C.S.Lewis - Chrześcijaństwo po prostu

CHRZEŚCIJAŃSTWO PO PROSTU Autor Clive Staples Levis Wydawnictwo MEDIA RODZINA

SPIS TREŚCI PRZEDMOWA DO WYDANIA ANGIELSKIEGO Z 1952r. KSIĘGA I SŁUSZNOŚĆ I NIESŁUSZNOŚĆ, CZYLI WSKAZÓWKA DO POJĘCIA SENSU WSZECHŚWIATA 17 ROZDZIAŁ 1. Prawo ludzkiej natury 18 ROZDZIAŁ 2. Kilka zastrzeżeń 23 ROZDZIAŁ 3. Realność prawa 29 ROZDZIAŁ 4. To, co leży u podstaw prawa 34 ROZDZIAŁ 5. Są powody do niepokoju 40 KSIĘGA II W CO WIERZĄ CHRZEŚCIJANIE 45 ROZDZIAŁ 1. Sporne koncepcje na temat Boga 46 ROZDZIAŁ 2. Inwazja 50 ROZDZIAŁ 3. Wstrząsająca alternatywa 56 ROZDZIAŁ 4. Pokutnik doskonały 62 ROZDZIAŁ 5. Praktyczny wniosek 68 KSIĘGA III CHRZEŚCIJAŃSKIE POSTĘPOWANIE 75 ROZDZIAŁ 1. Trzy elementy moralności 76 ROZDZIAŁ 2. Cnoty „kardynalne" 82 ROZDZIAŁ 3. Moralność społeczna 87 ROZDZIAŁ 4. Moralność a psychoanaliza 93 ROZDZIAŁ 5. Moralność seksualna 99 ROZDZIAŁ 6. Małżeństwo chrześcijańskie 108 ROZDZIAŁ 7. Przebaczenie 118 ROZDZIAŁ 8. Wielki grzech 124 ROZDZIAŁ 9. Miłość 131 ROZDZIAŁ 10. Nadzieja 135 ROZDZIAŁ 11. Wiara 139 ROZDZIAŁ 12. Zawierzenie 144 KSIĘGA IV OSOBOWOŚĆ I TO, CO LEŻY POZA NIĄ: PIERWSZE KROKI W DOKTRYNIE O TRÓJCY ŚWIĘTEJ 151 ROZDZIAŁ 1. Stwarzanie i rodzenie 152 ROZDZIAŁ 2. Trójosobowy Bóg 159 ROZDZIAŁ 3. Czas i to, co leży poza nim 165 ROZDZIAŁ 4. Dobre zarażenie 170 ROZDZIAŁ 5. Krnąbrne żołnierzyki 175 ROZDZIAŁ 6. Dwie uwagi 179 ROZDZIAŁ 7. Udawajmy 183 ROZDZIAŁ 8. Chrześcijaństwo — łatwe czy trudne? 190 ROZDZIAŁ 9. Obliczanie wydatków 195 ROZDZIAŁ 10. Mili ludzie czy nowy człowiek 200 ROZDZIAŁ 11. Nowi ludzie 210

PRZEDMOWA DO WYDANIA ANGIELSKIEGO Z 1952r. Materiały zawarte w niniejszej książce zostały pierwotnie wyemitowane w formie audycji radiowych, po czym doczekały się wydania książkowego w trzech częściach, jako Broadcast Talks (1942), Christian Behaviour (1943) oraz Beyond Personality (1944). Liczę, że w niniejszej, poprawionej wersji drukowanej zachowały swoją bezpośredniość i zażyły ton, co od początku stawiałem sobie za cel. Dokonałem także w tym wydaniu pewnych poprawek i uzupełnień, tam gdzie uznałem, że po dziesięciu latach lepiej zrozumiałem dany temat, bądź też przekonałem się, że wersja oryginalna została źle zrozumiana. Muszę uprzedzić Czytelników, że nie proponuję pomocy osobom wahającym się pomiędzy wyborem dwóch różnych „wyznań" chrześcijańskich. Nie dowiesz się ode mnie, czy masz zostać anglikaninem, katolikiem, metodystą, czy może prezbiterianinem. Pomijam ten temat celowo (nawet powyższą listę podaję w kolejności alfabetycznej). Moje własne wyznanie nie stanowi tajemnicy. Jestem zupełnie zwyczajnym, świeckim członkiem Kościoła anglikańskiego — i nie jestem jakimś specjalnym zwolennikiem żadnego z obecnych w nim nurtów. Jednak w tej książce nie usiłuję nikogo nawracać na własne wyznanie. Odkąd zostałem chrześcijaninem, uważałem zawsze, że najlepsze (a może wręcz jedyne), co mogę zrobić dla niewierzących bliźnich, to wyjaśniać i bronić tych elementów wiary, które wyznawali niemal wszyscy chrześcijanie wszystkich czasów. Sądzę tak z kilku powodów. Przede wszystkim, do kwestii dzielących chrześcijan często odnoszą się argumenty zaczerpnięte z wyższej 8 teologii czy wręcz historii Kościoła, a takimi rzeczami powinni się zajmować wyłącznie prawdziwi eksperci. Ja szybko straciłbym grunt pod nogami i zamiast pomagać innym, sam potrzebowałbym pomocy. Po drugie, chyba należy przyznać, że dyskusje na temat spornych kwestii bynajmniej nie zachęcają niechrześcijan do chrześcijaństwa. Dopóki będziemy pisali o różnicach i spierali się na ich temat, nie tyle zachęcimy niechrześcijan do własnego, konkretnego wyznania, ile zniechęcimy ich do chrześcijaństwa w ogóle. Nasze podziały nie powinny być dyskutowane w ogóle, chyba że w obecności osób, które już uwierzyły, że Bóg istnieje, a Jezus Chrystus jest Jego jedynym Synem. Odnoszę wreszcie wrażenie, że liczni bardziej utalentowani pisarze częściej zajmują się takimi kontrowersjami niż tym, co Baxter nazwał chrześcijaństwem „po prostu"*. Ten odcinek frontu, na którym widziałem dla siebie największą możliwość niesienia pomocy, okazał się zarazem odcinkiem najsłabszym. Tam więc się oczywiście udałem. Z tego, co wiem, nie przyświecały mi inne motywy — i byłbym zobowiązany, gdyby mojego milczenia w pewnych spornych kwestiach nie traktowano jako podstawy dla jakichś wyszukanych wniosków. Na przykład, moje milczenie nie musi oznaczać, że nie mam własnego zdania. Czasem tak bywa. Chrześcijanie zadają pytania, na które moim zdaniem nie otrzymaliśmy jeszcze odpowiedzi. Być może nigdy nie poznam odpowiedzi na niektóre z nich — gdybym je nawet zadał, choćby i w przyszłym, lepszym świecie, kto wie, czy Ktoś większy ode mnie nie zapytałby mnie wtedy: „Co tobie do tego? Ty pójdź za Mną". Jednak są i takie kwestie, co do których mam zdecydowane, wyrobione zdanie, a mimo

to nic o nich nie wspominam — a to dlatego, że nie piszę, by objaśniać coś, co nazwałbym „moją religią". Chcę tu pisać o „chrześcijaństwie po prostu", chrześcijań* Richard Baxter (1615-1691): purytanin, znany angielski kaznodzieja i pisarz religijny (przyp. tłum.).

9 stwie, które jest, jakie jest i które było, jakie było już na długo przed moim urodzeniem, czy mi to odpowiada, czy też nie. Niektórzy wyciągają nieuzasadnione wnioski z faktu, że o Maryi Dziewicy wspominam tylko wtedy, gdy dowodzę Dziewiczych Narodzin Chrystusa. Ale to chyba oczywiste, dlaczego tak robię? Wystarczyłoby powiedzieć cokolwiek ponad to, a od razu znalazłbym się w środku wielkiej kontrowersji. Tymczasem w obrębie chrześcijaństwa nie istnieje kontrowersja, która nie domagałaby się większej ostrożności niż właśnie ta. Poglądy katolickie w tej sprawie cechuje nie tylko żar, towarzyszący zwykle każdemu szczeremu wierzeniu, ale także (co zupełnie naturalne) owa szczególna i niejako rycerska wrażliwość, którą ludzie odczuwają, gdy idzie o honor ich własnej matki czy ukochanej. Dlatego trudno się z nimi różnić zdaniem w taki sposób, aby cię nie wzięli nie tylko za heretyka, ale i chama. Z drugiej strony, protestanckie zdanie w tej samej kwestii odwołuje się do uczuć, które sięgają najgłębszych pokładów monoteizmu w ogóle. Radykalnym protestantom wydaje się, że zagrożone jest tu samo rozróżnienie pomiędzy Stworzycielem a Jego stworzeniem (choćby i najświętszym) — że oto zmartwychwstaje pogaństwo. Dlatego trudno się z nimi różnić zdaniem w taki sposób, żeby cię nie wzięli nie tylko za heretyka, ale i poganina. Gdyby ktoś szukał tematu, który miałby niezawodnie pogrążyć książkę na temat „chrześcijaństwa po prostu" — gdyby ktoś szukał tematu, który okazałby się całkowicie bezwartościową lekturą dla ludzi jeszcze nie wierzących, że Syn Dziewicy jest Bogiem — niewątpliwie oto i on. Co dziwne, z mojego milczenia na temat spornych kwestii nie da się nawet wywnioskować, czy uważam je za ważne, czy też nieistotne. Już samo to jest bowiem kwestią sporną. Jednym z punktów spornych wśród chrześcijan jest właśnie znaczenie poszczególnych punktów spornych. Gdy dwaj chrześcijanie pochodzący z różnych Kościołów wszczynają spór, najczęściej za niedługo któ10 ryś spyta drugiego, czy taka czy inna kwestia „ma jakieś znaczenie", na co drugi odpowie: „Czy ma znaczenie? To rzecz absolutnie zasadnicza". Napisałem to wszystko wyłącznie dla wyjaśnienia, jaką książkę próbowałem napisać — a bynajmniej nie po to, aby ukrywać własne poglądy, czy też unikać za nie odpowiedzialności. Stwierdziłem, że moje poglądy nie są tajemnicą. Jak mawiał wujaszek Toby*: „Są one spisane w Modlitewniku powszechnym"**. Największym niebezpieczeństwem było oczywiście to, że pod płaszczykiem wspólnego chrześcijaństwa mógłbym proponować jakieś specyficznie anglikańskie czy też (co gorsza) własne przekonania. Starałem się przed tym ustrzec: oryginalne materiały, które ostatecznie znalazły się w księdze II, wysyłałem do przejrzenia czterem duchownym (anglikańskiemu, katolickiemu, metodystycznemu i prezbiteriańskiemu), prosząc o krytyczne uwagi. Metodysta uważał, że zbyt mało napisałem o wierze, ksiądz katolicki uznał zaś, że posunąłem się zbyt daleko, podkreślając stosunkową nieistotność teorii wyjaśniających kwestię Odkupienia. Poza tym cała nasza piątka osiągnęła pełne

porozumienie. Reszty ksiąg nie poddałem podobnej próbie, bo choć mogły w odniesieniu do nich wystąpić różnice zdań, byłyby to różnice pomiędzy poszczególnymi chrześcijanami czy szkołami myśli, a nie wyznaniami. Na ile mogę to ocenić z recenzji i licznie nadchodzących listów, książka ta, przy wszystkich jej niedociągnięciach, zdołała przynajmniej przedstawić wspólnie pojęte chrześcijaństwo — „chrześcijaństwo po prostu". Tym samym przyczyni się może ona do uciszenia poglądu, że jeśli pominiemy punkty sporne obecne w chrze* Prostoduszna postać z powieści Laurence'a Sterne'a pt. The Life and Opinions of Tristram Slmmly, Gentleman (1760) (przyp. tlum.). ** Powstały w polowie XVI w. Modlitewnik powszechny (ang. The Book of Common Prayer) jest oficjalną księgą liturgiczną Kościoła anglikańskiego (przyp. tlum.).

11 ścijaństwie, pozostanie nam jedynie jakiś blady i mglisty Najwyższy Wspólny Dzielnik. Przeciwnie, ten wspólny czynnik okazuje się nie tylko czymś pozytywnym, ale i wyrazistym, od wierzeń niechrześcijańskich dzieli go zaś przepaść nieporównywalnie większa niż wewnętrzne podziały w obrębie chrześcijaństwa. Nawet jeśli nie przyczyniłem się bezpośrednio do dzieła pojednania chrześcijańskiego, pokazałem być może, dlaczego powinniśmy się pojednać. Muszę powiedzieć, że tylko w niewielkim stopniu odczułem odium theologicum* ze strony zdeklarowanych chrześcijan należących do innych Kościołów niż mój własny. Wrogość spotykała mnie głównie ze strony osób pozostających na obrzeżach Kościoła anglikańskiego, które właściwie nie poczuwają się do posłuszeństwa wobec żadnego z Kościołów. Jest to dla mnie rzecz osobliwie pocieszająca. Wzajemna duchowa (jeśli nie doktrynalna) bliskość Kościołów chrześcijańskich okazuje się bowiem najsilniejsza w samym centrum każdego z nich, tam gdzie zamieszkują jego najwierniejsze dzieci. To zaś sugeruje, że w centrum każdego z Kościołów znajduje się coś, czy raczej Ktoś, kto — pomimo wszelkich rozbieżności zdań, różnic temperamentów i pamięci o wzajemnych prześladowaniach — przemawia tym samym głosem. Tyle wystarczy na temat mojego milczenia w kwestiach doktrynalnych. W księdze III, która mówi o moralności, również pominąłem pewne rzeczy milczeniem, choć z innego powodu. Od czasów mojej służby w piechocie w latach pierwszej wojny światowej odczuwam wielką niechęć do ludzi, którzy — bezpieczni i otoczeni wygodami — wygłaszają odezwy do żołnierzy na froncie. Dlatego niechętnie wypowiadam się na temat pokus, na które sam nie bywam wystawiony. Myślę, że nikt nie bywa kuszony do każdego grzechu bez wyjątku. Tak się akurat składa, że impuls, który skłania ludzi do hazar-* Odium theologicum — w średniowiecznej łacinie określenie nienawiści wobec przeciwników doktrynalnych (przyp. tłum.).

12 du, w mojej psychice jest nieobecny — i niewątpliwie płacę za to brakiem jakiegoś dobrego impulsu, którego nadmiarem czy też wykrzywieniem jest skłonność do hazardu. Dlatego nie czuję się uprawniony, by udzielać rad, jaki hazard jest dopuszczalny, a jaki nie. Nie pisałem też o regulacji urodzin. Nie jestem kobietą ani nawet człowiekiem żonatym, ani też księdzem. Uznałem więc, że nie przystoi mi zdecydowanie wypowiadać

się na temat bólu, niebezpieczeństw i wydatków, które mi osobiście nie grożą, szczególnie że nie pełnię obowiązków pasterskich, które nakazywałyby mi taką postawę. Znacznie poważniejsze zastrzeżenie może dotyczyć — i rzeczywiście nieraz dotyczyło — określania mianem „chrześcijanina" kogoś, kto wyznaje wspólne doktryny chrześcijaństwa. Ludzie pytali: „Kim pan jest, by decydować o tym, kto jest, a kto nie jest chrześcijaninem?" Albo: „Czyż niejeden człowiek, który nie potrafi uwierzyć w te doktryny, w rzeczywistości nie jest daleko bardziej chrześcijaninem — kimś znacznie bliższym duchowi Chrystusa — niż wielu z tych, którzy je wyznają?" W pewnym sensie w zastrzeżeniu tym przejawia się wielka słuszność, wielka życzliwość, wielkie uduchowienie, wielka wrażliwość. Posiada ono każdą zaletę z wyjątkiem — użyteczności. Jeśli chcemy uniknąć katastrofy, po prostu nie wolno nam używać języka tak, jak chcieliby tego ludzie zgłaszający podobne zastrzeżenia. Spróbuję to wyjaśnić na przykładzie historii innego, znacznie mniej istotnego słowa. W języku angielskim słowo „dżentelmen" początkowo oznaczało kogoś konkretnego — posiadacza szlacheckiego herbu i posiadłości ziemskiej. Jeśli kogoś nazwało się „dżentelmenem", nie obdarzało się go komplementem, a jedynie stwierdzało fakt. Nie istniała sprzeczność w stwierdzeniu, że Jan jest kłamcą i dżentelmenem — tak samo jak dzisiaj nie istnieje sprzeczność w stwierdzeniu, że Jakub jest durniem i magistrem. Wtedy zjawili się ludzie, którzy stwierdzili — jakże słusznie i życzliwie, w sposób znamionujący uduchowienie i wrażliwość — 13 „No, ale czyż o tym, że ktoś jest dżentelmenem, nie powinno decydować jego postępowanie, a nie herb lub posiadłość ziemska? Przecież prawdziwy dżentelmen to raczej ktoś, kto zachowuje się, jak na dżentelmena przystało. Dlatego w tym sensie Edward jest większym dżentelmenem od Jana". Mieli dobre intencje. Honorowe usposobienie, grzeczność czy odwaga są oczywiście czymś znacznie lepszym od szlacheckich herbów. Nie są jednak tym samym. Co gorsza, nie ma też co do nich powszechnego porozumienia. Miano „dżentelmena" w takim nowym, wyrafinowanym sensie staje się w rzeczywistości nie tyle informacją na czyjś temat, ile pochwałą, stwierdzenie zaś, że ktoś nie jest „dżentelmenem" — obelgą. Kiedy słowo przestaje pełnić funkcję opisową, a staje się jedynie pochwałą, przestaje nam ono mówić cokolwiek o własnym przedmiocie — mówi najwyżej o nastawieniu mówiącego do tego przedmiotu. „Dobry" obiad to nic więcej niż obiad, który odpowiada mówiącemu. Słowo „dżentelmen", odkąd zostało uduchowione i tym samym wyszło poza ramy dawnego, pospolitego sensu, oznacza niewiele więcej niż człowieka, który odpowiada mówiącemu. Dlatego słowo „dżentelmen" stało się obecnie bezużyteczne. Już przedtem mieliśmy do dyspozycji wiele innych pozytywnych słów, więc nie było nam ono potrzebne do wyrażenia pochwały — z drugiej strony, jeśli ktoś chciałby go dziś użyć w dawnym znaczeniu (na przykład w opracowaniu historycznym), nie może się obejść bez wyjaśnień. Dla jego bowiem celów słowo to uległo deformacji. Otóż jeśli pozwolimy ludziom na uduchowianie i wyrafinowanie, czy też, jak oni to nazywają, „pogłębianie" sensu słowa „chrześcijanin", i ono wkrótce stanie się bezużyteczne. Przede wszystkim, sami chrześcijanie nie będą go mogli używać w odniesieniu do nikogo. Nie naszą jest rzeczą decydować, kto jest — w najgłębszym

sensie — bliski czy też daleki duchowi Chrystusa. Nie umiemy zaglądać w ludzkie serca. Nie potrafimy osądzać i wręcz nie wolno nam tego robić. Nazwać kogoś chrześcijaninem 14 w takim wyrafinowanym sensie (czy też odmówić mu tego miana) byłoby haniebną arogancją. A wszak nie przyda się zbytnio słowo, którego w ogóle nie da się używać. Co do ludzi niewierzących, ci z pewnością będą go spokojnie używać w jego wyrafinowanym sensie. W ich ustach stanie się ono po prostu pochwałą. Nazywając kogoś „chrześcijaninem", będą mieli na myśli tyle, że jest on dobrym człowiekiem, jednak takie użycie tego słowa nie przyczyni się do ubogacenia języka, bo w języku mamy już słowo „dobry". Tymczasem słowo „chrześcijanin" zostanie zepsute i nie da się już spożytkować do żadnego autentycznie przydatnego celu. Dlatego musimy się trzymać jego oryginalnego, oczywistego sensu. Słowo „chrześcijanin" zostało użyte po raz pierwszy w Antiochii (Dz Ap 11, 26) w odniesieniu do „uczniów", to jest ludzi przyjmujących nauczanie apostołów. Bynajmniej nie ograniczało się do tych, którzy wynieśli z apostolskiego nauczania tyle, ile powinni. Ani też nie rozciągano go na tych, którzy na jakąś wyrafinowaną, uduchowioną, wewnętrzną modłę byli znacznie „bliżsi duchowi Chrystusa" niż co pośledniejsi uczniowie apostołów. Nie jest to kwestia teologii czy moralności, ale korzystania ze słów w sposób zrozumiały dla każdego. Jeśli ktoś, kto przyjmuje naukę chrześcijańską, żyje w sposób jej niegodny, dużo jaśniej będzie go nazwać złym chrześcijaninem niż twierdzić, że chrześcijaninem nie jest. Liczę, że żaden z Czytelników nie dojdzie do wniosku, że „chrześcijaństwo po prostu" jest tu przedstawiane jako alternatywa dla istniejących wyznań — tak jakby ktoś mógł je wyznawać zamiast doktryny greckokatolickiej czy nauk kongregacjonalistów. „Chrześcijaństwo po prostu" przypomina raczej korytarz, z którego szereg drzwi prowadzi do różnych sal. Jeśli zdołam kogoś wprowadzić do tego korytarza, uda mi się dopiąć celu. Jednak kominków, posiłków czy foteli należy szukać w salach, nie na korytarzu. Korytarz to miejsce oczekiwania, miejsce zaglądania przez różne drzwi, a nie zamieszkania. Nawet 15 w najgorszej sali (którakolwiek by nią była) lepiej będzie się mieszkać niż na korytarzu. Wprawdzie niektórym zejdzie w korytarzu dłuższy czas, inni zaś niemal od razu będą mieli pewność, do których drzwi powinni pukać. Nie wiem, skąd bierze się ta różnica, ale jestem przekonany, że Bóg nie każe nikomu czekać, o ile nie uważa, że jest to w danym przypadku dobre. Kiedy już się znajdziesz w swojej sali, przekonasz się, że długie oczekiwanie przyniosło ci jakieś dobro, którego w przeciwnym razie byś nie otrzymał. Jednak trzeba na to patrzeć jak na oczekiwanie, a nie rozbijanie obozowiska. Trzeba się stale modlić o światło — i nawet we własnej sali należy zacząć od przestrzegania tych zasad, które obowiązują w całym domu. Przede wszystkim zaś musisz pytać, które drzwi są prawdziwe — a nie wybierać tych, które ci najbardziej odpowiadają kolorem czy budową. Mówiąc prosto, nie należy pytać: „Czy podoba mi się taka forma nabożeństwa?", ale „Czy te doktryny są prawdziwe? Czy tu mieszka świętość? Czy w tym kierunku prowadzi mnie sumienie? Czy niechęć, którą odczuwam przed zapukaniem do drzwi, bierze się z pychy, osobistych niechęci, czy jest jedynie kwestią smaku, a może nie odpowiada mi konkretny odźwierny?"

Kiedy wejdziesz do własnej sali, zachowaj życzliwość dla tych, którzy wybrali inne drzwi albo nadal pozostają w korytarzu. Jeśli dokonali złego wyboru, tym bardziej potrzebują twojej modlitwy — a jeśli są twoimi wrogami, masz wręcz obowiązek modlić się za nich. Oto jedna z zasad obowiązujących w całym domu. 17 KSIĘGA I SŁUSZNOŚĆ I NIESŁUSZNOŚĆ, CZYLI WSKAZÓWKA DO POJĘCIA SENSU WSZECHŚWIATA ROZDZIAŁ 1. Prawo ludzkiej natury Każdemu zdarzyło się słuchać kłócących się ludzi. Czasem brzmi to zabawnie, czasem po prostu nieprzyjemnie — ale tak czy inaczej sądzę, że słuchając, co ludzie wtedy mówią, możemy się nauczyć pewnej bardzo ważnej rzeczy. Mówią na przykład: „A gdyby tobie ktoś zrobił coś podobnego?" — „To moje miejsce, byłem pierwszy" — „Zostaw go w spokoju, co on ci zrobił?" — „Nie pchaj się przed innych" — „Daj mi kawałek pomarańczy, ja ci dałem swojej" — „Przecież obiecałeś". Ludzie wypowiadają podobne zdania codziennie, czy to wykształceni czy prości, dzieci czy dorośli. W takich uwagach interesuje mnie fakt, że wypowiadająca je osoba mówi coś więcej niż to, że akurat nie odpowiada jej czyjeś zachowanie. Odwołuje się do jakiegoś wzorca zachowań i oczekuje, że druga osoba zna go również. I rzadko zdarza się, żeby druga osoba odparła: „Do diabła z twoimi wzorcami". Prawie zawsze będzie usiłowała wykazać, że w rzeczywistości jej zachowanie nie narusza wzorca, a jeśli tak, to istnieje ku temu jakiś wyjątkowy powód. Będzie udawała, że w danym przypadku miejsce nie przysługuje osobie, która zajęła je pierwsza, albo że pomarańczę dostała w zupełnie innych okolicznościach, albo że z jakiegoś powodu nie musi już dotrzymać obietnicy. To tak, jakby obie strony były świadome istnienia pewnego prawa — a może zasady uczciwego postępowania, przyzwoitości, moralności, czy jak to jeszcze zechcemy określić — co do której w pełni się zgadzają. I tak właśnie jest. W przeciwnym razie osoby te mogłyby oczywiście walczyć ze sobą, podobnie jak zwierzęta, ale nie mogłyby kłócić się w ludzkim znaczeniu 19 tego słowa. Kłótnia to próba wykazania, że druga osoba jest w błędzie. Nie miałaby ona sensu, gdyby pomiędzy dwoma osobami nie istniało pewnego rodzaju porozumienie — co jest słuszne, a co nie. Równie bez sensu byłoby stwierdzenie, że piłkarz faulował, gdyby nie istniało żadne porozumienie na temat przepisów w piłce nożnej. Owo prawo, czy też zasadę słuszności i niesłuszności, nazywano niegdyś prawem natury. Obecnie mówiąc o „prawach natury", myślimy na ogół o takich rzeczach jak grawitacja, dziedziczność czy prawidłowości rządzące procesami chemicznymi. Jednak nazywając zasadę słuszności i niesłuszności prawem natury, dawni myśliciele w gruncie rzeczy wskazywali na prawo natury l u d z k i e j . Chodziło o to, że podobnie jak ciałami materialnymi rządzi prawo ciążenia, a organizmami żywymi prawa biologii, tak istota zwana człowiekiem posiada własne prawo — z tą zasadniczą różnicą, że ciało nie

wybiera, czy chce się stosować do prawa ciążenia, człowiek zaś może zdecydować, czy ma przestrzegać prawa ludzkiej natury, czy też nie. Można to ująć inaczej. W każdej chwili każdy człowiek poddany jest różnym prawom, ale tylko jedno z nich może zlekceważyć. Jako ciało materialne poddany jest ciążeniu i nie może go zlekceważyć — gdyby go puścić w powietrzu, miałby taki sam wybór w kwestii spadania jak pierwszy lepszy kamień. Ponieważ jest organizmem, działają na niego różne prawa biologiczne, których nie może pogwałcić, tak samo jak nie pogwałci ich zwierzę. Nie może zatem zlekceważyć tych praw, które stosują się do niego na równi z innymi ciałami w przyrodzie; jednak to, które jest szczególne dla jego ludzkiej natury, którego nie dzieli ze zwierzętami, roślinami czy przedmiotami nieożywionymi — to prawo może zlekceważyć, jeśli tylko zechce. Prawo to nazwano prawem natury, bo sądzono, że jest znane każdemu z natury i nie trzeba go nauczać. Nie chodziło oczywiście o to, że nie znalazłby się gdzieś jeden czy 20 drugi człowiek, który by go nie znał, tak samo jak spotyka się czasem daltonistów albo osoby niemuzykalne. Jednak patrząc na ludzkość w ogólności, uważano, że ludzka idea przyzwoitego postępowania jest oczywista dla każdego. Moim zdaniem trafnie. W przeciwnym- razie wszystko to, co mówiliśmy o wojnie, nie miałoby sensu. Jaki był sens w twierdzeniu, że wróg postępuje niesłusznie, jeśli słuszność nie istnieje naprawdę, a naziści nie wyczuwali jej w głębi serca i nie powinni się do niej stosować? Gdyby nie mieli pojęcia, o co nam chodzi ze słusznością, być może tak samo musielibyśmy z nimi walczyć, ale równie dobrze moglibyśmy ich winić za wojnę, jak za kolor włosów. Zdaję sobie sprawę, że według niektórych idea prawa natury czy też przyzwoitego zachowania, które byłoby znane wszystkim ludziom, jest nieuprawniona, ponieważ różne cywilizacje i epoki posiadały zupełnie różne moralności. Tak jednak nie jest. Ich moralności różniły się, jednak nigdy w stopniu całkowitym. Gdyby ktokolwiek zadał sobie trud porównania nauk moralnych — powiedzmy — starożytnych Egipcjan, Babilończyków, Hindusów, Chińczyków, Greków i Rzymian, tak naprawdę uderzyłoby go ich podobieństwo do siebie nawzajem i do naszej własnej moralności. Zgromadziłem na to pewne dowody w załączniku do innej książki, The Abolition of Man; jednak na potrzeby niniejszej książki wystarczy, że poproszę Czytelnika o wyobrażenie sobie takiej całkowicie różnej moralności. Wyobraź sobie kraj, w którym podziwem otacza się dezerterów z pola bitwy, albo taki, gdzie ktoś szczyciłby się zdradzeniem osób, które okazały mu dobroć. Równie dobrze można wyobrażać sobie kraj, w którym dwa i dwa to pięć. Ludzie różnili się co do tego, komu należy świadczyć dobro własnym kosztem — czy tylko własnej rodzinie, czy rodakom, czy może każdemu. Ale zawsze zgadzali się, że nie należy stawiać samego siebie na pierwszym miejscu. Nigdy nie podziwiano samolubstwa. Różniono się co do tego, czy należy mieć jedną 21 żonę, czy cztery. Ale zawsze zgadzano się, że nie można po prostu mieć każdej kobiety, którą się zechce. Jednak najbardziej godne uwagi jest coś innego. Otóż zawsze gdy już znajdzie się ktoś, kto by twierdził, że nie wierzy w różnicę pomiędzy słusznością a niesłusznością, za chwilę sam się wycofa ze swoich słów. Może się zdarzyć, że nie dotrzyma danej ci obietnicy, ale spróbuj tylko złamać obietnicę złożoną jemu, a nie zdążysz się nawet

obejrzeć, kiedy zacznie narzekać, że to nie fair. Dany kraj może utrzymywać, że traktaty nie są wiążące — jednak za chwilę sam sobie przeczy, twierdząc, że ten konkretny traktat, który akurat chce złamać, jest niesłuszny. Wszelako jeśli traktaty nie są wiążące i nie istnieje różnica pomiędzy tym, co słuszne i tym, co niesłuszne — jaka może być różnica pomiędzy słusznym i niesłusznym traktatem? Czy taki kraj nie przyznaje się, że wbrew własnym słowom zna prawo natury nie gorzej od innych? Wydaje się zatem, że przyjdzie nam uwierzyć w realne istnienie słuszności i niesłuszności. Można się co do nich mylić, tak jak można się pomylić w dodawaniu — jednak różnica pomiędzy nimi to nie kwestia smaku czy własnego zdania, podobnie jak nie jest nią tabliczka mnożenia. Skoro doszliśmy do porozumienia, przejdę do następnej myśli, która brzmi następująco: nikt z nas nie przestrzega do końca prawa natury. Jeśli wśród czytelników są wyjątki od tej reguły, niech przyjmą moje przeprosiny. Najlepiej będzie, jeśli przeczytają jakąś inną książkę, bo nie dotyczy ich nic z tego, co mam do powiedzenia. Wróćmy więc do zwykłych ludzi, którzy z nami pozostali: liczę, że nie zrozumiecie mnie błędnie. Nie wygłaszam kazań i Bóg wie, że nie staram się udawać lepszego od innych. Próbuję tylko zwrócić uwagę na pewien fakt. Mianowicie że w bieżącym roku, w bieżącym miesiącu, a może — co bardziej prawdopodobne — dzisiaj zdarzyło się nam samym postępować nie tak, jak byśmy tego oczekiwali ze strony innych. Możemy mieć najróżniejsze wymówki. Postąpiłeś niesprawiedliwie wobec 22 dzieci, ale akurat byłeś bardzo zmęczony. Tamten śliski interes — ten, o którym już prawie zapomniałeś — nadarzył się akurat w chwili, kiedy było bardzo krucho z pieniędzmi. A jeśli chodzi o to, co obiecałeś temu-a-temu (i czego nigdy nie zrobiłeś) — cóż, gdybyś wiedział z góry, jak strasznie będziesz załatany, nigdy byś tego nie obiecywał. Co do twojego zachowania wobec żony (męża) czy siostry (brata), gdybym tylko wiedział, jacy potrafią być irytujący, to wcale bym ci się nie dziwił — a zresztą kimże ja u licha jestem? Jestem dokładnie taki sam. To znaczy: nie udaje mi się zbytnio przestrzegać prawa natury, a gdy tylko ktoś mi to wytknie, w mojej głowie powstaje sążnisty szereg wymówek. Nie chodzi teraz o to, czy te wymówki są słuszne. Chodzi o to, że są one kolejnym dowodem naszej głębokiej wiary w prawo natury — czy nam się to podoba, czy nie. Skoro nie wierzymy w przyzwoitość, dlaczego tak starannie szukamy wymówek dla naszego nieprzyzwoitego zachowania? Bo w rzeczywistości wierzymy w przyzwoitość tak bardzo — czujemy tak silny nacisk owego prawa — iż nie umiemy stawić czoła faktowi, że je łamiemy, więc staramy się zrzucić z siebie odpowiedzialność. Zauważycie bowiem z pewnością, że podobnych wyjaśnień poszukujemy tylko dla złego zachowania. Na karb zmęczenia, zmartwienia czy głodu składamy tylko nasze złe nastroje — dobre zawdzięczamy sobie samym. Chciałem zatem przedstawić te dwie myśli. Po pierwsze, że ludzie na całej ziemi cechują się owym interesującym przekonaniem, iż powinni się zachowywać w określony sposób — przekonaniem, którego nie potrafią się wyzbyć. Po drugie, że w rzeczywistości tak się nie zachowują. Znają prawo natury — łamią je. Te dwa fakty są fundamentalne, jeśli chcemy spojrzeć jasno na nas samych i wszechświat, w którym żyjemy. 23

ROZDZIAŁ 2. Kilka zastrzeżeń Skoro są to aż tak fundamentalne fakty, może najlepiej będzie zatrzymać się jeszcze na chwilę i je ugruntować, zanim przejdę dalej. Niektóre z nadesłanych do mnie listów pokazują, że wielu ludziom z trudem przychodzi zrozumienie, czym właściwie jest owo prawo ludzkiej natury, to prawo moralne czy też zasada przyzwoitego postępowania. Na przykład pytano mnie w listach: „Czy to, co Pan nazywa prawem moralnym, nie jest po prostu instynktem stadnym, który rozwinęliśmy w sobie tak samo jak inne instynkty?" Cóż, nie przeczę, że możemy posiadać instynkt stadny: nie mam go jednak na myśli, mówiąc o prawie moralnym. Wiemy wszyscy, jakie to uczucie, kiedy kieruje nami instynkt — miłość macierzyńska, instynkt seksualny czy instynkt łaknienia. Oznacza to, że czujemy silne pragnienie lub pożądanie, aby zachować się w określony sposób. I rzeczywiście, nieraz odczuwamy takie właśnie pragnienie, aby komuś pomóc: niewątpliwie pragnienie to wynika z instynktu stadnego. Jednak czuć pragnienie niesienia pomocy to coś zupełnie innego niż czuć, że należałoby pomóc — czy się tego chce, czy nie. Załóżmy, że słyszysz wołanie o pomoc osoby będącej w niebezpieczeństwie. Prawdopodobnie odczujesz wtedy dwa pragnienia — jedno będzie pragnieniem udzielenia pomocy (wynikającym z naszego instynktu stadnego), drugie pragnieniem uniknięcia niebezpieczeństwa (wynikającym z instynktu samozachowawczego). Obok tych dwóch impulsów znajdziesz jednak w sobie również coś trzeciego, co mówi, żeby pójść za impulsem niesienia pomocy, natomiast impuls ucieczki 24 stłumić. To coś, co rozsądza pomiędzy dwoma instynktami i decyduje, który z nich jest pożądany, nie może samo być jednym z nich. Równie dobrze można twierdzić, że nuty, które w danej chwili każą naciskać ten a nie inny klawisz fortepianu, same są jednym z klawiszy. Prawo moralne podaje melodię, którą mamy grać — nasze instynkty to jedynie klawisze fortepianu. O tym, że prawo moralne nie jest tylko jednym z obecnych w nas instynktów, można się przekonać w jeszcze inny sposób. Otóż jeśli walczą ze sobą dwa instynkty, a w umyśle nie ma nic oprócz nich, wówczas oczywiście zwycięży instynkt silniejszy. Jednak w tych chwilach, w których najwyraźniej uświadamiamy sobie prawo moralne, na ogół każe nam ono stanąć po stronie słabszego impulsu. Prawdopodobnie znacznie silniej pragniemy własnego bezpieczeństwa, niż pomagać tonącemu — mimo to prawo moralne każe udzielić pomocy. Trzeba też przyznać, że często każe nam również starać się umocnić w sobie właściwy impuls — a więc nieraz czujemy, że powinniśmy pobudzić nasz instynkt stadny, rozbudzić wyobraźnię, wywołać w sobie współczucie i tak dalej, aby móc zebrać się w sobie i zrobić to, co trzeba. A przecież to nie instynkt każe nam umacniać instynkt. Jeśli coś nam mówi: „Twój instynkt stadny drzemie, musisz go rozbudzić", to sam ten głos nie może być instynktem stadnym. To, co każe nam głośniej zagrać jakąś nutę na fortepianie, samo nie może być nutą. Albo jeszcze inaczej. Gdyby prawo moralne było jednym z naszych instynktów, powinniśmy być w stanie wskazać w sobie jakiś konkretny impuls, który zawsze nazwalibyśmy „dobrym", który zawsze pozostawałby w zgodzie z zasadą słusznego postępowania. Jednak nie jesteśmy w stanie. Nie ma w nas ani jednego instynktu, którego prawo moralne nie kazałoby nam w pewnym momencie stłumić, ani takiego,

którego by od czasu do czasu nie potęgowało. Błędem jest sądzić, że niektóre z naszych impulsów — powiedzmy miłość macierzyńska czy patriotyzm — są dobre, inne zaś, jak seks czy instynkt walki, 25 są złe. Możemy jedynie stwierdzić, że sytuacje, w których instynkt walki czy pożądanie seksualne powinny zostać powściągnięte, zdarzają się częściej niż takie, w których powściągać należy miłość macierzyńską czy patriotyzm. Jednak istnieją sytuacje, w których obowiązkiem małżonka jest rozbudzać impuls seksualny, a żołnierza — instynkt walki. Tak samo istnieją sytuacje, gdy matczyna miłość do własnych dzieci bądź czyjaś miłość do ojczyzny muszą zostać stłumione, aby nie doprowadzić do niesprawiedliwości wobec cudzych dzieci czy cudzej ojczyzny. Ściśle rzecz biorąc, nie istnieją dobre albo złe impulsy. Wróćmy do przykładu fortepianu. Fortepian nie ma dwóch rodzajów klawiszy, „dobrych" i „złych". Każdy klawisz bez wyjątku okazuje się dobry w jednej chwili, a zły w następnej. Prawo moralne to nie jakiś pojedynczy instynkt czy ich grupa — prawo moralne jest tym, co kieruje instynktami, aby stworzyć pewną melodię (którą nazywamy dobrem albo prawym postępowaniem). Trzeba przy okazji zaznaczyć, że powyższe stwierdzenie ma ogromne konsekwencje praktyczne. Nic bardziej niebezpiecznego, niż wybrać któryś z owych naturalnych impulsów, a następnie podążać za nim za wszelką cenę. Każdy impuls — co do jednego — zrobi z nas niezłe licha, jeśli przyjmiemy go za drogowskaz absolutny. Można by uznać, że bezpieczna jest miłość wobec ludzkości w ogóle, ale to błąd. Jeśli sądząc tak, pominiesz sprawiedliwość, skończy się na łamaniu porozumień i fabrykowaniu dowodów sądowych „dla dobra ludzkości", aż staniesz się człowiekiem przewrotnym i okrutnym. Inni pisali do mnie: „Czy to, co Pan nazywa prawem moralnym, nie jest wyłącznie konwencją społeczną, czymś, co nam wkładają do głowy w procesie edukacji?" Moim zdaniem dochodzi tu do nieporozumienia. Osoby, które zadają to pytanie, na ogół milcząco zakładają, że coś, czego nauczyliśmy się od rodziców i nauczycieli, musi być jedynie ludzkim wymysłem. Ale tak oczywiście nie jest. Tabliczki mnożenia wszyscy nauczyliśmy się w szkole. Nie znałoby jej dziecko, które wyrosłoby samotnie 26 na bezludnej wyspie. Ale chyba nie wynika z tego, że tabliczka mnożenia to po prostu ludzka konwencja, którą ludzie wymyślili na własne potrzeby, choć równie dobrze mogliby uczynić ją inną. Zgadzam się w pełni, że zasad przyzwoitego postępowania uczymy się od rodziców i nauczycieli, od przyjaciół czy z książek — tak jak uczymy się wszystkiego innego. Jednak pośród rzeczy, których się uczymy, są zwykłe konwencje, dające urządzić się inaczej — uczymy się na przykład jeździć lewą stroną drogi, ale z równym powodzeniem można by uzgodnić, że jeździmy prawą — inne zaś, jak matematyka, stanowią prawdy rzeczywiste. Pytanie brzmi: do której kategorii należy prawo ludzkiej natury? Dwa powody pozwalają stwierdzić, że do tej samej, co matematyka. Pierwszy z nich — jak już pisałem w pierwszym rozdziale — to fakt, że różnice pomiędzy moralnymi ideami różnych krajów i epok, choć istnieją, nie są zbyt wielkie (a wręcz są znacznie mniejsze, niż na ogół się sądzi), zaś u podłoża ich wszystkich daje się zauważyć to samo prawo — podczas gdy zwykłe konwencje, jak zasady ruchu drogowego czy rodzaj ubrań

noszonych przez ludzi, mogą się różnić zupełnie dowolnie. Drugi powód jest następujący. Czy myśląc o różnicach pomiędzy moralnością różnych ludów, uznajesz moralność jakiegoś ludu za lepszą — albo gorszą — od innego? Czy wśród zmian w moralności nastąpiły jakieś zmiany na lepsze? Jeśli nie, to oczywiście nie moglibyśmy mówić o żadnym postępie w moralności. Postęp to nie tylko zmiany, ale zmiany na lepsze. Gdyby żaden skład moralnych zasad nie był prawdziwszy ani lepszy od innych, nie miałoby sensu przedkładanie moralności cywilizowanej ponad moralność dzikich ludów, czy też moralności chrześcijańskiej ponad nazistowską. Tak naprawdę oczywiście uznajemy wyższość jednych moralności nad innymi. Rzeczywiście sądzimy, że pewni ludzie, którzy usiłowali zmieniać idee moralności w swoich własnych czasach, zasługują na miano reformatorów czy pionierów — i że ludzie ci posiedli głębsze zrozumienie moralności niż ich bliźni. 27 No dobrze — w momencie, kiedy uznajesz, że jakiś skład idei moralnych może być lepszy od innego, w istocie przykładasz obydwa do pewnego standardu — stwierdzasz, że jeden z nich bardziej odpowiada standardowi niż drugi. Jednak standard, który mierzy jakieś dwie rzeczy, nie jest tym samym, co mierzone rzeczy. Tak naprawdę obie moralności porównujesz do jakiejś moralności autentycznej, przyznając tym samym, że istnieje prawdziwa słuszność, niezależna od ludzkiego zdania. Przyznajesz zarazem, że idee jednych ludzi są bliższe owej autentycznej słuszności niż idee drugich. Albo ujmijmy to tak: jeśli twoje idee moralne mogą być prawdziwsze, a nazistowskie odleglejsze od prawdy, to musi istnieć coś — jakaś rzeczywista moralność — do której odnosiłaby się prawdziwość obydwu. Twoje wyobrażenie Nowego Jorku może być prawdziwsze bądź bardziej fałszywe od mojego tylko dlatego, że Nowy Jork to rzeczywiste miejsce, istniejące w zupełnym oderwaniu od twojej czy mojej opinii. Gdyby każdy z nas, mówiąc „Nowy Jork", miał jedynie na myśli „wyimaginowane miasto w mojej głowie", to jak którykolwiek z nas mógłby mieć o nim zdanie trafniejsze? Kwestia słuszności czy niesłuszności w ogóle by nie powstała. Tak samo gdyby zasada przyzwoitego zachowania miała po prostu oznaczać „cokolwiek dany naród uzna za stosowne", nie miałoby sensu twierdzenie, że którykolwiek z narodów postępował stosowniej od innego — ani że świat może osiągnąć moralny postęp czy wręcz przeciwnie. Konkluduję zatem, że chociaż różnice zdań na temat przyzwoitego zachowania nieraz każą podejrzewać, iż w rzeczywistości nie istnieje żadne naturalne prawo postępowania, to jednak wnioski, które musimy wysnuć na temat istniejących różnic, dowodzą w rzeczywistości czegoś wręcz przeciwnego. Zanim skończę, dodam jeszcze jedno słowo. Zetknąłem się z ludźmi, którzy przejaskrawiają te różnice, ponieważ nie rozróżniają pomiędzy różnymi moralnościami a różnymi wyobrażeniami na temat faktów. Na przykład pewien mężczyzna powiedział mi: 28 „Trzysta lat temu zabijano w Anglii czarownice. Czy to nazwałby pan zasadą natury ludzkiej albo słusznego postępowania"? Ale wszak dzisiaj nie skazujemy czarownic na śmierć dlatego, że nie wierzymy w ich istnienie. Gdybyśmy wierzyli — gdybyśmy naprawdę sądzili, że chodzą wśród nas ludzie, którzy zaprzedali się diabłu i używają otrzymanej w zamian nadprzyrodzonej mocy do zabijania bliźnich, mieszania im

zmysłów czy wywoływania niepogody — chyba zgodzimy się, że jeśli ktokolwiek zasługuje na karę śmierci, to zasłużyliby na nią tak plugawi kolaboranci? Nie występuje tu żadna różnica w zasadach moralnych: różnica dotyczy wyłącznie faktów. Owszem, niewiara w czarownice może stanowić wielki postęp w dziedzinie wiedzy — ale nie znajdziemy postępu moralnego w fakcie, że nie skazujemy ich na śmierć, skoro wiemy, że nie istnieją. Nie nazwiemy nikogo ludzkim i wrażliwym dlatego, że nie zastawia pułapek na myszy, jeżeli sądzi, że w jego domu myszy nie ma. 29 ROZDZIAŁ 3. Realność prawa Wracam teraz do zdania wypowiedzianego pod koniec pierwszego rozdziału, że ludzkość posiada dwie dziwne cechy. Po pierwsze, jest uporczywie przekonana o istnieniu pewnego rodzaju zachowania, które praktykować należy, a które można by nazwać fair play, przyzwoitością, moralnością, czy też prawem natury. Po drugie, nie czyni tak. Niektórzy mogą się zastanawiać, co widzę w tym dziwnego. Może wydaje ci się to rzeczą z gruntu naturalną. Możesz zwłaszcza uznać, że zbyt surowo obchodzę się z ludzkością. Przecież koniec końców — mógłbyś stwierdzić — to, co nazywam łamaniem prawa dobra i zła (czy też słuszności i niesłuszności, albo prawa natury), oznacza tylko tyle, że ludzie nie są doskonali. A dlaczego, przebóg, miałbym tego od nich wymagać? Byłaby to dobra odpowiedź, gdyby chodziło mi o dokładne ustalenie stopnia winy, która na nas ciąży za to, że nie zachowujemy się tak, jak byśmy się tego spodziewali po innych. Ale mi zupełnie o to nie chodzi. W tej chwili w ogóle nie obchodzi mnie wina — usiłuję poznać prawdę. A z tego punktu widzenia sama idea niedoskonałości — niebycia tym, czym się być powinno — niesie ze sobą pewne konsekwencje. Jeśli weźmiemy coś w rodzaju drzewa czy kamienia, to rzecz taka będzie tym, czym jest i bez sensu byłoby twierdzić, że powinna być inna. Oczywiście można powiedzieć, że kamień ma „zły kształt", kiedy chcemy go wykorzystać do ogródka skalnego, albo że drzewo jest złe, bo daje mniej cienia, niż się spodziewaliśmy. Ale chcemy przez to jedynie stwierdzić, że dane drzewo czy kamień są akurat nieprzydatne do naszych celów. Tylko w żartach można je za to winić. Tak naprawdę wiemy, że 30 w takiej glebie i przy takiej pogodzie drzewo nie mogło być inne. To, co z własnego punktu widzenia nazywamy „złym drzewem", w rzeczywistości przestrzega praw własnej natury nie gorzej od drzewa „dobrego". Zauważasz już, co z tego wynika? Wynika z tego, że to, co zwykle nazywamy prawami natury — na przykład wpływ pogody na rosnące drzewo — może nie być p r a w e m w ścisłym sensie, a tylko w przenośni. Jeśli mówimy, że spadające kamienie zawsze przestrzegają prawa ciążenia, to czy „prawo ciążenia" nie oznacza tu jedynie „tego, co zawsze się dzieje z kamieniami"? Nie chcemy przecież powiedzieć, że puszczony kamień nagle uświadamia sobie, iż ma spadać na ziemię. Chcemy powiedzieć tylko tyle, że kamień rzeczywiście spada. Innymi słowy, nie można być pewnym, czy istnieje coś poza faktami samymi w sobie — czy istnieje jakieś prawo mówiące, co ma się stać (różne od samych wydarzeń). Być może w odniesieniu do kamieni i drzew prawa natury oznaczają jedynie „to, co rzeczywiście czyni Natura". Jednak jeśli wrócimy do prawa ludzkiej

natury — prawa przyzwoitego zachowania — sprawa ma się inaczej. To prawo bynajmniej nie oznacza „tego, co rzeczywiście czynią istoty ludzkie" — jak już mówiłem, wielu ludzi nie przestrzega go w ogóle, a żaden człowiek nie przestrzega go w pełni. Prawo ciążenia powie ci, co d z i e j e s i ę z kamieniami puszczonymi w powietrzu, natomiast prawo ludzkiej natury określa, co ludzie p o w i n n i robić, a czego zarazem nie robią. Inaczej mówiąc, w odniesieniu do ludzi poza konkretnymi faktami pojawia się coś jeszcze. Masz fakty (rzeczywiste zachowanie ludzi) i masz to coś jeszcze (jak powinni się zachowywać). Być może w całym pozostałym wszechświecie nie ma nic poza konkretnymi faktami. Elektrony i cząsteczki zachowują się w pewien sposób, wynikają z tego pewne skutki i to wszystko*. Lu* Choć jak się przekonamy później, nie sądzę, aby to było wszystko. Chcę tylko powiedzieć, że tak to wygląda w świetle dotychczasowego rozumowania.

31 dzie też zachowują się w pewien sposób, ale to wcale nie wszystko — bo nieustannie mamy świadomość, że powinni się zachowywać inaczej. Jest to rzecz tak osobliwa, że chciałoby się ją zbyć jakimś łatwym wytłumaczeniem. Na przykład można rozumować następująco: kiedy mówimy o człowieku, że nie powinien postępować tak, jak postępuje, to zachowujemy się, jakbyśmy twierdzili, że kamień ma zły kształt — czyli to, co on robi, akurat okazuje się dla nas niedogodne. Ale to zwyczajna nieprawda. Ktoś, kto zajął najlepsze miejsce w przedziale, bo wsiadł pierwszy, stanowi taką samą niedogodność jak ten, kto wcisnął się na nie za moimi plecami i w dodatku zdjął z niego moją torbę. Jednak obwiniam tego drugiego, a pierwszego nie. Nie jestem zły (no, może przez chwilę, zanim się nie opamiętam) na kogoś, kto przypadkiem podstawił mi nogę — jestem zły na kogoś, kto próbuje mi podstawić nogę, nawet jeśli mu się nie uda. A przecież pierwszy zrobił mi krzywdę, a drugi nie. Czasami zachowanie, które nazywam złym, nie jest dla mnie niedogodne — wręcz przeciwnie. Na wojnie każda ze stron może uważać zdrajcę w szeregach wroga za osobę bardzo użyteczną. Ale choć korzysta z jej usług i płaci jej, to przecież i tak uważa ją za kanalię. Nie da się zatem stwierdzić, że to, co nazywamy u innych zachowaniem przyzwoitym, jest po prostu zachowaniem dla nas dogodnym. Zaś co do naszego własnego przyzwoitego zachowania, to chyba jest rzeczą zupełnie oczywistą, że nie oznacza ono takiego zachowania, które popłaca. Już raczej oznacza sytuację, gdy zadowalasz się pięćdziesięcioma funtami zamiast stu, sumiennie odrabiasz lekcje, zamiast pójść na skróty i ściągnąć zadanie, zostawiasz dziewczynę w spokoju, chociaż masz na nią chrapkę, pozostajesz w niebezpieczeństwie, mimo że mógłbyś pójść w bezpieczniejsze miejsce, dotrzymujesz niewygodnych obietnic albo mówisz prawdę, choćbyś miał przy tym wyjść na durnia. Zdaniem niektórych przyzwoite prowadzenie się, choć nie oznacza tego, co popłacałoby każdemu z osobna 32 w danej chwili, popłaca jednak ludzkości jako takiej — a zatem nie ma tu żadnej zagadki. W końcu ludzie mają odrobinę oleju w głowie: rozumieją, że prawdziwe bezpieczeństwo czy szczęście można osiągnąć wyłącznie w takim społeczeństwie, gdzie każdy gra fair i dlatego starają się zachowywać przyzwoicie. Cóż, to oczywiście święta prawda, że poczucie bezpieczeństwa i szczęście mogą istnieć tylko wtedy, kiedy jednostki, klasy

społeczne i narody traktują się nawzajem przyzwoicie i uczciwie. Jest to jedna z najważniejszych prawd na świecie. Jednak jeśli ją potraktować jako wyjaśnienie naszych odczuć na temat słuszności i niesłuszności czy też dobra i zła, prawda ta nie trafia w sedno. Skoro pytamy: „Dlaczego mam być niesamolubny?", a ty odpowiadasz: „Bo to jest dobre dla społeczeństwa", możemy zapytać: „A dlaczego miałoby mnie obchodzić dobro społeczeństwa, jeśli coś nie popłaca m i osobiście?" Wówczas musisz stwierdzić: „Bo nie można być samolubnym" — czyli wracamy do punktu wyjścia. Mówisz prawdę, ale nie posuwasz nas ani o krok dalej. Jeśli nas ktoś zapyta, po co się gra w piłkę, nie ma co odpowiadać, że po to, „aby strzelać bramki", bo strzelanie bramek to część samej gry, a nie powód, który za nią stoi. To tak, jakby stwierdzić, że piłka nożna jest piłką nożną — co jest stwierdzeniem prawdziwym, ale niewartym wypowiadania. I podobnie kiedy ktoś pyta, po co mamy się zachowywać przyzwoicie, nie ma potrzeby odpowiadać „żeby odniosło z tego korzyść społeczeństwo", bo działanie na korzyść społeczeństwa, innymi słowy bycie niesamolubnym (w końcu „społeczeństwo" to tyle, co „inni ludzie"), to jedna z rzeczy, na których opiera się przyzwoite zachowanie. Stwierdzamy więc tym samym, że przyzwoite zachowanie to przyzwoite zachowanie. Powiedzielibyśmy dokładnie tyle samo, gdybyśmy od początku pozostali przy stwierdzeniu, że „ludzie powinni być niesamolubni". I przy tym właśnie stwierdzeniu chcę pozostać. Ludzie powinni być niesamolubni, powinni być fair. Nie że ludzie są niesamolubni albo że niesamolubni być lubią, 33 ale że powinni. Prawo moralne czy też prawo ludzkiej natury nie jest po prostu faktem dotyczącym ludzkiego zachowania w takim samym sensie, w jakim prawo ciążenia jest (czy być może jest) po prostu faktem dotyczącym zachowania ciężkich przedmiotów. Z drugiej strony, nie jest ono również zwykłym wymysłem, bo nie umiemy się go pozbyć, a gdyby nam się to udało, większość naszych stwierdzeń i przekonań na temat ludzi straciłaby wszelki sens. Prawo moralne nie określa też zachowań, których moglibyśmy od ludzi oczekiwać ze względu na naszą wygodę, ponieważ zachowanie, które określamy jako złe czy nieuczciwe, to nie do końca to samo, co zachowanie dla nas niedogodne — a nawet bywa na odwrót. Oznacza to, że owa zasada słuszności i niesłuszności, dobra i zła, czy też prawo ludzkiej natury, jakkolwiek to nazwiemy, musi być w jakimś sensie realna — musi być czymś istniejącym naprawdę, a nie naszym wymysłem. A jednak nie jest to fakt w zwykłym sensie, tak jak jest faktem nasze konkretne zachowanie. Powoli staje się jasne, że trzeba będzie uznać istnienie więcej niż jednego rodzaju rzeczywistości — że w tym konkretnym przypadku jest coś, co wykracza poza zwykłe fakty ludzkiego zachowania, a zarazem jest jak najbardziej realne — jakieś rzeczywiste prawo, niestworzone przez nas, a jednak przez nas odczuwane. 34 ROZDZIAŁ 4. To, co leży u podstaw prawa Podsumujmy to, do czego już doszliśmy. W przypadku kamieni, drzew czy podobnych rzeczy to, co nazywamy prawami natury, jest być może wyłącznie kwestią sformułowania. Kiedy mówimy, że naturą rządzą pewne prawa, być może znaczy to tylko tyle, że natura zachowuje się w pewien konkretny sposób. Tak zwane prawa mogą nie

posiadać rzeczywistego istnienia — może nie istnieje nic poza konkretnymi, obserwowanymi przez nas faktami. Jednak w odniesieniu do człowieka widzimy, że jest inaczej. Prawo ludzkiej natury czy też dobra i zła musi być czymś istniejącym niezależnie od konkretnych ludzkich uczynków. W tym przypadku obok konkretnych faktów mamy coś jeszcze: prawdziwe prawo, którego nie wymyśliliśmy i zarazem wiemy, że mamy go przestrzegać. Chciałbym się teraz zastanowić, co to nam mówi o wszechświecie, w którym żyjemy. Odkąd tylko ludzie posiedli zdolność myślenia, zastanawiamy się, czym naprawdę jest wszechświat i jak powstał. I — w dużym uproszczeniu — zaznaczyły się w tej kwestii dwa poglądy. Po pierwsze, istnieje tak zwany pogląd materialistyczny. Jego zwolennicy uważają, że materia i przestrzeń istnieją przypadkiem i od zawsze — z zupełnie nieznanych przyczyn; oraz że materia, zachowując się w ustalony sposób, czystym trafem — jakimś szczęśliwym zbiegiem okoliczności — wytworzyła istoty podobne do nas, czyli rozumne. Za sprawą szansy jednej na tysiąc coś tam uderzyło w nasze słońce, przez co powstały planety; za sprawą innego, równie mało prawdopodobnego przypadku, na jednej z planet znalazły się od35 powiednie „chemikalia" oraz odpowiednia temperatura i w ten sposób materia na owej planecie została ożywiona — a następnie cały szereg przypadków sprawił, że z żywych istot rozwinęły się stworzenia podobne do nas. Drugi pogląd to pogląd religijny*. Według niego to, co leży u podstaw wszechświata, ze wszystkich znanych nam rzeczy najbardziej przypomina umysł. To znaczy — posiada świadomość, ma swoje cele i przedkłada jedne rzeczy nad inne. Według tego poglądu owo „coś" stworzyło wszechświat, częściowo dla nieznanych nam celów, ale przynajmniej częściowo po to, żeby stworzyć istoty podobne do samego siebie — mówię tu o podobieństwie polegającym na posiadaniu umysłu. Nie chciałbym, żeby sądzono, że któryś z tych poglądów był wyznawany dawno temu, a drugi stopniowo go wyparł. Wszędzie tam, gdzie istnieli myślący ludzie, zawsze obecne były obydwa poglądy. Należy też zauważyć coś jeszcze. Nie da się rozstrzygnąć, który z poglądów jest słuszny, korzystając z nauki w zwykłym sensie tego słowa. Nauka opiera się na eksperymencie. Obserwuje zachowanie się zjawisk. Niezależnie od tego, jak może się wydawać skomplikowane, na dłuższą metę każde naukowe stwierdzenie w istocie oznacza mniej więcej tyle, co „Piętnastego stycznia o 2.30 rano wycelowałem teleskop w taką to a taką stronę nieba i zobaczyłem to i to", czy też „Wsadziłem trochę tego czegoś do garnka, podgrzałem do takiej a takiej temperatury i w efekcie stało się to czy tamto". Proszę nie sądzić, że wypowiadam się przeciwko nauce: mówię tylko, czym ona się zajmuje. Przypuszczam, że im więcej ktoś ma do czynienia z nauką, tym łatwiej się ze mną zgodzi, że tak właśnie ona działa — i to działa w sposób wielce użyteczny i niezbędny. Ale pytanie, dlaczego cokolwiek w ogóle istnieje, albo czy istnieje coś poza rzeczami obserwowanymi przez naukę — coś innego rodzaju — nie jest pytaniem naukowym. Jeśli istnieje coś „poza", „coś u podstaw", to albo pozostanie * Patrz uwaga na końcu rozdziału.

36

zupełnie nieznane ludziom, albo będzie musiało dać się poznać w jakiś inny sposób. Stwierdzenie, że coś podobnego istnieje, tak samo jak stwierdzenie, że coś podobnego nie istnieje, pozostaje poza możliwościami nauki, prawdziwi zaś naukowcy zazwyczaj unikają obydwu. Wypowiadają je najczęściej dziennikarze i popularni powieściopisarze, którzy jedynie liznęli to i owo z podręczników. W końcu jest to kwestia zdrowego rozsądku. Wyobraźmy sobie, że w pewnym momencie nauka osiąga pełnię i wie dosłownie wszystko o całym wszechświecie. Czy nie jest jasne, że pytania w rodzaju „Dlaczego istnieje wszechświat?" „Dlaczego trwa taki, jaki jest?" „Czy posiada jakiś sens?" — i tak musiałyby pozostać bez odpowiedzi? Nasze położenie byłoby więc całkiem beznadziejne, gdyby nie rzecz następująca. Istnieje coś — coś jedynego w całym wszechświecie — o czym wiemy więcej, niżby się dało zaobserwować z zewnątrz. Tym czymś jest człowiek. Ludzi nie tylko obserwujemy, ludźmi j e s t e ś m y . Rzec można, że dzięki temu posiadamy uprzywilejowane informacje — jesteśmy dopuszczeni do wiedzy niedostępnej innym. Wiemy, że na ludziach ciąży prawo moralne, którego nie stworzyli, o którym nie potrafią — pomimo starań — do końca zapomnieć, i o którym wiedzą, że powinni go przestrzegać. Zwróćmy uwagę: każdy, kto badałby ludzi z zewnątrz (tak jak badamy zjawisko elektryczności albo kapustę), nie znając naszego języka i przez to niezdolny do uzyskania od nas prawdziwej wiedzy od środka, a jedynie zdany na zewnętrzne obserwacje naszego zachowania — nigdy nie znalazłby cienia dowodu, że istnieje w nas jakieś prawo moralne. Byłoby to niemożliwe. Przecież jego obserwacje odkrywałyby wyłącznie to, co robimy, a prawo moralne mówi o tym, co robić powinniśmy. Tak samo gdyby istniało coś poza czy też ponad konkretnymi obserwowanymi faktami w odniesieniu do kamieni czy pogody, wówczas my sami, prowadząc badania z zewnątrz, nie moglibyśmy liczyć na jego odkrycie. 37 Oto jak się ma sprawa z naszym pytaniem. Chcemy wiedzieć, czy wszechświat tylko przypadkowo jest taki, jaki jest — czy też może u jego podstaw leży jakaś siła, która go takim właśnie czyni. Ponieważ siła taka, jeśli istnieje, nie należałaby do obserwowalnych faktów, ale stanowiła rzeczywistość, z której fakty wynikają, zwykła obserwacja faktów w żaden sposób nie mogłaby odsłonić samej siły. Tylko w jednym przypadku możemy się dowiedzieć, że istnieje coś więcej — mianowicie w swoim własnym. I w odniesieniu do siebie istotnie odkrywamy, że tak jest. Albo może ujmijmy to od drugiej strony. Jeśli poza wszechświatem istnieje moc, która nim kieruje, nie mogłaby ona ukazać się nam jako jedno ze zjawisk w obrębie wszechświata — tak samo jak architekt, który zaprojektował dom, nie może być ścianą, klatką schodową czy kominkiem w owym domu. Możemy tylko oczekiwać, że moc taka objawi się w nas samych jako wpływ czy też polecenie, które skłaniałoby nas do określonego zachowania. I to właśnie w sobie odkrywamy. Czy nie powinno to obudzić naszej czujności? W jedynym przypadku, gdzie możemy spodziewać się odpowiedzi, okazuje się ona twierdząca — a kiedy indziej, gdy odpowiedzi nie otrzymujemy, rozumiemy przyczyny jej braku. Załóżmy, że ktoś zadaje mi takie pytanie: kiedy widzę osobę w niebieskim mundurze, która idzie ulicą i pozostawia przy domach papierowe koperty, skąd mogę przypuszczać, że zawierają one listy? Na takie pytanie odrzekłbym: „Bo za każdym razem, kiedy ta osoba zostawia mi podobną kopertę, stwierdzam, że jest w niej list". A gdyby ów ktoś zaprotestował: „Ale przecież nie widział pan wszystkich listów, które pańskim zdaniem otrzymują ludzie", odparłbym: „Oczywiście, że nie — wcale tego nie oczekuję, bo nie są adresowane do

mnie. Wyjaśniam zawartość kopert, których nie wolno mi otwierać, na podstawie tych, które otwierać mogę". Tak samo jest z tym pytaniem. Wolno mi otworzyć tylko jedną kopertę — człowieka. Kiedy otwieram taką kopertę, a w szczególności tę konkretną, którą jestem ja sam, 38 stwierdzam, że nie istnieję sam sobie, że jest nade mną prawo — że ktoś albo coś chce, abym zachowywał się w określony sposób. Nie spodziewam się oczywiście, że dokładnie to samo znalazłbym, gdybym zdołał zgłębić kamień albo drzewo — tak jak nie sądzę, że wszyscy ludzie na całej ulicy dostają ten sam list, co ja. Na przykład spodziewałbym się odkryć, że kamień z konieczności musi przestrzegać prawa ciążenia — że o ile nadawca listów tylko mi nakazuje przestrzegać prawa ludzkiej natury, o tyle kamienie zmusza do przestrzegania prawa ciążenia z samej ich kamiennej natury. Ale — mówiąc w przenośni — w obu sytuacjach spodziewałbym się odkryć nadawcę listów, jakąś moc leżącą ponad faktami, jakiegoś kierującego czy przewodnika. Proszę nie sądzić, że posuwam się w moim wywodzie szybciej, niż to ma miejsce w rzeczywistości. Nadal dzielą nas setki mil od Boga z teologii chrześcijańskiej. Dotarłem jedynie do tego, że istnieje coś, co kieruje wszechświatem i objawia się we mnie jako prawo, które ponagla mnie do czynienia dobra — a kiedy zrobię coś złego, sprawia, że czuję się odpowiedzialny i niezadowolony z siebie. Moim zdaniem należy uznać, że ze wszystkich znanych nam rzeczy owo „coś" najbardziej przypomina umysł — bo w końcu jedyna rzecz, jaką znamy poza umysłem, to materia, a trudno wyobrazić sobie kawał materii udzielający wskazówek. Ale oczywiście nie musi ono do końca przypominać umysłu, a zwłaszcza osoby. W następnym rozdziale zobaczymy, czy da się o nim dowiedzieć czegoś więcej. Ale tu jedno ostrzeżenie. Przez ostatnie stulecie wypowiedziano na temat Boga cały stek ckliwych bzdur. Ja nie proponuję ckliwych bzdur. Zostawmy je w spokoju. Uwaga. — Aby utrzymać ten podrozdział w czasowych ramach audycji radiowej, wspomniałem tylko o poglądzie materialistycznym i religijnym. Jednak dla ścisłości należy wspomnieć o poglądzie pośrednim, zwanym filozofią pędu życiowego czy też twórczą ewolucją. 39 Najdowcipniejsze ujęcie nadaje jej w swoich pismach Bernard Shaw, a najgłębsze — Henri Bergson. Zwolennicy tego poglądu twierdzą, że drobne różnice, dzięki którym życie na naszej planecie „ewoluowało" od najniższych form aż po człowieka, nie są przypadkowe, lecz wynikają z „dążenia" czy też „celowości" tak zwanego pędu życiowego. Słysząc podobne sądy, trzeba zadać pytanie, czy mówiąc o sile życiowej, ludzie mają na myśli coś rozumnego czy też nie. Jeśli tak, to „umysł, który stwarza życie i prowadzi je ku doskonałości" jest w istocie pewnego rodzaju Bogiem, a ich pogląd staje się identyczny z poglądem religijnym. Jeśli nie, jaki jest sens w stwierdzeniu, że coś nierozumnego „dąży" albo ma „cele"? Wydaje mi się to fatalną słabością ich poglądu. Wśród przyczyn powszechnej atrakcyjności teorii twórczej ewolucji jest fakt, że zapewnia ona właściwie nie mniejszy komfort emocjonalny niż wiara w Boga, a zarazem jest wolna od jej mniej przyjemnych konsekwencji. Kiedy czujesz się dobrze, słońce świeci, a ty nie chcesz wierzyć, że wszechświat jest jedynie mechanicznym pląsem atomów, wówczas miło jest móc pomyśleć o owej ogromnej, tajemniczej sile prze-

taczającej się przez wieki i unoszącej cię niczym fala na swoim grzbiecie. Z drugiej strony, jeśli masz zamiar popełnić coś podłego, wówczas siła życiowa — ponieważ jest ślepa, pozbawiona umysłu i moralności — nie będzie wtrącać się w twoje sprawy jak ów kłopotliwy Bóg, o którym uczyliśmy się jako dzieci. Siła życiowa to jakby Bóg oswojony. Można ją włączać, kiedy się chce, ale nikomu nie daje się we znaki. Wszystkie zalety religii bez żadnych jej kosztów. Czyżby pęd życiowy miał się okazać największym osiągnięciem w historii myślenia życzeniowego? 40 ROZDZIAŁ 5. Są powody do niepokoju Ostatni rozdział zamknąłem myślą, że ktoś czy też coś spoza materialnego wszechświata rości sobie do nas pretensje za pośrednictwem prawa moralnego. Spodziewam się, że niektórzy Czytelnicy odczuli w tym momencie pewną irytację. Być może pomyśleliście nawet, że Was nabrałem — że coś, co starannie udrapowałem w szatki filozofii, okazuje się kolejnym przykładem pobożnej mowy-trawy. Może uznaliście, że mnie posłuchacie pod warunkiem, iż powiem coś waszym zdaniem nowego — ale skoro to tylko religia, cóż, świat już to przerabiał i nie da się cofnąć wskazówek zegara. Jeśli ktoś ma podobne odczucia, chciałbym mu powiedzieć trzy rzeczy. Po pierwsze, co do cofania wskazówek. Czy niedorzecznością jest twierdzenie, że wskazówki zegara da się jednak cofnąć, a jeśli zegar chodzi źle, to nawet byłoby to nie od rzeczy? Ale nie chcę się trzymać porównania z zegarem. Może inaczej: wszyscy pragniemy postępu. Ale postęp to zbliżanie się do założonego celu. A jeśli skręciliśmy nie tam, gdzie trzeba, wówczas dalsza podróż przed siebie wcale nas do celu nie zbliża. Jeśli znajdziemy się na niewłaściwej drodze, postępem będzie odwrócić się na pięcie i pomaszerować z powrotem do właściwej drogi — najbardziej postępowy okaże się wówczas ten, kto zawróci pierwszy. Wszyscy widzieliśmy, jak to działa, kiedy rozwiązywaliśmy zadania arytmetyczne. Jeśli zacząłem rozwiązywać zadanie nie tak jak trzeba, to im prędzej przyznam się do błędu i zacznę od nowa, tym szybciej pójdę dalej. Nie ma nic postępowego w oślim uporze i nieumiejętności przyznania się do błędu. A patrząc na świat w jego obecnym kształcie, chyba wyraźnie 41 widać, że ludzkość pakuje się w jakiś poważny błąd. Idziemy drogą niewłaściwą. A skoro tak, to musimy zawrócić. Powrót to najszybsza droga do celu. Po drugie — to, co piszę, nie jest jeszcze wcale „pobożną mową-trawą". Nie doszliśmy jeszcze do Boga żadnej konkretnej religii, a w szczególności do Boga religii znanej jako chrześcijaństwo. Doszliśmy jedynie do kogoś czy też czegoś, co istnieje u podstaw prawa moralnego. Nie czerpiemy niczego z Biblii ani z nauczania Kościołów chrześcijańskich; usiłujemy się przekonać, ile można się dowiedzieć o owym kimś własnymi siłami. A chciałbym stwierdzić dobitnie, że to, czego dowiadujemy się własnymi siłami, stanowi dla nas wstrząs. Nasz materiał dowodowy na temat owego kogoś składa się z dwóch elementów, jeden z nich to stworzony przezeń wszechświat. Gdybyśmy to przyjęli za naszą jedyną wskazówkę, musielibyśmy dojść do wniosku, że był on wielkim artystą (bo wszechświat to jest niezmiernie piękne miejsce), ale też jest on dość bezlitosny i raczej nieprzyjazny

wobec ludzi (bo wszechświat to niezmiernie niebezpieczne i przerażające miejsce). Drugi element to prawo moralne, które umieścił on w naszych umysłach. Ten element jest lepszym dowodem od pierwszego, bo zawiera informacje pochodzące niejako od środka. O Bogu można się więcej dowiedzieć, patrząc na prawo moralne, niż na wszechświat w ogólności — tak jak o człowieku dowiemy się więcej, kiedy przysłuchamy się temu, co mówi, a nie oglądając zbudowany przez niego dom. Otóż z owego drugiego dostępnego nam elementu wnioskujemy, że istota leżąca u podstaw wszechświata szalenie interesuje się właściwym postępowaniem — byciem niesamolubnym, grą fair, odwagą, dobrą wiarą, uczciwością i prawdomównością. W tym sensie należy się zgodzić z wersją podawaną przez chrześcijaństwo i niektóre inne religie, że Bóg jest „dobry". Ale nie wyciągajmy tu pochopnych wniosków. Prawo moralne nie daje nam żadnych podstaw, aby sądzić, iż Bóg jest „dobry" w takim sensie, że jest pobłażliwy, łagodny czy 42 sympatyczny. W prawie moralnym nie ma nic z pobłażliwości. Jest twarde jak krzemień. Każe robić rzecz właściwą i nie obchodzi go, jak bolesne czy trudne miałoby się to okazać. Jeśli sam jest taki jak prawo moralne, Bóg nie jest łagodny. W tym miejscu naszego wywodu nie ma co twierdzić, że mówiąc o „dobrym" Bogu, mamy na myśli Boga wybaczającego. Nie posuwajmy się za szybko. Wybaczać może tylko osoba. A my nie doszliśmy jeszcze do osobowego Boga — jedynie do siły leżącej u podstaw prawa moralnego, która ze wszystkiego najbardziej przypomina umysł. Ale przecież może ona być bardzo różna od osoby. Jeśli jest to czysty, bezosobowy umysł, być może nie ma co się do niego zwracać o ulgowe traktowanie czy przebaczenie, tak jak nie ma co prosić tabliczki mnożenia, żeby przymknęła oko na nasze błędy. Zawsze otrzymamy zły wynik. Nie ma też co mówić, że jeśli istnieje taki Bóg — bezosobowe dobro absolutne — to On ci się nie podoba i nie zamierzasz zaprzątać Nim sobie głowy. Problem w tym, że jakaś część ciebie samego stoi po Jego stronie i w gruncie rzeczy zgadza się z Jego dezaprobatą dla ludzkiej chciwości, ludzkiego krętactwa i wyzysku. Możesz pragnąć, żeby wobec ciebie zrobił wyjątek, aby tym razem ci darował — ale w głębi serca wiesz, że jeśli siła leżąca u podstaw wszechświata ma być dobra, to tylko pod warunkiem, że naprawdę i nieodwołalnie brzydzi się takim postępowaniem. Z drugiej strony uświadamiasz sobie, że jeśli rzeczywiście istnieje absolutne dobro, to z pewnością brzydzi się większością rzeczy, które czynimy. Oto i straszna kabała, w którą jesteśmy wpakowani. Jeśli wszechświatem nie rządzi absolutne dobro, wszystkie nasze wysiłki są na dłuższą metę skazane na niepowodzenie. Ale jeśli podobne dobro rzeczywiście rządzi światem, wówczas każdego dnia czynimy się jego wrogami i nie mamy specjalnych widoków na rychłą poprawę — czyli nasze położenie znowu okazuje się beznadziejne. Nie możemy sobie poradzić bez niego ani z nim. Bóg jest jedynym pocieszeniem, ale też źródłem największego przerażenia: czymś, czego niezbędnie po43 trzebujemy i zarazem tym, przed czym najbardziej pragniemy się ukryć. Jest naszym jedynym możliwym sojusznikiem, a my uczyniliśmy się Jego wrogami. Niektórzy ludzie wypowiadają się tak, jakby spojrzenie w oczy absolutnemu dobru było czystą przyjemnością. Powinni to lepiej przemyśleć. Tacy ludzie nadal tylko bawią się religią.

Dobro jest albo największym bezpieczeństwem, albo największym zagrożeniem — zależnie od tego, jak na nie zareagujesz. A my zareagowaliśmy nie tak, jak trzeba. Pora na trzecią uwagę. Zmierzając tak okrężną drogą do prawdziwego tematu, wcale nie próbuję nikogo nabierać. Mam inne powody. Chodzi mi o to, że chrześcijaństwo zwyczajnie nie ma sensu, jeśli nie stanie się w obliczu tych faktów, które właśnie opisuję. Chrześcijaństwo każe ludziom żałować za grzechy i obiecuje przebaczenie. Jak dla mnie, chrześcijaństwo nie ma więc nic do powiedzenia ludziom, którzy nie zdają sobie sprawy, że popełnili cokolwiek godnego pożałowania i nie czują potrzeby przebaczenia. Dopiero kiedy uświadomisz sobie, że istnieje rzeczywiste prawo moralne i prawdziwa siła leżąca u jego podstaw, oraz że złamałeś to prawo i wystąpiłeś wbrew owej sile — wtedy dopiero, ani chwili wcześniej, chrześcijaństwo zaczyna przemawiać do człowieka. Jeśli wiesz, że jesteś chory, usłuchasz lekarza. Kiedy zdasz sobie sprawę, że nasze położenie jest niemal beznadziejne, zaczniesz rozumieć, o co chodzi chrześcijanom. Proponują oni wyjaśnienie tego, jak znaleźliśmy się w obecnym położeniu, to jest — jak zarazem kochamy dobro i nienawidzimy go. Proponują wyjaśnienie tego, w jaki sposób Bóg może być bezosobowym umysłem u podstaw prawa moralnego, ale zarazem także osobą. Opowiadają, jak wymogi prawa, których ani ty, ani ja nie mogliśmy wypełnić, zostały wypełnione za nas; jak sam Bóg staje się człowiekiem, aby ocalić człowieka przed niechęcią Boga. To stara historia i jeśli zechcesz ją zgłębić, z pewnością zwrócisz się do ludzi, którzy mają w tych sprawach większy autorytet od mojego. Ja tylko 44 proszę ludzi, aby stawili czoło faktom — aby zrozumieli pytania, na które chrześcijaństwo chce odpowiadać. A są to fakty przerażające. Chciałbym móc powiedzieć coś przyjemniejszego. Ale muszę mówić to, co uważam za prawdę. Oczywiście zgadzam się w pełni, że na dłuższą metę religia chrześcijańska niesie ze sobą niezwykłe pocieszenie. Jednak nie od pocieszenia wychodzi — wychodzi ono od opisanego tu przerażenia, i dopóki nie przejdzie się przez owo przerażenie, nie ma co szukać pocieszenia. W religii, tak jak na wojnie czy we wszystkim innym, pocieszenie jest tym, czego nie znajdziesz, jeśli będziesz go szukał. Jeśli będziesz szukać prawdy, na koniec znajdziesz być może pocieszenie. Jeśli będziesz szukać pocieszenia, nie znajdziesz ani pocieszenia, ani prawdy, a tylko ckliwe bzdury i życzeniowe myślenie na wstępie oraz rozpacz na koniec. Większość z nas skończyła z przedwojennym myśleniem życzeniowym w polityce międzynarodowej. Czas na podobny krok w dziedzinie religii. 45 KSIĘGA II W CO WIERZĄ CHRZEŚCIJANIE ROZDZIAŁ 1. Sporne koncepcje na temat Boga Miałem opowiedzieć, w co wierzą chrześcijanie, a tymczasem na początku wymienię jedną rzecz, w którą chrześcijanie wierzyć nie muszą. Jeśli jesteś chrześcijaninem czy chrześcijanką, nie musisz wierzyć, że wszystkie inne religie są po prostu z gruntu

błędne. Jeśli jesteś ateistą czy ateistką, rzeczywiście musisz uwierzyć, że najważniejszy i zasadniczy element wszystkich religii świata jest po prostu jedną kolosalną pomyłką. Chrześcijanie mogą sądzić, że każda religia, choćby najdziwaczniejsza, ma w sobie przynajmniej odrobinę prawdy. Jako ateista musiałem kiedyś samego siebie przekonywać do zdania, że ludzkość w większości i od zawsze myliła się w najważniejszej dla siebie kwestii — odkąd zostałem chrześcijaninem, mogłem zmienić podejście na bardziej liberalne. Ale oczywiście być chrześcijaninem to także wierzyć, że tam, gdzie chrześcijaństwo różni się od innych religii, chrześcijaństwo ma słuszność, inne zaś religie są w błędzie. Tak jak w arytmetyce: istnieje tylko jeden prawidłowy wynik dodawania, wszystkie inne zaś są błędne — choć niektóre błędne wyniki są znacznie bliższe prawdy niż inne. Pierwszy wielki podział w obrębie ludzkości przebiega pomiędzy większością, która wierzy w jakiegoś Boga lub bogów, oraz mniejszością, która w nic takiego nie wierzy. Pod tym względem chrześcijaństwo staje po stronie większości — po stronie starożytnych Greków i Rzymian, współczesnych ludów pierwotnych, stoików, platoników, hinduistów, muzułmanów itd., a naprzeciwko współczesnych materialistów zachodnioeuropejskich. 47 Teraz przechodzę do kolejnego wielkiego podziału. Wszystkich ludzi wierzących można podzielić według rodzaju wyznawanego Boga. W tej kwestii istnieją dwa bardzo odmienne poglądy. Według jednego z nich Bóg stoi ponad dobrem i złem. My, ludzie, nazywamy jakąś rzecz dobrą, a inną złą. Jednak niektórzy twierdzą, że to jedynie nasz ludzki punkt widzenia. Ich zdaniem, w miarę jak nabierasz mądrości, tym mniej jesteś skłonny nazywać cokolwiek dobrem albo złem — tym jaśniej dostrzegasz, że wszystko jest pod jakimś względem dobre, a pod innym złe i inaczej być nie może. Tacy ludzie sądzą zatem, że na długo zanim osiągnęlibyśmy choćby cząstkę boskiego oglądu rzeczywistości, rozróżnienie to znikłoby całkowicie. Raka nazywamy złym, powiadają, bo zabija człowieka. Ale równie dobrze można nazwać złym skutecznego chirurga, bo zabija raka. Wszystko zależy od punktu widzenia. Drugi pogląd — przeciwny przedstawionemu powyżej — głosi, że Bóg jest zdecydowanie „dobry" czy też „prawy", że jest Bogiem, który opowiada się po jednej stronie, który kocha miłość, nienawidzi nienawiści i chce, abyśmy postępowali tak, a nie inaczej. Pierwszy z tych dwóch poglądów — w świetle którego Bóg jest ponad dobrem i złem — nazywamy panteizmem. Wyznawał go wielki filozof pruski Hegel, a także przyjmują go — jeśli ich dobrze rozumiem — Hindusi. Drugi pogląd wyznają Żydzi, muzułmanie i chrześcijanie. W parze z tą wielką różnicą między panteizmem i chrześcijańską ideą Boga zwykle idzie kolejna. Panteiści na ogół uważają, że Bóg niejako ożywia wszechświat, tak jak ty ożywiasz własne ciało: że wszechświat nieomal j e s t B o g i e m — gdyby nie było wszechświata, nie istniałby też Bóg, każda zaś rzecz we wszechświecie jest cząstką Boga. Pogląd chrześcijański jest całkowicie odmienny. Według chrześcijan Bóg wszechświat wymyślił i uczynił — niczym artysta, który maluje obraz czy komponuje melodię. Malarz nie jest obrazem i nie umiera z chwilą zniszczenia swego dzieła. Można oczywiście powiedzieć, że ktoś „włożył samego siebie" w jakieś dzieło, 48

ale znaczy to tylko tyle, że całe piękno i doskonałość dzieła wzięła się z głowy artysty. Umiejętności artysty są obecne w jego dziele na inny sposób niż w jego głowie czy nawet rękach. Chyba widać, jak ta różnica pomiędzy pan- teistami i chrześcijanami łączy się z poprzednią — nie przywiązując większej wagi do rozróżnienia pomiędzy dobrem i złem, łatwo można już twierdzić, że wszystko, co istnieje na świecie, jest cząstką Boga. Jeśli jednak uznasz, że niektóre rzeczy są autentycznie złe, a Bóg autentycznie dobry — wtedy oczywiście nie da się tak mówić. Musisz wówczas uznać, że Bóg to coś osobnego w stosunku do świata, a niektóre rzeczy, oglądane w świecie, sprzeczne są z Jego wolą. Patrząc na raka albo dzielnicę biedoty, panteista może powiedzieć: „Gdyby się dało na to spojrzeć z boskiego punktu widzenia, pojąłbyś, że i to jest cząstką Boga". Chrześcijanin odparłby: „Nie opowiadaj takich przeklętych bredni". Chrześcijaństwo jest bowiem religią walczącą i uznaje, że Bóg świat s t w o r z y ł — że czas i przestrzeń, gorąco i zimno, wszelkie barwy i smaki, zwierzęta czy rośliny zostały stworzone przez Boga „z głowy", tak jak ludzie wymyślają historie. Jednak chrześcijanin uznaje również, że w stworzonym przez Boga świecie wiele rzeczy uległo zepsuciu, a Bóg domaga się — i to bardzo natarczywie — żebyśmy je naprawili. Tu oczywiście nasuwa się wielkie pytanie. Jeśli świat został stworzony przez dobrego Boga, dlaczego uległ zepsuciu? Przez długie lata nie chciałem nawet słuchać chrześcijańskiej odpowiedzi na to pytanie. Przez cały czas myślałem sobie: „Choćbyś powiedział nie wiem co, choćbyś użył najinteligentniejszych argumentów, czy nie łatwiej i nie prościej byłoby powiedzieć, że świat nie został stworzony przez siłę rozumną? Czy wszystkie twoje argumenty nie są po prostu zawiłą próbą uniku przed tym, co oczywiste?" Ale w ten sposób popadłem w kolejną trudność. Mój własny argument przeciwko Bogu zasadzał się na tym, że wszechświat wydaje się bardzo okrutny i niespra49 wiedliwy. Ale skąd wzięła się u mnie idea „sprawiedliwości" i „niesprawiedliwości"? Nikt nie może nazwać linii „krzywą", o ile nie posiada jakiegoś pojęcia linii prostej. Z czym więc porównywałem wszechświat, kiedy uznałem go za niesprawiedliwy? Jeśli cały ten kram jest z gruntu zły i bez sensu, dlaczego ja sam, który w końcu jestem jego częścią, reaguję przeciw niemu tak gwałtownie? Kiedy człowiek wpadnie do wody, czuje się przemoczony, bo człowiek nie jest stworzeniem wodnym — ryba nie czułaby się przemoczona. Oczywiście mogłem wyrzec się idei sprawiedliwości, uznając ją za swój prywatny wymysł. Ale wówczas runąłby także mój argument przeciwko Bogu — bo opierał się na stwierdzeniu, że świat jest autentycznie niesprawiedliwy, a nie że akurat nie odpowiada moim gustom. Tak oto usiłując wykazać nieistnienie Boga — czyli udowodnić, że otaczająca mnie rzeczywistość jest pozbawiona znaczenia czy sensu — musiałem uznać, że część owej rzeczywistości — mianowicie moja własna idea sprawiedliwości — zawiera jak najgłębsze znaczenie. Ateizm okazuje się więc zbytnim uproszczeniem. Jeśli wszechświat nie ma żadnego sensu, to nigdy nie powinniśmy się zorientować, że tego sensu brakuje. Tak samo gdyby we wszechświecie nie istniało światło, a zatem nie byłoby również stworzeń posiadających oczy, nigdy nie dowiedzielibyśmy się, że jest ciemno. „Ciemność" byłaby słowem bez znaczenia. 50

ROZDZIAŁ 2. Inwazja Ateizm jest zatem zbytnim uproszczeniem. Dodam jeszcze, że zbytnim uproszczeniem jest też inny pogląd. Według owego poglądu, który można nazwać chrześcijaństwem rozwodnionym, istnieje dobry Bóg w niebie i wszystko jest w porządku — w poglądzie tym nie ma miejsca na żadne trudne, przerażające doktryny o grzechu, piekle, szatanie i odkupieniu. Zarówno ateizm, jak i rozwodnione chrześcijaństwo to filozofie dobre najwyżej dla dzieci. Nie ma co domagać się prostej religii. Przecież rzeczywistość nie jest prosta. Może się taka wydawać na oko, ale nie jest. Stół, przy którym siedzę, wygląda prosto — ale poproś naukowca, żeby ci wyjaśnił, z czego jest zrobiony naprawdę; spytaj o te wszystkie atomy, o to, jak odbijają się od nich fale świetlne, które trafiają do mojego oka, co dzieje się wtedy z moim nerwem wzrokowym i jak to wpływa na mój mózg — a przekonasz się, że to, co nazywamy „patrzeniem na stół", w rzeczywistości stawia cię wobec tajemnic i zawiłości, którym praktycznie nie ma końca. Dziecko zmawiające swój dziecięcy pacierz wygląda prosto. Jeśli to ci wystarczy — cóż, koniec i kropka. Alę jeśli nie — a we współczesnym świecie na ogół to nam nie wystarcza — jeśli chcesz zadać sobie pytanie, co naprawdę się tu dzieje, wówczas musisz być przygotowany na trudną odpowiedź. Jeśli domagamy się czegoś więcej niż tylko prostoty, byłoby rzeczą nierozumną narzekać później, że to „coś więcej" nie jest proste. Mimo to zdarza się bardzo często, że tej nierozumnej procedury chwytają się ludzie skądinąd nie pozbawieni oleju w głowie, którzy jednak — świadomie lub nie — 51 pragną zniszczyć chrześcijaństwo. Tacy ludzie najpierw przedstawiają jakąś wersję chrześcijaństwa nadającą się najwyżej dla sześciolatków, po czym obierają ją sobie za przedmiot ataku. Kiedy usiłujesz wytłumaczyć, na czym rzeczywiście polega chrześcijaństwo wyznawane przez poinformowane osoby dorosłe, zaczynają narzekać, że już im się kręci w głowie, że zbyt to wszystko zawiłe i że gdyby Bóg istniał, z pewnością uczyniłby religię „prostą", bo prostota jest piękna itp. Należy mieć się na baczności przed podobnymi osobami, bo co chwila będą zmieniać swoje stanowisko i tylko zmarnują twój czas. Zwróć też uwagę na ich ideę, że „Bóg powinien uczynić religię prostą", jakby religia była czymś wymyślonym przez Boga, a nie Jego przesłaniem do nas na temat niezmiennych faktów dotyczących Jego natury. Doświadczenie mówi mi, że świat rzeczywisty jest nie tylko skomplikowany, ale i zwykle dziwny. Nie jest uładzony ani oczywisty, nie jest taki, jak byśmy się spodziewali. Na przykład kiedy zrozumiesz już, że Ziemia i inne planety krążą wokół Słońca, mógłbyś się spodziewać, że planety w określony sposób będą do siebie pasować — powiedzmy, będą ułożone w regularnych odstępach, albo odległości między nimi będą stopniowo rosły, albo wszystkie będą jednakowej wielkości, albo będą rosnąć czy maleć w miarę odległości od Słońca. Tymczasem nie widzimy ani krzty sensu (zrozumiałego dla nas) w ich rozmiarach czy wzajemnych odległościach. Do tego są planety tylko z jednym księżycem, inna ma ich cztery, jeszcze inna dwa, niektóre wcale, kolejną wreszcie otaczają pierścienie. Rzeczywistość to na ogół coś, czego byś nie przewidział. To jedna z przyczyn, dla których wierzę chrześcijaństwu. To religia, której byś nie przewidział. Gdyby proponowała akurat taki wszechświat, jakiego od początku się spodziewaliśmy, uznałbym

ją za zmyślenie. Ale tego nikt by nie wymyślił. Chrześcijaństwo cechuje ta sama dziwaczność, co całą rzeczywistość. Porzućmy zatem filozofie dla dzieci i ich zbyt proste odpowiedzi. Pro52 blem nie jest łatwy, więc odpowiedź również nie będzie prosta. Co jest owym problemem? Wszechświat — który zawiera wiele rzeczy złych i najwyraźniej pozbawionych sensu, lecz zarazem ma w sobie takie istoty jak my, które zdają sobie sprawę z jego zła i bezsensowności. Istnieją tylko dwa poglądy, które stawiają czoło dostępnym faktom. Jeden z nich to pogląd chrześcijański, który mówi, że jest to dobry świat, który uległ zepsuciu, ale wciąż zachowuje pamięć o tym, jaki być powinien. Drugi pogląd nazywany jest dualizmem. Dualizm to przekonanie, że u podstaw wszystkiego leżą dwie równorzędne, niezależne siły — dobra i zła — wszechświat zaś to pole bitwy, na którym toczą wojnę bez końca. Osobiście uważam, że obok chrześcijaństwa dualizm jest najmężniejszym i najrozsądniejszym z dostępnych poglądów. Ale ma w sobie haczyk. Te dwie siły — a może duchy, czy też bogowie — dobra i zła, mają być od siebie całkowicie niezależne. Obie istnieją przez całą wieczność. Żadna z nich nie uczyniła drugiej i żadna nie ma większego prawa od drugiej, żeby nazywać się Bogiem. Każda zapewne uznaje samą siebie za dobrą, a tę drugą — za złą. Jedna lubi nienawiść i okrucieństwo, druga miłość i miłosierdzie, każda zaś pozostaje przy własnej naturze. Co zatem mamy na myśli, nazywając jedną z nich dobrą, a drugą złą? Albo mówimy tylko tyle, że po prostu wolimy jedną od drugiej — tak jak wolimy piwo od jabłecznika — albo też stwierdzamy, że niezależnie od mniemania owych dwóch sił na własny temat, czy też niezależnie od naszych chwilowych ludzkich upodobań, jedna z nich jest w błędzie, realnie myli się, uznając siebie samą za dobrą. Rzecz w tym, że jeśli mamy na myśli tyle tylko, że po prostu wolimy pierwszą z nich, powinniśmy w ogóle zarzucić rozmowę o dobru i złu, ponieważ dobro oznacza to, co powinno się woleć, niezależnie od tego, co akurat lubi się w danej chwili. Gdyby „bycie dobrym" oznaczało tyle, co stanięcie po odpowiadającej nam stronie bez żadnych rzeczy53 wistych przyczyn — dobro nie byłoby warte swojego miana. Musimy więc jedną z owych sił uznać za autentycznie dobrą, a drugą za autentycznie złą. Jednak mówiąc tak, obok owych dwóch sił wprowadzamy do wszechświata coś trzeciego: pewnego rodzaju prawo, standard czy też zasadę dobra, którą jedna z sił spełnia, a druga nie. Ale skoro porównujemy obie siły do tego samego standardu, to właśnie ów standard — czy też istota, która go ustanowiła — stoi dalej i wyżej niż te dwie siły i to ona będzie prawdziwym Bogiem. Okazuje się, że nazywając owe siły dobrą albo złą, mamy na myśli tylko tyle, że jedna pozostaje we właściwym stosunku wobec prawdziwego, rzeczywistego Boga, druga zaś wręcz przeciwnie. To samo da się powiedzieć inaczej. Jeśli dualizm jest prawdą, wówczas zła siła musiałaby lubić zło samo w sobie. Jednak w praktyce nie znamy żadnej osoby, która lubiłaby zło tylko dlatego, że jest złe. Postawę z pozoru podobną obserwujemy, mając do czynienia z okrucieństwem. Jednak w rzeczywistości ludzie bywają okrutni z którejś z dwóch przyczyn — albo dlatego, że są sadystami, to jest cechują się seksualnym zboczeniem, które z okrucieństwa czerpie zmysłową przyjemność, albo też zachowują

się tak dla rzeczy, które mogą osiągnąć dzięki okrucieństwu — dla pieniędzy, władzy czy bezpieczeństwa. Jednak przyjemność, władza czy bezpieczeństwo same w sobie są czymś dobrym. Zło polega na tym, że dążymy do nich w zły sposób, za pomocą niewłaściwej metody, bądź zbyt uparcie. Oczywiście nie przeczę, że ludzie dopuszczający się podobnych rzeczy postępują w sposób szalenie nieprawy. Twierdzę natomiast, że przy bliższym spojrzeniu nieprawość okazuje się dążeniem do pewnego dobra na zły sposób. Można być dobrym dla samego dobra: nie da się być złym wyłącznie dla zła. Dobrego uczynku można dokonać nawet wtedy, kiedy nie czujemy się dobrzy i nie czerpiemy z niego żadnej przyjemności, bo dobroć jest po prostu rzeczą słuszną. Jednak nikt nigdy nie dopuścił się okrucieństwa tylko 54 dlatego, że okrucieństwo jest złe — tak naprawdę zachował się okrutnie, bo okrucieństwo sprawiło mu przyjemność albo okazało się przydatne. Inaczej mówiąc, zło nie może być złe w takim sensie, w jakim dobro jest dobre. Dobro jest niejako samym sobą — zło to jedynie dobro zepsute. Musi istnieć coś dobrego, zanim zostanie zepsute. Nazwaliśmy sadyzm zboczeniem seksualnym — ale musimy przecież mieć jakieś wyobrażenie o seksualnej normalności, zanim seksualność nazwiemy zboczoną. Widzimy, co jest zboczeniem, bo zboczenie wyjaśniamy w odniesieniu do normalności, nie da się jednak wyjaśnić normalności na podstawie zboczenia. A zatem owa zła siła, która miała stać na równi z dobrą i kochać zło tak samo, jak dobra kocha dobro, okazuje się zwykłym mamidłem. Aby być złą, musi mieć coś dobrego, czego pragnie, a następnie dążyć do tego w zły sposób — musi posiadać impulsy, które z początku były dobre, aby móc je spaczyć. Ale skoro jest zła, nie może przecież być uzależniona od dobrych rzeczy, których by pragnęła, czy dobrych impulsów, które mogłaby spaczyć. Jedno i drugie musiałaby czerpać z dobrej siły. A w takim razie nie jest niezależna. Stanowi część świata siły dobrej — to jest albo została stworzona przez dobrą siłę, albo przez jakąś trzecią siłę, wyższą od nich obydwu. Albo jeszcze prościej. Aby być złą, musi istnieć oraz posiadać inteligencję i wolę. Jednak istnienie, inteligencja i wola są same w sobie dobre. A zatem musi je czerpać od dobrej siły — nawet po to, żeby w ogóle być złą, musi pożyczać i kraść od przeciwnika. Czy zaczynasz już rozumieć, dlaczego chrześcijaństwo zawsze nazywało szatana upadłym aniołem? To nie jakaś bajeczka dla dzieci. To rzeczywiste uznanie faktu, że zło jest pasożytem, że zło nie jest twórcze. Moce, które pozwalają trwać złu, to moce przekazane mu przez dobro. Wszystko to, co pozwala złemu człowiekowi być naprawdę złym, jest samo w sobie dobre — stanowczość, inteligencja, uroda, wreszcie samo istnienie. Dlatego dualizm w sensie ścisłym nie wytrzymuje próby. 55 Przyznaję jednak bez wahania, że autentyczne chrześcijaństwo (w odróżnieniu od chrześcijaństwa rozwodnionego) jest znacznie bliższe dualizmowi, niż zwykle się sądzi. Kiedy po raz pierwszy przeczytałem Nowy Testament, traktując tę czynność na poważnie, zaskoczyło mnie między innymi to, jak wiele w nim mowy o mrocznej sile obecnej we wszechświecie — o potężnym, złym duchu uważanym za siłę stojącą za śmiercią, chorobami i grzechem. Różnica polega na tym, że zdaniem chrześcijaństwa owa mroczna siła została stworzona przez Boga jako dobra, po czym uległa zepsuciu. Chrześcijaństwo zgadza się z dualizmem, że wszechświat znajduje się w stanie wojny.

Nie uznaje jej jednak za wojnę między niepodległymi mocarstwami. Dla chrześcijaństwa jest to wojna domowa, rebelia, my zaś mieszkamy w części wszechświata okupowanej przez rebelianta. Terytorium okupowane przez wroga — oto czym jest ten świat. Chrześcijaństwo to opowieść o tym, jak prawowity król przedostał się — niejako w przebraniu — na okupowane ziemie i wzywa nas wszystkich do wzięcia udziału w wielkiej kampanii dywersyjnej. Kiedy idziesz do kościoła, w rzeczywistości wysłuchujesz tajnej depeszy od sojuszników — to dlatego tak bardzo wróg stara się, żebyś tam nie chodził. Robi to, grając na naszej zarozumiałości, lenistwie i intelektualnym snobstwie. Wiem, że ktoś mnie spyta: „Chyba nie ma pan zamiaru przedstawiać nam w dzisiejszych czasach naszego starego znajomego, szatana — z kopytami, rogami i tak dalej?" Cóż, nie wiem, co tu mają do rzeczy dzisiejsze czasy. Podobnie nie obstawałbym przy rogach i kopytach. Jednak biorąc pod rozwagę pozostałe względy odpowiadam twierdząco. Nie utrzymuję, że wiem cokolwiek o jego osobistym wyglądzie. Jeśli ktoś rzeczywiście chce go lepiej poznać, powiedziałbym takiej osobie: „Proszę się nie martwić. Jeśli pan naprawdę tego pragnie, pozna go pan. A czy się panu wówczas spodoba, to już inne pytanie". 56 ROZDZIAŁ 3. Wstrząsająca alternatywa Chrześcijanie wierzą zatem, że jakaś zła moc chwilowo uczyniła siebie samą księciem tego świata. A to naturalnie wywołuje szereg pytań. Czy taki stan rzeczy zgodny jest z wolą Boga, czy też nie? Jeśli tak, to — można powiedzieć — dziwny z Niego Bóg. A jeśli nie, to jak cokolwiek może się zdarzyć wbrew woli istoty posiadającej absolutną władzę? Jednak każdy, kto sam posiadał kiedyś władzę, wie, jak coś może być z jednej strony zgodne z jego wolą, a z drugiej nie. Jest rzeczą z gruntu rozsądną, kiedy matka mówi dzieciom: „Nie zamierzam was co wieczór zmuszać do sprzątania waszego pokoju. Musicie się nauczyć robić to same". Następnie zachodzi wieczorem do pokoju dziecinnego, a tam na kominku walają się: pluszowy miś, kałamarz z atramentem i gramatyka francuska. Jest to sprzeczne z jej wolą. Wolałaby, żeby dzieci utrzymywały porządek. Jednak z drugiej strony to jej własna wola pozostawiła dzieciom wolną rękę przy sprzątaniu. Tę samą rzecz dostrzec można w każdym pułku, w każdym związku zawodowym, w każdej szkole. Decydujesz, że od tej pory to czy tamto nie jest obowiązkowe — i za chwilę połowa ludzi już tego nie robi. Nie tego chciałeś, ale to twoja wola umożliwiła tę sytuację. Zapewne tak samo jest ze wszechświatem. Bóg stworzył istoty obdarzone wolną wolą — to znaczy istoty, które mogą pójść zarówno dobrą, jak i złą drogą. Niektórym ludziom wydaje się, że potrafią sobie wyobrazić istotę, która byłaby zarazem wolna i nie miała możliwości zejścia na złą drogę — ja nie potrafię. Jeśli coś ma wolność w czynieniu dobra, ma też wolność w czynieniu zła. To 57 wolna wola umożliwiła mu zło. Dlaczego zatem Bóg dał nam wolną wolę? Bo wolna wola, choć umożliwia zło, to zarazem jedyna rzecz, która umożliwia miłość, radość czy dobro, które godne są swego miana. Świat automatów — istot działających jak maszyny

— nie byłby chyba wart stworzenia. Szczęście, które Bóg zamyśla dla swoich wyższych stworzeń, to szczęście swobodnego, dokonanego z własnego wyboru zjednoczenia z Nim samym i z innymi stworzeniami w upajającej miłości i zachwycie — szczęście, wobec którego najbardziej szalona miłość mężczyzny i kobiety na tym świecie jest zwykłą wodą z mlekiem. A w tym celu Jego stworzenia muszą być wolne. Oczywiście Bóg wiedział, co się stanie, jeśli użyją wolnej woli w zły sposób — najwyraźniej uznał, że rzecz jest warta ryzyka. Może nie zgadzamy się z takim Jego wyborem. Jednak w niezgodzie z Bogiem tkwi pewna trudność. To On jest źródłem, z którego pochodzi cała twoja zdolność rozumowania — ty nie możesz mieć racji, a On nie może być w błędzie, tak samo jak strumień nie może się wznieść ponad własne źródło. Kiedy szukasz przeciw Niemu argumentów, w rzeczywistości szukasz argumentów przeciw sile, która czyni cię w ogóle zdolnym do argumentacji — to tak, jakby podcinać gałąź, na której się siedzi. Jeśli Bóg uznał, że wolna wola warta jest wojny, w której pogrążony jest wszechświat — iż warto było zapłacić tę cenę za stworzenie żywego świata, w którym wolne istoty mogą czynić autentyczne dobro lub zło i gdzie mogą się odbywać rzeczy naprawdę ważne, zamiast świata zabawek, które poruszałyby się wyłącznie za pociągnięciem przez Niego sznurków — to możemy wierzyć, że było warto. Kiedy pojmiemy już wolną wolę, zrozumiemy też niedorzeczność zadanego mi kiedyś pytania: „Dlaczego Bóg stworzył istotę aż tak marną, że zeszła na złą drogę?" Im lepsza jest stworzona istota — im inteligentniejsza, silniejsza i bardziej wolna — tym lepsza się okaże, jeśli pójdzie dobrą drogą, i tym gorsza, jeśli zejdzie na złą. Krowa 58 nie może być ani bardzo dobra, ani bardzo zła. Pies może być zarówno lepszy, jak i gorszy. Dziecko będzie jeszcze lepsze albo jeszcze gorsze, tym bardziej dorosły — a jeszcze bardziej człowiek genialny. Nadludzki duch okaże się najlepszy — lub najgorszy. Jak to się stało, że mroczna siła uległa zepsuciu? Niewątpliwie stawiamy tu pytanie, na które ludzie nie mogą udzielić pewnej odpowiedzi. Można jednak wysunąć rozsądne (i tradycyjne) domniemanie, oparte na naszym własnym doświadczeniu ulegania zepsuciu. Każda osoba ma możliwość postawienia siebie na pierwszym miejscu — może pragnąć być w centrum — właściwie pragnąć stać się Bogiem. Taki był grzech szatana — i taką naukę przekazał ludzkości. Niektórzy sądzą, że upadek człowieka miał coś wspólnego z seksem, ale to błąd (historia opowiedziana w Księdze Rodzaju wskazuje raczej na to, że jakieś zepsucie w naturze naszej seksualności nastąpiło już po upadku i było jego skutkiem, a nie przyczyną). Szatan wmówił naszym przodkom, że mogą „być jak bogowie" i mogą sobie poradzić sami, jakby byli własnym stwórcą — że mogą być dla siebie panami, wymyślić jakieś szczęście poza Bogiem, niezależnie od Niego. Z tej skazanej na niepowodzenie próby wzięło się niemal wszystko, co nazywamy historią ludzkości: pieniądze, ubóstwo, ambicje, wojna, prostytucja, podziały klasowe, imperia, niewolnictwo — długa, straszliwa historia człowieka szukającego poza Bogiem czegoś, co przyniosłoby mu szczęście. Oto dlaczego człowiekowi nigdy się to nie uda. Bóg nas stworzył — wymyślił nas, tak jak człowiek wymyśla silnik. Samochód został tak wymyślony, że działa na benzynę i nie będzie dobrze działał na nic innego. Otóż Bóg wymyślił „maszynę ludzką" tak, że napędzana jest przez Niego. To on jest paliwem, którym ma płonąć nasz duch, pokarmem, którym nasz duch ma się karmić. Innego nie ma. Dlatego nie ma co prosić

Boga, aby nas uszczęśliwił na nasz własny sposób, bez zawracania sobie głowy religią. Bóg nie może nam dać pokoju ani szczęścia poza sobą 59 samym, bo ani pokoju, ani szczęścia poza Nim nie ma. To niemożliwość. Oto klucz do historii. Włożony zostaje niezmierny wysiłek, powstają cywilizacje, wymyśla się znakomite instytucje, ale za każdym razem coś szwankuje. Za każdym razem jakiś fatalny defekt wynosi na szczyty ludzi okrutnych i samolubnych, i wszystko zsuwa się w nędzę i ruinę. Silnik zapala, pojazd pokonuje kilka metrów i psuje się. Ludzie wlewają do baku nie to, co trzeba. Oto, co szatan zrobił nam, ludziom. A co zrobił Bóg? Przede wszystkim pozostawił nam sumienie, wyczucie dobra i zła — iw dziejach zawsze pojawiali się ludzie, którzy starali się (nieraz bardzo usilnie) słuchać własnego sumienia. Nikomu nie udało się to do końca. Po drugie, zesłał ludziom coś, co nazwałbym dobrymi snami — mam na myśli owe dziwne historie rozrzucone po wszystkich pogańskich religiach: historie o bogu, który umiera i powraca do życia, a swoją śmiercią w jakiś sposób udziela ludziom nowego życia. Po trzecie, wybrał On sobie jeden lud i przez kilka wieków wbijał mu do głowy, jakim jest Bogiem — że jest tylko jeden i że obchodzi Go właściwe postępowanie. Ludem tym byli Żydzi, a Stary Testament opisuje proces wbijania im owych prawd do głowy. Potem przyszedł prawdziwy wstrząs. Wśród tych samych Żydów nagle pojawia się człowiek, który wypowiada się tak, jakby był Bogiem. Twierdzi, że wybacza grzechy. Mówi, że istniał od zawsze. Mówi, że przyjdzie osądzić świat na końcu czasów. Dla jasności: wśród pan- teistów, na przykład Hindusów, każdy mógłby stwierdzić, że jest cząstką Boga, czy też że on i Bóg to jedno — nie byłoby w tym niczego osobliwego. Ale ten człowiek, ponieważ był Żydem, z pewnością nie miał na myśli takiego Boga. W ich języku Bóg oznaczał istotę poza tym światem, która stworzyła świat — nieskończenie różną od wszystkich innych istot. Kiedy to pojmiemy, zrozumiemy, że słowa tego człowieka były po prostu najbardziej wstrząsającą rzeczą wypowiedzianą kiedykolwiek przez ludzkie usta. 60 Pewna część Jego stwierdzenia na ogół wymyka się naszej uwadze, bo słyszeliśmy je tyle razy, że już nie dostrzegamy jego wymowy. Chodzi mi o stwierdzenie, że On wybacza grzechy — wszelkie grzechy. Otóż jeśli mówiący te słowa nie jest Bogiem, to stwierdza rzecz niedorzeczną aż do granic komizmu. Wszyscy rozumiemy, jak człowiek może wybaczać złe uczynki popełnione przeciw niemu samemu. Możesz mi stanąć na nodze i wybaczę ci; możesz mi ukraść pieniądze i też ci wybaczę. Ale co sądzić o człowieku, któremu nikt na nodze nie stanął ani go nie okradł, a który ogłosiłby, że wybacza ci deptanie innym po nogach i kradzież cudzych pieniędzy? Takie postępowanie najłagodniej dałoby się nazwać komiczną błazenadą. A jednak to właśnie uczynił Jezus. Mówił ludziom, że ich grzechy są wybaczone, nie pytając o zdanie wszystkich innych, których te grzechy niewątpliwie zraniły. Bez cienia wahania zachowywał się tak, jakby był główną stroną, do której odnoszą się grzechy — niczym osoba, którą wszelkie występki obrażają najbardziej. Ma to sens tylko jeśli naprawdę był Bogiem, którego prawa są łamane i którego miłość jest raniona w każdym grzechu. W ustach każdego, kto Bogiem nie jest, słowa te oznaczałyby moim zdaniem jedynie głupotę i zarozumiałość, nie mającą sobie równej w historii ludzkości.

A jednak (dochodzimy do rzeczy znaczącej i dziwnej) nawet Jego wrogowie, kiedy czytają Ewangelię, na ogół nie odnoszą wrażenia głupoty i zarozumiałości. Tym mniej czytelnicy podchodzący do lektury bez uprzedzeń. Chrystus mówi o sobie, że jest „cichy i pokornego serca" i wierzymy Mu — nie zauważając, że gdyby był tylko człowiekiem, cichość i pokora byłyby ostatnią rzeczą, którą przypisalibyśmy niektórym z Jego stwierdzeń. Nie chciałbym, aby ktoś powiedział o Chrystusie tę najbardziej nierozumną rzecz, którą nieraz się o Nim słyszy: „Mogę uznać w Jezusie wielkiego nauczyciela moralności, ale nie przyjmuję Jego stwierdzenia, że jest Bogiem". Akurat tego nie wolno nam mówić. Ktoś, kto 61 byłby tylko człowiekiem, a zarazem mówił takie rzeczy jak Jezus, nie mógłby być wielkim nauczycielem moralności. Byłby albo szaleńcem — niczym człowiek, który utrzymuje, że jest sadzonym jajem — albo szatanem z piekła rodem. Trzeba wybierać. Ten człowiek albo był i jest Synem Bożym — albo szaleńcem, lub czymś jeszcze gorszym. Możesz kazać Mu się zamknąć jako głupkowi, możesz na Niego napluć i zabić Go jako wcielonego demona, albo możesz upaść Mu do stóp i nazwać Go Panem i Bogiem. Ale nie prawmy protekcjonalnych bzdur, że był wielkim człowiekiem i nauczycielem. Tej możliwości nam nie zostawił. Ani wcale nie zamierzał. 62 ROZDZIAŁ 4. Pokutnik doskonały Stajemy zatem wobec przerażającej alternatywy. Człowiek, o którym mówimy, albo był (i jest) tym, za kogo się podawał, albo też szaleńcem lub kimś znacznie gorszym. Wydaje mi się czymś oczywistym, że nie był szaleńcem ani demonem — a zatem, niezależnie od tego, jak dziwnie, przerażająco czy nieprawdopodobnie to zabrzmi, muszę przyjąć pogląd, że był i jest Bogiem. Bóg przedostał się w ludzkiej postaci na teren okupowany przez wroga. O co więc w tym wszystkim chodziło? Co przyszedł uczynić? Cóż, oczywiście nauczać — ale wystarczy zajrzeć do Nowego Testamentu czy też w ogóle do piśmiennictwa chrześcijańskiego, aby się przekonać, że stale jest tam mowa o czymś innym — o Jego śmierci i zmartwychwstaniu. Jest rzeczą oczywistą, że dla chrześcijan tu właśnie leży główny punkt tej historii — ich zdaniem przyszedł On na ziemię głównie po to, aby cierpieć i zostać zabitym. Zanim zostałem chrześcijaninem, odnosiłem wrażenie, że chrześcijanie mają przede wszystkim wierzyć w pewną teorię dotyczącą sensu owego umierania. Według owej teorii Bóg chciał ukarać ludzkość za dezercję i stanięcie po stronie wielkiego buntownika, ale Chrystus zgłosił się na śmierć zamiast nas i Bóg dał nam spokój. Przyznaję, że ta teoria już nie wydaje mi się aż tak niemoralna i niedorzeczna jak kiedyś — ale nie o tym chcę mówić. Otóż później zrozumiałem, że ani ta teoria, ani żadna inna — nie jest właściwym chrześcijaństwem. W centrum chrześcijańskiej wiary znajdujemy przekonanie, że śmierć Chrystusa w jakiś sposób pojednała nas 63

z Bogiem i pozwoliła nam zacząć od nowa. Teorie na temat tego, jak właściwie to się odbyło, to już zupełnie inna rzecz. Pojawiały się najrozmaitsze teorie dla wyjaśnienia, jak to działa — jednak wszyscy chrześcijanie zgadzają się, że działa. Opowiem, jak ja to pojmuję. Każdy rozsądny człowiek przyzna, że kiedy jest się zmęczonym i głodnym, dobrze nam zrobi posiłek. Ale współczesna teoria żywienia — witaminy, proteiny i tak dalej — to inna rzecz. Ludzie jadali kolacje i czuli się lepiej na długo, zanim usłyszano teorię o istnieniu witamin — a jeśli witaminowa teoria zostanie kiedyś zarzucona, nadal będą jadać kolacje tak samo jak przedtem. Teorie na temat śmierci Chrystusa to nie chrześcijaństwo — to tylko wyjaśnienia tego, jak ono działa. Nie wszyscy chrześcijanie doszliby do porozumienia na temat wagi tych teorii. Mój własny Kościół — Kościół anglikański — nie określa żadnej z nich mianem właściwej. Kościół rzymskokatolicki posuwa się nieco dalej. Ale sądzę, że oba Kościoły zgodziłyby się, że rzecz sama w sobie jest bez porównania ważniejsza od wszelkich wyjaśnień ukutych przez teologów. Przyznałyby zapewne, że żadne wyjaśnienie nie zdoła w pełni oddać rzeczywistości. Ale jak już pisałem w przedmowie, jestem tylko laikiem, a tu wypływamy na głębokie wody. Ja mogę najwyżej powiedzieć, co osobiście sądzę o tej sprawie. Moim zdaniem to nie owe teorie mamy przyjmować. Wielu z was czytało może pisma Jeansa albo Eddingtona*. Otóż kiedy starają się oni wytłumaczyć naturę atomu czy czegoś podobnego, dają czytelnikowi opis, na podstawie którego można sobie stworzyć w umyśle obraz. Ale przecież ostrzegają nas, że to nie w ten obraz wierzą naukowcy. Naukowcy wierzą we wzór matematyczny. Obrazy mają tylko przybliżyć nas do zrozumienia wzoru. Nie są ściśle prawdziwe, tak jak wzór — nie przekazują prawdy, a tyl* Sir James H. Jeans (1877-1946) i sir Arthur S. Eddington (1882-1944): angielscy fizycy i astronomowie, autorzy popularyzatorskich książek o nauce (przyp. tłum.).

64 ko coś w miarę do niej zbliżonego. Mają jedynie pomagać, a jeśli nie są pomocne, można je odrzucić. Rzeczy samej w sobie nie da się wyobrazić, można ją tylko wyrazić matematycznie. Mówiąc o chrześcijaństwie, jedziemy na tym samym wozie.- Wierzymy, że śmierć Chrystusa to historyczna chwila, w której na naszym świecie przejawiło się coś absolutnie niewyobrażalnego. Ale skoro nie możemy sobie wyobrazić nawet atomów, z których zbudowany jest nasz własny świat, to oczywiście nie będziemy również w stanie wyobrazić sobie tego czegoś. Gdybyśmy się przekonali, że rozumiemy to coś w pełni, już sam ten fakt wskazywałby, że nie tego szukamy — że owo „coś" nie jest niepojętą, niestworzoną i ponadnaturalną istotą, która spadła na naturę niczym błyskawica. Można zadać pytanie, co nam przyjdzie z czegoś, czego nie możemy zrozumieć. Ale łatwo na takie pytanie odpowiedzieć. Można zjeść kolację, nie rozumiejąc dokładnie, w jaki sposób pokarm nas odżywia. Można przyjąć to, co uczynił Chrystus, nie rozumiejąc, jak to działa — a wręcz nie zrozumie się, jak to działa, dopóki się tego nie przyjmie. Słyszymy, że Chrystus został zabity za nas, że Jego śmierć zmyła nasze grzechy i że umierając, pokonał śmierć. Oto wzór. Oto chrześcijaństwo. W to trzeba uwierzyć. Wszelkie tworzone przez nas teorie, wyjaśniające, jak śmierć Chrystusa mogła tego wszystkiego dokonać, są moim zdaniem rzeczą zupełnie drugorzędną. To tylko plany i wykresy, które należy zostawić w spokoju, jeśli nie są pomocne. A nawet jeśli są

pomocne, nie wolno ich mylić z rzeczą samą w sobie. Mimo to na niektóre teorie warto rzucić okiem. Najwięcej osób słyszało teorię, którą już wymieniłem — że dano nam spokój, bo Chrystus zgodził się ponieść karę za nas. Z pozoru wygląda ona na teorię mocno nierozumną. Jeśli Bóg był gotów nam odpuścić, dlaczego właściwie tego nie zrobił? Jeśli spojrzeć na karę w sensie policyjno-sądowym, ja nie widzę tu żadnego powodu. Z drugiej strony, jeśli wyobrazimy sobie dług, możemy dostrzec głęboki sens w tym, że ktoś, kto ma pieniądze, 65 zapłaci za kogoś, kto ich nie ma. Jeśli „ponoszenie kary" przyjmiemy nie w sensie doznawania wymierzonych dolegliwości, ale „ponoszenia konsekwencji" czy „płacenia rachunku", to jest rzeczą powszechnie wiadomą, że kiedy ktoś wpadnie do dołu, kłopot wyciągnięcia go spada zazwyczaj na jakiegoś zacnego przyjaciela. W jaki to dół wpadł więc człowiek? Usiłował się uniezależnić, zachowywać się tak, jakby należał do samego siebie. Inaczej mówiąc, człowiek upadły nie jest jedynie niedoskonałą istotą, która potrzebuje poprawy — to buntownik, który musi złożyć broń. Złożenie broni, kapitulacja, przeprosiny, uświadomienie sobie, że byliśmy na złej drodze i przygotowanie się do rozpoczęcia od początku — oto jedyne wyjście z naszego „dołu". Ten proces kapitulacji — tę komendę „cała wstecz" — chrześcijanie nazywają skruchą. Skrucha to nic przyjemnego. To coś trudniejszego niż położenie uszu po sobie. Oznacza ona oduczenie się wszelkiej zarozumiałości i samowoli, w których jesteśmy zaprawieni od tysięcy lat. Oznacza uśmiercenie części samego siebie, doświadczenie czegoś na kształt śmierci. Tak naprawdę do prawdziwej skruchy zdolny jest tylko człowiek dobry. Więcej jeszcze: tylko osoba zła potrzebuje skruchy, a tylko osoba dobra jest zdolna do skruchy prawdziwej. Im jesteś gorszy, tym bardziej potrzebujesz skruchy i tym mniej jesteś do niej zdolny. Osoba, która umiałaby się zdobyć na skruchę doskonałą, byłaby też doskonałą osobą — nie potrzebowałaby więc żałować za grzechy. Trzeba pamiętać, że skrucha, owa podjęta z własnej woli uległość, pokora i pewnego rodzaju śmierć, nie jest czymś, czego Bóg od nas oczekuje, nim do Niego powrócimy, choć gdyby zechciał, mógłby jej od nas nie wymagać. Skrucha to jedynie opis tego, czym jest w istocie powrót do Boga. Jeśli bez skruchy prosisz Boga, aby pozwolił ci do siebie wrócić — tak naprawdę prosisz, żeby pozwolił ci wrócić, wcale nie wracając. Tego nie da się zrobić. No dobrze zatem — musimy przez to przejść. 66 Ale właśnie to zło, które sprawia, że potrzebujemy skruchy, zarazem uniemożliwia nam jej podjęcie. Czy możemy podjąć skruchę, jeśli pomoże nam w tym Bóg? Tak, ale co właściwie mamy na myśli, mówiąc o Bożej pomocy? Mamy na myśli to, że Bóg niejako umieszcza w nas cząstkę samego siebie. Użycza nam nieco własnego rozumu, więc jesteśmy zdolni do myślenia — umieszcza w nas odrobinę własnej miłości i w ten sposób możemy się nawzajem kochać. Kiedy uczysz dziecko pisać, trzymasz jego dłoń we własnej — czyli dziecko pisze litery, bo ty je piszesz. Kochamy i myślimy, bo Bóg kocha i myśli, i trzyma przy tym naszą dłoń. Gdyby nie nasz upadek, sprawa byłaby prosta. Niestety, Boża pomoc jest nam teraz potrzebna w tych rzeczach, których Bóg ze swojej natury nigdy nie czyni — to jest w poddaniu się, cierpieniu, uległości, umieraniu. W naturze Boga nie istnieje żaden odpowiednik tego procesu. Więc akurat ta droga, na

której najbardziej potrzebujemy Bożego przewodnictwa, okazuje się drogą, której Bóg ze swojej natury nigdy nie przebył. Bóg może się dzielić tylko tym, co ma — tego zaś, co nam jest właściwe, w swojej naturze nie ma. Jednak gdyby Bóg stał się człowiekiem — gdyby nasza ludzka natura, zdolna do cierpienia i śmierci, stopiła się z naturą boską w jednej osobie — wówczas taka osoba mogłaby nam pomóc. Ktoś taki mógłby zrezygnować z własnej woli, cierpieć i umrzeć jako człowiek — i mógłby to uczynić w sposób doskonały jako Bóg. Ty czy ja możemy przejść przez ten proces jedynie pod warunkiem, że uczyni to w nas Bóg — ale Bóg może to uczynić tylko wtedy, gdy stanie się człowiekiem. Nasze starania, aby doświadczyć podobnej śmierci, powiodą się jedynie wówczas, gdy my, ludzie, podzielimy to umieranie z Bogiem — tak samo jak nasze myślenie jest możliwe tylko dlatego, że jest kroplą w oceanie Jego inteligencji. Jednak nie możemy uczestniczyć w umieraniu Boga, jeśli On również nie umrze — On zaś nie może umrzeć inaczej niż jako człowiek. To w tym sensie Bóg spłaca nasz dług i cierpi za nas to, czego sam wcale cierpieć nie musiał. 67 Słyszałem od niektórych, że skoro Jezus był Bogiem-człowiekiem, to Jego cierpienie i śmierć tracą w ich oczach wszelką wartość, „bo to musiało być dla Niego nic trudnego". Można (słusznie) ganić niewdzięczność i niestosowność takiej uwagi — mną jednak wstrząsa raczej bijące z niej niezrozumienie. W jakimś sensie osoby, które tak twierdzą, mają oczywiście rację. Właściwie nawet dałoby się powiedzieć więcej: doskonała uległość, doskonałe cierpienie, doskonała śmierć — wszystko to było nie tylko łatwiejsze dla Jezusa jako Boga, ale wręcz było dla Niego w ogóle możliwe tylko dlatego, że był Bogiem. Ale przecież byłoby chyba rzeczą dziwną, gdybyśmy z tego powodu mieli nie przyjąć Jego ofiary? Nauczyciel może pisać litery za dziecko, bo jest dorosły i umie pisać. To oczywiście ułatwia mu sprawę i tylko dlatego może dziecku pomóc. Gdyby dziecko odrzuciło nauczyciela, bo „dla dorosłego to jest łatwe" i chciało się nauczyć pisać od innego dziecka, które samo pisać nie potrafi (czyli nie posiada „nieuczciwej" przewagi), nie zrobiłoby szybkich postępów. Jeśli tonę w rwącej rzece, osoba stojąca na brzegu może mi podać rękę i tak ocalić moje życie. Czy powinienem zawołać (pomiędzy haustami łapanego powietrza): „Nie, nie, to nie fair! Ma pan przewagę! Stoi pan na brzegu!"? Taka przewaga — jeśli chcesz, możesz ją nazywać nieuczciwą — to jedyny powód, dla którego ów człowiek może mi pomóc. Gdzie masz szukać pomocy, jeśli nie u silniejszego od siebie? Tak widzę to, co chrześcijanie nazywają pokutą. Ale pamiętaj, to tylko kolejny obraz. Nie należy go mylić z rzeczą samą w sobie — a jeśli ci w niczym nie pomaga, odrzuć go. 68 ROZDZIAŁ 5. Praktyczny wniosek Chrystus doświadczył doskonałego poddania i uniżenia: doskonałego, bo był Bogiem, poddania i uniżenia, bo był człowiekiem. Chrześcijanie wierzą, że jeśli w jakiś sposób podzielimy z Chrystusem Jego uniżenie i cierpienia, to zdobędziemy też udział w Jego zwycięstwie nad śmiercią, a po śmierci odnajdziemy nowe życie i staniemy się w Nim doskonałymi, szczęśliwymi stworzeniami. To coś więcej niż próba pójścia za Jego nauką.

Ludzie pytają nieraz, kiedy nastąpi kolejny krok w ewolucji, krok w stronę istoty doskonalszej od człowieka. Jednak z chrześcijańskiego punktu widzenia on już nastąpił. W Chrystusie pojawił się nowy człowiek — a nowe życie, które się w Nim poczęło, ma zostać złożone w nas. Jak ma się to stać? Proszę przypomnieć sobie, skąd wzięło się nasze stare, zwyczajne życie. Otrzymaliśmy je od innych, od rodziców i przodków, bez naszej zgody — wskutek bardzo dziwnego procesu, w którym mieszają się przyjemność, ból i niebezpieczeństwo. Procesu, na który sami nigdy byśmy nie wpadli. Większość z nas spędziła w dzieciństwie ładnych parę lat, usiłując odgadnąć, jak to się dzieje. Niektóre dzieci z początku nie wierzą nawet wtedy, kiedy im się sprawę wyjaśnia — i raczej trudno je winić, bo faktycznie bardzo dziwna to sprawa. Bóg, który wymyślił ten proces, jest tym samym Bogiem, który wymyśla, jak przekazywać nowe życie — życie Chrystusa. Nie konsultował z nami wynalazku seksu — tak jak nie konsultował z nami i tego wynalazku. Są trzy rzeczy, które przekazują nam życie Chrystusa: chrzest, wiara oraz tajemnicza czynność, na którą różni chrześcijanie mają różne określenia: Komunia, Msza 69 Święta, Wieczerza Pańska. A przynajmniej są to trzy zwyczajne metody. Czas nie pozwala nam przyjrzeć się przypadkom nietypowym, podobnie zresztą jak moja niedostateczna wiedza. Jeśli masz komuś w parę minut wyjaśnić, jak ma się dostać do Edynburga, wymienisz godziny odjazdu pociągów — co prawda może tam również dotrzeć statkiem albo samolotem, ale o tym raczej nie będziesz wspominał. Nie chcę tu mówić, która z wymienionych trzech rzeczy jest najbardziej zasadnicza. Mój przyjaciel metodysta chciałby, żebym powiedział więcej o wierze, a o pozostałych dwóch rzeczach (proporcjonalnie) mniej. Ale nie zrobię tego. Każdy, kto wyznaje naukę chrześcijańską, powie ci, że trzeba korzystać z wszystkich trzech — i to nam na razie wystarczy. Naprawdę sam nie rozumiem, dlaczego te trzy rzeczy miałyby nieść ze sobą życie nowego rodzaju. Ale tak samo, gdybym tego wcześniej nie wiedział, nigdy nie dostrzegłbym związku pomiędzy pewną fizyczną przyjemnością i pojawieniem się na świecie nowej istoty ludzkiej. Rzeczywistość należy przyjmować taką, jaka jest — nie ma co się użerać, że rzeczywistość powinna być taka czy siaka, albo że powinniśmy spodziewać się po niej tego czy tamtego. Ale choć nie rozumiem, dlaczego tak miałoby być, mogę wyjaśnić, dlaczego wierzę, że tak jest. Wyjaśniłem już, dlaczego wierzę, że Jezus był (i jest) Bogiem. Wydaje się rzeczą historycznie jasną, że Jezus nauczał swoich uczniów, iż tak właśnie przekazywane jest to nowe życie. Inaczej mówiąc, wierzę na podstawie Jego autorytetu. Nie należy się bać słowa „autorytet". Wierzyć w coś na podstawie autorytetu to nic innego, niż wierzyć, bo powiedział nam o tym ktoś godny zaufania. Dziewięćdziesiąt dziewięć procent rzeczy, w które wierzysz, przyjmujesz właśnie na podstawie autorytetu. Wierzę, że jest miejsce zwane Nowym Jorkiem. Sam go nie widziałem. Nie umiałbym dowieść abstrakcyjnym rozumowaniem, że takie miejsce musi istnieć. Wierzę w to, bo tak mi powiedzieli ludzie, na których mogę polegać. Zwykły człowiek wierzy w Układ Słoneczny, atomy, ewolucję 70 czy krążenie krwi na podstawie autorytetu — bo tak twierdzą naukowcy. Każde stwierdzenie historyczne na świecie przyjmowane jest na podstawie autorytetu. Nikt z

nas nie oglądał podboju Anglii przez Normanów ani klęski Wielkiej Armady. Nikt z nas nie mógłby udowodnić tych faktów czystą logiką, tak jak dowodzimy różnych twierdzeń w matematyce. Wierzymy w nie, bo ludzie, którzy je widzieli, pozostawili o nich pisemne świadectwa — a więc na podstawie autorytetu. Ktoś, kto boczyłby się na autorytet w innych sferach życia, tak jak niektórzy ludzie boczą się na autorytet w religii, musiałby się zadowolić życiem w całkowitej niewiedzy. Proszę nie sądzić, że moim zdaniem chrzest, wiara i Komunia Święta wystarczą, aby zastąpić własne wysiłki w naśladowaniu Chrystusa. Twoje przyrodzone życie pochodzi od rodziców — ale to nie znaczy, że będzie trwało, jeśli przestaniesz się o nie troszczyć. Można je stracić przez zaniedbanie albo zgładzić przez samobójstwo. Trzeba je żywić i dbać o nie — ale trzeba mieć stale świadomość, że to nie ja tworzę własne życie, a tylko podtrzymuję w istnieniu życie otrzymane od kogoś innego. Tak samo chrześcijanin może stracić życie Chrystusowe, które zostało mu dane, i musi starać się je podtrzymać. Jednak nawet najlepszy chrześcijanin nie działa o własnych siłach — a jedynie podtrzymuje i chroni życie, którego własnym wysiłkiem nigdy nie zdołałby uzyskać. To zaś pociąga za sobą praktyczne konsekwencje. Dopóki w ciele pozostaje życie naturalne, może ono zrobić wiele, aby ciało naprawiać. Skaleczone zagoi się, czego nie uczyni ciało martwe. Żywe ciało to nie takie, którego nie dotykają żadne obrażenia, ale takie, które do pewnego stopnia potrafi się naprawić. Tak samo chrześcijanin to nie ktoś, kto nigdy nie czyni zła, ale ktoś, kto ma możliwość skruchy, podniesienia się po każdym potknięciu i rozpoczęcia na nowo — bo jest w nim życie Chrystusowe, które nieustannie go naprawia i pozwala mu (w pewnym stopniu) powtórzyć dobrowolną śmierć poniesioną przez samego Chrystusa. To dlatego położenie chrześcijanina różni się od 71 położenia innych ludzi, którzy starają się być dobrzy. Ludzie ci liczą, że zadowolą Boga, jeśli On istnieje. Albo — jeśli sądzą, że Bóg nie istnieje — przynajmniej zjedna im to aprobatę dobrych ludzi. Ale chrześcijanin uważa, że wszelkie dobro, jakie czyni, pochodzi z życia Chrystusowego, które jest w nim. Nie uważa, że Bóg kocha nas, bo jesteśmy dobrzy — to raczej Bóg czyni nas dobrymi, bo nas kocha. Tak samo dach szklarni nie przyciąga słońca dlatego, że lśni, ale lśni, bo świeci na niego słońce. Chcę powiedzieć bardzo jasno, że gdy chrześcijanie mówią o życiu Chrystusowym, które jest w nich, to nie odnoszą się do czegoś, co pozostaje w sferze moralności albo umysłu. Kiedy mówią o „byciu w Chrystusie" albo że „Chrystus jest w nich", to jest to coś więcej niż stwierdzenie, że myślą o Chrystusie albo że Go naśladują. Mają na myśli to, że Chrystus rzeczywiście przez nich działa, cała zaś zbiorowość chrześcijan to fizyczny organizm, przez który działa Chrystus — oto jesteśmy Jego palcami i mięśniami, komórkami Jego ciała. A to być może niejedno wyjaśnia. Wyjaśnia, dlaczego to nowe życie przekazywane jest nie tylko przez uczynki czysto umysłowe w rodzaju aktów wiary, ale też przez uczynki z udziałem ciała, jak chrzest albo Komunia Święta. To coś więcej niż przekazywanie idei, bardziej przypomina to ewolucję — fakt biologiczny, a nawet ponadbiologiczny. Nie ma co się silić na większe uduchowienie od samego Boga. Bóg nigdy nie chciał, żeby człowiek był stworzeniem czysto duchowym. Dlatego składa w nas nowe życie za pomocą rzeczy materialnych, jak chleb i wino. Można to uznać za pewną toporność i brak uduchowienia. Bóg tak nie uważa. Bóg lubi materię. Sam ją wymyślił.

I jeszcze jedna rzecz, która kiedyś zbijała mnie z tropu. Czy to nie jest strasznie nie fair, że nowe życie ogranicza się wyłącznie do ludzi, którzy usłyszeli o Chrystusie i zdołali w Niego uwierzyć? Ale wszakże Bóg nie wyjawił nam swoich zamiarów wobec innych ludzi. Wiemy tyle, że nikt nie może zostać zbawiony inaczej, niż przez Chrystusa. Nie wiemy jednak, czy zbawieni przez Niego zo72 staną tylko ci, którzy Go znają. A tymczasem — jeśli martwisz się o ludzi, którzy pozostają z boku — najbardziej nierozsądną rzeczą, jaką możesz zrobić, to samemu pozostawać z boku. Chrześcijanie są ciałem Chrystusa, organizmem, przez który On działa. Każdy dodatek do tego ciała pozwala Mu czynić więcej. Jeśli chcesz pomóc ludziom stojącym na uboczu, musisz dodać własną komórkę do ciała Chrystusa, który sam jeden może im pomóc. Byłoby rzeczą dziwną uciąć komuś palec, żeby przez to pilniej pracował. Jest jeszcze inne możliwe zastrzeżenie. Dlaczego Bóg przedostaje się na zajęty przez wroga świat i zakłada dla pokonania szatana coś w rodzaju tajnego stowarzyszenia? Dlaczego nie przychodzi zbrojnie, nie dokonuje inwazji? Czy jest na to za słaby? Cóż, chrześcijanie wierzą, że kiedyś przybędzie zbrojnie — nie wiemy kiedy. Ale mogę się domyślać, jaki jest powód tej zwłoki. Chce nam dać szansę stanięcia po Jego stronie z własnej woli. Wydaje mi się, że ani ty, ani ja nie mielibyśmy zbyt wysokiego zdania o Francuzie, który czekałby, aż alianci wmaszerują do Niemiec, a następnie zdeklarował się po naszej stronie. Ale ciekawy jestem, czy ludzie, którzy proszą Boga, żeby wdał się w nasze losy otwarcie i bezpośrednio, sami zdają sobie sprawę, jak by to wówczas było. Kiedy to się stanie, przyjdzie koniec świata. Kiedy autor wchodzi na scenę, sztuka jest skończona. Bóg dokona inwazji, co do tego nie ma obawy. Ale co ci wtedy przyjdzie ze zdeklarowania się po Jego stronie, gdy zobaczysz, jak przyrodzony wszechświat cały topnieje niczym sen, a na jego miejsce wdziera się coś innego, coś, co nigdy nawet nie zaświtało w Twej głowie — coś tak pięknego dla niektórych z nas i tak straszliwego dla innych, że nikomu nie pozostanie żaden wybór? Bo tym razem będzie to Bóg bez przebrania — coś tak przytłaczającego, że u każdego stworzenia może jedynie wywołać bądź nieodpartą miłość, bądź nieodparte przerażenie. Wtedy za późno będzie wybierać strony. Nie ma co mówić, że postanowiłeś się położyć, kiedy już nie da się wstać. To nie będzie czas 73 wyboru — to będzie czas odkrycia, jaką stronę wybraliśmy naprawdę, czy sobie z tego wcześniej zdawaliśmy sprawę, czy nie. Teraz, dzisiaj, w tej chwili mamy jeszcze szansę wybrać właściwą stronę. Bóg wstrzymuje się z nadejściem, aby nam to umożliwić. Ta zwłoka nie potrwa wiecznie. Trzeba się decydować: wóz albo przewóz. 75 KSIĘGA III CHRZEŚCIJAŃSKIE POSTĘPOWANIE ROZDZIAŁ 1. Trzy elementy moralności

Jest taka historia o chłopcu, którego zapytano, jak sobie wyobraża Boga. „Z tego, co widzę — odparł chłopiec — Bóg to ktoś taki, kto się wiecznie podkrada, żeby przyłapać ludzi na dobrej zabawie, a potem stara się im przeszkodzić". Obawiam się, że takie właśnie wyobrażenie wywołuje u wielu słowo „moralność": moralność to coś natrętnego, co próbuje ci zepsuć zabawę. Tymczasem zasady moralne to w istocie instrukcja obsługi maszyny ludzkiej. Każda ma zapobiec takim czy innym awariom, nadwerężeniom czy tarciom w jej funkcjonowaniu. Właśnie dlatego zasady moralne robią z początku wrażenie, jakby nieustannie sprzeciwiały się naszym naturalnym skłonnościom. Kiedy poznajesz zasady obsługi jakiejkolwiek maszyny, instruktor przez cały czas powtarza: „Nie, tak nie rób" — bo oczywiście jest mnóstwo rzeczy z pozoru właściwych, które wydają się naturalnym podejściem do maszyny, choć w rzeczywistości są błędne. Zamiast o zasadach moralnych, niektórzy ludzie wolą mówić o moralnych „ideałach" czy też o moralnym „idealizmie", zamiast o moralnym posłuszeństwie. Cóż, to oczywiście szczera prawda, że moralna doskonałość jest „ideałem" w tym znaczeniu, że pozostaje dla nas nieosiągalna. W tym sensie każda doskonałość jest dla nas, ludzi, „idealna" — nikt nie może zostać idealnym kierowcą czy tenisistą, tak samo jak nikt nie umie rysować linii idealnie prostych. Ale istnieje jeszcze inne znaczenie, według którego byłoby rzeczą bardzo mylącą nazywać moralną doskonałość „ideałem". Gdy ktoś nazywa jakąś kobietę „idealną" albo uznaje za idealny jakiś dom, statek 77 czy ogród, to (jeśli tylko ma trochę oleju w głowie) nie chce przez to powiedzieć, że każdy powinien uznać ten sam ideał. W takich rzeczach mamy prawo różnić się gustem, czyli mieć różne ideały. Byłoby jednak rzeczą niebezpieczną określać kogoś, kto stara się przestrzegać prawa moralnego, jako „osobę o szczytnych ideałach" — to mogłoby sugerować, że moralna doskonałość jest kwestią jego prywatnego gustu, a my, pozostali, wcale nie musimy jego gustów podzielać. Byłby to katastrofalny błąd. Być może doskonałe postępowanie jest równie nieosiągalne jak doskonałe zmienianie biegów w samochodzie — jednak jest to niezbędny ideał, zadany wszystkim ludziom z samej natury naszej ludzkiej maszyny, tak samo jak doskonała zmiana biegów to ideał zadany wszystkim kierowcom z samej natury samochodu. Jeszcze większe niebezpieczeństwo czai się w nazywaniu samego siebie „osobą o szczytnych ideałach" dlatego, że starasz się nie kłamać wcale (zamiast tylko sporadycznie), albo nigdy nie popełniać cudzołóstwa (zamiast popełniać je bardzo rzadko), albo nie znęcać się nad słabszymi (zamiast znęcać się umiarkowanie). Taka postawa mogłaby z ciebie zrobić kołtuna przekonanego o własnej wyjątkowości, któremu należy się rzekomo uznanie za „idealizm". Tymczasem równie dobrze można się spodziewać uznania za to, że przy każdym dodawaniu staramy się wyliczyć właściwą sumę. Rzecz jasna, że doskonała arytmetyka to pewnego rodzaju „ideał" — z pewnością w swoich kalkulacjach popełniasz nieraz błędy. Jednak nie ma nic nadzwyczajnego w tym, że przy kolejnych działaniach w równaniu starasz się liczyć dokładnie. Byłoby idiotyzmem nie starać się — każdy błąd sprawi później nowe problemy. Tak samo nowe kłopoty sprawi każda moralna porażka — zapewne innym ludziom, a z pewnością tobie samemu. Łatwiej przyjdzie nam pamiętać o tym fakcie, jeśli będziemy mówili o zasadach i posłuszeństwie, a nie „ideałach" czy „idealizmie". Pójdźmy krok dalej. Maszyna ludzka może się zepsuć dwojako. Jeden rodzaj awarii zdarza się, gdy drogi jedno-

78 stek rozchodzą się lub zderzają w taki sposób, że ludzie wyrządzają sobie nawzajem szkodę — na przykład przez kłamstwa czy fizyczną przemoc. Drugi zachodzi, gdy coś psuje się w e w n ą t r z człowieka, kiedy jego różne elementy (różne władze umysłowe, pragnienia itd.) podążają w sprzecznych kierunkach lub przeszkadzają sobie wzajemnie. Można to jasno przedstawić, jeśli wyobrazimy sobie ludzi jako konwój statków płynących w określonej formacji. Podróż może się powieść wyłącznie wtedy, gdy (po pierwsze) statki nie pozderzają się ze sobą nawzajem, oraz (po drugie) każdy z nich jest zdolny do żeglugi, a jego silniki działają sprawnie. Jedno właściwie zależy tu od drugiego. Jeżeli statki będą ze sobą ciągle kolidowały, szybko okażą się niezdolne do żeglugi. Z drugiej strony, jeżeli popsują się w nich stery, nie uniknie się kolizji. Wyobraźmy też sobie ludzkość jako orkiestrę grającą określoną melodię. Dla właściwego efektu potrzebne są dwie rzeczy. Instrument każdego muzyka musi być nastrojony, ale także musi wchodzić w odpowiedniej chwili, aby złączyć się z innymi. Ale nie wzięliśmy pod uwagę jeszcze jednej rzeczy. Nie zadaliśmy sobie pytania, dokąd zmierza flota, czy też jaki utwór gra orkiestra. Instrumenty mogą być nastrojone, mogą wchodzić w odpowiednich momentach, a mimo to występ nie powiedzie się, jeśli muzykom zapłacono za przygrywanie do tańca, a tymczasem grają wyłącznie marsze pogrzebowe. Podobnie, choćby flota płynęła w najlepszym porządku, jej podróż skończy się niepowodzeniem, jeśli zmierzała do Nowego Jorku, a dotarła do Kalkuty. Moralność dotyczy więc trzech rzeczy. Po pierwsze, uczciwości i harmonii pomiędzy ludźmi. Po drugie, uporządkowania czy też zharmonizowania wnętrza pojedynczej osoby. Po trzecie, powszechnego celu życia ludzkiego w ogóle, celu, dla którego człowiek został stworzony — jakim kursem powinna iść flota, jaką melodię przygotował dla orkiestry dyrygent. Może zauważyłeś, że ludzie współcześni prawie zaw79 sze myślą o pierwszej z tych trzech rzeczy, a zapominają o dwóch pozostałych. Kiedy ktoś pisze w gazecie, że dążymy do chrześcijańskich standardów moralnych, zwykle chce przez to powiedzieć, że dążymy do dobrego, uczciwego współżycia między narodami, klasami społecznymi czy jednostkami — myśli więc tylko o pierwszym z trzech elementów. Kiedy ktoś mówi o swoim zamiarze, że „to nie może być złe, bo nikomu przez to nie dzieje się krzywda", myśli tylko o pierwszym z trzech elementów. Jego zdaniem to bez znaczenia, jaki jest statek, jeśli tylko uniknie kolizji z innym. To zresztą naturalne, że myślenie o moralności zaczyna się od pierwszego elementu, czyli dziedziny stosunków społecznych. Skutki błędnej moralności w tej sferze są bowiem oczywiste i dają nam się we znaki w codziennym życiu: wojna, bieda, korupcja, kłamstwa czy partactwo. Poza tym, dopóki pozostajemy przy pierwszym z trzech elementów, różnice zdań na temat moralności są niewielkie. Prawie wszystkie ludy w historii godziły się (w teorii), że ludzie powinni być wobec siebie uczciwi, życzliwi i pomocni. Niemniej jednak, choć wszystko to stanowi naturalny punkt wyjścia do rozważań o moralności — gdybyśmy na tym mieli poprzestać, równie dobrze moglibyśmy naszych rozważań nie zaczynać. Dopóki nie przejdziemy do drugiego z wymienionych trzech elementów — uporządkowania wnętrza pojedynczego człowieka — jedynie okłamujemy samych siebie.

Jaki może być pożytek z komendy, żeby statki unikały kolizji, jeśli wydamy ją spróchniałym łajbom, które właściwie płyną, dokąd chcą? Po co spisywać zasady postępowania społecznego, jeśli wiemy, że zarozumialstwo, chciwość, pieniactwo i tchórzostwo nie pozwolą nam ich przestrzegać? Wcale nie twierdzę, że nie powinniśmy dążyć — i to usilnie — do doskonalenia naszego społeczeństwa czy systemu gospodarczego. Chcę natomiast powiedzieć, że wszelkie rozważania na ten temat pozostaną czystymi mrzonkami, o ile nie zdamy sobie sprawy, że tylko dzielność i bezinteresowność każdego człowieka 80 z osobna może zapewnie właściwe funkcjonowanie każdemu dobrze pomyślanemu systemowi. Dosyć łatwo byłoby wykorzenić jakąś konkretną odmianę korupcji czy ucisku obecną w systemie dziś istniejącym — jednak dopóki istnieją ludzie skorumpowani i brutalni, zawsze wrócą oni do starych gierek w nowym systemie. Nie da się ludzi uczynić dobrymi na mocy ustawy — a bez dobrych ludzi nie ma dobrego społeczeństwa. Dlatego musimy również myśleć o drugim elemencie — o moralności samej jednostki. Jednak wydaje mi się, że i na tym stwierdzeniu nie możemy poprzestać. Docieramy do punktu, w którym różne przekonania na temat wszechświata prowadzą do różnych form postępowania. Na pierwszy rzut oka najrozsądniej byłoby się w to nie wdawać i pozostać przy tych dwóch elementach moralności, co do których zgadzają się wszyscy rozsądni ludzie. Ale czy możemy tak uczynić? Należy pamiętać, że religia mieści w sobie szereg stwierdzeń na temat faktów. Stwierdzenia te mogą być słuszne albo nie. Jeśli są słuszne, ludzką flotą należałoby sterować w pewien określony sposób. Jeśli są niesłuszne, trzeba przyjąć zupełnie inny kurs. Dla przykładu wróćmy do wcześniej wspomnianej osoby, według której rzecz nie może być zła, jeśli nie wiąże się z krzywdą innych. Osoba ta w pełni zdaje sobie sprawę, że nie wolno uszkadzać innych statków idących w konwoju, ale zarazem uważa, że to, co zrobi z własnym statkiem, jest jej prywatną sprawą. Jednak w takiej sytuacji chyba istotne jest, czy ów statek należy do tej osoby, czy też jest cudzą własnością? To chyba wielka różnica, czy jestem niejako właścicielem swojego umysłu i ciała, czy tylko lokatorem, który ponosi odpowiedzialność wobec prawdziwego właściciela? Jeśli zostałem przez kogoś stworzony dla jego własnych celów, oznacza to dla mnie wiele obowiązków, których jako właściciel po prostu bym nie miał. Kolejna rzecz: chrześcijaństwo twierdzi, że każdy człowiek będzie żył wiecznie, co musi być albo prawdą, albo fałszem. Otóż jest wiele rzeczy, którymi nie warto za81 przątać sobie głowy, jeśli mam żyć tylko siedemdziesiąt lat — którym jednak należałoby się dobrze przyjrzeć, jeśli mam żyć na wieki. Być może moja zazdrość albo zapalczywość wzmaga się stopniowo — tak stopniowo, że jej przyrost na przestrzeni siedemdziesięciu lat okaże się zupełnie nieznaczny. Za to może się okazać prawdziwym piekłem za milion lat — a jeśli chrześcijaństwo nie jest w błędzie, być może piekło to w rzeczywistości precyzyjne, techniczne określenie stanu, w którym mogę się wówczas znaleźć. Nieśmiertelność przesądza też o różnicy, która odnosi się do totalitaryzmu i demokracji. Jeśli jednostki żyją zaledwie siedemdziesiąt lat, to państwo (czy naród lub cywilizacja), które może trwać i tysiąc lat, jest ważniejsze od jednostki. Ale jeśli chrześcijaństwo ma

słuszność, wówczas jednostka okazuje się nieporównanie ważniejsza, ponieważ jest wieczna i wobec niej tysiącletnie życie państwa czy cywilizacji to jedynie chwila. Wydaje się zatem, że w rozważaniach na temat moralności nie możemy pominąć żadnego z jej trzech elementów: relacji międzyludzkich, ludzkiego wnętrza oraz relacji pomiędzy człowiekiem a siłą, która go stworzyła. Wszyscy możemy współpracować w odniesieniu do pierwszego. Wraz z drugim elementem pojawia się niezgoda, która staje się już poważna przy trzecim. Właśnie zajmując się ostatnim z tych trzech elementów, natkniemy się na główne różnice pomiędzy moralnością chrześcijańską a niechrześcijańską. W pozostałej części tej książki przyjmę chrześcijański punkt widzenia, patrząc na nasze położenie tak, jakby chrześcijaństwo było nauką prawdziwą. 82 ROZDZIAŁ 2. Cnoty „kardynalne" Poprzedni rozdział napisałem jako krótką audycję radiową. Jeśli dostaje się do dyspozycji tylko dziesięć minut, właściwie wszystko zostaje podporządkowane zwięzłości. Podzieliłem moralność na trzy części (porównując ją do konwoju statków) głównie dlatego, że takie ujęcie tematu wydało mi się najkrótsze. Teraz chciałbym ukazać ten sam temat w innym ujęciu, dokonanym przez dawnych pisarzy. Choć okazało się zbyt długie, aby go użyć w audycji, jest to jednak ujęcie bardzo dobre. Według tego dłuższego schematu istnieje siedem „cnót". Cztery z nich nazywa się cnotami „kardynalnymi", a pozostałe trzy to cnoty „teologiczne". Cnoty „kardynalne" uznają wszyscy ludzie cywilizowani — o „teologicznych" z reguły wiedzą tylko chrześcijanie. „Teologicznymi" zajmę się później — w tej chwili omówię cztery cnoty kardynalne (takie ich określenie nie ma bezpośredniego związku z kardynałami Kościoła katolickiego, choć obydwa wyrazy pochodzą od łacińskiego słowa „zawias"; cnoty zaś nazwano „kardynalnymi", bo na nich, jak na zawiasach, miało się opierać i obracać wszystko inne). Cnoty kardynalne to: roztropność, umiarkowanie, sprawiedliwość oraz męstwo. R o z t r o p n o ś ć oznacza praktyczny, zdrowy rozsądek, zastanowienie nad tym, co robimy i możliwymi następstwami. Obecnie ludzie właściwie nie uznają roztropności za „cnotę". Ponieważ Chrystus powiedział, że nie wejdziemy do Jego świata, jeśli nie staniemy się jak dzieci, wielu chrześcijanom wydaje się, że jeśli tylko jesteś „dobry", to możesz śmiało być durniem. Jest to nieporozumie83 nie. Przede wszystkim większość dzieci przejawia niemałą „roztropność" w rzeczach, które je naprawdę interesują, i podchodzi do nich całkiem rozsądnie. Po drugie, jak zauważa św. Paweł, Chrystus nie chciał przez to powiedzieć, że mamy być jak dzieci pod względem i n t e l i g e n c j i — wręcz przeciwnie. Nakazał nam być nie tylko „łagodnymi jak gołębice", ale i „przebiegłymi jak węże". Pragnie od nas dziecięcego serca, ale i dorosłej głowy. Chce, żebyśmy byli naturalni, prostolinijni, kochający i otwarci na naukę jak dobre dzieci. Ale każe nam też jak najlepiej wykorzystywać inteligencję, abyśmy byli czujni i świetnie zaprawieni do walki. Jeśli przekazujesz pieniądze organizacji dobroczynnej, nie oznacza to, że nie musisz się upewnić, czy

organizacja nie jest oszukańcza. Jeśli myślisz o Bogu (na przykład w modlitwie), nie oznacza to, że masz się zadowolić infantylnymi poglądami, które wystarczały ci w wieku pięciu lat. To oczywiście szczera prawda, że Bóg nie będzie cię kochał mniej (czy też miał z ciebie mniejszy użytek), jeśli akurat urodziłeś się z dość mizernym intelektem. U Boga jest miejsce dla ludzi o nikłym rozumie, ale On chce, aby każdy wykorzystał swój rozum jak najpełniej. Być dobrym, to również czynić jak najlepszy użytek z własnego rozumu. Dla Boga intelektualni próżniacy nie są w niczym lepsi od innych próżniaków. Jeśli rozważasz, czy nie zostać chrześcijaninem, ostrzegam, że zabierasz się za coś, co obejmie cię całkowicie — umysł i całą resztę. Na szczęście działa to również w drugą stronę. Każdy, kto uczciwie stara się być chrześcijaninem, przekona się szybko, że jego inteligencja zaostrza się — jeden z powodów, dla których chrześcijaństwo nie wymaga specjalnego wykształcenia, to ten, że chrześcijaństwo jest edukacją samo w sobie. Dlatego niewykształcony chrześcijanin, jakim był Bunyan, zdołał napisać książkę, która zadziwiła świat*. * John Bunyan (1628-1688): syn wędrownego kotlarza, protestancki pastor i kaznodzieja. Jego chrześcijańska alegoria Wędrówka pielgrzyma (wyd. pol. Warszawa 1961) długo cieszyła się fenomenalną popularnością w literaturze angielskiej (przyp. tłum.).

84 U m i a r k o w a n i e — niestety — również należy do słów, których znaczenie uległo zmianie. Dzisiaj oznacza głównie abstynencję od alkoholu. Jednak w czasach, kiedy drugą cnotę kardynalną nazwano „umiarkowaniem", oznaczało coś zupełnie innego. Umiarkowanie nie dotyczyło alkoholu, a wszystkich przyjemności — i nie oznaczało powstrzymywania się od nich, ale zażywania ich w stosownej ilości. Błędem jest sądzić, że wszyscy chrześcijanie powinni być abstynentami — to islam, nie chrześcijaństwo, jest religią abstynentów. Oczywiście w pewnych okresach unikanie alkoholu może się okazać obowiązkiem jakiegoś konkretnego (czy nawet każdego) chrześcijanina — może dlatego, że ktoś nie umie pić w taki sposób, żeby nie wypić za dużo, a może dlatego, że przebywa z ludźmi skłonnymi do pijaństwa i nie wolno mu ich do niego zachęcać własnym piciem. Ale najważniejsze jest to, że człowiek ten powstrzymuje się (z ważnego powodu) od czegoś, czego nie potępia — przeciwnie, cieszy go fakt, że inni czerpią z tego przyjemność. Istnieje rodzaj złych ludzi, których można poznać między innymi po tym, że nie umieją się niczego wyrzec, nie domagając się podobnego wyrzeczenia od wszystkich wokoło. To nie po chrześcijańsku. Każdy chrześcijanin może uznać, że z jakichś przyczyn powinien się powstrzymać od pewnych rzeczy — od małżeństwa, mięsa, piwa czy chodzenia do kina. Jednak kiedy zaczyna uznawać te rzeczy za złe same w sobie albo patrzy z góry na ludzi, którzy nie podejmują podobnych wyrzeczeń — wówczas zmierza w niewłaściwym kierunku. Współczesne zawężenie treści słowa „umiarkowanie" do picia alkoholu narobiło niemałej szkody, bo łatwiej przez to zapomnieć, że można być nieumiarkowanym w wielu innych sprawach. Ktoś, kto w centrum swego życia stawia grę w golfa czy brydża, motocykl, psa albo ubrania, jest tak samo „nieumiarkowany" jak osoba, która upija się każdego wieczoru. Oczywiście nie jest to równie widoczne z zewnątrz — od manii brydżowej czy golfowej 85 nie zataczasz się na ulicy. Jednak Bóg nie daje się zwieść tym, co zewnętrzne.

S p r a w i e d l i w o ś ć to coś znacznie więcej niż sprawy toczące się w sądach. Jest to dawne słowo na określenie wszystkiego, co dzisiaj nazwalibyśmy „fair". Mieści w sobie uczciwość, zasadę wzajemności, prawdomówność, dotrzymywanie obietnic — całą tę sferę życia. M ę s t w o z kolei oznacza obydwa rodzaje odwagi — tę, która każe stawić czoło niebezpieczeństwu i tę, która każe wytrzymać pomimo bólu. We współczesnej angielszczyźnie może najlepszym odpowiednikiem byłaby „twardość" (guts). Łatwo zauważyć, że bez męstwa nie można długo wytrwać w żadnej z pozostałych cnót. Mówiąc o cnotach, należy zauważyć coś jeszcze. Otóż istnieje różnica pomiędzy dokonaniem sprawiedliwego czy nacechowanego umiarem uczynku a byciem sprawiedliwą bądź umiarkowaną osobą. Nawet marnemu tenisiście może od czasu do czasu wyjść dobre uderzenie. Jednak mówiąc o dobrym graczu, mamy na myśli osobę, której oczy, mięśnie i nerwy zostały wytrenowane dzięki niezliczonym dobrym uderzeniom i teraz można na nich polegać. Mają w sobie pewną cechę, która pozostaje obecna również poza kortem, tak samo jak umysł matematyka charakteryzuje się pewnym swoistym nastawieniem czy też nawykiem myślowym, który jest w nim obecny nawet wtedy, kiedy matematyką się nie zajmuje. Tak samo człowiek, który wytrwale spełnia dobre uczynki, osiąga w końcu pewną cechę charakteru — mówiąc o „cnocie", mamy na myśli tę właśnie cechę, a nie konkretne uczynki. To rozróżnienie jest ważne z następującego powodu: myśląc tylko o poszczególnych uczynkach, bylibyśmy narażeni na trzy błędne poglądy: (1) Moglibyśmy uznać, że kiedy czynimy rzecz słuszną, nieważne jest, j a k ani d l a c z e g o ją czynimy — czy robimy to z własnej woli czy z przymusu, radośnie czy z niechęcią, w obawie przed opinią innych czy dla rzeczy samej w sobie. Tymczasem prawda jest taka, że dobre czyny dokonane ze złych powodów nie pomagają 86 w tworzeniu owej wewnętrznej cechy czy postawy zwanej „cnotą", a o tę cechę tak naprawdę tu chodzi. Marny tenisista może uderzyć piłkę z całej siły nie dlatego, że widzi taką potrzebę, ale dlatego, że stracił panowanie nad sobą — takie uderzenie może szczęśliwym trafem pomóc mu wygrać gema, ale nie pomoże mu zostać dobrym, równym graczem. (2) Można by uznać, że Bóg pragnie jedynie posłuszeństwa wobec pewnych zasad — podczas gdy w rzeczywistości pragnie On ludzi pewnego pokroju. (3) Można by uznać, że „cnoty" są niezbędne tylko w obecnym życiu, a na tamtym świecie możemy zrezygnować z uczciwości, bo nie będzie już powodów do kłótni, albo z odwagi, bo nie będzie już niebezpieczeństwa. Może to prawda, że na tamtym świecie nie będzie okazji do sprawiedliwych czy mężnych uczynków. Jednak będzie okazja ku temu, aby być takimi ludźmi, jakimi można się stać tylko dzięki spełnianiu podobnych uczynków na t y m świecie. Nie to, żeby Bóg miał cię nie wpuścić swojego wiecznego świata, jeśli nie posiądziesz pewnych cech charakteru. Chodzi o to, że jeśli ludzie nie będą mieli w sobie choćby zaczątków owych cech, to żadne warunki zewnętrzne nie będą mogły stworzyć im „nieba" — to znaczy napełnić ich owym głębokim, silnym, niewzruszonym szczęściem, które przygotował dla nas Bóg. 87 ROZDZIAŁ 3. Moralność społeczna

Podstawowa rzecz, którą trzeba powiedzieć jasno na temat chrześcijańskiej moralności międzyludzkiej, to fakt, że Chrystus nie przyszedł głosić żadnej całkowicie nowej moralności w tej dziedzinie. Złota zasada Nowego Testamentu („Czyńcie innym tak, jakbyście chcieli, aby i wam czyniono") stanowi podsumowanie tego, co w głębi serca każdy uznawał za słuszne od zawsze. Prawdziwie wielcy nauczyciele moralności nigdy nie wprowadzają nowej moralności — tak czynią tylko szarlatani i oszuści. Jak napisał Samuel Johnson: „Ludziom częściej potrzeba przypomnienia niż nauki"* . Prawdziwym zadaniem każdego nauczyciela moralności jest sprowadzanie nas raz za razem do starych, prostych zasad, których staramy się nie zauważać — to jak nawracanie konia do przeszkody, której nie przeskoczył, albo ciągłe powtarzanie z dzieckiem lekcji, od której chce się wymigać. Druga rzecz domagająca się wyjaśnienia: chrześcijaństwo nie posiada (ani nie twierdzi, że posiada) szczegółowego, politycznego programu stosowania zasady „Czyńcie innym tak, jakbyście chcieli, aby i wam czyniono" w konkretnym społeczeństwie i w konkretnym czasie. To niemożliwość. Zasada jest dla wszystkich ludzi wszelkich epok i gdyby ją dostosować jedynie do konkretnych ludzi żyjących w danym czasie, nie pasowałaby do innych w innej epoce. Zresztą, nie o to chodzi w chrześcijaństwie. Kiedy nakazuje ci ono nakarmić głodnych, nie udziela przy tym lekcji gotowania. Kiedy każe czytać * Samuel Johnson (1709-1784): słynny angielski literat i leksykograf (przyp. tłum.).

88 Pismo Święte, nie udziela lekcji hebrajskiego czy greki, ani nawet gramatyki twojego ojczystego języka. Chrześcijaństwo nigdy nie miało zastąpić czy też wyprzeć zwykłych ludzkich sztuk i nauk — jest raczej kierownikiem, który każdej ze sztuk czy nauk wskaże odpowiednie zajęcie, oraz źródłem energii, która da im wszystkim nowe życie, jeśli tylko oddadzą się do jego dyspozycji. Ludzie mówią: „Kościół powinien nas poprowadzić". Jest to stwierdzenie słuszne, jeśli je dobrze zrozumiemy, a niesłuszne, jeśli zrozumiemy je źle. Mówiąc o Kościele, ludzie ci powinni mieć na myśli wszystkich praktykujących chrześcijan. A kiedy twierdzą, że Kościół powinien nas poprowadzić, winni mieć na myśli to, że niektórzy chrześcijanie — ci, którzy akurat mają odpowiednie talenty — powinni być ekonomistami i politykami oraz że wszyscy ekonomiści i politycy powinni być chrześcijanami, jak i to, że cały ich wysiłek gospodarczy i polityczny powinien zmierzać do realizacji zasady „Czyńcie innym tak, jakbyście chcieli, aby i wam czyniono". Gdyby tak się stało i gdybyśmy wszyscy byli gotowi na to przystać, wówczas dosyć szybko znaleźlibyśmy chrześcijańskie rozwiązanie dla naszych problemów. Jednak większość tych, którzy twierdzą, że powinien nas poprowadzić Kościół, domaga się od duchowieństwa ogłoszenia programu politycznego. To głupota. Duchowni to szczególni ludzie spośród całego Kościoła, którzy zostali specjalnie wybrani i przygotowani, aby troszczyć się o rzeczy dotyczące nas, to jest istot obdarzonych wiecznym życiem — jeśli domagamy się od nich programu politycznego, każemy im spełniać zupełnie inne zadanie niż to, do którego zostali przygotowani. To zadanie spoczywa na świeckich. Zastosowanie zasad chrześcijaństwa do związków zawodowych czy edukacji musi wyjść od chrześcijańskich związkowców i chrześcijańskich nauczycieli — tak jak chrześcijańską literaturę tworzą chrześcijańscy

pisarze, a nie kongregacja biskupów, którzy spotykają się, żeby w wolnej chwili pisać powieści czy sztuki teatralne. 89 Tak czy inaczej, Nowy Testament, choć nie wchodzi w szczegóły, to jednak dość wyraźnie ukazuje, jak wyglądałoby w pełni chrześcijańskie społeczeństwo. Może nawet ukazuje więcej, niż jesteśmy w stanie przyjąć. Mówi, że nie będzie pasażerów na gapę ani pasożytów — jeśli ktoś nie chce pracować, niech też i nie je. Każdy ma pracować własnymi rękami, a do tego każda praca ma wytwarzać coś dobrego — nie będzie produkcji idiotycznych luksusów i jeszcze idiotyczniejszych reklam, które usiłują nas skłonić do ich kupna. Nie będzie zadufania w sobie ani szemranych interesów — nie będzie zadzierania nosa. W tym sensie społeczeństwo chrześcijańskie byłoby, używając współczesnego określenia, lewicowe. Z drugiej strony, zawsze podkreślano, by posłuszeństwo — posłuszeństwo (oraz zewnętrzne oznaki szacunku) ze strony nas wszystkich wobec należycie wyłonionych władz, ze strony dzieci wobec rodziców oraz (obawiam się, że nie spotka się to z wielką przychylnością) ze strony żon wobec mężów. Po trzecie, ma to być społeczeństwo wesołe — pełne pieśni i radości, uznające zmartwienie czy lęk za coś niewłaściwego. Grzeczność, obca postawie wścibskiej, należy do cnót chrześcijańskich — zaś Nowy Testament nie znosi ludzi, którzy „zajmują się rzeczami niepotrzebnymi". Gdyby takie społeczeństwo istniało i gdybyśmy je odwiedzili, zapewne odnieślibyśmy dziwne wrażenie. Odczulibyśmy, że życie gospodarcze jest w nim bardzo socjalistyczne i (w tym sensie) „postępowe", za to życie rodzinne i zasady postępowania — dość staroświeckie, czy może wręcz ceremonialne i arystokratyczne. Każdy z nas znalazłby tam coś, co by mu się spodobało, ale obawiam się, że nikomu nie spodobałoby się ono w całości. Jednak niczego innego nie należy się spodziewać, jeśli chrześcijaństwo ma stanowić kompletny i wszechobejmujący plan działania maszyny ludzkiej. Wszyscy na różne sposoby odeszliśmy od owego planu i każdy chciałby wykazać, że jego modyfikacja to w rzeczywistości część autentycznego planu. Na każdym kroku można się prze90 konać, że tak jest ze wszystkim, co naprawdę chrześcijańskie — każdemu podoba się jakaś część, którą będzie chciał wybrać, a resztę odrzucić. Dlatego tak trudno jest nam czynić postępy — dlatego ludzie o przeciwstawnych celach mogą jednakowo utrzymywać, że walczą za chrześcijaństwo. Inna uwaga. Istnieje pewna rada, udzielona nam przez pogan ze starożytnej Grecji, Żydów w Starym Testamencie i wielkich nauczycieli chrześcijańskich okresu średniowiecza, którą współczesny system gospodarczy całkowicie odrzucił. Wszyscy oni mówili, że nie należy pożyczać pieniędzy na procent — tymczasem pożyczanie pieniędzy na procent (co nazywamy „inwestycją") to podstawa całego naszego systemu. Nie wynika z tego niezbicie, że czynimy źle. Niektórzy twierdzą, że kiedy Mojżesz, Arystoteles i chrześcijanie zgodnie zakazali pożyczania na procent (co nazywali „lichwą"), nie mogli przewidzieć istnienia spółek akcyjnych i myśleli wyłącznie o prywatnym wierzycielu, dlatego też możemy się nie przejmować tym, co napisali. Nie chciałbym decydować o tej kwestii. Nie jestem ekonomistą i zwyczajnie nie wiem, czy to system inwestycyjny jest przyczyną stanu, w którym się znajdujemy, czy też nie. Tutaj

potrzebny jest chrześcijański ekonomista. Ale uczciwość wymaga, żeby powiedzieć, że trzy wielkie cywilizacje najwyraźniej zgodnie potępiły coś, na czym oparliśmy całe nasze życie. Jeszcze jedna uwaga i dotrę do końca. Tam, gdzie Nowy Testament nakazuje każdemu pracować, podany jest powód: „aby miał co dać potrzebującym". Dobroczynność — dawanie ubogim — stanowi zasadniczą część moralności chrześcijańskiej: to ona wydaje się mieć decydujące znaczenie w świetle budzącej lęk przypowieści o owcach i kozłach. W dzisiejszych czasach nieraz się słyszy, że dobroczynność powinna się stać niepotrzebna; że zamiast dawać ubogim, powinniśmy stworzyć takie społeczeństwo, w którym nikt nie cierpiałby ubóstwa. Całkiem możliwe, że powinniśmy stworzyć takie społeczeństwo. Jednak każdy, kto wobec tego sądzi, że 91 już teraz można przestać dawać, bierze rozbrat z chrześcijańską moralnością. Nie sądzę, żeby było możliwe ustalenie, ile należy oddawać potrzebującym. Obawiam się, że w tym przypadku jedyną niezawodną zasadą jest dawać coś więcej niż to, co jest nam samym niepotrzebne. Inaczej mówiąc, jeśli nasze wydatki na własny komfort, luksusy, rozrywki itp. są nie mniejsze od podobnych wydatków innych osób o zbliżonych dochodach, zapewne dajemy zbyt mało. Jeśli dobroczynność nie daje się nam we znaki ani w niczym nie zawadza, moim zdaniem jest zbyt skromna. Pewnych rzeczy powinniśmy sobie odmówić z powodu wydatków na cele dobroczynne. Mówię w tej chwili o zwykłych „celach dobroczynnych". Konkretne niedole spadające na krewnych, przyjaciół, sąsiadów czy pracowników, które Bóg niejako podsuwa nam pod oczy, mogą wymagać czegoś znacznie większego — łącznie z poniesieniem ryzyka i zagrożeniem własnym. Dla wielu z nas największą przeszkodą w praktykowaniu dobroczynności nie jest luksusowy styl życia czy żądza bogacenia się, ale własny lęk — lęk przed niepewnością. Często trzeba w nim dostrzec pokusę. Czasami naszą dobroczynność ogranicza także pycha — doświadczamy pokusy, aby więcej niż potrzeba wydawać na ostentacyjne formy hojności (napiwki, gościnność), a mniej niż powinniśmy na tych, którzy naprawdę potrzebują naszej pomocy. Zanim skończę, spróbuję zgadnąć, jak ten rozdział mógł podziałać na jego Czytelników. Domyślam się, że znajdują się wśród nich ludzie o poglądach lewicowych, którzy są teraz bardzo źli, iż rozdział nie poszedł dalej w tym kierunku, a także ludzie o przekonaniach wręcz przeciwnych, którzy są rozeźleni, bo jak dla nich i tak poszedł o wiele za daleko. Jeśli się nie mylę, mamy prawdziwy szkopuł w układaniu planów stworzenia chrześcijańskiego społeczeństwa. Większość z nas podchodzi do tematu wcale nie po to, żeby się przekonać, co o nim mówi chrześcijaństwo — podchodzimy do niego, licząc, że znajdziemy w chrześcijaństwie wsparcie dla własnych poglądów. Szukamy sojusznika w miejscu, gdzie propo92 nuje się nam albo Mistrza — albo Sędziego. Jestem dokładnie taki sam. Są w tym rozdziale fragmenty, które chciałem przemilczeć. Dlatego nic nam nie wyjdzie, dopóki nie zdecydujemy się na znacznie śmielszy krok. Społeczeństwo chrześcijańskie nie powstanie, dopóki większość z nas tego szczerze nie zechce — a nie będziemy go chcieli, dopóki nie staniemy się w pełni chrześcijanami. Mogę powtarzać do utraty tchu: „Czyńcie innym tak, jakbyście chcieli, aby i wam czyniono", ale sam nie będę umiał tego

uczynić, dopóki naprawdę nie pokocham swojego bliźniego jak siebie samego — a nie nauczę się kochać bliźniego jak siebie samego, dopóki nie nauczę się kochać Boga — a nie nauczę się kochać Boga inaczej, niż ucząc się posłuszeństwa wobec Niego. Tak jak ostrzegałem, zbliżamy się ku sprawom ludzkiego wnętrza — odchodzimy od kwestii społecznych ku religijnym. Droga najbardziej okrężna okazuje się najkrótszą drogą do celu. 93 ROZDZIAŁ 4. Moralność a psychoanaliza Powiedziałem, że nie będziemy mieli chrześcijańskiego społeczeństwa, dopóki nie staniemy się w większości chrześcijanami — co oczywiście nie znaczy, że możemy odłożyć pracę nad naszym społeczeństwem aż do jakiejś wyimaginowanej, przyszłej daty. Oznacza to, że trzeba niezwłocznie zabrać się do dwóch zadań — (1) musimy zrozumieć, w jaki sposób zasada „Czyńcie innym tak, jakbyście chcieli, aby i wam czyniono" może znaleźć praktyczne, szczegółowe zastosowanie w naszym społeczeństwie, oraz (2) wiedząc, jak można by ją zastosować w praktyce, musimy chcieć to zrobić. Na początek chciałbym się zastanowić, jak wygląda chrześcijańska idea dobrego człowieka — jaka jest chrześcijańska „specyfikacja techniczna" maszyny ludzkiej. Zanim wdam się w szczegóły, chciałbym jeszcze dodać dwie uwagi ogólne. Przede wszystkim, skoro moralność chrześcijańska ma być techniką, która zapewnia właściwe działanie maszynie ludzkiej, Czytelnicy chcieliby zapewne wiedzieć, jak ma się ona do innej techniki o podobnych ambicjach — do psychoanalizy. Otóż trzeba bardzo wyraźnie rozróżnić dwie rzeczy: faktyczne teorie i techniki psychoanalityków od ogólnej filozoficznej wizji świata, dorobionej do teorii przez Freuda i innych. To drugie — filozofia Freuda — jest wyraźnie sprzeczna z filozofią innego wielkiego psychoanalityka, Junga. Co więcej, kiedy Freud zabiera głos na temat leczenia neurotyków, mówi jako specjalista w swoim temacie. Jednak gdy przechodzi do ogólnej filozofii, przemawia jako amator. Jest więc rzeczą rozsądną słuchać go z szacunkiem w pierwszym przypadku, ale 94 nie w drugim — i tak właśnie czynię, tym bardziej, że gdy Freud wypowiada się na obcy sobie temat, o którym ja sam akurat coś wiem (to jest na temat języka), przejawia niemałą ignorancję. Niemniej psychoanaliza jako taka, poza filozoficzną dobudową wzniesioną wokół niej przez Freuda i innych, w niczym nie sprzeciwia się chrześcijaństwu. Jej technika jest miejscami spójna z moralnością chrześcijańską i byłoby nie od rzeczy, gdyby miał o niej pewne pojęcie każdy proboszcz — choć nie jest to spójność całkowita, ponieważ te dwie techniki, psychoanalityczna i chrześcijańska, spełniają nieco różne zadania. Kiedy człowiek dokonuje moralnego wyboru, mamy do czynienia z dwoma rzeczami. Jedną jest sama czynność wyboru. Druga to rozmaite uczucia, impulsy itp. płynące z jego psychiki, które stanowią surowiec dokonywanego wyboru. Surowiec ten może być dwojakiego rodzaju. Może być — nazwijmy to — normalny, czyli zawierać uczucia podzielane przez każdego, bądź też może składać się z uczuć nienaturalnych, spowodowanych błędami obecnymi w podświadomości. Tak więc lęk przed

prawdziwym niebezpieczeństwem stanowiłby przykład uczuć pierwszego rodzaju, irracjonalny zaś lęk przed kotami czy pająkami — drugiego. Pożądanie mężczyzny przez kobietę należałoby do pierwszego rodzaju — skrzywione pożądanie mężczyzny przez innego mężczyznę do drugiego. Otóż psychoanaliza stawia sobie za cel usunięcie uczuć nienormalnych, to jest zapewnienie człowiekowi lepszego surowca dla dokonywanych wyborów. Z drugiej strony, moralność zajmuje się samymi aktami wyboru. Ujmijmy to tak. Wyobraźmy sobie trzech mężczyzn wyruszających na wojnę. Jeden z nich odczuwa — jak każdy — naturalny lęk przed niebezpieczeństwem, opanowuje go moralnym wysiłkiem i staje się człowiekiem odważnym. Załóżmy też, że na skutek podświadomych zjawisk dwaj pozostali odczuwają lęk przesadny, nieracjonalny, któremu nie mogą sprostać żadnym moralnym 95 wysiłkiem. A teraz przyjmijmy, że zjawia się psychoanalityk i udaje mu się obydwu wyleczyć — czyli stawia ich w sytuacji pierwszego mężczyzny. Na tym właśnie kończy się problem psychoanalityczny, a zaczyna moralny, ponieważ uleczeni mężczyźni mogą postąpić zupełnie inaczej. Pierwszy mógłby stwierdzić: „Bogu dzięki, że mam z głowy te strachy na lachy. Nareszcie mogę zrobić to, czego zawsze pragnąłem — wypełnić obowiązek wobec ojczyzny". Za to drugi mógłby powiedzieć: „No tak, to rzecz jasna niemała ulga, że już nie tracę głowy pod ostrzałem, co jednak nie zmienia w niczym faktu, że ani myślę nadstawiać karku, a jeśli to możliwe, niech go nadstawia ktoś inny. Właściwie najlepsze jest to, że skoro już się tak nie boję, mogę teraz lepiej zadbać o własną skórę i sprytniej ukryć to przed innymi". Jest to różnica czysto moralna i psychoanaliza nic tu nie wskóra. Niezależnie od tego, jak ulepszymy czyjś surowiec, zawsze zostanie coś jeszcze — prawdziwy i wolny ludzki wybór oparty na danym mu materiale: czy własną korzyść postawić na pierwszym, czy na ostatnim miejscu. Moralność zajmuje się wyłącznie takim wolnym wyborem. Zły materiał psychologiczny to nie grzech, a choroba. Nie należy z tego powodu żałować, trzeba go leczyć — to ważne rozróżnienie. Ludzie oceniają się wzajemnie na podstawie uczynków. Bóg sądzi ich z wyborów moralnych. Całkiem możliwe, że neurotyk, który odczuwa chorobliwy lęk przed kotami, a mimo to zmusza się, żeby w jakimś słusznym celu podnieść kota, wykazał się w Bożych oczach większą odwagą niż człowiek zdrowy, udekorowany najwyższymi odznaczeniami za męstwo na polu walki. Jeśli kogoś od dzieciństwa skrzywiano psychicznie, wpajając mu, że okrucieństwo jest rzeczą właściwą, a następnie uczyni on jakiś drobny dobry uczynek czy też powstrzyma się od jakiegoś okrucieństwa, którego mógłby dokonać i być może ryzykuje ośmieszeniem się wśród towarzyszy, kto wie, czy nie czyni w oczach Boga więcej, niż gdybyśmy my — ty czy ja — oddali życie za przyjaciela. 96 Można to ująć na odwrót. Być może niektórzy z nas, choć wydają się całkiem miłymi ludźmi, czynią tak skromny użytek z dobrych cech dziedzicznych i starannego wychowania, że w rzeczywistości są gorsi od innych, których bierzemy za diabłów wcielonych. Czy można być do końca pewnym, jak zachowalibyśmy się my sami, gdyby nas obarczono psychiką, wychowaniem i władzą — powiedzmy — Himmlera? To dlatego chrześcijanom zabroniono osądzać innych. Widzimy tylko skutki wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnego im surowca. Jednak Bóg wcale nie

sądzi ich z surowca ich wyborów, lecz z użytku, który z niego uczynili. Ludzka psychika w dużej mierze wynika z ciała. Kiedy umiera ciało, wszystko to opada i prawdziwy człowiek wewnętrzny — najgłębsza istota, która dokonywała wyborów i czyniła jak najlepszy bądź jak najgorszy użytek z dostępnego materiału — stanie zupełnie obnażona. Z niektórych z nas opadnie wówczas niemało miłych cech, które braliśmy za coś własnego, choć w rzeczywistości wynikały z naszego dobrego trawienia — z innych opadnie wiele paskudnych cech, które wynikały z kompleksów czy problemów zdrowotnych. Wtedy po raz pierwszy zobaczymy każdego takim, jaki jest naprawdę. Nie zabraknie niespodzianek. To prowadzi mnie do drugiej uwagi. Uważa się nieraz, że chrześcijańska moralność to rodzaj interesu, który Bóg ujmuje tak: „Jeśli zachowasz całe mnóstwo reguł, spotka cię nagroda — a jak nie, no to sam rozumiesz". Moim zdaniem to nie najlepszy punkt widzenia. Już chętniej powiedziałbym, że z każdym wyborem dokonujesz drobnej przemiany swej najgłębszej części — tej, która decyduje o twoich wyborach. Jeśli spojrzymy na życie jako całość, to w miarę obecnych w nim niezliczonych wyborów powoli przemieniasz tę najgłębszą część w stworzenie niebiańskie albo piekielne — albo w takie, które pozostaje w harmonii z Bogiem, innymi stworzeniami i samym sobą, albo też w inne, będące z Bogiem, innymi stworzeniami i samym sobą w stanie wojny i nienawiści. Być tym 97 pierwszym stworzeniem to niebo — czyli radość, pokój, wiedza i potęga. Być tym drugim — to szaleństwo, przerażenie, głupota, wściekłość, bezsilność i wieczna samotność. W każdej chwili każdy z nas zmierza ku któremuś z tych dwóch stanów. To wyjaśnia pewną rzecz, która zawsze mnie zastanawiała u pisarzy chrześcijańskich — otóż wydają się nieraz szalenie surowi, a już za chwilę bardzo swobodni. Powszednie grzechy traktują tak, jakby były czymś niezmiernie ważnym — po czym o najstraszniejszych morderstwach i zdradach mówią tak, jakby wystarczyło za nie pożałować, a wszystko zostanie wybaczone. Jednak z czasem zrozumiałem, że mają rację. Za każdym razem myślą oni o znaku, jaki czyn pozostawia w owym drobnym, najgłębszym pokładzie jestestwa, którego w tym życiu nikt nie widzi, ale który każdy będzie musiał znosić (bądź też którym będzie się cieszyć) przez wieki. Jeden człowiek może mieć taką pozycję, że jego gniew spowoduje przelew krwi tysięcy osób — nawet największy gniew innego wywoła najwyżej śmiech. Jednak ów drobny znak, który pozostaje w duszy każdego z nich, może być całkiem podobny. Każdy z nich wyrządził samemu sobie coś, co sprawi, że za następnym razem będzie mu jeszcze trudniej oprzeć się pokusie gniewu, a kiedy jej ulegnie, gniew będzie jeszcze gorszy — o ile nie pożałuje swojego uczynku. Jeden i drugi, jeśli rzeczywiście zwróci się do Boga, może doświadczyć naprawy tego wewnętrznego skrzywienia — na dłuższą metę jeden i drugi, jeśli tego nie uczynią, będą zgubieni. Oglądana z zewnątrz, wielkość czy małość uczynku nie jest najistotniejsza. Ostatnia myśl. Jak mówiłem, właściwy kierunek prowadzi nie tylko do pokoju, ale i wiedzy. Stając się lepszym, każdy zaczyna coraz lepiej rozumieć zło, które w nim jeszcze pozostało. Stając się gorszym, coraz mniej rozumie się własne zło. Umiarkowanie zły człowiek ma świadomość, że nie jest zbyt dobry — człowiek z gruntu zepsuty uważa, że jest w porządku. To kwestia zdrowego 98

rozsądku — sny rozumiesz wtedy, kiedy czuwasz, a nie kiedy śpisz. Błędy w równaniu widzisz wtedy, kiedy twój umysł działa poprawnie, a nie wtedy, kiedy je popełniasz. Naturę upojenia można zrozumieć na trzeźwo, a nie wtedy, kiedy jest się pijanym. Dobrzy ludzie wiedzą zarówno, co to jest dobro, jak i zło — źli nie wiedzą ani jednego, ani drugiego. 99 ROZDZIAŁ 5. Moralność seksualna Musimy teraz rozważyć chrześcijańską moralność dotyczącą seksu, czyli to, co chrześcijanie nazywają cnotą czystości. Chrześcijańskiej cnoty czystości nie wolno mylić ze społeczną zasadą „skromności" (w pewnym sensie tego słowa), to jest właściwego zachowania czy przyzwoitości. Społeczna zasada właściwego zachowania decyduje o tym, jaka część ciała może być odsłonięta albo na jakie tematy można rozmawiać i w jakich słowach — według zwyczajów danej grupy społecznej. Dlatego choć zasada czystości jest jednakowa dla wszystkich chrześcijan wszystkich epok, zasada właściwego postępowania jest zmienna. Dziewczyna na wyspach Pacyfiku, która prawie nic nie ma na sobie i wiktoriańska dama w całości okryta ubraniami mogą być tak samo „skromne" czy też przyzwoite według standardów własnego społeczeństwa — a przy tym niezależnie od ubioru obie mogą być jednakowo czyste (lub jednakowo nieczyste). Niektóre słowa używane przez czyste kobiety w czasach Szekspira, w wieku dziewiętnastym przeszłyby przez gardło tylko kobiecie z marginesu społecznego. Jeśli ludzie łamią zasadę właściwego postępowania obowiązującą w czasie i miejscu, w którym żyją, i czynią tak, aby wzbudzić żądzę w sobie samych lub w innych, popełniają występek przeciwko czystości. Jednak jeśli łamią ją z niewiedzy czy nieuwagi, ich jedynym przewinieniem są złe maniery. Jeśli, co się często zdarza, łamią ją wyzywająco, aby szokować czy żenować innych, niekoniecznie dopuszczają się nieczystości, ale z pewnością okazują się nieżyczliwi, bo nieżyczliwością jest cieszyć się z cudzego zażenowania. Nie wydaje mi się, aby szalenie surowe standardy właściwe 100 go zachowania w jakimkolwiek stopniu dowodziły czystości czy też ją wspomagały — dlatego sądzę, że wielkie odprężenie i uproszczenie zasad, które dokonało się za mojego własnego życia, jest czymś dobrym. Jednak w chwili obecnej wywołuje to tę niedogodność, że różni ludzie w różnym wieku wyznają różne standardy i sami nie wiemy, co z tym począć. Dopóki to zamieszanie trwa, wydaje mi się, że ludzie starzy lub staroświeccy powinni bardzo się pilnować, aby nie uznawać ludzi młodych czy „wyemancypowanych" za zepsutych za każdym razem, kiedy ci zachowają się (według starego standardu) niewłaściwie. Z drugiej strony, ludzie młodzi nie powinni uważać starszych od siebie za pruderyjnych purytanów tylko dlatego, że jest im trudno dostosować się do nowych standardów. Większość problemów może tu rozwiązać autentyczne pragnienie, aby mieć o innych jak najlepsze zdanie i pozwolić im czuć się jak najlepiej. Czystość to najbardziej niepopularna z cnót chrześcijańskich. Nie da się jej uniknąć — chrześcijańska zasada głosi: „Albo małżeństwo i pełna wierność wobec partnera, albo

całkowita abstynencja". Jest to coś tak trudnego i tak sprzecznego z naszym instynktem, że najwyraźniej albo chrześcijaństwo jest w błędzie, albo coś zepsuło się w naszym instynkcie seksualnym. Jedno albo drugie. Oczywiście jako chrześcijanin sądzę, że to instynkt uległ zepsuciu. Jednak mam też inne powody, by tak sądzić. Biologicznym celem seksu są dzieci, tak jak biologicznym celem jedzenia jest odnowa ciała. Otóż gdybyśmy jedli, kiedy tylko przyjdzie nam ochota i tyle, ile tylko zechcemy, zapewne większość z nas jadłaby zbyt wiele — choć nie aż tak bardzo za wiele. Można jeść za dwóch, ale nie da się jeść za dziesięciu. Apetyt wykracza poza swój sens biologiczny tylko w niewielkim stopniu. Jednak gdyby młody, zdrowy człowiek miał folgować seksualnemu apetytowi za każdym razem, kiedy przyszłaby mu na to ochota, a każdy taki stosunek przynosiłby dziecko, to w dziesięć lat bez trudu zaludniłby niewielką wieś. Ten 101 apetyt przerasta swoją funkcję w sposób niedorzeczny i absurdalny. Albo inaczej. Można zgromadzić sporą widownię na striptiz — aby przyglądali się dziewczynie rozbierającej się na scenie. Otóż załóżmy, że przyjeżdżasz do kraju, gdzie można zapełnić teatr do ostatniego miejsca, gdy umieści się na scenie zakryty talerz, a następnie wolno unosi pokrywkę w taki sposób, aby tuż przed zgaśnięciem świateł każdy zobaczył, że leży na nim barani kotlet albo kawałek boczku — czy nie uznałbyś, że w tym kraju stało się coś niedobrego z apetytem? 1 czy ktoś wychowany w innym świecie nie uznałby, że coś równie dziwacznego spotkało nasz instynkt seksualny? Pewien krytyk stwierdził, że gdyby odkrył kraj, gdzie odbywałyby się podobne akty striptizu z jedzeniem, uznałby, że wśród jego obywateli panuje głód. Chciał przez to oczywiście powiedzieć, że takie rzeczy jak seksualny striptiz wskazują nie tyle na seksualne zepsucie, ile wygłodzenie. Zgadzam się, że gdybyśmy natknęli się w jakimś kraju na podobne występy z baranimi kotletami, głód byłby jednym z kilku możliwych wyjaśnień, które przyszłyby mi do głowy. Jednak następnym krokiem byłoby zbadanie naszej hipotezy poprzez sprawdzenie, czy rzeczywiście w tym kraju jada się mało, czy też wiele. Gdyby zebrany materiał wskazywał na duże spożycie żywności, należałoby oczywiście porzucić hipotezę o głodzie i szukać innej. Podobnie, zanim przyjmiemy, że striptiz wywołany jest seksualnym głodem, musimy poszukać dowodów na to, że seksualna abstynencja jest w naszych czasach bardziej rozpowszechniona niż wówczas, kiedy striptizu nie znano. Ale przecież takich dowodów nie znajdziemy. Za sprawą antykoncepcji instynktowi seksualnemu można dziś folgować w małżeństwie znacznie taniej (a poza nim znacznie mniej ryzykownie) niż kiedykolwiek przedtem, zaś opinia publiczna patrzy obecnie na nieślubne związki czy nawet zboczenia dużo łagodniej niż kiedykolwiek od czasów pogańskich. Można sobie zresztą wyobrazić inne hipotezy niż teorię 102 „wygłodzenia". Jest rzeczą jasną, że apetyt seksualny, jak każdy inny, narasta, kiedy mu folgujemy. O jedzeniu może wiele myślą głodujący, jednak tak samo zachowują się żarłoki. Łechtanie na podniebieniu czują nie tylko wygłodniali, ale i przejedzeni. Wreszcie trzecia myśl. Nie znalazłoby się wielu ludzi, którzy chcieliby jeść rzeczy niejadalne, albo zamiast żywność jeść, robiliby z nią coś innego. Inaczej mówiąc, zboczenia apetytu są rzadkie. Jednak zboczenia instynktu seksualnego są liczne, oporne w

leczeniu i straszne. Z przykrością wchodzę tu w szczegóły, ale to konieczne. A konieczne jest to dlatego, że przez ostatnie dwadzieścia lat i tobie, i mnie kłamano w zaparte na temat seksu. Powtarzano nam do znudzenia, że pożądanie seksualne niczym się nie różni od innych pragnień i wystarczy porzucić nasze głupie, wiktoriańskie pomysły z jego tłumieniem, a wszystko będzie uporządkowane jak w ślicznym ogródku. To nieprawda. Jeśli spojrzysz na fakty, a nie propagandę, zrozumiesz, że tak nie jest. Słyszymy, że seks zwichrował się, bo był tłumiony. Ale przez ostatnie dwadzieścia lat tłumiony nie był. Był wywlekany na światło jak dzień długi. Mimo to pozostał tak samo zwichrowany. Jeśli kłopoty wywołało tłumienie, odprężenie powinno pomóc. Jednak nie pomogło. Myślę, że jest na odwrót. Myślę, że ludzkość stłumiła seks, bo tak bardzo się wykrzywił. Ludzie współcześni powtarzają: „Seksu nie należy się wstydzić". Mogą mieć na myśli dwie rzeczy. Jedna: „Nie należy wstydzić się faktu, że ludzkość dokonuje reprodukcji w pewien określony sposób, ani że sposób ten przynosi przyjemność". Jeśli to chcą powiedzieć, mają słuszność. Chrześcijaństwo mówi to samo. Problem nie w seksie ani w przyjemności. Dawni nauczyciele chrześcijańscy mawiali, że gdyby człowiek nie upadł, przyjemność płynąca z seksu nie byłaby mniejsza, ale wręcz większa niż dzisiaj. Wiem, że pewni nierozgarnięci chrześcijanie wypowiadali się tak, jakby chrześcijaństwo uznawało seks, ciało czy przyjemność za rzeczy złe same w sobie. Mylili się. Chrześcijań103 stwo jest niemal jedyną z wielkich religii, która w pełni akceptuje cielesność — która uznaje, że materia jest dobra, że sam Bóg przyjął kiedyś ludzkie ciało i że otrzymamy pewnego rodzaju ciała nawet w niebie, gdzie będą zasadniczą częścią naszego szczęścia, naszego piękna i naszej energii. Chrześcijaństwo wyniosło małżeństwo wyżej niż jakakolwiek inna religia, a najwspanialsza poezja miłosna świata została niemal w całości stworzona przez chrześcijan. Jeśli ktokolwiek stwierdzi, że seks sam w sobie jest zły, chrześcijaństwo natychmiast temu zaprzeczy. Ale kiedy ktoś stwierdza: „Seksu nie należy się wstydzić", może ma na myśli, że „stanu, w jakim znalazł się obecnie instynkt seksualny, nie należy się wstydzić". Jeśli akurat to miałby na myśli, moim zdaniem myli się. Myślę, że należy się wstydzić. Nie ma powodu się wstydzić, kiedy jedzenie sprawia nam przyjemność — należałoby się wstydzić, gdyby połowa ludzkości uczyniła z jedzenia główne życiowe zainteresowanie i bezustannie oglądała je na fotografiach, śliniąc się przy tym i mlaskając. Nie twierdzę, że ty czy ja osobiście odpowiadamy za obecną sytuację. Nasi przodkowie przekazali nam organizmy, które są pod tym względem wypaczone — a my dorastamy w otoczeniu propagandy, która sprzyja nieczystości. Są ludzie, którzy chcą stale zaogniać nasz instynkt seksualny, aby zarobić na nas pieniądze. Przecież człowiek ogarnięty obsesją nie stawi wielkiego oporu sprzedawcy. Bóg zna naszą sytuację — nie będzie nas sądził tak, jakbyśmy nie musieli się borykać z żadnymi trudnościami. Liczy się szczerość i wytrwałość woli w ich pokonywaniu. Zanim zostaniemy uleczeni, musimy tego zechcieć. Ci, którzy naprawdę chcą pomocy, znajdą ją — ale dla wielu współczesnych ludzi nawet samo takie życzenie jest trudne. Łatwo jest myśleć, że chcemy czegoś, podczas gdy tak naprawdę tego nie chcemy. Pewien słynny chrześcijanin powiedział dawno temu, że jako młodzieniec nieustannie modlił się o czystość — ale po latach zdał sobie sprawę, że kiedy ustami mówił „Panie, uczyń mnie czy-

104 stym", w sercu po cichu dodawał: „Ale jeszcze nie teraz". To samo zdarza się w modlitwach o inne cnoty — ale są trzy przyczyny, dla których wyjątkowo trudno jest nam pragnąc całkowitej czystości, nie mówiąc o jej osiągnięciu. Przede wszystkim połączenie naszej skrzywionej natury, kuszącego nas szatana i całej współczesnej propagandy żądzy wywołuje w nas uczucie, że pragnienia, którym stawiamy opór, są tak „naturalne", tak „zdrowe" i rozsądne, że sprzeciwiać się im byłoby rzeczą niemal zboczoną i nienormalną. Plakat za plakatem, film za filmem, powieść za powieścią tworzą skojarzenie pomiędzy ideą folgowania seksualności a ideami zdrowia, normalności, młodości, szczerości i dobrego humoru. To skojarzenie jest kłamstwem, jak wszystkie potężne kłamstwa, odwołuje się do prawdy — przedstawionej powyżej prawdy, że seks sam w sobie (w oderwaniu od narosłych wokół niego ekscesów i obsesji) jest „normalny", „zdrowy" itd. Kłamstwo polega na sugerowaniu, że każdy akt seksualny, wobec którego odczuwasz w danej chwili pokusę, jest również normalny i zdrowy. Takie zdanie — z czystego rozsądku i niezależnie od nauki chrześcijańskiej — musi okazać się brednią. Uleganie każdemu pragnieniu prowadzi w oczywisty sposób ku niemocy, chorobie, zazdrości, kłamstwu, skrytości i temu wszystkiemu, co jest zaprzeczeniem zdrowia, humoru i szczerości. Każdy rodzaj szczęścia, nawet na tym świecie, wymaga sporej powściągliwości. Dlatego stwierdzenie, że każde pragnienie — choćby i silne — jest zdrowe i rozsądne, to stwierdzenie bez wartości. Każda zdrowa na umyśle i cywilizowana osoba musi mieć zasady, umożliwiające jej dokonywanie wyboru: pomiędzy pragnieniami, które można zaakceptować i które trzeba odrzucić. Jedna osoba opiera swoje wybory na zasadach chrześcijańskich, inna na zasadach higieny czy normach społecznych. Prawdziwy konflikt przebiega nie pomiędzy chrześcijaństwem i „naturą", lecz pomiędzy zasadami chrześcijańskimi a innymi zasadami kontrolującymi „naturę", bo „naturę" (czyli naturalne pragnienia) i tak trze105 ba kontrolować, żeby nie zrujnowała ci kompletnie życia. Należy przyznać, że zasady chrześcijańskie są surowsze od innych — jednak sądzimy, że kiedy ich przestrzegasz, towarzyszy ci taka pomoc, jakiej nie otrzymasz, jeśli będziesz przestrzegać innych. Po drugie, wielu ludzi zniechęca się do podjęcia poważnej próby praktykowania chrześcijańskiej cnoty czystości, bo sądzą (zanim spróbują), że to niemożliwe. Ale kiedy chce się podjąć jakąś próbę, nie wolno nigdy myśleć o możliwości czy niemożliwości. Kiedy dostajemy na egzaminie zadanie nieobowiązkowe, zastanawiamy się, czy umiemy je rozwiązać — dostając zadanie obowiązkowe, musimy zrobić, co się da. Punkty można zawsze dostać nawet za bardzo niedoskonałą odpowiedź — jednak na pewno ich nie dostaniemy, jeśli zostawimy pytanie nietknięte. Nie tylko na egzaminach, ale i na wojnie, we wspinaczce górskiej, ucząc się pływania, jazdy na łyżwach albo na rowerze, czy wręcz zapinając sztywny kołnierzyk zgrabiałymi palcami — ludzie nieraz dokonują rzeczy, które wydawały się zupełnie niemożliwe, dopóki nie spróbowali. Cudowne jest to, jak wiele można zrobić, jeśli nie ma innego wyjścia. Rzeczywiście możemy być pewni, że doskonała czystość — tak jak doskonała miłość i dobroczynność — nie może zostać osiągnięta samym ludzkim wysiłkiem. Trzeba prosić o pomoc Boga. Nawet wtedy może się długo wydawać, że pomoc jest albo żadna, albo nie taka, jakiej ci potrzeba. To nieważne. Po każdej porażce proś o wybaczenie, wstawaj i próbuj od nowa. Początkowo Bóg bardzo często pomaga nam osiągnąć nie tyle samą

cnotę, ile właśnie zdolność powstawania i stałego rozpoczynania od nowa. Bo niezależnie od tego, jak wartościowa jest czystość (lub odwaga, prawdomówność czy każda inna cnota), proces ten wyrabia w duszy jeszcze ważniejszy nawyk. Leczy nas ze złudzeń na własny temat i uczy polegać na Bogu. Z jednej strony dowiadujemy się, że nie możemy sobie ufać nawet w najlepszych chwilach, z drugiej zaś, że nie musimy się poddawać rozpaczy na106 wet w chwilach najgorszych, bo porażki są nam wybaczane. Rzeczą fatalną jest zadowolenie się wyłącznie czymś niedoskonałym. Po trzecie, ludzie nieraz błędnie pojmują to, co psychologia nazywa „represją", czyli wyparciem ze świadomości. Psychologia uczy, że seks „wyparty do podświadomości" jest niebezpieczny. Ale w tym kontekście słowo „wyparty" jest określeniem technicznym: nie oznacza tego samego, co seks „opanowany", to jest taki, któremu się oparliśmy. „Wyparte" pragnienie czy „wyparta" myśl oznacza pragnienia lub myśli zepchnięte (zwykle w bardzo młodym wieku) do podświadomości, które teraz mogą się pojawić w umyśle wyłącznie w bardzo zamaskowanej, nierozpoznawalnej formie. Wyparta seksualność w ogóle nie wydaje się pacjentowi seksualnością. Kiedy nastolatek czy dorosły usiłuje opanować świadome pragnienie, nie ma to nic wspólnego z wypieraniem uczuć do podświadomości — wyparcie tu w żadnym wypadku nie grozi. Wręcz przeciwnie, ci, którzy poważnie usiłują osiągnąć czystość, są znacznie bardziej świadomi własnej seksualności i wkrótce poznają ją znacznie lepiej niż inni. Poznają własne pragnienia tak samo, jak Sherlock Holmes znał Moriarty'ego czy Wellington Napoleona — tak jak szczurołap poznaje gryzonie, a hydraulik cieknące rury. Cnota, nawet na etapie prób, daje światło — folgowanie skutkuje zamgleniem. Chociaż mówiłem tu o seksie dosyć długo, na koniec chcę jak najdobitniej stwierdzić, że nie w nim leży centrum chrześcijańskiej moralności. Ktokolwiek sądzi, że dla chrześcijan nieczystość to najgorsza przywara, jest w grubym błędzie. Grzechy cielesne, choć złe, są najmniej złymi grzechami w ogóle. Wszelkie najgorsze przyjemności są czysto duchowe: przyjemność płynąca z udowadniania, że druga osoba jest w błędzie, przyjemność pomiatania innymi i protekcjonalności, przyjemność mieszania innym szyków czy intryganctwa — przyjemności płynące z władzy i z nienawiści. Bo oto są we mnie dwie rzeczy, które walczą z ludzkim jestestwem, do któ107 rego mam zmierzać. Są to dwie inne części jestestwa: część zwierzęca i część diaboliczna. Diaboliczna jest gorsza. Dlatego nieczuły kołtun i faryzeusz, który regularnie chodzi do kościoła, może być znacznie bliżej piekła niż prostytutka. Choć oczywiście najlepiej nie być ani jednym, ani drugim. 108 ROZDZIAŁ 6. Małżeństwo chrześcijańskie Ostatni rozdział był głównie negatywny. Omówiłem błędy, które wkradły się w ludzki impuls seksualny, lecz niewiele powiedziałem o jego właściwym funkcjonowaniu — to

jest o chrześcijańskim małżeństwie. Są dwa powody, dla których nie chcę zbytnio zajmować się małżeństwem. Po pierwsze, chrześcijańskie nauki na ten temat są niezwykle niepopularne. Po drugie, nigdy nie byłem żonaty, więc mam do powiedzenia jedynie rzeczy z drugiej ręki. Niemniej mam poczucie, że mówiąc o moralności chrześcijańskiej, nie da się tego tematu pominąć. Chrześcijańska idea małżeństwa wsparta jest na słowach Chrystusa, że mężczyznę i kobietę należy uważać za jeden organizm — bo tak we współczesnym języku należy rozumieć sformułowanie „jedno ciało". Chrześcijanie wierzą, że mówiąc tak, Chrystus nie wyrażał jakiegoś odczucia, lecz stwierdzał fakt — tak jak wyrażamy pewien fakt, stwierdzając, że zamek i klucz stanowią jeden mechanizm, a skrzypce i smyczek — jeden instrument. Wynalazca ludzkiej maszyny powiedział nam, że jej dwie połowy, męska i żeńska, mają być w założeniu złączane parami — nie tylko na poziomie seksualnym, ale złączone w pełni. Potworność pozamałżeńskiego stosunku seksualnego polega na tym, że jego uczestnicy usiłują oddzielić jeden rodzaj związku (seksualny) od wszelkich innych, które mają mu towarzyszyć i prowadzić do pełnego złączenia. Chrześcijańska postawa nie oznacza, że w przyjemności seksualnej jest coś złego, tak samo jak nie ma niczego złego w przyjemności czerpanej z jedzenia. Oznacza ona, że nie wolno tej przyjemności oddzielać i czerpać osobno, tak jak nie należy czerpać 109 przyjemności z jedzenia bez połykania i trawienia, wyłącznie przeżuwając pokarm i wypluwając go. Z tego powodu chrześcijaństwo naucza, że małżeństwo trwa do śmierci. Oczywiście występują tu różnice pomiędzy Kościołami — jedne w ogóle nie dopuszczają rozwodów, inne dopuszczają je niechętnie i tylko w bardzo wyjątkowych przypadkach. To wielka szkoda, że chrześcijanie nie mogą się zgodzić w tej kwestii — ale zwykły człowiek świecki powinien zauważyć, że wszystkie Kościoły przejawiają w kwestii małżeństwa znacznie większą jednomyślność między sobą nawzajem niż ze światem zewnętrznym. Chcę przez to powiedzieć, że dla wszystkich Kościołów rozwód jest czymś w rodzaju rozcinania żywego ciała, jakby chirurgiczną operacją. Niektóre uznają tę operację za rzecz tak brutalną, że wręcz niemożliwą do przeprowadzenia. Inne dopuszczają ją w charakterze lekarstwa w przypadkach beznadziejnych. Wszystkie zgodziły się, że rozwód bardziej przypomina amputację obu nóg niż rozwiązanie spółki handlowej czy dezercję z koszar. Żaden Kościół nie zgadza się też ze współczesnym poglądem, że zwykłym usprawiedliwieniem rozwodu może być dobranie nowego partnera, przeprowadzane za każdym razem, kiedy ludzie uznają, że już się nie kochają, albo kiedy jedno z nich zakocha się w kimś innym. Zanim rozważymy ów współczesny pogląd i jego związek z czystością, nie wolno zapomnieć o odniesieniu go do innej cnoty, mianowicie sprawiedliwości. Jak już pisałem, sprawiedliwość to także dotrzymywanie obietnic. Otóż każdy, kto brał ślub w kościele, uczynił publiczną, uroczystą obietnicę, że pozostanie z partnerem czy partnerką do śmierci. Obowiązek dotrzymania takiej obietnicy nie ma żadnego specjalnego związku z moralnością seksualną — właściwie nie różni się od każdej innej obietnicy. Jeśli — jak powtarzają współcześni ludzie — impuls seksualny podobny jest do innych doświadczanych przez nas impulsów, to powinien być traktowany na równi z nimi. Zatem tak samo jak podporządkowujemy udzielonym obietnicom nasze inne przyjemności, 110

nie inaczej powinno być z seksualnością. Jeśli zaś — jak mi się wydaje — impuls ten nie jest taki jak inne, lecz uległ chorobliwemu zaognieniu, powinniśmy szczególnie uważać, żeby nas nie doprowadził do nieuczciwości. Ktoś w takim razie mógłby stwierdzić, że złożoną w kościele obietnicę uważa za czystą formalność i od początku nie miał zamiaru jej dotrzymać. Kogo więc usiłował oszukać, gdy ją składał? Boga? Naprawdę nie było to zbyt mądre. Samego siebie? Nie było to o wiele mądrzejsze. Narzeczoną albo narzeczonego, czy może ich rodzinę? Zachował się więc perfidnie. Wydaje mi się, że małżonkowie (albo jedno z nich) najczęściej liczyli na oszukanie ludzi. Chcieli szacowności płynącej z małżeństwa, nie płacąc jej ceny — to jest byli oszustami, kłamali. Jeśli są nadal zadowoleni ze swego oszustwa, nie mam im nic do powiedzenia — kto chciałby wpajać wzniosły i trudny nakaz czystości ludziom, którzy nie zdążyli nawet dorosnąć do uczciwości? Jeśli zdążyli się opamiętać i chcą żyć uczciwie, raz złożona obietnica nadal ich wiąże. Jak zauważyliśmy, wynika to ze sprawiedliwości, nie z czystości. Jeśli ktoś nie wierzy w nierozerwalność małżeństwa, może lepiej, żeby mieszkał z drugą osobą bez ślubu, niż gdyby miał składać ślubowania, których nie zamierza dotrzymywać. To prawda, że żyjąc bez ślubu, ludzie ci będą winni (w oczach chrześcijan) cudzołóstwa. Ale jednego grzechu nie naprawia się drugim — nieczystości nie naprawi się, dodając do niej krzywoprzysięstwo. Z kolei pogląd, jakoby „zakochanie" było jedynym powodem, dla którego należy trwać w małżeństwie, w ogóle nie zostawia miejsca na małżeństwo pojmowane jako obietnica czy też porozumienie. Jeśli chodziłoby w nim tylko o zakochanie, obietnica niczego nie doda — a jeśli niczego nie dodaje, nie należy jej czynić. Ciekawe, że zakochani, dopóki są naprawdę zakochani, wiedzą to lepiej niż ludzie, którzy tylko o miłości mówią. Jak zauważył Chesterton, zakochani mają naturalną skłonność do wiązania się obietnicami. Pieśni miłosne z całego świata 111 pełne są ślubów wieczystej stałości uczuć. Prawo chrześcijańskie nie narzuca zakochaniu rzeczy obcych jego naturze — domaga się jedynie, aby zakochani brali poważnie to, do czego samo z siebie popycha ich uczucie. Poza tym obietnica wierności, składana kochanej osobie wtedy, kiedy jestem zakochany (i składana z miłości właśnie), nakazuje oczywiście tym bardziej dochować wierności, jeśli zakochanie przeminie. Obietnice muszą dotyczyć czegoś, co możemy zrobić, jakichś uczynków — nikt nie może obiecać, że będzie stale żywił takie czy inne uczucie. Równie dobrze mógłby obiecać, że nigdy nie dostanie bólu głowy, albo że zawsze będzie głodny. Jednak — mógłby ktoś spytać — po co trzymać ludzi ze sobą, skoro już nie są w sobie zakochani? Jest kilka dobrych, społecznych powodów — aby zapewnić dom dzieciom, aby uchronić kobietę (która, wychodząc za mąż, zapewne poświęciła lub nadszarpnęła własną karierę) przed porzuceniem z chwilą, kiedy mąż się nią znudzi. Ale jest i inny powód, który bardzo przemawia mi do przekonania, choć trudno mi to wytłumaczyć. Oto trudność: wielu ludziom trudno zrozumieć, że chociaż B jest lepsze niż C, to jednak A może być jeszcze lepsze niż B. Ludzie ci lubią myśleć kategoriami tego, co dobre i tego, co złe — zamiast tego, co dobre, co lepsze, i co najlepsze. Pytają, czy uważasz patriotyzm za coś dobrego. Jeśli stwierdzisz, że patriotyzm jest oczywiście

dużo lepszy niż indywidualny egoizm — choć zarazem gorszy od miłości uniwersalnej i zawsze powinien jej ustępować, kiedy tych dwóch rzeczy nie da się pogodzić — wówczas uznają, że odpowiadasz wymijająco. Pytają, co sądzisz o pojedynkowaniu się. Jeśli odpowiesz, że bez porównania lepiej jest komuś wybaczyć, niż się z nim pojedynkować, ale nawet pojedynek może być lepszy niż żywiona przez całe życie wrogość, znajdująca ujście w ukradkowych wysiłkach, aby pognębić drugiego człowieka — zaczną narzekać, że nie odpowiadasz jasno. Liczę, że nikt nie popełni tego samego błędu w stosunku do tego, co zamierzam powiedzieć. 112 To, co nazywamy „zakochaniem", jest cudownym stanem, który pod wieloma względami jest dla nas dobry. Potęguje w nas hojność i odwagę, otwiera oczy nie tylko na piękno ukochanej osoby, ale na każde piękno w ogóle, a także poskramia (zwłaszcza początkowo) naszą czysto zwierzęcą seksualność — w tym sensie zakochanie jest wielkim zwycięzcą w walce z żądzą. W tym sensie nikt nie zaprzeczy, że zakochanie jest znacznie lepsze zarówno od zwykłej zmysłowości, jak i zimnego egocentryzmu. Ale, jak napisałem wcześniej, „nic bardziej niebezpiecznego, niż wybrać któryś z owych naturalnych impulsów, a następnie podążać za nim za wszelką cenę". Zakochanie to dobra rzecz, ale nie najlepsza. Wiele rzeczy przerasta, ale są i takie, do których samo nie dorasta. Nie da się z niego uczynić podstawy całego życia, jest uczuciem szlachetnym, ale przecież tylko uczuciem. Otóż na żadnym uczuciu nie można polegać, że będzie trwałe i na zawsze zachowa pełną intensywność — czy choćby że będzie trwałe. Trwać może wiedza, trwać mogą zasady czy nawyki, ale uczucia przychodzą i odchodzą. Podobnie, cokolwiek mówią o tym ludzie, stan zwany „zakochaniem" zwykle nie jest trwały. Jeśli stare zakończenie baśni — „I żyli długo i szczęśliwie" — mamy rozumieć jako „I przez kolejne pięćdziesiąt lat czuli się dokładnie tak samo, jak w przeddzień ślubu", to zapewne nigdy nie było i nie będzie ono prawdziwe, a nawet byłoby wręcz niepożądane, gdyby miało się spełnić. Kto zniósłby życie w takim podnieceniu choćby przez pięć lat? Co stałoby się z twoją pracą, z twoim apetytem, snem, z twoimi przyjaźniami? Ale oczywiście to, że przestajemy „być zakochani" nie znaczy, że już nie kochamy. Miłość w swoim drugim znaczeniu, odrębnym od zakochania, to nie tylko uczucie. Jest to głęboka jedność, podtrzymywana przez wolę i celowo umacniana nawykami — umocniona (w małżeństwach chrześcijańskich) łaską, o którą małżonkowie proszą Boga i którą od Niego otrzymują. Taką wzajemną miłość mogą oni zachować nawet w chwilach, kiedy się nie lubią — tak jak kochasz samego siebie nawet 113 wtedy, kiedy się nie lubisz. Tę miłość mogą zachować również wtedy, gdy każde mogłoby z łatwością zakochać się w kimś innym. Na początek „zakochanie" kazało im obiecać sobie wzajemną wierność — spokojniejsza od zakochania miłość pozwala im obietnicy dotrzymać. To z takiej miłości czerpie moc silnik małżeństwa — zakochanie było wybuchem, który go uruchomiło. Jeśli się ze mną nie zgadzasz, powiesz oczywiście: „Co on może o tym wiedzieć, nigdy nie był żonaty". Całkiem możliwe, że masz rację. Jednak zanim tak powiesz, zastanów się dobrze, czy rzeczywiście sądzisz mnie na podstawie własnego doświadczenia i obserwacji życia znajomych, czy też opierając się na powieściach i filmach. To nie takie łatwe, jak się ludziom wydaje. Nasze doświadczenie głęboko jest naznaczone wpływem

książek, sztuk czy kina, dlatego potrzeba cierpliwości i umiejętności, aby na własny użytek wyplątać z tego rzeczy poznane z samego życia. Ludzie z książek czerpią pogląd, że kiedy poślubi się właściwą osobę, można się spodziewać, iż zakochanie potrwa wiecznie. Dlatego gdy stwierdzą, że zakochanie minęło, uznają, że pomylili się w swojej decyzji i czują się uprawnieni do zamiany — nie zdając sobie sprawy, że po takiej zamianie urok i piękno nowego zakochania wkrótce zniknie tak samo, jak poprzedniego. Jak to bywa w każdej dziedzinie życia, dreszczyk pojawia się na początku i jest nietrwały. Dreszczyk ogarniający chłopca, który po raz pierwszy pomyślał o lataniu, nie dotrwa do chwili, gdy chłopiec — już jako młody człowiek — wstąpi do lotnictwa i rzeczywiście zacznie się uczyć pilotażu. Dreszczyk, który odczuwamy na widok nowego, zachwycającego miejsca, zniknie, gdy przeprowadzimy się tam na stałe. Czy to oznacza, że lepiej byłoby nie uczyć się pilotażu i nie mieszkać w pięknym miejscu? Bynajmniej. Jeśli wytrwasz, w obu przypadkach zniknięcie pierwszego dreszczyku zrekompensuje ci spokojniejsze i trwalsze zainteresowanie. Co więcej (i nie znajduję tu słów, by podkreślić, jakie to dla mnie ważne), to właśnie 114 ludzie, którzy gotowi są pogodzić się z utratą dreszczyku i zadowolić się trzeźwym zainteresowaniem, zapewne odnajdą kolejne dreszczyki, biorące się z zupełnie innych rzeczy. Ktoś, kto nauczył się latać samolotem i został dobrym pilotem, nagle odkryje muzykę — ktoś, kto osiadł w pięknym miejscu, odkryje uroki ogrodnictwa. Chyba to w jakiejś mierze miał na myśli Chrystus, gdy powiedział, że nic nie może żyć naprawdę, o ile najpierw nie obumrze. Po prostu nie ma co przywiązywać się do dreszczyku — nic gorszego nie można zrobić. Pozwól mu przeminąć, obumrzeć, przejść przez ten okres śmierci w spokojniejsze zainteresowanie i szczęście, które z niego wynika — a przekonasz się, że przez cały czas żyjesz w świecie nowych dreszczyków. Jeśli jednak z dreszczyków zechcesz uczynić chleb powszedni i spróbujesz je sztucznie przedłużać, wszystkie zaczną stopniowo słabnąć, będzie ich coraz mniej, aż do końca życia pozostaniesz znudzonym, rozczarowanym człowiekiem. Może ze względu na powszechne niezrozumienie tej prawdy spotyka się tak wielu ludzi w średnim wieku, którzy biadolą nad utraconą młodością akurat wtedy, gdy z każdej strony powinny im się jawić nowe horyzonty i możliwości. Dużo przyjemniej jest nauczyć się pływać, niż nieustannie (i bezowocnie) usiłować powrócić do tego uczucia z dzieciństwa, kiedy po raz pierwszy taplaliśmy się w wodzie. Inne wyobrażenie, ukształtowane pod wpływem powieści i sztuk teatralnych, mówi, że zakochanie jest czymś nieodpartym — czymś, co się ludziom po prostu przytrafia, niczym zakaźna choroba. Wierząc w to, niektóre osoby żyjące w małżeństwie poddają się, kiedy stwierdzą, że pociąga ich nowy znajomy czy znajoma. Mimo to skłonny jestem sądzić, że w prawdziwym życiu nieodparte uczucia są znacznie rzadsze niż w książkach — przynajmniej wśród ludzi dorosłych. Kiedy poznajemy kogoś, kto jest piękny, inteligentny i sympatyczny, oczywiście powinniśmy w jakimś sensie podziwiać i kochać w nim te dobre cechy. Ale czyż to nie my sami w dużym stopniu decydujemy, że taka miłość staje się zako115 chaniem? Niewątpliwie, jeśli jest głowa pełna powieści, sztuk i sentymentalnych

piosenek, a ciało alkoholu, wówczas każdy rodzaj odczuwanej miłości można zmienić w zakochanie — tak jak koleina w ścieżce sprawi, że zawsze będzie się tam zbierać woda, a przez niebieskie okulary wszystko będziesz widział na niebiesko. Ale to już będzie twoja własna wina. Zanim zamknę kwestię rozwodów, chciałbym wprowadzić rozróżnienie pomiędzy dwoma bardzo często mylonymi rzeczami. Jedna z nich to chrześcijańska koncepcja małżeństwa. Druga to zupełnie inna kwestia — w jakim stopniu chrześcijanie, jako wyborcy czy parlamentarzyści, powinni narzucać reszcie społeczności własne poglądy na temat małżeństwa w postaci prawa rozwodowego. Bardzo wielu ludzi zdaje się sądzić, że chrześcijanin powinien się starać utrudnić rozwód innym. Ja tak nie sądzę. A przynajmniej wiem, że byłbym bardzo zły, gdyby muzułmanie mieli zabronić wszystkim innym ludziom picia wina. Moim zdaniem Kościoły powinny szczerze przyznać, że większość Brytyjczyków nie jest chrześcijanami, więc nie należy oczekiwać od nich chrześcijańskiego życia. Powinny istnieć dwa oddzielne rodzaje małżeństwa — jedno regulowane przez państwo za pomocą zasad, które obowiązywałyby wszystkich obywateli, drugie regulowane przez Kościół za pomocą zasad obowiązujących jego członków. Rozróżnienie to powinno być całkiem wyraźne, żeby było jasne, czy dane małżeństwo jest małżeństwem chrześcijańskim, czy też nie. Tyle niech wystarczy o chrześcijańskiej nauce na temat nierozerwalności małżeństwa. Pozostaje zająć się rzeczą jeszcze bardziej niepopularną. Chrześcijańskie żony ślubują posłuszeństwo wobec mężów*. W małżeństwie chrześcijańskim mężczyznę nazywa się „głową". W oczywisty sposób powstają dwa pytania. (1) Po co w ogóle * Osobna przysięga posłuszeństwa składana mężowi przez żonę znikła już z anglikańskiej liturgii małżeństwa (przyp. tłum.).

116 głowa — czy nie może tu być równości? (2) Dlaczego głową ma być mężczyzna? (1) Potrzeba głowy bierze się z idei, że małżeństwo jest zawierane trwale. Naturalnie dopóki małżonkowie pozostają zgodni, nie musi pojawiać się kwestia przewodzenia — i można liczyć, że taki będzie normalny stan rzeczy w małżeństwie chrześcijańskim. Jednak co robić, kiedy pojawi się w nim autentyczna niezgoda? Oczywiście przedyskutować problem — ale zakładam, że małżonkowie już problem przedyskutowali i mimo to nie doszli do porozumienia. Co robić dalej? Sprawy nie rozstrzygnie się w głosowaniu, bo w dwuosobowej radzie nie zdobędzie się większości. Nastąpi zatem jedna z dwóch rzeczy — albo muszą się rozstać i pójść każde swoją drogą, albo jedno musi mieć głos decydujący. Jeśli małżeństwo zawierane jest na stałe, jedna ze stron musi mieć w ostateczności władzę rozstrzygania o rodzinnej polityce. Trwały związek nie może się utrzymać bez konstytucji. (2) Jeśli musi być głowa, dlaczego ma nią być mężczyzna? Cóż, po pierwsze, czy ktokolwiek poważnie życzy sobie, żeby była nią kobieta? Jak powiedziałem, sam nie jestem żonaty, ale z tego, co widzę, nawet kobieta, która sama chce być głową rodziny, nie jest zwykle zachwycona podobnym stanem rzeczy u sąsiadów. Już raczej stwierdzi: „Biedny pan X! Doprawdy nie rozumiem, dlaczego pozwala tej strasznej kobiecie tak sobą pomiatać". Chyba nie uznałaby za pochlebstwo, gdyby to ją nazwał ktoś głową. Musi byś coś nienaturalnego w kierowaniu mężami przez żony, skoro one same odczuwają to jako coś na poły wstydliwego i gardzą mężami, którymi kierują. Ale jest i inny powód — i tu mówię otwarcie jako kawaler, bo ten powód jest nawet lepiej

widoczny z zewnątrz niż od wewnątrz. Relacje rodziny ze światem zewnętrznym — coś, co moglibyśmy nazwać jej polityką zagraniczną — muszą zależeć w ostatniej instancji od mężczyzny, który zawsze powinien być (i na ogół jest) sprawiedliwszy w stosunku do obcych. Kobieta przede 117 wszystkim walczy ze światem dla dobra dzieci i męża. W naturalny i w pewnym sensie słuszny sposób ich potrzeby są dla niej ważniejsze od wszystkich innych. Kobieta jest specjalnym opiekunem ich interesów. Mąż ma wszakże dopilnować, aby ta jej naturalna tendencja nie wzięła góry. Mąż ma ostatnie słowo, aby chronić innych przed intensywnym rodzinnym patriotyzmem żony. Jeśli ktokolwiek ma wątpliwości, pozwolę sobie zadać proste pytanie. Kiedy wasz pies ugryzie dziecko sąsiadów, albo jeśli wasze dziecko zrobi krzywdę ich psu, z kim wolelibyście mieć do czynienia — sąsiadem czy sąsiadką? Albo zadam inne pytanie skierowane do mężatek: przy całym podziwie dla męża, czyż jego główną słabością nie jest tendencja, aby nie upierać się przy swoich (i waszych) prawach wobec sąsiadów tak, jakby można sobie życzyć? 118 ROZDZIAŁ 7. Przebaczenie W poprzednim rozdziale napisałem, że najbardziej niepopularną z chrześcijańskich cnót jest czystość. Jednak nie jestem pewien, czy się nie myliłem. Wydaje mi się, że istnieje inna, jeszcze bardziej niepopularna. Ujęto ją w chrześcijańskiej zasadzie: „Będziesz kochał bliźniego swego jak siebie samego". Ponieważ w moralności chrześcijańskiej „twój bliźni" zawiera w sobie również „twojego wroga", docieramy tu do nieprzyjemnego obowiązku miłowania nieprzyjaciół. Każdy jest zdania, że przebaczenie to cudowny pomysł, dopóki samemu nie musi się czegoś przebaczyć, tak jak my w czasie wojny. Wtedy trudno poruszyć ten temat, aby nie narazić się na gniewne pokrzykiwania. Nie w tym rzecz, że ludzie uważają podobną cnotę za zbyt wzniosłą i trudną — chodzi o to, że uważają ją za nienawistną i godną pogardy. „Niedobrze mi się robi od takiej gadaniny" — twierdzą. A połowa z moich Czytelników już chce mi zadać pytanie: „Ciekawe, co czułby pan na myśl o wybaczaniu gestapo, gdyby pan był Polakiem czy Żydem?" Ja też jestem ciekawy. Ogromnie ciekawy. Tak samo jak wtedy, kiedy chrześcijaństwo zabrania mi wyrzekać się własnej religii, choćbym miał to uczynić w celu uchronienia się od tortur i śmierci — bardzo jestem wtedy ciekawy, co bym zrobił w podobnej sytuacji. W tej książce nie próbuję mówić, do czego byłbym zdolny (moje zdolności są naprawdę niewielkie), ale powiedzieć, czym jest chrześcijaństwo. Ja go nie wymyśliłem. Ja tylko znajduję, w samym jego sercu, zdanie: „Odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy je naszym winowajcom". Nie ma 119 tu ani śladu sugestii, że proponuje się nam przebaczenie na jakichś innych warunkach. Powiedziane jest zupełnie jasno, że o ile nie wybaczymy sami, również nam nie będzie wybaczone. Nie ma wyboru. Co mamy zrobić?

Nie jest to prosta sprawa, ale myślę, że mogą nam ją ułatwić dwie rzeczy. Kiedy rozpoczynamy naukę matematyki, nie zajmujemy się rachunkiem różniczkowym — zaczynamy od zwykłego dodawania. Tak samo jeśli naprawdę chcemy — ale wszystko zależy od tego, żeby naprawdę chcieć — nauczyć się przebaczania, może zacznijmy od czegoś łatwiejszego niż gestapo. Można zacząć od wybaczania żonie czy mężowi, rodzicom, dzieciom czy swojemu podoficerowi za coś, co zrobili albo powiedzieli w zeszłym tygodniu. To nam powinno dostarczyć zajęcia na najbliższy czas. Po drugie, możemy spróbować zrozumieć dokładnie, co to znaczy „kochać bliźniego jak siebie samego". Mam go kochać jak siebie samego. Więc jak ja właściwie kocham siebie samego? Gdy się nad tym zastanowić, właściwie nie czuję do siebie jakiejś sympatii czy słabości, a wręcz nie zawsze czuję się dobrze we własnym towarzystwie. Wydaje się zatem, że „miłość bliźniego" to nie to samo, co „sympatia do niego" czy „uznanie go za osobę atrakcyjną". Powinno to być jasne od początku, bo przecież nie można polubić kogoś własnym wysiłkiem. Czy mam o sobie dobre zdanie, czy uważam się za miłą osobę? Cóż, chyba nieraz tak właśnie jest (niewątpliwie odnoszę takie wrażenie akurat w moich najgorszych momentach), ale nie dlatego kocham samego siebie. Właściwie jest wręcz przeciwnie: moja miłość do samego siebie sprawia, że uważam się za miłą osobę, ale uznawanie siebie samego za miłą osobę nie jest powodem, dla którego samego siebie kocham. A więc miłość nieprzyjaciół również nie oznacza, że uważamy ich za miłe osoby. To ogromna ulga. Całkiem niemało osób wyobraża sobie wybaczanie wrogom jako dochodzenie do wniosku, że właściwie nie są wcale tacy źli — choć najwyraźniej są. Należy pójść o krok dalej. W chwilach największej jasności nie tylko nie uważam 120 siebie za miłą osobę, ale wręcz wiem, że jestem okropny. Z przerażeniem i odrazą patrzę na pewne rzeczy, które zrobiłem. Zatem zdaje się, że wolno mi brzydzić się i pogardzać pewnymi rzeczami, które czynią moi wrogowie. Kiedy tak myślę, przypominam sobie, jak chrześcijańscy nauczyciele mawiali mi dawno temu, że mam nienawidzić uczynki złego człowieka, ale nie jego samego — albo, jak to ujmowali, nienawidzić grzech, a nie grzesznika. Długo uważałem to rozróżnienie za bzdurne rozdzielanie włosa na czworo. Jak mogę nienawidzić coś, co zrobił zły człowiek, ale nie samego człowieka? Jednak po latach uświadomiłem sobie, że jest osoba, wobec której zachowywałem się tak przez całe życie — ja sam. Kochałem siebie niezależnie od własnej niechęci do swojego tchórzostwa, zarozumialstwa czy chciwości. Nigdy nie sprawiło mi to najmniejszej trudności. Właściwie nienawidziłem te rzeczy właśnie dlatego, że kochałem człowieka, który je czynił. Ponieważ kochałem samego siebie, z przykrością dostrzegałem, że jestem człowiekiem zdolnym do podobnych rzeczy. Dlatego chrześcijaństwo nie chce, abyśmy choćby na jotę zmniejszyli nienawiść odczuwaną wobec okrucieństwa i perfidii. Powinniśmy je nienawidzić. Nie należy odwoływać ani słowa z tego, co o nich powiedzieliśmy. Ale chrześcijaństwo chce, abyśmy nienawidzili te rzeczy u innych w taki sam sposób, w jaki nienawidzimy je u samych siebie — żałując, że ktoś popełnił podobne rzeczy i licząc, że kiedyś, jakoś, gdzieś zostanie uleczony i wyjdzie na ludzi. Oto prawdziwa próba. Załóżmy, że ktoś czyta w gazecie historię obrzydliwych aktów okrucieństwa popełnionych przez wroga, po czym ktoś sugeruje, że historia być może nie jest do końca prawdziwa, albo że sytuacja nie była aż tak zła, jak ją ukazano. Czy nasz pierwszy impuls to: „Dzięki Bogu, nawet oni nie są aż tak źli", czy może uczucie

rozczarowania i wręcz determinacja, aby trzymać się pierwszej wersji opowiedzianej historii — dla czystej przyjemności posiadania jak najgorszego zdania o wro121 gach? Obawiam się, że ta ostatnia reakcja jest pierwszym krokiem w procesie, który — przeprowadzony do końca — czyni z nas szatanów. Zaczyna się pragnąc, żeby czarne było nieco czarniejsze. Jeśli pozwolimy temu pragnieniu wziąć górę, później zapragniemy widzieć szare jako czarne, następnie białe jako czarne. Wreszcie będziemy chcieli widzieć wszystko — Boga, przyjaciół, nas samych — w złych barwach, i nie będziemy potrafili się powstrzymać: na zawsze utkwimy we wszechświecie czystej nienawiści. Pójdźmy krok dalej. Czy miłość nieprzyjaciół oznacza niekaranie ich? Nie, bo miłość samego siebie nie oznacza, że nie powinienem poddać się karze — ze śmiercią włącznie. Jeśli popełniłeś morderstwo, rzeczą prawdziwie chrześcijańską byłoby oddać się w ręce policji i zostać powieszonym. Dlatego moim zdaniem jest rzeczą zupełnie właściwą, gdy sędzia-chrześcijanin skazuje kogoś na śmierć czy też gdy żołnierz-chrześcijanin zabija wroga. Zawsze takie było moje zdanie, odkąd tylko zostałem chrześcijaninem, na długo przed wojną, i tak samo myślę teraz, w czasach pokoju. Nie warto tu cytować: „Nie zabijaj". W języku greckim są dwa słowa: zwykłe słowo „zabijać" i słowo „mordować". Kiedy Chrystus powołuje się na to przykazanie, używa w każdym z trzech przekazów — Mateusza, Marka i Łukasza — słowa „mordować". To samo rozróżnienie, jak się dowiaduję, istnieje w języku hebrajskim. Nie każde zabijanie jest morderstwem, tak jak nie każdy stosunek seksualny to cudzołóstwo. Kiedy żołnierze przyszli do św. Jana Chrzciciela, pytając, co mają czynić, nawet nie zasugerował, żeby mieli wystąpić z armii — nie uczynił tego również Chrystus, kiedy spotkał rzymskiego oficera, zwanego wówczas setnikiem. Ideał rycerza — chrześcijanina noszącego broń, aby walczyć w dobrej sprawie — jest jednym z wielkich ideałów chrześcijaństwa. Wojna to rzecz straszliwa i szanuję uczciwego pacyfistę, choć uważam, że jest w zupełnym błędzie. Nie rozumiem natomiast tego współczesnego pół-pacyfizmu, który wpaja lu122 dziom przekonanie, że chociaż walczyć trzeba, to jednak należy to robić z niechęcią i niejako wstydliwie. Podobne odczucie odziera wielu wspaniałych, młodych chrześcijan odbywających służbę wojskową z prawa do czegoś, co w sposób naturalny towarzyszy odwadze — z pewnego rodzaju wesołości i oddania. Walczyłem w pierwszej wojnie światowej i nieraz zastanawiałem się, jak by to było, gdybyśmy wraz z jakimś młodym Niemcem jednocześnie zadali sobie nawzajem śmierć, a chwilę po niej znaleźli się razem. Nie wyobrażam sobie, żeby któryś z nas czuł do drugiego urazę czy nawet zakłopotanie. Myślę, że obaj śmialibyśmy się z tego. Wyobrażam sobie, że ktoś stwierdzi: „No cóż, jeśli wolno potępiać uczynki nieprzyjaciela, karać go, a nawet zabić, to jaka jest różnica pomiędzy moralnością chrześcijańską a zwykłymi poglądami?" Różnica jest przeogromna. Należy pamiętać o chrześcijańskim przekonaniu, że ludzie żyją wiecznie. Dlatego naprawdę liczą się tylko te drobne piętna czy skrzywienia w najgłębszej części duszy, które na dłuższą metę uczynią z niej istotę niebiańską albo piekielną. Jeśli to konieczne, możemy zabijać, ale nie wolno nam nienawidzić i czerpać z tego przyjemności. Jeśli to konieczne, możemy

karać, ale nie wolno czerpać z tego przyjemności. Inaczej mówiąc, coś w nas — poczucie urazy, pragnienie odpłacenia pięknym za nadobne — po prostu musi zostać uśmiercone. Nie chodzi mi o to, że ktoś mógłby w danej chwili zdecydować, iż odtąd już nigdy nie odczuje czegoś podobnego. Tak się nie zdarza. Chodzi mi o to, że za każdym razem, kiedy takie uczucia unoszą głowę, wówczas dzień za dniem, rok po roku, przez całe życie musimy tę głowę zduszać. To wielki wysiłek, ale nie niemożliwość. Nawet gdy zabijamy i karzemy, musimy się starać spojrzeć na wroga tak, jak patrzymy na siebie samych — pragnąc, aby nie był zły i licząc, że w tym czy następnym świecie zostanie uleczony — to znaczy dobrze mu życzyć. O to chodzi w Biblii z miłością nieprzyjaciół — aby im dobrze życzyć, a nie żeby ich lubić czy twierdzić, że są mili, choć to nieprawda. 123 Przyznaję — oznacza to miłowanie ludzi, w których nie ma nic miłego. Ale czy my sami jesteśmy aż tak mili? Samych siebie kochamy tylko dlatego, że jesteśmy sobą. Bóg chce, abyśmy każdego kochali w ten sam sposób i z tego samego powodu — jednak w naszym własnym przypadku dyktuje nam zadanie wraz z gotowym rozwiązaniem, aby pokazać, na czym ono polega. Tę samą zasadę mamy następnie zastosować wobec innych. Może łatwiej będzie, jeśli zapamiętamy, że w ten sposób On kocha nas. Nie dla jakichś miłych, atrakcyjnych cech, które w sobie widzimy, a tylko dlatego, że jesteśmy osobami. Bo tak naprawdę nie ma niczego innego, co dałoby się w nas kochać — w istotach, które czerpią z nienawiści taką przyjemność, że jest im równie trudno z niej zrezygnować jak z picia piwa czy palenia. 124 ROZDZIAŁ 8. Wielki grzech Dochodzę w tym miejscu do tego elementu moralności chrześcijańskiej, w którym najdobitniej różni się ona od wszystkich innych. Istnieje przywara, od której nie jest wolny żaden człowiek na świecie — która w każdym budzi obrzydzenie, a jednak oprócz chrześcijan prawie nikt nie uświadamia sobie, że sam jest w jej mocy. Zdarzyło mi się słyszeć od ludzi wyznanie, że są niecierpliwi i gniewni, że nie potrafią się utrzymać na wodzy, gdy chodzi o dziewczyny czy alkohol, czy nawet że są tchórzami. Nigdy jednak nie słyszałem, aby ktoś, kto nie jest chrześcijaninem, oskarżał się o tę przywarę — a przy tym bardzo rzadko zdarzało mi się spotkać niechrześcijanina, który okazałby choć odrobinę litości ludziom, którzy ją posiadają. Nie istnieje grzech, który czyniłby człowieka bardziej niepopularnym, ani taki, na który bylibyśmy bardziej ślepi w odniesieniu do samych siebie. Im mamy go w sobie więcej, tym bardziej nie znosimy go u innych. Grzech, o którym mówię, to pycha — zaś chrześcijańską cnotą, która stanowi jego przeciwieństwo, jest pokora. Być może Czytelnicy pamiętają, jak w rozdziale o zasadach moralnych w sferze seksualnej stwierdziłem, że nie tam leży centrum chrześcijańskiej moralności. Cóż, dotarliśmy właśnie do centrum. Według nauczycieli chrześcijaństwa, zasadniczym grzechem i najgorszym złem jest właśnie pycha. W porównaniu z nią nieczystość, gniew, chciwość, pijaństwo — to wszystko drobiazgi. To z pychy szatan stał się szatanem. Pycha prowadzi do każdego innego grzechu. Jest stanem umysłu stojącym w całkowitej sprzeczności z Bogiem.

125 Przesada? Jeśli tak, zastanów się dobrze. Przed chwilą zauważyłem, że im więcej w kimś pychy, tym bardziej jej nie znosi u innych. Właściwie jeśli chcesz dowiedzieć się, ile jest w tobie pychy, wystarczy zadać sobie pytanie: „Jak bardzo nie lubię, kiedy ktoś mnie zbywa albo nie zauważa, gdy ktoś się do mnie wtrąca, traktuje mnie z góry czy popisuje się przy mnie?" Rzecz w tym, że pycha jednej osoby konkuruje z pychą innych. Drażni mnie, gdy na przyjęciu ktoś skupia na sobie zainteresowanie, bo sam chcę stanowić centrum zainteresowania. Kosa trafia na kamień. Trzeba tu podkreślić, że pycha z n a t u r y dąży do konkurencji — jest konkurencyjna z definicji — podczas gdy inne grzechy są konkurencyjne niejako przypadkowo. Pycha nie znajduje przyjemności w posiadaniu czegoś, a jedynie w posiadaniu więcej niż ktoś inny. Mówimy, że ludzie pysznią się bogactwem, inteligencją czy wyglądem, ale tak nie jest. Pysznią się z tego, że są bogatsi, inteligentniejsi albo przystojniejsi od innych. Gdyby każdy był równie bogaty, inteligentny czy atrakcyjny, nie byłoby się czym pysznić. To porównywanie się czyni nas pysznymi — wywołuje przyjemność górowania nad innymi. Kiedy znika element konkurencji, znika pycha. Dlatego twierdzę, że w przeciwieństwie do innych grzechów pycha jest konkurencyjna z natury. Impuls seksualny może popchnąć dwóch mężczyzn do konkurencji, jeśli chcą tej samej dziewczyny. Ale dzieje się tak tylko przypadkiem — równie dobrze mogliby chcieć dwóch różnych dziewczyn. Za to człowiek pyszny odbije drugiemu dziewczynę nie dlatego, że jej pragnie, ale żeby udowodnić sobie, że góruje nad tamtym jako mężczyzna. Chciwość może popchnąć ludzi do konkurowania ze sobą, jeśli dóbr nie wystarcza dla wszystkich — jednak człowiek pyszny, nawet kiedy ma wszystkiego w nadmiarze, będzie dążył do tego, by osiągnąć jeszcze więcej i tak okazać własną siłę. W rzeczywistości niemal całe zło składane na karb chciwości czy egoizmu znacznie częściej bierze się z pychy. Spójrzmy na pieniądze. Chciwość z pewnością każe 126 człowiekowi pożądać pieniędzy — aby mieć lepszy dom, lepsze wakacje, lepsze potrawy czy trunki. Jednak dzieje się tak tylko do pewnego stopnia. Co takiego sprawia, że człowiek, który zarabia rocznie sto tysięcy funtów, tak bardzo pragnie zarabiać dwieście tysięcy? To nie chciwe pragnienie większej przyjemności. Sto tysięcy funtów rocznie może zapewnić wszelkie luksusy, jakich można zapragnąć. To pycha — pragnienie bycia bogatszym od innych, a jeszcze bardziej pragnienie władzy. Bo naturalnie największą przyjemnością pysznych jest władza — nic nie daje takiego poczucia wyższości, jak możliwość rozstawiania innych po kątach niczym ołowiane żołnierzyki. Co sprawia, że ładna dziewczyna unieszczęśliwia wszystkich dokoła, kolekcjonując wielbicieli? Z pewnością nie instynkt seksualny — takie dziewczyny są najczęściej seksualnie oziębłe. To znowu pycha. Co sprawia, że przywódca polityczny czy naród zapamiętuje się w stawianiu stale nowych żądań? Znowu pycha. Pycha jest konkurencyjna z samej definicji — dlatego zapamiętuje się w tym, co robi. Jeśli jestem pyszny, to dopóki pozostaje na świecie choć jeden człowiek potężniejszy, bogatszy czy inteligentniejszy ode mnie, będzie on moim rywalem i wrogiem. Chrześcijanie mają słuszność — to pycha jest główną przyczyną nieszczęść każdego narodu i każdej rodziny od początku świata. Innym grzechom nieraz towarzyszy poczucie jakiejś jedności — wśród ludzi pijanych czy nieczystych dochodzi do bratania

się, żartów i przyjaznych kontaktów. Ale pycha zawsze oznacza wrogość — pycha j e s t wrogością. Nie tylko wrogością pomiędzy ludźmi, ale i wobec Boga. W Bogu stykasz się z czymś, co przerasta cię pod każdym względem w sposób niezmierzony. Dopóki nie poznasz Boga właśnie takim — a przez to nie poznasz swojej nicości wobec Niego — nie poznasz Go w ogóle. Dopóki jesteś pyszny, nie możesz poznać Boga. Człowiek pyszny zawsze patrzy na wszystko z góry — a dopóki patrzysz z góry, nie możesz zobaczyć czegoś, co jest nad tobą. 127 Każe to zadać w tym miejscu napawające lękiem pytanie. Jak to się dzieje, że ludzie w oczywisty sposób przeżarci pychą mogą deklarować wiarę w Boga i uznawać się za bardzo pobożnych? Obawiam się, że oznacza to, iż czczą oni Boga wyimaginowanego. Teoretycznie wyznają swoją nicość wobec swojego widmowego Boga, jednak w rzeczywistości wyobrażają sobie przy tym, że podobają się Bogu, który uważa ich za znacznie lepszych od innych — czyli za sprawą taniej pokory rosną w wielką pychę wobec innych. Chyba o takich ludziach myślał Chrystus, twierdząc, że niektórzy będą w Jego imię głosić i wyrzucać złe duchy, tylko po to, żeby na końcu świata przekonać się, iż Chrystus nigdy ich nie znał. Każdy z nas w każdej chwili może znajdować się w tej śmiertelnej pułapce. Na szczęście mamy test. Za każdym razem, kiedy czujemy się dobrze za sprawą naszego życia religijnego — a zwłaszcza kiedy czujemy się lepsi od kogoś innego — możemy być niemal pewni, że działa w nas nie Bóg, ale szatan. Prawdziwym testem przebywania w obecności Boga jest to, że albo zupełnie o sobie zapominamy, albo czujemy się mali i brudni. Lepiej zapomnieć o sobie zupełnie. To straszne, że najgorszy grzech potrafi się przemycić do samego centrum naszego życia religijnego. Ale można zrozumieć, dlaczego tak jest. Inne, mniej poważne grzechy biorą się z oddziaływania szatana na naszą zwierzęcą naturę. Grzech pychy nie przychodzi jednak wcale za pośrednictwem naszej zwierzęcej natury. Przychodzi prosto z piekła. Jest czysto duchowy — a zatem znacznie subtelniejszy i bardziej zabójczy. Dlatego pychy można czasem użyć do przytłumienia prostszych grzechów. Nauczyciele odwołują się nieraz do pychy uczniów (nazywając ją szacunkiem do samego siebie), aby zachowywali się porządniej. Niejeden człowiek przemógł tchórzostwo, żądzę czy gniew, bo nauczył się, że są to rzeczy poniżej jego godności — to jest dzięki pysze. Szatan śmieje się. Nic mu nie przeszkadza, że stajesz się czysty, dzielny i opanowany, skoro przez cały ten czas osadza cię 128 w niewoli pychy. Tak samo z przyjemnością wyleczyłby cię z odmrożeń, gdyby w zamian mógł ci dać raka. Pycha jest bowiem duchowym rakiem — zżera samą możliwość miłości, zadowolenia czy wręcz zdrowego rozsądku. Zanim skończę ten temat, muszę uczynić kilka zastrzeżeń, aby uniknąć możliwych nieporozumień. (1) Przyjemność czerpana z pochwał nie jest pychą. Dziecko poklepywane po plecach za to, że dobrze zrobiło pracę domową, kobieta, której ukochany chwali jej piękno, zbawiona dusza, której gratuluje Chrystus — odczuwają zadowolenie, i słusznie. Tutaj bowiem przyjemność nie leży w tym, jaki jesteś, ale w tym, że sprawiłeś przyjemność osobie, której chciałeś ją (słusznie) sprawić. Problem zaczyna się wtedy, kiedy przechodzisz od myślenia „Sprawiłem mu przyjemność — jest dobrze" do „Chyba nie

najgorsza ze mnie osoba, skoro tak mi się to udało". Im bardziej zachwycasz się sobą (mniej zaś samą pochwałą), tym jest z tobą gorzej. Kiedy zachwycasz się wyłącznie sobą i zupełnie nie obchodzi cię pochwała, znalazłeś się na samym dnie. Dlatego próżność, choć jest tym rodzajem pychy, który najwyraźniej widać z zewnątrz, w istocie jest najmniej złą, najbardziej wybaczalną jej odmianą. Osoba próżna zbytnio pragnie pochwał, poklasku i podziwu, i tego się wiecznie domaga. Jest to wada, ale dziecinna i — paradoksalnie — skromna. Pokazuje ona, że nie wystarcza ci do końca własny podziw. Cenisz innych ludzi do tego stopnia, że chcesz, aby na ciebie spojrzeli. Nadal jesteś człowiekiem. Prawdziwie czarna, diabelska pycha przychodzi wtedy, kiedy na innych patrzysz tak bardzo z góry, że nie dbasz zupełnie, co o tobie sądzą. Oczywiście to rzecz bardzo słuszna, nieraz wręcz nasz obowiązek — nie przejmować się tym, co o nas myślą inni, jeśli czynimy tak z właściwego powodu, a mianowicie dlatego, że nieporównanie bardziej dbamy o to, co o nas myśli Bóg. Jednak człowiek pyszny nie dba o to z innego powodu. Stwierdza: „Dlaczego miałbym zwracać uwagę na poklask motłochu, jakby to miało jakieś znaczenie? Choćby nawet jego opinia cokolwiek sobą 129 przedstawiała, czy mam się rumienić z przyjemności odbierania komplementów jak jakiś podlotek na pierwszej potańcówce? Nie, ja mam zharmonizowaną osobowość, jestem dorosły. Cokolwiek zrobiłem, uczyniłem dla spełnienia własnych ideałów: zaspokojenia artystycznych gustów, podtrzymania rodzinnych tradycji, czy też dlatego, że Taki Już Jestem. Jak się to motłochowi podoba, jego sprawa. Dla mnie oni są nikim". W ten sposób autentyczna, dogłębna pycha może hamować próżność — bo, jak już pisałem, szatan uwielbia „leczyć" drobną wadę, dając ci w zamian wielką. Musimy unikać próżności, ale nie wolno nam jej poskramiać pychą. (2) Nie należy łatwo mylić pychy z dumą. Mówimy nieraz, że ktoś jest dumny ze swojego syna czy ojca, ze swojej szkoły albo pułku, do którego należy. Można zapytać, czy taka duma jest grzechem. To chyba zależy od tego, co właściwie mamy na myśli mówiąc o „dumie". Bardzo często w takich zdaniach słowo „jest dumny" oznacza „darzy szczerym podziwem". Podziw tego rodzaju jest oczywiście rzeczą bardzo odległą od grzechu. Ale może to również oznaczać, że taka osoba zadziera nosa, bo miała wybitnego ojca albo należy do słynnego pułku. Byłoby to w jasny sposób wadą — ale i tak byłoby lepsze, niż po prostu bycie dumnym z samego siebie. Miłość i podziw dla czegokolwiek innego niż my sami oddala nas o krok od całkowitej duchowej ruiny — choć nie zostaniemy uleczeni do końca, dopóki cokolwiek kochamy i podziwiamy bardziej niż Boga. (3) Nie wolno sądzić, że Bóg zabrania pychy, bo pycha Go obraża, albo że domaga się pokory z powodu swojej własnej godności — tak jakby Bóg sam był pyszny. Bóg ani trochę nie przejmuje się własną godnością. Rzecz w tym, że On chce, abyś Go poznał — chce ci dać samego siebie. Tymczasem ty i Bóg jesteście istotami tego rodzaju, że jeśli naprawdę nawiążesz z Nim jakikolwiek kontakt, staniesz się pokorny — będzie to pokora pełna zachwytu, przepełniona nieskończoną ulgą, że wreszcie udało ci się wyzbyć wszelkich nonsensów na temat 130 własnej godności, które przez całe życie czyniły cię niespokojnym i nieszczęśliwym. Bóg usiłuje uczynić cię pokornym, aby umożliwić ten moment — próbuje zdjąć z ciebie

stertę idiotycznych, szpetnych przebrań, w które wszyscy się powbijaliśmy i swoim głupim zwyczajem paradujemy w nich, dumni jak pawie. Żałuję, że nie poczyniłem większych postępów w pokorze — zapewne mógłbym wtedy opowiedzieć ci więcej o uldze i wygodzie towarzyszącej zdjęciu tego przebrania — pozbywaniu się fałszywego jestestwa wraz z jego „Co to nie ja" i „Jestem niezły, co?", z całym jego pozerstwem i udawaniem. Zbliżyć się do tego, choćby na chwilę, to jak łyk zimnej wody na pustyni. (4) Nie należy sądzić, że gdybyśmy poznali naprawdę pokorną osobę, przypominałaby ona ludzi nazywanych w dzisiejszych czasach „pokornymi". Osoba ta nie okaże się przymilnym pochlebcą, który nieustannie powtarza, że jest oczywiście nikim. Zapewne pomyślałbyś o tym kimś tylko tyle, że to wesoły, inteligentny facet, którego naprawdę interesuje to, co t y miałeś m u do powiedzenia. Jeśli by ci się nie spodobał, to tylko dlatego, że trochę zazdrościsz ludziom, którym tak łatwo przychodzi cieszyć się życiem. On sam nie będzie myślał o pokorze — w ogóle nie będzie o sobie myślał. Jeśli ktoś pragnie stać się pokorny, chyba potrafię mu wskazać pierwszy krok. Ten pierwszy krok to zdać sobie sprawę, że jest się pysznym. To wcale niemały krok. A przynajmniej nic się tu nie wskóra, dopóki go nie zrobimy. Jeśli sądzisz, że nie jesteś zarozumiały, to znaczy, że jesteś naprawdę zarozumiały. 131 ROZDZIAŁ 9. Miłość W poprzednim rozdziale napisałem, że są cztery cnoty „kardynalne" i trzy „teologiczne". Cnoty teologiczne (lub, jak kto woli, teologalne) to wiara, nadzieja i miłość. Wiarą zajmę się w dwóch ostatnich rozdziałach. O miłości pisałem nieco w rozdziale 7., ale tam skupiłem się na jej elemencie zwanym przebaczeniem. Teraz chciałbym dodać nieco więcej. Po pierwsze, co do znaczenia tego słowa*. Miłość (charity) oznacza dziś po prostu to, co kiedyś nazywano „jałmużną" — to jest dobroczynnością na rzecz ubogich. Słowo to posiadało z początku znacznie szersze znaczenie (widać, w jaki sposób znaczenie to się zawęziło: jeśli ktoś posiada „miłość" — charity, to najoczywistszym tego objawem będzie dobroczynność — charity, dlatego ludzie zaczną używać tego wyrazu tak, jakby dobroczynność wyczerpywała pojęcie miłości. Podobnie „rym" jest najoczywistszą rzeczą w poezji, więc niektórzy ludzie mówiąc o „poezji", mają na myśli rymy i nic poza tym). Miłość (charity) oznacza tu „miłość w znaczeniu chrześcijańskim". Ale miłość w znaczeniu chrześcijańskim to nie uczucie. Jest ona nie tyle stanem uczuć, co woli — usposobieniem, które w naturalny sposób posiadamy względem samych siebie i którego musimy się nauczyć w odniesieniu do innych. * W języku angielskim „miłość" w sensie teologicznym (w odróżnieniu od erotycznego) określa się pochodzącym z łaciny słowem charity — w języku polskim to rozróżnienie nie występuje, jednak we współczesnej angielszczyźnie słowo charity jest głównie kojarzone nie tyle z miłością, ile z „dobroczynnością" i stąd biorą się dalsze wyjaśnienia autora (przyp. tłum.).

132 W rozdziale o przebaczeniu zaznaczyłem, że nasza miłość do samych siebie nie oznacza, że l u b i m y samych siebie. Oznacza ona, że dobrze sobie samym życzymy. Tak

samo miłość chrześcijańska (charity) wobec bliźnich jest czymś zupełnie innym niż sympatia czy upodobanie. Jednych ludzi „lubimy", innych nie. Trzeba zrozumieć, że naturalna sympatia nie jest ani grzechem, ani cnotą — tak jak grzechem czy cnotą nie jest upodobanie albo niechęć do konkretnego rodzaju jedzenia. Naturalna sympatia jest po prostu faktem. Ale oczywiście użytek, jaki z niej zrobimy, może okazać się cnotliwy bądź grzeszny. Naturalna sympatia czy upodobanie do ludzi sprawia, że łatwiej ich kochać. Dlatego na ogół powinniśmy pielęgnować nasze sympatie — aby „lubić" ludzi o tyle, o ile to możliwe (tak jak nieraz powinniśmy w sobie pielęgnować upodobanie do ćwiczeń fizycznych czy zdrowego żywienia) — nie dlatego, że takie upodobanie jest samo w sobie cnotą miłości, ale dlatego, że pomaga ją osiągnąć. Z drugiej strony, trzeba również bardzo się pilnować, aby sympatia dla jednej osoby nie uczyniła nas nieprzyjemnymi czy wręcz niesprawiedliwymi wobec innych. Bywa i tak, że sympatia wręcz koliduje z miłością do lubianej osoby. Na przykład kochająca matka może odczuwać pokusę wywołaną przez naturalną sympatię do dzieci, aby je „psuć" — to znaczy zaspokajać własne ich upodobania kosztem prawdziwego szczęścia dziecka w późniejszym życiu. Ale choć naturalne upodobania należy zwykle pielęgnować, byłoby wielkim błędem uznać, że dla zdobycia cnoty miłości należy specjalnie wzbudzać w sobie uczucia sympatii i ciepła. Zdarzają się ludzie o „zimnym" temperamencie — mogą oni uznawać swój chłód za osobiste nieszczęście, jednak właściwy im chłód jest takim samym „grzechem", jak chroniczna niestrawność. Nie odbiera im to szansy (ani nie zdejmuje to z nich obowiązku) nauczenia się miłości. Zasada dla każdego z nas jest doskonale prosta. Nie trać czasu na namysły, czy „kochasz" bliźniego — zachowuj się tak, jakbyś go kochał. Wnet odkrywamy wów133 czas pewną wielką tajemnicę. Kiedy zachowujesz się, jakbyś kogoś kochał, zaraz zaczyna rosnąć w tobie miłość do niego. Jeśli zranisz kogoś, kogo nie lubisz, stwierdzisz, że twoja niechęć do niego urosła. Jeśli wyświadczysz mu przysługę, stwierdzisz, że niechęć zmalała. Istnieje tu jeden wyjątek. Jeśli wyświadczasz komuś przysługę nie po to, aby uradować Boga i wypełnić prawo miłości, ale żeby pokazać, jaki z ciebie porządny, wyrozumiały chłop, i w ten sposób uczynić go swoim dłużnikiem, a następnie usiądziesz, żeby czekać na jego „wdzięczność", zapewne się rozczarujesz (ludzie to nie durnie, mają wyczulony zmysł na wszystko, co trąci popisywaniem się czy protekcjonalnością). Jednak zawsze, gdy świadczysz dobro drugiej osobie dlatego, że jest osobą stworzoną przez Boga i na Jego podobieństwo — kiedy pragniesz jej szczęścia tak samo jak własnego — za każdym razem uczysz się ją kochać nieco bardziej, albo przynajmniej czuć do niej mniejszą niechęć. Dlatego miłość chrześcijańska — mimo że jawi się jako coś bardzo chłodnego ludziom, którzy głowy mają wypełnione sentymentalnością — choć jest czymś zupełnie odrębnym od sympatii czy upodobania, to jednak do sympatii i upodobania prowadzi. Różnica pomiędzy chrześcijaninem a człowiekiem światowym nie polega na tym, że człowiek światowy ma wyłącznie „upodobania" czy sympatie, a chrześcijanin wyłącznie „miłość". Człowiek światowy dobrze traktuje pewnych ludzi, bo ich „lubi". Chrześcijanin każdego stara się dobrze traktować, aż stwierdza, że lubi coraz więcej ludzi — nawet takich, o których z początku nie śniło mu się, że mógłby ich polubić. To samo duchowe prawo przejawia się w sposób straszliwy, kiedy działa w przeciwnym kierunku. Być może Niemcy początkowo źle traktowali Żydów z nienawiści

— potem nienawidzili ich znacznie bardziej za to, że ich źle potraktowali. Im jesteś okrutniejszy, tym bardziej będziesz nienawidził. Im bardziej nienawidzisz, tym będziesz okrutniejszy — i tak dalej, w błędnym kole bez końca. 134 Dobro i zło kumulują się. Dlatego tak nieskończoną wagę mają drobne, codziennie podejmowane decyzje. Najdrobniejszy dobry uczynek spełniony dzisiaj to uchwycenie strategicznego punktu, z którego być może za kilka miesięcy wyruszysz ku zwycięstwom, o jakich nawet nie marzyłeś. Z pozoru trywialne ustępstwo wobec własnej żądzy czy gniewu, poczynione dzisiaj, to utrata górskiego grzbietu, linii kolejowej czy przyczółka, z których wróg może przypuścić niewykonalny w przeciwnym razie atak. Niektórzy pisarze chrześcijańscy nazywają miłością (charity) nie tylko chrześcijańską miłość pomiędzy ludźmi, ale i Bożą miłość do człowieka oraz ludzką miłość do Boga. Ludzie nieraz niepokoją się o tę ostatnią. Słyszą, że powinni kochać Boga, lecz nie odnajdują w sobie takiego uczucia. Co mają robić? Odpowiedź jest taka sama, jak wcześniej. Zachowuj się tak, jakbyś Boga kochał. Nie siedź i nie staraj się wzbudzać w sobie uczuć. Zadaj sobie pytanie: „Gdybym był pewien, że kocham Boga, co bym wtedy zrobił?" Kiedy znajdziesz odpowiedź, zrób właśnie to. Właściwie miłość Boga do nas jest znacznie bezpieczniejszym tematem do rozmyślań niż nasza miłość do Niego. Nikt nie może być zawsze pełen nabożnych uczuć — a gdyby mu się to nawet udało, Bogu nie chodzi głównie o uczucia. Miłość chrześcijańska, czy to względem Boga czy człowieka, jest kwestią woli. Jeśli próbujemy spełnić Jego wolę, zachowujemy przykazanie: „Będziesz kochał Pana Boga twego". On da nam uczucie miłości, jeśli tak zechce. My nie możemy go w sobie wzbudzić i nie wolno nam żądać go jako czegoś, co nam się należy. Jednak najważniejsze to pamiętać, że choć uczucia przychodzą i odchodzą, Jego miłość do nas pozostaje. Ona nie nuży się naszymi grzechami ani naszą obojętnością, i dlatego jest wręcz nieubłagana w swojej determinacji, abyśmy zostali z tych grzechów uleczeni — za każdą cenę, niezależnie od ceny, jaką przyjdzie nam zapłacić i niezależnie od ceny, jaką miałby zapłacić On sam. 135 ROZDZIAŁ 10. Nadzieja Nadzieja jest jedną z cnót teologicznych. To oznacza, że konsekwentne oczekiwanie wiecznego świata nie jest (jak twierdzą niektórzy współcześni) formą eskapizmu ani myślenia życzeniowego, lecz jednym z obowiązków chrześcijanina. Nie znaczy to, że mamy pozostawić obecny świat takim, jaki jest. Z kart historii przekonujemy się, że chrześcijanie, którzy najwięcej uczynili dla obecnego świata, należeli zarazem do tych, którzy najwięcej myśleli o świecie przyszłym. Sami apostołowie, którzy pieszo wyruszyli nawracać cesarstwo rzymskie, wielcy ludzie, którzy zbudowali średniowiecze, angielscy ewangelicy, którzy doprowadzili do zniesienia handlu niewolnikami —wszyscy oni pozostawili swój ślad na ziemi właśnie dlatego, że myśleli o niebie. Dopiero odkąd chrześcijanie przestali myśleć o świecie przyszłym, stali się tak nieskuteczni w obecnym. Zmierzaj do nieba, a zdobędziesz i ziemię — mierz w ziemię, a nie zdobędziesz ani ziemi, ani nieba. To dziwna z pozoru zasada, jednak podobną prawidłowość można zauważyć w innych sprawach. Zdrowie jest wielkim

błogosławieństwem, lecz gdy tylko uczynisz z niego jeden ze swoich zasadniczych celów, zaraz zaczniesz się stawać hipochondrykiem i roić sobie różne schorzenia. Zdrowie możesz osiągnąć tylko wtedy, gdy jeszcze bardziej pragniesz innych rzeczy — jedzenia, gier, pracy, zabawy, świeżego powietrza. Tak samo nigdy nie ocalimy cywilizacji, jeśli naszym celem pozostanie cywilizacja sama w sobie. Musimy nauczyć się pragnąć czegoś innego — bardziej niż samej cywilizacji. Większości z nas bardzo trudno jest w ogóle pragnąć „nieba" — chyba że najwyżej w sensie ponownego spo136 tkania ze zmarłymi przyjaciółmi. Częściowo dzieje się tak z braku wprawy — całe nasze kształcenie sprawia, że skupiamy umysły na świecie doczesnym. Inna przyczyna to fakt, że nawet gdy autentyczne pragnienie nieba jest w nas obecne, my go nie rozpoznajemy. Gdyby większość ludzi nauczyła się naprawdę patrzeć we własne serce, zdałaby sobie sprawę z rzeczywistego i dotkliwego pragnienia czegoś, co nie jest dostępne na tym świecie. Jest bowiem na nim wiele rzeczy, które to coś obiecują, jednak nigdy do końca nie spełniają obietnicy. Pragnienia rodzące się w nas, kiedy po raz pierwszy zakochujemy się, po raz pierwszy myślimy o jakimś odległym kraju czy po raz pierwszy zajmujemy się interesującym nas tematem, to pragnienia, których do końca nie zaspokoi żaden ślub, żadna podróż, żadne wykształcenie. Nie mam tu na myśli tego, co zwykle nazywa się nieudanymi małżeństwami, podróżami czy karierami naukowymi. Mówię o małżeństwach, podróżach czy karierach najlepszych z możliwych. W pierwszej chwili pragnienia zdołaliśmy uchwycić coś, co w rzeczywistym świecie po prostu znika. Chyba każdy rozumie, o co mi chodzi. Zona może i jest dobrą żoną, hotele czy widoki może i były znakomite, a chemia może być fascynującym zawodem — jednak coś umknęło. Można sobie z tym radzić na trzy sposoby, z czego dwa są błędne. (1) Sposób głupca. — Głupiec wini rzeczy same w sobie. Przechodzi przez życie, sądząc, że gdyby tylko spróbował z inną kobietą, pojechał na droższe wakacje czy co tam jeszcze, dopiero wtedy zdołałby uchwycić owo tajemnicze coś, do czego wszyscy dążymy. Do tego typu należy większość znudzonych, bogatych malkontentów z całego świata. Tacy ludzie przez całe życie gonią za kolejnymi kobietami (często poprzez sprawy rozwodowe), zjeżdżają wszystkie kontynenty, przeskakują od jednego hobby do drugiego, nieustannie wierząc, że kolejna, najświeższa rzecz będzie tą, o którą chodziło — i wiecznie się rozczarowują. (2) Sposób odartego ze złudzeń „człowieka rozsądne137 go". — Szybko dochodzi on do wniosku, że wszystko to było czystym fantazjowaniem. „To naturalne — stwierdza — że człowiek młody tak się właśnie czuje. Ale w moim wieku wyrosłem już z pogoni za drugim końcem tęczy". Stawia więc na umiar, uczy się trzymać na wodzy własne oczekiwania i tłumi tę część siebie, która kiedyś — jak sam to ujmuje — „pragnęła gwiazdki z nieba". To oczywiście znacznie lepszy sposób niż pierwszy — czyni człowieka znacznie szczęśliwszym i mniej uciążliwym dla otoczenia. Najczęściej prowadzi do zadzierania nosa (człowiek taki bywa skłonny do wyższości wobec ludzi, których nazywa „młokosami"), jednak na ogół pozwala spokojnie wtopić się w społeczeństwo. Nie byłoby lepszego sposobu, gdyby ludzie nie mieli żyć wiecznie. Ale przypuśćmy, że nieskończone szczęście naprawdę istnieje i na nas czeka. Co wtedy,

jeśli można jednak znaleźć drugi koniec tęczy? Wówczas szkoda byłoby przekonać się poniewczasie (chwilę po śmierci), że „zdrowy rozsądek" zdusił w nas zdolność do cieszenia się nim. (3) Sposób chrześcijański. — Chrześcijanin stwierdza: „Żadna istota nie rodzi się z takim pragnieniem, dla którego nie istniałoby jakieś zaspokojenie. Dziecko odczuwa głód — istnieje pożywienie. Kaczątko chce pływać — istnieje woda. Ludzie odczuwają pożądanie seksualne — istnieje seks. Skoro więc odnajduję w sobie pragnienie, którego nie może zaspokoić żadne doświadczenie na tym świecie, najprawdopodobniej oznacza to, że zostałem stworzony dla innego świata. Jeśli mojego pragnienia nie zaspokajają żadne ziemskie przyjemności, wszechświat nie musi wcale być szalbierstwem. Zapewne ziemskie przyjemności od początku nie miały go zaspokajać, a tylko rozbudzić je i wskazać na jego prawdziwy przedmiot. Skoro tak, z jednej strony muszę się starać nie gardzić ziemskimi błogosławieństwami i być za nie wdzięczny, a z drugiej nie mylić ich z tym czymś, czego są jedynie kopią, echem czy mirażem. Muszę pielęgnować w sobie tęsknotę za prawdziwą ojczyzną, której nie odnajdę aż do śmierci. Nie wolno mi dopuścić, aby ta tęsknota 138 gdzieś zapodziała się i znikła. Moje życie powinno się skupiać na wytrwałej wędrówce do tamtej ojczyzny i na pomocy udzielanej innym, którzy tam również zmierzają". Nie należy przejmować się żartownisiami, którzy usiłują ośmieszyć chrześcijańską nadzieję „nieba", twierdząc, że ani im w głowie „w nieskończoność grać na harfie". Takim ludziom można odpowiedzieć, że skoro nie rozumieją książek dla dorosłych, nie powinni o nich rozmawiać. Wszelkie biblijne obrazy (harfy, korony, złoto itd.) to przecież nic innego, jak symboliczna próba wyrażenia tego, co niewyrażalne. Instrumenty muzyczne wzięły się stąd, że wielu (choć nie wszystkim) ludziom muzyka najsilniej ze wszystkich rzeczy tego świata kojarzy się z ekstazą i nieskończonością. Korony mają sugerować, że ludzie zjednoczeni z Bogiem w wieczności mają udział w Jego blasku, radości i mocy. Złoto ma sugerować ponadczasowość nieba (złoto nie rdzewieje) i jego drogo- cenność. Ktoś, kto rozumie te symbole dosłownie, równie dobrze mógłby uznać, że Chrystus — nakazując nam być podobnymi do gołębic — chciał, abyśmy składali jaja. 139 ROZDZIAŁ 11. Wiara W tym rozdziale mam pisać o tym, co chrześcijanie nazywają wiarą. Mówiąc ogólnie, słowo „wiara" używane jest przez chrześcijan w dwóch znaczeniach czy też na dwóch płaszczyznach, więc omówię je osobno. W pierwszym znaczeniu oznacza po prostu „dawanie wiary" — czyli akceptowanie doktryny chrześcijańskiej, czy też uznawanie jej za prawdziwą. To sprawa dosyć prosta. Jednak ludzi dziwi fakt — a przynajmniej dziwił mnie — że chrześcijanie uważają wiarę, pojmowaną w tym sensie, za cnotę. Nieraz zadawałem sobie pytanie, jaka to u licha miałaby być cnota: cóż może być moralnego czy też niemoralnego w fakcie, że wierzy się albo nie wierzy w pewne stwierdzenia? Przecież — twierdziłem — człowiek zdrowy na umyśle przyjmuje lub odrzuca jakieś stwierdzenie nie dlatego, że taką ma ochotę, ale dlatego, że uznaje dowody na jego

poparcie za dobre albo złe. Jeśli ktoś się pomyli w ocenie wartości dowodów, nie oznacza to wcale, że jest zły — co najwyżej niezbyt rozgarnięty. A gdyby uznał dowody za wątłe, a mimo to zmuszał się do wiary, byłby zwyczajnie głupi. Cóż, nie zmieniłem swojego zdania. Jednak nie rozumiałem wówczas — a wielu ludzi nie rozumie nadal — następującego faktu. Otóż zakładałem, że jeśli ludzki umysł uzna coś za prawdę, to będzie tak sądził dotąd, aż nie pojawi się jakiś ważny powód do zmiany zdania — innymi słowy, zakładałem, że ludzkim umysłem rządzi wyłącznie rozum. Tak jednak nie jest. Na przykład mój własny rozum w pełni przekonują dowody, że narkoza nie zadusi mnie na śmierć, a wyszkolony chirurg nie rozpocznie operacji, dopóki nie stracę przytomności. Nie 140 zmienia to jednak faktu, że kiedy kładą mnie na stół i przyciskają mi do twarzy jakąś paskudną maskę, budzi się we mnie zwykła, dziecinna panika. Zaczynam myśleć, że się zadławię i boję się, że zaczną mnie kroić, zanim należycie mnie uśpią. Innymi słowy, tracę wiarę w narkozę. To nie umysł odbiera mi wiarę — przeciwnie, moja wiara opiera się na rozumie. Wiarę odbierają mi emocje i wyobraźnia. Walkę toczy z jednej strony wiara i rozum, a z drugiej emocje i wyobraźnia. Jeśli się zastanowić, można tu znaleźć wiele przykładów. Ktoś może wiedzieć — na podstawie nieodpartych dowodów — że jego ładna znajoma to kłamczucha, która nie potrafi dochować sekretu i nie należy jej ufać. Jednak kiedy znajdzie się z nią sam na sam, jego umysł zaczyna tracić wiarę w tę akurat wiedzę i zaczyna myśleć: „Może tym razem będzie inna" — po czym znowu wychodzi na głupca i mówi jej coś, czego nie powinien. Zmysły i emocje zniszczyły jego wiarę w to, co dotąd rozpoznawał jako prawdziwe. Albo weźmy chłopca, który uczy się pływać. Rozumowo wie on doskonałe, że ludzkie ciało, nawet bez żadnego podparcia, wcale nie musi tonąć w wodzie — widział dziesiątki pływaków utrzymujących się na powierzchni. Jednak problem polega na tym, czy zachowa tę wiarę, kiedy instruktor cofnie rękę i zostawi go w wodzie — czy też przestanie w to wierzyć, przestraszy się i pójdzie na dno. Tak samo jest z chrześcijaństwem. Nie każę go nikomu przyjmować, jeśli ktoś rzetelnym rozumowaniem doszedł do wniosku, że dowody przemawiają przeciwko chrześcijaństwu. To nie jest moment odpowiedni, w którym mogłaby pojawić się wiara. Ale załóżmy, że ktoś taki uzna, iż dowody przemawiają na korzyść chrześcijaństwa. Już teraz mogę powiedzieć, co mu się przydarzy za kilka tygodni. Przyjdzie chwila, gdy pojawią się złe wieści, albo wpadnie w tarapaty, albo zamieszka wśród innych ludzi, którzy nie przyjmują chrześcijaństwa — aż nagle wzbiorą w nim emocje i zaatakują jego przekonanie. Może będzie to chwila, w której zapragnie kobiety, 141 albo kiedy zechce skłamać, albo będzie z siebie bardzo zadowolony, albo zauważy okazję, żeby sobie nieuczciwie dorobić — słowem: chwila, w której byłoby rzeczą szalenie wygodną, gdyby chrześcijaństwo okazało się nieprawdziwe. Wtedy pragnienia i emocje znów zaatakują jego przekonanie. Nie mówię tu o chwilach, w których pojawiają się nowe, rzeczywiste dowody przeciw chrześcijaństwu. Mówię o momentach, kiedy stają mu na drodze zwykłe nastroje. W tym właśnie sensie wiara to sztuka trzymania się rzeczy raz przyjętych rozumowo, na przekór zmiennym nastrojom. Bo niezależnie od tego, do jakich wniosków dojdzie

rozum, nastrój z pewnością ulegnie zmianie. Wiem to z doświadczenia. Teraz, jako chrześcijanin, miewam nastroje, w których całe to chrześcijaństwo wygląda strasznie nieprawdopodobnie — jednak jako ateista miewałem chwile, gdy chrześcijaństwo wydawało się strasznie prawdopodobne. Ten bunt nastrojów przeciwko twemu prawdziwemu ja przyjdzie z pewnością. Dlatego wiara jest tak niezbędną cnotą — bo jeśli nie pokażesz nastrojom, gdzie ich miejsce, nigdy nie zostaniesz ani solidnym chrześcijaninem, ani nawet solidnym ateistą, a tylko szamoczącą się istotą, której wierzenia zmieniają się w zależności od pogody i stanu trawienia. Dlatego trzeba ćwiczyć się w wierze. Pierwszy krok to zauważyć zmienność uczuć. Krok kolejny, skoro już przyjąłeś chrześcijaństwo, to zapewnienie umysłowi codziennego obcowania z najważniejszymi elementami chrześcijańskiego nauczania. Dlatego chodzenie do kościoła i codzienne modlitwy są niezbędną częścią życia chrześcijańskiego. Trzeba nam nieustannie przypominać, w co wierzymy. Żadne wierzenie nie utrzyma się samo w naszym umyśle przez dłuższy czas. Trzeba je karmić. Gdyby tak przyjrzeć się stu osobom, które straciły chrześcijańską wiarę, ciekawe ile z nich odwiódł od wiary jakiś rzetelny argument? Czy większość ludzi po prostu nie odchodzi stopniowo, krok po kroku? 142 Teraz muszę powrócić do wiary w drugim, wyższym sensie — a jest to najtrudniejsze ze wszystkiego, o czym do tej pory pisałem. Na początek powrócę do tematu pokory. Być może pamiętasz moje słowa, że pierwszy krok ku pokorze to uświadomienie sobie własnej pychy. Chcę teraz dodać, że krok kolejny to spróbować rzeczywiście praktykować cnoty chrześcijańskie. Tydzień nie wystarczy. W pierwszym tygodniu często idzie śpiewająco. Spróbuj przez sześć tygodni. Po tym czasie, widząc, że całkowicie upadłeś do początkowego poziomu, albo i niżej, odkrywasz pewną prawdę na własny temat. Nikt nie wie, jak złym jest człowiekiem, dopóki nie postara się naprawdę usilnie być dobry. Pokutuje obecnie głupie przekonanie, że dobrzy ludzie nie wiedzą, co to znaczy pokusa. Jest to oczywiste kłamstwo. Siłę pokusy znają tylko ci, którzy jej się oparli. W końcu siłę armii niemieckiej można było poznać w walce, a nie poprzez kapitulację. Siłę wichru poznajemy, idąc pod wiatr, a nie kładąc się na ziemi. Ktoś, kto się poddaje pokusie po pięciu minutach, zwyczajnie nie dowie się, jaka byłaby godzinę później. Dlatego w pewnym sensie ludzie źli niewiele wiedzą o złu. Zawsze mu ulegają, więc żyją pod kloszem. Nigdy nie poznamy siły obecnego w nas złego impulsu, dopóki nie spróbujemy go pokonać — a Chrystus, który jako jedyny nie uległ nigdy pokusie, jest również jedynym człowiekiem, który wie do końca, co to znaczy pokusa. Chrystus to jedyny skończony realista. No dobrze. Najważniejsze, czego się dowiadujemy, praktykując cnoty chrześcijańskie, jest to, że upadamy. Jeśli ktoś sobie wyobrażał, że Bóg przygotował dla nas egzamin i możemy zasłużyć na dobry stopień, powinien wybić to sobie z głowy. Jeśli ktoś sobie wyobrażał jakiś targ dobity z Bogiem — że moglibyśmy wypełnić własne zobowiązania i w ten sposób zmusić Boga, aby gwoli sprawiedliwości dotrzymał własnych — powinien wybić to sobie z głowy. Chyba każdy, kto ma choć odrobinę wiary w Boga, a nie jest jeszcze chrześcijaninem, ma w głowie jakieś wy143

obrażenie egzaminu czy dobitego targu. Pierwszy skutek prawdziwego chrześcijaństwa, to doszczętne strzaskanie podobnych wyobrażeń. Widząc to doszczętne strzaskanie własnych wyobrażeń, niektórzy poddają się, uznając, że chrześcijaństwo zawiodło. Wyobrażają sobie chyba, że Bóg jest bardzo naiwny. Tymczasem Bóg oczywiście dobrze o tym wie. Temu właśnie miało służyć chrześcijaństwo — strzaskaniu podobnego wyobrażenia na kawałki. Bóg czekał, aż odkryjesz, że nie chodzi o zaliczenie u Niego egzaminu, czy uczynienie Go dłużnikiem. Następnie przychodzi kolejne odkrycie. Każda z twoich umiejętności, zdolność myślenia, poruszania kończynami — wszystko to w każdej chwili dostajesz od Boga. Gdybyś nawet bez reszty poświęcił życie Jego służbie, nie mógłbyś Mu dać niczego, co i tak w jakimś sensie nie należałoby już do Niego. Dlatego powiem ci, jak to jest, gdy mówimy, że ktoś „uczynił coś dla Boga" czy też coś Bogu „oddał". To tak, jakby dziecko podeszło do ojca i powiedziało: „Tato, daj mi sześć pensów na prezent urodzinowy dla ciebie". Oczywiście ojciec daje sześć pensów i cieszy się z prezentu dziecka. Cała ta sytuacja jest szalenie miła i właściwa, jednak tylko głupiec uznałby, że ojciec zarabia na takiej transakcji sześć pensów. Dopiero kiedy człowiek dokona tych dwóch odkryć, Bóg może zacząć naprawdę działać. Wtedy dopiero zaczyna się prawdziwe życie. Człowiek budzi się. Możemy teraz mówić o wierze w jej drugim znaczeniu. 144 ROZDZIAŁ 12. Zawierzenie Na początek chciałbym, aby każdy dobrze zrozumiał pewną rzecz. Otóż jeśli ten rozdział nic dla ciebie nie znaczy, jeżeli poszukuje on odpowiedzi na pytania, których nigdy nie zadałeś, natychmiast go pomiń. W ogóle nie zawracaj nim sobie głowy. Pewne rzeczy w chrześcijaństwie można zrozumieć z zewnątrz, zanim się zostanie chrześcijaninem. Jednak bardzo wielu nie da się zrozumieć, dopóki nie przemierzysz pewnej odległości na chrześcijańskiej drodze. Są to rzeczy czysto praktyczne, choć na to nie wyglądają. Są to wskazówki, które pomagają radzić sobie z poszczególnymi rozstajami czy przeszkodami w podróży, i nie można ich zrozumieć, zanim się do nich nie dotrze. Jeśli znajdujesz w chrześcijańskich pismach jakieś całkiem niezrozumiałe stwierdzenie, nie przejmuj się. Przyjdzie dzień, być może po wielu latach, w którym nagle zrozumiesz, co miało ono oznaczać. Gdyby się dało zrozumieć je teraz, narobiłoby to tylko szkody. Oczywiście mnie samego dotyczy to nie mniej od innych. Być może to, co chcę wyjaśniać w tym rozdziale, nadal mnie przerasta. Mogę najwyżej prosić wykształconych chrześcijan o uważne spojrzenie i wykazanie, gdzie błądzę — innych zaś, aby przyjmowali moje słowa z przymrużeniem oka, jako coś, co proponuję, bo może się przyda, a nie dlatego, że jestem przekonany o własnej słuszności. Próbuję tu pisać o wierze w drugim, wyższym sensie. Przed chwilą stwierdziłem, że kwestia wiary w tym znaczeniu powstaje wtedy, kiedy człowiek już zrobił wszystko, co w jego mocy, aby praktykować cnoty chrześcijańskie i przekonał się, że upada — a także stwierdził, że 145 choćby mu się nawet powiodło, to i tak oddawałby tylko Bogu coś, co już do Niego należy. Inaczej mówiąc, odkrywa własne bankructwo. Powtarzam: Bogu niezupełnie

chodzi o nasze uczynki. Chodzi Mu o to, abyśmy byli istotami określonego rodzaju — takimi, jakimi nas zamierzył, istotami pozostającymi z Nim w pewnej relacji. Nie dodaję tu: „i pozostającymi w pewnej relacji ze sobą nawzajem", bo to mieści się w zdaniu poprzednim — jeśli jesteś w zgodzie z Nim, będziesz w zgodzie w wszystkimi innymi Jego stworzeniami, tak jak szprychy muszą być w odpowiednim położeniu względem siebie, jeśli tylko są odpowiednio przymocowane do piasty i obręczy koła. Dopóki człowiek myśli o Bogu jako egzaminatorze, który zadaje mu test do rozwiązania, czy też jako drugiej stronie jakiejś transakcji — dopóki myśli o wzajemnych prawach i żądaniach wysuwanych pod adresem Boga — człowiek taki nie pozostaje we właściwej relacji z Bogiem. Nie wejdzie też we właściwą relację, dopóki nie odkryje własnego bankructwa. Mówiąc „odkryje", mam na myśli prawdziwe odkrycie, a nie bezmyślne powtarzanie tego stwierdzenia. Oczywiście każde dziecko, jeżeli otrzyma jakąś edukację religijną, szybko nauczy się mówić, że nie można dać Bogu niczego, co nie należałoby do Niego, a i tak staramy się jednak zatrzymać coś dla siebie. Mam tu jednak na myśli autentyczne odkrycie tego faktu — prawdziwe, płynące z doświadczenia przekonanie, że jest to prawda. W tym sensie nie możemy odkryć daremności naszych wysiłków w przestrzeganiu Bożego prawa, o ile nie spróbujemy tego uczynić z całej siły (co i tak skończy się porażką). Jeśli bowiem nie damy z siebie wszystkiego, to cokolwiek byśmy mówili, gdzieś w głębi serca będziemy odnosili wrażenie, że następnym razem, gdyby się bardziej postarać, okazalibyśmy się doskonale dobrzy. Zatem w pewnym sensie powrót do Boga jest drogą moralnego wysiłku, drogą coraz cięższych prób. Niemniej jednak — w innym sensie — to nie te wysiłki mogą nas ocalić. Wszystkie one prowadzą do przełomowej chwili, 146 w której zwracamy się do Boga, mówiąc: „Ty musisz to zrobić. Ja nie potrafię". Błagam, nie zadawaj sobie pytania: „Czy już osiągnąłem ten moment?" Nie siadaj, nie szukaj tego pytania w swoich myślach. To prowadzi człowieka w niewłaściwym kierunku. Kiedy w naszym życiu dokonują się rzeczy najważniejsze, często akurat w danej chwili nie wiemy, co się dzieje. Nie zawsze mówimy sobie: „Hejże! Ja dorastam!" Nieraz dopiero patrząc wstecz, zdajemy sobie sprawę z tego, co się stało i poznajemy w tym fakcie to, co ludzie nazywają „dojrzewaniem". Jest to widoczne nawet w prostych sprawach. Ktoś, kto się niepokoi, czy zdoła zasnąć, najpewniej nie zaśnie w ogóle. Ani też to, o czym mówię, nie musi się wydarzyć w nagłym błysku — jak tego doświadczyli święty Paweł czy John Bunyan. Może to być tak stopniowy proces, że nigdy nie zdołasz wskazać konkretnej godziny czy nawet konkretnego roku. Liczy się sama natura zmiany, a nie nasze uczucia w jej trakcie. Jest to przejście od przekonania, że damy sobie radę o własnych siłach, do niewiary we własne możliwości i pozostawienia sprawy Bogu. Wiem, że słowa „pozostawienie sprawy Bogu" mogą zostać źle zrozumiane, ale niech tak na razie pozostanie. Chrześcijanin pozostawia sprawy Bogu w tym sensie, że całą ufność składa w Chrystusie — ufa, że Chrystus w jakiś sposób będzie z nim dzielił swoje doskonałe, ludzkie posłuszeństwo, które zachował od narodzin aż do ukrzyżowania. Że Chrystus upodobni go do samego siebie i w pewnym sensie zaradzi jego brakom. Mówiąc językiem chrześcijaństwa, podzieli z nami swoje „synostwo", uczyni nas „synami Bożymi", podobnymi do Niego samego; w księdze IV spróbuję zanalizować te słowa nieco głębiej. Można powiedzieć, że Chrystus oferuje coś za nic — a nawet

wszystko za nic. W pewnym sensie całe życie chrześcijańskie polega na przyjmowaniu tej zupełnie niezwykłej propozycji. Trudność polega na tym, żeby zrozumieć, że wszystko, co możemy zrobić i co już zrobiliśmy, jest niczym — 147 nam natomiast odpowiadałaby najbardziej taka sytuacja, w której Bóg zaliczałby nam nasze dobre cechy, a złe ignorował. A nadto, może tu w pewnym sensie być przydatne stwierdzenie, że pokusy nie da się pokonać całkowicie, dopóki usiłujemy ją pokonać — może to się udać dopiero wówczas, gdy się poddamy. Jednak nie zdołasz się „poddać" we właściwy sposób i z właściwego powodu, dopóki nie dasz z siebie wszystkiego. Przy czym (w jeszcze innym sensie), oddanie wszystkiego Chrystusowi nie oznacza wcale, że przestajesz podejmować starania. Zaufać Mu, to oczywiście starać się robić wszystko to, co On każe. Nie ma co twierdzić, że komuś ufasz, jeśli nie skorzystałbyś z jego rady. Zatem jeśli naprawdę oddałeś się Chrystusowi, wynika z tego, że starasz się być Mu posłuszny. Ale starasz się już na nowy sposób, bardziej wolny od zmartwień. Starasz się nie po to, aby osiągnąć zbawienie, ale dlatego, że On już zaczął cię zbawiać. Nie liczysz, że pójdziesz do nieba w nagrodę za swoje uczynki, jednak w sposób nieunikniony starasz się postępować w pewien sposób, bo jest już w tobie obecny nikły zaczątek wizji tego, czym jest niebo. Chrześcijanie nieraz spierali się, czy człowieka ocalają dobre uczynki, czy też wiara w Chrystusa. Właściwie nie mam prawa wypowiadać się w tak trudnej kwestii, ale przypomina mi to pytanie, które ostrze nożyczek jest bardziej niezbędne. Nic poza poważnym wysiłkiem moralnym nie doprowadzi cię do tego momentu poddania się, o którym tu mówimy. Wiara w Chrystusa to jedyna rzecz, która w takiej chwili uchroni cię od rozpaczy — a z wiary w Niego muszą przyjść dobre uczynki. W przeszłości chrześcijanie oskarżali się nawzajem o hołdowanie dwom parodystycznym wersjom tej prawdy — może to sprawę rozjaśni. Jednych oskarżano o takie poglądy: „Liczą się wyłącznie dobre uczynki. Najlepszym uczynkiem jest dobroczynność. A pieniądze najlepiej oddać Kościołowi. Daj nam zatem sto tysięcy funtów, a my już dopilnujemy, żeby krzywda ci się nie stała". Oczywista odpowiedź na podobne nonsensy brzmi: dobre uczynki spełniane z po148 dobnych motywów, to jest czynione w przekonaniu, że niebo można kupić, to żadne dobre uczynki, a jedynie komercyjne spekulacje. Innych oskarżano o takie stanowisko: „Liczy się tylko wiara. Zatem jeśli masz wiarę, nieważne, co robisz. Grzesz śmiało, chłopcze, baw się dobrze, a Chrystus już dopilnuje, żeby — koniec końców — nie miało to żadnego znaczenia". Oto odpowiedź na te absurdalne stwierdzenia: jeśli to, co nazywasz swoją „wiarą" w Chrystusa, sprawia, że nie słuchasz treści Jego nauk, to nie mów tu o swojej wierze — nie jest to wiara w Niego czy ufność, a jedynie intelektualne przyjęcie pewnej teorii na Jego temat. Biblia najwyraźniej rozstrzyga sprawę w sposób zdecydowany, łącząc te dwie rzeczy w jednym zdumiewającym zdaniu. Jego pierwsza połowa brzmi: „Zabiegajcie o własne zbawienie z bojaźnią i drżeniem" — co brzmi tak, jakby wszystko zależało od naszych uczynków — po czym druga połowa zdania dopowiada: „Albowiem to sam Bóg jest w was sprawcą i chcenia, i działania zgodnie z Jego wolą" — co brzmi tak, jakby Bóg robił

wszystko, a my nic. Obawiam się, że właśnie z czymś takim spotykamy się w chrześcijaństwie. Jestem zbity z tropu, ale nie zaskoczony. Bo oto usiłujemy teraz zrozumieć i oddzielnie zaszufladkować, co właściwie robi Bóg, a co człowiek — gdy tymczasem człowiek i Bóg działają wspólnie. Oczywiście z początku wydaje nam się, że przypomina to współpracę dwojga ludzi, o której można powiedzieć: „On zrobił to, a ja tamto". Jednak takie myślenie nie sprawdza się. Bóg taki nie jest. On jest nie tylko obok ciebie, ale i w tobie. Gdybyśmy nawet mogli zrozumieć, co kto zrobił, ludzki język raczej nie zdołałby tego należycie wyrazić. Różne Kościoły próbują to wyjaśnić, mówiąc różne rzeczy. Jednak łatwo się przekonać, że nawet ci, którzy najbardziej podkreślają wagę dobrych uczynków, przyznają, że potrzebna jest wiara; a dla odmiany ci, którzy najbardziej obstają przy wierze, każą spełniać dobre uczynki. Tyle przynajmniej ja mogę powiedzieć. 149 Chyba wszyscy chrześcijanie zgodzą się ze mną, że choć z początku chrześcijaństwo wydaje się opierać na moralności, obowiązkach, zasadach, na winie i cnocie, to jednak w pewnej chwili zabiera nas dalej i wyprowadza z takiego myślenia. Doświadczasz wówczas przebłysku miejsca, gdzie o podobnych rzeczach nie rozmawia się wcale, chyba że w tonie żartobliwym. Każdy jest tam napełniony tym, co nazywamy dobrem — tak samo jak lustro jest pełne światła. Jednak ludzie ci nie nazywają tego dobrem. Nie nazywają tego w ogóle. Nie myślą o tym. Zbyt są zajęci patrzeniem w źródło, z którego dobro wypływa. Wszystko to dzieje się jednak niedaleko miejsca, w którym dalsza droga kryje się za horyzontem naszego świata. Nikt nie sięga wzrokiem daleko poza tę granicę, choć oczy wielu sięgają dalej niż moje. 151 KSIĘGA IV OSOBOWOŚĆ I TO, CO LEŻY POZA NIĄ: PIERWSZE KROKI W DOKTRYNIE O TRÓJCY ŚWIĘTEJ ROZDZIAŁ 1. Stwarzanie i rodzenie Wszyscy mnie ostrzegali, żebym nie pisał tego, co zamierzam napisać w tej ostatniej księdze. Każdy twierdzi: „Zwykły czytelnik nie chce teologii — potrzeba mu prostej, praktycznej religii". Odrzuciłem te rady. Nie uważam zwykłego czytelnika za aż takiego głupca. Teologia oznacza „naukę o Bogu", a chyba każdy, kto chce myśleć 0 Bogu, chciałby zarazem poznać najbardziej klarowne 1 najdokładniejsze zdanie na Jego temat, jakim dysponujemy. Nie jesteś dzieckiem — dlaczego miałbym traktować cię jak dziecko? Niektórych ludzi teologia odstręcza, co zresztą dobrze rozumiem. Pamiętam pewną prelekcję, którą wygłaszałem dla pilotów Królewskich Sił Lotniczych. Pewien starszy już oficer (twardy człowiek) wstał i powiedział: „Nic mi po tym. Ale musi pan wiedzieć, że i ja jestem wierzący. Wiem, że Bóg istnieje. Czułem go, kiedy byłem sam na pustyni — ogromną, straszliwą tajemnicę. Właśnie dlatego nie wierzę w pańskie uładzone dogmaty i formułki o Bogu. Komuś, kto Go naprawdę spotkał, wydają się tak małostkowe, pedantyczne i nierealne!"

W pewnym sensie zupełnie się z nim zgadzałem. Myślę, że zapewne przeżył na tej pustyni autentyczne doświadczenie Boga i kiedy po swoim doświadczeniu zwrócił się ku chrześcijańskim wyznaniom wiary, chyba rzeczywiście przeszedł od czegoś autentycznego do czegoś mniej realnego. Podobnie kiedy staniemy na plaży i popatrzymy na Ocean Atlantycki, a potem spojrzymy na jego mapę, też odwracamy się od czegoś autentycznego ku czemuś mniej prawdziwemu — od prawdziwych fal przechodzimy do kolorowego skrawka papieru. Jednak 153 w tym właśnie rzecz. Mapa to faktycznie nic więcej, jak kawałek kolorowego papieru, jednak trzeba pamiętać o dwóch rzeczach. Po pierwsze, mapa opiera się na odkryciach setek i tysięcy ludzi, którzy przemierzyli rzeczywisty Atlantyk. Dlatego stoi za nią ogrom doświadczenia, nie mniej prawdziwego niż to, którego doznajesz na plaży — przy czym twoje doświadczenie jest jedynie pojedynczym przebłyskiem, natomiast mapa składa wszystkie te różne doświadczenia w jedną całość. Po drugie, jeśli się dokądś wybierasz, mapa jest absolutnie niezbędna. Dopóki wystarczają ci spacery po plaży, te własne przebłyski przynoszą znacznie większą frajdę niż oglądanie mapy. Jednak mapa przyda się bardziej od spacerów, jeśli chcesz się wybrać do Ameryki. Teologia jest właśnie jak mapa. Samo uczenie się chrześcijańskich doktryn i ich rozważanie — jeśli na tym poprzestaniesz — jest mniej prawdziwe i ekscytujące niż doznanie, którego doświadczył na pustyni mój znajomy. Doktryny to nie Bóg. To tylko swoista mapa. Jednak mapa ta opiera się na doświadczeniach setek ludzi, którzy doświadczyli autentycznego kontaktu z Bogiem — w porównaniu z ich przeżyciami wszelkie dreszczyki czy pobożne uczucia, których doświadczamy ty czy ja, są bardzo podstawowe i bezładne. Po drugie, jeśli chcesz dotrzeć dalej, musisz skorzystać z mapy. To, co spotkało tamtego człowieka na pustyni, było może prawdziwe, na pewno ekscytujące — ale nic z tego nie wynikło. Prowadziło donikąd. Nie da się z tego zrobić żadnego użytku. Dlatego właśnie taka rozmyta religia — całe to odczuwanie Boga w przyrodzie i co tam jeszcze — jest bardzo atrakcyjna. Składa się z samych dreszczyków, bez żadnego wysiłku — jest jak oglądanie fal na plaży. Jednak badając w ten sposób ocean, nie dotrzesz do Nowej Fundlandii, tak jak nie osiągniesz życia wiecznego, po prostu „odczuwając" obecność Boga w kwiatach czy muzyce. Tak samo dotrzesz donikąd, wyłącznie oglądając mapy, a nie wyruszając w morze — nie będziesz też zbyt bezpieczny, jeśli wyruszysz w morze bez mapy. 154 Innymi słowy, teologia jest czymś praktycznym — zwłaszcza teraz. W dawnych czasach, gdy wykształcenie czy dyskusja nie były tak dostępne jak dzisiaj, może i dało się jakoś żyć z kilkoma prościutkimi wyobrażeniami na temat Boga. Tak już jednak nie jest. Każdy coś teraz czyta, każdy przysłuchuje się dyskusjom. Jeśli więc nie zechcesz słuchać o teologii, nie znaczy to, że nie będziesz miał żadnych poglądów na temat Boga. Znaczy to, że będziesz miał mnóstwo poglądów błędnych — nietrafnych, pogmatwanych i przebrzmiałych. A to dlatego, że wiele poglądów na temat Boga, z dumą prezentowanych jako nowości, to jedynie dawne idee, zbadane i odrzucone przed wiekami przez prawdziwych teologów. Wyznawanie popularnej religii obecnej we współczesnej Anglii jest wstecznictwem — niczym wiara w to, że ziemia jest płaska.

Bo jeśli dobrze się przyjrzeć, czy popularne wyobrażenie o chrześcijaństwie nie sprowadza się do rzeczy następującej: że Jezus był wielkim nauczycielem moralności i gdybyśmy tylko posłuchali Jego rad, zdołalibyśmy zaprowadzić lepszy porządek społeczny i uniknąć kolejnej wojny? Trzeba przyznać, że to święta prawda. Zdanie to nie mówi jednak całej prawdy o chrześcijaństwie i nie może skutkować w praktyce. To święta prawda, że gdybyśmy poszli za radami Chrystusa, wkrótce mieszkalibyśmy w szczęśliwszym świecie. Nie trzeba tu nawet sięgać po Chrystusa. Gdybyśmy czynili to wszystko, do czego nas zachęcali Platon, Arystoteles czy Konfucjusz, mielibyśmy się znacznie lepiej niż obecnie. Cóż z tego? Nigdy nie szliśmy za radami wielkich nauczycieli moralności. Dlaczego teraz mielibyśmy nagle zacząć to robić? Dlaczego mielibyśmy nagle słuchać Chrystusa, a nie innych? Bo jest najlepszym nauczycielem moralności? Przecież właśnie dlatego tym mniejsze jest prawdopodobieństwo, że za Nim pójdziemy. Jeśli nie rozumiemy lekcji na poziomie podstawowym, jaka jest szansa, że zrozumiemy lekcje najbardziej zaawansowane? Jeśli chrześcijaństwo to jedynie kolejna 155 porcja dobrych rad, jest ono nieistotne. Przez ostatnie cztery tysiące lat nie brakowało dobrych rad. Kolejna porcja nie zrobi tu różnicy. Jednak wystarczy zajrzeć do jakichkolwiek pism autentycznie chrześcijańskich, żeby się przekonać, że mówią one o czymś zgoła różnym od tej popularnej religii. Mówią one, że Chrystus jest Synem Bożym (cokolwiek to znaczy). Mówią, że ci, którzy Mu zaufali, również mogą się stać synami Bożymi (cokolwiek to znaczy). Mówią, że Jego śmierć zbawiła nas od grzechów (cokolwiek to znaczy). Nie ma co narzekać, że są to trudne stwierdzenia. Chrześcijaństwo utrzymuje, że opowiada nam o innym świecie, o czymś, co znajduje się poza światem dostępnym dla naszych zmysłów. Można uznać, że jest to twierdzenie fałszywe, lecz jeśli jest prawdziwe, musi ono być trudne — przynajmniej tak samo trudne, jak współczesna fizyka i z tych samych powodów, co ona. W chrześcijaństwie największym wstrząsem jest stwierdzenie, że łącząc się z Chrystusem, możemy „stać się synami Bożymi". Nasuwa się pytanie: „Ale czy my nie jesteśmy już synami Bożymi? Przecież Boże ojcostwo to jedna z głównych idei chrześcijańskich!" Cóż, w pewnym sensie niewątpliwie jesteśmy już synami Boga. Bóg stworzył nas, kocha nas, opiekuje się nami — i w tym sensie jest jak ojciec. Ale skoro Biblia mówi o tym, że mamy się s t a ć synami Bożymi, najwyraźniej musi chodzić o coś innego. Tym samym docieramy do samego serca teologii. Według jednego z wyznań wiary, Chrystus jest Synem Bożym „zrodzonym, a nie stworzonym". Wyznanie to dodaje, że został „zrodzony z Ojca przed wszystkim, co się stało". Zauważ — nie ma to żadnego związku z faktem, że Chrystus, kiedy narodził się na ziemi jako człowiek, był synem Dziewicy. Nie mamy teraz na myśli Dziewiczych Narodzin. Mamy na myśli coś, co się dokonało, zanim jeszcze została stworzona przyroda, zanim zaczął się czas. „Przed wszystkim" Chrystus został zrodzony, a nie stworzony. Co to znaczy? 156 Współcześnie nie używamy zbyt często takich słów jak „zrodzić" czy „zrodzony", jednak każdy wie jeszcze, co one oznaczają. Z r o d z i ć oznacza „stać się czyimś ojcem" — natomiast s t w o r z y ć to „zrobić" coś czy też „wytworzyć". Oto różnica: rodząc,

dajesz początek istocie podobnej do siebie. Człowiek rodzi ludzkie dzieci, bóbr — małe bobry, a ptak — jaja, z których wyklują się ptasie pisklęta. Jednak kiedy coś stwarzasz — powstaje coś innego niż ty sam. Ptak tworzy w ten sposób gniazdo, bóbr — tamę, a człowiek — radio czy też coś bardziej podobnego do niego, powiedzmy — posąg. Jeśli jest zmyślnym rzeźbiarzem, stworzy w ten sposób rzecz łudząco podobną do człowieka. Lecz posąg oczywiście nie jest prawdziwym człowiekiem — przypomina go tylko wyglądem. Nie oddycha, nie myśli. Nie ma w sobie życia. Oto rzecz, którą od początku trzeba postawić jasno: Bóg rodzi Boga, podobnie jak człowiek — człowieka. To, co Bóg stwarza, nie jest Bogiem — tak jak człowiek nie stwarza ludzi. Właśnie dlatego ludzie nie są synami Bożymi w tym samym sensie, co Chrystus. Być może w pewien sposób są do Niego podobni, lecz nie są istotami tego samego rodzaju. Przypominają raczej obraz czy też posąg Boga. Posąg ma kształt człowieka, ale pozbawiony jest życia. Tak samo człowiek ma „kształt" Boga (później wyjaśnię, co przez to rozumiem) czy też podobieństwo do Niego, lecz nie ma w sobie takiego życia, jakie ma Bóg. Zacznijmy od początku, to jest od podobieństwa pomiędzy człowiekiem i Bogiem. Wszystko, co zostało stworzone przez Boga, w pewien sposób jest do Niego podobne. Przestrzeń przypomina Go swoim ogromem — nie to, żeby ogrom przestrzeni był tego samego rodzaju, co ogrom Boga, jednak stanowi on pewien Jego symbol, jest jakby przekładem Jego wielkości na język świata materialnego. Materia przypomina Boga, bo ma w sobie energię — choć oczywiście energia fizykalna jest czymś innym niż moc Boża. Świat roślin przypomina Boga, bo żyje, a On 157 jest „Bogiem żywym". Jednak życie w sensie biologicznym to nie to samo, co życie obecne w Bogu — jest w najlepszym razie jego symbolem czy może cieniem. Jeśli przejdziemy do zwierząt, oprócz biologicznego życia odnajdujemy innego rodzaju podobieństwa. Na przykład intensywna aktywność i płodność owadów to pierwsze, nikłe podobieństwo do nieustannego działania i twórczej mocy Boga. U wyższych ssaków odnajdujemy zaczątki instynktownych upodobań. To nie to samo, co miłość istniejąca w Bogu — ale przypomina ją, podobnie jak rysunek na płaskiej kartce może przypominać krajobraz. Gdy docieramy do człowieka, najwyższego ze zwierząt, otrzymujemy najwyraźniejsze ze znanych nam podobieństw do Boga (być może w innych światach żyją stworzenia jeszcze bardziej podobne do Boga niż my, lecz nic o nich nie wiemy). Człowiek nie tylko żyje, ale również kocha i rozumuje. Zycie biologiczne osiąga w nim swój najwyższy poziom. Jednak jest coś, czego człowiek w swym naturalnym stanie nie posiada — mianowicie życie duchowe, czyli życie innego, wyższego rodzaju, które jest obecne w Bogu. Oba rodzaje życia określamy tym samym słowem, jednak uznać je za identyczne, to jak przyjąć, że „ogrom" przestrzeni i „ogrom" Boga są wielkościami tego samego rodzaju. Tymczasem różnica pomiędzy życiem biologicznym i duchowym jest tak ważna, że na ich określenie będę tu używał dwóch różnych słów. Życie biologiczne, które otrzymujemy za sprawą przyrody, życie stale (jak wszystko inne w przyrodzie) zagrożone zepsuciem i rozpadem i podtrzymywane wyłącznie dzięki nieustannemu wsparciu przyrody w postaci powietrza, wody, żywności itd. — życie to nazywać będę bios. Z kolei życie duchowe, które istnieje w Bogu przez całą wieczność i stworzyło cały przyrodzony wszechświat — nazywam zoe. Bios cechuje oczywiście pewnego rodzaju nikłe, symboliczne podobieństwo do zoe — ale jest to najwyżej podobieństwo między

fotografią a miejscem, które przedstawia, czy też między posągiem a człowiekiem. Człowiek 158 ożywiony biosem, który posiadłby zoe, doświadczyłby nie mniejszej przemiany niż posąg, który z rzeźbionego kamienia staje się prawdziwym człowiekiem. Otóż o nic innego nie chodzi w chrześcijaństwie. Ten świat jest wielkim warsztatem rzeźbiarskim. My jesteśmy posągami, a po warsztacie krąży wieść, że niektórzy z nas pewnego dnia ożyją. 159 ROZDZIAŁ 2. Trójosobowy Bóg Poprzedni rozdział mówił o różnicy pomiędzy stwarzaniem i rodzeniem. Człowiek rodzi dziecko, ale może stworzyć posąg. Bóg rodzi Chrystusa, ale ludzi stwarza. Jednak w ten sposób mogłem zilustrować tylko jeden aspekt dotyczący Boga, a mianowicie fakt, że Bóg Ojciec rodzi Boga, istotę podobną do siebie samego. Przypomina pod tym względem człowieka, który rodzi innego człowieka — własnego syna. Ale to niezupełnie tak. Muszę więc spróbować wyjaśnić to nieco bliżej. W dzisiejszych czasach niemało ludzi stwierdza: „Wierzę w Boga, ale nie w Boga osobowego". Ludzie ci mają odczucie, że owa tajemnicza istota, leżąca u podstaw wszystkiego, musi być czymś więcej niż osobą. Chrześcijanie właściwie zgadzają się z tym — i jako jedyni proponują pewne wyobrażenie tego, czym może być istota wykraczająca poza ramy osobowości. Wszyscy inni, choć twierdzą, że Bóg jest więcej niż tylko osobą, w istocie myślą o Nim jako o kimś nieosobowym, to jest jako o czymś mniej niż osoba. Jeśli jednak szukasz czegoś ponadosobowego, czegoś więcej niż osoba, to nie wchodzi tu w rachubę wybór pomiędzy ideą chrześcijańską i pozostałymi. Idea chrześcijańska nie znajduje swego konkurenta. Jeszcze inni ludzie sądzą, że po tym życiu, a być może po kilku kolejnych egzystencjach, dusze ludzkie zostają „wchłonięte" przez Boga. Gdy jednak próbują wyjaśnić, o co im chodzi, wygląda na to, że nasze wchłonięcie w Boga wyobrażają sobie na podobieństwo jednej rzeczy materialnej wchłanianej w drugą. Ludzkie życie porównują do kropli wody wpadającej do morza. Ale to oczywiście 160 oznacza koniec kropli. Jeśli rzeczywiście przydarza się nam coś takiego, to wówczas wchłonięcie okaże się niczym innym, jak kresem istnienia. Chrześcijanie jako jedyni mają pewne pojęcie o tym, w jaki sposób dusze ludzkie mogą się stać częścią życia Bożego, a mimo to pozostać sobą — a nawet stać się sobą znacznie bardziej niż do tej pory. Ostrzegałem, że teologia jest rzeczą praktyczną. Owo stanie się częścią Bożego życia to jedyny cel, dla którego istniejemy — a błędne wyobrażenia na ten temat utrudniają sprawę. Dlatego na kolejnych kilka minut muszę poprosić Czytelników o skupienie. Wiemy, że w przestrzeni można się poruszać na trzy sposoby: w prawo i w lewo, w górę i w dół, albo do przodu i do tyłu. Każdy kierunek ruchu albo mieści się w jednym z

tych trzech, albo też jest jakimś kompromisem pomiędzy nimi. Nazywamy to trzema wymiarami przestrzeni. Zauważ: przy użyciu tylko jednego wymiaru da się narysować jedynie linię prostą. Używając dwóch, można narysować figurę, na przykład kwadrat. Kwadrat składa się z czterech prostych linii. Teraz zróbmy kolejny krok. Posiadając trzy wymiary, można zbudować coś, co nazywamy bryłą — na przykład sześcian, coś jakby kostkę cukru czy kość do gry. Sześcian składa się z sześciu kwadratów. Rozumiesz? Jednowymiarowy świat byłby linią prostą. W dwuwymiarowym świecie nadal mamy linie proste, ale z wielu takich linii otrzymujemy figury. W trójwymiarowym świecie nadal mamy figury, jednak kilka figur tworzy jedną bryłę. Innymi słowy, przechodząc na coraz to bardziej realne i skomplikowane poziomy, nie pozostawiasz za sobą rzeczy, które znalazłeś na poziomach prostszych — są one nadal obecne, ale w nowych połączeniach. Połączeniach, które byłyby dla ciebie niewyobrażalne, gdybyś znał tylko prostsze poziomy. Otóż chrześcijańskie wyjaśnienie Boga opiera się na tej samej zasadzie. Poziom ludzki jest poziomem nieskom161 plikowanym i raczej pustym. Na poziomie ludzkim jedna osoba jest jedną istotą, a dwie osoby to za każdym razem dwie odrębne istoty — tak jak w dwóch wymiarach (powiedzmy na kartce) jeden kwadrat jest jedną figurą, a dwa kwadraty to zawsze dwie odrębne figury. Na boskim poziomie nadal istnieją osoby, lecz tam odkrywamy je w nowych połączeniach, których — nie żyjąc na tamtym poziomie — nie potrafimy sobie wyobrazić. W boskim wymiarze, jeśli to można tak ująć, znajdujemy Istotę, która jest trzema Osobami, choć pozostaje jedną Istotą, podobnie jak sześcian to sześć kwadratów, które mimo to pozostają jednym sześcianem. Oczywiście nie możemy w pełni pojąć takiej Istoty — podobnie jak nigdy nie umielibyśmy poprawnie wyobrazić sobie sześcianu, gdybyśmy potrafili postrzegać tylko dwa wymiary przestrzeni. Możemy jednak wyrobić sobie o niej choćby nikłe pojęcie — a wówczas po raz pierwszy w życiu zdobywamy pojęcie, choćby i nikłe, czegoś ponadosobowego — czegoś więcej niż osoba. Jest to coś, na co sami nigdy byśmy nie wpadli, choć słysząc o tym, uznajemy, że właściwie powinniśmy, skoro tak dobrze pasuje to do innych rzeczy, które znamy. Możesz zapytać: „Skoro nie potrafię sobie nawet wyobrazić trójosobowego Boga, po co o Nim mówić?" Cóż, faktycznie nie ma co o Nim mówić. W rzeczywistości chodzi o to, aby zostać pociągniętym ku temu trójosobowe- mu życiu, a to może się zacząć w każdej chwili — od dzisiaj, jeśli zechcesz. Oto, co mam na myśli. Zwykły, prosty chrześcijanin klęka do modlitwy. Próbuje rozmawiać z Bogiem. Ale jako chrześcijanin wie również, że to właśnie Bóg skłania go do modlitwy — niejako Bóg w jego wnętrzu. Jednak wie też, że posiadana przez niego prawdziwa wiedza o Bogu pochodzi w całości od Chrystusa, Człowieka, który był Bogiem — wie, że Chrystus stoi obok niego, pomaga mu w modlitwie, modli się za niego. Rozumiesz już, co się tu dokonuje. Bóg jest tym, do którego modli się człowiek — jego celem. Bóg jest również tym, co popy162 cha człowieka od wewnątrz — jego siłą napędową. Bóg to także droga czy też most, po którym człowiek zmierza ku swemu celowi. Tak oto w małej, zwyczajnej sypialni, gdzie normalny człowiek odmawia swój pacierz, trwa pełne, trojakie życie trójosobowej

Istoty. Człowiek ten wpada w nurt życia wyższego rzędu, które tu nazywam zoe lub życiem duchowym — jest on pociągany przez Boga w głąb Boga, choć pozostaje przy tym sobą. Stąd wzięła swój początek teologia. Ludzie już wcześniej posiadali pewną niejasną wiedzę o Bogu. Wtedy to przyszedł człowiek, który twierdził, że jest Bogiem, a przy tym nie był to ktoś, kogo można było zbyć jako szaleńca. Człowiek ten przekonał ludzi, a oni spotkali Go ponownie po tym, jak oglądali Jego śmierć. A następnie, kiedy utworzyli niewielką grupę czy wspólnotę, w jakiś sposób odnaleźli też Boga w sobie samych — Boga, który ich prowadził i dawał im moc do czynienia rzeczy, których wcześniej nie mogli dokonać. Kiedy się nad tym wszystkim zastanowili, stwierdzili, że odkryli chrześcijańską definicję trójosobowego Boga. Definicja ta nie jest czymś wymyślonym. W pewnym sensie teologia to nauka eksperymentalna. To proste religie są wymyślone. Nazywając teologię nauką eksperymentalną „w pewnym sensie", chcę powiedzieć, że pod pewnymi względami przypomina inne nauki eksperymentalne — choć nie pod każdym względem . Jeśli jesteś geologiem i badasz skały, musisz je odszukać. Same do ciebie nie przyjdą, a kiedy ty się do nich wybierzesz, nie uciekną. Inicjatywa leży tu całkowicie po twojej stronie. Skały ci nie pomogą ani nie przeszkodzą. Ale załóżmy, że jesteś zoologiem i chcesz sfotografować zwierzęta w ich naturalnym środowisku. To już coś innego niż badanie skał. Dzikie zwierzęta nie przyjdą do ciebie — ale mogą przed tobą uciekać, i tak właśnie zrobią, jeśli nie będziesz zachowywał się bardzo cicho. Pojawia się już z ich strony drobny zaczątek inicjatywy. Przejdźmy na jeszcze wyższy poziom. Przypuśćmy, że chcesz poznać jakiegoś człowieka. Jeżeli ten człowiek 163 zdecydowanie nie zechce, abyś go poznał — nie poznasz go. Musisz zdobyć jego zaufanie. W tym wypadku inicjatywa dzieli się po równo — do przyjaźni trzeba dwóch osób. Kiedy zaczynasz poznawać Boga, inicjatywa leży po Jego stronie. Jeśli Bóg się nie objawia, nic nie wskórasz, żeby Go znaleźć. Przy czym niektórym ludziom Bóg objawia samego siebie o wiele bardziej niż innym — nie dlatego, że wybiera sobie faworytów, ale dlatego, że nie może się objawić osobie, której umysł i charakter są w nieodpowiednim stanie. Tak samo światło słoneczne, choć nie wybiera sobie faworytów, nie może się odbijać równie jasno w zakurzonym lustrze jak w czystym. Można to ująć inaczej — o ile w innych naukach instrumenty, z których korzystasz, są czymś zewnętrznym wobec ciebie (jak na przykład mikroskopy czy teleskopy), o tyle instrumentem, przez który oglądasz Boga, jest twoja własna osoba. A jeśli twoja osoba nie jest czysta, twój ogląd Boga będzie rozmyty — jak księżyc oglądany przez brudny teleskop. Dlatego straszne narody miewają straszne religie — oglądają Boga przez brudną soczewkę. Tylko ludziom autentycznym Bóg może się objawić taki, jaki jest naprawdę. Oznacza to nie tylko ludzi dobrych rozumianych jako każdy z osobna, ale też złączonych w jedno ciało, pomocnych i ukazujących Boga sobie nawzajem. Bo taką ludzkość zamierzył Bóg — na kształt muzyków w jednej orkiestrze albo organów jednego ciała. Dlatego jedynym naprawdę odpowiednim instrumentem, który pozwala o Bogu czegoś się dowiedzieć, jest cała wspólnota chrześcijańska, która Go wspólnie oczekuje. W tym ujęciu chrześcijańskie braterstwo jest niejako sprzętem laboratoryjnym. To

dlatego ludzie, którzy co kilka lat pojawiają się z jakąś nową, własną, uproszczoną i opatentowaną religią w miejsce tradycji chrześcijańskiej, w rzeczywistości tracą czas. Przypominają człowieka, który bez żadnych instrumentów — poza starą, polową lornetką — próbuje wyprowadzić z błędu zawodowych 164 astronomów. Może i bystry z niego człowiek — może nawet bystrzejszy od niejednego zawodowego astronoma — jednak porywa się z motyką na słońce. Dwa lata później zostanie całkowicie zapomniany, a prawdziwa nauka będzie trwała nadal. Gdyby chrześcijaństwo było naszym wymysłem, oczywiście dałoby się je uprościć. Nie jest nim jednak. Pod względem prostoty nie możemy konkurować z wynalazcami nowych religii. To niemożliwe — zajmujemy się faktami. Każdy potrafi mówić prosto, jeśli nie musi się martwić o fakty. 165 ROZDZIAŁ 3. Czas i to, co leży poza nim Bardzo niemądre jest przekonanie, że czytając jakąś książkę, nie wolno opuścić ani jednego fragmentu. Każdy rozsądny człowiek spokojnie opuszcza w książkach te rozdziały, które do niczego mu się nie przydadzą. W tym rozdziale piszę o czymś, co może się okazać pomocne dla niektórych Czytelników, choć innym wyda się tylko zbędną komplikacją. Jeśli należysz do tej drugiej grupy, radziłbym nie zawracać sobie głowy tym rozdziałem i przejść do następnego. W rozdziale poprzednim musiałem poruszyć temat modlitwy i dopóki mamy go jeszcze świeżo w głowach, chciałbym się zająć pewną trudnością, którą niektórzy ludzie odczuwają w związku z samą ideą modlitwy. Ktoś mi kiedyś powiedział: „Jak najbardziej wierzę w Boga, ale po prostu nie mogę uwierzyć, że miałby wysłuchiwać kilkuset milionów ludzi, którzy zwracają się do Niego w tej samej chwili". Przekonałem się, że podobne odczucie ma wielu ludzi. Na początek trzeba zauważyć, że cały problem kryje się w słowach „w tej samej chwili". Większość z nas potrafi sobie wyobrazić Boga wysłuchującego dowolnej liczby modlitw, pod warunkiem, że proszący zgłaszają się kolejno, a Bóg ma nieskończenie wiele czasu. Tak więc u podstaw tej trudności leży odczucie, że Bóg musi upakować zbyt wiele rzeczy w jednej chwili. Cóż, oczywiście tak właśnie mają się sprawy w odniesieniu do nas. Zycie przychodzi do nas chwila za chwilą. Jedna chwila znika, zanim pojawi się następna — a każda z nich pozostawia niewiele miejsca na zrobienie czegokolwiek. Taki jest czas. Naturalnie każdy z nas przyj166 muje jako coś oczywistego, że to następstwo czasu — owa kolejność przeszłości, teraźniejszości i przyszłości — to nie tylko sposób, w jaki przychodzi do nas życie, ale wręcz sposób istnienia wszystkiego. Jesteśmy skłonni sądzić, że cały wszechświat oraz sam Bóg zawsze poruszają się od przeszłości ku przyszłości, tak samo jak my. Jednak wielu uczonych ludzi nie zgadza się z tym. To właśnie teolodzy pierwsi wysunęli pogląd,

że pewne rzeczy w ogóle nie znajdują się w czasie. Później pogląd ten przejęli filozofowie, a obecnie to samo robią niektórzy naukowcy. Prawie na pewno Bóg nie znajduje się w czasie. Jego życie nie składa się z kolejno następujących po sobie chwil. Jeśli dzisiaj o dziesiątej trzydzieści wieczorem modli się do Niego milion ludzi, Bóg nie musi ich wszystkich wysłuchać w tym okamgnieniu, które nazywamy dziesiątą trzydzieści wieczorem. Dla Niego dziesiąta trzydzieści — podobnie jak każdy inny moment od początku świata — jest zawsze teraźniejszością. Można powiedzieć, że Bóg ma całą wieczność na wysłuchanie trwającej ułamek sekundy modlitwy pilota, którego samolot spada w płomieniach na ziemię. Wiem, że to trudne. Może spróbuję podać przykład podobny, choć nie identyczny. Załóżmy, że piszę powieść. Piszę w niej: „Maria odłożyła robótkę. Po chwili usłyszała pukanie do drzwi". Dla Marii, która musi żyć w wyimaginowanym czasie mojego opowiadania, nie istnieje żadna przerwa pomiędzy odłożeniem robótki a pukaniem do drzwi. Jednak ja sam, stwarzając Marię, wcale nie żyję w tym wyimaginowanym czasie. Pomiędzy napisaniem pierwszej połowy zdania i jego zakończeniem mogę przesiedzieć trzy godziny, bez ustanku myśląc o Marii. Mógłbym myśleć o niej, jakby była jedyną postacią w całej powieści, mógłbym o niej myśleć tak długo, jak zechcę, a jednak wszystkie te godziny wcale nie pojawiłyby się w czasie Marii (to jest w wewnętrznym czasie opowiadania). Oczywiście nie jest to ilustracja doskonała. Ale może zdoła ukazać choćby przebłysk tego, co uważam za praw167 dę. Bóg nie jest porywany nurtem czasu tego wszechświata, tak samo jak autora nie porywa nurt czasu jego własnej powieści. Bóg może poświęcić każdemu z nas nieskończoną ilość uwagi. Nie musi się nami zajmować masowo. W Jego obecności nie mógłbyś być bardziej sam, choćbyś nawet był Jego jedynym stworzeniem. Kiedy Chrystus umarł, umarł za ciebie konkretnie i z osobna, tak jakbyś był jedynym człowiekiem na świecie. Moja ilustracja w pewnym momencie załamuje się: według niej autor wydostaje się z jednego strumienia czasu w drugi (rzeczywisty). Jednak wydaje mi się, że Bóg w ogóle nie żyje w strumieniu czasu. Jego życie nie przepływa od chwili do chwili jak nasze — można powiedzieć, że dla Niego nadał trwa rok 1920, a zarazem już trwa rok 2020. Albowiem Jego życie to On sam. Jeśli wyobrazić sobie czas jako linię prostą, po której musimy podróżować, to wówczas Bóg będzie całą kartką, na której linia jest narysowana. My docieramy do poszczególnych punktów na linii kolejno: musimy opuścić A, zanim dotrzemy do B, i nie znajdziemy się w C, o ile najpierw nie opuścimy B. Natomiast Bóg — z góry, z zewnątrz czy może z zewsząd dokoła — zawiera w sobie całą linię i widzi wszystkie punkty. Warto zrozumieć tę ideę, bo pozwala ona usunąć pewne trudności z pozoru występujące w chrześcijaństwie. Zanim zostałem chrześcijaninem, miałem między innymi następujące zastrzeżenie. Chrześcijanie twierdzili, że wieczny Bóg, który jest wszędzie i podtrzymuje cały wszechświat w istnieniu, stał się człowiekiem. No cóż — pytałem — co w takim razie podtrzymywało cały wszechświat w istnieniu, kiedy był niemowlęciem, albo kiedy spał? Jak mógł być wszystkowiedzącym Bogiem i zarazem człowiekiem, który pyta swoich uczniów: „Kto mnie dotknął?" Zauważ, że cały problem tkwi w słowach „ k i e d y był niemowlęciem" czy „jak mógł być r ó w n o c z e ś n i e " . Innymi słowy, zakładałem, że boskie życie Chrystusa mieściło się w czasie, zaś Jego życie jako człowieka imieniem Jezus spędzone w Palestynie było

168 krótszym okresem wyjętym z tego czasu — podobnie jak moja służba wojskowa była krótszym okresem wyjętym z całego życia. Podobnie myśli o tym większość z nas. Wyobrażamy sobie Boga żyjącego w okresie, kiedy Jego ludzkie życie wciąż jeszcze należy do przyszłości, jak dociera następnie do okresu, kiedy stało się dla Niego teraźniejszością — aż przechodzi w okres, kiedy może patrzeć na swoje ludzkie życie jako coś przeszłego. Jednak takie wyobrażenia zapewne wcale nie pokrywają się z faktami. Życia Chrystusa w Palestynie nie da się umieścić w żadnej relacji czasowej z Jego życiem jako Boga poza czasem i przestrzenią. To, że ludzka natura wraz z doświadczeniem słabości, snu i niewiedzy mieści się jakoś w życiu boskim, wydaje mi się ponadczasową prawdą na temat Boga. Z naszego punktu widzenia, ludzkie życie Boga to konkretny okres historyczny (od początku naszej ery do Ukrzyżowania). Wyobrażamy sobie zatem, że jest to również jakiś okres w istnieniu Boga. Jednak Bóg nie ma historii. Bóg jest zbyt dogłębnie i zbyt całkowicie prawdziwy, aby mieć historię, ponieważ posiadać historię, to tyle, co tracić część własnej rzeczywistości (bo już się osunęła w przeszłość) i jeszcze nie posiadać innej części (bo wciąż należy ona do przyszłości) — a zatem posiadać jedynie maleńką teraźniejszość, która przemija, zanim się zdążysz obejrzeć. Broń Boże, żebyśmy mieli tak myśleć o Bogu. Nawet my sami możemy liczyć, że podobna reglamentacja zostanie kiedyś zniesiona także w odniesieniu do nas. A oto kolejna trudność, na którą natrafiamy w związku z przekonaniem, że Bóg istnieje w czasie. Każda osoba, która w ogóle wierzy w Boga, wierzy również, że Bóg wie, co ty czy ja zrobimy jutro. Ale skoro Bóg wie, że zrobię to czy tamto, jak mogę być wolny w swoich wyborach? Tu również trudność bierze się z naszego wyobrażenia, że Bóg przesuwa się wzdłuż linii czasu tak samo jak my: z tą tylko różnicą, że On widzi, co się zdarzy przed nami, a my nie. Cóż, gdyby tak było, gdyby Bóg p r z e w i d y w a ł nasze uczynki, bardzo trudno byłoby 169 zrozumieć, jak moglibyśmy zachować wolność w ich czynieniu (albo nie-czynieniu). Ale załóżmy, że Bóg jest poza linią czasu i ponad nią. W takim razie to, co nazywamy „jutrem", byłoby dla Niego widoczne w ten sam sposób, jak to, co nazywamy „dniem dzisiejszym". Dla Niego wszystkie dni są „teraz". Bóg nie p a m i ę t a , że wczoraj zrobiłeś to czy tamto — On po prostu widzi, jak to robisz, bo chociaż ty utraciłeś już swoje „wczoraj", On ma je nadal. Bóg nie p r z e w i d u j e twoich jutrzejszych uczynków, a jedynie widzi, jak je spełniasz. Choć dla ciebie jutro jeszcze nie przyszło, dla Niego już trwa. Nigdy nie uważałeś, aby twoje własne uczynki, które spełniasz w tej chwili, były w jakiś sposób mniej wolne przez to, że Bóg wie, co robisz. Cóż, Bóg widzi twoje jutrzejsze uczynki dokładnie w taki sam sposób — bo już teraz jest obecny w dniu jutrzejszym i po prostu widzi, co robisz. W pewnym sensie nie wie, co zrobisz, dopóki tego nie zrobisz — jednak moment, w którym to zrobisz, to już dla Niego chwila obecna. Ta idea bardzo mi pomogła. Jeśli tobie nie pomaga, możesz ją śmiało porzucić. Jest to idea „chrześcijańska" w tym sensie, że wyznawali ją wielcy, światli chrześcijanie i nie ma w niej niczego, co stałoby w sprzeczności z chrześcijaństwem. Jednak nie ma jej w Biblii ani w żadnym wyznaniu wiary. Możesz być dobrym chrześcijaninem, wcale jej nie przyjmując, a nawet w ogóle o niej nie myśląc.

170 ROZDZIAŁ 4. Dobre zarażenie Na początek tego rozdziału poproszę Czytelników, aby uruchomili na chwilę swoją wyobraźnię. Proszę sobie wyobrazić dwie książki leżące na stole, jedna na drugiej. Oczywiście dolna książka podtrzymuje górną — wspiera ją. Książka leżąca na dole sprawia, że górna znajduje się — powiedzmy — pięć centymetrów nad powierzchnią stołu. Książkę znajdującą się pod spodem nazwijmy A, książkę leżącą na wierzchu — B. Położenie A powoduje położenie B. Czy to jasne? Teraz wyobraźmy sobie coś, co jest oczywiście niemożliwe, ale zrobimy to dla ilustracji — wyobraźmy sobie zatem, że obie książki znajdują się w takim położeniu od zawsze. Przy takim założeniu położenie B zawsze wynikałoby z położenia A. Ale zarazem położenie A nie istniałoby p r z e d położeniem B. Innymi słowy, skutek nie zawsze następuje p o przyczynie. Oczywiście z reguły tak właśnie bywa ze skutkami — najpierw zjadasz ogórka, a niestrawności dostajesz potem. Jednak nie zawsze tak bywa ze wszystkimi przyczynami i skutkami. Za chwilę stanie się jasne, dlaczego uważam, że to ważne. Kilka stron wcześniej napisałem, że Bóg jest Istotą, która obejmuje trzy Osoby, choć nadal pozostaje pojedynczą Istotą, tak jak sześcian zawiera sześć kwadratów, a mimo to pozostaje jedną bryłą. Jednak próbując wyjaśniać związki pomiędzy tymi Osobami, muszę korzystać ze słów, które brzmią tak, jakby jedna z nich istniała przed pozostałymi. Pierwszą Osobę nazywamy Ojcem, a drugą — Synem. Mówimy, że pierwsza Osoba rodzi drugą, czy też daje jej istnienie. Nazywamy to r o d z e n i e m , a nie s t w a r z a n i e m , bo osoba zrodzona jest 171 tego samego rodzaju, co rodząca. W tym sensie można użyć wyłącznie słowa „Ojciec"*. Niestety, słowo to sugeruje, że Ojciec istniał najpierw — tak samo jak ludzki ojciec istnieje przed swoim synem. Tak jednak nie jest. Nie ma tu mowy o tym, co było najpierw, a co potem. Dlatego myślę, że ważną rzeczą będzie wyjaśnić, w jaki sposób jedna rzecz może być źródłem, powodem czy też początkiem innej, choć żadna nie istniała przed drugą. Syn istnieje, bo istnieje Ojciec — jednak nie było takiej chwili w czasie, która poprzedzałaby zrodzenie Syna przez Ojca. Może najlepiej będzie o tym pomyśleć tak: przed chwilą prosiłem o wyobrażenie sobie dwóch książek, i zapewne większość Czytelników zrobiła to — czyli każdy dokonał pewnej czynności w wyobraźni i w ten sposób w umyśle powstał pewien obraz. Jest oczywiste, że czynność dokonana w wyobraźni była przyczyną, a umysłowy obraz jej skutkiem. Ale to nie znaczy, że najpierw sobie coś wyobrażałeś, a potem powstał obraz. W chwili, kiedy sobie go wyobraziłeś, obraz już istniał. Akt woli przez cały czas utrzymywał ten obraz przed tobą. Jednak akt woli i obraz zaczęły się równocześnie i skończyły się równocześnie. Gdyby jakaś istniejąca wiecznie Istota wyobrażała sobie coś przez całą wieczność, wówczas jej akt woli tworzyłby zawsze pewien umysłowy obraz — jednak obraz ten byłby równie wieczny, jak sam akt woli. Tak samo musimy sobie wyobrażać Syna, który zawsze, można powiedzieć, promieniuje z Ojca — niczym światło z lampy, ciepło z płomienia czy też obraz z umysłu. Syn jest wyrazem Ojca — tym, co Ojciec chce powiedzieć. Nigdy nie istniała taka

chwila w czasie, w której Ojciec by milczał. Ale czy zauważyłeś, co się dzieje? Wszystkie te obrazy światła czy ciepła zdają się sugerować, jakoby Ojciec i Syn byli nie dwiema Osobami, ale * W języku angielskim słowo beget (rodzić, płodzić) odnosi się wyłącznie do ojca; w polszczyźnie oczywiście można go również użyć w stosunku do matki, jak np. w słowach: „zrodzony z Maryi Dziewicy" (przyp. tłum.).

172 rzeczami. Zatem nowotestamentowy obraz Ojca i Syna okazuje się jednak znacznie dokładniejszy od tego wszystkiego, czym próbujemy go zastąpić. Tak dzieje się za każdym razem, kiedy decydujemy się pominąć słowa Biblii. Jest rzeczą słuszną odejść od nich na chwilę, aby wyjaśnić jakieś konkretne zagadnienie. Ale zawsze trzeba do nich wrócić. W końcu Bóg wie znacznie lepiej od nas, jak opisywać samego siebie. Bóg wie, że z wszystkich rzeczy, które potrafimy sobie wyobrazić, nic tak nie przypomina relacji pomiędzy Pierwszą i Drugą Osobą, jak relacja pomiędzy ojcem i synem. Co najważniejsze, jest to relacja miłości. Ojciec raduje się Synem. Syn podziwia Ojca. Zanim pójdziemy dalej, należy spostrzec praktyczne znaczenie tego faktu. Najróżniejsi ludzie z lubością powtarzają chrześcijańskie stwierdzenie, że „Bóg jest miłością". Ale jakby nie zauważają przy tym, że słowa „Bóg jest miłością" nie mają właściwie żadnej treści, o ile w Bogu nie mieszczą się co najmniej dwie Osoby. Miłość to coś, co jedna osoba żywi wobec drugiej. Jeśli Bóg jest jedną osobą, to przed stworzeniem świata nie był miłością. Oczywiście mówiąc to, ludzie ci mają na myśli coś zupełnie innego: chodzi im o to, że „miłość jest Bogiem". Chcą przez to powiedzieć, że nasze uczucia miłości, niezależnie od czasu i okoliczności, w których powstają, a także niezależnie od przynoszonych skutków, mają być traktowane z wielkim szacunkiem. Może i tak — ale to coś zupełnie różnego od chrześcijańskiej treści stwierdzenia, że „Bóg jest miłością". Mówiąc tak, chrześcijanie wierzą, że w Bogu od zawsze trwa żyjące i dynamiczne działanie miłości, które stworzyło wszystko inne. Przy okazji — być może najważniejsza różnica pomiędzy religią chrześcijańską a wszystkimi innymi polega na tym, że w chrześcijaństwie Bóg nie jest czymś statycznym (ani nawet osobą), a dynamiczną, pulsującą aktywnością, życiem, niejako dramatem. A nawet, jeśli nie zostanie to uznane za brak szacunku z mojej strony, wręcz pewnego rodzaju tańcem. Ta jedność Ojca i Syna jest tak żywa i konkretna, że sama również stanowi Oso173 bę. Wiem, że to rzecz niemal niepojęta, ale spójrzmy na to w ten sposób: wiadomo, że gdy ludzie gromadzą się w rodzinie, klubie czy związku zawodowym, mówimy o pewnym „duchu" rodziny, klubu czy związku. Mówimy tak, bo kiedy są razem, poszczególni członkowie zaczynają mówić i zachowywać się w pewien właściwy całej wspólnocie sposób*. To tak, jakby powstała jakaś zbiorowa osobowość. Oczywiście nie jest to prawdziwa osoba — najwyżej nieco ją przypomina. Ale na tym właśnie polega kolejna różnica pomiędzy Bogiem a nami. Ze złączonego życia Ojca i Syna wyrasta prawdziwa Osoba — trzecia z Trzech Osób, które są Bogiem. Na tę trzecią Osobę, czyli Bożego „ducha", mamy techniczne określenie: Duch Święty. Nie należy się niepokoić ani dziwić, jeśli nasze wyobrażenie o Nim jest bardziej mgliste i niewyraźne niż o pozostałych dwóch Osobach. Myślę, że jest tak nie bez powodu. W

życiu chrześcijańskim właściwie nigdy nie patrzysz n a Ducha Świętego. To On zawsze działa przez ciebie. Jeśli myślisz o Ojcu jako o kimś, kto jest „gdzie indziej", a o Synu jako o kimś, kto stoi u twojego boku, kto pomaga ci modlić się i zmienia również ciebie w Bożego syna, to o Trzeciej Osobie należy myśleć jako o czymś w twoim wnętrzu, czy też stojącym za tobą. Może niektórym łatwiej będzie zacząć od Trzeciej Osoby i dojść do pozostałych dwóch, posuwając się wstecz. Bóg jest miłością, a miłość ta działa poprzez ludzi — w szczególności poprzez całą wspólnotę chrześcijan. Jednak przez wszystkie wieki ów duch miłości to miłość wymieniana pomiędzy Ojcem i Synem. Czy to ma właściwie jakieś znaczenie? Ma to większe znaczenie niż wszystko inne w świecie. Ten sam taniec czy dramat, ów wzór trójosobowego życia, ma się odbywać w życiu każdego z nas — albo, ujmując to w odwrotnej kolejności, każdy z nas musi wejść w taki wzór życia, zająć własne miejsce w tańcu. Nie ma innej drogi do * Oczywiście takie wspólne zachowanie może być lepsze bądź gorsze od indywidualnego.

174 szczęścia, dla którego zostaliśmy stworzeni. Wszystkie rzeczy, dobre i złe, łapiemy niczym zaraźliwą chorobę. Jeśli chcesz się ogrzać, musisz stanąć obok ognia. Jeśli chcesz być mokry, musisz wejść do wody. Jeśli chcesz radości, mocy, pokoju, życia wiecznego, musisz się zbliżyć do Tego, który skupia w sobie te rzeczy — a wręcz wejść do środka. Nie mówimy tu o jakichś nagrodach, które Bóg mógłby każdemu wręczyć według własnego uznania. Rzeczy te są wielką fontanną energii i piękna, bijącą w samym sercu rzeczywistości. Jeśli staniesz blisko, płynąca z niej wilgoć osiądzie na tobie — jeśli nie, pozostaniesz suchy. Kiedy już człowiek zjednoczy się z Bogiem, jak miałby nie żyć na wieki? Kiedy zaś odłączy się od Boga, jak miałby nie uschnąć i nie obumrzeć? Ale jak człowiek ma się z Bogiem zjednoczyć? Jak możemy zostać przyjęci do tego trójosobowego życia? Pamiętasz, co napisałem w rozdziale 2. o s t w a r z a n i u i rodzeniu. Nie jesteśmy zrodzeni przez Boga, zostaliśmy bowiem przez Niego stworzeni — w naszym naturalnym stanie nie jesteśmy synami Boga, a tylko (można powiedzieć) posągami. Nie posiadamy zoe, czyli duchowego życia, a jedynie bios, życie biologiczne, które niebawem ulegnie zepsuciu i umrze. Otóż chrześcijaństwo ma następującą propozycję: jeśli pozwolimy Bogu działać, możemy wziąć udział w życiu Chrystusa — a wtedy będziemy z Nim dzielić życie, które zostało zrodzone, a nie stworzone, życie, które istnieje od zawsze i na zawsze. Chrystus jest Synem Bożym. Otrzymując udział w Jego życiu, również staniemy się synami Bożymi. Będziemy kochali Ojca tak jak On, i przystąpi do nas Duch Święty. Chrystus przyszedł na świat i stał się człowiekiem, aby przynieść innym ludziom życie podobne do własnego — poprzez to, co nazywam „dobrym zarażeniem". Każdy chrześcijanin musi się stać Chrystusem w miniaturze. W tym zawiera się dosłownie cały sens zostania chrześcijaninem. 175 ROZDZIAŁ 5. Krnąbrne żołnierzyki Syn Boży stał się człowiekiem, aby ludzie mogli się stać synami Bożymi. Nie wiemy — a przynajmniej ja nie wiem — jak miałyby się sprawy, gdyby ludzkość nigdy nie

zbuntowała się przeciw Bogu i nie stanęła po stronie wroga. Być może każdy człowiek byłby „w Chrystusie" — to jest dzieliłby Jego życie — od urodzenia. Może rzeczą naturalną byłoby natychmiastowe wyniesienie biosu, życia biologicznego, na poziom zoe, życia niestworzonego. Ale to tylko spekulacje. Nas samych interesuje to, jak rzeczy mają się rzeczywiście. A rzeczy mają się tak: te dwa rodzaje życia są teraz nie tylko różne (różne byłyby zawsze), ale wręcz przeciwstawione sobie nawzajem. Naturalne życie każdego z nas skupione jest na sobie, chce pieszczot i podziwu, pragnie wykorzystać inne życia, wyzyskać cały wszechświat. A szczególnie pragnie być pozostawione samemu sobie — trzymać się z daleka od wszystkiego, co jest od niego lepsze, większe albo wyższe, wszystkiego, co dałoby mu odczuć własną małość. Zycie naturalne obawia się blasku i świeżości duchowego świata, podobnie jak ludzie wychowani w niechlujstwie boją się kąpieli. W pewnym sensie ma ono całkowitą rację. Wie, że jeśli zapanuje nad nim życie duchowe, cały jego egoizm i upór zostanie zgładzony. Nasze życie naturalne będzie walczyć do upadłego, aby tego uniknąć. Czy zastanawiałeś się kiedyś jako dziecko, jak byłoby cudownie, gdyby twoje zabawki ożyły? Cóż, przypuśćmy, że rzeczywiście mógłbyś je ożywić. Wyobraź sobie, jak ołowiany żołnierzyk zamienia się w małego człowieczka. Ołów musiałby się wówczas zamienić w ciało. 176 Przypuśćmy, że ołowianemu żołnierzykowi nie spodobałby się ten pomysł. Ciało go nie interesuje — widzi jedynie, że ołów ulega zepsuciu. Sądzi, że go zabijasz. Zrobi wszystko, żeby ci przeszkodzić. Jeśli tylko zdoła tego uniknąć, nie zmieni się w człowieka. Nie wiem, co ty zrobiłbyś z takim żołnierzykiem. Ale oto, co Bóg zrobił z nami: druga Osoba Boża, Syn, sam stał się człowiekiem. Urodził się na tym świecie jako prawdziwy człowiek — prawdziwy człowiek z konkretnym wzrostem, kolorem włosów, mówiący konkretnym językiem, ważący tyle a tyle kilogramów. Wieczna, wszechwiedząca Istota, która stworzyła cały wszechświat, nie tylko stała się człowiekiem, ale i (przedtem) niemowlęciem, a jeszcze wcześniej płodem w ciele Kobiety. Jeśli chcesz to sobie uzmysłowić, zastanów się, czy chciałbyś stać się ślimakiem albo krabem. Tak oto pojawił się człowiek, który był naprawdę taki, jacy mieli być wszyscy ludzie — jedyny człowiek, w którym życie stworzone, otrzymane od Matki, dobrowolnie doświadczyło pełnej i doskonałej przemiany w życie zrodzone przez Boga. Przyrodzony człowiek został w Nim wyniesiony do pełnej godności Syna Bożego. Można powiedzieć, że w tej jednej chwili ludzkość przybiła do portu — dokonała przejścia do życia Chrystusa. A ponieważ cała nasza trudność polega na tym, że naturalne życie musi zostać w pewnym sensie „uśmiercone" czy też „umartwione", Chrystus wybrał takie ziemskie życie, w którym Jego ludzkie pragnienia były „uśmiercane" na każdym kroku — przez ubóstwo, niezrozumienie rodziny, zdradę bliskiego przyjaciela, drwiny i brutalność policji, wreszcie egzekucję i tortury. Kiedy poniósł śmierć (choć w pewnym sensie ponosił ją codziennie), żyjąca w Nim istota ludzka, ponieważ była złączona z boskim Synem, powróciła do życia. W Chrystusie zmartwychwstał Człowiek — nie tylko Bóg. W tym cała rzecz. Po raz pierwszy ujrzeliśmy prawdziwego człowieka. Jeden ołowiany żołnierzyk (ze szczerego ołowiu, jak cała reszta z nas) w pełni i olśniewająco — ożył.

177 Tu docieramy naturalnie do punktu, w którym załamuje się porównanie z ołowianym żołnierzykiem. W przypadku prawdziwych żołnierzyków czy posągów, ożycie jednego nie zrobiłoby różnicy pozostałym. Każdy żołnierzyk czy posąg jest rzeczą osobną. Jednak ludzie osobni nie są. Wyglądają jak osobne istoty, bo w końcu widzimy, jak każdy z nich chodzi z osobna. Jednak jesteśmy przecież stworzeni w taki sposób, że widzimy jedynie chwilę obecną. Gdybyśmy mogli zobaczyć przeszłość, wtedy oczywiście wyglądałoby to inaczej. Był bowiem czas, kiedy każdy był częścią swojej matki, a jeszcze wcześniej — ojca, oni zaś byli częścią własnych rodziców. Gdyby ujrzeć ludzkość obecną w całym czasie, tak jak widzi ją Bóg, nie wyglądałaby jak mnóstwo osobnych, rozproszonych kawałków. Wyglądałaby jak pojedyncza, rosnąca rzecz — mogłaby nieco przypominać szalenie skomplikowane drzewo. Każdy byłby połączony z innymi. Co więcej, tak samo jak z innymi, każdy człowiek połączony jest również z Bogiem. W tej chwili każdy mężczyzna, każda kobieta i każde dziecko na świecie czuje i oddycha tylko dlatego, że Bóg niejako podtrzymuje ich w istnieniu. Dlatego gdy Chrystus stał się człowiekiem, stało się coś innego, niż gdybyś ty stał się jednym z cynowych żołnierzyków. To tak, jakby Istota, która od zawsze oddziałuje na całą ludzkość, w pewnym miejscu zaczęła na nią działać w nowy sposób. Z tego miejsca efekt jej działania rozchodzi się po całej ludzkości. Ma to znaczenie zarówno dla ludzi, którzy żyli przed Chrystusem, jak i dla żyjących później. Ma to znaczenie dla ludzi, którzy nigdy o Nim nie słyszeli. To tak, jakby do szklanki z wodą wpuścić kroplę, która całości nada inny smak czy kolor. Oczywiście wszystkie te ilustracje są niedoskonałe. Na dłuższą metę Bóg jest wyłącznie sobą samym, a to, co czyni, nie przypomina niczego innego — nie może być inaczej. Jakie znaczenie ma więc Jego czyn dla ludzkości? Właśnie takie: że owo stawanie się synem Bożym, owa za178 miana życia stworzonego w zrodzone, owo przejście z życia biologicznego do ponadczasowego życia duchowego — wszystko to zostało już dla nas dokonane. W zasadzie ludzkość została już „zbawiona". Każdy z nas musi przyjąć to zbawienie. Jednak najtrudniejsze zadanie — do którego byliśmy niezdolni sami z siebie — zostało już spełnione za nas. Nie musimy już własnym wysiłkiem wspinać się na wyżyny duchowego życia — życie duchowe samo zstąpiło do ludzkości. Jeśli tylko otworzymy się bez reszty na jedynego Człowieka, w którym to życie było w pełni obecne, Człowieka, który był Bogiem, a zarazem prawdziwym człowiekiem, wówczas On sam uczyni to w nas i dla nas. Przypomnijmy sobie to, co mówiłem o „dobrym zarażeniu". Oto ktoś z naszego własnego rodu posiada nowe życie — jeśli się do Niego zbliżymy, być może zdołamy się tym życiem od Niego zarazić. Oczywiście można to wyrazić na bardzo wiele sposobów. Można powiedzieć, że Chrystus umarł za nasze grzechy. Można powiedzieć, że Ojciec przebaczył nam, bo Chrystus uczynił coś, co powinniśmy byli zrobić sami. Można powiedzieć, że zostaliśmy obmyci w krwi Baranka. Można powiedzieć, że Chrystus zwyciężył śmierć. To wszystko prawda. Jeśli któreś z tych sformułowań nie przemawia do ciebie, porzuć je i trzymaj się takiego, które będzie ci odpowiadać. Jednak przede wszystkim nie zaczynaj się kłócić z innymi, że używają innego sformułowania niż ty.

179 ROZDZIAŁ 6. Dwie uwagi Aby uniknąć nieporozumienia, dodaję tu pewne wyjaśnienia na temat dwóch rzeczy, które wynikają z poprzedniego rozdziału. (1) Pewien rozsądny krytyk zwrócił się do mnie z pytaniem, dlaczego Bóg, chcąc mieć synów zamiast „ołowianych żołnierzyków", nie zrodził wielu synów od samego początku, zamiast najpierw ich s t w a r z a ć , a następnie ożywiać za sprawą tak trudnego i bolesnego procesu. Częściowo odpowiedź na to pytanie jest dość łatwa — a w pozostałej części zapewne leży poza wszelką ludzką wiedzą. Zacznijmy od części łatwiejszej. Proces przemiany stworzeń w synów nie byłby trudny ani bolesny, gdyby ludzkość nie odwróciła się przed wiekami od Boga. Ludzie mogli to zrobić, bo otrzymali od Boga wolną wolę — Bóg zaś dał im wolną wolę, bo świat złożony z automatów nie mógłby kochać, a zatem nie poznałby nigdy nieskończonego szczęścia. Trudna część powyższego pytania jest następująca. Wszyscy chrześcijanie zgadzają się, że w pełnym i pierwotnym sensie jest tylko jeden „Syn Boży". Jeśli upieramy się przy pytaniu „Ale czy mogłoby ich być wielu?", tracimy grunt pod nogami. Czy słowo „mogłoby" ma jakikolwiek sens w odniesieniu do Boga? Można stwierdzić, że ta czy inna skończona rzecz „mogłaby być" inna niż jest w istocie, gdyby inna była również jakaś kolejna rzecz, zaś owa kolejna rzecz byłaby inna, gdyby coś jeszcze okazało się inne, i tak dalej (litery na tej stronie byłyby czerwone, gdyby drukarz użył czerwonej farby, a użyłby jej, gdyby otrzymał taką instrukcję, i tak dalej). Ale mówiąc o Bogu — to jest o najbardziej podstawowym, niepodzielnym Fakcie, na 180 którym opierają się wszelkie inne fakty — nonsensem jest pytać', czy mógłby być inny. Bóg jest taki, jaki jest i nie da się tu powiedzieć nic więcej. Ale zupełnie niezależnie od tego zastrzeżenia znajduję trudność w samej idei, jakoby Bóg miał zradzać wielu synów w wieczności. Aby mogło ich być wielu, musieliby być w jakimś sensie różni. Dwie monety jednopensowe mają ten sam kształt. Dlaczego zatem mogą być dwie? Bo zajmują różne miejsca w przestrzeni i zawierają różne atomy. Inaczej mówiąc, aby je rozróżnić, musieliśmy wprowadzić czas i przestrzeń — a właściwie „naturę", czyli wszechświat stworzony. Różnicę pomiędzy Ojcem i Synem potrafię zrozumieć nawet bez wprowadzania czasu i przestrzeni, ponieważ jeden z Nich rodzi, drugi zaś jest rodzony. Relacja Ojca do Syna nie jest taka sama, jak Syna do Ojca. Jednak gdyby istniało kilku synów, wszyscy pozostawaliby w tej samej relacji do Ojca i wobec siebie nawzajem. Czym więc różniliby się od siebie? Oczywiście z początku nie zauważa się tej trudności. Ma się wrażenie, że można sobie wyobrazić ideę kilku „synów". Jednak po zastanowieniu uświadamiam sobie, że taka idea była możliwa tylko dlatego, iż miałem o nich niejasne wyobrażenie jako o postaciach ludzkich, stojących razem w jakiejś przestrzeni. Innymi słowy, choć udawałem, że myślę o czymś, co istniało przed stworzeniem wszechświata, to jednak tak naprawdę przemycałem obraz wszechświata iw n i m to coś umieszczałem. Kiedy zamiast tego próbuję pomyśleć o Ojcu, który zradza wielu synów przed stworzeniem świata, przekonuję się, że tak naprawdę nie myślę o niczym. Idea blaknie i zamienia się w słowa (czyżby Bóg stworzył naturę — czas,

przestrzeń i materię — właśnie po to, by umożliwić wielość? Czy nie można mieć inaczej wielu wiecznych duchów, niż tylko poprzez stworzenie we wszechświecie wielu istot naturalnych, a następnie ich duchowe przemienienie? Ale oczywiście wszystkie te pytania to czyste spekulacje). (2) Idea, że cała ludzkość jest w pewnym sensie czymś pojedynczym — jednym wielkim organizmem, niczym 181 drzewo — nie powinna być mylona z ideą, że indywidualne różnice są bez znaczenia, albo że realni ludzie, konkretny Tomek czy konkretna Katarzyna, są w jakiś sposób mniej ważni niż takie zbiorowości, jak klasy społeczne, rasy ludzkie i tak dalej. Te dwie idee są wręcz sprzeczne. Rzeczy, które stanowią część jednego organizmu, mogą się bardzo różnić — rzeczy zaś nie należące do tego samego organizmu mogą być bardzo podobne. Sześć monet pensowych to rzeczy zupełnie odrębne, choć bardzo podobne — mój nos i płuca są zupełnie różne, a jednak żyją tylko dlatego, że są częściami mojego ciała i mają udział w jego wspólnym życiu. Chrześcijaństwo nie widzi w poszczególnych ludziach jedynie członków grupy czy kolejnych pozycji na liście. W chrześcijaństwie ludzie to organy jednego ciała — choć są różni, każdy ma do spełnienia rolę niepowtarzalną. Kiedy zauważasz, że chciałbyś zmienić swoje dzieci, swoich uczniów czy bliźnich w takich samych ludzi jak ty sam, przypomnij sobie, że Bóg zapewne nigdy tego dla nich nie chciał. Ty i oni to różne organy, macie spełniać różne role. Z drugiej strony — kiedy odczuwasz pokusę, aby nie zawracać sobie głowy czyimiś problemami, bo to „nie twoja sprawa", pamiętaj, że choć druga osoba jest kimś innym niż ty, to jednak stanowicie część tego samego organizmu. Jeśli zapomnisz, że należycie do tego samego organizmu, staniesz się indywidualistą. Jeśli zapomnisz, że druga osoba jest odmiennym organem niż ty sam, jeśli zechcesz zdusić różnice i sprawić, aby ludzie stali się tacy sami, staniesz się totalitarystą. Jednak chrześcijanin nie może być ani indywidualistą, ani totalitarystą. Bardzo mnie korci, żeby ci powiedzieć — a pewnie i ciebie bardzo korci, żeby powiedzieć mi — który z tych dwóch błędów jest gorszy. W ten sposób dobiera się do nas szatan. On zawsze wysyła na świat błędy parami — parami przeciwieństw, po czym zawsze zachęca nas, abyśmy trawili mnóstwo czasu na domysłach, który z dwóch podsuwanych błędów jest gorszy. Rozumiesz oczywiście dlaczego? Korzysta z twojej niechęci do jednego błędu, 182 aby cię wciągnąć stopniowo w przeciwny. Ale nie dajmy się nabrać. Musimy nie spuszczać celu z oczu i znaleźć drogę pomiędzy oboma błędami. Poza tym ani jeden, ani drugi nas nie interesują. 183 ROZDZIAŁ 7. Udawajmy Jeśli mi wolno, znowu chciałbym zacząć od przedstawienia Czytelnikom dwóch obrazów, a właściwie dwóch historii. Jedną z nich wszyscy czytali, nosi ona tytuł Piękna i

Bestia. Jak pamiętamy, z pewnych przyczyn dziewczyna ma w niej poślubić potwora — i tak się staje. Dziewczyna całuje go tak, jakby był człowiekiem. A wówczas, ku jej niemałej uldze, bestia rzeczywiście zmienia się w człowieka i wszystko kończy się dobrze. Druga historia opowiada o człowieku, który musiał nosić maskę — maskę, w której wyglądał znacznie ładniej niż w rzeczywistości. Musiał ją nosić przez całe lata. A kiedy ją zdjął, przekonał się, że jego własna twarz dopasowała się do maski. Stał się naprawdę piękny. Przebranie stało się rzeczywistością. Myślę, że — na swój zmyślony sposób — obie historie mogą nam pomóc zrozumieć to, co mam do powiedzenia w tym rozdziale. Do tej pory próbowałem opisywać fakty — kim jest Bóg i co uczynił. Teraz chciałbym mówić praktycznie — co mamy robić dalej? Co nam daje cała ta teologia? Może nam coś dać już dzisiaj. Skoro wystarczyło ci zainteresowania, aby doczytać aż dotąd, zapewne wystarczy ci go i do tego, żeby się pomodlić — a wtedy oprócz innych rzeczy prawdopodobnie zmówisz Modlitwę Pańską. Pierwsze słowa tej modlitwy brzmią: „Ojcze nasz". Czy wiesz, co one znaczą? Znaczą one ni mniej, ni więcej tylko to, że stawiasz się w pozycji Bożego syna. Mówiąc prosto z mostu, p o d a j e s z s i ę z a C h r y s t u s a . Udajesz, jeśli wolisz. Bo kiedy uświadamiasz sobie, co znaczą te słowa, oczywiście zdajesz sobie sprawę, że nie jesteś synem Boga. Nie jesteś istotą podobną do Syna 184 Bożego, którego wola i pragnienia stanowią jedno z wolą i pragnieniami Ojca — jesteś skazanym na śmierć kłębkiem egoistycznych lęków i nadziei, pełnym chciwości, zazdrości i zarozumialstwa. W tym sensie podawanie się za Chrystusa jest więc skandaliczną bezczelnością. Co dziwne jednak, to On sam kazał nam tak czynić. Dlaczego? Po co udawać kogoś, kim się nie jest? Cóż, nawet na płaszczyźnie ludzkiej występują dwa rodzaje udawania. Jeden z nich jest zły, gdy udawanie ma zastąpić prawdę — na przykład gdy ktoś udaje pomoc, zamiast ci pomóc naprawdę. Ale jest i dobry rodzaj udawania, w którym prowadzi ono do prawdy. Kiedy nie jesteś w zbyt serdecznym nastroju, choć wiesz, że powinieneś, bardzo często najlepiej jest zdobyć się na serdeczność i zachowywać się tak, jakbyś był osobą serdeczniejszą niż w rzeczywistości. Jak wszyscy zauważyliśmy w podobnych sytuacjach, wkrótce poczujesz wówczas w sobie większą serdeczność niż z początku. Bardzo często jedynym sposobem na wyrobienie w sobie jakiejś cechy jest zacząć się tak zachowywać, jakbyśmy ją już posiadali. Dlatego tak ważne są dziecięce zabawy. Dzieci zawsze udają dorosłych — bawią się w wojsko, bawią się w sklep, a przez cały ten czas ćwiczą muskuły i ostrzą intelekt, aż w końcu udawanie dorosłych rzeczywiście pomaga im dorosnąć. Otóż w tej samej chwili, gdy pomyślisz sobie: „Ależ ja podaję się za Chrystusa", najprawdopodobniej zdasz sobie również sprawę z czegoś, co pomoże ci uczynić to udawanie mniej udawanym, a bliższym rzeczywistości. W swoich myślach znajdziesz niejedną rzecz, której nie powinno tam być, gdybyś rzeczywiście był synem Boga. Cóż, powstrzymaj się od nich. A może zdasz sobie sprawę, że zamiast się modlić, powinieneś na przykład napisać do kogoś list albo pomóc żonie w zmywaniu. Cóż, jeśli tak jest, to właśnie uczyń. Rozumiesz, co się dzieje. Sam Chrystus, Syn Boży, który jest człowiekiem (tak samo jak ty) i Bogiem (tak samo jak Ojciec), staje u twojego boku i już teraz pomaga ci za185

mienić udawanie w rzeczywistość. To coś więcej niż wielkie słowa na stwierdzenie prostego faktu, że sumienie podpowiada ci, co masz robić. Jeśli spytasz jedynie sumienie, co należy zrobić, otrzymasz jakąś odpowiedź — ale jeśli sobie uświadomisz, że podajesz się za Chrystusa, odpowiedź ta będzie inna. Jest wiele rzeczy, których twoje sumienie może i nie nazwałoby zdecydowanie złymi (szczególnie, gdy chodzi o jakieś myśli), a mimo to od razu spostrzeżesz, że nie możesz w nich tkwić, jeśli poważnie chcesz naśladować Chrystusa. Dzieje się tak, bo teraz nie myślisz już po prostu o dobru i złu — teraz próbujesz złapać „dobre zarażenie" od Osoby. To nie tyle przestrzeganie jakiegoś regulaminu, ile malowanie portretu. I cóż za dziwna rzecz: choć z jednej strony jest to znacznie trudniejsze niż przestrzeganie regulaminu, z drugiej strony okazuje się znacznie łatwiejsze. U twojego boku stoi prawdziwy Syn Boży. Zaczyna cię przemieniać na własne podobieństwo. Można powiedzieć, że zaczyna w ciebie „wstrzykiwać" własne życie i myśli, własną zoe — zaczyna przemieniać ołowianego żołnierzyka w żywego człowieka. W tej części ciebie samego, której to nie odpowiada, nadal znajduje się ołów. Niektórzy mogą mieć odczucie, że ich własne doświadczenie jest zupełnie inne. Możesz stwierdzić: „Nigdy nie miałem poczucia, że pomaga mi niewidzialny Chrystus, za to nieraz pomagali mi inni ludzie". To tak jak z pewną kobietą, która w czasie pierwszej wojny światowej orzekła, że choćby i zabrakło chleba w sklepach, jej rodzinie nic nie grozi, bo i tak jedzą wyłącznie grzanki. Jeśli zabraknie chleba — nie będzie i grzanek. Gdyby nie pomoc Chrystusa, nie byłoby pomocy ze strony ludzi. On działa w nas na najróżniejsze sposoby, nie tylko przez to, co nazywamy własnym „życiem religijnym". Działa poprzez przyrodę, przez nasze ciała, książki, nieraz przez doświadczenia, które wydają się (w danej chwili) anty chrześcijańskie. Gdy młody człowiek chodzi do kościoła z czystej rutyny, po czym uczciwie zda sobie sprawę, że nie wierzy w chrześcijaństwo i chodzić przestanie 186 — to jeśli zrobi to z uczciwości, a nie po to, żeby zdenerwować rodziców, duch Chrystusa zapewne jest bliżej niego niż kiedykolwiek przedtem. Jednak nade wszystko Chrystus działa w nas poprzez innych ludzi. Ludzie to zwierciadła, „nosiciele" Chrystusa dla innych. Nieraz nosiciele nieświadomi. To „dobre zarażenie" mogą przenosić nawet ci ludzie, którzy sami go w sobie nie mają. Do chrześcijaństwa pomogli mi zbliżyć się ludzie, którzy sami nie byli chrześcijanami. Ale na ogół Chrystusa niosą innym ci, którzy Go znają. Dlatego tak ważny jest Kościół — cała wspólnota chrześcijan, którzy ukazują Go sobie wzajemnie. Kiedy dwóch chrześcijan wspólnie naśladuje Chrystusa, jest między nimi nie dwa, ale dwadzieścia razy więcej chrześcijaństwa, niż gdyby Go naśladowali z osobna. Ale nie można zapomnieć o jednym. Na początku jest rzeczą naturalną, że dziecko przyjmuje mleko matki, choć jej wcale nie zna. Równie naturalne jest dla nas to, że widzimy pomagającego nam człowieka, ale nie widzimy za nim Chrystusa. Jednak nie wolno nam pozostać niemowlętami. Musimy iść dalej i poznać prawdziwego Dawcę. Inne postępowanie byłoby szaleństwem. Bo jeśli Go nie poznamy, nadal będziemy polegać na ludziach — a to doprowadzi do rozczarowań. Nawet najlepsi z nas popełniają błędy, wszyscy umieramy. Musimy być wdzięczni każdemu, kto okazał nam pomoc, musimy tych ludzi czcić i kochać. Ale nigdy, przenigdy nie wolno na żadnym człowieku oprzeć całej swojej wiary — choćby był najlepszy czy najmądrzejszy jak świat długi i

szeroki. Z piaskiem możesz zrobić masę przyjemnych rzeczy — ale nie próbuj stawiać na nim domu. W ten sposób zaczynamy rozumieć to, o czym zawsze mówi Nowy Testament. Mówi mianowicie o tym, że chrześcijanie „rodzą się na nowo" — mówi, że „przyoblekają się w Chrystusa", że Chrystus się w nas „kształtuje", że mamy „znać zamysł Chrystusowy". Należy wybić sobie z głowy pomysł, że są to jedynie poetyckie sformułowania nakazu, byśmy czytali słowa 187 Chrystusa i starali się je wypełniać — tak jak ludzie czytają słowa Platona czy Marksa i usiłują wcielać je w życie. To coś znacznie większego. To znaczy, że prawdziwa Osoba, Chrystus, tu i teraz, w tym właśnie pokoju, w którym odmawiasz swoją modlitwę — działa w tobie. Nie chodzi tu o dobrego człowieka, który umarł dwa tysiące lat temu. To Człowiek żyjący — nie mniej ludzki niż ty sam, a zarazem równie boski jak wtedy, gdy stwarzał świat — który naprawdę przychodzi i ingeruje w twoją osobę: zabija w tobie przyrodzoną naturę i daje nową, podobną do Jego natury. Z początku tylko chwilami. Później na dłuższe okresy. Wreszcie, jeśli wszystko pójdzie dobrze, przemienia cię na stałe w inną istotę — nowego Chrystusa w miniaturze, istotę, która na swój drobny sposób posiada takie samo życie jak Bóg: która dzieli Jego moc, radość, potęgę i wieczność. A wtedy dokonujemy wkrótce kolejnych dwóch odkryć. (1) Oprócz naszych grzesznych uczynków zaczynamy zauważać własną grzeszność — zaczyna nas martwić nie tylko to, co czynimy, ale i to, jacy jesteśmy. Może to brzmi zawile, więc spróbuję wyjaśnić sprawę na własnym przykładzie. Kiedy rozpoczynam wieczorną modlitwę i próbuję dokonać rachunku popełnionych grzechów, w dziewięciu przypadkach na dziesięć najoczywistszym z nich jest jakiś grzech przeciw cnocie miłości. A to się dąsałem, a to drwiłem, to znów komuś dopiekłem albo się na niego darłem. Kiedy to sobie uświadomię, natychmiast przychodzi mi do głowy wymówka, że zostałem sprowokowany nagle i nieoczekiwanie — nie miałem czasu zebrać myśli, zostałem przyłapany z opuszczoną gardą. Może to stanowić okoliczność łagodzącą w odniesieniu do tych konkretnych uczynków — byłoby oczywiście gorzej, gdybym takie rzeczy robił w sposób celowy i przemyślany. Z drugiej strony, nie ma chyba lepszego sprawdzianu na to, jaki jestem naprawdę, niż uczynki, których dokonuję bez zastanowienia? To chyba wtedy prawda staje się widoczna, zanim ją skryjemy pod przebraniem? Jeśli w piwnicy są szczury, najłatwiej je zobaczyć, jeśli 188 wejdziesz do środka nagle — w ten sposób nie zdążą się ukryć. Tak samo nagłość prowokacji nie czyni ze mnie człowieka o złym charakterze. Szczury są w piwnicy przez cały czas, ale jeśli wchodzisz do niej z krzykiem i rumorem, zdążą się schować, zanim zapalisz światło. Najwyraźniej zatem szczury mściwości i urazy są nieustannie obecne w piwnicy mojej duszy. Chodzi o to, że piwnica ta jest poza kontrolą mojej świadomej woli. W pewnym stopniu potrafię kontrolować własne uczynki — nie mam jednak bezpośredniej kontroli nad własnym temperamentem. Jeśli (jak już pisałem) to, kim jesteśmy, jest ważniejsze od tego, co robimy — a wręcz to, co robimy, dowodzi tego, jacy jesteśmy — wówczas muszę wyciągnąć wniosek, że akurat tej zmiany, której najbardziej potrzebuję, nie zdołam w sobie przeprowadzić własnym, bezpośrednim wysiłkiem. To samo odnosi się do dobrych uczynków. Ile dobrych uczynków spełniłem z właściwych

motywów? Ile z lęku przed opinią publiczną albo pragnąc się popisać? Ile z uporu albo poczucia wyższości, które w innych warunkach równie dobrze mogłoby prowadzić do jakiegoś złego czynu? Jednak nie potrafię bezpośrednim wysiłkiem moralnym nadać sobie innych motywów. Po zrobieniu kilku pierwszych kroków w życiu chrześcijańskim zdajemy sobie sprawę, że wszystko to, co naprawdę musi się dokonać w naszych duszach, leży wyłącznie w możliwościach Boga. To zaś sprowadza nas do pewnej bardzo mylącej kwestii językowej w mych dotychczasowych wywodach. (2) Do tej pory pisałem tak, jakbyśmy to my wszystko czynili. Tymczasem w rzeczywistości to oczywiście Bóg czyni wszystko. My co najwyżej pozwalamy Bogu w nas działać. W pewnym sensie dałoby się powiedzieć, że to Bóg udaje, nie my. Trójosobowy Bóg niejako widzi przed sobą egoistyczne, chciwe, warcholskie, gderliwe zwierzę ludzkie. Mówi jednak: „Udawajmy, że nie jakieś byle stworzenie, ale nasz Syn. Przypomina Chrystusa o tyle, że jest człowiekiem, bo i On stał się Człowiekiem. Udawajmy, że przypomina Go również duchem. Traktujmy go 189 tak, jakby był czymś innym niż jest. Udawajmy, aby to udawanie urzeczywistnić". Bóg patrzy na ciebie jak na Chrystusa w miniaturze — Chrystus stoi obok ciebie, abyś mógł Nim się stać. Pomysł z Bożym udawaniem niewątpliwie wyda się z początku dziwny. Ale czy rzeczywiście jest aż tak dziwny? Czy to, co wyższe, nie podnosi zawsze tego, co niższe? Matka uczy dziecko mówić w ten sposób, że mówi do niego, jakby rozumiało, na długo zanim zacznie cokolwiek rozumieć. Traktujemy nieraz nasze psy, jakby były „prawie ludźmi" — i dlatego właśnie pies w końcu staje się „prawie jak człowiek". 190 ROZDZIAŁ 8. Chrześcijaństwo — łatwe czy trudne? W poprzednim rozdziale rozważaliśmy chrześcijańską ideę „przyoblekania się w Chrystusa", czyli „podawania się" za Bożego Syna, po to, aby w końcu naprawdę nim zostać. Chcę tu wyjaśnić, że nie jest to jedno z wielu zajęć chrześcijanina — ani jakieś specjalne ćwiczenie dla elity. Zawiera się w tym całość chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo w ogóle nie proponuje niczego innego. Chciałbym też unaocznić, czym różni się to od zwykłych wyobrażeń o „moralności" czy „byciu dobrym". Oto zwykłe wyobrażenie, które zna każdy z nas, zanim stanie się chrześcijaninem. Za punkt wyjścia przyjmujemy naszą zwykłą osobowość z jej różnymi pragnieniami i zainteresowaniami. Następnie przyznajemy, że coś jeszcze — czy to nazwiemy „moralnością", „przyzwoitością" czy „dobrem społecznym" — stawia osobowości własne wymogi, nieraz sprzeczne z jej pragnieniami. Przez „bycie dobrym" rozumiemy uleganie tym wymogom. Pewne rzeczy, których pragnęła zwykła osobowość, okazują się (jak to mówimy) „złe" czy też „niewłaściwe" — cóż, z tych musimy zrezygnować. Inne rzeczy, których nasza osobowość czynić nie chce, okazują się (jak to mówimy) „dobre" czy też „właściwe" — cóż, te musimy czynić. Jednak nieustannie liczymy, że po spełnieniu wszelkich wymagań nasza nieszczęsna zwierzęca strona osobowości znajdzie możliwość i czas, żeby żyć po swojemu i robić to, co lubi. Przypominamy właściwie uczciwego płatnika podatków, który płaci, jak należy, licząc, że zostanie mu

dosyć „na życie". Myślimy tak dlatego, że za punkt wyjścia stale przyjmujemy przyrodzoną osobowość. 191 Dopóki tak myślimy, wynik będzie do przewidzenia. Albo damy sobie spokój z „dobrem", albo się naprawdę unieszczęśliwimy. Nie ma co sobie robić złudzeń — jeśli naprawdę spróbujesz spełnić wszelkie wymagania postawione przyrodzonej osobowości, nie zostanie ci „na życie". Im bardziej będziesz słuchał sumienia, tym wyższe będzie stawiało żądania. Tymczasem przyrodzona strona osobowości, na każdym kroku głodzona, ograniczana i szarpana, stanie się coraz bardziej podrażniona. W końcu albo zrezygnujesz z dążenia ku dobru, albo staniesz się jedną z tych osób, które — jak to ujmują — „żyją dla innych", choć wiodą życie malkontenckie i gderliwe, wiecznie zastanawiając się, dlaczego inni tego bardziej nie zauważają, i wiecznie robiąc z siebie męczenników. W takim zaś stanie znacznie bardziej uprzykrzysz innym życie, niż gdybyś pozostał otwarcie samolubny. Droga chrześcijańska jest inna — trudniejsza i łatwiejsza. Chrystus mówi: „Oddaj mi wszystko. Nie chcę, żebyś mi odmierzał czas, pieniądze czy swoją pracę — chcę ciebie. Nie przyszedłem dręczyć twojej przyrodzonej osobowości, ale ją uśmiercić. Półśrodki nie zdadzą się na nic. Nie chcę przycinać tu jednej gałęzi, tam drugiej. Chcę wy-karczować całe drzewo. Nie chcę borować zęba, robić koronki, plombować — chcę go wyrwać. Oddaj swoją przyrodzoną osobowość ze wszystkimi pragnieniami — tymi, które uważasz za niewinne i tymi, które uważasz za złe, cały ten kram. Ja ci za to dam nową osobowość. Dam ci siebie — Moja wola stanie się twoją wolą". To zarazem trudniejsze i łatwiejsze niż nasze własne wysiłki. Zauważyłeś pewnie, że sam Chrystus czasem nazywa chrześcijańską drogę bardzo trudną, a czasem bardzo łatwą. Mówi: „Weź swój krzyż" — inaczej jakby mówiąc, że będzie ona przypominać zakatowanie na śmierć w obozie koncentracyjnym. Za chwilę stwierdza: „Moje jarzmo jest słodkie, a moje brzemię lekkie". Jedno i drugie mówi serio — i można zrozumieć, w jaki sposób zarówno jedno, jak i drugie może być prawdą. Każdy nauczyciel powie ci, że najbardziej leniwy 192 uczeń z całej klasy pod koniec roku pracuje najciężej ze wszystkich. Chodzi o to, że jeśli dasz dwóm uczniom zadanie np. z geometrii, wówczas ten, który jest gotowy podjąć wysiłek, spróbuje je zrozumieć. Uczeń leniwy spróbuje nauczyć się go na pamięć, bo w danej chwili wymaga to mniejszego wysiłku. Jednak sześć miesięcy później, kiedy uczą się do egzaminu, leniwy uczeń poświęca całe godziny żałosnej harówki na to, co drugi uczeń chwyta w lot i wręcz z przyjemnością. Lenistwo to więcej pracy na dłuższą metę. Albo spójrzmy na to inaczej. W trakcie bitwy, albo kiedy idziemy górskim szlakiem, jakaś jedna rzecz wymaga zwykle mnóstwa odwagi — ale na dłuższą metę jest też najbardziej bezpieczna. Jeśli nie zwlekając, nie zrobisz jej ze strachu, za kilka godzin znajdziesz się w znacznie gorszym położeniu. Tchórzostwo okazuje się większym niebezpieczeństwem. Tu jest podobnie. Taką straszliwą, prawie niemożliwą rzeczą jest oddanie całego siebie — wszystkich pragnień i zastrzeżeń — Chrystusowi. Jednak okazuje się to znacznie łatwiejsze niż nasza alternatywa. Próbujemy pozostać tym, co nazywamy „sobą", a zarazem być „dobrymi". Wszyscy próbujemy popuścić cugli naszemu sercu i umysłowi — choć jedno i drugie skupia się na pieniądzach, przyjemnościach czy

ambicjach — ale mimo to liczymy, że uda się nam wieść uczciwe, czyste i pokorne życie. Właśnie przed tym przestrzegał nas Chrystus. Jak sam powiedział, nie zbiera się fig z ostu. Jeśli jestem polem, na którym są same ziarna trawy, nie wydam pszenicy. Koszenie może trawę skrócić — ale nadal będzie ona trawą, a nie pszenicą. Jeśli chcę wydać pszenicę, przemiana musi sięgnąć głębiej niż samej powierzchni. Muszę zostać zaorany i obsiany na nowo. Dlatego główny kłopot z chrześcijaństwem dotyka ludzi z nieoczekiwanej strony. Pojawia się on, kiedy tylko otworzysz rano oczy. Wszelkie pragnienia i nadzieje związane z tym dniem rzucają się na ciebie jak dzikie zwierzęta — i każdego rana pierwsze zadanie polega na tym, aby je odepchnąć, wsłuchać się w ten drugi głos, 193 spojrzeć z drugiej strony, wpuścić do własnego wnętrza większe, silniejsze i cichsze życie. I tak dalej, przez cały dzień. Odsuwać się od przyrodzonych niepokojów i zgryzot. Chronić się przed wiatrem. Z początku udaje się to jedynie chwilami. Ale z tych chwil po całym organizmie rozchodzi się nowe życie — teraz bowiem pozwalamy Mu w sobie działać tam, gdzie trzeba. To jak różnica pomiędzy farbą nakładaną na powierzchnię, a barwnikiem, który przenika na wylot. Chrystus nigdy nie snuł mglistej, sentymentalnej mowy-trawy. Kiedy powiedział „Bądźcie doskonali", dokładnie wiedział, co mówi. To trudne. Jednak kompromis, na który tęsknie liczymy, jest jeszcze trudniejszy — wręcz niemożliwy. Być może jaju niełatwo jest zmienić się w ptaka — jednak czekałaby je trudność nie lada, gdyby zechciało się nauczyć latać, pozostając jajem. Obecnie każdy z nas przypomina ptasie jajo, a nie da się wiecznie pozostać zwyczajnym, porządnym jajem i niczym więcej. Albo się wyklujemy, albo zepsujemy. Chciałbym jeszcze raz powtórzyć — oto całe chrześcijaństwo. Nie ma nic więcej. Tę prawdę jest bardzo łatwo zamącić. Łatwo jest pomyśleć, że Kościół ma mnóstwo różnych celów — edukację, budownictwo, działalność misyjną, odprawianie nabożeństw. Tak samo łatwo jest pomyśleć, że wiele celów ma państwo — celów wojskowych, politycznych, ekonomicznych i jakich tam jeszcze. Jednak w pewnym sensie sprawa jest znacznie prostsza. Państwo istnieje tylko po to, aby krzewić i ochraniać zwykłe szczęście ludzi na tym świecie. Małżeństwo gawędzące przy kominku, przyjaciele rzucający lotkami do tarczy w pubie, człowiek czytający książkę w swoim pokoju czy pracujący w ogrodzie — to dla nich jest państwo. Prawa, parlamenty, armie, sądy, policja czy nauki ekonomiczne — wszystko to czysta strata czasu, o ile nie przyczynia się do przedłużenia, powiększenia i ochrony ich szczęścia. Tak samo Kościół istnieje wyłącznie po to, aby pociągać ludzi do Chrystusa, aby uczynić z nich Chrystusów w miniaturze. Jeśli tego nie czyni, wszelkie 194 katedry, całe duchowieństwo, misje, kazania, a nawet sama Biblia, wszystko to jest czystą stratą czasu. Po to właśnie — i tylko po to — Bóg stał się człowiekiem. Można nawet wątpić, czy wszechświat został stworzony dla jakiegokolwiek innego celu. Biblia mówi, że cały wszechświat został stworzony dla Chrystusa i że wszystko ma w Nim zostać zebrane w jedno. Raczej nikt z nas nie rozumie, jak miałoby się to stać w odniesieniu do całego wszechświata. Nie wiemy, co żyje w tych jego stronach, które leżą miliony mil od naszej Ziemi — jeśli żyje tam cokolwiek. Nawet na naszej Ziemi nie

wiemy, jak te słowa miałyby się odnosić do czegokolwiek poza ludźmi. Niczego innego nie należy się jednak spodziewać. Plan został nam ukazany tylko w tej części, która dotyczy nas samych. Czasem wydaje mi się, że mimo wszystko potrafię sobie wyobrazić, jak mogłoby się to odnosić do innych stworzeń. Chyba rozumiem, jak „wyższe" zwierzęta zostają w pewnym sensie pociągnięte ku człowiekowi, kiedy ten kocha je i niejako uczłowiecza — znacznie bardziej, niż to dzieje się zwykle ze zwierzętami. Potrafię nawet zrozumieć, że w jakiś sposób rzeczy nieożywione i rośliny pociągane są ku człowiekowi, kiedy ludzie studiują je, oceniają i wykorzystują. Gdyby w innych częściach kosmosu były inne istoty inteligentne, mogłyby czynić to samo ze swoimi światami. Być może kiedy inteligentne istoty zostają pociągnięte do Chrystusa, zabierają w ten sposób ze sobą wszystkie inne rzeczy. Ale tego nie wiem — jedynie zgaduję. Powiedziano nam tylko, w jaki sposób ludzie mogą zostać pociągnięci do Chrystusa — stać się częścią cudownego prezentu, który młody Książę wszechświata pragnie ofiarować swemu Ojcu. Tylko po to zostaliśmy stworzeni. W Biblii zaś można znaleźć dziwne, ekscytujące sugestie, jakoby nasze pociągnięcie do Chrystusa miało sprawić, że naprawionych zostanie wiele innych rzeczy w przyrodzie. Koszmar dobiegnie końca — wstanie ranek. 195 ROZDZIAŁ 9. Obliczanie wydatków Przekonuję się, że bardzo wielu Czytelnikom nie spodobało się to, co w poprzednim rozdziale napisałem o słowach Pana: „Bądźcie doskonali". Niektórzy zdają się sądzić, że Chrystus miał na myśli coś w rodzaju: „Nie pomogę wam, jeśli nie będziecie doskonali" — a ponieważ doskonali być nie możemy, chciał przez to powiedzieć, że jesteśmy w położeniu beznadziejnym. Jednak nie sądzę, żeby to właśnie chciał powiedzieć. Sądzę, że raczej to miał na myśli: „Jedyna pomoc, jaką ode mnie otrzymacie, to pomoc w stawaniu się doskonałymi. Sami będziecie może pragnąć mniej — ale ja nie dam wam niczego mniejszego". Może wyjaśnię. W dzieciństwie często miewałem bóle zębów i wiedziałem, że jeśli pójdę do matki, dostanę środek przeciwbólowy, który wieczorem zacznie działać i pozwoli mi spać. Ale nie szedłem do matki — a przynajmniej nie szedłem tak długo, jak mogłem wytrzymać ból. Powód był następujący. Nie wątpiłem, że dostanę od niej aspirynę — ale wiedziałem, że matka zrobi coś jeszcze. Wiedziałem, że na drugi dzień rano zabierze mnie do dentysty. A zatem, żeby dostać od niej to, czego chciałem, musiałem dostać również coś więcej, czego nie chciałem. Chciałem natychmiastowej ulgi w bólu — ale nie mogłem jej otrzymać, dopóki zęby nie zostały zupełnie wyleczone. A już ja dobrze znałem tych dentystów — wiedziałem, że zaczną myszkować po całej szczęce, łącznie z tymi zębami, które nawet nie zaczęły boleć. Zupełnie nie liczyli się z tym, że nie należy wywoływać wilka z lasu. Dawało im się palec, to brali całą rękę. Jeśli wolno mi to tak ująć, nasz Pan jest jak ci dentyści. 196 Daj mu palec, weźmie całą rękę. Dziesiątki ludzi udają się do Niego, aby szukać uleczenia z jakiegoś grzechu, który ich zawstydza (jak masturbacja czy tchórzostwo) albo niszczy

im codzienne życie (jak gwałtowne usposobienie czy pijaństwo). Owszem, On wyleczy ich jak trzeba — ale na tym nie poprzestanie. Może o nic więcej nie prosiłeś — ale kiedy Go wzywasz, On zapewni ci pełne leczenie. To dlatego ostrzegał ludzi, by „obliczyli wydatki", zanim zostaną chrześcijanami. „Nie rób sobie złudzeń" — stwierdza. — „Jeśli Mnie wezwiesz, uczynię cię doskonałym. To właśnie cię czeka z chwilą, kiedy oddasz się w Moje ręce. Nic innego, bez żadnych ustępstw. Masz wolną wolę i jeśli zechcesz, możesz Mnie odepchnąć. Ale jeśli Mnie nie odepchniesz, zrozum, że doprowadzę tę pracę do końca. Niezależnie od tego, ile cierpień będzie cię to kosztowało w twoim ziemskim życiu, jak niewyobrażalne oczyszczenie miałoby cię za to spotkać po śmierci, niezależnie od tego, ile będzie to kosztować Mnie samego, nigdy nie spocznę ani nie pozwolę spocząć tobie, dopóki nie staniesz się dosłownie doskonały — aż Mój Ojciec będzie mógł powiedzieć bez zastrzeżeń, że ma w tobie upodobanie, tak jak powiedział, że miał upodobanie we Mnie. Potrafię to zrobić i zrobię to. Ale nie zrobię niczego mniej". Jednakże — oto druga, równie ważna strona tej kwestii — ów Niosący Pomoc, którego na dłuższą metę nie zadowoli nic prócz absolutnej doskonałości, będzie również zachwycony pierwszym mizernym, ułomnym wysiłkiem, który poczynisz jutro, aby wypełnić najprostszy obowiązek. Jak zauważył wielki pisarz chrześcijański, George MacDonald*, każdy ojciec cieszy się, kiedy jego dziecko po raz pierwszy próbuje chodzić — jednak u dorosłego syna zadowolić go może jedynie zdecydowany, * George MacDonald (1824-1905): szkocki powieściopisarz i poeta, autor chrześcijańskich alegorii i popularnych baśni (przyp. tłum.).

197 swobodny i męski krok. Tak samo — stwierdził — „Boga łatwo jest ucieszyć, ale trudno zadowolić". Ma to następujące konsekwencje praktyczne. Z jednej strony, stawiane przez Boga wymaganie doskonałości nie powinno cię wcale zniechęcać w obecnych staraniach o dobre postępowanie, czy nawet w obecnych niepowodzeniach. Po każdym twoim upadku On podniesie cię na nowo. On wie doskonale, że twoje własne wysiłki nigdy nie przyniosą ci choćby namiastki doskonałości. Z drugiej strony, od samego początku musisz zdać sobie sprawę, że cel, ku któremu On zaczyna cię prowadzić, to absolutna doskonałość — i żadna siła we wszechświecie oprócz ciebie samego nie powstrzyma Go przed doprowadzeniem cię do celu. Oto, co cię czeka. To bardzo ważne, żeby zdać sobie z tego sprawę. Jeśli tego nie zrozumiemy, najpewniej w którejś chwili zaczniemy się wycofywać i stawiać Mu opór. Sądzę, że wielu z nas, kiedy Chrystus pomógł już nam uporać się z tym czy innym szczególnie uprzykrzonym grzechem, zaczęło odnosić wrażenie (choć nie ujmowaliśmy go w słowa), że już jesteśmy dostatecznie dobrzy. Chrystus zrobił to, czego od Niego oczekiwaliśmy i bylibyśmy zobowiązani, gdyby zechciał nas teraz zostawić w spokoju. Jak to nieraz mówimy: „Nigdy nie spodziewałem się zostać świętym, po prostu chciałem być zwyczajnym, przyzwoitym facetem". Mówiąc to, wyobrażamy sobie, że jesteśmy pokorni. Jest to jednak fatalny błąd. Oczywiście, że nigdy nie chcieliśmy zostać przemienieni w takie stworzenia, jakimi chce nas mieć Bóg, i nigdy o to nie prosiliśmy. Jednak rzecz nie w tym, jacy zamierzaliśmy zostać, ale jakimi zamierzył nas Bóg w chwili stworzenia. On jest wynalazcą, a my jedynie maszyną. On jest malarzem, my tylko obrazem. Ale skąd mamy wiedzieć, jakimi nas zamierzył Bóg? Otóż On już kiedyś zamienił nas w coś zupełnie innego, niż byliśmy wcześniej. Dawno temu, jeszcze przed urodzeniem, kiedy

byliśmy w łonie matki, przeszliśmy różne stadia. Kiedyś przypominaliśmy nieco warzywa, potem jakby ryby — dopiero w późniejszym stadium staliśmy 198 się podobni do ludzkich dzieci. Śmiem twierdzić, że gdybyśmy w tych wcześniejszych stadiach posiadali świadomość, bylibyśmy całkiem zadowoleni z naszego warzywnego czy rybiego stanu i wolelibyśmy w nim pozostać — nie chcielibyśmy przemienić się w dzieci. Jednak przez cały ten czas On znał swój plan wobec nas i był zdecydowany go przeprowadzić. Bardzo podobna rzecz odbywa się teraz na wyższej płaszczyźnie. Może jesteśmy zadowoleni z siebie i wolimy pozostać, jak to nazywamy, „zwykłymi ludźmi" — ale On jest zdecydowany przeprowadzić zupełnie inny plan. Wzdragać się przed tym planem, to nie pokora, to lenistwo i tchórzostwo. Ulec mu, to nie zarozumialstwo czy megalomania — to posłuszeństwo. Te dwie strony prawdy można przedstawić jeszcze inaczej. Z jednej strony, w żadnym razie nie wolno nam sobie wyobrażać, że nasze własne wysiłki same z siebie wystarczą, aby choć jedną dobę przeżyć jako „przyzwoici" ludzie. Bez Jego wsparcia nikt z nas nie ustrzeże się przed najbardziej karygodnymi grzechami. Z drugiej strony, nawet największa świętość i najwyższy heroizm, o jakich słyszano w życiu największych świętych, pozostaje w tyle za tym, czego On zamierza ostatecznie dopiąć w naszej codzienności. Ta praca nie zostanie dokończona w tym życiu — ale On zamierza doprowadzić nas jeszcze przed śmiercią tak daleko, jak to tylko możliwe. Dlatego nie możemy się dziwić, że nieraz jest nam trudno. Kiedy człowiek zwraca się ku Chrystusowi i wszystko z początku wydaje się nie najgorzej układać (w tym sensie, że pewne naganne nawyki zostają w nim naprawione), nieraz ma odczucie, że byłoby czymś naturalnym, gdyby rzeczy potoczyły się odtąd gładko. Kiedy pojawiają się kłopoty — choroba, problemy finansowe, nowe pokusy — rozczarowuje się. Ma wrażenie, że podobne rzeczy może i były konieczne dawniej, aby go pobudzić i przywieść do skruchy — ale skąd one teraz? Stąd, że Bóg popycha go jeszcze dalej czy wyżej, na kolejny poziom — stawia go w sytuacjach, w których będzie 199 musiał okazać się znacznie dzielniejszy, albo cierpliwszy, albo bardziej kochający niż to sobie kiedykolwiek wcześniej wyobrażał. Wszystko to wydaje się nam niepotrzebne — ale tylko dlatego, że nie mamy jeszcze najbledsze- go pojęcia o tym, jak najzupełniej niezwykłe istoty chce z nas uczynić Bóg. Chyba będę musiał pożyczyć jeszcze jedną przypowieść od George'a MacDonalda. Wyobraź sobie samego siebie jako żywy dom. Bóg przychodzi, aby go przebudować. Z początku może rozumiesz, co On robi. Oczyszcza drenaż, uszczelnia przeciekające dachy i tak dalej — wiedziałeś, że wszystko to było potrzebne, więc nie jesteś zaskoczony. Aż tu nagle zaczyna z domem wyczyniać rzeczy bardzo bolesne i z pozoru bezsensowne. Co też On najlepszego wyczynia? Rzecz w tym, że buduje zupełnie inny dom niż sobie wyobrażałeś — tu dobudowuje nowe skrzydło, tam dodaje piętro, wznosi wieże, wytycza dziedzińce. Myślałeś, że zostaniesz przebudowany na przyjemną chatkę — a On buduje pałac. Zamierza sam się sprowadzić i w tobie zamieszkać. Przykazanie „Bądźcie doskonali" to nie idealistyczna mowa-trawa. Nie jest to również przykazanie, aby dokonywać rzeczy niemożliwych. Chrystus przemieni nas w stworzenia zdolne do przestrzegania tego przykazania. On nazwał nas (w Biblii)

„bogami" i dopilnuje, żeby Jego słowa się spełniły. Jeśli Mu pozwolimy — bo jeśli zechcemy, możemy zabronić — On przemieni najwątlejszego i najbardziej plugawego z nas w boga czy boginię, w olśniewające, jaśniejące, nieśmiertelne stworzenie, całe tętniące taką energią, radością, mądrością i miłością, jakiej teraz nawet nie umiemy sobie wyobrazić — lśniące zwierciadło bez skazy, które doskonale (choć oczywiście na mniejszą skalę) odbija dla Boga Jego własną niezmierzoną potęgę, rozkosz i dobroć. Będzie to długi i nieraz bolesny proces — ale to właśnie nas czeka. Nie mniej. Bóg mówił poważnie. 200 ROZDZIAŁ 10. Mili ludzie czy nowy człowiek Bóg mówił poważnie. Ci, którzy oddadzą się w Jego ręce, staną się doskonali, tak jak On jest doskonały — doskonali w miłości, mądrości i radości, w pięknie i nieśmiertelności. Ta przemiana nie dokona się w pełni w tym życiu, bo śmierć stanowi ważną część naszego uleczenia. Nie jest jasne, jak daleko postąpi ta przemiana przed śmiercią danego chrześcijanina. Myślę, że przyszła odpowiednia chwila, aby rozważyć często zadawane pytanie — jeśli chrześcijaństwo jest drogą prawdziwą, dlaczego chrześcijanie nie są jakoś wyraźnie milszymi ludźmi od niechrześcijan? U podstaw takiego pytania częściowo leży coś z gruntu rozsądnego, a częściowo coś innego, zupełnie nierozsądnego. Oto część rozsądna: jeśli nawrócenie na chrześcijaństwo nie przynosi żadnej poprawy w postępowaniu danej osoby — jeśli osoba taka pozostaje takim samym snobem, złośliwcem, zawistnikiem czy karierowiczem jak do tej pory — to chyba należy sądzić, że jego „nawrócenie" jest w gruncie rzeczy urojone. Oto test, który należy stosować za każdym razem, kiedy po nawróceniu uznamy, że zrobiliśmy jakiś postęp: podniosłe uczucia, nowe zrozumienie, większe zainteresowanie „religią" nie znaczą nic, jeśli nie wiążą się z autentyczną poprawą naszego postępowania. Tak samo w chorobie nic nam nie da, że „czujemy się lepiej", jeśli termometr pokazuje stale rosnącą gorączkę. W tym sensie świat ma rację, oceniając chrześcijaństwo po jego skutkach. Sam Chrystus kazał nam sądzić według skutków. Drzewo można poznać po owocach — jak mówimy, rzeczy sprawdzają się w praniu. Kiedy jako chrześcijanie postępujemy źle albo nie umiemy postępo201 wać dobrze, podważamy wiarygodność chrześcijaństwa w oczach świata. W czasie wojny plakaty propagandowe przestrzegały: „Cena za zbyt swobodne rozmowy — cudze życie". Jednak nie mniej prawdziwe jest inne stwierdzenie: „Cena za zbyt swobodne życie — cudze rozmowy". Nasze zbyt swobodne życie sprawia, że rozmowy innych (uzasadnione naszym postępowaniem) podają w wątpliwość prawdę samego chrześcijaństwa. Jednak światu zdarza się również oceniać owoce w inny, całkiem nielogiczny sposób. Ludzie nieraz domagają się czegoś więcej, niż tego tylko, aby życie każdego, kto staje się chrześcijaninem, ulegało poprawie. Zanim sami nawrócą się na chrześcijaństwo, chcą najpierw zobaczyć cały świat starannie podzielony na dwa obozy — chrześcijański i niechrześcijański — a przy tym ludzie z pierwszego obozu mają być w każdej chwili

wyraźnie milsi od wszystkich bez wyjątku ludzi w drugim obozie. Jest to nierozsądne z kilku powodów. (1) Po pierwsze, sytuacja w rzeczywistym świecie jest znacznie bardziej skomplikowana. Świat nie składa się ze stuprocentowych chrześcijan i stuprocentowych niechrześcijan. Są ludzie (i to bardzo liczni), którzy powoli przestają być chrześcijanami, ale nadal się nimi nazywają — bywają wśród nich duchowni. Są ludzie, którzy powoli stają się chrześcijanami, chociaż sami tak by się nie określili. Są ludzie, którzy nie przyjmują pełnej chrześcijańskiej nauki o Chrystusie, a jednak Chrystus pociąga ich tak silnie, że należą do Niego w znacznie głębszym sensie, niżby to sami mogli zrozumieć. Są ludzie żyjący w innych religiach, którzy za sprawą tajemnego Bożego działania skupiają się na niektórych aspektach swojej religii zgodnych z chrześcijaństwem i w ten sposób nieświadomie przynależą do Chrystusa. Na przykład Bóg może pokierować buddystą dobrej woli, aby skupiał się coraz bardziej na buddyjskim nauczaniu o miłosierdziu, całą zaś resztę pozostawiał na drugim planie (choć nadal mógłby twierdzić, że w nią wierzy). Wielu dobrych pogan znalazło się być może w tym położeniu na długo 202 przed narodzinami Chrystusa. Oczywiście nigdy nie brakuje też ludzi, którzy są zwyczajnie zagubieni i wyznają jakąś gmatwaninę sprzecznych wierzeń. Dlatego nie ma zbytniego sensu zbiorowe osądzanie chrześcijan czy niechrześcijan. Jest pewien sens w zbiorowych porównaniach pomiędzy kotami i psami czy nawet mężczyznami i kobietami, bo tutaj jest na ogól jasne, kto jest kim. Poza tym zwierzę nie zmienia się (ani stopniowo, ani niespodziewanie) z psa w kota. Niemniej jednak, gdy porównujemy w ogólności chrześcijan z niechrześcijanami, zwykle wcale nie myślimy o realnych, znanych nam ludziach, a jedynie o dwóch mglistych wyobrażeniach, powstałych na podstawie lektury gazet i powieści. Jeśli chcesz porównać złego chrześcijanina z dobrym ateistą, musisz mieć na myśli dwa rzeczywiste egzemplarze, które udało ci się poznać. O ile nie przejdziemy w ten sposób do konkretów, będziemy tylko marnowali czas. (2) Załóżmy, że przeszliśmy do konkretów i zamiast rozmawiać o wydumanym chrześcijaninie oraz o wydumanym niechrześcijaninie, mówimy o dwóch realnych osobach z sąsiedztwa. Nawet wówczas należy starannie zadawać nasze pytania. Jeśli chrześcijaństwo jest nauką prawdziwą, powinny z tego wynikać następujące wnioski: (a) każdy chrześcijanin okaże się milszą osobą, niż gdyby był niechrześcijaninem, (b) każdy człowiek, który stanie się chrześcijaninem, będzie milszy niż przedtem. Na tej samej zasadzie, jeśli reklamy pasty do zębów są prawdziwe, powinno z nich wynikać, że: (a) każdy, kto używa danej pasty, będzie miał lepsze zęby, niż gdyby jej nie używał, (b) jeśli ktoś zaczyna używać danej pasty, stan jego zębów poprawi się. Gdyby jednak ktoś zauważył, że ja, który używam danej pasty (a także odziedziczyłem po obojgu rodziców słabe zęby), nie mam tak wspaniałego uzębienia, jak jakiś zdrowy, młody Murzyn, który w życiu nie używał pasty do zębów — nie oznacza to samo z siebie, że reklamy pasty do zębów są nieprawdziwe. Panna Nowak, choć jest chrześcijanką, może mieć ostrzejszy język niż niewierzący pan Kowalski. Samo w sobie 203 nic nam to nie mówi, czy chrześcijaństwo działa. Pytanie brzmi, jaki język miałaby panna Nowak, gdyby nie była chrześcijanką, albo jaki byłby pan Kowalski jako chrześcijanin. Z naturalnych przyczyn oraz za sprawą wychowania odebranego w dzieciństwie,

panna Nowak i pan Kowalski mają określone temperamenty — chrześcijaństwo deklaruje, że będzie zarządzać oboma temperamentami w nowy sposób, jeśli otrzyma na to zgodę. Uprawnione pytanie brzmi: jeśli taka zgoda zostanie udzielona, czy to nowe zarządzanie poprawi stan przedsiębiorstwa? Dla każdego jest jasne, że w przypadku pana Kowalskiego przyjdzie się zająć znacznie „milszym" temperamentem niż u panny Nowak. Nie o to jednak tu chodzi. Aby ocenić zarządzanie fabryką, należy przyjrzeć się nie tylko produkcji, ale i samemu zakładowi. Patrząc na fabrykę A, można uznać za cud, że w ogóle jest w stanie wyprodukować cokolwiek — w fabryce B, która posiada pierwszorzędne urządzenia, produkcja, choć wysoka, może być znacznie zaniżona w stosunku do możliwości. Niewątpliwie dobry kierownik fabryki A zamierza sprowadzić nowe maszyny tak szybko, jak to się da, ale to wymaga czasu. Do tego czasu niska produkcja nie oznacza, że jest kiepskim kierownikiem. (3) Zejdźmy teraz nieco głębiej. Kierownik zamierza sprowadzić nowe maszyny — zanim Chrystus skończy z panną Nowak, będzie „mila" jak się patrzy. Ale jeśli na tym rzecz skończymy, może się wydawać, że Chrystus zamierzał jedynie podciągnąć pannę Nowak na ów poziom, na którym od początku znajdował się pan Kowalski. Mówiliśmy o całej sprawie tak, jakby pan Kowalski był zupełnie w porządku i jakby chrześcijaństwo potrzebne było tylko ludziom okropnym, podczas gdy ludzie mili mogą sobie poradzić bez niego. Jakby Bóg wymagał od ludzi tylko tego, żeby byli mili. Takie myślenie byłoby jednak fatalnym błędem. W rzeczywistości pan Kowalski potrzebuje w Bożych oczach „zbawienia" wcale nie mniej niż panna Nowak. W jakimś sensie — za chwilę to wyjaśnię — to, czy ktoś jest miły, nie odgrywa właściwie żadnej roli. 204 Nie można się spodziewać, że Bóg patrzy na łagodne usposobienie i przyjacielskie nastawienie pana Kowalskiego tak samo jak my. Jedno i drugie wynika z naturalnych przyczyn, które stwarza sam Bóg. Jako cechy charakteru, jedno i drugie zniknie, kiedy tylko pan Kowalski dostanie niestrawności. To, że pan Kowalski jest miły, to w rzeczywistości dar od Boga dla pana Kowalskiego, a nie na odwrót. Tak samo Bóg dopuścił, aby naturalne przyczyny, działając w świecie zepsutym przez stulecia grzechu, wytworzyły u panny Nowak ograniczony umysł i zszarpane nerwy, które wyjaśniają jej okropny charakter. W swoim czasie Bóg zamierza naprawić i tę część panny Nowak. Ale dla Boga to nie najważniejsza sprawa. Nie przedstawia ona żadnych trudności. Nie to Go zaprząta. Bóg przygląda się, działa i czeka na coś, co nie jest łatwe nawet dla Niego, bo z natury rzeczy Bóg nie może tu przeprowadzić swojego zamiaru samym aktem własnej potęgi. Patrzy i czeka — patrzy zarówno w kierunku panny Nowak, jak i pana Kowalskiego. To, czego od nich oczekuje, oboje mogą Mu swobodnie ofiarować, oboje też mogą Mu swobodnie odmówić. Czy zechcą zwrócić się do Niego i w ten sposób wypełnić cel, dla którego zostali stworzeni — czy też nie? Ich wolna wola drży jak igła kompasu. Jednak igła ta może wybierać. M o ż e zwrócić się ku prawdziwej północy — ale nie musi. Czy igła zmieni swój kierunek, czy zatrzyma się i wskaże Boga? On może jej w tym pomóc. Nie może jej za to zmusić. Nie może niejako wyciągnąć ręki i pociągnąć nas we właściwym kierunku, bo wtedy przestalibyśmy być wolni. Czy igła wskaże północ? Oto kwestia, od której zależy wszystko. Czy panna Nowak i pan Kowalski oddadzą swoją naturę Bogu? A to, czy natura, którą Mu oddają albo zatrzymują dla siebie, jest akurat w danej chwili przyjemna czy niemiła — stanowi kwestię drugorzędną. Zatroszczy się o nią sam Bóg.

Nie chcę zostać źle zrozumiany. W oczach Boga okropna natura jest oczywiście czymś złym i godnym 205 ubolewania. Tak samo oczywiście widzi On przyjemną naturę jako coś dobrego — tak dobrego jak chleb, światło słoneczne czy woda. Ale są to wszystko dobre rzeczy, które On daje, a my otrzymujemy. To on stworzył w panu Kowalskim zdrowe nerwy i dobre trawienie, i to bynajmniej nie koniec przygotowanych dla niego darów. Z tego, co wiemy, Boga nic nie kosztuje stwarzanie rzeczy dobrych — jednak za nawrócenie zbuntowanej ludzkiej woli musiał zapłacić ukrzyżowaniem. A ponieważ mówimy o woli, ludzie — zarówno mili, jak i okropni — mogą odmówić Jego prośbie. Wówczas to z przyjemnego usposobienia pana Kowalskiego, które jest wyłącznie częścią natury, w końcu nie pozostanie nic. Cała natura przeminie. Jakiś splot naturalnych czynników doprowadził u pana Kowalskiego do powstania przyjemnego usposobienia, tak samo jak inny splot naturalnych przyczyn tworzy przyjemny układ barw podczas zachodu słońca. Niebawem (bo taka jest natura) jedno i drugie rozpadnie się, i przyjemny układ zniknie. Pan Kowalski miał szansę przemienić (a raczej pozwolić Bogu przemienić) chwilowy układ w piękno wiecznego ducha — ale jej nie wykorzystał. Jest tu paradoks. Dopóki pan Kowalski nie zwróci się ku Bogu, uważa swoje przyjemne usposobienie za coś własnego — a dopóki tak myśli, jego usposobienie nie należy do niego. Dopiero kiedy pan Kowalski zda sobie sprawę, że przyjemnego usposobienia nie zawdzięcza sobie, a został nim obdarowany przez Boga, i dopiero gdy odda je Bogu — wtedy rzeczywiście staje się ono jego własnością. Bo oto pan Kowalski zaczyna brać udział we własnym stworzeniu. Jedyne, co możemy zachować, to rzeczy oddane Bogu w wolności. Jeśli zatrzymujemy coś dla siebie, stracimy to na pewno. Dlatego nie należy się dziwić, gdy spotykamy wśród chrześcijan ludzi o okropnym usposobieniu. Jeśli się nad tym zastanowić, istnieje wręcz powód, dla którego ludzie okropni powinni liczniej zwracać się ku Chrystusowi niż ludzie mili. To właśnie nie odpowiadało ludziom za cza206 sów ziemskiego życia Chrystusa — najwyraźniej pociągał On „to okropne towarzystwo". Ludziom nadal się to nie podoba i tak już zostanie. Nie rozumiesz, dlaczego? Chrystus powiedział: „Błogosławieni ubodzy" oraz „Jak trudno jest bogatym wejść do Królestwa", i niewątpliwie miał głównie na myśli ludzi bogatych i biednych pod względem ekonomicznym. Ale czy Jego słowa nie odnoszą się również do innego rodzaju bogactwa i ubóstwa? Jednym z niebezpieczeństw płynących z posiadania wielkich pieniędzy jest to, że możesz się zadowolić tym szczęściem, jakie mogą przynieść pieniądze, i w ten sposób nie zdasz sobie sprawy z własnej potrzeby Boga. Jeśli można mieć wszystko za podpisaniem czeku, można zapomnieć o swojej całkowitej i nieustannej zależności od Boga. Wyraźnie widać, że naturalne talenty i przymioty niosą ze sobą podobne niebezpieczeństwo. Jeśli nerwy nie dają ci się we znaki, jesteś inteligentny, lubiany, zdrowy i dobrze wychowany, zapewne będziesz zadowolony z takiego charakteru, jaki masz. „Po co w to wciągać Boga?" — możesz spytać. Stosunkowo łatwo przychodzi ci przyzwoite postępowanie na pewnym poziomie. Nie należysz do nieszczęśników, którzy stale upadają przez seks, alkohol, słabe nerwy czy przykre usposobienie. Wszyscy mówią, że miły z ciebie chłop i — tak między nami — przyznajesz im rację. Zapewne

uwierzysz, że całe to przyjemne usposobienie zawdzięczasz samemu sobie — i raczej nie odczujesz potrzeby jego dalszej poprawy. Ludzie obdarzeni naturalną dobrocią nieraz zupełnie nie są w stanie zauważyć, jak bardzo potrzebują Chrystusa, aż któregoś razu zawiodą się gorzko na swojej naturalnej dobroci i całe ich samozadowolenie legnie w gruzach. Innymi słowy, ludziom „bogatym" w tym znaczeniu trudno jest wejść do Królestwa. Zupełnie inaczej jest z ludźmi okropnymi — małodusznymi, niskimi, lękliwymi, wypaczonymi, beznamiętnymi i samotnymi, czy też właśnie namiętnymi, zmysłowymi i niezrównoważonymi. Jeśli w ogóle spróbują uczynić jakikolwiek postęp w dobroci, w okamgnieniu 207 zdadzą sobie sprawę, że potrzebują pomocy. Ich wybór to albo Chrystus, albo nic. Albo podjęcie krzyża i pójście za Nim — albo rozpacz. Są zagubionymi owcami — Chrystus przyszedł właśnie po to, by ich odnaleźć, On ich pobłogosławił. To oni są tym „okropnym towarzystwem", w którym przebywa — i oczywiście faryzeusze nadal twierdzą, tak jak twierdzili od samego początku, że „gdyby cokolwiek było w całym tym chrześcijaństwie, tacy ludzie nie mogliby być chrześcijanami". Każdy z nas może z tego zaczerpnąć przestrogę albo zachętę. Jeśli jesteś osobą miłą — jeśli łatwo przychodzi ci żyć w cnocie — miej się na baczności! Komu wiele dano, od tego wiele będzie się wymagać. Jeśli Boże dary otrzymane poprzez naturę pomylisz z własnymi zasługami i zadowolisz się swoim miłym usposobieniem, nadal pozostaniesz buntownikiem — wszystkie zaś te dary uczynią twój upadek tym straszniejszym, twoje zepsucie tym bardziej skomplikowanym, a twój zły przykład tym bardziej katastrofalnym. Szatan był kiedyś archaniołem — jego naturalne dary przewyższały twoje własne tak, jak ty przewyższasz szympansa. Ale jeśli jesteś istotą ubogą — zatrutą przez złe wychowanie w domu pełnym wulgarnych zazdrości i bezsensownych kłótni, obarczoną nie z własnego wyboru jakimś strasznym seksualnym zboczeniem, dzień w dzień nękaną kompleksem niższości, który każe ci docinać najlepszym przyjaciołom — nie rozpaczaj. On wie o tym wszystkim. Należysz do ubogich, których pobłogosławił. On wie, jak zdezelowaną maszyną przyszło ci kierować. Nie poddawaj się. Rób, co możesz. Pewnego dnia (może w następnym świecie, a może znacznie wcześniej) On ciśnie ją na złom i da ci nową. A wtedy wprawisz w osłupienie wszystkich, również samego siebie — bo uczyłeś się kierować w trudnej szkole jazdy (ostatni nieraz będą pierwszymi, a pierwsi — ostatnimi). „Miłe usposobienie" — zdrowa, integralna osobowość — to coś wybornego. Musimy dołożyć wszelkich możliwych starań w dziedzinie medycyny, edukacji, gos208 podarki i polityki, aby stworzyć taki świat, w którym jak najwięcej osób wyrośnie na „miłych ludzi" — tak jak naszym obowiązkiem jest starać się stworzyć taki świat, w którym zapanuje powszechna obfitość żywności. Ale nie należy zakładać, że kiedy już z wszystkich zrobimy „miłych ludzi", zbawimy tym samym ich dusze. Świat ludzi miłych, zadowolonych z siebie i nie dążących do niczego więcej, ludzi odwróconych od Boga — taki świat potrzebowałby zbawienia nie mniej rozpaczliwie od świata pełnego nieszczęść, a wręcz mógłby się okazać trudniejszy do zbawienia.

Dzieje się tak dlatego, że zwykła poprawa to nie odkupienie, choć odkupienie zawsze poprawia ludzi, nawet na tym świecie, a ostatecznie udoskonali ich w stopniu dla nas niewyobrażalnym. Bóg stał się człowiekiem, aby przemienić stworzenia w synów — nie po to, aby ulepszać starych ludzi, ale by stworzyć człowieka nowego rodzaju. Nie chodzi o to, żeby nauczyć konia skakać wyżej niż dotąd, ale by go przemienić w istotę skrzydlatą. Taka skrzydlata istota będzie w stanie szybować nad przeszkodami, których nigdy nie zdołałaby przeskoczyć, i w ten sposób oczywiście przewyższy konia z całą jego skocznością. Jednak gdy skrzydła dopiero zaczynają rosnąć, będzie to niemożliwe — rosnące zaś wybrzuszenia na plecach (patrząc na nie, nikt by się nie domyślił, że mają z nich wyrosnąć skrzydła) mogą mu wręcz nadać wygląd niezgrabny. Ale być może zbyt długo zatrzymaliśmy się nad tą kwestią. Jeśli szukasz tylko argumentów przeciwko chrześcijaństwu (a dobrze pamiętam, jak gorliwie ich szukałem, kiedy ogarnął mnie lęk, że być może chrześcijaństwo jest prawdziwe), z łatwością znajdziesz jakiegoś tępego, pośledniego chrześcijanina i stwierdzisz: „Więc oto i ów sławetny nowy człowiek! No cóż, jeśli wolno, ja poproszę o starego". Ale kiedy zaczniesz dostrzegać, że chrześcijaństwo okazuje się z innych powodów prawdopodobne, w głębi serca poczujesz, że tylko robisz uniki. Co też właściwie możesz wiedzieć o duszy innego 209 człowieka — o jego pokusach, możliwościach, zmaganiach? Znasz tylko jedną duszę z całego stworzenia — a jest to zarazem jedyna dusza, której los został złożony w twoich własnych rękach. Jeśli Bóg istnieje, w jakimś sensie jesteś sam w Jego obecności. Nie odsuniesz Go spekulacjami na temat sąsiadów zza płotu ani wspomnieniami odbytych lektur. Ileż będzie warta cała ta paplanina z drugiej ręki, kiedy rozproszy się owa znieczulająca mgła, którą nazywamy „naturą" albo „realnym światem", a Obecność, w której zawsze pozostawałeś, stanie się namacalna, bezpośrednia i nieunikniona? 210 ROZDZIAŁ 11. Nowi ludzie W rozdziale poprzednim porównałem pracę Chrystusa przy stwarzaniu nowych ludzi do przemiany konia w skrzydlatą istotę. Posłużyłem się tak skrajnym przykładem, aby podkreślić, że nie chodzi o zwykłe ulepszenie, ale o przemienienie. Najbliższą paralelą w świecie naturalnym są niezwykłe przeobrażenia, wywoływane u niektórych owadów przy użyciu pewnych promieni. Niektórzy sądzą, że tak działała ewolucja — przemiany o niej decydujące mogły zostać wywołane przez promieniowanie kosmiczne (oczywiście wraz z pojawieniem się zmian zaczął też na nie wpływać tak zwany „dobór naturalny", tj. użyteczne zmiany przetrwały, a inne zostały wyplenione). Być może ludziom współczesnym najłatwiej będzie zrozumieć ideę chrześcijaństwa, jeśli spojrzy się na nią w związku z ewolucją (choć oczywiście są wykształceni ludzie, którzy nie przyjmują teorii ewolucji) — wszystkim nam mówiono, że człowiek rozwinął się z niższych form życia. Dlatego ludzie nieraz zastanawiają się: „Jaki będzie kolejny krok? Kiedy pojawi się istota wyższa od człowieka?" Pisarze obdarzeni bujną wyobraźnią próbują czasem wyobrazić sobie ten następny krok — tego Nadczłowieka, jak go nazywają. Jednak z reguły udaje im się tylko wyobrazić sobie kogoś znacznie paskudniejsze- go od ludzi, jakich znamy, po czym usiłują temu zaradzić, przyczepiając

mu dodatkową parę rąk czy nóg. Ale jeśli kolejny krok będzie różnił się od poprzednich znacznie bardziej, niż to sobie możemy wyobrazić? Zresztą, czy nie jest to całkiem prawdopodobne? Tysiące wieków temu ewolucja stworzyła ogromne, ciężko opancerzone stwo211 rzenia. Gdyby ktokolwiek obserwował wtedy przebieg ewolucji, doszedłby do wniosku, że w dalszych stadiach pancerz będzie się stawał coraz cięższy. Myliłby się jednak. Przyszłość miała w rękawie nową kartę, której nic wówczas nie zapowiadało. Miała ona przynieść drobne, nagie zwierzęta bez śladu pancerza, za to z lepszym mózgiem — za pomocą którego miały opanować całą planetę. Nowe zwierzęta miały osiągnąć nie tyle większą potęgę od prehistorycznych potworów, ile nowy rodzaj potęgi. Kolejny krok okazał się różny od poprzedniego, ale różny w całkiem inny sposób. Strumień ewolucji nie popłynął w kierunku, w którym wydawał się zmierzać — a wręcz wziął ostry zakręt. Mam wrażenie, że większość popularnych domniemań na temat kolejnego kroku w naszej ewolucji opiera się na równie błędnym założeniu. Ludzie domyślają się (tak im się przynajmniej wydaje), że ludzie wykształcą wielkie mózgi i osiągną większe panowanie nad przyrodą. Widzą, w którą stronę zmierza strumień, i sądzą, że tak to już pozostanie. Ale ja nie mogę wyzbyć się przekonania, że nowy krok okaże się naprawdę nowym — że skieruje się w całkowicie nieoczekiwaną stronę. Oczekiwałbym nie tyle różnicy, ile nowego rodzaju różnicy. Oczekiwałbym nie tyle zmiany, co nowej metody osiągania zmian. Popadając w sprzeczność: spodziewałbym się, że nowe stadium ewolucji nie okaże się bynajmniej żadnym stadium ewolucji — że ewolucja jako metoda wywoływania zmian zostanie zastąpiona czymś nowym. Nie byłbym też wcale zaskoczony, gdyby tylko bardzo nieliczni dostrzegli tę zmianę w jej trakcie. Jeśli to ująć w tych kategoriach, według poglądu chrześcijańskiego nowy krok został już dokonany. Jest on rzeczywiście nowy. To nie przemiana ludzi inteligentnych w jeszcze inteligentniejszych — ale przemiana zmierzająca w całkowicie nowym kierunku, przemiana Bożych stworzeń w Bożych synów. Pierwszy jej przypadek pojawił się w Palestynie przed dwoma tysiącami lat. W pewnym sensie, zmiana ta nie jest wcale „ewolucją", 212 bo nie wynika z naturalnego przebiegu wydarzeń, lecz wchodzi w świat przyrody z zewnątrz. Tego właśnie bym się spodziewał. Stworzyliśmy sobie wyobrażenie ewolucji na podstawie badań przeszłości. Jeśli mają się pojawić rzeczy prawdziwie nowe, nasze wyobrażenia, które odwołują się do przeszłości, oczywiście nie będą w stanie ich objąć. Tymczasem ten kolejny krok różni się od poprzednich nie tylko tym, że bierze się spoza natury, ale również na inne sposoby. (1) Nie jest przenoszony drogą reprodukcji seksualnej. Czy to ma nas dziwić? Istniał czas przed pojawieniem się seksu — rozwój dokonywał się innymi sposobami. Można się więc spodziewać nadejścia czasu, gdy seks zniknie bądź (co właśnie ma miejsce) będzie istniał nadal, ale przestanie być głównym kanałem rozwoju. (2) We wcześniejszych stadiach organizmy miały bardzo ograniczony wybór (bądź nie miały żadnego wyboru) przy czynieniu kolejnego kroku. Postęp był głównie czymś, co im się przydarzało, nie dokonywały go same. Ale nowy krok, przejście od stworzeń do synów, jest dobrowolny — przynajmniej w jednym sensie. Nie jest dobrowolny w tym

sensie, że moglibyśmy się na niego zdecydować sami z siebie, czy wręcz sami go sobie wyobrazić. Jest dobrowolny w tym znaczeniu, że kiedy zostaje nam zaoferowany, możemy go odrzucić. Jeśli chcemy, możemy się wycofać — możemy się zaprzeć rękami i nogami, i pozwolić nowej ludzkości iść dalej bez nas. (3) Nazwałem Chrystusa „pierwszym przypadkiem" nowego człowieka. Ale oczywiście jest On czymś znacznie więcej. Nie tylko nowym człowiekiem, pojedynczym egzemplarzem nowego gatunku, ale pierwszym i najważniejszym nowym człowiekiem. On jest źródłem, sercem i życiem wszystkich nowych ludzi. Dobrowolnie przyszedł na stworzony świat, przynosząc ze sobą zoe, nowe życie (oczywiście nowe dla nas — w Nim samym zoe istniała przed wszystkimi wiekami). Swój dar przekazuje nie przez dziedziczenie, ale to, co nazwałem „dobrym zarażeniem". Dar ten można otrzymać wyłącznie przez oso213 bisty kontakt z Nim. Inni ludzie stają się „nowi" poprzez fakt, że żyją „w Nim". (4) Niniejszy krok dokonuje się w innym tempie niż poprzednie. W porównaniu z rozwojem człowieka na naszej planecie, chrześcijaństwo rozprzestrzenia się po całej ludzkości z prędkością błyskawicy — bo dwa tysiące lat jest właściwie niczym w historii wszechświata. (Nie należy zapominać, że nadal jesteśmy „wczesnymi chrześcijanami"; trzeba mieć nadzieję, że obecne złe i niszczące podziały wśród nas to tylko choroba okresu niemowlęcego — że wciąż jeszcze ząbkujemy. Niewątpliwie świat ma przeciwne zdanie i uważa, że umieramy ze starości. Jednak świat uważał tak już nieraz. Raz po raz sądził, że ogląda śmierć chrześcijaństwa — śmierć w prześladowaniach i śmierć od wewnętrznego zepsucia, śmierć wywołaną rozwojem islamu, współczesnych nauk przyrodniczych, wielkich antychrześcijańskich ruchów rewolucyjnych. Ale za każdym razem spotykało go rozczarowanie. Pierwsze dotyczyło ukrzyżowania: ukrzyżowany Człowiek zmartwychwstał. Od tamtej pory w jakimś sensie — zdaję sobie zresztą sprawę, jak strasznie nie fair musi się to wydawać — powtarza się to po dziś dzień. Ludzie wciąż zabijają to, co On rozpoczął — jednak za każdym razem, gdy uklepują już ziemię na grobie Jego dzieła, nagle słyszą, że ono żyje i wręcz pojawia się w nowym miejscu. Nie ma co się dziwić, że nas nienawidzą). (5) Stawka jest wyższa. Zawodząc w poprzednich stadiach ewolucji, stworzenie w najgorszym razie traciło swe nieliczne lata życia na tym świecie — a bardzo często i tego nie. Zawodząc w tym stadium, tracimy nagrodę (w najściślejszym znaczeniu tego słowa) nieskończoną. Oto bowiem nadeszła chwila krytyczna. Wiek za wiekiem, Bóg doprowadził przyrodę do wydania istot, które mogą (jeśli zechcą) zostać wyjęte z ram przyrody i stać się „bogami". Czy pozwolą się wyjąć ze swoich ram? Przypomina to nieco kryzys narodzin. Dopóki nie powstaniemy i nie pójdziemy za Chrystusem, nadal przynależymy 214 do natury, wciąż pozostajemy w łonie naszej wielkiej matki. Jej ciąża była długa, bolesna i pełna obaw, ale teraz osiągnęła punkt kulminacyjny. Przyszedł wielki moment. Wszystko jest gotowe. Przybył Lekarz. Czy poród pójdzie gładko? Ale oczywiście ta sytuacja różni się od naturalnego porodu pod jednym względem. W zwykłym porodzie noworodek nie ma wielkiego wyboru — tutaj ma. Zastanawiam się, co zrobiłoby zwykłe dziecko, gdyby miało taki wybór. Może wolałoby pozostać w ciemności, cieple i

bezpieczeństwie matczynego łona. Bo oczywiście uważałoby łono za miejsce nadal bezpieczne — i tu by się myliło. Gdyby w nim pozostało, musiałoby umrzeć. Jeśli przyjmiemy taki pogląd, owo wydarzenie już się dokonało — nowy krok został poczyniony i jest czyniony nadał. Nowi ludzie już teraz pojawiają się, tu i tam, na całej ziemi. Jak już przyznałem, niektórych trudno jeszcze rozpoznać — ale innych już można. Co jakiś czas stykamy się z nimi. Same ich głosy i twarze są inne od naszych: są silniejsze, cichsze, szczęśliwsze i bardziej promienne. Tam, gdzie większość z nas się poddała, oni dopiero zaczynają. Jak powiedziałem, można ich poznać — ale trzeba wiedzieć, czego szukamy. Nie będą zbytnio odpowiadać wyobrażeniu „religijnych ludzi", które wyrobiłeś sobie na podstawie lektur. Nie zwracają na siebie uwagi. Masz wrażenie, że wyświadczyłeś im jakąś przysługę, kiedy w istocie to oni wyświadczyli ją tobie. Kochają cię bardziej niż inni ludzie, ale jesteś im mniej potrzebny niż innym (musimy pokonać w sobie pragnienie bycia potrzebnym — dla niektórych zacnych ludzi, szczególnie kobiet, jest to najtrudniejsza pokusa do zwalczenia). Zwykle robią wrażenie, jakby mieli mnóstwo czasu — nieraz będziesz się zastanawiać, skąd go biorą. Kiedy już rozpoznasz jednego, z następnym pójdzie dużo łatwiej. Do tego mam silne podejrzenie (ale skąd ja miałbym to wiedzieć?), że natychmiast i niezawodnie poznają się nawzajem, niezależnie od barier koloru skóry, płci, klasy społecznej, wieku, a nawet wyznania. W tym sensie stać się świętym, to nieco jak wstąpić do jakiegoś tajnego sto215 warzyszenia. Sprowadzając rzecz do najniższego poziomu, musi to być świetna zabawa. Jednak nie należy sobie wyobrażać, że wszyscy nowi ludzie są (w zwykłym sensie tego słowa) jednakowi. Do takiego zdania mogła skłaniać niejedna rzecz, o której napisałem w tej ostatniej księdze. Stawanie się „nowym człowiekiem" oznacza utratę tego, co nazywamy „sobą". Musimy przejść od „siebie" do Chrystusa. Jego wola ma się stać naszą, mamy myśleć Jego myślami, mieć w sobie „zamysł Chrystusowy", jak to określa Biblia. Skoro Chrystus jest jeden, a zarazem ma być „w nas" wszystkich, czy nie staniemy się jednakowi? Tak to rzeczywiście brzmi — ale tak nie jest. Trudno tu o dobrą ilustrację. Trudność bierze się oczywiście stąd, że nie ma takich dwóch rzeczy, których wzajemna relacja przypominałaby stosunek Stwórcy do Jego dzieła. Ale spróbuję przedstawić dwie szalenie niedoskonałe ilustracje, które być może ukażą choć cień prawdy. Wyobraź sobie grupę ludzi, którzy zawsze żyli w ciemnościach. Przychodzisz do nich i starasz się opisać im światło. Możesz im powiedzieć, że jeśli wyjdą na światło, wówczas to samo światło padnie na nich wszystkich i staną się (jak to nazywamy) widoczni. Chyba można się spodziewać, że ludzie ci dojdą do następującego wniosku: skoro wszyscy otrzymają to samo światło i wszyscy zareagują na nie w jednakowy sposób (tj. zaczną je odbijać), czy nie będą wszyscy wyglądać jednakowo? Tymczasem wiemy, że światło wręcz uwypukli ich wzajemne różnice. Albo też przypuśćmy, że istnieje osoba, która nigdy nie słyszała o soli. Dajesz jej szczyptę do skosztowania i doświadcza osobliwego, ostrego smaku. Następnie powiadasz jej, że w twoim kraju ludzie na każdym kroku wykorzystują sól w kuchni. Być może odpowie: „W takim razie wydaje mi się, że wszystkie wasze potrawy smakują dokładnie tak samo — przecież to coś jest tak mocne, że zabije każdy inny smak". Tymczasem wiemy, że prawdziwe działanie soli jest wręcz przeciwne. Nie tylko nie zabija smaku jaj, flaków czy kapusty, ale

216 wręcz go uwydatnia. Potrawy te nie ujawnią swojego prawdziwego smaku, dopóki ich nie posolisz. (Oczywiście — tak jak ostrzegałem — nie jest to dobra ilustracja, bo rzeczywiście da się zabić wszelkie inne smaki, jeśli wrzucimy zbyt wiele soli, podczas gdy smaku ludzkiej osobowości nie można zabić nadmiarem Chrystusa. No cóż — robię, co mogę). Nieco podobnie jest z Chrystusem i nami. Im bardziej usuwamy z drogi to, co nazywamy „sobą" i oddajemy się Jemu, tym bardziej stajemy się sobą. Chrystusa jest tak wiele, że aby Go w pełni wyrazić, nie wystarczy całych milionów „Chrystusów w miniaturze", z których każdy byłby inny. To On ich wszystkich stworzył. To On wymyślił — tak jak powieściopisarz wymyśla postaci — wszelkich różnych ludzi (w tym mnie i ciebie) takimi, jacy mają się stać. W tym sensie nasze prawdziwe „ja" wciąż czeka na nas w Nim. Bez Niego na nic nie zdadzą się próby „bycia sobą". Im bardziej Mu się opieram i próbuję żyć sam, tym bardziej jestem zdominowany przez własne dziedzictwo, wychowanie, otoczenie i naturalne pragnienia. To, co z dumą nazywam „sobą", w rzeczywistości staje się wypadkową zdarzeń, których nie zapoczątkowałem i nie potrafię powstrzymać. To, co nazywam „swoimi marzeniami", staje się jedynie pragnieniami i pożądaniami wytworzonymi przez mój fizyczny organizm lub wpompowanymi we mnie przez myśli innych, a nawet podsuniętymi przez szatana. Zjedzenie smacznego posiłku składającego się z jaj na twardo, alkohol i dobrze przespana noc mogą się okazać prawdziwym powodem tego, co (schlebiając sobie) uważam za wysoce osobistą i rozważnie podjętą decyzję — mianowicie uwodzenia dziewczyny siedzącej naprzeciwko w kolejowym przedziale. Propaganda okaże się prawdziwą przyczyną tego, co biorę za własne poglądy polityczne. W swoim naturalnym stanie nie jestem bynajmniej aż tak pełną osobą, jak mi się wydaje — to, co nazywam „sobą", w większości daje się łatwo wytłumaczyć. Dopiero kiedy zwracam się ku Chrystusowi, kiedy oddaję się Jego osobowości — 217 wtedy zaczynam po raz pierwszy uzyskiwać prawdziwą, własną osobowość. Na początku stwierdziłem, że w Bogu mogą istnieć odrębne osobowości. Teraz posunę się dalej. Poza Nim nigdzie nie ma żadnych innych prawdziwych osobowości. Dopóki nie oddasz Mu siebie, nie będziesz naprawdę sobą. Jednakowość można odnaleźć wśród większości ludzi „naturalnych", a nie tych, którzy oddali się Chrystusowi. Jak monotonni i jednostajni okazywali się wszyscy wielcy tyrani i zdobywcy — jak cudownie różni byli święci. Musi jednak nastąpić autentyczna rezygnacja z samego siebie. Trzeba samego siebie niejako odrzucić „na oślep". Chrystus rzeczywiście da ci nową osobowość — ale to nie po nią musisz się do Niego udać. Dopóki zaprząta cię własna osobowość, wcale się do Niego nie zbliżasz. Pierwszym i podstawowym krokiem jest zupełne zapomnienie o sobie. Twoje autentyczne, nowe „ja" (które należy do Chrystusa — i tylko poprzez Niego do ciebie) nie pojawi się, dopóki go szukasz. Pojawi się, kiedy zaczniesz szukać Chrystusa. Czy to brzmi dziwnie? Lecz ta sama zasada stosuje się przecież do innych, codziennych rzeczy. Nawet w życiu towarzyskim nie zrobisz na nikim dobrego wrażenia, dopóki nie przestaniesz się zastanawiać, jakie robisz wrażenie na innych. Nawet w literaturze i sztuce nikt, kto zawraca sobie głowę oryginalnością, nie okaże się prawdziwie oryginalny — a tymczasem wystarczy zwyczajnie powiedzieć prawdę

(mając w nosie, ile razy została wypowiedziana wcześniej), i nawet się nie obejrzysz, jak w dziewięciu przypadkach na dziesięć okażesz się oryginalny. Ta zasada stosuje się do życia w całej rozciągłości. Oddaj samego siebie, a odnajdziesz swoje prawdziwe „ja". Strać życie, a odnajdziesz je. Poddaj się śmierci, codziennej śmierci własnych ambicji i ulubionych pragnień, a na końcu również śmierci swojego ciała — oddaj każde włókno swojego istnienia, a odnajdziesz wieczne życie. Nic nie zatrzymuj dla siebie. Nic z tego, co sobie zatrzymasz, nie będzie 218 naprawdę twoje. Nic, co w tobie naprawdę nie umarło, nie zostanie wskrzeszone z martwych. Szukając samego siebie, znajdziesz na końcu tylko nienawiść, samotność, rozpacz, gniew, ruinę i rozkład. Ale szukaj Chrystusa, a znajdziesz Go — z Nim zaś wszystko inne.