñirũnguérape ha ojehasa. Yvyku’ígui oje’óima hikuái Aka’ái gotyo, yvy ijyvateveha ha mombyrymi guive ojekuaa Aka’ái yvyty, ojehecha avei oñemoanambusumivéramo ohóvo arai, osunusunúma katu ha iñamaguarara’imi, ndokykakuaái, ndojupíri ysyry’i ha ojehasaporãnte imboypýri. Karretaysýi oñemboja Paraguarípe, óga kakuaa, ipuku ha ijyvatéva oĩháme, upépe niko oĩmbaitevoi, ojehekávante ojejuhu; oĩmbavoi avei tapicha omboguejy ha ohupíva karrétape oñemba’ejogua ha oñemba’evendéva, oñembojáva upépe katuete ohecháta oĩ rei ha omba’apóva, sapy’ánte ho’aporã oréve, péicha ku ojavy ha osumavaíramo omba’evendéva, roñemokirirĩeténte, ha opokovaítaramo ore vokóre katu, rojetyvyro pya’e porã. Kuimba’ekuéra ohupipa rehéntema karretapegua ojeje’oi jeýma Misiones rapére, oñeñembo’yvytimbojeýma ojehóvo, ipituvavéva itapykue ha ikatupyryvéva itenonde, umi rasántema imbeguéva ha opelúva tapére ojevy peteĩ jasy riréma hamba’e. Chemandu’aha peve, irundyjey roho ko ha’ehaichaite, ára ohasavévo, hetavéma kamiõ ha ndojeho mombyryvéima karrétape.

2.1 Embohovái hekopete porandukuéra: 2.1.1. Mba’érepa oñe’ẽ mombeʾupyrusu. 2.1.2 Mbaʾéichagua jehaipyrépa pe remoñeʾẽvaʾekue. 2.1.3. Mba’éichagua tekove ojekuaa mombeʾupyrusu vore rupive. 2.1.4. Mba’épa ojapo umi avakuéra. 2.1.5 Moõpa opyta umi guéi hoyʾu hag̃ua. 2.1, 6 Mboy tendáre piko imanduʾa haihára jehaipyre rupive. Ehai herakuéra.

2.1.7 Mba’épa nde reñandu umi tapicha rembiapo rehe. 2.2 Ehechakuaa ha ehai umi teko porã rape ha tekove vai rape:

Tekove porã rape

Tekove vai rape

2.3 Ehechakuaa ha emombyky mombeʾupyrusu retepy ha embosaʾy: - Ñepyrũmby: -

Mbyte :

-

Paha: 2.4

Ehechakuaa ha eguenohẽ mombeʾupyrusugui:

Avateekuéra: Añeteguáva; Añeteguaʾỹva:

2.5

. Tembiapo ógape g̃uarã térã ijykepegua.

Ejeporeka ambue mombeʾupyrusu haihára Paraguáigua ohaivaʾekue ha ehai peteĩ ñemombyky hesegua.

Araduka purupyre: -

Trinidad Sanabria, Lino. Diccionario Práctico Guaraní. Castellano, CastellanoGuaraní. Océano.

Asunción-Paraguay.

-

Silva, José. Mombeʾupyrusu “Karai Atõ” vore.

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM Mbo´esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã: Omoñepyrũ, ombohete ha omohu’ã hemimo’ã, hemiandu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, ñe’ẽpoty, marandu, ava rembiasakue ñemombe’u, tavareñói rehegua ha umi oñemba’e porandu hag̃ua ohechaukakuévo hembiapópe ko’ã mba’e:

•

Ikatuha oporombopy’aguapy,

oporomomarandu, oporombovy’a, ikatuháicha oporomongele’e

ha oporombotavy avei.

•

Mba’éichapa umi ñe’ẽ omyesakã añete pe oikuaaukaséva ijehaipýpe.

•

Ñe’ẽ ombojoajúva ijeheguivoi temiandukuéra.

•

Ñe’ẽ ohechaukaha araka’épa oiko pe oje’éva.

•

Mávape ha mba’eichahápepa ohaíta, ha avei mba’epahína hembipota.

•

Ñe’ẽ ohechaukáva mba’e oje’emava’ekue térã ne’ĩrava gueteri oje’e.

Mbo’epyrã Aty: Ohaikuaa guaraníme. Mbo’epyrã: Ñe’ẽ ohechaukáva mba’e oje’emava’ekue térã ne’ĩrava gueteri oje’e.

Jehechakuaarã:

Ohechakuaa ñe’ẽ ohechaukáva mba’e oje’emava’ekue térã ne’ĩrava gueteri oje’e. Ombojoavy ne’ẽ ohechaukáva mba’e oje’emava’ekue térã ne’ĩrava gueteri oje’e. Omombaʾe ohaikuévo ñeʾẽmbojoaju hekópe.

1.

Ñepyrũrã

Tembiapo ñepyrũ Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.

1.2 Jahai mboyve •

Eñomongeta ñembohovaikuévo umi eikuaamavoi marandu ñeʾẽmbojoaju

hekópe rehegua. •

Ehesa’ỹijo ha ehai marandu elementos deícticos ha elipsis, mbo’ehára pytyvõ

rupive.

Ñeʾẽmbojoaju hekópe (Coherencia) Ojejapo ñeʾẽ jeipuru rupive ñe’ẽjoaju apytépe, hesakãve haguáicha umi oje’éva ñeʾẽ térã jehaípe.

Upevaʾerã ojepurukuaa umi elementos deícticos ha elipsis. Deixis katu ha ᾿e pe ñeʾ ẽ ohechaukáva, ikatu ohechauka téra, tenda térã ára oikohápe oje’éva.

Tembiecharã: -Ohechaukáva ava: ha᾿e, chupe, hese, amóva, ha ambue. -Ohechaukáva ára: ága, upéi, kuehe ha ambue. -Ohechaukáva tenda: amo, ápe, mombyry ha ambue. Elipsis: Oiko ndojeʾéi térã ndojehaíriramo peteĩ ñeʾẽ oñeikotevẽʾỹva hesakã hagua, ñe’ẽjoaju ryepýpe. Tembiecharã: (?) Aipuruvaʾerã ao ha (?) sapatu pyahu (Con elipsis) Che aipuruvaʾerã ao ha aipuruvaʾerã sapatu pyahu. (Sin elipsis)

2. Tembiaporã

•

Eñamindu’u umi marandu rehe ha upe rire eñehaʾã remoñeʾẽ jehaipy.

2.1.1 Ehechakuaa mbaʾéichagua elementos deícticos ojeipuru jehaipyrépe. Emongora ha ehai héra.

Kuñánte ko ikatu imemby. Haʾe oguerekógui hyepýpe tekove oñemoña hag̃ua. Pe mitãkuña imbaʾasyguejy ñepyrũ vove heʾiséma hete oñembosakoʾimaha membyrã. Haʾe ikatúma hyeguasu upéva rupi. (Tekove ñemoña pehẽ)

(?) ahavaʾerã kokuépe ha (?) avei Kalo rógape.

Che ahavaʾerã kokuépe ha avei ahavaʾerã Kalo rógape.

2.1.2 Emoñe’ẽ jey mombeʾupyrusu “Karai Atõ” vore. Lic. José Silva ohaiva’ekue péva ambue arapokõindýpe og̃uahẽ ndéve mbo’epy ramo ha eiporavo chugui peteĩ haipyvo ha rehai. Upe rire rehechakuaa ipype elementos deícticos. 2.2 . Tembiapo ógape g̃uarã térã ijykepegua. Eñehaʾã ha ehai peteĩ mombe’urã ha ipype eipuru elementos deícticos ha embojoavy mba’eichaguápa. Ikatu embosaʾy mba’e oje’emava’ekue (deixis) ha emongora ne’ĩrava gueteri oje’e (elipsis)

Aranduka purupyre: Ortellado de Eschgfäller, Bernarda. Guarani Arandu 2ha. Ára Pyahu. Lambaré -Paraguay. Trinidad Sanabria, Lino. Diccionario Práctico Guaraní. Castellano, CastellanoGuaraní. Océano. Asunción-Paraguay.

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM Mbo´esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe mombe’upyrusu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, mombe’upy, ñe’ẽpoty rupive, ohechakuaakuévo ko’ã mba’e:

•

Mavamávaguipa oñeñe’ẽ opaichagua jehaipyre omoñe’ẽvape.

•

Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise.

•

Mba’épa oiko jehaipyre omoñe’ẽvape ha mba’érepa oiko upéva.

•

Mba’épa ikatu oiko añetehápe ha umi ndaikatumo’ãiva oiko añetehápe.

•

Mba’épa haihára he’i oikovaramoguáicha ha umi he’ìva ha’e oimo’ãháicha.

Mbo’epyrã Aty: Oikũmbykuaa ojehaíva. Mbo’epyrã: Mombeʾurã ha hetepy. Mbaʾépa oiko ha mbaʾérepa oiko

Jehechakuaarã: Ohechakuaa mombeʾurã retepy. Oikũmby mombeʼurã omog̃uahẽséva. Ombojoavykuaa mbaʾépa oiko ha mbaʾérepa oiko. Omombaʾe mombeʾurã paraguaigua rembiapokue.

Mba’aporã 1. Ñepyrũrã Tembiapo ñepyrũ Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.

Emoñe’ẽ mboyve • Eñomongeta ta’anga rehecháva embohovaikuévo:

1.1. Mba’épa rehechakuaa ta’angápe. 1.2. Mba’épa ojapohína pe karai. 1.3. Mba’e rehépa oiméne oñe’ẽta jehaipyre ko árape.

Emoñeʾẽ aja: Emoñeʾẽ kyreʾỹme mombeʾurã

KARAI RAKATE’Ỹ Oikóndaje peteĩ karai rasa hakate’ỹva, ha’eñomi, mombyry kokue ruguápe. Peteĩ jey mokõi karia’y og̃uahẽ sapy’a hógape ka’aru pytũ ha ojerure chupe jahechápa ndohejamíri okemi hógape. Mba’éicha hag̃ua nipo omoneĩ, omboguapy tataypýpe ha oñemoñe’ẽngatu chupekuéra. Karia’ykuéraje ikũremoietereíma ha karai ogajára oñe’ẽnte ha nokonvidái chupekuéra mba’eve. Ñemihámeje omotanimbuguy ryguasu rupi’a isenarã. Upeichahágui osẽ he’i peteĩva: —Ore ru niko heta iviru, yvy katu hetaiterei oguereko. Péicha omboja’o oréve yvy ha ohai tanimbu ári. Upévo ojekuaa peteĩ ryguasu rupi’a ha ombohasa iñirũme. Ohaijey ha osẽ ambue tupi’a ha ho’u ha’eháma. Ohai heta hendápe ha oheja sena’ỹre karai rakate’ỹetépe. —Ajépa ñandepo’aite, ko’ág̃a ikatúntema jaha ñañeno— he’i hikuái ha oho ojepyso tupápe. Upémarõ karai opu’ã ojapo kandial isenarã.

—Néi, tasenami hasy peve— he’i ha oguapy oñembyapytemi hag̃ua. Upéva ohendu peteĩva ha opu’ãjey. —Nereñenói gueteri piko— he’i chupe. —Nañenói gueteri ajaposégui kandial amoaramirõ hag̃ua che calzoncillo— ombotavyse karai. —Amoaramirõsetépa avei che calzoncillo— he’i karia’y ha omombo kandiálpe icalzoncillo ky’a. Ovu karai rakateʾỹ ha oho oñeno py’a nandi reheve. Recogidos y adaptados por: Natalia Krivoshein de Canese, Carlos Martínez Gamba, Feliciano Acosta Alcaraz.

Ehechakuaa mbaʾépa he’ise koʾã ñeʾẽ. Ikatu eheka ñe’ẽryrúpe: Tataypýpe:

-

Ñemiháme:

-

Omboja’o:

-

Ovu:

2.

-

Emoñeʾẽjey mombe’urã ha emongora umi ñe’ẽ ombohovái porãvéva oikohaguéicha

jehaípe: 2.1. Moñe’ẽrãme oñeñe’ẽ: a- Karai rakate’ỹ ha mokõi mitãkaria’ýre. ã- Karia’y rakate’ỹ ha mbohapy mitãkuña rehe.

ch-

Mavavéva rehe. 2.2. Karai rakateʾỹ oiko: a- Táva guasúpe.

ã- Kokue ruguápe.

ch- Ambue tetãme.

2.3. Pe karai oiko hógape…:

a- Mokõi karia’úndi.

ã- Hogayguándi.

ch- Ha’éño.

2.4. Umi tapicha og̃uahẽva’ekue hógape: a- Orambosase.

ã- Opytase oke.

2.5. Karai ombohovái chupekuéra: a- Ndaipóriha tupa.

ch- Otererese.

ã- Hembireko ijayetereiha. ch- Ikatuha opyta.

2.6. Umi mitãkariaʾy ikũremóieterei rupi: a- Ojapo hikuái kojói. ã-Omotanimbu tupiʾa. chOñemotenonde óga járare osena hag̃ua.

2.7. Umi mitãkaria’y oheja karaípe: a-

Sena’ỹre.

ã-

Heta viru.

ch-

Mokõi ryguasu rupi’a.

2.8. Mombe’urã pahápe he’i pe karai ndojuhuveimaha tupi’a isenarã ha upévare haʾe:

a- Ovupa ha oho oñeno.

ã- Oinupã chupekuéra. ch- Ovy’a ha opurahéi.

3.Ehai eikũmby haguéichaite: Mbaʾépa oiko

Mbaʾérepa oiko

Emoñe’ẽ rire Ehai ne remimo’ã karai rakate’ỹ reko rehe. ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ Mandu’arã: Mba’épa oiko – Ma’érepa oiko (Causa y Efecto)

Mba’épa oiko (Efecto): omombe’u mba’épa ogueru hapykuéri pe mba’ejehu. Ma’érepa oiko (Causa): omombe’u mba’éicha rupípa oiko pe oñemombe’úva. Techapyrã: Mitãnguéra oñanijoa oúvo isy ohenóigui rupi chupekuéra. Mba’épa oiko

Mba’érepa oiko

Pyhareve naipytyvõi che sýpe ha ka’aru ndaikatumo’ãi asẽ añembosarái. Mba’érepa oiko

Mba’épa oiko

Araduka purupyre: Ministerio de Educación y Ciencias (MEC). Programa de estudio Educación Media. Plan Común. Asunción, Paraguay. http://www.portalguarani.com/623_natalia_krivoshein_de_canese/14010_tetagua _remi mombeu_iii__cuentos_populares_paraguayos_natalia_krivoshein_de_canese__ carlos_ martinez_gamba__feliciano_acosta_alcaraz_.html Natalia Krivoshein de Canese. Tetãgua remimombe’u, 2005 - Cuentos populares paraguayos Natalia Krivoshein de Canese, Carlos Martínez Gamba, Feliciano acosta Alcaraz

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM Mbo´esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã Aty

•

Ko

mbo’esyrýpe

oñeha’ãrõ

temimbo’ekuéragui

tomoñe’ê

ha

toikũmbykuaa

opaichagua

momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ê.

•

Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu hag̃ua.

Mbo’epyrã: Ñe’ẽpoty purahéi paraguaigua. Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’e porandu haĝua, ñe’ẽpoty purahéi ohechakuaakuévo:

•

Mavamáva rehépa oñeñe’ẽ jehaipyre’ỹ ohendúvape ha umíva apytépe he’i máva rehépa oñeñe’ẽve.

•

Mávapa oñe’ẽ umi oñemba’emombe’uhápe.

• Mba’eichaguápa pe jehaipyre ohendúva. Jehechakuaarã: ➢ Ohechakuaa mba’erehetépa oñeñe’ẽ ñe’ẽpoty purahéi ohendúvape. ➢ Ombohovái porandu ñe’ẽpoty purahéi rehegua. ➢ Omog̃uahẽ hemiandu jehaipyre rupive. Tembiapo ñepyrũ Añemomanduʾa mbo᾿epy ameʾẽvaʾekue ambue árape ha amombarete aikuaa porãve hag̃ua. 1.2

Ahendu mboyve

1.2.1 Ajesareko taʾanga rehe ha ambohovái umi porandukuéra.

-Ndépa reikuaa pe yva. -

Mbaʾéichapa héra pe yva.

-

Eguerohory piko nde pe yva.

Ahendu aja 2.Ahendu kyreʾỹme ñeʾẽpoty/purahéi “Guavira poty” Emiliano R. Fernández rembiapokue. Che mbarakami nde pu asyetéva reikuaapaitéva che mba'e mbyasy Aropurahéita ku che ahayhuetéva Mombyry opytáva guavira poty.

Timbo jero'a tape ári oîva upépevaicha osẽ oñembo'y, che kamba porã ijao hũmíva, ryakuã porãitéva guavira poty.

Ko’ýte... ko’ýte... rohechaga'úva al menos ko’áğa oikéma ro'y,

eju che kamba chembokerairũva

Caballero pueblo chepepo mopêva ikatuve'ỹva ndehegui aveve. Mitã tyre'ỹicha che mbopadeséva ahechave'ỹgui ku Zavala-kue.

Aníke ere mombyry aimére péva ja ohoitéma ndouvéi hağua, ani repena ko yvy apére ndaipóri kuña nde rekoviarã.

Che mbarakami asyete nde púva, emokãna chéve ko che resay, topi chehegui mba'asy añandúva ahechaga'úgui guavira poty.

.1 Ahendujey ñeʾẽpoty/purahéi ha uperire ahechakuaa mbaʾépa heʾise koʾã ñeʾẽnguéra. Ikatu aipuru ñe’ẽryru. 2.1.1 mbaʾe mbyasy: 2.1.2 ahayhuetéva: 2.1.3 tyreʾỹicha: 2.1.4 ahechagaʾúgui: 2.1.5 resay: 2.2 Ambohovái hekopete porandukuéra. 2.2.1 Mbaʾérepa oñeʾẽ ñeʾẽpoty/purahéi. 2.2.2 Mbaʾeichagua temiandu ojekuaa ñeʾẽpoty/purahéi rehe. 2.2.3 Mbaʾérevaichapa ndéve ombojoja haihára mitãkuñáme guavira potýre. 2.2.4 Mbaʾépa omoğuahẽse haihára ñeʾẽpoty/purahéi rupive. 2.2.5 Ndépa reikuaa avei péichagua tapicha ojehechagaʾúva. 2.2.6 Mbaʾépa nde reñandu ñeʾẽpoty/purahéi rehendu rire. 2.3 Emongora umi tai ombohovái porãveva porandu. 2.3.1 Haihára heʾi imbaraka ipu asyha: a- Oikuaa rupi umi imbaʾe mbyasykuéra. ã- Ohayhueterei rupi mitãkuñáme. Ch- Oho rupi chugui isy rógape mitãkuña. 2.3.2 Pe táva haihára imanduʾahague haʾe:

a- Ita pueblo. ã- Caballero pueblo. Ch- Villarrica.

2.4 Haihára ohechaségui Zavala-kue:

a- Oho yvy rupi upépe. ã- Ojapajeréi tapere.

Ch- Mitã tyreʾỹicha opadese.

Tembiapo Ogape guara

Mbo’epyrã: Ñe ’ẽ poty purahéi Paraguigua Arange :

Tembiaporã: -A jepyʾamongeta ha ñeʾ ẽ poty/purahéipe.

a hai umi Paraguái reko

tee rehechakuaáva

........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ ..................................................................................................................................... ...................................

3.

Ajepyʾamongeta ha ahai umi Paraguái rekotee rehechakuaáva

ñeʾẽpoty/purahéipe.

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM Mbo´esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã aty: -Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ê ha toikũmbykuaa opaichagua momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ê. -Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu hag̃ua.

Mbo’epyrã Aty: Oikũmbykuaa ohendúva.

Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’éichapa oñemohenda marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’e porandu hag̃ua, ñe’ẽpoty purahéi ohechakuaakuévo: -Mba’éichapa oñemohenda umi temiandu jehaipyre’ỹ retepýpe ohendúva. -Ñe’ẽ ombojoajúva ambue ñe’ẽme he’i hag̃ua pe oñeha’ãrõva ichugui. Mbo’epyrã: Ava rembiasa ñemombe’u, mba’emba’épa oiko.

Jehechakuaarã:

-

Omomba᾿e ava rembiasa ñemombe᾿u hemimo᾿ã rupive.

-

Ohechakuaa mbaʾeporã ha mbaʾevai oikóva jehaipyrépe

-

Ohesaʾỹijo hekopete jehaipyre ohendúva.

1.

Ñepyrũrã

Tembiapo ñepyrũ: Roñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha roñemombarete roikuaa porãve hag̃ua.

1.2

Ñehendu mboyve:

1.2.1 Ajesareko taʾanga rehe ha ambohovái:

-

Mbaʾépa rehecha. Reikuaápa mávapa umi oĩva taʾangápe. Mba’épa oiméne ojapo hikuái. Mbaʾérehepa oiméne oñeʾẽta pe jehaipyre.

Ñehendu aja 2. Ahendu kyreʾỹme mombeʾurã pehẽngue (Cuento popular tradicional recopilado por Juan Bautista Rivarola Matto):

-IAipo “Libro paje guasu iletra'íva” Aipo ndaje raka'e oĩmi ára opaite mba'e osẽ porãmba jo'amíva karai Réipe. Oñemomba'e ka'aguy rusuvévare. Osẽramo tymba saite ra'ãvo oikuaáma voi oho mboyve mamópa ojuhúta umi guasu ikyravéva oiko'ỹre oiko oheka ipypore. Ombokapúramo katu ojavy vaivéramo ojapi voi tesakuaitépe. Oguereko ave ñu poravopyre ojepysóva tesapysove ambuégui. Upépe oñemoña, jaipapa pa'ỹ hag̃uáicha, vaka, ovecha, mamymba, mburika ha kavaju iñakuãvéva, hoy'úva ypa pyrusu pukúpe, oñembotýva Yvypahárupi ha hypa'ỹva araka'eve. Hogaguasu korapy ruguápe guéicha tuicha umi hymba kure. Hymba ryguasu kuéra ñandúicha okakuaa ha ombo'a tapia haku ha ro'y ára pukukuére. Ikógape heñói, ipoty ha hi'a opaichagua temitỹngue, ipiru'ỹre peteĩ. Sandia ikokue guare pirekuégui ojapouka yga ikatúva ovevýi para mboypýri peve. Imandi'o rapo katu timbo'ýicha ipoguasu. Peteĩete ipetỹ roguerépente omokuarahy'ã ijapyka puku ohóramo toroñarome, oguapýrõ jepe ijykére hembireko ña Réina, mokõive itajýra “princesas” ha umi poguasu mombyrýgui oúva ombojerovia hag̃ua. Hembiporu kuéra kuarepoti ha kuarepotiju apopyre meme. Oguereko ave hetaiterei karamegua henyhẽva jeguakágui. Ajakápe ombyaty mbyaty imba'erepy ñemumbyre ha sapy'a py'a og̃uenohẽ omyasãi korapýre aipo, “onza de oro” ombokuarahy hag̃ua. Upéicha jave ndaje karai Réi oha'ãjepitóky hembiguái pahe kuéra ndive. Oikóndaje upéramo ñe'ẽmbegue he'íva upe po'a jo'a ohupyty'ỹva karai Réi og̃uahẽ hague chupe aipo “Libro paje guasu iletra'íva” rupi, omyengovia va'ekue ava arandu peteĩme peteĩ chipa kavure pehẽnguére. Oikuaaséramo oimeraẽva mba'e, taha'e jepe máva renda parehéropa itenondéta karrerahápe, oporandúnteha ilibro guasúpe, omo'akãmby itĩre anteoho, oipeju oimehárupi kuatia ha upépe ojuhu iporandukue ñe'ẽmbojevy. Vaicha niko karai Réi vy'apópe oikove. Hembiguái retarasáma oiko hag̃ua ha'ete ojayvy oikóvo ejehevipe'a oka'api ikokuérupi. Hi'ái nda'iporiguasuvéima omokyre'ỹmi va'erã ichupe, jepémo, ojojoipáma tyguatágui. Hendypu, hesãiguasu, imorotĩguasu, ikyraguasu. Oikónte ára pukukuére kuarahy'ãme okay'u, oterere, okaruguasu, opita, oaperita tyky tyky, hi'éu jo'a jo'a, oipoka poka ipysãguasu ha tuichaicha jepi ojuru pe'a.

Amo huguápeko ndovy'avéi, ndahetia'evéi, ikueráigui tekoreígui. Upéicha rupi ou oike iñakãme mitã reko, oikuaa'ỹgui rei mba'étepa ojapóta, ha osẽ he'i peteĩ jey hembireko ña Réinape: -Aha'ãséko aikóvo tuka'ãkañy. -¡Péina upéicharamo ndetarovaitéma! -ombohovái chupe upe kuñakarai. Ipochy karai Réi ha opu'ã pyta'ã pohýi vai oinupã potávo hembirekópe iñe'ẽguasúre. Ha'e katu oguevi'imínte ichugui he'i jey mboyve: -¡Ahechasetémapa ndeichagua karaiguasu oikóramo korapýre oporomuña ha oporoheka tatakua kupére! Upéva añetegua -he'i ipy'ápe karai Réi oguapy jeývo pochy gua'úpema- Nahi'ãí upéicha añemotĩ ha aiko tembiguái jurúpe pukarä. Aikétarõ añete ñembojarúpe, ajapova'erã ñembojaru mombe'upyrã. Upémaramo ohenói poromomaranduhárape ha kóicha he'i chupe: -Tereho táva ha táva jerére ha oikuaasévape eikuaauka: oha'ãvame chendive tuka'ẽ kañy, ajuhu'ỹramo ame'ẽta che yvy mboja'o mbytemby tymba oĩvareheve ipype, ha otopáramo katu añakã'oukáta.

2.1 Ahendujey mombeʾurã ava rembiasa rehegua ha uperire ahechakuaa mbaʾépa heʾise koʾã ñeʾẽnguéra: 2.1.1 Ikógape: 2.1.2 karamegua: 2.1.3 jeguakágui: 2.1.4 imba'erepy: 2.1.5 omyengovia:

2.2 Ambohovái: 2.2.1 Mbaʾépa omombeʾu jehaipyre. 2.2.2 Mbaʾépa ojapo ñepyrurã Karai Réi. 2.2.3 Mbaʾembaʾépa oñemoña ñu poravopyrépe. 2.2.4 Mbaʾéichagua ógapa oguereko Karai Réi. 2.2.5 Mbaʾéichapa umi ikogakuéra. 2.2.6 Mbaʾérepa heʾi omyengovia hague “libro guasu”.

2.2.7 Mbaʾérepa ndovyʾavei Karai Réi. 2.2.8 Mbaʾépa ojapose upémarõ. 2.2.9 Mba’éichapa opa mombe’urã. 2.2.10 Mbaʾépa nde ere Karai Réi rembiapóre.

2. Ajepyʾamongeta ha ahai ajuhúva jehaipyrépe: Mbaʾe porã Mbaʾe vai

Tembiapo

Mbo’epyrã: Ava rembiasa ñemombeʾu Arange:

Tembiaporã: A hai ch e remimo’ã

ava rembiasa

o ñe mombe’úva

mombeʾurãme

rehe .

........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ ..................................................................................................................................... ................................... ........................................................................................................................................................................

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM Mbo´esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã aty: -Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ê ha toikũmbykuaa opaichagua momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ê.

-Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu haǧua.

Katupyryrã: Omombe’u hemimo’ã, hemiandu ha ikuaapy umi mba’e ko’áĝa rupi oñeñe’ẽ ha herakuãvéva rehe oipuruhápe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’e porandu hagua oikũmbyva’ekue rehe ojesarekokuévo: ̃ Mba’éichapa omopyenda ha ombohetekuaava’erã pe omba’emombe’útava oñe’ẽ jave.

Mba’éichapa omyesakã porãvéta hemiandu oñe’ẽnguévo. Ikatuha ojavy ha upe ojavyhague oñeha’ãva’erãha omyatyrõ .

Mbo’epyrã Aty: Oñe’ẽkuaa. Mbo’epyrã: Ava rembiasa ñemombe’u, mba’emba’épa oiko. Jehechakuaarã: Omomba’e Paraguái rekotee tavarandu rupive. Ombohovái hekopete porandukuéra. Ohechakuaa mbaʾeporã ha mbaʾevai oikóva jehaipyrépe.

Omombeʾu hemiandu jehaipyre rehe, audio rupive.

1. Ñepyrũrã Tembiapo ñepyrũ Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.

1.2 Ñemoñeʾẽ mboyve 1.2.1 Ajepyʾamongeta ha ambohovái ñeʾẽ ayvúpe umi porandukuéra: -

Mbaʾépa nde reikuaa tavarandu rehe.

-

Mbaʾembaʾépa oĩ Tavarandu apytépe.

-

Ndépa reguerohory ñane Tavarandu. 1. Amoñeʾẽ kyreʾỹme Mboriahu ryg̃uatã káso (Ombyatýva: David A. Galeano Olivera): Karai Hilario ha hogayguakuéra oikova’ekue ñepyrũrãme Itakyrýpe.

Upépe omba’apo hikuái kokuépe. Mandyju ha manduvi niko umi mba’e oñemitỹkakuaavéva, ohepyme’ẽ hag̃ua. Oiko porã hikuái, imboriahu ryguatã. Imarangatu hikuái. Heta tapicha ohayhu añete Hilario ha hogayguakuérape, ha oĩra’e avei ohayhu’ỹva chupekuéra. Péicha ndaje, peteĩ ko’ẽ, ojuhu hikuái juky iñasãiva hóga jerére. Osẽ ha ohohápente, hóga jerére, juky mante ojuhu. Oñemondýivoi ha’ekuéra. Oñembo’e avei, ha upéi ohypýi ykaraipyrépe. Ña Carmen -Hilario rembireko- oitypeíkuri ha ombyatypa peteĩ vosápe, ha’e…. ka’arupytũ jave oñotỹkuri -iména ndive- kuarahy reike gotyo. Upeichavérõ jepe, upe ára guive nosẽporãvei mba’eve chupekuéra. Ña Carmen jeko oúkuri hasykatuetévoi. Hilario katu ojuhúkuri irundy hymba vaka oñekarãi ha huguypáva, upéi omanombava’ekue ichugui. Ha’e oñangareko aja hembireko ha umi hymba vakáre, ysokuéra oñemohyg̃uatãkuri imandyjutýpe. Upeichaite jekoraka’e ojehúkuri. Vaípeko ojehecha hikuái. Iñambuepaite hekovekuéra. Peteĩ pohãnohára chae he’íkuri chupekuéra: “Mba’evai niko ojejapo penderehe. Ndaha’éi vyrorei. Che ndachepu’akamo’ãi hese. Pehayhúramo pende rekove ha pene ñemoñare, pehova’erã ko’águi ha pya’e ave. Pepytáramo ko’ápe ikatu pemanomba; pehóramo ikatu peñakãrapu’ãjey”.

Pya’e jeko Hilario ha ipehẽnguekuéra ojapyhýkuri ijaomimi ha oje’ói Itakyrýgui. Mombyryvoi oho upégui, Karaguataýpe. Upépe ojogapo vaivai; ha upéicha avei, heta ára ndaje ohasa asy. Yvýpe hamba’e oke ha okaru. Hilario ha ita’ýra ypykue ohókuri omba’apo peteĩ mandyjutýpe.

Mbeguekatúpe ojoguajeýkuri tupa, apyka, mesa, umíva. Upeichahárupi ndaje, peteĩ ka’arupytũ, Hilario -ou rire imba’apohágui- oguapýkuri itapỹi rovái okay’u hembireko ndive; ha oñemongetaháguihina hesaho hikuái peteĩ karréta nandíre, ohasáva ohóvo, ha jeko oguah̃ ẽvo peteĩ mbokaja tuja renondépe -namombyrýiva hogakuéragui- oguetékuri Hilario ha Ña Carmen resa renondégui. “Mba’épiko péva”, he’íje hikuái ojupe. Mokõive ndaje imandu’ákuri upérõ umi hogaykeregua ñe’ẽnguére. Ha’ekuéra niko omombe’úmiva’erã Hilario ha Ña Carmenpe Karaguatay iporaha, ha sapy’apy’a ojejuhuha upépe pláta yvyguy. Ñorairõ Guasu rapekuevoi niko raka’e. Ambue ka’arupytũme ojehujeýkuri upe mba’e. “Oiméne niko kóva hína pláta yvyguy mba’e”, he’ijekoraka’e hembirekópe, ha ombojoapy: “Ko’ẽramo jajo’óta”. Upe ára irundyhápe Hilario ndohói omba’apo. Opytákuri, ha hembireko ha ita’ýra ypykue ndive ohókuri mbokaja tuja oĩha meve. Ogueraha hikuái peteĩ jo’oha (pala), ha oñepyrũ ojo’o. Pya’evoi ndaje ojuhu peteĩ karamegua’i. Onohẽraka’e hikuái ha oipe’ávo ojuhu hyepypegua omimbipáva, nimbora’e pláta yvyguy hína. Ovy’aiterei hikuái, jepérõ upéicha nomombe’úikuri mavavetépe. Oguerokirirĩnte hikuái. Mbohapy ára ohasa rire jeko Hilario osẽkuri ohopa heseve Brasil-pe, ha upépe ohepyme’ẽkuri. Heta pirapire ndaje oñeme’ẽkuri chupe. Upégui ou rire, ojoguákuri hogarã Paraguaýpe. Ko’ág̃aite peve oiko ko’ápe. Ipirapire heta jepiveguáicha; ha’e… kakuaa omba’apo. Añetémbora’e upe he’iva’ekue chupekuéra pohãnohára chae: “Pehóramo ikatu peñakãrapu’ãjey”. Ha añetehápe, upeichaite oiko hesekuéra. Mba’e vai rire, mba’e porãmanteva’erã, péicha niko oje’evavoíjepi… … ha upépe opa.

2.1 Amoñeʾẽjey moñeʾẽrã ava rembiasa rehegua ha upérire ambohovái ñeʾẽayvúpe ha hekopete porandukué: 2.2.1 Mbaʾépa omombeʾu ñandéve jehaipyre. 2.2.2 Mbaʾépepa ombaʾapo Karai Hilario ha hogayguakuéra. 2.2.3 Mbaʾéichapa oiko hikuái. 2.2.4 Mbaʾépa ojuhu hikuái peteĩ koʾẽme. 2.2.5 Mbaʾépa haʾekuéra ojapo oñemondýi rupi.

2.2.6 Mbaʾépa ojehu chupekuéra upe ára guive. 2.2.7 Mbaʾépa heʾi chupekuéra pe pohãnohára chae. 2.2.8 Mbaʾépa ojapo upémarõ Karai Hilario ha hembireko Kame. 2.2.9 Mba’érepa imanduʾa Hikuái 2.2.10 Mba’éichapa opa pe ogaygua rembiasakue.

3.Ajepyʾamongeta ha emombeʾu rejuhúva jehaipyrépe: Mbaʾe porã Mbaʾe vai 3. Amombeʾu che remimoʾã ava rembiasa rehegua aikũmby haguéicha. ……………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM Mbo´esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã aty: -Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ẽ ha toikũmbykuaa opaichagua momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ẽ. -Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porâma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu hag̃ua.

Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’e mba’épa oguereko hetepýpe mombe’upyrusu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, mombe’upy, ñe’ẽpoty rupive, ohechakuaakuévo ko’ã mba’e: .Mava mávaguipa oñeñe’ẽ opaichagua jehaipyre omoñe’ẽvape. •Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise. •Mba’épa oiko jehaipyre omoñe’ẽvape ha mba’érepa oiko upéva. •Mba’épa ikatu oiko añetehápe ha umi ndaikatumo’ãiva oiko añetehápe. •Mba’épa haihára he’i oikovaramoguáicha ha umi he’ìva ha’e oimo’ãháicha.

Mbo’epyrã Aty: Oikũmbykuaa ojehaíva Mbo’epyrã: Mombeʾupy ñehesaʾỹijo. Jehechakuaarã: -Omombaʾe jehaipy ohechaukáva tapicha rekove. -Ombojoavy mba’épa oiko ha mba’érepa oiko upéva. -Ohechakuaa mba’épa ikatu oiko añetehápe ha umi ndaikatumo’ãiva oiko añetehápe. -Ohechakuaa umi ava reko jehaipyre rupive.

Tembiapo ñepyrũ Ñamomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñamombarete jeikuaa porãve hag̃ua.

Amoñeʾẽ mboyve 1.2.1 Ajepyʾamongeta ha ambohovái umi porandukuéra. -

Ndépa reikuaa mbaʾépa heʾise mombeʾupy.

-

Reikuaápa mombeʾupy ojehaivaʾekue Paraguáipe.

-

Umi mombeʾupy reikuaáva apytépe máva reguerohoryve. Mbaʾére. 2. Amoñeʾẽ kyreʾỹme mombeʾupy Ñanduti (Pedro Moliniers arandukágui)

Ñanduti Ñanduti ha’e peteĩ mitãkuña ñande ypykuéra, oikóva ipehẽnguekuéra ndive peteĩ ysyry rembe’ýpe, henyhẽva guyra ha yvotýgui. Ko’ẽ vove ikyvykuéra opu’ãva jepi voi ojapo tembiapo ogapypegua, omongu’i avati, oikutu pira térã omba’apo hikuái yvyráre. Ñanduti katu iñate’ỹeterei ha ikerana, kuarahy yvatéma jepi opu’ãva. Upéi oñembosarái hapichakuéra ndive, ha oipo’o yva aju ha ituakuéraje ajaka apoha, peteĩ ára osẽ oho hikuái mombyry oñemu hağua imba’erepyre, ha ohasa hikuái peteĩ ka’aguy, Ñanduti oho avei hendivekuéra py’aguapy ha vy’ápe. Pe tapére ha’e py’ỹi opyta ohóvo, itúva ha ikyvykuéra he’i jepi chupe ani hağua opyta tapykuépe. Oukuévoma ka’aruete upéicha jey ojapo; ipehẽnguekuéra oñemotenonde ha ha’e katu oguata mbeguekatu hapykuerikuéra. Kuarahy oñepyrũma okañy mbeguekatu ha upéicha oğuahẽ pyhare. Ñanduti avei ohechakuaa oğuahẽmaha pyhare. Oñehendu umi mymba ka’aguy ñe’ẽ ha upéva omongyhyje chupe, ipehẽnguekuéra katu ndojekuaavéima, mombyry opyta tapykuépe. Oguata pe ka’aguýre, upéi ikane’õ ha upémarõ oheka moõpa oke hağua. Ohendu umi jaguarete sapukái ha oturuñe’ẽ umi mbói. Ñanduti okyhyjeiterei ha oñepyrũ hasẽ. Upe riremínte oñandu sapy’a ijati’y ári omoĩva ipo. Ka’aguy Jarýi osẽ chupe. ¡Chepytyvõ, Chepytyvõ!, ojerure chupe Ñanduti. Upe kuñakarai he’i chupe: ani hağua mymbakuéra ojapo hese ivaíva, ojapotaha chugui peteĩ ñandu’i. Ha upéicharõ okañytaha umi mymbakuéragui. Ñanduti upe guive oñepyrũ omba’apo, opa chugui pe ate’ỹ oguerokóvami ha oipyaha umi mba’e ijojaha’ỹva porãgui, araka’eve ojehecha’ỹva’ekue mamove. Kane’õ ha topehýi ojapyhy chupe, ha ha’e ohendúnte gueteri jaguarete sapukái:

upemarõ omba’apo jey márõ ojapo’ỹhaguéicha hekovépe.

Okañýma pe jasy ha ko’ẽ ohóvo, kuarahy iñapysẽ mbeguekatu ohesapévo pe ka’aguy. Ñanduti ndaha’evéima”ñandu’i” oikojeýma chugui mitãkuña ñande ypykuéra ñemoñare. Ojere jey upéi hógape pya’e, opyta’ỹre pe tapére. Oğuahẽ rire hógape omombe’u ojehu’akue chupe, ha oñepyrũ ombo’e ipehẽnguekuérape “Ka’aguy Jarýi” ombo᾿e’akue chupe. Ñanduti okakuaa ha ombo’e imemby ha umi hemiarirõme ojapo hağua pe mba’e iporãitéva, hérava Ñanduti. 2.1 Amoñeʾẽjey moñeʾẽrã ava rembiasa rehegua ha upérire ambohovái ñeʾẽayvúpe ha hekopete porandukuéra. 2.2.1 Mbaʾépa omombeʾu ñandéve jehaipyre. 2.2.2 Mávapa Ñanduti. 2.2.3 Mbaʾépa ojapo ikyvykuéra 2.2.4 Mbaʾéichapa Ñanduti reko. 2.2.5 Mbaʾépa heʾi chupe itúva ha ikyvykuéra. 2.2.6 Mbaʾépa oiko pyharévo ohóvo. 2.2.7 Mbaʾépa ohendu Ñanduti ha mbaʾéichapa oñeñandu. 2.2.8 Mbaʾépa oñandu ijatiʾy ári. 2.2.9 Mbaʾe ojerure upémarõ Ñanduti. 2.2.10 Iñambue piko raʾe Ñanduti rekove. Mbaʾére ere. 2.2.11 Mbaʾéichaitépa opa pe jehaipyre.

3. Ajepyʾamongeta ha ahai ajuhúva jehaipyrépe : Mba’épa oiko

Mba’érepa oiko upéva

4. Ahechakuaa mombeʾupýpe ha ahai ambojoavývo mba’épa ikatu oiko añetehápe ha umi ndaikatumo’ãiva oiko añetehápe.

Mba’épa ikatu oiko añetehápe

Ndaikatumo’ãiva oiko añetehápe

Amoñeʾẽ rire: Ajepyʾamongeta ha ahai ambue tapicha rekove aikuaáva, ojojoguáva avei Ñanduti rekovépe ha uperire omyatyrõvaʾekue ha omoambue avei hekove.

Tembiapo

Mbo’epyrã: Mombeʾupy ñehesaʾỹijo Arange reguerukaha: Tembiaporã: Ehai ne remimo’ã ava rembiasa omombe’úva mombeʾupýpe. .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NIVEL MEDIO

Mbo’esyry Mokõiha

Arange:. Katupyryrã Aty -Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ẽ ha toikũmbykuaa opaichagua momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ẽ. -Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu hag̃ua.

Katupyryrã: Omoñepyrũ, ombohete ha omohu’ã hemimo’ã, hemiandu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, ñe’ẽpoty, marandu, ava rembiasakue ñemombe’u, tavareñói rehegua ha umi oñemba’e porandu hag̃ua ohechaukakuévo hembiapópe ko’ã mba’e: •Ikatuha oporombopy’aguapy, oporomomarandu, oporombovy’a, ikatuháicha oporomongele’e ha oporombotavy avei. •Mba’éichapa umi ñe’ẽ omyesakã añete pe oikuaaukaséva ijehaipýpe. •Ñe’ẽ ombojoajúva ijeheguivoi temiandukuéra. •Ñe’ẽ ohechaukáva mba’e oje’emava’ekue térã ne’ĩrava gueteri oje’e (palabras deícticas y elipsis).

Mbo’epyrã Aty: Ohaikuaa. Mbo’epyrã: Marandu. Hetepy.

Jehechakuaarã: Omombaʾe marandu jepuru porã. -

Ohai hekopete marandu.

-

Ohechakuaa marandu retepy.

Tembiapo ñepyrũ Añemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha amombarete kuaapy hesegua.

1.2

Ahai mboyve

1.2.1 Ajepyʾamongeta ha ambohovái umi porandukuéra.

-

Mbaʾépa ndéve g̃uarã heʾise marandu.

-

Maʾẽrã ojepuru marandu.

-

Mbaʾéicha javépa ojeipuru marandu.

Amoñeʾẽ kyreʾỹme marandu ha ahechauka hetepy mboʾehára pytyvõ rupive.

-

1. Ahai ambohováivo umi porandu marandu rehegua. -Mbaʾépa omombeʾu marandu. -Moõ piko oiko pe mbaʾe omombeʾúva marandúpe.

-

Mbaʾe oiko arapoteĩme omombeʾuháicha marandúpe.

-

Mbaʾe arýpe oñepyrũrakaʾe ha máva tapicha rupive.

-

Mbaʾéichapa ojeguerohoryrakaʾe Nueva Germania aramboty.

-

Mbaʾépa nde reñandu pe marandúpe heʾívare.

2.1 Ajesarekojey marandu rehe ha uperire añehaʾã aheka ambue marandu ha ahechakuaa ipype hetepy. (Titular, Kopete, taʾanga, epígrafe, hete).

Ahai peteĩ marandu mbaʾeichaitépa ojeguerohory che mboʾehaópe, térã ambue hendápe, tavarandu ára. Marandu oguerekopava’erã hetepy.

Tembiapo rejapova’era Mbo’epyrã: - Ehai Marandu.

Arange:

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM

Mbo’esyry Mokõiha

LEY N° 1680 CÓDIGO DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA Artículo 13. - DEL DERECHO A LA SALUD. El niño o adolescente tiene derecho a la atención de su salud física y mental, a recibir la asistencia médica necesaria y a acceder en igualdad de condiciones a los servicios y acciones de promoción, información, protección, diagnóstico precoz, tratamiento oportuno y recuperación de la salud .

Arange:

Katupyryrã Aty •

Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ẽ ha toikũmbykuaa opaichagua

momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ẽ. Katupyryrã:-Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’eporandu hag̃ua, ñe’ẽpoty purahéi ohechakuaakuévo:

-

Mavamáva rehepa oñeñe’ẽ jehaipyre’ỹ ohendúvape ha umíva apytépe he’i máva rehepa

oñeñe’ẽve.

. -Mba’eichaguápa pe jehaipyre ohendúva. Mbo’epyrã Aty: Oikũmbykuaa ohendúva. Mbo’epyrã: Ñeʾẽpoty purahéi.

Jehechakuaarã:

-

Omombaʾe jehaipy haihára paraguaigua rembiapo.

-

Ohechakuaa mba’erepa oñe’ẽ ñeʼẽpoty purahéi ohendúva.

-

Omohenda ñeʾẽporãhaipyre ñeʾẽpoty puraheipegua.

1.

Ñepyrũrã

Tembiapo ñepyrũ Añemomanduʾa mbo᾿epy ambue araguarére ha amombarete aikuaa porãve hagu ̃ a. 1.2

Ahendu mboyve

1.2.1 Ajesareko ta’anga rehe ha ambohovái porandukuéra.

-

Mbaʾépa ahechakuaa taʾangápe. Mbaʾéichapa oiméne pe karai rekove.

-

Mbaʾéichapa oiméne ojogueraha hikuái. 2. Ahendu kyreʾỹme ñeʼẽpoty purahéi “CHE RU TUJAMI” Sabino Giménez Ortega rembiapokue. (Ikatu rehendu avei https://www.youtube.com/watch?v=ghVzL6EiBJU rupive) Aichejáranga, che ru tujami nekane’õ’ỹva, ejúna ko’ápe ko che renondépe torohechami, péina aguereko che ñe’ã poty nemba’erãitéva ejapysaka ko che remiandu ndéve tajykýi. II

Mba’apópe oikógui umi nde jyva hajyguesẽmbáma ha nde po pire iñanambusúva, che ru tujami. Umi nde ati’y kuarahy rata ohapy asýva áĝa oikotevẽma arapytu’u, che ru tujami. III Ha upevaʾerã péina nde ra’y akakuaapáma, áĝa chehaitéma ajepytasóta, che ru tujami. Tove taraha nde rapykuere ku techapyrãme, chéveko hi’ãma aĝaite guivéma repytu’umi. IV Aguyje, che ru, che ru tujami nekane’õ’ỹva, nde poyvi araháta ko che pyti’ápe tomimbirei, tove kuarahy tohapy avei che pire ikyrỹiva rombotuichahávo ajepytasóne che ru tujami.

2.1 Ahendujey ñe´ẽpoty purahéi, ahechakuaa umi ñeʾẽ nahesakã porãiva ha ahai he’iséva:

2.1 Ahendujey ñe´ẽpoty purahéi, ahechakuaa umi ñeʾẽ nahesakã porãiva ha ahai he’iséva: a. nekane’õ’ỹva: ã. ñe’ã: ch. oikotevẽma: e. poyvi: 2.2 Ambohovái hekopete porandukuéra. 2.2.1 Mbaʾépa omombeʾu jehaipyre. 2.2.2 Mávapa hína pe avatee. 2.2.3 Mbaʾépa ojapo pe karai haʾéva itúva. 2.2.4 Mbaʾéichapa Karai rekove. 2.2.5 Mbaʾépa itaʾýra oipota ojapo pe karaimi. 2.2.6 Mbaʾéichapa

oiméne

oñeñandúta pe

Karai

nombaʾapovéiramo ymaguaréicha. 2.2.7 Mba’épa añandu ñeʼẽpoty purahéipe ahendu rire. 3. Ahendujey ñeʼẽpoty purahéi ha uperire amongora umi tai ombohovái porãveva porandu: 3.1 Mbaʾéichagua ñeʾẽporã ojehechakuaa umi ñeʾẽrysýipe: -

“Péina aguereko che ñe’ã poty nemba’erãitéva”

a. Mbojojáva. ã. Mbojoguáva. Ch. Mboʾavarekóva.

-

“Ha nde po pire iñanambusúva che ru tujami”

a. Mbojojáva. ã. Mbojoguáva. Ch. Mbotuicháva. -

“Umi nde ati’y kuarahy rata ohapy asýva”

a. Mbojojáva. ã. Mbojoguáva. Ch. Mbotuicháva. 3.2 Mbaʾeichagua ñeʾẽtemiandu ojehechakuaa umi ñeʾẽrysýipe: -

“Tove kuarahy tohapy avei che pire ikyrỹiva” a. Jahecháva. ã. Ñahendúva. Ch. Ñañandúva – Pireandúva.

-

“Che pyti’ápe tomimbirei”

a. Jahecháva. ã. Ñahendúva. Ch. Ñañandúva. Ahendu rire: -

Ajeporeka ambue ñeʾẽpoty purahéi, haihára

paraguaigua rembiapokue, ajapysaka hese ha ahai che kuatiápe mba’epa ogu ̃ ahẽ chév

Tembiaporã ógape g̃uara - Ñeʾẽpoty purahéi. - Ajeporeka ambue ñeʾẽpoty purahéi, haihára paraguaigua rembiapokue, ajapysaka hese ha ahai che kuatiápe mba’épa og̃uahẽ chéve.

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM

Mbo’esyry Mokõiha

LEY N° 1680 CÓDIGO DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA Artículo 13. - DEL DERECHO A LA SALUD. El niño o adolescente tiene derecho a la atención de su salud física y mental, a recibir la asistencia médica necesaria y a acceder en igualdad de condiciones a los servicios y acciones de promoción, información, protección, diagnóstico precoz, tratamiento oportuno y recuperación de la salud .

Arange:

Katupyryrã: Omombe’u hemimo’ã, hemiandu ha ikuaapy umi mba’e ko’ã rupi oñeñe’ẽ ha herakuãvéva rehe oipuruhápe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’eporandu haĝua oikũmbyva’ekue rehe ojesarekokuévo: •Mba’éichapa omopyenda ha ombohetekuaava’erã pe omba’emombe’útava oñe’ẽ jave. • Mba’éichapa omyesakã porãvéta hemiandu oñe’ẽnguévo. •Ikatuha ojavy ha upe ojavyhague oñeha’ãva’erãha omyatyrõ.

Mbo’epyrã Aty: Oñe’ẽkuaa.

Mbo’epyrã: Temimo’ã, temiandu ha kuaapy ñemombeʾu. Jehechakuaarã: Omomba’e temimo’ã, temiandu ha kuaapy ñemombe’u ñe’ẽ ayvu rupi. -

Hesakã porã umi mbaʾe heʾíva temimo’ã, temiandu ha kuaapy rehegua.

-

He’i oñehendu porã haĝuáicha umi mbaʾe omombeʾúva.

Mbo’epyrã: Temimo’ã, temiandu ha kuaapy ñemombeʾu.

1.2 Amba’apo kyreỹme 1.2.1 Ajesareko ta’anga rehe ha ambohovái ñeʾẽ ayvúpe porandukuéra.

- Mbaʾépa ahechakuaa taʾangápe. - Mbaʾépa aguerohoryve pe taʾangáre. - Mbaʾérepa oiméne oñeñeʾẽta jehaipýpe.

1. Amoñeʾẽ jehaipyre Karai Crispiano Martínez González rembiapokue.

“Imomorãmby” Ku mbyja ka'arupy osẽva ha'eñomi, upeichaite Repukavývo hory nde resa hũ veraite, ha umi remimbi neporãgui, che reindy.

jasy kypy'y, nde tyvyta mokõive. Ha ojeka umi

Ahecháva pytũmby torypaitépe resẽ yvotýpe

ne rembe ñaimo'ã rosa poty, ikarapã porãite,

rejegua ndijavýi ku Tupãsy.

¡ko mba'e imomorãmby!

Nde rova pytãngymi, nde pire katu kamby, ha

Ho'a vove pytũmby pe che rokárape asẽ ha

nde áva hũ asy, oñeñopẽ jovaimi. Nde

ama'ẽvo

pyti'áre avei hi'aju atã asy angaiparã, che

Hi'ãntepa, Tupãsy, nichomíme romoinge ha

reindy, ku mokõi yvamimi.

upépe ndéve añoite che mborayhu taipoty.

nderehe

añandu

cheangapyhy.

Maymárõ porãku'i nderehénte ijatypa ha yvypóra angaiparã Ñandejára nemoĩ. Che hesénte amano mboyve hi'ãva chéve akambu. po'a nga'u heñói, pe Tupãme ajerure Nde reko imarangatu, pykasúpe ha'ete, kunu'ũ ¡Chemba’erãnteko che, roipota Kuñataĩ! raity meme, ne ñe'ẽ música pu. Ha'ete ku túna aju, pe ne rembe pytãite,

2.1 Amoñeʾẽjey ñe´ẽpoty ha uperire ambaʾapo umi tembiaporã rehe. 2.1.1 Ambohovái ñeʾẽ ayvúpe hekopete porandukuéra. - Mbaʾépa omombeʾu jehaipyre. - Mávapa hína pe avatee. -Mbaʾépa oiko pytũmby jave. -Mbaʾéichapa pe Kuñataĩ rete. - Moõpa heʾi haihára oguerekoseha kuñataĩme. -Mba’épa oñandu haihára mitãkuña rehe. -Amombeʾu mbaʾembaʾépa ñeʾẽpoty apohára oguerohory kuñataĩ rete rehe ha mbaʾe rehepa ombojoja umíva. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… -Amombeʾu mbaʾépa ojapo pe kuñataĩ ha oguerohoryetereíva pe haihára.

……………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………................................... -Amombeʾu che remimoʾã ha che remiandu ñeʾẽpoty rehe. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… Mohu’ã:

Tembiaporã: Amombeʾu che remimoʾã ha che remiandu kuña paraguái reko rehe. Ikatu audio rupive térã mbo’ehára he’iháicha.

................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................

...

GUARANI ÑE’Ẽ

LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM

Mbo’esyry Mokõiha

LEY N° 1680 CÓDIGO DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA Artículo 13. - DEL DERECHO A LA SALUD. El niño o adolescente tiene derecho a la atención de su salud física y mental, a recibir la asistencia médica necesaria y a acceder en igualdad de condiciones a los servicios y acciones de promoción, información, protección, diagnóstico precoz, tratamiento oportuno y recuperación de la salud .

Arange: Mbo’epyrã: Káso ñemombeʾu.

Katupyryrã Aty •

Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ẽ ha toikũmbykuaa opaichagua

momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ẽ.

•

Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha

oporomomarandu hag̃ua.

Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe mombe’upyrusu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, mombe’upy, ñe’ẽpoty rupive, ohechakuaakuévo ko’ã mba’e: -Mavamávaguipa oñeñe’ẽ opaichagua jehaipyre omoñe’ẽvape. -Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise. -Mba’épa oiko jehaipyre omoñe’ẽvape ha mba’érepa oiko upéva. -Mba’épa ikatu oiko añetehápe ha umi ndaikatumo’ãiva oiko añetehápe. -Mba’épa haihára he’i oikovaramoguáicha ha umi he’íva ha’e oimo’ãháicha.

Jehechakuaarã: -

Omombaʾe jehaipy ohechaukáva Paraguái rekotee.

-

Oikũmby mba’épa oñemoĝuahẽ káso omoñe’ẽvape.

-

Ohechakuaa mba’épa oiko ha mba’érepa oiko moñe’ẽrãgui umi mba’ejehu.

1. Tembiapo ñepyrũ Añemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha amombarete aikuaa porãve hag̃ua Amoñe’ẽ mboyve 1.2.1 Ajepyʾamongeta ha ambohovái porandukuéra. -

Mbaʾépa aikuaa káso ñemombeʾúgui.

-

Mbaʾéichapa oiméne umi ava rekove káso ryepýpe.

-

Chemandu’ápa káso ahendu térã amoñe’ẽva’ekuére.

1. Amoñeʾẽ kyreʾỹme káso “PERURIMA OMBOTAVYRAMOGUARE AÑÁME”, ohaivaʾekue Carlos Villagra. Peteĩ ko’ẽmeje ohasa ohóvo Perurima róga rovái rupi Maria. Hose ha Hesu mitãmi, peteĩ chavurromi ári, ha osẽ Perurima oporandu chupekuéra: Moõ piko pya’ete peho peína. Opyta hikuái ha he’i Hose: Roho ningo aipo Ehíytope. Aña ojukaségui ko ore mitãmi ningo roñani rohóvo upe gotyo. Ohasáje hikuái ha okañy rire upe tape jerépe, oho Perurima ogueru peteĩ yrupẽ ha pype tanimbu. Ohójeko ombogua upe chavurromi pypore ári ha upéi ohojey oguapy oĩ haguépe. Uperiremi oúma Aña peteĩ Kavara ári ha oja oporandu Perúpe:

-

Nderehecháipa peteĩ kuñataĩ, peteĩ karia’y ha peteĩ mitãmípa ndohasái ko’árupi.

Peteĩ chavurro áriko ou hikuái kuri. Peru ose he’i chupe: Héẽ, ahecha. Ha katu ymáma ohasahague hikuái árupi, nderehupytymo’avéima chupekuéra. – Mba’éicha piko ndahupytymo’ái ko hapykuerikueramínte ajuva’ekue hina kuri – he’i Aña.

E, ha ndachereroviáirona eju ápe tahechauka ndéve hapykuerekuéra. He’i Peru ha ogueraha Añáme chavurro pypore oĩhápe. Na’ape hína, nderehechái piko. Ma’emi chavurro pypore. Itujáma. Havembaitéma voi. Upémaroje ombojere Aña tuja ikavara ha oho jey ou haguévo.

2.1 Amoñeʾẽjey káso ha upérire ahechakuaa umi ñeʾẽ nahesakã porãiva ha aheka ñeʾẽryrúpe. a. rovái: ã. Aña: ch. ymáma: e. pypore: ẽ. Tanimbu: 2.2 Aipuru haipyvópe umi ñeʾẽ amyesakãva’ekue. …………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………........................ ..................................................................................................................... ..................................................................................................................... ..................................................................................................................... 2.3 Ambohovái hekopete porandukuéra. -

Mbaʾépa omombeʾu jehaipyre.

-

Mávapa hína pe avatee.

-

Mbaʾépa oikuaase Peru.

-

Mbaʾe oiko peteĩ koʾẽme.

-

Mbaʾépa oho ogueru Perurima.

-

Mbaʾépa ogueru yrupẽme.

-

Mba’épa oporandu Aña Perúpe.

-

Iporãpa Peru rembiapo. Mbaʾére.

2.

Mbaʾépa añandu pe káso amoñeʾẽmba rire.

Ahechakuaa ha uperire ahai.

-Mba’épa oiko jehaipyre amoñe’ẽvape ha mba’érepa oiko upéva. Mba’épa oiko

Mba’érepa oiko

- Mba’épa ikatu oiko añetehápe ha umi ndaikatumo’ãiva oiko añetehápe Añeteguáva

Añeteguaʾỹva

Tembiaporã Paha Ajeporeka ambue káso haihára paraguaigua rembiapokuére aranduka térã internet-pe, amoñe’ẽ ha ahai che kuatiahaípe temiandu ha temimo’ã hesegua.

...................... ................................................................................................................................... ..

GUARANI ÑE’Ẽ

LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – N M

Mbo’esyry Mokõiha

LEY N° 1680 CÓDIGO DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA Artículo 13.- DEL DERECHO A LA SALUD. El niño o adolescente tiene derecho a la atención de su salud física y mental, a recibir la asistencia médica necesaria y a acceder en igualdad de condiciones a los servicios y acciones de promoción, información, protección, diagnóstico precoz, tratamiento oportuno y recuperación de la salud.

Arange: Katupyryrã Aty

•

Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ẽ ha toikũmbykuaa opaichagua

momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ẽ.

•

Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha

oporomomarandu hag̃ua.

Katupyryrã: Omoñepyrũ, ombohete ha omohu’ã hemimo’ã, hemiandu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, ñe’ẽpoty, marandu, ava rembiasakue ñemombe’u, tavareñói rehegua ha umi oñemba’eporandu hag̃ua ohechaukakuévo hembiapópe ko’ã mba’e: •Ikatuha oporombopy’aguapy, oporomomarandu, oporombovy’a, ikatuháicha oporomongele’e ha oporombotavy avei. •Mba’éichapa umi ñe’ẽ omyesakã añete pe oikuaaukaséva ijehaipýpe. •Ñe’ẽ ombojoajúva ijeheguivoi temiandukuéra. •Ñe’ẽ ohechaukaha araka’épa oiko pe oje’éva. •Mávape ha mba’eichahápepa ohaíta, ha avei mba’epahína hembipota.

•Ñe’ẽ ohechaukáva mba’e oje’emava’ekue térã ne’ĩrava gueteri oje’e (palabras deícticas y elipsis).

Mbo’epyrã: Ñeʾẽmbojoajuha. Jehechakuaarã:

-

Omombaʾe ñeʾẽmbojoajuha jeipuru porã jehaipýpe.

-

Oipuru hekopete ñeʾẽmbojoajuha jehaípe.

-

Ohechakuaa ñeʾẽmbojoajuha ñemohenda.

Ñepyrũrã Tembiapo ñepyrũ Añemomanduʾa mbo᾿epy ambue araguarére ha amombarete ñomongeta rupi he irũnguérandi.

1.2 Ahai mboyve 1.2.1 Ajesareko ha amoñeʾẽ koʾã ñeʾẽjoaju. -Arapoty iporãiterei ha katuete ojeguerohory. -Mboʾehára Alfredo oho mboʾehaópe ko árape.

tasyópe

upévare

ndoumoʾãi

-Umi mitãrusu árape oiko tuicha jeroky upeichágui ogu ̃ ahẽ Sambyhyhára Eusebio ha Ogueru heta jopói chupekuéra. 1.2.2 Ambohovái porandu ajesareko rire ñeʾẽjoajukuéra rehe. -Mba’éicha rupípa oiméne oñembosaʾy umi ñeʾẽ. -Mbaʾéichapa oiméne héra umi ñeʾẽ oñembosaʾýva. -Maerãpa oiméne ojeipuru umi ñeʾẽ.

2- Amoñeʾẽ kyreʾỹme jehaipyre ha ahechakuaa ipype umi ñeʾẽjoajuha mboʾehára pytyvõ rupive:

Susana Haʾe peteĩ mitãkuña Katupyry oikóva táva Itauguápe, isy ha itúva ndive. Michĩmi guive oguerohoryvaʾekue jehai rehegua upévare oñemoarandu heta ary ha omohuʾã imboʾehao, upérire ohóma oike mboʾehaovusúpe. Heta ary ohasa rire omohuʾã ha ovyʾaiterei upévare, oañua mbarete isy ha itúvape ha upémarõ avei haʾekuéra ohenói umi ipehẽnguekuérape omoirũmi hağua pe vyʾa ohasavahína ogayguakuéra. Oñepyrũ Susana ru ojatapy ha ohupi tatapýĩ ári soʾo ha ombichy, isy ojapo chipa guasu. Susana ryvy katu ohenoijey umi iñangirũnguérape ou hağua oguerovyʾa hendivekuéra mboʾehaovusu ñemohuʾã, pejúke heʾi chupekuéra ýrõ katu ipochýta penendive che reindy hína, hiʾári haʾe penderayhueterei. Ohasa rire mokõi aravo, upeichahágui oğuahẽjoaite hikuái ha ogueru purahéi, upéi katu oñepyrũ ojeroky. Ha péicha Susana ha umi tapicha haʾe ahayhúva ndive oguerohory ha omombaʾe mboʾehaovusu ñemohuʾã ha umíva katuete ogueraháta hiʾángape opaite árape hekove aja ha avei omano rire. Ohai mboʾehára Alfredo Trinidad Santander

.Aguenohẽ jehaipyrégui ñeʾẽjoajuha ha amohenda cuadro-pe ahechakuaa rire mba’eichaguápa: Ñe'ẽjoajuhaite Ñe'ẽjoajuhaite mbojoaju'ỹva

Ñeʾẽjoajuha mbaʾérepa.

Ñeʾẽjoajuha Omyengoviáva.

2.2 Aipuru ñeʾẽjoajúpe ñeʾẽjoajuha: aãcheẽ-Ahai peteĩ mombeʾurã, aipuru pype umi ñeʾẽjoajuha, uperire amongora. Mombe’urã oguerekopava’erã hetepy.

Tembiapo Tembiapo Mbo’epyrã: - Ñeʾẽmbojoajuha. Temimbo’e: Tembiaporã: - Ahai peteĩ mombeʾurã, aipuru pype umi ñeʾẽjoajuha, uperire amongora. Mombe’urã oguerekopava’erã hetepy. ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... .......................................................................................................................................

................................................................................................................................ ..........

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM

Mbo’esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã Aty •

Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ẽ ha toikũmbykuaa opaichagua

momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ẽ.

•

Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha

oporomomarandu hag̃ua.

Katupyryrã: -Ohesa’ỹijo opaichagua ñe’ẽporãhaipyre ojehaiva’ekue ha oñembohasava’ekue guaraníme jaguerekóva Paraguáipe ohechakuaakuévo ko’ã mba’e: -Ñe’ẽporãkuéra haihára oipurúva omoporãve hağua hembiapo -Mba’erãpa jehaipyrépe ojepuru jopara ha jehe’a. -Mba’eichaitépa haihára oipurura’e ñe’ẽporã hembiapópe.

-

Mba’éichapa ojoavy épica líricagui.

Mbo’epyrã Aty: -Oikũmbykuaa ohendúva. Mbo’epyrã: -Ñe’ẽporãhaipyre Paraguaipegua. Ñeʾẽpoty.

Jehechakuaarã: -Omombaʾe umi ñeʾẽporã haihára oipurúva jehaipýpe omoporãve hağua hembiapo. -

Oikũmby jehaipyre omoñeʾẽva

-

Ohechakuaa ñeʾẽporã ñeʾẽpoty ryepýpe.

-

Omombe’u hemiandu haihára Paraguáigua rembiapokuére.

Ñepyrũrã Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.

1.2 Ahendu

mboyve

1.2.1 Ajesareko taʾangáre ha ambohovái porandu.

-

Mba’épa rehechakuaa pe ta’angápe.

-

Mbaʾéichagua kuñapa ojekuaa pe taʾangápe.

-

Mbaʾe rehepa oimene oñeñeʾẽta ko árape.

2.Ahendu kyreʾỹme ñeʾẽpoty/purahéi paraguáigua “CHIPERA LUQUE” ohaivaʾekue

Darío

Gómez

Serrato

ha

ogueropurahéi

Emilio

CácereshaAgustínBarboza (https://www.youtube.com/watch?v=OChJqm6qEQI)

Bodilla

“CHIPERA LUQUE” Chipera Luque hesa hũetéva hera voíva chemopirĩ emombe´ú na chéve nde réra chipera Luque jurupemi. Oike che akãme ñepohanóicha tapurahéike ndéve raʾe ha che kũguygui péina heñoima nde reraitépe ijapo pyre

Aiporumíro ku tren las doce ha yvytu piari asẽro aha añembojávo Luque estación-pe ndéve raẽke toro hecha Pynandimínte jepiveguáicha chipa porãme che ruguaĩti ha tahecháke nde avakuápe clavel, romero ha pacholi

Nde pytiʾáre mosto hyrúpe ha ne rembére parral aju chénte ahecháma chipera Luque, ha ha´uségui che ãkãnundu. Nde resahügui che korasõme paje oñeʾẽva che angaiparã néina poʾa taipoty che pópe ha nderehe ta che rerakuã.

2.1 Ahechakuaa mbaʾépa heʾise koʾã ñeʾẽ. Heñóima: Ruguaĩti: Tahecháke: Hyrúpe: Pytiʾáre: Angaiparã:

2.2 Ambohovái porandu hekopete. -

Mbaʾérepa oñeʾẽ ñeʾẽpoty.

-

Moõpa oiko pe omombeʾúva haihára.

-

Mbaʾéichagua tapichápa pe oguerohorýva haihára.

-

Mbaʾépa heʾi haihára oikeha iñakãme.

-

Moõ ha mbaʾe aravo piko haʾe ohecha mitãkuñame.

-

Mbaʾérepa nde reimoʾã Darío Gómez Serrato ohai rakaʾe ko ñeʾẽpoty.

-

Mbaʾépa nde reñandu haihára omombeʾúva ñeʾẽpoty rupive rehe.

2.3 Ahaiguy umi ñeʾẽ ombohovái porãvéva porandu. 2.3.1 Mbaʾéichagua ñeʾẽporã ojeipuru ñeʾẽrysýipe. -

“Ha ne rembére parral aju” a-Mbojojáva ã-Mbojoguáva. ch- Sinestesia. e. Mbotuicháva.

- “Hesa hũetéva opavoíva chemopirĩ” a-Mbojojáva ã-Mbojoguáva. ch- Sinestesia. e. Mbotuicháva - “Che korasõme paje oñeʾẽva che angaiparã” a-Mbojojáva. ã-Mbojoguáva. ch- Sinestesia. e. Mbotuicháva.

-Mbaʾéichagua ñeʾẽ ojeipuruve ñeʾẽpotýpe:

a. Jeheʾa ã- Jopara. Ch- Mokõiveva.

2.4 Ahechakuaa ha aguenohẽ ñeʾẽtemiandu. Oñehendúva: Ojehecháva: 3.Ejeporeka Ñe’ẽpapára ohaiva’ekue Chipéra Luke rekovekue rehegua ñe’ẽ ha ahai. Oñehendúva: Ojehecháva:

Paha:

- Ejeporeka Ñe’ẽpapára ohaiva’ekue Chipéra Luke rekovekue rehegua ñe’ẽ ha ahai.

Pateĩ jasypa - Ñe’ẽpapára Ára Tembiapo reguerahaukátava “Gestor de Tarea" rupive. Tembiapo arapokõindy: 04 guive 08 jasypa peve Mbo’epyrã: - Ñe’ẽporãhaipyre Paraguaipegua. Ñeʾẽpoty.

Arange reguerukaha: Temimbo’e:

a. Tembiaporã: - Ejeporeka Ñe’ ẽpapára ohaiva’ekue Chipéra Luke rekovekue rehegua ñe’ẽ ha ahai. ............................................................................................................................. ............................ ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... .........................................................................................................................................................

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM

Mbo’esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã Aty

•

Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ẽ ha toikũmbykuaa opaichagua

momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ẽ.

•

Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu

hag̃ua.

Katupyryrã: Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe mombe’upyrusu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, mombe’upy, ñe’ẽpoty rupive, ohechakuaakuévo ko’ã mba’e:

•

Mava mávaguipa oñeñe’ẽ opáichagua jehaipyre omoñe’ẽvape.

•Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise. •Mba’épa oiko jehaipyre omoñe’ẽvape ha mba’érepa oiko upéva. •Mba’épa ikatu oiko añetehápe ha umi ndaikatumo’ãiva oiko añetehápe.

•

Mba’épa haihára he’i oikovaramoguáicha ha umi he’ìva ha’e oimo’ãháicha.

Mbo’epyrã: Cómic. Jehechakuaarã:

-

Omombaʾe marandu cómic rupive oñemog̃uahẽva.

-

Oikũmby omoñe’ẽva cómic rehegua.

-

Ohechakuaa mba’épa oiko jehaipyre omoñe’ẽvape ha mba’érepa oiko upéva.

Tembiapo ñepyrũ Añemomanduʾa mbo᾿epy ameʾẽvaʾekue ambue árape ha amombarete aikuaa porãve hag̃ua

1.2

Ahendu mboyve

1.2.1 Ajesareko taʾangáre ha ambohovái porandu.

- Mba’épa rehechakuaa. - Mbaʾépa ojapo umi mokõi tapicha. - Mbaʾéichapa ojehero pe ojekuaáva hína taʾangápe.

2.Amoñeʾẽ kyreʾỹme Cómic ohaivaʾekue mboʾehára Alfredo Trinidad Santander https://app-es.pixton.com/ rupive.

2.1 Ambohovái porandukuéra. - Máva oñomongeta Cómic rupive. - Mbaʾérepa haʾekuéra oñomongeta. - Mbaʾe ojapo hína Emi. - Mbaʾéichapa héra mboʾeharakuéra. - Mbaʾépa ojapo Fabian. - Mbaʾe nde reñandu pe hembiapokuérare.

2.2 Ahechakuaa ha aguenohẽ cómic ojehaiva’ekuégui. Mba’épa oiko

Mba’érepa oiko upéva.

2. Añeha’ã ha mbo’ehára pytyvõ rupive ahai mokõi Cómic. - Mbohapy tapicha ojojuhu jey heta ára rire mboʾehaópe. - Irundy tapicha ojojuhu vakapipopo raʾãhápe.

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM

Mbo’esyry Mokõiha Arange: Aty •

Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ẽ ha toikũmbykuaa opaichagua

momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ẽ.

•

Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu

hag̃ua.

Katupyryrã: Ohesa’ỹijo opáichagua ñe’ẽporãhaipyre guarani ha guaraníme jaguerekóva Paraguáipe ohechakuaakuévo ko’ã mba’e: •Ñe’ẽporãkuéra haihára oipurúva omoporãve haĝua hembiapo. •Mba’éichapa

ojoavy ñe'ẽpoty

mombe’urãgui, ñe'ẽpoty,

mombe’upyrusu

mombe’u’angágui ha ko’ãva, umi omba’emombe’úva oikóva opa rupigui.

•

Ma’erãpa jehaipyrépe ojeipuru jopara ha jehe’a.

•

Mba’eichaitépa haihára oipurura’e ñe’ẽporã hembiapópe omombeʾúva temiandu (lírica).

Mbo’epyrã Aty: - Oikũmbykuaa Omoñeʾẽva. Mbo’epyrã: - Ñeʾẽpoty Ñehesaʾỹijo.

Jehechakuaarã: -

Omombaʾe jehaipy haihára Paraguáigua rembiapokue.

-

Oikũmby jahaipyre omoñe’ẽvaʾekue.

-

Ohechakuaa ñeʾẽporã ñeʾẽpotýpe.

ha

1.

Ñepyrũrã

Tembiapo ñepyrũ Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua. 1.2 Amoñeʾẽ mboyve 1.2.1 Ajesareko taʾangáre rehe ha ambohovái porandukuéra.

-

Mbaʾépa nde rehechakuaa pe taʾangápe.

-

Mboy ñeʾẽ piko oguereko ñane retã.

-

Mbaʾe reñandu ñane ñeʾẽ guarani rehe.

2. Amoñeʾẽ kyreʾỹme ñeʼẽpoty “ÑANE ÑE’Ẽ MBA’ERÃ ” Lino Trinidad Sanabria rembiapokue.

Che ñe’ãgui otykýma eiretégui he’ẽvéva Ñe’ẽmi che arekóva aretéma anohẽse Rasaite amomorãgui avañe’ẽ ijukyetéva Sapukáipe che ha’éva yvytúndie toveve

II Jahechápa noguahẽiri mombyrýva oĩháre Ñane retãygua resáre tohecha iporãha

Ichuguikuéra ku oiméne okañýva, ndoikuaáire Hetave noñembo’éire Guarani yvotyha. III Ymavénte ikangýva yvytu ndepejuhára Ajevénte opa ára ndojehayhúi mamove Péina ága ahecháma mbarete ne ñe’ẽ jára Hatãnguére oñeha’ãma Guaraníre iñarõve IV Nderehémante he’íne “Guarani ndejukyetéva” Péva che ahayhuetéva oikuaáramo huguy Jahecháma ipohýiva itanarã tuichaitéva Petỹ hũgui irovéva gua’umi nanemovãi.

2.1 Amoñeʾẽjey ñe´ẽpoty ha upe rire ahechakuaa umi ñeʾẽ nahesakã porãiva. a. ñe’ãgui: ã. noñembo’éire: ch. retãygua: e. ikangýva: ẽ. Ahayhuetéva:

2.2 Ambohovái hekopete ñeʾẽayvúpe porandukuéra. 2.2.1 Mbaʾépa omombeʾu ñandéve ñeʾẽpoty. 2.2.2 Mbaʾépa haihára oguerohory ha omomorã. 2.2.3 Moõpa oipota oguah̃ ẽ ñeʾẽ guarani. 2.2.4 Mbaʾéichapa rakaʾe yma tapicha oguereko ñane ñeʾẽ guarani. 2.2.5 Mbaʾépa heʾi haihára opakuevo ñeʾẽpoty

2.2.7 Mba’épa nde reñandu ñeʼẽpotýpe heʾívare.

3. Ahendujey ñeʼẽpoty purahéi ha uperire amongora umi tai ombohovái porãveva porandu: 3.1 Mbaʾéichagua ñeʾẽporã ojehechakuaa umi ñeʾẽrysýipe -

“Che ñe’ãgui otykýma eiretégui he’ẽvéva”

a. Mbojojáva. ã. Mbojoguáva. Ch. Mboʾavarekóva. -

“Sapukáipe che ha’éva yvytúndie toveve”

a. Mbojojáva. ã. Mbojoguáva. Ch. Mbotuicháva. -“Jahecháma ipohýiva itanarãicha tuichaitéva” a. Mbojojáva. ã.Mbojoguáva. Ch.Mbotuicháva. 3.2 Mbaʾéichagua ñeʾẽtemiandu ojehechakuaa umi ñeʾẽrysýipe: “Sapukáipe che ha’éva” a. Jahecháva. ã. Ñahendúva. Ch. Ñañandúva. -

“otykýma eiretégui he’ẽvéva”

a. Jahecháva. ã. Juru´andúva. Ch. Ñañandúva.

Tembiapo reguerahaukátava “Gestor de Tarea" rupive. Tembiapo arapokõindy 18 guive 22 jasypa peve Mbo’epyrã: - Mandu’ahai, ñe’ẽ ñembojoajuha Arange reguerukaha: Temimbo’e: Tembiaporã: - Aiporavo peteĩ mba’e añe’ẽsevévare ha aipyaha mandu’ahai aipuruhápe hekoitépe ñe’ẽ ñembojoajuha.. ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................

GUARANI ÑE’Ẽ LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM

Mbo’esyry Mokõiha Arange: Katupyryrã Aty

•

Ko mbo’esyrýpe oñeha’ãrõ temimbo’ekuéragui tomoñe’ẽ ha toikũmbykuaa opaichagua

momarandukuéra, omoñe’ẽ térã ohenduva’ekue opa rupi, oguerekóva ñe’ẽ.

•

Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu

hag̃ua.

Katupyryrã: Omoñepyrũ, ombohete ha omohu’ã hemimo’ã, hemiandu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, ñe’ẽpoty, marandu, ava rembiasakue ñemombe’u, tavareñói rehegua ha umi oñemba’eporandu hag̃ua ohechaukakuévo hembiapópe ko’ã mba’e: •Ikatuha

oporombopy’aguapy,

oporomomarandu,

oporombovy’a, ikatuháicha

oporomongele’e ha oporombotavy avei. •Mba’éichapa umi ñe’ẽ omyesakã añete pe oikuaaukaséva ijehaipýpe. •Ñe’ẽ ombojoajúva ijeheguivoi temiandukuéra. •Ñe’ẽ ohechaukaha araka’épa oiko pe oje’éva. •Mávape ha mba’eichahápepa ohaíta, ha avei mba’epahína hembipota.

Mbo’epyrã Aty: : Ohaikuaa

Mbo’epyrã: Ñe’ẽpoty jehai.

Jehechakuaarã: -

Omombaʾe temiandu ñemog̃uahẽ ñeʾẽpoty rupive.

-

Ohai hekopete ñeʾẽpoty.

-

Oipuru ñeʾẽporã ñeʼẽpoty jehaípe.

-

Ombojoaju hekopete ñe’ẽnguéra hesakã hag̃ua umi he’iséva.

Tembiaporã Añemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha amombarete aikuaa porãve hag̃ua.

1.2 Ahai mboyve 1.2.1 Ajesareko ñeʾẽpoty pehẽ rehe ha ambohovái porandu. MANDU’ARÃ I Aimo’ãgui ndera’e che mbyjako’ẽ Aju péicha rohayhu, ne kuñataĩ, Ha nde pópe, yvotýicha, Che rekove amoĩ.

II Upéinte iñypytũsapy’a pe ára Ñane mborayhu jajái iñasãihague Ha che ñe’ãme oguejy, Chemopirĩmbáva pyhare.

Rudi Torga rembiapokue

-

Mba’épa omombeʾu haihára ñeʾẽpoty rupive.

-

Mbaʾeichagua temiandúpa ojehechakuaa ipype.

-

Aikuaápa mbaʾembaʾépa oguereko ñeʼẽpoty hetepýpe.

2.Ajepyʾamongeta ha ambohovái porandu. -

Mbaʾépa hína ñeʼẽpoty.

-

Mbaʾeichagua ñeʾẽpotýpa aikuaa.

-

Aikuaápa ñane retãygua ñeʾẽpoty ohaíva.

-

Mbaʾembaʾépa oguereko ñeʼẽpoty hetepýpe.

3. Añehaʾã ha mboʾehára pytyvõ rupive ahai peteĩ ñeʾẽpoty oguerekóva mbohapy ñeʾẽrysýiaty ha pakõi ñeʾẽrysýi.

…………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………….... ……………………………………………………………………………………

4. Aheka marandu mokõi ñe’ẽpapára paraguaigua hekovekue rehegua ha ahai.