Carl Von Clausewitz - O Wojnie

O wojnie

Generał Carl von Clausewitz

O wojnie

Notatki autora dotyczące dzieła O wojnie W spuściźnie rękopiśmiennej po generale Clausewitzu pozostały trzy notatki autora, wyjaśniające metodę pracy nad dziełem O wojnie. Pierwsza z nich, bez daty, pochodzi prawdopodobnie z lat 1816-1818, kiedy to autor w Koblencji dopiero przystępował do pisania tego dzieła, druga nosi datę 1827 r., kiedy główny trzon dzieła był już opracowany, a ostatnia, również jak i pierwsza, bez daty, ale pochodząca niewątpliwie z ostatnich lat życia generała, świadczy o zamierzonej przezeń przeróbce całości w kierunku nadania rozważaniom jak największej precyzji i głębi. Ze względu na niezmienną ważność tych notatek dla zrozumienia genezy dzieła i metody pracy autora przytaczamy treść ich w całości.

I W zapisanych tu zdaniach poruszone są zasadnicze, według mnie, sprawy tworzące tzw. strategię. Uważałem je jeszcze tylko za materiały, ale uzyskałem już możność stopienia ich w jedną całość. Materiały te bowiem powstały bez uprzedniego planu. Zamiarem moim z początku było: bez oglądania się na system i ścisły związek, napisać w zupełnie krótkich, ścisłych, zwartych zdaniach to, co o najważniejszych punktach tego przedmiotu stało się dla mnie zupełnie jasne. Przychodzi mi przy tym na myśl sposób opracowania przedmiotu zastosowany przez Monteskiusza. Sądziłem, że takie krótkie, aforystyczne rozdziały, które pierwotnie chciałem nazwać ziarnami, pociągnęłyby ludzi inteligentnych zarówno przez to, co się da z nich wywnioskować, jak i przez to, co same stwierdzają; myślałem przy tym o czytelniku inteligentnym, już obeznanym z przedmiotem. Natura moja jednak, która zawsze skłania mnie do wnioskowania i systematyzowania, przyszła i tu wreszcie do głosu. Przez czas pewien zdobywałem się na to, aby z rozważań pewnych zagadnień, które zapisywałem w celu uświadomienia ich sobie i ugruntowania, wyprowadzić tylko

najważniejsze wnioski i w ten sposób całą treść skupić w niewielkim tomie, później jednak właściwość mego charakteru owładnęła mną całkowicie, zacząłem wyjaśniać, ile się dało, z myślą już teraz, oczywiście, o czytelniku nie obeznanym z przedmiotem. Im więcej zaś pracowałem, tym bardziej poddawałem się duchowi badania, tym więcej skłaniałem się ku systemowi, i tak stopniowo dorzucałem rozdziały jeden za drugim. Najnowszym moim zamiarem było teraz jeszcze raz wszystko przejrzeć, we wcześniejszych rozdziałach niejedno bardziej umotywować, w późniejszych natomiast wyciągnąć może z niektórych analiz konkretne wnioski i w ten sposób zrobić z tego wszystkiego znośną całość, mającą tworzyć mały tom o formacie ósemki. Ale i w tym wypadku starałem się unikać wszelkich rzeczy zwyczajnych, zrozumiałych samych przez się, setki razy wypowiedzianych i wszędzie przyjętych; gdyż ambicją moją było napisać taką książkę, która by nie była zapomniana po dwóch lub trzech latach i którą by każdy interesujący się danym przedmiotem mógł wziąć do ręki w każdym razie częściej niż jeden raz.

II Pierwsze sześć ksiąg, które są już w czystopisie, uważam za dość niekształtną jeszcze masę, która bezwzględnie musi być jeszcze raz opracowana. W tym nowym opracowaniu uwydatnią się wszędzie znacznie silniej dwa rodzaje wojny, a przez to wszystkie myśli nabiorą bardziej wyraźnego sensu, określonego kierunku, bliższego zastosowania. Te dwa rodzaje wojny są następujące: albo celem wojny jest pokonanie przeciwnika (czy to przez zniszczenie polityczne, czy też obezwładnienie go i zmuszenie w ten sposób do pokoju za wszelką cenę), albo też dąży się do jakiejś zdobyczy na granicach własnego państwa czy to dla posiadania jej na stałe, czy też dla uzyskania cennego przedmiotu wymiennego przy zawieraniu pokoju. Formy przejściowe między tymi dwoma rodzajami muszą się z konieczności zdarzać, ale całkowicie odmienne natury obu tych dążeń przenikają wszędzie i powodują, że dążenia te, jako nie dające się pogodzić, wyodrębniają się zawsze. Poza tą istotną różnicą dzielącą wojny należy jeszcze ustalić wyraźnie i ściśle również praktycznie niezbędny punkt widzenia, że wojna jest tylko dalszym ciągiem polityki prowadzonej innymi środkami. Ten punkt widzenia, przestrzegany wszędzie, nada rozważaniom

naszym dużo więcej jednolitości i wszystko da się wtedy łatwiej wyłożyć. I chociaż ten punkt widzenia znajdzie swe zastosowanie głównie dopiero w księdze ósmej, to jednak powinien być już w księdze pierwszej kompletnie wyjaśniony i uwzględniony w nowym opracowaniu sześciu pierwszych ksiąg. Dzięki temu sześć pierwszych ksiąg pozbędzie się w nowym opracowaniu pewnego balastu, niejedna rysa i rozpadlina się wypełni i niektóre ogólniki nabiorą bardziej określonych kształtów i myśli. Księgę siódmą, o natarciu, posiadającą już nakreślone szkicowo niektóre rozdziały, należy traktować jako refleks księgi szóstej: ma być ona niebawem opracowana już stosownie do wyżej wyłuszczonych punktów widzenia, tak że nie będzie potrzeba jej przerabiać, przeciwnie, będzie mogła służyć za wzór przy nowym opracowaniu pierwszych sześciu ksiąg. Księgi ósmej, o planie wojny, to znaczy w ogóle o przygotowaniu całej wojny, nakreślono kilka rozdziałów, których jednak nie należy traktować nawet jako materiał, lecz jako surowe jeszcze przetrawienie tego zagadnienia, aby podczas samej pracy dopiero na dobre zdać sobie sprawę, o co tu chodzi. Zadanie to zostało spełnione, wobec czego zamierzam po ukończeniu siódmej księgi natychmiast przystąpić do opracowania ósmej, gdzie głównie dojdą do głosu oba wyżej wspomniane punkty widzenia i wszystko uproszczą, ale też i pogłębią równocześnie. Mam nadzieję, że księga ta wygładzi wiele załamań w głowach strategów i mężów stanu, a przynajmniej wykaże wszystkim, o co w wojnie chodzi i co właściwie podczas wojny należy brać pod uwagę. Jeśli teraz dzięki pracy nad ósmą księgą wyjaśnię sobie własne poglądy i jeśli ogólne określenia wojny ustalą się dostatecznie, to tym łatwiej mi będzie przenieść ich ducha na pierwsze sześć ksiąg i uwzględnić te określenia w całym dziele. Wtedy dopiero przystąpię do przerabiania pierwszych sześciu ksiąg. Jeśliby mi jednak przerwała pracę przedwczesna śmierć, wtedy to, co się tu znajduje, łatwo nazwane być może niekształtnym zbiorowiskiem myśli, które narażone na nieustanne nieporozumienia, mogą dać powód do wielu niedojrzałych krytyk; albowiem w tych kwestiach każdy sądzi, że to, co mu się pod pióro nawinie, jest całkowicie godne wypowiedzenia i wydrukowania i uważa to za tak niewątpliwe, jak dwa razy dwa - cztery. Jednak gdyby taki krytyk zadał sobie tyle trudu, aby jak ja całymi latami rozmyślać nad tymi kwestiami i sprawdzać je przez historię wojen, na pewno byłby ostrożniejszy przy wygłaszaniu krytyk. Sądzę jednak, że pomimo tej niedoskonałej formy czytelnik nieuprzedzony, a dążący do poznania prawdy i ugruntowania swoich przekonań, nie przeoczy w pierwszych sześciu księgach owoców wieloletnich rozmyślań i gorliwych badań nad wojną i, być może, znajdzie tam takie myśli, które mogą sprowadzić całą rewolucję w dziedzinie teorii wojny.

Berlin, dnia 10 lipca 1827 r.

III Rękopis o prowadzeniu wielkiej wojny, który pozostanie po mej śmierci, może być potraktowany w takim stanie, w jakim jest, tylko jako zbiór ułamków, z których trzeba będzie dopiero budować teorię wielkiej wojny. Przeważna część tej pracy nie zadowala mnie jeszcze, a szóstą księgę należy uważać za zwyczajną próbę - chętnie bym opracował ją całkowicie na nowo i szukał innego rozwiązania. Jednak główne zasady, jakie się w tych materiałach uwidaczniają, uważam za właściwe w stosunku do wojny; są one owocem wielostronnych rozmyślań, skierowanych stale ku życiu praktycznemu i pomnych zawsze na to, czego mnie nauczyło doświadczenie oraz przestawanie z wybitnymi żołnierzami. Księga siódma miała zawierać zagadnienia natarcia, co zostało już pobieżnie narzucone, ósma zaś - plan wojny, gdzie jeszcze specjalnie chciałbym ująć polityczną i ogólnoludzką stronę wojny. Rozdział pierwszy księgi pierwszej jest jedyny, który uważam za skończony - posłuży on całości przynajmniej dla wyjaśnienia kierunku, jaki chciałbym nadać całemu dziełu. Teoria wielkiej wojny, czyli tak zwana strategia, przedstawia nadzwyczajne trudności i można śmiało powiedzieć, że bardzo niewielu ludzi posiada ojej poszczególnych przedmiotach wyraźne, tzn. niezbędne, dostatecznie ze sobą powiązane wyobrażenia. W praktyce zaś kieruje się przeważna ich liczba tylko pewnym umiarem, który osiąga swój cel lepiej lub gorzej, zależnie od wielkości posiadanego przez nich geniuszu. Tak właśnie postępowali wszyscy wielcy wodzowie, a wielkość ich i geniusz w tym się właśnie po części zawierały, że dzięki temu umiarowi zawsze osiągali swój cel. Tak będzie zawsze w praktyce i nadal, i ten umiar wystarczy zupełnie. Jeśli jednak będzie potrzeba nie działać samemu, lecz na naradzie przekonywać innych, wtedy okażą się niezbędne jasne wyobrażenia i umiejętność wykazania wewnętrznego związku zdarzeń. Ponieważ jednak wykształcenie pod tym względem jeszcze bardzo mało posunęło się naprzód, przeto przeważna ilość narad stanowi bezpodstawną gadaninę, w której wyniku albo każdy zostaje przy swoim zdaniu, albo zwyczajne ustępstwa z ubocznych względów prowadzą do przeważnie bezwartościowego kompromisu. Jasne wyobrażenia w tych sprawach nie są więc bez pożytku; poza

tym umysł ludzki zdradza w ogóle powszechną dążność do jasności i odczuwa potrzebę szukania wszędzie niezbędnego związku przyczynowego. Wielkie trudności, jakie sprawia taka filozoficzna nadbudowa sztuki wojennej, i liczne bardzo nieudane próby skłoniły większość ludzi do sądzenia, że taka teoria jest niemożliwa, gdyż mowa tu o rzeczach nie dających się ująć w żadną stałą regułę. Zgodzilibyśmy się z tym mniemaniem i zaniechalibyśmy wszelkich prób wytworzenia takiej teorii, gdyby nie okoliczność, że bez trudności można ustalić sporą ilość zdań zupełnie bezspomych, jak np. że obrona jest formą silniejszą o celu negatywnym, natarcie zaś formą słabszą, ale za to przynoszącą wyniki pozytywne; że wielkie sukcesy pociągają za sobą mniejsze i że wobec tego można działania strategiczne sprowadzić do niewielu ważnych punktów; że demonstracja jest słabszym użyciem sił niż rzeczywiste natarcie i że musi być ona z tego powodu specjalnie uwarunkowana; że zwycięstwo polega nie tylko na zdobyciu pola bitwy, ale na zniszczeniu fizycznych i moralnych sil zbrojnych przeciwnika i że zniszczenie to przeważnie uzyskać można dopiero podczas pościgu po wygranej bitwie; że sukces tam jest największy, gdzie się zwycięstwo wywalczyło, że przeskakiwanie z jednego kierunku na drugi należy uważać tylko za zło nieuniknione; że obejście przeciwnika jest usprawiedliwione tylko w wypadku, gdy posiadamy nad nim przewagę w ogóle albo też przewagę pod względem własnych linii połączeń i odwrotowych, że zatem pozycje flankowe muszą też odpowiadać tymże warunkom; że każde natarcie słabnie w miarę, jak postępuje.

Przedmowa Autora Nie ulega już dziś wątpliwości, że pojęcie naukowości nie polega wyłącznie, ani nawet przeważnie, na systemie lub na gotowej doktrynie. Systemu w pracy niniejszej nie znajdzie się na pozór wcale, a zamiast gotowej doktryny daje ona tylko jej ułamek. Formę naukową daje tej książce dążenie do zbadania istoty zjawisk wojennych i do wykazania ich związku z naturą ich składników. Nie cofaliśmy się nigdzie przed wysnuciem filozoficznych konsekwencji; tam jednak, gdzie przechodziły one w zbyt cienką nić, autor wolał ją przerwać i nawiązać do odpowiednich doświadczeń. Podobnie bowiem, jak pewne rośliny wydają owoce tylko wtedy, gdy nie wybujają zbyt wysoko, tak i w działalności praktycznej nie należy pozwalać liściom i kwiatom teorii zbytnio wyrastać, przeciwnie, raczej trzymać je w sferze doświadczenia, które jest gruntem im właściwym. Niewątpliwie błędem byłoby starać się z chemicznych składników ziama wnioskować o kształcie kłosu, gdyż wystarczy wyjść w pole, aby kłos ujrzeć gotowy. Badanie i obserwacja, filozofia i doświadczenie nie mogą się wzajemnie lekceważyć ani wyłączać, wyświadczają one bowiem sobie wzajemną pomoc, Zdania tej książki opierają się więc mocnym sklepieniem wzajemnego uzależnienia się albo na doświadczeniu, albo na zasadniczym pojęciu wojny, jak na niezłomnej podstawie, i nie potrzebują zewnętrznych podpór. Być może, że uda się komuś napisać systematyczną teorię wojny, pełną ducha i treści, dotychczasowym jednak naszym próbom daleko jeszcze do tego. Pomijając już ich nienaukowość, odznaczają się one w dążeniu do powiązania w pełny system obfitością codziennych komunałów i gadulstwem. Chcąc ujrzeć jaskrawy obraz tego, wystarczy przeczytać ten oto wyjątek z instrukcji Lichtenberga o gaszeniu pożaru: „Gdy dom się pali, trzeba przede wszystkim starać się osłaniać prawą ścianę domu, stojącego po lewej stronie oraz lewą ścianę domu, stojącego po prawej stronie; gdyby bowiem chciano osłaniać lewą ścianę domu , z lewej strony, to przecież prawa ściana domu jest na prawo od lewej ściany, a zatem, ponieważ ogień znajduje się na prawo i od lewej i od prawej ściany (przyjęliśmy bowiem, że dom stoi na lewo od ognia), przeto prawa ściana bliższa jest ognia niż lewa, i nie osłoniona mogłaby spłonąć, zanim by ogień doszedł do lewej, osłonionej. Mogłoby zatem spłonąć to, czego się nie osłania, i to prędzej, niż spłonęłoby coś innego, choćby się go nie osłaniało; należy więc to zostawić, a tamto osłaniać. By rzecz zapamiętać, należy tylko zauważyć, że jeśli dom jest na prawo od ognia, to będzie to ściana lewa, a jeśli dom stoi po lewej stronie, to ściana prawa".

Nie chcąc czytelnika odstraszyć takimi komunałami od rzeczy samej ani też rozwadniać nimi treści, autor wolał w małych ziarnkach rzetelnego kruszcu podać wszystko to, co wywołały w nim i utwierdziły wieloletnie rozmyślania o wojnie, obcowanie z dzielnymi ludźmi, znającymi się na niej, jako też niejedno własne doświadczenie. Tak powstały rozdziały tej książki, pozornie tylko słabo ze sobą związane, nie pozbawione jednak, zdaje się, spójni wewnętrznej. Być może zresztą, że zjawi się tęższa głowa, która zamiast tych luźnych ziarnek da nam całość z jednej bryły - bez skazy.

KSIĘGA PIERWSZA

O naturze wojny

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Co to jest wojna?

1. Wstęp

Zamierzamy rozpatrzyć najpierw poszczególne składniki naszego przedmiotu, następnie poszczególne jego części czy człony, a wreszcie wewnętrzny związek całości, postępując w ten sposób od rzeczy prostych ku złożonym. Tu jednak bardziej niż gdzie indziej trzeba rozpocząć od rzutu oka na istotę całości, ponieważ tu zwłaszcza, rozważając jakąś część, należy jednocześnie zawsze myśleć o całości.

2. Określenie pojęcia

Nie wdając się od razu w ciężkie publicystyczne określenia wojny, zatrzymajmy się na jej postaci pierwiastkowej, na pojedynku. Wojna nie jest niczym innym jak rozszerzonym pojedynkiem. Zamiast zaś traktować jako całość niezliczoną ilość pojedynków, z jakich się składa wojna, wyobraźmy sobie lepiej dwóch zapaśników. Każdy z nich stara się przeciwnika zmusić przemocą fizyczną do spełnienia swojej woli, a najbliższym jego celem - powalić przeciwnika i uczynić go przez to niezdolnym do stawiania dalszego oporu. Wojna jest więc aktem przemocy, mającym na celu zmuszenie przeciwnika do spełnienia naszej woli. Przemoc uzbraja się w wynalazki sztuki i nauki, aby stawić czoło

przemocy. Nieznaczne, zaledwie godne wzmianki ograniczenia, które nakłada samej sobie pod nazwą praw międzynarodowych, towarzyszą jej, nie osłabiając w istocie jej siły. Przemoc, i to przemoc fizyczna (moralna bowiem nie istnieje poza pojęciem państwa i prawa), jest środkiem, gdy celem jest narzucenie swej woli wrogowi. Aby cel ten osiągnąć, musimy wroga rozbroić - i to stanowi bezpośredni cel czynności wojennych. Ten cel bezpośredni przesłania niejako istotną przyczynę wojny i odsuwa ją jako coś, co nie należy do wojny właściwej.

3. Użycie siły aż do ostateczności

Dusze miłosierne mogłyby może łatwo mniemać, że możliwe jest sztuczne rozbrojenie lub powalenie przeciwnika bez zadawania zbyt wielu ran, i że do tego zmierzać powinna sztuka wojenna. Choć brzmi to bardzo pięknie, jednak błąd ten sprostować należy, w rzeczach bowiem tak niebezpiecznych jak wojna, najgorsze są właśnie błędy, wypływające z dobroduszności. Ponieważ użycie przemocy fizycznej w całej pełni nie wyklucza bynajmniej współdziałania rozumu, dlatego ten, kto użyje tej przemocy bezwzględnie, nie szczędząc krwi, osiągnie przewagę nad nie postępującym podobnie przeciwnikiem. W ten sposób narzuca on przeciwnikowi metodę działania i tak obaj posuwają się aż do ostateczności bez ograniczeń, poza przeciwwagą wzajemną. Taki jest właściwy pogląd na tę sprawę i byłoby rzeczą bezcelową, a nawet wprost dążeniem opacznym, aby powodując się odrazą do surowego pierwiastka wojny, zamykać oczy na jego istotę. Jeśli zaś wojny ludów cywilizowanych są znacznie mniej okrutne i niszczące niż ludów nie oświeconych, to przyczyną tego jest zarówno wewnętrzny, jak i wzajemny stan społeczny tych państw. Z tego stanu i stosunków wynika wojna, jej warunki, rozmiary i napięcie, ale czynniki te nie stanowią istoty wojny tylko jej dane i do filozofii wojny właściwej nie można bez popełnienia absurdów wprowadzać zasady umiarkowania... Walka między ludźmi składa się właściwie z dwóch różnych pierwiastków: z wrogiego uczucia i wrogiego zamiaru. Ten ostatni pierwiastek, jako najogólniejszy, uczyniliśmy cechą naszego określenia. Istotnie, nie można sobie bez wrogiego zamiaru wyobrazić nawet najpierwotniejszego, graniczącego z instynktem, uczucia nienawiści, gdy natomiast jest wiele wrogich zamiarów pozbawionych nienawiści całkowicie lub przynajmniej w stopniu poważniejszym. U dzikich ludów przeważają zamiary powstałe z uczucia, u cywilizowanych natomiast - z

rozsądku; różnica ta jednak nie tkwi w samej istocie barbarzyństwa czy cywilizacji, lecz w towarzyszących im okolicznościach, instytucjach itd. Toteż różnica ta nie występuje wszędzie bez wyjątku tylko w większości wypadków - słowem, nawet najbardziej cywilizowane ludy mogą zapałać najgorętszą wzajemną nienawiścią. Widzimy z tego, jak błędne byłoby uważać wojnę wśród ludów cywilizowanych za zwyczajny przejaw rozsądku ich rządów i wyobrażać ją sobie jako coraz bardziej pozbawioną namiętności. Gdyby tak było, nie potrzebowałaby ona w końcu wcale rzeczywistych mas walczących, lecz tylko ich stosunkowego zestawienia i zamieniłaby się w rodzaj algebry działania. Teoria zaczęła już nawet zwracać się w tym kierunku, gdy zjawiska ostatnich wojen sprowadziły ją na właściwą drogę. Skoro wojna jest aktem przemocy, to tym samym należy do sfery uczucia. Uczucie to jest albo tej wojny przyczyną, albo też wypływa z niej w większym czy mniejszym stopniu, a stopień ten nie zależy od poziomu cywilizacji, lecz od wagi i trwałości wrogich interesów. Jeśli widzimy, że ludy cywilizowane nie mordują jeńców, nie burzą miast i kraju, to dzieje się to dzięki temu, że rozum, wywierając coraz większy wpływ na sposób wojowania, nauczył stosować w życiu skuteczniejsze środki przemocy niż te pierwotne przejawy instynktu. Wynalezienie prochu i postępujący coraz bardziej rozwój broni palnej wykazują już dostatecznie, że dążność do zniszczenia przeciwnika, tkwiąca w samym pojęciu wojny, nie została w żadnym razie przez rozwój cywilizacji ani wstrzymana, ani też uchylona. Powtarzamy więc: wojna jest aktem przemocy, a przystosowaniu jej nie ma granic, obaj przeciwnicy usiłują uchwycić inicjatywę w swoje ręce, powstaje wzajemne oddziaływanie, które z natury rzeczy musi prowadzić aż do ostateczności. Jest to pierwsze oddziaływanie wzajemne i pierwsza ostateczność, jaką napotykamy w naszych rozważaniach.

4. Celem jest obezwładnienie wroga

Powiedzieliśmy, że celem działania wojennego jest obezwładnienie wroga. Wykażemy teraz, że jest to konieczne przynajmniej w teorii. Jeśli przeciwnik ma spełnić naszą wolę, musimy postawić go w położenie bardziej niekorzystne niż ofiara, jakiej od niego żądamy, Strony ujemne tego położenia nie mogą oczywiście być przemijające, a przynajmniej nie powinny wydawać się takie, gdyż w przeciwnym wypadku

nieprzyjaciel wyczekałby stosowniejszej chwili i nie byłby skłonny do ustępstw. Każda zmiana tego położenia, wywoływana dalszymi działaniami wojennymi, powinna, przynajmniej w świadomości nieprzyjaciela, wypaść na jego niekorzyść. Najgorszym położeniem, w jakim znaleźć się może prowadzący wojnę, jest całkowita bezbronność. Jeśli więc chcemy za pomocą działań wojennych zmusić przeciwnika do spełnienia naszej woli, musimy go albo rzeczywiście rozbroić, albo postawić w położenie grożące mu prawdopodobnym rozbrojeniem. Wynika stąd, że rozbrojenie lub pokonanie wroga, jakkolwiek je nazwiemy, powinno być zawsze celem działania wojennego. Wojna nie jest jednakże działaniem żywej siły na martwą masę, gdyż taka bezwzględna uległość nie byłaby prowadzeniem wojny. Przeciwnie, jest ona zawsze zderzeniem się dwóch żywych sił. Wszystko, cośmy powiedzieli o ostatecznym celu działań wojennych, stosuje się do obu stron. I tu jest zatem znowu wzajemne oddziaływanie. Dopóki nie pokonałem przeciwnika, muszę się obawiać, że on mnie pokona; nie jestem więc panem swoich czynów, lecz on dyktuje mi prawa, podobnie jak ja jemu. Oto drugie oddziaływanie wzajemne, prowadzące do drugiej ostateczności.

5. Krańcowe napięcie sił

Chcąc pokonać przeciwnika, musimy wysiłek własny mierzyć jego siłą oporu. Siła ta jest wynikiem działania pewnych czynników nie dających się rozdzielić, są to mianowicie: zasób posiadanych środków i napięcie siły woli. Zasób posiadanych środków można określić, gdyż opiera się on (chociaż niecałkowicie) na liczbach, napięcie siły woli jednak określić o wiele trudniej; ocenić je można chyba tylko według siły motywów wojny. Jeśli przypuścimy, że oceniliśmy w ten sposób z dostatecznym prawdopodobieństwem silę oporu przeciwnika, to możemy wymierzyć wysiłek własny i uczynić go takim, aby przeważał siłę oporu albo, jeśli to przekracza naszą możność, możliwie największym. Przeciwnik jednak czyni to samo; wynika stąd nowe wzajemne wzmaganie się wysiłków, które znowu w teorii powinno doprowadzić do ostateczności. Jest to trzecie oddziaływanie wzajemne i trzecia ostateczność, jaką napotykamy.

6. Modyfikacje wywołane przez rzeczywistość

W abstrakcyjnej dziedzinie samych pojęć rozum nie zna nigdzie spokoju dopóty, dopóki nie dojdzie do ostatecznych konsekwencji, ma on tu bowiem do czynienia ze sprawami krańcowymi, ze zderzeniem się sił pozostawionych samym sobie i podległych tylko własnym wewnętrznym prawom. Jeślibyśmy więc chcieli z samego tylko pojęcia wojny wysnuć absolutny punkt wyjścia dla celu, jakiśmy sobie postawili, i dla środków, jakich należałoby użyć, to wobec ciągłego ich wzajemnego oddziaływania wpadlibyśmy w krańcowość, która byłaby tylko grą wyobrażeń, wywołaną przez zaledwie dostrzegalną nić logicznych subtelności. Gdyby zaś kto chciał, trzymając się ściśle zasad bezwzględnych, obejść jednym pociągnięciem pióra wszystkie trudności j konsekwentnie upierał się przy konieczności stałego przygotowywania się do ostateczności i stosowania zawsze wysiłków największych, to postępowanie takie stworzyłoby zasadę papierową, niezdolną do życia. Nawet gdyby ten ostateczny wysiłek był zasadą bezwzględną, łatwo dającą się wyprowadzić i pojąć, to jednak przyznać musimy, że umysł ludzki z trudnością podporządkowałby się takim logicznym mrzonkom. Nieraz prowadziłoby to do wysiłku zbytecznego, zmuszającego do znalezienia dla przeciwwagi innych zasad sztuki rządzenia. Niezbędne do tego napięcie woli nie odpowiadałoby wówczas postawionemu celowi i nie wyraziłoby się w czynie, gdyż wola ludzka nie czerpie nigdy siły z subtelności logicznych. Inaczej zupełnie sprawa wygląda, gdy od pojęcia oderwanego przejdziemy do rzeczywistości. Tam wszystko musi ulegać optymizmowi przyjmującemu, że obie strony walczące nie tylko dążą do doskonałości, ale i osiągają ją. W rzeczywistości możliwe byłoby to jedynie wtedy: 1. Gdyby wojna była aktem odosobnionym, który powstaje nagle bez związku z życiem poprzednim państwa; 2. Gdyby wojna polegała na jednym tylko lub na szeregu równoczesnych rozstrzygnięć; 3. Gdyby wojna sama przez się zawierała całkowite rozstrzygnięcie i gdyby jeszcze podczas jej trwania nie oddziaływała na nią przewidywana powojenna sytuacja polityczna.

7. Wojna nie jest nigdy aktem odosobnionym

Co się tyczy punktu pierwszego, to nie ma się nigdy do czynienia z przeciwnikiem abstrakcyjnym ani pod względem zewnętrznym, ani też pod względem woli, jako wewnętrznego czynnika walki. Wola nie jest wcale całkowitą niewiadomą, gdyż w tym, czym jest dzisiaj, objawia się jej jutro. Wojna nie powstaje niespodzianie - jej rozwój nie jest dziełem jednej chwili; przeciwnicy zatem mogą się wzajemnie ocenić przeważnie już na podstawie tego, czym są, co czynią, a nie na podstawie tego, czym, ściśle biorąc, być i co czynić powinni. Człowiek jednak wskutek swej nienajlepszej organizacji nie osiąga nigdy granicy bezwzględnie doskonałej i w ten sposób niedociągnięcia obustronne stanowią w rzeczywistości czynnik ograniczający.

8. Wojna nie składa się z jednego tylko krótkotrwałego uderzenia

Punkt drugi nasuwa następujące rozważania. Gdyby podczas wojny istniało tylko jedno rozstrzygnięcie albo szereg rozstrzygnięć równoczesnych, wówczas wszelkie przygotowania do nich zmierzałyby oczywiście ku ostateczności. Jakiegokolwiek zaniedbania nie można by już było absolutnie naprawić, a rzeczywistość wkraczałaby jako sprawdzian naszych rozważań tylko w formie przypuszczalnych wiadomości o przygotowaniach przeciwnika - wszystko inne opierałoby się znowu na pojęciach oderwanych. Gdy jednak rozstrzygnięcie składa się z szeregu kolejnych aktów, to z natury rzeczy każdy akt poprzedni ze wszystkimi swymi zjawiskami może się stać sprawdzianem dla następnego i w ten sposób rzeczywistość usuwa pojęcia oderwane i hamuje dążność do ostateczności. Jeśliby jednak użyto albo można było użyć na wojnie od razu wszystkich rozporządzalnych środków, to każda wojna musiałaby składać się z jednego tylko lub szeregu równoczesnych rozstrzygnięć. Ponieważ każde niepomyślne rozstrzygnięcie z konieczności zmniejsza środki, zatem w razie zastosowania wszystkich w pierwszym z nich - drugie już byłoby właściwie nie do pomyślenia. Wszelkie następne akty wojenne byłyby w istocie tylko dalszym ciągiem pierwszego. Widzieliśmy jednak, że już podczas przygotowań do wojny rzeczywistość wkracza na miejsce samego pojęcia, a istotna miara występuje

zamiast zamierzeń krańcowych. Toteż już z tego powodu oddziaływanie wzajemne obu przeciwników nie pozwoli im dokonać wysiłków ostatecznych, a zatem i nie dopuści do użycia od razu wszystkich sił. Sama natura tych sit i warunki ich stosowania nie pozwolą na użycie ich wszystkich od razu. Siłami tymi są bowiem: właściwe siły zbrojne, kraj z jego obszarem i ludnością, wreszcie sojusznicy. Kraj, wraz ze swym obszarem i zaludnieniem, jest nie tylko źródłem właściwych sił zbrojnych, ale również i sam przez się stanowi nieodłączną część sił działających w wojnie, a mianowicie tę jego część, która tworzy teatr wojny albo wywiera nań znaczny wpływ, Jeśli bowiem można czasem wprowadzić równocześnie w bój wszystkie siły ruchome, to z krajem całym, to znaczy z jego wszelkimi twierdzami, rzekami, górami, ludnością itd,, uczynić tego nie sposób, chyba że kraj jest tak mały, że zostaje całkowicie ogarnięty wojną już w pierwszych jej chwilach. Również współdziałanie sprzymierzeńców nie zależy od woli walczących, a sama istota stosunków między państwami sprawia, że współdziałanie to często występuje później lub wzmaga się w celu przywrócenia utraconej równowagi. W dalszym ciągu będzie obszernie mowa o tym, że liczba sił obronnych, których nie można uruchomić natychmiast, stanowi w wielu wypadkach znacznie większą część całości, niżby się to na pierwszy rzut oka wydać mogło, i dlatego równowagę sił można przywrócić nawet tam, gdzie pierwsze rozstrzygnięcie zostało przeprowadzone bardzo energicznie i gdzie równowaga ta została mocno naruszona. Tu wystarczy wspomnieć, że całkowite połączenie sił w czasie sprzeciwia się naturze wojny. Nie jest to oczywiście powodem do ograniczania wysiłków przy pierwszym rozstrzygnięciu, gdyż każde niepowodzenie jest zawsze szkodą, na którą nikt rozmyślnie narażać się nie zechce, i ponieważ pierwsze rozstrzygnięcie, jeżeli nawet nie pozostaje odosobnione, to jednak zależnie od swoich rozmiarów wywierać musi wpływ na następne. Dlatego możliwość późniejszego rozstrzygnięcia sprawia, że umysł ludzki, wzdragający się zawsze przed zbytnim wysiłkiem, korzysta ze sposobności, aby przy pierwszym rozstrzygnięciu nie gromadzić i nie wytężać sił tak, jak powinien. Co zaś jeden z przeciwników zaniedba ze słabości, to będzie dla drugiego obiektywną przyczyną umiarkowania. Dzięki więc temu wzajemnemu oddziaływaniu pierwotna dążność do ostatecznego wytężenia sił zmniejszy się znowu do określonych granic.

9. Wynik wojny nie jest nigdy bezwzględny

Nawet ostateczne rozstrzygnięcie całej wojny nie zawsze można uważać za bezwzględne, gdyż pokonane państwo częstokroć widzi w porażce tylko zło przemijające, które mogą usunąć późniejsze stosunki polityczne. Rzecz jasna, do jakiego stopnia wzgląd ten musi ograniczać potęgę napięcia i gwałtowność wysiłku.

10. Prawdopodobieństwa rzeczywistości zastępują krańcowość i bezwzględność pojęć

W ten sposób cały akt wojny zostaje pozbawiony surowego prawa o napięciu sil aż do ostateczności. Nie lękając się jej już i nie dążąc już do niej, trzeba rozważyć, jakie należy nakreślić granice wysiłków. Można to ustalić tylko dzięki danym, uzyskanym ze zjawisk rzeczywistości według zasad prawdopodobieństwa. Ponieważ obaj przeciwnicy nie stanowią tylko pojęć, lecz rzeczywiste państwa i rządy, i ponieważ wojna ma przebieg nie idealny, lecz ukształtowany swoiście - przeto rzeczywistość dostarczy również i podstawy do wnioskowania o rzeczach nieznanych, do przewidywania tego, co ma nastąpić, i dokładnego określenia, czego mamy szukać. Każda ze stron powinna wnioskować o działaniach przeciwnika z jego charakteru, urządzeń, stanu i warunków, według zasady prawdopodobieństwa i w zależności od tego określić własne działania.

11. Cel polityczny występuje ponownie

Tu znowu powraca do naszych rozważań temat, który usunęliśmy w punkcie 2: cel polityczny wojny. Zasada stosowania największych wysiłków, zamiar obezwładnienia przeciwnika, pokonania go - zasłaniały ten cel do pewnego stopnia, Jednak w miarę, jak zasada ta słabnie, a zamiar ten oddala się od swego bezpośredniego celu, na pierwszy plan

powinien wstąpić ponownie cel polityczny wojny. Ponieważ cale rozważanie o wojnie jest rachunkiem prawdopodobieństwa opartym na pewnych określonych jednostkach i stosunkach, przeto cel polityczny wojny, jako motyw pierwotny, musi stać się poważnym czynnikiem w wyniku tego rachunku. Im mniejsza jest ofiara, której żądamy od przeciwnika, tym mniejszego odeń możemy się spodziewać oporu, a co za tym idzie, tym słabsze mogą być nasze wysiłki. Dalej, im mniejszy jest nasz cel polityczny, tym mniejszą wartość będziemy do niego przywiązywać i tym łatwiej będzie nam się go wyrzec; zatem tym mniejsze będą i z tego powodu nasze wysiłki. W ten sposób cel polityczny, jako pierwotny motyw wojny, będzie miarą zarówno wyniku, jaki powinien być osiągnięty przez działania wojenne, jak i potrzebnych do tego wysiłków, Ponieważ zaś mamy tu do czynienia z rzeczywistością, a nie tylko z pojęciami, stanie się to w stosunku do obu państw walczących. Ten sam cel polityczny może u różnych narodów, a nawet w różnych epokach życia tego samego narodu, wywoływać całkiem odmienne skutki. Cel polityczny możemy uważać za miernik tylko pod względem jego oddziaływania na te masy, które ma poruszyć, należy dlatego uwzględnić naturę tych mas. Łatwo dostrzec, że przez to wynik może być różny, stosownie do tego, czy w masach tkwią czynniki potęgujące czy osłabiające działanie. W dwóch narodach i państwach może się nagromadzić takie napięcie i tyle wrogich wzajemnie czynników, że jakiś w istocie swej zupełnie błahy motyw wojny wywoła skutek wybiegający znacznie poza właściwy jego charakter i może spowodować prawdziwy wybuch. Tyle o wysiłkach, jakie wywołać powinien polityczny cel wojny w obu państwach, i o celu, jaki powinien on wytknąć działaniom wojennym. Czasami cel polityczny pokrywa się z celem działań wojennych - np. zdobycie jakiejś prowincji. Kiedy indziej znowu cel polityczny nie potrafi sam określić celu działań wojennych i musi sobie obrać taki, który by mógł stanowić jego równoważnik i zastępować go przy zawieraniu pokoju. I tu jednak trzeba uwzględniać właściwości państw walczących. Bywają okoliczności, kiedy ten równoważnik musi być znacznie większy niż cel polityczny, jeżeli cel ten ma być przezeń całkowicie osiągnięty. Znaczenie celu politycznego jako miernika będzie tym większe, tym bardziej decydujące, im bardziej obojętne są masy, im mniejsze naprężenia panują w obu państwach. Bywają nawet wypadki, kiedy cel ten rozstrzyga prawie wyłącznie. Ponieważ cel działań wojennych jest równoważnikiem celu politycznego, dlatego normalnie wraz z nim zanika, i to tym wyraźniej, im bardziej cel polityczny nad nim panuje; tym się tłumaczy fakt, że mogą bez wewnętrznej sprzeczności zdarzać się wojny o tak różnych stopniach znaczenia i energii, od wojny niszczycielskiej poczynając do zwyczajnej obserwacji zbrojnej. To jednak prowadzi nas do innych

zagadnień, które jeszcze rozwiniemy i postaramy się rozwiązać później.

12. Nie wyjaśnia to jednak zastoju w działaniach wojennych

Czy przy najdrobniejszych nawet wymaganiach politycznych obu przeciwników, przy zaangażowaniu najsłabszych środków, przy najmniej znacznym celu działań wojennych mogą działania te ustać choćby na chwilę? Pytanie to wnika głęboko w istotę sprawy. Każde działanie wymaga do swego spełnienia się pewnego czasu, który nazywamy okresem. Może on być dłuższy lub krótszy, zależnie od tego, czy działający stosuje większy lub mniejszy pośpiech. Nie chodzi nam tutaj o ten pośpiech większy lub mniejszy. Każdy działa na swój sposób; człowiek powolny jednak działa pomału nie dlatego, że chce zużyć więcej czasu, ale ponieważ z natury swojej potrzebuje go więcej, przy większym pośpiechu wykonałby swą rzecz gorzej. Czas ten zależy więc od przyczyn wewnętrznych i od właściwego okresu działania. Zostawiając zatem na wojnie każdemu działaniu właściwy mu czas, musimy, przynajmniej na pierwszy rzut oka, przypuścić, że wszelka zwłoka poza tym okresem, to jest wszelki zastój w działaniach wojennych, wydaje się rzeczą nierozsądną. Należy przy tym zawsze pamiętać, że mówimy tu nie o postępie jednego lub drugiego z przeciwników, lecz o postępie całej akcji wojennej.

13, Jedna tylko przyczyna może wstrzymać działania wojenne, i to, jak się zdaje, spowodowana zawsze przez jedną tylko ze stron walczących

Skoro obie strony przygotowały się do walki, to musiała je do tego skłonić wroga zasada; dopóki przeciwnicy trwają w gotowości, tzn. nie zawierają pokoju, dopóty zasada ta musi istnieć i może ona przestać działać u każdego z przeciwników pod jednym tylko warunkiem: jeśli ten chce wyczekiwać stosowniejszej chwili działania. Już na pierwszy rzut oka wydaje się, że warunek ten zawsze mógł istnieć tylko po jednej stronie, gdyż po drugiej staje się tym samym jej przeciwieństwem. Jeżeli

interes jednej ze stron leży w działaniu, to dla drugiej strony korzystne musi być właśnie wyczekiwanie. Całkowita równowaga sił nie może wywoływać zastoju w operacjach, wówczas bowiem ten z walczących, który ma cel pozytywny (nacierający), byłby w położeniu korzystniejszym. Jeślibyśmy nawet wyobrażali sobie równowagę w ten sposób, że strona posiadająca cel pozytywny, a więc motyw silniejszy, rozporządza siłami słabszymi i że wyrównanie sił byłoby wypadkową motywu i mocy, to i tak musielibyśmy powiedzieć, że skoro nie można się spodziewać zmiany w tym stanie równowagi, to obie strony powinny zawrzeć pokój. Gdyby jednak zmiana taka dała się przewidzieć, rokowałaby ona pomyślny obrót jednej tylko stronie i skłaniałaby stronę przeciwną do działania. Widzimy więc, że pojęcie równowagi nie może wytłumaczyć zastoju w działaniach, lecz że zastój ten sprowadza się do wyczekiwania stosowniejszej chwili. Przypuśćmy na przykład, że z dwóch państw jedno ma cel pozytywny: chce zdobyć prowincję przeciwnika, aby mieć zastaw przy zawieraniu pokoju. Po tym zdobyciu jego cel polityczny zostaje spełniony, potrzeba działania ustaje i zamiast niej nastaje okres spokoju. Jeśli teraz przeciwnik pogodzi się z tym powodzeniem, to musi zawrzeć pokój, jeśli zaś nie - musi działać. Wyobraźmy sobie jednak, że będzie on lepiej przygotowany do działania dopiero po upływie czterech tygodni - wtedy ma on dostateczną podstawę do działania na zwłokę. Jednak wydaje się, że od tej chwili logiczny obowiązek działania spada na dotychczasowego zwycięzcę, aby pokonanemu nie dać czasu na przygotowanie się do działania. Rozumie się, że zakładamy tu dokładną znajomość zamiarów obu stron.

14. Działania wojenne osiągałyby przez to ciągłość doprowadzającą je znowu do ostateczności

Gdyby rzeczywiście istniała taka ciągłość akcji wojennej, to pchałaby ona znowu wszystko do ostateczności. Pomijając bowiem, że taka nieustanna działalność rozpalałaby siły uczuciowe i nadawała wszystkiemu wyższy stopień namiętności i większą siłę żywiołową - powstałaby też wtedy dzięki tej ciągłości działania ściślejsza konsekwencja i nieprzerwany łańcuch przyczynowy. Każde poszczególne działanie stawałoby się przez to ważniejsze i bardziej niebezpieczne. Wiemy jednak, że działania wojenne rzadko kiedy, a może nawet nigdy, nie posiadają takiej ciągłości i że w wielu wojnach działania zaj-

mują maleńką cząstkę zużytego czasu, a zastój stanowi resztę. Nie może to być zawsze anomalią i zastój w operacjach musi być rzeczą usprawiedliwioną, nie sprzeczną samą przez się. Że tak jest i dlaczego tak się dzieje, wykażemy później.

15. Wysuwa się w ten sposób zasadę biegunowych przeciwieństw

Ponieważ przyjęliśmy, że interes jednego z wodzów jest zawsze wielkością odwrotną do korzyści drugiego, przyjęliśmy więc zasadę istnej biegunowości. Zastrzegamy sobie poświęcenie w przyszłości zasadzie tej osobnego rozdziału, tu jednak musimy powiedzieć, co następuje. Zasada biegunowości przeciwieństw obowiązuje tylko wtedy, gdy stosuje się ją do jednego i tego samego przedmiotu, gdzie wielkość dodatnia i jej przeciwieństwo - wielkość ujemna - znoszą się dokładnie. W bitwie chcą zwyciężyć obie strony; występuje tu biegunowość prawdziwa, gdyż zwycięstwo jednej strony niweczy zwycięstwo drugiej. Gdy jednak wchodzą w grę dwa różne przedmioty, których wzajemny stosunek leży poza nimi, to biegunowość przeciwieństw dotyczy nie samych przedmiotów, lecz wspólnego obu przedmiotom stosunku.

16. Natarcie i obrona są to rzeczy różnego rodzaju i nierównej siły; zasady biegunowości przeciwieństw nie da się więc do nich zastosować

Gdyby istniała jedna tylko forma wojny, mianowicie napad, gdyby więc nie było obrony, czyli gdyby natarcie różniło się od obrony tylko pozytywnym motywem, cechującym to pierwsze, a nie istniejącym po drugiej stronie, i gdyby przy tym walka była zawsze ta sama - to w takiej walce każde powodzenie jednej strony wypadałoby na niekorzyść strony przeciwnej i biegunowość istniałaby rzeczywiście. Jednakże działalność wojenna rozpada się na dwie formy: natarcie i obronę, które, jak to później rzeczowo udowodnimy, różnią się bardzo i posiadają siły nierówne. Biegunowość tkwi zatem nie w samym natarciu lub obronie, lecz w czymś, co jest wspólne obu formom - w rozstrzygnięciu. Jeśli jeden z wodzów pragnie rozstrzygnięcia nieco później, to

jego przeciwnik musi chcieć je przyśpieszyć, oczywiście jednak w tej samej formie walki. Jeśli A ma interes w tym, aby zaatakować przeciwnika nie dziś, lecz o miesiąc później, to dla B będzie właśnie korzystne, aby go zaatakowano nie za miesiąc, lecz dzisiaj. Tak wygląda przeciwieństwo bezpośrednie; nie wynika z tego jednak, aby B zależało na niezwłocznym uderzeniu na A, gdyż oczywiście jest to sprawa zupełnie odrębna.

17. Działanie zasady biegunowości przeciwieństw częstokroć bywa niweczone przez przewagę obrony nad natarciem i tym się tłumaczy zastój w działaniach wojennych

Jeśli forma obrony jest, jak to wykażemy później, mocniejsza od formy natarcia, to powstaje pytanie, czy zysk, płynący dla jednej strony z rozstrzygnięcia późniejszego, zrównoważy się korzyścią, zapewnioną stronie przeciwnej przez obronę. Gdzie tego nie ma, tam zysku tego nie przeważy samo przeciwieństwo obrony i natarcia i nie wpłynie na postęp operacji. Widzimy wówczas, że silą rozpędowa, jaką posiada przeciwieństwo obustronnych interesów, może się zagubić w różnicy sił między obroną a natarciem i stać się przez to nieskuteczna. Jeśli więc ten, komu chwila sprzyja, jest za słaby, aby móc się zrzec korzyści obrony, to musi się pogodzić z tym, że przyszłość będzie dla niego mniej korzystna; może bowiem zawsze wytworzyć się taka sytuacja, że korzystniej dla niego będzie w tych przyszłych, niepomyślnych warunkach stoczyć walkę obronną, niż w danej chwili nacierać lub zawrzeć pokój. Ponieważ zaś, według naszego przekonania, przewaga obrony (dobrze pojętej) jest bardzo duża, o wiele większa, niż się to na pierwszy rzut oka wydaje, więc wyjaśnia to większość okresów zastoju w działaniach bez potrzeby uciekania się do wniosków o wewnętrznej sprzeczności. Im słabsze są pobudki działania, tym więcej ich pochłania i obezwładnia ta różnica sił między natarciem a obroną i tym częściej, jak zresztą uczy doświadczenie, zdarzać się będą okresy zastoju.

18. Druga przyczyna polega na niedokładnym pojmowaniu położenia

Jest jeszcze inny powód, który może powstrzymać rozwój działań, a mianowicie niedokładne pojmowanie danego położenia. Każdy wódz zna dokładnie jedynie położenie własne, położenie zaś przeciwnika tylko na podstawie niepewnych wiadomości; może więc sobie urobić o nim sąd mylny i wskutek tego myśleć, że kolej działania przypada na przeciwnika, wtedy gdy właśnie on powinien działać. Wprawdzie ten brak zrozumienia mógłby doprowadzić równie często do niewczesnych działań, jak i do niewczesnego wstrzymania ich i nie przyczyniłby się do przyśpieszenia, jak i do opóźnienia działań wojennych; ale w każdym razie brak ten należy uważać za jedną z naturalnych przyczyn, mogących bez jakiejkolwiek sprzeczności wewnętrznej powstrzymać działania wojenne. Zważywszy jeszcze, że zawsze jest się skłonnym raczej do przeceniania niż do niedoceniania sił przeciwnika, ponieważ leży to już w naturze ludzkiej - przyznać należy, że niedokładne pojmowanie położenia przyczynia się na ogół w znacznym stopniu do wstrzymywania działań wojennych i tym samym ograniczania ich zasady. Możliwość zastoju wprowadza nowe ograniczenie do działań wojennych, rozwadniając je niejako w czasie, hamując rozwój niebezpieczeństwa i mnożąc sposoby przywrócenia straconej równowagi. Im większe były napięcia, które wywołały wojnę, im większa jest więc jej energia, tym krótsze będą te okresy zastoju, im słabsze zaś jest uzasadnienie wojny, tym dłuższe będą te okresy. Silniejsze pobudki wzmagają siłę woli, a ta jest zawsze, jak wiemy, ważnym czynnikiem - jest wytworem sil.

19. Często zdarzające się okresy zastoju w działaniach wojennych oddalają wojnę jeszcze bardziej od zasady bezwzględnej i czynią ją w jeszcze większym stopniu rachunkiem prawdopodobieństwa

Im wolniej jednak rozwijają się działania wojenne, im częściej i dłużej podlegają zastojom, tym łatwiej naprawić popełniony błąd, tym pewniejszy siebie będzie wódz w swoich założeniach, tym łatwiej pozostanie poza granicą największego wysiłku i będzie opierał wszystko na prawdopodobieństwie i przypuszczeniu. Ten oparty na danych warunkach rachunek prawdopodobieństwa, którego wymaga już sama natura położenia konkretnego, będzie rozporządzał większą lub mniejszą ilością czasu, stosownie do bardziej lub mniej powolnego biegu

działań.

20. Brakuje zatem jeszcze tylko przypadku, aby upodobnić wojnę do gry, a właśnie w przypadki wojna bardzo obfituje

Widzimy z tego, do jakiego stopnia przedmiotowy charakter wojny tworzy z niej rachunek prawdopodobieństwa; aby uczynić z niej grę, jednego już teraz tylko potrzeba czynnika, którego wojnie z pewnością nie brak: czynnikiem tym jest przypadek. Żadna ludzka działalność nie styka się z przypadkiem tak często i tak ściśle jak wojna. W siad za przypadkiem ważne miejsce na wojnie zajmuje niepewność, a wraz z nią los szczęścia.

21. wojna staje się grą zarówno przez swój charakter obiektywny, jak i subiektywny

Jeśli teraz spojrzymy na subiektywny charakter wojny, to znaczy na te siły, za których pomocą trzeba ją prowadzić, to musi się ona wydać nam grą w jeszcze wyższym stopniu. Żywiołem, w jakim się wojna rozgrywa, jest niebezpieczeństwo; a jakaż z sił duchowych jest w niebezpieczeństwie najdostojniejsza? Odwaga. Wprawdzie odwagę można pogodzić z mądrym obliczeniem, ale są to rzeczy różne i należące do różnych dziedzin duszy; natomiast ryzyko, ufność w szczęście, śmiałość, zuchwalstwo - są to tylko przejawy odwagi, a wszystkie te dążności duszy szukają niepewności, bo ona jest ich żywiołem. Widzimy zatem, że z góry już czynnik absolutny, tzw. matematyczny, nie znajduje nigdzie trwałego oparcia w obliczeniach sztuki wojennej i ze od razu wdziera się tu cała gra możliwości, prawdopodobieństw, szczęścia i nieszczęścia, przewijająca się przez wszystkie większe i mniejsze nitki tej tkaniny i ze wszystkich dziedzin działalności ludzkiej upodabnia wojnę najbardziej do gry w karty.

22. Duchowi ludzkiemu odpowiada to na ogół najbardziej

Aczkolwiek rozsądek nasz dąży zawsze do jasności i pewności to jednak duch nasz czuje często pociąg do niepewności. Zamiast przeciskać się rozumem po wąskiej ścieżce filozoficznego badania i logicznych wniosków, by wreszcie, na pól przytomnie, dojść tam, gdzie czuje się obco, gdzie opuszcza go wszystko dotąd znane - duch nasz chętniej przebywa wyobraźnią w krainie przypadków i szczęścia. Zamiast ciasnej konieczności opływa on tu w bogactwa możliwości. Podniecona nimi odwaga nabiera polotu, a ryzyko i niebezpieczeństwa stają się żywiołem, w który duch ludzki rzuca się jak śmiały pływak w nurt rzeki. Czy teoria ma go tu opuścić i iść dalej wygodnie drogą bezwzględnych wniosków i prawideł? Wówczas byłaby dla życia nieużyteczna. Teoria powinna uwzględniać również pierwiastek ludzki i dozwolić przejawić się także i odwadze, śmiałości, a nawet zuchwalstwu. Sztuka wojenna ma do czynienia z żywą siłą i moralnymi czynnikami; wynika stąd, że nie może nigdzie osiągnąć pewności i bezwzględności. Pozostaje więc zawsze wiele miejsca dla rzeczy przybliżonych i to zarówno w sprawach wielkich, jak i małych. I gdy po jednej stronie stoi niepewność, po drugiej musi przejawić się odwaga i wiara w siebie, aby wypełnić tę lukę. Im większa jest odwaga i wiara w siebie, tym większy jest dopuszczalny stopień niepewności. Są to więc czynniki bardzo ważne na wojnie: teoria powinna dlatego stanowić takie tylko prawa, które dozwalałyby poruszać się swobodnie tym niezbędnym i najszlachetniejszym spośród cnót wojennych we wszelkich ich stopniach i odmianach. I w ryzyku tkwi też mądrość, a nawet ostrożność, tylko nieco odmiennej marki.

23. Wojna jest jednak zawsze poważnym środkiem do poważnego celu. Bliższe jej określenie

Taka jest wojna, takim wódz, który ją prowadzi, taka teoria, która ją kształtuje. Wojna jednak nie jest spędzaniem czasu, nie prowadzi się jej tylko dla przyjemności ryzykowania i wygrywania ani też jako dzieła bezinteresownego zapału; jest ona poważnym środkiem do poważnego celu. Cała barwność przypadkowych zdarzeń, wszelkie porywy namięt-

ności, odwagi, fantazji, zapału, w jakie się wojna przystraja - są tylko właściwościami tego środka. Wojna jakiejś zbiorowości - całych narodów - a zwłaszcza narodów cywilizowanych - wypływa zawsze z danej sytuacji politycznej i wywołują ją tylko pobudki polityczne. Jest ona zatem czynem politycznym. Gdyby wojna była tylko skończonym, nieskrępowanym, bezwzględnym przejawem siły, jak to wywnioskować by należało z jej abstrakcyjnego pojęcia, to wówczas, wywołana przez politykę, musiałaby zająć jej miejsce, jako zdarzenie całkiem od niej niezależne, usunąć ją i kierować się tylko własnymi prawami. Wojna wtedy podobna byłaby do miny, która wybuchając, nie zdoła przybrać innego kierunku, ani też nie da się pokierować gdzie indziej niż tam, gdzie ją zawczasu skierowały przygotowania pierwotne. Tak też w rzeczywistości ujmowano dotychczas tę sprawę, ilekroć brak harmonii pomiędzy polityką a kierownictwem wojny prowadził do takich rozważań. Naprawdę jednak tak nie jest i wyobrażenie to jest zupełnie błędne. Wojna rzeczywista, jak to już widzieliśmy, nie jest nigdy tak gwałtowna, aby się wyładować od razu, przeciwnie, jest ona działaniem sił, które nie rozwijają się całkiem jednakowo i równomiernie. Napięcie ich raz wystarcza do pokonania oporu, jaki im stawia bezwład i tarcie, kiedy indziej zaś znowu jest zbyt słabe, aby się przejawić w działaniu. Wojna jest tedy jakby pulsowaniem gwałtowności, to silniejszym, to znów słabszym, i wyładowuje swoje napięcia oraz wyczerpuje swe siły to szybciej, to znowu powolniej. Innymi słowy: wojna prowadzi do celu szybko albo powoli, ale zawsze trwa dość długo, aby jeszcze podczas jej trwania mógł się ujawnić wpływ zdolny nadać jej ten czy inny kierunek, a zatem i poddać ją woli kierującego nią intelektu. Jeśli zaś uprzytomnimy sobie, że wojna wypływa z celu politycznego, to wyda się nam zupełnie naturalne, że ta pierwsza pobudka, która powołała ją do życia, pozostaje przodującym najwyższym względem również i podczas jej rozgrywania. Jednak ten cel polityczny nie jest przez to jeszcze despotycznym prawodawcą, musi on przystosować się do natury użytych środków i wskutek tego często ulega zmianie, zawsze jednak pozostaje tym, co przede wszystkim należy uwzględnić. Polityka przewija się wówczas przez całą akcję wojenną i wywiera na nią nieustanny wpływ w granicach, jakie jej zakreśla natura sił wyzwalających się podczas wojny.

24. Wojna jest tylko dalszym ciągiem polityki prowadzonej innymi środkami

Tak więc widzimy, że wojna jest nie tylko czynem politycznym, lecz i prawdziwym narzędziem polityki, dalszym ciągiem stosunków politycznych, przeprowadzeniem ich innymi środkami. Pozostaje więc wojnie jako jej charakterystyczna cecha odrębna natura stosowanych przez nią środków. Sztuka wojenna w ogólności, a wódz w każdym poszczególnym przypadku mogą wymagać, aby kierunek i dążności polityki nie były sprzeczne z tymi środkami. Wymaganie to poważne, ale jakkolwiek w pewnych wypadkach wpływa ono zasadniczo na dążności polityczne, to jednak powoduje tylko pewną ich zmianę. Cel polityczny bowiem jest celem, wojna zaś - środkiem, a środka bez celu nie można sobie nigdy wyobrazić.

25. Różnorodność wojen

Im wznioślejsze, im silniejsze są pobudki wojny, im bardziej ogamiają cały byt narodów, im potężniejsze jest napięcie poprzedzające wojnę, tym bardziej wojna zbliża się do swej formy oderwanej, tym bardziej chodzi o zwalczenie nieprzyjaciela, tym ściślej łączy się cel wojenny z zamiarem politycznym i tym bardziej występuje jej strona wyłącznie wojskowa, a mniej polityczna. Im słabsze natomiast są pobudki i napięcia, tym trudniej uzgodnić silę, ten naturalny kierunek żywiołu wojennego, z linią nakreśloną przez politykę. Wtedy wojna z konieczności odchyla się coraz bardziej od swego naturalnego kierunku, a cel polityczny różni się coraz bardziej od celu wojny doskonalej, która nabiera coraz więcej cech politycznych. Aby jednak nie wprowadzić czytelnika w błąd, musimy dodać, że przez tę naturalną dążność wojny rozumiemy tu nie dążności rzeczywiście ścierających się sił, tylko dążność filozoficzną, logiczną, wyobrażając sobie na przykład wszystkie uczucia i namiętności walczących. Mogą i one wprawdzie być w pewnych wypadkach obudzone do takiego stopnia, że z trudnością można je utrzymać w ramach politycznych, przeważnie jednak sprzeczności takiej nie będzie, gdyż samo istnienie tak silnych

dążeń musi wywołać powstanie odpowiednio szeroko zakrojonego planu działania. Gdzie plan ten skierowany jest ku celom drobnym, tam dążenia mas są tak nikłe, że trzeba je raczej podniecać, niż powstrzymywać.

26. Każdą wojnę można uważać za działanie polityczne

Wróćmy do rzeczy, Jeżeli jest prawdą, że przy jednym rodzaju wojny polityka pozornie zanika, przy innym zaś występuje bardzo wyraźnie, to jednak twierdzić można, że oba rodzaje są równie polityczne. Jeśli bowiem politykę pojmujemy jako rozum praktyczny państwa uosobionego, to wśród różnych sytuacji, jakie się mogą wytworzyć, mogą się zdarzyć i takie, które z natury swojej spowodują wojnę pierwszego rodzaju. Tylko jeśli przez politykę będziemy rozumieli nie wszechstronną rozwagę, ale utarte pojęcie unikającego siły, ostrożnego, przebiegłego, a często i nieuczciwego mędrkowania, to takiej polityce istotnie bardziej odpowie drugi rodzaj wojny.

27. Pogląd powyższy pozwala w wyniku zrozumieć historię wojen i ugruntować podstawy teorii

Widzimy przede wszystkim, że wojnę należy traktować w każdym razie nie jako coś samodzielnego, lecz jako narzędzie polityki i tylko ten pogląd chroni nas od pozostania w sprzeczności z całą historią wojen. Ta zaś jedynie pozwoli nam, niby w wielkiej księdze, odnaleźć właściwe zrozumienie wojny, Pogląd ten wykazuje nam poza tym, jak rozmaite są wojny ze względu na istotę swych motywów i okoliczności, z których powstają. Pierwszym, najważniejszym, najbardziej decydującym sądem, jaki wydać powinien mąż stanu i wódz, jest uświadomienie sobie, czy zamierzoną wojnę trafnie przewiduje, czy też może uważają za coś takiego albo też czy nie pragnie jej uczynić czymś takim, czym wojna z natury danych okoliczności stać się nie może, Jest to pierwsze, najogólniejsze ze wszystkich zagadnień strategicznych; później rozważymy je bliżej,

omawiając plan wojny. Tutaj ograniczymy się do tego, doprowadziwszy zagadnienie aż do tego punktu i stwierdziwszy ten główny punkt widzenia, z jakiego należy rozpatrywać wojnę i jej teorię.

28. Wyniki dla teorii

Wojna jest więc nie tylko istnym kameleonem, zmieniającym po trosze w każdym poszczególnym wypadku swoją naturę, ale też i ogólnie biorąc, ze względu na panujące w niej dążności, stanowi dziwną trójcę złożoną z pierwotnej gwałtowności żywiołu, nienawiści i wrogości, co należy uważać za ślepy popęd naturalny, dalej, z gry prawdopodobieństwa i przypadku czyniących z wojny swobodną czynność duchową, wreszcie zaś z właściwości podrzędnej - narzędzia politycznego, przez co podlega zwykłemu rozsądkowi. Pierwsza z tych trzech stron zwraca się ku narodowi, druga do wodza i jego wojska, trzecia zaś - przeważnie do rządu. Namiętności, jakie mają rozpalić się na wojnie, muszą już istnieć w narodach samych; zakres, jaki obejmie gra odwagi i talentu w dziedzinie prawdopodobieństwa i przypadku, zależy od właściwości wodza i wojska, natomiast zamiary polityczne są wyłącznie sprawą rządu. Te trzy dążności, które tworzą tyleż różnych reguł, tkwią głęboko w naturze przedmiotu i zarazem w różnych rozmiarach. Teoria, która by chciała jedną z nich pominąć lub ustalić pomiędzy nimi jakiś dowolny stosunek, wpadłaby natychmiast w taką sprzeczność z rzeczywistością, że już przez to samo należałoby ją uważać za obaloną. Zadaniem teorii jest utrzymać się między tymi trzema pojęciami, niby między trzema punktami przyciągania. Na jakiej zaś drodze można najlepiej sprostać temu trudnemu zadaniu, spróbujemy rozważyć w księdze o teorii wojny. W każdym razie dokonane tu ustalenie pojęcia wojny jest pierwszym promieniem światła, jaki pada na potężny gmach teorii, i pozwala nam przede wszystkim dostrzec i rozróżnić wielkie bryły.

ROZDZIAŁ DRUGI

Cele i środki wojny

Poznawszy w poprzednim rozdziale złożoną i zmienną naturę wojny, zajmiemy się teraz zbadaniem wpływu, jaki ona ma na jej cele i środki. Jeśli zapytamy najpierw o cel, do jakiego dążyć powinna cała wojna, aby stać się właściwym środkiem do osiągnięcia zamierzeń politycznych, to zobaczymy, że cel ten jest równie zmienny, jak i zamiar polityczny oraz warunki specyficzne wojny. Przyjmując znowu przede wszystkim czyste pojęcie wojny, musimy przyznać, że jej cel polityczny leży właściwie poza jej dziedziną; jeśli bowiem wojna jest aktem przemocy, aby zmusić przeciwnika do wykonania naszej woli, to powinno zawsze chodzić jedynie i wyłącznie o powalenie wroga, to znaczy o jego obezwładnienie. Rozważmy przede wszystkim ten cel, wyrozumowany z owego pojęcia w związku z rzeczywistością, do której zresztą w wielu wypadkach się zbliża. Mówiąc o planie wojny, rozważymy bliżej w dalszym ciągu, co to znaczy obezwładnić państwo, ale już tutaj należy rozróżnić trzy przedmioty zawierające w sobie wszystko inne. Są to: siły zbrojne, kraj i wola nieprzyjaciela. Siły zbrojne należy zniszczyć, to znaczy doprowadzić je do stanu, w którym nie będą zdolne do dalszej walki. Zaznaczamy, że w następstwie tylko to będziemy rozumieli przez wyrażenie „zniszczenie nieprzyjacielskich sil zbrojnych", Kraj należy zdobyć, gdyż w kraju mogłyby powstać nowe siły zbrojne. Jednakże, nawet po osiągnięciu obu tych celów, tak długo nie można wojny, czyli nieprzyjaznego napięcia i działania wrogich sił, uważać za ukończoną, dopóki wola nieprzyjaciela nie zostanie również złamana, tzn. dopóki jego rząd i sojusznicy nie będą zmuszeni do podpisania pokoju, a naród do poddania się. Zdarza się bowiem, że pomimo całkowitego opanowania kraju, wojna może rozgorzeć na nowo albo wewnątrz kraju, albo dzięki pomocy jego sprzymierzeńców. Wprawdzie może się to stać i po zawarciu pokoju, ale świadczyłoby to tylko o tym, że nie każda wojna przynosi całkowite rozstrzygnięcie i załatwienie sporów.

Jednakże nawet i w tym wypadku przez zawarcie pokoju gaśnie zawsze mnóstwo iskier, które tliłyby się tajemnie, i zmniejsza się naprężenie, gdyż wszystkie umysły nastrojone raczej pokojowo, a takich jest bardzo wiele w każdym narodzie i we wszelkich okolicznościach, porzucają całkowicie myśl o oporze, W każdym jednak razie należy uważać, że przez zawarcie pokoju cel zostaje osiągnięty, a działania wojenne - ukończone. Ponieważ spośród trzech wyżej wspomnianych przedmiotów siły zbrojne są przeznaczone do obrony kraju, przeto naturalnym porządkiem rzeczy będzie przede wszystkim zniszczenie tych sił, potem zdobycie kraju, wreszcie wskutek obu tych powodzeń, jak też i ze względu na stan, w jakim się jeszcze znajdujemy - zmuszenie przeciwnika do zawarcia pokoju. Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych przebiega zwykle stopniowo i w ślad za tym również stopniowo - zdobywanie kraju. Oba te procesy oddziaływają przy tym na siebie wzajemnie, gdyż utrata terenu wpływa na osłabienie sil zbrojnych. Taki porządek rzeczy nie jest jednakże konieczny, nie zawsze więc się zdarza. Nieprzyjacielskie siły zbrojne mogą nawet, nie doznawszy jeszcze znaczniejszych strat, wycofać się w głąb kraju albo zupełnie poza jego granice. W tym wypadku kraj zostałby zdobyty w swej przeważnej części lub nawet całkowicie. Obezwładnienie przeciwnika - tj. ten cel wojny abstrakcyjnej, ten ostateczny środek do osiągnięcia celów politycznych, zawierający w sobie wszelkie inne środki - nie zawsze istnieje w rzeczywistości, nie jest warunkiem niezbędnym do zawarcia pokoju, a zatem nie może w żadnym wypadku istnieć w teorii jako prawidło. Zawarto niezliczoną ilość traktatów pokojowych, zanim jeszcze którakolwiek ze stron walczących mogła uchodzić za bezbronną, a nawet zanim równowaga została w sposób widoczny zachwiana. Co więcej, rozpatrzywszy konkretne wypadki, musimy przyznać, że w całym ich szeregu pokonanie przeciwnika byłoby tylko zbędną grą wyobrażeń, mianowicie wtedy, gdy przeciwnik jest znacznie potężniejszy. Przyczyna, dla której cel wysnuty z pojęcia wojny abstrakcyjnej nie zawsze odpowiada wojnie rzeczywistej, leży w różnicy obu tych rodzajów wojny, czym zajmowaliśmy się w rozdziale poprzednim. Gdyby wojna była taka, jak ją określa samo pojęcie, to walka pomiędzy państwami o znacznej różnicy sil wydawałaby się niedorzecznością, byłaby niemożliwa; nierówność sił fizycznych mogłaby być co najwyżej taka, aby ją zrównoważyć mogły siły moralne - a to przy naszym obecnym stanie społecznym w Europie nie doprowadziłoby zbyt daleko. Jeśli więc widzieliśmy wojny między państwami o różnym stopniu potęgi, to tylko dlatego, że wojna w rzeczywistości odbiega często bardzo daleko od swego zasadniczego pojęcia. Jako motyw do zawarcia pokoju zamiast niezdolności do dalszego

oporu mogą wystąpić w rzeczywistości dwa czynniki. Pierwszy - to nieprawdopodobieństwo powodzenia, drugi - zbyt wysoka jego cena. Ponieważ, jak widzieliśmy w poprzednim rozdziale, cała wojna musi odbiec od ścisłego prawa wewnętrznej konieczności, a za to poddać się rachunkowi prawdopodobieństwa, i ponieważ zdarza się to tym częściej, im bardziej wojna przystosuje się do warunków, z których powstała, i im słabsze są motywy i napięcia wojny, dlatego zrozumiałą jest rzeczą, że z tego rachunku prawdopodobieństwa może się sam przez się wyłonić również i motyw pokojowy. Wojnę nie zawsze trzeba prowadzić aż do powalenia jednej ze stron, i można przypuścić, że przy bardzo słabych motywach i napięciach wystarczy lekkie, zaledwie dające się odczuć prawdopodobieństwo, aby skłonić do ustępstw stronę, przeciw której się zwraca. Jeśli zaś drugi przeciwnik z góry już zostanie o tym przekonany, to zupełnie naturalnie będzie on dążył tylko do ujawnienia takiego prawdopodobieństwa, nie nakładając niepotrzebnie drogi przez całkowite powalenie wroga. Jeszcze powszechniej na decyzję zawarcia pokoju działa wzgląd na wysiłek już dokonany i jeszcze potrzebny. Ponieważ wojna nie jest aktem ślepej namiętności, lecz rządzi nią cel polityczny, przeto wartość tego celu powinna określać wielkość ofiar, jakimi chcemy go okupić. Dotyczy to tak rozmiarów jak i czasu trwania wojny. Skoro więc wysiłek zbrojny tak wzrośnie, że wartość celu politycznego nie może go zrównoważyć - wtedy należy z niego zrezygnować, a następstwem tego będzie pokój. Widzimy więc, że podczas wojen, gdy jedna strona nie może całkowicie obezwładnić drugiej, motywy pokojowe stron obu to wzrastają, to zanikają zależnie od prawdopodobieństwa dalszych sukcesów i niezbędnego dla nich wysiłku. Gdyby motywy te po obu stronach były jednakowo silne, spotkałyby się w połowie swej politycznej różnicy; o ile zwiększają się u jednej ze stron, o tyle mogą się zmniejszyć u drugiej i jeśli tylko suma ich jest wystarczająca, to pokój nastąpi. Oczywiście, wypadnie on raczej na korzyść tego, kto miał słabsze motywy do jego zawarcia. Pomijamy tu umyślnie różnicę, którą z konieczności wywołać musi w działaniu pozytywna i negatywna natura celu politycznego. Chociaż bowiem, jak to wykażemy poniżej, cel ten jest rzeczą ogromnie ważną, to jednak musimy tu stanąć na ogólniejszym jeszcze stanowisku, gdyż pierwotne zamierzenia zmieniają się bardzo w ciągu wojny i mogą być przy końcu zupełnie inne właśnie dlatego, że wpływają na nie również i powodzenia wojenne i prawdopodobne wyniki. Powstaje teraz pytanie, w jaki sposób można wpłynąć na prawdopodobieństwo powodzenia? Przede wszystkim oczywiście tymi samymi środkami, które prowadzą również i do powalenia przeciwnika: przez zniszczenie jego sił zbrojnych i zdobycie jego ziem. Nie są one jednak w obu tych przypadkach dokładnie takie same. Przy natarciu na

siły zbrojne nieprzyjaciela rzecz się przedstawia różnie w zależności od tego, czy chcemy w ślad za pierwszym uderzeniem wymierzyć jeszcze szereg innych ciosów aż do zupełnego wreszcie zniszczenia, czy też chcemy zadowolić się jednym tylko zwycięstwem, aby złamać w przeciwniku pewność siebie, dać mu poczucie naszej przewagi i napełnić go w ten sposób obawą o przyszłość. Jeśli tego pragniemy, to w zniszczeniu jego sił zbrojnych nie pójdziemy dalej, niż wymaga tego wzgląd powyższy. W ten sposób i zdobycie ziem wygląda inaczej, gdy nie jest obliczone na powalenie przeciwnika. W tym przypadku zniszczenie jego sił zbrojnych byłoby działaniem jedynie skutecznym, a zajmowanie ziem - tylko jego następstwem; zajmowanie zaś ich, dopóki siły zbrojne nie są złamane, należy zawsze uważać tylko za zło konieczne. Natomiast jeśli nie chodzi nam o powalenie sił zbrojnych przeciwnika i jeśli jesteśmy pewni, że on sam nie tylko nie szuka krwawej rozprawy, ale się jej lęka, wtedy zajęcie słabo lub wcale nie bronionej dzielnicy już samo przez się jest powodzeniem. Jeśli to powodzenie będzie dość duże, aby przeciwnika zaniepokoić co do ostatecznego wyniku, to należy je również uważać za prostą drogę do pokoju. Tu natrafiamy na jeszcze jeden środek osobliwy, wpływający na prawdopodobieństwo powodzenia, bez pokonania nieprzyjacielskich sił zbrojnych; są to działania o bezpośrednim znaczeniu politycznym. Zważywszy, że niektóre z nich nadają się szczególnie do rozrywania albo do paraliżowania sojuszów naszego przeciwnika, do pozyskania nam sprzymierzeńców i wywołania zmian politycznych na naszą korzyść itp., łatwo pojąć, jak bardzo może to zwiększyć prawdopodobieństwo powodzenia i otworzyć drogę do celu znacznie krótszą niż pokonanie sił zbrojnych nieprzyjaciela. Dalsze pytanie brzmi: jakimi środkami można wyczerpać siły nieprzyjaciela? Wyczerpanie przeciwnika wynika z zużycia jego sił zbrojnych, czyli ze zniszczenia ich przez nas, i z utraty dzielnic, czyli ze zdobycia ich przez nas. Przy bliższym rozpatrzeniu przekonamy się łatwo, że obie te rzeczy zużycie sił i utrata dzielnic - przy innych zamierzeniach przeciwnika nie zawsze będą zgodne z ich odpowiednikami z powodu odmiennego ich wtedy znaczenia. Wprawdzie przeważnie różnice będą bardzo małe, ale nie powinno to nas wprowadzać w błąd, gdyż w rzeczywistości przy słabych pobudkach wojny często o takim lub innym sposobie użycia sił rozstrzygają bardzo delikatne odcienie, Chcemy tu tylko wykazać, że przy pewnych warunkach możliwe są i inne drogi wiodące do celu, które nie stanowią wewnętrznej sprzeczności ani niedorzeczności, ani nawet błędu. Są jeszcze poza tym trzy inne odpowiednie drogi prowadzące bezpośrednio do zwiększenia wyczerpania przeciwnika. Pierwszą jest najazd,

to znaczy zajęcie nieprzyjacielskiego terytorium, bez zamiaru utrzymania go, lecz w celu ściągnięcia kontrybucji lub nawet spustoszenia. Zamiarem bezpośrednim nie będzie tu ani zdobycie kraju nieprzyjacielskiego, ani pokonanie jego sił zbrojnych, a tylko w ogóle wyrządzenie szkody nieprzyjacielowi. Druga droga to kierowanie własnych działań przede wszystkim na przedmioty zwiększające straty przeciwnika. Bardzo łatwo możemy wyobrazić sobie dwa różne kierunki działania naszych sił zbrojnych, z których jeden znacznie lepiej się nadaje do pokonania wroga, drugi natomiast jest korzystniejszy wtedy, kiedy o pokonaniu przeciwnika nie ma i nie może być mowy. Jak to się zwykle mówi, można by pierwszy sposób uważać za bardziej wojskowy, drugi zaś jako raczej polityczny. Jeżeli jednak staniemy na najwyższym punkcie widzenia, to zarówno jeden, jak i drugi sposób okaże się jednakowo wojskowy, a każdy będzie celowy wówczas, gdy odpowie danym warunkom. Trzecia droga - najważniejsza ze względu na najszerszy zakres wydarzeń - to zmęczenie przeciwnika. Wyrażenia tego użyliśmy nie tylko w celu określenia jednym słowem danego przedmiotu, ale i dlatego, że maluje ono rzecz zupełnie dokładnie i nie stanowi takiej przenośni, jak się to na pierwszy rzut oka wydaje. "W pojęciu zmęczenia w walce tkwi stopniowe wyczerpywanie sił fizycznych i woli wywołane długotrwałością działania. Chcąc zatem w walce wytrwać dłużej niż przeciwnik, musimy się zadowolić celami możliwie małymi, z natury rzeczy bowiem daleko idący zamiar wymaga większego wysiłku niż mały; najmniejszy zaś cel, jaki sobie możemy postawić, to zwyczajny opór, czyli walka bez pozytywnego zamiaru. W tym wypadku środki nasze będą stosunkowo największe, a więc i wynik najlepiej zapewniony. Jak daleko jednak może zajść ten zamiar negatywny? Oczywiście nie może on prowadzić do zupełnej bierności, gdyż samo trwanie przestałoby być walką; opór zaś jest działaniem, za pomocą którego staramy się zniszczyć tyle sił nieprzyjaciela, aby ten musiał wyrzec się swego zamiaru. Tego tylko chcemy dopiąć przez każdy czyn i na tym polega charakter negatywny naszego zamiaru. Bezspornie, ten zamiar negatywny w swym poszczególnym czynie nie będzie tak skuteczny, jak idący w tymże kierunku zamiar pozytywny, jeśli ten się powiedzie; ale na tym właśnie polega cala różnica, że raczej pierwszy się udaje i wskutek tego daje więcej pewności. Brak skuteczności w każdym poszczególnym czynie musi on powetować przez czas, tj. długotrwałością walki, i dlatego to ten zamiar negatywny, stanowiący zasadę czystego oporu, jest jednocześnie naturalnym środkiem do prześcignięcia przeciwnika w długotrwałości walki, to znaczy - zmęczenia go. Stąd bierze początek różnica między natarciem i obroną obejmująca całą dziedzinę wojny. Nie możemy tu śledzić dalej tej drogi, zaznaczymy tylko, że z tego zamiaru negatywnego można wyprowadzić wszystkie

korzyści, wszystkie mocniejsze formy walki, które mu towarzyszą i w których urzeczywistnia się to prawo filozoficzno - dynamiczne o stosunku pomiędzy wielkością a pewnością powodzenia. Rozważmy to wszystko później, Z chwilą gdy zamiar negatywny, tzn. skupienie wszystkich sił do zwykłego oporu, daje przewagę w walce, to jeśli ta przewaga jest dość wielka, aby wyrównać przypuszczalną przewagę przeciwnika, wystarczy sama długotrwałość walki, aby wysiłek nieprzyjaciela stopniowo sprowadzić aż do takiego punktu, że zamiar polityczny nie równoważy już wysiłku i wróg musi walki zaniechać. Widzimy stąd, że droga zmęczenia przeciwnika obejmuje wielką liczbę przypadków, w których słaby chce stawać opór silnemu. Fryderyk Wielki w wojnie siedmioletniej nie zdołałby nigdy pokonać monarchii austriackiej, a gdyby chciał tego spróbować w duchu np. Karola XII, sam zginąłby niechybnie. Z talentem stosując jednak w ciągu siedmiu lat mądrą ekonomię sił, wykazał sprzymierzonym przeciw niemu mocarstwom, że wysiłek ich musi być znacznie większy, niż sądziły początkowo, i wówczas zawarły one pokój. Widzimy, że na wojnie wiele dróg prowadzi do celu, że nie w każdym przypadku konieczne jest pokonanie przeciwnika. Zniszczenie nieprzyjacielskiej siły zbrojnej, zdobycie dzielnic nieprzyjaciela, samo ich zajęcie, sam najazd na nie, działania o bezpośrednich celach politycznych, wreszcie bierne wyczekiwanie uderzeń nieprzyjaciela - wszystko to są środki, których, każdego z osobna, można użyć do przełamania woli nieprzyjaciela, stosownie do tego, jakie korzyści, zależnie od właściwości danej wojny, każdy z nich rokuje. Moglibyśmy dorzucić tu poza tym szereg innych jeszcze dróg, prowadzących do celu - byłyby to argumenty ad kominem. W każdej dziedzinie życia społecznego znajdą się te iskry stosunków osobistych, pomijające wszelkie względy rzeczowe, tym bardziej więc nie brak ich na wojnie, gdzie osobowość walczących, zarówno w gabinecie, jak i w polu, gra tak wielką rolę. Napomykamy tylko o tym, gdyż byłoby pedanterią chcieć je klasyfikować. Można powiedzieć, że dzięki nim liczba możliwych dróg wiodących do celu wzrasta wprost w nieskończoność. Aby nie lekceważyć tych różnych krótszych dróg, nie uważać ich za rzadkie tylko wyjątki, a także aby należycie ocenić różnicę, jaką powodują w prowadzeniu wojny, trzeba tylko uświadomić sobie różnorodność celów politycznych mogących doprowadzić do wojny albo jednym, rzutem oka ocenić różnicę, jaka zachodzi między wojną na śmierć i życie o byt polityczny i wojną, którą sojusz narzucony lub zachwiany czyni przykrym obowiązkiem. Między nimi zachodzi w praktyce niezliczona ilość wypadków pośrednich. Jeśliby teoria miała prawo odrzucić choćby jeden z tych wypadków, to mogłaby odrzucić wszystkie, czyli zamknąć zupełnie oczy mi rzeczywistość.

Omówiliśmy tedy w ogólności cel, do jakiego się dąży na wojnie; /wróćmy się teraz do środków. Środek jest tylko jeden - mianowicie walka. I bez względu na to, jak różnorodnie się ona ukształtuje, jak dalece odchyli się od brutalnego wyładowania nienawiści i wrogiej bijatyki i ile się do niej dołączy czynników, nie stanowiących walki właściwej - zawsze leży w samym pojęciu wojny, że wszelkie jej działania biorą swój początek, walki. Mamy bardzo prosty dowód, że tak jest w istocie, pomimo rozmaitości i skomplikowania wojny. Na wojnie wszystko się dzieje za pomocą sił zbrojnych, gdzie zaś użyte są te siły, to znaczy, uzbrojeni ludzie, tam z konieczności podstawą musi być pojęcie walki. Do działalności wojennej należy zatem wszystko, co dotyczy sił zbrojnych, ich tworzenia, utrzymania i użycia. Tworzenie i utrzymanie ich są to oczywiście tylko środki, celem, zaś jest ich użycie. Walka na wojnie nie jest pojedynkiem, lecz wielokrotnie rozczłonkowaną całością. W tej wielkiej całości możemy rozróżnić jednostki dwojakiego rodzaju, subiektywne i obiektywne. W wojsku liczba walczących tworzy coraz to nowe jednostki, będące członami wyższego rzędu. Walka każdego z tych członów tworzy również pewną więcej lub mniej wybitną całość. Cel walki wreszcie, czyli jej obiekt, tworzy również taką samą jednostkę. Każdą z tych jednostek, jakie można rozróżnić w walce, nazywamy bojem. Jak każda działalność sił zbrojnych opiera się na pojęciu walki, tak i użycie tych sil jest tylko zorganizowanym ustaleniem pewnej liczby bojów, Wszelka tedy działalność wojenna z konieczności prowadzi do boju, bezpośrednio czy pośrednio. Żołnierza powołuje się pod broń, odziewa, uzbraja, ćwiczy - śpi on, je, pije i maszeruje tylko po to, aby się bił we właściwym miejscu i we właściwym czasie. Jeśli w ten sposób wszelkie nici działalności wojennej zbiegają się w boju, to wydając zarządzenia do niego, skupiamy je razem. Cały skutek zależy tylko od tych zarządzeń i od ich wykonania, nigdy bezpośrednio od poprzedzających je warunków. W samym zaś boju wszelka działalność jest skierowana ku zniszczeniu przeciwnika, a raczej jego zdolności bojowej, gdyż o nią tu właśnie chodzi. Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych jest zawsze środkiem do osiągnięcia celu boju. Celem tym może być również samo zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych, ale nie jest to bynajmniej nieodzowne i może nim być również zupełnie coś innego. Jak to już bowiem wykazaliśmy, z chwilą gdy pokonanie przeciwnika nie jest jedynym środkiem do osiągnięcia celu politycznego i gdy istnieją również i inne przedmioty, które mogą stano-

wić cel wojny, to oczywiście przedmioty te mogą stanowić cel poszczególnych działań wojennych, a zatem i cel bojów. Jednak nawet i te boje, które jako człony podrzędne przeznaczone są specjalnie do zniszczenia sił zbrojnych wroga, niekoniecznie muszą mieć zniszczenie ich jako swój cel najbliższy. Jeśli weźmiemy pod uwagę różnorodny skład wielkich sił zbrojnych, mnóstwo różnych okoliczności, jakie zachodzą przy ich użyciu, to zrozumiemy, że i walka takich sił zbrojnych musi ulegać różnego rodzaju rozczłonkowaniem, podporządkowaniem i skupianiem. Naturalnie dla poszczególnych członów może i musi się trafiać mnóstwo podrzędnych celów, nie zmierzających wprost do zniszczenia sił zbrojnych przeciwnika, ale wpływających na to zniszczenie dość wydatnie, jednak tylko pośrednio. Jeśli batalion otrzymuje rozkaz, aby spędzić nieprzyjaciela z jakiegoś wzgórza, mostu itd., to z reguły posiadanie tego przedmiotu będzie istotnym, zamiarem, zniszczenie zaś znajdujących się tam sił nieprzyjacielskich - tylko środkiem, czyli rzeczą uboczną. Jeśliby wróg mógł być wypędzony tylko za pomocą zwykłych działań pozornych, to cel byłby również osiągnięty; jednakże wzgórze czy most zdobywa się zasadniczo po to, aby osiągnąć tym większe zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych. Jeżeli tak się dzieje na polu bitwy, to tym bardziej jeszcze na całym teatrze działań wojennych, gdzie walczą ze sobą nie tylko armie, ale całe państwa, narody i kraje. Tu liczba możliwości, a zatem i kombinacji z konieczności bardzo się zwiększa, rozmaitość zarządzeń wzrasta, a wskutek stopniowania celów powiększa się przedział między pierwszym użytym środkiem a ostatecznym celem. Z wielu więc względów jest rzeczą możliwą, że zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych stojących naprzeciwko nas nie jest celem boju, tylko środkiem. W tych wszystkich wypadkach nie chodzi też o dokonanie tego zniszczenia, gdyż walka jest tu jedynie probierzem sił, a wartość jej leży tylko w wyniku, to znaczy w rozstrzygnięciu. Próbę sil można, w wypadkach gdy siły te są bardzo nierówne, zastąpić przez prostą ich ocenę. Wtedy też do boju nie dochodzi, a słabsza strona zaraz ustępuje. Ponieważ celem boju nie zawsze jest zniszczenie biorących w nim udział sił zbrojnych i ponieważ cel ten może być często osiągnięty bez wydawania rzeczywistej bitwy, a tylko przez jej postanowienie i przez wynikającą z tego postanowienia sytuację, jasne jest, dlaczego można było prowadzić bardzo czynnie całe kampanie, w których faktycznie bitwa nie odgrywała poważniejszej roli. Że tak być może - historia wojen dowodzi setkami przykładów. Nie będziemy dociekać, które z nich doprowadziły do bezkrwawego rozstrzygnięcia słusznie, to znaczy bez sprzeczności wewnętrznej, i jakie znakomitości czerpiące z takich rozstrzygnięć sławę wytrzymałyby krytykę; chodzi nam tu bowiem tylko o wykazanie możliwości takiego

przebiegu wojny. Na wojnie posiadamy tylko jeden środek. Jest nim walka. Środek ten jednak wskutek rozmaitości swych zastosowań wskazuje nim tyle dróg, na ile pozwala rozmaitość celów, tak że na pozór nic na tym nie zyskaliśmy. Tak jednak nie jest, gdyż z tej jedności środka wysnuć można nić, która wyraźnie przebiega przez całą tkaninę działalności wojennej i zapewnia jej zwartość. Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych uważaliśmy dotąd za jeden z celów wojny, nie przesądzając, jakie znaczenie należy mu przypisać wśród innych celów, W każdym poszczególnym wypadku będzie to zależało od okoliczności, co się zaś tyczy znaczenia ogólnego, nie określiliśmy go dotychczas; teraz więc zajmiemy się tym jeszcze raz, a zobaczymy, jakie znaczenie należy bezwzględnie przypisać zniszczeniu nieprzyjaciela, Bój - to rzecz jedynie skuteczna na wojnie; w boju zaś zniszczenie sil zbrojnych przeciwnika jest środkiem wiodącym do celu i to nawet wtedy, gdy do boju faktycznie nie dochodzi, ponieważ w każdym takim wypadku rozstrzygnięcie opiera się na założeniu, że zniszczenie to należy uważać za niewątpliwe. Zniszczenie sil zbrojnych przeciwnika jest więc podstawą wszelkich czynności wojennych, jest najważniejszym punktem oparcia dla wszelkich kombinacji, które spoczywają na nim jak arkada na swoich filarach. Wszelkie działanie opiera się na założeniu, że gdyby istotnie doszło do rozstrzygnięcia zbrojnego, wypadłoby ono pomyślnie. Rozstrzygnięcie zbrojne we wszystkich większych czy mniejszych operacjach wojennych można porównać do wypłaty gotówką w obrotach wekslowych: bez względu na to, jak odległe są te wypłaty i jak rzadko istotnie przychodzi do ich realizacji - nie można ich jednak zupełnie uniknąć. Skoro rozstrzygnięcie zbrojne jest podstawą wszelkich kombinacji, to w konsekwencji przeciwnik może szczęśliwym dla siebie rozstrzygnięciem unicestwić każdą z nich i to nie tylko przez takie rozstrzygnięcie, na jakim nasza kombinacja opiera się bezpośrednio, ale w ogóle przez każde dostatecznie poważne. Każde bowiem znaczniejsze rozstrzygnięcie zbrojne, tzn. zniszczenie sił nieprzyjacielskich, wpływa na inne rozstrzygnięcia, a wszystkie zlewają się razem jak ciecz i wytwarzają pewien poziom. W ten sposób zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych stanowi zawsze środek skuteczniejszy, wyższego rzędu, przed którym ustąpić muszą wszystkie inne. Jednakże temu zniszczeniu nieprzyjacielskich sil zbrojnych możemy przypisać wyższą skuteczność tylko wtedy, gdy przypuścimy, że wszystkie inne warunki są równe. Wielkim przeto byłoby błędem, gdyby ktoś chciał wyciągnąć stąd wniosek, że ślepe parcie naprzód musi zawsze odnieść zwycięstwo nad ostrożną zręcznością. Niezręczne parcie

naprzód przebojem doprowadziłoby do zniszczenia, ale własnych, nie nieprzyjacielskich sił zbrojnych i dlatego nie o tym tu mowa. Większa skuteczność leży tu nie w drodze do celu, ale w celu samym i porównujemy tylko skuteczność jednego osiągnięcia celu z innym. Mówiąc o zniszczeniu nieprzyjacielskich sił zbrojnych, musimy tu dobitnie zwrócić uwagę, że nic nas nie zmusza do ograniczenia tego pojęcia do samej tylko siły Fizycznej, przeciwnie, należy nim oczywiście ogamąć również i siły moralne, ponieważ obie te siły przenikają się przecież wzajemnie aż do najdrobniejszych cząsteczek i są wobec tego absolutnie nierozłączne. Właśnie tutaj, gdzie powołujemy się na nieunikniony wpływ, jaki wywiera ten wielki akt zniszczenia (wielkie zwycięstwo) na pozostałe rozstrzygnięcia zbrojne -pierwiastek moralny jest, że tak powiem, najpłynniejszy i roznosi się wszędzie najłatwiej. Przeciwwagą tej wielkiej wartości, jaką posiada zniszczenie nieprzyjacielskich sil zbrojnych w porównaniu do innych środków, jest wielki koszt i niebezpieczeństwo tego sposobu i tylko ten wzgląd powoduje obranie innych dróg. Że ten środek musi być kosztowny, to rzecz zrozumiała, gdyż wysiłek własnych sil zbrojnych jest, przy równych zresztą warunkach, zawsze tym większy, im bardziej zamiary nasze są skierowane na zniszczenie sił nieprzyjacielskich. Niebezpieczeństwo zaś tego środka polega na tym, że właśnie większa skuteczność, do której dążymy, obraca się w razie niepowodzenia przeciwko nam, powodując większe szkody, Inne drogi są więc mniej kosztowne w razie powodzenia i mniej niebezpieczne w wypadku niepowodzenia, są one jednak możliwe tylko pod warunkiem, że nieprzyjaciel idzie podobnymi drogami. Jeśli bowiem nieprzyjaciel wybierze drogę wielkiego rozstrzygnięcia zbrojnego, to i nasza droga już przez to samo, wbrew naszej woli, ukształtuje się podobnie. Wówczas chodziłoby już tylko o wynik aktu zniszczenia; jasne jest jednak, że w takim wypadku - znowu przypuściwszy, że pozostałe warunki są równe - położenie nasze byłoby znacznie gorsze, gdyż skierowalibyśmy nasze zamiary i środki po części na inne sprawy, czego przeciwnik nie uczynił. Dwa różne cele, z których jeden nie jest częścią drugiego, wykluczają się wzajemnie i siła użyta do osiągnięcia jednego celu nie może służyć jednocześnie drugiemu. Jeśli zatem jedna ze stron prowadzących wojnę postanowiła iść drogą wielkich rozstrzygnięć zbrojnych, to już przez to samo posiada wielkie prawdopodobieństwo powodzenia, skoro jest pewna, że strona przeciwna nie idzie tą drogą, ale szuka innego celu. Stawianie sobie jakichś innych celów może być rozumne tylko wówczas, gdy się przyjmie, że nieprzyjaciel również unika wielkich rozstrzygnięć zbrojnych. Wszystko jednak, cośmy powiedzieli o innym kierunku zamiarów i sil, dotyczy tylko zamiarów pozytywnych, które można jeszcze powziąć na

wojnie poza zniszczeniem sil nieprzyjacielskich, natomiast nie można tu bynajmniej mówić o zwykłym oporze, zastosowanym z zamiarem wyczerpania sił nieprzyjaciela. Zwykły opór jest pozbawiony zamiaru pozytywnego, toteż siły nasze nie mogą być wówczas skierowane na inne przedmioty, mając na celu tylko zniweczenie zamiarów przeciwnika. Rozważamy tu stronę negatywną zniszczenia nieprzyjacielskich sil zbrojnych, mianowicie zachowanie własnych. Oba te usiłowania idą zawsze w parze, oddziaływają bowiem na siebie wzajemnie: są one organicznymi cząstkami tego samego zamiaru; możemy więc tylko zbadać, jaki skutek wywrze osiągnięcie przewagi przez jedno lub drugie z tych usiłowań. Dążenie do zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych ma cel pozytywny i prowadzi do sukcesów równie pozytywnych, których celem ostatecznym byłoby pokonanie przeciwnika. Zachowanie własnych sił ma ceł negatywny i prowadzi do zniweczenia zamiarów nieprzyjaciela, tzn. do zwykłego oporu, którego celem ostatecznym może być tylko takie przedłużenie czasu trwania działań wojennych, aby wskutek tego wyczerpać przeciwnika. Dążenie o celu pozytywnym wywołuje akt zniszczenia, dążenie o celu negatywnym - stara się go przeczekać. Jak daleko może i powinno sięgać to wyczekiwanie, podamy bliżej przy nauce o natarciu i obronie, do których genezy dochodzimy tu ponownie. Na razie powiemy tylko, że to wyczekiwanie nie może być całkowicie bierne i że w związanej z nim akcji zniszczenie zaangażowanych sił zbrojnych nieprzyjaciela może być również celem podobnie jak każdy inny przedmiot działania. Wielkim przeto błędem zasadniczych pojęć byłoby sądzić, że dążenie negatywne musi prowadzić do wyrzeczenia się zniszczenia sil nieprzyjacielskich jako celu, a wybierania bezkrwawych rozstrzygnięć. Istotnie, przewaga dążności negatywnych może być tego powodem, ale w takim razie dzieje się to zawsze bez posiadania pewności, czy droga jest właściwie obrana, co zależy od zupełnie innych warunków, które nie tkwią w nas samych, lecz w przeciwniku. Toteż tej drugiej bezkrwawej drogi nie możemy w żadnym wypadku uważać za naturalny środek prowadzący do podstawowego celu zachowania sił własnych; przeciwnie, w tych wypadkach kiedy droga ta nie odpowiada warunkom, siły te 'mogą być zniszczone do reszty. Bardzo wielu wodzów popełniło ten błąd i wskutek tego przegrało wojnę. Jedynym koniecznym skutkiem, jaki ma przewaga dążności negatywnych, jest opóźnienie rozstrzygnięcia, a działający chroni się niejako pod opiekę wyczekiwania na chwilę rozstrzygającą. Następstwem tego jest zwykle opóźnienie akcji w czasie, a jeśli i przestrzeń wchodzi w grę, to i w przestrzeni, zależnie od okoliczności. Z chwilą jednak, gdy opóźnienie to nie może już trwać dłużej bez przeważających stron ujemnych, należy korzyści dążności negatywnych uważać za wyczerpane i wtedy występuje na plan pierwszy niezmienione

dążenie do zniszczenia sił zbrojnych przeciwnika, które było dotąd neutralizowane, ale bynajmniej nie usunięte. Widzieliśmy w dotychczasowych naszych rozważaniach, że na wojnie jest bardzo wiele dróg prowadzących do celu, tzn. do osiągnięcia zamierzeń politycznych, że jednakże walka jest jedynym środkiem i że z tego powodu wszystko podlega jednemu największemu prawu - prawu zbrojnych rozstrzygnięć. Widzieliśmy również, że tam, gdzie przeciwnik szuka tego rozstrzygnięcia, nie można się nigdy od niego uchylić; kto zaś chce na wojnie iść inną drogą, ten albo musi mieć pewność, że przeciwnik nie ucieknie się do drogi pierwszej, albo musi swój proces przegrać w tej najwyższej instancji. Słowem, widzieliśmy, że zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych panuje zawsze nad wszystkimi innymi możliwymi celami wojennymi. Znaczenie innego rodzaju kombinacji wojennych poznamy później i naturalnie - tylko stopniowo. Tu zadowolimy się tylko stwierdzeniem, że są one w ogóle możliwe jako coś, co jest oparte na odchyleniu rzeczywistości od czystych pojęć i na warunkach indywidualnych. Nie możemy jednak pominąć podkreślenia już teraz tego krwawego wyładowania kryzysu, tej dążności do zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych jako pierworodnego dziecka wojny. W razie nikłych zamierzeń politycznych, słabych motywów, małego napięcia sił ostrożny wódz może próbować zręcznie wszelkich dróg prowadzących do zawarcia pokoju bez wielkich kryzysów i krwawych rozwiązań, wykorzystując właściwe przeciwnikowi słabe strony, zarówno wojskowe, jak i polityczne. Nie mamy prawa ganić go za to, jak długo założenia jego są umotywowane dostatecznie i mogą doprowadzić do powodzenia, ale zawsze musimy żądać od niego, aby był świadom, że idzie manowcami, na których przyłapać go może bóg wojny. Musi on bacznie śledzić przeciwnika, aby nie znaleźć się w położeniu, gdzie musiałby parować salonową szpadką uderzenie ostrego miecza. Konsekwencje tego, czym jest wojna, jak działają w niej cele i środki, jak się waha, jak się oddala to więcej, to mniej od swego pierwotnego surowego pojęcia wskutek odchyleń, wywołanych przez rzeczywistość, podlegając jednocześnie temu surowemu pojęciu, jako swemu najwyższemu prawu - wszystko to musimy dobrze utrwalić sobie w naszych wyobrażeniach, jeśli chcemy dobrze rozumieć należyte powiązanie tych konsekwencji, ich właściwe znaczenie, i jeśli pragniemy uniknąć wpadania nieustannie w najbardziej krzyczące sprzeczności z rzeczywistością i wreszcie z samym sobą.

ROZDZIAŁ TRZECI

Geniusz wojenny Każda czynność, jeśli ma być prowadzona z pewną wirtuozerią, wymaga właściwych sobie zdolności rozumu i wyczucia. Gdzie zaś zdolności te występują w stopniu wysokim i gdzie się przejawiają w wybitnych osiągnięciach, tam ducha, którego cząstkę stanowią określamy mianem geniuszu. Wiemy dobrze, że słowa tego ze względu na jego wszechstronność używa się w najróżnorodniejszych znaczeniach i że przy niektórych znaczeniach określenie istoty geniuszu jest zadaniem bardzo trudnym; ale ponieważ nie chcemy tu uchodzić ani za gramatyka, ani za filozofa, dlatego wolno nam będzie pozostać przy znaczeniu potocznym tego słowa i przez genialność rozumieć niezwykle wzmożoną w zakresie pewnej działalności siłę ducha. Zatrzymamy się na tej zdolności i godności ducha przez parę chwil, aby bliżej uzasadnić jego prawo do tej nazwy i aby poznać bliżej treść tego pojęcia. Nie możemy jednak poprzestać na pojęciu genialności jako takiej, określonej jako wzmożony talent - pojęcie to bowiem nie ma przecież oznaczonych granic - lecz musimy wziąć pod uwagę w ogóle wszelkie łączne skierowanie sil duchowych ku działalności wojennej, które możemy wówczas nazwać istotą geniuszu wojennego. Mówimy „łączne", gdyż właśnie na tym polega ten geniusz wojenny, że nie jest nim jakaś jedna użyta siła, np. odwaga, podczas gdy inne siły rozumu i wyczucia nie biorą udziału lub działają w kierunku dla wojny nieużytecznym; przeciwnie - geniusz wojenny jest harmonijnym zespoleniem sił, przy czym dominować może ta lub inna siła, ale żadnej z nich nie wolno się reszcie przeciwstawiać. Gdyby każdy z walczących był w większym czy mniejszym stopniu ożywiony geniuszem wojennym, to wojska nasze byłyby zapewne bardzo słabe. Ponieważ właśnie przez to rozumiemy skupienie sil duchowych w specjalnym właściwym sobie kierunku, dlatego geniusz wojenny rzadko tylko zjawiać się może u takiego narodu, gdzie siły duchowe rozwija się i rozprasza we wszystkich kierunkach. Im mniej

rozgałęziona jest działalność narodu, im bardziej przeważa w nim wojowniczość, tym bardziej powinien być rozpowszechniony w nim geniusz wojenny. Dotyczy to jednak tylko jego zakresu, a nie poziomu, gdyż ten zależy od ogólnego rozwoju duchowego danego narodu, U dzikiego wojowniczego ludu spotyka się ducha wojennego wśród jednostek o wiele częściej niż u narodów oświeconych, gdyż tam duchem tym owiany jest niemal każdy wojownik, gdy tymczasem u ludów cywilizowanych masa bywa porwana do walki jedynie przez nieuniknioną konieczność, a nie przez popęd wewnętrzny. Za to wśród dzikich ludów nie spotyka się nigdy prawdziwie wielkiego wodza, a nadzwyczaj rzadko jednostkę genialną pod względem wojskowym, ponieważ wymaga ona rozwoju sił umysłowych, niedościgłego dla narodu dzikiego. Samo przez się rozumie się, że i narody cywilizowane mogą się rozwijać w kierunku bardziej lub mniej wojowniczym i w tym wypadku tym częściej możemy napotkać w ich wojskach jednostki ożywione duchem wojennym. Ponieważ łączy się to wówczas z wyższym stopniem tego ducha, przeto narody takie zawsze dokonują wspaniałych czynów wojennych, czego dowodem są Rzymianie i Francuzi. Najświetniejsze nazwiska u tych narodów i w ogóle u wszystkich innych okrytych sławą wojenną zabłysły jednak dopiero w okresach bardziej cywilizowanych. Pozwala to nam już odgadnąć, jak wielki udział mają siły rozumu w wyższym rodzaju geniuszu wojennego. Przyjrzyjmy się mu dokładniej. Wojna jest dziedziną niebezpieczeństw, odwaga zatem jest przede wszystkim najcelniejszą cechą wojownika. Odwaga jest dwojakiego rodzaju: ze względu na osobiste niebezpieczeństwo lub też ze względu na odpowiedzialność czy to wobec jakiejś potęgi zewnętrznej, czy też wobec własnego sumienia. Tutaj mówimy tylko o pierwszym rodzaju odwagi. Odwaga osobista jest znowu dwojaka: po pierwsze może to być obojętność na niebezpieczeństwo i bez względu na to czy wynika ona z podłoża organicznego danej jednostki, czy z lekceważenia życia, czy też z przyzwyczajenia - zawsze taka odwaga jest cechą stałą danego człowieka. Po drugie odwaga może również wynikać z pewnych motywów dodatnich, jak ambicja, miłość ojczyzny, entuzjazm wszelkiego rodzaju. Wtedy jest ona nie cechą stalą, lecz raczej nastrojem psychicznym, uczuciem. Oczywiście, oba te rodzaje odwagi powodują różne skutki. Pierwszy rodzaj jest pewniejszy, ponieważ odwaga będąca drugą naturą człowieka nie opuszcza go nigdy, drugi rodzaj natomiast może porwać człowieka dalej, Pierwszy rodzaj odwagi sprzyja wytrwałości, drugi męstwu. Pierwszy kieruje się rozwagą, drugi zaś wzbija czasem ducha na wyżyny, ale też często zaślepia. Oba rodzaje złączone - to najdoskonalszy przykład odwagi.

Wojna jest dziedziną wysiłków fizycznych i cierpień. Aby się nie dać im pokonać, potrzeba pewnego zasobu sił cielesnych i duchowych, wrodzonych lub nabytych, które pozwalają się przeciw nim uodpornić. Posiadając te właściwości i kierując się samym tylko zdrowym rozsądkiem, człowiek jest już dobrym narzędziem wojny i te właśnie cechy znajdujemy tak powszechnie u dzikich lub półcywilizowanych ludów. Rozpatrując dalsze wymagania, jakie wojna stawia swym uczestnikom, zobaczymy, że przeważają tam siły rozumu. Wojna jest dziedziną niepewności; trzy czwarte tego, na czym są oparte działania wojenne, pokrywa mgła większej lub mniejszej niepewności. Tutaj więc przede wszystkim niezbędny jest subtelny, przenikliwy rozum, aby wyczuć prawdę i trafnie sądzić. Rozum przeciętny może przypadkiem natrafić na tę prawdę, niezwykła odwaga może naprawić omyłkę, ale w większości wypadków miemy tylko sukces będzie skutkiem braku głębszego rozumu. Wojna jest dziedziną przypadku. W żadnej czynności ludzkiej nie ma ten intruz tak wielkiego pola działania, gdyż żadna z tych czynności nie jest z nim w tak ciągłym kontakcie. Wzmaga on niepewność wszelkich warunków i mąci bieg zdarzeń. Ta niepewność wszelkich wiadomości i założeń, to nieustanne wtrącanie się przypadku sprawia, że działający stale znajduje na wojnie rzeczy w innym stanie, niż oczekiwał, i z konieczności ma to swój wpływ na jego plany, a przynajmniej na związane z tymi planami wyobrażenia. Jeśli nawet wpływ ten będzie tak wielki, że obala niezawodnie powzięte postanowienia, to na ich miejsce muszą z reguły powstać nowe, do których znów w pewnym momencie brak danych, gdyż w toku działania okoliczności przeważnie zmuszają do szybkiej decyzji i nie dają czasu na zorientowanie się na nowo w położeniu, a często na bardziej dojrzały namysł. Częściej jednak się zdarza, że sprostowanie naszych wyobrażeń i znajomość zaszłych wypadków nie wystarcza, aby nasze postanowienie całkowicie obalić, lecz tylko aby je zachwiać. Znajomość sytuacji stała się większa, ale niepewność przez to nie zmniejszyła się, raczej wzrosła. Przyczyna leży w tym, że wiadomości tych nie otrzymujemy wszystkich od razu, lecz stopniowo, że wdzierają się one nieustannie do naszych decyzji, i duch nasz musi być wskutek tego, rzec można, zawsze w pogotowiu. Aby szczęśliwie wyjść z tych nieustannych zapasów z niespodzianką, duch musi posiadać dwie właściwości: przede wszystkim rozum, który nawet wśród tych wzmożonych ciemności nie traci z oka słabego światełka, które ma go zawieść ku prawdzie, i odwagę, aby pójść za tym światłem. Pierwsze można określić obrazowo wyrażeniem francuskim coup d'oeil (rzut oka), tzw. trafnością spojrzenia, drugie - jako zdecydowanie. Ponieważ na wojnie zwracają na siebie uwagę przede wszystkim

bitwy, a w bitwach czas i przestrzeń stanowią bardzo ważne czynniki, najważniejsze zwłaszcza w tych czasach, gdy jazda i jej szybkie rozstrzygnięcia miały decydujące znaczenie - dlatego pojęcie szybkiej i trafnej decyzji wyłoniło się z oceny tych dwóch czynników i jako określenie otrzymało nazwę wyrażającą tylko trafny rzut oka. Toteż wielu nauczycieli sztuki wojennej określało je tym ciasnym znaczeniem. Nie należy jednak zapominać, że niebawem pojęcie to zaczęło obejmować wszystkie trafne decyzje, powzięte w chwili wykonania, np. rozpoznanie właściwego punktu natarcia itd. Zatem przez wyrażenie coup d'oeil rozumiemy nie tylko oko fizyczne, lecz częściej jeszcze oko duchowe. Oczywiście i wyrażenie, i rzecz sama należy raczej do zakresu taktyki, nie może ich jednak brakować w strategii, gdyż i w tej dziedzinie często niezbędne są szybkie decyzje. Odejmując zaś pojęciu obrazowość wynikającą z dosłowności samej nazwy, przekonamy się, że oznacza ono tylko szybkie uchwycenie prawdy, przeciętnemu wzrokowi albo niedostrzegalnej wcale, albo też odsłaniającej mu się dopiero po długim rozważaniu i namyśle. Zdecydowanie jest w każdym poszczególnym wypadku aktem odwagi, a jeśli zmienia się w rys charakteru, staje się przyzwyczajeniem duszy. Tutaj nie jest to jednak odwaga wobec osobistego niebezpieczeństwa, ale wobec odpowiedzialności, a zatem pod pewnym względem wobec niebezpieczeństwa dla duszy. Odwagę taką nazywano często courage d'esprit, gdyż wypływa z rozumu, jednakże sama ona nie jest aktem rozumu, lecz uczucia. Sam rozum nie jest jeszcze odwagą, gdyż często spotykamy najrozumniej szych ludzi, pozbawionych decyzji. Rozum powinien dopiero rozbudzić uczucie odwagi, aby go podtrzymało i uniosło, gdyż pod naporem chwili uczucia opanowują człowieka silniej niż myśli. Wyznaczyliśmy tu dla zdecydowania takie miejsce, które mu pozwala nawet w razie niedostatecznych motywów usuwać z duszy męki zwątpień i niebezpieczeństwa wahań. Wprawdzie w niezbyt śmiałym znaczeniu potocznym określa się mianem zdecydowania zwyczajną skłonność do ryzyka, śmiałości, męstwa, zuchwalstwa. Gdzie jednak znajdują się w człowieku motywy dostateczne, bez względu na to, czy są one subiektywne czy obiektywne, właściwe czy błędne - tam nie ma powodu mówić o zdecydowaniu, gdyż wówczas, czyniąc to, stawiamy się w jego położenie i dorzucamy na szalę wątpliwości, których on wcale nie miał. Można tu mówić tylko o sile lub słabości. Nie jesteśmy tak drobiazgowi, aby procesować się z potoczną mową o tę małą nieścisłość; nasza uwaga miała na celu tylko usunięcie błędnych zarzutów. Zdecydowanie to, przezwyciężające stan zwątpień, może być wywołane przez sam tylko rozum i dzięki specjalnemu jego kierunkowi. Twierdzimy, że same tylko wyższe poglądy i potrzebne uczucia ciągle

jeszcze nie stworzą zdecydowania. Są ludzie, którzy posiadają świetny rzut oka na najtrudniejsze zadania, którym również nie brak odwagi w braniu na siebie wielu spraw, a którzy pomimo to nie mogą w ciężkiej chwili zdobyć się na decyzję. Ich odwaga i ich poglądy idą zupełnie luzem, nie wspierają się wzajemnie i nie mogą z tego powodu wyłonić z siebie zdecydowania jako trzeciego czynnika. Powstaje ono bowiem dopiero przez działanie rozumu, który uświadamia sobie konieczność ryzyka i przez to wpływa na wolę. Ten zupełnie swoisty kierunek rozumu, który pokonywa w człowieku każdą inną obawę lękiem przed wahaniem i zwloką, wyrabia zdecydowanie w umysłach tęgich; dlatego to ludzie nierozumni nie mogą być zdecydowani w naszym pojęciu. Mogą oni w ciężkich chwilach działać bez zwłoki, ale wtedy czynią to, nie zastanawiając się wiele, a oczywiście człowieka działającego bez zastanowienia nie mogą przecież rozdzierać wątpliwości. Działanie takie może tu i ówdzie prowadzić do celu, ale, jak to już wyżej wspomnieliśmy, będzie to tylko sukces przeciętny, który świadczy właśnie o istnieniu geniuszu wojskowego. Komu się nasze twierdzenie wyda dziwne, ponieważ zna niejednego zdecydowanego oficera huzarów, który wcale nie jest głębokim myślicielem, temu musimy przypomnieć, że mowa tu o specjalnym kierunku rozumu, a nie o wielkiej zdolności do rozmyślań. A zatem sądzimy, że zdecydowanie zawdzięcza swoje istnienie specjalnemu kierunkowi rozumu i to takiemu właśnie, który jest udziałem umysłów raczej tęgich niż błyskotliwych. Możemy ten rodowód zdecydowanie uzasadnić jeszcze bardzo wielką liczbą przykładów, gdzie ludzie wykazujący wielkie zdecydowanie na niższych szczeblach tracą je na wyższych. I chociaż odczuwają oni potrzebę decyzji, to jednak widząc niebezpieczeństwo wypływające z błędnej decyzji i nie znając dokładnie spraw, w których mają decydować, tracą swą pierwotną tęgość umysłu i stają się tym trwożliwsi, im bardziej są świadomi niebezpieczeństwa niezdecydowania, w jakim się znaleźli, i im bardziej zwykli byli dawniej działać śmiało i zdecydowanie. Mówiąc o szybkim coup d'oeil i o zdecydowaniu musimy wspomnieć i o pokrewnej im przytomności umysłu, która w dziedzinie niespodzianek, jaką jest wojna, musi odgrywać ważną rolę, jest ona bowiem tylko pokonywaniem niespodzianek na wielką skalę. Podziwiamy przytomność umysłu w trafnej odpowiedzi na nieoczekiwane zapytanie, równie jak i w szybkim znalezieniu środków dla zapobieżenia nagle grożącemu niebezpieczeństwu. I odpowiedź, i zaradzenie sobie nie muszą być czymś nadzwyczajnym, tylko trafnym; albowiem niejednokrotnie to, co po dojrzałym i spokojnym zastanowieniu wyda się rzeczą zwyczajną, a zatem, jeśli chodzi o wywieranie wrażenia - obojętną - to w pierwszej chwili może nam sprawić przyjemność, jako nagły przebłysk rozumu. Wyrażenie przytomność umysłu bardzo trafnie maluje bliską i szybką pomoc udzieloną nam przez rozum.

Czy tę wspaniałą zaletę człowieka winniśmy przypisać raczej właściwościom umysłu, czy też równowadze ducha, zależy od natury danego wypadku, chociaż żadnej z nich nie może tu brakować całkowicie. Trafna odpowiedź wynika z dowcipnego umysłu, znalezienie zaś odpowiedniego środka w niebezpieczeństwie wymaga przede wszystkim równowagi ducha. Jeśli teraz rzucimy okiem na te cztery składniki atmosfery wojny - na niebezpieczeństwo, wysiłki fizyczne, niepewność i przypadek, to zrozumiemy łatwo, jak wielkiej siły ducha i umysłu potrzeba, aby się obracać pewnie i skutecznie w tym trudnym żywiole. Siła ta w języku opowiadań i sprawozdań wojennych - zależnie od modyfikacji, jakim ulega wskutek różnych okoliczności - nazywa się energią, mocą, wytrwałością, siłą ducha i charakteru. Wszystkie te przejawy natury bohaterskiej można by uważać za jedną i tę samą silę woli, zmieniającą się stosownie do okoliczności; ale pomimo bliskiego pokrewieństwa tych cech, nie są to rzeczy całkowicie identyczne i rzeczą korzystną będzie rozpatrzyć tu trochę dokładniej tę grę sił duchowych. Przede wszystkim ze względu na jasność pojęć jest rzeczą ważną zaznaczyć, że waga, ciężar, opór - czy jak zechcemy je nazwać, to, co wywołuje w działającym tę siłę duszy - wypływają w bardzo małym tylko stopniu z czynności nieprzyjacielskich, z oporu nieprzyjaciela, z jego działań. Działalność nieprzyjaciela ma bezpośredni wpływ przede wszystkim na osobę działającego, nie dotykając jego czynności jako dowódcy. Jeśli wróg stawia opór przez cztery godziny zamiast dwóch, to dowódca znajduje się w niebezpieczeństwie zamiast dwóch cztery godziny; jest to oczywiście wielkość, której znaczenie zmniejsza się zależnie od wyższego stanowiska dowódcy. W roli zaś wodza naczelnego - niknie ona zupełnie. Następnie opór nieprzyjaciela działa na dowódcę bezpośrednio przez zużywanie się jego środków przy dłuższym oporze i przez związaną z tym odpowiedzialność. Tu dopiero, wskutek pełnych troski rozważań, wystawiona jest po raz pierwszy na próbę jego silą woli. Twierdzimy jednak, że to nie jest bynajmniej największy ciężar, jaki wódz musi znosić, gdyż ma on tu do czynienia tylko z samym sobą. Wszelkie inne wpływy oporu nieprzyjaciela skierowane są na walczących, którymi dowodzi, a przez nich oddziaływają i na niego. Dopóki oddział walczy pełen otuchy, z ochotą i łatwością, rzadko trzeba okazywać wielką siłę woli w dążeniu do osiągnięcia swych celów. Gdy jednak warunki stają się trudniejsze - a to zawsze następuje, gdy trzeba dokonać rzeczy niezwykłych - wtedy sprawy nie idą tak łatwo, jak w dobrze naoliwionej maszynie, przeciwnie, maszyna ta zaczyna sama stawiać opór. Ażeby go przełamać, dowódca powinien posiadać wiele siły woli. Oporem tym niekoniecznie musi być nieposłuszeństwo i sprzeciw, chociaż i one zdarzają się dość często u poszczególnych

jednostek; jest to jednak raczej ogólne wrażenie zamierania sił fizycznych i duchowych i wstrząsający widok krwawych ofiar. Wódz musi to zwalczyć w sobie, a następnie i w innych, którzy przecież bezpośrednio czy pośrednio przelewają na niego swoje wrażenia, uczucia, troskę i dążenia. Gdy tak zamierają siły w jednostkach, nie pobudzone i nie podtrzymywane przez ich wolę, cała bezwładność masy poczyna ciążyć stopniowo na woli wodza. Żar jego serca, światło jego umysłu winny wtedy rozpalić na nowo płomień postanowień i światło nadziei we wszystkich. Kieruje on masą i panuje nad nią tylko o tyle, o ile potrafi ją rozbudzić, a z chwilą gdy panowanie to ustaje, gdy własna jego odwaga nie jest na tyle silna, aby ożywić odwagę innych, wtedy masa pociąga go wraz ze sobą w niski padół natury zwierzęcej, która ucieka przed niebezpieczeństwem i nie zna poczucia hańby. Oto ciężary, jakie podczas walki wódz musi przezwyciężyć odwagą i siłą ducha, jeśli chce dokonać rzeczy wybitnych. Wzrastają one wraz z masą i dlatego siły muszą się zwiększać wraz ze wzrostem stanowiska, jeśli mają tym ciężarom podołać. Energia działania wyraża siłę motywów, wywołujących działanie, bez względu na to, czy motywy te powstały z przekonania rozumu, czy też w sferze uczuciowej. Bez bodźców uczuciowych jednakże byłoby trudno się obejść tam, gdzie ma się przejawiać wielka siła. Ze wszystkich wzniosłych uczuć, jakie przepełniają pierś ludzką w gorącym wichrze walki, żadne uczucie, przyznajemy to, nie jest tak potężne i trwałe, jak pragnienie sławy i czci, tak niesprawiedliwie w języku niemieckim określone, jako „chciwość sławy" (Ehrgeiz) i ,,żądza chwały" (Ruhmsucht), obniżając ich wartość przez zestawienie dwóch nie odpowiadających sobie pojęć. Wprawdzie nadużywanie tego dumnego pragnienia właśnie podczas wojny musiało spowodować najbardziej oburzające niesprawiedliwości wobec ludzi, ale źródło tych uczuć należy zaliczyć do najszlachetniejszych w naturze ludzkiej, a na wojnie są one prawdziwym tchnieniem życia, wlewającym duszę w ten olbrzymi organizm. Wszystkie inne uczucia, jakkolwiek mogą być bardziej powszechne albo mogą się wydać wyższymi, jak miłość ojczyzny, fanatyzm idei, zemsta, zapał wszelkiego rodzaju, nie zastąpią jednak ambicji i pożądania sławy. Uczucia te mogą poruszyć i nastroić na wyższy ton oddział jako całość, ale wodza nie natchną chęcią uczynienia więcej niż jego towarzysze, a chęć ta jest na jego stanowisku koniecznie potrzebna, jeśli ma on dokonać rzeczy wybitnych. Uczucia te nie sprawią również, jak to czyni ambicja, aby każdy akt wojenny stał się jak gdyby posiadłością dowódcy, którą ten stara się wykorzystać jak najbardziej, którą z wysiłkiem orze, starannie obsiewa, aby mieć plon jak najobfitszy. I właśnie te dążności dowódców, od najwyższych do najniższych, ten swego rodzaju przemysł, to współzawodnictwo, ten bodziec - wszystko to głównie ożywia działalność wojska i czyni ją tak

owocną. A jeśli chodzi o wodza naczelnego, to spytajmy: czy był kiedykolwiek wielki wódz bez ambicji i czy w ogóle takie zjawisko jest do pomyślenia? Moc oznacza zdolność woli do stawiania oporu sile poszczególnych uderzeń, wytrwałość zaś możność długotrwałego oporu. Chociaż pojęcia te są bliskie sobie i chociaż często używa się jednego wyrażenia zamiast drugiego, to jednak nie należy zapominać o wyraźnej różnicy, jaka pomiędzy nimi zachodzi, gdyż moc wobec jednego gwałtownego wrażenia może swe źródło mieć w sile uczucia, podczas gdy wytrwałość potrzebuje już pomocy rozumu. Razem bowiem z trwaniem pewnej czynności wzrasta jej planowość i z niej to właśnie wytrwałość czerpie po części swoją siłę. Jeśli zaś zwrócimy się do siły ducha czy też duszy, to przede wszystkim spytamy, co przez to należy rozumieć. Najwidoczniej nie gwałtowność objawów uczucia, nie namiętność, gdyż to przeczyłoby nawet potocznemu znaczeniu tego słowa, lecz zdolność dawania posłuchu rozumowi nawet podczas najsilniejszych wzruszeń, wśród burzy najgwałtowniej szych namiętności. Czyż może zdolność taka zależeć tylko od siły rozumu? Wątpimy w to. Co prawda fakt, że istnieją ludzie, obdarzeni wybitnym rozumem, a nie umiejący panować nad sobą, nie jest jeszcze dowodem przeciwnym, gdyż można by na to powiedzieć, że chodzi tu o specyficzny rodzaj rozumu, być może raczej silnego niż wszechstronnego. Jednak sądzimy, że zbliżymy się bardziej do prawdy, gdy przyjmiemy, że siła, pozwalająca podporządkować się rozumowi nawet w momentach najgwałtowniej szych wzruszeń i zwana przez nas panowaniem nad sobą, ma swe siedlisko w uczuciu. To specjalne uczucie u tęgich umysłów utrzymuje w równowadze wzburzone namiętności, nie niwecząc ich, i dzięki tej równowadze właśnie zapewnia rozumowi panowanie. Równowagą tą jest poczucie godności ludzkiej, ta najszlachetniejsza duma, najwewnętrzniejsza potrzeba duszy, aby działać wszędzie jako istota obdarzona rozwagą i rozumem. Rzec możemy, że tęgi umysł nawet wśród najgwałtowniejszych wzruszeń nie traci równowagi. Rzuciwszy okiem na różnolitość umysłów ludzkich, spostrzeżemy przede wszystkim takie, które mają w sobie bardzo mało ruchliwości, nazywamy je flegmatycznymi albo niedołężnymi. Dalej spotykamy ludzi bardzo ruchliwych, których uczucia jednak nie przekraczają pewnej granicy, poznajemy w nich ludzi uczuciowych, ale spokojnych. Po trzecie są ludzie bardzo drażliwi, których uczucia zapalają się szybko i nagle jak proch, ale nie są trwałe; wreszcie po czwarte bywają tacy, których lada błahy powód nie może wzruszyć i którzy w ogóle rozgrzewają się nie nagle, a tylko stopniowo, ale uczucia ich dochodzą za to do wielkiej gwałtowności i są o wiele trwalsze niż u innych. Są to

ludzie o namiętnościach energicznych, głębokich, a ukrytych. Te różnice umysłów leżą już prawdopodobnie ściśle na granicy sił cielesnych, przejawiających się w organizmie ludzkim i tkwią w tym narządzie dwoistym, zwanym systemem nerwowym, który zdaje się zwracać zarówno w stronę materii, jak i ducha. Jako słaby filozof nie będę czynił dalszych dociekań na tym mało znanym polu. Natomiast rzeczą ważną dla nas będzie zatrzymać się przez moment przy skutkach, jakie wywierają te różne natury na działalność wojenną, i zobaczyć, jak wielkiej mocy duszy od każdej z nich można oczekiwać. Ludzi niedołężnych niełatwo wyprowadzić z równowagi, ale oczywiście siłą duszy nie można nazwać braku wszelkich przejawów siły. Nie należy jednak zapominać, że ludzie tacy właśnie z powodu swej stałej równowagi posiadają na wojnie pewną, jednostronną co prawda, tężyznę. Brak często im pozytywnych motywów działania, impulsu, a jako skutek tego - aktywności, ale rzadko kiedy coś zepsują. Właściwością drugiego gatunku ludzi jest to, że rzeczy małe łatwo podniecają ich do działania, wielkie jednak z łatwością ich przytłaczają. Ludzie tacy wykazują żywą aktywność, aby pomóc jakiemuś nieszczęśliwcowi, ale nieszczęście całego narodu będzie ich tylko napawało smutkiem, a nie pobudzi do działania. Na wojnie ludziom takim nie brakuje ani aktywności, ani równowagi, ale rzeczy wielkich nie dokonają, chyba że pod wpływem bodźca wybitnego rozumu. Wybitny, niezależny rozum rzadko jednakże łączy się z takimi naturami. Natury wybuchowe, zapalne nie bardzo nadają się do praktycznego życia, a zatem i do wojny. Zaletą ich są wprawdzie silne impulsy, ale te nie trwają długo. Jeśli jednak u takich ludzi ruchliwość zjednoczy się z odwagą i ambicją, to na niższych stanowiskach ich impulsywność będzie często bardzo pożyteczna, z tego choćby względu, że działanie wojenne, którym kieruje niższy dowódca, jest bardzo krótkotrwałe. Tu wystarczy często jedna odważna decyzja, jedno napięcie sil ducha. Śmiały wypad, głośne „hura" - jest sprawą niewielu minut, podczas gdy śmiało prowadzona bitwa jest dziełem całego dnia, a kampania - trwa cały rok. Wobec gwałtownej szybkości uczuć ludziom takim podwójnie ciężko zachować równowagę umysłu; toteż często tracą głowę, a to z punktu widzenia prowadzenia wojny jest cechą najgorszą. Jednakże byłoby wbrew doświadczeniu utrzymywać, że umysły bardzo drażliwe nie mogą być nigdy silne, to znaczy, że wśród najsilniejszych wzruszeń nie mogą zachować równowagi. Dlaczego nie mieliby również posiadać tego poczucia godności własnej, skoro przecież należą raczej do natur szlachetnych? Uczucia tego rzadko kiedy im brakuje, ale nie ma ono czasu, by stać się skutecznym. Po niewczasie też wstydzą się sami przed sobą. Jeśli wychowanie, obserwacja samego siebie i doświadczenie życiowe uczy ich wcześniej czy później sposobów czuwania nad sobą, aby w

chwilach żywego podniecenia jeszcze w czas obudzić tkwiącą w ich piersi przeciwwagę - to i oni mogą być zdolni do wielkiej mocy ducha. Wreszcie ludzie mało ruchliwi, ale za to głęboko czujący, którzy w stosunku do poprzednich, mają się tak jak żar do płomienia, są najbardziej powołani do tego, aby poruszyć dzięki swej sile tytanicznej te olbrzymie masy, jakimi są trudy działalności wojennej. Działanie ich uczuć przypomina ruch wielkich mas, który im jest powolniejszy, tym bardziej staje się potężny. Jakkolwiek ludzie tacy nie tak łatwo jak tamci dają się ku swemu własnemu wstydowi opanować lub porwać uczuciom, to jednak byłoby wbrew doświadczeniu sądzić, że nie mogą oni stracić równowagi i ulec ślepej namiętności; stanie się to bowiem zawsze, skoro zabraknie im szlachetnej dumy panowania nad sobą albo gdy duma ta nie jest zbyt silna. Wypadek taki spotykamy najczęściej u wybitnych mężów wśród dzikich ludów, gdzie słaby rozwój rozumu zawsze sprzyja przewadze namiętności. Wśród narodów oświeconych i w ich najbardziej wykształconych warstwach pełno jest takich zjawisk, gdzie gwałtowne namiętności ponoszą ludzi niby średniowiecznych kłusowników przykutych do jeleni, które pędzą wraz z nimi przez lasy. Powiadamy tedy raz jeszcze: tęgi umysł jest nie tylko zdolny do silnych wzruszeń, lecz umie zarazem podczas najsilniejszych wstrząśnień utrzymać się w równowadze i w ten sposób pomimo burz szalejących w jego piersi rozwaga i przekonanie mogą swobodnie kierować nim jak najmisterniej, niby igła kompasu na miotanym nawałnicą okręcie. Siłą charakteru lub w ogóle charakterem określamy trwałą wierność swoim przekonaniom, mniejsza o to, czy są one rezultatem rozważań własnych czy cudzych, jak równie bez względu na to, czy dotyczą zasad, poglądów, chwilowych natchnień lub jakichkolwiek innych wytworów umysłu. Ta moc nie może się oczywiście uwydatnić tam, gdzie rozważania te ulegają ciągłym zmianom. Te ciągłe zmiany niekoniecznie muszą być skutkiem cudzych wpływów; mogą one również wynikać z nieustannej działalności umysłu, wskazują co prawda na charakterystyczny dla tegoż brak pewności siebie. Rzecz jasna, że o człowieku, który zmienia swoje poglądy co chwila, chociażby wychodziły one tylko z jego głowy, nie powiemy, że ma charakter. Cechą tą obdarzamy takich tylko ludzi, których przekonania są bardzo stałe, czy to dlatego, że jako głęboko uzasadnione i jasne same przez się mało podatne są do zmian, czy to, jak u flegmatyków, ze względu na słabą ruchliwość umysłu, nie dającą podstawy do zmian, czy też wreszcie dlatego, że wyraźny akt woli, wynikły z nakazu rozumu, ogranicza do pewnego stopnia zmianę poglądów. Na wojnie zdarza się więcej sposobności niż podczas jakiejkolwiek innej działalności ludzkiej, aby wobec licznych i silnych wrażeń, jakich

umysł doznaje, wobec niepewności wszelkiej wiedzy i wszelkich rozważań, zepchnąć człowieka z obranej przez niego drogi i doprowadzić do zwątpienia w siebie i w innych, Wytrącający z równowagi widok niebezpieczeństw i cierpień ułatwia uczuciu zdobycie przewagi nad wyrozumowanym sądem, a w mroku wszelkich zjawisk wojennych głębsze, jasne zbadanie jest do tego stopnia trudne, że pomyłka w rozpoznaniu tych zjawisk jest zrozumiała i wybaczalna. Należy tu działać zawsze tylko wyczuciem i domacywaniem się prawdy. Toteż nigdzie nie ma tak wielkiej różnicy zdań jak na wojnie i potok wrażeń zwalczających nasze przekonanie nie ustaje nigdy. Nawet największa flegma umysłu z trudnością się przed nim obroni, ponieważ wrażenia są zbyt silne, i żywe i zawsze oddziaływają również i na uczucie. Tylko ogólne zasady i poglądy kierujące działaniem z wyższego punktu widzenia mogą być owocem jasnego i wnikliwego rozumu, i na nich, niby na kotwicy, opiera się do pewnego stopnia sąd o danym wypadku. Właśnie największą trudność sprawia utrzymanie się przy wynikach poprzednich rozważań wobec nawału zdań i zjawisk, jakie niesie ze sobą rzeczywistość. Pomiędzy poszczególnym wypadkiem i zasadą leży często wielka przestrzeń, przez którą nie zawsze można przeciągnąć wyraźny łańcuch wniosków i gdzie niezbędna jest pewna wiara w siebie, a pewien sceptycyzm jest zbawienny. Tu często pomaga tylko wiążąca zasada, która wyrósłszy ponad rozważania, zapanuje nad nimi - jest nią reguła, aby we wszelkich wypadkach wątpliwych pozostać przy swym zdaniu pierwotnym i dopóty nie ustąpić, dopóki nie zmusi do tego jawna oczywistość. Należy żywić mocną wiarę w lepszą prawdziwość wypróbowanych zasad i wśród zmiennych chwilowych zjawisk nie zapominać o tym, że ich prawda jest niższej próby. Dzięki temu przywilejowi, jaki nadajemy w wypadkach wątpliwych naszemu poprzedniemu przekonaniu, i dzięki trwaniu przy nim, nadajemy działaniu stałość i konsekwencję, którą nazywamy charakterem. Widzimy stąd jasno, jak dalece równowaga ducha sprzyja sile charakteru; toteż ludzie o wielkiej sile duszy przeważnie mają dużo charakteru. Siła charakteru wyradza się czasem w upór. Często bardzo trudno orzec w konkretnym wypadku, gdzie się pierwsza kończy, a drugi zaczyna, rozróżnienie natomiast samych pojęć nie sprawia wielkich trudności. Upór nie jest wadą umysłu; określamy go jako sprzeciwianie się dokładniejszemu zbadaniu i nie można bez popełnienia sprzeczności przypisywać go rozumowi jako zdolności badania. Upór jest wadą uczucia. Ta nieugiętość woli, ta drażliwość wobec cudzego zdania mają źródło w szczególnym rodzaju egoizmu, który stawia ponad wszystko zadowolenie z panowania nad sobą i nad innymi działalnością własnego

tylko ducha. Można by upór nazwać rodzajem próżności, ale mimo wszystko jest on od niej czymś lepszym; próżności wystarcza pozór, gdy tymczasem upór polega na zadowoleniu z rzeczy istotnej. Twierdzimy zatem: silą charakteru wyradza się w upór, gdy sprzeciwianie się obcemu zdaniu nie wypływa z głębszego przekonania, z zaufania do wyższej zasady, lecz powstaje z przekornego uczucia. Chociaż określenie to, jak rzekliśmy wyżej, mało nam pomoże w praktyce, to jednak przeszkodzi temu, aby uważać upór po prostu jako spotęgowanie siły charakteru, gdy tymczasem jest on czymś od niej zgoła, odmiennym. Chociaż więc leży tuż obok i graniczy z nią, to jednak wcale nie jest jej spotęgowaniem, tak że zdarzają się ludzie bardzo uparci, którzy z powodu braku rozumu mają mało siły charakteru. Poznawszy w tych mistrzowskich cechach właściwości wybitnego wodza na wojnie, w których współdziała uczucie i rozum, przejdziemy teraz do tej właściwości działania wojennego, którą prawdopodobnie można uważać za najsilniejszą, chociaż nie najważniejszą, i która, nie leżąc w sferze uczucia, dotyczy tylko zdolności umysłowych. Jest to zależność wojny od terenu. Zależność ta jest przede wszystkim nieustanna, tak że nie możemy wyobrazić sobie żadnego działania wojennego naszych wyszkolonych wojsk inaczej, jak tylko przebiegającego w pewnej określonej przestrzeni; po wtóre ma ona wagę decydującą, gdyż modyfikuje, a nawet czasem całkowicie zmienia działanie wszelkich sił; po trzecie, prowadzi ona z jednej strony do uwzględnienia często najdrobniejszych szczegółów terenu, z drugiej zaś obejmuje największe przestrzenie. W ten sposób zależność wojny od terenu nadaje działalności wojennej wysoce odrębne właściwości. Inne czynności ludzkie mające związek z terenem, jak ogrodnictwo, rolnictwo, budowa domów, roboty wodne, gómictwo, myślistwo lub leśnictwo - są wszystkie ograniczone do bardzo niewielkiej przestrzeni, tak że mogą ją niebawem zbadać dostatecznie dokładnie. Na wojnie zaś dowódca musi powierzyć swe dzieło współdziałającej z nim przestrzeni, której nie ogamiają jego oczy, największa nawet pilność nie zawsze zdoła zbadać, a z powodu ciągłych zmian rzadko ją można nawet dokładnie poznać. Wprawdzie przeciwnik jest na ogół w położeniu podobnym, lecz, po pierwsze, trudność obopólna pozostaje pomimo to trudnością i kto ją talentem czy wprawą opanuje, ten uzyska wielką korzyść, a po drugie, ten równy stopień trudności istnieje tylko w zasadzie, nie zaś w każdym poszczególnym wypadku, gdzie zwykle jeden z walczących (obrońca) wie znacznie więcej o danym terenie niż drugi. Tę nader swoistą trudność może pokonać tylko specyficzna zdolność duchowa, którą nazywamy, wyrażając się zbyt ciasno, wyczuciem terenu. Jest to zdolność szybkiego wyobrażenia sobie każdego terenu w jego trafnym kształcie geometrycznym, tzn. przestrzennym, i skutkiem

tego - łatwość orientowania się w nim. Najwidoczniej jest to czynność wyobraźni. Dokonuje się to wprawdzie częściowo przez uchwycenie terenu okiem fizycznym, częściowo zaś przez objęcie go rozumem, który za pomocą swych pojęć, zaczerpniętych z wiedzy i doświadczenia, uzupełnia rzeczy brakujące i z ułamków widzialnych fizycznym okiem tworzy całość. Że jednak całość ta żywo maluje się w duszy i staje się obrazem, mapą narysowaną w umyśle, dalej, że ten obraz jest trwały, a poszczególne rysy jego nie rozpadają się ciągle - tego dokonać może tylko ta siła duchowa, którą nazywamy wyobraźnią. Jeśli jakiś genialny poeta czy malarz poczuje się dotknięty, że jego bogini przypisujemy taką działalność, i jeśli wzruszy ramionami na to, że sprytny myśliwy ma więc posiadać wspaniałą fantazję, to chętnie mu przyznamy, że mowa tu o bardzo ograniczonym j ej zastosowaniu, ojej służbie prawdziwie niewolniczej. Ale choć udział jej jest tu taki mały, to jednak musi go ona zapewnić, gdyż w razie całkowitego braku wyobraźni trudno byłoby rzeczy te przedstawić sobie wyraźnie i plastycznie w ich wzajemnym powiązaniu. Zgadzamy się też chętnie, że dobra pamięć bardzo tu pomaga; czy jednak pamięć należy uważać za osobną władzę duszy, czy też, przeciwnie, możność tworzenia wyobrażeń posiada własności dopomagania do utrwalenia się rzeczy w pamięci - musimy uważać to za sprawę nie rozstrzygniętą, tym bardziej że w ogóle wydaje się trudne chcieć w pewnych wypadkach rozdzielić obie te władze duszy. Wprawa i zrozumienie znaczy tu, bezsprzecznie, bardzo dużo. Puisegur, sławny generał - kwatermistrz sławnego Luxemburczyka, powiada, że z początku mało ufał sobie pod tym względem, gdyż zauważył, że ilekroć musiał hasło przynosić z daleka, zawsze zmylił drogę. Zastosowanie tego talentu rozszerza się oczywiście w miarę wyższego stanowiska. Huzar lub strzelec, prowadząc patrol, musi umieć orientować się w terenie i w drodze, a do tego potrzeba mu zawsze tylko niewiele znaków i ograniczonej zdolności pojmowania i wyobraźni. Wódz natomiast musi obejmować ogólne zarysy geograficzne danej prowincji czy kraju, musi mieć zawsze żywo przed oczami ukształtowanie dróg, rzek i gór, przy czym jednak nie może się obejść również i bez szczegółowego wyczucia terenu. Wprawdzie co do ogólnych przedmiotów pomagają mu wielce wiadomości wszelkiego rodzaju, mapy, książki, pamiętniki, a w szczegółach współpraca otoczenia, ale pewne jest jednak, że wielki talent wskutek szybkiej i jasnej orientacji w terenie, nada całemu swemu działaniu bieg lżejszy i pewniejszy, ochroni je przed pewną wewnętrzną bezradnością oraz bardziej uniezależni od innych. Jeśli tę zdolność przypisać wyobraźni, to jest to bodaj jedyna usługa, jakiej żąda działalność wojenna od tej swawolnej bogini, która poza tym jest dla tej działalności raczej zgubą niż pożytkiem. W ten sposób, jak sądzimy, wzięliśmy pod uwagę te wszystkie prze-

jawy władz umysłu i uczucia, jakich wymaga działalność wojenna od natury ludzkiej. Wszędzie rozum występuje jako siła istotnie współdziałająca. Zrozumiale jest, dlaczego działania wojenne, tak prosto, tak mało skomplikowane w swoich przejawach, nie mogą być prowadzone wybitnie przez ludzi pozbawionych wybitnego umysłu. Pogląd ten zezwala nam nie uważać jakiegoś obejścia nieprzyjacielskiej pozycji lub czegoś w tym rodzaju - stanowiącego w istocie swej rzecz zwykłą i zdarzającą się tysiąckrotnie - za dzieło wielkiej pracy ducha. Często przeciwstawia się prostego, dzielnego żołnierza umysłom refleksyjnym lub wynalazczym i pełnym pomysłów albo też świetnie i wszechstronnie wykształconym. Chociaż przeciwstawienie to nie jest bynajmniej pozbawione podstawy realnej, ale w żadnym razie nie dowodzi, ażeby działalność żołnierza polegała tylko na jego odwadze i że nie potrzeba tej pewnej swoistej czynności i dzielności umysłu, aby stać się choćby tylko dobrym rębaczem. Musimy zawsze pamiętać o tym, że bardzo często mamy przykłady ludzi, którzy tracą swą aktywność, osiągnąwszy stanowiska wyższe, do których umysłowo nie dorośli. Trzeba tu jednak zaraz przypomnieć, że mówimy tutaj o czynach wybitnych, nadających rozgłos temu zakresowi działania, do którego należą, Tak więc każdy stopień dowództwa stanowi na wojnie swoistą warstwę niezbędnych sił duchowych, sławy i zaszczytu. Pomiędzy naczelnym wodzem, tzn. generałem głównodowodzącym w całej wojnie, względnie na danym teatrze działań wojennych, a dowódcą, na bezpośrednio niższym szczeblu leży ogromna przepaść, a to z tego prostego powodu, że ostatni podlega o wiele ściślejszemu kierownictwu i nadzorowi, a zatem i jego pracy duchowej pozostawiony jest o wiele szczuplejszy zakres. Fakt ten spowodował, że zazwyczaj opinia upatruje wybitną działalność umysłu tylko na tym najwyższym szczeblu dowództwa i sądzi, że na wszystkich innych szczeblach wystarczy zwykły rozsądek. Skłonna jest ona nawet w niższym dowódcy, posiwiałym w służbie i istotnie wskutek jednostronnej działalności zubożałym duchowo, dopatrywać się pewnego ogłupienia, i pomimo całego szacunku dla jego odwagi - uśmiechać się z jego naiwności. Nie mamy tu zamiaru wywalczać tym dzielnym ludziom lepszego losu; nie pomogłoby to bowiem wcale ich działalności, a bardzo mało dodałoby im szczęścia. Chcemy tylko wskazać, jak się rzeczy mają, i przestrzec przed błędem, jakoby na wojnie zwyczajny zbir bez rozumu mógł dokonać czynów wybitnych. Skoro więc nawet na najniższych szczeblach dowództwa wymagamy od tego, kto się ma wyróżnić, wybitnych sił umysłowych i skoro siły te muszą z każdym stopniem wzrastać, to w konsekwencji musimy być zupełnie innego zdania o tych ludziach, którzy okrywają chwałą zajmowane przez się drugorzędne stanowiska w wojsku, a ich pozoma prostota w

porównaniu do erudyty, do władającego dobrze piórem działacza czy też wymownego męża stanu nie powinna nas wprowadzać w błąd co do wybitnej natury ich czynnego rozumu. Co prawda zdarza się też nieraz, że ludzie, zdobywszy sławę na niższych stanowiskach, przenoszą ją ze sobą na wyższe, nie zasłużywszy jej tam istotnie. Jeśli się ich używa niewiele na tych stanowiskach i jeśli wobec tego nie mają oni sposobności do ujawnienia swych braków, to trudno nawet osądzić, jaki rodzaj sławy im przystoi. W ten sposób przyczynią się oni do utrwalania miemej opinii o człowieku, który na pewnych stanowiskach mógłby być nawet świetny. Dla dokonania na wojnie czynów wybitnych potrzeba na najniższych nawet stanowiskach pewnego specjalnego geniuszu. Historia jednak i sąd potomności obdarzają mianem prawdziwego geniusza tylko tych ludzi, którzy zabłyśli na najwyższych stanowiskach jako naczelni wodzowie. Wynika to stąd, że tutaj istotnie wymagania stawiane rozumowi i duchowi zwiększają się bardzo znacznie. Aby doprowadzić do świetnego wyniku całą wojnę lub jej główne akty zwane kampaniami, potrzeba wielkiego zrozumienia wyższych spraw państwowych. Prowadzenie wojny i polityka zbiegają się tu razem, a wódz staje się jednocześnie mężem stanu. Karola XII nie obdarza się mianem wielkiego geniusza, ponieważ nie potrafił podporządkować swego oręża wyższej rozwadze i mądrości, a przez to nie zdołał osiągnąć wyższego celu; również nie nazwie się tak Henryka IV, gdyż ten nie żył dość długo, aby móc swoją działalnością wojenną objąć sprawy większej liczby państw i wypróbować swoje siły w tych wyższych sferach, gdzie szlachetność uczuć i rycerskość ducha mają znaczenie nie tyle wobec przeciwnika, ile przy pokonywaniu oporu wewnętrznego. Aby dać wyczuć, jak wiele chcemy tu objąć jednym rzutem oka i trafnie osądzić, powołamy się na nasz rozdział pierwszy. Twierdzimy, że wódz staje się mężem stanu, ale nie może przestać być wodzem; wzrokiem swym ogamia on z jednej strony wszelkie sprawy państwowe, a z drugiej uświadamia sobie dokładnie, czego może dokonać za pomocą środków, które ma w swoim ręku. Ponieważ różnolitość i nieokreślone granice wszelkich stosunków zmuszają tu do rozpatrywania ogromnej liczby czynników, których wielkość można przeważnie ocenić tylko według norm prawdopodobieństwa, dlatego, gdyby działający nie objął tego wszystkiego wzrokiem ducha wyczuwającego wszędzie prawdę, powstałby taki splot rozważań i względów, że żadnego sądu nie można by było z niego wyprowadzić. W tym znaczeniu Bonaparte wyraził się zupełnie słusznie, że wiele decyzji, jakie wódz musi powziąć, mogłyby stanowić zadania matematyczne, godne sił Newtona czy Eulera. Spośród wyższych sił duchowych potrzeba tu jednolitości i zdolności

sądzenia, wzmożonych do stopnia cudownego spojrzenia duchowego, które porusza i usuwa w lot tysiące niejasnych wyobrażeń, gdy tymczasem zwykły rozsądek wydobywałby je na światło dzienne mozolnie, dopóki by się w rezultacie przy tej pracy nie wyczerpał. Jednak ta wyższa działalność ducha, to spojrzenie genialne nie stawałoby się zjawiskiem dziejowym, gdyby nie pomagały im te właściwości uczucia i charakteru, o których mówiliśmy wyżej. Prawda, jako motyw, jest w człowieku sama przez się bardzo słaba i stąd to powstaje zawsze wielka różnica pomiędzy poznaniem a wolą, pomiędzy wiedzą a umiejętnością. Najsilniejszy impuls do działania człowiek otrzymuje zawsze od uczuć, ale wielka trwałość działania, jeśli się tak można wyrazić, powstaje wskutek tego amalgamatu uczucia i rozumu, który poznaliśmy już jako zdecydowanie, moc, wytrwałość i siłę charakteru. Gdyby zresztą ta wzmożona czynność umysłu i uczucia u wodza nie przejawiała się w ostatecznym wyniku jego działalności i gdyby trzeba było ją przyjmować tylko na wiarę, to rzadko kiedy stanęłaby w rzędzie zjawisk historycznych. To, co się wie o przebiegu wypadków wojennych, jest zwykle bardzo proste, bardzo podobne do siebie i gdyby się ktoś kierował samym opisem, to nie dostrzegłby zupełnie trudności, które przy tym należało przełamać. Niekiedy tylko, w pamiętnikach wodzów lub ich powiemików, albo też przy sposobności specjalnych badań historycznych nad jakimś poszczególnym zdarzeniem, wydobywa się na światło dzienne bodaj część wielu nici tworzących cały splot tych trudności. Większość rozważań i walk wewnętrznych, jakie poprzedzają każde donioślejsze wykonanie, ukrywa się umyślnie, ponieważ dotykają one interesów politycznych; często też toną one w zapomnieniu, ponieważ uważa się je za zwyczajne rusztowania, które trzeba usunąć po ukończeniu budowli. Jeślibyśmy wreszcie chcieli, nie puszczając się na ściślejsze określanie wyższych władz duszy, uczynić pewien podział wśród samych władz umysłowych według utartych w mowie potocznej wyobrażeń i zapytać, jaki rodzaj rozumu najściślej odpowiada geniuszowi wojennemu, to zarówno rzut oka na sam przedmiot, jak i doświadczenie powiedziałoby nam, co następuje: dobro naszych braci i dzieci, honor i bezpieczeństwo naszej ojczyzny najchętniej powierzylibyśmy umysłom raczej badawczym niż twórczym, raczej uogólniającym niż jednostronnie wdającym się w szczegóły, wreszcie głowom raczej chłodnym niż zapalnym.

ROZDZIAŁ CZWARTY

O niebezpieczeństwie na wojnie Zanim człowiek pozna niebezpieczeństwo, wytwarza sobie zwykle o nim pojęcie raczej pociągające niż odstraszające. W upojeniu zapału rzucić się na wroga - któż by tam liczył kule i poległych! Wystawić się na śmierć z zamkniętymi na chwilę oczami, nie wiedząc, kto jej uniknie - a wszystko to tuż przy złotym celu zwycięstwa, tuż przy rozkosznym owocu, którego pożąda ambicja - czyż to może być trudne? Nie, to nie będzie trudne, a zwłaszcza nie wydaje się trudne. Takich jednak chwil które przy tym nie są dziełem jednego mgnienia, ale trzeba je wypić jak mikstury lekarskie rozcieńczone w czasie i zepsute - takich chwil, powtarzamy, jest bardzo mało. Idźmy za nowicjuszem na pole bitwy. W miarę zbliżania się huk dział, który stawał się coraz wyraźniejszy, zamienia się wreszcie w odgłosy poszczególnych pocisków, zwracających teraz na siebie uwagę. Pociski zaczynają padać w pobliżu, przed nami lub poza nami. Spieszymy w kierunku wzgórza, na którym zatrzymał się. głównodowodzący wraz ze swą liczną świtą. Tu już uderzenia pocisków armatnich, wybuchy granatów stają się tak częste, że powaga życia poczyna się już przedzierać przez obrazy młodzieńczej fantazji. Naraz pada ktoś znajomy.- granat uderza w gromadkę i wywołuje pewne mimowolne poruszenie - zaczynamy odczuwać, że nie jesteśmy już tak spokojni i skupieni; nawet najodważniejszy czuje się co najmniej nieco roztargniony. Teraz uczyńmy znowu krok dalej w kierunku bitwy, która szaleje przed nami, wciąż jeszcze prawie jako widowisko - do najbliższego dowódcy dywizji: tu pocisk uderza za pociskiem, a huk własnych dział wzmaga zdenerwowanie. Od dowódcy dywizji do dowódcy brygady. Ten, chociaż znany z odwagi, trzyma się ostrożnie za wzgórzem, domem lub drzewami; jako wyraźna oznaka wzrastającego niebezpieczeństwa kartacze trzaskają po dachach i polach, pociski działowe huczą ponad nami we wszystkich kierunkach, słychać też już częsty gwizd kuł karabinowych. Jeszcze jeden krok ku oddziałom, ku piechocie, trwającej godzinami całymi z nieopisaną wytrwałością w walce ogniowej; tu powietrze przepełnia syk

kuł, oznajmiających niebawem swą bliskość krótkim, ostrym świstem, z którym przelatują nam tuż koło ucha, głowy i duszy. Na domiar litość dobija się z jękiem do serc naszych na widok rannych i poległych. Z żadnym z tych różnych stopni niebezpieczeństwa nowicjusz nie zetknie się bez wyczucia, że światło myśli działa tu innymi środkami, a promienie jego załamują się inaczej niż podczas działalności spekulatywnej i że tylko nieprzeciętny człowiek nie traci przy tych pierwszych wrażeniach zdolności do natychmiastowej decyzji. Wprawdzie przyzwyczajenie stępi niebawem te wrażenia; po upływie pół godziny zaczynamy już być obojętniejsi na wszystko, co nas otacza, jedni bardziej, inni mniej, ale do zupełnej swobody i do naturalnej elastyczności duszy zwyczajny człowiek nie dojdzie nigdy. Można więc stąd poznać, jak dalece przeciętność tu nie wystarcza, a widać to tym wyraźniej, im większy jest zakres działania do wypełnienia. Trzeba tu wiele entuzjastycznej, stoickiej lub wrodzonej brawury, władczej ambicji czy też długiego otrzaskania się z niebezpieczeństwem, aby działanie w tym trudnym środowisku nadążyło z biegiem wypadków, pomimo że przy biurku działanie to może wydawać się czymś zupełnie zwyczajnym. Niebezpieczeństwo na wojnie tworzy pewne tarcie i właściwe pojęcie o nim jest niezbędne do poznania prawdy; dlatego też uczyniliśmy tu o nim wzmiankę.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Wysiłek fizyczny na wojnie Gdyby każdy mógł wydawać sąd o wypadkach wojennych tylko w chwili, gdy jest skostniały od mrozu, upada z gorąca i pragnienia lub gdy przytłacza go niedostatek i zmęczenie, to mielibyśmy wprawdzie jeszcze mniej sądów obiektywnie słusznych, ale byłyby one słuszne przynajmniej subiektywnie, to znaczy zawierałyby dokładny stosunek sądzącego do przedmiotu. Poznać to możemy już wtedy, gdy widzimy, z jak wielkim upadkiem ducha, jak nędznie i małostkowo mówią o porażce sądy tych, którzy byli jej naocznymi świadkami, zwłaszcza wygłaszane jeszcze na miejscu. Powinniśmy więc wyrobić sobie pogląd na stopień wpływu, jaki wywiera wysiłek fizyczny, i uwzględnić go należycie przy ocenie takiego sądu. Na wojnie, wśród wielu rzeczy, których użycie nie da się wymierzyć żadną taksą policyjną, pierwsze miejsce zajmuje wysiłek fizyczny. Pod warunkiem, że się go nie trwoni, jest on współczynnikiem wszelkiego rodzaju sił i nikt nie może dokładnie powiedzieć, jak dalece można go wyzyskać. Godne uwagi jest jednak, że podobnie jak tylko silne ramię łucznika może silniej napiąć cięciwę łuku, tak i od silnego tylko ducha możemy oczekiwać, że na wojnie doprowadzi siły swego wojska do większego napięcia. Co innego jest bowiem, gdy wojsko wskutek wielkich nieszczęść, otoczone niebezpieczeństwami, rozpada się w gruzy niby walący się mur i może znaleźć ratunek jedynie w jak największym natężeniu swych sił fizycznych, a co innego zupełnie, gdy wojsko zwycięskie, wiedzione tylko przez uczucie dumy, daje się dowolnie kierować swemu wodzowi. Ten sam wysiłek, który tam mógł wywoływać co najwyżej litość, tu musiałby nas napełnić podziwem, gdyż byt o wiele trudniejszy do osiągnięcia. Wydobywa się więc przy tym na jaw i czyni widoczną nawet dla niedoświadczonego oka jedna z tych rzeczy, które na działalność ducha po kryjomu nakładają kajdany i tajemnie pożerają siły duszy. Wprawdzie mówiliśmy tu właściwie o tym wysiłku, jakiego żąda wódz od wojska, dowódca od swoich podwładnych, a więc o odwadze żądania

i o sztuce osiągnięcia go - jednak nie możemy tu pominąć również i osobistego wysiłku fizycznego dowódcy czy wodza. Posunąwszy się bowiem uczciwie w analizie wojny aż do tego punktu, musimy również wziąć pod uwagę i ciężar tego pozostałego żużla, O wysiłku fizycznym wspominamy tu głównie dlatego, że wraz z niebezpieczeństwem należy on do najgłębszych przyczyn „tarcia" i ponieważ nakreślona jego miara upodabnia jego istotę do tych ciał elastycznych, których tarcie, jak wiadomo, bardzo trudno obliczyć. Aby nie czynić złego użytku z tych rozważań i tego obliczenia warunków utrudniających działania wojenne, sama przyroda dała nam przewodnika naszego sądu w naszym własnym sposobie odczuwania. Podobnie jak powoływanie się na swą osobistą niedoskonałość nie przyda się nikomu, w chwili gdy otrzymuje obelgi i razy, ale właśnie wtedy, gdy obelgi szczęśliwie odparł albo świetnie pomścił, tak żaden wódz i żadne wojsko nie naprawi wrażenia hańbiącej klęski przez opisy niebezpieczeństw, nędzy i wysiłków; natomiast przyczynią się one znakomicie do podniesienia świetności zwycięstwa. Tak więc uczucie nasze, będące w gruncie rzeczy tylko sądem wyższego rzędu, chroni nas przed pozomą słusznością, do której sąd nasz mógłby się skłaniać.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Wiadomości podczas wojny Słowem „wiadomości" określamy całą posiadaną znajomość nieprzyjaciela i jego kraju, czyli całą podstawę własnych koncepcji i działań. Wystarczy spojrzeć na istotę tej podstawy, na jej niepewność i chwiejność, aby niebawem odczuć, jak niebezpieczna jest konstrukcja wojny, jak łatwo może runąć i pogrzebać nas pod swymi gruzami. Wprawdzie we wszystkich książkach pisze się, że należy ufać tylko pewnym wiadomościom i że nigdy nie można pozbywać się nieufności, ale jest to mama, papierowa pociecha i należy do tego rodzaju mądrości, do których w braku czegoś lepszego uciekają się układacze systemów i podręczników. Wiele wiadomości otrzymywanych na wojnie jest sprzecznych, jeszcze więcej jest fałszywych, a najwięcej - niepewnych. Wymaga to od oficera pewnej umiejętności ich rozróżniania, jaką mu dać może znajomość rzeczy i ludzi, jak też zdolność sądzenia. Musi tu nim kierować zasada prawdopodobieństwa. Trudność ta jest już niemała nawet przy układaniu pierwotnych projektów, w ciszy gabinetu i poza właściwą sferą wojny, a zwiększa się nieskończenie tam, gdzie wśród zgiełku wojny jedna wiadomość wypiera drugą; dobrze jeszcze, jeśli wiadomości, przecząc sobie wzajemnie, wytwarzają pewną równowagę i same wywołują krytykę. O wiele gorzej dla niedoświadczonego, jeśli przypadek nie wyświadczy mu tej usługi, natomiast jedna wiadomość popiera inną, potwierdza ją i powiększa, -maluje obraz coraz to nowymi barwami, aż konieczność wymusi na nas pośpieszną decyzję, którą niebawem uznamy za głupstwo, a wiadomości te - za kłamstwa, przesadę, błędy itd. Słowem: większość wiadomości jest fałszywa, a bojaźliwość ludzka staje się nową siłą dla kłamstwa i nieprawdy. Każdy jest z reguły bardziej skłonny wierzyć złemu niż dobremu, Każdy skłania się ku wyolbrzymianiu złych wieści i chociaż niebezpieczeństwa, o których w ten sposób dowiadujemy się, opadają same przez się niby fale morskie, ale też jak one wracają ku nam bez widocznej przyczyny. Wódz silny w poczuciu swej lepszej wiedzy musi wytrwać jak skała, o którą się

ta fala rozbije. Rola to niełatwa; kto nie posiada z natury zimnej krwi albo przez doświadczenie wojenne nie jest wdrożony i umocniony w sądzie o rzeczach, powinien sobie ustalić prawidło, aby chociażby gwałtem, to znaczy wbrew swemu własnemu przekonaniu, skłaniać się od obaw ku nadziei; dopiero w ten sposób będzie mógł utrzymać istotną równowagę. Ta trudność widzenia dokładnie, będąca jednym z największych tarć na wojnie, powoduje, że sprawy wyglądają w rzeczywistości zupełnie inaczej, niż były pomyślane. Wrażenie zmysłowe jest silniejsze niż wyobrażenia rozważającej rachuby i to do tego stopnia, że bodaj nie było żadnego ważniejszego działania, w którym by wódz nie musiał zwalczać w sobie nowych wątpliwości zaraz w pierwszych momentach wykonania. Ludzie przeciętni idący za cudzymi podszeptami stają się z tego powodu przeważnie z punktu niezdecydowani; sądzą oni, że okoliczności okazały się zupełnie inne, niż przypuszczali, i to tym bardziej, że i w tym wypadku, znowu polegają na cudzych podszeptach. Jednak nawet i ten, kto sam sobie narzucił plan działania i teraz również patrzy własnymi oczami - łatwo odbiegnie od swego poprzedniego zdania. Twarde zaufanie do własnych sił musi go uzbroić przeciw pozornemu naciskowi chwili; jego pierwotne przekonanie sprawdzi się w dalszym rozwoju wypadków, gdy na plan dalszy zejdą jaskrawo malujące niebezpieczeństwo sceny wojenne, wysuwane z początku na czoło przez los, i gdy horyzont się rozszerzy. Jest to jedna z najważniejszych przepaści pomiędzy planowaniem a wykonaniem.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Tarcie na wojnie Dopóki się nie zna wojny z doświadczenia, nie można pojąć, gdzie właściwie leżą te trudności, o których wciąż się mówi, i co właściwie ma robić ten wymagany od wodza geniusz wojenny i te nadzwyczajne siły duchowe. Wszystko wydaje się takie proste, wszystkie wymagane wiadomości tak płytkie, wszystkie kombinacje tak nic nie znaczące, że w porównaniu z tym najprostsze zadanie z wyższej matematyki imponuje nam swoją powagą naukową. Gdy się jednak wojnę widziało, to wszystko staje się zrozumiałe, chociaż z ogromną tylko trudnością da się opisać, co wywołuje tę zmianę, i nazwać ten czynnik niewidoczny, a wszędzie działający. Na wojnie wszystko jest bardzo proste, lecz rzeczy nawet najprostsze są trudne. Trudności te piętrzą się i wywołują tarcie, którego nigdy nie może sobie dobrze wyobrazić ten, kto wojny nie widział. Wyobraźmy sobie podróżnego, który zamierza po całodziennej jeździe przebyć jeszcze przed wieczorem dwie ostatnie stacje - cztery do pięciu godzin karetką pocztową po szosie - nic wielkiego. Przybywa jednak na przedostatnią stację, nie znajduje koni wcale albo też bardzo mame, a poza tym okolica staje się górzysta, a droga popsuta. Zapada ciemna noc i podróżny rad jest, że po wielu utrapieniach dotarł do najbliższej stacji i znalazł tam byle jaki nocleg. Podobnie i na wojnie wskutek niezliczonych małych okoliczności, których na papierze nigdy należycie uwydatnić nie można, wszystko się składa na to, że jesteśmy daleko od zamierzonego celu. Potężna, żelazna wola przezwycięża to tarcie, miażdży przeszkody, ale jednocześnie zużywa maszynę. Powrócimy do tego jeszcze nieraz. Twarda wola dumnego ducha stoi wśród sztuki wojennej jak obelisk, do którego zbiegają się główne ulice miasta. Tarcie jest jedynym pojęciem, które jako tako określa w ogólnych zarysach to, co odróżnia wojnę rzeczywistą od papierowej. Maszyna wojskowa - wojsko i wszystko, co do niego należy - jest w gruncie rzeczy bardzo prosta i wydaje się z tego powodu łatwa do kierowania. Należy jednak pomyśleć o tym, że żadna z jej części składowych nie jest z jed-

nego kawałka, natomiast wszystko składa się z oddzielnych indywidualności, z których każda posiada własne różnorakie tarcia. Teoretycznie brzmi to nader pięknie: dowódca batalionu jest odpowiedzialny za wykonanie danego rozkazu, a ponieważ batalion dzięki dyscyplinie stanowi jak gdyby zwartą bryłę, a jego dowódca powinien być człowiekiem znanym ze swej gorliwości, dlatego bryła ta ma się obracać bez przeszkód na swym żelaznym czopie. W rzeczywistości jednak tak nie jest i tu właśnie na wojnie wychodzi od razu na jaw cala przesada i nieprawda tego wyobrażenia. Batalion składa się przecież z pewnej ilości ludzi, a jeśli przypadek tak zechce, to i najmizerniejszy spośród nich może spowodować zatrzymanie się albo jakąś nieprawidłowość wykonania. Niebezpieczeństwa, które niesie ze sobą wojna, wysiłki fizyczne, jakich wymaga, zwiększają trudności tak dalece, że należy je uważać za najwyraźniejsze przyczyny tarcia. To olbrzymie tarcie, którego nie da się jak w mechanice sprowadzić do niewielu punktów, jest wówczas wszędzie w styczności z przypadkiem i wywołuje zjawiska nie dające się absolutnie obliczyć właśnie dlatego, że przeważnie zależą od tegoż przypadku. Takim przypadkiem jest np. pogoda. Tu mgła przeszkadza w wykryciu nieprzyjaciela we właściwym czasie, w otwarciu we właściwej chwili ognia artylerii albo też w dostarczeniu meldunku dowódcy; tam znowu deszcz przeszkodzi w przybyciu jednego batalionu, a spowoduje opóźnienie innego, gdyż zamiast trzech godzin musiał maszerować osiem, albo czyni nieskuteczną szarżę kawalerii, która utknie w błocie itd. Działania na wojnie - to ruch w środowisku trudnym do przebycia. Podobnie jak w wodzie trudno jest wykonać lekko i precyzyjnie najprostszy i najnaturalniejszy ruch, zwykły chód, tak i na wojnie z trudnością osiąga się za pomocą normalnych sił przeciętną choćby linię. Stąd też pochodzi, że prawdziwy teoretyk staje się nieraz podobny do mistrza pływania, uczącego na lądzie ruchów potrzebnych później w wodzie i które wydają się śmieszne i przesadne, gdy się o wodzie, nie myśli. Teoretycy zaś, którzy sami nigdy nie pływali albo którzy ze swych doświadczeń nie umieją wyciągnąć żadnego ogólnego wniosku - są niepraktyczni, a nawet niesmaczni, gdyż uczą tylko tego, co każdy umie tj. chodzenia. Dalej: każda wojna obfituje w zjawiska indywidualne, wobec czego jest jak nieznane morze pełne raf, które duch wodza może wyczuć, ale których oko jego nigdy nie widziało, teraz zaś musi ciemną nocą omijać. Jeśli zaś zerwie się jeszcze przeciwny wiatr, tj. Jeśli zajdzie jeszcze jakiś poważny, a wrogi mu przypadek, wtedy potrzeba najwyższej sztuki, przytomności umysłu i wysiłku, chociaż patrzącemu z dala wyda się, że wszystko idzie jak z płatka. Znajomość tego tarcia jest głównym składnikiem tak często sławionego doświadczenia wojennego, którego

wymaga się od dobrego generała. Generał musi znać to tarcie, aby je przezwyciężyć tum, gdzie to możliwe, i aby nie oczekiwać od działań tej dokładności, która jest niemożliwa właśnie wskutek tarcia. Teoretycznie zresztą nigdy się go dokładnie nie pozna, a nawet gdyby tak było, to brakowałoby jeszcze tej wprawy w sądzeniu, która zwie się taktem i która zawsze jest bardziej potrzebna w dziedzinie rozmaitych małych przedmiotów niż w wypadkach wielkich a rozstrzygających, gdzie można się zastanowić i naradzić z innymi. Jak światowcem kieruje w mowie, działaniach i ruchach jedynie jego takt, który stał się niemal przyzwyczajeniem, tak też tylko doświadczony oficer zawsze odpowiednio rozstrzygnie i postanowi w wielkich i małych wydarzeniach, można by rzec, w każdym uderzeniu tętna wojny. Doświadczenie i wprawa same nasuną mu myśl; to uchodzi, a to nie. Niełatwo więc zdarzy mu się odsłonić swoje słabe strony, co na wojnie, jeżeli często się przytrafia, podrywa zaufanie i jest bardzo niebezpieczne. Tarcie jest przyczyną, która czyni trudnymi rzeczy pozomie łatwe. Powrócimy jeszcze do tej sprawy i wtedy nam się wyjaśni, że znakomitemu wodzowi poza doświadczeniem i silną wolą potrzebne są inne jeszcze rzadkie przymioty ducha.

ROZDZIAŁ ÓSMY Uwagi końcowe do księgi pierwszej Niebezpieczeństwo, wysiłki fizyczne, wiadomości i tarcie - oto przedmioty, które wymieniliśmy jako składniki atmosfery wojny i które tworzą z niej środowisko utrudniające wszelkie działania. Można je wskutek ich utrudniającego działania objąć ogólnym pojęciem powszechnego tarcia. Czyż jednak nie ma żadnej, łagodzącej to tarcie oliwy? Jest, ale jedna tylko, i to nie zawsze znajdująca się na zawołanie do dyspozycji wodza ani wojska; jest to przyzwyczajenie wojska do wojny. Przyzwyczajenie zaprawia ciało do wielkich wysiłków, duszę - do wielkich, niebezpieczeństw, chroni więc przeciw pierwszemu wrażeniu. Dzięki niemu wszędzie osiąga się cenną roztropność prostego huzara i strzelca aż do najwyższego generała włącznie, i ułatwia działanie naczelnego wodza. Podobnie jak oko ludzkie w ciemnym pokoju rozszerza swoją źrenicę, wchłania znajdującą się w izbie odrobinę światła, stopniowo, z trudem rozróżnia przedmioty i wreszcie orientuje się zupełnie dobrze, tak też się dzieje i z doświadczonym żołnierzem na wojnie, gdy tymczasem nowicjusz natyka się wszędzie na nieprzeniknione ciemności. Żaden wódz nie potrafi swemu wojsku zaszczepić przyzwyczajenia do wojny, a w małym tylko stopniu mogą je zastąpić ćwiczenia w czasie pokoju. Porównanie to dotyczy jednak prawdziwego doświadczenia wojennego, a nie wojska, które nawet ćwiczenie stosuje dla uzyskania tylko sprawności mechanicznej. Organizowanie ćwiczeń w czasie pokojowym w ten sposób, aby podczas nich zdarzały się trudne sytuacje, aby rozwijały w poszczególnych dowódcach umiejętność oceny sytuacji, a nawet pobierania decyzji - jest o wiele ważniejsze, niż to sądzą niedoświadczeni. Jest rzeczą niesłychanie ważną, aby żołnierz, na wysokim czy niskim stopniu hierarchii wojskowej, zapoznał się jeszcze przed wojną z tymi jej zjawiskami, które go z początku wprawiają w zdumienie i zakłopotanie. Jeśli zaś choćby raz jeden spotka się z nimi przed wojną, już jest z nimi na poły obeznany. Dotyczy to również i wysiłków fizycznych. Należy je stosować, aby żołnierza przyzwyczaić do nich nie tyle może fizycznie, co moralnie. Miody żołnierz podczas wojny

rad przypisuje ponoszone przez się nadmierne trudy wielkim błędom, omyłkom i niedbalstwu dowództwa i przez to jeszcze bardziej upada na duchu. Nie będzie zaś tego, jeśli podczas ćwiczeń pokojowych przygotuje się go na te wysiłki.

KSIĘGA DRUGA Teoria wojny

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Podział sztuki wojennej Wojna w swym właściwym znaczeniu jest walką; walka bowiem jest jedyną skuteczną zasadą w tej różnorodnej działalności, zwanej wojną w szerszym znaczeniu. Walka jednak jest zmierzeniem się sił duchowych i fizycznych za pomocą tych ostatnich. Rozumie się, że sil duchowych nie można wykluczyć, gdyż stan duszy ma przecież decydujący wpływ na siły wojenne. Potrzeba walki doprowadziła człowieka wcześnie do własnych wynalazków, aby zapewnić sobie w niej przewagę, i walka bardzo się przez to zmieniła, Jakkolwiek jednak rzecz się ma, pojęcie jej nie zostało przez to zmienione i zawsze walka jest istotą wojny. Pierwsze wynalazki dotyczyły broni i rynsztunku poszczególnego wojownika. Należy je wytworzyć i wprawić się w ich używaniu, zanim wojna się zacznie. Sporządza się je stosownie do istoty walki, podlegają one zatem jej prawom; ale oczywiście czynność ich sporządzania nie jest walką, lecz czymś innym: jest ona przygotowaniem do walki, a nie jej prowadzeniem. Jasne jest, że uzbrojenie i wyekwipowanie nie stanowią istotnego pojęcia walki, gdyż walką jest nawet zwyczajne mocowanie się. Walka określiła konstrukcję broni i rynsztunku, te zaś ją modyfikują. Zachodzi wówczas wzajemne obustronne oddziaływanie. Walka jednak pozostaje pomimo to czynnością zupełnie swoista i to tym bardziej że porusza się w żywiole nader swoistym, tj. wśród niebezpieczeństwa. Tu bardziej niż gdziekolwiek niezbędne jest rozgraniczenie różnorodnych czynności; i aby wykazać całą praktyczną ważność tego poglądu, wystarczy mimochodem tylko przypomnieć, jak często osobista dzielność na jednym polu wydaje się na innym jak najbardziej nieużyteczną pedanterią. Nietrudno też bynajmniej oddzielić podczas rozważań jedną czynność od drugiej, traktując uzbrojoną i wyekwipowaną siłę zbrojną jako gotowy środek, o którym nic więcej wiedzieć nie trzeba, poza jego

zasadniczą wydajnością, aby go użyć celowo. Sztuką wojenną we właściwym znaczeniu będzie sztuka posługiwania się w walce danymi środkami i nie możemy jej dać określenia lepszego niż prowadzenie wojny. Natomiast w sensie ogólniejszym do sztuki wojennej będą należały również wszelkie czynności wykonywane dla wojny, a zatem całe zorganizowanie sit zbrojnych, tzn. pobór, uzbrojenie, wyekwipowanie i wyćwiczenie. Rzeczą bardzo ważną dla realności teorii jest oddzielenie obu tych czynności, łatwo bowiem dostrzec, że jeśliby każda sztuka wojenna chciała zaczynać od organizowania sit zbrojnych i warunkować tym sposoby prowadzenia wojny, to sposoby te można by było zastosować tylko w tych nielicznych wypadkach, kiedyby istniejące siły zbrojne im właśnie odpowiadały. Jeśli natomiast chcemy posiadać teorię przydatną dla przeważnej większości wypadków, a w żadnym razie nie pozbawioną pożytku, to musimy oprzeć ją na większości zwykłych środków walki, uwzględniając przy tym ich najistotniejszą wydajność. Prowadzenie wojny obejmuje zarządzenie i prowadzenie walki. Gdyby walka ta była działaniem odosobnionym, to nie byłoby powodu do dalszego podziału; walka składa się jednak z większej lub mniejszej liczby poszczególnych odrębnych czynności, które nazywamy bitwami. Jak to wykazaliśmy w pierwszym rozdziale księgi pierwszej, stanowią one osobne całości. Wypływa stąd zatem całkiem odrębna czynność, polegająca na zarządzeniu i prowadzeniu poszczególnych bitew i na łączeniu ich pomiędzy sobą dla osiągnięcia celów wojny. Pierwsze nazywamy taktyką, drugie - strategią. Podziału na taktykę i strategię używa się teraz prawie powszechnie i każdy wie dość dokładnie, do czego ma zaliczyć dany wypadek, nie uświadamiając sobie nawet jasno zasady tego podziału. Gdzie zaś podział taki jest stosowany choćby nieświadomie, tam musi istnieć jego przyczyna. Przyczynę tę odnaleźliśmy, i przyznać możemy, że właśnie ta powszechna praktyka doprowadziła nas do niej. Natomiast dowolne próby poszczególnych pisarzy w celu ustalenia tych pojęć, nie wypływające z natury rzeczy, musimy uważać za nie odpowiadające powszechnemu użyciu. Stosownie zatem do naszego podziału taktyka jest nauką o użyciu sił zbrojnych w bitwie, a strategia - nauką o użyciu bitew do celów wojny. W jaki sposób określa się bliżej pojęcie poszczególnej, czyli samodzielnej, bitwy i jakim warunkom powinna odpowiadać ta samodzielność, będziemy mogli wyjaśnić dopiero wtedy, gdy się bitwie przyjrzymy bliżej; na razie wystarczy, gdy powiemy, że pod względem przestrzeni - a więc przy bitwach równoczesnych - jedność ta sięga tak daleko, jak osobiste dowództwo, a pod względem czasu, tzn. przy bitwach kolejno po sobie następujących - aż minie zupełnie kryzys, jaki występuje w każdej bitwie.

Mogą tu zajść wypadki wątpliwe, mianowicie wtedy, gdy kilka bitew można również traktować jako jedną. Nie może to jednak stanowić zarzutu dla naszej zasady podziału, gdyż cecha ta jest wspólna dla wszelkich podziałów rzeczy konkretnych, których rozmaitość podlega pośrednim stopniowaniom. Mogą wówczas istotnie zdarzyć się takie poszczególne działania, które równie dobrze, nawet bez zmiany punktu widzenia, można zaliczyć do strategii, jak i do taktyki, np. bardzo rozciągnięte pozycje, podobne do kordonu, pewne przeprawy itd. Podział nasz dotyczy i obejmuje tylko działanie sił zbrojnych. Na wojnie jednak zachodzi całe mnóstwo czynności, które jej wprawdzie służą, ale są od niej różne i albo jej pokrewne, albo znów bardziej obce. Wszystkie te czynności zmierzają do utrzymania sił zbrojnych. Podobnie jak utworzenie i wyszkolenie poprzedza działanie, tak i utrzymanie ich towarzyszy mu i jest niezbędnym jego warunkiem. Zbadawszy bliżej, zobaczymy, że wszystkie te czynności należy uważać za przygotowania do walki, tylko oczywiście są one bardzo bliskie akcji wojennej, przenikają wszelkie działania i występują na przemian z użyciem sił. Słusznie więc wyklucza się je, podobnie jak i inne czynności przygotowawcze, z pojęcia sztuki wojennej w jej ścisłym znaczeniu: z właściwego prowadzenia wojny; jest to konieczne, jeśli się ma wypełnić główne zadanie wszelkiej teorii - oddzielenie rzeczy różnorodnych od siebie. Któż by chciał całą litanię czynności zaopatrzenia i administracji zaliczać do właściwego prowadzenia wojny? Wprawdzie znajdują się one we wzajemnym związku z użyciem sil, ale stanowią przedmiot w istocie swej odeń odrębny. W trzecim rozdziale księgi pierwszej powiedzieliśmy, że - ponieważ walka lub bitwa stanowią jedyną czynność bezpośrednio działającą przeto nici wszelkich innych czynności skupiają się w niej, znajdując tam swe ujście. Chcieliśmy przez to wyrazić, że wszystkie inne czynności mają wskutek tego swój cel, który starają się osiągnąć stosownie do własnych praw. Musimy tu zastanowić się bliżej nad tym przedmiotem. Przedmioty czynności, spełnianych jeszcze poza bitwą, są bardzo różnego rodzaju. Część ich należy pod pewnym względem jeszcze do walki właściwej, jest z nią identyczna, pod innymi natomiast służy do utrzymania sił zbrojnych. Pozostała część należy wyłącznie do utrzymania i posiada tylko pewien warunkowy wpływ na walkę wskutek oddziaływania wzajemnego na jej wyniki. Przedmiotami należącymi pod pewnym względem do walki właściwej są marsze i postoje na biwakach i kwaterach, ponieważ oznaczają one pewne stany wojska, a to już jest z konieczności związane z ideą bitwy. Inne należą wyłącznie do utrzymania. Są to: wyżywienie, pielęgnowanie chorych, uzupełnienie broni i rynsztunku. Marsze utożsamia się całkowicie z użyciem wojska. Marsz podczas

bitwy, zwany zwykle ewolucją, nie jest wprawdzie właściwym użyciem broni, ale jest z nim związany tak głęboko i jest tak niezbędny, że tworzy jedną z zasadniczych części tego, co nazywamy bitwą. Marsz poza bitwą jest tylko wykonaniem pewnej decyzji strategicznej. Mówi ona, kiedy, gdzie i jaką siłą zbrojną należy stoczyć bitwę, a wykonać to można tylko za pomocą jedynego środka, jakim jest marsz. Marsz poza bitwą jest więc narzędziem strategicznym i dlatego jest przedmiotem nie tylko strategii, lecz - ponieważ siły zbrojne, które go wykonują, w każdej chwili mogą wszcząć bitwę - wykonanie jego podlega prawom zarówno strategicznym, jak i taktycznym. Jeśli nakazujemy pewnej kolumnie maszerować po danej stronie rzeki czy pasma górskiego, to decyzja ta będzie strategiczna, gdyż zawiera ona w sobie zamiar, aby, jeśli w czasie marszu wypadnie wydać bitwę nieprzyjacielowi, stoczyć ją raczej na tej, a nie na innej stronie. Skoro jednak kolumna, zamiast maszerować doliną, wybierze drogę wzdłuż grzbietu wzgórz albo dla wygody marszu rozdzieli się na kilka kolumn, to decyzje te są taktyczne, gdyż dotyczą sposobu, w jaki chcemy użyć sił zbrojnych na wypadek bitwy. Wewnętrzny porządek marszu wiąże się stale z gotowością bojową, ma więc charakter taktyczny, gdyż nie jest niczym innym jak pierwszym, tymczasowym zarządzeniem do przyszłego boju. Marsz jest narzędziem, za pomocą którego strategia rozkłada swe czynniki istotne, tzn. bitwy. Ponieważ jednak czynniki te często zyskują na znaczeniu nie przez swój przebieg, a dzięki swemu -wynikowi, dlatego nie uniknie się często w teorii stawiania narzędzia na miejscu czynnika istotnego. Mówi się wówczas o decydujących, uczonych marszach, rozumiejąc przez to te kombinacje bojowe, do których marsze te doprowadziły. Ta zamiana wyobrażeń jest zbyt naturalna, skrót słowny zbyt pożądany, aby go usuwać, ale przecież jest to tylko skrót pojęciowy, przy tym nie można zapominać o jego treści, jeśli się nie chce zejść na manowce. Manowcem takim byłoby przypisywanie kombinacjom strategicznym siły niezależnej od powodzeń taktycznych. Jeśli się kombinuje marsze i manewry i osiąga swój cel, a nie mówi się przy tym o bitwie, to można by wyciągnąć z tego wniosek, że istnieje środek pokonania wroga również i bez bitwy. Dopiero w przyszłości będziemy mogli wykazać cały obfity w skutki ogrom tego błędu. Aczkolwiek marsz można uważać za organiczną część walki, to jednak posiada on w sobie pewne cechy, które do niej nie należą, a zatem nie są ani natury taktycznej, ani strategicznej. Są to te wszystkie zarządzenia, które służą tylko dla wygody oddziałów, jak np. budowa mostów i dróg itd., są to zatem tylko warunki. Mogą one wprawdzie w pewnych okolicznościach upodobnić się do użycia wojska, a nawet zidentyfikować się z tym użyciem, jak np. budowa mostu w obliczu

nieprzyjaciela, ale same przez się będą to jednak zawsze czynności odrębne i teoria ich nie należy do teorii prowadzenia wojny. Biwakami nazywamy wszelkie skupione, a zatem - w przeciwieństwie do kwater - gotowe do boju ugrupowanie wojska. Biwaki te są stanem spokoju, a zatem odpoczynku, ale jednocześnie są one także strategicznym ustaleniem boju w miejscu, gdzie się je zakłada. Natomiast sposób ich zakładania zawiera już w sobie zarys ewentualnego boju, co jest warunkiem podstawowym każdej bitwy obronnej. Biwaki stanowią więc istotną część i strategii, i taktyki. Kwatery zastępują biwaki celem dania wojsku tym lepszego wypoczynku, stanowią tedy jak i one przedmioty strategiczne ze względu na swe położenie i rozciągłość, a taktyczne ze względu na swe urządzenia wewnętrzne zmierzające do osiągnięcia gotowości bojowej. Celem biwaków i kwater bywa wprawdzie poza odpoczynkiem dla wojska jeszcze coś innego, np. osłona jakiejś okolicy, zajęcie danej pozycji; ale wystarczy, jeśli istnieje tylko ten cel pierwszy. Przypominamy, że cele, do jakich dąży strategia, mogą być celem bitwy, a utrzymanie narzędzia, za pomocą którego prowadzi się wojnę, może z konieczności bardzo często stanowić cel jej poszczególnych kombinacji. Jeśli w takim wypadku strategia służy tylko celom utrzymania wojska, to i tak nie znajdujemy się przez to w obcej dziedzinie, lecz zawsze będzie chodziło o użycie sił zbrojnych, albowiem każde ustawienie wojska w jakimkolwiek punkcie teatru działań wojennych jest właśnie użyciem tych sił zbrojnych. Jeśli natomiast utrzymanie wojska na biwakach i kwaterach powoduje czynności, które nie są użyciem sił zbrojnych, jak budowa szałasów, rozbijanie namiotów, służba zaopatrzenia lub porządkowanie biwaków i kwater, to czynności te nie należą ani do strategu, ani do taktyki. Nawet fortyfikacje, stanowiące wyraźnie przez swe położenie i urządzenia składową część walki, a zatem będące przedmiotami taktycznymi, nie należą pod względem wykonania swej budowy do teorii prowadzenia wojny, lecz potrzebne wiadomości i sprawność muszą być właściwością wyszkolonych sił zbrojnych; nauka o walce zakłada z góry ich istnienie. Spośród przedmiotów, które służą tylko celom zaopatrzenia sił zbrojnych (gdyż żaden swymi częściami składowymi nie identyfikuje się z bitwą), wyżywienie wojska zbliża się zawsze do bitwy najbardziej, ponieważ musi być czynne niemal codziennie i dotyczy każdego żołnierza. Przenika ono w ten sposób całkowicie działania wojenne w ich części strategicznej. Podkreślamy - w ich części strategicznej, gdyż w obrębie poszczególnej bitwy wyżywienie wojska nadzwyczaj rzadko wywrze wpływ zmieniający jej plan, chociaż i taki wypadek jest zupełnie możliwy. Najczęściej więc oddziaływanie wzajemne powstaje pomiędzy strategią a troską o wyżywienie sił zbrojnych i nader często wzgląd na wyżywienie

wojska ma wpływ na zarys strategiczny danej kampanii czy wojny. Bez względu na to, jak częsty i jak decydujący wpływ wywiera sprawa wyżywienia wojska, pozostaje ona czynnością różniącą się zasadniczo od jego użycia i wpływa na to użycie tylko przez swe wyniki. Inne wymienione przez nas przedmioty czynności administracyjnych stoją jeszcze o wiele dalej od użycia wojska. Pielęgnowanie chorych, aczkolwiek nadzwyczaj ważne dla dobra wojska, dotyka jednak niewielkiej części żołnierzy i wywiera z tego powodu bardzo mały i pośredni tylko wpływ na użycie pozostałych; uzupełnianie zaś przedmiotów wyekwipowania, jeśli nie jest czynnością stałą, tkwiącą organicznie w strukturze sił zbrojnych, występuje tylko periodycznie i z tego powodu rzadko dojdzie do głosu przy zamierzeniach strategicznych. Musimy tu jednak zastrzec się przed nieporozumieniem. W poszczególnym wypadku przedmioty te mogą mieć decydujące znaczenie. Można łatwo sobie wyobrazić oddalenie szpitali i zapasów amunicji jako jedyną przyczynę nader ważnych decyzji strategicznych; nie chcieliśmy tego ani negować, ani usuwać w cień. Nie mówimy tu jednak o faktycznych stosunkach w poszczególnym wypadku, tylko o oderwanych pojęciach teorii. Twierdzimy więc, że taki wpływ jest zbyt rzadki, aby teorii pielęgnowania rannych albo uzupełniania amunicji czy broni przypisywać duże znaczenie dla teorii prowadzenia wojny i aby warto było te różne drogi, systemy i ich wyniki, podawane przez poszczególne teorie, włączać do teorii prowadzenia wojny, jak to się rzecz ma istotnie z wyżywieniem wojska. Gdy uprzytomnimy sobie teraz jeszcze raz dokładnie wyniki naszych rozważań, to zobaczymy, że czynności wojenne rozpadają się na dwie główne kategorie: na przygotowania do wojny i na samą wojnę. Podział ten musi obowiązywać zatem i teorię. Wiadomości i sprawność w zakresie przygotowań posłużą do stworzenia, wyszkolenia i utrzymania sił zbrojnych. Nie chodzi nam o to, jaką nazwę ogólną należałoby im nadać; widzimy jednak, że należą do nich: artyleria, sztuka fortyfikacyjna, tzw. taktyka elementama, cala organizacja i administracja sił zbrojnych i inne podobne rzeczy. Teoria zaś wojny samej zajmuje się użyciem tych gotowych już środków do celów wojny. Z pierwszej kategorii niezbędne są jej tylko wyniki, a mianowicie znajomość środków według ich cech zasadniczych. Nazywamy to sztuką wojenną w ścisłym znaczeniu albo teorią prowadzenia wojny lub też teorią użycia sił zbrojnych - wszystko to oznacza dla nas jedno i to samo. Teoria ta będzie więc uważać bitwę za walkę właściwą, a marsze i postoje jako pewne stany, które są z tym mniej lub więcej identyczne. Utrzymanie wojska jednak będzie ona rozważać nie jako czynność wchodzącą w jej zakres, lecz tylko ze względu na jego wyniki, podobnie jak i inne dane okoliczności.

Ta sztuka wojenna w ścisłym znaczeniu rozpada się znowu na taktykę i strategię. Pierwsza zajmuje się formami bitwy, druga zaś jej wykorzystaniem. Obie zajmują się warunkami marszów i postojów tylko z punktu widzenia bitwy, przedmioty te zaś dotyczą taktyki lub strategii stosownie do tego, czy odnoszą się do form bitwy, czy też jej znaczenia. Taktyka i strategia - to dwie czynności zasadniczo różne, chociaż przenikają się wzajemnie w czasie i przestrzeni i trudno wyobrazić sobie ich istotę i stosunek wzajemny, nie określiwszy dokładnie pojęcia każdej z osobna.

ROZDZIAŁ DRUGI

Teoria wojny

1. Początkowo przez „sztukę wojenną" rozumiano tylko przygotowanie sił zbrojnych

Przez nazwę „sztuka wojenna" lub „wiedza wojenna" rozumiano dawniej zawsze tylko całokształt tych wiadomości i umiejętności, które dotyczą rzeczy materialnych. Przedmiotem tych wiadomości i umiejętności były: konstrukcja, wyrób i użycie broni, budowa twierdz i umocnień polowych, organizacja wojska i mechanika jego poruszeń, a wszystko to prowadziło do stworzenia sił zbrojnych, przydatnych do wojny. Miało się tu do czynienia z materią, z czynnością jednostronną i w gruncie rzeczy była to tylko czynność przeradzająca się zwolna z rzemiosła w bardziej subtelny, a jednak mechaniczny kunszt. Stosunek tego wszystkiego do walk niewiele się różnił od stosunku kunsztu płatnerza do szermierki. Nie było jeszcze wtedy mowy o użyciu wiedzy w chwilach niebezpieczeństwa ani o ciągłym wzajemnym oddziaływaniu w tym kierunku umysłu i odwagi.

2. Wojna przejawia się najwcześniej w sztuce oblężniczej

Prowadzenie walki samej, działalność umysłu, któremu podlegają środki materialne, przejawiła się najwcześniej w sztuce oblężniczej, przeważnie jednak tylko w takim zakresie, w jakim mogła się

niezwłocznie ucieleśnić w przedmiotach materialnych, jak podkopy, baterie itd., znacząc każdy swój krok podobnymi dziełami; była to tylko nić przewodnia, niezbędna, aby odpowiednio zastosować te twory materialne. Że zaś w tego rodzaju wojnie umysł wyraża się niemal wyłącznie w podobnych szczegółach, więc jakoś to wystarczało.

3. Następnie pojawiła się taktyka

Później i taktyka usiłowała nadać mechanizmowi swych zespołów charakter ogólnej dyspozycji, opartej na właściwościach służącego jej narzędzia. Prowadziło to już co prawda na pole bitwy, ale nie do swobodnej działalności duchowej, lecz wojskiem, przekształconym przez szyki i ustawienie do boju w automat, który powinien był, pchnięty jednym słowem komendy, rozwinąć swą działalność z dokładnością zegarka.

4. Właściwe prowadzenie wojny przejawiało się tylko czasami i to jakby ukradkiem

Właściwe prowadzenie wojny, tzn. swobodne, dostosowane do najbardziej indywidualnych potrzeb użycie przygotowanych środków, nie mogło, jak sądzono, stanowić przedmiotu teorii, lecz musiało być zostawione wyłącznie wrodzonym zdolnościom. Wprawdzie stopniowo, gdy wojna z bijatyki średniowiecznej przybrała postać bardziej regulamą i złożoną, umysłom ludzkim nasuwać się poczęły w tej kwestii poszczególne słuszne uwagi, ale występowały one przeważnie w pamiętnikach i opowiadaniach tylko mimochodem i jak gdyby ukradkiem.

5. Rozważania wydarzeń wojennych wywołały potrzebę teorii

W miarę jak się nagromadzały te rozważania, a historia nabierała coraz bardziej charakteru krytycznego, powstała żywa potrzeba oparcia się na zasadach i regułach, aby w ten sposób tak naturalne w historii wojen różnice zdań i spory mogły znaleźć ujście w jakimś wspólnym celu. Ten chaos sądów, nie obracający się dokoła jakiegoś punktu ani według jakichś wyraźnych praw, musiał umysłom ludzkim wydać się zjawiskiem odrażającym.

6. Dążenie do stworzenia nauki pozytywnej

Powstało w ten sposób dążenie narzucenia prowadzeniu wojny zasad, reguł, a nawet systemów. Postawiono sobie cel pozytywny, bez dostatecznego zwrócenia uwagi na nieskończone trudności, jakie przedstawia prowadzenie wojny pod tym względem. Wojna rozbiega się, jak to już wykazaliśmy, we wszystkich niemal kierunkach, bez określonych granic; każdy natomiast system, każda konstrukcja naukowa mieści się w ciasnych granicach syntezy i przez to powstaje sprzeczność nie do usunięcia pomiędzy taką teorią a praktyką.

7. Ograniczenie teorii do przedmiotów materialnych

Teoretycy ci wcześniej już odczuwali trudność zagadnienia i sądzili, że są uprawnieni do uniknięcia jej przez skierowanie swych zasad i systemów znowu na przedmioty materialne i na działalność jednostronna. Chcieli, podobnie jak w naukach o przygotowaniu wojny, dojść do samych tylko pewnych i pozytywnych wyników i postanowili z tego powodu brać pod uwagę tylko to, co mogło podlegać rachunkowi.

8. Przewaga liczebna

Przewaga liczebna była przedmiotem materialnym. Wśród różnych czynników składających się na zwycięstwo brano ją dlatego, że można było poddać ją prawom matematycznym przez kombinację czasu i przestrzeni. Sądzono przy tym, że można pominąć inne okoliczności, przyjmując, że są one po obu stronach jednakowe i neutralizują się nawzajem. Byłoby to słuszne, gdyby czyniono to w celu poznania tego czynnika w jego powiązaniach z innymi - ale uważać raz na zawsze przewagę liczebną za jedyne prawidło i całą tajemnicę sztuki wojennej upatrywać w formule: uzyskać przewagę w pewnym czasie i w pewnych punktach - byłoby ograniczeniem zupełnie nie do utrzymania wobec potęgi rzeczywistości.

9. Zaopatrzenie wojska

Inny jeszcze czynnik materialny próbowano usystematyzować w opracowaniu teoretycznym, nadając zaopatrzeniu oddziałów, opartemu na pewnej z góry określonej organizacji wojska, znaczenie głównego prawodawcy w prowadzeniu wielkiej wojny. Wprawdzie osiągnięto w ten sposób znowu pewne określone cyfry, ale te, opierając się na mnóstwie zupełnie dowolnych założeń, nie mogły się utrzymać w praktyce.

10. Baza

Jakiś dowcipniś próbował objąć jednym pojęciem bazy całą masę okoliczności, pomiędzy którymi były nawet niektóre z zakresu ducha. A więc pojęcie bazy zawiera: wyżywienie, uzupełnianie wojska i jego środków wyekwipowania, zapewnienie połączeń z krajem, wreszcie ubezpieczenie odwrotu, gdy zajdzie tego potrzeba. Pojęciem tym zastępował on początkowo wszystkie owe poszczególne okoliczności,

potem samo pojęcie - wielkością (rozciągłością) bazy, a na koniec tę wielkość - kątem, jaki tworzą siły zbrojne z tą bazą; wszystko to zaś doprowadziło do zupełnie bezwartościowego, czysto geometrycznego wyniku. Było to istotnie nieuniknione, jeśli się zważy, że żadna z tych zamian nie mogła się obyć bez pogwałcenia prawdy i opuszczenia pewnej części przedmiotów zawartych w poprzednim pojęciu. Pojęcie bazy jest w strategii rzeczywiście potrzebne i stworzenie jego było zasługą, ale takie użycie go, jak to określiliśmy wyżej, jest całkowicie niedopuszczalne i musiało doprowadzić do zupełnie jednostronnych wyników, które nawet pociągnęły tych teoretyków w kierunku całkiem bezsensownym, a mianowicie do poglądu o przemożnym działaniu formy oskrzydlającej.

11. Linie wewnętrzne

Jako reakcję przeciwko temu błędnemu kierunkowi wyniesiono na tron inną zasadę geometryczną, mianowicie zasadę tak zwanych linii wewnętrznych. Aczkolwiek zasada ta opiera się na słusznej podstawie, bo na tej prawdzie, że bitwa jest jedynym środkiem skutecznym na wojnie, to jednak wskutek swej geometryczności jest ona znowu jednostronna i nigdy nie zdołała opanować rzeczywistości.

12. Wszystkie te próby należy odrzucić

Wszystkie te próby teoretyczne należy uważać za postęp w dziedzinie prawdy tylko w ich części analitycznej, natomiast ich część syntetyczna, przepisy i reguły, jest całkiem bezużyteczna. Dążą one do wielkości określonych, gdy tymczasem na wojnie wszystko jest nieokreślone i rachunek musi być przeprowadzany wyłącznie za pomocą wielkości zmiennych. Zwracają one uwagę tylko na wielkości materialne, gdy cały akt wojenny przenikają siły i skutki duchowe. Rozważają one tylko czynność jednostronną, gdy wojna jest stałym wzajemnym oddziaływaniem czynności sobie przeciwstawnych.

13. Wyłączają one geniusz z reguły ogólnej

Wszystko to, czego nie mogło osiągnąć takie mizerne mędrkowanie tego jednostronnego rozważania, leżało poza sferą badania naukowego i było dziedziną geniuszu, który wyższy jest ponad reguły, Biada wojownikowi zmuszonemu pełzać wśród tych żebraczych reguł, zbyt nędznych dla geniusza, który może dostojnie usuwać się od nich, a zawsze może z nich drwić. Czyn geniusza musi być właśnie najpiękniejszą regułą, a teoria nie ma nic lepszego do roboty, jak tylko wykazać, jak i dlaczego to się dzieje. Biada teorii, która stanie w sprzeczności z duchem! Sprzeczności tej nie usunie ona żadną pokorą i im będzie pokorniejsza, tym szybciej wyłączy ją z rzeczywistości pogarda i drwiny.

14. Trudności teorii od chwili zajęcia się wielkościami duchowymi

Każda teoria staje się nieskończenie bardziej trudna z chwilą, gdy tylko dotknie wielkości duchowych. Architektura czy malarstwo wiedzą dokładnie, czym są, dopóki mają do czynienia z materią; sprawa konstrukcji mechanicznej czy optycznej nie podlega dyskusji. Z chwilą jednak gdy zajdzie potrzeba uwydatnienia wpływu duchowego ich twórców, jak wrażenia duchowe lub uczucia, cale prawodawstwo rozpływa się w ogólnikach. Sztuka lekarska zajmuje się przeważnie tylko zjawiskami cielesnymi, ma do czynienia z organizmem zwierzęcym, który podlega wiecznym przemianom i w dwóch różnych momentach nie jest już tym samym; powoduje to, że zadanie lekarza jest nader trudne i stawia jego zdolność diagnozy wyżej niż jego wiedzę. O ile jednak wyżej stawia się lekarza duszy!

15. Na wojnie nie wolno wykluczać wielkości duchowych

Wojna nie jest nigdy skierowana wyłącznie przeciwko materii, lecz zawsze równocześnie przeciwko siłom duchowym, ożywiającym tę materię, a obu tych elementów rozdzielić od siebie niesposób. Wielkości duchowe można dostrzec tylko wzrokiem wewnętrznym, ten zaś jest inny u każdego człowieka; często nawet ten sam człowiek w różnych momentach patrzy na rzecz inaczej. Ponieważ niebezpieczeństwo jest powszechnym żywiołem wojny, w którym się wszystko obraca, przez to zmiana sądu spowodowana jest głównie przez męstwo, poczucie własnej siły. Jest to niejako kryształowa soczewka, przez którą przenikają wyobrażenia, zanim trafią do rozumu. Mimo to rzeczy te niewątpliwie mogą uzyskać pewną wartość obiektywną już przez zwykłe doświadczenie. Każdy zna moralne skutki zaskoczenia, natarcia ze skrzydła lub z tylu, każdy niżej ocenia męstwo przeciwnika, z chwilą gdy ten obrócił się tyłem i zupełnie inaczej ryzykuje, ścigając, niż będąc ściganym. Każdy ocenia przeciwnika według opinii o jego talentach, według jego wieku i doświadczenia i tym się kieruje. Każdy rzuca badawcze spojrzenie na ducha i nastrój wojska własnego i nieprzyjacielskiego. Wszelkie te i tym podobne oddziaływania natury duchowej potwierdziło doświadczenie; powtarzały się one stale i uprawniają przez to do uznania ich za wielkości w swoim rodzaju rzeczywiste, I cóż by się stało z teorią, która by ich nie uwzględniła? Jednak też doświadczenie jest niezbędnym potwierdzeniem tych spraw. Żadna teoria, żaden wódz nie powinien się zajmować psychologicznym czy filozoficznym mędrkowaniem.

16. Główna trudność teorii prowadzenia wojny

Chcąc wyraźnie objąć wzrokiem trudne zadanie zawarte w teorii prowadzenia wojny i móc wywnioskować charakter, jaki musi mieć taka teoria, powinniśmy przyjrzeć się bliżej głównym właściwościom, jakie składają się na naturę działalności wojennej.

17. Pierwsza właściwość: siły i wpływy duchowe (wrogie uczucie)

Pierwszą z tych właściwości tworzą siły i wpływy duchowe. Walka była początkowo przejawem wrogich uczuć; w naszych jednak wielkich walkach, które nazywamy wojną, wrogie uczucie częstokroć się przekształca tylko we wrogi zamiar i normalnie każda poszczególna jednostka nie żywi wrogiego uczucia przynajmniej wobec drugiej jednostki. Niemniej jednak nigdy nie odbywa się bez podobnej czynności uczucia. Nienawiść narodowa, której rzadko kiedy brak i naszym wojnom, zastępuje u jednostki mniej lub więcej nieprzyjaźń indywidualną. Gdzie zaś i tej nawet nie ma i gdzie pierwotnie nie było rozgoryczenia, tam wrogie uczucie rozpala się podczas samej walki, gwałt bowiem dokonany przez kogoś na nas, nawet z czyjegoś wyższego rozkazu, zapali nas do odwetu i zemsty przeciw bezpośredniemu sprawcy, zanim zwrócimy się przeciwko władzy wyższej, która ten czyn mu nakazała. Jest to ludzkie albo, jeśli kto woli, bestialskie, ale tak jest. W teorii przyzwyczajamy się często uważać walkę za abstrakcyjne mierzenie się sił bez jakiegokolwiek udziału uczucia i to jeden z tysiąca błędów popełnianych przez teorie zupełnie świadomie, ponieważ nie pojmują one ich skutków. Poza tą podnietą sił uczuciowych opartą na istocie walki samej istnieją jeszcze inne, które nie należą tu organicznie, lecz wobec swego pokrewieństwa łatwo się do niej dołączają, jak np. ambicja, chęć władzy, zapał wszelkiego rodzaju itd.

18. Wpływ niebezpieczeństwa (męstwo)

Na koniec walka rodzi żywioł niebezpieczeństwa, w którym muszą wszelkie działania wojenne żyć i poruszać się podobnie jak ptak w powietrzu, a ryba w wodzie. Wszystkie skutki niebezpieczeństwa działają na uczucie albo bezpośrednio, zatem instynktownie, albo też za pośrednictwem rozumu. Do pierwszych należy dążenie do uniknięcia niebezpieczeństwa, a gdy to jest niemożliwe, rodzą się strach i lęk. Natomiast gdy nie ma strachu, powstaje męstwo, które utrzymuje tamten instynkt w równowadze. Męstwo nie jest jednak bynajmniej aktem rozsądku, lecz uczuciem, podobnie jak i strach; ten dba o ocalenie fizyczne, męstwo zaś o ocalenie moralne. Męstwo jest instynktem

bardziej szlachetnym. Ponieważ jednak jest ono mimo wszystko instynktem, przeto nie można go używać jako bezdusznego narzędzia, dającego wyniki obliczone według dokładnej miary. Męstwo nie jest więc tylko przeciwwagą niebezpieczeństwa, aby neutralizować jego skutki, lecz jest wielkością zupełnie osobliwą.

19. Zakres wpływu wywieranego przez niebezpieczeństwo

By jednak ocenić właściwie wpływ niebezpieczeństwa na uczestników wojny, nie należy ograniczać jego zakresu do niebezpieczeństwa fizycznego w danym momencie. Ogamia ono uczestnika nie tylko dlatego, że zagraża jemu samemu, lecz także, że zagraża wszystkim oddanym jego pieczy; niebezpieczeństwo działa nie tylko w danym momencie, gdy istnieje rzeczywiście, lecz i przez wyobrażanie go sobie we wszystkich innych momentach, mających z daną chwilą jakiś związek; wreszcie nie tylko bezpośrednio samo przez się, ale też i pośrednio przez odpowiedzialność, którą niebezpieczeństwo obciąża dziesięciokrotnie duszę działającego. Czyż możliwe jest doradzanie albo postanawianie wielkiej bitwy bez odczuwania większego czy mniejszego napięcia duszy lub niepokoju wobec niebezpieczeństwa i odpowiedzialności, nieodłącznych od tak wielkiej decyzji! Można rzec, że działanie na wojnie, jeśli jest działaniem prawdziwym, a nie samym tylko trwaniem, nie wychodzi nigdy całkowicie ze sfery niebezpieczeństwa.

20. Inne siły uczucia

Uważając te siły uczucia, które podniecają nienawiść i niebezpieczeństwo, za właściwe wojnie samej, nie wykluczamy przecież wszystkich innych sil duchowych towarzyszących człowiekowi na jego drodze życia; zajmują one także tutaj sporo miejsca. Wprawdzie rzec można, iż niejedna małostkowa gra namiętności milknie podczas surowej służby życia, jednak dotyczy to tylko pracowników w niższych sferach, którzy porywani od jednego niebezpieczeństwa czy wysiłku do drugiego w obliczu śmierci tracą z oczu inne sprawy życiowe, odwykają

od fałszu i w ten sposób dochodzą do tej żołnierskiej prostoty charakteru, która jest zawsze najlepszą wyrazicielką stanu wojskowego. W wyższych sferach jest inaczej, gdyż im kto wyżej stoi, tym dalej musi się oglądać dokoła siebie; wytwarzają się tutaj interesy różnostronne i skomplikowana gra namiętności dobrych i złych. Zawiść i szlachetność, pycha i skromność, gniew i rozrzewnienie, wszystko to może wystąpić w tym wielkim dramacie jako siły działające.

21. Właściwości umysłu

Właściwości umysłu wywierają w działającym wielki wpływ na równi z cechami uczucia. Innych czynów można oczekiwać od głowy fantastycznej, przesadnej, niedojrzałej niż od umysłu chłodnego i silnego.

22. Z rozmaitości indywidualności duchowych wypływa rozmaitość dróg wiodących do celu

Ta wielka różnorodność indywidualności duchowych, która wzmaga się zwłaszcza na wyższych stanowiskach i której wpływ tam należy sobie dobrze uprzytamniać, wywołuje w znacznym stopniu tę rozmaitość dróg wiodących do celu, o czym mówiliśmy w księdze pierwszej, jako też w wydarzeniach użycza grze, w której liczy się na prawdopodobieństwo i szczęście, tak nierównego udziału.

23. Właściwość druga: żywa reakcja

Drugą właściwością działalności wojennej jest żywa reakcja i wzajemne oddziaływanie, które z niej wynika. Mówimy tu nie o trudności obliczenia tej reakcji, gdyż leży ona we wspomnianej już wyżej trudności

traktowania sił duchowych jako wielkości, lecz o tym, że to oddziaływanie wzajemne już z natury swojej sprzeciwia się wszelkiej planowości. Reakcja nieprzyjaciela na jakiekolwiek nasze poczynanie jest dowodem najbardziej indywidualnego działania; każda natomiast teoria musi się trzymać klasyfikowania zjawisk i nie może nigdy ogamąć istotnie indywidualnego wypadku, który bywa wszędzie pozostawiany ocenie i talentowi. Rzecz naturalna zatem, że w działaniu takim jak wojenne, którego plany oparte na warunkach ogólnych tak często są krzyżowane przez nieoczekiwane zdarzenia indywidualne - należy w ogóle pozostawić wiele rzeczy talentowi, a ze wskazówek teoretycznych można mniej korzystać aniżeli w jakimkolwiek innym działaniu.

24. Właściwość trzecia: niepewność wszelkich danych

Wielka wreszcie niepewność wszelkich danych na wojnie tworzy specjalną trudność, gdyż każde działanie odbywa się jak gdyby w mroku, który przy tym nieraz, podobnie jak mgła albo poświata księżyca, nadaje rzeczom rozmiary przesądne i dziwaczny wygląd. Wszystko, czego nie można zbadać dokładnie przy takim słabym oświetleniu, musi odgadnąć talent albo też trzeba to zostawić szczęściu. Trzeba tu zatem w braku mądrości obiektywnej zawierzyć talentowi albo zgoła łasce przypadku.

25. Nauka pozytywna jest niemożliwa

Wobec tej istoty rzeczy musimy sobie powiedzieć, że formalną niemożliwością byłoby chcieć zaopatrzyć sztukę wojenną w pozytywną strukturę naukową niby w rusztowanie, które by mogło działającemu dać wszędzie zewnętrzne oparcie. W wypadkach gdy jest on zdany jedynie na własny talent, zawsze się znajdzie poza tą strukturą i nawet w sprzeczności z nią i przy największej nawet wszechstronności tej teorii okaże się zawsze, że talent i geniusz działają poza regułami i że teoria staje się przeciwieństwem rzeczywistości.

26. Wyjścia umożliwiające teorię (trudności nie wszędzie są równie wielkie)

Z trudności tej otwierają się przed nami dwa wyjścia. Po pierwsze wszystko to, co powiedzieliśmy w ogólności o naturze działalności wojennej, nie należy uważać za jedyny tylko rodzaj działalności na każdym stanowisku. Im niższe są te stanowiska, tym więcej od nich wymaga się męstwa i ofiamości osobistej, a za to na tym szczeblu nieskończenie mniejsze są trudności w zakresie rozumu i sądu o rzeczach. Dziedzina zjawisk jest tu bardziej zwarta, cele i środki ilościowa szczuplejsze, dane bardziej określone, przeważnie nawet ograniczają się do widzianych naocznie wydarzeń. Im wyżej jednak postępujemy, tym bardziej wzmagają się trudności, aż wreszcie na stanowisku naczelnego wodza osiągają stopień najwyższy, tak że w jego sytuacji wszystko niemal trzeba pozostawić geniuszowi. Jednak przy rzeczowym podziale przedmiotu nie wszędzie napotykamy te same trudności. Zmniejszają się one, w miarę jak pewne skutki ujawniają się w świecie materialnym, a zwiększają się, kiedy przechodzą w dziedzinę duchową i stają się motywami pobudzającymi wolę. Łatwiej więc za pomocą teoretycznych prawideł określić istotę, założenie i przebieg bitwy, niż zastosować je w dziedzinie strategii. Tam walczą przeciw sobie siły fizyczne i jakkolwiek nie może i tam braknąć ducha, to jednak trzeba materii przyznać należne jej prawa. Gdy zaś w grę wchodzi działanie bitew i gdy sukcesy materialne stają się same motywami, wtedy ma się do czynienia już tylko z naturą duchową. Słowem taktyka sprawia teorii znacznie mniej trudności niż strategia.

27. Teoria powinna być rozważaniem, a nie doktryną

Drugim wyjściem umożliwiającym teorię jest punkt widzenia, że nie potrzebuje ona być koniecznie doktryną pozytywną, tzn. wskazaniem działań. Wszędzie, gdzie jakaś działalność ma do czynienia przeważnie z tymi samymi wciąż przedmiotami, celami i środkami, nawet ulegającymi małym zmianom, a tworzącymi za to mnóstwo kombinacji, tam muszą

rzeczy te stanowić przedmiot rozważań rozumowych. Rozważanie takie jest właśnie najistotniejszą częścią każdej teorii i ma najbardziej uzasadnioną pretensję do tej nazwy. Jest ono analitycznym badaniem przedmiotu, prowadzi do dokładnego jego poznania, a nawet, jeśli się zastosuje je do doświadczenia, to znaczy, w naszym wypadku, do historii wojen - sprzyja zgłębianiu przedmiotu. Im bardziej osiąga ona ten cel ostatni, tym bardziej przechodzi z postaci obiektywnej wiedzy, w postać subiektywną - umiejętność. Rozważanie staje się wówczas skuteczniejsze nawet tam; gdzie natura nie dopuszczą innego rozstrzygnięcia jak tylko za pomocą talentu, wywrze bowiem cna skutek na sam talent. Jeśli teoria bada przedmioty stanowiące wojnę, jeśli odróżnia wyraźniej to, co na pierwszy rzut oka wydaje się zlane ze sobą, jeśli określi dokładnie właściwości środków i wykaże prawdopodobne ich skutki, jeśli oznaczy jasno naturę celów wojny, jeśli wniesie światło przeważnie krytycznych rozważań we wszystkie zakątki dziedziny wojny - wówczas spełni główną część swego zadania. Wtedy będzie ona przewodnikiem dla każdego, kto chce za pomocą książek zapoznać się z wojną, rozświeci mu wszędzie drogę, ułatwi jego kroki, wyrobi mu sąd i ustrzeże przed manowcami. Jeśli jakiś fachowiec poświęci połowę swego życia na to, aby wszechstronnie oświetlić dany przedmiot dotychczas nie zbadany, to bezwarunkowo więcej osiągnie niż ten, kto chce z nim się zapoznać w ciągu niedługiego czasu. Aby jednakże nie potrzebował każdy na nowo porządkować i rozgrzebywać, lecz znalazł rzecz uporządkowaną i wyjaśnioną - do tego służy teoria. Ona to powinna wychowywać umysł przyszłego wodza, a raczej kierować jego samokształceniem, nie towarzysząc mu jednak na pole bitwy, podobnie jak mądry wychowawca kieruje i ułatwia rozwój młodzieńca, nie wodząc go przecież całe życie na pasku. Jeśli z rozważań nasuwanych przez teorię wytworzą się samorzutnie zasady i reguły, jeśli prawda wykrystalizuje się z nich sama przez się, to teoria nie będzie przeciwstawiać się temu przyrodzonemu prawu ducha, co więcej, uwydatni jeszcze ten kamień, który zamyka sklepienie jej badania; ale czyni to tylko dlatego, aby zadośćuczynić filozoficznemu prawu myśli oświetlenia punktu, w którym zbiegają się wszystkie linie, a nie aby stworzyć zeń formułkę algebraiczną dla użytku na polu bitwy. Zasady te bowiem i reguły powinny raczej służyć żywemu umysłowi, jako główne wytyczne jego normalnych poruszeń, niż wytyczać mu, niby kołkami, drogę wykonania.

28. Ten punkt widzenia umożliwia istnienie teorii i usuwa jej sprzeczność z praktyką

Ten punkt widzenia umożliwia istnienie zadowalającej, tzn. pożytecznej i nie wpadającej nigdy w sprzeczność z rzeczywistością, teorii prowadzenia wojny. Odtąd już tylko od rozumnego jej zastosowania zależy takie zbratanie jej z działaniem, aby znikła całkowicie ta bezsensowna sprzeczność między teorią a praktyką wywoływana często przez nierozumną teorię. Niestety, teorie takie, sprzeczne ze zdrowym ludzkim rozsądkiem, służą częstokroć wskutek ciasnoty umysłu oraz ignorancji za parawan, poza którym można spokojnie tkwić w przyrodzonym niedołęstwie.

29. Teoria rozważa więc istotę celów i środków. Cele i środki w taktyce

Teoria powinna rozważać istotę środków i celów, Środkami w taktyce są wyszkolone siły zbrojne, które mają toczyć walkę, celem zaś jej jest zwycięstwo. Jak można określić bliżej to pojęcie, będziemy mogli lepiej wyłożyć w przyszłości, rozpatrując bitwę. Zadowolimy się tu podaniem jako oznaki zwycięstwa - odwrotu przeciwnika z placu boju. Za pośrednictwem zwycięstwa strategia osiąga cel postawiony przez nią bitwie i stanowiący właściwe tej bitwy znaczenie. Znaczenie to ma zresztą pewien wpływ na charakter zwycięstwa. Zwycięstwo mające na celu osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela jest czymś innym niż to, które ma nam zapewnić posiadanie jakiejś pozycji. Znaczenie zatem jakiejś bitwy może mieć wyraźny wpływ na jej założenie i przeprowadzenie, a więc może być przedmiotem rozważań taktycznych.

30. Okoliczności towarzyszące zawsze użyciu środków

Ponieważ zdarzają się okoliczności, które towarzyszą bitwie stale i mają na nią większy lub mniejszy wpływ, dlatego należy je uwzględnić przy użyciu sił zbrojnych. Okolicznościami tymi są: teren, pora dnia i pogoda.

31. Teren

Teren, który w wyobrażeniach najchętniej rozbilibyśmy na pojęcia pokrycia i podłoża, mógłby, ścisłe biorąc, nie mieć żadnego wpływu, gdyby bitwę wydawano na zupełnie niepokrytej płaszczyźnie. W okolicach stepowych jest tak rzeczywiście, ale w krajach cywilizowanej Europy jest to prawie tylko wyobrażenie urojone. U ludów cywilizowanych bitwa bez wpływu terenu jest prawie nie do pomyślenia.

32. Pora dnia

Różnica między dniem a nocą odbija się na prowadzeniu bitwy, ale zróżnicowanie to sięga oczywiście dalej niż do granicy obu tych okresów, gdyż każda bitwa ma swój czas trwania, a wielkie bitwy trwają nawet wiele godzin, Dla przygotowania wielkiej bitwy stanowi znaczną różnicę, czy zacznie się ona rankiem, czy też po południu. Natomiast w wielu bitwach pora dnia będzie zupełnie obojętna, w przeważnej zaś liczbie wypadków wpływ jej jest nieznaczny.

33. Pogoda

Jeszcze rzadziej pogoda wywrze wpływ decydujący, a przeważnie odgrywa ona pewną rolę tylko dzięki mgle.

34. Cele i środki strategii

Zasadniczo dla strategii zwycięstwo, to znaczy powodzenie taktyczne, jest tylko środkiem, a cel ostateczny tworzą przedmioty mające doprowadzić bezpośrednio do zawarcia pokoju. Użyciu tego środka do powyższego celu towarzyszą również okoliczności, które mają nań wpływ większy lub mniejszy.

35. Okoliczności towarzyszące użyciu tych środków

Okolicznościami tymi są: teren pojęty szeroko jako kraj i ludność całego teatru wojny, pora dnia, a zarazem i pora roku, wreszcie pogoda, a mianowicie jej niezwykłe objawy, jak wielki mróz itd.

36. Okoliczności wytwarzają nowe środki

Wiążąc te okoliczności z powodzeniem bitwy, strategia nadaje temu powodzeniu, a zatem i bitwie, specjalne znaczenie, stawia przed nią specjalny cel. Skoro jednak cel ten nie jest tym, który ma doprowadzić bezpośrednio do zawarcia pokoju, a zatem skoro jest celem podrzędnym, In należy go uważać również za środek. W ten sposób w strategii możemy uważać za środki sukcesy bitew albo zwycięstwa o jakimkolwiek znaczeniu. Zdobycie danej pozycji będzie takim powodzeniem bitwy w stosunku do terenu. Jednak nie tylko poszczególne bitwy staczane dla celów specjalnych można uważać za środki; mogą być nimi również wszelkie rozważania, jakie uwydatniają się następnie w kombinacji bitew mających osiągnąć cel wspólny. Kampania zimowa jest taką kombinacją przystosowaną do pory roku. Jako cele zatem pozostaną tylko te przedmioty, które mają prowadzić

bezpośrednio do zawarcia pokoju; wszystkie te cele i środki bada według natury ich skutków i wzajemnych powiązań.

37. Strategia poznaje te środki i cele tylko z doświadczenia

Pierwsze pytanie brzmi: w jaki sposób strategia dochodzi do wyczerpującego wyliczenia tych przedmiotów? Jeśliby badanie filozoficzne miało prowadzić do niezbędnych wyników, to zaplątałoby się w te wszystkie trudności, które wykluczają konieczność logiczną tak z prowadzenia wojny, jak i z jego teorii. Zwraca się więc strategia do doświadczenia i skierowuje swoje badania na te wydarzenia, które już wskazała historia wojen. W ten sposób będzie ona teorią ograniczoną, odpowiednią jedynie dla takich stosunków, jakie nam podaje historia wojen. Ograniczenie to jest nieuniknione już choćby z tego względu, że to, co teoria wypowiada w każdym wypadku o danej rzeczy, musi albo wyprowadzać z historii wojen, albo przynajmniej z nią porównać. Zresztą ograniczenie to zawsze dotyczy raczej pojęcia niż rzeczy samej. Wielka korzyść tej drogi polega na tym, że tu teoria nie może się zgubić w dociekaniach, sztuczkach i subtelnościach, lecz musi pozostać praktyczna.

38. Jak daleko należy zajść w analizie środków

Drugie pytanie opiewa: jak daleko ma się teoria zagłębić w analizie środków? Oczywiście tylko tak daleko, jak daleko wchodzą w grę przy użyciu środków poszczególne ich właściwości. Donośność i działanie różnych broni jest dla taktyki rzeczą bardzo ważną, ale sama konstrukcja tych broni jest całkiem obojętna, chociaż stanowi przyczynę tego działania. Kierownictwo wojny nie otrzymuje bowiem węgla, siarki i saletry, miedzi i cynku, aby wyrabiać z nich proch i działa, ale gotowy już oręż o określonym działaniu. Strategia używa map, nie troszcząc się o pomiary trygonometryczne; nie bada też, w jaki sposób należy urządzić kraj i jak naród wychować i nim rządzić, aby osiągnąć jak największe sukcesy wojenne, lecz przyjmuje te rzeczy tak, jak je zastała w społeczeństwie

państw europejskich, i zwraca uwagę tam, gdzie specjalnie stosunki odmienne mają na wojnę wpływ wybitniejszy.

39. Wielkie uproszczenie wiedzy

Łatwo spostrzec, że w ten sposób ilość przedmiotów bardzo się dla teorii upraszcza i że wiedza niezbędna do prowadzenia wojny zostaje znacznie ograniczona. Bardzo liczne wiadomości i umiejętności, jakie służą w ogóle czynnościom wojennym i które są niezbędne, zanim jeszcze zorganizowane wojsko wyruszy w pole, sprowadzają się do kilku zasadniczych wyników, zanim osiągną w wojnie swój cel ostateczny, podobnie jak wody danego kraju łączą się w rzeki, zanim dotrą do morza. Aby kierować tymi czynnościami, wystarczy poznać tylko te, które spływają bezpośrednio do morza wojny.

40. Uproszczenie to wyjaśnia szybki rozwój talentu wielkiego wodza oraz dlaczego wódz nie jest uczonym

Istotnie, ten wynik naszych badań jest tak niezbędny, że każdy inny musiałby nas napełnić nieufnością co do jego słuszności. Tym tylko da się objaśnić, dlaczego tak często na wojnie, na wyższych, a nawet naczelnych .stanowiskach występują z powodzeniem ludzie, których działalność szła uprzednio w zupełnie innym kierunku, jak również dlaczego w ogóle wybitni wodzowie nie wychodzili nigdy z klasy oficerów wiele umiejących lub zgoła uczonych, lecz przeważnie ich warunki życiowe nie pozwalały Im zdobyć większych zasobów wiedzy. Toteż zawsze wyszydzano jako śmiesznych pedantów tych, którzy uważali za konieczne albo choćby tylko pożyteczne zaczynać wychowanie przyszłego wodza od zaznajamiania go z wszelkiego rodzaju drobiazgami. Bez wielkiego trudu można udowodnić, że mu to raczej zaszkodzi, ducha ludzkiego bowiem wychowują udzielone mu wiadomości i kierunki myślowe. Tylko rzeczy wielkie mogą go uczynić wielkim, rzeczy zaś małe - tylko małostkowym, jeśli nie odrzuci ich precz

od siebie jako coś, co jest dlań zupełnie obce.

41. Dawniejsza sprzeczność

Ponieważ nie dostrzegano tego uproszczenia wiedzy niezbędnej na wojnie, lecz mieszano ją ciągle z całym bagażem podrzędnych wiadomości l umiejętności, dlatego tej jawnej sprzeczności, która zaszła w stosunku do zjawisk rzeczywistego świata, nie umiano rozwiązać inaczej, jak tylko przypisując wszystko geniuszowi nie potrzebującemu teorii jakoby nie dla niego pisanej.

42. Odmawiano z tego powodu pożytku wszelkiej wiedzy i przypisywano wszystko wrodzonym zdolnościom

Ludzie, w których przeważał zdrowy rozsądek, odczuwali dobrze, jaką niezmiemą przepaść ciągle jeszcze należy wypełnić pomiędzy geniuszem o wielkim polocie a uczonym, pedantem. Doszli też oni do pewnego rodzaju niedowiarstwa, odrzucając wszelką wiarę w teorię i uważając umiejętność prowadzenia wojny za przyrodzoną funkcję człowieka, wykonywaną przezeń lepiej lub gorzej tylko w miarę tego, czy przyniósł ze sobą na świat większe czy mniejsze zdolności. Nie da się zaprzeczyć, że byli oni bliżsi prawdy niż ci, którzy przywiązali wartość do wiedzy fałszywej; jednakże spostrzega się niebawem, że mniemanie to jest przesadnym frazesem. Żadna działalność rozumu ludzkiego nie jest możliwa bez pewnego zasobu wyobrażeń, te zaś, przynajmniej w swej przeważnej części, nie są wrodzone, lecz nabyte i stanowią jego wiedzę. Zachodzi więc tylko pytanie: jakiego rodzaju mają być te wyobrażenia? To ustaliliśmy chyba, mówiąc, że dla celów wojny powinny wyobrażenia te dotyczyć takich przedmiotów, z którymi rozum ma na wojnie bezpośrednio do czynienia.

43. Wiedza musi odpowiadać stanowisku

Nawet w zakresie działalności wojennej wyobrażenia te muszą być różne stosownie do stanowiska, jakie dowódca zajmuje: będą one dotyczyć rzeczy mniejszych i bardziej ograniczonych albo też większych i bardziej rozległych zależnie od tego, czy stoi on niżej czy wyżej. Są wodzowie naczelni, którzy nie zabłyśliby sławą na czele pułku kawalerii i odwrotnie.

44. Wiedza na wojnie jest bardzo prosta, lecz nie jest zarazem zbyt łatwa

Pomimo że wiedza na wojnie jest bardzo prosta, gdyż sprowadza się do tak niewielu przedmiotów, ujmując je przy tym tylko w ich ostatecznych wynikach - to jednak umiejętność ta nie jest zarazem zbyt łatwa. W pierwszej księdze mówiliśmy już o tym, jakim trudnościom w ogóle podlegają działania wojenne. Tu pominiemy te trudności, jakie można przezwyciężyć samym męstwem, i twierdzimy, że nawet czynność właściwa rozumowi jest prosta i łatwa tylko na stanowiskach niższych, natomiast trudności wzrastają wraz ze stanowiskiem. Na stanowisku zaś najwyższym - naczelnego wodza, czynność ta należy do najtrudniejszych, jakie dla ducha ludzkiego istnieć mogą.

45. Jaka powinna być ta wiedza

Wódz nie potrzebuje być ani uczonym historykiem, ani publicystą, ale musi być obeznany z tokiem spraw państwowych i znać lub umieć ocenić zasadnicze prądy polityczne, ścieranie się różnych interesów, żywotne zagadnienia i działające osoby. Nie potrzebuje też być subtelnym obserwatorem dusz ludzkich ani drobiazgowym badaczem charakterów - natomiast powinien znać charakter, sposób myślenia, obyczaje, wady i zalety tych, którym ma rozkazywać. Może się on zupełnie nie znać na konstrukcji wozu ani na zaprzęgu armaty, ale powinien umieć ocenić

czas marszu kolumny w różnych warunkach. Wszystkich tych wiadomości nie można uzyskać przez stosowanie wyłącznie tylko naukowych formułek i sztuczek, przeciwnie, nabywa się je przez obserwację faktów i trafną ocenę życia dzięki skierowaniu zdolności w tę stronę. Wiedza niezbędna do działalności wojennej na wysokim stanowisku odznacza się więc przede wszystkim tym, że można ją nabyć czy to przez obserwację, czy też przez badanie i rozmyślanie tylko dzięki specjalnemu talentowi, który potrafi jakimś podświadomym instynktem, jak pszczoła miód z kwiatu, wyssać ze zjawisk życiowych ich treść właściwą. Wiedzę tę można osiągnąć oprócz obserwacji i badań również i przez samo przeżywanie. Wprawdzie życie samo wraz ze swym bogatym doświadczeniem nie stworzy geniusza - Newtona czy Eulera, ale może wyłonić talenty w rodzaju Kondeusza czy Fryderyka. Aby więc ratować godność duchową działalności wojennej, nie trzeba uciekać się do nieprawdy lub naiwnej pedanterii. Nie było nigdy wielkiego, wybitnego wodza o ciasnym umyśle, natomiast bardzo liczne są wypadki, gdy ludzie, na podrzędnych stanowiskach wybitni, byli na stanowiskach naczelnych mniej niż przeciętni, gdyż zabrakło im zdolności duchowych. Rozumie się, że i wśród stanowisk naczelnych można dostrzec różnice zależnie od stopnia zakresu ich władzy.

46. Wiedza musi się stać umiejętnością

Należy teraz przypomnieć o jednym jeszcze warunku, wiedzy wojskowej, bardziej koniecznym aniżeli w jakiejkolwiek innej dziedzinie. Mianowicie musi ona całkowicie zlać się z duchem i prawie zupełnie zatracić swą obiektywność. W każdej prawie innej sztuce czy umiejętności może wykonawca czynić użytek z prawd, które poznał niegdyś z zakurzonych ksiąg, ale nie przeżywa już ich ducha i znaczenia. Nawet prawdy napotykane i stosowane codziennie mogą być dla działającego czymś całkiem mu obcym. Gdy budowniczy bierze pióro do ręki, aby za pomocą zawiłego rachunku obliczyć wytrzymałość jakiejś belki, to prawda osiągnięta jako wynik tego rachunku nie będzie bynajmniej przejawem jego własnego ducha. Musiał on przede wszystkim mozolnie wyszukać dane i poddać je następnie działaniu rozumu, którego praw sam nie odkrył i którego konieczności w danym momencie po części sobie nie uświadamia, lecz stosuje je przeważnie jako mechaniczne czynności. Na wojnie nie dzieje się tak nigdy. Reakcja

duchowa i wciąż zmieniająca się postać rzeczy sprawiają, że działający musi nosić w sobie cały aparat swej wiedzy i musi być zdolny wszędzie i w każdej chwili powziąć samodzielnie odpowiednią decyzję. Wiedza musi więc, dzięki temu kompletnemu upodobnieniu się z własnym duchem i życiem, przekształcić się w prawdziwą umiejętność. Oto dlaczego na wojnie u wybitnych dowódców wydaje się ona tak łatwa, a wszystko przypisuje się wrodzonemu talentowi; podkreślamy wrodzonemu talentowi, aby przez to odróżnić go od zdolności wyrobionych i wykształconych przez rozważania i studia. Sądzimy, że dzięki tym rozważaniom wyjaśniliśmy zadanie teorii prowadzenia wojny i zaznaczyliśmy sposób jego rozwiązania. Z obu dziedzin, na jakie podzieliliśmy prowadzenie wojny, tj. taktyki i strategii, teoria tej ostatniej zawiera bezsprzecznie o wiele więcej trudności, taktyka bowiem stanowi prawie zamknięty zakres pewnych przedmiotów, strategia natomiast pod względem celów, zmierzających bezpośrednio do pokoju, otwiera zupełnie nieograniczoną dziedzinę różnych możliwości.

ROZDZIAŁ TRZECI

Sztuka wojenna czy nauka wojenna 1. W mowie potocznej jeszcze się to nie ustaliło (Umiejętność a wiedza. Celem nauki jest wyłącznie wiedza, celem sztuki -- umiejętność)

Jak się zdaje, nie zdecydowano się jeszcze na ustalenie pojęć i nie wiadomo dokładnie, na jakiej podstawie należy tego dokonać, chociaż sprawa jest bardzo prosta. Mówiliśmy już w innym miejscu, że wiedza jest czymś innym niż umiejętność. Obie te rzeczy są tak odmienne, że pomieszanie ich ze sobą nie powinno być łatwe. Żadna książka nie może właściwie zawrzeć w sobie umiejętności, toteż i sztuka nie powinna być tytułem żadnej książki. Ponieważ jednak przyzwyczailiśmy się już mianem teorii sztuki albo po prostu sztuką nazywać wiadomości niezbędne do uprawiania danej sztuki, a mogące same przez się stanowić odrębne nauki - będzie dlatego logiczne, gdy przeprowadzimy tę zasadę podziału dalej i sztuką nazwiemy to wszystko, czego celem jest twórcza umiejętność, np. budownictwo, a nauką to, czego celem jest wyłącznie wiedza, np. matematyka, astronomia. Rozumie się więc samo przez się, że w każdej teorii sztuki mogą występować poszczególne odrębne nauki i nie powinno to wprowadzać nas w błąd. Godne uwagi jest jednak, że i żadna wiedza nie jest całkowicie pozbawiona sztuki, np. w matematyce rachowanie i zastosowanie algebry jest sztuką - i tu też nie dotarliśmy bynajmniej do kresu. Przyczyna tego leży w tym, że jakkolwiek w złożonych wytworach wiadomości ludzkich różnica między wiedzą a umiejętnością jest wyraźna i namacalna, to jednak w człowieku samym trudno dotrzeć do ścisłego podziału obu tych dziedzin.

2. Trudność oddzielenia poznania od oceny (sztuka wojenna)

Wszelkie myślenie jest przecież sztuką. Sztuka poczyna się tam, gdzie logika stawia kreskę, gdzie się kończą przesłanki, będące wynikiem poznania, a gdzie się zaczyna ocena. Nie dość na tym. Nawet poznanie duchowe jest znowu oceną, a zatem i sztuką, jest nią wreszcie zapewne i poznanie zmysłowe. Słowem, skoro nie można rozumnie wyobrazić sobie istoty ludzkiej obdarzonej wyłącznie zdolnością poznania, a pozbawionej zdolności oceny, jak i odwrotnie, to i sztuki od wiedzy nie można zupełnie ściśle oddzielić. Im bardziej ucieleśniają się te subtelne, świetlane pierwiastki w postaciach realnych, tym bardziej wyodrębnia się ich dziedzina. Powtarzamy więc raz jeszcze; dziedzina sztuki jest tam, gdzie celem jest tworzenie lub wytwarzanie; natomiast nauka panuje tam, gdzie celem jest badanie i wiedza. Z tego wszystkiego wynika samo przez się, że stosowniej jest mówić o sztuce wojennej niż o nauce wojennej. Mówiliśmy o tym tak dużo, gdyż nie można się obejść bez tych pojęć. Teraz jednak twierdzimy, że wojna we właściwym znaczeniu nie jest ani sztuką, ani nauką i że właśnie ten punkt wyjścia prowadził w fałszywym kierunku i powodował mimowolne porównywanie wojny z innymi sztukami lub naukami, jako też mnóstwo niewłaściwych analogii. Odczuwano to już i dawniej i utrzymywano, że wojna jest rzemiosłem. Powodowało to jednak więcej strat niż korzyści, gdyż rzemiosło jest sztuką podrzędną i podlega jako takie również prawom bardziej określonym i zwężonym. W samej rzeczy sztuka wojenna rozwija się przez czas pewien w duchu rzemiosła, mianowicie w czasach kondotierów. Ten kierunek przybrała sztuka wojenna z postronnych, a nie z wewnętrznych przyczyn, historia zaś wojen wykazała, jak mało zgodna była ona wówczas z istotą wojny i jak niezadowalające dawała wyniki.

3. Wojna jest aktem stosunków pomiędzy ludźmi

Twierdzimy więc: wojna nie należy do dziedziny sztuk lub nauk, lecz do zjawisk życia społecznego. Jest to konflikt wielkich interesów, krwawo rozcinany i tym tylko różny od innych. Lepiej niż do jakiej bądź sztuki da się ona porównać do handlu, który jest również konfliktem ludzkich interesów i czynności, a o wiele bliższą wojnie jest polityka, którą ze swej

strony można uważać za handel na większą skalę. Polityka jest poza tym łonem, z którego wyrasta wojna; w niej ukrywają się zaznaczone już główne zarysy wojny, jak właściwości istot żywych w ich płodzie.

4. Różnica

Istota całej różnicy polega na tym, że wojna nie jest czynnością woli przejawiającej się wobec martwego materiału, jak kunszty mechaniczne, albo wobec przedmiotu żywego, ale biernego i poddającego się, jak umysł ludzki i uczucie ludzkie w sztukach idealnych - lecz stanowi działanie woli na przedmiot żywy i reagujący. Rzuca się więc w oczy, jak mało dla takiej czynności stosowny jest schematyzm myślowy sztuk i nauk i można zrozumieć od razu, do jakich ciągłych omyłek musiało doprowadzić ustawiczne szukanie i dążenie do praw takich, jakie można wysnuć z martwej przyrody. Pomimo to jednak chciano kształtować sztukę wojenną właśnie na wzór kunsztów mechanicznych. Naśladownictwo sztuk idealnych było samo przez się niemożliwe, gdyż im samym brakowało jeszcze wielu prawi reguł, a te, które dotychczas powstawały, zawsze uznawano za niewystarczające i jednostronne i natychmiast podkopywał i zmywał je potok poglądów, uczuć i obyczajów. Czy taki konflikt żywych sił, jaki powstaje i rozwiązuje się na wojnie, podlega zasadom ogólnym i czy zasady te mogą stanowić pożyteczną wskazówkę działania, zbadamy częściowo w tej księdze. Jasne jest tylko to, że konflikt ten, jak każdy przedmiot, który nie przerasta naszych zdolności pojmowania, można wyjaśnić za pomocą badawczego umysłu i zrozumieć bardziej lub mniej dokładnie jego wewnętrzne związki. A to już samo wystarczy, aby urzeczywistnić pojęcie teorii.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Metodyzm Dla wyjaśnienia sobie wyraźnie pojęcia metody i metodyzmu, odgrywających tak wielką rolę na wojnie, powinniśmy rzucić pobieżnie okiem na hierarchię logiczną, za pomocą której, niby przez władzę ukonstytuowaną, opanować można świat czynu. Prawo - pojęcie najogólniejsze, stosuje się zarówno do poznania, jak i do działania: chociaż ma ono w swym źródłosłowie (das Gesetz*) wyraźnie coś subiektywnego i dowolnego, ale wyraża właśnie to, od czego zależymy my i otaczające nas przedmioty. Prawo, jako przedmiot poznania, jest ustosunkowaniem się wzajemnym przedmiotów i ich skutków: jako zaś przedmiot woli jest ono określeniem działania i wtedy równoznaczne jest z nakazem i zakazem. Zasada - jest dla działania również takim samym prawem, ale nie w jego formalnym, definitywnym znaczeniu; jest ona tylko duchem i sensem prawa, aby tam, gdzie różnorodność świata rzeczywistego nie da się ująć w ostateczną formę prawną, zostawić sądowi naszemu więcej swobody w jej zastosowaniu. Ponieważ sąd nasz w wypadkach, gdy nie może zastosować zasady, musi to usprawiedliwić przed sobą samym, dlatego zasada staje się już przez to samo właściwym oparciem lub gwiazdą przewodnią dla działającego. Zasada jest obiektywna, skoro jest wynikiem obiektywnej prawdy i jeśli ma przez to swoje znaczenie jednakowe dla wszystkich ludzi; subiektywną natomiast i zwaną wówczas zwykle maksymą - jest wtedy, gdy zawiera w sobie stosunki subiektywne i gdy ma wskutek tego pewną wartość tylko dla tego, który ją sformułował. Regułę - bierze się często w znaczeniu prawa, ale jest ona wtedy raczej równoznaczna z zasadą; mówi się bowiem: nie ma reguły bez wyjątku, a nie - nie ma prawa bez wyjątku. Oznacza to, że przy regule przyjmuje się zastosowanie swobodniejsze. W innym znaczeniu reguły używa się jako środka poznania jakiejś głębiej leżącej prawdy z poszczególnej bliższej oznaki, aby do tej

poszczególnej oznaki dołączyć prawo ważne dla całości. Tego rodzaju są wszelkie reguły gier, skrócone sposoby w matematyce itd. Przepisy i wskazówki są to takie określenia działania; które potrącają o mnóstwo małych okoliczności, oznaczających drogę dokładniej, ale zbyt licznych i zbyt nieznacznych, aby stanowić prawa ogólne. Wreszcie sposobem postępowania, czyli metodą, nazywamy postępowanie wybrane spośród wielu możliwych i stale stosowane; metodyzmem zaś będzie określanie działania za pomocą metody, a nie przez ogólne zasady albo przepisy indywidualne. Wypadki ujęte w taką metodę należy z konieczności przyjmować w ich najważniejszych składnikach za jednorodne. Ponieważ wszakże nie wszystkie mogą być jednakowe, chodzić będzie o to, aby takich było możliwie najwięcej, innymi słowy, aby metoda obliczona była na wypadki najbardziej prawdopodobne. Metodyzm opiera się wtedy nie na poszczególnych, określonych przesłankach, ale na przeciętnym prawdopodobieństwie wzajemnie uzupełniających się wypadków. Dochodzi więc metodyzm do ustalenia pewnej prawdy przeciętnej, której stałe, jednostajne stosowanie nabiera niebawem pewnego charakteru sprawności mechanicznej, działającej w końcu trafnie, ale niemal nieświadomie. Bez pojęcia prawa w stosunku do poznania może się wówczas prowadzenie wojny doskonale obejść, albowiem ani złożone zjawiska wojny nie są tak regulame, ani też zjawiska regularne nie są tak skomplikowane, aby dzięki temu pojęciu można było zajść o wiele dalej niż za pomocą zwyczajnej prawdy. Gdzie zaś wystarczą zwyczajne wyobrażenia i proste wyrazy, tam rzeczy skomplikowane i spotęgowane stają się wymuszone i pedantyczne. W stosunku zaś do działania teoria prowadzenia wojny nie może się w ogóle posługiwać pojęciem prawa, ponieważ wobec zmienności i różnorodności zjawisk nie posiada ona określenia dość ogólnego, aby zasłużyło na nazwę prawa. Zasady, reguły, przepisy i metody są to pojęcia niezbędne dla teorii prowadzenia wojny, jeśli prowadzi ona do nauk pozytywnych, ponieważ prawda może się w nich zmieścić tylko w takich skrystalizowanych kształtach. Ponieważ taktyka jest tą częścią prowadzenia wojny, której teoria jest najbliższa nauce pozytywnej, przeto i pojęcia te napotkamy w niej najczęściej. Nie używać bez potrzeby kawalerii przeciwko piechocie zachowującej jeszcze porządek; używać broni palnej dopiero wtedy, gdy zacznie ona osiągać pewną skuteczność; oszczędzać siły podczas bitwy możliwie najbardziej na jej koniec - oto są zasady taktyczne. Wszystkie te określenia nie dadzą się zastosować w każdym bezwzględnie wypadku, ale działający musi je sobie uprzytamniać, aby nie pozbawić się korzyści prawd w nich zawartych właśnie wtedy, kiedy mogą się przydać.

Jeśli z gotowania u nieprzyjaciela strawy w porze niezwykłej wnioskuje się o jego rychłym odmarszu albo z umyślnego pokazywania się wojska nieprzyjacielskiego w bitwie poznaje się, że natarcie jest pozome - to ten sposób poznawania prawdy nazywamy regułą, gdyż z poszczególnej widocznej okoliczności wnioskujemy o całym zamiarze. Jeśli regułą jest nacierać na nieprzyjaciela ze wznowioną energią, skoro tylko ten zaczyna wycofywać swoje baterie z pola bitwy, to znaczy, że z tym poszczególnym zjawiskiem łączymy określenie działania, stosujące się do całego odgadniętego przez nas położenia wroga; mianowicie, że chce on przerwać bitwę, rozpoczyna wycofywać się i podczas tego wycofywania ani nie jest zdolny do pełnego oporu, ani też nie może tak szybko uchodzić, jak podczas właściwego odwrotu. Teorie przygotowujące wojnę wnoszą ze sobą do prowadzenia wojny również własne przepisy i metody, jeśli same zostały wpojone wojsku wyszkolonemu jako żywotne zasady. Wszelkie regulaminy musztry, ćwiczeń i służby polowej są przepisami i metodami; w regulaminach ćwiczeń przeważają pierwsze, natomiast w regulaminach służby polowej - drugie. Właściwe prowadzenie wojny łączy się z tymi sprawami, więc przejmuje je jako gotowe sposoby postępowania; muszą wtedy one występować w tym charakterze również i w teorii prowadzenia wojny. Przepisów, tzn. określonych wskazówek, nie można stosować do czynności dowolnej, jaką jest użycie sił zbrojnych, ponieważ przepisy te właśnie wykluczają dowolność. Natomiast mogą niewątpliwie w teorii wojny istnieć metody, jako ogólne sposoby wykonania nasuwających się zadań, obliczone, jak to już rzekliśmy, na przeciętne prawdopodobieństwo. Zapewnią one zastosowanie praktyczne zasad i reguł, jeśli nie zechcą uchodzić za coś, czym nie są, to jest za bezwzględne i konieczne systemy działania, a pozostaną tylko najlepszymi z form ogólnych, które jako drogi krócej wiodące do celu można dać do wyboru zamiast decyzji indywidualnej. Częste zaś użycie metod okaże się w prowadzeniu wojny rzeczą nader ważną, a nawet nieuniknioną, gdy się zrozumie, jak wiele działań odbywa się na zasadzie zwyczajnych przypuszczeń albo i w zupełnej niepewności, ponieważ wróg nie zdoła poznać wszystkich okoliczności, jakie miały wpływ na nasze zarządzenia, albo też zabraknie mu na to czasu. Poza tym, jeśliby się nawet te okoliczności istotnie znało, to już wskutek wielkiej ich rozbieżności i skomplikowania nie sposób byłoby obliczać według nich wszelkich zarządzeń, tak że nasze postępowanie należy zawsze dostosować do kilku możliwości. Potrzeba zastosowania metody unaoczni się nam, zwłaszcza gdy zrozumiemy, jak niezliczone są drobne okoliczności, które składają się na dany wypadek i wymagają wzięcia ich pod rozwagę, gdy stwierdzimy, że nie ma na to innego środka, jak tylko jedne z nich zastępować przez drugie, a własne zarządzenia opierać tylko na wypływających z nich wnioskach ogólnych i

prawdopodobieństwie; gdy wreszcie uprzytomnimy sobie, że liczba dowódców wzrasta coraz szybciej w miarę niższych stopni, a na prawdziwe zrozumienie i wytrawny sąd każdego z nich tym mniej liczyć można, im na niższym szczeblu działają. Gdzie zaś nie można oczekiwać innych pojęć poza uzyskanymi przez regulamin służbowy i doświadczenie, tam trzeba przyjść z pomocą w postaci zbliżonego do nich metodyzmu. Będzie on stanowił oparcie dla ich sądu, a zarazem przeszkodę dla poglądów wybujałych lub zupełnie fałszywych, nader niebezpiecznych właśnie w tej dziedzinie, gdzie doświadczenie jest tak cenne. Pominąwszy tę niezbędność metodyzmu, musimy mu przyznać również zalety pozytywne. Przez stosowanie jego stale powtarzających się form osiąga się bowiem sprawność, precyzję i pewność w prowadzeniu wojska, zmniejszające naturalne tarcia i ułatwiające bieg maszyny. Metodę stosuje się więc tym wszechstronniej i jest ona tym niezbędniejsza, im niższy jest szczebel danego działania; natomiast na wyższych stopniach trafia się ona coraz rzadziej, aby na naczelnych stanowiskach zaniknąć zupełnie. Toteż dziedziną jej jest raczej taktyka niż strategia. Wojna w swym najwyższym ujęciu nie składa się z niezliczonego mnóstwa drobnych wypadków, które znoszą się nawzajem wskutek swoich różnic i które można by opanować lepiej czy gorzej za pomocą lepszej czy gorszej metody. Przeciwnie, składa się ona z poszczególnych wielkich, decydujących wydarzeń, które należy traktować indywidualnie. Wojna nie jest łanem zboża, które można zależnie od lepszej lub gorszej kosy skosić lepiej czy gorzej bez względu na kształt poszczególnych kłosów, lecz składa się z wielkich drzew, które należy rąbać z zastanowieniem stosownie do jakości i pochylenia każdego pnia. Jak dalece dopuszczalny jest metodyzm w działalności wojennej, określić oczywiście można nie według stanowisk, ale ze względów rzeczowych. Stanowisk najwyższych dotyka metodyzm rzadziej dlatego tylko, że obejmują one najszersze przedmioty działania. Stały szyk bojowy, szablonowe ustawianie straży przednich lub czat - są to metody, którymi wódz krępuje w pewnych wypadkach nie tylko podwładnych, ale i siebie. Mogą one być wprawdzie jego własnym wynalazkiem i być wynikiem danych okoliczności, ale mogą być również przedmiotem rozważań teoretycznych, jeśli opierają się na ogólnych właściwościach wojsk lud danej broni. Wszelką natomiast metodę, która by ograniczała plany wojny względnie kampanii i czyniła z nich jakby maszynowe szablony, należy bezwzględnie odrzucić. Dopóki nie ma jakiejś znośnej teorii, to znaczy jakiegoś rozumnego rozważania o prowadzeniu wojny, dopóty i metodyzm musi rozszerzać się ponad miarę także i na wyższych szczeblach działalności. Ludzie

bowiem, którym powierzono ten zakres działania, często nie mogli dokształcić się przez studia i odpowiednie warunki życiowe, a ich zdrowy rozsądek, nie mogąc połapać się w niepraktycznych i pełnych sprzeczności mędrkowaniach teoryjek i krytyk, odtrąca je od siebie. Ludzie tacy wnoszą na swe stanowiska tylko tyle znajomości rzeczy, ile jej zdobyli przez doświadczenie, Toteż nawet w tych wypadkach, gdzie rozwiązanie swobodne i indywidualne jest nie tylko możliwe, ale i konieczne, chętnie posługują się oni środkami, jakich dostarcza im doświadczenie, to znaczy naśladują sposoby postępowania wodza naczelnego. A już przez to samo powstaje metodyzm. Skoro widzimy, jak generałowie Fryderyka Wielkiego stale stosują tak zwany szyk skośny, francuscy generałowie rewolucyjni używają zawsze oskrzydlenia w szerokich liniach bojowych, a podwładni Bonapartego rzucają z krwawą energią zmasowane oddziały do natarcia, to w tych stale powracających sposobach wyraźnie poznajemy przyjętą metodę i dostrzegamy, że metodyzm może sięgnąć prawie do szczytów. Z chwilą gdy udoskonalona teoria ułatwi badanie prowadzenia wojny i gdy wychowa ducha i rozwinie sąd tych ludzi, którzy dochodzą do wyższych stanowisk - to i metodyzm przestanie sięgać tak daleko, a źródłem tej jego cząstki, którą uważać można za niezbędną, będzie wówczas teoria sama, a nie zwyczajne tylko naśladownictwo. Najświetniejsze nawet czyny wielkiego wodza mają w sposobie ich wykonania coś subiektywnego, a nawet pewna maniera jego zawiera wybitną cząstkę jego indywidualności, która potem nie zawsze harmonizuje z indywidualnością jego naśladowcy. Jednakże nie byłoby ani rzeczą możliwą, ani nawet słuszną wypędzać całkowicie z prowadzenia wojny metodyzm subiektywny albo manierę - przeciwnie, należy ją uważać za przejaw tego wpływu, jaki wywiera indywidualność całej wojny na jej poszczególne zjawiska. W ten bowiem sposób tylko może się ten wpływ przejawić, gdy teoria nie zdoła go przewidzieć i ogarnąć swymi rozważaniami. Cóż jest bardziej naturalnego niż to, że wojna rewolucyjna posiadała własny sposób działania, i jakaż teoria mogłaby te właściwości podchwycić? Zło leży w tym tylko, że taka maniera wywodząca się z poszczególnego wypadku łatwo przeżywa się, trwając nadal nawet wtedy, gdy okoliczności zmieniają się niespostrzeżenie. Temu właśnie powinna przeszkodzić teoria przez jasną i rozsądną krytykę. Gdy w roku 1806 generałowie pruscy - książę Ludwik pod Saalfeld, Tauentzien na wzgórzu Domberg pod Jena, Grawert i Rucbel pod Kappeldorfem - wszyscy rzucali się w otwartą przepaść zniszczenia razem ze swoim fryderycjańskim szykiem bojowym - to była to nie tylko przeżyta maniera, ale jak najbardziej zdecydowane ubóstwo ducha, do jakiego kiedykolwiek doprowadził metodyzm. Generałowie ci zdołali dzięki niemu doprowadzić armię Hohenlohego na polu bitwy do takiej klęski, jakiej nie doznała nigdy

żadna inna armia.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Krytyka Wpływ praw teoretycznych na życie praktyczne dokonuj e się raczej za pomocą krytyki niż nauki. Krytyka bowiem, jako zastosowanie prawdy teoretycznej do zdarzeń rzeczywistych, nie tylko zbliża teorię do życia, ale także przyzwyczaja rozsądek do tych prawd przez ciągłe powracanie do ich stosowania. Toteż uważamy za konieczne obok punktu widzenia teoretycznego ustalić także i stanowisko krytyczne. Krytyczny opis wydarzenia historycznego odróżniamy od zwykłego opowiadania, które zestawia tylko wypadki obok siebie i dotyka co najwyżej ich najbliższych związków przyczynowych. W opisie krytycznym mogą zachodzić trzy różne czynności rozumu. Po pierwsze, historyczne wydzielanie i ustalanie faktów wątpliwych. Jest to właśnie badanie historyczne i nie ma nic wspólnego z teorią. Po drugie, wyprowadzanie skutków z przyczyn. Jest to właściwe badanie krytyczne, niezbędne dla teorii, ponieważ wszystko, co teoria ma za pomocą doświadczenia stwierdzić, podtrzymać lub choćby tylko wyjaśnić - można osiągnąć jedynie na tej drodze. Po trzecie, badanie użytych środków. Jest to właściwa krytyka, zawierająca pochwalę i naganę. Tutaj teoria służy historii, a raczej nauce, którą należy z niej zaczerpnąć. W obu ostatnich, istotnie krytycznych częściach rozważania historycznego wszystko zależy od tego, by zbadać przedmiot aż do najpierwotniejszych jego składników, to znaczy dotrzeć do prawd niewątpliwych, a nie, jak się to często zdarza, zatrzymać się w połowie drogi, tzn. na jakiejś dowolnej tezie lub przypuszczeniu. Co się tyczy wyprowadzenia skutków z przyczyn, to napotyka ono częstokroć na nieprzezwyciężoną trudność zewnętrzną, a mianowicie, że istotnych przyczyn wcale się nie zna. W żadnych okolicznościach życiowych nie zdarza się to tak często jak na wojnie, gdzie rzadko są znane dokładnie wydarzenia, a tym mniej motywy, które albo działający umyślnie ukrywa, albo też, jeśli są nazbyt przemijające i przypadkowe, mogą

dla historii zaginąć. Toteż opis krytyczny musi przeważnie iść ręka w rękę z badaniem historycznym. Mimo to często pozostaje przecież taka niewspółmierność pomiędzy przyczyną a skutkiem, że opis ten nie upoważnia nas do uważania skutków za niezbędne następstwo znanych przyczyn. Muszą tu z konieczności powstawać luki, to znaczy takie wyniki historyczne, których nie można wykorzystać do celów naukowych. Teoria może tu wymagać tylko, aby badanie dotarło bezwzględnie aż do takiej luki i przerwało w tym miejscu wszelkie wnioskowania. Prawdziwe zło byłoby dopiero wtedy, gdybyśmy w takim przypadku rzecz znaną uznali za bezwzględnie wystarczającą do wyjaśnienia skutków, nadając jej w ten sposób fałszywe znaczenie. Poza tą trudnością badanie krytyczne zawiera w sobie jeszcze inną wielką trudność wewnętrzną, tę mianowicie, że skutki na wojnie rzadko kiedy wynikają z jednej prostej przyczyny, lecz z wielu przyczyn wspólnych. Nie wystarcza więc śledzić łańcuch zdarzeń z nieuprzedzoną, uczciwą wolą aż do jego początku, lecz chodzić tu będzie o to, aby wykazać udział każdej z istniejących przyczyn. Wiedzie to zatem do bliższego zbadania ich natury i w ten sposób badanie krytyczne może wprowadzić w właściwy zakres teorii. Rozważanie krytyczne, czyli sprawdzanie środków, doprowadza do pytania, jakie właściwie osiągnięto wyniki ze względu na użyte środki i czy wyniki te należały do zamiarów działającego. Właściwe wyniki danych środków prowadzą do badania ich natury, tzn. znowu na pole teorii. Widzieliśmy, że w krytyce chodzi przede wszystkim o to, aby dotrzeć do prawd niewątpliwych, czyli aby nie zatrzymywać się na tezach dowolnych, które nie mają dla innych żadnego znaczenia i którym też można przeciwstawić inne, być może równie dowolne twierdzenia; wówczas bowiem nie byłoby końca rozmaitym mędrkowaniem, a całość byłaby bez wyniku, a zatem nie miałaby wartości naukowej. Widzieliśmy, że zarówno badanie przyczyn, jak i sprawdzanie środków prowadzi do teorii, tzn. do prawdy ogólnej, wypływającej nie tylko z indywidualnego przypadku. Jeśli więc istnieje stosowna teoria, to rozważanie będzie mogło powołać się na jej wynik i na tym przerwać swe dociekania. Tam jednak, gdzie nie ma takiej prawdy teoretycznej, dociekania muszą być doprowadzone aż do pierwszych początków. Ponieważ zaś konieczność taka zdarza się często, dlatego pociąga ona pisarza do wdawania się w coraz liczniejsze, tysięczne szczegóły; zawalony pracą, nie będzie on po prostu mógł zatrzymywać się przy każdym szczególe dość długo. W konsekwencji jednak, chcąc zakreślić granice swych rozważań, zatrzyma się on na twierdzeniach dowolnych, które choćby jemu samemu nie wydawały się dowolne, będą takie dla innych, a to dlatego że nie są one same przez się zrozumiale i udowodnione.

Użyteczna teoria jest wtedy istotną podstawą krytyki, która bez rozumnej teorii nie jest w stanie w ogóle wznieść się na to stanowisko, gdzie będzie rzeczywiście pouczająca, a mianowicie przez przekonywający dowód przecinający wszelką dyskusję. Złudną jednak nadzieją byłaby wiara w możliwość takiej teorii, która by obejmowała każdą prawdę oderwaną i pozostawiała krytyce tylko zastosowanie odpowiedniego prawa do danego wypadku. Śmieszną pedanterią byłoby nakazywanie krytyce, aby zawsze zawracała, napotkawszy granice nietykalnej teorii. Ten sam duch analitycznych dociekań, który stwarza teorię, powinien również kierować dziełem krytyki. Nie tylko więc może, ale i powinna ona często przenosić się w dziedzinę teorii i wyjaśniać sobie dokładniej te punkty, na których jej specjalnie zależy. Na odwrót, cel krytyki może być zupełnie chybiony, gdy ta przekształci się w bezduszne stosowanie teorii. Wszelkie pozytywne wyniki teoretycznych dociekań, wszelkie zasady, reguły i metody tym więcej tracą pod względem swej powszechności i prawdy absolutnej, im bardziej stają się nauką pozytywną. Istnieją one po to, aby z nich można było korzystać, ale zawsze należy zachować możliwość oceny, czy są one w danym wypadku odpowiednie, czy nie. Takich wyników teorii nie powinna nigdy krytyka stosować jako sztywnych praw lub norm, ale jedynie jako podstawę do oceny, podobnie jak podstawą powinny być one i dla działającego. Aczkolwiek w taktyce jest rzeczą ustaloną, że w ogólnym szyku bojowym kawaleria ustawia się nie obok, lecz za piechotą, to jednak niemądrze byłoby potępiać z tego powodu wszelkie uszykowanie odmienne. Krytyka powinna zbadać przyczynę odstępstwa i dopiero, jeśli te przyczyny będą niewystarczające, będzie miała prawo powołać się na stwierdzenie teoretyczne. Jeśli dalej teoria ustaliła, że natarcie podzielone zmniejsza prawdopodobieństwo powodzenia, to równie nierozsądne byłoby wszędzie tam, gdzie natarcie podzielone zbiegło się z niepowodzeniem, uważać z góry, bez bliższego zbadania, niepowodzenie za skutek tego natarcia podzielonego, jak i odwrotnie, z tego, że natarcie podzielone odniosło powodzenie, wnioskować o nieprawdziwości owego teoretycznego twierdzenia. Duch badawczy krytyki nie pozwoli sobie ani na jedno, ani drugie. Krytyka zatem opiera się głównie na wynikach analitycznego badania w teorii. Co ustali teoria, tego krytyka nie potrzebuje już stwierdzać na nowo, w teorii ustala się te rzeczy właśnie po to, aby krytyka zastała je już stwierdzone. Zadanie krytyki - zbadanie, jaki skutek wyniknął z danej przyczyny i czy zastosowany środek odpowiadał celowi, łatwe będzie wtedy, gdy przyczyna i skutek, cel i środek leżą niedaleko od siebie. Skoro wojsko zaskoczone nie może planowo i rozsądnie wykorzystać wszystkich swoich możliwości, to wtedy skutek zaskoczenia jest niewątpliwy. Jeśli teoria stwierdza, że natarcie połączone z obejściem prowadzi podczas bitwy do powodzenia większego, ale za to mniej pewnego, to

powstaje pytanie, czy ten, który zastosował natarcie połączone z obejściem, postawił sobie za cel głównie wielkość powodzenia? Jeżeli tak, to środek został wybrany odpowiednio. Jeśli jednak chciał on przez to uczynić swoje powodzenie pewniejszym, opierając go nie na istniejących okolicznościach, ale na ogólnej istocie tego rodzaju natarcia, jak się to zresztą setki razy zdarzało - to w takim razie nie pojął istoty tego środka i popełnił błąd. Praca wojenno - badawcza i sprawdzająca jest w takim wypadku nietrudna i zawsze będzie łatwa tam, gdzie ograniczymy się do najbliższych sobie skutków i celów. Można to czynić zupełnie dowolnie, skoro, abstrahując od związku z całością, zechcemy rozpatrywać rzeczy tylko w tym ustosunkowaniu. Na wojnie jednak, jak i w ogóle na świecie, wszystko, co należy do pewnej całości, pozostaje w związku ze sobą i dlatego każda nawet najmniejsza przyczyna rozciąga wpływ na działanie wojenne aż do jego końca i wpływa choćby trochę na zmianę wyniku końcowego. Podobnie każdy środek musi sięgać aż do ostatecznego celu. Można więc skutki danej przyczyny śledzić dopóty, dopóki zjawiska warte są obserwacji. Podobnie można badać nie tylko dany środek w stosunku do najbliższego celu, ale i ten cel jako środek do osiągnięcia celu wyższego. Tak można postępować wzdłuż łańcucha podporządkowanych sobie celów, aż się dotrze do takiego, który nie potrzebuje sprawdzania, gdyż konieczność jego jest niewątpliwa. W wielu wypadkach, zwłaszcza gdy chodzi o wielkie, decydujące zarządzenia, rozważania muszą dotrzeć aż do celu ostatecznego, to jest do tego, który ma bezpośrednio przygotować pokój. Rzecz jasna, że przy tym wznoszeniu się w górę osiągniecie każdego nowego etapu daje nam nowy punkt widzenia dla sądu tak, że sam środek, który z jednego punktu widzenia wydaje się korzystny, będziemy musieli odrzucić, spojrzawszy nań z bezpośrednio wyższego stanowiska. Szukanie przyczyn zjawisk i sprawdzanie środków w zależności od celów idą zawsze w badaniu krytycznym danego działania ręka w rękę, ponieważ szukanie przyczyny naprowadza dopiero na rzeczy godne badania. To śledzenie wątku w dół i wzwyż związane jest ze znacznymi trudnościami. Im bardziej bowiem oddalona jest poszukiwana przyczyna od samego zdarzenia, tym bardziej należy uwzględnić równocześnie i inne przyczyny oraz odnaleźć i wydzielić ten udział, jaki również na dane zdarzenie mieć mogły, ponieważ im wyżej stoi dane zjawisko, tym większa ilość poszczególnych sił i okoliczności je warunkuje. Wydzielając przyczyny przegranej bitwy, wydzieliliśmy oczywiście częściowo i przyczyny następstw, jakie ta przegrana bitwa spowodowała dla całości. Będzie to jednak tylko część tych przyczyn, albowiem na wynik końcowy, zależnie od okoliczności, złożą się w większym czy mniejszym stopniu również

działania innych przyczyn. Ta właśnie rozmaitość przedmiotów powstaje przy sprawdzaniu środków w miarę zajmowania wyższego punktu widzenia. Im wyższe są bowiem cele, tym większa jest liczba środków, które stosuje się dla ich osiągnięcia. Do ostatecznego celu wojny dążą wszystkie wojska równocześnie i dlatego wszystko, co się dla tego celu zrobiło lub mogło zrobić, należy również wziąć pod uwagę. Widzimy stąd, że może to czasem zaprowadzić na szerokie pole rozważań, gdzie łatwo się zbłąkać i gdzie główną trudność stanowi potrzeba stwarzania mnóstwa założeń obliczonych na ewentualności, które się wprawdzie nie urzeczywistniły, ale były prawdopodobne i dlatego nie można ich było w rozważaniu absolutnie pominąć. Wymarsz Bonapartego w marcu 1797 roku z armią włoską znad Tagliamento przeciwko arcyksięciu Karolowi miał na celu zmuszenie go do rozstrzygnięcia, zanim ściągnie on ku sobie znad Renu spodziewane posiłki. Z punktu widzenia bezpośredniego rozstrzygnięcia środek wybrany był dobrze, co też potwierdziło powodzenie. Arcyksiążę bowiem miał wówczas jeszcze tak słabe siły, że nad Tagliamento uczynił tylko próbę oporu, a przekonawszy się, że przeciwnik jest zbyt silny i zdecydowany, opuścił plac boju i otworzył wejścia do Alp Noryckich. Jaki cel mógł Bonaparte osiągnąć przez ten szczęśliwy sukces? Dotrzeć aż do serca monarchii austriackiej, ułatwić posuwanie się obu armiom Renu pod wodzą Moreau i Hoche'a i nawiązać z nimi ścisłą łączność. Taki pogląd miał na tę sprawę Bonaparte i z tego punktu widzenia miał słuszność. Skoro jednak krytyka stanie na wyższym stanowisku, stanowisku dyrektoriatu francuskiego, który mógł i musiał przewidzieć, że kampania nad Renem zacznie się dopiero za sześć tygodni, w takim razie można uważać przejście Bonapartego przez Alpy Noryckie za przesadny tylko hazard. Gdyby bowiem Austriacy ściągnęli znad Renu do Styrii znaczne odwody, z którymi arcyksiążę mógłby rzucić się na armię włoską, to nie tylko byłaby ona zgubiona, ale i cała kampania przegrana, To rozumowanie, które owładnęło Bonapartym pod Yillach, skłoniło go do przystania tak chętnie na zawieszenie broni w Leoben. Jeśli jednak krytyka wzniesie się jeszcze o jeden stopień wyżej i zobaczy, że Austriacy nie mieli wcale odwodów pomiędzy armią arcyksięcia Karola a Wiedniem - to przyzna, że tym marszem armii włoskiej był zagrożony Wiedeń. Gdybyśmy przyjęli, że Bonaparte wiedział o tym odsłonięciu stolicy i tej zdecydowanej przewadze, jaką posiadał nadal w Styrii nad arcyksięciem, wówczas to jego posunięcie się aż do serca państwa austriackiego nie byłoby bezcelowe, gdyż wartość tego posunięcia się zależała od wartości, jaką przypisywali Austriacy utrzymaniu Wiednia. Jeśli wartość ta była tak wielka, że woleli raczej przyjąć warunki pokojowe, jakie im Bonaparte podyktował, w takim razie należałoby to

zagrożenie Wiednia uważać za cel ostateczny. Gdyby Bonaparte wiedział o tym z jakiego bądź źródła, to i krytyka poprzestać by mogła na tym. Jeśliby to jednak było jeszcze wątpliwe, to krytyka musiałaby wznieść się na jeszcze wyższe stanowisko i spytać, co by się stało, gdyby Austriacy oddali Wiedeń i wycofali się dalej w głąb dość znacznych jeszcze swoich obszarów. Łatwo spostrzec, że na pytanie to nie można odpowiedzieć, zanim się nie rozpatrzy prawdopodobnych zdarzeń pomiędzy armiami nadreńskimi obu stron. Wobec zdecydowanej przewagi Francuzów (130 tyś. przeciwko 80 tyś.) samo powodzenie byłoby mało wątpliwe, ale powstaje znowu pytanie, jak wykorzystałby to powodzenie dyrektoriat francuski: czy przez wyzyskanie sukcesów aż po ostatnie krańce monarchii austriackiej, a zatem aż do rozbicia lub pokonania tego mocarstwa, czy też tylko przez zdobycie znacznej jego połaci, jako rękojmi zawarcia pokoju. Trzeba by tu znaleźć prawdopodobny wynik obu ewentualności, aby potem dopiero określić prawdopodobny wybór dyrektoriatu francuskiego. Gdybyśmy przyjęli taki wynik rozważań, że francuskie siły zbrojne były zbyt słabe, aby całkowicie powalić Austrię, tak że próba taka sama przez się musiałaby wywołać odwrócenie sytuacji i że nawet zdobycie i opanowanie znacznej połaci kraju wciągnęłoby Francuzów w położenie, któremu by ich siły prawdopodobnie nie sprostały - to wynik ten musiałby wywrzeć wpływ na ocenę sytuacji, w jakiej znalazła się armia włoska, i znacznie zmniejszyć jej nadzieje. To właśnie musiało wtedy niewątpliwie spowodować, że Bonaparte, widząc nawet wyraźnie bezradne położenie arcyksięcia, zawarł pokój w Campo Formio na warunkach niezbyt ciężkich, skoro Austriacy wyrzekli się tylko prowincji, których i tak nie odzyskaliby nigdy nawet po najszczęśliwszej kampanii. Nawet na taki umiarkowany pokój jak w Campo - Formio nie mogliby Francuzi liczyć i nie mogliby go uczynić celem swego śmiałego pochodu, gdyby nie uwzględnili poniższych dwóch rozważań. Pierwsze zawiera się w pytaniu, jaką wartość przywiązywać będą Austriacy do każdego z obu wyników i czy pomimo prawdopodobieństwa końcowego pomyślnego dla nich powodzenia uznają je za warte ofiar, związanych z nimi, to znaczy z przedłużeniem wojny, gdy mogą tych ofiar uniknąć, zawierając pokój na niezbyt ciężkich warunkach. Drugie rozważanie polega na innym zagadnieniu; czy rząd austriacki rozpatrzyłby należycie te ostatnie możliwości powodzenia w razie dalszego oporu i czy nie uległby małoduszności pod wrażeniem chwilowych niepowodzeń. Rozważanie tworzące istotę pierwszego zagadnienia nie jest bynajmniej zbędną subtelnością, lecz ma tak decydujące znaczenie praktyczne, że występuje zawsze, gdy powstaje plan obliczony na ostateczność; ono też najczęściej uniemożliwia wykonanie takich planów. Rozważanie drugie jest równie niezbędne. Wojnę bowiem prowadzi

się z przeciwnikiem nie oderwanym, ale rzeczywistym, którego zawsze trzeba mieć na oku. Na pewno też zuchwały Bonaparte miał na uwadze ten wzgląd i wierzył w skuteczność postrachu, jaki szerzył swym mieczem. Ta sama wiara zaprowadziła go w roku 1812 do Moskwy; tu go jednak zawiodła, gdyż postrach spowszechniał już nieco w gigantycznych walkach. Aczkolwiek w roku 1797 był on czymś nowym i chociaż nie odkryto jeszcze wówczas tajemnicy siły oporu, posuniętego do ostateczności, to jednak i w roku 1797 odwaga doprowadziłaby Bonapartego do wyniku ujemnego, gdyby w przeczuciu tego nie znalazł, jak to już rzekliśmy, wyjścia w umiarkowanym pokoju w Campo Formio. Na tym musimy przerwać to rozważanie; wystarczy ono jako przykład, aby wykazać rozległość, różnorodność i trudność, jakie mogą stać się udziałem rozważania krytycznego, jeśli dotrzemy aż do celów ostatecznych, to znaczy, gdy poruszymy środki wielkie i decydujące, których działanie aż do tych celów z konieczności sięgnąć musi. Wynika stąd, że - poza teoretyczną znajomością przedmiotu - wielki wpływ na wartość rozważań krytycznych musi mieć wrodzony talent, gdyż od niego to głównie zależeć będzie oświetlenie związków pomiędzy faktami i wyróżnienie spośród niezliczonego mnóstwa powikłań - zdarzeń najbardziej istotnych. Talent jednak będzie wykorzystany i w inny jeszcze sposób. Rozważanie krytyczne jest badaniem nie tylko wszystkich środków użytych, ale i wszelkich możliwych, które też trzeba podać, a zatem i znaleźć; nie można bowiem w ogóle ganić żadnego środka, skoro się nie umie przytoczyć lepszego. I chociaż liczba możliwych kombinacji jest przeważnie niewielka, to jednak zaprzeczyć się nie da, że podanie środków nie użytych nie jest już tylko zwykłą analizą rzeczy istniejących, ale samodzielną twórczością nie dającą się ująć w przepisy, a zależną od płodności ducha. Dalecy jesteśmy od upatrywania pola dla wielkiej genialności tam, gdzie wszystko da się sprowadzić do bardzo niewielu praktycznie możliwych i nader prostych kombinacji. Za rzecz nieopisanie śmieszną, jakkolwiek często spotykaną, uważamy traktowanie samego pomysłu obejścia danej pozycji jako oznaki wielkiej genialności, pomimo to jednak akt twórczej samodzielności jest tu niezbędny i wartość rozważam krytycznych zależy w znacznej mierze od niego. Kiedy Bonaparte 30 lipca 1796 roku powziął decyzję przerwania oblężenia Mantui, aby wyruszyć z całą siłą przeciw nadciągającym z odsieczą kolumnom Wurmsera rozdzielonym przez jezioro Garda i rzekę Mincio i pobić je z osobna, wydało się to najpewniejszą drogą do świetnych zwycięstw. Zwycięstwa te nastąpiły istotnie i powtórzyły się dzięki zastosowaniu tegoż środka jeszcze świetniej przy późniejszych próbach odsieczy. Budzą one jednogłośny, niepodzielny podziw. Pomimo to Bonaparte, wszedłszy 30 lipca na tę drogę, musiał

porzucić zupełnie myśl oblężenia Mantui, gdyż nie mógł uratować parku oblężniczego, a nowego już w tejże kampanii stworzyć nie było można. Istotnie, oblężenie zmieniło się w zwykłą blokadę i forteca, która przy dalszym oblężeniu upadłaby bardzo szybko, opierała się jeszcze przez sześć miesięcy, pomimo wszystkich zwycięstw Bonapartego w otwartym polu. Krytyka uznała to za zło całkowicie nieuniknione, gdyż mię umiała wskazać lepszej drogi oporu. Odparcie nadciągającej odsieczy na liniach oblężniczych było w takiej niesławie i pogardzie, że sposób te:n zupełnie uszedł uwagi. A jednak w czasach Ludwika XIV sposób ten tak często spełniał swoje zadanie, że tylko wpływem mody można wytłumaczyć, iż sto lat później nikomu nie przyszło nawet na myśl przynajmniej się nad nim zastanowić. Gdyby myśl taką dopuszczono, to bliższe zbadanie sytuacji wykazałoby, że 40 tysięcy najlepszej w świecie piechoty, jakie mógł Bonaparte wystawić na silnie ufortyfikowanej linii oblężniczej pod Mantuą, nie potrzebowało się tak bardzo obawiać 50 tysięcy ciągnących pod Wurmserem z odsieczą Austriaków, gdyż wątpliwe było, by w ogóle spróbowali oni uderzyć na ich linie. Nie chcemy tu zapuszczać się w bliższe udowadnianie tego twierdzenia. Sądzimy bowiem, że to, co już powiedzieliśmy, wystarczy, aby zapewnić temu sposobowi równorzędność w stosunku do innych. Nie będziemy tu też rozstrzygać, czy Bonaparte podczas akcji samej myślał o tym sposobie: w pamiętnikach jego i w pozostałych źródłach drukowanych nie znaleźliśmy o tym ani śladu, a cała późniejsza krytyka nie myślała o tym wcale, ponieważ od tego sposobu odzwyczajono się już wówczas zupełnie. Zasługa przypomnienia nie jest wielka, gdyż - aby nań natrafić - wystarczy tylko pozbyć się modnego poglądu na tę sprawę; w każdym jednak razie konieczne jest zwrócenie na niego uwagi i porównanie go ze sposobem zastosowanym przez Bonapartego. Bez względu na wynik tego porównania krytyka nie powinna go zaniedbać. Kiedy Bonaparte w lutym 1814 r. oderwał się od armii Bluchera, pobiwszy ją uprzednio pod Etoges, Champ-Aubert, Montmirail Ud., aby zwrócić się znowu przeciwko Schwarzenbergowi i pobić jego korpusy pod Montereau i Mormant, to wszyscy byli pełni podziwu, gdyż Bonaparte właśnie dzięki temu przerzucaniu swych sił głównych wykorzystał świetnie błąd sprzymierzonych, polegający na posuwaniu się oddzielnie. I jeśli go te świetne uderzenia na wszystkie strony nie uratowały, to w każdym razie nie była to jego wina. Nikt zaś dotychczas nie zadał pytania, jaki by mógł być wynik, gdyby Bonaparte nie był zwrócił się od Blüchera znowu przeciw Schwarzenbergowi, lecz skierował swe ciosy przeciwko Blücherowi i ścigał go aż po Ren. Jesteśmy przekonani, że kampania przybrałaby wtedy całkiem inny obrót i wielka armia zamiast maszerować na Paryż wróciłaby za Ren. Nie żądamy tu, aby podzielano nasze przekonanie, ale skoro altematywa ta

została postawiona, żaden fachowiec nie może zaprzeczyć, że krytyka powinna i ją dopuścić do głosu. W tym wypadku porównanie obu możliwych sposobów nasuwało się łatwiej niż poprzednio, a pomimo to pominięto je, idąc w jednym tylko kierunku na oślep i jednostronnie, nie unikając uprzedzeń. Z konieczności podawania środka lepszego na miejsce skrytykowanego powstał ten rodzaj krytyki, który stosuje się niemal powszechnie, a mianowicie poprzestanie na zwyczajnym podaniu rzekomo lepszego sposobu, nie podając właściwie dowodu, że jest lepszy. W konsekwencji zaś nie każdy jest przekonany, inni idą za ich przykładem i oto powstaje spór, który nie ma żadnej wartości dla rozumowania. Cała literatura wojenna obfituje w podobne rzeczy. Dowód, jakiego się domagamy, niezbędny jest wszędzie tam, gdzie korzyści proponowanego środka nie są tak oczywiste, aby nie dopuszczały wątpliwości; polega on na tym, że każdy z obu środków bada się stosownie do jego właściwości i porównuje z celem. Po sprowadzeniu zagadnienia do najprostszych prawd spór musi wreszcie ustać albo prowadzi on przynajmniej do nowych wyników, podczas gdy przy innym rodzaju krytyki wszelkie argumenty za i przeciw wzajemnie się znoszą. Tak na przykład, jeślibyśmy w ostatnio przytoczonym przez nas przykładzie nie zechcieli ograniczyć się do wskazania, że nieprzerwany pościg za Blücherem byłby korzystniejszy, niż zwrócenie się przeciwko Schwarzenbergowi, ale i dowieść tego, to oparlibyśmy się na następujących prostych prawdach: 1. Na ogól korzystniej jest zadawać ciosy ciągle w jednym i tym samym kierunku, niż przerzucać swe siły, ponieważ przerzucanie to pociąga za sobą stratę czasu i ponieważ tam, gdzie siła moralna już jest osłabiona wskutek poniesionych znacznych strat, łatwiej osiągnąć nowe sukcesy, a zatem nie traci się części uzyskanej już przewagi; 2. Blücher, aczkolwiek słabszy niż Schwarzenberg, był przeciwnikiem ważniejszym dzięki swej przedsiębiorczości, on to więc raczej stanowił ten punkt ciężkości, który pociąga za sobą resztę; 3. Straty, jakie poniósł Blücher, należało uważać za równoważne klęsce. Dzięki temu powstała taka przewaga Bonapartego nad nim, że odwrót Blüchera aż do Renu nie mógł prawie ulegać wątpliwości, ponieważ na tej linii nie było żadnych poważniejszych posiłków; 4. Żadne inne możliwe powodzenie nie wyglądałoby tak strasznie, nie przybrałoby tak olbrzymich kształtów w wyobraźni sprzymierzeńców; a to należy uważać za bardzo ważny wzgląd u tak notorycznie niezdecydowanego, chwiejnego wodza, jakim był Schwarzenberg. Straty, jakie poniósł wirtemberski następca tronu pod Montereau, a hr. Wittgenstein pod Mormant, musiałyby być ks. Schwarzenbergowi dość dokładnie znane. Natomiast niepowodzenia Blüchera na jego

odosobnionej i oddzielnej linii od Mamy aż po Ren musiałyby do Schwarzenberga dochodzić tylko w formie pogłosek, rosnących wciąż niby lawina śnieżna. Rozpaczliwy kierunek na Vitry, który wytknął sobie Bonaparte w końcu marca, aby spróbować, co za skutek wywrze na sprzymierzonych groźba strategicznego obejścia, opierał się wyraźnie na zasadzie wywołania postrachu, lecz było to już w warunkach zupełnie innych, bo po porażkach pod Laon i Arcis, i kiedy Blücher znajdował się już ze stutysięczną armią u boku Schwarzenberga. Będą wprawdzie tacy, których dowody niniejsze nie przekonają, ale przynajmniej nie będą mogli powiedzieć nam: „Kiedy Bonaparte, posuwając się nad Ren, zagrażał bazie Schwarzenberga, to Schwarzenberg ze swej strony zagrażał Paryżowi, to jest bazie Bonapartego". Dowody bowiem nasze miały właśnie na celu wykazanie, że Schwarzenberg nie myślałby wówczas o marszu na Paryż. Wracając zaś do poruszonego przez nas uprzednio przykładu z kampanii roku 1796, powiemy; Bonaparte uważał obraną przez siebie drogę za wiodącą najpewniej do pobicia Austriaków. Gdyby nawet tak było, to jednak cel, jaki został przez to osiągnięty, był tylko próżną sławą, która nie mogła mieć większego wpływu na upadek Mantui. Droga wskazana przez nas prowadziła, zdaniem naszym, pewniej do udaremnienia odsieczy. Gdybyśmy jednak, nawet zgodnie ze zdaniem wodza francuskiego, nie uważali jej za najstosowniejszą, lecz sądzili, że prowadzi ona do powodzenia mniej pewnego, to i tak całe zagadnienie sprowadzałoby się do tego, że w pierwszym wypadku należałoby położyć na szalę powodzenie pewniejsze, ale za to niemal bez korzyści, a zatem bardzo nikłe, w drugim natomiast - niezupełnie pewne, ale za to znacznie większe. Gdy się stawia sprawę w ten sposób, to odwaga powinna raczej opowiedzieć się za drugim rozwiązaniem, choć na pozór było właśnie odwrotnie. Bonaparte na pewno miał zamiary niemniej śmiałe i bez wątpienia nie uświadamiał sobie tak dobrze natury danego wypadku i nie przewidział jego skutków tak dobrze, jak to mogliśmy teraz uczynić na podstawie doświadczenia. Rzecz naturalna, że przy badaniu środków krytyka musi często powoływać się na historię wojen, gdyż w sztuce wojennej doświadczenie warte jest więcej niż wszelkie prawdy filozoficzne, Ten dowód historyczny ma jednak swoje własne warunki, o których wspomnimy w osobnym rozdziale; warunki te, niestety, spełniają się tak rzadko, że powoływanie się na historię przeważnie przyczynia się tylko do jeszcze większego pomieszania pojęć. Obecnie musimy rozważyć jeszcze jedną ważną kwestię, mianowicie, jak dalece krytyka może lu~b powinna przy ocenie danego wypadku korzystać z własnej, lepszej znajomości sprawy, a zatem i ze świadomości, co spowodowało sukcesy, albo też kiedy i gdzie powinna

ona zapomnieć o tych sprawach, aby postawić się zupełnie dokładnie w położeniu działającego. Jeśli krytyka chce wyrazić pochwałę lub naganę działającemu, to musi bezwzględnie starać się zająć dokładnie jego stanowisko, tzn. musi zestawić to wszystko, co on wiedział i co stanowiło pobudki jego działania, natomiast opuścić to wszystko, o czym działający nie mógł wiedzieć lub nie wiedział, a więc przede wszystkim -jaki będzie wynik. Jednakowoż jest to tylko cel, do którego można dążyć, ale którego nigdy nie można całkowicie osiągnąć. Nigdy bowiem stan rzeczy, z którego wynika jakieś zdarzenie, nie stanie przed oczami krytyki w takiej postaci, w jakiej widniał w oczach działającego. Mnóstwo drobnych okoliczności, jakie mogły mieć wpływ na decyzję, zginęło w niepamięci i niejeden motyw subiektywny nie doszedł nigdy do głosu. O tych motywach dowiadujemy się tylko z pamiętników osób działających lub osób bardzo im bliskich, a w takich pamiętnikach traktuje się sprawy w sposób bardzo dowolny i bywa nawet, że opowiada się o nich umyślnie niedokładnie. Uwadze krytyki musi więc ujść wiele rzeczy, których działający był świadom. Z drugiej strony jeszcze trudniej jest krytyce zapomnieć o tym; o czyni wie za dużo. Łatwe będzie to tylko w stosunku do okoliczności przypadkowych, to jest takich, które nie tkwią w samych warunkach, ale się do nich dołączyły, natomiast bardzo trudne i bodaj niemożliwe do osiągnięcia jest to przy wszelkich rzeczach zasadniczych. Omówmy przede wszystkim wynik. Jeśli nie powstał on z przypadkowych zdarzeń, to prawie niemożliwe jest, aby znajomość jego nie wpływała na ocenę tych spraw, z których powstał, gdyż wszystkie te sprawy widzimy w jego świetle i częściowo nawet dopiero dzięki niemu poznajemy je i oceniamy. Historia wojen ze wszystkimi swymi zjawiskami stanowi dla krytyki samej źródło nauki i naturalnie ukazuje ona te sprawy w takim właśnie świetle, jakie powstało z rozważania całości. Gdyby zatem w pewnych wypadkach zamierzała zupełnie o tym zapomnieć, to nigdy by się jej to w zupełności nie udało. Dzieje się tak jednak nie tylko z wynikiem, tzn. z tym, co następuje dopiero później, lecz także i z tym, co już istniało, czyli z danymi, które określają działanie. Krytyka będzie przeważnie posiadała ich większą ilość niż działający. Wydawałoby się więc, że łatwo o nich zapomnieć, a przecież rzecz ma się przeciwnie. Znajomość okoliczności poprzedzających i współczesnych polega bowiem nie tylko na pewnych ściśle określonych wiadomościach; lecz także na wielkiej liczbie przypuszczeń lub założeń, tak że spośród wiadomości o sprawach niezupełnie przypadkowych prawie każdą poprzedzało jakieś przypuszczenie lub przewidywanie, zastępujące konkretną wiadomość W razie jej braku. Zrozumiałe jest dlatego, że późniejsza krytyka, która faktycznie zna wszystkie okoliczności poprzedzające i współczesne, nie powinna dać

się zmylić przy pytaniu, jakie z nieznanych okoliczności uważałaby podczas działania za prawdopodobne. Twierdzimy, że tu kompletna abstrakcja jest również niemożliwa jak przy wyniku i to z tych samych co i tam powodów, Jeśli więc krytyka chce o jakimś akcie działania wypowiedzieć pochwałę lub naganę, to zawsze tylko do pewnego stopnia uda się jej zająć stanowisko działającego. W bardzo wielu wypadkach uda się jej to w stopniu dostatecznym dla praktycznych potrzeb, ale w pewnych wypadkach wcale tego nie osiągnie, i tego nie należy spuszczać z oczu. Jednak nie jest rzeczą ani konieczną, ani pożądaną, aby krytyka całkowicie utożsamiała się z działającym na wojnie. Wojna, jak w ogóle wszelka sztuka, wymaga pewnych rozwiniętych zdolności wrodzonych, zwanych wirtuozostwem. Może być ono wielkie lub małe. W pierwszym wypadku może ono łatwo prześcignąć krytyka; który bowiem krytyk zechciałby twierdzić, że posiada wirtuozostwo Fryderyka lub Bonapartego! Jeśli zatem krytyka nie ma się powstrzymać od wydawania jakiegokolwiek sądu o wielkim talencie, to musi mieć prawo wykorzystania swej przewagi, polegającej na posiadaniu rozleglejszego widnokręgu. Krytyka nie może zatem poddawać wielkiemu wodzowi rozwiązania jego zadania na zasadzie tych samych danych, jak jakąś formułę rachunkową, lecz w końcowym wyniku, w świetnej trafności wydarzeń powinna rozpoznawać z podziwem to, co opierało się na wyższej czynności geniusza, a istotny związek wydarzeń odgadnięty wzrokiem geniusza powinna zbadać za pomocą faktów. Każde jednak, choćby najdrobniejsze wirtuozostwo wymaga, aby krytyka zajmowała wyższe stanowisko. Musi ona obfitować w sprawdziany obiektywne, być możliwie jak najmniej subiektywna i nie dopuszczać, aby ograniczony umysł krytyka stał się jedyną jej miarą. To wyższe stanowisko krytyki, jej pochwała lub nagana wydana po dokładnym zbadaniu sprawy, nie zawiera w sobie nic, co by raniło nasze uczucia. Następuje to dopiero wówczas, gdy krytyk wysuwa swoją osobę na plan pierwszy i przemawia w tonie takim, jak gdyby cała mądrość, jaką nabył dzięki kompletnej znajomości danego zdarzenia, była jego własnym talentem. Aczkolwiek błąd jest tu aż nadto wyraźny, to jednak próżność prowadzi doń bardzo łatwo i oczywiście budzi w innych niechęć. Jeszcze częściej jednak takie wynoszenie się krytyka nie leży wcale w jego zamiarach, ale jeśli się krytyk wyraźnie przeciwko temu nie zastrzeże, czytelnik może go o to posądzić i zaraz potem obwini go o brak zdolności oceny. Jeśli zatem krytyka wytyka jakiś błąd Fryderykowi i Bonapartemu, to nie wynika z tego bynajmniej, że ten, który tę krytykę wygłasza, nie popełniłby tego błędu: może on śmiało przyznać, że na miejscu tych wodzów popełniłby być może jeszcze większe błędy. Niemniej jednak krytyk, poznawszy te błędy z ogólnego związku zdarzeń, ma prawo

żądać, żeby działający o wyższych zdolnościach sam je przewidywał. Będzie to zatem ocena według związku zdarzeń, a więc i stosownie do wyniku. Istnieje jednak jeszcze inny wpływ wyniku na ocenę, a mianowicie, jeśli wyniku tego użyjemy po prostu jako dowodu za albo przeciw użytemu środkowi. Można to nazwać oceną ze względu na wynik. Ocena taka wydaje się na pierwszy rzut oka bezwzględnie godna potępienia - a jednak tak nie jest. Podczas wyprawy Bonapartego w roku 1812 na Moskwę wszystko zależało od tego, czy przez zdobycie stolicy i działania poprzedzające ten fakt skłoni on cara Aleksandra do zawarcia pokoju, tak jak go do tęgo skłonił w roku 1807 po bitwie pod Friedlandem, a cesarza Franciszka w latach 1805 i 1809 po bitwach pod Austerlitz i Wagram. Jeśliby bowiem nie osiągnął pokoju w Moskwie, pozostawałby mu już tylko odwrót, tzn. klęska strategiczna. Pominiemy tu kwestię, co uczynił Bonaparte, aby dotrzeć do Moskwy i czy już wtedy nie zaniedbał wielu rzeczy, które mogłyby doprowadzić cara Aleksandra do decyzji zawarcia pokoju; pominiemy też druzgoczące okoliczności, jakie towarzyszyły odwrotowi i które miały swą przyczynę być może w kierownictwie całej wyprawy. Pytanie pozostanie zawsze to samo. Bez względu bowiem na najświetniejszy nawet wynik wyprawy do Moskwy zawsze pozostaje rzeczą niepewną, czy przeraziłby on cara Aleksandra do tego stopnia, aby skłonić go do zawarcia pokoju. Również, jeśliby nawet odwrót nie krył w sobie tylu zarodków zniszczenia to i tak pozostałby on zawsze wielką klęską strategiczną. Jeśliby natomiast car Aleksander zgodził się na niekorzystny pokój, wyprawa 1812 roku należałaby do rzędu wypraw takich, jak Austerlitz, Friedland lub Wagram. Jednak i te wyprawy, gdyby pokój nie został zawarty, doprowadziłyby prawdopodobnie do analogicznych katastrof. Bez względu na to, ile siły, zręczności i zdolności wykazał tam zdobywca świata, zawsze jest to aktualne skierowane do losu pytanie. Czyż należy potępić wyprawy z lat 1805, 1807 i 1809 i ze względu na wyprawę roku 1812 twierdzić, że wszystkie one były dziełem głupoty, a wynik ich był sprzeczny z naturą rzeczy, oraz że dopiero w roku 1813 dokonała się sprawiedliwość strategiczna wobec ślepego szczęścia? Byłby to pogląd bardzo naciągany, a sąd tyrański, któremu brakowałoby połowy dowodów, gdyż żadne oko ludzkie nie jest w stanie śledzić nici niezbędnego związku zdarzeń aż do decyzji pobitego władcy włącznie. Jeszcze mniej usprawiedliwiony byłby pogląd, że wyprawa 1812 roku zasługiwała na wynik taki jak poprzednie i że wynik odmienny jest czymś niesłychanym. Stanowczości bowiem Aleksandra nie można uważać za coś niesłychanego. Co może być prostszego, niż powiedzieć: w latach 1805, 1807 i 1809 Bonaparte ocenił swoich przeciwników słusznie, a w roku 1812 pomylił się; wtedy miał więc rację, a potem jej nie miał, i wszystko to można

wyrzec, gdyż tak nam wskazuje wynik. Wszelka działalność wojenna może, jak to już rzekliśmy, kusić się o osiągnięcie prawdopodobnych tylko, a nie absolutnie pewnych wyników. Czego zaś nam brak do zupełnej pewności, to musimy pozostawić losowi czy szczęściu -jak to zechcemy nazwać. Można co prawda żądać, aby ten ]os szczęścia był ograniczony jak najbardziej, ale tylko jeśli chodzi o poszczególny wypadek, to znaczy, aby niepewność w danym wypadku była możliwie najmniejsza; nie należy natomiast przekładać danego wypadku ponad inne dlatego tylko, że przedstawia on najmniej niepewności. Byłoby to ogromne uchybienie, jak to wykażą nasze dalsze rozważania teoretyczne. Są wypadki, kiedy największe ryzyko jest najwyższą mądrością. Wydaje się więc, że we wszystkim, co działający musi pozostawić losowi, znika osobista jego zasługa, a zatem i jego odpowiedzialność. Pomimo to jednak nie możemy się powstrzymać od wewnętrznego zadowolenia, ilekroć oczekiwanie się sprawdza, a przeciwnie, czujemy pewne niezadowolenie, jeśli oczekiwanie zawiodło. Zresztą sąd o słuszności lub niesłuszności, jaki wydajemy na zasadzie samego tylko wyniku, a raczej jaki w wyniku znajdujemy, nie może też oznaczać nic innego. Nie należy jednak zapominać, że zadowolenie, jakie ogamia nasz umysł wobec spełnienia oczekiwania, i niezadowolenie z powodu jego zawiedzenia, polega na niejasnym poczuciu, że pomiędzy tym przypisywanym szczęściu powodzeniem a geniuszem działającego istnieje pewien subtelny, niepoznawalny rozumem związek, który już w przypuszczeniu swym sprawia nam przyjemność. Dowodem tego poglądu jest fakt, że udział nasz wzrasta, staje się uczuciem bardziej określonym, gdy powodzenie lub niepowodzenie często przytrafia się tej samej jednostce. W ten sposób zrozumiemy, dlaczego szczęście na wojnie przybiera naturę szlachetniejszą niż szczęście w grze. Wszędzie tam, gdzie szczęśliwy wojownik nie narusza skądinąd naszych interesów, z przyjemnością towarzyszymy mu w jego drodze. Krytyka zatem, zważywszy wszystko, co należy do dziedziny ludzkich obliczeń i przekonań, zezwoli wynikowi wypowiedzieć się w tej części, gdzie głęboki, tajemny związek zdarzeń nie wciela się w zjawiska widoczne i obroni ten cichy głos jakiegoś wyższego prawodawstwa z jednej strony przed hasłem prostackich mniemań, z drugiej zaś odepchnie ordynarne nadużycia, jakich się można dopuścić na tej najwyższej instancji. Ten głos powodzenia musi więc wszędzie zrodzić to, czego nie może osiągnąć mądrość ludzka. Zwłaszcza w zakresie duchowych sił i oddziaływań trzeba go będzie uwzględniać, częściowo z tego powodu, że najtrudniej siły te i oddziaływania z całą pewnością ocenić, częścią zaś dlatego, że są one tak bliskie woli, iż określają ją najłatwiej. Gdzie

decyzję wodzowi wydziera strach lub męstwo - tam już wśród nich nie ma nic obiektywnego, a więc nic, w czym mądrość i obliczenie mogłyby się spotkać z prawdopodobieństwem wyniku. Teraz musimy jeszcze pozwolić sobie na kilka rozważań o samym narzędziu krytyki, tj. o języku, jakim się posługujemy, gdyż towarzyszy on pod pewnym względem również i działaniu na wojnie. Krytyka badawcza jest bowiem tylko zastanawianiem się, które powinno poprzedzać działanie. Uważamy więc za rzecz nader istotną, aby język krytyki miał ten sam charakter, co i zastanawianie się na wojnie. W przeciwnym bowiem razie przestanie być praktyczny i odbierze krytyce jej żywotność. W rozważaniach naszych o teorii prowadzenia wojny powiedzieliśmy, że teoria ta ma wychowywać ducha dowódców na wojnie albo raczej kierować jego wychowaniem, że natomiast nie jest ona powołana do zaopatrywania go w pozytywne nauki i systemy, których by mógł używać jako gotowych narzędzi swego umysłu. Ponieważ zaś dla oceny danego wypadku na wojnie konstrukcja naukowych linii pomocniczych nie jest nigdy ani potrzebna, ani nawet dopuszczalna i ponieważ prawda występuje tam nie w systematycznej postaci i trzeba ją odnaleźć nie pośrednio, lecz bezpośrednio, naturalnym spojrzeniem ducha dlatego i w rozważaniu krytycznym powinno się dziać podobnie. Widzieliśmy, że wszędzie tam, gdzie stwierdzanie natury rzeczy prowadziłoby za daleko, rozważanie krytyczne musi się opierać na prawdach ustalonych przez teorię. Jednakże podobnie jak na wojnie działający posłuszny jest tym prawdom teoretycznym, raczej przejąwszy się ich duchem, niż uważając je za zewnętrzne, niezmienne prawo, tak i krytyka nie powinna posługiwać się nimi, niby narzuconym prawem lub formułą algebraiczną, w których nie trzeba dla stosowania ich odkrywać nowych prawd, lecz właśnie powinna ujawniać zawsze tę prawdę, pozostawiając teorii jedynie dokładniejsze i bardziej pracowite dowodzenia. W ten sposób krytyka uniknie tajemniczej, niejasnej mowy i posługiwać się będzie językiem prostym, tzn., że wyobrażenia będą się układały w zrozumiały i przejrzysty łańcuch. Nie zawsze wprawdzie uda się to w zupełności, ale musi to być dążeniem krytycznego ujęcia. Musi ono używać możliwie najrzadziej złożonych form poznania i nie posługiwać się nigdy konstrukcją naukowych linii pomocniczych jako własnym aparatem uzyskiwania prawdy, lecz dochodzić do wszystkiego przez naturalne, swobodne spojrzenie ducha. To jednak, że tak powiemy, pobożne dążenie, panuje niestety dotychczas w nader nielicznych rozważaniach krytycznych, natomiast przeważ-na ich większość została przez pewną próżność wepchnięta na drogę popisywania się pomysłami. Pierwszym złem, jakie stale napotykamy, jest bezradne, absolutnie niedopuszczalne stosowanie pewnych jednostronnych systemów jako formalnego prawa. Nietrudno jest jednak wykazać jednostronność takie-

go systemu, a to wystarczy, aby raz na zawsze odrzucić jego wyrok. Ma się tu do czynienia z przedmiotem ściśle określonym i ponieważ liczba możliwych systemów w ogóle nie może być wielka, dlatego są one same przez się złem najmniejszym. O wiele większą szkodę przynosi ów orszak terminów, sztucznych wyrażeń i metafor, jaki wodzą za sobą owe systemy, i który włóczy się wszędzie, opuszczając swego władcę, jak luźna hałastra lub jak tabory za armią. Jeśli który z krytyków nie przyjmie całego systemu, czy to dlatego, że mu żaden z nich nie odpowiada, czy też że nie zdołał jeszcze poznać w całości jakiegokolwiek systemu, to stara się przynajmniej choć cząstkę jego zastosować, aby wykazać, jak błędne było postępowanie danego wodza. Większość ich w ogóle nie umie rozumować bez oparcia się tu i ówdzie na jakimś fragmencie nauki o wojnie. Najdrobniejsze z tych ułamków, polegające na samych wyszukanych słowach i przenośniach, są często tylko ozdóbkami opowiadania krytycznego. W samej naturze rzeczy jednak leży, że wszystkie terminy i sztuczne wyrażenia należące do danego systemu tracą wszelką trafność, jeśli ją w ogóle posiadają, z chwilą gdy wyrwane z tego systemu mają służyć jako ogólne pewniki albo jako małe kryształki prawdy udowadniające rzecz silniej niż zwykłe słowa. Spowodowało to, że nasze teoretyczne i krytyczne dzieła - zamiast zwyczajnego prostego rozważania, gdzie autor przynajmniej zawsze wie, co mówią, czytelnik wie, co czyta - roją się od takich terminów tworzących manowce, na których rozchodzą się drogi autora i czytelnika. Często jednak są one czymś o wiele gorszym - pustymi plewami bez ziama. Autor sam nie wie już dokładnie, co ma na myśli, używając ich, i zadowala się niejasnymi wyobrażeniami, które przy używaniu zwyczajnych słów nie wystarczyłyby nawet jemu samemu. Trzecim ziem krytyki jest nadużywanie przykładów historycznych i popisywanie się oczytaniem. Wyraziliśmy już swoje zdanie, czym jest historia sztuki wojennej, i pogląd nasz o przykładach i w ogóle o historii wojen rozwiniemy jeszcze w osobnych rozdziałach. Dotykając tylko przelotnie jakiegoś faktu, można go użyć na poparcie najbardziej sprzecznych poglądów, a trzy lub cztery przykłady ściągnięte i nagromadzone z najodleglejszych czasów i krajów, z najrozmaitszych stosunków, przeważnie rozpraszają i mącą sąd, nie mając żadnej wartości jako dowód. Gdy się je wyświetli dokładnie, to okaże się, że przeważnie są to rupiecie, a zamiarem autora było popisać się oczytaniem. Jakaż jednak korzyść dla życia praktycznego powstaje z tych niejasnych, półprawdziwych, pomieszanych i dowolnych wyobrażeń? Korzyść ta jest tak mała, że raczej dzięki nim teoria, odkąd istnieje, stanowi istne przeciwieństwo praktyki i nierzadko jest pośmiewiskiem dla tych, którym nie można odmówić wielkiej dzielności w polu.

Byłoby wręcz inaczej, gdyby teoria zwyczajnymi słowy i za pomocą naturalnego badania rzeczy składających się na prowadzenie wojny starała się ustalić to tylko, co ustalić można, i gdyby nie odbiegając od przedmiotu, zarzuciła fałszywe pretensje i nieodpowiednią pompę form naukowych i porównań historycznych i poszła ręka w rękę z ludźmi, którzy na wojnie zdolni są kierować wypadkami dzięki naturalnemu spojrzeniu swego ducha.

KSIĘGA TRZECIA

O strategii w ogólności

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Strategia Pojęcie strategii ustaliliśmy w drugim rozdziale księgi drugiej. Jest ona wykorzystaniem bitwy do celów wojny. Właściwie ma ona do czynienia tylko z bitwą, ale teoria jej musi wciągnąć do rozważań także i podstawę tej właściwej działalności, tzn. siły zbrojne same w sobie jako też ich główne powiązania; bitwę bowiem wydają siły zbrojne i, nawzajem, bitwa wywiera wpływ przede wszystkim na siły zbrojne. Bitwę samą musi teoria rozważać tak ze względu na j ej możliwe sukcesy, jak również i na te siły ducha i uczucia, jakie są najważniejsze przy jej wykorzystaniu. Strategia jest wykorzystaniem bitwy do celów wojny; musi dlatego wytknąć całemu aktowi wojennemu cel, odpowiadający jego zamiarowi, tzn. narzuca plan wojny, z celem zaś wiąże szereg działań, które mają prowadzić do jego spełnienia, tzn. nakreśla projekty poszczególnych kampanii i planuje w nich poszczególne bitwy. Ponieważ wszystkie te rzeczy przeważnie określić się dadzą tylko jako założenia, które nie zawsze są trafne, a mnóstwo innych bardziej szczegółowych w ogóle nie da się naprzód określić, wynika stąd, że strategia musi sama ruszyć w pole, aby kierować już na miejscu i do całości wprowadzać takie zmiany, które są natychmiast niezbędne. Nie może ona zatem ani na chwilę usuwać ręki od swego dzieła. Poglądu tego, zwłaszcza tam, gdzie chodzi o całokształt, nie zawsze się trzymano; dowodzi tego dawniejsza praktyka strategii gabinetowej, oddalonej od armii. Jest to jednak dopuszczalne tylko wtedy, gdy gabinet znajduje się tak blisko wojska, że można go uważać za jego wielką kwaterę główną. W tym ujęciu teoria będzie zatem szła w ślad za strategią albo, mówiąc dokładniej, wyjaśniać będzie zarówno rzeczy same, jak i ich wzajemne powiązania oraz wydobywać na jaw to wszystko, co może uchodzić za regułę albo zasadę. Jeśli przypomnimy sobie z pierwszego rozdziału pierwszej księgi, ilu

przedmiotów największej wagi wojna dotyka, to zrozumiemy, że uwzględnienie ich wszystkich wymaga wyjątkowej bystrości umysłu. Monarcha albo wódz, który umie pokierować wojną ściśle według swych celów i środków, nie czyniąc ani za wiele, ani za mało, daje tym samym największy dowód swego geniuszu. Jednak wynik tej genialności przejawia się nie tyle w nowo wynalezionych, rzucających się w oczy formach działania, ile w szczęśliwym końcowym wyniku całości. Raczej podziwiać tu powinniśmy rzetelną trafność zwykłych założeń i niehałaśliwą harmonię całego działania, a wszystko to przejawia się dopiero w wyniku końcowym. Badacz, który nie umie z owej harmonii wyśledzić tego wyniku końcowego, łatwo szuka genialności tam, gdzie jej nie ma i być nie może. Środki i formy, którymi posługuje się strategia, są w istocie tak dalece proste, tak znane dzięki ich stałemu powtarzaniu się, że zdrowemu rozsądkowi ludzkiemu śmieszne się tylko może wydać, gdy słyszy, z jaką przesadną emfazą krytyka stale o nich powtarza. Tysiąc razy stosowane obejście bywa wychwalane tu jako rys błyskotliwej genialności, tam znowu, jako dowód głębokiej wnikliwości czy nawet nader wszechstronnej wiedzy. Czyż mogą być bardziej niesmaczne dziwactwa w całym świecie pisarskim? Jeszcze śmieszniejsze się wyda, gdy się pomyśli, że właśnie ta sama krytyka stosownie do najbardziej pospolitych mniemań wyklucza w teorii wszelkie wielkości moralne i stara się uwzględniać wyłącznie czynniki materialne, tak że wszystko ogranicza się do paru matematycznych zależności równowagi i przewagi, czasu i przestrzeni oraz do paru kątów i linii. Gdyby tym tylko była teoria, to z tej nędzy dałoby się sklecić zaledwie jedno jakieś naukowe zadanie dla uczniaka. Przyznajmy jednak: o naukowych formach i zadaniach nie ma tu mowy; powiązania rzeczy materialnych są wszystkie nader proste, natomiast trudniejsze jest ujęcie sil duchowych wchodzących tu w grę. Tutaj również powikłań duchowych i większych różnic w wielkościach i ich zależnościach należy doszukiwać się tylko w najwyższych regionach strategii, tj. tam, gdzie graniczy ona z polityką i sztuką rządzenia państwem, czyli raczej sama staje się tym obojgiem. Jednakowoż nawet i tam mają one, jak to już rzekliśmy, wpływ raczej na kwestie Jak wiele" i, jak mało" niż na formę wykonania. Gdzie zaś forma przeważa, jak się to dzieje w poszczególnych wielkich i małych zdarzeniach wojny, tam czynniki duchowe sprowadzają się do bardzo niewielkiej liczby. W strategii jest zatem wszystko proste, ale nie jest jeszcze przez to samo zbyt łatwe. Jeśli warunki danego państwa określają, co wojna powinna zdziałać, a czego może dokonać, to drogę do tego znaleźć łatwo; ale aby drogi tej trzymać się niezachwianie i przeprowadzić plan, nie dając się odwieść od niego tysiąckrotnie przez tysiące powodów, trzeba poza wielką siłą charakteru posiadać wielką jasność i pewność umysłu.

Spośród tysiąca ludzi, którzy mogą wybić się czy to dzięki swemu duchowi, czy bystrości umysłu, czy też znowu dzięki odwadze lub sile woli, czasem ani jeden nie skupi w sobie tych wszystkich właściwości, które by go jako wodza wyniosły ponad mierność. Dziwnie to brzmi, a jednak pewne jest dla wszystkich, którzy znają wojnę pod tym względem, że dla ważnej decyzji trzeba w strategii znacznie więcej siły woli niż w taktyce. W tej ostatniej moment porywa do tego stopnia, że działający czuje się jakby uniesiony prądem, przeciw któremu walczyć nie może bez wywołania jak najbardziej zgubnych skutków, pokonywa tedy w sobie powstające wątpliwości i kroczy odważnie dalej. W strategii, gdzie wszystko odbywa się o wiele powolniej, również wątpliwości, własne i cudze, wpływy i rozważania, a zatem i niewczesne żale - mają o wiele więcej pola do działania; ponieważ zaś w strategii nie widzi się stanu rzeczy, tak jak w taktyce, choćby w połowie własnymi oczami, lecz wszystko trzeba odgadywać i przypuszczać, zatem i przekonanie nie jest tak mocne. Skutkiem tego większość generałów grzęźnie w błędnych wątpliwościach tam, gdzie powinni działać. Rzućmy teraz okiem na historię; na kampanię Fryderyka Wielkiego z roku 1760, sławną z pięknych marszów i manewrów, prawdziwe arcydzieło strategicznego kunsztu, jak głosi krytyka. Czyż mamy podziwiać, że król chciał obejść to prawe skrzydło Dauna, to lewe, to znów prawe itd. ? Czy w tym mamy widzieć głęboką mądrość? Nie, nie możemy tak mniemać, jeśli chcemy rozumować prosto i niewymuszenie. Przeciwnie, musimy tu przede wszystkim podziwiać mądrość króla, który dążąc małymi siłami do wielkiego celu, nie przedsięwziął nic, co by tym siłom nie odpowiadało, a właśnie tyle, aby osiągnąć swój cel. Ta mądrość wodza widnieje nie tylko w tej kampanii, lecz rozciąga się na wszystkie trzy wojny wielkiego króla. Celem jego było doprowadzenie Śląska do pewnej przystani dobrze zagwarantowanego pokoju. Na czele małego państwa, które przeważnie podobne było do pozostałych, a wyróżniało się spośród nich tylko pewnymi gałęziami swej administracji, nie mógł on być Aleksandrem, a postępując jak Karol XII, rozbiłby sobie głowę podobnie jak tamten. Toteż w całym jego prowadzeniu wojny dostrzegamy tę powściągliwą siłę, która zawsze utrzymuje się w równowadze, nie pozwala sobie nigdy na nieodpowiedni nacisk, ale w chwili wielkiej potrzeby podnosi się na wyżyny godne podziwu, aby w następnej zaraz znowu zachowywać się spokojnie, podporządkowując się grze najmniejszych nawet falowali politycznych. Ani próżność, ani duma, ani chęć zemsty nie mogą go zawrócić z tej drogi i właśnie ta droga doprowadziła go do szczęśliwego wyniku walki. Tych kilka słów nie może należycie ocenić tej strony działalności wielkiego wodza. Dopiero przyjrzawszy się sumiennie dziwnemu wynikowi tej walki i zbadawszy przyczyny, jakie go spowodowały, nabieramy

przeświadczenia, że tylko przenikliwy wzrok króla przeprowadził go szczęśliwie przez te wszystkie rafy. Jest to jedna cecha, którą podziwiamy u tego wielkiego wodza zarówno w kampanii 1760 roku, jak i wszystkich innych; w tej jednak przede wszystkim, a to dlatego, że w żadnej innej nie utrzymał się w równowadze wobec tak przeważających sil i kosztem tak niewielkich ofiar. Inna strona dotyczy trudności wykonania. Łatwo jest zarządzić marsze dla obejścia z prawej i z lewej strony; zasadę, aby oddziałek swój zawsze trzymać w skupieniu, dorastać wszędzie siłą rozproszonemu wrogowi i mnożyć się przez szybkie poruszenia - równie łatwo odszukać, jak i wypowiedzieć; samo zatem znalezienie jej nie może wzbudzać naszego podziwu, a wobec tak prostych rzeczy pozostaje nam tylko przyznać, że są proste. Niechże jednak wódz spróbuje naśladować Fryderyka Wielkiego w tych rzeczach. Już dawno mówili pisarze, którzy byli tego naocznymi świadkami, o niebezpieczeństwach, a nawet o nieostrożności, z którą były związane postoje wojska króla, i nie możemy wątpić, że w momencie ich zajmowania niebezpieczeństwo to wydawało się trzy razy większe niż później. Podobnie rzecz się miała i z marszami pod okiem, a często i pod ogniem dział nieprzyjaciela. Fryderyk Wielki zajmował te postoje i dokonywał tych marszów, ponieważ ze sposobu działania Dauna, z szyków bojowych przez niego stosowanych, z jego odpowiedzialności i charakteru czerpał tę pewność, która sprawiała, że jego postoje i marsze były ryzykowne, ale nie nierozważne. Odwaga zaś króla, jego zdecydowanie i siła woli przyczyniły się do tego, aby na te rzeczy tak właśnie patrzeć i nie dać się wprowadzić w błąd ani odstraszyć przez niebezpieczeństwa, o których jeszcze trzydzieści lat później będzie się pisać i mówić. Niewielu wodzów uznałoby te proste środki strategii w danych warunkach za wykonalne. A oto inna znowu trudność wykonania. Armia króla w tej kampanii jest nieustannie w ruchu. Dwa razy dąży ona za Daunem ścigana przez Lascy'ego, po złych, bocznych drogach znad Elby do Śląska (początek lipca i początek sierpnia). Musi ona być każdej chwili gotowa do boju i marsze swoje musi zarządzać nader kunsztownie, co pociąga za sobą równie wielkie wysiłki. Wprawdzie tysiące wozów towarzyszą jej i żywią ją, jednakże wyżywienie jest nadzwyczaj liche. Na Śląsku aż do bitwy pod Legnicą zawiklana jest ona przez osiem dni w ustawiczne marsze nocne, w ciągłe przemarsze tam i z powrotem w pobliżu frontu nieprzyjacielskiego; powoduje to ogromne wysiłki i wymaga znoszenia wielkich braków. Czyż można sądzić, aby wszystko to się działo bez wielkich tarć w samej maszynie? Czyż umysł wodza może wywoływać podobne

poruszenia z równą łatwością, jak ręka mierniczego ruchy astrolabii? Czyż widok tych trudów znoszonych przez biednych, zgłodniałych i spragnionych towarzyszy walki nie przeszywa tysiąckrotnie serca dowódców i wodza naczelnego? Czyż narzekania i spowodowane przez nie wątpliwości nie dochodzą do jego uszu? Czy człowiek przeciętny będzie miał odwagę pragnąć czegoś podobnego i czy wysiłki takie nie osłabią nieuchronnie ducha wojska, nie rozluźnią jego spoideł, nie pogrzebią zatem jego cnót wojskowych, jeśli potężne zaufanie do wielkości i nieomylności wodza nie naprawi znowu wszystkiego? To właśnie jest godne szacunku, jest cudem wykonania, który musimy podziwiać. Jednak całą jego wagę odczuwa się tylko wtedy, gdy się pozna przedsmak tegoż przez własne doświadczenie. Dla tego jednak, kto zna wojnę z książek i placów musztry, nie istnieje w gruncie rzeczy cała ta przeciwwaga działania; niechże przyjmie od nas na wiarę to, czego nie może uzyskać przez własne doświadczenie. Chcieliśmy tym przykładem nadać biegowi naszych rozważań więcej jasności. Teraz przy końcu niniejszego rozdziału spieszymy zaznaczyć, że w wykładzie strategii charakteryzujemy we właściwy nam sposób te poszczególne jej przedmioty, które wydają się nam najważniejsze, bez względu na to, czy są one natury materialnej czy duchowej. Postępować przy tym będziemy od rzeczy prostych ku bardziej złożonym, a zakończymy zespołem całego aktu wojennego, tzn. planem wojny i kampanii. Samo ustawienie sił zbrojnych w pewnym punkcie umożliwia nam tylko bitwę, ale nie zawsze się ona odbywa. Czy należy już tę możliwość uważać za coś realnego, rzeczywistego? Niewątpliwie. Jest ona rzeczą realną dzięki swym skutkom, a jakiekolwiek byłoby ich działanie, zawsze musi ono istnieć.

1. Bitwy możliwe należy ze względu na ich skutki uważać za rzeczywiste

Jeśli wysyłamy jakiś oddział, aby zamknąć drogę odwrotu uciekającemu nieprzyjacielowi, a ów wskutek tego poddaje się, nie walcząc dalej, to tę jego decyzję wywołała jednak tylko bitwa, którą mu narzucił ów wysłany oddział. Jeśli część, naszego wojska obsadza nie bronioną prowincję nieprzyjacielską i pozbawia w ten sposób nieprzyjaciela znacznych sił mogących uzupełnić jego wojsko, to utrzymujemy w swoim posiadaniu tę prowincję tylko wskutek tego, że chcąc odebrać ją, wróg musiałby stoczyć bitwę, którą wydałaby mu ta właśnie część naszego wojska.

W obu tych wypadkach już sama możliwość bitwy wywarła te skutki i stanęła w ten sposób w szeregu rzeczy realnych, Gdyby nawet w obu wypadkach wróg przeciwstawił naszym korpusom oddziały, którym te sprostać nie mogły, i skłonił je przez to do wyrzeczenia się swoich zamierzeń bez bitwy, to wprawdzie zamierzenia nasze się nie udały, ale przecież bitwa, jaką zaproponowaliśmy w tym punkcie nieprzyjacielowi, nie była pozbawiona działania, gdyż ściągnęła tu siły nieprzyjacielskie. Nawet wtedy, gdy cała impreza przyniosła szkodę, nie można powiedzieć, aby te uszykowania bojowe, te bitwy możliwe zostały bez wpływu; wpływ ten bowiem jest wówczas podobny do bitwy przegranej. Stąd wynika, ze zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych i pokonanie potęgi nieprzyjaciela możliwe jest tylko przez działanie bitwy zarówno rozegranej rzeczywiście, jak też zaproponowanej tylko, a nie przyjętej.

2. Podwójny cel bitwy

Oddziaływanie to jednak jest również dwojakiego rodzaju: bezpośrednie i pośrednie. Oddziaływanie pośrednie jest wtedy, gdy wmieszają się i staną się celem bitwy inne przedmioty, których nie można już uważać jako bezpośrednie zniszczenie nieprzyjacielskich sil zbrojnych, lecz które dopiero mają do tego prowadzić wprawdzie drogą okólną działającą dłużej, ale za to z tym większą siłą. Posiadanie prowincji, miast, fortec, dróg, mostów, magazynów itd. może być najbliższym celem danej bitwy, ale nigdy celem ostatecznym. Przedmioty te należy uważać zawsze za środek do osiągnięcia tym większej przewagi, aby wreszcie narzucić nieprzyjacielowi bitwę w takim położeniu, by nie był już w możności jej przyjąć. Wszystko to należy uważać tylko za pośrednie szczeble drabiny wiodącej do skutecznego czynnika, a nigdy za sam ten skuteczny czynnik.

3. Przykład

Wraz ze zdobyciem w roku 1814 stolicy Bonapartego cel wojny został osiągnięty. Rozdźwięki polityczne tkwiące korzeniami w Paryżu zyskały

na sile i potężny rozłam spowodował upadek potęgi cesarza. Pomimo to musimy fakt ten rozważać z tego tylko punktu widzenia, że siły zbrojne i zdolność oporu Bonapartego wskutek tego nagle zmniejszyła się bardzo, a zatem przewaga sprzymierzonych wzrosła w tymże stosunku i wszelki dalszy opór stal się przez to niemożliwy. Ta właśnie niemożliwość spowodowała pokój z Francją. Jeślibyśmy sobie wyobrazili, że w tym momencie siły zbrojne sprzymierzonych wskutek innych przyczyn zmniejszyły się w tym samym stosunku, to by przewaga ta znikła i znikłoby również znaczenie i ważność zdobycia Paryża. Wysnuliśmy cały ten szereg wyobrażeń, aby pokazać, jaki jest naturalny i jedynie prawdziwy pogląd na daną sprawę i co nadaje jej ważność. To naprowadza nas bezustannie na pytanie, jaki byłby w danym momencie wojny i kampanii prawdopodobny wynik wielkich czy małych bitew, które mogą sobie wydać obie strony? To tylko pytanie decyduje podczas obmyślania planu kampanii czy wojny o środkach, jakie należałoby z góry przewidzieć.

4. Patrząc na tę sprawę inaczej, nadaje się i innym rzeczom wartość fałszywą

Jeśli ktoś przyzwyczai się uważać wojnę, a w wojnie poszczególne kampanie, za łańcuch złożony z samych bitew, z których jedna zawsze powoduje drugą, i jeśli oddaje się myśli, że zdobycie pewnych punktów geograficznych lub zajęcie nie bronionych prowincji jest samo przez się czymś ważnym, to jest on wtedy niedaleki od uważania tych faktów za rzecz bezwzględnie korzystną. Traktując zaś w ten sposób to posiadanie, a nie jako jedno ogniwo w całym szeregu zdarzeń, nie zastanawia się, czy nie doprowadzi go ono później do wielkich strat. Jakże często spotykamy ten błąd w historii wojen! Można powiedzieć, że podobnie jak kupiec nie może odłożyć i ukryć zysku z jednego tylko ze swoich przedsiębiorstw, tak i na wojnie nie można oddzielić poszczególnego zysku od powodzenia całości. I jak tamten musi zawsze operować całą masą swego majątku, tak i na wojnie o tym, czy dany szczegół jest korzystny, czy nie - decyduje dopiero ostateczny wynik. Jeśli wzrok duchowy skieruje się na stałe na szereg bitew, jeśli tylko dadzą się one z góry przewidzieć, wówczas znajdzie się on zawsze na właściwej drodze do celu, a przy tym siła nabiera tej szybkości, tzn. wola i działanie nabiorą tej energii, jaka jest odpowiednia dla danej sprawy, i nie dadzą się obcym wpływom zbić z tropu.

ROZDZIAŁ DRUGI

Elementy strategii Przyczyny warunkujące w strategii użycie bitwy można z łatwością podzielić na następujące różnorodne czynniki: moralne, fizyczne, matematyczne, geograficzne i statystyczne. Do rzędu pierwszych będzie należało wszystko to, co podlega właściwościom i wpływom duchowym; do drugich - wielkość sil zbrojnych, ich skład, współzależność różnych rodzajów broni itd., do trzecich - kąty linii operacyjnych, ruchy dośrodkowe i odśrodkowe, jeśli ich charakter geometryczny nabiera wartości w rachunku; czwarte - to wpływ terenu, jak punkty dominujące, góry, rzeki, lasy, drogi; piąte - środki zaopatrzenia itd. Badanie tych czynników oddzielnie ma swoje dobre strony, gdyż wprowadza jasność do wyobrażeń i pozwala natychmiast ocenić większą lub mniejszą wartość poszczególnych czynników. Niektóre z nich bowiem badane oddzielnie tracą od razu swą pożyczaną wartość; tak na przykład odczuwa się wtedy wyraźnie, że wartość danej bazy operacyjnej, choćby się w niej rozważało tylko położenie linii operacyjnych, zależy nawet w tej uproszczonej postaci nie tyle od czynnika geometrycznego utworzonych przez te Unie kątów, ile od stanu dróg i terenu, przez które prowadzą. Jeśliby jednak ktoś chciał traktować strategię według tych czynników z osobna, to byłby to pomysł najnieszczęśliwszy, jaki sobie można wyobrazić, albowiem w poszczególnych działaniach wojennych czynniki te są przeważnie wielokrotnie ściśle ze sobą powiązane. Groziłoby to zagubieniem się w jak najbardziej bezdusznej analizie i jak w złym śnie trzeba by było na próżno bez końca próbować przerzucenia mostów od tych zasad abstrakcyjnych do zjawisk rzeczywistego świata. Niech nieba strzegą każdego teoretyka przed takimi próbami! Pragniemy obracać się w świecie zjawisk ogólnych i nie doprowadzać analizy dalej, niż to jest potrzebne do zrozumienia myśli, którą chcemy rozwinąć, a która powstała w naszym umyśle przecie nie dzięki spekulatywnym dociekaniom, ale właśnie wskutek wrażenia odniesionego z totalnych

zjawisk wojennych.

ROZDZIAŁ TRZECI

Wielkości moralne Musimy tu jeszcze raz wrócić do przedmiotu, który poruszaliśmy w trzecim rozdziale księgi drugiej, ponieważ wielkości moralne należą do najważniejszych przedmiotów na wojnie. Jest to duch, który przenika cały żywioł wojenny i sprzymierza się tym wcześniej i tym silniej z wolą, poruszającą i kierującą całą masą sił, że dąży razem z nią do jednego celu i że wola sama jest wielkością moralną. Niestety, wielkości moralne wymykają się wszelkiej mądrości książkowej, gdyż nie można ich ani ująć w liczby, ani sklasyfikować, ale trzeba je dostrzec i odczuć. Duch i pozostałe właściwości moralne wojska, wodza i rządu, nastrój prowincji, w których się wojna toczy, oddziaływanie moralne zwycięstwa czy klęski - są to rzeczy, które same przez się są bardzo różnorodne i zależnie od swego ustosunkowania się do naszego celu i naszych warunków mogą znowu wywierać wpływ nader różnorodny. Aczkolwiek i w książkach mało tylko albo i nic nie da się o tym powiedzieć, to jednak rzeczy te należą również do teorii sztuki wojennej podobnie jak wszystko, co się na wojnę składa. Jeszcze raz bowiem podkreślić należy: mama to filozofia, która w przestarzały sposób ustala swoje reguły i zasady poza wszelkimi wielkościami moralnymi, a z chwilą ukazania się ich zaczyna wyliczać wyjątki, uprawniając je przez to niejako naukowo, tzn. przekształcając je w regułę. Jeśliby zaś sobie pomagała również przez apelowanie do geniuszu, który jakoby jest wyższy ponad wszelkie reguły, to dawałaby w gruncie rzeczy do zrozumienia, że reguły są nie tylko pisane dla głupców, ale i same powinny być głupie. Jeśliby teoria sztuki wojennej nie mogła w samej rzeczy uczynić nic ponadto, jak tylko podkreślić konieczność uwzględnienia wielkości moralnych w całej ich wartości i włączenia ich do rachunku, to już przez to samo rozszerzyłaby swoje granice na te dziedziny duchowe, a przez samo stwierdzenie tego punktu widzenia osądziłaby z góry każdego, kto chciałby się bronić przed jej wyrokiem, biorąc pod uwagę tylko fizyczną

zależność sił. Jednak ze względu na pozostałe tzw. reguły nie może teoria usunąć wielkości moralnych ze swych granic, ponieważ oddziaływanie sił fizycznych zlewa się całkowicie z oddziaływaniem sil moralnych i żaden proces chemiczny nie zdoła ich od siebie oddzielić jak stopu metali. Przy każdej regule dotyczącej sił fizycznych musi teoria uprzytamniać sobie ten udział, jaki w tym mogą mieć wielkości moralne, jeśli się ma uniknąć zdań kategorycznych, które są albo zbyt bojaźliwe i ograniczone, albo nazbyt zarozumiałe i rozwlekłe. Najbardziej nawet bezduszne teorie musiały, choćby nieświadomie, rozciągnąć się i na te dziedziny duchowe. Tak np. nie można absolutnie wyjaśnić oddziaływania żadnego zwycięstwa bez uwzględnienia jego wpływu moralnego. Podobnie i większość przedmiotów, które w tej księdze omawiamy, składa się częściowo z fizycznych, a częściowo z moralnych przyczyn i skutków i można rzec, że fizyczne są jakby pochwą drewnianą, podczas gdy moralne stanowią szlachetny metal, właściwą, świetnie polerowaną klingę. Historia w ogóle potrafi najlepiej udowodnić wartość wielkości moralnych i wykazać ich wpływ, często niesłychanie wielki. Jest to najbardziej szlachetny i rzetelny pokarm, jaki pobiera z niej umysł wodza. Należy przy tym zauważyć, że duszę zapłodnić tu mogą nie tyle rozmazania, badania krytyczne i uczone rozprawy, ile odczucia, wrażenia ogólne, jako też rozsiane gdzieniegdzie iskry ducha, z których rodzą się ziamka mądrości. Moglibyśmy tu przejść najważniejsze zjawiska moralne na wojnie i zbadać z pilnością pracowitego docenta, co się da o każdym z nich powiedzieć dobrego czy złego. Ponieważ jednak przy tej metodzie wpada się tylko w ogólniki i frazesy, podczas gdy duch prawdziwy szybko ulatnia się z analizy, dlatego dochodzi się niepostrzeżenie do opowiadania rzeczy znanych każdemu. Wolimy więc tu bardziej niż gdzie indziej poprzestać na wykładzie niekompletnym i fragmentarycznym, zadowoleni, że zwróciliśmy w ogólności uwagę na ważność tej sprawy i że podkreśliliśmy, w jakim duchu ujęte są poglądy zawarte w tej księdze.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Główne siły moralne Są to: talent wodza, cnota wojskowa sił zbrojnych i ich duch narodowy. Który z tych przedmiotów przedstawia większą wartość, nikt nie może określić nawet ogólnie, gdyż trudno jest w ogóle cośkolwiek powiedzieć o ich wielkości, a jeszcze trudniej - ważyć wielkość jednego za pomocą wielkości drugiego. Najlepiej nie lekceważyć żadnego z nich, aczkolwiek sąd ludzki, przeskakując nieco kapryśnie, skłania się to na jedną, to na drugą stronę. Lepiej już posługiwać się świadectwami historycznymi, które wykazują niezaprzeczoną skuteczność wszystkich trzech czynników. Co prawda, w nowszych czasach wojska państw europejskich doszły prawie wszystkie do pewnego punktu sprawności wewnętrznej i wyszkolenia, a prowadzenie wojny osiągnęło, według wyrażenia filozofów, rozwój tak naturalny i stało się swego rodzaju metodą przyswojoną sobie przez wszystkie prawie wojska, że już odtąd nie należy Uczyć ze strony wodza na zastosowanie specjalnych kunsztownych środków w wąskim znaczeniu (jak np. skośny szyk bojowy Fryderyka II). Nie można tedy zaprzeczyć, że w dzisiejszym stanie rzeczy tym większy wpływ ma duch narodowy wojska i jego doświadczenie wojenne. Natomiast długotrwały pokój może wywołać tu nowe zmiany. Duch narodowy wojska (entuzjazm, zapał fanatyczny, wiara, przekonania) uwydatnia się najsilniej w wojnie górskiej, gdzie każdy jest zostawiony samemu sobie nawet jako pojedynczy żołnierz. Już przez to samo góry są najlepszym terenem powstań ludowych. Kunsztowna sprawność wojska i zahartowane męstwo, jednoczące oddziały tak, jak gdyby to były jednolite bryły, stanowią czynnik najbardziej przemożny w otwartym polu, na równinie. Talent wodza ma najwięcej pola do popisu w terenie pociętym, falistym. W górach zbyt mało panuje on nad poszczególnymi oddziałami i kierownictwo całością przekracza jego siły, natomiast na otwartej równinie dowodzenie jest łatwe i nie wyczerpuje jego sił.

Plany operacyjne powinny kierować się tymi niezaprzeczonymi powinowactwami z wyboru.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Cnota wojskowa Różni się ona od zwyczajnej waleczności i jeszcze bardziej od entuzjazmu dla sprawy wojny. Pierwsza jest wprawdzie niezbędną częścią składową cnoty wojskowej, ale podobnie jak waleczność, należąc do wrodzonych przymiotów człowieka, może w żołnierzu, jako w części składowej wojska, powstać również wskutek przyzwyczajenia i wyćwiczenia, tak i cnota wojskowa może obrać w nim inny kierunek niż u innych ludzi. Musi ona zatracić w sobie dążność do niepohamowanej działalności i wyładowania swoich sił, wrodzoną w każdej jednostce, i podporządkować się wymaganiom wyższego rzędu, jak posłuszeństwo, porządek, przepisy, metoda. Entuzjazm dla sprawy dodaje cnocie wojskowej życia i silniejszego ognia, ale nie stanowi jej niezbędnej części składowej. Wojna jest zajęciem ściśle określonym (i to pomimo jej charakteru powszechnego, i choćby wszyscy mężczyźni w narodzie zdolni do noszenia broni brali w niej udział). Wyodrębnia się ona i różni od innych czynności, które zaprzątają życie ludzkie. Przejąć się duchem i istotą tej czynności, budzić w sobie, rozwijać i skupiać siły, które powinny być użyte podczas wojny, przepoić tę czynność całkowicie rozsądkiem, zyskać ćwiczeniem pewność i łatwość jej wykonywania, zlać się z nią, wżyć się całkowicie w rolę, jaką odegrać w niej mamy - oto jest cnota wojskowa poszczególnego żołnierza. Jakkolwiek będziemy się starali wykształcić w tym samym człowieku cechy zarazem obywatela i żołnierza, jakkolwiek unarodowią się wojny, a my sami wczujemy się w pojęcia biegunowo przeciwne dawnemu kondotierstwu - nigdy nie odbierzemy wojnie cech pewnego zawodu. Jeśli zaś tego nie da się nam osiągnąć, to i ludzie, oddający się stale temu zawodowi i dopóki się mu oddają, uważać siebie będą za pewne bractwo, w którego urządzeniach, prawach i obyczajach będzie się przede wszystkich utrwalał duch wojny. I tak będzie w rzeczy samej. Zatem nawet przy najbardziej zdecydowanej skłonności do rozważania

zagadnień wojny z jak najwznioślejszego punktu widzenia źle byśmy bardzo czynili, traktując z lekceważeniem tego ducha zawodowego (esprit de corps), jaki w większym czy mniejszym stopniu powinien panować w wojsku. Ten duch zawodowy tworzy w tym, co nazywamy cnotą wojskową, pewne spoiwo dla czynnych wewnątrz niej sił przyrodzonych, które w ten sposób stają się skuteczne. Jeśli wojsko w najbardziej niszczącym ogniu utrzymuje zwykły porządek, jeśli nie da się opanować urojonym obawom, a w razie istotnego niebezpieczeństwa broni zajętego terenu piędź za piędzią, jeśli dumne ze wspomnienia własnych zwycięstw nawet podczas klęski i zniszczenia nie traci zdolności do posłuszeństwa ani też poważania i zaufania do swych dowódców, jeśli jego siły fizyczne wzmocniły się w ćwiczeniach, w niedostatku i wysiłkach, jak muskuły atlety, jeśli wysiłki te uważa za środek wiodący do zwycięstwa, a nie za przekleństwo związane z jego sztandarami, jeśli wreszcie pamięć jego o wszystkich tych obowiązkach i cnotach streszcza się w krótkim katechizmie, w jednym tylko pojęciu - pojęciu honoru jego broni - takie wojsko jest przejęte duchem wojennym. Można się świetnie bić jak Wandejczycy, można dokonać rzeczy wielkich jak Szwajcarzy, Amerykanie, Hiszpanie, nie rozwijając tej cnoty wojskowej; można nawet walczyć szczęśliwie na czele wojsk stałych jak Eugeniusz lub Marlborough, nie korzystając bynajmniej z jej pomocy. Nie można zatem twierdzić, że bez niej wygranie wojny jest nie do pomyślenia, my zaś specjalną uwagę zwracamy tu na to, że pojęcie, które na tym miejscu rozwijamy, należy bardziej indywidualizować, aby wyobrażenia nie rozpłynęły się w ogólnikach i aby nie zrodziło się mniemanie, że cnota wojskowa w siłach zbrojnych jest początkiem i końcem wszystkiego. Tak nie jest. Cnota wojskowa w wojsku jest określoną siłą moralną, którą można rozważyć, a wpływ jej ocenić -jest narzędziem, którego siłę można obliczyć. Scharakteryzowawszy w ten sposób cnotę wojskową, spróbujemy wykazać, co się da powiedzieć o jej wpływie i o środkach, jakimi można ten wpływ zdobyć. Cnota wojskowa jest dla wszystkich cząstek tym, czym geniusz wodza dla całości. Wódz może kierować tylko całością, a nie poszczególną cząstką, a gdzie tej cząstce brak kierownictwa, tam dowódcą jej powinien być duch wojowniczy. Wodza wybiera się według opinii o jego wybitnych zaletach, wyższych dowódców wielkich jednostek - po starannym badaniu; ale badanie to jest tym pobieżniejsze, im niżej się schodzi w hierarchii i w tymże samym stosunku tym mniej możemy liczyć na przymioty indywidualne, a cnota wojskowa musi ich brak zastąpić. Taką samą rolę odgrywają i wrodzone właściwości uzbrojonego narodu: waleczność, zręczność, zahartowanie i entuzjazm. Właściwości te mogą zatem zastąpić ducha wojowniczego i odwrotnie, z czego znów wynika,

co następuje: 1. Cnota wojskowa właściwa jest tylko wojskom stałym, one również potrzebują jej najbardziej. W powstaniach ludowych i podczas wojny zastępują ją właściwości wrodzone, które wtedy rozwijają się szybciej; 2. Wojska stale łatwiej się bez niej obejdą w walce przeciw wojskom stałym niż przeciw powstaniom ludowym, gdyż w tym ostatnim wypadku siły są bardziej podzielone, a każda z tych części pozostawiona jest bardziej samej sobie. Gdzie zaś wojsko może być bardziej skupione, tam większą rolę odgrywa geniusz wodza i wypełnia braki duchowe wojska. W ogóle zatem cnota wojskowa jest tym bardziej niezbędna, im bardziej teatr wojny i inne okoliczności powodują powikłanie wojny i rozproszenie sil. Z prawd tych możemy wysnuć jedną tylko naukę, a mianowicie, że jeżeli jakiemuś wojsku brakuje tego potężnego czynnika, to należy starać się wojnę prowadzić w sposób możliwie nieskomplikowany albo podwoić opiekę nad innymi środkami organizacji wojny, a od samej nazwy wojska stałego nie oczekiwać tego, czego może dokonać tylko wojsko prawdziwe. Cnota wojskowa w wojsku jest jedną z najważniejszych potęg moralnych na wojnie. Gdzie jej nie ma, tam albo widzimy, że zastępuje ją jakaś inna silą, jak np. przemożna wielkość wodza zastąpić może entuzjazm narodu, albo też wyniki są niewspółmieme do wysiłków. Ile rzeczy wielkich zdziałał ten duch, to zespolenie się wojska, to przekształcenie rudy w szlachetny metal, widzimy u Macedończyków za Aleksandra, w legionach rzymskich za Cezara, w piechocie hiszpańskiej za Aleksandra Famese, u Szwedów za Gustawa Adolfa i Karola XII, u Prusaków za Fryderyka Wielkiego i u Francuzów za Napoleona Bonapartego. Trzeba by chyba umyślnie zamknąć oczy na wszelkie dowody historyczne, jeśliby się nie chciało przyznać, że zadziwiające sukcesy tych wodzów i ich wielkość w najtrudniejszych sytuacjach możliwe były tylko dzięki podobnie nastrojonemu wojsku. Duch ten może powstać tylko z dwóch źródeł, a i te mogą go zrodzić tylko wspólnie. Pierwsze z nich - to szereg wojen i szczęśliwych sukcesów, drugie zaś - to czyny wojska, wymagające często największych wysiłków. Tylko w czynie może żołnierz poznać swoje siły. Im większe wódz zwykł stawiać wymagania swoim żołnierzom, tym jest pewniejszy, że wymagania te zostaną wykonane. Żołnierz jest równie dumny z przezwyciężonych trudności, jak z przebytych niebezpieczeństw. Roślina ta zatem wyrasta tylko na gruncie stałej działalności i wysiłku, ale równie w słońcu zwycięstwa. Skoro zaś rozwinie się w silne drzewo, oprze się największym burzom nieszczęść i porażek, a nawet i leniwej bezczynności pokojowej, przynajmniej przez czas pewien. Powstać więc może tylko w wojnach i za sprawą wielkiego wodza, ale trwać może śmiało co najmniej przez kilka pokoleń, nawet pod wodzą miemot, i w

ciągu znacznych okresów pokoju. Z tym rozszerzonym i uszlachetnionym duchem kolektywnym zahartowanego, zdobnego w liczne blizny zespołu wojowników nie należy porównywać pyszałkowatości i próżności tych wojsk stałych, które trzyma tylko kit regulaminu służbowego i musztry. Pewna surowa powaga i ostre przepisy służbowe mogą utrzymać na długo cnotę wojskową danego oddziału, ale same jej nie stworzą. Mają one przeto zawsze swoją wartość, ale nie należy jej zbytnio przeceniać. Porządek, sprawność, dobra wola, jak również pewna duma i wzorowy nastrój są przymiotami wojska wychowanego podczas pokoju. Przymioty te należy cenić, ale żaden z nich wzięty oddzielnie nie jest samoistny. Tu całość utrzymuje całość i jak w zbyt szybko ochładzanym szkle, jedna rysa powoduje rozpryśnięcie się całej masy. Zwłaszcza najlepszy w świecie nastrój przekształca się przy pierwszym niepowodzeniu aż nazbyt łatwo w upadek ducha i można by rzec - w rodzaj popisywania się strachem, francuskie sauve qui peut! ratuj się, kto może! Podobne wojsko może zdziałać cokolwiek tylko dzięki swemu wodzowi, a nie samo przez się. Należy nim dowodzić z podwójną ostrożnością, aż wreszcie stopniowo wśród zwycięstw i wysiłków siły dorosną do ciężkiego rynsztunku. Trzeba więc strzec się pomieszania pojęć: duch wojska, a nastrój w wojsku!

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Odwaga Jakie stanowisko i rolę zajmuje odwaga w dynamicznym systemie sił, gdzie przeciwstawia się ostrożności i przezorności, mówiliśmy już w rozdziale o zapewnieniu powodzenia, aby w ten sposób wykazać, że teoria nie ma prawa ograniczać jej pod pozorem ujęcia w reguły. Tę jednak szlachetną silę porywu, z jaką wznosi się dusza ludzka ponad najbardziej groźne niebezpieczeństwa, należy traktować na wojnie jako specyficzną a skuteczną zasadę. Istotnie, w jakiej dziedzinie działalności ludzkiej miałaby odwaga posiadać prawo obywatelstwa, jeśli nie na wojnie? Jest ona najszlachetniejszą cnotą zdobiącą wszystkich - od ciury obozowego lub dobosza aż do naczelnego wodza. Jest to prawdziwa stal nadająca broni ostrość i blask. Przyznajmy; odwaga ma nawet na wojnie specjalne przywileje. Ponad korzyści obliczenia przestrzeni, czasu i liczby należy jej przyznać jeszcze dodatkowe procenty, które zawsze, osiągając przewagę, ciągnie ze słabości przeciwnika. Jest ona silą wybitnie twórczą. Nawet filozoficznie nietrudno to uzasadnić. Ilekroć odwaga natrafi na niezdecydowanie, ma ona prawdopodobieństwo uzyskania powodzenia, gdyż niezdecydowanie już jest utratą równowagi. Jedynie tam, gdzie odwaga natrafi na świadomą ostrożność, która jest, rzec by można, równie odważną, a w każdym razie równie silną jak i odwaga - musi ta ostatnia ulec. Wśród całej gromady ostrożnych bardzo znaczną większość stanowią bojaźliwi. W wielkim oddziale odwaga jest siłą, której największy nawet rozwój nie może nigdy stanowić uszczerbku dla innych sił, ponieważ wielki oddział związany jest z wyższą wolą przez ramy i kadry szyku bojowego i służby, a zatem kierowany jest przez obcy rozum. Wtedy odwaga jest tylko napiętą sprężyną, zawsze do rozprężenia gotową. Im wyżej sięgamy wśród dowódców, tym konieczniejsze się staje, aby odwadze towarzyszył rozważny umysł i aby odwaga nie była

bezcelowym, ślepym porywem namiętności. Coraz mniej tu bowiem chodzić będzie o osobistą ofiarność, a coraz więcej - o oszczędzanie innych i o dobro wielkiej całości. To, co w wielkim oddziale regulują przepisy służbowe, które stały się wprost drugą naturą żołnierza, to w umyśle wodza powinna normować rozwaga, i tu odwaga jakiegoś czynu może łatwo stać się błędem. Piękny to wszakże błąd i nie należy go traktować na równi z innymi. Szczęśliwe wojsko, gdzie często objawia się odwaga, choćby nawet nie w porę! Jest to wybujała dzika latorośl, ale zarazem świadectwo urodzajności gruntu. Nawet junactwem, tj. odwagą bezcelową, nie należy pogardzać. W istocie jest to ta sama siła ducha, tylko bez udziału rozumu i przekształcona w rodzaj namiętności. Jedynie w wypadku gdy odwaga wystąpi nawet przeciw posłuszeństwu, gdy zlekceważy jasno wyrażoną wolę przełożonego, wtedy należy ją traktować jako niebezpieczne zło, ale nie dla junactwa, lecz ze względu na nieposłuszeństwo. Nie ma bowiem na wojnie nic ponad posłuszeństwo. Przy jednakowym stopniu rozwagi na wojnie tysiąckrotnie więcej zepsuje się wskutek bojaźliwości niż wskutek odwagi. Wystarczy o tym wspomnieć, aby być pewnym zgody czytelnika. Zasadniczo dążenie do rozsądnego celu powinno ułatwić drogę odwadze, a zatem obniżyć jej znaczenie, tymczasem dzieje się wprost odwrotnie. Jasna myśl i w ogóle przewaga umysłu odbiera wszelkim siłom uczucia znaczną część ich mocy. Toteż odwaga jest tym rzadsza, im dotyczy wyższych szczebli. Jeśliby bowiem nawet rozwaga i rozsądek nie wzrastały w miarę osiągania wyższych stanowisk, to same już obiektywne wielkości, stosunki i względy zewnętrzne napierałyby tak silnie i często na dowódców w najprzeróżniejszych sytuacjach, że ci uginaliby się pod ich ciężarem tym bardziej, im mniejsza byłaby ich własna rozwaga. Oto najistotniejsza przyczyna tego sprawdzonego na wojnie i w życiu doświadczenia, uwiecznionego w przysłowiu francuskim: Tel brille au second qui s'eclipse au premier. (Przyćmiony na pierwszym miejscu może zabłysnąć na drugim). Prawie wszyscy generałowie, których z historii znamy jako miemych albo nawet niezdecydowanych dowódców, odznaczyli się na niższych stanowiskach odwagą i zdecydowaniem. Należy jednakże rozróżniać pewne motywy jakiegoś odważnego czynu, zjawiające się pod naciskiem konieczności. Konieczność ta bowiem ma swoje stopniowania. Jeśli jest ona bezpośrednia, jeśli ktoś dążąc do danego celu rzuca się w wir niebezpieczeństw, aby uniknąć innych, równie groźnych, to możemy tu podziwiać tylko zdecydowanie, co zresztą ma też swoją wartość. Młody człowiek skaczący przez głęboką przepaść, aby wykazać swą sprawność w jeździe konnej, jest odważny; jeśli jednak wykona ten sam skok ścigany przez gromadę krwiożerczych janczarów, to wtedy jest on tylko zdecydowany. Dlatego im dalsza jest konieczność

działania, im więcej jest etapów, które musi przebyć rozsądek, aby sobie tę konieczność uświadomić, tym mniej ogranicza ona odwagę. Skoro w roku 1756 Fryderyk Wielki uważał wojnę za nieuniknioną i mógł zapobiec zgubie tylko przez uderzenie na swych wrogów, to rozpoczęcie przezeń wojny było konieczne, ale zarazem i bardzo odważne; niewielu bowiem ludzi w jego położeniu zdecydowałoby się na taki krok. Aczkolwiek strategia jest terenem działania tylko dla naczelnych wodzów albo dowódców na najwyższych stanowiskach, to jednak odwaga wszystkich innych ogniw wojska nie jest dla niej bynajmniej obojętna, zarówno jak i inne cnoty wojskowe. Z wojskiem, wyrosłym z odważnego ludu, zasilanym nieustannie duchem odwagi, można dokonać całkiem innych czynów niż z takim, któremu ta cnota wojskowa jest obca; toteż uwzględniliśmy ją również i w stosunku do wojska. Odwaga wodza jest dla nas przedmiotem specjalnych rozważań i już niewiele dodać możemy do ogólnej charakterystyki tej cnoty wojskowej, jaką podaliśmy tu jak najsumienniej. Im wyżej wznosimy się na szczeblach dowództwa, tym bardziej w czynnościach przeważają: umysł, rozsądek i rozwaga. Odwaga zatem, jako właściwość uczucia, odsunięta zostaje wtedy na plan dalszy i dlatego odnajdujemy ją tak rzadko na najwyższych stanowiskach. Odwaga kierowana przez wybitny umysł jest cechą bohatera. Polega ona jednak nie na porywaniu się na naturę rzeczy, na brutalnym gwałceniu zasady prawdopodobieństwa, lecz na silnym poparciu tej wyższej rachuby, która raz dokonana przez genialny umysł przenika go ostrością sądu, na poły świadomie, z szybkością błyskawicy. Im silniej odwaga porywa za sobą umysł i rozwagę, tym dalej sięgnie ich lot, wzrok tym szersze ogarnie widnokręgi, a wynik będzie tym lepszy; oczywiście zawsze tylko w tym znaczeniu, że większym celom odpowiadają większe niebezpieczeństwa. Zwykły śmiertelnik, rozważający przy biurku te zagadnienia (nawet jeśli pominiemy słabych i niezdecydowanych) jedynie podczas tej wyobrażanej działalności, z dala od niebezpieczeństw i odpowiedzialności, dojść może do wniosków właściwych, jeśli są one w ogóle możliwe bez istotnego przeżycia. Jeśliby go jednak ogarnęły zewsząd niebezpieczeństwa i świadomość odpowiedzialności, to wnet straciłby on swój jasny pogląd na rzeczy, a nawet jeśliby go dzięki wpływom otoczenia zachował, to decyzję straciłby w każdym razie, gdyż tu nikt pomóc nie może. Sądzimy przeto, że wódz wybitny bez odwagi jest nie do pomyślenia, to znaczy, że nie może się nim stać człowiek, który nie ma wrodzonej tej siły uczucia; w ten sposób uważamy odwagę za pierwszy dla niego warunek. Inna kwestia, ile zostaje jeszcze w człowieku tej wrodzonej, a przez wychowanie i doświadczenia życiowe dalej rozwijanej i modyfikowanej siły, w chwili gdy osiąga to wysokie stanowisko. Im większa jest jeszcze ta sita, tym silniejszy jest zamach skrzydeł geniuszu

i tym wyższy jego lot. Ryzyko wtedy coraz się zwiększa, ale i cel rośnie z nim razem. Czy linie tego lotu wypływają i biorą kierunek z odległej konieczności, czy też sprowadzają się do podwalin gmachu budowanego przez ambicję; czy działać tu będzie Fryderyk, czy Aleksander - to dla badań krytycznych będzie niemal obojętne. Wprawdzie to ostatnie pobudza bardziej wyobraźnie, jako jeszcze odważniejsze, ale za to pierwsze zadowala więcej rozum, gdyż ma więcej wewnętrznej konieczności. Musimy jednak teraz wspomnieć o jeszcze jednej ważnej okoliczności. Duch odwagi może przeniknąć wojsko, będąc albo wrodzonym danemu narodowi, albo wytworzonym przez szczęśliwą wojnę przebytą pod odważnym wodzem; w ostatnim wypadku będzie go wojsku z początku brakować. W naszych jednak czasach nie ma bodaj innego środka do wychowania ducha narodu pod tym względem, jak tylko wojna i to prowadzona odważnie. Tylko ona może przeciwdziałać tej zniewieściałości ducha, temu dążeniu do wygód, jakie pociąga za sobą wzrastający dobrobyt i wzmożona działalność ekonomiczna narodu. Toteż jeśli charakter narodu i doświadczenie wojenne wspierają się wzajemnie przez stale wzajemne oddziaływanie, może dany naród spodziewać się, że osiągnie mocne stanowisko w świecie politycznym.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Wytrwałość Czytelnik oczekuje zapewne, że usłyszy o kątach i liniach, ale zamiast tych obywateli świata naukowego znajduje ludzi zwyczajnych, jakich spotyka co dzień na ulicy. Pomimo to autor nie może zdecydować się, aby być choćby o włosek bardziej matematycznym niż jego przedmiot, i nie cofa się przed oziębłością, którą mógłby mu okazać czytelnik. Na wojnie bardziej niż gdziekolwiek indziej na świecie dzieją się rzeczy inaczej, niż się je pomyślało, i wyglądają z bliska inaczej niż z daleka. Z jakim spokojem może budowniczy spoglądać, jak dzieło jego powstaje i wyrasta na kreślonym planie! Lekarz, choć skazany na wiele więcej niezbędnych działań i przypadków niż budowniczy, zna przecież dokładnie działania i formy swoich środków. Na wojnie natomiast dowódca wielkiej całości zdany jest stale na falowanie fałszywych i prawdziwych wiadomości, na błędy dokonywane ze strachu, niedbalstwa, pośpiechu, na krnąbrność okazywaną mu wskutek słusznych czy błędnych poglądów, ze złej woli, z prawdziwego czy fałszywego poczucia obowiązku, lenistwa czy wyczerpania, skazany jest na przypadki, jakich żaden człowiek przewidzieć nie mógł, Krótko mówiąc, wydany on jest na łup setkom tysięcy wrażeń, które przeważnie sprawiają troski, a z rzadka tylko dodają otuchy. Długoletnim doświadczeniem wojennym osiąga się ten takt umożliwiający szybką ocenę poszczególnych zjawisk; wielkie męstwo i siła wewnętrzna przeciwstawiają się im jak skała falowaniu morza. Kto by chciał ulec tym wrażeniom, nie dokonałby żadnego ze swoich przedsięwzięć, nader przeto skuteczną ich przeciwwagę stanowi wytrwałe trzymanie się raz powziętego zamiaru, dopóki nie wejdą w grę decydujące motywy przeciwne. Zresztą prawie żadne sławniejsze działania wojenne nie były dokonane bez niezmiernego wysiłku, trudu i znoju i jeśli tu słabość fizyczna i duchowa człowieka gotowa jest zawsze do ustępstw, to jednak do celu doprowadzić może tylko wielka siła woli, która się przejawia w

wytrwałości podziwianej przez świat i potomność.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Przewaga liczebna Zarówno w taktyce, jak w strategii jest ona najpowszechniejszą zasadą zwycięstwa; toteż pozwalając sobie na wywody poniższe, musimy ją rozpatrywać przede wszystkim z racji jej powszechności. Strategia określa miejsce, czas i siły, tzn., gdzie, kiedy i czym walczyć należy. Dzięki więc temu potrójnemu określeniu ma ona nader ważny wpływ na wynik bitwy. Skoro taktyka wydała bitwę i wynik się ujawnił, obojętne czy jako zwycięstwo, czy klęska, to strategia czyni zeń taki użytek, jaki da się wyciągnąć ze względu na cele wojny. Cele te są naturalnie często bardzo odległe, a w nader rzadkich tylko wypadkach leżą w pobliżu. Długi szereg innych celów podporządkowuje się im jako środki. Cele te, które jednocześnie stanowią środki dla celów wyższych, mogą być w swym zastosowaniu bardzo różnorodne; nawet cel ostateczny, cel całej wojny, jest w każdej niemal wojnie odmienny. Zapoznamy się z tymi rzeczami w miarę poznawania poszczególnych przedmiotów poruszonych przez nie, a w zamiarach naszych nie może leżeć objęcie całego przedmiotu przez kompletne ich wyliczenie, nawet jeśliby to było możliwe. Na razie dlatego wykorzystanie bitwy pozostawiamy na uboczu. Nawet i te przedmioty, za których pomocą strategia wywiera wpływ na wynik bitwy, ustalając ją (nakazując poniekąd) - nie są tak proste, aby je można było objąć badaniem zwyczajnym. Określając czas, miejsce i siły strategia może wykonać to w różny sposób, a każdy z nich wytwarza odmienne warunki tak dla wyniku bitwy, jak i dla jej powodzenia. Poznamy więc stopniowo i to, omawiając przedmioty określające bliżej wykonanie. Skoro obnażymy - że tak powiem - bitwę ze wszystkich modyfikacji, jakim może podlegać z uwagi na swe przeznaczenie i warunki, z których wypływa, i skoro wyłączymy w końcu wartość wojsk, gdyż ona jest nam znana - to pozostanie tylko nagie pojęcie bitwy, tzn. sama walka, w której rozróżniamy jedynie liczebność walczących.

Ta liczba właśnie określi zwycięstwo. Jednak już z mnóstwa abstrahowań, jakich musieliśmy dokonać, aby dotrzeć do tego punktu wynika, że przewaga liczebna w bitwie jest tylko jednym z czynników tworzących zwycięstwo. Przeciwnie, osiągnięcie przewagi liczebnej nie tylko nie stanowi wyłącznie ani choćby przeważnie o wygranej, ale może być rzeczą nader małej wagi, stosownie do takiego czy innego układu współdziałających okoliczności. Przewaga też ma swoje stopnie, może być ona podwójna, potrójna, poczwóma itd. - i każdy zrozumie, że przy tym stopniowaniu może ona przeważyć wszystko inne. Z tego względu należy się zgodzić, że przewaga liczebna jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na wynik bitwy, musi być jednak dość wielka, aby zrównoważyć pozostałe okoliczności współdziałające. Stąd wypływa wniosek bezpośredni, że należy wprowadzić do bitwy w decydującym punkcie możliwie największą liczbę wojska. Czy wojsko to wówczas wystarczy, czy nie - w każdym razie uczyniliśmy pod tym względem wszystko, na co środki zezwalały. Jest to naczelna zasada strategii. Wypowiedziana tak ogólnie jak tutaj, byłaby odpowiednia równie dobrze dla Greków i Persów, czy dla Anglików i Maurów, jak dla Francuzów i Niemców. Skierujmy jednak wzrok na nasze europejskie stosunki wojenne, aby móc operować czymś bardziej konkretnym. Tutaj wojska są o wiele bardziej podobne do siebie pod względem uzbrojenia, organizacji i wyszkolenia wszelkiego rodzaju; pewna zmienna różnica pozostaje nadal w cnotach wojennych w wojsku i w talencie wodza. Przebiegłszy historię wojen Europy nowoczesnej, nie napotykamy przykładu takiego jak Maraton. Fryderyk Wielki pod Leuthen na czele 30 tyś. ludzi pobił 80 tyś. Austriaków, pod Rossbach z 25 tyś. rozgromił przeszło 50 tyś. sprzymierzonych; są to jednak jedyne przykłady osiągnięcia zwycięstwa nad nieprzyjacielem górującym liczebnością swoją dwukrotnie lub więcej. Karola XII w bitwie pod Narwą nie da się tu odpowiednio przytoczyć. Rosjan ówczesnych z trudnością można uważać za Europejczyków, a i zasadnicze okoliczności tej bitwy są zbyt mało znane. Bonaparte miał pod Dreznem 120 tyś. przeciwko 220 tyś., miał zatem przeciw sobie niespełna dwukrotną przewagę. Pod Kollinem Fryderyk Wielki z 30 tyś. ludzi nie miał powodzenia przeciw 50 tyś. Austriaków, podobnie jak Bonaparte w rozpaczliwej bitwie pod Lipskiem, gdzie miał 160 tyś. przeciw 280 tyś. i gdzie do przewagi dwukrotnej było daleko. Wynika stąd jasno, że w Europie dzisiejszej najbardziej uzdolniony wódz z trudnością wydrze zwycięstwo siłom nieprzyjacielskim dwukrotnie liczniejszym. Skoro więc widzimy, że dwukrotna przewaga liczebna stanowi tak wielką przeciwwagę nawet wobec największych wodzów, to

nie możemy wątpić, że w wypadkach zwyczajnych, w bitwach wielkich czy małych znaczna przewaga, wcale niekoniecznie przekraczająca dwukrotną, wystarczy, aby przechylić szalę zwycięstwa, bez względu nawet na inne niekorzystne okoliczności. Wprawdzie można sobie wyobrazić ciaśninę, w której nawet dziesięciokrotna przewaga może się okazać niewystarczająca dla jej sforsowania, ale w tym wypadku nie ma w ogóle mowy o bitwie. Sądzimy dlatego, że właśnie w naszych warunkach, jak i we wszystkich podobnych okolicznościach, siła w punkcie decydującym stanowi rzecz arcyważną i że ten właśnie czynnik w większości wypadków jest najważniejszy ze wszystkich. Siła w punkcie decydującym zależy od absolutnej siły wojska i od zręczności w jego użyciu. Pierwszą regułą zatem będzie wyruszyć w pole z wojskiem możliwie najsilniejszym. Brzmi to jak komunał, ale w istocie bynajmniej nim nie jest. Aby udowodnić, że przez długi czas nie uważano liczebności sił zbrojnych za rzecz pierwszorzędnej wagi, zauważmy tylko, że w większości nawet dość szczegółowych historii wojen osiemnastego stulecia albo się wcale nie podaje liczebności wojsk, albo wspomina się o niej tylko mimochodem, nigdy zaś nie kładzie się na to szczególniejszego nacisku. Tempelhof w swej Historii wojny siedmioletniej jest najwcześniejszym z pisarzy podającym te dane systematycznie, ale też bardzo powierzchownie. Nawet Massenbach w swych licznych rozważaniach krytycznych nad kampaniami pruskimi roku 1793 i 1794 w Wogezach rozprawia wiele o górach, dolinach, drogach i ścieżkach, ale ani jednej sylaby nie poświęca liczebności obu stron. Inny dowód widzimy w dziwacznym pomyśle, kołatającym się w głowach niektórych pisarzy krytycznych, jakoby pewna wielkość wojsk była najlepsza niby wielkość normalna, a siły stanowiące nadwyżkę miały być rzekomo raczej zawadą niż pożytkiem. Istnieje wreszcie mnóstwo przykładów, gdzie nie użyto istotnie wszystkich rozporządzalnych sił podczas bitwy lub wojny, ponieważ nie sądzono, aby przewaga liczebna miała to znaczenie, jakie jej przypada z natury rzeczy. Skoro się naprawdę przejmiemy przeświadczeniem, że za pomocą poważnej przewagi liczebnej możemy wymusić wszystko, co możliwe, to jasne to przeświadczenie wywrze niewątpliwie wpływ i na przygotowania do wojny, aby wystąpić z siłami możliwie jak największymi i albo osiągnąć przewagę samemu, albo przynajmniej zabezpieczyć się przed przewagą nieprzyjacielską. Dotyczy to siły bezwzględnej, za której pomocą ma się prowadzić wojnę. Wielkość tej siły absolutnej określa rząd i chociaż określenie to jest wstępem do właściwej działalności wojennej, jak również chociaż ono

samo stanowi istotną cząstkę tej działalności natury strategicznej, to jednak w większości wypadków wódz, który ma wojska prowadzić do boju, musi ich liczebność uważać za rzecz daną mu z góry, a to z tego względu, że albo nie brał udziału w jej określeniu, albo też warunki uniemożliwiły jej dostateczne zwiększenie. Tam więc nawet, gdzie niemożliwe było osiągnięcie przewagi absolutnej, pozostaje tylko zręczne zapewnienie sobie przewagi względnej w punkcie decydującym. Rzeczą najistotniejszą jest tu kalkulacja przestrzeni i czasu i ona to spowodowała, że uznano ją w strategii za przedmiot obejmujący niemal całe użycie sił zbrojnych. Posunięto się nawet w strategii i taktyce do przypisywania wielkim wodzom, że pomagał im pod tym względem jakiś specjalny organ wewnętrzny. Jednakowoż to zestawienie przestrzeni i czasu, jakkolwiek stanowi wszędzie podstawę i jest niejako chlebem powszednim strategii, nie jest przecież rzeczą najtrudniejszą ani najbardziej decydującą. Rozpatrując historię wojen bez uprzedzenia, wzrokiem znajdziemy, że wypadki takie, gdzie istotnie omyłki w takim obliczeniu były powodem znacznych strat, są, przynajmniej w strategii, nader rzadkie. Jeślibyśmy jednak mieli pojęcie zręcznej kombinacji przestrzeni i czasu rozciągnąć na wszystkie te wypadki, gdzie zdecydowany i czynny wódz dzięki szybkim marszom pobił wielu nieprzyjaciół za pomocą tego samego wojska (Fryderyk Wielki, Bonaparte) - to zaplątalibyśmy się niepotrzebnie w ogólnikach. Chcąc osiągnąć wyobrażenia jasne i owocne, należy nadawać każdej rzeczy odpowiednią nazwę. Trafna ocena przeciwników (Daun, Schwarzenberg), ryzyko przeciwstawiania im przez pewien czas sił bardzo nieznacznych, energia wytężonych marszów, zuchwałość szybkich napadów, wzmożona czynność, ogamiająca wielkie dusze w momentach niebezpieczeństwa oto są przyczyny ich zwycięstw. I cóż one mają wspólnego ze zdolnością trafnej kalkulacji dwóch tak prostych rzeczy, jak przestrzeń i czas! Jednak nawet ta oddziaływająca gra sił, gdzie zwycięstwa pod Rossbach i Montmirail popychają do zwycięstw pod Leuthen i Montereau, ta gra sił, na której opierali się częstokroć wielcy wodzowie w obronie, jest, jeśli mamy mówić jasno i dokładnie, w historii wypadkiem dość rzadkim. Osiągnięcie przewagi względnej, to znaczy zręczne doprowadzenie przeważających sil do punktu decydującego, ma o wiele częściej swe źródło w trafnej ocenie tych punktów i w obraniu wskutek tego zawczasu odpowiedniego kierunku przez siły własne, jak również w zdecydowaniu niezbędnym, aby poświęcić sprawy mniej ważne na rzecz ważniejszych, to znaczy utrzymywać siły własne w należytym skupieniu. To właśnie cechuje Fryderyka Wielkiego i Bonapartego. Zdaje się, że w ten sposób przywróciliśmy przewadze liczebnej na-

leżne jej znaczenie; należy ją uważać za ideę podstawową i dążyć do niej wedle możności zawsze i przede wszystkim. Jednak całkowitym niezrozumieniem wywodu naszego byłoby uważać ją z tego powodu za niezbędny warunek zwycięstwa; przeciwnie, konsekwencją naszych rozważań powinno być tylko zrozumienie, jak ważna jest w bitwie liczebność sił zbrojnych. Zgromadziwszy siły możliwie jak największe, już się uczyniło zadość zasadzie i tylko wzgląd na całość sytuacji zadecyduje, czy wobec niedostatecznych sił zbrojnych należy unikać bitwy.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Zaskoczenie Już z przedmiotu, jakim zajmowaliśmy się w rozdziale poprzednim, to jest z powszechnego dążenia do osiągnięcia przewagi względnej, wynika inne dążenie, które wskutek tego musi być równie powszechne dążenie do zaskoczenia nieprzyjaciela. Stanowi ono w większym czy mniejszym stopniu podstawę wszelkich działań, gdyż bez niego właściwie byłoby nie do pomyślenia osiągnięcie przewagi w punkcie decydującym. Zaskoczenie jest więc środkiem do osiągnięcia przewagi, ale poza tym należy je uważać również za czynnik samodzielny dzięki jego działaniu moralnemu. Tam, gdzie się ono uda w znacznym stopniu, wynika zamieszanie i upadek ducha u przeciwnika, dość zaś mamy wielkich i małych przykładów tego, jak bardzo stan taki zwiększa powodzenie. Nie chodzi tu więc o właściwy napad, który należy do natarcia, lecz o dążenie do zaskoczenia przeciwnika swoimi poczynaniami w ogóle, a zwłaszcza podziałem swoich sił; może się to więc stosować równie dobrze do obrony, a szczególnie w obronie taktycznej jest rzeczą zasadniczą. Twierdzimy zatem, że zaskoczenie stanowi podstawę wszelkich bez wyjątku działań, jedynie stopnie jego są bardzo różne, zależnie od natury działania i pozostałych okoliczności. Różnica ta zaznacza się już we właściwościach wojska, wodza, a nawet rządu danego kraju. Tajemnica i szybkość - oto dwa czynniki zaskoczenia. Wymagają one od rządu i wodza wielkiej energii, od wojska zaś bardzo poważnego traktowania służby. Miękkość i rozluźnienie zasad udaremniają jakiekolwiek rachuby na zaskoczenie. Aczkolwiek dążenie to jest tak powszechne, a nawet tak nieodzowne, i aczkolwiek prawdą jest, że nigdy nie pozostanie ono bez wpływu, to jednak prawdą pozostanie również, że zaskoczenie całkowite udaje się rzadko i że wynika to z samej natury rzeczy. Dlatego fałszywym wyobrażeniem byłoby

spodziewać się osiągnąć na wojnie specjalnie wiele za pomocą tego środka. Jako pomysł przemawia ono do nas bardzo, ale w wykonaniu zawodzi, przeważnie wskutek tarć w całej machinie. W taktyce zaskoczenie udaje się o wiele lepiej z tej całkiem prostej przyczyny, że wchodzi tu w grę i czas krótszy, i przestrzeń mniejsza, Będzie więc ono w strategii tym łatwiejsze do wykonania, im bardziej poczynania zbliżają się do sfery taktyki, a tym trudniejsze, im wyżej sięgają w dziedzinę polityki. Przygotowania do wojny rozciągają się zwykle na wiele miesięcy, gromadzenie wojska w wielkich punktach skupienia wymaga przeważnie zakładania magazynów i składów i powoduje poważne marsze, których kierunek można dosyć wcześnie odgadnąć. Toteż nadzwyczaj rzadko udaje się jednemu państwu zaskoczyć inne wypowiedzeniem wojny albo też rzuceniem swoich sił w pewnym kierunku ogólnym. W siedemnastym lub osiemnastym stuleciu, gdy wojna obracała się często dokoła oblężeń, wielokrotnym dążeniem i specjalnym, ważnym rozdziałem sztuki wojennej było otoczyć niespodziewanie jakąś fortecę, ale i to udawało się tylko rzadko. W działaniach natomiast prowadzonych z dnia na dzień zaskoczenie jest o wiele łatwiejsze. Tak na przykład nietrudno ubiec nieprzyjaciela o jeden dzień w marszu i przez to uchwycić pozycję, punkt w terenie, drogę itd. Jasne jest jednak, że to, co tu zaskoczenie zyskuje z powodu swej łatwości, to traci na znaczeniu danego faktu, gdy tymczasem tam właśnie znaczenie wzrasta. Kto tutaj sądzi, że przez takie zaskoczenie na małą skalę da się często uzyskać wielkie wyniki, jak na przykład wygranie bitwy, zdobycie znacznego magazynu itd., ten wierzy w rzecz w zasadzie niewątpliwie możliwą, ale nie znajdującą potwierdzenia w historii. Bardzo mało bowiem przykładów wskazuje na wielkie wyniki takiego zaskoczenia, co pozwala wnioskować o wielkich trudnościach wynikających z istoty rzeczy. Kto by jednak chciał w podobnych sprawach radzić się historii, ten nie może dosiadać ulubionych koników krytyki historycznej i trzymać się jej sentencji i tchnącej zadowoleniem z siebie terminologii, ale musi spojrzeć w oczy samym faktom. Tak na przykład pewien dzień w kampanii 1761 roku na Śląsku ma pod tym względem specjalną sławę. Jest to dzień 22 lipca, kiedy to Fryderyk Wielki ubiegł generała Laudona w marszu na Nossen pod Nysą, co jakoby uniemożliwiło połączenie armii austriackiej z rosyjską na Górnym Śląsku, król zaś miał przez to wygrać na czasie całe cztery tygodnie. Jednak przeczytawszy dokładnie i rozważywszy w sposób nie uprzedzony ten wypadek, tak jak go opisują najpoważniejsi historycy, nie dostrzeżemy w marszu z dnia 22 lipca bynajmniej tęgo znaczenia, a w ogóle w całym rezonowaniu nad tym punktem, przechodzącym wprost w modę, napotykamy same tylko sprzeczności. Natomiast w poruszeniach Laudona w tym sławnym okresie manew-

rowym dostrzeżemy wiele rzeczy nie umotywowanych. Obecnie zaś, gdy wszyscy pragną osiągnąć prawdę i jasne przeświadczenie, podobny dowód historyczny tym bardziej nie może mieć takiego znaczenia. Obiecując sobie wielkie wyniki zaskoczenia w ciągu kampanii, ma się zwykle na myśli bardzo ożywioną działalność, szybkie decyzje, wytężone marsze, które powinny je umożliwić. Jednak na przykładzie dwóch wodzów, Fryderyka Wielkiego i Bonapartego, którzy mogą słusznie uchodzić za wielkich -wirtuozów pod tym względem, widzimy, że nawet tam, gdzie cechy wspomniane rozwinięte są w wysokim stopniu, nie zawsze wywołują one zamierzone skutki. Pierwszy z nich, zwróciwszy się tak błyskawicznie szybko w lipcu 1760 roku z Bautzen przeciwko Lascy'emu i skierowawszy się na Drezno, nic przez to intermezzo nie osiągnął, przeciwnie, sprawy jego pogorszyły się znacznie, gdy w tym czasie upadło Kłodzko. Bonaparte zwracał się nader szybko w roku 1813 dwukrotnie z Drezna przeciwko Blücherowi, nie wspominając już nawet o wypadzie jego z Łużyc na Czechy - i oba razy zupełnie bez zamierzonego skutku. Były to uderzenia w próżnię, które kosztowały go tylko sporo czasu i sił i które mogły pod Dreznem przyjąć obrót nadzwyczaj niebezpieczny. Zaskoczenie uwieńczone dużym powodzeniem wypływa zatem i w tej dziedzinie nie tylko z samych czynności, siły i zdecydowania dowódcy, ale muszą mu przyjść z pomocą również inne okoliczności. Nie chcemy tu bynajmniej zaprzeczać temu powodzeniu, pragniemy jedynie nawiązać je do konieczności istnienia sprzyjających warunków, które nie tak często się zdarzą i które działający rzadko kiedy może stworzyć. Właśnie każdy ze wspomnianych wodzów dostarcza nam pod tym względem bijącego w oczy przykładu; Bonaparte - przez swoją sławną wyprawę na armię Blüchera w roku 1814, gdy ta, oddzielona od sił głównych, posuwała się wzdłuż Mamy. Trudno o wyniki większe od tych, jakie spowodował ten niespodziany marsz dwudniowy. Armia Blüchera rozciągnięta na długość trzech marszów dziennych była pobita częściami i poniosła straty równe przegranej walnej bitwie. Był to wyłącznie skutek zaskoczenia, ponieważ gdyby Blücher wierzył w tak bliską możliwość uderzenia ze strony Bonapartego, to cały swój marsz zarządziłby inaczej. Powodzenie zatem zależało od tego błędu Blüchera. Bonaparte natomiast nie znał tych okoliczności i w ten sposób posłużył mu tu szczęśliwy przypadek. Podobnie ma się rzecz z bitwą pod Legnicą w roku 1760. Fryderyk Wielki wygrał tę piękną bitwę dlatego, że w nocy zmienił powtórnie pozycję, którą dopiero co zajął; Laudon był tym całkowicie zaskoczony i wynikiem tego była strata 70 dział i 10 tyś. ludzi. Aczkolwiek Fryderyk Wielki w tym okresie obrał zasadę częstego manewrowania swoją armią, aby w ten sposób uniemożliwić bitwę albo przynajmniej poplątać plany przeciwnika, to jednak zmiana pozycji w nocy z 14 na 15 sierpnia nie

była zarządzona w zamiarze powyższym, ale dlatego, że - jak król sam stwierdza - pozycja z dnia 14 mu się nie podobała. I tu więc przypadek odegrał poważną rolę. Gdyby natarcie nie natrafiło na nocną zmianę pozycji i na niedostępny teren, wynik byłby zgoła odmienny. Podobnie w wyższej i w najwyższej dziedzinie strategii znajdujemy szereg przykładów zaskoczenia brzemiennych w następstwa; przypomnijmy choćby tylko świetne wyprawy Wielkiego Elektora przeciw Szwedom z Frankonii na Pomorze i z Marchii nad Pregołę, kampanię roku 1757 i sławne przejście Bonapartego przez Alpy w roku 1800. Tu jedna armia oddala cały swój teatr działań wojennych przez jedną kapitulację, a w roku 1757 również mało brakowało, aby inna armia oddała i swój teatr wojny i siebie samą. Wreszcie wtargnięcie Fryderyka Wielkiego na Śląsk można przytoczyć jako wypadek wojny nieoczekiwanej, Sukcesy są tu wszędzie wielkie i piorunujące. Jednak w historii spotykamy bardzo niewiele podobnych zjawisk, jeśli tylko nie mieszamy z nimi wypadków, gdy dane państwo z powodu bezczynności i braku energii (1756 - Saksonia, 1812 - Rosja) nie jest do wojny gotowe. A teraz jeszcze jedna uwaga dotycząca istoty zaskoczenia. Mianowicie zaskoczyć może tylko ten, kto innemu narzuca swoją inicjatywę, a narzuca ją ten, kto działa właściwie. Skoro zaskoczymy przeciwnika jakimś niedorzecznym posunięciem, to zamiast pomyślnych skutków zapewne doznamy porażki, a w każdym razie przeciwnik nie będzie musiał troszczyć się wiele o nasze zaskoczenie, gdyż w naszych błędach znajdzie on sposób odwrócenia niebezpieczeństwa. Ponieważ natarcie zawiera w sobie znacznie więcej czynności pozytywnych niż obrona, przeto i zaskoczenie odpowiada bardziej nacierającemu, chociaż nie wyłącznie, jak to następnie zobaczymy. Mogą więc zdarzyć się zaskoczenia wzajemne, nacierającego i obrońcy, a wtedy uzyskuje przewagę ten, kto najlepiej utrafił w sedno. Tak przynajmniej być powinno; ale życie właściwie nie przestrzega tego tak dokładnie i to z następującej prostej przyczyny. Skutki moralne zaskoczenia powodują często, że sprawy tego, który wykorzystuje zaskoczenie, dotąd najbardziej niefortunne, przyjmują obrót pomyślny, natomiast nie dozwalają przeciwnikowi powziąć trafnej decyzji. Mamy tu bardziej niż gdzie indziej na myśli nie tylko wyższych dowódców, ale każdego żołnierza, ponieważ skutek zaskoczenia ma to do siebie, że rozluźnia gwałtownie spójność jednostek i obniża przy tym indywidualne oblicze każdego. Wiele zależy od ogólnego stosunku, w jakim pozostają wzajemnie obie strony. Jeśli jedna z nich wskutek ogólnej przewagi moralnej potrafi drugą zniechęcić i wyprzedzić, to i zaskoczenie będzie mogła wykorzystać z większym powodzeniem oraz zebrać owoce nawet tam, gdzie właściwie powinna była doznać haniebnego niepowodzenia.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY Podstęp Podstęp pozwala domyślać się istnienia jakiegoś ukrytego zamiaru, toteż jest on w takim stosunku do prostego, nieskomplikowanego, tzn. bezpośredniego sposobu działania, jak np. dowcipna odpowiedź do bezpośredniego dowodu. Nie ma też on nic wspólnego ze sposobami przekonywania, zainteresowania lub przemocy, a za to zawiera wiele rzeczy pokrewnych z oszukaństwem, ponieważ również ukrywa swoje zamiary. Rozpatrywany jako całość podstęp jest też oszukaństwem, chociaż różni się od niego tym, że nie jest bezpośrednio wiarołomny. Człowiek podstępny pozwala temu, kogo chce oszukać, samemu popełnić błędy rozumowe, które zsumowane w jeden wynik naraz zmieniają mu w oczach istotę danej sprawy. Możemy wówczas powiedzieć, że jak dowcip jest żonglerką idei i wyobrażeń, tak podstęp jest żonglerką działań. Już na pierwszy rzut oka wydaje się, że nie bez podstawy strategia zyskała swe miano od podstępu i pomimo wszelkich istotnych i pozomych zmian, jakim uległa cała wojna od czasów greckich, miano to ciągle wskazuje na jej właściwą istotę. Skoro wykonanie aktów przemocy, tj. samych bitew, pozostawimy taktyce, a strategię będziemy uważać za sztukę zręcznego posługiwania się możnością ich stoczenia, to - poza siłami uczucia, jak rozpalona ambicja naciskająca wciąż jak sprężyna, silna z trudem dająca się ugiąć wola itd. - żadna wrodzona skłonność osobista nie nadaje się tak do kierowania i ożywiania działalności strategicznej, jak właśnie podstęp. Już ta powszechna potrzeba zaskoczenia, o której mówiliśmy w rozdziale poprzednim, wskazuje na to, gdyż w każdym zaskoczeniu tkwi podstęp, choćby w bardzo nieznacznym stopniu. Chociaż poniekąd odczuwa się wprost potrzebę obserwowania i, jak obie strony działające na wojnie prześcigają się w przebiegłości, zręczności i podstępie, to jednak musimy przyznać, że właściwości te mało się przejawiają w historii i rzadko mogą się wybić spośród masy okoliczności i warunków.

Przyczyna tego leży dość blisko i nawet jak gdyby zbiega się w jedno z przedmiotem poprzedniego rozdziału. Strategia nie zna innej działalności, jak organizowanie bitew oraz czynności zmierzających do nich. Nie zna ona -jak to się dzieje w życiu zwyczajnym - czynności polegających wyłącznie na słowach, tj. na deklaracjach, wyjaśnieniach itd. A one to właśnie przeważnie służą podstępnemu do wyprowadzenia partnera małym kosztem w pole. Podobne rzeczy na wojnie, np. projekty i rozkazy pozorne, fałszywe wiadomości umyślnie nieprzyjacielowi dostarczane itd., wywierają w dziedzinie strategii przeważnie tak mały wpływ, że stosuje się je tylko w poszczególnych, specjalnie nasuwających się wypadkach. Nie można ich zatem uważać za czynność swobodnie przez działającego wszczętą. Jednak jeśli czynności takie, jak organizowanie bitew, mają być posunięte tak daleko, by wywarły wrażenie na nieprzyjacielu, to wymagają one większego już nakładu czasu i sił, i to tym większego, im poważniejszy jest przedmiot. Ponieważ zaś zwykle nie chce się tych sił i czasu poświęcać, dlatego bardzo niewiele tzw. w strategii demonstracji osiąga zamierzony skutek. Istotnie, niebezpiecznie jest zużywać znaczne siły przez czas dłuższy wyłącznie dla działań pozornych, ponieważ zawsze zachodzi niebezpieczeństwo, że będą one daremne, gdy tymczasem sił tych zabraknie w decydującym miejscu. Tę trzeźwą prawdę zawsze odczuwa działający na wojnie i dlatego traci ochotę do gry chytrych poruszeń. Sucha powaga rzeczy niezbędnych wciska się przeważnie tak daleko w działanie bezpośrednie, że dla gry takiej nie pozostaje już miejsca. Słowem pionkom na szachownicy strategicznej brak tej ruchliwości, jaka stanowi żywioł przebiegłości i podstępu. Wniosek, jaki stąd wyprowadzamy, brzmi, że słuszny, trafny rzut oka jest bardziej niezbędnym, bardziej potężnym przymiotem wodza niż podstęp, aczkolwiek i ten nic nie szkodzi, jeśli nie rozwija się na niekorzyść innych niezbędnych właściwości duchowych, co zresztą dzieje się nazbyt często. Im słabsze są jednak siły, którymi rozporządza strategiczne dowództwo, tym bardziej skłania się ono ku podstępowi. Dlatego całkiem słabi i mali, którym żadna ostrożność, żadna mądrość już nie przyniesie pożytku, w sytuacji, gdzie zdaje się, że wszelka sztuka ich zawodzi widzą w podstępie swój jedyny ratunek. Im bardziej beznadziejne jest ich położenie, im bardziej wszystko skupia się w jednym rozpaczliwym uderzeniu, tym chętniej podstęp sprzymierza się z odwagą. Wyrzekając się wszelkich dalszych obliczeń, wolne od wszelkiej późniejszej odpowiedzialności, odwaga i podstęp mogą podsycać się wzajemnie i w ten sposób nieznaczną iskierkę nadziei zogniskować w jednym punkcie w jedyny promień, który może też jeszcze wzniecić płomienie.

ROZDZIAŁ JEDENASTY Skupienie sił w przestrzeni Najlepsza strategia polega na tym, aby zawsze być dość silnym, przede wszystkim w ogóle, a następnie w punkcie decydującym. Toteż poza wysiłkiem tworzenia sił nie zawsze zależnym od wodza, nie ma wyższego i prostszego prawa dla strategii, jak trzymać swoje siły w skupieniu. Nie należy nic oddzielać od głównej masy poza tym, co odciągają od niej bardzo pilne cele. Trzymamy się mocno tego kryterium i upatrujemy w nim pewnego przewodnika. Stopniowo poznamy, jakie są rozumne powody podziału sił. Poznamy wtedy również, że zasada ta nie w każdej wojnie może mieć te same ogólne następstwa, lecz że zmieniają się one stosownie do celu i środków. Nie do wiary, a przecież setki razy zdarzało się, że siły zbrojne dzielono i rozpraszano tylko wedle niejasnego poczucia zwyczajowej maniery, nie zdając sobie nawet wyraźnie sprawy, dlaczego się to czyni. Skoro się uzna za rzecz normalną skupienie wszystkich sił zbrojnych, a każde rozproszenie i podział - za odchylenie od tej normy, które musi być umotywowane, to nie tylko uniknie się całkowicie tego głupstwa, lecz także zamknie dostęp niejednej błędnej przyczynie podziału.

ROZDZIAŁ DWUNASTY

Połączenie sił w czasie Mamy tu do czynienia z pojęciem, które wybiegłszy w sferę działania, roztacza niejednokrotnie mylne pozory; dlatego odczuwamy potrzebę jasnego ustalenia i rozwinięcia wyobrażeń i żywimy nadzieję, że wolno nam będzie znowu przeprowadzić małą analizę. Wojna jest zderzeniem się przeciwstawionych sobie sil, z czego wynika samo przez się, że mocniejsza z tych sił nie tylko niszczy pozostałą, ale i porywa ją ze sobą. Toteż w zasadzie niedopuszczalne jest tu żadne działanie stopniowe (sukcesywne); przeciwnie - najbardziej podstawowym prawem wojny musi być jednoczesne użycie sił przeznaczonych do tego uderzenia. Tak jest w samej rzeczy, ale o tyle tylko, o ile walka istotnie podobna jest do mechanicznego uderzenia; gdzie jednak polega ona na stałym działaniu sił znoszących się wzajemnie, tam bezwzględnie da się pomyśleć stopniowe ich oddziaływanie. Tak się właśnie dzieje w taktyce, głównie z powodu tego, że zasadniczą podstawą wszelkiej taktyki jest walka ogniowa, ale też i z innych przyczyn. Jeśli w walce ogniowej weźmie udział 1000 ludzi przeciwko 500, to wysokość ich strat będzie zależna od wysokości sił własnych i nieprzyjacielskich. 1000 ludzi daje dwa razy więcej strzałów niż 500, w 1000 jednak ludzi trafia więcej pocisków niż w 500, ponieważ należy przypuszczać, że stoją oni gęściej niż tamci. Gdybyśmy mogli przyjąć, że liczba trafnych pocisków była u nich podwójna, to straty obu stron byłyby równe. Z tych 500 np. 200 byłoby wytrąconych z szyku, z tamtych 1000 - tyluż. Gdyby jednak tych 500 miało drugie tyle za sobą poza działaniem ognia, to obie strony miałyby po 800 ludzi zdrowych, ale jedna strona dysponowałaby spośród nich 500 ludźmi zaopatrzonymi w amunicję i pełnymi sił, gdy strona druga miałaby wszystkich swych 800 ludzi w równym stopniu zużytych, bez dostatecznej liczby amunicji, osłabionych. Przypuszczenie, że 1000 ludzi poniosło dwukrotnie większe straty dlatego tylko, że byli liczniejsi, jest niewątpliwie niesłuszne, toteż należy uważać większe straty- jakie

przy pierwszym uszykowaniu poniesie ten, który potowe swoich sił ustawił w tyle - za okoliczność niepomyślną; podobnie w większości wypadków należy przyznać, że 1000 ludzi może w pierwszej chwili osiągnąć pewne korzyści przez wyrzucenie przeciwników z zajmowanego stanowiska i zmuszenie ich do odwrotu. Żadna dalsza analiza nie rozstrzygnie, czy obie powyższe korzyści równoważą ujemne strony faktu znajdowania się z 800 ludźmi zużytymi już bitwą wobec nieprzyjaciela, który nie jest wyraźnie słabszy, a ma za to 500 ludzi zupełnie świeżych; musimy tu oprzeć się na doświadczeniu i na pewno nie znajdziemy oficera z jakim takim doświadczeniem wojennym, który by w przeważnej liczbie wypadków nie przypisał przewagi temu, kto rozporządza siłami świeżymi. W ten sposób staje się jasne, jak niekorzystne może okazać się użycie w bitwie zbyt wielkich sił, gdyż bez względu na korzyści, jakie mogłaby nam przynieść przewaga w pierwszej chwili, musielibyśmy za nią zapewne już w następnym momencie odpokutować. Niebezpieczeństwo to rozciąga się tylko tak daleko, jak daleko sięga zamieszanie, stan rozprężenia i osłabienia. Słowem, jak długo trwa kryzys, który każda bitwa powoduje nawet u zwycięzcy. W okresie tego stanu osłabienia zjawienie się odpowiedniej liczby świeżych wojsk bywa decydujące. Tam jednak, gdzie ustaje rozprzęgający wpływ zwycięstwa, a zostaje już tylko przewaga moralna wywołana wygraną, tam siły świeże nie potrafią naprawić klęski, lecz same będą przez nią pochłonięte. Wojsko pobite nie da się nazajutrz po przegranej poprowadzić do zwycięstwa przez silne odwody. Tutaj dotarliśmy do źródła nader istotnej różnicy pomiędzy taktyką a strategią. Sukcesy bowiem taktyczne osiągane w ramach bitwy i przed jej zakończeniem leżą przeważnie jeszcze w dziedzinie tego rozluźnienia i osłabienia; powodzenie strategiczne natomiast, tzw. powodzenie całej bitwy, uzyskane już zwycięstwo, bez względu na to, czy jest wielkie, czy małe - wykracza już poza tę dziedzinę. Powodzenie strategiczne ujawnia się dopiero po związaniu poszczególnych walk w jedną samodzielną całość; ale wówczas ustaje już stan kryzysu, siły odzyskują znowu swój stan pierwotny i są osłabione tylko o tę część, która została rzeczywiście zniszczona. Konsekwencją tego rozróżnienia jest to, że taktyka zezwala na możność stopniowego użycia sił, a strategia - tylko jednoczesnego. Jeśli w taktyce nie uda mi się rozstrzygnąć wszystkiego za pomocą pierwszego powodzenia, to już następny moment musi mnie napełniać obawą. Wynika więc samo przez się, że dla uzyskania powodzenia w pierwszej chwili użyję tylko tyle sił, ile to wyda mi się konieczne, resztę zaś będę trzymał z daleka od strefy, gdzie mogą być zniszczone przez ogień i walkę wręcz - aby siłom, świeżym przeciwstawić również świeże

albo aby móc za pomocą świeżych pokonać siły osłabione. W strategii jednak tak nie jest, a to po części dlatego, że, jak dopiero co wykazaliśmy, nie potrzebuje ona zaraz po osiągnięciu powodzenia obawiać się szybkiej reakcji, gdyż wraz z tym powodzeniem ustaje i kryzys, częściowo zaś dlatego, że niekoniecznie wszystkie siły zaangażowane strategicznie muszą być przez to osłabione. Siły nieprzyjacielskie osłabiają tylko tę część sił naszych, która znajduje się w starciu taktycznym z nimi, tzn. w poszczególnych walkach, czyli jeśli nie stosujemy taktyki rozrzutnej, zniszczą nam tylko tyle, ile to jest konieczne, w żadnym zaś razie nie osłabią całości znajdującej się z nimi w starciu strategicznym. Korpusy, które dzięki przewadze sił walczyły mało albo wcale i które przeważały szalę samą swoją obecnością, są po rozstrzygnięciu gotowe do działania jak i przedtem, gdy stały bezczynnie. Jasne jest więc, jak dalece mogą takie zapewniające przewagę korpusy przyczynić się do ogólnego powodzenia; nietrudno nawet zauważyć, że mogą one znacznie zmniejszyć straty sił własnych, zaangażowanych w konflikcie taktycznym. Skoro więc w strategii straty nie zwiększają się wraz ze wzrostem użytych sił, lecz przeciwnie, wzrost ten wpływa często na ich zmniejszenie, i skoro z natury rzeczy rozstrzygnięcie staje się dla nas wtedy pewniejsze, wynika stąd, że nigdy nie można użyć za dużo sil, że wszystkie posiadane siły należy użyć równocześnie. Tezę tę musimy jednak obronić i na innym polu. Mówiliśmy dotychczas stale tylko o walce samej; ona to jest właściwą czynnością wojenną, ale należy uwzględnić również ludzi, czas i przestrzeń, stanowiące transmisje tej czynności, podobnie jak i rozważyć skutki ich współdziałania. Niedostatek, trudy i wysiłki stanowią na wojnie specyficzny czynnik niszczący, który nie należy w istocie swej do walki, ale jest z nią związany bardziej lub mniej ściśle. Należy on przede wszystkim do strategii. Wprawdzie zdarzają się one i w taktyce i są tam, być może, największe, ale ponieważ akty taktyczne nie są tak długotrwałe, to i skutki tych wysiłków i braków są mniejsze i mniej wchodzą w rachubę. W strategii jednak, gdzie i czas, i przestrzeń są znaczniejsze, skutki są nie tylko stale widoczne, ale i często wprost rozstrzygające, Nieraz zdarza się, że zwycięska armia ponosi więcej strat od chorób niż w wyniku bitew. Rozpatrując tę sferę zniszczenia w strategii, podobnie jak rozpatrywaliśmy w taktyce sferę ognia i walki wręcz, możemy sobie doskonale wyobrazić, że przy końcu kampanii względnie jakiejś innej całości strategicznej wszystko, co się w obrębie tej sfery znajduje, ulega osłabieniu, które sprawia, że zjawiające się świeże siły stają się decydujące. Można by tu jak i tam być skłonnym do uzyskiwania pierwszego powodzenia możliwie małymi siłami, aby te świeże siły zachować sobie na .koniec. Aby należycie ocenić tę myśl, która w wielu wypadkach znajdzie w

praktyce wybitne pozory prawdziwości, musimy rzucić okiem na poszczególne jej wyobrażenia. Przede wszystkim nie należy mieszać pojęcia zwykłych posiłków ze świeżymi, nie zużytymi siłami. Mało jest kampanii, przy których końcu nowy przyrost sił nie wydawałby się tak zwycięzcy, jak i zwyciężonemu nadzwyczaj pożądanym, ba, decydującym; ale nie o tym tu mowa, gdyż ten przyrost sił nie byłby potrzebny, gdyby siły te od razu były o tyle większe. Jednak byłoby to wbrew wszelkiemu doświadczeniu uważać wojsko świeże wyruszające w pole za lepsze pod względem moralnym niż od dawna walczące, podobnie jak się to dzieje z odwodem taktycznym, który bezwzględnie uważać należy za lepszy od oddziału, który poniósł: już w bitwie wielkie straty. O ile kampania niepomyślna odbiera wojsku męstwo i siły moralne, o tyle kampania szczęśliwa zwiększa jego wartość pod tym względem tak, że wpływy te w przeważnej części wypadków wyrównywają się wzajem i jako czysty zysk pozostaje doświadczenie wojenne. Poza tym należy zwrócić uwagę raczej na szczęśliwe niż na niepomyślne wyprawy, gdyż tam, gdzie z góry da się przewidzieć prawdopodobieństwo wyniku niepomyślnego, w ogóle odczuć się daje brak sil i jakieś wycofywanie ich części dla późniejszego użycia jest nie do pomyślenia. Gdy się usunie ten punkt . •?. stronę, powstaje pytanie: czy straty, ponoszone przez dane siły zbrojne wskutek wysiłków i niedostatku, wzrastają wraz z ich wielkością, podobnie jak w bitwie? I tu należy zaprzeczyć. Wysiłki powstają przeważnie z niebezpieczeństw, jakimi przeniknięty jest każdy moment aktu wojennego. Aby wszędzie stawić czoło tym niebezpieczeństwom i w działaniu postępować pewnym krokiem, potrzeba mnóstwa czynności, które składają się na taktyczną i strategiczną służbę wojska. Służba ta jest tym cięższa, im wojsko jest słabsze, a tym lżejsza, im bardziej wzrasta jego przewaga nad wojskiem nieprzyjacielskim. Któż by w to wątpił? Kampania przeciwko nieprzyjacielowi o wiele słabszemu wymagać będzie też mniejszych wysiłków niż przeciwko wrogowi równie silnemu albo i silniejszemu. Tyle o wysiłkach. Inaczej wygląda sprawa niedostatku. Ten składa się głównie z dwóch przedmiotów - z braku środków do życia i z braku pomieszczeń dla oddziałów czy to na kwaterach, czy też na wygodnych biwakach. I jeden, i drugi brak będzie bezwarunkowo tym większy, im liczniejsze wojsko zgromadzono na jednym miejscu. Jednak czyż właśnie posiadanie przewagi nie zapewnia również najlepszych środków, aby się rozszerzyć i uzyskać więcej przestrzeni, a zatem większych możliwości wyżywienia i zakwaterowania? Gdy Bonaparte w roku 1812, wtargnąwszy do Rosji, zgromadził w niesłychany sposób olbrzymie masy na jednej drodze i spowodował równie niesłychany brak środków, to należy to przypisać jego zasadzie,

że nigdy nie można być zbyt silnym w decydującym punkcie. Pytanie, czy nie przesadził on w tym wypadku w stosowaniu owej zasady, nie należy tutaj do rzeczy, pewne jest jednak, że aby zapobiec spowodowanym przez to brakom, wystarczyłoby mu maszerować szerzej. W Rosji nie brakowało niezbędnej do tego przestrzeni i w ogóle w bardzo niewielu tylko wypadkach tej przestrzeni zabraknie. Nie można zatem wysnuwać stąd argumentu potwierdzającego, że równoczesne użycie bardzo przeważających sił musiało spowodować większe ich osłabienie. Można przyjąć, że ta część wojska, która jako silą nadmierna dałaby się zachować na wszelki wypadek do późniejszego użytku aczkolwiek wpłynie na pewne polepszenie warunków marszu dla całości, to jednak wskutek niepogody i nieuniknionych wysiłków ulegnie pewnemu zmniejszeniu. Należy jednak wtedy znowu ogarnąć wzrokiem całokształt i zadać pytanie: czy zmniejszenie to będzie tak wielkie, jak zysk na siłach osiągnięty dzięki własnej przewadze w wypadku działania przez nas na kilku kierunkach? Musimy tu poruszyć jeszcze jeden nader ważny punkt. W poszczególnych walkach można bez trudu określić w przybliżeniu te siły, jakie są potrzebne dla większego powodzenia niż zamierzone, a zatem i określić, co mogłoby być zbędne. W strategii jest to niemal niemożliwe, gdyż powodzenie strategiczne nie ma tak określonego przedmiotu i tak bliskich granic. Co zatem w taktyce można uważać za nadmiar sił, należy w strategii traktować jako środek do rozszerzania powodzenia, jeśli się nadarzy ku temu sposobność. Z wielkością zaś powodzenia rosną i procenty od zysku, a przewaga sił może w ten sposób szybko osiągnąć punkt niedościgniony dla najstaranniejszej nawet ekonomii sił. Dzięki swej olbrzymiej przewadze udało się Bonapartemu w roku 1812 dotrzeć do Moskwy i zająć tę centralnie położoną stolicę. Gdyby mu się również dzięki tej właśnie przewadze udało jeszcze rozbić całkowicie armie rosyjskie, to prawdopodobnie zawarłby w Moskwie taki pokój, jaki na innej drodze był mniej osiągalny. Przykład ten ma na celu wyłącznie wyjaśnienie myśli naszej, a nie udowadnianie jej, co wymagałoby bardzo szczegółowego rozwinięcia i byłoby tu nie na miejscu. Wszystkie te rozważania odnoszą się jedynie do myśli stopniowego użycia sił, a nie do właściwego pojęcia odwodu, który one tu wprawdzie nieustannie poruszają, ale który zależy - jak to zobaczymy w rozdziale następnym - od innych jeszcze wyobrażeń. Tutaj chcieliśmy jedynie wykazać, że jeśli w taktyce siły zbrojne ulegają pewnemu osłabieniu już przez samo trwanie rzeczywistego ich użycia i jeśli tam czas stanowi czynnik poważny, to w strategii nie odgrywa on roli zbyt istotnej. Wpływ rozkładający, jaki czas wywiera na siły bojowe również i w strategu, zmniejsza się częściowo dzięki ich masie, częściowo zaś da się w inny sposób powetować. Toteż w strategii

niewłaściwy byłby zamiar posiłkowania się czasem jako takim w charakterze sprzymierzeńca, stosując stopniowe użycie sił własnych. Podkreślamy tu: „czasem jako takim", gdyż wartość, jaką czas może, a nawet bezwzględnie musi posiadać dla obu stron ze względu na inne okoliczności, które ze sobą sprowadza, ale które są odeń zupełnie różne - jest rzeczą zgoła odmienną, bynajmniej nie obojętną lub nieważną. Będzie to przedmiotem osobnego rozważania. Prawo, które próbowaliśmy tu rozwinąć, jest następujące: wszystkie siły, które posiadamy i przeznaczamy do osiągnięcia określonego celu strategicznego, należy wykorzystać równocześnie, a wykorzystanie to będzie tym zupełniejsze, im bardziej wszystko będzie skupione w jednym działaniu i w jednej chwili. W strategii istnieje jednak poza tym pewien nacisk, pewne trwale oddziaływanie, czego przeoczyć nie możemy, zwłaszcza ze stanów! to główny środek końcowego powodzenia, a mianowicie stały rozwój nowych sił. To również stanowi przedmiot osobnego rozdziału, a wspominamy tu o tym jedynie w celu zapobieżenia temu, aby czytelnik me miał na oku czegoś o czym nie mówiliśmy wcale. Przechodzimy teraz do przedmiotu, bardzo bliskiego naszym dotychczasowym rozważaniom, którego ustalenie nada dopiero całości zupełne oświetlenie. Myślimy tu o odwodzie strategicznym.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

Odwód strategiczny

Odwód ma dwa przeznaczenia, które dają się łatwo odróŜnić od siebie, a mianowicie, po pierwsze, przedłuŜenie i wznowienie walki, po drugie, uŜycie w razie nieprzewidzianych wypadków. Pierwsze przeznaczenie wypływa z korzyści stopniowego uŜycia sił i dlatego nie moŜe występować w strategii. "Wypadki, gdy jakiś korpus wysłany bywa na zagroŜony punkt, naleŜą wyraźnie do kategorii drugiego przeznaczenia, gdyŜ opór, jaki w tym miejscu powinien być stawiany, nie był zawczasu dostatecznie przewidziany. Natomiast korpus, który przeznaczony jest tylko do przedłuŜenia walki i w tym celu ustawiony jest w tyle, byłby wprawdzie poza zasięgiem ognia, ale jako podporządkowany i przydzielony dowódcy prowadzącemu bitwę stanowiłby juŜ przez to samo odwód taktyczny, a nie strategiczny. Jednak potrzeba posiadania nowej siły w razie nieprzewidzianych wypadków moŜe zajść równieŜ w strategii, a zatem moŜe istnieć odwód strategiczny, lecz tylko tam, gdzie moŜliwe są wypadki nieprzewidziane, W taktyce, gdzie poczynania nieprzyjacielskie poznaje się dopiero naocznie i gdzie kaŜdy zagajnik i kaŜda nierówność falistego terenu moŜe je ukryć, trzeba z konieczności zawsze być lepiej lub gorzej przygotowanym na wypadki nieprzewidziane, aby w następstwie móc wzmocnić te punkty całości, które okazują się słabe, i w ogóle móc dostosować uszykowanie sił własnych do działań nieprzyjaciela. W strategii równieŜ muszą zdarzać się wypadki podobne, albowiem działania strategiczne zahaczają bezpośrednio o działania taktyczne. W strategii teŜ niejedno zarządzenie wydaje się dopiero naocznie, niejedno na podstawie niepewnych wiadomości napływających z dnia na dzień, z godziny na godzinę, wreszcie na zasadzie istotnych wyników bitew. Wobec tego zasadniczy warunek kierownictwa strategicznego wymaga posiadania pewnych sił do późniejszego uŜycia, stosownie do stopnia niepewności.

W obronie w ogóle, a zwłaszcza w obronie pewnych odcinków terenu, jak rzeki, góry itd., zdarza się to, jak wiadomo, stałe. Ta niepewność jednak zmniejsza się w miarę oddalania się czynności strategicznej od taktycznej i ustaje prawie zupełnie w tej sferze, gdzie strategia graniczy z polityką. Dokąd nieprzyjaciel prowadzi swe kolumny w bitwie, stwierdzić moŜna tylko naocznie; gdzie będzie przekraczał rzekę - z niewielu poczynań, które ujawniają się niedługo przedtem; natomiast, z której strony napadnie na nasze państwo, o tym piszą zwykle wszystkie gazety, zanim padnie pierwszy strzał z pistoletu. Im rozleglejsza jest skala poczynań, tym trudniejsze jest zaskoczenie. Czas i przestrzeń są tak wielkie, stosunki, z których działanie wypływa, są tak znane i tak mało zmienne, Ŝe moŜna o nich albo dość wcześnie się dowiedzieć, albo z całą pewnością wywnioskować. Z drugiej strony i uŜycie odwodu, jeśliby ten był istotnie pod ręką, byłoby w tej dziedzinie strategii tym mniej skuteczne, im przeznaczenie odwodu szerzej rozciągałoby się na całość. Widzieliśmy, Ŝe rozstrzygnięcie jakiegoś jednego fragmentu bitwy nie stanowi jeszcze samo w sobie o niczym, lecz Ŝe dopiero wszystkie fragmenty składają się na rozstrzygnięcie całej bitwy. Jednak i to rozstrzygnięcie całej bitwy ma tylko znaczenie względne, o bardzo licznych przy tym stopniowaniach, stosownie do tego, jak wielką i waŜną część całości stanowią siły zbrojne, które zostały pokonane. Przegraną potyczkę jednego korpusu moŜna powetować zwycięstwem armii, a nawet przegrana bitwa jednej armii moŜe być przez zwycięstwo innej, znaczniejszej nie tylko zrównowaŜona, ale i przekształcona w zdarzenie pomyślne (oba dni pod Kulm w 1813 r.). Nikt teŜ o tym nie wątpi; ale teŜ równie jasne jest, Ŝe zwycięstwo (szczęśliwy wynik całej bitwy) jest tym bardziej waŜne, im znaczniejsza była część wojska, która poniosła poraŜkę, a zatem im mniejsza była moŜliwość powetowania klęski przez wydarzenia późniejsze. BliŜszemu określeniu tego zagadnienia poświęcimy rozwaŜania na innym miejscu; tutaj wystarczy zwrócić tylko uwagę na niewątpliwe istnienie tej progresji. Dołączmy wreszcie do obu tych rozwaŜań jeszcze trzecie, a mianowicie, Ŝe w taktyce stopniowe uŜycie sił zbrojnych przesuwa główne rozstrzygnięcie zawsze ku końcowi całego działania, w strategii natomiast odwrotnie, prawo jednoczesnego ich uŜycia dopuszcza niemal zawsze moŜliwość rozstrzygnięcia (które niekoniecznie musi być ostateczne) juŜ na początku działań. W wyniku tych trzech rozwaŜań znajdziemy dość powodów, aby uwaŜać odwód strategiczny za rzecz tym bardziej zbędną, tym mniej poŜyteczną i tym bardziej niebezpieczną, im szersze jest jego przeznaczenie. Nietrudno teŜ określić punkt, gdzie idea odwodu strategicznego zaczyna być pozbawiona sensu: jest nim główne rozstrzygnięcie. W

głównym rozstrzygnięciu muszą być wykorzystane wszystkie siły i wszelki odwód (gotowych sił zbrojnych), który by miał być uŜyty dopiero po tym rozstrzygnięciu, jest niedorzecznością. Jeśli więc taktyka w odwodach swoich posiada środek nie tylko stawiania czoła nieprzewidzianym zarządzeniom wroga, lecz i naprawienią nie dającego się nigdy przewidzieć wyniku tam, gdzie był on niepomyślny - to strategia, przynajmniej jeśli chodzi o zasadnicze rozstrzygnięcia, musi wyrzec się tego środka. Niepowodzenia, jakie spotykają strategię na jednym punkcie, musi on z reguły naprawiać, osiągając powodzenia na innych lub też czasami przerzucając siły z jednego punktu na drugi; nigdy jednak nie ma ani prawa, ani obowiązku przewidywać stawianie czoła niepowodzeniu za pomocą sił zawczasu pozostawionych w tyle. Ideę odwodu strategicznego nie mającego współdziałać w głównym rozstrzygnięciu uznaliśmy za niedorzeczną i to jest tak niewątpliwe, że nie próbowalibyśmy jej poddawać takiej analizie, jaką przeprowadziliśmy w obu tych rozdziałach, gdyby odwód taki pod osłoną innych wyobrażeń nie wydawał się czymś korzystnym i gdyby nie pojawiał się tak często w rzeczywistości. Jedni widzą w nim dowód mądrości i przezorności strategicznej, inni natomiast odrzucają go, a wraz z nim i myśl o wszelkim odwodzie, a zatem i taktycznym. To pomieszanie pojęć zdarza się również i w życiu praktycznym i jeślibyśmy chcieli widzieć, jaskrawy tego przykład, to przypomnijmy sobie, że Prusy w roku 1806 zgromadziły w Marchii pod wodzą ks. Eugeniusza Wirtemberskiego dwudziestotysięczny odwód, który nie zdążył na czas nad Saalę, i że w Prusach Wschodnich i Południowych zostawiono inne 25 tyś., które chciano jako odwód dopiero później wprowadzić do działań. Po tych przykładach już nikt chyba nie oskarży nas o walkę z wiatrakami.

ROZDZIAŁ CZTERNASTY

Ekonomia sił Droga rozważań rzadko kiedy, jak to już rzekliśmy, da się co do swych zasad i poglądów zwęzić do jednej linii. Zawsze chodzi tu o pewien szerszy szlak. Podobnie rzecz ma się we wszystkich dziedzinach życia praktycznego. Nie ma tu bynajmniej współrzędnych, które by wyznaczyły linie regulame, koła czy elipsy za pomocą formuł algebraicznych. Należy więc w działaniu albo polegać na subtelniejszym takcie sądzenia, który, wypływając z naturalnego uzdolnienia i rozwinięty przez rozmyślania, trafia w sedno prawie nieświadomie, albo uprościć prawo, sprowadzając je do najwybitniejszych cech tworzących jego reguły względnie oprzeć na wprowadzonej metodzie. Taką uproszczoną cechę, takie oparcie dla ducha widzimy w poglądzie, że należy zawsze zwracać uwagę na współdziałanie wszystkich sił, innymi słowy, że trzeba zawsze i stale mieć na oku, aby żadna ich część nie próżnowała. Kto trzyma swe siły tam, gdzie wróg im nie daje roboty, kto dopuszcza, aby część jego sił maszerowała, to znaczy była martwa, gdy tymczasem inne siły biją się z nieprzyjacielem, ten źle gospodarzy własnymi siłami. W tym znaczeniu jest to trwonienie sil, gorsze nawet niż ich niewłaściwe użycie. Skoro już trzeba działać, to przede wszystkim należy wymagać, aby działały wszystkie cząstki, gdyż nawet najmniej celowe działanie zaprząta i rozbija pewną część sił nieprzyjacielskich, gdy tymczasem siły próżnujące całkowicie są w danym momencie zupełnie zneutralizowane. Pogląd ten jawnie łączy się z zasadami trzech ostatnich rozdziałów; jest to ta sama prawda, ale oglądana z nieco rozleglejszego punktu widzenia i skondensowana w jedno wyobrażenie.

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY

Czynniki geometryczne, to znaczy przestrzenne Jak dalece czynnik geometryczny, czyli forma uszykowania sil zbrojnych na wojnie, może stać się zasadą dominującą, widzimy w sztuce fortyfikacyjnej, gdzie geometria troszczy się niemal o wszystko od góry do dołu. I w taktyce odgrywa ona wielką rolę. Stanowi podstawę taktyki w jej węższym znaczeniu, jako nauki o ruchu wojsk; w umocnieniach zaś polowych, jako też w nauce o pozycjach i natarciu na nie, panują jej kąty i linie jako rozjemcy rozstrzygający spory. Wiele tu było zastosowań fałszywych, wiele i zabawek, ale pomimo to właśnie w dzisiejszej taktyce, gdzie w każdej bitwie dąży się do oskrzydlenia przeciwnika, czynnik geometryczny uzyskał znowu wielką skuteczność, będąc stosowany stale, aczkolwiek w sposób bardzo uproszczony. Jednak w taktyce, gdzie wszystko jest bardziej ruchliwe, a siły moralne, cechy indywidualne i przypadek mają większy wpływ niż w wojnie fortecznej, czynnik geometryczny nie może tak jak tam dominować. Jeszcze mniejszy jest jego wpływ w strategii. Wprawdzie i tu formy uszykowania sił zbrojnych, ukształtowanie krajów i państw mają wpływ znaczny, ale zasada geometryczna nie jest tutaj decydująca jak w sztuce fortyfikacyjnej i o wiele mniej ważna niż w taktyce. W jaki zaś sposób wpływ ten się ujawnia, powiedzieć będziemy mogli później, stopniowo, tam gdzie wpływ ten wystąpi i zasłuży na uwzględnienie. Tutaj chcemy, przeciwnie, zwrócić uwagę na różnicę, jaka pod tym względem zachodzi pomiędzy taktyką a strategią. W taktyce czas i przestrzeń sprowadzają się szybko do rzeczy nieskończenie małej. Skoro jakiś oddział zostanie zaskoczony przez nieprzyjaciela z boku lub z tylu, to położenie dochodzi zaraz do punktu, gdzie odwrót jest niemożliwy; położenie takie bardzo jest bliskie niemożności walczenia dalej i oddział musi albo wyzwolić się z tej sytuacji, albo też ukorzyć się przed nią. Wszystkie zmierzające do tego celu kombinacje stają się przez to od razu bardzo skuteczne, co wynika przeważnie z obawy przeciwnika o ich konsekwencje. Dlatego to

uszykowanie geometryczne sił zbrojnych stanowi tak ważny czynnik wyniku działania. Wszystko to odbija się na strategu bardzo nieznacznie z powodu wielkich rozmiarów przestrzeni i czasu. Nie strzela się z jednego teatru wojny na drugi, często przechodzą tygodnie i miesiące, zanim urzeczywistni się zamierzone obejście strategiczne. Przestrzenie są zresztą tak wielkie, że prawdopodobieństwo dojścia do właściwego punktu jest zawsze bardzo małe pomimo najlepszych poczynań. W strategii zatem działanie takich, na stosunkach przestrzennych opartych i z nimi związanych, operacji, tzn. działanie czynnika geometrycznego, jest o wiele słabsze, a za to tym większy jest skutek tego, co się w pewnym momencie faktycznie w danym punkcie osiągnie. Powodzenie to ma czas wykazać całe swoje znaczenie, zanim zabiegi przeciwnika potrafią znaczenie to zmniejszyć lub zgoła unicestwić. Nie wzdragajmy się przeto uważać za prawdę dowiedzioną, że w strategii więcej chodzi o liczbę i rozmiar zwycięskich bitew niż o formę zasadniczych linii, w jakich są zaplanowane. Pogląd wręcz odwrotny stał się jednak tematem ulubionym nowszej teorii, ponieważ sądzono, że strategia zyska przez to na znaczeniu. W strategii bowiem widziano znowu wyższą funkcję ducha i zamierzano w ten sposób wojnę uszlachetnić oraz - jak się wskutek nowego podstawienia pojęć wyrażano - nadać jej charakter bardziej naukowy. Sądzimy, że dyskredytując tę zasadę, przynosimy prawdziwej teorii pierwszorzędną korzyść. Podkreśliliśmy to tak wyraźnie dlatego, że czynniki geometryczne stanowią główne źródło zasilające tę przesadę.

ROZDZIAŁ SZESNASTY

O zastoju w akcji wojennej Ponieważ uważamy wojnę za pewien akt wzajemnego niszczenia się, dlatego musimy z konieczności wyobrażać sobie, że obie strony w ogóle nacierają na siebie. Równocześnie jednak, jeśli chodzi o poszczególne momenty, prawie równie konieczne wydać się nam musi, że jedna strona wyczekuje, gdy druga naciera, albowiem okoliczności nigdy nie są i nie pozostają dla obu stron jednakowo pomyślne. Zawsze z czasem następuje odmiana, z czego wynika, że chwila obecna sprzyja więcej jednemu niż drugiemu. Jeśli przypuścimy, że obaj dowódcy równie dokładnie znają sytuację, to wypłynie stąd dla jednego powód do działania stanowiący zarazem dla drugiego powód do wyczekiwania. Toteż nie może dla obu powstać jednoczesna korzyść działania ani jednoczesna korzyść wyczekiwania. To wzajemne wykluczanie się tego samego celu nie wypływa z zasady ogólnej biegunowości, a zatem nie zachodzi tu sprzeczność z twierdzeniem wyrażonym w rozdziale piątym księgi drugiej, lecz pochodzi stąd, że tu dla obu dowódców podstawą decyzji jest jedna i ta sama sprawa, a mianowicie prawdopodobieństwo poprawienia lub pogorszenia swego położenia w przyszłości. Gdybyśmy jednak przypuścili możliwość całkowitej równości warunków albo też gdybyśmy uwzględnili, że wskutek niedostatecznej znajomości obustronnego położenia może się ono obu wodzom wydawać jednakowym, to już różnica celów politycznych wyklucza tę możliwość zastoju. Któryś z nich musi być pod względem politycznym z konieczności stroną zaczepną, gdyż żadna wojna nie mogłaby powstać, gdyby obaj zamierzali się bronić. Nacierający ma cel pozytywny, broniący się zaś - tylko negatywny; pierwszemu z nich przystoi więc działanie pozytywne, gdyż tylko w ten sposób może on osiągnąć swój cel pozytywny. W tych więc wypadkach, gdy obie strony znajdują się w zupełnie podobnej sytuacji, cel pozytywny zmusza do działania stronę zaczepną. Stosownie więc do tego rozumowania zastój w akcji wojennej jest,

ściśle biorąc, sprzeczny z naturą rzeczy, ponieważ oba wojska jak dwa sprzeczne żywioły muszą się nieustannie tępić, nie znajdując się nigdy podobnie jak ogień i woda w równowadze, lecz tak długo działają wzajemnie na siebie, aż jedno z nich zniknie zupełnie. Cóż byśmy powiedzieli o dwóch zapaśnikach, którzy by całymi godzinami trzymali się wzajemnie, nie czyniąc żadnego ruchu? Akcja wojenna powinna więc aż do końca być w ciągłym ruchu, niby nakręcony mechanizm zegarowy. Natura wojny jednak, aczkolwiek dzika, podlega przecież szeregowi słabości ludzkich, a sprzeczność przejawiająca się w tym, że człowiek dąży do niebezpieczeństwa i stwarza je, równocześnie zaś obawia się go - nie powinna dziwić nikogo. Skoro przyjrzymy się w ogóle historii wojen, to znajdziemy w niej tak zdecydowane przeciwieństwo nieustannego dążenia do celu, że zastój i próżnowanie stanowić będą stan zasadniczy wojska na wojnie, a działanie będzie wyjątkiem. Powinno to nas skłonić do wątpienia w prawdziwość powziętego już mniemania. Jeśli jednak historia wojen czyni to dzięki masie swych zdarzeń, ostatni ich szereg nawraca sam przez się do powyższego naszego poglądu. "Wojny rewolucyjne wykazują aż nadto jego realność i doskonale dowodzą jego niezbędności. Podczas tych wojen, a zwłaszcza w kampaniach Bonapartego, prowadzenie wojny osiągnęło ten właśnie bezwzględny stopień energii, który uznaliśmy za naturalne prawo tego żywiołu. Dlatego stopień ten jest możliwy, a jeśli możliwy, to i konieczny. Istotnie, jakże chcielibyśmy wobec rozumu usprawiedliwić ten nakład sił, jaki się czyni na wojnie, jeśliby działanie nie było jego celem? Piekarz pali w swym piecu wtedy, gdy chce do niego wsadzić chleb; konie zaprzęga się tylko wówczas do wozu, gdy chcemy jechać; po cóż by czynić olbrzymie wysiłki wojenne, jeśliby się przez to wywołać miało tylko podobne wysiłki u wroga? Tyle dla obrony zasady ogólnej - a teraz wspomnijmy o jej modyfikacjach, tych zwłaszcza, które leżą w naturze rzeczy i nie są zawisłe od przykładów indywidualnych. Należy tu zwrócić uwagę na trzy przyczyny przeciwważne wewnętrzne i przeszkadzające zbyt szybkiemu lub nieustannemu biegowi tego mechanizmu. Pierwszą przyczyną wywołującą stałe dążenie do zatrzymania się i stanowiącą przez to czynnik hamujący jest wrodzona bojaźliwość i niezdecydowanie ducha ludzkiego, rodzaj siły ciężkości w świecie moralnym wywoływanej przecież nie przez jakąś siłę przyciągającą, ale właśnie przez czynniki odpychające, a mianowicie przez strach przed niebezpieczeństwem i odpowiedzialnością. W płomiennym żywiole wojny natury przeciętne stają się bardziej ociężałe, a zatem i bodźce powinny być silniejsze i częstsze, jeśli ruch ma być stały. Zwyczajne przeświadczenie o celowości chwycenia za

broń rzadko kiedy wystarczy, aby przezwyciężyć tę trudność, a jeśli nie stanie na czele duch wojowniczy i przedsiębiorczy, który czuje się na wojnie w swoim żywiole jak ryba w wodzie, albo też jeśli wielka odpowiedzialność nie wywrze nacisku z góry, to zastój będzie na porządku dziennym, a działanie będzie wyjątkiem. Drugą przyczynę stanowi niedoskonałość ludzkiego rozumowania i sądu, która na wojnie jest większa niż gdziekolwiek indziej, ponieważ w każdej chwili znamy dokładnie własne tylko położenie, sytuację zaś nieprzyjaciela, zawsze jak gdyby zamgloną, trzeba odgadywać z niewielu szczegółów. Zdarza się więc często, że obie strony widzą swą korzyść w jednym i tym samym przedmiocie, aczkolwiek interes jednej ze stron jest tam przeważający. Powoduje to, iż każdy może wobec tego sądzić, że mądrze czyni, wyczekując na inny moment, jak to już mówiliśmy w rozdziale piątym księgi drugiej. Trzecią przyczynę, która działa jak koło hamujące w mechanizmie zegarowym i wywołuje od czasu do czasu całkowity spokój, stanowi większa siła obrony; A może się czuć zbyt słaby, aby nacierać na B, z czego jednak nie wynika, że B jest dość silny, aby natrzeć na A. Przyrost sił, jaki daje obrona, nie tylko może zaniknąć przy natarciu na A, ale przechodzi do przeciwnika tak, że wyrażając się obrazowo, różnica pomiędzy a + b i a - b równa się 2 b. Może stąd wyniknąć, że obie strony nie tylko w poczuciu własnym, ale i w rzeczywistości okażą się zbyt słabe, aby przystąpić do natarcia. W samej też sztuce wojennej troskliwa mądrość i obawa przed zbyt wielkim niebezpieczeństwem znajdują dostatecznie wygodne oparcie, aby się dać poznać i aby poskromić żywiołowego potwora wojny. Pomimo to przyczyny te z trudnością mogłyby bez naciągania wyjaśnić długi zastój, jakiemu ulegały działania w wojnach dawniejszych, wszczynanych bez wielkiego konfliktu interesów, kiedy to próżnowanie zabierało dziewięć dziesiątych czasu spędzonego pod bronią. Zjawisko to pochodzi przeważnie z wpływu, jaki na prowadzenie wojny wywierają żądania jednej strony oraz stan i nastrój drugiej, jak to mówiliśmy już w rozdziale o istocie i celu wojny. Rzeczy te mogą uzyskać tak przeważający wpływ, że czynią z wojny coś połowicznego. Wojny są często niczym więcej jak neutralnością zbrojną albo groźbą popierającą rokowania, albo ograniczoną próbą uzyskania pewnej małej korzyści i przeczekania dalej sprawy, wreszcie nieprzyjemnym obowiązkiem sojuszniczym wykonywanym możliwie jak najsłabiej. We wszystkich wypadkach, gdy konflikt interesów jest mały, a przyczyna wrogich uczuć - słaba, gdy się wrogowi nie chce zbyt wiele zaszkodzić i gdy nie ma się czego obawiać go zbytnio, krótko mówiąc, gdy żaden większy interes nie naciska i nie popędza, rządy nie kwapią się do stawiania wiele na kartę i stąd płynie umiarkowane prowadzenie wojny i

nałożenie kagańca wrogiemu duchowi wojny prawdziwej. Im bardziej staje się wojna w ten sposób połowiczna, tym większy brak niezbędnych punktów oparcia i filarów rozumowania odczuwa jej teoria; coraz mniej zawiera ona wtedy elementów niezbędnych, a coraz więcej przypadkowych. Niemniej jednak nawet przy takim prowadzeniu wojny przejawia się pewna mądrość; być może nawet, że gra jej jest tu bardziej urozmaicona i rozległa niż gdzie indziej. Gra hazardowa na rulony złota pozornie zmienia się w komercyjną - na grosze. I na tym polu, gdzie prowadzenie wojny wypełnia czas wieloma małymi sztuczkami - walkami czat, toczonymi pół serio, pół żartem, długimi dyspozycjami, z których nic nie wynika, pozycjami i marszami, które potem nazywa się uczonymi dlatego tylko, że ich znikomo drobna przyczyna już się zatraciła i że zdrowy rozsądek nie ma przy tym nic do roboty - właśnie na polu tych małych sztuczek odnajdują niektórzy teoretycy właściwą sztukę wojenną. W tych fortelach, paradach, pół i ćwierć uderzeniach dawnych wojen odnajdują oni cel wszelkiej teorii, przewagę ducha nad materią, a wojny ostatnie wydają się im za to brutalnymi uderzeniami pięścią, z których niczego nauczyć się nie można, a które należy uważać za cofnięcie się do barbarzyństwa. Pogląd ten jest równie małostkowy, jak i jego przedmiot. Gdzie brak wielkich sił i wielkich namiętności, tam zręczne mędrkowanie łatwiej oczywiście wykaże swą grę, ale czyż prowadzenie wielkich sił, sterowanie podczas burzy i naporu fal nie jest samo przez się wyższą czynnością ducha? Czyż ten odmienny sposób prowadzenia wojny nie ogamia tej kunsztownej szermierki i nie porwie jej za sobą? Czyż nie zachodzi pomiędzy nimi stosunek ruchu na okręcie z ruchem okrętu całego? Sztuczki te mogą się ostać tylko w razie milczącego warunku, że i nieprzyjaciel nie postępuje lepiej. Czyż jednak wiemy, jak długo będzie on ten warunek spełniał? Czyż rewolucja francuska nie zaskoczyła nas wśród urojonego bezpieczeństwa naszych przestarzałych kunsztów i nie przepędziła nas spod Chalons aż pod Moskwę? I czyż Fryderyk Wielki nie zaskoczył w podobny sposób Austriaków w spokoju ich starych nawyków wojennych i czyż nie wstrząsnął ich monarchią? Biada rządowi, ruszającemu z połowiczną polityką i skrępowaną sztuką wojenną na przeciwnika, który z dzikością żywiołu nie zna innych praw ponad wypływające z posiadanej przezeń siły! Wtedy wszelki brak czynności i wysiłku rzuca ciężar na szalę przeciwnika; niełatwo wówczas zmienić postawę szermierza w pozycję atlety i nieznaczne nawet uderzenie może wtedy często wystarczyć do powalenia całości. Ze wszystkich przytoczonych tu przyczyn wynika, że akcja wojenna każdej wyprawy toczy się nie jako ruch nieustanny, ale z przerwami i że pomiędzy poszczególnymi krwawymi działaniami zachodzą okresy wzajemnej obserwacji, kiedy obie strony przyjmują postawę obronną; wynika stąd również, że normalnie ważniejszy cel jednego z

przeciwników powoduje u niego przewagę zasady natarcia i stawia go w ogólności w pozycji zaczepnej, co wpływa też na jego postępowanie.

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY

Charakter wojny dzisiejszej Charakter wojen dzisiejszych, jaki powinniśmy uwzględnić, wywiera wielki wpływ na wszelkie projekty, zwłaszcza strategiczne. Wszelkie zwyczajne dawniej sposoby zostały przekreślone przez szczęście i odwagę Bonapartego, a pierwszorzędne nawet państwa niweczone byty przezeń od jednego niemal uderzenia. Hiszpanie swą przedłużającą się walką wykazali, do czego w ogólnych zarysach zdolne są powstania ludowe i ich środki pomimo słabości i rozproszenia w pojedynczych wypadkach. Rosja nauczyła nas swą kampanią roku 1812, po pierwsze, że państwa o wielkich obszarach nie sposób zdobyć (co już dokładnie można było wiedzieć i przedtem), po drugie, że prawdopodobieństwo powodzenia nie znika w odpowiednim stopniu wraz z przegraniem bitew i stratą stolic i prowincji (co dawniej było dla wszystkich dyplomatów zasadą bezspomą i skłaniało ich szybko do zawierania tymczasowego, niekorzystnego pokoju), lecz że właśnie wewnątrz swojego kraju jest się najsilniejszym, gdy silą zaczepna przeciwnika już się wyczerpała, a obrona przechodzi z olbrzymią siłą do natarcia. Prusy w 1813 roku dowiodły dalej, że nagłe wysiłki mogą powiększyć sześciokrotnie normalną siłę armii na drodze milicji i że milicja ta równie dobrze da się użyć poza krajem, jak i wewnątrz kraju. Od czasu gdy fakty powyższe wykazały, jak olbrzymi czynnik przy wytwarzaniu sił państwowych, wojennych i bojowych stanowi serce i nastrój narodu, z chwilą gdy rządy zapoznały się z tymi wszystkimi środkami pomocniczymi - nie można oczekiwać, aby w przyszłych wojnach środków tych nie zastosowano, czy to ze względu na grożące niebezpieczeństwo, czy też dla zaspokojenia gwałtownej ambicji. Łatwo zauważyć, że wojny prowadzone obustronnie z całym nakładem sił narodu muszą być organizowane na innych zasadach niż te, gdzie wszystko obliczano według wzajemnego stosunku wojsk stałych. Wojska stałe były dawniej w takim stosunku do całości państwa jak dziś flota do sił lądowych. Toteż sztuka wojenna lądowa miała pewien charak-

ter taktyki morskiej dziś już całkowicie zatracony.

ROZDZIAŁ OSIEMNASTY

Napięcie i spokój Dynamiczne prawo wojny

W rozdziale szesnastym tej księgi widzieliśmy, o ile dłużej w przeważnej ilości kampanii panuje zastój i spokój niż działanie. Aczkolwiek, jak to już wskazaliśmy w rozdziale poprzednim, przyjmujemy zupełnie inny charakter wojen dzisiejszych, to jednak pewne jest, że krótsze lub dłuższe pauzy przerywają działania właściwe, a to skłania nas do bliższego rozważania istoty obu tych stanów. Gdy w akcji wojennej następuje zastój, to znaczy, gdy żadna z obu stron nie dąży do czegoś pozytywnego, to jest to spokój, a zatem i równowaga, ale oczywiście równowaga w jak najszerszym znaczeniu, gdzie w rachubę wchodzą nie tylko fizyczne i moralne siły bojowe, ale i wszelkie stosunki i zainteresowania. Skoro jedna ze stron postawi sobie nowy cel pozytywny i rozpocznie działać dla jego osiągnięcia, a chociażby tylko przygotowywać się, i skoro nieprzyjaciel przeciwstawia się temu - powstaje napięcie sił. Trwa ono tak długo, aż nastąpi rozstrzygnięcie, tzn. aż albo jeden zaniecha swego zamiaru, albo drugi się ugnie. W ślad za tym rozstrzygnięciem, wynikającym z kombinacji bojowych prowadzonych przez obie strony, następuje ruch w jednym lub w drugim kierunku. Gdy ruch ten wyczerpie się, czy to wskutek trudności, jakie musiał pokonywać, czy tarcia wewnętrznego, czy też wskutek nowo zjawiającej się przeciwwagi - następuje albo znowu spokój, albo nowe napięcie i rozstrzygnięcie, a w ślad za tym nowy ruch, przeważnie w kierunku odwrotnym. To spekulatywne rozróżnienie równowagi, napięcia i ruchu jest bardziej istotne dla praktycznego działania, niżby to mogło wydawać się na

pierwszy rzut oka. W stanie spokoju i równowagi może zachodzić pewna działalność, ta mianowicie, która wypływa wyłącznie z przyczyn przypadkowych, a nie z celu wielkiej przemiany. Działalność taka może obejmować bitwy poważne, a nawet i walne, ale pomimo to posiada naturę zupełnie odrębną i skutki jej są przeważnie odmienne. Rozstrzygnięcie poprzedzone przez napięcie jest zawsze bardziej skuteczne, po części dlatego, że przejawia się wtedy więcej siły woli i więcej nacisku okoliczności, po części zaś dlatego, że wszystko już jest przygotowane i zarządzone do wielkiego ruchu. Rozstrzygnięcie podobne jest wtedy do działania dobrze zamkniętej i zakopanej miny, gdy tymczasem zdarzenie, być może samo przez się równie znaczne, ale zaszłe w stanie spokoju, równać się będzie wybuchowi prochu rozsypanego na wolnym powietrzu. Napięcie to musimy sobie zresztą wyobrazić w bardzo rozległej skali i wobec tego przejście od stanu napięcia do stanu spokoju posiada tyle stopniowań, że najbliższe z nich mało się różnią między sobą. Najważniejszą zaś korzyścią tego rozumowania jest wniosek, że każdy środek zastosowany w stanie napięcia jest ważniejszy i skuteczniejszy niż tenże sam środek użyty w stanie spokoju i że ważność ta wzrasta nieskończenie na najwyższych stopniach napięcia. Kanonada pod Valmy miała bardziej decydujące następstwa niż bitwa pod Hochkirch. W pewnej połaci kraju, którą nam wróg ustąpił, nie będąc w stanie jej bronić, możemy zupełnie inaczej się urządzać niż tam, gdzie odwrót wroga nastąpił wyłącznie w zamiarze szukania rozstrzygnięcia w innych, lepszych warunkach. Podczas rozwijającego się już natarcia strategicznego jedna błędnie obrana pozycja, jedyny błędny marsz może' mieć skutki decydujące, podczas gdy w stanie równowagi rzeczy te muszą bardzo rzucać się w oczy, aby w ogóle skłonić przeciwnika do działania. Podczas wojen dawniejszych czas przeważnie upływał w tym stanie równowagi albo też napięć tak małych, dalekich, słabo działających, że wydarzenia ówczesne rzadko kiedy powodowały wielkie skutki, natomiast były to często zdarzenia okolicznościowe, np. dla uczczenia dnia urodzin monarchini (Hochkirch) albo też zwyczajne zadośćuczynienie honorowi broni (Kunersdorf), względnie próżności wodza (Freiberg). Wymaganie, aby wódz dokładnie znał te stosunki i aby miał dość wyczucia dla działania w tym duchu, uważamy za nader ważne, a z doświadczenia kampanii 1806 roku wiemy, jak bardzo czasem brak tego zrozumienia. W 1806 roku podczas olbrzymiego napięcia, gdy wszystko parło do głównego rozstrzygnięcia i kiedy rozstrzygnięcie to powinno było wyłącznie pochłaniać duszę wodza, planowano, a nawet częściowo stosowano środki (jak rozpoznanie we Frankonii), które mogłyby co

najwyżej wywołać lekkie falowanie w stanie ogólnej równowagi. Wśród wszystkich tych chaotycznych, absorbujących energię poczynań i rozważań zatraciły się środki konieczne, które jedynie mogły były uratować sytuację. Powyższe rozróżnienie spekulatywne jest nam potrzebne również do dalszego rozwinięcia naszej teorii, ponieważ wszystko, co mamy do powiedzenia o wzajemnym stosunku natarcia i obrony oraz o wykonaniu tej dwustronnej akcji, sprowadza się do stanu kryzysu, w którym znajdują się siły podczas napięcia i ruchu, i ponieważ wszelką działalność, jaka może zachodzić w stanie równowagi, będziemy uważać i traktować jako rzecz przypadkową. Kryzys ten bowiem jest wojną właściwą, równowaga zaś jest tylko odbiciem tego kryzysu.

KSIĘGA CZWARTA

Bitwa

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Uwagi ogólne Rozważywszy w poprzedniej księdze te przedmioty, które można traktować jako skuteczne elementy wojny, rzućmy teraz okiem na bitwę stanowiącą właściwą czynność wojenną, która swymi skutkami fizycznymi i moralnymi obejmuje cel całej wojny w sposób prosty lub bardziej złożony. W czynności tej oraz w jej skutkach należy więc znowu odnaleźć te elementy. Konstrukcja bitwy jest natury taktycznej. Rzucamy na nią okiem tylko ogólnie, aby poznać jej całokształt. Bliższe cele nadają każdej bitwie w wykonaniu kształt specyficzny; poznamy je dopiero w przyszłości. Jednak właściwości te w porównaniu z ogólnymi cechami bitwy są przeważnie tak nieznaczne, że większość ich jest do siebie bardzo podobna, toteż nie chcąc ustawicznie powtarzać rzeczy ogólnych, jesteśmy zmuszeni rozważyć je, zanim przejdziemy do bliższego omówienia wykonania. Przede wszystkim więc w najbliższym rozdziale scharakteryzujemy w kilku słowach przebieg taktyczny bitwy dzisiejszej, ponieważ ona stanowi podstawę naszych wyobrażeń o bitwie w ogóle.

ROZDZIAŁ DRUGI

Charakter bitwy dzisiejszej Stosownie do pojęć, jakie ustaliliśmy dla taktyki i strategii, uważamy za zrozumiałe samo przez się, że zmiana natury taktyki wywiera wpływ i na strategię. Skoro więc zjawiska taktyczne mają w jednym wypadku charakter zupełnie inny niż w drugim, to i zjawiska strategiczne powinny być wtedy odmienne, jeśli mają być konsekwentne i rozumne. Ważne jest scharakteryzowanie bitwy walnej w jej współczesnej postaci, zanim pozna się jej dalsze wykorzystanie w strategii. Co czyni się zwykle teraz podczas wielkiej bitwy? Ustawia się wielkie masy, szykując je wszerz i w głąb, rozwija stosunkowo nieznaczną część całości i nakazuje tym siłom zmagać się w trwającej całe godziny walce ogniowej, przerywanej przez poszczególne niewielkie uderzenia na bagnety lub szarże kawalerii, zyskując lub tracąc małe skrawki terenu. Skoro użyta część sił wyczerpie w ten sposób stopniowo cały swój zapał bojowy i gdy zostanie z niej tylko wypalony żużel, wycofuje sieją i zastępuje inną. W ten sposób spala się bitwa powoli, hamując swą żywiołowość niby proch przemoczony, a gdy zasłona nocy nakaże spokój, gdy już nikt nic nie widzi i nikt nie chce narażać się na łup ślepego przypadku, obie strony obliczają, co im z tych mas zostało jeszcze zdatnego do użycia, tzn. nie zapadło się jeszcze całkowicie niby wygasłe wulkany. Ocenia się, ile zyskano względnie stracono na terenie i jak wygląda zabezpieczenie tyłów; zbiera się w jedno zasadnicze wrażenie rezultaty poszczególnych wrażeń męstwa i tchórzostwa, mądrości i głupoty, jakie się dostrzegło u siebie i u przeciwnika, i z tego wszystkiego wypływa wtedy decyzja: albo opuście plac boju, albo też nazajutrz wznowić bitwę. Ten opis, który nie ma być wiernym obrazem bitwy współczesnej, ale ma na celu tylko podkreślenie jej zasadniczego tonu, dotyczy zarówno stron y, nacierającej, jak i broniącej się; rysy zaś dodatkowe, wypływające z celu, terenu itd., mogą ten obraz tylko uzupełnić, ale tonu powyższego zasadniczo nie zmienią. Bitwy dzisiejsze są jednak takie nie przez przypadek, ale dlatego, że

obie strony znajdują się na równym prawie poziomie środków wojskowych i sztuki wojennej, jak też ze względu na to, że żywioł wojenny pobudzony przez potężne zainteresowania całego narodu zerwał wszelkie tamy i utorował sobie naturalne łożysko. W razie zachowania tych dwóch warunków, bitwy utrzymają stale charakter podobny. Ten ogólny obraz bitwy dzisiejszej przyda się nam w przyszłości niejednokrotnie, gdy będziemy chcieli określić wartość poszczególnych współczynników, jak siły, terenu itd. Opis ten zresztą dotyczy tylko bitew ogólnych, wielkich, decydujących lub mających charakter do nich zbliżony; bitwy mniejsze natomiast nie poszły w tym kierunku tak daleko jak wielkie. Udowodnienie tego należy właściwie do taktyki, ale i tu znajdziemy w przyszłości sposobność do uwypuklenia tej sprawy paroma jeszcze rysami.

ROZDZIAŁ TRZECI

O bitwie w ogóle Bitwa jest właściwą czynnością wojenną - wszystko inne jest tylko przygotowaniem. Rzućmy więc bacznie okiem na naturę bitwy. Bitwa - to walka, a celem jej jest zniszczenie lub pokonanie przeciwnika. Przeciwnikiem w bitwie są stawiające nam czoło siły zbrojne. Oto proste wyobrażenie; wrócimy jeszcze do niego, ale przedtem musimy wtrącić cały szereg innych wyobrażeń. Jeśli przedstawimy sobie państwo i jego potęgę wojenną jako całość, to jako najbardziej naturalne wyobrażenie nasunie się nam obraz wojny w postaci jednej wielkiej bitwy. W nieskomplikowanych warunkach życia dzikich ludów nie dzieje się też prawie inaczej. Nasze wojny jednak składają się z mnóstwa wielkich i małych, jednoczesnych i następujących po sobie bitew, a to rozdrobnienie się działania na tyle poszczególnych czynności ma swą przyczynę w wielkiej różnorodności warunków, z jakich wojna u nas wypływa. Już ostateczny cel polityczny naszych wojen nie zawsze jest zupełnie prosty; a gdyby nawet był taki, to działanie połączone jest z takim mnóstwem warunków i względów, że cel ten może być osiągnięty nie przez jakiś jeden wielki akt, ale przez mnóstwo większych lub mniejszych czynności, związanych z sobą w jedną całość. Każda z tych czynności jest więc cząstką całości, ma swój cel szczególny, wiążący ją z całością. Mówiliśmy już przedtem, że każda czynność strategiczna da się sprowadzić do wyobrażenia bitwy, gdyż czynność taka jest użyciem sił zbrojnych, gdzie zawsze ukryta jest idea bitwy. W dziedzinie strategii możemy więc całą działalność wojenną zgrupować w pewne całości poszczególnych bitew i zajmować się tylko ich celami. Te cele szczególne poznamy dopiero stopniowo, gdy będziemy mówili o przedmiotach, które je wywołują. Tu zadowolimy się tylko stwierdzeniem, że każda bitwa, wielka czy mała, ma swój cel szczególny, podporządkowany całości. Jeśli zaś tak jest, to zniszczenie i pokonanie przeciwnika należy uważać tylko za środek do osiągnięcia tego celu. I tak jest niewątpliwie.

Wniosek ten jednak jest prawdziwy tylko formalnie i ważny jest tylko ze względu na związek z całością wyobrażeń. Toteż wysunęliśmy go po to, aby się z nim tym dokładniej uporać. Cóż to jest pokonanie przeciwnika? W każdym, razie tylko zniszczenie jego siły zbrojnej czy to przez śmierć i rany, czy w jakikolwiek inny sposób - całkowicie albo też w takim stopniu, żeby przeciwnik nie zechciał nadal przedłużać walki. Możemy wtedy, jeśli pominiemy niektóre specjalne wypadki, uważać całkowite lub częściowe zniszczenie przeciwnika za jedyny cel wszelkich bitew. Twierdzimy, że w większości wypadków, a zwłaszcza jeśli chodzi o wielkie bitwy, cel szczególny, wyróżniający daną bitwę od innych i jednocześnie wiążący się z całością, jest tylko słabą odmianą tego celu ogólnego. W przeciwnym razie stanowi on cel uboczny, związany wprawdzie z głównym i dość ważny, aby bitwę wyróżnić, ale pomimo to tak nieznaczny w porównaniu z tym celem ogólnym, że w wypadku osiągnięcia jedynie owego celu ubocznego wypełniona byłaby niewielka tylko część zadań ogólnych. Jeśli twierdzenie to jest słuszne, to zobaczymy, że i rozumowanie, jakoby zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych było tylko środkiem, a celem zawsze coś innego - jest prawdziwe tylko formalnie; prowadziłoby ono wszakże do wniosków fałszywych, gdyby zapomniano o tym, że właśnie owo zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych mieści się znowu w tym celu, i że jest on tylko słabą tego zniszczenia modyfikacją. Zapomnienie to w okresie poprzedzającym epokę napoleońską spowodowało zupełnie fałszywe poglądy i wytworzyło strategiczne tendencje oraz fragmenty systemów, według których teorii wydawało się, że wzniesie się tym wyżej ponad rzemiosło, im łatwiej zdoła obejść się bez użycia narzędzia właściwego, to jest zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych. Wprawdzie system taki nie mógłby powstać, gdyby nie zastosowano tu innych fałszywych przesłanek i gdyby zamiast zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych nie podstawiono innych rzeczy, którym przypisano fałszywą skuteczność. Będziemy je zwalczać, gdzie się nam tylko sposobność nadarzy, tu zaś nie mogliśmy, traktując o bitwie, nie podnieść jej wagi i istotnej wartości, jak też nie przestrzec przed manowcami, na które mogła zaprowadzić prawda wyłącznie formalna. Jakże udowodnimy teraz, że główną rzeczą w większości najważniejszych wypadków jest zniszczenie nieprzyjacielskich sil zbrojnych? W jaki sposób odeprzemy to nader subtelne wyobrażenie, które wykombinowano sobie, że dzięki specjalnie kunsztownej formie można za pomocą bezpośredniego małego zniszczenia osiągnąć pośrednie zniszczenie większych sił nieprzyjacielskich, względnie że za pośrednictwem małych, ale specjalnie zręcznie wykonanych uderzeń można wywołać takie osłabienie sił nieprzyjacielskich, takie wypaczenie

woli nieprzyjaciela, że podobne postępowanie byłoby znacznym skróceniem drogi wiodącej do celu? Bezwarunkowo, bitwa w jednym punkcie może mieć większą wartość niż w innym; nie ulega wątpliwości, że kunsztowne rozplanowanie poszczególnych bitew spotykamy i w strategii, bo przecież to właśnie stanowi jej sztukę; zaprzeczanie tego nie leży zatem w naszych zamiarach. Twierdzimy jednak, że wszędzie dominuje zasada bezpośredniego zniszczenia, nieprzyjacielskich sit zbrojnych, a wysuwając tu zasadę zniszczenia chcemy obronić tę właśnie jej dominującą ważność. Musimy tu wszakże przypomnieć, że znajdujemy się w dziedzinie strategii, a nie taktyki, że wówczas nie możemy mówić o środkach, za pomocą których w taktyce można małym wysiłkiem zniszczyć duże siły zbrojne nieprzyjaciela; przez bezpośrednie zniszczenie rozumiemy tu całkowite powodzenie taktyczne. Twierdzenie nasze brzmi zatem, że tylko wielkie sukcesy taktyczne mogą sprowadzić wielkie sukcesy strategiczne albo, jak to już raz wyraziliśmy dokładniej, że sukcesy taktyczne mają dla prowadzenia wojny decydujące znaczenie. Dowód na to twierdzenie jest dość prosty; tkwi on w czasie, jakiego wymaga każda złożona kombinacja. Kwestia, jakie uderzenie wywiera większy skutek - zwykłe czy bardziej złożone, kunsztowniejsze - może być bezsprzecznie rozstrzygnięta na korzyść ostatniego, dopóki traktujemy przeciwnika jako przedmiot bierny. Każde jednak uderzenie złożone wymaga więcej czasu, a czas ten musi być zapewniony bez narażenia przygotowań całości na przeszkody w postaci przeciwuderzenia nieprzyjacielskiego na jakąś część sił własnych. Jeśli zaś przeciwnik zdecyduje się na uderzenie bardziej proste, dające się wykonać w krótszym okresie czasu, to może nas wyprzedzić i udaremnić działanie wielkiego planu. Należy zatem, oceniając wartość jakiegoś planu złożonego, mieć na uwadze te wielkie niebezpieczeństwa, które wyłaniają się podczas przygotowań; można go zatem zastosować tylko wtedy, gdy nie potrzeba się obawiać przeszkód ze strony szybciej działającego przeciwnika. W tym ostatnim wypadku należy samemu wybrać plan krótszy i upraszczać go do tego stopnia, jakiego wymaga charakter, warunki nieprzyjaciela i inne okoliczności. Skoro zaś opuścimy mętne pojęcie oderwane i wnikniemy wżycie rzeczywiste, to przekonamy się, że szybki, odważny, zdecydowany przeciwnik nie da nam czasu na daleko idące sztuczne kombinacje, a właśnie takiemu nieprzyjacielowi musimy przeciwstawić jak najwięcej sztuki. W ten sposób, zdaje się, wykazaliśmy już przewagę sukcesów prostych i bezpośrednich nad złożonymi. Nie twierdzimy zatem, że uderzenie zwykłe jest zawsze najlepsze, ale nie należy sięgać dalej, niż pozwalają na to okoliczności, i że doprowadzą one tym łatwo do bezpośredniej walki, im bardziej wojowniczy jest przeciwnik. Nie starając się więc prześcigać przeciwnika

w kierunku planów złożonych, należy wyprzedzać go zawsze raczej w kierunku przeciwnym. Badając najgłębsze podstawy tych przeciwieństw, przekonujemy się, że w pierwszym z nich podstawą jest mądrość, a w drugim męstwo. Bardziej zdradliwe byłoby mniemanie, jakoby męstwo umiarkowane, wspierane przez wielką mądrość, skuteczniejsze było niż mądrość przeciętna połączona z wielkim męstwem. Jeśli więc nie można wyobrazić sobie tych czynników zestawionych nielogicznie i nieproporcjonalnie, to nie wolno i mądrości przypisywać przewagi nad męstwem w dziedzinie niebezpieczeństwa, które należy właśnie uważać za domenę męstwa. Ukończywszy te rozważania abstrakcyjne, pragniemy tylko zaznaczyć, że doświadczenie nie tylko nie wskazuje na rezultaty odmienne, ale, przeciwnie, stanowi wyłączną przyczynę, która popchnęła nas w tym kierunku i skłoniła do powyższych rozważań. Czytając historię bez uprzedzeń, nie można nie powziąć przekonania, że ze wszystkich cnót wojskowych energia prowadzenia wojny zawsze najwięcej przyczyniała się do sławy i powodzenia orężnego. Dalszy ciąg naszych badań wykazuje, w jaki sposób postawiona przez nas zasada, która głosi, że zniszczenie nieprzyjacielskich sil zbrojnych nie tylko w całej wojnie, ale i w poszczególnej bitwie należy uważać za rzecz główną - będzie rozwinięta i dostosowana do wszystkich tych form i warunków, jakich bezwzględnie wymagają okoliczności, z których wojna wypływa. Teraz zajmowaliśmy się tym tylko po to, aby zasadzie tej wywalczyć powszechną ważność, a osiągnąwszy to, wracamy do omawiania bitwy.

ROZDZIAŁ CZWARTY

O bitwie w ogóle (ciąg dalszy) W rozdziale poprzednim doszliśmy do wniosku, że zniszczenie przeciwnika jest celem bitwy, i staraliśmy się udowodnić szczegółowo, że dla większości wypadków i przy większych bitwach jest to niewątpliwie słuszne, albowiem zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych zawsze jest na wojnie sprawą pierwszorzędnej wagi. Inne cele, jakie mogą się dołączyć do tego zniszczenia sil zbrojnych przeciwnika i mogą uzyskać niejakie znaczenie, scharakteryzujemy w rozdziale następnym, a później poznamy je jeszcze bliżej; tutaj jednak usuniemy je całkowicie na bok i będziemy traktować zniszczenie przeciwnika jako zupełnie wystarczający cel poszczególnej bitwy. A cóż zatem mamy rozumieć przez zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych? Oto takie ich zmniejszenie, które byłoby stosunkowo znaczniejsze niż nasze własne. Jeśli posiadamy wielką przewagę liczebną nad wrogiem, to z natury rzeczy bezwzględna liczba strat będzie dla nas mniejsza niż dla niego, a zatem już przez to samo powinna być uważana za nasz zysk. Ponieważ rozpatrujemy tu bitwę w odosobnieniu od wszystkich innych celów, dlatego musimy wykluczyć i taki, który by miał służyć tylko pośrednio do tym większego zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych. Jako cel bitwy należy bowiem uważać tylko ten bezpośredni zysk, jaki osiągamy w procesie wzajemnego zniszczenia sił, gdyż jest on jedynym zyskiem bezwzględnym, figurującym w rachunkach całej kampanii i w ogólnym wyniku tejże wykazującym się zawsze jako czysty dochód. Każdy natomiast inny rodzaj zwycięstwa nad wrogiem musiałby być albo spowodowany jakimś innym celem, co na razie pomijamy, albo przynieść tylko tymczasową, względną korzyść. Przykład nam to wyjaśni. Jeśli dzięki zręcznym poczynaniom własnym wprowadzimy wroga w tak niekorzystne położenie, że ten bez narażenia się na niebezpieczeństwa nie może dalej prowadzić bitwy i wycofuje się po pewnym oporze, to możemy powiedzieć, żeśmy go w danym punkcie pokonali. Jednak, jeśli

przy tym pokonywaniu nieprzyjaciela nasze siły poniosły dokładnie takie same straty, jak i przeciwnik, to w ostatecznym obrachunku kampanii z tego zwycięstwa (jeśli nawet zechcemy tak nazwać ten sukces) nie zostanie nam nic. Zatem fakt pokonania przeciwnika, tzn. zmuszenia go do zaprzestania bitwy, nie może sam przez się być tu brany pod uwagę i dlatego nie można uwzględnić go przy definicji celów; pozostanie więc, jak to już powiedzieliśmy, tylko ten zysk bezpośredni osiągnięty w procesie wzajemnego zniszczenia sił. Na ten zysk zresztą składają się straty przeciwnika poniesione nie tylko w bitwie samej, ale też i jako bezpośrednie następstwo cofnięcia się pobitego oddziału. Doświadczenie uczy nas, że straty fizyczne poniesione w siłach zbrojnych przez zwyciężonego podczas bitwy rzadko kiedy wiele się różnią od strat zwycięzcy, często nawet różnicy nie ma, a zdarza się czasem i odwrotnie; przeważną zaś liczbę strat ponosi strona pobita dopiero podczas wycofywania się, gdy zwycięzca tych strat już nie ponosi. Słabe resztki rozbitych batalionów roznosi kawaleria, zmęczeni pozostają na polu, połamane działa i jaszcze są porzucane, inne zaś wskutek złych dróg nie mogą dość szybko wycofać się i zagamięte zostają przez kawalerię nieprzyjacielską. W nocy całe oddziały błądzą i wpadają bezbronne w ręce nieprzyjaciela; i tak zwycięstwo rośnie przeważnie dopiero po rozstrzygnięciu właściwym. Byłoby nielogiczne, gdyby dalszy jego wzrost był inny. Straty fizyczne nie są jedyne, jakie ponoszą obie strony podczas bitwy samej; siły moralne również zostają wstrząśnięte, łamią się i giną. Przy rozstrzyganiu kwestii, czy można jeszcze toczyć bitwę, czy też nie, wchodzą w grę nie tylko straty w ludziach, koniach i działach, ale też utrata porządku, męstwa, zaufania, spójności i planów. Decydują tu przecież przeważnie siły moralne; decydowały zaś one wyłącznie w tych wszystkich wypadkach, gdy zwycięzca ponosił straty fizyczne tak wielkie, jak i zwyciężony. Stosunek wzajemny strat fizycznych jest podczas bitwy samej trudny do oceny, ale ze stratami moralnymi sprawa ma się inaczej. Świadczą o nich głównie dwie rzeczy. Pierwszą jest utrata terenu, na którym się walczyło, drugą - przewaga odwodów nieprzyjacielskich. Im bardziej wyczerpują się nasze odwody w stosunku do nieprzyjacielskich, tym więcej sił musieliśmy zużyć, aby utrzymać równowagę. Już w tym objawia się namacalny dowód moralnej przewagi przeciwnika, rzadko kiedy nie powodujący zarazem w duszy wodza pewnej goryczy i niedoceniania oddziałów własnych. Najważniejszą jest jednak rzeczą, że wojska walczące długo spalają się w mniejszym lub większym stopniu na żużel. Pozbawione amunicji, zdziesiątkowane, wyczerpane z sil fizycznych i moralnych nieraz się łamią i duchowo. Oddział taki, jako całość, pominąwszy już nawet ubytek liczebny, nie jest już tym, czym był przed bitwą, i stąd to pochodzi, że stratę sił moralnych można zmierzyć, niby

łokciem, ilością zużytych odwodów. Strata terenu i brak świeżych odwodów są to więc główne przyczyny decydujące o odwrocie, aczkolwiek bynajmniej nie chcemy tu wykluczać albo usuwać w cień i innych, wynikających z chęci skupienia sil, z ogólnego planu itd. Każda bitwa jest więc takim krwawym i niszczącym zmierzeniem się sit fizycznych i moralnych. Kto zaś przy końcu będzie rozporządzał większą ich sumą, ten się okaże zwycięzcą. Straty sił moralnych były podczas bitwy samej główną przyczyną rozstrzygnięcia. Straty te po rozstrzygnięciu coraz wzrastają i osiągają punkt kulminacyjny dopiero przy końcu całego aktu. Stają się one zatem środkiem do zniszczenia sił fizycznych nieprzyjaciela, co było przecież właściwym celem bitwy. Utrata porządku i spójności w oddziale przyczynia się często nawet do tego, że opór pojedynczych ludzi staje się zgubny. Duch całości jest złamany. Osłabła już pierwotna prężność w stosunku do strat i powodzeń dozwalająca zapomnieć o niebezpieczeństwach, a dla większości żołnierzy niebezpieczeństwo to wydaje się już nie sposobnością do wykazania męstwa, lecz źródłem surowych cięgów. W ten sposób słabnie i stępia się narzędzie walki w pierwszych chwilach zwycięstwa wroga i nie jest już w stanie odpowiadać groźbą na groźbę. Moment ten powinien zwycięzca wykorzystać, aby osiągnąć prawdziwy zysk, niszcząc siły fizyczne nieprzyjaciela. Tylko to, co w tym kierunku osiągnie, będzie dla niego zyskiem trwałym. Przeciwnik bowiem odzyskuje stopniowo siły moralne, porządek powraca, męstwo wzrasta i w większości wypadków zwycięzcy pozostaje mała tylko cząstka uzyskanej przewagi, często zaś nie pozostaje mu nic. W poszczególnych, co prawda rzadkich wypadkach powstaje nawet z zemsty i silnie pobudzonej nienawiści działanie wprost odwrotne. Natomiast wszystko to, co się uzyskało na wrogu w zabitych i rannych, jeńcach, działach i innym sprzęcie wojennym - to nigdy już nie zniknie z rachunku. Podczas bitwy samej ponosi się straty przeważnie w zabitych i rannych, po bitwie natomiast - głównie w sprzęcie wojennym i w jeńcach. Straty pierwszej kategorii dzieli zwycięzca w większym lub mniejszym stopniu ze zwyciężonym, gdy w drugich nie uczestniczy. Dlatego znajdujemy je zwykle u jednej tylko strony walczącej wyłącznie albo przynajmniej w przeważającej liczbie. Toteż działa i jeńców zawsze uważano za istotne trofea zwycięstwa, a jednocześnie za jego miemik, wielkość zwycięstwa bowiem da się z nich niewątpliwie określić. Nawet stopień przewagi moralnej uwydatnia się przez to lepiej niż przez jakikolwiek inny objaw, zwłaszcza jeśli go porównamy z liczbą zabitych i rannych. I tu oddziaływanie moralne wznosi się do nowej potęgi. Mówiliśmy już, że siły moralne wojsk zniszczone przez bitwę i jej bezpośrednie następstwa odradzają się stopniowo i to tak gruntownie, że

często nie pozostawiają nawet śladu swego niedawnego zniszczenia. Wypadek ten jednak zdarza się częściej w małych oddziałach armii - z większymi bywa to rzadziej. Jeśli wszakże zdarza się to w wojsku, to nigdy bodaj w państwie lub w rządzie, do których to wojsko należy. Rząd bowiem ocenia warunki bardziej bezstronnie i z wyższego punktu widzenia, więc z liczby pozostawionych w ręku wroga trofeów, jak też ze stosunku tychże do strat w zabitych i rannych, aż nadto łatwo i dokładnie osądzić może stopień własnej słabości i niższości wobec przeciwnika. W ogóle nie powinniśmy lekceważyć straconej równowagi sil moralnych, pomimo że nie ma ona wartości bezwzględnej i nie zawsze występuje jako czynnik w ostatecznym podsumowaniu zwycięstwa. Może ona bowiem tak dalece przeważyć szalę, że obali wszystko z niepowstrzymaną siłą, a zatem może być sama bardzo ważnym celem działania. Zresztą pomówimy o tym na innym miejscu, Tu musimy jeszcze rozważyć kilka zasadniczych jej ustosunkowań. Wpływ moralny zwycięstwa wzrasta nie tylko proporcjonalnie do wielkości wchodzącej w grę sił zbrojnych, ale wzmaga się w stopniu progresywnym i to nie tylko pod względem rozmiarów, ale i intensywności. W dywizji pobitej łatwo jest przywrócić porządek. Podobnie jak zdrętwiały poszczególny członek łatwo nabiera ciepła od reszty ciała, tak i męstwo pobitej dywizji odradza się znowu pod wpływem męstwa całego wojska, z chwilą gdy doń dołączy. Jeśli więc wpływy małego zwycięstwa nie znikną nawet całkowicie, to i tak przeciwnik nie może ich w całej pełni wyzyskać. Inaczej wygląda, gdy siły główne ulegną w przegranej bitwie; wtedy zawala się wszystko. Wielki płomień osiąga zupełnie inny stopień żaru niż szereg małych płomyków. Innym warunkiem mogącym określić moralną wagę zwycięstwa jest stosunek wzajemny sił zbrojnych, które walczyły ze sobą. Pobicie licznego nieprzyjaciela za pomocą małych sił stanowi nie tylko zysk podwójny, ale również wykazuje większą, a zwłaszcza bardziej ogólną przewagę, z którą zetknięcia się zwyciężony musi stale się obawiać. Jednak w rzeczywistości wpływ ten jest w owym wypadku prawie niewidoczny. W chwili działania przekonanie o rzeczywistej sile przeciwnika jest zwykle tak nieokreślone, ocena zaś sił własnych zwykle tak nieprawdziwa, że strona przeważająca nie podaje tej dysproporcji sił albo wcale, albo w formie bardzo dalekiej od prawdy; przeważnie unika więc ona w ten sposób tej szkody moralnej, jaka by mogła dla niej stąd wyniknąć. Dopiero później, w historii, oswobadza się zwykle ta siła spod ucisku, w jakim trzymały ją nieświadomość, próżność albo i świadoma roztropność, i wtedy opromienia wprawdzie sławą wojska i ich wodzów, ale nie może już swoją wagą moralną nic zdziałać dla dawno minionych wydarzeń. Ponieważ jeńcy i zdobyte działa stanowią rzeczy, w których przeważnie ucieleśnia się zwycięstwo, stanowią jego istotną krystalizację,

dlatego założenie bitwy jest zwykle obliczone na ich zdobycie; niszczenie nieprzyjaciela przez śmierć i rany jest tylko wiodącym do tego środkiem. Jaki wpływ ma to na poczynania w bitwie samej, to nie dotyczy strategii, ale sama decyzja bitwy jest już z tym w pewnym związku, mianowicie przez zapewnienie bezpieczeństwa własnych tyłów i zagrożenie nieprzyjacielskich. Od tego zależy w wysokim stopniu liczba jeńców i zdobytych dział; pod tym względem w wielu wypadkach sama taktyka nie wystarczy, zwłaszcza jeśli warunki strategiczne są nazbyt z nią sprzeczne. Niebezpieczeństwo bicia się na dwa fronty i jeszcze groźniejsze niemożność zapewnienia sobie odwrotu, krępują poruszenia i siłę oporu i oddziaływają na altematywę zwycięstwa czy klęski, poza tym w razie klęski potęgują one często straty do najwyższego stopnia, tzn. aż do zupełnego zniszczenia. Zagrożenie tyłów czyni zatem klęskę zarazem prawdopodobniejszą i bardziej zdecydowanąWynika stąd wprost instynktownie dla całego prowadzenia wojny, a zwłaszcza dla bitew wielkich czy małych - zabezpieczenie sobie tyłów własnych, a zagrażanie nieprzyjacielskim. Instynkt ten wypływa z samego pojęcia zwycięstwa, które, jak widzieliśmy, jest czymś więcej niż zwykłym mordowaniem się. W dążeniu tym upatrujemy więc pierwsze bliższe określenie walki i to natury całkiem ogólnej. Nie do pomyślenia jest jakakolwiek bitwa, w której by dążenie to nie miało się przejawić w swej podwójnej czy pojedynczej postaci obok zwyczajnego uderzenia silą. Najmniejszy nawet oddział nie rzuci się na przeciwnika, nie pomyślawszy o swoim odwrocie, a w większości wypadków będzie dążył do przecięcia odwrotu nieprzyjacielowi. Nazbyt daleko zawiodłoby nas wyjaśnienie, jak często w wypadkach skomplikowanych instynktowi temu przeszkadzano iść prostą drogą, ile razy musiał on ustępować w obliczu innych, wyższych względów; zadowolimy się tu tylko przedstawieniem go jako ogólnej, przyrodzonej zasady walki. Wszędzie wywiera on swój wpływ, wszędzie wywiera nacisk swą wrodzoną wagą i staje się w ten sposób punktem, dokoła którego obracają się wszystkie niemal manewry taktyczne i strategiczne. Gdy rzucimy teraz jeszcze raz okiem na ogólne pojęcie zwycięstwa, to odnajdziemy w nim trzy elementy: 1) Większe straty przeciwnika w siłach fizycznych; 2) Również i w siłach moralnych; 3) Jawne przyznanie się do tego przez wyrzeczenie się swego zamiaru. Relacje obopólne o stratach w zabitych i rannych nigdy nie są ścisłe, rzadko kiedy prawdziwe, a przeważnie umyślnie sfałszowane. Nawet

liczba zdobyczy rzadko kiedy podana jest wiernie, a wykazanie jej w ilości nieznacznej może nawet samo zwycięstwo podać w wątpliwość. Co do strat w zakresie sił moralnych, to poza świadczącymi o tych stratach trofeami nie ma w ogóle innego sposobu, by je należycie ocenić. Dlatego w wielu wypadkach pozostaje jako jedyny prawdziwy dowód zwycięstwa tylko przerwanie bitwy. Należy je zatem traktować jako przyznanie się do winy, jako opuszczenie bandery, przyznające przeciwnikowi w danym wypadku rację i przewagę. Ten objaw pokory i wstydu, który należy wyodrębnić od innych konsekwencji utraconej równowagi sił, jest istotną cząstką zwycięstwa, tą mianowicie, która działa na opinię publiczną poza wojskiem, na narody i rządy tak obu stron wojujących, jak i innych państw zainteresowanych. Zaniechanie jednak zamiaru własnego nie jest zupełnie identyczne z cofnięciem się z pola bitwy, nawet tam, gdzie walka była zażarta i długa. Nikt przecież nie powie o czatach, które wycofują się po twardym oporze, że zaniechały swego zamiaru. Nawet w bitwach mających na celu zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych nie zawsze można cofnięcie się z pola bitwy uważać za wyrzeczenie się swego zamiaru, np. przy zamierzonych z góry odwrotach, gdy broni się każdej piędzi kraju. Pomówimy o tym na innym miejscu, wyjaśniając różne cele bitew, tutaj chcemy tylko zwrócić uwagę, że w większości wypadków trudno wyodrębnić wyrzeczenie się zamiaru od cofnięcia się z pola bitwy, a wrażenia, jakie to cofnięcie się wywołuje w wojsku i poza nim, nie należy lekceważyć. Dla wodzów i wojsk nie posiadających ustalonej sławy jest to wrażenie specjalnie przykrą okolicznością podczas dokonywania pewnych, zupełnie zresztą usprawiedliwionych posunięć, gdy szereg bitew zakończonych odwrotami wydaje się niesłusznie szeregiem klęsk, co wywiera wpływ bardzo szkodliwy. Strona cofająca się nie może w tym wypadku przeciwdziałać wszędzie temu moralnemu wrażeniu, gdyż, aby to uczynić skutecznie, należałoby całkowicie ogłosić swój plan, co ze zrozumiałych względów szkodziłoby niezmiernie jej żywotnym interesom. Aby zwrócić uwagę na specjalną ważność tego określenia zwycięstwa, przypominamy choćby bitwę pod Soor nie obfitującą zbytnio w trofea (kilka tysięcy jeńców i dwadzieścia dział), gdzie Fryderyk Wielki zadokumentował zwycięstwo przez to, że pozostał jeszcze przez pięć dni na placu boju, chociaż jego odwrót na Śląsk był już postanowiony i usprawiedliwiony całym jego położeniem ogólnym, Sądził on, jak mówił, że za pomocą znaczenia moralnego tego zwycięstwa przyspieszy zawarcie pokoju. I chociaż, zanim ten pokój nastąpił, potrzeba było jeszcze kilku zwycięstw, a mianowicie bitwy pod KatholischHennersdorfem w Łużycach i pod Kesselsdorfen - to jednak nie można powiedzieć, aby wpływ moralny bitwy pod Soor równał się zeru. Skoro więc dzięki zwycięstwu niszczy się głównie siły moralne i skoro

liczba trofeów wzrasta przez to do nadzwyczajnej ilości, to przegrana bitwa jest klęską, którą nie każde zwycięstwo może zrównoważyć. Ponieważ klęska taka wstrząsa siłami moralnymi strony pobitej w stopniu o wiele większym, dlatego powstaje często zupełna niezdolność do oporu i całe działanie polega na tym, aby ujść z bitwy, to jest uciec. Jena i Waterloo - są to klęski, ale Borodino nią nie jest. Aczkolwiek nie można tu podać jako granicy żadnej wyraźnej oznaki, gdyż rzeczy nie różnią się tylko stopniem, to jednak ważne jest ustalenie pojęć, gdyż stanowi to punkt oparcia wyjaśniający dobitnie wyobrażenia teoretyczne. Tylko bowiem ułomność naszej terminologii sprawia, że w wypadku klęski odpowiadające jej zwycięstwo, a w razie zwykłego zwycięstwa odpowiadającą mu porażkę przeciwnika, określamy jednym mianem.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Znaczenie bitwy Rozpatrzywszy w rozdziale poprzednim bitwę w jej postaci bezwzględnej, niby zmniejszony obraz całej wojny, zbadajmy teraz, w jakim stosunku znajduje się bitwa do innych części tej wielkiej całości (tj. wojny). Zapytajmy więc na początku, jakie bliższe znaczenie może posiadać bitwa. Ponieważ wojna jest właściwie wzajemnym wyniszczaniem się, dlatego jako najnaturalniejsze w wyobraźni naszej, a może i w rzeczywistości, wydaje się złączenie wszystkich sił każdej strony w jedną masę i stopienie wszystkich powodzeń w jedno wielkie uderzenie tych mas. Wyobrażenie to zawiera w sobie dużo prawdy i wydaje się, ogólnie biorąc, bardzo zbawienne, jeśli się go trzymać i uważać wobec tego małe potyczki początkowe za nieuniknione odpadki, za wióry sypiące się spod hebla. Jednak sprawy tej nie można załatwić tak prosto. Rzecz oczywista, że mnogość bitew wypływa z podziału sił bojowych i że wobec tego bliższe cele poszczególnych bitew będą przychodziły do głosu przy tym podziale sił. Jednak cele te, a wraz z nimi i cała masa bitew, dadzą się w ogóle podzielić na pewne kategorie, a poznanie ich teraz będzie korzystne dla jasności dalszych naszych rozważań. Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych jest niewątpliwie celem wszelkich bitew, ale do niego mogą dołączyć się także inne cele, które mogą wysunąć się nawet na plan pierwszy. Musimy więc rozróżnić taki wypadek, gdzie zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych jest rzeczą główną, i taki, gdzie zniszczenie to jest raczej środkiem. Poza zniszczeniem nieprzyjacielskich sił zbrojnych bitwa może mieć jeszcze jako ogólne przeznaczenie posiadanie jakiejś miejscowości i jakiegoś przedmiotu, jak również mieć albo jedno tylko z tych przeznaczeń, albo kilka. W tym wypadku zwykle jedno z nich jest przeznaczeniem głównym. Obie zasadnicze formy wojny; obrona i natarcie, o których niebawem będziemy mówić, nie modyfikują wprawdzie pierwszego z tych przeznaczeń, ale za to czynią te z obu następnymi, i dlatego obraz, jaki moglibyśmy sobie o tym wytworzyć, wyglądałby, jak następuje;

Bitwa zaczepna 1)Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych 2)Zdobycie danej miejscowości 3)Zdobycie danego przedmiotu Bitwa obronna 1)Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych 2)Obrona danej miejscowości 3)Obrona danego przedmiotu Jednak przeznaczenia te nie obejmują, zdaje się, dokładnie całej tej dziedziny, że przypomnimy rozpoznanie i działania pozorne, kiedy to żadna z tych trzech rzeczy oczywiście nie jest celem bitwy. Istotnie, powinno to umożliwić istnienie czwartej jeszcze kategorii. Dokładnie biorąc wprawdzie czy to w rozpoznaniu, gdzie wróg ma się nam ujawnić, czy przy alarmach, gdzie ma się zmęczyć, czy też przy działaniach pozomych, gdzie ma nie opuszczać danego punktu albo też gdzie ma właśnie na dany punkt się skierować - wszystkie te cele dadzą się osiągnąć tylko pośrednio i jako odzwierciedlenie jednego z trzech podanych wyżej celów, zwykle drugiego. Nieprzyjaciel bowiem, który zamierza przeprowadzić rozpoznanie, musi udawać, jak gdyby chciał istotnie na nas natrzeć i nas pobić albo przepędzić itd. Jednak ten pozór nie jest celem właściwym i nie o niego nam chodziło. Toteż musimy do tych trzech celów, jakie posiada strona nacierająca, dołączyć jeszcze i czwarty, a mianowicie ten, który pociąga przeciwnika do błędnych poczynań, albo innymi słowy - wydanie bitwy pozornej. Że cel ten da się pomyśleć tylko w formie zaczepnej - wynika z natury rzeczy. Z drugiej strony zauważyć musimy, że obrona danego terenu może być dwojaka - albo bezwzględna, gdy danego punktu w ogóle nie wolno oddać, albo względna, gdy punkt ten jest nam potrzebny tylko przez jakiś czas. To ostatnie bywa stale przy bitwach straży przednich i tylnych. Jasne jest przecież, że natura tych różnych przeznaczeń bitwy ma wpływ istotny na jej poczynania. Inaczej postępujemy, chcąc wyprzeć placówkę nieprzyjacielską z jej stanowiska, a inaczej, gdy chcemy ją pobić całkowicie; inaczej, jeśli trzeba bronić danej miejscowości za wszelką cenę, inaczej znów, jeśli musimy wroga powstrzymać tylko na pewien czas; w pierwszym wypadku mało się troszczymy o warunki odwrotu, w drugim zaś stanowi to rzecz pierwszorzędnej wagi itp. Rozważania te jednak należą do taktyki i umieszczone zostały wyłącznie jako przykład dla większej wyrazistości. O tym zaś, co ma do powiedzenia strategia w sprawie tych różnorodnych celów bitwydowiemy się w rozdziałach poruszających te cele. Tu poczynimy tylko parę ogólnych uwag: pierwsza, że ważność celów zmniejsza się w takim porządku, w jakim je wyżej wymieniliśmy; dalej, że pierwszy z powyższych celów powinien przeważać w bitwie walnej; wreszcie, że oba pozostałe cele podczas bitwy obronnej nie przynoszą właściwej

korzyści, gdyż są całkowicie negatywne i mogą być pożyteczne tylko pośrednio, ułatwiające uzyskanie jakiejś innej rzeczy pozytywnej. Toteż powtarzanie się zbyt częste bitew tego rodzaju źle świadczy o położeniu strategicznym.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Długotrwałość bitwy Jeśli rozpatrujemy bitwę nie jako taką, ale w związku z pozostałymi siłami zbrojnymi, to długotrwałość bitwy nabiera swoistego znaczenia. Długotrwałość bitwy należy poniekąd traktować jako drugie, podrzędne powodzenie. Dla zwycięzcy żadna bitwa nie rozstrzyga się dość wcześnie, dla zwyciężonego - nigdy nie trwa zbyt długo. Zwycięstwo szybkie jest spotęgowaniem zwycięstwa, późne rozstrzygnięcie jest podczas klęski rekompensatą strat. Jest to prawda ogólna, ale szczególnie ważną praktycznie staje się ona w zastosowaniu do tych bitew, których znaczenie polega na obronie względnej. Tu częstokroć cały sukces wyraża się tylko w długotrwałości. To właśnie stanowi przyczynę, dlaczego zaliczamy ją do szeregu elementów strategicznych. Długotrwałość bitwy jest w koniecznym związku z pewnymi istotnymi warunkami. Są to: bezwzględna wielkość sil zbrojnych, wzajemny stosunek sił i rodzajów broni, wreszcie właściwości terenu. 20 tyś. ludzi nie wykruszy się tak szybko, jak 2 tyś.; wrogowi liczniejszemu dwukrotnie lub trzykrotnie nie zdołamy stawić czoła tak długo, jak przeciwnikowi o równej sile; walka kawaleryjska rozstrzyga się szybciej niż walka piechoty, a bitwa toczona przez samą piechotę przebiega szybciej niż przy udziale artylerii; w górach i lasach nie postępujemy tak szybko jak na równinach - wszystko to jest jasne samo przez się. Wynika stąd, że jeśli bitwa ma urzeczywistnić nasze zamiary przez swą długość, to trzeba uwzględnić siły, stosunek różnych broni i uszykowanie. Reguła ta jednak w tym szczególnym rozważaniu miała dla nas mniejsze znaczenie i dlatego zajmiemy się tu tylko nawiązaniem do niej tych głównych rezultatów, jakich nam pod tym względem dostarcza doświadczenie. Opór normalnej dywizji o sile 8 tys.-l0 tyś. ludzi różnych rodzajów broni, nawet wobec znacznie przeważającego wroga, w niezbyt sprzyjającym terenie trwa przecież kilka godzin, a jeśli wróg nie ma

wcale tej przewagi albo bardzo małą, to opór ten przeciągnie się i do połowy dnia; korpus w składzie 3-4 dywizji osiąga czas podwójny, a armia 80-100--tysięczna - trzykrotnie lub czterokrotnie dłuższy. Oto jak długo można pozostawić te masy samym sobie, a jeśli w tym czasie zdołamy przygotować nowe siły, których działanie zleje się w jedno z sukcesem bitwy już rozegranej, to i bitwa nie będzie podzielona. Cyfry te zaczerpnęliśmy z doświadczenia. Równie ważne jest dla nas bliższe scharakteryzowanie chwili rozstrzygnięcia bitwy, a zatem jej ukończenia.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Rozstrzygnięcie bitwy Żadna bitwa nie rozstrzyga się w jednym momencie, chociaż w każdej zachodzą momenty bardzo ważne, które wpływają decydująco na rozstrzygnięcie. Przegranie bitwy jest stopniowym opadaniem szali. W każdej bitwie istnieje chwila, kiedy można już uważać ją za rozstrzygniętą tak, że wznowienie akcji oznaczałoby bitwę nową, a nie dalszy ciąg dawnej. Bardzo ważną jest tedy rzeczą mieć jasne wyczucie tej chwili, aby móc się zdecydować, czy nadciągająca pomoc może jeszcze bitwę skutecznie wznowić. Często w bitwach nie dających się już naprawić poświęca się tylko na próżno nowe siły. Często natomiast zaniedba się odwrócić losy walki tani, gdzie byłoby to jeszcze możliwe. Mamy tu dwa jak najbardziej uderzające przykłady. Gdy ks. Hohenlohe w roku 1806 przyjął bitwę pod Jena, posiadając 35 tyś. ludzi przeciwko 60 tys.-70 tyś. Bonapartego i gdy bitwę tę przegrał, ale to tak, że owe 35 tyś. można było uważać za całkowicie rozgromione, wtedy generał Rüchel na czele około 12 tyś. próbował bitwę wznowić; skutek był ten, że został również w jednej chwili rozbity. Tego samego dnia natomiast walczono pod Auerstadtem na czele 25 tyś. przeciwko Davoutowi, który posiadał 28 tyś. Walka trwała do południa i aczkolwiek miała przebieg nieszczęśliwy, nie doprowadziła przecież do stanu rozbicia ani do większych strat niż u przeciwnika, który nie posiadał zupełnie kawalerii. Ponieważ jednak zaniedbano użycia 18 tyś. odwodu pod gen. Kalkreuthem, losy bitwy nie odwróciły się, chociaż bitwa w tych warunkach nie mogła być przegrana. Każda bitwa jest całością łączącą ku wspólnemu powodzeniu poszczególne walki. To wspólne powodzenie stanowi o rozstrzygnięciu bitwy. Powodzenie to niekoniecznie musi być takim zwycięstwem, jakie określiliśmy w rozdziale szóstym, gdyż często samo założenie bitwy jest odmienne, często zaś nie ma do tego sposobności, gdy wróg uchyli się od boju przedwcześnie, a w większości wypadków nawet tam, gdzie

trwał zacięty opór, rozstrzygnięcie zapadło wcześniej niż to powodzenie, które głównie wyraża pojęcie zwycięstwa. Zachodzi więc pytanie; jaki moment w bitwie zwykle jest rozstrzygający, tzn. kiedy nowe siły, oczywiście nie nazbyt przytłaczające, nie są już w stanie odwrócić porażki? Jeśli pominiemy bitwy pozorne, które z natury swej nie mają właściwie rozstrzygnięcia, to: 1. W wypadku gdy celem było posiadanie przedmiotu ruchomego - o rozstrzygnięciu stanowi strata tegoż; 2. Jeśli celem bitwy było posiadanie jakiegoś terenu, to rozstrzygnięcie polega na stracie tegoż, ale nie zawsze, a mianowicie tylko wtedy, gdy ten teren jest silny taktycznie; teren bowiem łatwo dostępny, bez względu na jego ważność, można odebrać bez wielkiego niebezpieczeństwa; 3. We wszystkich jednak innych wypadkach, gdzie oba te względy nie rozstrzygnęły jeszcze bitwy, a zatem i w wypadku, gdzie głównym celem jest zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych, rozstrzygający jest moment, gdy zwycięzca przestaje znajdować się w stanie rozsypki, a zatem i pewnego osłabienia gotowości bojowej i gdy kolejne użycie sil, o którym mówiliśmy w rozdziale dwunastym księgi trzeciej, przestaje być korzystne. To jest przyczyna, dla której ten właśnie punkt uważamy za stanowiący o strategicznej jedności bitwy. Jeśli strata ordynku i gotowości bojowej nie dotyka zwycięzcy wcale albo małej tylko części jego sił, gdy tymczasem siły nasze znajdują się w stanie rozsypki w większym czy mniejszym stopniu - to losu takiej bitwy odwrócić już nie możemy. Podobnie dzieje się, gdy przeciwnik odzyskał już swoją gotowość bojową. Im mniejsza więc część sił bój owych brała czynny udział w walce, tym większa za to ich część współdziałała w rozstrzygnięciu jako odwód samą tylko swoją obecnością i tym mniejsze jest wtedy prawdopodobieństwo wyrwania nam z rąk zwycięstwa przez jakieś nowe siły zbrojne przeciwnika. Najpewniejszą drogą do zwycięstwa idzie ten wódz i te wojska, które najlepiej potrafią prowadzić walkę, stosując jak największą ekonomię sił i zdołają wykorzystać wszędzie moralne działanie swoich silnych odwodów. Wielkie mistrzostwo pod tym względem należy w nowszych czasach przypisać Francuzom, zwłaszcza dowodzonym przez Bonapartego. Moment, kiedy zwycięzca po kryzysie bojowym wraca do dawnego ordynku i gotowości bojowej, następuje tym wcześniej, im mniejsza była cała bitwa. Oddziałek kawałem ścigający cwałem przeciwnika wraca do ordynku w ciągu niewielu minut, a i cały kryzys nie trwa tam dłużej. Cały pułk kawalerii potrzebuje do tego więcej czasu. Jeszcze dłużej trwa to w piechocie, gdy się rozsypie w linie tyralierskie, a najdłużej w oddziałach złożonych z różnych rodzajów broni, kiedy to pewna część udaje się w

jednym, inna zaś w przypadkowym kierunku, co powoduje zwykle zamieszanie, zazwyczaj tym gorsze, że żadna z tych części nie wie dokładnie, gdzie się inna znajduje. Chwila więc, kiedy zwycięzca zbiera znowu użyte narzędzia pomieszane i częściowo znajdujące się w nieładzie, porządkuje je nieco, ustawia na właściwym miejscu i w ten sposób doprowadza znowu do porządku warsztat bojowy - chwila ta, powtarzamy, następuje tym później, im większa jest całość. Moment ten nastąpi również później, jeśli noc zaskoczy zwycięzcę jeszcze podczas trwania kryzysu, na koniec spóźni się on bardziej tam, gdzie teren jest poprzecinany i pokryty. Jeśli jednak chodzi o dwa ostatnie punkty, to należy zauważyć, że noc jest poważnym środkiem obrony, albowiem rzadko kiedy tylko okoliczności będą skłaniały do obiecywania sobie od natarć nocnych takich pomyślnych wyników, jak walka Yorcka przeciwko Marmontowi 10 marca 1814 r. pod Laon, stanowiąca bardzo tu odpowiedni przykład. Podobnie jeśli się znajdziemy w przewlekłym kryzysie zwycięskim, teren pokryty i poprzecinany będzie stanowił dla nas ochronę przed reakcją ze strony nieprzyjaciela. Więc i noc, i pokryty i poprzecinany teren - utrudniają ponowne podjęcie tej samej bitwy, a bynajmniej jej nie ułatwiają. Dotychczas traktowaliśmy siły śpieszące z pomocą stronie zwyciężanej jako zwyczajne pomnożenie sił zbrojnych, a zatem jako wzmocnienie nadciągające bezpośrednio z tyłu; normalnie też tak się dzieje. Inaczej jednak bywa, gdy pomoc ta nadchodzi na Hankę lub tyły nieprzyjaciela. W innym miejscu mówić będziemy o działaniu natarć na bok lub tyły, jeśli należą one do dziedziny strategii. Natarcie jednak, o jakim w tej chwili myślimy, tj. mające na celu wznowienie bitwy, należy głównie do taktyki i wspominamy o nim tylko dlatego, że mówimy tu o rezultatach taktycznych i że wskutek tego i wyobrażenia nasze muszą przenikać w dziedzinę taktyki. Skierowanie sił zbrojnych na skrzydła lub tyły nieprzyjaciela może bardzo podnieść skuteczność ich działania, ale nie zawsze tak się dzieje; równie dobrze może ono też bardzo działanie to osłabić. Tutaj, jak i wszędzie, rozstrzygają okoliczności, w jakich bitwa została rozegrana. Nie możemy tu zapuszczać się w rozważania bliższe, ale dla naszego przedmiotu ważne są przy tym dwa punkty: po pierwsze, że natarcia na skrzydła lub tyły z reguły wpływają korzystnie raczej na powodzenie po rozstrzygnięciu niż na samo rozstrzygnięcie. Wprawdzie wznawiając jakąś bitwę, szukać będziemy przede wszystkim rozstrzygnięcia pomyślnego, a nie wielkości powodzenia. Pod tym względem musimy więc zgodzić się, że pomoc, która przybywa, aby wznowić toczoną przez nas bitwę, nie będzie tak pewna, gdy uderzy na nieprzyjaciela z boku lub z tyłu, a zatem oddzielnie od nas, niż wtedy, gdy złączy się bezpośrednio z nami. Nie brak wypadków, gdy tak będzie istotnie, ale przyznać trzeba, że większość wypadków przemawia za uderzeniem na bok i tyły, a to z

racji punktu drugiego, bardzo tu dla nas ważnego. Ten drugi punkt - to silą moralna zaskoczenia, jaką z reguły ma dla wzmocnienia bitwy sama śpiesząca ku nam pomoc. Wpływ zaskoczenia z boku lub z tyłu jest zawsze zwiększony, a przeciwnik zaskoczony podczas kryzysu zwycięskiego jest wobec swego rozproszenia i wyczerpania mniej zdolny do skutecznego przeciwdziałania. Któż bowiem nie wyczuje tego, że uderzenie na boki i tyły, które niewiele zdziałałoby na początku bitwy, gdy siły są skupione i przygotowane na tę możliwość, zyska na znaczeniu wykonane w ostatniej chwili boju. Musimy więc od razy przyznać, że pomoc nadciągająca ku nam, a uderzająca na boki lub tyły nieprzyjaciela, jest o wiele skuteczniejsza i zachowuje się tak, jak ciężarek umieszczony na dłuższym ramieniu dźwigni i że w tych warunkach można czasem wznowić walkę takimi siłami, jakie w normalnej drodze nie wystarczyłyby zupełnie, Tu właśnie, gdzie wyniki prawe nie dają się obliczyć, gdyż siły moralne uzyskują całkowitą przewagę, otwiera się pole dla odwagi i ryzyka. Na wszystkie więc te przedmioty należy zwrócić uwagę, wszystkie te momenty współdziałających sił trzeba w rozważaniach uwzględnić, jeśli w wypadkach wątpliwych będziemy zmuszeni decydować, czy bitwę niepomyślną można jeszcze wznowić, czy też nie. Jeśli bitwę można uważać za jeszcze nie skończoną, to nowa bitwa, jaka się wywiąże za pośrednictwem nadciągającej pomocy, zleje się z poprzednią w jedno, a więc we wspólny wynik, i pierwotna strata zostanie całkowicie wymazana z rachunku. Inaczej jednak rzecz się ma, gdy bitwa jest już rozstrzygnięta; wtedy mamy do czynienia z dwoma odrębnymi wynikami. Jeśli więc nadciągająca pomoc ma tylko siłę względną, tzn. jeśli sama przez się nie dorównywa przeciwnikowi, to trudno liczyć na wynik pomyślny tej nowej bitwy; jeśli jest jednak ona dość silna, aby podjąć nową bitwę bez względu na pierwszą, to może ona, osiągnąwszy wynik pomyślny, wyrównać sytuację, a nawet uzyskać przewagę, ale nie zdoła już wymazać z rachunku wyniku pierwszej bitwy. Podczas bitwy pod Kunersdorfem Fryderyk Wielki zdobył w pierwszym natarciu lewe skrzydło pozycji rosyjskiej i zagarnął 70 dział; przy końcu jednak bitwy wszystko to zostało znowu stracone i cały rezultat tego pierwszego boju znikł z rachunku. Gdyby jednak możliwe było przerwanie bitwy zaraz po pierwszym powodzeniu i przesunięcie drugiej jej części na dzień następny, to nawet w razie jej przegrania sukcesy pierwszej części zawsze mogłyby wpłynąć na zrównoważenie sytuacji. Gdy jednak zdołamy uchwycić ster i odwrócić losy bitwy niepomyślnej jeszcze przed jej ukończeniem, to jej ujemny rezultat nie tylko zostanie wymazany z rachunku, ale jeszcze posłuży za podstawę do tym większego zwycięstwa. Jeśli bowiem wyobrazimy sobie dokładnie taktyczny przebieg bitwy, to zauważymy łatwo, że zanim się ona rozstrzygnie, wszystkie sukcesy miejscowe trwają na razie w

zawieszeniu i że powodzenie właściwe może je nie tylko zniweczyć, ale i zupełnie odwrócić ich znaczenie. Im bardziej zniszczone są już nasze siły, tym bardziej zużyły się przy tym i nieprzyjacielskie, kryzys u nieprzyjaciela jest tym większy i tym większa będzie przewaga naszych sil świeżych. Jeśli więc powodzenie ostateczne będzie po naszej stronie i jeśli wydrzemy wrogowi z powrotem i plac boju, i trofea, to wszystkie siły zużyte przezeń będą dla nas zyskiem, a nasza poprzednia klęska stanie się stopniem do tym większego triumfu, Najświetniejsze czyny bojowe, które w razie zwycięstwa miałyby dla przeciwnika tak wielką wartość, że nie mógł on zwracać uwagi na nieuniknione przy tym zużycie sil - teraz pozostawiają po sobie tylko żal z powodu poniesionych ofiar. Oto jak czar zwycięstwa i przekleństwo porażki wpływają na zmianę ciężaru gatunkowego własnych składników. Nawet więc wtedy, gdy mamy zdecydowaną przewagę i gdy można wrogowi zwycięstwo jego odpłacić większym - zawsze lepiej, jeśli jest to bitwa dość znaczna, uprzedzić niepomyślne jej zakończenie i zmienić jej obrót, niż wydać bitwę nową. Feldmarszałek Daun w roku 1760 pod Legnicą próbował przyjść z pomocą generałowi Laudonowi, gdy bitwa jeszcze trwała; ale gdy bitwa ta została przegrana, nie próbował nawet zaczepić króla w dniu następnym, chociaż sił mu nie brakowało. Z tego powodu krwawe starcie straży przednich poprzedzające bitwę należy traktować tylko jako zło konieczne, a tam, gdzie tej konieczności nie ma, należy ich unikać. Zbadamy tu jeszcze inny wniosek. Skoro jakaś bitwa jest już zakończona, to nie może to być podstawą do decyzji wydania nowej; przeciwnie, decyzja ta powinna wypływać z całości wytworzonej sytuacji. Wniosek ten jednak napotyka sprzeciw ze strony pewnej siły moralnej, którą uwzględnić musimy: jest to uczucie zemsty i odwetu. Uczucie to jest wspólne wszystkim, od naczelnego wodza aż do mizernego dobosza, i dlatego oddział ożywiony jest najlepszym nastrojem właśnie wtedy, gdy trzeba powetować klęskę, oczywiście pod warunkiem, że oddział pobity stanowi niezbyt znaczną część wszystkich sił, gdyż w przeciwnym wypadku uczucie wspomniane zatraciłoby się w bezsile. Bardzo naturalne więc będzie dążenie do wykorzystania tej siły moralnej, aby od razu powetować sobie przegraną i w tym celu przede wszystkim szukać nowej bitwy, jeśli pozostałe okoliczności na to zezwolą. W naturze tej rzeczy leży, że ta nowa bitwa musi być przeważnie natarciem. Wśród bitew podrzędnych znajdujemy wiele przykładów podobnych odwetów; bitwy walne mają jednak zwykle zbyt wiele innych jeszcze przyczyn, aby ta słaba stosunkowo siła mogła przeważyć. To właśnie uczucie niewątpliwie sprowadziło szlachetnego Blüchera na

czele trzeciego korpusu dnia 14 lutego 1814 roku na plac boju pod Montmirail, gdzie trzy dni temu dwa inne jego korpusy były pobite. Gdyby był wiedział, że napotka tam jeszcze samego Bonapartego, to przemożne względy musiałyby go skłonić do odwleczenia zemsty. Blücher jednak miał nadzieję zemścić się na Marmoncie i zamiast zebrać korzyści szlachetnej żądzy zemsty, uległ złym skutkom fałszywego obliczenia. Od długotrwałości bitwy i od momentu jej rozstrzygnięcia zależą też i odległości, w jakich mogą być od siebie rozstawione te masy, które są przeznaczone do wspólnego boju. Ustawienie to stanowi szyk taktyczny, jeśli zarządzone zostało dla jednej i tej samej bitwy, ale można je za taktyczne uważać tylko wtedy, gdy ustawienie jest tak ścisłe, że dwie oddzielne bitwy nie są przy tym do pomyślenia, i gdy zatem przestrzeń, jaką zajmuje całość, można pod względem strategicznym uważać za jeden punkt. Na wojnie jednak zdarzają się często wypadki, kiedy nawet te siły, które przeznaczone są do wspólnej walki, trzeba ustawić tak daleko od siebie, że ich skupienie do wspólnej bitwy pozostaje wprawdzie zamiarem głównym, ale możliwe jest również i rozegranie bitew oddzielnych. Uszykowanie podobne jest wtedy strategiczne. Uszykowania tego rodzaju są następujące: marsze w masach i kolumnach rozdzielonych, straże przednie i boczne, odwody mające służyć jako wsparcie dla więcej niż jednego punktu strategicznego, zbieranie poszczególnych korpusów z szeroko rozłożonych kwater itd. Widzimy, że zdarzają się one stale i stanowią poniekąd monetę zdawkową w gospodarce strategicznej, gdy tymczasem jej dukatami i talarami są bitwy walne i wszystko to, co stoi z nimi na jednakowym poziomie.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Obustronna decyzja stoczenia bitwy

Żadna bitwa nie może odbyć się bez obustronnej na to zgody; z idei tej, stanowiącej podstawę wszelkiego pojedynku, wypływa także pewna frazeologia pisarzy historycznych, wiodąca do wielu nieokreślonych i błędnych wyobrażeń. Mianowicie, badania tych pisarzy obracają się stale dokoła punktu, że jeden wódz wydal drugiemu bitwę, a ten jej nie przyjął. Bitwa jest przecież pojedynkiem bardzo zmodyfikowanym i podstawa jej leży nie tylko w obustronnym pragnieniu walki, to znaczy w zgodzie na jej stoczenie, lecz i w celach związanych z bitwą. Te zaś znów należą do coraz większych całości, i to tym ściślej, im więcej cała wojna stanowiąca pewną jedność bojową posiada celów i pretensji politycznych tworzących wielką całość. W ten więc sposób sama obustronna chęć zwycięstwa staje się okolicznością całkowicie podrzędną albo raczej przestaje zupełnie być rzeczą samoistną, a przekształca się tylko w nerw podporządkowujący ruch jakiejś wyższej woli. U narodów starożytnych i później, we wczesnych okresach istnienia wojsk stałych, wyrażenie, że wrogowi proponowano bitwę na próżno, miało więcej sensu niż dzisiaj. U narodów starożytnych wszystko było obliczone na to. aby zmierzyć się w walce w otwartym polu pozbawionym wszelkich przeszkód, a cala sztuka wojenna polegała na zorganizowaniu i ustawieniu wojska, czyli na szyku bojowym. Ponieważ zaś wojska ich z reguły oszańcowywały się w obozach, dlatego i pozycja w obozie była uważana za coś nietykalnego i bitwa możliwa była dopiero wtedy, gdy przeciwnik opuścił swój obóz i ustawił się niby w szrankach w dostępnym terenie. Jeśli się zaś mówi, że Hannibal na próżno wyzywał Fabiusza do bitwy, to w stosunku do tego ostatniego znaczy to tylko tyle, że bitwa nie leżała w jego planie i wcale nie dowodzi ani fizycznej, ani moralnej przewagi Hannibala; w stosunku do Hannibala natomiast wyrażenie to jest prawdziwe, gdyż stwierdza, że ten istotnie pragnął bitwy. W początkowych okresach istnienia wojsk nowoczesnych zachodziły

podczas wielkich walk i bitew stosunki podobne. Wielkie masy prowadzono do boju i kierowano nimi w bitwie za pomocą szyku bojowego, który jako pewna wielka niedołężna całość wymagał względnej równiny i na bardziej poprzecinanym, pokrytym lub zgoła górzystym terenie nie nadawał się ani do natarcia, ani nawet do obrony. I tu zatem strona broniąca się znajdowała środki do uchylenia się od bitwy. Stosunki te utrzymały się, aczkolwiek w coraz słabszym stopniu, aż do pierwszej wojny śląskiej. Jednak dopiero podczas wojny siedmioletniej wchodziło coraz bardziej w użycie i zwyczaj natarcie nawet w niedostępnym terenie. Odtąd teren nie przestawał być okolicznością wzmagającą siły tego, kto korzystał z jego pomocy, ale nie był już zaczarowanym kołem wiążącym wrodzone siły wojny. Od trzydziestu lat wojna rozwinęła się jeszcze bardziej w tym sensie i ktokolwiek by chciał istotnie szukać rozstrzygnięcia w bitwie, nie stanie mu nic na przeszkodzie do szukania i uderzenia na wroga. Jeśli zaś tego nie uczyni, to nie może udawać, że bitwy pragnął; wyrażenie zaś, że wydal bitwę, której przeciwnik nie przyjął, znaczy tylko, że warunki bitwy nie były dla niego dość korzystne. Będzie to przyznanie się do rzeczy wcale niezgodnej z wyrażeniem powyższym, a tylko przez nie upozorowanej. Wprawdzie strona broniąca się i dziś jeszcze może jakkolwiek nie odrzucić bitwy, to jednak uniknąć jej przez ustąpienie z placu boju i zrzeczenie się związanej z tym roli, ale wynik ten stanowić już będzie dla nacierającego połowę zwycięstwa i stwierdzenie jego ówczesnej przewagi. Pojęć tych więc nie można już teraz używać w tym celu, aby przez ten triumf słowny upiększyć brak działania u strony mającej właśnie działać, to znaczy u nacierającego. Stronę broniącą się, przeciwnie, dopóki nie uchodzi z placu, należy uważać za tę, która bitwy pragnie, i ona to właśnie, jeśli nie będzie zaatakowana, może stwierdzić, że bitwę wydala. Jest to zresztą zupełnie zrozumiale. Z drugiej strony jednak każdy, kto chce i może uchylić się od bitwy, niełatwo może być do niej zmuszony, Ponieważ zaś nacierającemu często nie wystarczają te korzyści, jakie osiąga wskutek tego uchylenia się, i ponieważ nieraz istotne zwycięstwo jest dla niego niezbędnie potrzebne, dlatego te nieliczne środki, jakie istnieją, aby i takiego przeciwnika zmusić do bitwy, są często wynajdywane i stosowane z wielką sztuką. Najgłówniejsze wiodące do tego drogi są: po pierwsze - osaczenie przeciwnika, aby mu odwrót uniemożliwić lub tak utrudnić, aby wolał raczej stoczyć bitwę, po drugie - zaskoczenie go. Ta ostatnia droga, która dawniej miała swą podstawę w niedołężności wszelkich poruszeń, stała się w nowszych czasach mało skuteczna. Przy giętkości i ruchliwości dzisiejszych wojsk nie boimy się rozpoczynać odwrotu nawet

w obliczu wroga, a tylko specjalnie niekorzystne warunki terenowe mogą tu wywołać znaczne trudności. Jako tego rodzaju wypadek mogłaby posłużyć bitwa pod Neresheim, którą wydał arcyksiążę Karol, 11 sierpnia 1796 roku, w Alpach generałowi Moreau w tym tylko celu, aby ułatwić sobie odwrót, aczkolwiek przyznajemy chętnie, żeśmy tu rozumowania sławnego wodza i autora nigdy nie pojmowali dokładnie. Bitwa pod Rossbach daje nam inny przykład, jeżeli wódz wojsk sprzymierzonych istotnie nie miał zamiaru natrzeć na Fryderyka Wielkiego. O bitwie pod Soor sam król mówi, że walkę przyjął tylko dlatego, iż odwrót w obliczu wroga wydawał mu się niepewny, jednak król przytacza i inne jeszcze motywy tej bitwy. W ogóle zaś, wyjąwszy właściwe napady nocne, zdarzenia takie będą bardzo rzadkie, a wypadki, kiedy przeciwnik zmuszony jest do bitwy przez osaczenie, dotyczyć będą głównie tylko poszczególnych korpusów, jak np. korpusu Finka pod Maxen.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Bitwa walna

Rozstrzygnięcie bitwy

Co to jest bitwa walna? Jest to walka sił głównych, ale nie nieznaczna o uzyskanie jakiegoś podrzędnego celu, nie jakaś próba której się zaniecha, gdy się w czas dowie, że jej cel jest trudny do osiągnięcia - lecz walka toczona z całym wysiłkiem o istotne zwycięstwo. Do celu głównego bitwy walnej mogą również dołączyć się cele uboczne, a stosownie do warunków, z jakich wypływa, może ona przybrać pewien szczególny odcień. Bitwa walna bowiem zależy także od większej całości, której cząstkę tylko stanowi. Ponieważ jednak istotą wojny jest walka, a bitwa walna jest główną w tej walce potęgą, dlatego należy ją uważać zawsze za właściwy punkt ciężkości w całej wojnie; ogólnie biorąc, cechę charakterystyczną walnej bitwy stanowi to, że bardziej niż jakakolwiek inna bitwa istnieje ona sama dla siebie. Ma to wpływ na sposób jej rozstrzygnięcia, na działanie odniesionego podczas niej zwycięstwa i określa wartość, jaką do niej przywiązywać musi teoria jako do środka wiodącego do celu. Toteż uczyniliśmy ją przedmiotem naszych specjalnych rozważań i to właśnie zanim zastanowimy się nad specjalnymi celami, które mogą być z nią związane, ale które nie zmieniają z gruntu jej charakteru, oczywiście, jeśli zasługuje ona istotnie na miano bitwy walnej. Ponieważ zaś bitwa walna istnieje przeważnie sama dla siebie, więc i przyczyny jej rozstrzygnięcia powinny leżeć w niej samej, innymi słowy należy tak długo dążyć do zwycięstwa, dopóki istnieje jakakolwiek jego możliwość. Dążenia tego nie należy zaniechać z racji poszczególnych okoliczności, tylko jedynie i wyłącznie wtedy, gdy siły nasze okażą się zupełnie niedostateczne.

W jaki sposób można określić ten moment bliżej? Jeśli pewne kunsztowne uszykowanie oddziałów i ustawienie całości wojska stanowi, jak się to dzieje w nowszej sztuce wojennej od dłuższego już czasu, główny warunek, przy którym wojsko walecznością swoją osiąga zwycięstwo, to rozstrzygające będzie zniszczenie tego porządku. Pobite skrzydło, które się rozpierzcha, rozstrzyga również i w stosunku do tego, które się jeszcze trzyma. Jeśli znów gdzie indziej istota danej obrony polega na ścisłym związku wojska z terenem, na którym walczy, i na jego przeszkodach, tak że wojsko i pozycja stanowią jedno - to decydować o rozstrzygnięciu może zdobycie jakiegoś istotnego punktu tej pozycji. Mówimy wtedy: klucz pozycji stracony, nie można jej bronić, nie można bitwy dalej prowadzić. W obu wypadkach wojska pobite są niby zerwane struny jakiegoś instrumentu, odmawiające dalszej służby. Obecnie również prowadzimy wojsko do walki w pewnym określonym szyku, ale szyk ten nie jest już rzeczą decydującą, i dziś posługujemy się przeszkodami terenowymi dla wzmocnienia oporu - ale nie stanowią już one jedynego oparcia. W rozdziale drugim księgi niniejszej próbowaliśmy rzucić ogólnie okiem na naturę bitwy współczesnej. Stosownie do obrazu, jaki wytworzyliśmy sobie o niej, szyk bojowy jest tylko ustawieniem sił do dogodnego ich użycia, a przebieg bitwy jest wzajemnym, powolnym niszczeniem się tych sił i czatowaniem, kto wcześniej wyczerpie swego przeciwnika. Decyzja przerwania bitwy wypływa więc w bitwie walnej bardziej niż w jakiejkolwiek innej ze stosunku posiadanych świeżych odwodów. One tylko bowiem zachowały wszystkie swe siły moralne w całości, gdy wypalonych już w niszczącym żywiole na żużel, dziesiątkowanych i odrzuconych batalionów nie można z nimi nawet porównać. Strata terenu jest również miarą straty sił moralnych, jak to już wskazaliśmy gdzie indziej; należy więc ją w rozważaniach uwzględnić, ale raczej jako oznakę poniesionych strat niż jako stratę samą, a liczbę świeżych odwodów zawsze dla obu wodzów stanowi nadal najważniejszy sprawdzian. Bitwa przybiera zwykle już z góry pewien określony kierunek, na razie co prawda mało dostrzegalny. Częstokroć kierunek ten nadają jej w stopniu decydującym już zarządzenia uprzednie i jeśli wtedy wódz rozpocznie bitwę, nie uświadamiając sobie niepomyślnych warunków, to będzie to dowodziło z jego strony tylko braku przenikliwości. Jednak i w innych wypadkach przebieg bitwy z natury rzeczy jest raczej powolnym traceniem równowagi, które następuje niebawem, chociaż, jak rzekliśmy, z początku niewyraźnie, a dopiero potem staje się z każdą chwilą coraz silniejsze i bardziej widoczne. To przechylanie się szali nie jest przy tym bynajmniej jakimś chwianiem się na tę czy ową stronę, jak się to zwykle mniema na zasadzie nieprawdziwych opisów bitwy. Aczkolwiek może się zdarzyć, że równowaga zostanie przez czas

dłuższy prawie nienaruszona, a nawet, że po przechyleniu się w pewną stronę, szala się podnosi, aby przeważyć z kolei na inną, to przecież jest rzeczą pewną, iż w większości wypadków wódz zwyciężony uświadamia sobie klęskę na długo jeszcze przed odwrotem jak też, że wypadki, gdzie jakiś szczegół wpływa niespodzianie a decydująco na przebieg całej bitwy, zdarzają się przeważnie tylko w opowiadaniach strony pobitej, upiększającej swą klęskę. Możemy tu powołać się choćby na sąd ludzi bezstronnych a doświadczonych; przyznają oni nam na pewno rację i usprawiedliwią nas przed tymi spośród czytelników, którzy wojny nie znają z własnego doświadczenia, Natomiast tłumaczenie konieczności takiego właśnie toku spraw, jako zupełnie naturalnego, zaprowadziłoby nas zbyt daleko we właściwą temu zagadnieniu dziedzinę samej taktyki, tymczasem my zajmujemy się tu tylko jej rezultatami. Mówiąc, że wódz zwyciężony przewiduje zwykle niepomyślny wynik już długo przedtem, zanim się zdecyduje na przerwanie bitwy, nie zaprzeczamy możliwości również i wypadków przeciwnych, ponieważ w takim razie bronilibyśmy zdania przeczącego samemu sobie. Gdyby każdą bitwę przybierającą pewien zdecydowany obrót trzeba było uważać z góry za przegraną, to żadnych już więcej sił nie należałoby poświęcać dla zmiany sytuacji, a zatem i moment rozpoczęcia odwrotu następowałby niebawem po stwierdzeniu tego kierunku. Wypadki, kiedy bitwa przybrawszy z początku pewien bardzo zdecydowany kierunek przecież rozstrzyga się w innym, zdarzają się niewątpliwie, i chociaż są to wypadki rzadkie a nie zwyczajne, liczy na nie każdy wódz, któremu szczęście nie dopisuje i musi na nie liczyć, dopóki pozostaje mu jakakolwiek możliwość zmiany sytuacji. Spodziewa się on, że zmianę tę spowodują czy to większe wysiłki, czy podniesienie pozostałych sił moralnych, czy przewyższenie samego siebie, czy nawet szczęśliwy przypadek i dlatego prowadzi walkę dalej, dopóki w nim samym nie przeważy albo męstwo, albo rozwaga. Pomówimy o tym jeszcze szerzej, ale uprzednio rozważymy, jakie są oznaki tracenia równowagi. Na powodzenie bitwy składa się suma powodzeń walk poszczególnych, te zaś ujawniają się w trzech różnych postaciach. Przede wszystkim więcej w samej sile moralnej, w świadomości dowódców. Na postępowanie i na meldunki dowódcy dywizji wpływa widok klęski, jaką poniosły jego bataliony, a to z kolei wywiera wpływ na zarządzenia dowódcy wyższego. W ten sposób wyniki nawet tych niepomyślnych epizodów, które pozornie zostały naprawione, nie giną bez śladu, wrażenia zaś pozostawione przez nie gromadzą się w duszy wodza bez wielkiego trudu, a nawet wbrew jego woli. Po drugie - w szybszym topnieniu własnych oddziałów, które da się dokładnie ocenić wobec powolnego, mało gwałtownego przebiegu bitew

współczesnych. Po trzecie - w stracie terenu. Wszystko to służy wodzowi za busolę, aby mógł poznać kierunek, w jakim płynie skutek jego bitwy. Jeśli stracił on cale baterie własne, a nie zdobył na nieprzyjacielu żadnej, jeśli jego bataliony zostały rozbite przez kawalerię przeciwnika, gdy tymczasem nieprzyjacielskie stanowią wszędzie nieprzeniknione masy, jeśli linia ogniowa jego szyku bojowego cofa się nie z własnej woli z jednego punktu na drugi, jeśli dla zdobycia pewnych punktów poczyniono wysiłki daremne, a nacierające bataliony zostały za każdym razem rozproszone dobrze skierowanym gradem kartaczy, jeśli ogień dział własnych zaczyna słabnąć wobec ognia nieprzyjacielskiego, jeśli znajdujące się w ogniu bataliony zaczynają topnieć niezwykle szybko, ponieważ wraz z rannymi zaczynają uchodzić cale gromady nierannych, jeśli wskutek pokrzyżowania zamierzonego przebiegu bitwy poszczególne oddziały odcięto i zabrano do niewoli, jeśli odwrót zaczyna być zagrożony - wtedy wódz musi z tych oznak rozpoznać kierunek, w jakim zmierza on i jego bitwa. Im dłużej już trwa ta dążność, tym bardziej jest zdecydowana, tym trudniejsza staje się zmiana sytuacji i tym bardziej zbliża się moment, w którym wódz musi przerwać bitwę. O tym właśnie teraz pomówimy. Niejednokrotnie już wyraziliśmy zdanie, że stosunek pozostałych świeżych odwodów przeważnie stanowi główną przyczynę ostatecznego rozstrzygnięcia. Ten wódz, który widzi, że przeciwnik ma pod tym względem wyraźną przewagę, decyduje się na odwrót. Cechą charakterystyczną bitew współczesnych jest właśnie to, że wszelkie nieszczęśliwe zdarzenia i wszelkie straty poniesione podczas bitwy samej mogą być naprawione dzięki użyciu świeżych sił, ponieważ zarówno uszykowanie współczesne, jak i dzisiejszy sposób prowadzenia oddziałów do walki dozwalają na użycie wojsk niemal wszędzie i w każdej sytuacji. Toteż wódz, któremu przebieg bitwy wróży wynik niepomyślny, nie ustąpi dopóty, dopóki posiada przeważające odwody. Od chwili jednak kiedy odwody jego poczynają być słabsze od nieprzyjacielskich, należy uważać bitwę za rozstrzygniętą, a wszelkie jej dalsze działania zależą częściowo od postronnych okoliczności, częścią zaś od posiadanego przezeń zasobu męstwa i wytrwałości - co zresztą może się łatwo wyrodzić w niemądry upór. Kwestia, w jaki sposób wódz dochodzi do właściwej oceny stosunków obustronnych odwodów, dotyczy już samej sprawności wykonania i w żadnym razie nie należy tu do rzeczy, gdyż interesuje nas w tej chwili tylko wynik, jaki utrwala się w umyśle wodza. A ten wynik jednak nie stanowi jeszcze o właściwym momencie decyzji, gdyż motyw wzrastający stopniowo nie może tego określić. Jest to tylko ogólna skłonność do decyzji, decyzja zaś sama wymaga jeszcze specjalnych pobudek. Głównie dwie takie pobudki spotykamy stale - zagrożenie odwrotu i zapadająca noc.

Jeśli odwrót staje się coraz bardziej zagrożony w miarę rozwoju bitwy i jeśli odwody stopniały tak dalece, że nie wystarczają już dla zapewnienia nam możności odetchnięcia, to nie pozostaje nam nic innego, jak poddać się .losowi i za pomocą uporządkowanego odwrotu uratować to, co przy dłuższym zwlekaniu zginąć by musiało doszczętnie w rozproszeniu ucieczki i klęski. Noc jednak z reguły kończy każdą walkę, gdyż walka nocna wróży powodzenie tylko w szczególnych warunkach. Ponieważ zaś noc lepiej nadaje się do odwrotu niż dzień, dlatego ten, kto uważa odwrót za zupełnie nieunikniony albo bardzo prawdopodobny, będzie wolał ją w tym celu wykorzystać. Rozumie się, że poza obu tymi zwykłymi i głównymi pobudkami może być wiele innych, mniejszych, bardziej indywidualnych i nie dających się tu wyliczyć, gdyż im bardziej skłania się bitwa do zupełnego przeważenia szali, tym silniej wpływa na nią wszelki sukces lokalny. Tak strata jednej baterii, szczęśliwe przedarcie się paru pułków kawalerii itd. mogą ostatecznie wyłonić dojrzewającą już decyzję odwrotu. Aby skończyć z tym przedmiotem, musimy chwalę zatrzymać się nad punktem, gdzie zdaje się, że męstwo i rozwaga staczają ze sobą walkę w duszy wodza. Jeśli z jednej strony władcza duma zwycięskiego zdobywcy, nieugięta wola wrodzonego uporu, gwałtowne przeciwdziałanie szlachetnego zapału nie chcą uchodzić z placu boju, gdzie muszą pogrzebać swą sławę, to z drugiej strony rozwaga doradza nie wydawać wszystkiego, nie stawiać resztek na kartę, lecz zatrzymać przy sobie tyle, ile potrzeba do uporządkowania odwrotu. Aczkolwiek należy wysoko cenić wartość męstwa i stanowczości na wojnie i aczkolwiek mało widoków na zwycięstwo ma ten, kto się nie może zdecydować na dążenie do niego z całym nakładem sił - to jednak istnieje pewien punkt, poza którym trwanie w uporze musi być nazwane rozpaczliwym szaleństwem, czego żadna krytyka nie zdoła usprawiedliwić. W najsłynniejszej ze wszystkich bitew - pod Waterloo - użył Bonaparte wszystkich sił, aby zmienić obrót bitwy, która nie była już do wygrania, wydał ostatnie swe grosze i uciekł jak żebrak z placu boju i z państwa.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

Bitwa walna (ciąg dalszy)

Wpływ zwycięstwa

Zależnie od obranego punktu widzenia można zarówno bardzo się dziwić nadzwyczajnym wynikom, jakie osiągnęły pewne wielkie bitwy, jak i brakowi tych wyników w innych. Zastanowimy się teraz przez chwilę nad naturą wpływu, jaki wywiera wielkie zwycięstwo. Możemy tu z łatwością odróżnić trzy rzeczy: wpływ na same narzędzia, tzn. na wodzów i wojska, wpływ na państwa biorące w nim udział i właściwy sukces, jaki wykazują powyższe wpływy podczas dalszego trwania wojny. Kto ma tu na myśli jedynie ową nieznaczną różnicę w zabitych, rannych, jeńcach, straconych działach, jaka na samym placu boju zachodzi zwykle pomiędzy zwycięzcą a zwyciężonym, temu wszystkie te konsekwencje, jakie wypływają z tego nieznacznego punktu, są często zupełnie niezrozumiałe, jakkolwiek jest to zwyczajnie aż nazbyt naturalne. Już w siódmym rozdziale stwierdziliśmy, że wielkość danego zwycięstwa wzrasta nie w stosunku do liczebności sił pobitych, lecz w stopniu wyższym. Wpływ moralny wyniku wielkiej bitwy silniej się odbija na zwyciężonym niż na zwycięzcy; wpływ ten powoduje większe straty sił fizycznych, które znowu oddziaływają na siły moralne i tak wzrastają, działając na siebie wzajemnie. Na ten wpływ moralny należy więc położyć szczególny nacisk. Wpływ ten ujawnia się u stron walczących w kierunkach odwrotnych. Pogrąża siły pobitych, wzmagając jednocześnie siły i działalność zwycięzcy. Działa jednak głównie na zwyciężonego, gdyż tu staje się bezpośrednią przyczyną nowych strat. Poza tym wpływ

ten jest pokrewny niebezpieczeństwu, wysiłkom i znojom i w ogóle wszelkim okolicznościom utrudniającym, wśród których toczy się wojna; wiąże się z nimi i wzrasta za ich pomocą, gdy tymczasem u zwycięzcy wszystko to składa się jak ciężarki na to, aby szala męstwa wzniosła się u niego jak najwyżej. Wynika stąd, że pobity opada o wiele niżej pierwotnej linii równowagi, niż wznosi się ponad nią zwycięzca, Toteż mówiąc o wpływie zwycięstwa, mieliśmy na oku głównie wpływ ujawniający się u strony pobitej. Jeśli wpływ ten jest znaczniejszy w bitwie obejmującej szerszy zakres niż w mniejszej, to w bitwie walnej jest on o wiele potężniejszy niż w podrzędnej. Walna bitwa istnieje sama dla siebie, dla zwycięstwa, jakie ma sprowadzić i jakie podczas bitwy jest celem największych wysiłków. Pobić przeciwnika tu, na danym miejscu, w danej godzinie - oto zamiar, dokąd prowadzą nici całego planu i gdzie odnajdujemy wszystkie najbardziej nawet odległe nadzieje i wyobrażenia o przyszłości. Tutaj zastępuje nam drogę przeznaczenie, aby dać odpowiedź na nasze śmiałe pytanie. Bitwa walna sprowadza napięcie ducha nie tylko u wodza, ale i w całym jego wojsku, aż do ostatniego ciury, wprawdzie coraz słabsze, ale też i coraz mniej ważne. Po wszystkie czasy i z natury rzeczy bitwy walne nie były nigdy nieprzygotowanym, nieoczekiwanym, ślepym wypełnianiem obowiązku służbowego; zawsze był to akt wspaniały, który wysuwa się spośród masy zwykłych czynności częściowo sam przez się, częściowo zaś stosownie do zamiaru dowódców i nastraja dusze wszystkich na ton wyższy. Im wyższe zaś jest to napięcie, tym silniejszy musi być wpływ wyniku bitwy. Wpływ moralny zwycięstwa jest też większy w bitwach współczesnych, niż się to działo w dawniejszych, nawet w nowszej historii wojen. Skoro bitwy te są, jak to już wykazywaliśmy, istotnym zmaganiem się sil, to rozstrzyga raczej suma tych sił, zarówno fizycznych, jak moralnych, niż poszczególne zarządzenia czy zgolą przypadki. Popełniony błąd można niebawem naprawić, szczęście i przypadek mogą być w innym momencie bardziej dla nas łaskawe; ale suma sił moralnych i fizycznych nie zmienia się zwykle tak szybko i w ten sposób wyrok, jaki wydało o nich zwycięstwo, musi mieć dla całej przyszłości o wiele większe znaczenie. Wprawdzie ze wszystkich biorących udział w bitwie, w wojsku czy poza nim, bardzo niewielu tylko rozmyśla nad tą różnicą, ale sam przebieg bitwy wyciska ten wynik na duszach wszystkich jej uczestników. Nawet urzędowe komunikaty o tym przebiegu, bez względu na wymuszone okolicznościami pewne upiększenia, pomimo wszystko wykazują światu mniej lub więcej wyraźnie, że przyczyny danego wyniku leżały raczej w całości zdarzeń niż w tych szczegółach. Kto nie brał nigdy udziału osobiście w przegranej wielkiej bitwie, ten z trudnością wyobrazi ją sobie żywo, a zatem i prawdziwie, a oderwane

wyobrażenia o tym czy też innym małym niepowodzeniu nigdy nie zastąpią właściwego pojęcia o klęsce. Zatrzymajmy się na chwilę przy tym obrazie. Pierwsze, co opanowuje w bitwie przegranej wyobraźnię, a można rzec również i rozum, jest topnienie mas ludzkich, następnie zaś strata terenu, zdarzająca się w większym czy mniejszym stopniu zawsze, a zatem i u strony nacierającej, jeśli się natarcie nie powiedzie; dalej - zakłócenie pierwotnego porządku, pomieszanie oddziałów, zagrożenie odwrotu, co występuje raz silniej, raz słabiej, ale - z małymi wyjątkami zawsze; wreszcie sam odwrót, który przeprowadza się przeważnie nocą albo przynajmniej kontynuuje się w ciągu nocy. Zaraz w tym pierwszym marszu musimy pozostawić mnóstwo zmęczonych i rozproszonych, często właśnie najdzielniejszych żołnierzy, którzy zapędzili się najdalej, wytrzymali najdłużej. Poczucie klęski, jakie ogarnęło na polu walki tylko wyższych oficerów, teraz rozszerza się na wszystkie stopnie, aż do szeregowca, wzmocnione przez okropne wrażenie, że tylu dzielnych towarzyszy, których oceniliśmy właśnie dopiero w tej bitwie, trzeba było zostawić w rękach wroga. Poczucie to wzmocnione jest również przez obudzoną nieufność do dowództwa, któremu każdy niemal podwładny przypisuje winę swoich daremnych wysiłków. I to poczucie klęski nie jest wcale jakimś urojeniem, które można opanować. Przewaga przeciwnika jest prawdą niewątpliwą; mogła ona być tak przesłonięta różnymi przyczynami, że nie zdołaliśmy jej na razie sobie uświadomić, ale w ostatecznym wyniku wypłynie zawsze jasno i treściwie. Zresztą prawdopodobnie wiedziano o niej i wcześniej, ale w braku rzeczy bardziej realnych trzeba było jej przeciwstawić nadzieję na szczęśliwy przypadek, ufność w szczęście i opatrzność, wreszcie mężne ryzyko. Teraz wszystko okazało się niedostateczne i powaga prawdy ukazuje się nam w postaci surowej i władczej. Wszystkie te wrażenia są bardzo jeszcze dalekie od panicznego strachu, który w wojsku wyposażonym w cnoty wojskowe nigdy nie zjawia się jako skutek przegranej bitwy, a i w każdym wojsku zdarza się tylko wyjątkowo. Natomiast wrażenia powyższe muszą powstawać nawet w najlepszym wojsku i chociaż długie przyzwyczajenie do wojny i zwycięstw jak też zaufanie do wodza łagodzą je tu i ówdzie, to jednak w pierwszej chwili istnieją one zawsze. Nie są też one tylko skutkiem straconych trofeów, gdyż te traci się zwykle dopiero w dalszych momentach i straty te nie są od razu powszechnie znane. Przy najbardziej więc nawet uporczywym i systematycznym przełamywaniu równowagi wrażenia te istnieć muszą i stanowią zawsze to oddziaływanie zwycięstwa, na które można liczyć w każdym wypadku. Mówiliśmy już zresztą, że oddziaływanie to jest większe zależnie od rozmiaru zdobytych trofeów. Wojsko w tym stanie ulega jako narzędzie niezmiernemu osłabieniu.

Czyż można się spodziewać, aby w tym stanie osłabienia, który, jak to już wspomnieliśmy, powoduje, że wszelkie zwykłe trudności stają się dla wojska jakby nowymi wrogami, mogło ono powetować swoje straty przez nowe wysiłki? Przed bitwą istniała prawdziwa czy urojona równowaga obu stron; równowaga ta została utracona, więc konieczna jest jakaś przyczyna zewnętrzna, aby ją znowu odzyskać. Każdy zaś nowy wysiłek bez takiego zewnętrznego punktu oparcia prowadzić by musiał tylko do nowych strat. Tak więc nawet w najbardziej nieznacznym zwycięstwie sił głównych jest już podstawa do stałego opadania szali, dopóki nowe okoliczności zewnętrzne nie spowodują zwrotu w sytuacji. Jeśli zaś okoliczności tych się nie przewiduje, a zwycięzca jest przeciwnikiem niezmordowanym, który pełen żądzy sławy dąży do wielkich celów, to potrzeba w wojsku dzielnego wodza oraz bardzo rzetelnego i zahartowanego w wielu kampaniach ducha bojowego, aby się nie dał całkowicie złamać przez wezbrany potok przewagi wroga, lecz przeciwnie, aby przez drobny, ale wielokrotny opór miarkował jego bieg, aż siła zwycięstwa wyżłobi sobie ku celowi określone łożysko. A teraz wpływ poza wojskiem na naród i rząd! Jest to nagle załamanie się najbardziej wygórowanych nadziei, upadek całego samopoczucia. Na miejsce tych zniszczonych sił napływa w powstałą próżnię strach wraz ze swą niszczącą a wszechogarniającą silą - i dopełnia osłabienia. Jest to istne porażenie nerwów, dotykające jednego z zapaśników za pomocą iskry elektrycznej w postaci bitwy walnej. Działanie to przy tym, aczkolwiek bardzo różne stopniem natężenia, istnieje jednak wszędzie. Zamiast zdecydowanie dążyć do zapobieżenia nieszczęściu, każdy obawia się, aby wysiłki jego nie były daremne i zwleka tam, gdzie powinien był pośpieszyć, albo dopuszcza do małodusznego opuszczenia rąk, zdając wszystko na los. Skutki jednak, jakie ten wpływ zwycięstwa wywiera sam przez się na dalszy przebieg wojny, zależą po części od charakteru i talentu zwycięskiego wodza, a jeszcze więcej od okoliczności, z jakich zwycięstwo wypływa i do jakich doprowadza. Bez odwagi i przedsiębiorczości wodza najświetniejsze zwycięstwo nie osiągnie wielkiego sukcesu, a jeszcze o wiele szybciej wyczerpuje się ta silą wobec okoliczności, jeśli te są liczne i przeciwstawiają się jej silnie. Jakże inaczej niż Daun wykorzystałby Fryderyk Wielki zwycięstwo pod Kollinem i jakże odmienne skutki bitwie pod Leuthen nadać by mogła Francja na miejscu Prus! Warunki, jakie pozwalają spodziewać się wielkich skutków od wielkiego zwycięstwa, poznamy, rozpatrując przedmioty, z którymi się wiążą, i tam dopiero da się wyjaśnić ta niewspółmierność, jaka na pierwszy rzut oka zachodzić może pomiędzy wielkością zwycięstwa a jego skutkami i jaką zbyt pochopnie przypisuje się brakowi energii u zwycięzcy. Tutaj, zajmując się bitwą walną jako taką, poprzestaniemy na wskazaniu, że

wymienione wpływy zwycięstwa istnieją zawsze, że wzrastają wraz z intensywnością jego siły oraz w miarę tego, im więcej bitwa ma cech bitwy walnej, tj. im bardziej łączy w sobie całość sil zbrojnych, im kompletniej w tych siłach zbrojnych zawiera się cala potęga wojenna, a w tej potędze wojennej - moc całego państwa. Czyż więc teoria musi przyjąć ten wpływ zwycięstwa jako rzecz bezwzględnie nieuniknioną? Czy nie powinna ona raczej dążyć do wyszukania dostatecznych środków przeciwdziałających i w ten sposób do usunięcia tego wpływu zupełnie? Potwierdzenie tego pytania wydaje się nader naturalne: ale niech nas nieba strzegą przed tymi manowcami większości teorii, gdzie powstają stale neutralizujące się za i przeciw. Przeciwnie, wpływ ten jest bezwzględnie nieunikniony, gdy wynika on z natury rzeczy i istnieje nawet wtedy, gdy znajdujemy środki, aby mu przeciwdziałać. Podobnie ruch pocisku działowego trwa nadal w kierunku obrotu kuli ziemskiej, pomimo że z uwagi na wystrzelenie go ze wschodu na zachód zatraca on wskutek tego ruchu przeciwnego część swej ogólnej szybkości. Cała wojna uwzględnia słabość ludzką i przeciw niej się kieruje. Jeśli więc poniżej przy innej sposobności będziemy rozpatrywali, co należy czynić po przegranej bitwie walnej, jeśli uwzględnimy środki, jakie nam mogą pozostać nawet w najbardziej rozpaczliwym położeniu, jeśli wreszcie nawet w takim położeniu liczyć się będziemy z możliwością odegrania się - to bynajmniej nie należy mniemać, jakoby wpływy podobnej klęski można stopniowo sprowadzić do zera, gdyż siły i środki, jakich użyto do naprawy sytuacji, mogłyby być użyte do celów pozytywnych. Dotyczy to zarówno sił moralnych, jak i Fizycznych. Inna kwestia, czy dzięki przegraniu bitwy walnej nie obudzono, być może, sił nowych, jakie w innym wypadku nie wyłoniłyby się zupełnie. Wypadek taki jest bardzo możliwy i u wielu narodów zdarzał się już. Jednak wywołanie tego wzmożonego oddziaływania powrotnego nie leży już w dziedzinie sztuki wojennej, która może uwzględniać tylko to, co da się w każdym razie przewidzieć. Jakkolwiek więc zdarzają się wypadki, kiedy skutki zwycięstwa dzięki działaniu powrotnemu obudzonych przez nie sił mogą się okazać zgubne - wypadki, które zresztą należą do jak najbardziej rzadkich wyjątków - to jednak tym sumienniej należy uznać rozmaitość tych skutków, jakie stosownie do charakteru pobitego narodu i państwa wywołać może jedno i to samo zwycięstwo.

ROZDZIAŁ JEDENASTY

Bitwa walna (ciąg dalszy)

Wykorzystanie bitwy

Bez względu na to, jak ukształtuje się prowadzenie wojny w poszczególnych wypadkach i co musimy w konsekwencji uznać za rzecz konieczną - możemy, pamiętając samo choćby pojęcie wojny, stwierdzić śmiało i z przekonaniem, co następuje: 1. Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych jest główną zasadą prowadzenia wojny i dla całej pozytywnej strony działań jest główną drogą prowadzącą do celu; 2. Zniszczenie to dokonuje się głównie przez bitwę; 3. Tylko wielkie, walne bitwy przynoszą wielkie sukcesy; 4. Sukcesy największe są wtedy, gdy poszczególne starcia łączą się w jedną wielką bitwę; 5. Wódz ma możność bezpośredniego działania tylko podczas bitwy walnej, a z natury rzeczy dowierza on najchętniej rękom własnym. Z tych prawd wypływa zasada podwójna, której części wspierają się wzajemnie, a mianowicie, że zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych należy szukać przeważnie w wielkich bitwach i ich następstwach i że głównym celem walnych bitew powinno być zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych. Wprawdzie zasadę zniszczenia odnajdujemy w większym lub mniejszym stopniu również i w innych środkach; wprawdzie zdarzają się wypadki, gdzie dzięki sprzyjającym okolicznościom w małej bitwie mogą być zniszczone niewspółmiernie wielkie siły nieprzyjacielskie (Maxen), z drugiej zaś strony w bitwie walnej może często za bardzo ważny cel uchodzić zdobycie lub utrzymanie jakiegoś punktu - ale na ogół prawdą

przeważającą pozostaje to, iż bitwy walne wydaje się tylko dla zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych i że zniszczenie to osiąga się tylko dzięki bitwie walnej. Walną bitwę należy uważać za wojnę skoncentrowaną, za punkt ciężkości całej wojny lub kampanii. Podobnie jak promienie słoneczne skupiają się w ognisku wklęsłego zwierciadła dla osiągnięcia najpełniejszego blasku i największego żaru, tak i w bitwie walnej skupiają się siły i warunki wojny do skondensowanego, najskuteczniejszego działania. Skupienie sił zbrojnych w jedną wielką całość, jaka w większym lub mniejszym stopniu zachodzi we wszystkich wojnach, wyraża już przez to samo zamiar głównego uderzenia tą całością albo z własnej woli, jako nacierający, albo też - zmuszony przez innego -jako broniący się. Gdzie zaś to główne uderzenie nie następuje, tam do zasadniczego motywu wrogiego uczucia - dołączyły się inne, miarkujące i zatrzymujące, i osłabiły ruch, zmieniły go albo też całkowicie zahamowały. Nawet i w tym stanie obustronnego braku działania, jaki był tonem zasadniczym w tak wielu wojnach, idea możliwej bitwy walnej stanowi zawsze dla stron obu punkt kierunkowy, który przyświeca z daleka i wytycza im drogę. Im bardziej wojna jest wojną prawdziwą, im bardziej jest wyładowaniem wrogiego uczucia i nienawiści i obustronnym zwalczaniem się, tym silniej wszelka czynność skupia się w krwawej walce i tym bardziej uwydatnia się także bitwa walna. Wszędzie tam, gdzie cel jest bliski, pozytywny, a zatem gdzie głęboko godzi w interesy przeciwnika, bitwa walna nasuwa się jako środek najbardziej naturalny; jest to również i środek najlepszy, jak to dalej wykażemy dokładniej. Jeśli zaś z obawy przed wielkim rozstrzygnięciem pominie się go, to zwykle się to później zemści. Cel pozytywny ma nacierający; toteż i bitwa walna stanowi przeważnie jego środek działania. Chociaż nie możemy tu określić bliżej pojęć natarcia i obrony, musimy przecież stwierdzić, że i broniący się w większości wypadków posiada w bitwie walnej jedyny środek skuteczny, aby wcześniej czy później zaspokoić konieczności sytuacji własnej i rozwiązać swoje zadanie. Bitwa walna jest najbardziej krwawą drogą wiodącą do rozwiązania. Wprawdzie nie jest ona tylko wzajemnym mordowaniem się i jej działanie polega na zabijaniu raczej męstwa u nieprzyjaciela niż nieprzyjacielskich żołnierzy, jak to w następnym rozdziale rozważymy bliżej, jednak zawsze krew jest jej ceną, a zabijanie leży w jej charakterze i nazwie; uczucie ludzkie w wodzu wzdryga się przed tym. Jednak bardziej jeszcze wstrząsa duszą ludzką myśl o tym, że rozstrzygnięcie ma być dokonane przez jedno jedyne uderzenie. W jednym punkcie przestrzeni i czasu skupia się tu całe działania, a w takich momentach budzi się w nas niejasne poczucie, jakby siły nasze nie mogły się w tej wąskiej przestrzeni rozwinąć i działać i jakbyśmy za

pomocą samego czasu już wiele wygrali, chociażby czas ten nie miał nam nic do oddania. Jest to tylko złudzenie, ale już jako takie posiada ono przecież pewne znaczenie i właśnie ta słabość, jaka nawiedza człowieka przed każdym wielkim rozstrzygnięciem, budzi się tym silniej w wodzu, który musi postawić na ostrzu przedmiot tak niezmiernej wagi. Toteż rządy i wodzowie wszystkich epok szukali dróg omijających bitwę rozstrzygającą, aby albo tylko osiągnąć jej cel, nie staczając jej, albo niepostrzeżenie tego celu się wyrzec. Historycy zaś i teoretycy wysilali się potem nad odnalezieniem w tych kampaniach i wojnach prowadzonych na innej drodze nie tylko równoważnika pominiętego rozstrzygnięcia zbrojnego, ale nawet objawu wyższego kunsztu. W ten sposób byliśmy już w pewnym okresie bliscy tego, aby w ekonomii wojny uważać bitwę walną za zło nieuniknione z powodu popełnionych błędów, za objaw chorobliwy, do jakiego wojna porządna i rozważna nie powinna była nigdy doprowadzić. Na laury w myśl tego zasługiwać mieli tylko tacy wodzowie, którzy potrafili prowadzić wojnę bez przelewu krwi, a teoria wojny niby jakiś kult bramiński miała być przeznaczona specjalnie do nauczania tego sposobu działania. Historia rozwiała ten błąd z biegiem, czasu, ale nikt z ludzi nie zaręczy za to, że nie powraca on tu lub tam, na czas krótszy czy dłuższy, i że nie skłania dowódców do takich niedorzeczności, które schlebiając słabościom, są człowiekowi bliższe. Być może, że po pewnym czasie kampania i bitwy Bonapartego będą uważane za brutalność i niemal głupotę i że znowu na salonową szpadkę przestarzałych i zwiędłych już urządzeń i manier spoglądać się będzie z sympatią i zaufaniem. Jeśli teoria może przestrzec przed tym, to już wyrządzi tym, którzy jej przestrogi usłuchają, bardzo znaczną przysługę. Oby się nam powiodło wesprzeć tych, którzy w naszej drogiej ojczyźnie są powołam do wyrażania swego ważkiego zdania w tych sprawach i obyśmy mogli służyć im za przewodnika na tym polu i skłonić ich do rzetelnego zbadania tego zagadnienia. Nie tylko samo pojęcie wojny skłania nas do szukania wielkiego rozstrzygnięcia w jednej tylko bitwie walnej, ale i doświadczenie. Od dawna wielkie jedynie zwycięstwa prowadziły do wielkich sukcesów, w natarciu zawsze, w obronie zaś w większym lub mniejszym stopniu. Nawet Bonaparte nie odniósłby sukcesu pod Ulmem -jedynego w swoim rodzaju gdyby się był obawiał rozlewu krwi. Przeciwnie, należy to powodzenie uważać tylko za pokłosie zwycięstw osiągniętych podczas jego poprzednich bitew. Wszyscy, którzy dążyli do wypełnienia swego dzieła przez wielkie ryzyko decydujących bitew, byli nie tylko wodzami śmiałymi, zdecydowanymi, upartymi: byli to równocześnie wodzowie szczęśliwi. Oto odpowiedź, jaką chętnie możemy dać na tak obszerne zagadnienie. Nie chcemy nic słyszeć o wodzach, którzy zwyciężają bez przelewu krwi. Jeśli krwawe zabijanie się jest strasznym widowiskiem, to powinno

to nas tylko skłaniać do należytej oceny tego, czym jest wojna, a nie do stopniowego - z poczucia ludzkości - stępiania używanego oręża, gdyż wówczas niebawem zjawi się ktoś, kto ostrym mieczem odetnie nam ręce od ciała. Bitwę walną traktujemy jako rozstrzygnięcie główne, ale bynajmniej nie jako jedyne i niezbędne dla danej wojny i kampanii. W nowszych dopiero czasach częstsze były wypadki, kiedy jedna bitwa walna rozstrzygała całą kampanię; do najbardziej zaś rzadkich wyjątków należą takie, gdzie jedna bitwa decydowała o wyniku całej wojny. Rozstrzygnięcie spowodowane przez wielką bitwę zależy naturalnie nie tylko od niej samej, tzn. od masy zgromadzonych dla niej sił zbrojnych i od intensywności zwycięstwa, lecz także i od całego mnóstwa innych warunków, w jakich znajdują się siły wojenne stron obu oraz państwa, do których te siły należą. Z chwilą jednak, gdy główną masę posiadanych sił zbrojnych prowadzi się do wielkiego pojedynku, wdraża się przez to również i główne rozstrzygnięcie, którego rozmiary, aczkolwiek nie zawsze, można w pewnych warunkach z góry przewidzieć. Jest to więc wprawdzie nie jedyne, ale pierwsze rozstrzygnięcie i jako takie ma pewien wpływ na rozstrzygnięcie następne. Dlatego zamierzoną bitwę walną należy, zależnie od okoliczności, uważać za tymczasowy środek i punkt ciężkości całego systemu; w pewnych wypadkach będzie on większy lub mniejszy, ale istnieć będzie zawsze. Im bardziej przejęty jest wódz, wyruszając w pole, prawdziwym duchem wojny i walki w ogóle, im silniej ogarnia go uczucie i myśl, tzn. świadomość, że musi pobić i że pobije swego przeciwnika - tym łatwiej położy wszystko na szalę pierwszej bitwy i tym więcej dołoży starań i będzie pokładał nadziei zdobycia w niej wszystkiego. W żadnej bodaj swojej wojnie Bonaparte nie wyruszał w pole bez myśli o pobiciu przeciwnika w pierwszej zaraz bitwie; a i Fryderyk Wielki rozumował podobnie, w mniejszych co prawda rozmiarach i w bardziej ograniczonych kryzysach, gdy na czele małego wojska chciał uzyskać możność swobodniejszego oddechu na tyłach Rosjan albo wojska Rzeszy. Jak już mówiliśmy, rozstrzygnięcie spowodowane przez bitwę walną zależy po części od niej samej, tzn. od liczby sił zbrojnych, jakie tę bitwę wydały, i od wielkości sukcesu osiągniętego w bitwie. Rzecz jasna, że jeśli chodzi o punkt pierwszy, wódz może podnieść znaczenie bitwy; zatrzymajmy się więc tylko nad uwagą, że wraz z rozmiarami bitwy walnej wzrasta i liczba zdarzeń, które się z nią łącznie rozstrzygają, i że wobec tego wodzowie, którzy wskutek wielkiego zaufania do siebie lubili wielkie rozstrzygnięcia, zawsze byli w możności użycia do tych rozstrzygnięć większej części swych sił zbrojnych, bez istotnego zaniedbania przez to innych punktów. Jeśli chodzi o powodzenie albo, wyrażając się ściślej, o intensywną siłę zwycięstwa, to zależy ona głównie od czterech okoliczności:

1) Formy taktycznej, w jakiej się bitwę wydaje; 2) Warunków terenowych; 3) Stosunku rodzajów broni; 4) Stosunku sił. Bitwa czołowa l bez obejścia rzadko osiągnie tak wielki sukces, jak taka, gdzie zwyciężonego oskrzydlono albo gdzie musiał on stoczyć bitwę z bardziej lub mniej odwróconym frontem. W terenie poprzecinanym lub górzystym sukces będzie również niniejszy, gdyż siła uderzenia zostaje wszędzie osłabiona. Jeśli strona pobita posiada równie silną albo i przeważającą kawalerię, to odpada wpływ pościgu, a zatem i wielka część sukcesu zwycięstwa. Wreszcie, rzecz zrozumiała, że zwycięstwo wywalczone za pomocą wielkiej przewagi liczebnej wykorzystanej przy tym do obejścia lub odwrócenia frontu osiągnie większe powodzenie, niż wtedy gdy zwycięzca słabszy jest od zwyciężonego. Wprawdzie bitwa pod Leuthen mogłaby podać w wątpliwość praktyczną słuszność tej zasady, ale niech tu nam będzie wolno raz powiedzieć (chociaż w ogóle nie lubimy tego) że nie ma reguły bez wyjątku. Na wszystkich tych drogach wódz posiada zatem środki nadania swej bitwie charakteru decydującego; wprawdzie rosną przy tym i niebezpieczeństwa, na jakie się wystawia, ale temu dynamicznemu prawu świata duchowego podlega cala jego działalność. Na wojnie nie można pod względem ważności nic porównać z bitwą walną, a najwyższa mądrość strategii objawia się w dostarczeniu jej środków, w trafnym określeniu jej miejsca, czasu i skierowaniu sił oraz wyzyskaniu jej sukcesu. Z ważności tych przedmiotów nie wynika jednak, by były one bardzo zawikłane lub tajemnicze; przeciwnie, wszystko tu jest raczej bardzo proste, sztuka kombinowania - bardzo nieznaczna, ale za to wiele tu potrzeba przenikliwej oceny zjawisk, energii, żelaznej konsekwencji, młodzieńczej przedsiębiorczości - w ogóle cech bohaterskich, do których często jeszcze będziemy musieli się odwoływać. Mało więc tu potrzeba rzeczy dających się nauczyć z książek, a za to wiele takich, które, jeśli w ogóle można się ich nauczyć, muszą przeniknąć do duszy wodza nie drogą liter, lecz zupełnie inną. Impuls stoczenia bitwy walnej, swobodne, pewne siebie dążenie do niej musi wypływać z poczucia własnej siły i z jasnego przeświadczenia o jej konieczności; innymi słowy - z wrodzonego męstwa i z bystrości spojrzenia wyrobionego przez wielkie przeżycia. Wybitne przykłady są tu najlepszymi mistrzami, ale oczywiście niedobrze się stanie, jeśli pomiędzy nie wciśnie się chmura przesądów teoretycznych, gdyż nawet światło słoneczne załamuje się i zabarwia pod wpływem obłoków. Koniecznym obowiązkiem teorii jest właśnie

rozpraszanie takich przesądów, które po pewnym czasie wytwarzają i roznoszą miazmaty. Wszystko bowiem, co rozum ludzki biednie wytwarza, może być znowu zniszczone przez sam tylko rozum.

ROZDZIAŁ DWUNASTY

Strategiczne środki wykorzystania zwycięstwa Ciężka praca jak najlepszego przygotowania zwycięstwa jest cichą zasługą strategii, aczkolwiek prawie się jej za to nie chwali. Natomiast okrywa się chwałą, gdy wykorzystuje osiągnięte zwycięstwo. Jaki może być specjalny cel bitwy, jak daleko wchodzi ona w cały system wojny, dokąd może doprowadzić droga zwycięstwa zależnie od rodzaju towarzyszących mu okoliczności, gdzie się znajduje punkt kulminacyjny bitwy - wszystkim tym zajmiemy się dopiero później. We wszystkich jednak możliwych okolicznościach prawdą jest przede wszystkim, że żadne zwycięstwo nie może wywrzeć większego wpływu bez pościgu, a następnie, że bez względu na krótkotrwałość drogi zwycięstwa zawsze musi ona doprowadzić poza pierwsze kroki pościgu. Aby zaś nie powtarzać tego przy każdej sposobności, zastanówmy się chwilę ogólnie nad tym niezbędnym uzupełnieniem pokonania przeciwnika. Pościg za przeciwnikiem pobitym zaczyna się z chwilą, gdy ten, przerywając bitwę, opuszcza plac boju. Wszystkich uprzednich poruszeń naprzód i w tył nie można do tego zaliczyć: należą one do rozwoju bitwy właściwej. W momencie wyżej wskazanym zwycięstwo, aczkolwiek niewątpliwe, zwykle jest jeszcze bardzo małe i słabe i w szeregu zdarzeń nie zapewniłoby wiele korzyści pozytywnych, gdyby nie było uzupełnione w pierwszym zaraz dniu przez pościg. Wtedy dopiero, jak to już mówiliśmy, odbywa się żniwo trofeów ucieleśniające zwycięstwo. O tym pościgu właśnie chcemy pomówić. Obie strony zawiązują bitwę zwykle ze zmniejszonymi już bardzo siłami fizycznymi, albowiem poruszenia poprzedzające bitwę bezpośrednio mają przeważnie charakter okoliczności bardzo uciążliwych. Wysiłki, jakich wymaga rozegranie dłuższej walki, dopełniają wyczerpania. Dochodzi do tego jeszcze fakt, że strona zwycięska jest nie o wiele mniej zdezorganizowana i wytrącona z pierwotnych, normalnych ram niż strona pobita i z tego powodu odczuwa potrzebę uporządkowania się,

zebrania rozproszonych oddziałów i zaopatrzenia ich w świeżą amunicję. Wszystkie te okoliczności stawiają również i zwycięzcę w położeniu krytycznym, o którym mówiliśmy wyżej. Jeśli pobito oddział podrzędny, który może być poparty przez inny albo też jeśli może on skądkolwiek oczekiwać wydatnej pomocy, to zwycięzca może łatwo ulec znanemu niebezpieczeństwu utracenia zwycięstwa, a świadomość tego wpływa w takim wypadku na szybkie zakończenie pościgu albo co najmniej krępuje go silnie. Jednak tam nawet, gdzie nie potrzebujemy się obawiać znacznego wzmocnienia strony pobitej, zwycięzca znajduje w wyżej przytoczonych okolicznościach silną przeciwwagę szybkości jego pościgu. Wprawdzie nie potrzeba się tu obawiać wydarcia mu zwycięstwa, ale nowe bitwy niepomyślne są przecież zupełnie możliwe i mogą osłabić uzyskane dotychczas korzyści. Poza tym właśnie teraz cały ciężar uwzględniania potrzeb i słabości zmysłów ludzkich spada na wolę wodza. Tysiące, które stoją pod jego rozkazami, potrzebują spokoju i odpoczynku, pożądają natychmiastowego zakończenia okresu niebezpieczeństw i trudów. Nieliczni tylko spośród nich, których można traktować jako wyjątki, wybiegają wzrokiem i uczuciem dalej, niż sięga chwila obecna. Tylko ci nieliczni posiadają w sobie po wypełnieniu czynności niezbędnych dość niezależnego męstwa, aby myśleć o sukcesach, które w takiej chwili wydają się tylko uświetnieniem zwycięstwa, luksusem triumfu. Wszystkie zaś te tysiące mają głos w radzie wodza, gdyż interesy zmysłów ludzkich umieją sobie znaleźć pewną drogę przez wszystkie szczeble hierarchii wojskowej aż do serca wodza. Sam on również wskutek wysiłków duchowych i fizycznych słabnie w większym lub mniejszym stopniu w swej aktywności wewnętrznej i w ten sposób, przeważnie z tych czysto ludzkich względów, mniej się dokonuje, niżby się dokonać mogło. To zaś, co się w ogóle robi, zależy tylko od żądzy sławy, energii, a nawet i od bezwzględności wodza naczelnego. Tylko i w ten sposób można objaśnić to lękliwe prowadzenie przez wielu wodzów pościgu po zwycięstwie osiągniętym wskutek posiadanej przewagi. Natychmiastowy pościg po zwycięstwie musimy ograniczyć w ogólnych zarysach do pierwszego dnia, a w każdym razie do następującej po nim nocy, gdyż poza tym okresem konieczność własnego wypoczynku zmusi nas w każdym wypadku do zastoju. Pościg natychmiastowy posiada różne naturalne stopnie. Pierwszy z nich - to pościg prowadzony wyłącznie przez kawalerię. Wtedy jest to w gruncie rzeczy raczej szerzenie postrachu i obserwacja niż istotny nacisk, gdyż najmniejszy nawet odcinek odpowiedniego terenu wystarczy zwykle, aby ścigającego zatrzymać. Chociaż kawaleria może bardzo wiele zdziałać wobec poszczególnych oddziałów wojska wstrząśniętego i osłabionego, to jednak w stosunku do całości wojska przeciwnika jest ona zawsze tylko bronią pomocniczą; cofający się bowiem może użyć swoich świeżych odwodów do osłony odwrotu i w ten

sposób, używając broni połączonych, może oprzeć się skutecznie na najbliższym, najbardziej nawet nieznacznym odcinku terenu. Tylko wojsko znajdujące się w prawdziwej ucieczce i całkowitej rozsypce może tu stanowić wyjątek. Drugi stopień stanowi pościg prowadzony przez silną straż przednią złożoną z wszystkich rodzajów broni, przy której oczywiście znajduje się większa część posiadanej kawalerii. Taki pościg wypiera przeciwnika aż do najbliższej mocnej pozycji jego straży tylnej albo też do najbliższej pozycji całości jego wojska. Zwykle nie od razu trafi się sposobność znalezienia takiej pozycji i pościg sięga dalej; przeważnie jednak nie przekracza on jednej lub kilku godzin, gdyż straż przednia w ogóle nie czuje za sobą dostatecznego poparcia. Trzeci - najsilniejszy stopień bywa wtedy, gdy całe wojsko zwycięskie nie przerywa marszu naprzód, jak długo siły wystarczą. W tym wypadku strona pobita musi opuścić przeważną ilość pozycji, które nastręcza jej teren na samą groźbę natarcia lub obejścia, a straż tylna tym bardziej nie będzie się wiązać w zacięty opór. We wszystkich trzech wypadkach noc, zapadłszy przed zakończeniem całej akcji, zwykle kładzie jej kres, a nieliczne wypadki, kiedy się dzieje inaczej i kiedy pościg kontynuowany jest jeszcze i w nocy, należy uważać za zupełnie wyjątkowo mocny stopień pościgu. Gdy zważymy, że w bojach nocnych wszystko podlega przypadkowi w większym lub mniejszym stopniu i że w konsekwencji bitwy porządek, zwartość oddziałów i bieg spraw zostają zawsze bardzo zakłócone; to zrozumiemy łatwo obawę obu wodzów przed przeciąganiem swego działania również i w ciemnościach nocy. Jeśli bowiem sukcesu nie zapewnia ani całkowita rozsypka strony pobitej, ani wyjątkowa przewaga wojska zwycięskiego, to wszystko zdaje się wtedy poniekąd na los, co nie może leżeć w interesie żadnego, nawet najbardziej zuchwałego wodza. Z reguły wtedy noc kładzie kres pościgowi tam nawet, gdzie bitwa rozstrzygnęła się na krótko przed jej zapadnięciem. Noc zapewnia stronie pobitej albo bezpośrednio możność odetchnięcia i uporządkowania się, albo, jeśli odwrót trwa w nocy dalej, umożliwia im to po oderwaniu się od ścigającego. Po upływie tego czasu sytuacja strony pobitej znacznie się poprawia. Wiele rzeczy zagubionych odnalazło się znowu, amunicję uzupełniono, całość uszykowano na nowo. Zwycięzca stoi teraz znowu w obliczu nowej bitwy, a nie dalszego ciągu dawnej i nawet gdy ta nowa bitwa rokuje absolutnie pomyślny wynik, jest to nowa walka, a nie tylko zbieranie przez zwycięzcę porozrzucanych szczątków. W wypadku, gdzie zwycięzca może przedłużyć pościg również i w ciągu nocy, chociażby tylko za pomocą straży przedniej złożonej z wszystkich rodzajów broni, wpływ zwycięstwa wzmaga się nadzwyczajnie, czego przykłady dają bitwy pod Leuthen i Waterloo. Działania pościgowe należą w gruncie rzeczy do dziedziny taktyki i

zatrzymujemy się przy nich tylko po to, aby tym wyraźniej uświadomić sobie tę różnicę, jaka zachodzi dzięki pościgowi na wpływ zwycięstwa. Ten pościg bezpośredni aż do najbliższego punktu zatrzymania się jest prawem każdego zwycięzcy i jest bodaj niezależny od jego dalszych planów i warunków. Mogą one bardzo ograniczyć sukcesy pozytywne zwycięstwa osiągniętego przez siły główne, ale tego bezpośredniego jego wykorzystania uniemożliwić nie są w stanie, a w każdym razie wypadki tego rodzaju, jeśli nawet są do pomyślenia, to zdarzają się tak rzadko, że nie mogą mieć widocznego wpływu na teorię. I tu bezwzględnie należy stwierdzić, że przykład wojen nowoczesnych otworzył energii zupełnie nowe pole działania. W wojnach dawniejszych, opierających się na węższym podłożu, zawartych w ciaśniejszych granicach, istniały jak w wielu innych, tak i w tym zwłaszcza punkcie niepotrzebne, konwencjonalne ograniczenia. Pojęcie zwycięstwa, jego sława wydawały się wodzom tak bardzo rzeczą główną, że mniej już myśleli oni o właściwym zniszczeniu nieprzyjacielskich sił zbrojnych, podobnie jak zniszczenie to wydawało się im tylko jednym z wielu środków wojennych, bynajmniej nie głównym, a już bezwarunkowo nie jedynym. Tym chętniej też wkładali szpadę do pochwy, z chwilą gdy przeciwnik opuścił swoją. Rzeczą jak najbardziej naturalną wydawało się im zaprzestanie walki z chwilą rozstrzygnięcia i wszelki dalszy rozlew krwi był traktowany jako zbyteczne okrucieństwo. Jeśli zaś ta fałszywa filozofia nie przesądzała całkowicie decyzji, to w każdym razie stanowiła punkt widzenia, dzięki któremu wyobrażenia o wyczerpaniu wszystkich sił i o fizycznym niepodobieństwie dalszej walki uzyskiwały posłuch i znaczenie. Niewątpliwie bardzo ważne jest oszczędzanie własnego narzędzia zwycięstw, jeśli się posiada tylko to jedno i jeśli się przewiduje niedalekie nastanie chwili, gdy w ogóle narzędzie to okaże się niewystarczające dla przyszłych działań, do jakich z reguły prowadzi rozwój każdego natarcia. Rachunek ten jest wszakże o tyle fałszywy, że dalsze straty sil bojowych, jakie mogłyby być poniesione w pościgu, nie stoją w żadnym stosunku do strat nieprzyjacielskich. Rozumowanie to mogło więc powstać tylko w czasie, gdy sił bojowych nie uważano za rzecz główną. Toteż w wojnach dawniejszych tylko istotni bohaterowie, jak Karol XII, Marlborough, Eugeniusz Sabaudzki, Fryderyk Wielki, łączyli zwycięstwa swe, jeśli były one wystarczająco zdecydowane, z gwałtownym pościgiem, natomiast inni wodzowie zadowalali się zwykle opanowaniem placu boju. Te konwencjonalne szranki zostały zniszczone w nowszych czasach przez większą energię, jaką zyskało prowadzenie wojny dzięki bardziej rozległym warunkom, w jakich wojna powstaje. Dziś pościg stał się głównym działaniem zwycięzcy, więc i trofea bardzo się powiększyły, a jeśli w nowszych bitwach zdarzają się wypadki odmienne, to stanowią one wyjątki i zawsze są umotywowane przez specjalne względy.

Całkowitej klęsce przeszkodziła pod Görschen i Bautzen tylko przewaga kawalerii u aliantów, pod Grossbeeren i Dennewitz - zła wola szwedzkiego następcy tronu, a pod Laon zły stan zdrowia starego Blüchera. Borodino stanowi również przykład odpowiedzi i nie możemy się powstrzymać od powiedzenia o nim słów kilku, częściowo z powodu, że nie sądzimy, aby sprawa została wyczerpana przez samą tylko przyganę Bonapartemu, częściowo zaś dlatego, że wypadek ten, jak i wielka ilość jemu podobnych, pozornie należeć może do tych, które określimy jako nadzwyczaj rzadkie, a mianowicie do takich, gdzie warunki ogólne z góry już od początku bitwy opanowują wodza i krępują go. Zwłaszcza francuscy pisarze i gorący wielbiciele Bonapartego (Yaudancourt, Chambray, Segur) ganią go bezwzględnie za to, że nie spędził on wojska rosyjskiego całkowicie z pola bitwy i że dla jego rozbicia nie poświęcił reszty swoich sił, gdyż wtedy bitwa przegrana zamieniłaby się w kompletną klęskę. Szczegółowy opis wzajemnego położenia obu wojsk za daleko by nas tu zaprowadził, ale jest jasne, że Bonaparte, który w korpusach bijących się później pod Borodinem posiadał, przechodząc przez Niemen, 300 tyś. ludzi, a w okresie tej bitwy, już tylko 120 tyś. - mógł słusznie się obawiać, że nie pozostanie mu dosyć sił do marszu na Moskwę stanowiącą punkt, do którego wszystko zdawało się sprowadzać. Zwycięstwo takie, jakie sobie wywalczył, dawało mu względną pewność zdobycia tej stolicy, gdyż bardzo nieprawdopodobne wydawało mu się, aby Rosjanie mogli mu w ciągu ośmiu dni wydać nową bitwę, a w Moskwie miał nadzieję zawarcia pokoju. Niewątpliwie rozgromienie wojska rosyjskiego czyniłoby ten pokój o wiele pewniejszym, ale warunkiem głównym przecież pozostawało dojście do Moskwy w takiej sile, ażeby dzięki niej mógł wobec stolicy, a przez nią i wobec całego państwa i jego rządu wystąpić jako zdobywca. Przyszłość okazała, że siły przyprowadzone do Moskwy nie wystarczyły do osiągnięcia tego celu, ale tym bardziej nie wystarczyłyby one, gdyby Bonaparte, rozbijając wojsko rosyjskie, zniszczył i swoje. Czuł on to doskonale i w naszych oczach usprawiedliwiony jest zupełnie. Wypadek ten przecież nie należy do tych, gdzie ogólne warunki wzbraniają wodzowi nawet bezpośredniego pościgu po zwycięstwie. O samym pościgu nie było tam bowiem jeszcze wcale mowy. Zwycięstwo było rozstrzygnięte o godzinie czwartej po południu, ale Rosjanie posiadali w swoich rękach większą część pola bitwy i wcale jeszcze nie zamierzali go opuścić, a wznowienie natarcia spowodowałoby silny opór z ich strony, który niewątpliwie zakończyłby się ich zupełną klęską, ale kosztowałby Francuzów jeszcze wiele krwi. Bitwę pod Borodinem należy przeto zaliczać do takich, które, jak bitwa pod Bautzen, nie zostały doprowadzone do końca. Pod Bautzen zwyciężony wolał wcześniej opuścić pole bitwy; pod Borodinem zwycięzca wolał zadowolić się

zwycięstwem połowicznym nie dlatego, aby rozstrzygnięcie wydawało mu się wątpliwe, ale dlatego, że nie był dość bogaty, aby za całe zapłacić. Jeśli wrócimy do naszego przedmiotu, to jako wynik rozważań naszych o pościgu bezpośrednim okaże się, że energia pościgu określa w przeważnej mierze wartość zwycięstwa. Pościg jest drugim aktem zwycięstwa, w wielu wypadkach ważniejszym nawet niż pierwszy. Ponieważ strategia zbliża się tu do taktyki, aby natychmiast przejąć od niej gotowe dzieło, dlatego pierwszym aktem jej władzy będzie żądanie uzupełnienia zwycięstwa. Jednak podczas tego natychmiastowego pościgu skuteczność zwycięstwa będzie w nader rzadkich tylko wypadkach rzeczą skończoną; wtedy bowiem otwiera się dopiero właściwa droga, której zwycięstwo użycza szybkości. Droga ta może być wytyczona, jak to już rzekliśmy, i przez inne okoliczności, o których tu nie będziemy mówili. Ośmielamy się tutaj wszakże wyłożyć o pościgu to wszystko, co nosi charakter ogólny, aby się nie powtarzać w tych wszystkich wypadkach, gdzie będzie o nim mowa. Przy dalszym pościgu można znowu rozróżnić trzy jego stopnie; zwyczajny marsz w ślad za wrogiem, właściwy nacisk na niego i marsz równoległy dla przecięcia odwrotu przeciwnika. Zwyczajny marsz w ślad za wrogiem powoduje dalszy jego odwrót do chwili, gdy osądzi, że może on wydać nam nową bitwę. Wystarczyłoby to tylko dla wykorzystania skutków już osiągniętej przewagi, a poza tym do zagarnięcia przez nas wszystkiego tego, czego pobity nie zdoła zabrać ze sobą: rannych, chorych, maruderów, części bagażu i taboru. Ale sam marsz w ślad za przeciwnikiem nie wzmaga dezorganizacji u niego, w odróżnieniu od dwóch następnych stopni pościgu. Zamiast zadowolić się marszem w ślad za wrogiem na jego dawne pozycje i zajmować tylko ten teren, jaki nam ustąpić zechce, możemy żądać od niego jeszcze czegoś więcej, a mianowicie za pomocą dobrze w tym celu zorganizowanej straży przedniej stale atakować jego straże tylne, gdy tylko zechcą one zająć stanowiska bojowe. Takie działanie przyspieszy ruchy wroga i wzmoże jego dezorganizację przeważnie przez to, że odwrót przybierze charakter ucieczki bez wytchnienia. Nic nie wywołuje w żołnierzu tak przykrego wrażenia, jak ponowny odgłos dział nieprzyjacielskich, w chwili gdy po wytężającym marszu pragnie on zaznać spoczynku. Jeśli zaś wrażenie to powtarza się przez szereg dni, to może doprowadzić go do panicznego strachu. Podłoże tego stanowi tu stała świadomość konieczności ulegania woli przeciwnika i niezdolności stawiania oporu, co w ogromnym stopniu musi osłabiać siły moralne wojska. Nacisk ten najskuteczniej działać będzie wtedy, jeśli się zmusi przeciwnika do marszów nocnych. Jeśli zwycięzca spłoszy przeciwnika o zachodzie słońca z legowiska, które sobie obrał czy to dla całości sił, czy

też dla straży tylnej, to musi on albo zarządzić marsz nocny, albo, co mniej więcej na jedno wychodzi, musi on przynajmniej zmienić jeszcze w ciągu nocy swoje pozycje i przesunąć je bardziej ku tyłowi; natomiast zwycięzca może spędzić noc spokojnie. Zarządzenie marszów i wybór pozycji zależą w tym wypadku od tylu innych rzeczy, a zwłaszcza od zaopatrzenia, taktycznie silnych odcinków terenu, wielkich miast itd., że śmieszną pedanterią byłoby wykazywanie za pomocą rozważań geometrycznych, w jaki sposób ścigający, narzucając swą wolę ściganemu, może zmusić go do marszu zawsze w nocy, gdy sam w tym czasie wypoczywa. Niemniej jednak pozostaje rzeczą prawdziwą i praktykowaną, że zarządzenia marszowe podczas pościgu mogą mieć tę tendencję i wtedy bardzo zwiększą jego skuteczność. Że zaś w wykonaniu rzadko kiedy się to uwzględnia przyczynia się do tego fakt, że podobne postępowanie jest bardziej uciążliwe również i dla wojsk ścigających niż regularne przestrzeganie postojów i godzin. Wyruszyć rankiem o dogodnej porze, aby w południe przybyć na postój, resztę dnia zużyć na zaspokojenie różnych potrzeb, a noc na wypoczynek - taka metoda jest znacznie wygodniejsza niż regulowanie poruszeń własnych ściśle według nieprzyjacielskich, decydując się zawsze przy tym dopiero w ostatniej chwili, ruszając rankiem, to znowu wieczorem, znajdując się stale przez wiele godzin w obliczu nieprzyjaciela, ostrzeliwując się wzajemnie, prowadząc utarczki, zarządzając obejścia - słowem, stosując wszelkie niezbędne tutaj środki taktyczne. Ciąży to z natury rzeczy poważnie na wojskach ścigających, a na wojnie, gdzie i bez tego ciężarów dużo, ludzie są zawsze skłonni unikać takich, które nie wydają się bezpośrednio niezbędne, Rozważania te stosują się tak do całości wojska, jak również, co się zdarza normalnie, do silnej straży przedniej. Z przyczyn więc tutaj poruszonych ten pościg drugiego stopnia, ten stały nacisk na zwyciężonego zdarza się stosunkowo rzadko. Nawet Bonaparte w swojej kampanii rosyjskiej 1812 r. stosował go rzadko z tego rzucającego się tu bardzo w oczy powodu, że trudy i znoje kampanii i tak już groziły jego wojsku całkowitym zniszczeniem, zanim jeszcze cel został osiągnięty. W innych natomiast swoich kampaniach Francuzi odznaczyli się dzięki swojej energii również i pod tym względem. Trzecim, najskuteczniejszym stopniem pościgu, jest wreszcie marsz równoległy ku najbliższemu celowi odwrotu nieprzyjacielskiego. Każde wojsko pobite posiada za sobą bliżej lub dalej taki punkt, którego osiągnięcie najbardziej mu leży na sercu, czy to aby zabezpieczyć w ten sposób dalszy swój odwrót, jak się to dzieje przy ciaśninach, czy też dlatego, że bardzo ważne jest dojście do tego punktu przed nieprzyjacielem, jak np. do stolicy, magazynów itd., czy też wreszcie z powodu, że wojsko może w tym punkcie uzyskać nową zdolność oporu, jak np. na ufortyfikowanych pozycjach, przez połączenie z innym korpusem itd.

Jeśli więc zwycięzca skieruje swój marsz równoległą drogą na ten punkt, to jasne jest, że może to przynaglić odwrót pobitego w sposób dlań zgubny, odwrót zamienić w pośpiech, a wreszcie w ucieczkę. Zwyciężony ma tylko trzy sposoby przeciwdziałania temu. Pierwszy - to rzucenie się samemu na wroga, aby dzięki niespodziewanemu natarciu zapewnić sobie prawdopodobieństwo sukcesu, jakiego w takim położeniu w ogóle był pozbawiony. Oczywiście, wymaga to przedsiębiorczego, odważnego dowódcy i świetnego wojska, które jest wprawdzie pobite, ale nie doznało kompletnej klęski; może więc być przez stronę zwyciężoną stosowany w bardzo nielicznych wypadkach. Inny sposób - to przyśpieszenie odwrotu. Tego właśnie zwycięzca pragnie. Sposób ten prowadzi łatwo do nadmiernego wysiłku ze strony wojsk, które w następstwie ponoszą niesłychane straty w gromadach maruderów oraz porzuconych działach i wozach. Trzeci sposób - to odchylenie drogi marszu od przeciwnika, aby obejść najbliższe punkty odcięcia, maszerować w większej odległości od wroga z mniejszym wysiłkiem i w ten sposób pośpiech uczynić mniej szkodliwy. Ten ostatni sposób jest najgorszy, gdyż należy uważać go za zaciągnięcie nowej pożyczki przez niewypłacalnego dłużnika; sprowadza on jeszcze większe kłopoty. Są wprawdzie wypadki, gdy sposób ten można polecać; są inne, gdy jedynie on jest możliwy; bywa też, że jest skuteczny, ale w ogóle jest rzeczą pewną, że skłania doń nie tyle jasne przeświadczenie osiągnięcia pewnego celu, ile inny, niedopuszczalny powód. Jest nim mianowicie obawa starcia się z nieprzyjacielem. Biada dowódcy, który się temu podda. Bez względu na to, jak bardzo ucierpiała silą moralna wojska i jak usprawiedliwione są obawy, że przy każdym spotkaniu z wrogiem poniesie się porażkę - zło spowodowane przez trwożliwe unikanie wszelkiej sposobności bitwy jest jeszcze gorsze. Bonaparte w roku 1813 nie uprowadziłby za Ren nawet tych 30-40 tyś. ludzi, którzy mu zostali po bitwie pod Hanau, gdyby unikał tej bitwy i gdyby chciał przechodzić przez Ren pod Mannheimem lub Koblencją. Właśnie dzięki małym bitwom starannie wszczętym i przeprowadzonym, gdzie zwyciężony zawsze może wykorzystać teren znajdując się w obronie - właśnie dzięki nim można dopiero znowu podnieść siły moralne wojska. Nie do wiary wprost jest dobroczynny wpływ najdrobniejszego nawet powodzenia. Jednak do tej próby potrzeba ze strony wielu dowódców pewnego przezwyciężenia się. Inna droga uchylania się od bitwy wydaje się na pierwszy rzut oka tak dalece łatwa, że się ją przeważnie wybiera. A właśnie to omijanie przeciwnika jest zwykle najbardziej na rękę jego zamiarom i częstokroć kończy się kompletną zgubą zwyciężonego. Musimy jednak przypomnieć tutaj, że mówimy o całości wojska, a nie o poszczególnym oddziale, który odcięty stara się drogą okrężną dołączyć do reszty wojska; w tym wypadku okoliczności są inne - i zamiar udaje się

łatwo. Podczas tego wyścigu do celu konieczne jest wszakże, aby pewien oddział wojska ścigającego postępował również drogą odwrotu oddziału ściganego, aby zagarniać wszystko, co na niej zostaje, i nie rezygnować z wpływu, jaki wywiera zawsze obecność nieprzyjaciela. Tego właśnie zaniedbał Blücher podczas swego poza tym wzorowego marszu pościgowego spod Waterloo do Paryża. Wprawdzie marsze takie osłabiają również ścigającego i nie należy ich doradzać, jeśli armia nieprzyjacielska dołącza do innej, znacznej siły, jeśli ma na czele wybitnego wodza, a zniszczenie jej nie jest dostatecznie przygotowane. Tam jednak, gdzie można pozwolić sobie na użycie tego środka, działa on jak wielka machina. Wojsko pobite traci wtedy tak niewspółmiernie wielu chorych i przemęczonych, a duch jego wskutek ciągłej obawy przed zgubą jest tak osłabiony i przybity, że w końcu trudno wprost myśleć o zorganizowanym oporze. Każdy dzień wtedy dostarcza tysiące jeńców bez potrzeby skrzyżowania broni. W takiej chwili pełnego powodzenia zwycięzca nie powinien wzdragać się przed podziałem swoich sił, aby wciągnąć w ten wir wszystko, co tylko może ogarnąć za pomocą wojska własnego, odcinać samodzielne oddziały, zagarniać nie przygotowane fortece, obsadzać wielkie miasta itd. Może on sobie pozwalać na wszystko, dopóki nie nastąpi zmiana sytuacji, a im więcej sobie będzie pozwalać, tym zmiana ta później nastąpi. W wojnach Bonapartego nie brak przykładów, gdy osiągano tak świetne wyniki wielkich zwycięstw i wspaniałych pościgów. Przypomnijmy tylko bitwy pod Jena, Ratysboną, Lipskiem i Waterloo.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

Odwrót po bitwie przegranej Bitwa przegrana łamie potęgę wojska i to w większym stopniu moralną niż fizyczną. Bitwa ponowna bez wprowadzenia w grę okoliczności nowych, pomyślnych, może doprowadzić do kompletnej klęski, a być może do zguby. Jest to pewnik wojskowy. Z natury rzeczy odwrót postępuje aż do tego punktu, w którym równowaga sil będzie znowu uzyskana, czy to dzięki posiłkom lub osłonie ze strony znacznych fortec, czy też dzięki wielkim przestrzeniom lub rozciągnięciu się sil nieprzyjacielskich. Stopień poniesionych strat, ogrom klęski przybliżą względnie oddalą ten moment, ale głównie wpłynie na to charakter przeciwnika. Ileż to mamy przykładów, gdy wojsko pobite znowu stawiało opór w malej odległości od miejsca poprzedniej bitwy, pomimo że od czasu stoczenia tejże stosunki jego w najmniejszej nawet mierze się nie zmieniły. Przyczyna tego leży albo w moralnej słabości przeciwnika, albo w tym, że przewaga osiągnięta w bitwie była nie dość znaczna, aby doprowadzić do decydującego ciosu. Aby wykorzystać tę słabość lub te błędy przeciwnika, nie ustąpić ani na cal dalej niż tego wymaga przemoc okoliczności, głównie zaś, aby stosunek wzajemny sił moralnych utrzymać na możliwie korzystnym poziomie - potrzebny jest bezwzględnie powolny, stale przeciwstawiający się odwrót, który, z chwilą gdy ścigający chce nazbyt wyzyskiwać swoje sukcesy, zmienia się w odważne, mężne stawianie czoła. Odwroty wielkich wodzów i doświadczonych wojsk podobne są zawsze do cofania się zranionego lwa. I to jest bezsprzecznie najlepsza teoria. Co prawda, często w chwilach kiedy chciano wycofać się z niebezpiecznego położenia, bywały stosowane próżne formalności powodujące niepotrzebną stratę czasu i przez to niebezpieczne, albowiem w takich wypadkach wszystko zależy od szybkości. Doświadczeni dowódcy uważają to za zasadę bardzo ważną. Jednak takich wypadków nie należy mieszać z ogólnym odwrotem po przegranej bitwie. Kto sądzi, że dzięki kilku szybkim marszom osiągnie tu jakąś korzyść i że łatwiej

uzyska pewne stanowisko, popełnia duży błąd. Pierwsze poruszenia powinny być możliwie jak najmniejsze, a w ogóle musi tu obowiązywać zasada - nie dać sobie narzucić woli przeciwnika. Zasady tej nie można zastosować bez krwawych bitew z napierającym wrogiem, ale zasada ta warta jest ofiar, Bez niej wpadamy w ruch przyśpieszony, który niebawem zmienia się w lawinę, i wtedy w samych maruderach i rozbitkach więcej kosztuje ludzi, niżby to mogły kosztować bitwy straży tylnych, a ponadto niszczy resztki męstwa. Silna straż tylna złożona z najlepszych oddziałów, prowadzona przez najwaleczniejszego generała i w najważniejszych chwilach poparta przez całość armii, skrupulatne wykorzystanie terenu, silny opór, skoro tylko zuchwalstwo straży przednich nieprzyjaciela i teren dadzą do tego sposobność, słowem, planowe prowadzenie formalnych małych bitew oto środki zastosowania powyższej zasady. Trudności odwrotu są oczywiście większe lub mniejsze zależnie od tego, czy bitwę stoczono w warunkach bardziej lub mniej pomyślnych i czy podczas niej przeciwnik trzymał się dłużej czy krócej. W jaki sposób walka z przeważającym przeciwnikiem aż do ostatniego żołnierza może pozbawić nas możliwości jakiegokolwiek uporządkowanego odwrotu, wskazują bitwy pod Jena i Waterloo. Doradzano wprawdzie tu i ówdzie podział sił do odwrotu, a zatem odwrót oddzielnymi kolumnami albo zgoła w kierunkach odśrodkowych. Podziału dokonywanego tylko dla wygody marszu, gdzie wspólna walka całości jest możliwa i zamierzona - nie bierzemy tu pod uwagę, natomiast każdy inny podział jest nadzwyczaj niebezpieczny, przeciwny naturze rzeczy i dlatego stanowi wielki błąd. Każda przegrana bitwa jest czynnikiem osłabiającym i dezorganizującym i najbliższą koniecznością staje się wtedy zbiórka, aby osiągnąć dzięki niej znowu porządek, męstwo i zaufanie. Pomysł, aby w chwili gdy nieprzyjaciel ściga po zwycięstwie, niepokoić go podzielonymi siłami z obu stron -jest prawdziwą anomalią. Gdyby wróg był bojaźliwym słabeuszem, można by mu tym zaimponować i wtedy byłoby to skuteczne, ale tam, gdzie nie jesteśmy pewni tej wady u przeciwnika, należy tego zaniechać. Jeśli położenie strategiczne po bitwie wymaga, aby się osłaniać z prawa i lewa przez oddziały wydzielone, bo może się to dziać o tyle, o ile okoliczności do tego zmuszają, ale podział ten należy uważać zawsze za zło i rzadko kiedy będziemy w stanie zarządzić go zaraz nazajutrz po bitwie. Jeśli Fryderyk Wielki po bitwie pod Collinem i po przerwaniu oblężenia Pragi wycofał się w trzech kolumnach, to stało się to nie z jego wolnego wyboru, ale dlatego, że ugrupowanie jego sił i wzgląd na osłonę Saksonii nie pozwalały uczynić inaczej. Bonaparte po bitwie pod Brienne nakazał Marmontowi cofać się na Aube, gdy tymczasem sam zwrócił się przez Sekwanę ku Troyes. Nie spowodowało to złych skutków tylko

dlatego, że sprzymierzeni zamiast ścigać, podzielili się również i jedna ich część (Blücher) zwróciła się ku Mamie, a druga (Schwarzenberg) w obawie, że jest zbyt słaba, posuwała się bardzo wolno.

ROZDZIAŁ CZTEMASTY

Bój nocny Sposób prowadzenia boju nocnego i właściwości jego przebiegu są przedmiotem taktyki; rozpatrujemy go też tu tylko o tyle, o ile stanowi on jako całość środek szczególny. W gruncie rzeczy każde natarcie nocne to wzmożony wypad. Na pierwszy rzut oka wypad taki wydaje się wyjątkowo skuteczny, gdyż spodziewamy się, że obrońca będzie zaskoczony, a nacierający oczywiście przygotowany do tego, co ma nastąpić. Jakaż wielka nierówność! Wyobraźnia maluje nam po jednej stronie obraz najzupełniejszego zamieszania, a po drugiej nacierającego zajętego tylko zbieraniem owoców tego zamętu. Stąd to pochodzą u tych, którzy niczym nie dowodzą i za nic nie są odpowiedzialni, tak często pomysły wypadów nocnych, które rzeczywiście zdarzają się bardzo rzadko. Wszystkie te wyobrażenia opierają się na tym przypuszczeniu, że nacierający zna poczynania obrońcy jako uprzednio podjęte i ujawnione i które nie mogły ujść jego rozpoznaniu, jak też, że poczynania nacierającego wykonywane dopiero w momencie natarcia muszą pozostać dla przeciwnika nieznane. Już to ostatnie nie zawsze się zdarza, a warunek pierwszy - tym rzadziej, Jeśli nie stoimy tak blisko przeciwnika, że go mamy wprost przed oczami, jak się to działo z Austriakami wobec Fryderyka Wielkiego przed bitwą pod Hochkirch, to wszystkie wiadomości o ugrupowaniu przeciwnika będą zawsze bardzo niepełne. Ponieważ pochodzą one od zwiadów, patroli, zeznań jeńców i szpiegów, dlatego już z tego powodu nie da się ich ustalić dokładnie, a poza tym są one mniej lub więcej przestarzałe, pozycja bowiem przeciwnika mogła się od tego czasu zmienić. Zbadanie pozycji przeciwnika było przy dawnej taktyce i sposobie obozowania znacznie łatwiejsze niż obecnie. Linię namiotów n wiele łatwiej spostrzec niż obóz szałasów albo biwak, a obozowanie w rozwiniętych, regularnych liniach frontowych jest znów łatwiejsze do zbadania niż obecnie praktykowane ustawianie się dywizjami w kolumnach. Można mieć całkowicie przed oczami teren, na

którym dywizja obozuje w ten sposób, i pomimo to nie mieć jasnego o tym wyobrażenia. Jednak pozycja znowu nie jest wszystkim, co musimy wiedzieć; zarządzenia, które wydaje obrońca w czasie samej bitwy, są równie ważne i nie polegają przecież wyłącznie na strzelaninie. Te zarządzenia doraźne czynią w wojnach nowszych wypady nocne trudniejsze niż w dawnych, gdyż właśnie teraz uzyskały one przewagę nad zarządzeniami wydawanymi z góry. W bitwach współczesnych uszykowanie obrońcy jest raczej tymczasowe niż definitywne i dlatego obrońca może częściej niż dawniej zaskoczyć na wojnie współczesnej przeciwnika nieoczekiwanymi uderzeniami. Wszystko więc, cokolwiek nacierający wie o obrońcy podczas wypadu nocnego, rzadko kiedy, a może i nigdy nie jest wystarczające dla zastąpienia braku bezpośredniej obserwacji. Obrońca natomiast ma ze swej strony nawet pewną małą przewagę w tym, że w terenie tworzącym jego pozycję orientuje się lepiej niż nacierający, podobnie jak mieszkaniec jakiegoś pokoju w ciemnościach obraca się swobodniej niż ktoś obcy. Potrafi on każdy oddział odnaleźć i łatwiej do niego dotrzeć niż nacierający. Z tego wynika, że nacierający w walce nocnej również potrzebuje posługiwać się wzrokiem jak i obrońca, i że wobec tego tylko specjalne przyczyny mogą skłonić go do natarcia w nocy. Przyczyny te dotyczą przeważnie poszczególnych oddziałów, a rzadko całości wojska, skąd znów wniosek, że wypad nocny może się z reguły zdarzyć w bitwach podrzędnych, a z rzadka tylko w bitwach walnych. Poszczególny oddział wojska nieprzyjacielskiego możemy zaatakować za pomocą przeważających sil, a więc otaczając go, aby znieść go całkowicie lub też zadać mu w walce niepomyślnej wielkie straty pod warunkiem, że pozostałe okoliczności są sprzyjające. Zamiar taki wszakże nie może się udać bez zupełnego zaskoczenia, gdyż w taką niepomyślną walkę żaden nieprzyjacielski oddział podrzędny nie będzie się wdawał, a raczej uchyli się od niej. Wysoki zaś stopień zaskoczenia można uzyskać tylko w nocy, ponadto w rzadkich wypadkach w bardzo pokrytym terenie. Jeśli więc chcemy wyzyskać błędne uszykowanie się jakiegoś mniejszego oddziału nieprzyjacielskiego, to musimy wykorzystać noc, aby wykonać przynajmniej tymczasowe zarządzenia, chociażby walka sama miała być wszczęta dopiero nad ranem. W ten sposób powstają wszystkie te małe działania nocne przeciwko czatom względnie innym małym oddziałkom, których sens właściwy polega zawsze na tym, aby za pomocą przewagi i otoczenia zaplątać nieprzyjaciela nieoczekiwanie w walkę tak niekorzystną, z której by nie mógł się wywinąć bez wielkich strat. Im większy jest oddział zaatakowany, tym trudniejsze staje się to

działanie, gdyż oddział silniejszy posiada więcej własnych środków do obrony przez czas dłuższy, zanim nadejdzie pomoc. Wojsko nieprzyjacielskie jako całość nie może już z tego choćby powodu być normalnie przedmiotem takiego natarcia, że aczkolwiek nie może ono oczekiwać żadnej pomocy z zewnątrz, to jednak posiada w sobie dość sposobów, aby przeciwstawić się wielostronnemu natarciu, zwłaszcza w czasach dzisiejszych, gdzie każdy już z góry jest przygotowany na taką zwyczajną formę natarcia. Możność skutecznego napadu nieprzyjacielskiego na nas z kilku stron zależy zwykle od całkiem innych warunków, niż od tego, że nastąpi on niespodzianie. Nie wdając się już tutaj w omawianie tych warunków, stwierdzamy, że z obejściem związane są wprawdzie wielkie sukcesy, ale i wielkie niebezpieczeństwa, że pominąwszy okoliczności indywidualne uprawnia do niego tylko wielka przewaga, taka właśnie, jakiej możemy użyć przeciwko niewielkiemu oddziałowi wojska nieprzyjacielskiego. Jednak otoczenie i obejście małego oddziału nieprzyjacielskiego i to wśród ciemności nocnych jest już choćby dlatego bardziej wykonalne, że siły, jakich do tego użyjemy, bez względu na przewagę, jaką przedstawiają, stanowią przecież prawdopodobnie podrzędną część wojska własnego, a taką część łatwiej narazić na wielkie ryzyko niż całość, Poza tym większy oddział albo i całość służy oddziałowi zaangażowanemu jako podtrzymanie i oparcie, co znowu zmniejsza niebezpieczeństwo tego działania. Jednak nie tylko ryzyko, ale i trudności wykonania ograniczają działania nocne do mniejszych oddziałów. Ponieważ zaskoczenie jest ich sensem właściwym, to i ukryte podsunięcie się jest głównym warunkiem wykonania; łatwiejsze jest to dla małych oddziałów niż dla większych, a dla kolumn całości wojska rzadko w ogóle wykonalne. Z tego powodu działanie takie stosuje się przeciw poszczególnym placówkom lub małym oddziałkom, przeciwko zaś większym oddziałom tylko wtedy, gdy te nie są odpowiednio ubezpieczone, jak to było z Fryderykiem Wielkim pod Hochkirch, Z całością wojska wypadek taki zdarzy się znów rzadziej niż z oddziałami podrzędnymi. W czasach nowszych, gdy wojnę zaczęto prowadzić o wiele szybciej i z większą zaciętością, musiało niewątpliwie z tego właśnie powodu zdarzać się częściej, że wojska obozowały bardzo blisko siebie, nie posiadając silnego systemu czat, gdyż i jedno, i drugie zawsze się przytrafia podczas kryzysów, jakie zwykle poprzedzają rozstrzygnięcie. W czasie tym jednak większa jest również gotowość bojowa stron obu, gdy tymczasem w dawniejszych wojnach stałym obyczajem było zajmowanie obozów w obliczu wroga nawet wtedy, gdy obie strony zamierzały tylko wzajemnie trzymać się w ryzach i to przez czas dłuższy. Ileż to razy Fryderyk Wielki całymi tygodniami obozował tak blisko Austriaków, że obie strony mogły ostrzeliwać się wzajemnie z dział!

Metoda ta, bezsprzecznie bardziej sprzyjająca napadom nocnym, została jednak w nowszych wojnach zarzucona, a wojska, które teraz pod względem zaopatrzenia, jak i potrzeb kwaterunkowych nie tworzą już skończonych samodzielnych jednostek, zmuszone są normalnie do zostawiania między sobą a wrogiem odległości całego jednodniowego prze-marszu. Jeśli wiec jeszcze raz ogarniemy wzrokiem warunki wypadu nocnego, to okaże się, że rzadko kiedy tylko zdarzą się motywy dostateczne, które można sprowadzić do następujących wypadków: 1. Zupełnie osobliwa nieopatrzność lub zuchwalstwo wroga, które zdarza się rzadko i jeśli się zdarzy, zwykle zrównoważone bywa przez wielką przewagę moralną; 2. Paniczna trwoga w wojsku nieprzyjacielskim albo w ogóle tak wielka przewaga sil moralnych po naszej stronie, że sama już wystarczy za kierownictwo; 3. Przy przebijaniu się przez otaczające nas przeważające wojska nieprzyjacielskie, gdyż tu wszystko zależy od zaskoczenia, a zamiar przebicia się zezwala na znaczne skupienie sił; 4. Wreszcie w wypadkach rozpaczliwych, gdy siły nasze są tak niewspółmierne do sił wroga, że tylko w jakimś nadzwyczajnym ryzyku możemy upatrywać możliwość powodzenia. Wszystkie te wypadki wymagają stale warunku, aby wojsko nieprzyjacielskie było pod naszą obserwacją i nie było ubezpieczone, Zresztą większość bojów nocnych prowadzi się w ten sposób, że kończą się o świcie tak, iż tylko zbliżanie się i pierwsze uderzenie dokonuje się pod osłoną ciemności, gdyż w ten sposób nacierający może lepiej wykorzystać skutki zamieszania, w jakie wpadnie przeciwnik. Walk natomiast, które się zaczynają o świcie i gdzie noc bywa wykorzystana tylko dla zbliżania się - nie należy zaliczać do nocnych.

KSIĘGA PIĄTA

Siły zbrojne

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Uwagi ogólne Siły zbrojne będziemy rozpatrywali: 1. Pod względem ich mocy i składu; 2. Ze względu na ich stan poza bitwą; 3. Z uwagi na ich zaopatrzenie; 4. W zależności od terenu. Zajmiemy się więc w tej księdze tymi właściwościami sil zbrojnych, które należy uważać tylko za niezbędny warunek walki, a nie za samą walkę. Podczas walki właściwości te są w bardziej lub mniej ścisłym związku ze sobą i oddziaływają na siebie wzajemnie i dlatego przy traktowaniu o walce często będzie jeszcze o nich mowa, ale na razie musimy jeszcze raz rozważyć każdą z nich z osobna jako całość, badając ich istotę i cechy charakterystyczne.

ROZDZIAŁ DRUGI

Teatr działań wojennych, armia, kampania Dokładne określenie tych trzech różnych czynników - czasu, przestrzeni i masy na wojnie - jest już z natury rzeczy niemożliwe, ale aby nie być zupełnie niezrozumiałym, musimy postarać się wyjaśnić trochę dokładniej te pojęcia potoczne, których używać będziemy w większości wypadków najchętniej.

1. Teatr działań wojennych

Za właściwy teatr działań wojennych uważamy taką część całego obszaru wojennego, która posiada osłonięte boki i korzysta wskutek tego z pewnej samodzielności. Osłona ta może wyrażać się w fortecach, wielkich przeszkodach terenowych, a także w znacznej odległości od reszty obszaru wojennego. Taka część obszaru wojennego nie jest ułamkiem większej całości, ale sama stanowi pewną całość i dlatego znajduje się mniej więcej w takim położeniu, że zmiany, jakie zachodzą na reszcie obszaru wojennego, nie wywierają na nią wpływu bezpośredniego, tylko pośredni. Jeślibyśmy tu jednak chcieli posiadać jakąś dokładną jego cechę charakterystyczną, to byłoby to możliwe tylko w formie wyobrażenia sobie, że na jednym teatrze działań wojennych posuwamy się naprzód, cofając się równocześnie na drugim albo też, że na jednym z nich znajdujemy się w obronie, na drugim zaś wykonujemy natarcie. Tej jaskrawości pojęć nie możemy zastosować wszędzie, a służy ona tu tylko do zaznaczenia właściwego punktu ciężkości.

2. Armia

Posiłkując się pojęciem teatru działań wojennych, bardzo łatwo możemy określić, co to jest armia; jest to mianowicie masa bojowa znajdująca się na jednym i tym samym teatrze działań wojennych, Jednak nie obejmuje to oczywiście całego znaczenia potocznego tego pojęcia. Blücher i Wellington dowodzili w roku 1815 dwiema armiami, aczkolwiek znajdowały się one na tym samym teatrze działań wojennych. Drugą więc cechą charakterystyczną pojęcia armii jest naczelne dowództwo. Cecha ta jest wszakże bardzo pokrewna poprzedniej, albowiem przy dobrze uregulowanych stosunkach na jednym i tym samym teatrze działań wojennych powinno być tylko jedno naczelne dowództwo, a dowódca własnego teatru działań wojennych zawsze musi posiadać odpowiedni stopień samodzielności. Sama tylko absolutna wielkość wojska mniej tu rozstrzyga o nazwie, niż to wydaje się na pierwszy rzut oka. Tam bowiem, gdzie operuje kilka armii na wspólnym teatrze działań wojennych i pod wspólnym dowództwem, noszą one swe nazwy nie ze względu na swą siłę, ale zachowują je z uwagi na warunki poprzednie (np, w roku 1813 armia śląska, północna itd). Natomiast wielką masę, której przeznaczeniem jest pozostać na danym teatrze działań wojennych, dzielimy nie na poszczególne armie, ale na korpusy: używanie nazwy „armie" przeczyłoby w każdym razie silnie utrwalonej praktyce. Z drugiej jednak strony pedantyzmem wprost byłoby nadawanie nazwy armii każdemu oddziałowi partyzanckiemu, który działa samodzielnie w oddalonej prowincji, chociaż nie można nie zauważyć, że nikogo nie razi, gdy mówimy o armii wandejskiej podczas wojen rewolucyjnych, choć ta często nie była silniejsza niż oddziały partyzanckie. Pojęcie armii i teatru działań wojennych będą więc z reguły używane jedno obok drugiego, wspierając się wzajemnie.

3. Kampania

Aczkolwiek często kampanią nazywamy wydarzenia wojenne, zaszłe w ciągu jednego roku na wszystkich teatrach działań wojennych, to

jednak powszechniej i ściślej rozumie się przez nią zdarzenia jednego tylko teatru działań wojennych. Nieco trudniej określać ją za pomocą roku, gdyż obecnie długotrwałe kwatery zimowe nie dzielą już wojen na kampanie jednoroczne. Ponieważ jednak zdarzenia na danym teatrze działań wojennych rozpadają się same przez się na pewne większe fragmenty, a mianowicie, kiedy ustaje bezpośredni wpływ jakiejś większej czy mniejszej katastrofy, a rodzą się zawikłania nowe, to te naturalne okresy należy wziąć pod uwagę, aby do kampanii danego roku zaliczyć wszystkie wiążące się z nią wydarzenia. Nikt przecież nie zakończy kampanii roku 1812 nad dolnym Niemnem, gdzie znajdowały się armie dnia l stycznia 1813 roku, i dalszego odwrotu Francuzów aż za Elbę nie zaliczy do kampanii roku 1813, gdyż był on oczywiście tylko cząstką całego odwrotu z Moskwy. Ustalenie tych pojęć nie jest zbyt wyraźne, ale nie powoduje to żadnej szkody, ponieważ nie będzie trzeba ich używać niby definicji filozoficznych jako źródła nowych określeń. Pojęcia te mają służyć tylko dla zapewnienia mowie naszej trochę większej jasności i precyzyjności.

ROZDZIAŁ TRZECI

Stosunek sił W rozdziale ósmym księgi trzeciej wykazaliśmy, jaką wartość ma przewaga liczebna w bitwie, a zatem i przewaga ogólna w strategii; wynika stąd zarazem ważność stosunku sil, co musimy tu jeszcze poddać paru bliższym rozważaniom. Badając bez uprzedzeń najnowszą historię wojen, musimy przyznać, że przewaga liczebna staje się z dniem każdym coraz bardziej decydująca. Musimy dziś wyżej niż kiedykolwiek postawić zasadę - być jak najsilniejszym podczas bitwy rozstrzygającej, Męstwo i duch wojska wzmagały po wsze czasy jego siły fizyczne i podobnie będą oddziaływać i nadal. Jednak w różnych okresach dziejów tę znaczną przewagę moralną dawała danemu wojsku raz lepsza organizacja i zaopatrzenie, kiedy indziej znowu większa ruchliwość. Czasem powodowały ją również nowe metody taktyczne, a były też okresy, kiedy sztuka wojenna zatonęła daleko w dążeniu do kunsztownego, zorganizowanego na szerokich zasadach wykorzystywania terenu i na tym polu mógł jeden dowódca nad drugim osiągnąć nieraz wielkie sukcesy. To dążenie już zanikło, ustępując miejsca bardziej naturalnym, prostszym sposobom działania. Obserwując bez uprzedzeń doświadczenia wojen ostatnich, musimy sobie powiedzieć, że zjawisk powyższych można było w nich zauważyć znacznie mniej, zarówno w całej kampanii w ogóle, jak i w walkach decydujących, a osobliwie w bitwie walnej. Przypominamy tu rozdział drugi księgi poprzedniej. Armie współczesne są tak do siebie podobne uzbrojeniem, ekwipunkiem i wyszkoleniem, że pomiędzy najlepszymi a najgorszymi spośród nich zachodzą pod tym. względem zaledwie dostrzegalne różnice. Poziom wykształcenia w tzw. broniach uczonych może mieć wyraźne różnice, ale sprowadzają się one przeważnie do tego, że jedne stosują najnowsze wynalazki i celują w najlepszej organizacji, drugie zaś szybko tamte naśladują. Nawet dowódcy niżsi, dowódcy korpusów i dywizji,

trzymają się na ogół wszędzie tych samych fachowych poglądów i metod, tak że poza talentem wodza naczelnego (co jest raczej dziełem przypadku niż stałym wynikiem wykształcenia narodu i wojska) tylko jeszcze praktyczne doświadczenie wojenne może zapewnić widoczną przewagę. Im większa zatem równowaga panuje we wszystkich tych rzeczach, tym bardziej decydujący będzie stosunek liczebny. Charakter bitew współczesnych jest następstwem tej równowagi. Przeczytajmy na przykład bez uprzedzeń opis bitwy pod Borodinem, gdzie najlepsze wówczas wojsko na świecie - francuskie - zmierzyło się z rosyjskim, które w każdym razie pod względem organizacji i poziomu wyszkolenia swoich poszczególnych części najbardziej pozostawało w tyle. Pomimo to w całej tej bitwie nie przejawia się ani jeden rys jakiegoś przeważającego kunsztu lub górującej inteligencji; jest ona spokojnym zmierzeniem się sił, a ponieważ były one prawie równe, dlatego wynikiem końcowym było tylko łagodne przeważenie szali na tę stronę, gdzie była większa energia w dowodzeniu i większe nawyknięcie wojska do wojny. Wybraliśmy jako przykład tę właśnie bitwę, ponieważ zachodziła w niej taka równowaga liczebna, jak w żadnej prawie innej. Nie twierdzimy bynajmniej, że wszystkie bitwy są takie, ale zasadniczy ton większości z nich jest podobny. W bitwie, gdzie siły zmagają się tak powoli i metodycznie, najpewniejszy wynik musi sprowadzać przewaga liczebna. Istotnie, na próżno byśmy w najnowszej historii wojen szukali bitwy, w której by zwyciężyło się wroga posiadającego dwukrotną przewagę, jak to się dawniej zdarzało dość często. Bonaparte, największy z wodzów nowoczesnych, umiał do swych bitew zwycięskich skupić zawsze, z wyjątkiem jednej tylko bitwy pod Dreznem w 1813 roku, armię albo przeważającą liczebnie, albo przynajmniej nie o wiele słabszą od armii przeciwnika, a tam gdzie to było niemożliwe, ulegał, jak pod Lipskiem, Brienne, Laon i Waterloo. Absolutna siła jest w strategii przeważnie warunkiem, którego wódz nie jest już w możności odmienić. Nie wynika z tego jednak, aby niemożliwa była wojna z armią o wiele słabszą niż siły przeciwnika. Wojna nie zawsze jest wynikiem swobodnej decyzji polityki i najczęściej jest narzucona tam, gdzie siły są bardziej nierówne. Stosunek sit między walczącymi bywa zatem bardzo różny, a dziwna byłaby taka teoria, która by zawiodła właśnie wtedy, gdy jest najpotrzebniejsza. Bez względu na to, jaki pożądany dla teorii byłby odpowiedni stosunek sił zbrojnych, nie może ona orzec nawet w najniepomyślniejszym wypadku, że już jest nie do przyjęcia. Nie można tu określić żadnych granic. Im słabsze są siły, tym mniejsze powinny być cele, a dalej, im słabsze są siły, tym krótszy powinien być okres działań. W obu tych kierunkach ma więc strona słabsza możność wykręcać się, jeśli się tak

można wyrazić. Znajdziemy jeszcze w przyszłości sposobność wyjaśnienia, jakie zmiany w prowadzeniu wojny wywołuje stosunek sił: tutaj wystarcza, gdy zaznaczymy tylko ogólny punkt widzenia. Aby go jednak uzupełnić, dodamy tylko jeszcze jedno. Im większy brak sil odczuwa wódz wciągnięty w nierówną walkę, tym większe powinno być jego napięcie wewnętrzne wywołane przez niebezpieczeństwo, jego energia. Gdzie zaś zachodzą okoliczności odwrotu, gdzie zamiast rozpaczliwego bohaterstwa panuje tchórzliwa rozpacz, tam zawodzi wszelka sztuka wojenna. Jeśli zaś do tej energii sił dołączy się mądre umiarkowanie w stawianiu sobie celów, to powstaje tu gra świetnych uderzeń i ostrożnego wyczekiwania, jaką podziwiać musimy w wojnach Fryderyka Wielkiego. Im mniej jednak będą mogły zdziałać ostrożność i umiarkowanie, tym bardziej będą musiały dominować energia i napięcie sił. Gdzie nierówność sił jest tak wielka, że żadne ograniczenie celów własnych nie chroni przed zgubą, albo też gdzie niebezpieczeństwo będzie przypuszczalnie tak długotrwale, że najoszczędniejsze użycie sil nie może doprowadzić do celu, tam napięcie sił powinno doprowadzić do jednego rozpaczliwego uderzenia. W takich ciężkich okolicznościach, nie oczekując pomocy od rzeczy, które mu jej nie obiecują, wódz postawi wszystko na jedną kartę i zaufa przewadze moralnej, jakiej mężnemu zawsze udziela rozpacz. Będzie on uważał największą odwagę za największą mądrość, sprzymierzy się z zuchwałym podstępem i - jeśli nie uzyska powodzenia - to przynajmniej w zaszczytnej klęsce znajdzie prawo moralne do przyszłego odrodzenia.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Stosunek rodzajów broni Mówić tu będziemy tylko o trzech głównych rodzajach broni - piechocie, kawalerii i artylerii. Proszę im wybaczyć analizę poniższą, która należy raczej do taktyki, ale jest potrzebna do bardziej dokładnych rozważań. Walka składa się z dwóch części składowych, zasadniczo różniących się pomiędzy sobą; z czynnika niszczącego - ognia, i z walki wręcz, czyli walki osobistej. Ostatnia może być albo natarciem, albo obroną (oba te pojęcia należy tu, gdzie mówimy o rzeczach podstawowych, rozumieć w sensie bezwzględnym). Artyleria działa oczywiście tylko ogniem, kawaleria posługuje się tylko walką wręcz, a piechota obu sposobami. W walce wręcz istota obrony wyraża się w wytrwałym staniu na miejscu, jakby we wrośnięciu w teren, istota natarcia - w ruchu. Kawalerii brak pierwszej właściwości zupełnie, natomiast drugą z nich posiada w wysokim stopniu. Nadaje się więc ona tylko do natarcia. Piechota posiada wybitną właściwość trwania na miejscu, ale nie brak jej i zdolności do ruchu. Z tego podziału zasadniczych sił wojennych pomiędzy różne rodzaje broni wynika przewaga i wszechstronność piechoty w porównaniu z dwoma pozostałymi rodzajami broni, gdyż tylko piechota łączy w sobie wszystkie trzy zasadnicze siły. Wynika stąd jasno dalej, że połączenie wszystkich trzech rodzajów broni prowadzi na wojnie do pełnego ich wykorzystania, ponieważ umożliwia się przez to silniejsze uwydatnienie tego czy innego składnika, gdy tymczasem w piechocie stosunek ich jest niezmienny. Czynnik ognia jest w naszych wojnach teraźniejszych oczywiście najbardziej skuteczny, pomimo to jednak równie oczywiste jest, że walkę wręcz żołnierza z żołnierzem należy uważać za właściwą podstawę boju. Toteż wojsko złożone z samej tylko artylerii byłoby na wojnie dziwolągiem, natomiast armia złożona z samej tylko kawalerii jest do pomyślenia, chociaż posiadałaby mało intensywną siłę. Wojsko złożone

z samej tylko piechoty jest nie tylko możliwe, ale byłoby znacznie silniejsze od poprzedniego. Wszystkie więc trzy rodzaje broni można pod względem ich samodzielności uszykować, jak następuje: piechota, kawaleria, artyleria. Inaczej jednak rzecz się ma pod względem ważności danej broni występującej w związku z innymi. Ponieważ czynnik niszczenia jest o wiele skuteczniejszy niż czynnik ruchu, dlatego całkowity brak kawalerii w wojsku mniej by je osłabił niż zupełny brak artylerii. Wojsko złożone z samej tylko piechoty i artylerii znajdowałoby się wobec innego, złożonego z wszystkich trzech rodzajów broni, w położeniu bardzo nieprzyjemnym, ale jeśliby brak kawalerii zastąpiło ono przez dostateczną liczbę piechoty, to przecież zastosowawszy trochę odmienne sposoby postępowania, mogłoby sprostać swoim zadaniom taktycznym. Miałoby pewne kłopoty z czatami, nie mogłoby nigdy dość energicznie ścigać pobitego wroga, odwrót zaś jego wymagałby więcej wysiłków i znojów, ale trudności te nie wystarczyłyby same, aby wojsko takie całkowicie spędzić z pola. Wojsko takie natomiast wobec innego, złożonego tylko z piechoty i kawalerii, mogłoby odegrać bardzo poważną rolę, a wprost nie da się prawie pomyśleć, aby wojsko bez artylerii mogło stawić czoło innemu złożonemu ze wszystkich trzech rodzajów broni. Rozumie się, że rozważania te o ważności poszczególnych rodzajów broni przeprowadzamy w oderwaniu od ogółu zdarzeń wojennych, gdzie każdy wypadek odmienny jest od innych, a w zamiarach naszych nie leży bynajmniej, aby powyższą zdrową prawdę stosować do indywidualnego położenia każdej poszczególnej bitwy. Batalion na czatach albo w odwrocie wolałby może posiadać raczej szwadron niż parę armat. Masa kawalerii zaopatrzona w artylerię konną, a mająca za zadanie szybki pościg lub obejście cofającego się wroga, może się całkowicie obyć bez piechoty itd. Sumując raz jeszcze wyniki rozważań powyższych otrzymamy: 1. Piechota jest najbardziej samodzielnym rodzajem broni; 2. Artyleria jest zupełnie niesamodzielna; 3. Piechota jest najważniejsza spośród broni połączonych; 4. Bez kawalerii najłatwiej można się obyć; 5. Połączenie wszystkich trzech rodzajów broni tworzy największą siłę. Jeśli zaś połączenie wszystkich trzech rodzajów broni tworzy największą siłę, to zupełnie naturalne będzie zagadnienie najlepszego ich stosunku ilościowego. Rozwiązanie jednak tego zagadnienia jest prawie niemożliwe. Jeślibyśmy mogli porównać nakład sił niezbędnych do zorganizowania i utrzymania poszczególnych broni, a potem ocenić rezultaty osiągnięte na wojnie przez każdą z nich, to doszlibyśmy niewątpliwie do określonego wyniku, wyrażającego abstrakcyjnie stosunek najlepszy.

Byłoby to jednak niewiele więcej ponad grę wyobrażeń. Już pierwszy człon tego stosunku trudno określić; bo chociaż jeden z jego czynników koszta pieniężne - da się ująć w cyfry, to innego znów czynnika - wartości życia ludzkiego - nikt nie wyrazi cyfrowo. Również i ta okoliczność, że każda z tych trzech broni opiera się przeważnie na innej sile państwowej - piechota na masie ludzkiej, kawaleria na liczbie posiadanych koni, artyleria na zasobach pieniężnych - wprowadzą znów postronną podstawę określającą, która dominuje wyraźnie nawet w szerokich zarysach historycznych różnych ludów i epok. Musimy wówczas ze względu na to, że inne powody zmuszają nas przecież do posiłkowania się jakąś skalą, użyć zamiast całego pierwszego członu tego stosunku - tylko jednego dostępnego nam czynnika, tj. kosztów pieniężnych. Pod tym względem możemy tu z dostateczną dokładnością podać w ogóle, że stosownie do normalnych doświadczeń szwadron złożony ze 150 koni, batalion o sile 800 ludzi i bateria z ośmiu dział sześciofuntowych kosztują mniej więcej to samo, tak pod względem kosztów oporządzenia, jak i utrzymania. Co się tyczy drugiego członu tego stosunku, a mianowicie, ile zdziałać może dany rodzaj broni w porównaniu do innych, to tutaj jeszcze trudniej podać jakąś określoną miarę. Gdyby tu zresztą chodziło o samą tylko zasadę niszczenia, to taka ocena byłaby ostatecznie możliwa, każdy jednak rodzaj broni ma swoje specjalne przeznaczenie, a zatem i swój zakres działania. I chociaż zakres ten jest nie dość ustalony i dopuszcza pewne większe lub mniejsze zmiany, to jednak w prowadzeniu wojny zmiany te powodują tylko pewne modyfikacje, a nie jakieś poważniejsze niedomagania. Mówimy co prawda często o tym, że pod tym względem wiele uczy doświadczenie, i spodziewamy się odnaleźć w historia wojen dostateczne powody potwierdzające, ale każdy musi w duchu przyznać, że są to tylko frazesy, których nie można sprowadzić do rzeczy prostych i niezbędnych. Nie zasługują one zatem na uwzględnienie w rozważaniach badawczych. Można więc wprawdzie wyobrazić sobie najlepszy określony stosunek liczebny poszczególnych rodzajów broni, ale będzie to zawsze tylko nie dająca się zrealizować niewiadoma, jakieś x stanowiące tylko grę wyobraźni. Natomiast można zawsze stwierdzić, jakie będą skutki wielkiej przewagi lub małej liczby danego rodzaju broni w porównaniu do tej samej broni w wojskach nieprzyjacielskich. Artyleria wzmacnia zasadę niszczenia ogniem, Jest to broń najstraszliwsza, a brak jej osłabia bardzo znacznie intensywną siłę wojska. Z drugiej strony jest to rodzaj broni najmniej ruchliwy i czyni wojsko bardziej ociężałym; dalej wymaga ona zawsze pewnego oddziału jako osłony, ponieważ samodzielnie boju stoczyć nie potrafi. Jeśli jest

zbyt liczna, tak że dodane jej oddziały osłaniające nie mogą sprostać wszędzie nacierającym masom nieprzyjacielskim - to często wpada w ręce wroga i tu wykazuje nową swą cechę ujemną, a mianowicie, że spośród trzech rodzajów broni jej tylko może wróg bardzo szybko użyć, skierowując przeciw nam samym jej główne składniki, tj. działa i zaprzęgi. Kawaleria wzmaga w wojsku czynnik ruchu. Jeśli wojsko ma jej za mało, to szybki płomień żywiołu wojny będzie osłabiony, a to dlatego, że wszystko odbywa się powoli (na piechotę) i musi być zarządzone ostrożniej. Bogate żniwo zwycięstwa ścinać się będzie wtedy nie kosą, lecz sierpem. Nadmiaru kawalerii nie można oczywiście uważać za bezpośrednie osłabienie sil zbrojnych jako wewnętrzną ich dysproporcję; pośrednio jednak, wskutek trudności utrzymania kawalerii, będzie to pewne osłabienie, zważywszy, że zamiast 10 tyś. zbytecznej kawalerii można mieć 50 tyś. piechoty. Właściwości te, wynikające z dominowania jednego rodzaju broni, są dla właściwej sztuki wojennej tym ważniejsze, że traktuje ona o użyciu sil posiadanych; liczba zaś tych sil związana jest też ze stosunkiem poszczególnych broni, do czego wódz sam już niewiele może się przyczynić. Jeślibyśmy więc chcieli wyobrazić sobie, w jaki sposób zostaje wskutek przewagi jednego rodzaju broni zmieniony charakter prowadzenia wojny, to dzieje się to, jak następuje; Nadmiar artylerii musi nadawać działaniom charakter raczej obrony i biemy; szuka się wtedy zbawienia raczej w silnych pozycjach, na wielkich odcinkach terenu, a nawet w pozycjach górskich, aby przeszkody terenowe zapewniły obronę i osłonę licznej artylerii, zmuszając jednocześnie siły nieprzyjacielskie, aby podeszły na własną zgubę. Całą wojnę prowadzi się wtedy w poważnym, ceremonialnym tempie menueta. Brak artylerii, na odwrót, umożliwi nam wysunięcie zasady natarcia, aktywności i ruchu. Marsze, trudy, wysiłki będą dla nas bronią właściwą; wojna stanie się w ten sposób bardziej różnorodna, żywsza, zawiła; wielkie wydarzenia rozdrobnią się bardzo. Posiadając bardzo liczną kawalerię, poszukiwać będziemy rozległych równin i chętnie zastosujemy poruszenia na wielką skalę. Większa odległość od nieprzyjaciela pozwoli nam zażyć więcej spokoju i wygody, gdy tymczasem wróg będzie tego pozbawiony. Będziemy się ważyć na śmielsze obejścia i w ogóle na ruchy bardziej zuchwałe, gdyż panować będziemy nad przestrzenią. Jeśli dywersje i najazdy należą istotnie do pomocniczych środków wojennych, to będziemy się mogli nimi posługiwać z łatwością. Zdecydowany brak kawalerii zmniejsza ruchliwość wojska, nie wzma-

cniając jego zasady niszczenia, jak to się dzieje przy nadmiarze artylerii. Ostrożność i metoda składają się wtedy głównie na charakter wojny. Naturalne tendencje w tym wypadku będą następujące: pozostawanie zawsze w pobliżu wroga, aby go stale mieć przed oczami, unikanie szybkich, a tym bardziej pośpiesznych poruszeń, natomiast powolne przesuwanie dobrze ugrupowanych mas, upodobania do obrony i do terenów poprzecinanych, a tam gdzie natarcie jest konieczne - najkrótsza droga ku punktowi ciężkości armii nieprzyjacielskiej. Różne te kierunki, w jakich podąża sztuka wojenna zależnie od przewagi danego rodzaju broni, rzadko kiedy będą tak obszerne i wszechogamiające, aby określiły wyłącznie lub choćby przeważnie kierunek całego działania. Inne, ważniejsze okoliczności zdecydują zapewne, czy ma się wybrać natarcie strategiczne, czy obronę, ten czy ów teatr działań wojennych, bitwę walną czy inny jakiś środek zniszczenia. Należy się w każdym razie bardzo obawiać, aby, jeśli tak właśnie nie ma być, nie przyjęto rzeczy podrzędnych za główne. Jednak i w tym wypadku, gdy kwestie zasadnicze zostaną już z innych względów przesądzone, zawsze pozostaje jeszcze pewne pole do wykazania wpływu przeważającego rodzaju broni, gdyż można być w natarciu ostrożnym i metodycznym, a w obronie śmiałym i przedsiębiorczym i tak dalej we wszystkich różnych stadiach i odcieniach życia wojennego. Na odwrót, natura wojny może mieć wyraźny wpływ na stosunek rodzajów broni. Po pierwsze, wojny ludowe oparte na obronie krajowej i pospolitym ruszeniu muszą z natury rzeczy wystawić wielką masę piechoty. Wojna taka bowiem odczuwa większy brak środków wyposażenia niż ludzi, a ponieważ wyposażenie to w ogóle ograniczone jest do rzeczy najniezbędniejszych, dlatego łatwo można zrozumieć, że zamiast jednej baterii ośmiodziałowej można wystawić nie jeden, a dwa lub trzy bataliony. Po drugie, jeśli strona słabsza nie może wobec strony silniejszej uciec się do uzbrojenia całej ludności albo do zbliżonego do tego powołania obrony krajowej, to niewątpliwie zwiększenie liczby artylerii jest najszybszym środkiem do zapewnienia swym słabym siłom pewnej równowagi, gdyż zaoszczędza się ludzi, a wzmacnia najbardziej istotny czynnik swej siły zbrojnej - czynnik niszczenia. Poza tym ogranicza się wówczas przeważnie do małego teatru działań wojennych, a broń ta będzie wtedy bardzo odpowiednia. Fryderyk Wielki posiłkował się tym sposobem w ostatnich latach wojny siedmioletniej. Po trzecie, kawaleria jest bronią ruchu i wielkich rozstrzygnięć; przewaga jej ponad normalny stosunek jest więc ważna przy bardzo rozległych przestrzeniach, wielkich przemarszach i w razie powzięcia zamiaru wielkich rozstrzygających uderzeń. Przykładem tego jest Bonaparte.

Natarcie i obrona nie mogą właściwie same przez się mieć na to wpływu; będzie to zrozumiałe dopiero wtedy, gdy rozważymy bliżej obie te formy działania. Na razie zauważymy tylko, że obie strony, nacierająca i broniąca się, muszą z reguły przemierzać te same przestrzenie, a także, przynajmniej w wielu wypadkach, mogą mieć te same decydujące zamiary. Przypomnijmy tu kampanię 1812 roku. Uważa się zwykle, że kawaleria była w średniowieczu o wiele liczniejsza w stosunku do piechoty i że aż do naszych czasów stopniowo zmniejszała się liczebnie. Jest to, częściowo przynajmniej, nieporozumienie. Stosunek liczebny kawalerii wcale nie był przeciętnie o wiele większy, jak to się można przekonać, badając dokładniejsze dane o liczebności sit zbrojnych w średniowieczu. Pomyślmy tylko o masach piechoty, tworzących wojska krzyżowców albo ciągnących z cesarzami niemieckimi na wyprawy rzymskie. O wiele większe było za to znaczenie kawalerii. Była to broń najsilniejsza, złożona z najlepszych warstw narodu i to do tego stopnia, że uważano ją, jakkolwiek zawsze o wiele słabszą liczebnie, za broń główną, natomiast z piechotą liczono się mało i zaledwie wzmiankowano o niej. Stąd też powstało mniemanie, jakoby było jej wtedy bardzo mało. Wprawdzie podczas małych wojennych zatargów wewnętrznych w Niemczech, Francji czy Włoszech zdarzało się częściej niż teraz, że cale to małe wojsko składało się wyłącznie z kawalerii, a ponieważ była ona bronią główną, nie było to wcale niedorzeczne, ale wypadki te nie mają decydującego znaczenia, jeśli zwrócimy uwagę na całokształt zdarzeń dotyczących wojsk większych. Dopiero w okresie gdy feudalizm utracił wszelką styczność z prowadzeniem wojny, którą poczęto rozgrywać przy pomocy zaciężnych, płatnych żołnierzy, przy czym pieniądz i werbunek pomagały tu sobie wzajemnie, a zatem dopiero w czasach wojny trzydziestoletniej i w epoce wojen Ludwika XIV - ustało to użycie wielkiej masy mniej pożytecznej piechoty i być może ograniczono by się całkowicie do kawalerii, gdyby piechota dzięki wyraźnemu rozwojowi broni palnej nie zyskała na znaczeniu i przez to nie obroniła poniekąd swej liczebności. W tych czasach stosunek piechoty do kawalerii l: l uważany był za słaby, natomiast 3 : l traktowano jako bardzo mocny. Od tego czasu kawaleria coraz bardziej traciła na znaczeniu w miarę rozwoju broni palnej. Jest to samo przez się zupełnie zrozumiałe, trzeba tylko uwzględnić tu nie tylko rozwój samej broni i sprawności w jej użyciu, ale również i rozwój użycia oddziałów zaopatrzonych w tę broń. W bitwie pod Mollwitz Prusacy doprowadzili sprawność ogniową do bardzo wysokiego, nieprześcignionego odtąd poziomu. Natomiast użycie piechoty w poprzecinanym terenie i zastosowanie broni palnej w walce tyralierów wówczas dopiero zaczęło się rozwijać i należy je uważać za wielki postęp w akcie niszczenia. Zdaniem naszym więc stosunek liczebny kawalerii zmienił się mało,

ale za to bardzo zmieniło się jej znaczenie. Wydaje się to pozornie sprzecznością, ale w rzeczywistości nią nie jest. Jeśli piechota średniowieczna znajdowała się w wojsku w wielkiej liczbie, to liczebność swoją zawdzięczała nie jakiemuś racjonalnemu stosunkowi do kawalerii, a tylko okolicznościom, że wszystko, czego nie można było wcielić do kosztownej kawalerii, pozostawiano jako piechotę. Była więc ona tylko bronią pomocniczą, podczas gdy kawalerię szacowano tak wysoko, że gdyby tylko wzgląd na wartość wewnętrzną decydował, nigdy by nie uważano, że jest jej dosyć. Tym należy tłumaczyć, dlaczego pomimo stale zmniejszającej się ważności kawalerii zachowają ona zawsze jeszcze dość duże znaczenie, aby utrzymać się w tym stosunku, jaki istnieje do dziś dnia. W rzeczywistości jest godne uwagi, że przynajmniej od czasu wojen o sukcesję austriacką stosunek kawalerii do piechoty nie zmienił się zupełnie i stale wahał się od ćwierci do jednej piątej czy jednej szóstej liczby piechoty. Znaczy to na pozór, że zaspokojona została przez to jakaś potrzeba naturalna i że przejawiają się w tym te czynniki, które bezpośrednio wykryć się nie dadzą. Co do nas, wątpimy o tym jednak i uważamy, że w większości wypadków zachodzą wyraźnie zupełnie odmienne powody posiadania licznej kawalerii. Rosja i Austria są to państwa, dla których jest to wskazane, gdyż w organizacji swej posiadają one jeszcze resztki tatarskich ustrojów. Bonaparte nie mógł nigdy być dość silny w stosunku do swych celów; po wyzyskaniu więc, poboru aż do ostatnich granic możliwości pozostawało mu już dla wzmocnienia swych wojsk tylko mnożenie pomocniczych rodzajów broni opartych raczej na zasobach pieniężnych niż na użyciu ludzi. Poza tym zaprzeczyć się nie da, że wobec olbrzymiego zasięgu jego kampanii wojennych kawaleria musiała mieć większą wartość niż w okolicznościach zwyczajnych. Fryderyk Wielki przeliczał, jak wiadomo, bardzo zazdrośnie każdego rekruta, którego mógł zaoszczędzić dla swego kraju; główną uwagę zwracał na utrzymanie wojska jak najsilniejszego, możliwie na koszt zagranicy. Że miał on ku temu wszelkie powody - zrozumiemy, gdy się zważy, że od małego w ogóle obszaru jego krajów odpadły jeszcze Prusy i prowincje westfalskie. Pominąwszy już, że kawaleria potrzebuje w ogóle mniej ludzi, łatwiej ją uzupełniać drogą werbunku. Dołączał się do tego też fryderycjański system prowadzenia wojny oparty przede wszystkim na przewadze pod względem ruchliwości i w ten sposób przy ustawicznym zmniejszaniu się liczby piechoty kawaleria Fryderyka wzrastała stale aż do samego końca wojny siedmioletniej. Jednak i wtedy liczyła niewiele więcej ponad czwartą część wystawionej w pole piechoty. We wspomnianej wyżej epoce nie brakło też przykładów zwycięstw odnoszonych przez armie rozporządzające niezwykle słabą kawalerią.

Najbardziej tu godną wzmianki jest bitwa pod Gross-Gorschen. Bonaparte posiadał, jeśli uwzględnimy tylko te dywizje, które brały udział w walce, 100 tyś. ludzi, 2 czego 5000 kawalerii i 90 tyś. piechoty. Sprzymierzeni rozporządzali 70 tyś. ludzi, z czego 25 tyś. kawalerii i 40 tyś. piechoty. W zamian brakujących mu 20 tyś. kawalerii posiadał Bonaparte tylko o 50 tyś. piechoty więcej, zamiast o 100 tyś., jakie powinien mieć. Jeśli już więc z tą przewagą piechoty bitwę wygrał, to można zapytać, czy w ogóle mógłby ją przegrać, gdyby stosunek sił wyrażał się jak 140 tyś. do 40 tyś.? Co prawda zaraz po bitwie ujawnił się wielki pożytek naszej przewagi pod względem kawalerii, gdyż Bonaparte nie zdobył prawie wcale trofeów zwycięstwa. Samo wygranie bitwy nie stanowi więc o wszystkim - ale w każdym razie czyż nie jest to rzecz najważniejsza? Gdy więc przeprowadzimy takie rozważania, z trudnością będziemy mogli wierzyć, jakoby stosunek liczebny, w jakim znalazły się i utrzymały od osiemdziesięciu lat kawaleria i piechota, jest zupełnie naturalny i jakoby wypływał on z ich wartości bezwzględnych. Przeciwnie, jesteśmy zdania, że po pewnych wahaniach stosunek obu tych rodzajów broni przesunie się dalej w dotychczasowym kierunku, tzn. że stała liczba kawalerii stanie się wreszcie o wiele mniejsza. Jeśli chodzi o artylerię, to liczba dział wzrosła od czasu ich wynalezienia i w miarę zmniejszenia ich ciężaru i udoskonalenia, jednak i ona utrzymuje się od czasów Fryderyka Wielkiego mniej więcej w tym samym stosunku 2-3 dział na 1000 ludzi, oczywiście na początku kampanii; w czasie bowiem jej trwania artyleria nie topnieje tak szybko jak piechota i stąd stosunek ten przy końcu kampanii wyraźnie wzrasta i może wynosić 3-4 do 5 dział na 1000 ludzi. Kwestię, czy stosunek ten jest naturalny i czy zwiększenie liczby dział może się jeszcze posunąć dalej, nie robiąc szkody całemu prowadzeniu wojny, należy pozostawić doświadczeniu. Z ujęcia jeszcze raz głównych wyników całego naszego rozważania wypływa, że: 1. Piechota jest głównym rodzajem broni, do którego stosują się oba pozostałe; 2. Większy nakład sztuki i energii w prowadzeniu wojny może do pewnego stopnia zastąpić brak dwóch innych rodzajów broni, przyjąwszy, że będzie się za to odpowiednio silniejszym pod względem piechoty i że tym łatwiej to osiągnąć, ta piechota jest lepsza; 3. Bez artylerii trudniej się obejść niż bez kawalerii, ponieważ artyleria jest głównym czynnikiem niszczenia, a walka artyleryjska bardziej się zespala z walką piechoty; 4. W ogóle, ponieważ artyleria jest podczas akcji niszczenia rodzajem broni najsilniejszym, a kawaleria najsłabszym, zawsze należy sobie zadawać pytanie: jak wielką artylerię mogę posiadać bez szkody

dla siebie i jak mała kawaleria może mi wystarczyć?

ROZDZIAŁ PIĄTY

Baza operacyjna Wyruszając do jakiejś akcji, czy to aby natrzeć na nieprzyjaciela i jego teatr działań wojennych, czy też aby ugrupować się na granicach własnego teatru działań wojennych, wojsko zawsze pozostaje w stałej zależności od źródeł swego wyżywienia i uzupełnienia i musi utrzymywać z nimi łączność, gdyż stanowią one warunki jego istnienia i trwania. Zależność ta wzrasta w głąb i wszerz wraz z wielkością wojska. Jednak nie zawsze można ani też nie trzeba, aby wojsko utrzymywało stale tę łączność z całym krajem; wystarczy ją zachować w stosunku do tej jego połaci, która znajduje się bezpośrednio za wojskiem i z tego względu jest przez jego stanowiska osłonięta. W tej części kraju będą wówczas w miarę potrzeby urządzone specjalne składy zapasów i zorganizowane instytucje dla regularnego przygotowania uzupełnień. Ta więc połać kraju jest podstawą wojska i wszystkich jego działań i należy ją traktować jako tworzącą z nim jedną całość. Jeśli zapasy te dla tym większego bezpieczeństwa złożone są w punktach ufortyfikowanych, to pojęcie bazy będzie przez to wzmocnione, ale bynajmniej nie powstaje ono dopiero wtedy, gdyż w mnóstwie wypadków dzieje się inaczej. Ale nawet i część kraju nieprzyjacielskiego może stanowić podstawę dla wojska albo przynajmniej wchodzić w jej skład, posunąwszy się bowiem w głąb terytorium nieprzyjacielskiego, wojsko może zaspokoić mnóstwo swych potrzeb w zajętej części kraju. Warunkiem jednak koniecznym jest w tym wypadku istotne panowanie nad daną połacią kraju, tzn. pewność, że zarządzenia będą wykonywane. Ta pewność rzadko kiedy rozciąga się poza obręb, w którym mieszkańcy utrzymywani są w bojaźni przez małe garnizony lub przeciągające tu i tam oddziałki, co stanowi zwykle teren dość ograniczony. Skutkiem tego w kraju nieprzyjacielskim obszar, który można wykorzystywać dla swoich potrzeb, jest w stosunku do zapotrzebowania wojska bardzo ograniczony i przeważnie nie wystarcza; własny wtedy kraj musi wiele dostarczać, a zatem znowu połać jego znajdującą się na tyłach wojska trzeba brać pod

uwagę jako niezbędną część składową bazy. Potrzeby wojska należy podzielić na dwie kategorie, a mianowicie takie, które zaspokoić może każdy zagospodarowany obszar, i takie, które trzeba czerpać ze źródeł ich powstania. Pierwsze są to głównie środki zaopatrzenia, drugie - uzupełnienia. Pierwszych może dostarczyć również i kraj nieprzyjacielski, drugich z reguły tylko własny, np. ludzi, broni, a przeważnie i amunicji. Jeśli zaś nawet w poszczególnych wypadkach zdarzają się wyjątki od tego rozróżnienia, to jednak są one rzadkie i nieznaczne, a rozróżnienie to pozostaje w mocy i dowodzi wciąż na nowo, że połączenie z własnym krajem jest niezbędne. Zapasy żywności gromadzi się przeważnie w miejscowościach nie ufortyfikowanych i to zarówno w kraju nieprzyjacielskim, jak i we własnym, ponieważ nie ma tylu fortec, ile trzeba, aby przyjąć ogromną masę tych zapasów, szybko zużywalnych i potrzebnych coraz to gdzie indziej; łatwo zresztą ich stratę powetować. Natomiast zapasy dla uzupełnień, a zatem broń, amunicję i przedmioty oporządzenia trudno składać w pobliżu teatru działań wojennych w miejscowościach nie ufortyfikowanych i lepiej sprowadzać je raczej z większych odległości. W kraju nieprzyjacielskim należy zapasy te składać nie inaczej jak w fortecach. A ten wzgląd sprawia, że ważność bazy polega raczej na środkach uzupełnień niż na środkach żywności. Im bardziej zapasy obu rodzajów są przed użyciem skupione w wielkich składach, im więcej wtedy wszystkie poszczególne źródła łączą się w wielkie zbiorniki, tym więcej można je uważać za reprezentację zasobów całego kraju, a pojęcie bazy sprowadzić tym właściwiej do tych wielkich składów. Nigdy jednak nie można posuwać się do tego, aby brać je wyłącznie za bazę. Jeśli te źródła uzupełnienia i wyżywienia są bardzo bogate, tzn. jeśli są to wielkie i zamożne połacie kraju, następnie jeśli dla tym większej skuteczności skupia się je w dużych zbiornikach, jeśli są one w ten czy inny sposób osłonięte, położone w pobliżu wojska, posiadają dobre drogi dojazdowe, rozszerzają się, postępując za wojskiem, albo nawet je częściowo okalają, to wynika stąd z jednej strony silniejsza żywotność wojska, z drugiej zaś większa swoboda poruszeń. Te korzyści położenia wojska chciano zawrzeć w jednym jedynym wyobrażeniu - wielkości bazy operacyjnej. Za pomocą ustosunkowania tej podstawy do celu działań, jak też kąta tworzonego przez jej punkty końcowe oraz cel (traktowany jako punkt) próbowano wyrazić całą sumę korzyści i szkód, jakie się rodzą dla armii z położenia i właściwości jej źródeł wyżywienia i uzupełnienia. Rzuca się jednak w oczy, że ta elegancja podobnych geometrycznych jedynie właściwości terenu jest w rachunku rozważań strategicznych tylko sztuką opierającą się na szeregu przedstawień, które musiałyby być dokonane kosztem prawdy. Baza wojska tworzy, jak to już widzieliśmy, trzy stopnie, w obrębie których wojsko się znajduje.

Są to; środki pomocnicze danego obszaru, składy zapasów zorganizowane w poszczególnych punktach, wreszcie cały obszar, z którego zapasy te się gromadzi. Te trzy rzeczy są rozdzielone w przestrzeni, nie można ich sprowadzić do jednej kategorii, a w żadnym wypadku zastąpić przez jedną linię mającą wyobrażać rozciągłość podstawy. Linia ta pomyślana bywa przeważnie zupełnie dowolnie, od jednej fortecy do drugiej albo pomiędzy stolicami prowincji, albo też wzdłuż politycznych granic kraju. Nie można również wyraźnie oddzielić tych trzech stopni, gdyż w rzeczywistości są one z natury więcej lub mniej pomieszane. W jednym wypadku najbliższa okolica dostarcza pewnych środków uzupełniających, zwykle w innych warunkach sprowadzanych z daleka; kiedy indziej znowu jesteśmy zmuszeni z dalekich stron sprowadzać nawet środki żywności. Tutaj pobliskie fortece są to duże obszary warowne, porty, ośrodki handlowe gromadzące w sobie siły zbrojne całego państwa, tam zaś jest to tylko ciasne obwałowanie zaledwie wystarczające dla załogi. Wynikiem tego było, że wszystkie konsekwencje, jakie zostały wyciągnięte z wielkości bazy operacyjnej i kąta operacyjnego, jak też system prowadzenia wojny oparty na tym, nigdy nie miały w swym geometrycznym charakterze najmniejszego zastosowania w wojnie rzeczywistej, a spowodowały tylko dziwaczne wysiłki w dziedzinie teorii. Ponieważ jednak zasada tego szeregu wyobrażeń jest prawdziwa, a tylko rozwinięcie jej jest fałszywe, dlatego pogląd ten łatwo i często wysuwa się znowu na czoło. Sądzimy, że należy zatrzymać się na stwierdzeniu w ogóle wpływu bazy na działanie, nie mamy jednak zupełnie możności uprościć tego do paru wyobrażeń jako reguły praktycznej; w każdym natomiast poszczególnym wypadku trzeba jednocześnie mieć na uwadze wszystkie wymienione przez nas sprawy. Skoro raz już zakłady dla uzupełnienia i wyżywienia wojska zostały zorganizowane w pewnym okręgu i dla pewnego kierunku, to nawet we własnym kraju należy uważać za bazę wojska tylko ten okręg. Ponieważ zaś zmiana tego okręgu wymaga zawsze czasu i nakładu pracy, dlatego nawet we własnym kraju nie można zmienić swej bazy z dnia na dzień i dlatego co do kierunku działań jesteśmy zawsze więcej czy mniej ograniczeni. Jeślibyśmy więc podczas działań w kraju nieprzyjacielskim chcieli uważać za bazę wojska granicę własnego kraju, to mogłoby to zasadniczo odpowiadać potrzebie, jeśli wszędzie można by było zorganizować odpowiednie zakłady. Nie dotyczy to jednak każdego poszczególnego momentu, gdyż zakłady takie nie wszędzie zostaną istotnie zorganizowane. Na początku kampanii 1812 roku, podczas odwrotu wojska rosyjskiego przed francuskim, mogli Rosjanie istotnie tym łatwiej uważać całą Rosję za swoją bazę, że wielkie rozmiary tego kraju oddawały do dyspozycji wojska wielkie przestrzenie, gdziekolwiek

by się ono zwróciło. Wyobrażenie to wcale nie było iluzoryczne, lecz urzeczywistniło się później, gdy inne armie rosyjskie natarły na Francuzów z kilku stron. W każdym jednak poszczególnym okresie kampanii baza wojska rosyjskiego nie była tak wielka, lecz sprowadzała się głównie do dróg, na których zorganizowany był cały ruch transportów w stronę wojska i z powrotem. Ograniczenie to przeszkodziło na przykład wojsku rosyjskiemu po trzydniowych walkach pod Smoleńskiem wykonać dalszy odwrót w kierunku innym niż na Moskwę i zwrócić się, jak to projektowano, nagle na Kaługę, aby nieprzyjaciela odciągnąć od Moskwy. Taka zmiana kierunku możliwa byłaby wtedy, gdyby ją na długo przedtem przewidziano. Mówiliśmy już, że zależność od bazy wzrasta wszerz i w głąb w miarę zwiększania się wojska, co jest zrozumiale samo przez się. Wojsko podobne jest do drzewa - z gruntu, na którym wyrasta, czerpie swe siły żywotne; łatwo je przesadzić, dopóki jest małe, ale staje się to w miarę jego wzrostu coraz trudniejsze. Mały oddziałek ma również swoje arterie życiowe, ale łatwiej zapuszcza korzenie tam, gdzie się znajduje. Inna sprawa z wojskiem licznym. Jeśli więc mówimy o wpływie bazy na działania, to do wszystkich naszych wyobrażeń należy zastosować skalę w zależności od wielkości wojska. Poza tym z natury rzeczy wyżywienie ważniejsze jest dla zaspokojenia chwilowych potrzeb, uzupełnienie natomiast - dla egzystencji przez dłuższy okres czasu, ponieważ ostatnie napływa do nas tylko z określonych źródeł, gdy tymczasem żywność można uzyskiwać w przeróżny sposób. Znowu określa to bliżej wpływ, jaki baza wywiera na działania. Bez względu na wielkość tego wpływu nie można nigdy zapominać, że należy on do tych, które potrzebują wiele czasu, zanim wykażą swe decydujące działanie tak, że zawsze powstaje pytanie, co może się stać w tym czasie. Wartość bazy operacyjnej będzie więc przy wyborze działania rzadko już z góry rzeczą rozstrzygającą - co najmniej jednak wtedy, gdy żąda się niemożliwości. Trudności tylko, jakie mogą powstać z tej strony, musimy zestawić i porównać z innymi skutecznymi środkami. Przeszkody te często znikają wobec siły zwycięstw rozstrzygających.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Linie połączeń Drogi, które prowadzą z miejsca postoju armii do tych punktów, gdzie się głównie gromadzą jej źródła utrzymania i uzupełnienia, i które armia wybiera we wszystkich zwykłych wypadkach dla swego odwrotu, mają podwójne znaczenie: przede wszystkim są to linie połączeń dla stałego zaopatrzenia sił zbrojnych, następnie zaś - drogi odwrotowe. W rozdziale poprzednim mówiliśmy już, że bez względu na to, iż przy dzisiejszym sposobie zaopatrzenia armia żywi się głównie środkami najbliższej okolicy - trzeba ją pomimo wszystko uważać za jedną całość z jej bazą. Linie połączeń należą do tej całości; tworzą one spoidło pomiędzy bazą a armią i wszystkie uważane być muszą za życiodajne arterie. Dostawy wszelkiego rodzaju, transporty amunicji, oddziały wydzielone ciągnące tam i z powrotem, poczta, kurierzy, szpitale i magazyny, zapasy amunicji, urzędy administracyjne - oto przedmioty, które bezustannie poruszają się tymi drogami i których wartość ogólna ma dla wojska decydującą wagę. Te kanały życiowe nie mogą być ani na stałe przerwane, ani też zbyt długie i niedogodne, gdyż zawsze podczas długiej wędrówki traci się nieco sił, a w skutkach odbija się to źle na stanie wojska. W drugim swoim znaczeniu, a mianowicie jako drogi odwrotowe, stanowią one w sensie najbardziej właściwym - strategiczne tyły wojska. W obu znaczeniach przy ocenie wartości tych dróg chodzi o ich długość, ilość, położenie, tzn. ich ogólny kierunek i kierunek w pobliżu armii, o ich użyteczność jako dróg, o trudności terenowe, o stosunek i nastrój okolicznych mieszkańców, wreszcie o ich osłonę przez fortece albo przeszkody naturalne. Nie wszystkie jednak drogi i szlaki, wiodące z obszaru postoju wojska do źródeł jego życia i siły, należą do właściwych linii połączeń. Można je wprawdzie w każdym wypadku wykorzystywać do tego celu i uważać je za pomocnicze w systemie linii połączeń, ale sam system ten ogranicza się tylko do dróg specjalnie przygotowanych. Jako prawdziwe linie

połączeń można uważać tylko te drogi, na których urządzono składy, szpitale, etapy, pocztę, gdzie ustanowiono komendantów i obsadzono pewne punkty żandarmerią i załogami. Tu jednak zachodzi bardzo ważna, chociaż często nie uwzględniana różnica pomiędzy wojskiem własnym a nieprzyjacielskim. Wojsko we własnym kraju będzie wprawdzie również posiadało swoje zorganizowane linie połączeń, ale nie jest ono ograniczone tylko do nich i może w razie konieczności oderwać się od nich i wybrać każdą inną istniejącą poza tym drogę; jest ono bowiem wszędzie u siebie, wszędzie posiada własne urzędy i napotyka dobrą wolę. Chociaż więc inne drogi będą nie tak dobre i dogodne w jego warunkach, to jednak wybór ich nie jest wykluczony, a wojsko, ujrzawszy się otoczone i zmuszone do zmiany kierunku, nie będzie tego uważało za niemożliwe. Natomiast w kraju nieprzyjacielskim wojsko z reguły za swe linie połączeń może uważać tylko te drogi, po których przedtem samo postępowało, a tu z małych i nieznacznych przyczyn powstaje wielka różnica w skutkach. Armia postępująca naprzód w kraju nieprzyjacielskim bierze pod swoją opiekę wszystkie urządzenia, które stanowią istotę linii połączeń; obecność zaś wojska napawająca ludność strachem i przerażeniem może spowodować, że zarządzenia te w oczach mieszkańców będą nosiły cechę nieodmiennej konieczności, a nawet pewnego złagodzenia ogólnych ciężarów wojennych. Małe załogi pozostawione tu i ówdzie wspierają i podtrzymują całość. Jeślibyśmy natomiast chcieli komisarzy wojskowych, komendantów etapowych, żandarmów, poczty polowe i cały aparat organizacyjny wysłać na odległą drogę, po której wojsko nie maszerowało, to mieszkańcy potraktowaliby te urządzenia jako ciężar, od którego mogliby się zupełnie spokojnie uwolnić. I tylko w wypadku, gdy zupełnie zdecydowane klęski i nieszczęśliwe zdarzenia pogrążą kraj nieprzyjacielski w panicznym strachu - urzędnicy ci nie będą potraktowani wrogo i usunięci gwałtem. Aby zatem podporządkować sobie nową drogę, trzeba przede wszystkim wysłać załogi i to znaczniejsze niż w zwykłym wypadku, ponieważ zawsze istnieć będzie niebezpieczeństwo, że mieszkańcy spróbują stawiać tym załogom opór. Słowem: armii postępującej naprzód w kraju nieprzyjacielskim brak środków, które by zmuszały do posłuszeństwa; musi ona dopiero osadzać odpowiednie władze i to pod groźbą użycia broni, a może to uskutecznić nie wszędzie, nie bez ofiar i trudności i nie natychmiast. Stąd wynika, że dla wojska przerzucenie się z jednej bazy na inną za pomocą zmiany systemu połączeń jest o wiele trudniejsze w kraju nieprzyjacielskim niż we własnym, gdzie jest to wszędzie możliwe. Stąd też wypływa w ogóle większe ograniczenie poruszeń i większa wrażliwość na zagrożenie linii połączeń. W ogóle zaś wybór i zorganizowanie linii połączeń związane jest z góry z wieloma ograniczającymi je warunkami. Muszą to być nie tylko w

ogóle drogi utrzymywane, lecz będą one tym lepsze, im są większe, im więcej spotyka się na nich ludnych i zamożnych miast, im więcej fortec je chroni. Duże znaczenie mają tu również rzeki jako szlaki wodne oraz mosty jako punkty przepraw. Sytuacja więc linii połączeń, a zatem i droga wojska podczas działania zaczepnego, podlegają do pewnego tylko stopnia swobodnemu wyborowi i zależą pod względem swego położenia od warunków geograficznych. Wszystkie te wspomniane okoliczności razem wzięte sprawiają, że połączenie wojska z bazą jest mocne lub słabe, a wynik ten zestawiony z taką samą sytuacją w armii nieprzyjacielskiej decyduje, który z obu przeciwników będzie mógł wcześniej odciąć innemu jego linie połączeń albo i odwrót, tzn., jak się zwykle, a sztucznie wyrażamy, obejść go. Pominąwszy moralną albo fizyczną przewagę, uczyni to skutecznie tylko ta strona, której połączenia przeważają nad nieprzyjacielskimi, gdyż w przeciwnym razie nieprzyjaciel zabezpieczy się najszybciej przez odwet. Obejście to może mieć zależnie od podwójnego znaczenia dróg również i cel podwójny. Chcemy tu albo zniszczyć, lub przerwać linie połączeń, aby armię, zwiędłą i zamarłą, zmusić w ten sposób do odwrotu, albo też pragniemy odciąć jej sam odwrót. Jeśli chodzi o cel pierwszy, należy zauważyć, że chwilowe przerwanie rzadko kiedy przy dzisiejszym sposobie wyżywienia będzie dotkliwe i że, przeciwnie, potrzeba na to pewnego czasu, aby wielka liczba zadanych poszczególnych strat zrównoważyła małe znaczenie każdej z nich. Jedno jakieś działanie na flankę, które w pewnym okresie, gdy stosowano sztuczny system wyżywienia i gdy tysiące wozów z mąką jeździło tam i z powrotem, mogło stanowić uderzenie decydujące, teraz nie zdziałałoby nic, chociażby się nawet najlepiej powiodło. Mogłoby ono co najwyżej zagarnąć jakiś transport i przez to spowodować pewne trudności, ale nie zmusiłoby do odwrotu. W konsekwencji działania na skrzydła, które zawsze były bardziej modne w książkach niż w życiu, wydają się teraz jeszcze mniej praktyczne i - rzec można - że tylko bardzo długie linie połączeń i to w niepomyślnych warunkach stają się niebezpieczne, zwłaszcza jeśli zostaną one zagrożone w różnych punktach jednocześnie przez powstanie ludowe. Co się zaś tyczy odcięcia odwrotu, to i pod tym względem nie trzeba przeceniać niebezpieczeństwa skrępowania i zagrożenia dróg odwrotowych, ponieważ nowe doświadczenia wskazują nam, że dobrym oddziałom i śmiałym dowódcom trudniej jest schwytać przeciwnika, niż samemu się przebić. Środki zmierzające do skrócenia i zabezpieczenia długich linii połączeń są bardzo ograniczone. Zdobycie kilku fortec w pobliżu zajętego stanowiska oraz na drogach ciągnących się w tył albo w wypadku gdy kraj nie posiada fortec, ufortyfikowanie odpowiednich obszarów, dobre

obchodzenie się z ludnością, surowa dyscyplina wojenna na szlaku armii, dobra policja w kraju, pilna naprawa dróg - oto jedyne środki, jakimi można wprawdzie zmniejszyć zło, ale oczywiście usunąć go całkowicie nie sposób.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Teren Zupełnie niezależnie od środków wyżywienia, które stanowią inną stronę tej sprawy - teren jest bardzo bliski i ściśle związany z działalnością wojenną, a mianowicie posiada bardzo decydujący wpływ na bitwę i to zarówno na jej przebieg, jak i na jej przygotowanie i wykorzystanie. Pod tym względem będziemy go tu rozważać. Wpływ terenu leży przeważnie w dziedzinie taktyki, ale wyniki przejawiają się też i w strategii; walka w górach jest również i ze względu na swe konsekwencje czymś zupełnie innym niż walka na równinie. Dopóki jednak nie rozróżniliśmy natarcia i obrony i nie zajęliśmy się bliższym zbadaniem obojga, nie możemy też badać głównych przedmiotów terenu ze względu na ich oddziaływanie i musimy tu pozostać przy roztrząsaniu ich charakteru ogólnego. Teren wywiera wpływ na działania wojenne dzięki swym trzem właściwościom, a mianowicie: jako przeszkoda w ruchu, jako przeszkoda w obserwacji i jako środek ukrycia się przed skutecznością ognia. Do tych trzech właściwości można sprowadzić wszystkie inne. Potrójne to oddziaływanie terenu czyni bezsprzecznie działalność wojenną bardziej różnorodną, złożoną i kunsztowną, gdyż oczywiście wchodzą tu do kombinacji jeszcze trzy nowe wielkości. Pojęcie doskonalej i całkowicie otwartej płaszczyzny, a zatem terenu zupełnie nie wywierającego wpływu, istnieje w rzeczywistości tylko w stosunku do całkiem małych oddziałów, a i wtedy tylko w ciągu danej chwili. Przy większych oddziałach i w dłuższym czasie do działań wtrącą się przedmioty terenowe, a w całych armiach nawet w poszczególnym momencie, np. podczas bitwy, z trudnością da się pomyśleć wypadek, gdzieby teren nie miał wywierać wpływu. Wpływ ten istnieje zatem wszędzie, ale oczywiście jest on silniejszy lub słabszy zależnie od przyrody kraju, Jeśli zwrócimy uwagę na wielką masę zjawisk, to stwierdzimy, że teren w trojaki głównie sposób oddala się od pojęcia otwartej wolnej płaszczyzny; raz przez rzeźbę terenu, a zatem przez wzniesienia i

wgłębienia, następnie wskutek istnienia lasów, błot i jezior jako zjawisk naturalnych, a wreszcie przez wytwory kultury. We wszystkich tych trzech kierunkach teren wpływa na działania wojenne. Zapuściwszy się w tych trzech kierunkach na pewną odległość, weźmiemy pod uwagę kraj górzysty, następnie kraj mało zabudowany, pokryty lasami i błotami, wreszcie teren bardzo zabudowany. We wszystkich więc tych trzech wypadkach wojna będzie wskutek tego bardziej zawikłana i kunsztowna. Jeśli chodzi o zabudowania terenu, to oczywiście nie wszystkie jego rodzaje oddziaływają równie silnie; najsilniejszy wpływ wywiera rodzaj stosowany we Flandrii, Holsztynie i w innych okolicach, gdzie wiele rowów, płotów, żywopłotów i nasypów przecina kraj usiany wieloma pojedynczymi osiedlami i laskami. Najłatwiejszy sposób prowadzenia wojny da się więc zastosować w kraju płaskim i przeciętnie zabudowanym. Dotyczy to wszędzie tylko ogólnych warunków i jeśli zupełnie pominiemy użytek, jaki z przeszkód terenowych czyni obrona. Każdy z tych trzech rodzajów terenu oddziaływa specyficznie ze względu na dostępność, obserwację i ukrycie. W kraju lesistym przeważa przeszkoda w obserwacji, w kraju górzystym - przeszkoda w dostępie, a w okolicach bardziej zabudowanych występują obie przeszkody. Ponieważ w kraju lesistym duża część terenu do pewnego stopnia odpada dla poruszeń, gdyż poza trudnościami dostępu równie i całkowity brak obserwacji nie pozwala na ruch, dlatego działanie upraszcza się z jednej strony, będąc tak bardzo utrudnione z drugiej. I aczkolwiek w kraju takim trudno jest zebrać do walki wszystkie swe siły, to jednak nie zachodzi tu ów tak bardzo rozczłonkowany podział sił, jaki stosuje się w górach lub w terenie nazbyt poprzecinanym. Innymi słowy: podziału sił w takim kraju trudniej jest uniknąć, ale jest on za to niniejszy. W górach przeważa przeszkoda dla ruchu. Oddziaływa ona dwojako, a mianowicie przez to, że nie wszędzie można przejść, tam zaś, gdzie jest to możliwe, trzeba poruszać się wolniej i z większym wysiłkiem. Toteż szybkość wszelkich poruszeń jest w górach znacznie niniejsza, a wszelkie działania wymagają o wiele więcej czasu. Teren górski ma wobec innych tę jeszcze właściwość, że jeden jego punkt przewyższa inny. O górowaniu w ogóle zamierzamy mówić jeszcze specjalnie w rozdziale następnym; tutaj chcemy tylko zauważyć, że właśnie ta właściwość powoduje w kraju górskim wielkie rozdrobnienie sił, gdyż poszczególne punkty są tam ważne nie tylko same przez się, ale też i ze względu na wpływ, jaki wywierają na inne. Jeśli te trzy rodzaje terenu występują szczególnie wyraźnie, to oddziaływają one, jak to już na innym miejscu mówiliśmy, w kierunku osłabienia wpływu naczelnego wodza na powodzenie i to w takim stopniu, w jakim wzrasta znaczenie podwładnych aż do prostego

żołnierza włącznie. Im większy jest podział sił, im gorsza obserwacja, tym bardziej każdy pozostawiony jest samemu sobie, co jest zupełnie zrozumiale. Wprawdzie przy większym rozczłonkowaniu, różnorodności i wielostronności działania wpływ inteligencji z konieczności rośnie i nawet naczelny dowódca będzie mógł przy tym wykazać więcej umiejętności, lecz musimy tu znowu powrócić do tego, cośmy już dawniej mówili; a mianowicie, że na wojnie suma poszczególnych sukcesów bardziej decyduje niż forma, w jakiej zależą od siebie. Gdybyśmy więc chcieli nasze obecne rozważania doprowadzić aż do ostateczności i wyobrazić sobie wojsko rozproszone w jakąś ogromną linię strzelców, gdzie każdy żołnierz prowadzi jak gdyby osobną małą bitwę, to chodziłoby tylko raczej o sumę tych poszczególnych zwycięstw niż o formę ich wzajemnego powiązania. Skuteczność bowiem dobrych kombinacji może wypływać tylko z pozytywnych, a nie negatywnych sukcesów. W tym więc wypadku decydowałoby o wszystkim męstwo, zręczność i duch poszczególnych żołnierzy. Talent i umiejętność wodza mogą decydująco wystąpić tylko tam, gdzie oba wojska mają jednakową wartość albo gdzie właściwości każdego z nich się równoważą. Toteż wojny narodowe, powstania ludowe itd., kiedy to duch wojowniczy wzmaga się zwykle przynajmniej u poszczególnych jednostek, chociażby nawet sprawność i męstwo nie były zbyt wielkie - mogą utrzymać swą przewagę przy wielkim rozdrobnieniu sił i wykorzystując każdy poprzecinany teren. Dłuższe utrzymanie tej przewagi możliwe jest tylko w takim terenie, gdyż sitom zbrojnym podobnego rodzaju brak zwykle zupełnie wszystkich tych właściwości i cnót, jakie są niezbędne przy połączeniu nawet niezbyt wielkich oddziałów. Natura sil zbrojnych przechodzi zresztą stopniowo od jednej ostateczności do drugiej, gdyż już warunki obrony własnego kraju nadają wojsku, nawet całkowicie regularnemu, cechy bardziej narodowe i czynią je bardziej zdolnym do działań w rozdrobnieniu. Im bardziej wojsku obce są te właściwości i warunki i im silniej występują one u przeciwnika, tym więcej trzeba się będzie obawiać rozdrobnienia i okolic poprzecinanych. Jednak unikanie terenów poprzecinanych rzadko kiedy zależy od swobodnego wyboru; nie można przecież wyszukiwać sobie teatru działań wojennych niby towaru wśród wielu próbek. Widzimy więc przeważnie, że wojska, które ze względu na swoją istotę starają się osiągnąć korzyści ze skupienia mas - wysilają całą swą sztukę, aby działać tym systemem, jeśli tylko to jest możliwe, nawet wbrew właściwościom terenu. Muszą one wtedy poddać się innym, ujemnym warunkom, jak np. skąpe i trudne zaopatrzenie w żywność, złe zakwaterowanie, a w walce ustawiczne napady ze wszystkich stron, ale szkoda, jaką by poniosły, wyrzekłszy się całkowicie właściwych sobie cech, byłaby jeszcze większa. Obie te rozbieżne tendencje skupiania i rozpraszania sił zbrojnych

realizują się w zależności od rodzaju tych sił. Jednak w najbardziej nawet zdecydowanych wypadkach nie może jedna z nich pozostawać zawsze skupiona, inna zaś oczekiwać sukcesu wyłącznie od swych działań w rozproszeniu. Nawet Francuzi w Hiszpanii musieli swe sity, rozdrabniać, podczas gdy Hiszpanie, broniąc swej ziemi w powstaniu ludowym, zmuszeni byli częścią swych sił walczyć na polach wielkich bitew. Obok wpływu terenu na ogólne, a zwłaszcza na polityczne użycie sił zbrojnych, najważniejszy jest wpływ na stosunek wzajemny rodzajów broni. W każdym bardzo niedostępnym terenie bez względu na to, czy przyczyną tej niedostępności są góry, lasy czy dzieła rąk ludzkich, liczna kawaleria jest zbędna - to jasne. Podobnie rzecz się ma w lesistym terenie z artylerią; może tam być brak przestrzeni dla jej skutecznego użycia, brak dróg, paszy dla koni. Mniej utrudnia użycie artylerii teren zabudowany, a najmniej - góry. Wprawdzie oba te rodzaje terenu dają ukrycie przed ogniem i są przez to niekorzystne dla broni działającej przede wszystkim ogniem, jak również ciężkim działom trudno jest nadążyć za piechotą łatwo przekraczającą wszelki teren, ale nigdy nie brak tam miejsca do użycia licznej artylerii, która w górach ma jeszcze ten duży zysk, że powolniejsze ruchy przeciwnika wzmagają jej skuteczność. Niezaprzeczalna zaś jest zdecydowana przewaga, jaką posiada piechota wobec innych rodzajów broni w każdym trudnym terenie; jej ilość może wówczas znacznie przekroczyć zwykły stosunek.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Teren dominujący Słowo ,,dominować" w sztuce wojennej posiada swoisty urok. I w rzeczywistości czynnikowi temu przypada w udziale wielka część, a być może i przeszło połowa tych wpływów, jakie wywiera teren na użycie sił zbrojnych. Wszelki przejaw siły fizycznej z dołu do góry jest trudniejszy niż na odwrót, podobnie więc musi się dziać i z walką. Składają się na to trzy przyczyny. Po pierwsze należy traktować wszelką wyżynę jako przeszkodę; po wtóre - wprawdzie z góry do dołu nie strzela się wyraźnie dalej, ale uwzględniając wszelkie warunki geometryczne - wyraźnie celniej niż w wypadku odwrotnym; po trzecie ma się wtedy przewagę lepszej obserwacji. Nie obchodzi nas tutaj, w jaki sposób łączy się to wszystko ze sobą w czasie walki; sumujemy tylko wszystkie korzyści, jakie osiąga taktyka z ustawienia się wyżej i traktujemy je jako pierwszy zysk strategiczny. Pierwsza jednak i ostatnia z wyżej wyliczonych korzyści musi wystąpić raz jeszcze w strategii właściwej, gdyż maszeruje się i obserwuje zarówno w strategii, jak w taktyce; jeśli więc usadowienie się wyżej stanowi przeszkodę dla tego, który znajduje się niżej, to jest to zysk drugi, a wynikająca z tego lepsza obserwacja stanowi zysk trzeci, jaki stąd może wyciągnąć strategia. Z tych to czynników złożona jest siła dominowania, górowania, panowania; z tych to źródeł wypływa poczucie przewagi i bezpieczeństwa u tego, kto się znajduje na grzbiecie górskim i widzi wroga pod sobą, a poczucie słabości i trudności u znajdującego się na dole. To wrażenie ogólne jest być może silniejsze, niż być powinno, ponieważ korzyści terenu dominującego uzmysławiają się naocznie o wiele lepiej niż modyfikujące je okoliczności; toteż wrażenie to być może wykracza poza granice prawdy. W tym wypadku należy to oddziaływanie wyobraźni uważać za czynnik nowy, dzięki któremu wzmacnia się działanie górowania.

Niewątpliwie korzyść ułatwionego poruszania się nie jest bezwzględna i znajdującemu się wyżej przypada ona nie zawsze, bo tylko wtedy, gdy przeciwnik chce się doń dostać. Zanika ona, gdy obu przeciwników dzieli wielka dolina, a zyskuje ją nawet znajdujący się niżej, jeśli przeciwnicy chcą walczyć na równinie (bitwa pod Hofenfriedberg). Podobnie i obserwacja podlega znacznym ograniczeniom: okolica lesista w dole, a często i sama masa gór, na których się znajdujemy, nierzadko ją uniemożliwia. Niezliczone są wypadki, kiedy szukając na próżno w samym terenie korzyści dominującego stanowiska, wybranego na podstawie mapy, sądzimy wprost, że, przeciwnie, zawikłaliśmy się we wszelkiego rodzaju trudności. Ograniczenia te i warunki nie usuwają wszakże przewagi, jaką posiada znajdujący się wyżej zarówno w obronie, jak w natarciu; chcemy tu tylko powiedzieć parę słów, jak się ona wyraża w obu wypadkach. Spośród trzech strategicznych korzyści górowania: większej siły taktycznej, trudnego dostępu i lepszej obserwacji - pierwsze dwie są tego rodzaju, że przypadają one w udziale jedynie obrońcy, gdyż tylko ten, kto się trzyma w terenie, może je wyzyskać, nacierający zaś traci je podczas posuwania się naprzód. Trzecią korzyść natomiast może zużytkować zarówno nacierający, jak i obrońca. Widzimy stąd, jak ważne jest górowanie dla obrońcy, a ponieważ w sposób zdecydowany można je osiągnąć tylko na pozycjach górskich, powinna by z tego wypływać wielka ważność pozycji górskich dla obrońcy. Z powodu jednak innych okoliczności sprawa przedstawia się inaczej, jak to wyjaśnimy w rozdziale o obronie w górach. Tak się rzecz ma w obronie. Co się tyczy natarcia, to wyzyskuje ono do pewnego stopnia te same korzyści wypływające z górowania, jakie posiada i obrona, a to dlatego, że natarcie strategiczne nie stanowi jednego tylko aktu jak natarcie taktyczne. Posuwanie się jego nie jest ruchem nieustannym kółek mechanizmu, lecz składa się z poszczególnych marszów i krótszych lub dłuższych pauz, a w każdym momencie spokoju nacierający podobnie jak jego przeciwnik znajduje się w obronie. Z korzyści lepszej obserwacji wypływa zarówno dla natarcia, jak i dla obrony poniekąd aktywne oddziaływanie górowania, nad czym będziemy musieli się jeszcze zastanowić: jest to łatwość operowania oddziałami wydzielonymi. Te same bowiem korzyści, jakie wyciąga całość z pozycji dominującej, może wyciągnąć również i każda jej część składowa; a ponieważ każdy wielki czy mały oddział wydzielony jest dzięki tej korzyści silniejszy, dlatego na jego wydzielenie możemy się odważyć, narażając się na mniejsze niebezpieczeństwo niż w wypadku, gdy nie zajmował on pozycji panującej. Jakie zaś korzyści wyciągnąć można z takich oddziałów, powiemy na innym miejscu. Jeśli w położeniu naszym w stosunku do przeciwnika górowanie

łączy się z innymi geograficznymi korzyściami, jeśli z innych jeszcze powodów będzie on uważał, że jest w swych ruchach skrępowany np. bliskością wielkiej rzeki, to ujemne strony jego położenia mogą się stać zupełnie decydujące tak, że nie potrafi on dość szybko ich zmienić. Żadna armia nie zdoła utrzymać się w dolinie wielkiej rzeki, jeśli nie obejmuje skraju tworzących tę dolinę wzgórz. W ten sposób dominowanie terenu może się stać prawdziwym panowaniem i w żaden sposób nie można zaprzeczyć realności tego wyobrażenia. Jednak to nie przeszkadza, że wyrażenia: „panujący teren", „osłaniające stanowisko", „klucz pozycji" itd,, jeśli opierają się na istocie górowania i spadku, są przeważnie pustymi łupinami bez zdrowego ziarna. Aby okrasić wyraźną nikłość wojskowych kombinacji, uczepiono się przeważnie tych dostojnych elementów teorii. Okoliczności brano tu za rzecz, samą, a narzędzie za rękę. Zajęcie podobnego terenu i pozycji traktowano już jako przejaw siły, jako pchnięcie czy cios, podczas gdy było to tylko podniesienie ręki, a pozycja ta stanowiła tylko martwe narzędzie, zwyczajną właściwość, która musi się dopiero w jakiś sposób zrealizować; była ona samym tylko znakiem „plus" czy „minus", któremu brakowało wielkości. Tym pchnięciem czy ciosem, tym sposobem, tą wielkością - jest zwycięska walka; ona tylko naprawdę wchodzi w rachubę, tylko z nią można się liczyć i zawsze trzeba ją mieć na uwadze, zarówno przy ocenie w książkach, jak podczas działania w polu. Skoro więc decyduje tylko liczba i waga zwycięskich walk, to jasne jest, że przede wszystkim pod uwagę wziąć należy wzajemny stosunek armii i ich wodzów i że rola odgrywana przez wpływ terenu może być tylko podrzędna.

KSIĘGA SZÓSTA

Obrona

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Natarcie i obrona

1. Pojęcie obrony

Jakie jest pojęcie obrony? Odparcie ciosu. Jakaż więc jest jej cecha? Wyczekiwanie na ten cios. Ta właśnie cecha zawsze sprawia, że działanie staje się obronne i tylko dzięki niej można na wojnie odróżnić obronę od natarcia. Ponieważ jednak bezwzględna obrona całkowicie przeczy pojęciu wojny, gdyż w tym wypadku wojnę prowadziłaby tylko jedna ze stron, dlatego na wojnie obrona może być tylko względna, a zatem i cecha ta powinna stosować się jedynie do pojęcia jako całości, a nie rozciągać się na wszystkie jego części. Pewien epizod bojowy jest obronny, gdy oczekujemy napadu, szturmu nieprzyjaciela; bitwa - gdy oczekujemy natarcia, tzn. ukazania się wroga przed naszymi pozycjami, w naszym ogniu; kampania - gdy wyczekujemy wtargnięcia nieprzyjaciela na nasz teatr wojenny. W tych wszystkich przypadkach występuje wraz z ogólnym pojęciem obrony cecha wyczekiwania i odpierania uderzeń nieprzyjaciela i nie wynika z niej sprzeczność z pojęciem wojny, gdyż możemy właśnie upatrywać korzyść w wyczekiwaniu, aż napad natknie się na nasze bagnety, a natarcie natrafi na przygotowaną pozycję lub dogodny dla nas teatr wojny. Ponieważ jednak, aby samemu prowadzić wojnę, trzeba odpowiadać na uderzenia nieprzyjacielskie, dlatego i te działania zaczepne w wojnie obronnej odbywają się poniekąd pod ogólną nazwą obrony, tzn., że natarcie, jakim się posługujemy, wchodzi w skład pojęcia pozycji czy też teatru wojny. Można więc w kampanii obronnej działać zaczepnie, w bitwie obronnej używać zaczepnie poszczególnych dywizji, wreszcie nawet w zwyczajnym uszykowaniu obronnym wyrzucane pociski stanowią działanie zaczepne w stosunku do nieprzyjacielskiego szturmu. A zatem

forma obronna prowadzenia wojny nie jest tarczą bezpośrednią; zasłonę tworzą tu zręczne uderzenia.

2. Korzyści obrony

Jaki jest cel obrony? Przetrwać. Przetrwać jest łatwiej niż zdobywać, a z tego już wynika, że obrona przy równych obustronnie środkach jest łatwiejsza niż natarcie. W czymże jednak tkwi ta większa łatwość przetrwania lub wytrzymania? Oto w tym, że cały czas, który upływa nie wykorzystany, przeważa szalę obrońcy. Zbiera on żniwo tam, gdzie je posiał. Każde zaniechanie natarcia z powodu fałszywej oceny położenia, z bojaźni czy braku energii wychodzi na dobro obrońcy. Korzyść ta niejednokrotnie podczas wojny siedmioletniej uratowała państwo pruskie od zguby. Korzyść ta, wynikająca zarówno z pojęcia, jak i celów obrony, tkwi w naturze wszelkiej obrony, a we wszystkich innych przejawach życia, zwłaszcza w dziedzinie prawnej tak podobnej do wojny, stwierdza jej istnienie przysłowie łacińskie: beati sunt possidentes. Inną korzyścią, tym razem wynikającą z natury wojny, jest możność wykorzystania miejscowego położenia sprzyjająca szczególnie obronie. Po ustaleniu tych ogólnych pojęć zwróćmy się teraz do rzeczy samej. W taktyce każda bitwa, duża czy mała, jest obronna, jeśli pozostawiamy nieprzyjacielowi inicjatywę i wyczekujemy zjawienia się jego przed naszym frontem. Od tej chwili możemy się posługiwać wszelkimi środkami zaczepnymi, nie tracąc już obu wyżej wspomnianych korzyści obrony, tzn. wyczekiwania i terenu. W strategii zamiast bitwy występuje kampania, a teatr wojenny zamiast pozycji; na jeszcze wyższym szczeblu wystąpi wojna jako całość zamiast kampanii, a cały kraj zamiast teatru wojennego, ale w obu wypadkach obrona będzie tym samym, czym była w taktyce. Zauważyliśmy już ogólnie, że obrona jest łatwiejsza niż natarcie. Ponieważ jednak obrona ma cel negatywny- przetrwanie, a natarcie cel pozytywny - zdobycie i ponieważ dalej zdobycie czegoś pomnaża własne środki wojenne, podczas gdy przetrwanie nie daje tego, dlatego, aby się wyrazić ściśle, musimy powiedzieć; forma obronna prowadzenia wojny jest sama w sobie silniejsza niż forma zaczepna. Świadomie dążyliśmy do wysunięcia takiego wniosku, aczkolwiek wynika on całkowicie z natury rzeczy i doświadczenie tysiąckrotnie go potwierdza, to jednak całkowicie przeczy on ogólnie panującej opinii. Jest to dowód, jak bardzo mogą powierzchowni pisarze powikłać wszelkie pojęcia.

Skoro obrona jest silniejszą formą prowadzenia wojny, mającą jednak cel negatywny, to wynika stąd samo przez się, że trzeba posługiwać się nią tylko dopóty, dopóki potrzebujemy jej ze względu na własną słabość, i że należy porzucić ją z chwilą gdy się poczujemy na siłach postawienia sobie celu pozytywnego. Ponieważ zaś zwycięstwo, które osiągamy z jej pomocą, zwykle wpływa korzystnie na stosunek sił, więc naturalnym biegiem zdarzeń wojennych będzie, gdy zacznie się od obrony, a skończy na działaniu zaczepnym. Tak samo sprzeczne z pojęciem wojny jest uznawanie obrony za ostateczny cel wojny, jak i traktowanie obrony biernie nie tylko w całości działania, ale też i we wszystkich jej fragmentach. Innymi słowy; wojna, podczas której chciałoby się zwycięstwo własne zużytkować tylko dla odparcia nieprzyjaciela bez dążenia do przeciwnatarcia, byłaby równie niedorzeczna jak bitwa, w której wszelkie poczynania byłyby bezwzględnie obronne, a więc bierne. Przeciwko słuszności tego ogólnego pojęcia można by przytoczyć wiele przykładów wojen, gdzie ostateczne cele obrony pozostawały tylko obronnymi i nie pomyślano nawet o przeciwdziałaniu zaczepnym. Można by to jednak uczynić tylko wtedy, gdyby się zapomniało, że mowa tu o pewnym ogólnym pojęciu i że wszystkie przykłady, jakie dałoby się mu przeciwstawić, należy potraktować jako przypadki, gdzie nie nastąpiła jeszcze możliwość przeciwdziałania zaczepnego. Na przykład podczas wojny siedmioletniej, a przynajmniej w ciągu ostatnich trzech lat jej trwania, Fryderyk Wielki nie myślał wcale o działaniach zaczepnych. Sądzimy nawet, że w ogóle traktował on działania zaczepne w tej wojnie tylko jako lepszy środek obrony. Ogólne położenie zmuszało go do tego, a jest rzeczą zupełnie naturalną, że wódz ma na oku tylko to, co w jego sytuacji jest najbardziej uzasadnione. Niemniej jednak rozpatrując w ogólnych zarysach ten przykład obrony, musimy tu przyjąć za podstawę całej akcji myśl o możliwym działaniu zaczepnym przeciwko Austrii i powiedzieć sobie: chwila odpowiednia jeszcze wówczas nie nadeszła. Już samo zawarcie pokoju dowodzi, że pogląd ten i w tym przypadku nie był bezpodstawny. Cóż bowiem mogło skłonić Austriaków do zawarcia pokoju, jeśli nie myśl, że sami nie byliby w możności zrównoważyć swą potęgą talentu króla, że w każdym wypadku wysiłki ich muszą być jeszcze większe niż dotychczas i że przy najmniejszym zaniedbaniu należy się obawiać nowych strat terytorialnych. Istotnie, któż by wątpił o tym, że Fryderyk Wielki, gdy siły jego uwolnią się od walk z Rosją, Szwecją i armią Rzeszy, nie dążyłby do pobicia Austriaków ponownie w Czechach i na Morawach? Po ustaleniu pojęcia obrony w jego istotnym znaczeniu i określeniu jej granic, powróćmy jeszcze raz do stwierdzenia, że obrona jest silniejszą formą prowadzenia wojny. Bliższe rozważanie i porównanie natarcia i obrony uwydatni to zu-

pełnie jasno. Teraz chcemy tylko zwrócić uwagę, ile sprzeczności samych w sobie, jak i w stosunku do doświadczenia zawiera twierdzenie przeciwne. Gdyby forma zaczepna była silniejsza, to nie byłoby w ogóle podstawy używania formy obronnej, ponieważ ma ona tylko cel negatywny. Każdy musiałby wówczas dążyć do natarcia, a obrona, byłaby nonsensem. Natomiast w przeciwnym wypadku jest rzeczą naturalną, że wyższe cele okupuje się większymi ofiarami. Kto się czuje dość silnym, aby się posługiwać formą słabszą, ten ma możność dążenia do rozleglejszego celu; kto stawia sobie cele skromniejsze, czyni to zapewne po to, aby wyzyskać korzyści płynące z formy silniejszej. Jeśli spojrzymy na tę sprawę z punktu widzenia doświadczenia, to oczywiście mając dwa teatry wojny, byłoby czymś niesłychanym nacierać armią słabszą, a bronić się silniejszą. Skoro zaś od dawna postępowano wszędzie inaczej, dowodzi to, że dowódcy, nawet przy własnej, zdecydowanej skłonności do natarcia, uważają obronę za coś silniejszego. W następnych rozdziałach będziemy musieli wyjaśnić jeszcze kilka poszczególnych punktów.

ROZDZIAŁ DRUGI

Jaki stosunek między natarciem i obroną zachodzi w taktyce Przede wszystkim musimy rozpatrzyć okoliczności, jakie składają się w bitwie na zwycięstwo. O przewadze, męstwie, wyćwiczeniu czy też innych właściwościach wojsk nie będziemy tu mówili, gdyż zależą one z zasady od innych rzeczy, które pozostają poza dziedziną tej sztuki wojennej, o którą tu chodzi. Zresztą zarówno w natarciu, jak i w obronie przejawiają one jednakową skuteczność. Nawet ogólna przewaga liczebna nie może tu być brana pod uwagę, ponieważ liczebność wojsk jest również rzeczą określoną już z góry i nie zależy od woli wodza. Rzeczy te przy tym nie są wobec natarcia i obrony w jakimś specjalnym stosunku. Poza tym są jeszcze trzy rzeczy, które mają, jak się zdaje, znaczenie rozstrzygające, a mianowicie: zaskoczenie, korzyści terenowe i uderzenie z kilku stron. Zaskoczenie wywiera swój wpływ przez to, że przeciwstawiamy nieprzyjacielowi w danym punkcie o wiele więcej wojsk, aniżeli on tego oczekiwał. Ta przewaga liczebna w danym punkcie różni się od ogólnej przewagi liczebnej bardzo znacznie i jest najważniejszym czynnikiem sztuki wojennej. W jaki sposób korzyści terenowe przyczyniają się do zwycięstwa, jest samo przez się dość zrozumiale, a należy zauważyć tylko to, że tutaj nie mówimy jedynie o przeszkodach, na jakie musi natknąć się nacierający podczas posuwania się naprzód, tj. strome zbocza, wysokie góry, błotniste strumienie, żywopłoty itd., lecz że korzyścią terenową staje się także możność ukrytego uszykowania. Nawet o całkiem obojętnym terenie można powiedzieć, że więcej daje korzyści temu, kto go zna. Uderzenie z kilku stron zawiera w sobie wszelkie taktyczne obejścia, wielkie i małe, i działanie jego opiera się częściowo na zdwojonej skuteczności broni palnej, częściowo zaś na obawie przed odcięciem. Jakże się zatem ustosunkują do tych rzeczy natarcie i obrona? Jeśli rozpatrzymy wszystkie trzy wyżej wyniszczone czynniki zwycięstwa, to się okaże, że nacierający korzysta tylko z małej części

pierwszego i ostatniego z nich, podczas gdy większa ich część, a drugi czynnik w całości, sprzyja obrońcy. Nacierający może wykorzystać tylko właściwe uderzenie całością swych sil na całość sil przeciwnika, gdy tymczasem obrońca w czasie samego boju może bezustannie stosować zaskoczenie, wyrażające się w sile i formie jego natarć. Nacierającemu o wiele łatwiej otoczyć i odciąć całość niż obrońcy, ponieważ ten już stoi w miejscu, gdy tamten posuwa się jeszcze ku niemu. Jednak obejście to stosuje się znów tylko do całości sił, gdyż podczas boju samego i w stosunku do poszczególnych części sil uderzenie z kilku stron łatwiejsze jest dla obrońcy niż dla nacierającego, ponieważ on jak to już wyżej powiedzieliśmy, łatwiej potrafi zaskoczyć przeciwnika formą i silą swoich natarć. Jasna rzecz, że przede wszystkim obrońca korzysta z pomocy, którą mu zapewnia teren; co się tyczy jednak przewagi pod względem zaskoczenia siłą i formą natarć, to wypływa ona stąd, że nacierający musi się poruszać po szlakach i drogach, gdzie łatwo go obserwować, podczas gdy obrońca grupuje się w ukryciu i niemal aż do rozstrzygającej chwili pozostaje dla nacierającego prawie niewidzialny. Od czasu gdy zaczęto stosować właściwy rodzaj obrony, rozpoznanie wyszło zupełnie z mody, tzn. stało się niemożliwe. Wprawdzie rozpoznaje się jeszcze czasami, ale rzadko kiedy przynosi to większy pożytek. Jakkolwiek nieskończenie wielka jest korzyść, jaką daje możność wybrania terenu dla własnego uszykowania i dokładnego obeznania się z nim jeszcze przed bitwą, i jakkolwiek zrozumiale jest, że ten, kto w takim terenie urządza zasadzki (obrońca), może o wiele łatwiej zaskoczyć przeciwnika niż nacierający, to jednak do dziś wielu jeszcze nie może się oswobodzić od starych przesądów, jakoby bitwa przyjęta była już na poły przegrana. Wypływa to z tego rodzaju obrony, jaki stosowano zwykle przed dwudziestu laty, a po części i podczas wojny siedmioletniej, kiedy to od terenu oczekiwano współdziałania tylko w formie trudnego dostępu od czoła (strome stoki wzgórz itp.) i kiedy płytkie uszykowanie i nieruchliwość skrzydeł powodowały taką słabość broniącego się, że ten się dawał zwabiać przez coraz to inne wzgórze i, rozciągając się jeszcze bardziej, pogarszał swoje położenie. Skoro zaś znaleziono już pewien rodzaj oparcia, to cały wysiłek kierowano na to, aby w tej armii, jakby rozpiętej na krosnach, nie zrobiono żadnego wyłomu. Obsadzony teren był cenny bezpośrednio w każdym punkcie, należało go bronić bezpośrednio. Nie było więc mowy ani o ruchu, ani o zaskoczeniu podczas bitwy. Było to całkowite przeciwieństwo dobrej obrony, jaką się stała istotnie dopiero w ostatnich czasach. To niedocenianie obrony jest właściwie zawsze wynikiem epoki, w której pewien sposób obrony już się przeżył. Tak było też z epoką wspomnianą wyżej, która dawniej miała swój okres, kiedy obrona naprawdę

górowała nad natarciem. Jeśli przejrzymy rozwój nowszej sztuki wojennej, to się okaże, że z początku, tzn. podczas wojny trzydziestoletniej i wojny o sukcesję hiszpańską, rozwinięcie i uszykowanie armii było jednym z wielkich, głównych zagadnień bitwy. Była to najważniejsza część planu bitwy. Dawała to obrońcy z zasady wielkie korzyści, gdyż był już uszykowany i rozwinięty do boju. Jednak w miarę wzrostu zdolności manewrowej wojsk korzyść ta zanikała i przewagę w pewnym okresie uzyskiwał nacierający. Wobec tego obrońca szukał ochrony poza rzekami, głębokimi dolinami i na wzgórzach. Przez to uzyskał on z powrotem zdecydowaną przewagę, ale trwało to tylko dopóty, dopóki nacierający nie nabył takiej ruchliwości i zręczności, że mógł się odważyć na wejście w teren poprzecinany i na natarcie kolumnami rozdzielonymi, a zatem na obejście przeciwnika. Doprowadziło to do coraz większej rozciągłości pozycji, a to naprowadziło nacierającego na myśl koncentracji sił w paru punktach, aby przebić cienką pozycję. Nacierający uzyskał przez to po raz trzeci przewagę, a obrona musiała znowu zmienić swój system. Uczyniła to podczas ostatnich wojen. Utrzymywała swe siły w wielkich masach, przeważnie nie rozwiniętych, a gdzie było potrzeba, to i ukrytych, a zatem trzymała je tylko w pogotowiu, aby przeciwdziałać rozwijającym się poczynaniom nacierającego. Nie wyłącza to całkowicie pewnej biernej obrony terenu; korzyść z niej wynikająca jest zbyt wielka, aby wykorzystanie jej nie miało się choćby stokrotnie przydarzyć w danej kampanii. Jednak taka bierna obrona terenu zazwyczaj przestała już być rzeczą główną, a o to tu właśnie chodzi. Jeśliby nacierający wynalazł teraz jakiś nowy wielki środek zaradczy, na co wszakże wobec prostoty i celowości, jaka panuje dziś we wszystkim, bodaj się nie zanosi, to obrona też musiałaby zmienić swoje postępowanie. Zawsze jednak będzie ona miała zapewnioną pomoc ze strony terenu, a ponieważ właściwości terenu mają dziś większy niż kiedykolwiek wpływ na działania wojenne, dlatego w ogóle zapewniają obronie jej naturalną przewagę.

ROZDZIAŁ TRZECI

Jaki stosunek między natarciem i obroną zachodzi w strategii Przede wszystkim zapytajmy ponownie: jakie okoliczności zapewniają strategii szczęśliwy sukces? W strategii nie ma zwycięstwa — mówiliśmy o tym już poprzednio. Powodzenie strategiczne to z jednej strony korzystne przygotowanie taktycznego zwycięstwa — im większe jest to powodzenie strategiczne, tym prawdopodobniejsze jest zwycięstwo w bitwie. Z drugiej strony powodzenie strategiczne polega na wykorzystaniu wywalczonego zwycięstwa. Im bardziej wydarzenia strategiczne dzięki swym operacjom po wygranej bitwie zbiegają się z jej konsekwencjami, im więcej zdoła strategia zagarnąć rozpadających się cząstek, których fundamentami bitwa wstrząsnęła, im więcej i na większą skalę dokona rzeczy, które podczas bitwy samej trzeba było mozolnie wypracowywać — tym wspanialsze są jej osiągnięcia. Rzeczy zaś, które to powodzenie szczególnie umożliwiają lub ułatwiają, a zatem stanowią główne czynniki działalności strategicznej, są następujące: 1. Korzyści terenowe; 2. Zaskoczenie albo przez właściwy napad niespodziany, albo też dzięki nieoczekiwanemu dla nieprzyjaciela uszykowaniu większych sił w pewnym punktach; 3. Uderzenie z kilku stron; wszystkie trzy czynniki jak w taktyce; 4. Pomoc, którą nam daje teatr wojenny dzięki twierdzom i wszystkiemu, co do nich należy; 5. Pomoc ze strony ludności; 6. Wykorzystanie wielkich sił moralnych. W jaki sposób ustosunkowują się wzajemnie natarcie i obrona ze względu na te czynniki? Obrońca ma za sobą korzyści terenowe, nacierający natomiast — korzyści, które daje niespodziewany napad zarówno w strategii, jak i w tak-

tyce. Należy tu zaznaczyć, że w strategii napad jest środkiem nieskończenie bardziej skutecznym i ważnym niż w taktyce. W tej ostatniej rzadko kiedy będzie można napad rozwinąć do rozmiarów wielkiego zwycięstwa, podczas gdy w strategii niespodziewany napad nierzadko kończył całą wojnę jednym zamachem. Natomiast zauważyć należy, że użycie tego środka uwarunkowane jest wielkimi, rozstrzygającymi, rzadko się zdarzającymi błędami przeciwnika i że wobec tego nie należy go uważać za zbyt ważki argument na korzyść natarcia. Zaskoczenie przeciwnika przez zgrupowanie przeważających sił w pewnych punktach ma znowu bardzo wiele podobieństwa do podobnego wypadku w taktyce. Gdyby obrońca był zmuszony rozdzielić swoje siły w wielu łatwo dostępnych punktach swego teatru wojennego, to dla nacierającego wynikłaby, oczywiście, korzyść polegająca na możności uderzenia całą siłą na jedną z tych części. Jednak i tutaj nowa sztuka obronna dokonała nieznacznie wprowadzenia odmiennych zasad przez odmienne postępowanie. Jeśli obrońca nie obawia się, że przeciwnik, wykorzystawszy nie obsadzoną drogę, rzuci się na ważne magazyny czy składy, czy też na nie przygotowaną twierdzę lub stolicę, i jeśli nie musi wprost wystąpić przeciw nacierającemu wzdłuż tej wybranej drogi, chociażby dlatego, że w przeciwnym razie straciłby możność odwrotu — to nie ma on żadnego powodu do rozdzielania swoich sił. W wypadku gdyby nacierający wybrał inną drogę niż ta, na której się znajduje obrońca, to może go zawsze w kilka dni później odszukać całą swoją silą na tej drodze. Co więcej, może on nawet w większości wypadków być pewny, że nacierający zrobi mu zaszczyt i odszuka go sam. Jeśli zaś nacierający uzna za wskazane maszerować naprzód rozdzielonymi siłami, czego ze względu na wyżywienie często z trudnością da się uniknąć, to obrońca ma z tego oczywistą korzyść i może całą swoją siłą uderzyć na jedną z części sił przeciwnika. Natarcia z boku i tyłu zmieniają w strategii swoją naturę w wysokim stopniu, gdyż chodzi tu o tyły i boki całego teatru wojennego i tak: 1. Odpada podwójne działanie ognia, gdyż nie można strzelać z jednego końca teatru wojennego na drugi; 2. Obawa utracenia możności odwrotu jest u otoczonego o wiele słabsza, gdyż w strategii nie da się tak ściśle zamknąć przestrzeni jak w taktyce; 3. Ze względu na większe przestrzenie występuje w strategii silniej skuteczność linii wewnętrznych, tzn. krótszych, i powoduje wielką przeciwwagę napadom z kilku stron; 4. Nowa zasada przejawia się we wrażliwości linii połączeń, tzn. w efekcie, jaki wypływa ze zwyczajnego ich przerwania. Wprawdzie w ogóle leży w naturze rzeczy, że w strategii — ze względu na większe przestrzenie — otoczenie, napad z kilku stron z

zasady jest możliwy tylko dla tego, kto ma inicjatywę, a zatem dla nacierającego, i że obrońca nie może, tak jak w taktyce, otoczyć otaczającego podczas samego działania, ponieważ nie może on swoich sił uszykować stosunkowo ani tak głęboko, ani tak skrycie. Jednak cóż pomoże natarciu łatwość otoczenia, jeśli nie ma z tego korzyści? Toteż w strategii w ogóle nie można byłoby natarcia połączonego z otoczeniem uważać za warunek zwycięstwa, gdyby nie wzgląd na działanie na linie połączeń. Ale i ten czynnik rzadko kiedy ma większe znaczenie w pierwszych chwilach kampanii, kiedy to natarcie i obrona spotykają się i wprost przeciwstawiają sobie; nabiera on znaczenia dopiero podczas samej kampanii, gdy nacierający w kraju nieprzyjacielskim stopniowo staje się obrońcą. Wtedy linie połączeń tego nowego obrońcy stają się wrażliwe, a pierwotny obrońca jako nacierający może wykorzystać tę słabość. Łatwo można spostrzec, że tej przewagi natarcia nie można w ogóle zaliczyć na jego korzyść, gdyż wypływa ona właściwie z wyższych zagadnień obrony. Czwarty czynnik: strategiczne korzyści teatru wojennego, jest oczywiście po stronie obrońcy. Armia nacierająca, zaczynając kampanię, odrywa się od swego teatru wojennego i osłabia się przez to, tzn. pozostawia za sobą twierdze i wszelkiego rodzaju składy. Im większy jest teren operacyjny, który ma przebyć, tym bardziej się osłabia (przez marsze i pozostawianie załóg). Natomiast armia broniąca się pozostaje związana z tym wszystkim, tzn. korzysta z pomocy twierdz, nic jej nie osłabia i znajduje się bliżej zasilających ją źródeł. Pomoc ze strony ludności jako piąty czynnik przejawia się wprawdzie nie w każdej obronie, gdyż kampania obronna może przebiegać w kraju nieprzyjacielskim, ale czynnik ten wynika tylko z pojęcia obrony i wywiera swój wpływ w nader licznych wypadkach. Zresztą przez pomoc tę rozumiemy przeważnie, ale nie wyłącznie, działalność pospolitego ruszenia i powstania narodowego; należy do tego również zmniejszenie wszelkich tarć oraz fakt, że wszelkie źródła zasilające są bliżej i dopływają obficiej. Wyraźne unaocznienie skuteczności środków wymienionych w punkcie trzecim i czwartym daje nam niby w powiększającym zwierciadle kampania 1812 roku. 500 tyś. żołnierzy przekroczyło Niemen, 120 tyś. biło się pod Borodinem, a jeszcze mniej przybyło do Moskwy. Można by rzec: skutek tej olbrzymiej próby był tak doniosły, że Rosjanie, gdyby nawet w ogóle nie przeszli do działań zaczepnych, to i tak byliby na dłuższy czas zabezpieczeni przed nową inwazją. Wprawdzie z wyjątkiem Szwecji żaden kraj europejski nie jest w podobnym położeniu jak Rosja, ale czynnik oddziaływający pozostaje tu zawsze ten sam i różni się tylko stopniem swej siły. Jeśli do czwartego i piątego czynnika dodamy uwagę, że te siły obrony odnoszą się do obrony właściwej, tzn. prowadzonej we własnym

kraju, i że słabną, jeśli obrona zostaje przeniesiona na teren nieprzyjacielski i przeplatana jest działaniami zaczepnymi, to wypływa stąd, podobnie jak wyżej przy trzecim czynniku, nowa ujemna strona natarcia. Zarówno bowiem jak obrona nie jest bynajmniej złożona wyłącznie z pierwiastków biernych, tak i natarcie nie składa się wyłącznie z czynników aktywnych, co więcej, każde natarcie, które nie prowadzi bezpośrednio do zawarcia pokoju, musi się skończyć obroną. Jeśli więc wszelkie czynniki obronne występujące podczas natarcia osłabiają się przez samą jego naturę, tzn. już przez samo należenie do natarcia, to oczywiście musimy uważać to za ogólną ujemną cechę natarcia. Nie jest to bynajmniej próżne mędrkowanie, przeciwnie, w tym właśnie tkwi główna trudność każdego natarcia i dlatego przy każdym planie natarcia strategicznego należy przede wszystkim zwrócić uwagę na ten punkt, tzn. na obronę, jaka nastąpi po natarciu. W księdze o planie wojny przyjrzymy się temu bliżej. Wielkie siły moralne, które nieraz przenikają żywioł wojny jako istotna jego część składowa i którymi wobec tego może się wódz posługiwać w pewnych wypadkach dla wzmocnienia sił własnych, można niewątpliwie wyobrazić sobie zarówno po stronie obrony, jak i natarcia. Te z nich, które w natarciu przejawiają się ze szczególną jaskrawością, jak zamieszanie i strach u przeciwnika, występują zwykle dopiero po rozstrzygającym uderzeniu, a zatem rzadko kiedy przyczyniają się do nadania temu uderzeniu odpowiedniego kierunku. Sądzimy, że tezę naszą, iż obrona jest silniejszą formą wojny niż natarcie, przeprowadziliśmy w ten sposób dostatecznie. Pozostaje do uwzględnienia jeszcze jeden tylko nieznaczny czynnik, dotychczas nie doceniany. Jest nim męstwo, uczucie przewagi w wojsku wynikające ze świadomości, że się należy do strony nacierającej. Rzecz ta jest zasadniczo słuszna, ale uczucie to bardzo szybko przekształca się w inne, ogólniejsze i silniejsze, udzielające się wojsku wskutek zwycięstw lub porażek, jako efekt talentu lub nieudolności wodza.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Dośrodkowość natarcia a odśrodkowość obrony Oba te wyobrażenia, obie te formy użycia sił w natarciu i obronie, w teorii i w rzeczywistości występują tak często, że narzucają się wyobraźni niezależnie od naszej woli jako formy niemal konieczne i wrodzone natarciu i obronie, aczkolwiek, jak wykazuje najmniejsze choćby zastanowienie się, właściwie tak nie jest. Rozpatrzmy więc te wyobrażenia jak najszybciej, aby wyrobić sobie o nich raz na zawsze jasne pojęcie. Wtedy w dalszych naszych rozważaniach stosunku między natarciem a obroną będziemy je mogli całkowicie pominąć, a pozoma korzyść lub szkoda, jaka by z tego wynikła, nie będzie już nam w tym przeszkadzała. Traktujemy je tutaj jako czyste abstrakcje, wyciągamy z nich pojęcie niby esencję i zastrzegamy sobie możność zwrócenia uwagi, jaki udział ma ono w tych rzeczach. Obrońcę wyobrażamy sobie zarówno w taktyce, jak i w strategii jako wyczekującego, a zatem stojącego na miejscu, nacierającego zaś wyobrażamy sobie w ruchu, i to w ruchu przeciwko temu stojącemu. Wynika stąd z konieczności, że otoczenie i zamknięcie zależy tylko od woli nacierającego, a mianowicie trwa tak długo, jak długo trwa ruch własny oraz stanie obrońcy na miejscu. Tę swobodę natarcia, żeby działać lub nie działać koncentrycznie zależnie od tego, czy jest to korzystne czy szkodliwe, należałoby ogólnie zaliczyć na dobro natarcia. Jednak wybór ten jest wolny dla natarcia tylko w taktyce, a nie zawsze w strategii. W taktyce punkty oparcia dla obu skrzydeł prawie nigdy nie zabezpieczają ich bezwzględnie, w strategii natomiast zdarza się to bardzo często, a mianowicie wtedy, gdy linia obronna rozciąga się w prostym kierunku od morza do morza lub od jednego obszaru neutralnego do drugiego. W tym wypadku natarcie nie może postępować zbieżnie i swoboda jego wyboru jest bardzo ograniczona. Jeszcze bardziej nieprzyjemnie jest ta swoboda wyboru ograniczona, kiedy natarcie musi postępować zbieżnie. Rosja i Francja nie mogą natrzeć na Niemcy inaczej, jak otaczając je, a zatem siłami nie połączonymi.

Gdybyśmy więc mogli przyjąć, że forma dośrodkowa w działaniu sił jest w większości wypadków formą słabszą, to korzyść, jaką ma nacierający z większej swobody wyboru, prawdopodobnie całkowicie wyrównałaby się przez to, że w innych wypadkach musi on posługiwać się formą słabszą. Rozpatrzmy teraz bliżej działanie tych form w taktyce i w strategii. Przy dośrodkowym kierunku sił, z obwodu ku środkowi, jako pierwszą korzyść uważano coraz większe skupianie się sił w miarę ich posuwania się naprzód; fakt. jest bezsporny, ale korzyść —jedynie pozorna, gdyż skupianie się zachodzi u obu stron, a zatem utrzymuje się tu równowaga. Podobnie rzecz się ma z rozpraszaniem się w działaniu odśrodkowym. Inna natomiast, i to rzeczywista, korzyść jest w tym, że posuwające się dośrodkowo siły kierują swoje działania do wspólnego punktu, w przeciwieństwie do sił posuwających się odśrodkowo. Jakie są te działania? Musimy oddzielić taktykę od strategii. Nie chcemy tu posuwać analizy zbyt daleko; podajemy dlatego następujące punkty przynoszące korzyści tych działań w taktyce: 1. Podwojone lub co najmniej wzmocnione działanie ognia, a mianowicie z chwilą gdy wszystko już się ku sobie zbliżyło do pewnego stopnia; 2. Uderzenie na ten sam oddział z kilku stron; 3. Odcięcie odwrotu. Odcięcie odwrotu można sobie wyobrazić też jako strategiczne, ale wtedy jest ono oczywiście o wiele trudniejsze, gdyż nie można dobrze zamknąć większych przestrzeni. Uderzenie na ten sam oddział z kilku stron jest w ogóle tym skuteczniejsze i bardziej rozstrzygające, im mniejszy jest ten oddział i im bardziej wyobrazimy je sobie jako zbliżone do ostatecznej granicy, tzn. do poszczególnego żołnierza. Armia może się doskonale bić jednocześnie na kilku frontach, dywizja już w mniejszym stopniu, batalion tylko wtedy, gdy tworzy masę, a poszczególny człowiek wcale tego nie potrafi. Strategia jednak ogarnia dziedzinę wielkich mas, przestrzeni i czasu, taktyka zaś leży na przeciwległym krańcu. Stąd już wynika, że wielostronne uderzenie nie może mieć w strategii tych samych skutków, co w taktyce. Działanie ognia nie jest przedmiotem strategii, na jego miejsce jednak zjawia się coś innego. Jest to zagrożenie bazy, jakie mniej lub więcej odczuwa każda armia, gdy wróg blisko czy daleko pojawia się zwycięsko na jej tyłach. Ustaliliśmy zatem, że dośrodkowe działanie sił daje korzyść przez to, że działanie przeciwko a jest równocześnie działaniem przeciw b, nie osłabiając jednak działania przeciw a, i że działanie przeciw b jest równocześnie działaniem przeciw a. Całość zatem nie jest a plus b, tylko jest czymś jeszcze więcej, cała zaś ta korzyść zachodzi i w taktyce, i w strategii, aczkolwiek w obu jest nieco różna.

A co możemy przeciwstawić tej korzyści przy odśrodkowym działaniu sił? Oczywiście bliskie skupienie się, poruszenia po liniach wewnętrznych. Zbyteczne wyłuszczać, w jaki sposób może to bardzo pomnożyć siły obrony, tak że nacierający nie zdoła wyrównać tej straty bez wielkiej przewagi liczebnej. Jeżeli tylko obrona wchłonie w siebie zasadę ruchu (ruchu, który wprawdzie rozpoczyna się później niż u nacierającego, ale zawsze dość wcześnie, aby rozluźnić więzy skostniałej bierności), to korzyść większego skupienia sił i działania po liniach wewnętrznych będzie o wiele bardziej rozstrzygająca i przeważnie skuteczniej prowadząca do zwycięstwa niż dośrodkowa forma natarcia. Zwycięstwo jednak musi wyprzedzać powodzenie; najpierw trzeba pokonać, zanim będzie można pomyśleć o odcięciu. Krótko mówiąc, widzimy, że zachodzi tu stosunek podobny jak między natarciem i obroną w ogóle. Forma dośrodkowa prowadzi do świetnych wyników, odśrodkowa natomiast czyni sukces własny pewniejszym, tamta jest formą słabszą o celu bardziej pozytywnym, ta zaś — formą silniejszą o celu negatywnym. Przez to, wydaje się nam, obie te formy zostały doprowadzone do pewnej równowagi niestałej. Jeśli do tego dodamy, że obrona, nie będąc wszędzie bezwzględną, nie zawsze też jest pozbawiona możliwości posługiwania się siłami dośrodkowymi, to przynajmniej nie będziemy mieli prawa sądzić, że ten koncentryczny rodzaj działania wystarcza, aby zapewnić natarciu całkowitą przewagę nad obroną. W ten sposób oswobodzimy się od wpływu, jaki przy każdej sposobności wywiera na nasz sąd podobny sposób myślenia. Wszystko, cośmy dotychczas powiedzieli, dotyczyło zarówno taktyki, jak i strategii. Teraz należy podnieść jeszcze jeden nadzwyczaj ważny punkt, obchodzący wyłącznie strategię. Korzyść linii wewnętrznych rośnie wraz z przestrzenią, której te linie dotyczą. Przy odległościach kilku tysięcy kroków czy też pot mili czas, jaki się zyskuje, nie może być oczywiście tak wielki, jak przy odległościach kilku przemarszów dziennych albo zgoła dwudziestu do trzydziestu mil. Pierwsze, a mianowicie mniejsze przestrzenie, należą do taktyki, większe zaś do strategii. I aczkolwiek w strategii potrzeba też i więcej czasu do osiągnięcia celu niż w taktyce, a armii nie pokonuje się tak szybko jak batalionu, to jednak w strategii czas wzrasta tylko do pewnego punktu, mianowicie do czasu trwania bitwy, a najwyżej do paru dni, w ciągu których da się bitwy uniknąć bez decydujących ofiar. Zachodzi dalej jeszcze jedna bardzo znaczna różnica we właściwej korzyści z przestrzeni, jaką się uzyskuje w jednym i drugim wypadku. Przy małych w taktyce odległościach w bitwie poruszenia jednej strony odbywają się niemal na oczach drugiej, ten więc, kto stoi na linii zewnętrznej, dowiaduje się przeważnie szybko o poruszeniach przeciwnika. Przy większych natomiast odległościach w strategii nadzwyczaj rzadko się zdarza, aby poruszenie jednej strony nie

było ukryte przed drugą przynajmniej dzień jeden, a dość było wypadków, kiedy pozostawało ukryte przez całe tygodnie, zwłaszcza gdy poruszenie dotyczyło tylko jednego oddziału i odbywało się w znacznym oddaleniu. Łatwo przewidzieć, jak wielka jest korzyść z ukrycia dla tego, kto z natury swego położenia najbardziej potrafi to zużytkować. Na tym kończymy nasze rozważania o dośrodkowym i odśrodkowym działaniu sił i ich stosunku do natarcia i obrony, zastrzegając sobie powrót do obu tych zagadnień,

ROZDZIAŁ PIĄTY

Charakter obrony strategicznej Już przedtem powiedzieliśmy, co to jest w ogóle obrona: mianowicie jest to silniejsza forma prowadzenia wojny, za pomocą której chcemy osiągnąć zwycięstwo, aby po uzyskaniu przewagi przejść do natarcia, tzn. do pozytywnego celu wojny. Nawet jeśli zamiarem wojny jest jedynie utrzymanie status quo, to jednak samo tylko odparcie ciosu jest czymś sprzecznym z pojęciem wojny, gdyż prowadzenie wojny niewątpliwie nie jest samym tylko odpieraniem ciosów. Gdy obrońca wywalczy sobie znaczne powodzenie, to obrona już swoje zrobiła i musi on pod osłoną tego powodzenia oddać cios, jeśli nie chce wystawić się na pewną zgubę. Mądrość wymaga, aby kuć żelazo póki gorące i wykorzystać uzyskaną przewagę, aby uchronić się przed nowym uderzeniem. Jak, kiedy i gdzie ma nastąpić ta reakcja, zależy oczywiście od wielu innych okoliczności, które będzie można dopiero później rozwinąć. Tutaj ustalimy jedynie, że to przejście do ciosu odwetowego musi być traktowane jako dążność obrony, a zatem jako istotny jej czynnik, i że wszędzie tam, gdzie zwycięstwa odniesionego dzięki formie obronnej nie zużytkowano w jakikolwiek sposób w gospodarce wojennej, gdzie więdnie ono poniekąd bezużytecznie, tam popełnia się wielki błąd. Szybkie, mocne przejście do natarcia — błyskawiczny miecz odwetowy — jest najświetniejszym punktem obrony; kto się go nie domyśli w porę, a raczej kto go nie włączy zaraz do pojęcia obrony, ten nigdy nie pojmie przewagi obrony. Będzie on zawsze myślał tylko o środkach, które za pomocą natarcia niszczy się nieprzyjacielowi, a dla siebie zdobywa. Środki te jednak zależą nie od sposobu związania węzła, lecz od jego rozwiązania. Dalej jest wielkim nieporozumieniem pojmowanie natarcia zawsze jako uderzenia, a zatem i obrony tylko jako ciężkiego położenia i zamieszania. Co prawda zdobywca decyduje się na wojnę wcześniej niż niefrasobliwy obrońca i jeśli umie poczynania swe utrzymać w dostatecznej tajem-

nicy, to będzie mógł nawet tamtego zaskoczyć. Jednak jest to coś zupełnie obcego wojnie samej, gdyż tak być nie powinno. Wojna toczy się raczej dla obrońcy niż dla zdobywcy, gdyż dopiero najazd wywołał obronę, a wraz z nią i wojnę. Zdobywca zawsze jest usposobiony pokojowo (jak to Bonaparte zresztą stale o sobie twierdził), chętnie by wkroczył do naszego państwa jak najspokojniej, ale aby nie mógł tego zrobić, musimy sami pragnąć wojny, a więc ją też przygotować, czyli innymi słowy; właśnie słabi, skazani na obronę muszą być zawsze uzbrojeni, aby nie ulec napadowi; tego wymaga sztuka wojenna. Wcześniejsze zjawienie się na teatrze wojennym zależy zresztą w większości wypadków od zupełnie innych okoliczności niż od zamiaru natarcia czy też obrony. Zamiary te nie są więc ich przyczyną, ale często skutkiem. Kto pierwszy gotów, ten, jeśli korzyść wynikająca z napadu jest dość duża, zabiera się do dzieła z tego właśnie powodu w sposób zaczepny. Kto zaś jest gotów później, może jeszcze grożącą mu szkodę wyrównać poniekąd tylko przez korzyści obrony. W ogóle jednak jako korzyść natarcia należy uważać możność uczynienia tego pięknego użytku z wcześniejszej gotowości, co przyznaliśmy również już w trzeciej księdze. Ta ogólna korzyść nie jest wszakże ściśle połączona z koniecznością natarcia w każdym poszczególnym wypadku. Jeśli zastanawiamy się nad tym, jaka powinna być obrona, to wyobrażamy sobie, że ma ona możliwy dobór wszelkich środków, że istnieje zdolne do wojny wojsko, że wódz oczekuje wroga nie w pomieszaniu, niepewności i strachu, lecz bez obawy, spokojnie i rozważnie, że twierdze nie lękają się oblężenia, że wreszcie zdrowy naród nie bardziej lęka się wroga, niż ten się boi jego. Obrona o takich wartościach nie odegra już wobec natarcia tak złej roli, a natarcie nie wyda się już tak łatwe i niezawodne, jak się to roi w mętnej wyobraźni tych, którzy przy natarciu myślą tylko o męstwie, sile woli i ruchliwości, a przy obronie tylko o bezwładzie i słabości.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Zakres środków obrony W drugim i trzecim rozdziale tej księgi wykazaliśmy, jaką naturalną przewagę ma obrona w użyciu tych rzeczy, które poza bezwzględną wielkością i wartością sił zbrojnych warunkują powodzenie zarówno taktyczne, jak i strategiczne, a mianowicie korzyści terenowe, zaskoczenie, uderzenie z kilku stron, współdziałanie teatru wojennego, współdziałanie ludności, wykorzystanie wielkich sił moralnych. Uważamy za pożyteczne zwrócić tu uwagę na zakres środków stojących do rozporządzenia przede wszystkim obrońcy i do pewnego stopnia mogących uchodzić za różnorodne filary jego budowy. 1. Obrona krajowa (Landwehr). W nowszych czasach używano jej też poza krajem do natarcia na kraj nieprzyjacielski i nie da się zaprzeczyć, że organizacja jej w wielu państwach, np. w Prusach, jest tego rodzaju, iż należy ją uważać niemal za część wojska stałego. Nie należy więc ona wyłącznie do obrony. Jednak nie trzeba zapominać, że bardzo silne użycie obrony krajowej w latach 1813, 1814 i 1815 wyłoniło się z wojny obronnej i że w bardzo niewielu tylko państwach jest ona zorganizowana tak jak w Prusach, natomiast na każdym mniej doskonałym stopniu organizacji z konieczności musi się nadawać bardziej do obrony niż do natarcia. Poza tym już w samym pojęciu obrony krajowej tkwi zawsze myśl o nadzwyczajnym, mniej lub więcej ochotniczym współdziałaniu na wojnie całej masy ludowej z jej siłami fizycznymi, zasobami i nastrojami, Im bardziej organizację obrony krajowej oddala się od tych zasad, tym bardziej staje się ona wojskiem stałym pod inną tylko nazwą. Będzie ona miała więcej zalet wojska stałego, ale też i w większym stopniu będzie pozbawiona zalet właściwej obrony krajowej, a mianowicie w zakresie użycia jej sił, który jest o wiele rozleglejszy, o wiele mniej określony, o wiele łatwiejszy do podniesienia go przez ducha i nastrój masy. W tym tkwi istota obrony krajowej; organizacja jej musi uwzględniać możność współdziałania całego narodu. W przeciwnym razie obiecywanie sobie po obronie krajowej czegoś szczególnego byłoby tylko złudzeniem.

Nie należy tu jednak nie doceniać bliskiego pokrewieństwa, które zachodzi między istotą obrony krajowej a pojęciem obrony, jak również nie zapominać, że taka obrona krajowa będzie bardziej zdolna raczej do obrony niż do natarcia i że efekty, którymi przewyższa natarcie, wykaże głównie podczas obrony. 2. Twierdze. Współdziałanie twierdz strony nacierającej rozciąga się tylko na te spośród nich, które leżą najbliżej granicy. Jest ono słabe. Natomiast u obrońcy współdziałanie to sięga bardziej w głąb kraju, ogarnia ich więcej, a samo staje się nierównie bardziej wydatne. Twierdza, która powoduje i wytrzymuje istotne oblężenie, wywiera naturalnie większy nacisk na szalę wojny niż taka, która swymi umocnieniami oddala tylko myśl zajęcia tego punktu, a zatem nie zaprząta i nie niszczy rzeczywistych sił nieprzyjacielskich. 3. Naród. Aczkolwiek wpływ na wojnę poszczególnego mieszkańca teatru wojennego w większości wypadków nie więcej jest widoczny niż współdziałanie jednej kropli wody z całym potokiem, jednak nawet w wypadkach, gdzie nie ma mowy o powstaniu ludowym, wpływ ogólny, jaki wywierają na wojnę mieszkańcy kraju, jest bardzo znaczny. We własnym kraju wszystko idzie łatwiej, pod tym oczywiście warunkiem, że nastrój ludności nie przeczy pojęciu kraju własnego. Wszelkie świadczenia dla wroga, wielkie czy małe, są dokonywane tylko pod przymusem jawnej przemocy; przemoc tę musi zapewnić wojsko i kosztuje to wiele sił i wysiłków. Obrońca otrzymuje to wszystko, jeśli nie zawsze dobrowolnie, jak się to zdarza w wypadkach gotowego do ofiar entuzjazmu, to jednak w następstwie od dawna nabytej karności obywatelskiej, która stała się dla mieszkańców drugą naturą. Ta karność jest utrzymywana poza tym jeszcze przez zupełnie inne, niewojskowe, bardziej odległe środki postrachu i przymusu. Jednak i dobrowolne, z rzeczywistego przywiązania wypływające współdziałanie jest we wszystkich wypadkach bardzo znaczne, szczególnie zaś nie zawodzi nigdy w tych punktach, które nie wymagają od ludności żadnej ofiary. Podnieśmy tylko jeden z tych punktów, bardzo ważny dla prowadzenia wojny: są to wiadomości, nie tyle te szczególne, wielkie, ważne sprawozdania wywiadowców, ile niezliczone małe zetknięcia się z niepewnością, jakie napotyka codzienna służba wojskowa, przy czym porozumienie z ludnością daje obrońcom ogólną przewagę. Jeśli przejdziemy od tych zupełnie ogólnych, zawsze się zdarzających stosunków do wypadków szczególnych, kiedy ludność sama zaczyna brać udział w walce, i to aż do tego stopnia, że jak w Hiszpanii podczas wojny narodowej walkę tę prowadzi głównie sama ludność — to zrozumiemy, że jest to nie tylko wzmożenie współdziałania ludności, ale że wyrasta tu istotnie nowa potęga i że wtedy: 4. Powstanie narodowe lub pospolite ruszenie można przytoczyć jako odrębny środek obrony.

5. Wreszcie możemy wymienić sprzymierzeńców jako ostatnią podporę obrońcy. Nie można tu oczywiście uwzględniać zwykłych sprzymierzeńców, których ma również i nacierający, lecz tych, którzy istotnie są zainteresowani w utrzymaniu się danego kraju. Aczkolwiek bowiem nie mówimy tu o uregulowanej systematycznie równowadze sił i interesów, która nie istnieje i którą często i słusznie z tego powodu kwestionowano, to jednak, jeśli weźmiemy pod uwagę rzeczpospolitą państw dzisiejszej Europy, uznać musimy za niewątpliwe, że wielkie i małe interesy państw i narodów krzyżują się ze sobą w sposób jak najbardziej różnorodny i zmienny. Każdy taki punkt skrzyżowania tworzy umacniający węzeł, gdyż kierunek interesów jednego stwarza równowagę z kierunkiem innego. Dzięki wszystkim tym węzłom tworzy się najwyraźniej większe lub mniejsze zespolenie całości i zespolenie to przy każdej zmianie musi być częściowo naruszone. W ten sposób stosunki ogólne wszystkich państw między sobą służą raczej do utrzymania całości w jej dzisiejszej postaci niż do wywoływania zmian, tzn., że w ogóle istnieje dążność do utrzymania tego, co jest. Sądzimy, że tak właśnie należy ująć myśl o politycznej równowadze i w tym znaczeniu powstaje ona sama przez się wszędzie tam, gdzie wiele państw kulturalnych wchodzi ze sobą w różnorodną styczność. W jakim stopniu jest skuteczna ta dążność interesów ogólnych do utrzymania istniejącego stanu rzeczy, to inna sprawa. W każdym razie można sobie wyobrazić zmiany we wzajemnych stosunkach poszczególnych państw zarówno ułatwiające, jak też utrudniające działalność całości. W pierwszym wypadku są to usiłowania wytworzenia równowagi politycznej, a ponieważ mają one dążność taką samą jak i interesy ogólne, dlatego będą miały również za sobą większość tych interesów. W drugim wypadku jednak są to odchylenia wytworzone przez przemożną działalność poszczególnych części. Są to istne choroby; nie trzeba się dziwić, że zdarzają się w tak słabo związanej całości, jak mnóstwo wielkich i małych państw, skoro występują przecież w tak cudownie zorganizowanej całości, jaką jest żywa przyroda. Jeśli ktoś nam wskaże przykłady historyczne, że poszczególne państwa mogły dokonać znacznych zmian wyłącznie dla własnej korzyści, a całość nie próbowała nawet przeszkodzić temu, albo wypadki, gdy jedno państwo mogło wznieść się tak wysoko ponad inne, że stało się niemal nieograniczonym władcą całości — to odpowiemy mu, że to nie dowodzi bynajmniej, jakoby nie było dążności interesów ogólnych do utrzymania dotychczasowego stanu, lecz tylko, że jej skuteczność w danej chwili nie była dość silna. Dążność do jakiegoś celu jest czymś innym niż ruch w tym kierunku, ale nie jest ona wcale czymś nie istniejącym, jak to najlepiej widzimy na dynamice niebios. Mówiąc, że dążnością do zachowania równowagi jest utrzymanie istniejącego stanu, wychodziliśmy oczywiście z założenia, że w tym

stanie panował spokój, tzn. równowaga, Tam bowiem, gdzie równowaga była już naruszona i nastąpiło naprężenie stosunków, dążność do równowagi może niewątpliwie skierować się ku zmianie położenia. Zmiana ta jednak, jak to już z natury rzeczy widzimy, może dotyczyć tylko niewielu państw, a nigdy ich większości. Pewną jest więc rzeczą, że ich istnienie zawsze chronią i zabezpieczają interesy ogólne wszystkich państw i że każde państwo, którego dążności nie są sprzeczne z całością, będzie miało podczas obrony własnej więcej interesów za sobą niż przeciwko sobie. Kto by wyśmiewał te rozważania jako marzenia utopijne, czyniłby to kosztem prawdy filozoficznej. Prawda ta umożliwia nam poznanie stosunków, jakie zachodzą między istotnymi składnikami rzeczywistości, ale niewątpliwie byłoby nierozwagą, gdybyśmy chcieli, pomijając wszelkie przypadkowe domieszki, wywodzić z niej prawa, które by regulowały każdy poszczególny wypadek. Ten kto, według wyrażenia wielkiego pisarza, „nie może się wznieść ponad anegdotę" i tworzy z niej całą historię, kto zaczyna wszędzie od wypadku najbardziej indywidualnego, a więc od końca wydarzenia i zagłębia się o tyle tylko, o ile ma do tego sposobność, a więc kto nie dociera aż do najgłębszego dna panujących ogólnie stosunków — tego zdanie nigdy nie będzie miało wartości dla więcej niż jednego wypadku i temu niewątpliwie wszystko to, co filozofia wyprowadza dla uogólnienia wypadków, wyda się tylko marzeniem. Jeśliby nie było tego ogólnego dążenia do spokoju i utrzymania istniejącego stanu, to nigdy by wielka liczba cywilizowanych państw nie mogła istnieć przez dłuższy czas spokojnie obok siebie; musiałyby z konieczności zlać się ze sobą. Jeśli dzisiejsza Europa trwa w tym stanie przeszło tysiąc lat, to możemy to przypisać tylko działaniu interesów ogólnych, i jeśli ochrona całości nie zawsze wystarczała do utrzymania każdego poszczególnego państwa, to były to nieprawidłowości w życiu tej całości. Jednak nie zdołały one zniszczyć tej całości, lecz same zostały przez nią pokonane. Zupełnie zbyteczne byłoby przebiegać całą masę wypadków, w których inne państwa hamowały lub cofały bardziej lub mniej jawnym przeciwdziałaniem zmiany, które zanadto naruszały równowagę. Wskaże je najbardziej pobieżny rzut oka na historię. O jednym wypadku tylko powiemy, gdyż jest on stale na ustach tych, którzy wyśmiewają myśl równowagi politycznej, i ponieważ pozornie nadaje się on tu szczególnie jako wypadek, kiedy niewinny obrońca zginął, nie uzyskawszy wsparcia od obcej pomocy. Mówimy o Polsce. Fakt, że całe państwo o ośmiu milionach mieszkańców mogło zniknąć, ulec rozbiorowi przez trzy inne, bez obnażenia miecza przez którekolwiek z pozostałych państw, wydaje się na pierwszy rzut oka wypadkiem, który albo dowodzi dostatecznie ogólnej bezradności zasady równowagi politycznej, albo co najmniej

wykazuje, jak daleko może ona zajść w poszczególnych wypadkach. Możliwość zniszczenia państwa tak wielkiego i uczynienia zeń łupu dla innych, należących i tak już do najpotężniejszych (Rosja i Austria), wydawała się wypadkiem najjaskrawszym i jeśli podobne zdarzenie nie mogło zupełnie poruszyć interesów ogólnych całej rzeczypospolitej państw, to powiedziałby ktoś, że cały wpływ, jaki te interesy ogólne mogą mieć na podtrzymanie poszczególnych spośród nich, można by uważać za urojony. My jednak trwamy przy zdaniu, że poszczególny wypadek, nawet najjaskrawszy, nie dowodzi niczego wobec ogółu faktów, a poza tym twierdzimy, że zagłada Polski wcale nie jest tak niepojęta, jak się wydaje. Czyż istotnie można było Polskę uważać za państwo europejskie, za jednolitą cząstkę europejskiej rzeczypospolitej państw? Nie! To było państwo tatarskie, które zamiast leżeć, jak Krymskie, nad Morzem Czarnym, na granicy świata państw europejskich, leżało między nimi, nad Wisłą. Nie chcemy tu ani mówić z pogardą o narodzie polskim, ani usprawiedliwiać rozbioru kraju, lecz jedynie rozważać rzeczy tak, jak są. Od stu lat nie odgrywało to państwo w gruncie rzeczy żadnej już roli politycznej, lecz byto tylko jabłkiem niezgody dla innych. W tym stanie i z tym ustrojem nie mogło się ono dłużej utrzymać wśród innych państw. Istotna zmiana tego stanu tatarskiego mogłaby być dziełem połowy czy też całego stulecia, gdyby przywódcy tego narodu chcieli tego. Sami oni jednak byli nazbyt Tatarami, aby życzyć sobie takiej zmiany. Ich rozwiązłe życie państwowe i niezmierzona lekkomyślność szły ręka w rękę i w ten sposób pędzili w przepaść. Na długo przed podziałem Polski Rosjanie czuli się tam jak u siebie w domu. Pojęcie niepodległego, odgraniczonego z zewnątrz państwa już nie istniało i było rzeczą najpewniejszą, że Polska, gdyby nie uległa rozbiorom, stałaby się prowincją rosyjską. Gdyby tego wszystkiego nie było i gdyby Polska była państwem zdolnym do obrony, to trzy mocarstwa nie przystąpiłyby tak łatwo do jego rozbioru, te zaś mocarstwa, które najbardziej były zainteresowane w utrzymaniu Polski, jak Francja, Szwecja i Turcja, mogłyby współdziałać zupełnie inaczej celem jej utrzymania, Żądać jednak, aby utrzymanie jakiegoś państwa było troską tylko sił zewnętrznych, to doprawdy zbyt wiele. Rozbiór Polski już przeszło sto lat przedtem był wielokrotnie omawiany, a kraju tego od tego czasu nie można było traktować jako zamkniętego domu, lecz tylko jako drogę publiczną, po której stale grasowały obce wojska. Czy inne państwa miały temu przeszkadzać, czy miały one stale warować z dobytym mieczem, aby strzec politycznej świętości granicy polskiej? Byłoby to żądaniem moralnie niemożliwym. Polska w owym czasie była pod względem politycznym niewiele więcej niż nie zamieszkanym stepem; i podobnie jak mało było możliwości stałego uchronienia tego bezbronnego stepu położonego między innymi państwami od ich napaści, tak równie trudno było zapewnić

nienaruszalność tego tzw. państwa. Z tych wszystkich powodów nie należałoby się bardziej dziwić upadkowi Polski bez rozgłosu niż cichemu zlikwidowaniu Ordy Krymskiej. Turcy w tym wypadku byli bezwzględnie bardziej zainteresowani niż jakiekolwiek państwo europejskie w utrzymaniu Polski, ale też widzieli, że obrona niezdolnego do oporu stepu byłaby próżnym wysiłkiem. Wróćmy do naszego przedmiotu. Sądzimy, że dostatecznie już uwydatniliśmy, iż obrońca w ogólności więcej może liczyć na pomoc z zewnątrz niż nacierający. Będzie on mógł tym pewniej na to liczyć, im ważniejsze jest jego istnienie dla wszystkich innych, to znaczy im zdrowszy i silniejszy jest jego stan polityczny i wojskowy. Rzeczy, które tu wymieniliśmy jako istotne środki obrony, nie będą stały do dyspozycji każdej obrony. Rozumie się samo przez się, że raz będzie brakowało jednych z nich, kiedy indziej innych, ale wszystkie należą do zbiorowego pojęcia obrony.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Wzajemne oddziaływanie natarcia i obrony Rozważmy teraz obronę i natarcie specjalnie pod tym względem, jak dalece da się je oddzielić od siebie. Zaczniemy od obrony, a mianowicie z następujących powodów. Wprawdzie zupełnie naturalną i niezbędną rzeczą jest oparcie zasad obrony na zasadach natarcia, a zasad natarcia na zasadach obrony, lecz jedno z nich musi mieć jeszcze trzeci punkt, jeśli ten szereg wyobrażeń ma mieć jakiś początek, a zatem jest w ogóle możliwy. Pierwsza sprawa dotyczy więc tego punktu. Rozważając filozoficznie powstanie wojny, przekonamy się, że właściwe pojęcie wojny nie powstaje wraz z natarciem, gdyż natarcie stawia sobie jako cel bezwzględny nie tyle walkę, ile zagarnięcie czegoś. Powstaje ono dopiero wraz z obroną, gdyż ona to jako cel bezpośredni stawia sobie walkę, odpierać cios bowiem i walczyć — to oczywiście jedno. Obrona zwraca się tylko przeciw napaści, z konieczności więc z góry ją zakłada, natomiast napaść jest skierowana nie przeciw obronie, tylko ku czemuś innemu, a mianowicie ku zawładnięci u, w tym wypadku więc obrona nie zawsze musi istnieć. Toteż tkwi w naturze rzeczy, że kto pierwszy wprowadza do działań czynnik wojny, z czyjego punktu widzenia należy przede wszystkim rozważać obie strony walczące, ten również stanowi pierwsze prawa wojny. Jest nim obrońca. Mówimy tu nie o jakimś poszczególnym wypadku, lecz o ogólnym, oderwanym, który przyjęła teoria dla określenia swej drogi badania. Widzimy więc teraz, gdzie należy szukać trwałego punktu poza oddziaływaniem wzajemnym natarcia i obrony — znajduje się on w obronie. Jeśli ten wywód jest słuszny, musi on dać obrońcy zasady określające jego postępowanie nawet wtedy, gdy nie wie, co nacierający będzie czynił. Zasady te muszą przede wszystkim rozstrzygnąć o użyciu środków walki. Przeciwnie, nacierający, dopóki nic nie wie o swoim przeciwniku, nie ma też żadnych podstaw do swych poczynań i użycia swoich środków walki. Nic też nie może zrobić innego, jak zabrać je ze sobą, tzn. zawładnąć krajem za pomocą armii. I tak się też dzieje w

rzeczywistości, gdyż zgromadzenie środków walki nie znaczy jeszcze ich użycia. Nacierający, który zabiera te środki ze sobą w zupełnie ogólnym przypuszczeniu, że będzie ich potrzebował, i który obejmuje kraj w posiadanie nie przez komisarzy i proklamacje, lecz za pomocą swych armii, nie wykonuje jeszcze właściwie żadnego pozytywnego aktu wojennego. Natomiast obrońca, który nie tylko zgromadza swoje środki walki, ale i rozwija je w taki sposób, w jaki walkę prowadzić zamierza, pierwszy dokonuje aktu dającego się rzeczywiście podciągnąć pod pojęcie wojny. A teraz drugie pytanie: jakiego rodzaju mogą być teoretyczne zasady obrony na samym początku, zanim się jeszcze pomyśli o natarciu? Rzecz jasna, że marsz wojsk napastniczych, aczkolwiek nie jest jeszcze wojną właściwą, daje punkt oparcia dla pierwszych kroków działań wojennych. Marsz ten ma na celu utrudnienie obrony, musi więc być pomyślany z uwzględnieniem właściwości kraju. I tu powstają pierwsze najogólniejsze zasady obrony. Skoro zaś zostaną one ustalone, to natarcie dostosuje się do nich, a z rozważania środków, jakie zastosuje natarcie, wyłonią się nowe zasady obrony. Tak oto powstaje wzajemne oddziaływanie, które teoria może śledzić badawczo dopóty, dopóki wysuwane zeń coraz to nowe wyniki będą jeszcze warte badania. Powyższa mała analiza była konieczna, aby wszystkim naszym dalszym rozważaniom nadać więcej jasności i stałości. Nie jest ona przeznaczona dla pola bitwy ani dla przyszłych wodzów, lecz dla gromady teoretyków, którzy dotychczas ułatwiali sobie zbytnio te sprawy.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Rodzaje oporu Pojęcie obrony tkwi w odparciu napaści; w tym odparciu mieści się już wyczekiwanie, i wyczekiwanie to było dla nas zarówno główną cechą obrony, jak i jej główna korzyścią. Ponieważ jednak obrona na wojnie nie jest tylko przyjmowaniem ciosów, dlatego i wyczekiwanie to nie może być bezwzględne, ale tylko względne. Przedmiotem, z którym wyczekiwanie się wiąże, jest pod względem przestrzeni albo kraj, albo teatr wojenny, albo pozycje, pod względem zaś czasu wojna, kampania lub bitwa. Wiemy wprawdzie doskonale, że przedmioty te nie stanowią niezmiennych całości, lecz tylko ośrodki pewnych dziedzin, które się zbiegają ze sobą i splatają wzajemnie. Jednak w życiu praktycznym musimy się często zadowalać tylko grupowaniem rzeczy i nie rozdzielać ich zbyt dokładnie, a pojęcia te uzyskały już same w życiu praktycznym wystarczające skonkretyzowanie, aby łatwo można było dokoła nich zgrupować pozostałe wyobrażenia. Obrona kraju wyczekuje więc natarcia na kraj, obrona teatru wojennego — natarcia na teatr wojenny, obrona pozycji — natarcia na pozycję. Każda czynność pozytywna, a zatem więcej lub mniej zaczepna, jaką obrona wykona po tym momencie, nie zatrze pojęcia obrony, gdyż główna jej cecha i główna jej korzyść — wyczekiwanie — będzie już faktem dokonanym. Pojęcia dotyczące wojny, kampanii i bitwy występują równolegle z pojęciami kraju, teatru wojennego oraz pozycji i dlatego tak samo się ustosunkowują do naszego przedmiotu. Obrona zatem składa się z dwóch różnych części: wyczekiwania i działania. Wiążąc wyczekiwanie z określonym przedmiotem i pozwalając mu w ten sposób wyprzedzać działanie, umożliwiliśmy związanie obu tych części w jedną całość. Jednak akt obrony, zwłaszcza tak wielki jak kampania lub cała wojna, nie może składać się w czasie z dwóch wielkich połów, pierwszej, gdy się tylko wyczekuje, i drugiej, gdy się tylko

działa, lecz składa się on z ciągłej zmiany tych dwóch stanów, wśród których wyczekiwanie może się ciągłą nicią przewijać przez całą działalność obronną. Sama natura rzeczy sprawiła, że przywiązujemy takie znaczenie do wyczekiwania. Wprawdzie w dotychczasowych teoriach nigdzie nie podkreślano wyczekiwania jako pojęcia samodzielnego, ale za to w świecie praktycznym służyło ono stale, aczkolwiek często nieświadomie, jako nić przewodnia. Wyczekiwanie jest zasadniczym składnikiem całego działania wojennego i bez niego działanie to wydaje się prawie niemożliwe. Toteż w przyszłości będziemy często jeszcze powracali do niego, zwracając uwagę na skuteczność jego w dynamicznej grze sil. Zajmijmy się teraz wyjaśnieniem, jak zasada wyczekiwania przewija się przez akt obrony i jakie wynikają stąd różne stopnie obrony. Aby utrwalić sobie nasze poglądy na obronę na przedmiocie nie tak złożonym, odkładamy obronę kraju, gdzie zachodzi większa różnolitość i silniejszy wpływ stosunków politycznych, do księgi o planie wojny. Z drugiej strony obrona jakiejś pozycji i bitwa są przedmiotami taktyki. Przedmioty te jedynie jako całość stanowią punkt wyjścia dla działalności strategicznej. Dlatego obrona teatru wojennego będzie tym przedmiotem, na którym możemy wykazać najlepiej warunki obrony. Powiedzieliśmy już, że wyczekiwanie i działanie są najbardziej istotnymi częściami obrony, przy czym działanie jest zawsze odwetem na cios, czyli reakcją. Bez wyczekiwania nie byłoby obrony, a bez działania nie byłoby wojny. Ten pogląd już poprzednio doprowadził nas do wniosku, że obrona jest tylko silni ej s za formą prowadzenia wojny dla tym pewniejszego pokonania przeciwnika. Wyobrażenia tego musimy się bezwzględnie trzymać częściowo dlatego, że w ostatecznej instancji ono tylko chroni nas od absurdu, częściowo zaś dlatego, że wzmacnia cały akt obrony tym bardziej, im bardziej jest ona dla nas żywsza i bliższa. Byłoby przeciwne powyższemu wyobrażeniu, gdybyśmy chcieli robić różnicę w przeciwnatarciu, które tworzy drugą niezbędną część składową obrony, i jedynie ten jego rodzaj, który stanowi właściwy opór, tj. obronę kraju, teatru wojennego czy pozycji, uznawali za część niezbędną, sięgającą tylko tak daleko, jak tego wymaga zabezpieczenie tych przedmiotów. Również byłoby niezgodne z powyższym wyobrażeniem, gdybyśmy traktowali możliwość reakcji posuniętej dalej i przechodzącej w dziedzinę rzeczywistego strategicznego natarcia jako rzecz obcą obronie i obojętną dla niej. Dlatego też nie możemy takiej różnicy uważać za istotną i musimy obstawać przy tym, że w każdej obronie musi tkwić idea odwetu. Bez względu bowiem na to, ile szkody moglibyśmy wyrządzić nieprzyjacielowi w najszczęśliwszym wypadku przy pierwszym rodzaju przeciwnatarcia, zawsze by jeszcze brakowało dostatecznej równowagi w dynamicznym stosunku natarcia i obrony. Twierdzimy więc: obrona jest silniejszą formą prowadzenia wojny,

aby łatwiej zwyciężyć przeciwnika, a pozostawiamy okolicznościom, czy zwycięstwo to wykroczy czy też nie poza przedmiot, którego dotyczyła obrona. Ponieważ jednak obrona jest związana z pojęciem wyczekiwania, dlatego cel ten, tj. zwycięstwo nad nieprzyjacielem, może powitać tylko warunkowo, a mianowicie dopiero wtedy, kiedy nastąpi natarcie. Rozumie się więc, że gdy natarcia nie będzie, wówczas obrona zadowoli się utrzymaniem stanu posiadania. To właśnie jest jej celem w stanie wyczekiwania, tj. celem najbliższym. Tylko dzięki poprzestaniu na tym celu skromniejszym może ona osiągnąć korzyści silniejszej formy prowadzenia wojny. Jeśli więc wyobrazimy sobie jakieś wojsko i teatr wojenny, którego to wojsko ma bronić, to obrona może być wykonana w następujący sposób: 1. Przez natarcie przez to wojsko na wroga zaraz, gdy wtargnie on na teatr wojenny (Mollwitz, Hohenfriedberg); 2. Przez zajęcie pozycji w pobliżu granicy i wyczekanie, aż wróg zbliży się celem natarcia na tę pozycję, żeby ze swej strony natrzeć na niego (Czaslau, Soor, Rossbach). Oczywiście zachowanie się tutaj jest bardziej bierne, czeka się dłużej i chociaż czas wygrany przez drugi rodzaj postępowania będzie w porównaniu z pierwszym bardzo mały albo zgoła równy zeru, to jednak bitwa, jaka w pierwszym wypadku była pewna, tutaj jest już mniej pewna. Może się bowiem zdarzyć, że wróg nie zdobędzie się na decyzję natarcia; korzyść z wyczekiwania jest więc już większa; 3. Przez wyczekanie przez wojsko na takiej pozycji nie tylko na decyzję wroga do bitwy, tzn. na zjawienie się jego przed naszymi pozycjami, lecz na samo natarcie (ażeby pozostać przy tym samym wodzu: Bunzelwitz). W tym wypadku wydamy istotnie prawdziwą bitwę obronną, ale i ta, jak to już rzekliśmy, może zawierać w sobie ruch zaczepny takim czy innym oddziałem. Tutaj też jak i poprzednio wygrana na czasie nie będzie brana jeszcze pod uwagę, ale decyzja wroga będzie wystawiona na nową próbę. Niejeden już dowódca, wyruszywszy do natarcia, jeszcze w ostatniej chwili albo przy pierwszej próbie zaniechał go, gdyż uznał, że pozycja przeciwnika jest zbyt silna; 4. Przez odsunięcie oporu wojska w głąb kraju. Celem tego odwrotu jest osłabienie nacierającego i wyczekanie na taką chwilę, gdy nieprzyjaciel albo sam będzie musiał zatrzymać swój pochód, albo przynajmniej nie będzie już mógł przełamać oporu, który mu postawimy na końcu jego drogi. Najprościej i najwyraźniej zarysuje się ten wypadek wtedy, gdy obrońca może pozostawić poza sobą jedną lub kilka twierdz, które nacierający zmuszony jest oblegać albo otaczać. Jasne jest, że siły jego przez to się znacznie osłabią, a obrońca uzyska sposobność natarcia na nie w jednym punkcie przeważającą masą.

Nawet tam gdzie nie ma twierdz, podobny odwrót w głąb kraju może zapewnić obrońcy stopniowo potrzebną równowagę, a nawet przewagę, czego mu brakowało w pobliżu granicy, gdyż każdy ruch naprzód w natarciu strategicznym osłabia je częściowo bezwzględnie, częściowo zaś wskutek nieuniknionego rozdrobnienia sil, o czym powiemy dokładniej przy natarciu. Podkreślamy tę tezę już tutaj, gdyż uważamy ją za fakt, który wszystkie wojny dostatecznie potwierdziły. W tym czwartym wypadku jako poważną korzyść należy uważać przede wszystkim zyskanie na czasie. Jeśli nacierający oblega nasze twierdze, to mamy czas aż do ich prawdopodobnego upadku (co wszakże może trwać szereg tygodni, a w pewnych wypadkach nawet szereg miesięcy); jeśli zaś osłabienie jego, tzn. wyczerpanie jego sił zaczepnych, wynika tylko z posuwania się naprzód i obsadzenia niezbędnych punktów, a zatem tylko z wydłużenia drogi jego marszu, to zysk na czasie będzie przeważnie jeszcze większy, a działania nasze nie będą już tak bardzo związane z określoną chwilą. Poza zmienionym przy końcu tej drogi stosunkiem sil między obrońcą a nacierającym musimy na rachunek obrońcy zapisać jeszcze zwiększoną korzyść wyczekiwania. Gdyby nawet istotnie nacierający nie był jeszcze przez to posuwanie się naprzód do tego stopnia osłabiony, aby nie mógł zaatakować naszych sił głównych tam, gdzie się one zatrzymają, to może jednak zabraknąć mu decyzji do tego natarcia. Decyzja bowiem musi być tu zawsze silniejsza niż w pobliżu granicy, częściowo dlatego, że siły własne są osłabione i nie tak już świeże, niebezpieczeństwo zaś zwiększone, częściowo zaś dlatego, że często samo już osiągnięte posiadanie kraju oddala u niezdecydowanego wodza myśl o bitwie. Będzie on bowiem istotnie wierzył albo zasłaniał się pozorem, że bitwa nie jest już potrzebna. To zaniechanie natarcia nie może zapewnić obrońcy takiego wystarczającego powodzenia negatywnego, jak na granicy, ale w każdym razie umożliwi mu duży zysk na czasie. Rzecz jasna, że we wszystkich czterech podanych tu wypadkach obrońca korzysta z pomocy terenu, jak również z możności wprowadzenia w akcję współdziałania twierdz i ludności. Ważkie te czynniki potęgują się nawet z każdym nowym stopniem obrony, gdyż one to właśnie powodują na czwartym stopniu osłabienie sił nieprzyjacielskich. Ponieważ zaś także korzyści wyczekiwania rosną w tej samej kolejności, wynika stąd, że stopnie te uważać należy za prawdziwe wzmożenie obrony i że ta forma prowadzenia wojny jest tym silniejsza, im bardziej się oddala od natarcia. Nie obawiamy się tu oskarżenia nas o pogląd, jakoby najbardziej bierna obrona była najsilniejsza. Działania obronne z każdym nowym stopniem nie powinny słabnąć, jedynie odwlec się, powinny być odłożone. Twierdzenie zaś, że na silnej i celowo umocnionej pozycji jesteśmy zdolni do silniejszego

oporu i że po wyczerpaniu sił wroga na tej pozycji może z naszej strony nastąpić bardziej skuteczne przeciwnatarcie — nie jest bynajmniej bezsensowne. Bez korzyści, jakie zapewniała pozycja, Daun pod Kolanem nie osiągnąłby zaiste zwycięstwa. A gdyby energiczniej ścigał Fryderyka Wielkiego, który z pola bitwy wyprowadził zaledwie 18 tyś. ludzi, to powodzenie to mogłoby się stać jednym z najświetniejszych w historii wojen. Twierdzimy zatem, że z każdym nowym stopniem obrony wzrasta przewaga lub, ściślej mówiąc, przeciwwaga na korzyść obrońcy, a zatem rośnie również siła przeciwnatarcia. Czy jednak te korzyści rosnącej obrony przypadają nam zupełnie darmo? Bynajmniej, gdyż ofiary, jakimi się je okupuje, rosną w tym samym stosunku. Jeśli oczekujemy nieprzyjaciela na naszym teatrze wojennym, to chociażby rozstrzygnięcie nastąpiło bardzo blisko granicy, teatr ten ulegnie zawsze inwazji wojsk nieprzyjacielskich, co nie obejdzie się bez ofiar ze strony kraju. Tymczasem gdybyśmy sami działali zaczepnie, moglibyśmy ciężar ten zwalić na nieprzyjaciela. Jeśli nie wyruszymy zaraz na nieprzyjaciela, aby go zaatakować, to ofiary będą już nieco większe, a przestrzeń, którą zagarnie nieprzyjaciel, oraz czas, który zużyje, aby dotrzeć do naszych stanowisk, stale będą te ofiary powiększać. Jeśli zamierzamy wydać bitwę obronną i w tym celu pozostawimy nieprzyjacielowi decyzję i wybór chwili jej stoczenia, to może się zdarzyć, że pozostanie on przez czas dłuższy w zajętej przez siebie połaci kraju, a za czas, jaki nam pozwoli uzyskać przez swój brak decyzji, będziemy musieli w ten sposób zapłacić. Jeszcze dotkliwsze będą ofiary, jeśli nastąpi odwrót w głąb kraju. Wszystkie te jednak ofiary, które ponosi obrońca, powodują u niego najczęściej tylko taki ubytek sił, który na jego siły zbrojne oddziaływa jedynie pośrednio, a więc później, a nie bezpośrednio, i to częstokroć tak pośrednio, że działanie to staje się mało dotkliwe. Obrońca zatem stara się być silniejszy w chwili obecnej kosztem przyszłości, tzn. że się zapożycza, jak to musi czynić każdy przyciśnięty biedą i okolicznościami. Jeśli chcemy się zastanowić nad powodzeniem tych różnych form stawiania oporu, to musimy spojrzeć na cel natarcia. Jest nim opanowanie naszego teatru wojennego albo przynajmniej znacznej jego części, gdyż przez pojęcie całości należy rozumieć przynajmniej większy obszar tego teatru; posiadanie bowiem kawałka kraju o powierzchni kilku mil nie ma zasadniczo w strategii żadnego samoistnego znaczenia. Dopóki więc nacierający nie posiada jeszcze tego terenu, tzn. dopóki obawiając się naszych sil nie przystąpił jeszcze wcale do natarcia na nasz teatr wojenny albo też nie podszedł do naszej pozycji czy też uchylił się od bitwy, którą mu chcieliśmy wydać, dopóty cel obrony jest spełniony, a działanie naszych zarządzeń obronnych uwieńczone

powodzeniem. Powodzenie to jest jednak tylko negatywne! nie może dodać nam bezpośrednio sił do właściwego przeciwnatarcia. Może wszakże dodać sił pośrednio, tzn. ku temu prowadzi, gdyż czas, który upływa, jest stracony dla nacierającego, a każda strata czasu jest szkodliwa i musi w jakikolwiek sposób osłabić tego, który ją ponosi. Na pierwszych więc trzech stopniach obrony, tzn., gdy się ona odbywa na granicy, sam brak rozstrzygnięcia będzie już powodzeniem obrony. Inaczej jednak dzieje się na stopniu czwartym. Jeśli wróg oblega nasze twierdze, to musimy im na czas pośpieszyć z odsieczą, czyli musimy doprowadzić do rozstrzygnięcia przez działania pozytywne. Podobny wypadek zachodzi wtedy, gdy wróg wdarł się za nami w głąb kraju, nie oblegając żadnej z naszych twierdz. Wprawdzie w tym wypadku będziemy mieli więcej czasu i możemy wyczekać chwili największego osłabienia wroga, ale zawsze pozostaje przypuszczenie, że wreszcie musimy przystąpić do działania. Wróg zajmuje wprawdzie być może tę całą połać kraju, która stanowiła przedmiot jego natarcia, ale jest ona mu tylko wypożyczona; napięcie trwa dalej, a rozstrzygnięcie jest jeszcze przed nami. Dopóki obrońca co dzień się wzmacnia, a nacierający co dzień słabnie, dopóty brak rozstrzygnięcia będzie z korzyścią dla obrońcy. Z chwilą jednak gdy nastąpi punkt szczytowy, a ten musi bezwzględnie nastąpić chociażby przez ostateczne oddziaływanie ogólnych strat, na jakie obrońca się naraził, wtedy działać i decydować się powinien obrońca, a korzyść wyczekiwania należy wówczas uważać za całkowicie wyczerpaną. Ten moment naturalnie nie ma ogólnego miernika, gdyż określać go może mnóstwo okoliczności i warunków, ale musimy zauważyć, że zwykle zima jest takim naturalnym punktem zwrotnym. Jeśli nie możemy nieprzyjacielowi przeszkodzić przezimować w zajętej połaci kraju, to trzeba będzie z zasady uważać tę połać kraju za straconą. Jednak wystarczy tylko pomyśleć o przykładzie z Torres Vedras, aby zobaczyć, że zasada ta nie jest bynajmniej ogólna. Jakież jest teraz w ogóle rozstrzygnięcie? W rozważaniach naszych stale myśleliśmy o nim pod postacią bitwy. Oczywiście, nie jest to konieczne i można sobie wyobrazić mnóstwo kombinacji bojowych podzielonymi siłami, które mogą doprowadzić do przełomu albo przez istotne krwawe ich wyładowanie, albo też przez doprowadzenie do odwrotu wroga przez swe przypuszczalne wyniki. Innego rozstrzygnięcia na samym teatrze wojny nie ma. Wynika to bezwarunkowo z poglądu na wojnę, jaki sami wytworzyliśmy. Jeśli bowiem wojsko nieprzyjacielskie zabiera się do odwrotu z powodu samego tylko braku żywności, dzieje się to dopiero wskutek skrępowania jego

ruchów przez nasz miecz. Nawet gdyby wojska naszego wcale tam nie było, znalazłaby się rada na jego stworzenie. Chociaż przy końcu swego marszu zaczepnego wróg ulegnie ciężkim warunkom swego natarcia, a odkomenderowania, głód i choroby osłabią go i zniszczą, to zawsze tylko obawa przed naszym mieczem może go skłonić do zawrócenia i porzucenia swego zamiaru. Niemniej jednak między takim rozstrzygnięciem a rozegranym w pobliżu granicy zachodzi wielka różnica. Tutaj broń nieprzyjacielska napotyka tylko broń naszą, ona jedynie trzyma wroga w ryzach albo działa nań niszcząco. Jednak tam, przy końcu marszu zaczepnego, siły nieprzyjacielskie są już na poły zniszczone z powodu własnych wysiłków. Przez to siły nasze uzyskują zupełnie inne znaczenie i są wprawdzie ostatnią, ale już nie jedyną podstawą rozstrzygnięcia. To zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych podczas posuwania się naprzód przygotowuje rozstrzygnięcie i może się dokonać w takim stopniu, że sama możliwość naszego przeciwnatarcia potrafi spowodować odwrót, a więc i kryzys. W tym więc wypadku można właściwie przypisać rozstrzygnięcie nie czemu innemu, jak tylko tym wysiłkom marszu naprzód. Co prawda nie znajdziemy takiego wypadku, aby miecz obrońcy w tym nie uczestniczył, ale dla praktycznego poglądu na sprawę ważne jest rozróżnienie, który z tych obu czynników był górujący. W tym znaczeniu sądzimy, że możemy powiedzieć, iż w obronie istnieją dwa rodzaje rozstrzygnięć, a zatem i dwa rodzaje reakcji zależnie od tego, czy nacierający ma być zniszczony mieczem obrońcy czy też przez własne wysiłki. Jasna rzecz, że pierwszy rodzaj rozstrzygnięcia będzie przeważał przy pierwszych trzech stopniach obrony, a drugi — przy czwartym; zwłaszcza ten ostatni może się zdarzyć głównie tylko wtedy, gdy odwrót nastąpi daleko w głąb kraju. Tylko to może usprawiedliwić podobny odwrót wobec wielkich ofiar, jakie kosztuje. Poznaliśmy więc dwa różne czynniki oporu. Zdarzają się w historii wojen wypadki, kiedy występują one o tyle wyraźnie i oddzielnie od siebie, o ile elementarne pojęcie może wystąpić w życiu praktycznym. Kiedy Fryderyk Wielki w 1745 r. zaatakował Austriaków pod Hohenfriedberg zaraz po zejściu ich z gór śląskich, to siły ich nie mogły być osłabione w znaczniejszy sposób ani przez wydzielenie oddziałów, ani też przez wysiłki. Kiedy zaś z drugiej strony Wellington na umocnionych stanowiskach pod Torres Vedras wyczekał, aż głód i chłód tak złamały wojsko Masseny, że przystąpiło ono samo do odwrotu, to w tym istotnym osłabieniu nacierającego miecz obrońcy nie uczestniczył. W innych znowu wypadkach, gdzie oba rodzaje rozstrzygnięcia są wielokrotnie związane ze sobą, jeden z nich przecież góruje stanowczo. Tak było w roku 1812. W tej słynnej kampanii stoczono tyle krwawych bitew, że w innych

okolicznościach można było dzięki nim osiągnąć najzupełniej rozstrzygnięcie siłą miecza. A jednak nigdzie tak wyraźnie jak w tej kampanii nie można było zaobserwować, w jaki sposób nacierający może zginąć wskutek własnych wysiłków. Z 300 tyś. ludzi tworzących centrum francuskie tylko około 90 tyś. dotarło do Moskwy; tylko około 13 tyś. wydzielono, a zatem 197 tyś. zginęło, a na pewno najwyżej jedną trzecią część tych strat można zaliczyć na poczet bitew. Wszystkie kampanie, które się odznaczyły tak zwanym temporyzowaniem, tj, wyczekiwaniem sprzyjających okoliczności, jak kampania sławnego Fabiusza Cunctatora, obliczone były przeważnie na zniszczenie przeciwnika przez jego własne wysiłki. Zasadą tą kierowano się w wielu kampaniach, chociaż nie dochodziła ona należycie do-głosu, i dopiero gdy zamkniemy oczy na wymędrkowane motywy różnych historyków, a za to sami ostro spojrzymy w oczy istotnym zdarzeniom, wpadniemy na ten prawdziwy powód wielu rozstrzygnięć. Sądzimy więc, że dostatecznie już rozwinęliśmy pojęcia, które są podstawą obrony, że dobitnie wykazaliśmy je na dwóch głównych rodzajach stawiania oporu, jak też że uprzystępniliśmy zrozumienie tego, w jaki sposób zasada wyczekiwania przewija się przez cały system myślowy i łączy się z działaniem pozytywnym, tak że działanie to występuje tu wcześniej, tam później, a korzyść z wyczekiwania okazuje się wtedy wyczerpana. Zdaje się nam, że w ten sposób przemierzyliśmy i ogarnęliśmy całą dziedzinę obrony. Wprawdzie są jeszcze w tej dziedzinie przedmioty dostatecznie ważne, aby utworzyć osobne działy, tzn. ośrodki własnych systemów myślowych, o których musimy też wspomnieć, jak np. o istocie i wpływie twierdz, o obozach umocnionych, o obronie gór i rzek, o działaniach oskrzydlających itd. Będziemy mówili o tym w następnych rozdziałach. Te wszystkie jednak przedmioty nie leżą poza naszym wyżej wyłożonym szeregiem pojęć, trzeba je tylko uważać jako bliższe zastosowanie ich do miejsca i warunków. Ów szereg pojęć wysnuliśmy z pojęcia obrony i ze stosunku jej do natarcia. Nawiązaliśmy te proste pojęcia do rzeczywistości i w ten sposób wskazaliśmy drogę, jak można z rzeczywistości znowu wrócić do tych prostych pojęć i uzyskać mocną podstawę, aby nie być zmuszonym w rozumowaniu uciekać się do takich punktów oparcia, które same wiszą w powietrzu. Jedynie opór zbrojny dzięki różnorodności kombinacji bojowych, zwłaszcza w wypadkach, kiedy nie zostały one w rzeczywistości wykonane, a działają tylko samą swoją możliwością, może przybrać tak odmienny wygląd, tak różny charakter, że czujemy się skłonni mniemać, iż tutaj należy szukać jeszcze innego skutecznego czynnika. Między krwawym odparciem wroga w zwyczajnej bitwie a działaniem kombinacji strategicznych, które nie dopuszczają do tej konieczności, jest taka różnica, że trzeba tu bezwarunkowo przypuścić istnienie nowej siły;

podobnie astronomowie z wielkiej odległości pomiędzy Marsem a Jowiszem wywnioskowali istnienie innych planet. Jeśli nacierający napotyka obrońcę na silnej pozycji, której nie ma nadziei przełamać, albo poza znaczną rzeką, której nie ma nadziei sforsować, a nawet jeśli się obawia, że przy dalszym marszu naprzód nie będzie miał dostatecznie zapewnionego wyżywienia, to zawsze działanie to wywołuje tylko miecz obrońcy. Nacierającego bowiem zmusza do zawieszenia walki zawsze tylko obawa porażki od tego miecza czy to w walnych bitwach, czy też na poszczególnie ważnych punktach. O tym albo się wcale nie mówi, albo tylko w obsłonkach. Chociaż niektórzy przyznają nam, że nawet w niekrwawym rozstrzygnięciu zdecydowały w ostatniej instancji te bitwy, które w rzeczywistości nie były stoczone, ale były tylko wydane, to jednak mogą myśleć, że w tym wypadku należy jako najskuteczniejszy czynnik traktować strategiczną kombinację tych bitew, a nie ich taktyczne rozstrzygnięcie, i że rozważając inne środki obrony niż miecz, można się liczyć z tą przewagą kombinacji strategicznej. Zgadzamy się na to, ale tu właśnie znajdujemy się w punkcie, do którego chcieliśmy dotrzeć. Twierdzimy mianowicie: skoro powodzenie taktyczne w bitwach musi tworzyć podstawę wszelkich kombinacji strategicznych, tzn. że jest ono zawsze możliwe i że należy się obawiać, aby nacierający nie dotarł aż do tej podstawy i nie postarał się przede wszystkim mieć powodzenia taktyczne za sobą, aby zniweczyć przez to kombinacje strategiczne. Wobec tego takiej kombinacji nie można nigdy traktować jako czegoś samodzielnego. Ma ona swoje znaczenie tylko wtedy, kiedy wzgląd na sukcesy taktyczne może nie napawać nas troską z tego czy innego powodu. Aby w niewielu słowach być zrozumiałym, przypomnijmy tylko, jak to taki wódz jak Bonaparte przekraczał bezwzględnie całe strategiczne przędziwo swoich przeciwników, dążąc do stoczenia walki, ponieważ w wynik jej prawie nigdy nie wątpił. Gdzie więc strategia nie wytężyła wszystkich swych wysiłków, aby w tej walce zgnieść go przeważającymi siłami, gdzie się wdawała w bardziej delikatne (słabsze) względy, tam została zniszczona jak pajęczyna. Wodza natomiast w rodzaju Dauna mogły względy takie powstrzymać. Byłoby więc głupio przeciwstawiać Bonapartemu i jego armii to, co armia pruska w czasie wojny siedmioletniej przeciwstawiała Daunowi i jego wojskom. Dlaczego? Ponieważ Bonaparte doskonale wiedział, że wszystko sprowadza się do powodzeń taktycznych i był ich pewny, podczas gdy obie te sprawy u Dauna wyglądały zupełnie inaczej. Dlatego więc uważamy za pożyteczne wykazać, że każda kombinacja strategiczna polega tylko na powodzeniach taktycznych i że wszędzie, zarówno przy krwawych, jak i bezkrwawych rozwiązaniach, one stanowią właściwe przyczyny rozstrzygnięcia. Tylko gdy się nie potrzebujemy ich obawiać czy to ze względu na charakter lub warunki przeciwnika, czy też wobec moralnej i fizycznej, równowagi obu wojsk albo też ze względu na

przewagę naszą, możemy oczekiwać jakiegokolwiek zysku dla siebie od kombinacji strategicznych bez bitew. Ponieważ w całej historii wojen znajdujemy wielką liczbę kampanii, w których nacierający zaniechał natarcia i krwawej walki, gdzie więc same strategiczne kombinacje okazały się dość skuteczne, mogłoby to nas naprowadzić na myśl, że kombinacje te mają w sobie co najmniej wielką siłę i że tam, gdzie nacierający nie mógł obiecywać sobie stanowczej przewagi pod względem powodzeń taktycznych, mogą te kombinacje przeważnie rozstrzygnąć samodzielnie. Musimy na to odpowiedzieć, że jeśli mówimy tu o rzeczach związanych ściśle z teatrem wojennym, a zatem należących do wojny właściwej, to i to wyobrażenie jest błędne. Bezskuteczność przeważnej ilości natarć ma swoje powody w wyższych, politycznych okolicznościach wojny. Ogólne okoliczności, z których wojna wypływa i które tworzą naturalną jej podstawę, określają też jej charakter. Później przy planie wojennym będziemy mieli o tym więcej do powiedzenia. Te ogólne okoliczności zrobiły z większości wojen coś połowicznego, gdzie właściwa nieprzyjaźń musi się przewijać przez taki konflikt różnych stosunków, że jej żywiołowość zostaje bardzo osłabiona. Musi się to okazać najczęściej i najdobitniej oczywiście przy natarciu, po którego stronie znajduje się działanie pozytywne. Bez żadnego więc cudu można takie natarcie zużywające siły i już utykające zatrzymać jednym naciśnięciem palca. Wobec słabej, krępowanej tysiącem zastrzeżeń, niemal nie istniejącej decyzji wystarczy często nawet pozór oporu. Ani bowiem liczba nie zdobytych pozycji znajdujących się wszędzie, ani obawa przed tajemniczymi masami gór rozłożonych na teatrze wojennym lub przed szeroką rzeką przepływającą przezeń, ani łatwość, z jaką dzięki pewnemu zestawieniu bitew możemy wydatnie osłabić ramię mające wykonać uderzenie przeciwko nam — żadna z tych rzeczy nie jest prawdziwą przyczyną tak częstych powodzeń, jakie obrońca odnosi na tej bezkrwawej drodze. Przyczyna ta tkwi w słabości woli, z jaką nacierający stawia niepewne kroki. Przeciwwagi te można i trzeba uwzględniać, ale należy je uznać za to, czym są istotnie, i nie przypisywać ich działania innym rzeczom, a mianowicie tym, o których teraz wyłącznie mówimy. Me możemy tu opuścić sposobności zwrócenia uwagi wyraźnie na to, że historia wojen pod tym względem bardzo łatwo stać się może stałym kłamcą i oszustem, jeśli krytyka nie postara się o zajęcie korygującego punktu widzenia. Rozpatrzmy teraz wiele nie udanych, a pozbawionych krwawej rozgrywki kampanii zaczepnych w tej postaci, którą chętnie nazwalibyśmy pospolitą. Nacierający wdziera się do kraju nieprzyjacielskiego, odpycha przeciwnika nieco wstecz, ale ma zbyt wiele wątpliwości, aby doprowadzić do

bitwy rozstrzygającej. Zatrzymuje się wówczas w obliczu wroga, udaje, jakby osiągnął już zdobycz i nie ma innego zadania, niż ją osłonić, jakby na przeciwnika teraz kolej dążyć do bitwy, jakby co dzień on sam wrogowi bitwę proponował itd. Wszystko to są ma m i dl a, które wódz stwarza swemu wojsku, swemu rządowi, światu, nawet samemu sobie. Jednak prawdziwy powód tkwi w tym, że się uważa wroga za zbyt silnego w danym położeniu. Mówimy tu nie o wypadku, kiedy nacierający zaniecha natarcia, gdyż nie może zużytkować zwycięstwa, a nie ma przy końcu swego marszu dość energii, aby zaczynać nowy. Wypadek taki zachodzi już po udanym natarciu, po rzeczywistym zdobyciu czegoś, my zaś mamy tu na oku wypadek, kiedy nacierający zatrzymuje się w toku zamierzonego dopiero podboju. Wtedy wyczekuje się sprzyjających warunków. Na te zaś sprzyjające warunki z zasady nie ma widoków, gdyż zamierzone natarcie już dowodzi, że po najbliższej przyszłości nie należy sobie obiecywać więcej niż po teraźniejszości. Jest to więc nowe złudzenie. Jeśli, jak to zwykle bywa, dane działanie jest w związku z innymi, równoczesnymi działaniami, to innym armiom podsuwa się wszystko to, czego samemu nie chce się zrobić, a przyczyn własnej bezczynności szuka się w braku poparcia i porozumienia. Będzie się mówiło o nieprzezwyciężonych przeszkodach, motywy zaś odszuka się w jak najbardziej zawikłanych, subtelnych okolicznościach. W ten sposób zużywają się siły nacierającego w bezczynności, a raczej w działalności niewystarczającej i tym samym bezskutecznej. Obrońca zyskuje na czasie, o co mu głównie chodzi, zbliża się niepomyślna pora roku i natarcie kończy się powrotem nacierającego na swój teatr wojenny na kwatery zimowe. Takie przędziwo błędnych wyobrażeń przechodzi następnie do historii i wypiera zupełnie prosty, prawdziwy powód niepowodzenia, a mianowicie obawę przed mieczem nieprzyjacielskim. Jeśli więc krytyka zagłębi się w taką kampanię, to mozoli się nad mnóstwem powodów i przeciwpowodów, które zupełnie nie dają przekonywającego wyniku, gdyż wszystkie zawieszone są w powietrzu i zupełnie nie można dojść do właściwych podstaw prawdy. To oszustwo jednak nie jest jakimś po prostu złym przyzwyczajeniem, ale leży w naturze rzeczy. Przeciwwagi osłabiające siłę żywiołową wojny, a zwłaszcza natarcia, leżą po większej części w politycznych stosunkach i zamiarach państwa i te pozostają zawsze ukryte przed światem i przed własnym narodem oraz wojskiem, a w pewnych wypadkach nawet i przed wodzem. Nikt nie będzie motywował swej trwożliwości przyznaniem się do obawy, czy posiadane siły wystarczą mu do końca, albo że się boi wzbudzenia przeciw sobie nowych wrogów, bądź że nie chce, aby jego sprzymierzeniec nazbyt się wzmocnił itd. Takie rzeczy się przemilcza, dla świata jednak należy wypadki przedstawiać w pewnej całości i wódz jest zmuszony całe to

przędziwo fałszywych powodów wziąć na swój rachunek albo też na rachunek swego rządu. Te wciąż spotykane igraszki dialektyki wojennej skostniały w teorii w systemy, które oczywiście są równie nieprawdziwe. Teoria może dojść do istoty rzeczy tylko wtedy, gdy śledzi, podobnie jak myśmy to próbowali, za prostą nicią wewnętrznego związku zdarzeń. Jeśli historię wojen rozważy się z tą nieufnością, to zniknie cały wielki aparat natarcia i obrony, polegający tylko na gadaninie, a uwydatni się z natury rzeczy podany przez nas prosty rodzaj wyobrażeń. Sądzimy więc, że należy go rozszerzyć na całą dziedzinę obrony i że tylko trwając przy nim, możemy jasno i wnikliwie ocenić masę wydarzeń. Teraz musimy się zająć jeszcze sprawą stosowania tych różnych form obrony. Ponieważ formy obrony polegają tylko na stopniowaniu, okupywanym coraz to większymi ofiarami, dlatego jeśli inne okoliczności nie wpłyną na to, wybór formy obrony dokonany przez wodza będzie przez to dostatecznie określony. "Wybierze on taką formę, która wyda mu się właśnie wystarczającą, aby swoim siłom zbrojnym zapewnić należyty stopień zdolności obronnej. Nie sięgnie jednak za daleko, aby nie spowodować zbytecznych ofiar. Nie należy jednak przeoczyć, że wybór tych różnych form jest przeważnie bardzo ograniczony, ponieważ inne okoliczności, które należy uwzględnić, z konieczności popycha ją do takiego czy innego sposobu obrony. Dla odwrotu w głąb kraju potrzeba znacznych przestrzeni albo stosunków takich, jak w Portugalii w 1810 r., gdzie jeden sprzymierzeniec (Anglia) dawał oparcie tyłów, a inny (Hiszpania) swoim wielkim obszarem kraju znacznie osłabiał siłę uderzenia nieprzyjaciela. Położenie twierdz, przy granicy czy też bardziej w głębi kraju, może również rozstrzygnąć za takim planem czy też przeciw niemu, a jeszcze bardziej natura kraju i terenu, charakter, obyczaje i nastrój mieszkańców. Wybór między bitwą zaczepną a obronną może być zdecydowany przez plan przeciwnika lub wskutek właściwości obu wojsk i wodzów, wreszcie posiadanie świetnej pozycji lub linii obronnej albo brak jej może doprowadzić do takiego czy innego wyboru. Krótko mówiąc, wystarczy wymienić tylko te rzeczy, aby dać odczuć, że wybór przy obronie w wielu wypadkach może być określony raczej przez nie niż przez, zwyczajny stosunek sił. Ponieważ najważniejsze z poruszonych tu przedmiotów poznamy jeszcze bliżej, dlatego wpływ, jaki mają one na wybór, rozwiniemy wyraźniej dopiero wtedy i wreszcie zestawimy wszystko razem w księdze o planie wojny i kampanii. Jednak ten wpływ będzie rozstrzygający przeważnie tylko wtedy, gdy stosunek sil nie jest nazbyt nierówny; w przeciwnym razie, jak w większości wypadków, ten stosunek sił przeważy szalę. Historia wojen dostatecznie dowodzi, że stosunek sił przeważał i wodzowie często powodowali się nim, nawet bez uświadomienia sobie tego

wyłuszczonego tutaj szeregu wyobrażeń, a więc nieświadomie, kierując się tylko pewnym wyczuciem w ocenie położenia. Ten sam wódz, z tym samym wojskiem, na tym samym teatrze wojennym raz wydał bitwę pod Hohenfriedberg, a drugi raz zajął obóz pod Bunzelwitz. A więc nawet Fryderyk Wielki, który, jeśli chodzi o bitwę, był najbardziej zaczepnym ze wszystkich wodzów, był wreszcie zmuszony przez wielką nierówność sil do zajęcia właściwej pozycji obronnej. A Bonapartego, który przedtem napadał na swych przeciwników niby rozjuszony dzik, czyż nie widzimy w sierpniu i wrześniu 1813 r., gdy stosunek sil zwrócił się przeciwko niemu, jak rzuca się tu i tam, niby zamknięty w klatce, nie uderzając jednak bezwzględnie na żadnego z przeciwników? W październiku zaś tegoż roku, gdy nierówność sił osiągnęła swój szczyt, czyż nie widzimy go pod Lipskiem szukającego ochrony w widłach Party, Elstery i Pleissy i oczekującego swych wrogów niby człowiek oparty plecami o ściany w kącie izby? Musimy tu zaznaczyć, że z tego rozdziału wynika wyraźniej niż z jakiegokolwiek innego tej księgi, że nie staramy się podać tu nowych zasad i metod prowadzenia wojny, ale że badamy rzeczy dawno istniejące w ich najbardziej wewnętrznym związku i chcemy je sprowadzić do najprostszych czynników.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Bitwa obronna W poprzednim rozdziale powiedzieliśmy, że obrońca może się podczas obrony posługiwać bitwą będącą taktycznie całkowicie zaczepną, jeśli dopadnie i zaatakuje przeciwnika, w chwili gdy się wdziera na nasz teatr wojenny. Może on jednak także wyczekiwać ukazania się nieprzyjaciela przed swoim frontem i wtedy przejść do natarcia. W tym wypadku bitwa będzie znowu zaczepną, aczkolwiek już nieco warunkowo. Może on wreszcie istotnie wyczekiwać natarcia przeciwnika na swojej pozycji i przeciwdziałać mu zarówno przez obronę na miejscu, jak i przez uderzenie częścią swoich sił. Oczywiście, da się tu pomyśleć wiele stopni i gradacji, które coraz bardziej będą odbiegały od zasady pozytywnego przeciwuderzenia i będą przechodziły w zasadę obrony na miejscu. Nie możemy się tu wdawać w orzekanie, jak daleko można zajść w tym względzie i jaki by mógł być najbardziej korzystny stosunek obu tych czynników dla osiągnięcia rozstrzygającego zwycięstwa. Obstajemy jednak przy tym, że tam gdzie się do tego zwycięstwa dąży, nie może nigdy zupełnie brakować zaczepnej części bitwy. Jesteśmy przekonani, że cały efekt rozstrzygającego zwycięstwa może i musi wypływać z tej zaczepnej części, tak jak w czysto taktycznej bitwie zaczepnej. Podobnie jak pole bitwy pod względem strategicznym stanowi tylko jeden punkt, tak też czas bitwy jest strategicznie tylko jedną chwilą i nie przebieg bitwy, ale jej koniec i wynik tworzą pewną wielkość strategiczną. Jeśli zaś prawdą jest, że całkowite zwycięstwo można przypisać czynnikom zaczepnym, tkwiącym w każdej bitwie obronnej, to również między bitwą zaczepną a obronną nie powinno w gruncie rzeczy być dla kombinacji strategicznych żadnej różnicy. Takie jest i nasze przekonanie, chociaż pozornie wydaje się inaczej. Aby cały ten przedmiot ogarnąć wzrokiem bystrzej, aby wyjaśnić sobie nasz pogląd i przez to odsunąć ten pozór, rzućmy choćby pobieżnie okiem na obraz

bitwy obronnej, jaki się nam rysuje w myśli. Obrońca oczekuje nacierającego na pozycji, wybrał i przygotował sobie odpowiedni teren, tzn. że poznał go dokładnie, zbudował w niektórych najważniejszych punktach potężne szańce, zapewnił sobie i ułatwił połączenia, wkopał baterie, umocnił wioski i wyszukał odpowiednie miejsca dla ukrytego uszykowania swoich mas itd, Mniej lub więcej silny front, do którego dostęp utrudnia jedno lub kilka równoległych pasm zasieków lub innych przeszkód albo też wpływ dominujących punktów umocnionych, umożliwia mu podczas różnych stadiów stawianie oporu aż do jądra pozycji, i podczas gdy siły obu stron niszczą się wzajemnie w punktach styczności, może on małą liczbą sił własnych zniszczyć wiele sil nieprzyjacielskich. Punkty oparcia, które zapewnił on swym skrzydłom, zabezpieczają go przed niespodziewanym napadem z kilku stron, Teren pokryty, który wybrał do uszykowania się, sprawia, że nacierający jest ostrożny, a nawet bojaźliwy i dostarcza obrońcy środków do osłabienia ogólnego ruchu odwrotowego coraz bardziej zaciągającej się bitwy przez małe szczęśliwe uderzenia. Z zadowoleniem więc spogląda obrońca na bitwę, której opanowany żywioł wyładowuje się przed nim, ale nie sądzi on, aby front jego był niewyczerpany w stawianiu oporu, nie uważa on swych skrzydeł za niedostępne, nie oczekuje rozstrzygnięcia całej bitwy przez szczęśliwe uderzenie kilku batalionów czy szwadronów. Jego pozycja jest głęboka, gdyż każdy oddział na wszystkich szczeblach uszykowania bojowego, od dywizji do batalionu, ma swoje odwody na wypadki nieprzewidziane i dla podsycenia walki. Jednak najznaczniejszą masę V4 - V3 całości trzyma on zupełnie w tyle, poza bitwą, tak daleko, że o żadnych stratach od ognia nie może być mowy, i o ile możności tak głęboko, aby oddział ten był jeszcze poza linią, którą nacierający może obejść jedno czy drugie skrzydło pozycji. Oddział ten osłoni jego skrzydła od głębszych i większych obejść, zabezpieczy go od nieprzewidzianych wypadków, a w ostatniej trzeciej części bitwy, gdy nacierający rozwinie już cały swój plan i wydatkuje większość swych sił, obrońca rzuci się z tą masą na część wojsk nieprzyjacielskich, rozwinie przeciwko niej własną mniejszą bitwę zaczepną, wykorzysta w niej wszelkie czynniki natarcia, jak napad, zaskoczenie, obejście i przez ten nacisk na wciąż jeszcze wahający się punkt ciężkości bitwy wywoła odwrotowy ruch całości. Oto normalny obraz oparty na dzisiejszym stanie taktyki, który wytworzyliśmy sobie o bitwie obronnej. W bitwie tej na ogólne oskrzydlenie nacierającego, przez które chce on zapewnić swemu natarciu więcej prawdopodobieństwa powodzenia, a jednocześnie temu powodzeniu większe rozmiary, odpowie się oskrzydleniem drugorzędnym, tego mianowicie oddziału nieprzyjacielskiego, którego użyto do oskrzydlenia. To oskrzydlenie drugorzędne może być pomyślane jako wystarczające, aby zniweczyć działanie oskrzydlenia nieprzyjacielskiego, ale nie może

zeń wypłynąć podobne ogólne oskrzydlenie wojsk nieprzyjacielskich. Wynika stąd zawsze ta różnica w zarysach zwycięstwa, że w bitwie zaczepnej obejmuje ono całe wojsko nieprzyjacielskie i działa na jego centrum, natomiast w bitwie obronnej działa więcej lub mniej promieniście od centrum ku obwodowi. Na samym polu bitwy i w pierwszym okresie pościgu należy uznać formę otaczającą zawsze za skuteczniejszą, ale oczywiście nie ze względu na jej postać, tylko raczej w wypadku, gdy się jej uda przeprowadzić oskrzydlenie aż do najdalszego punktu, a mianowicie jeszcze podczas bitwy znacznie ograniczyć odwrót wojsk nieprzyjacielskich, Przeciwko temu jednak najdalszemu punktowi zwraca się właśnie pozytywne przeciwdziałanie obrońcy i w wielu wypadkach, gdy nie wystarczy ono do osiągnięcia zwycięstwa, będzie przecież dostateczne, aby uchronić obrońcę przed tą ostatecznością. W każdym jednak razie musimy przyznać, że w bitwie obronnej niebezpieczeństwo to, a mianowicie zbyt wielkie ograniczenie odwrotu, daje się szczególnie odczuć i że jeśli się nie da go odwrócić, to powodzenie nieprzyjaciela w bitwie samej i w pierwszym stadium pościgu znacznie się zwiększy. Tak jest jednak z zasady tylko w pierwszym stadium pościgu, mianowicie aż do zapadnięcia nocy. Następnego dnia oskrzydlenie dobiegnie końca i obie strony znajdą się pod tym względem znowu w równowadze. Wprawdzie obrońca może utracić swoją najlepszą drogę odwrotową i wskutek tego pod względem strategicznym może być stale stawiany w położenie niekorzystne, ale samo oskrzydlenie z niewielu wyjątkami, już się skończy, ponieważ było obliczone tylko na pole bitwy, a zatem nie może sięgnąć o wiele dalej. Co jednak powstanie po drugiej stronie, jeśli obrońca będzie zwycięzcą? Rozdzielenie sil pobitego. Ułatwia to w pierwszej chwili odwrót, ale następnego już dnia najkonieczniejszą potrzebą jest połączenie wszystkich oddziałów. Jeśli jednak zwycięstwo było wywalczone bardzo decydująco i obrońca uderza z wielką energią, to połączenie to często nie jest możliwe i z tego rozdzielenia wynikają dla pobitego jak najgorsze skutki, które stopniowo mogą doprowadzić do rozsypki. Gdyby Bonaparte zwyciężył pod Lipskiem, to wynikiem tego byłoby całkowite rozdzielenie wojsk sprzymierzonych i ich położenie strategiczne pogorszyłoby się w ogromnym stopniu. Pod Dreznem, gdzie Bonaparte nie wydał co prawda właściwej bitwy obronnej, natarcie miało jednak tę formę przestrzenną, o której tu mówimy, a mianowicie z centrum ku obwodowi. Znaną jest rzeczą, w jakich tarapatach znalazło się wojsko sprzymierzonych wskutek swego rozdzielenia, w tarapatach, z których wyrwało je dopiero zwycięstwo nad Katzbachem, gdyż na wieść o nim Bonaparte wraz z gwardiami wrócił do Drezna. Ta bitwa nad Katzbachem sama stanowi podobny przykład. Tutaj obrońca w ostatniej chwili przechodzi do natarcia i wskutek tego działa

odśrodkowo. Korpusy francuskie zostały przez to odepchnięte od siebie i już w kilka dni po bitwie dywizja Puthod wpadła niby owoc zwycięstwa w ręce sprzymierzonych, Stąd wniosek, że jeśli natarcie we właściwszej dla siebie formie koncentrycznej ma środek powiększenia swego zwycięstwa, to obrońcy właściwsza dla mego forma odśrodkowa dostarcza również środka, aby jego zwycięstwu przydać większe następstwa niż w razie zwyczajnej równoległej pozycji i pionowego działania sił. Sądzimy, że jeden środek co najmniej wart jest drugiego. Jeśli jednak w historii wojen rzadko kiedy widzimy tak wielkie zwycięstwa w bitwie obronnej jak w bitwie zaczepnej, to nie przeczy to bynajmniej naszemu twierdzeniu, iż bitwa obronna sama w sobie nadaje się do tego równie dobrze. Przyczyna tego leży w zupełnie odmiennych warunkach obrońcy. Obrońca jest przeważnie słabszy nie tylko pod względem sił bojowych, ale także ze względu na całe swoje położenie. Nie jest on, albo przeważnie sądzi, że nie jest, w możności przypisywać swemu zwycięstwu wielkich następstw i zadowala się zwyczajnym odparciem niebezpieczeństwa i uratowaniem honoru broni. Nie ulega wątpliwości, że obrońca z powodu swej słabości i swoich warunków może być do tego stopnia związany. Jednak też często również to, co powinno było być tylko skutkiem konieczności, brano za skutek roli, jaką się odgrywało jako obrońca. W ten sposób wytworzył się wcale niemądry, zasadniczy pogląd na obronę, że zadaniem bitwy obronnej jest jedynie odparcie natarcia, a nie zniszczenie nieprzyjaciela. Uważamy to za jeden z najszkodliwszych błędów, za istne pomieszanie formy z rzeczą samą i twierdzimy stanowczo, że w tej formie wojny, którą nazywamy obronną, nie tylko zwycięstwo jest bardziej prawdopodobne, ale także można osiągnąć wielkość jego i skuteczność podobnie jak przy natarciu; dzieje się to nie tylko w sumie ogólnej powodzenia wszystkich bitew, które tworzą kampanię, lecz także w bitwie poszczególnej, jeśli podczas niej nie zbraknie dostatecznej siły i woli.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

Pozycja obronna Każda pozycja, na której przyjmujemy bitwę, posługując się przy tym terenem jako środkiem ochronnym, jest pozycją obronną. I nie czynimy tu żadnej różnicy bez względu na to, czy bodziemy się zachowywali przy tym więcej biernie czy też raczej zaczepnie. Wynika to już z naszego ogólnego poglądu na obronę. Można by było dalej nazwać tak każdą pozycję, na której wojsko, wyruszając przeciwko wrogowi, przyjęłoby bitwę na wszelki wypadek, gdyby wróg go na tej pozycji dopadł. Tak odbywa się w gruncie rzeczy większość bitew, a w całym średniowieczu nie było mowy o niczym innym. Nie jest to wszakże przedmiot, o którym tu mówimy. Ogromna większość wszelkich pozycji jest tego rodzaju i pojęcie pozycji w przeciwieństwie do obozu marszowego już tutaj wystarczy. Pozycja, którą określamy specjalnie jako pozycję obronną, musi być jeszcze czymś innym, Oczywiście, przy rozstrzygnięciach na zwyczajnej pozycji przeważa pojęcie czasu. Wojska zbliżają się ku sobie, aby się spotkać. Miejsce jest rzeczą podrzędną, wymaga się tylko, aby nie było nieodpowiednie. Przy właściwej pozycji obronnej natomiast przeważa pojęcie miejsca, rozstrzygnięcie musi zapaść w danym miejscu, a raczej głównie dzięki danemu miejscu. Tu mówimy tylko o takiej pozycji. Wpływ miejsca będzie tu dwojaki, raz mianowicie, gdy ustawione w danym punkcie siły zbrojne wywierają pewne działanie na całość operacji, a po drugie, gdy teren służy danym siłom zbrojnym jako ochrona i pomoc. Jednym słowem, będą to wpływy strategiczne i taktyczne. Wyrażenie pozycja obronna wypływa, jeśli chcemy być ściśli, tylko ze względów taktycznych, gdyż względy strategiczne, czyli oddziaływanie ustawionych w danym miejscu sil zbrojnych na obronę kraju przez sam fakt swego istnienia, mogą się stosować również do wojsk działających zaczepnie. Oddziaływanie strategiczne danej pozycji da się wykazać w pełnym

świetle dopiero później przy omawianiu obrony teatru wojny, tutaj chcemy o niej wspomnieć tylko tyle, ile można o tym powiedzieć już teraz. W tym celu musimy poznać bliżej dwa pojęcia, które są do siebie podobne i często miesza się je ze sobą, a mianowicie obejście danej pozycji i ominięcie jej. Obejście pozycji dotyczy jej frontu i stosuje się albo dla natarcia na nią z boku czy nawet z tyłu, albo też dla przecięcia jej linii odwrotowej i połączeń. Pierwsze, a mianowicie natarcie z boku i z tylu, jest natury taktycznej. W naszych czasach, gdy ruchliwość wojsk jest tak wielka i wszystkie plany bitew skierowane są mniej lub więcej na obejście i na bój z otoczeniem, każda pozycja musi być na to przygotowana, a chcąc zasłużyć na miano silnej, musi oprócz silnego frontu uwzględniać również przynajmniej dobre możliwości walki dla boków i tyłów, jeśli są one zagrożone. Obejście więc w zamiarze napadnięcia na pozycję z boku lub tyłu nie czyni jej nieużyteczną, natomiast bitwa stoczona na tej pozycji zależy od jej znaczenia i musi obrońcy zapewnić takie korzyści, jakich w ogóle mógłby się on od tej pozycji spodziewać. Jeśli nacierający obejdzie pozycję w zamiarze oddziaływania na jej linię odwrotową i połączenia, to jest to okoliczność natury strategicznej. Wtedy chodzi o to, jak długo pozycja to wytrzyma i czy nie przetrzyma pod tym względem nieprzyjaciela. Jedno zaś i drugie zależy od położenia danego punktu, tzn. głównie od stosunku obustronnych linii połączeń. Dobra pozycja powinna tutaj zapewnić przewagę armii broniącej się. W każdym wypadku nie spowoduje to nieużyteczności pozycji, przeciwnie, co najmniej zneutralizuje przeciwnika, który w ten sposób zajmuje się tą pozycją. Jeśli jednak nacierający, nie troszcząc się o istnienie sil zbrojnych oczekujących na niego na pozycji obronnej i dążąc do swego celu, kieruje swoje siły główne inną drogą, wtedy omija on tę pozycję. A jeśli będzie w możności przeprowadzić ten manewr bezkarnie, to po dokonaniu go zmusi nas natychmiast do opuszczenia pozycji, czyniąc ją przez to nieużyteczną. Nie ma prawie takiej pozycji na świecie, której by we właściwym tego słowa znaczeniu nie można było ominąć. Wypadki bowiem takie, jak prowadzący na Krym Przesmyk Perekopski; nie zasługują niemal na uwzględnienie z uwagi na swą rzadkość. Niemożliwość ominięcia pozycji musi więc polegać na szkodach, na jakie by się naraził nacierający wskutek jej ominięcia. Na czym polegają te szkody, będziemy mieli lepszą sposobność wspomnieć w jednym z następnych rozdziałów. Mogą one być wielkie albo małe, ale w każdym razie są równoważnikiem za chybione działanie taktyczne pozycji i wraz z tym działaniem składają się wspólnie na cel pozycji. Z tego, cośmy dotychczas rzekli, wynikły dwie właściwości strategicz-

ne pozycji obronnej: 1. Że nie można jej ominąć; 2. Że w walce o linie połączeń jest ona korzystniejsza dla obrońcy. Do tego musimy dodać jeszcze dwie inne właściwości, a mianowicie: 3. Że wzajemny stosunek linii połączeń wpływa dodatnio również i na ukształtowanie się bitwy; 4. Że ogólny wpływ terenu jest korzystny. Wzajemny stosunek linii połączeń ma bowiem nie tylko wpływ na możliwość ominięcia danej pozycji lub odcięcia czy też nieodcięcia nieprzyjacielowi środków żywności, lecz także i na cały przebieg bitwy. Skośna linia odwrotowa ułatwia nacierającemu obejście taktyczne i utrudnia własne poruszenia taktyczne podczas bitwy. Skośne uszykowanie się w stosunku do linii połączeń często nie jest jednak winą taktyki, lecz tylko konsekwencją biednego wyboru punktu strategicznego. Nie można go np. uniknąć, jeśli droga w okolicy pozycji przybiera odmienny kierunek (Borodino 1812); nacierający znajduje się wtedy w kierunku obchodzącym nas, nie zmieniając swego uszykowania prostopadłego. Jeśli dalej nacierający ma wiele dróg odwrotowych, a nam pozostaje tylko jedna droga, to korzysta on również ze znacznie większej swobody taktycznej. W tych wypadkach sztuka taktyczna obrońcy na próżno będzie próbowała zwalczyć ujemny wpływ, jaki wywierają warunki strategiczne. Co się tyczy wreszcie punktu czwartego, to i w innych okolicznościach teren może tak dalece zapanować nad ogólnymi niekorzystnymi warunkami, że nawet najstaranniejszy wybór i najbardziej celowe użycie środków taktycznych nie mogą nic przeciwko niemu poradzić. W takich warunkach najgłówniejszą rzeczą będzie, co następuje: 1. Obrońca musi szukać korzyści przede wszystkim w lepszej obserwacji przeciwnika, aby moc wewnątrz własnej pozycji szybko rzucić się na niego. Tylko tam, gdzie terenowe przeszkody podejścia łączą się z tymi dwoma warunkami, teren istotnie sprzyja obrońcy. Natomiast niedogodne dla niego są te punkty, które pozostają pod wpływem terenu dominującego. Dotyczy to nawet przeważnej ilości pozycji w górach (o czym jeszcze osobno będziemy mówili w rozdziałach o wojnie górskiej). Dalej pozycje, które się opierają bokami o góry, gdyż wprawdzie utrudniają one nacierającemu ominięcie pozycji, ale ułatwiają jej obejście. Podobnie niedogodne są wszystkie pozycje, które mają góry blisko przed sobą i w ogóle wszelkie wypadki, jakie się dadzą wyprowadzać z wyżej podanych warunków terenowych. Te warunki niepomyślne mają znowu stronę odwrotną, że wymienimy tylko wypadek, gdy pozycja ma góry z tyłu, skąd wynika tyle korzyści, że w ogóle takie położenie można przyjąć za jedno z najbardziej

sprzyjających dla pozycji obronnej; 2. Teren może mniej lub więcej odpowiadać charakterowi wojska i jego składowi. Przeważająca masa kawalerii skłania nas słusznie do poszukiwania terenów otwartych. Brak tej broni, być może i artylerii, jak również doświadczonej w boju, znającej kraj, dzielnej piechoty doradza korzystać z bardzo trudnych, zawiłych terenów. Nie będziemy tu mówili w szczegółach o stosunku taktycznym, jaki zachodzi między miejscowością danej pozycji obronnej a siłami zbrojnymi, lecz o wyniku ogólnym, gdyż on tylko stanowi wielkość strategiczną. Bezsprzecznie pozycja, na której wojsko chce całkowicie wyczekiwać natarcia nieprzyjaciela, powinna zapewnić obrońcy znaczne korzyści terenowe tak, że należy je uważać za pomnożyciela jego sił. Tam gdzie natura czyni wiele, nie tyle przecież, ile sobie tego życzymy, przychodzi nam z pomocą sztuka fortyfikacyjna. W ten sposób często się zdarza, że poszczególne części pozycji są niedostępnej nie jest rzeczą niezwykłą, że także i całość będzie taka sama. Oczywista, w tym ostatnim wypadku zmieni to całą naturę naszych zarządzeń. Nie będziemy już wtedy dążyli do bitwy w warunkach korzystnych, a przez tę bitwę do powodzenia całej kampanii, jedynie do powodzenia bez bitwy. Trzymając własne siły zbrojne na niedostępnej pozycji, po prostu zrzekamy się bitwy i skłaniamy przeciwnika do szukania innego sposobu rozstrzygnięcia. Oba te wypadki musimy całkowicie oddzielić jeden od drugiego i o drugim będziemy mówili w następnym rozdziale o pozycji umocnionej. Natomiast pozycja obronna, z którą mamy tutaj do czynienia, nie powinna być niczym innym, jak polem bitwy o spotęgowanych korzyściach. Aby jednak stała się tym polem bitwy, nie mogą być te korzyści nadmierne. Jakiż więc stopień mocy może posiadać taka pozycja? Oczywiście, tym większy, im bardziej zdecydowany na natarcie jest nasz nieprzyjaciel, a to zależy od oceny poszczególnego wypadku. "Walcząc z jakimś Bonapartem, można i trzeba się cofnąć poza silniejsze urządzenia obronne niż podczas działań przeciwko jakiemuś Daunowi lub Schwarzenbergowi. Jeśli niektóre części pozycji są niedostępne, np, front, należy to uważać za pewien czynnik jej mocy ogólnej, gdyż sił, których nie potrzebujemy na tych punktach, możemy użyć na innych. Nie należy tu jednak pominąć tego, że jeśli wroga całkowicie odepchniemy od takich niedostępnych części pozycji, forma jego natarcia będzie miała zupełnie odmienny charakter i należy się zawczasu zorientować, czy dogadza to również naszym warunkom. Ustawienie się np. tak blisko za znaczną rzeką, że można ją uważać za wzmocnienie frontu, co się zresztą zdarzało, nie oznacza nic innego, jak utworzenie sobie z rzeki punktu oparcia dla swej prawej czy też lewej flanki, gdyż nieprzyjaciel musi wtedy oczywiście przeprawić się dalej na prawo lub na lewo od naszego uszykowania i natrzeć ze zmienionym

frontem. Wówczas głównym pytaniem jest, jakie korzyści czy szkody to przyniesie. Zdaniem naszym pozycja obronna zbliży się tym bardziej do swego ideału, im bardziej skryta jest jej siła i im więcej mamy sposobności do zaskoczenia przeciwnika naszymi działaniami bojowymi. Podobnie jak ze względu na siły zbrojne możemy być skłonni do ukrycia przed przeciwnikiem ich całej mocy i istotnego ich kierunku, tak w tym znaczeniu należałoby też dążyć do ukrycia przed nim również i tych korzyści, które zamierzamy wyciągnąć z ukształtowania terenu. Da się to wprawdzie osiągnąć tylko do pewnego stopnia i wymaga być może pewnego swoistego, mało jeszcze wypróbowanego sposobu działania. Bliskość w jakimkolwiek kierunku znacznej twierdzy zapewnia każdej pozycji dużą przewagę nad nieprzyjacielem pod względem swobody ruchu i użycia sił, a odpowiednie zastosowanie poszczególnych umocnień polowych może zastąpić brak naturalnej mocy niektórych punktów. W ten sposób można już z góry wytyczyć z grubsza zarysy bitwy. Są to wzmocnienia sztuczne. Jeśli zaś dołączymy do tego dobry wybór tych przeszkód terenowych, które utrudniają działanie nieprzyjacielskich sił zbrojnych, lecz jej nie uniemożliwiają, jeśli wyciągniemy korzyści z tej okoliczności, że znamy dokładnie pole bitwy, a nieprzyjaciel go nie zna, że poczynania własne możemy lepiej ukryć niż on swoje i że w ogóle pod względem środków zaskoczenia podczas bitwy mamy przewagę, to z tych wszystkich okoliczności może się wyłonić przeważający i rozstrzygający wpływ terenu, którego potędze nieprzyjaciel ulegnie, nie poznawszy nawet istotnego źródła swej klęski. Oto, co rozumiemy przez pozycję obronną i co uważamy za jeden z największych plusów w wojnie obronnej. Bez względu na szczególne warunki można przyjąć, że teren falisty, nie nazbyt, ale też i nie za mało zabudowany, dostarczy najwięcej tego rodzaju pozycji.

ROZDZIAŁ JEDENASTY

Pozycje umocnione i obozy warowne W rozdziale poprzednim mówiliśmy, że pozycja mocna do tego stopnia z natury i sztuki, że musi być uznana za niedostępną, wychodzi zupełnie poza ramy korzystnego pola bitwy i dlatego otrzymuje znaczenie szczególne. W rozdziale niniejszym rozważymy te jej właściwości i ze względu na jej naturę raczej forteczną nazwiemy ją pozy ej ą umocnioną. Zwyczajne oszańcowanie nie stworzy jej tak łatwo, chociażby to był obóz warowny przy twierdzach, ale tym mniej wystarczą same przeszkody naturalne. Natura i sztuka zwykle podają tu sobie dłonie i dlatego przeważnie określa się ją mianem obozów czy też pozycji warownych. Miano to może jednak stosować się do każdej mniej lub więcej oszańcowanej pozycji, która zazwyczaj nie ma nic wspólnego z naturą pozycji, o jakiej tu mowa. Celem pozycji umocnionej jest uczynić rozmieszczone na niej siły zbrojne po prostu niedostępnymi dla nieprzyjaciela, aby przez to rzeczywiście obronić bezpośrednio daną przestrzeń albo też ochronić tylko znajdujące się w tej przestrzeni siły zbrojne, by móc następnie dzięki niej w inny sposób pośrednio oddziaływać na osłonę kraju. Pierwsze — było to znaczenie linii w wojnach dawniejszych, prowadzonych np. nad granicą francuska, drugie — to znaczenie obozów warownych z frontami na wszystkie strony i położonych przy twierdzach. Jeśli mianowicie front jakiejś pozycji jest do tego stopnia umocniony przy pomocy okopów i przeszkód utrudniających dostęp, że natarcie staje się niemożliwe, to nieprzyjaciel jest zmuszony do obejścia, by dokonać natarcia z boku lub z tyłu. Aby zaś i ten manewr utrudnić, wyszukiwano dla tych linii punkty oparcia, które wzmacniały do pewnego stopnia ich boki, jak np. Ren i Wogezy przy liniach alzackich. Im dłuższy front takiej linii, tym łatwiej ją obronić przed obejściami, gdyż każde obejście zawsze jest związane dla obchodzącego z pewnym niebezpieczeństwem. Niebezpieczeństwo to wzrasta w tym samym stopniu, co i niezbędne odchylenie od pierwotnego kierunku jego sił.

Znaczna więc długość frontu, jaki można było uczynić niedostępnym, i dobre punkty oparcia zapewniają możność bezpośredniej obrony znacznej przestrzeni przed wdarciem się nieprzyjaciela. Taki przynajmniej był pogląd, który doprowadził do tych urządzeń, takie było znaczenie linii w Alzacji, które się opierały prawym skrzydłem o Ren, a lewym o Wogezy, lub linii flandryjskich, długości 15 mil, opierających się prawym skrzydłem o Skaldę i twierdzę Toumay, a lewym o morze. Tam jednak, gdzie nie ma tak długiego, silnego frontu i dobrych punktów oparcia, trzeba, jeśli mamy w ogóle bronić danego obszaru za pomocą dobrze o szańcowanych sił zbrojnych, zabezpieczyć go przeciwko obejściu w ten sposób, że zarówno te siły zbrojne, jak i ich pozycje potrafią stawić czoło ze wszystkich stron. Wtedy jednakże zatraca się pojęcie istotnie osłoniętej przestrzeni, gdyż pozycję taką pod względem strategicznym można uważać tylko za jeden punkt, który osłania dane siły zbrojne i zapewnia im przez to możliwość utrzymania danego kraju, tzn. utrzymania się w danym kraju. Podobny obóz nie da się już obejść, tzn. nie można już zaatakować jego boków i tyłów, jako części słabszych, gdyż stawia on czoło ze wszystkich stron i wszędzie jest równie silny. Taki obóz jednak można ominąć i to o wiele łatwiej niż linię umocnioną, gdyż przestrzeń zajmowana przezeń jest bardzo nikła. Obozy warowne przy twierdzach są w gruncie rzeczy tego drugiego rodzaju, gdyż przeznaczeniem ich jest ochrona znajdujących się w nich sił zbrojnych. Jednak dalsze ich znaczenie strategiczne, a mianowicie użycie tych chronionych sił zbrojnych, różni się nieco od znaczenia innych obozów warownych. Rozpatrzmy teraz wartość tych trzech różnych środków obrony, które stosownie do ich rozwoju i sposobu powstania nazwiemy; liniami umocnionymi, pozycjami umocnionymi i obozami warownymi przy twierdzach. 1. Linie. Tworzą one najszkodliwszy rodzaj wojny kordonowej. Przeszkoda, jaką stanowią dla nacierającego, ma w ogóle tylko wtedy wartość, gdy jej broni silny ogień, sama zaś w sobie jest prawie niczym. Dlatego rozciągłość frontu, na jakiej wojsko może zapewnić skuteczność ognia, jest bardzo mała w porównaniu z rozciągłością całego kraju. Linie będą wówczas albo bardzo krótkie i wskutek tego osłonią bardzo małą połać kraju, albo też wojsko nie będzie w możności obronić rzetelnie wszystkich punktów. Wprawdzie powstała myśl nieobsadzania wszystkich punktów tej linii, tylko obserwowania ich i bronienia za pomocą ustawionych odwodów, podobnie jak można bronić niezbyt szerokiej rzeki, takie jednak postępowanie przeczy naturze tego środka. Jeśli naturalne przeszkody terenowe są tak wielkie, że można by było zastosować podobny rodzaj obrony, to umocnienia byłyby zbyteczne i niebezpieczne, gdyż ten rodzaj obrony nie jest obroną na miejscu, a umocnienia nadają się tylko do takiej obrony. Jeśliby jednak same

umocnienia trzeba było uważać za główną przeszkodę dla podejścia nieprzyjaciela, to zrozumieć łatwo, jak małą przeszkodą dla podejścia nieprzyjaciela będą umocnienia nie bronione. Cóż bowiem znaczy rów o głębokości dwunastu lub nawet piętnastu stóp i wał wysokości dziesięciu do dwunastu stóp wobec zjednoczonego wysiłku wielu tysięcy, jeżeli im nie przeszkadza ogień nieprzyjacielski? W rezultacie linie takie obchodzono, jeśli były krótkie i wskutek tego obsadzone stosunkowo silnie, gdy zaś były rozciągłe i nieobsadzone dostatecznie, nacierano na nie bez wielkich trudności z frontu i zdobywano. Ponieważ zaś linie takie wiążą siły zbrojne przez obronę miejscową i odejmują im wszelką ruchliwość, dlatego wobec przedsiębiorczego nieprzyjaciela stanowią one środek bardzo źle pomyślany. Jeśli mimo to w nowszych wojnach utrzymały się takie linie dość długo, to przyczyna tego leży wyłącznie w osłabieniu żywiołu wojny, gdzie trudności pozorne często oddziaływały tak samo jak rzeczywiste. Linie te zresztą w przeważnej liczbie kampanii wykorzystywano tylko dla podrzędnej obrony przeciw partyzantom i aczkolwiek nie okazały się one przy tym zupełnie nieużyteczne, to jednak należy zauważyć, że wojska, które były potrzebne do obrony tych linii, o wiele pożyteczniej można było użyć na innych punktach. W wojnach najnowszych nie mogło być wcale mowy o takich liniach. — nie znajdujemy nawet ich śladu i wątpić należy, aby kiedykolwiek powróciły. 2. Pozycje. Obrona danej połaci kraju trwa dopóty (jak to wykażemy bliżej w jednym z następnych rozdziałów), dopóki przeznaczone do tego siły zbrojne trzymają się w kraju, i ustaje dopiero wtedy, gdy owe siły zbrojne opuszczą kraj i dadzą za wygraną. Jeśli zaś siły zbrojne mają się utrzymać w kraju zaatakowanym przez bardzo przeważającego przeciwnika, to ochronę tych sil zbrojnych wobec przemocy miecza zapewnia środek w postaci niedostępnej pozycji. Ponieważ pozycje takie, jak to już mówiliśmy, muszą stawiać czoło na wszystkie strony, przeto przy zwyczajnej rozciągłości ich uszykowania taktycznego i przy niezbyt wielkiej liczebności sił zbrojnych (wielka liczebność byłaby przecież wbrew naturze danego wypadku) zajęłyby bardzo małą przestrzeń, co w czasie bitwy samej powodowałoby tyle szkód, że nawet przy wszelkim możliwym wzmocnieniu jej przez oszańcowania z trudnością dałoby się pomyśleć o skutecznym oporze. Obóz, stawiający w ten sposób czoło na wszystkie strony, musi z konieczności mieć stosunkowo znaczną rozległość swych boków. Boki te powinny być jednak niemal nie do zdobycia. Aby dać im mimo tej wielkiej rozległości niezbędną siłę, nie wystarczą same sztuczne umocnienia, Warunkiem, więc zasadniczym jest wzmocnienie takiego obozu przeszkodami terenowymi, czyniącymi pewne jego części zupełnie niedostępnymi, inne zaś trudno dostępnymi. Aby więc zastosować ten środek obrony, trzeba zna-

leźć taką pozycję, a gdzie jej nie ma, nie można osiągnąć celu przez zwyczajne umocnienie. Rozważania niniejsze dotyczą przede wszystkim wyników taktycznych, aby wtedy dopiero móc mówić o istnieniu tego środka strategicznego. Dla jasności wymieniamy przy tym przykłady, jak Pirna, Bunzelwitz, Kołobrzeg, Torres Yedras i Dryssa. A teraz kilka słów o jego strategicznych właściwościach i działaniu. Pierwszym warunkiem jest oczywiście, aby siły zbrojne umieszczane w tym obozie zapewniły sobie wyżywienie na pewien czas, tzn. na tak długo, dopóki według ich mniemania działanie obozu jest konieczne. Może to zachodzić tylko w tym wypadku, gdy pozycja opiera się swymi tyłami o port, jak Kołobrzeg lub Torres Vedras( albo znajduje się w ścisłej łączności z twierdzą, jak Bunzelwitz i Pirna, bądź też gdy zapasy nagromadzone są wewnątrz niej lub zupełnie blisko niej, jak pod Dryssa. Tylko w pierwszym wypadku wyżywienie może być zapewnione trwale, w drugim natomiast i w trzecim wystarczy ono tylko na pewien czas, więcej lub mniej ograniczony, tak że już z tej strony zawsze grozi niebezpieczeństwo. Stąd wynika, jak dalece trudność wyżywienia wyłącza mnóstwo punktów mocnych i nadających się zresztą na pozycję umocnioną i jak rzadko zdarzają się takie zupełnie odpowiednie punkty. Aby poznać użyteczność takiej pozycji, jej zalety i niebezpieczeństwa, musimy się zapytać, co może nacierający przeciwko niej przedsięwziąć. a) Nacierający może ominąć pozycję umocnioną, kontynuować swoje działania i tylko obserwować ją przez większe czy mniejsze oddziały. Musimy tu odróżnić dwa wypadki, kiedy pozycja umocniona jest obsadzona przez siły główne lub też przez siły podrzędne. W pierwszym wypadku ominięcie to tylko trochę pomoże nacierającemu, jeśli poza siłami głównymi obrońcy będzie inny jeszcze osiągalny dla nacierającego, a decydujący przedmiot natarcia, np. zdobycie twierdzy, stolicy itd. Jeśli nawet istnieje taki przedmiot, to nacierający może obrać go za cel swego działania tylko wtedy, gdy siła własnej podstawy i położenie jego linii połączeń nie wzbudza w nim obawy o działanie na własne skrzydło strategiczne. Jeśli z tego wywnioskujemy o dopuszczalności i skuteczności pozycji umocnionej dla sił głównych obrońcy, to jednak nastąpi to tylko wtedy, gdy albo oddziaływanie na skrzydło strategiczne nacierającego jest na tyle decydujące, że z góry już można być pewnym zatrzymania przez to przeciwnika w pewnym nieszkodliwym dla nas punkcie, albo też, gdy obrońca nie potrzebuje się obawiać o żaden przedmiot, który nacierający mógłby osiągnąć. Jeśli jednak taki przedmiot istnieje i jeśli przy tym skrzydło strategiczne nacierającego nie jest dostatecznie zagrożone, to pozycji takiej albo wcale nie można trzymać, albo też zająć ją można tylko pozornie lub dla próby, czy też nacierający uzna jej ważność. Powstaje wszakże przy tym zawsze niebezpieczeństwo, że jeśli się to

nie stanie, nie będziemy już mogli osiągnąć zagrożonego punktu. Jeśli pozycja umocniona jest obsadzona przez siły podrzędne, to nacierającemu nigdy nie zabraknie przedmiotu do natarcia dla dalszej operacji, gdyż mogą nim być siły główne nieprzyjaciela. W tym, więc wypadku znaczenie pozycji przede wszystkim ogranicza się do działania, które może wykonać na strategiczne skrzydło nieprzyjaciela i które wiąże się z tym warunkiem. b) Nacierający może, jeśli się nie odważy na ominięcie pozycji, zamknąć ją formalnie i głodem doprowadzić do poddania się. Wymaga to jednak dwóch warunków: po pierwsze, aby pozycja nie miała wolnych tyłów, po drugie, aby nacierający miał dość sił do takiego zamknięcia. Jeśli oba te warunki będą spełnione, to wojsko nacierające będzie wprawdzie pewien czas neutralizowane przez obóz warowny, ale korzyść tę obrońca opłaci stratą sił obronnych. Wypływa więc stąd, że uciekniemy się do tego środka, tj, zajmiemy siłami głównymi taką pozycję umocniona tylko wtedy; — Gdy mamy zupełnie zabezpieczone tyły (Torres Yedras); — Gdy przewidujemy, że przewaga nieprzyjacielska nie będzie dostateczna, aby nas w obozie całkowicie zamknąć. Jeśliby wszakże nieprzyjaciel chciał to uczynić, nie mając dostatecznej przewagi, to mielibyśmy możność skutecznego wypadu z obozu i pobicia go częściami; — Gdy można liczyć na odsiecz, jak to uczynili Sasi w 1756 r. pod Pirną i jak rzeczywiście zdarzyło się w 1757 r. po bitwie pod Pragą, gdyż Pragę samą należało uważać tylko za obóz warowny, w którym książę Karol nie pozwoliłby się zamknąć, gdyby nie wiedział, że armia morawska może go oswobodzić. Jeden z tych trzech warunków jest więc bezwzględnie konieczny, jeśli wybór pozycji umocnionej zajętej przez siły główne ma być usprawiedliwiony. Poza tym trzeba przyznać, że oba ostatnie warunki są połączone z wielkim niebezpieczeństwem dla obrońcy. Jeśli jednak mowa o korpusie podrzędnym, który możemy w każdym wypadku poświęcić dla dobra całości, to warunki te odpadają. Wtedy powstaje tylko pytanie, czy poświęcenie takie odwróci istotnie większe zło. Oczywiście rzadko się to zdarzy, ale niewątpliwie da się taki wypadek pomyśleć. Obóz warowny pod Pirrną przeszkodził Fryderykowi Wielkiemu uderzyć na Czechy już w 1756 r. Austriacy byli wówczas tak mało przygotowani, że utrata tego królestwa wydawała się niewątpliwa i być może związana byłaby też z większą stratą ludzi niż tych 17 tyś. sprzymierzonych, którzy kapitulowali w obozie pod Pirną. c) W razie jeśli dla nacierającego nie zajdzie żadna z podanych pod a) i b) możliwości, a zatem jeśli będą spełnione warunki, które postawiliśmy przy tym dla obrońcy, to nacierającemu istotnie nie pozostanie nic innego, jak zatrzymać się pod pozycją niby psu przed stadem kur, rozpuścić zagony jak najszerzej po kraju i zadowalając się tym małym i nie

decydującym zyskiem, pozostawić przyszłości rozstrzygnięcie w sprawie posiadania danej połaci kraju. W tym wypadku pozycja spełniła swoje zadanie. 3. Obozy warowne przy twierdzach. Należą one w ogóle, jak to już rzekliśmy, o tyle do klasy pozycji umocnionych, o ile mają na celu obronę nie danej przestrzeni, lecz sit zbrojnych przeciwko natarciu nieprzyjacielskiemu. Różnią się właściwie od innych tylko tym, że tworzą nierozerwalną całość z twierdzą, przez to też oczywiście uzyskują o wiele większą siłę. Wypływają stąd jeszcze następujące właściwości: a) że mogą one mieć jeszcze cel szczególny, który albo zupełnie uniemożliwia, albo też bardzo utrudnia oblężenie twierdzy. Cel ten może być wart wielkich ofiar w wojskach, jeśli obóz jest portem, którego nie można całkowicie zablokować. W każdym innym wypadku jednak należy się obawiać, że wskutek wygłodzenia może on paść zbyt wcześnie, zanim całkowicie usprawiedliwi stratę znacznej masy wojsk; b) obozy warowne przy twierdzach mogą być założone dla mniejszych oddziałów niż obozy w otwartym polu. Cztery do pięciu tysięcy ludzi pod murami twierdzy może być niezwyciężone, natomiast w otwartym polu nawet najsilniejszy obóz na świecie nie ochroniłby ich od zguby; c) można ich użyć do zebrania i porządkowania takich sił zbrojnych, które mają jeszcze zbyt mało spoistości wewnętrznej, aby można było doprowadzić je do zetknięcia się z wrogiem bez ochrony wałów fortecznych, np. rekruci, oddziały obrony krajowej, pospolite ruszenie itd. Byłyby więc one, jako środek w wielu wypadkach pożyteczny, bardzo polecenia godne, gdyby nie miały tej nadzwyczaj wielkiej wady, że szkodzą twierdzy w większym lub mniejszym stopniu, jeśli nie można ich całkowicie obsadzić. Zapewniać zaś twierdzy zawsze taką załogę, aby wystarczyła w pewnym stopniu również dla obozu warownego, byłoby warunkiem nazbyt uciążliwym. Jesteśmy więc bardzo skłonni uważać je za polecenia godne tylko przy twierdzach nadmorskich, a w innych wypadkach raczej za szkodliwe niż pożyteczne. Ażeby więc przy końcu ująć nasz pogląd w jeden obraz, sądzimy, że pozycje umocnione i oszańcowane: 1. Mają tym większe zastosowanie, im mniejszy jest kraj, im mniej miejsca jest do ich wyminięcia; 2. Tym mniej są niebezpieczne, im pewniej liczyć można na pomoc i odsiecz innych sił zbrojnych lub też nie sprzyjającą porę roku, bądź powstanie zbrojne czy też braki w wojsku nieprzyjaciela itd. 3. Są tym skuteczniejsze, im słabsza jest siła żywiołowa uderzenia nieprzyjacielskiego.

ROZDZIAŁ DWUNASTY

Pozycje skrzydłowe Tylko dlatego poświęciliśmy osobny rozdział temu pojęciu, które w zwykłym, wojskowym świecie myśli odgrywa tak bardzo ważną rolę, aby można je było tutaj niby w słowniku łatwiej odszukać. Nie sądzimy bowiem, żeby określało ono coś samodzielnego. Każda pozycja, którą należy utrzymać nawet po wyminięciu jej przez wroga, jest pozycją skrzydłową, gdyż z chwilą gdy nieprzyjaciel ją wymija, nie może ona mieć innego działania jak tylko na skrzydło strategiczne nieprzyjaciela. Wszelkie pozycje umocnione są więc z konieczności również pozycjami skrzydłowymi, gdyż ze względu na niemożność natarcia na nie nieprzyjaciel jest zmuszony je ominąć. W ten sposób mogą one mieć wartość tylko przez działanie na jego skrzydło strategiczne. Zupełnie obojętne jest przy tym, jak przebiega właściwy front pozycji umocnionej, czy leży równolegle do strategicznego skrzydła nieprzyjacielskiego, jak Kołobrzeg, czy też prostopadle, jak Bunzelwitz i Dryssa, pozycja umocniona bowiem musi stawiać czoło na wszystkie strony. Można jednak próbować utrzymać pozycję, która nie jest niedostępna, i to nawet wtedy gdy wróg ją omija, mianowicie w wypadku, gdy położenie pozycji daje jej tak przeważający stosunek wzajemny linii odwrotowych i połączeń, że nie tylko może nastąpić skuteczne natarcie na skrzydło strategiczne nacierającego, ale też i nieprzyjaciel, zaniepokojony o swój odwrót, nie będzie w możności odciąć go nam całkowicie. W innym bowiem wypadku my sami, ze względu na to, że nasza pozycja nie jest umocniona, a zatem niedostępna, bylibyśmy w niebezpieczeństwie stoczenia bitwy bez zapewnionego odwrotu. Rok 1806 wyjaśnia nam to na przykładzie. Uszykowanie wojska pruskiego na prawym brzegu Saali mogło w stosunku do natarcia Bonapartego przez Hof stać się całkowicie pozycją skrzydłową, a mianowicie gdyby skierowano front ku Saali i na tej pozycji oczekiwano dalszych wydarzeń.

I gdyby tu nie było tak wielkiej dysproporcji sił fizycznych i moralnych, gdyby na czele wojska francuskiego znalazł się tylko jakiś Daun, to pozycja pruska mogłaby się była okazać jak najbardziej skuteczna. Niemożliwością było ominąć ją zupełnie, przyznał to sam Bonaparte, zdecydowawszy się uderzyć na nią. Całkowite zaś odcięcie jej odwrotu nie udało się nawet Bonapartemu i przy mniejszej dysproporcji sil fizycznych i moralnych równie byłoby niewykonalne jak ominięcie. Armia pruska w razie pokonania jej lewego skrzydła była w o wiele mniejszym niebezpieczeństwie niż francuska po pokonaniu jej lewego skrzydła. Nawet przy tej fizycznej i moralnej dysproporcji sił zbrojnych zdecydowane i rozważne kierownictwo mogło mieć dużą nadzieję zwycięstwa. Nic nie przeszkadzało księciu Brunświckiemu wydać dnia 13 października takie zarządzenia, aby rankiem 14, o świcie 80 tyś, wojska stało naprzeciwko 60 tyś., które Bonaparte przerzucił przez Saalę pod Jena i Domburgiem. Jeśliby nawet ta przewaga i stroma dolina Saali na tyłach Francuzów nie wystarczyły do osiągnięcia rozstrzygającego zwycięstwa, to jednak należy powiedzieć, że byłby to sam w sobie wynik bardzo korzystny, i że jeśliby w ten sposób nie można było uzyskać szczęśliwego rozstrzygnięcia, nie należałoby w ogóle myśleć o jakimkolwiek rozstrzygnięciu w tym obszarze, lecz cofnąć się dalej, wzmocnić przez to siebie, a osłabić nieprzyjaciela. Pozycję pruską nad Saalą można więc było, aczkolwiek była ona dostępna, uważać za pozycję skrzydłową w stosunku do drogi wiodącej przez Hof. Nie należało tylko przypisywać jej, jak każdej pozycji dostępnej, właściwości pozycji skrzydłowej we wszystkich wypadkach, gdyż stawała się ona skrzydłową dopiero wtedy, gdy wróg nie decydował się natrzeć na nią. Jeszcze mniej odpowiadałoby jasnemu pojęciu o pozycji skrzydłowej, gdyby pozycjom, które nie mogą wytrzymać ominięcia i z których obrońca chce napaść na nacierającego z boku, zachciano nadać nazwę pozycji skrzydłowych, i to tylko dlatego, że to natarcie ma nastąpić z boku. Ten napad boczny ma bowiem bardzo słaby związek z pozycją samą, a przynajmniej główne jego momenty nie wypływają z właściwości tej pozycji, jak się to dzieje z oddziaływaniem na flankę strategiczną. Wynika stąd, że o właściwościach pozycji skrzydłowej nie da się ustalić nic nowego. Można tu powiedzieć parę tylko słów o charakterze tego środka. O właściwych zaś pozycjach umocnionych nie wspominamy tu zupełnie, gdyż mówiliśmy już o tym dość dużo. Pozycja skrzydłowa, która nie jest niedostępna, jest narzędziem nadzwyczaj skutecznym, ale z tego właśnie powodu też bardzo niebezpiecznym. Jeśli za jej pomocą zwiążemy nacierającego, to osiągniemy wielki skutek nieznacznym nakładem sił. Będzie to naciśnięcie małym palcem długiej dźwigni ostrych obcęgów. Jeśli jednak działanie będzie zbyt słabe i nacierający nie zostanie zatrzymany, to obrońca postrada w większym

czy mniejszym stopniu możność odwrotu i musi albo próbować ucieczki w pośpiechu i okrężnymi drogami, a zatem w bardzo niekorzystnych warunkach, albo też stoczyć niebezpieczną bitwę bez zapewnionego odwrotu. Wobec zuchwałego, moralnie górującego przeciwnika, który zdecydowanie dąży do rozstrzygnięcia, środek ten jest nader ryzykowny i bynajmniej nieodpowiedni. Jak tego dowodzi wyżej przytoczony przykład z 1806 r. Natomiast wobec ostrożnego przeciwnika i podczas samych wojen tzw. obserwacyjnych może on być jednym z najlepszych środków, jakich użyć może utalentowany obrońca, Jako przykład służyć może obrona Wezery przez księcia Ferdynanda za pomocą pozycji na lewym brzegu rzeki, jak również i znane pozycje pod Schrnotseifen i Landshut. Ostatnia z nich przez katastrofę korpusu Fouquego w roku 1760 wykazuje zarazem niebezpieczeństwo związane z fałszywym użyciem tego środka.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

Obrona w górach Wpływ gór na prowadzenie wojny jest bardzo duży, a zatem stanowi bardzo ważny przedmiot dla teorii. Ponieważ wpływ ten wprowadza do działania czynnik hamujący, dlatego należy on przede wszystkim do dziedziny obrony, rozpatrzymy więc go już tutaj, nie zatrzymując się nad ściślejszym pojęciem obrony w górach. Ponieważ przy rozważaniu tego przedmiotu doszliśmy w niektórych punktach do wyniku sprzecznego z ogólnie panującym poglądem, dlatego musimy tu wniknąć w niektóre szczegóły. Przede wszystkim rozważmy taktyczną naturę przedmiotu, aby uzyskać punkt zaczepienia dla strategii. Niezmierna trudność, jaką sprawia marsz dużych kolumn po drogach górskich, jak też nadzwyczajna siła, jaką uzyskuje mały posterunek dzięki przesłaniającemu jego front stromemu zboczu gór oraz dzięki wąwozom z prawej i lewej strony, o które może się oprzeć — oto bezsprzecznie dwie główne okoliczności, które obronie w górach od dawna zapewniały tak powszechne mniemanie ojej skuteczności i sile, że tylko właściwości poszczególnych okresów pod względem uzbrojenia i taktyki odciągały od użycia do tej obrony wielkich mas sił zbrojnych. Kiedy duża kolumna z trudem wspina się na górę linią wężową przez ciasne wąwozy i przebywają, posuwając się jak ślimak; kiedy na prymitywnych drogach górskich artylerzyści i taboryci z przekleństwami i wrzaskiem smagają znużone szkapy, a każdy połamany wóz trzeba wyciągać z nieopisanym mozołem, podczas gdy z tylu wszystko się zatrzymuje, klnie i wyzywa — każdy pomyśli sobie w duchu: no, wystarczyłoby nadejście wroga w sile paru setek ludzi, aby wszystko stąd przepędzić. Stąd pochodzi wyrażenie historyków rozprawiających o ciaśninach, gdzie garść ludzi mogła powstrzymać całe armie. Jednak każdy wie, a przynajmniej wiedzieć powinien każdy, kto jest obeznany z wojną, że taki przemarsz przez góry mało albo i zupełnie nic nie ma wspólnego z natarciem na nie i że dlatego wnioskowanie z tych trudności o jeszcze

większych trudnościach podczas natarcia jest zupełnie fałszywe. Jest rzeczą naturalną, że człowiek niedoświadczony wyciąga taki wniosek, a prawie również naturalne było uwikłanie się w tym błędzie także sztuki wojennej w pewnym okresie. Zjawisko to bowiem było wówczas prawie równie nowe dla człowieka doświadczonego bojowo, jak i dla laika. Przed wojną trzydziestoletnią wobec głębokich szyków bojowych, licznej kawalerii, nieudoskonalonej broni palnej i innych właściwości wykorzystywanie silnych przeszkód terenowych nie było stosowane, a formalna obrona w górach, przynajmniej wojsk regularnych, była prawie niemożliwa. Dopiero z chwilą gdy szyki bojowe stały się bardziej rozciągłe, a piechota i jej broń palna stała się rzeczą główną, pomyślano o górach i dolinach. Sto lat jednak minęło, a mianowicie aż do połowy wieku osiemnastego, zanim myśl ta rozwinęła się w całej pełni. Druga okoliczność, tj. wielka zdolność obronna, jakiej nabiera mały posterunek dzięki trudno dostępnej pozycji, jeszcze bardziej nadawała się do wnioskowania o wielkiej sile obrony w górach. Można przecież — tak się zdawało — posterunek taki pomnożyć odpowiednią ilość razy, aby z batalionu utworzyć armię, a ze wzgórza cały łańcuch górski. Niewątpliwie mały posterunek dzięki dobremu wyborowi pozycji nabiera w górach siły niezwykłej. Oddział, który by na równinie był spędzony przez parę szwadronów i mógłby uważać za szczęście, gdyby się uratował szybkim odwrotem przed rozsypką i niewolą, może w górach, rzeklibyśmy, z pewną taktyczną bezczelnością pokazać się na oczy całej armii i zażądać od niej honorów wojennych w postaci metodycznego natarcia, obejścia itd., Rzeczą taktyki będzie wyłuszczyć, w jaki sposób uzyskuje on tę siłę oporu dzięki trudnościom dostępu, flankującym punktom oporu czy też napotykanym podczas odwrotu nowym pozycjom; na tym miejscu przyjmujemy to za rzecz dowiedzioną. Zupełnie naturalny był pogląd, że wiele takich silnych posterunków ustawionych obok siebie powinno stworzyć bardzo silny, niemal niedostępny front i że chodzi już tylko o to, aby zabezpieczyć się przed obejściem, rozciągając się na prawo i lewo aż do punktów oparcia, odpowiednich do ważności całej pozycji, albo też w ogóle tak daleko, że można samą rozległość pozycji uważać za zabezpieczenie przed obejściem. Kraj górzysty szczególnie zaprasza do tego, gdyż daje takie mnóstwo punktów, na których można się uszykować i które wydają się nam jeden piękniejszy od drugiego, że już z tego powodu nie wiemy, gdzie się zatrzymać. Kończy się więc na tym, że na pewnej przestrzeni wszelkie dojścia do wnętrza gór obsadza się i broni poszczególnymi oddziałami, sądząc, że skoro w ten sposób zajmie się za pomocą dziesięciu czy piętnastu oddziałów przestrzeń dziesięciu mil albo i więcej, to wreszcie uzyska się spokój przed tym znienawidzonym obejściem. Ponieważ zaś te poszczególne posterunki wydawały się

dokładnie powiązane między sobą przez niedostępny teren (ponieważ poza drogami nie można było maszerować w kolumnach), dlatego sądzono, że przed wrogiem wyrosła spiżowa ściana. Ponadto zatrzymywano w odwodzie kilka batalionów, kilka baterii konnych i tuzin szwadronów kawalerii na wypadek, gdyby istotnie miało nastąpić jakieś nieoczekiwane przełamanie frontu. Nikt nie zaprzeczy, że wyobrażenie to jest całkowicie historyczne, ale też nie potrzebujemy zapewniać, że całkowicie nie zgadzamy się z tym nonsensem. Droga, którą poszedł rozwój taktyki od czasów średniowiecza w miarę tworzenia się coraz liczniejszych wojsk, przyczyniła się również do wciągnięcia terenów górskich z tego właśnie punktu widzenia do działań wojennych. Najcharakterystyczniejszą cechą obrony w górach jest najbardziej zdecydowana bierność. Zanim więc wojska uzyskały swą dzisiejszą ruchliwość, dążność do obrony w górach była pod tym względem dość naturalna. Wojska jednak zwiększały się coraz bardziej i ze względu na ogień ustawiały się w coraz dłuższe, cieńsze linie, których powiązanie wzajemne było bardzo sztuczne, a poruszanie się bardzo utrudnione, często nawet wprost niemożliwe. Uszykowanie tej sztucznej machiny było często dziełem, połowy dnia i połową bitwy, a składało się na to prawie wszystko, co obecnie musi być uwzględnione w dyspozycji bojowej. Po ukończeniu tej pracy trudno było dokonać jakiejkolwiek zmiany w razie zjawienia się nowych okoliczności. Wynikało stąd, że nacierający, który nadchodził później, ruchy swe wykonywał stosownie do pozycji nieprzyjaciela, a ten nie mógł na to odpowiedzieć nowym ugrupowaniem. Natarcie uzyskiwało w ten sposób ogólną przewagę, a obrona nie umiała tego powetować inaczej, jak szukając ochrony poza przeszkodami terenowymi, z których najpowszechniejsze i najskuteczniejsze były tereny górskie. Próbowano więc niejako złączyć wojsko z odpowiednim odcinkiem terenu i oboje tworzyły w ten sposób rzecz wspólną. Batalion bronił góry, a góra broniła batalionu. Tak więc obrona bierna zyskiwała dzięki górzystemu terenowi dużą siłę, a w rzeczy tej nie kryło się żadne inne zło poza jeszcze większą utratą swobody ruchów, z której wszakże i tak nie umiano szczególnie korzystać. Gdzie działają na siebie dwa wrogie systemy, tam strona wydana na pastwę drugiej, tzn, słabsza, zawsze ściąga na siebie ciosy strony drugiej. Jeśli na stanowiskach, które same przez się są mocne i nie do przezwyciężenia, obrońca stoi sztywno i jakby przykuty do miejsca, to nacierający obchodzi go z tego powodu tym zuchwałej, gdyż nie potrzebuje się już kłopotać o własne skrzydła, I tak się stało: tak zwane odwrócenie frontu zjawiło się niebawem na porządku dziennym. Aby mu przeciwdziałać, pozycje coraz bardziej się rozciągały, osłabiając wskutek

tego swój front, i oto natarcie zmieniło krańcowo metodę: zamiast oskrzydlać obrońcę, rozciągając się, nacierający skupiał swe masy przeciwko jednemu punktowi i rozbijał linię. W taki mniej więcej sposób kształtowała się obrona w górach w historii najnowszych wojen. Natarcie uzyskało wówczas ponownie przewagę, i to wskutek coraz bardziej rozwijającej się ruchliwości, obrona więc musiała się też uciec do pomocy ruchu. Ruchliwość jednak jest z natury swej sprzeczna z terenem górskim i dlatego cała obrona w górach, jeśli możemy się tak wyrazić, poniosła klęskę podobną do tej, jakiej uwikłane w nią wojska tylokrotnie doświadczyły na sobie podczas wojen rewolucyjnych. Aby jednak nie wylewać dziecka razem z kąpielą i nie dać się przez potok ogólników porwać do twierdzeń, które by w realnym życiu były tysiąckrotnie obalone przez siłę okoliczności, musimy rozróżniać skuteczność obrony w górach stosownie do natury poszczególnych wypadków. Sprawą zasadniczą, jaką tu rozstrzygnąć mamy i jaka rzuca najgłówniejsze światło na rzecz całą, jest, czy opór, jaki zamierzamy stawiać podczas obrony w górach, ma być względny, tzn. z ograniczonym, czy też bezwzględny, z nieograniczonym celem, czy ma trwać tylko przez czas jakiś, czy też powinien się zakończyć zdecydowanym zwycięstwem. Dla oporu pierwszego rodzaju teren górski nadaje się w wysokim stopniu i wnosi doń bardzo poważny czynnik wzmacniający, natomiast dla oporu w drugim wypadku teren ten w ogóle albo wcale się nie nadaje, albo też nadaje się tylko w niektórych poszczególnych przypadkach. W górach każdy ruch jest powolniejszy i trudniejszy, kosztuje zarazem więcej czasu, a jeśli jest dokonywany w strefie niebezpieczeństwa — również więcej ludzi. Nakład zaś czasu i ludzi daje miarę stawianego oporu. Dopóki poruszenia są sprawą tylko nacierającego, dopóty obrońca ma stanowczą przewagę, z chwilą jednak gdy obrońca też musi zastosować czynnik ruchu, korzyść ta zanika. W naturze rzeczy zaś, tzn, w przyczynach taktycznych, leży, że opór względny dopuszcza bierność w o wiele większym stopniu niż opór taki, który powinien doprowadzić do rozstrzygnięcia, jak też że dopuszcza on zachowanie tej bierności aż do ostatecznej chwili, tzn. aż do końca bitwy, co w innym wypadku nie może się nigdy zdarzyć. Utrudniający żywioł terenu górskiego, jaki osłabia wszystkie pozytywne działania niby środowisko o gęstszej zwartości, nadaje się dlań całkowicie. Mówimy już, że mały posterunek w górach może uzyskać nadzwyczajną siłę dzięki naturze terenu. Musimy tu jednak dodać jeszcze jedno wyjaśnienie, aczkolwiek ten wynik taktyczny nie wymaga w zasadzie żadnego dalszego dowodu. Trzeba tu mianowicie odróżnić słabość względną od bezwzględnej. Gdy jakiś oddział mający pewną siłę pozostawia jedną ze swych cząstek samej sobie, to może się zdarzyć, że cząstka ta będzie wystawiona na natarcie całego oddziału

nieprzyjacielskiego, tzn. sił przeważających, wobec których będzie sama zbyt słaba. Wtedy z zasady nie można mieć na celu oporu bezwzględnego, ale względny. Im mniejszy jest ten posterunek w stosunku do całości zarówno własnej, jak i nieprzyjacielskiej, tym bardziej się ta zasada stosuje. Ale i bezwzględny mały posterunek, tzn. taki, który nie ma przeciwko sobie silniejszego nieprzyjaciela i z tego powodu może myśleć o oporze bezwzględnym i o właściwym zwycięstwie, będzie się czuł w górach nieskończenie lepiej niż wielkie wojsko i z umocnień terenowych wyciągnie znacznie więcej niż ono korzyści, co wykażemy dalej. Wynik nasz głosi więc, że mały posterunek w górach ma wielką moc. Jasna rzecz, jaką zdecydowaną korzyść to przyniesie w tych wszystkich wypadkach, gdzie chodzi o opór względny. Czy jednak dla oporu bezwzględnego całego wojska przyniesie to równie rozstrzygającą korzyść? Zbadaniem tej właśnie sprawy zajmiemy się teraz. Przede wszystkim spytajmy dalej, czy linia frontu złożona z wielu takich posterunków będzie miała stosunkowo równie wielką moc jak i każdy z nich, jak to zwykle dotychczas przypuszczano. Tak na pewno nie jest, a wniosek podobny doprowadziłby nas do jednego z dwóch błędów. Najpierw miesza się często teren bezdrożny z terenem niedostępnym. Gdzie nie można maszerować w kolumnie wraz z artylerią i kawalerią, tam przeważnie może przecież się poruszać piechota, a także i artyleria, gdyż bardzo uciążliwych, ale krótkotrwałych poruszeń podczas bitwy nie można mierzyć skalą marszową. Zapewnione powiązanie wzajemne poszczególnych posterunków obrony polega więc wprost na złudzeniu, a ich skrzydła są w ten sposób zagrożone. Kiedy indziej znów szereg małych posterunków, bardzo silnych z frontu, uważa się za równie silne także z flanki ze względu na to, że jakiś wąwóz, urwisko, skalne itp. są zupełnie dobrymi punktami oparcia dla małego posterunku. Dlaczego jednak są one takie? Nie dlatego, jakoby uniemożliwiały obejście, ale dlatego, że przez obejście powodują zużycie czasu i sił odpowiednie do działania poszczególnego posterunku. Nieprzyjaciel, który mimo trudności terenowych chce i musi obejść taki posterunek, ponieważ z frontu jest on niedostępny, zużyje być może na wykonanie tego działania całe pól dnia i jeszcze nie zdoła przy tym uniknąć ofiar w ludziach. Jeśli teraz posterunek taki ma zapewnione posiłki lub jest obliczony na stawianie tylko czasowego oporu, lub też wreszcie jeśli dorównywa nieprzyjacielowi pod względem siły, to oparcie skrzydłowe zrobi swoje i można będzie powiedzieć: pozycja ma nie tylko silny front, ale też silne skrzydła. Tak jednak nie jest, jeśli mówimy o szeregu posterunków, które należą do rozciągniętej pozycji górskiej. Wtedy nie zachodzi żaden z tych trzech warunków. Nieprzyjaciel uderza przeważającymi siłami na jeden punkt, pomoc z tyłu jest prawdopodobnie słaba, a tu trzeba bronić się do ostatka. "W tych

warunkach oparcie boczne takich posterunków równa się właściwie zeru. Na te odsłonięte miejsca natarcie kieruje zwykle swoje uderzenia. Napad skupionymi, a zatem bardzo przeważającymi siłami na jeden z punktów frontu może napotkać opór bardzo nawet gwałtowny w danym punkcie, ale w stosunku do całości bardzo nieznaczny, i po jego przełamaniu całość się rozpryskuje, a cel natarcia jest osiągnięty. Stąd wynika, że względny opór w górach w ogóle jest silniejszy niż na równinie i że przy posterunkach małych jest on stosunkowo największy, ale nie wzrasta bynajmniej w tym samym stosunku co i masy wojsk. Zwróćmy się teraz do właściwego celu ogólnych wielkich bitew, do pozytywnego zwycięstwa, które też może być celem obrony w górach. Jeśli użyjemy do tego całości lub większości sił, to obrona gór przekształci się tym samym w bitwę obronną w terenie górskim. Bitwa, tzn. użycie wszystkich sił zbrojnych do zniszczenia sił nieprzyjacielskich stanie się teraz formą, a zwycięstwo stanie się celem boju. Obrona gór, jaka przy tym będzie zastosowana, wyda się rzeczą podrzędną, gdyż będzie już nie celem, lecz środkiem. W jakim więc stosunku będzie w tym wypadku teren górski do celu działań? Charakter bitwy obronnej stanowi bierna reakcja na froncie, a za to spotęgowana aktywność na tyłach. Tu jednak teren górski jest czynnikiem osłabiającym. Sprawiają to dwa powody: po pierwsze brak dróg, aby we wszelkich kierunkach z tyłu ku przodowi można było szybko maszerować, i nawet nagłe uderzenie taktyczne zostaje zahamowane przez nierówność terenu; po drugie brak jest swobodnego wglądu w teren i w poruszenia nieprzyjacielskie. Teren górski zapewnia więc tu wrogowi te same korzyści, które dal nam na froncie i osłabia całą lepszą połowę stawianego oporu. Do tego dochodzi jeszcze rzecz trzecia, a mianowicie niebezpieczeństwo odcięcia. Jakkolwiek teren górski sprzyja odwrotowi w razie skierowania całkowitego nacisku na nasz front i jakkolwiek powoduje on wiele straty czasu u nieprzyjaciela w razie obejścia nas; jednak są to przecież tylko korzyści na wypadek względnego oporu, niemające żadnego wpływu ha bitwę rozstrzygającą, tzn. na wytrwanie aż do końca. Sam opór będzie mógł wprawdzie trwać nieco dłużej, a mianowicie aż do chwili, gdy wróg osiągnie swymi kolumnami bocznymi te punkty, które zagrażają lub zgoła zamykają nam odwrót. Jeśli jednak wróg je opanuje, to już nie będzie prawie na to rady. Żadne działanie zaczepne od tyłu nie zdoła go wyrzucić znowu z zagrażających nam punktów, żadne rozpaczliwe natarcie całością nie pokona go na punktach zamykających nam odwrót. Kto by się zaś tu doszukiwał sprzeczności i sądził, że korzyści, jakie w górach ma nacierający, powinny przypaść również w udziale przebijającemu się — ten zapomniałby o różnicach w położeniu. Korpus, który zamyka nam przejście, nie ma zadania bronić się bezwzględnie i kilka godzin oporu

prawdopodobnie zupełnie wystarczy, jest więc on w położeniu małego posterunku. Poza tym obrońca nie jest już w posiadaniu wszystkich środków walki, oddziały jego są pomieszane, brak amunicji itd. W każdym wypadku widoki powodzenia są dla niego bardzo małe i niebezpieczeństwo to powoduje, że obrońca boi się obejścia więcej niż czegokolwiek innego. Obawa ta działa przy tym już podczas bitwy samej i osłabia nerwy walczącego zapaśnika. Powstaje wtedy chorobliwa wrażliwość na skrzydłach i każda garść ludzi, jaką strona nacierająca wysunie przeciwko nam na lesistym zboczu góry na nasze tyły, stanie się dla niej nowym czynnikiem zwycięstwa. Te wszystkie trudności znikną po większej części, a korzyści pozostaną, gdy obrona gór polegać będzie na zwartym uszykowaniu wojsk na obszernym płaskowzgórzu. Tu można sobie wyobrazić bardzo silny front, bardzo trudnodostępne skrzydła, a zarazem całkowitą swobodę wszelkich poruszeń wewnątrz i na tyłach pozycji. Pozycja taka należałaby do najsilniejszych, jakie się w ogóle zdarzają, jednak jest ona wyobrażeniem niemal złudnym. Aczkolwiek bowiem góry na grzbietach swych są przeważnie dostępniejsze niż na zboczach, to jednak płaskowyże górskie są przeważnie albo dla tych celów zbyt mało rozległe, albo też noszą to miano niezupełnie słusznie, gdyż raczej w znaczeniu geologicznym niż geometrycznym. Złe strony pozycji obronnej w górach zmniejszają się w stosunku do oddziałów mniejszych. Zaznaczyliśmy to już wyżej. Przyczyną tego jest fakt, że zajmują one mniejszą przestrzeń, potrzebują mniej dróg odwrotowych itd. Poszczególna góra nie stanowi jeszcze pasma górskiego i nie ma jego wad. Im mniejszy jest oddział, tym bardziej ograniczy się jego uszykowanie do poszczególnych grzbietów i gór i tym mniej będzie musiał wikłać się w sieci niezliczonych pokrytych zasłoną leśną wąwozów górskich, które są źródłem wszelkich trudności.

ROZDZIAŁ CZTERNASTY

Obrona w górach (ciąg dalszy)

Zwróćmy się teraz do strategicznego zastosowania wyników taktycznych rozwiniętych w rozdziale poprzednim. Rozpatrzymy tu: 1. Góry jako pole bitwy; 2. Wpływ, jaki ma posiadanie gór na inne obszary; 3. Działanie gór jako zapory strategicznej; 4. Wpływ gór na zaopatrzenie. W punkcie pierwszym a najważniejszym rozróżnić musimy znowu: a) bitwę walną, b) walki drugorzędne. 1. Góry jako pole bitwy. Wykazaliśmy już w rozdziale poprzednim, jak mało sprzyja obrońcy teren górski podczas bitwy rozstrzygającej, a jak bardzo korzystny jest dla nacierającego. Jest to wprost sprzeczne ze zwykłym poglądem; ale doprawdy, jakże miesza wszystko taki pogląd. Jak mało rozróżnia okoliczności najróżnorodniejszych! Nadzwyczaj silny opór małych, podrzędnych oddziałów narzuca wrażenie nadzwyczajnej siły wszelkiej obrony w górach i dziwne się wydaje, gdy ktoś nie przyznaje tej siły w stosunku do głównego aktu wszelkiej obrony, w stosunku do bitwy obronnej. Z drugiej jednak strony pogląd ten jest zawsze gotów w każdej przegranej przez obrońcę bitwie w górach upatrywać niepojętych omyłek wojny kordonowej, nie uwzględniając istoty rzeczy i ich nieuniknionego wpływu. Nie boimy się, że możemy się znaleźć w zupełnej sprzeczności wobec takiego poglądu, przeciwnie, zauważyć musimy, że twierdzenie nasze znaleźliśmy z wielkim zadowoleniem u autora, który musi być tu dla nas miarodajny z więcej niż jednego względu. Jest nim arcyksiążę Karol w swoim dziele o kampaniach 1796 i 1797 roku, dobry historyk i krytyk, a przede wszystkim dobry wódz w jednej osobie. Pożałowania godne wydaje się nam położenie obrońcy, jeśli ten, będąc słabszy, zbiera mozolnie i z największym wysiłkiem wszystkie swoje

siły, aby nacierającemu dać odczuć w rozstrzygającej bitwie działanie swej miłości do ojczyzny, swego zapału i mądrej rozwagi, jednocześnie zaś, mając zwrócone na siebie oczy wszystkich w napiętym oczekiwaniu, musi zapuścić się w ciemności splątanych gór i mając wszelkie poruszenia skrępowane przez osobliwy teren, musi być zdany na lub tysiąca możliwych napadów swego przeważającego przeciwnika. W jednym jedynym kierunku tylko jego inteligencja ma jeszcze szerokie pole działania, mianowicie w kierunku jak najlepszego wykorzystania wszelkich przeszkód terenowych. Prowadzi to jednak ściśle do granic szkodliwej wojny kordonowej, jakiej należy unikać we wszelkich okolicznościach. Dalecy więc jesteśmy, w wypadku konieczności stoczenia rozstrzygającej bitwy, od upatrywania w górach azylu dla obrońcy, przeciwnie, doradzali byśmy wodzowi, aby najusilniej ich unikat. Jednak czasem jest to niemożliwe. Bitwa z konieczności przybierze wtedy wyraźnie odmienny charakter od bitwy toczonej na równinie, pozycja znacznie się wydłuży, w przeważnej ilości wypadków dwu- albo i trzykrotnie, opór stanie się o wiele bardziej bierny, a przeciwuderzenia o wiele słabsze. Są to oddziaływania terenu górskiego, których uniknąć nie sposób. Jednak obrona podczas takiej bitwy oczywiście nie powinna mimo to przejść wyłącznie w obronę górską, przeciwnie, charakteryzować ją powinno skupione uszykowanie sił zbrojnych w górach, gdzie wszystko odbywa się podczas jednej bitwy, a przeważnie też na oczach jednego tylko wodza, i gdzie pozostaje dość odwodów, aby dopuścić do rozstrzygnięcia bardziej stanowczego niż samo odpieranie ciosów, niż samo zasłanianie się tarczą. Ten warunek jest nieodzowny, ale bardzo trudny do spełnienia, a przejście do typowej obrony górskiej jest tak blisko, że nie trzeba się dziwić, jeśli następuje tak często. Niebezpieczeństwo przy tym jest tak wielkie, że teoria nigdy nie może przestrzec przed nim w stopniu dostatecznym. Tyle o bitwie rozstrzygającej przy udziale sił głównych. Natomiast dla bitew o mniejszym znaczeniu i ważności góry mogą być bardzo pożyteczne, ponieważ nie chodzi tu o opór bezwzględny i nie są z tym związane żadne rozstrzygające następstwa. Możemy to bliżej wyjaśnić, wyliczywszy cele takiej reakcji: a) zwyczajne zyskanie na czasie. Cel ten występuje stokrotnie, zawsze zaś przy linii obronnej obsadzonej dla zorientowania nas w położeniu; poza tym w tych wszystkich wypadkach, kiedy oczekujemy pomocy; b) odparcie zwyczajnej demonstracji lub małego pomocniczego działania nieprzyjacielskiego. Jeśli jakaś prowincja ma ochronę w postaci gór bronionych przez oddziały wojska, to obrona ta, bez względu na jej słabość, zawsze wystarczy do zapobieżenia pustoszeniu prowincji przez nieprzyjacielskie podjazdy i inne małe wyprawy. Bez gór byłby taki słaby

łańcuch obronny zupełnie bezużyteczny; c) aby demonstrować samemu. Długo jeszcze potrwa, zanim przyjmie się właściwy pogląd o górach. Do tego czasu zawsze znajdą się przeciwnicy, którzy będą się bali gór i cofną się przed nimi podczas swych działań. W takim wypadku można do obrony gór użyć też sił głównych. Podczas wojen, które się nie odznaczały wielką siłą i ruchliwością, sytuacje takie zdarzały się często, ale zawsze w takim wypadku warunkiem koniecznym będzie, aby nie było ani zamiaru przyjęcia bitwy walnej na tej pozycji górskiej, ani też możliwości zmuszenia obrońcy do jej stoczenia; d) teren górski w ogóle nadaje się do wszelkich uszykowań, w których nie chcemy przyjąć bitwy walnej, gdyż wszelkie poszczególne części uszykowania są w tym położeniu silniejsze, a słabsza jest tylko całość jako taka; poza tym wojska na pozycji takiej trudniej jest zaskoczyć i zmusić do stoczenia bitwy rozstrzygającej; e) wreszcie góry są środowiskiem jak najbardziej nadającym się dla powstań ludowych. Powstania te jednak należy zawsze wzmacniać małymi oddziałami wojska, gdy przeciwnie, bliskość wielkiej armii działa na nie jak gdyby szkodliwie, ten wzgląd więc nie będzie z zasady przyczyną dążenia do zajmowania gór przez całą armię. Tyle o górach z punktu widzenia pozycji bojowych. 2. Wpływ gór na inne obszary. Ponieważ, jak to już widzieliśmy, łatwo w terenie górskim zapewnić sobie znaczne połacie kraju za pomocą słabych posterunków, które w dostępnym terenie nie mogłyby się utrzymać i byłyby stale narażone na niebezpieczeństwa, ponieważ każdy ruch naprzód w górach obsadzonych przez przeciwnika dokonuje się o wiele powolniej niż na równinie, a więc nie może mu dotrzymać kroku, dlatego też w górach o wiele ważniejsza niż w innej, równie rozległej połaci kraju, jest sprawa, kto jest ich posiadaczem. W terenie otwartym posiadanie to może się zmienić z dnia na dzień; zwyczajny ruch naprzód silnych oddziałów własnych zmusza oddziały nieprzyjacielskie do oddania nam tych terenów, które są nam potrzebne. Inaczej jednak rzecz się ma w górach, tutaj już przy użyciu sił o wiele słabszych możliwy jest znaczny opór i dlatego, jeśli potrzebujemy odcinka terenu, który zajmują góry, i chcemy go opanować, musimy dokonać wysiłków wymagających znacznego nakładu sil i czasu. Aczkolwiek więc góry nie są widownią działań głównych, to jednak nie można uważać ich, tak jak to się dzieje z terenami dostępniejszymi, za zależne wprost od tych działań i posiadanie ich nie może być tylko prostym następstwem naszego posuwania się naprzód. Teren górski ma więc o wiele większą samodzielność, posiadanie go jest bardziej zdecydowane i nie tak zmienne. Jeśli się przy tym doda, że pasmo górskie z natury swej daje ze swych skrajów dobry wgląd w otaczający je teren otwarty, a samo stale pozostaje jak gdyby spowite w

cienie nocy, to się pojmie, że ten, kto ich nie posiada, a za to ma stały z nimi kontakt, zawsze uważa góry za niepokonane źródło niekorzystnych wpływów, za kuźnię nieprzyjacielskich sił, zwłaszcza gdy nieprzyjaciel nie tylko obsadza te góry, ale też jest ich stałym władcą. Najmniejsze oddziałki zuchwałych partyzantów znajdą w nich schronienie w razie pościgu i mogą potem bezkarnie znowu wynurzyć się w innym punkcie. Najsilniejsze kolumny mogą się niepostrzeżenie górami przybliżyć, a nasze siły zbrojne muszą zawsze trzymać się w pewnej odległości od gór, jeśli nie chcą zabrnąć w sferę ich przeważającego wpływu i wystawić się na niekorzystną walkę i niespodziane napady, na które nie będą mogły odpowiedzieć. W ten sposób każde góry wywierają w pewnym promieniu znaczny wpływ na graniczące z nimi niżej położone obszary. Czy wpływ ten przejawi się od razu np. w bitwie (jak pod Maltsch nad Renem w 1796 r.) czy też dopiero po pewnym czasie w stosunku do linii połączeń, zależy to od warunków przestrzeni. Natomiast od stosunku sił zbrojnych zależy, czy rozstrzygające wypadki, rozgrywające się w dolinie lub na równinie, przeważą równocześnie i ten wpływ. Bonaparte w roku 1805 i 1809 poszedł na Wiedeń, niewiele troszcząc się o Tyrol. Moresu jednak w 1796 r. musiał opuścić Szwabię głównie z tego powodu, że nie był panem wyżej położonych obszarów i zbyt wiele sił musiał zużywać dla ich obserwacji. W kampaniach, gdzie zachodzi zrównoważone balansowanie sił, nie można się narażać na stałe szkody ze strony gór pozostających w posiadaniu wroga; trzeba więc wtedy spróbować zająć i utrzymać choćby tę ich część, której się potrzebuje z uwagi na kierunek głównych linii natarcia. Toteż zwykle tak się dzieje, że w podobnych wypadkach góry stają się terenem poszczególnych małych walk staczanych przez oba wojska. Należy się jednak strzec przeceniania tej sprawy i traktowania gór we wszystkich wypadkach jako klucza całości, a posiadania ich jako rzeczy głównej. Tam gdzie chodzi o zwycięstwo, ono jest rzeczą główną i dopiero po jego osiągnięciu można się zająć porządkowaniem innych stosunków, zależnie od istniejących potrzeb. 3. Góry jako zapora strategiczna. Musimy tu rozróżnić dwa względy. Pierwszy jest znowu wzgląd na bitwę rozstrzygającą. Można więc traktować góry podobnie jak rzekę, tzn. jako zaporę z pewnymi przejściami, dającą nam. sposobność stoczenia zwycięskiej bitwy przez to, że rozdziela ona postępujące naprzód siły nieprzyjacielskie, ogranicza do pewnych tylko dróg i umożliwia uderzenie siłami skoncentrowanymi poza górami na oddzieloną część sił nieprzyjacielskich. Ponieważ nacierający podczas marszu przez góry, nawet pominąwszy wszelkie inne względy, nie może posuwać się w jednej kolumnie już chociażby dlatego, aby się nie wystawić na niebezpieczeństwo wdania się w bitwę rozstrzygającą, mając jedną

jedyną tylko drogę odwrotową, dlatego metoda ta opiera się niewątpliwie na bardzo istotnych podstawach. Ponieważ jednak pojęcia gór i wylotów górskich są bardzo nieokreślone, w razie zastosowania tej metody wszystko zależy od samego terenu i można ją dlatego oznaczyć tylko jako możliwą, przy czym wszakże należy pamiętać jeszcze o dwóch trudnościach: po pierwsze, że wróg po otrzymaniu ciosu może znaleźć bardzo szybko ochronę w górach; po drugie, że posiada on teren dominujący, co wprawdzie nie jest niczym rozstrzygającym, ale przecież stanowi dla ścigającego pewną trudność. Nie znamy bitwy, która by była wydana w takich okolicznościach, jeśli nie liczyć bitwy przeciwko Alvinziemu w 1796 r., ale że wypadek taki może się zdarzyć, dowodzi wyraźnie przejście Bonapartego przez Alpy w 1800 r., kiedy to Melas mógł i powinien był uderzyć na niego całą swą siłą przed połączeniem się jego kolumn. Drugim względem jest wpływ, jaki góry jako zapora mogą mieć na nieprzyjacielskie linie połączeń, a to wtedy, gdy góry je przecinają. Pominąwszy już umocnienie przejść za pomocą fortów, jak też wpływ powstania ludowego, same tylko złe drogi górskie podczas nie sprzyjającej pory roku mogą się stać niszczącymi dla armii. Nierzadko powodowały one konieczność odwrotu wyssawszy z wojska uprzednio wszelkie siły żywotne. Jeśli się do tego dołączą częste napady partyzantów albo zgoła wojna narodowa, to armia nieprzyjacielska będzie zmuszona do wysyłania wielu oddziałów wydzielonych, a wreszcie do wystawiania w górach stałych posterunków, a zatem uwikła się w sytuację jak najbardziej niekorzystną z punktu widzenia wojny zaczepnej. 4. Wpływ gór na zaopatrzenie wojsk. Przedmiot ten jest bardzo prosty i zrozumiały sam przez się. Największy pożytek, jaki może zapewnić sobie pod tym względem obrońca, będzie wtedy, gdy nacierający zostanie zmuszony albo zatrzymać się w górach, albo też przynajmniej pozostawić je za sobą. Rozważań tych o obronie w górach, które w gruncie rzeczy obejmują całą wojnę górską i których refleksy rzucają pewne światło także na wojnę zaczepną, nie należy uważać za niesłuszne lub niepraktyczne z tego powodu, że z gór nie można stworzyć równin, a równin przekształcić w góry. Wybór teatru wojny jest bowiem określony przez tyle innych rzeczy, że wydaje się, iż mało pozostać może miejsca dla względów tego rodzaju. Jednak w operacjach na większą skalę okaże się, że możliwości te nie są znów tak małe. Jeśli będzie chodziło o uszykowanie i o działania sił głównych, i to w chwili bitwy rozstrzygającej, to kilka marszów więcej naprzód lub w tył może wyprowadzić wojsko z gór na równiny, a zdecydowane połączenie głównych mas na równinie może zneutralizować leżące opodal góry. A teraz spróbujmy wszystkie dotychczasowe oświetlenia tego przed-

miotu skupić raz jeszcze w jednym ognisku, by otrzymać obraz wyraźny. Twierdzimy i zdaje się, że dowiedliśmy, iż góry, zarówno w taktyce, jak i w strategii, nie sprzyjają w ogólności obronie, przy czym przez obronę rozumiemy obronę rozstrzygającą, od której powodzenia zależy sprawa posiadania czy też utraty danego kraju. Góry nie pozwalają na obserwację i hamują poruszenia we wszystkich kierunkach, zmuszają do bierności i skłaniają do zamykania wszelkich dostępów, z czego rodzi się zawsze w większym czy mniejszym stopniu wojna kordonowa. Należy więc, gdzie tylko można, unikać zajmowania gór siłami głównymi i pozostawiać je albo z boku, albo też przed sobą lub poza sobą. Przeciwnie, sądzimy, że dla podrzędnych zadań i celów teren górski stanowi czynnik wzmacniający, i po tym, co już powiedzieliśmy, nie będzie chyba sprzecznością twierdzenie, że góry są istotnym schronieniem dla słabego, tzn. dla tego, kto się ośmiela już dążyć do bezwzględnego rozstrzygnięcia. Korzyści wynikające z górskiego terenu dla zadań podrzędnych wyłączają tym samym siły główne z tego terenu. Wszystkie te jednak rozważania z trudnością utrzymują równowagę wobec wrażeń zmysłowych. W pewnych wypadkach, nie tylko u ludzi niedoświadczonych, ale także u wszystkich wdrożonych do złej metody wojennej, będą działały na wyobraźnię tak silne wrażenia, jeżeli chodzi o trudności wszelkich poruszeń nacierającego przez teren górski jako żywioł bardziej zwarty i surowy, że po prostu trudność im sprawi nieuważanie naszego zdania za najdziwniejszy paradoks. Wszelkie jednak rozważania ogólne uwydatni raczej historia ostatniego stulecia i znamienny dla niego sposób prowadzenia wojny niż wrażenia zmysłowe, chociaż i tak tylko niewielu zdecyduje się sądzić, że np. Austria nie może bronić swych krajów tak łatwo od strony Wioch, jak od strony Renu. Przeciwnie, Francuzi, którzy prowadzili tu wojnę przez dwadzieścia lat pod energicznym i bezwzględnym kierownictwem i mają zawsze przed oczami jej szczęśliwe wyniki, długo jeszcze zarówno w tym, jak i w innych wypadkach będą się wyróżniali wytrawnością swego sądu. Czyż więc państwo jest lepiej bronione przez otwarty teren niż przez góry? Czyż Hiszpania byłaby silniejsza bez swych Pirenejów, Lombardia bardziej niedostępna bez swych Alp, a równina w rodzaju północnych Niemiec byłaby trudniejsza do zdobycia niż kraj górski? Do tych fałszywych wniosków chcemy nawiązać nasze ostatnie uwagi. Nie twierdzimy bynajmniej, jakoby Hiszpania bez Pirenejów była silniejsza, niż posiadając je, lecz że armia hiszpańska, która się czuje dość silna, aby dopuścić do stoczenia bitwy rozstrzygającej, lepiej uczyni, zgromadziwszy się poza rzeką Ebro, niż rozdzielając się na piętnaście przełęczy w Pirenejach. Nie niweczy to wszakże bynajmniej wpływu Pirenejów na wojnę. To samo twierdzimy o armii włoskiej. Podzieliwszy się w wysokich Alpach, byłaby ona pokonana przez każdego zdecydowanego przeciwnika, nie mając nawet alternatywy

zwycięstwa lub klęski, podczas gdy na równinie turyńskiej miałaby szansę każdej innej armii. Nikt wszakże nie będzie z tego powodu sądził, że nacierający chętnie przeprawia się i pozostawia poza sobą masy górskie rozmiarów alpejskich. Poza tym owa przyjęta na równinie bitwa walna bynajmniej nie wyłącza czasowej obrony gór za pomocą sił podrzędnych, co jest bardzo polecenia godne wobec takich masywów, jak Alpy i Pireneje. Wreszcie dalecy jesteśmy od tego, aby uważać zdobycie równiny za łatwiejsze niż kraju górskiego albo też, że jedno zwycięstwo całkowicie obezwładni wroga. Po tym zwycięstwie następuje dla zdobywcy okres obrony, kiedy teren górski musi dla mego stać się równie niekorzystny, a nawet bardziej niekorzystny, niż nim był dla obrońcy. Jeśli wojna trwa dalej, pomoc nadciąga z zewnątrz lub ludność chwyta za broń, wtedy teren górski wzmaga jeszcze owe reakcje. Rzecz się ma tutaj podobnie jak w optyce, obrazy stają się jaśniejsze jeśli dany przedmiot poruszamy w pewnym kierunku, jednak nie na dowolną odległość, ale aż do osiągnięcia pewnego ogniska, poza którym wszystko widzimy na odwrót. Ponieważ obrona w górach jest słabsza, dlatego mogłoby to skłonić nacierającego do obrania kierunku natarcia głównie przez góry Zdarza się to jednak rzadko, gdyż trudności wyżywienia i dróg oraz niepewność czy przeciwnik przyjmie bitwę walną właśnie w górach, a także czy podczas tej bitwy przeciwstawi nam swoje siły główne - stanowią sowitą przeciwwagę tamtych możliwych korzyści.

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY

Kordon Nazwę kordonu nadaje się takim poczynaniom obronnym, które zamierzają bronić pewnej połaci kraju bezpośrednio za pomocą szeregu związanych ze sobą oddziałów. Mówimy bezpośrednio, gdyż kilka uszykowanych obok siebie korpusów wielkiej armii mogłoby bronić znacznej połaci kraju przed wtargnięciem nieprzyjaciela, nie tworząc kordonu. Wtedy obrona ta nie byłaby bezpośrednia, lecz dokonywano by jej przez działanie pewnych kombinacji i poruszeń. Rzuca się wprost w oczy, że taka długa linia obronna, która powinna osłaniać bezpośrednio znaczną połać kraju, może mieć tylko bardzo mały stopień zdolności stawiania oporu. Tak by było nawet przy użyciu ogromnej masy wojska, gdyby po stronie przeciwnej działały również wielkie masy. Zadaniem kordonu może być tylko obrona przed słabym ciosem, z powodu czy to słabego natężenia woli, czy też szczupłości sił, które mogą uderzyć. W tym duchu zbudowano mur chiński, jako obronę przed zagonami Tatarów. Takie znaczenie mają też wszelkie zorganizowane linie obronne i nadgraniczne państw europejskich, stykających się z Azją i Turcją. W tym zastosowaniu kordon nie ma w sobie nic niedorzecznego ani też nie jest bezcelowy. Wprawdzie nie można za pomocą niego powstrzymać każdego zagonu, ale dzięki niemu są one utrudnione, a zatem i rzadsze, a w stosunkach z narodami azjatyckimi, wobec których stan wojny nie ustaje prawie nigdy, jest to bardzo ważne. Do kordonu w tym znaczeniu najbardziej zbliżają się linie założone podczas nowszych wojen również i między państwami europejskimi, jak np. linie francuskie nad Renem i w Niderlandach. Zorganizowano je w gruncie rzeczy tylko po to, aby uchronić kraj od takich napadów, które są obliczone tylko na ściąganie kontrybucji i utrzymywanie się kosztem przeciwnika. Mają więc na celu powstrzymanie działań ubocznych, a zatem powinny ich też bronić siły podrzędne. Co prawda, w tych wypadkach jednak, gdy siły główne nieprzyjaciela skierują się przeciw

takiej linii, obrońca musi również obsadzić ją własnymi siłami głównymi, a wynikające z tego poczynania obronne nie należą do najlepszych. Ze względu więc na ujemną stronę tych linii oraz ponieważ ochrona przed zagonami w wojnie krótkotrwałej stanowi cel bardzo małej wagi, który jednak przez sam fakt istnienia takich linii może łatwo spowodować zbytnie zużycie sił, uważa się je dzisiaj za środek szkodliwy. Im większa jest siła, z jaką wojna szaleje, tym bardziej zbędny i niebezpieczny jest ten środek. Wreszcie za prawdziwe kordony należy uważać jeszcze wszelkie bardziej rozciągnięte linie czat, które przesłaniają rejony postojów wojska i mają zadanie stawiać pewien opór. Opór ten jest wymierzony głównie przeciw zagonom i innym małym działaniom, skierowanym przeciw bezpieczeństwu poszczególnych postojów, wtedy może w korzystnym terenie osiągnąć dostateczną siłę. Wobec jednak nadciągających sił głównych nieprzyjaciela opór ten może być tylko względny, tzn. obliczony na zyskanie na czasie. W większości jednak wypadków i ten zysk na czasie nie będzie bardzo znaczny, i można go uważać za niniejszy niż cel wystawienia takiego kordonu czat. Koncentracja i nadejście wojska nieprzyjacielskiego nie może się nigdy zdarzyć tak niepostrzeżenie, aby obrońca otrzymał wiadomość o tym dopiero od swoich czat, byłby bowiem w takim razie bardzo godny pożałowania. I w tym zatem wypadku wystawia się kordon tylko przeciw natarciu słabych sił i tak jak w poprzednich obu wypadkach nie stoi on w sprzeczności ze swym przeznaczeniem. Rozproszenie jednak sił głównych przeznaczonych do obrony kraju w długi szereg oddziałów defensywnych, a więc w kordon, wydaje się tak niedorzeczne, że musimy zbadać bliższe okoliczności, które towarzyszą temu zdarzeniu i je uzasadniają. Każda pozycja w terenie górzystym, choćby była zajęta z zamiarem stoczenia bitwy siłami całkowicie połączonymi, może i musi z konieczności rozciągać się bardziej niż na równinie. Może, gdyż współdziałanie terenu bardzo wzmaga zdolność stawiania oporu, a musi, gdyż potrzebuje szerszej bazy odwrotowej, jakeśmy to już wykazali w rozdziale o obronie w górach. Jeśli się jednak nie przewiduje bitwy w krótkim czasie i jeśli istnieje prawdopodobieństwo, że nieprzyjaciel pozostanie naprzeciwko nas przez czas dłuższy, nie poczynając nic innego poza tym, co mu bezpośrednio nadarzy korzystna sposobność (a był to stan normalny w przeważnej liczbie wojen), wówczas rzeczą naturalną będzie nie ograniczanie się pod względem terenu do władania najniezbędniejszą jego częścią, lecz opanowywanie tak wielkiej połaci kraju na prawo i na lewo, jak tylko zezwoli nam wzgląd na bezpieczeństwo własnych oddziałów. Wypływają z tego dla nas pewne korzyści, jak to jeszcze bliżej podamy. W teranie otwartym i łatwo

dostępnym można to za pomocą zasady ruchu osiągnąć znacznie łatwiej niż w górach, toteż rozciąganie i rozdzielanie sił do tego celu jest tam mniej potrzebne. Byłoby ono również znacznie niebezpieczniejsze, gdyż każdy oddział ma mniej zdolności stawiania oporu. W górach natomiast, gdzie wszelkie posiadanie terenu zależy bardziej od obrony miejscowej, gdzie nie można tak szybko dotrzeć do zagrożonego punktu i skąd, jeśli nieprzyjaciel osiągnął go wcześniej, nie można go tak łatwo wyrzucić za pomocą pewnej przewagi liczebnej — w górach zawsze w tych warunkach dojdziemy do takiego uszykowania, które jeśli nie jest prawdziwym kordonem, to się do niego upodabnia jako szereg punktów obronnych. Od takiego uszykowania, rozproszonego na wiele punktów, do kordonu jest wprawdzie jeszcze duży krok, niemniej jednak wodzowie czynią go często, sami o tym nie wiedząc, pociągani stopniowo przez teren. Z początku celem podziału jest osłona i posiadanie kraju, później będzie nim bezpieczeństwo samych sił zbrojnych. Każdy dowódca oddziału oblicza korzyści, jakie wypłynąć mogą dla niego z obsadzenia tego czy innego podejścia, położonego na prawo czy na lewo od jego pozycji, i w ten sposób całość nieznacznie rozdrabnia się i rozciąga coraz bardziej. W razie więc prowadzenia wojny kordonowej siłami głównymi nie należy jej uważać za rodzaj obrany świadomie w celu powstrzymania każdego uderzenia sił nieprzyjacielskich, lecz za położenie, w którym się dana strona znalazła wskutek dążenia do zupełnie innego celu, a mianowicie wskutek obrony i osłony kraju przed nieprzyjacielem, który nie zamierza działania głównego. Położenie takie zawsze jest błędem, a powody, które wodzowi powoli odciągają jeden mały oddział za drugim, należy określić w porównaniu do celu sił głównych jako małostkowe. Pogląd ten jednak wskazuje przynajmniej na możliwość podobnego błędu. Zapomina się zwykle, że taki właśnie błąd jest niedocenianiem przeciwnika i własnego położenia, a mówi się tylko o błędnym systemie. Usprawiedliwia się jednak ten system cichaczem tam, gdzie go stosowano skutecznie lub przynajmniej bez szkody. Każdy wysławia wzorowe wyprawy księcia Henryka Pruskiego podczas wojny siedmioletniej, ponieważ król Fryderyk II tak je nazwał, aczkolwiek wyprawy te zawierają najsilniejsze i najmniej zrozumiałe przykłady tak rozciągniętych pozycji oddziałów, że zasługują one równie jak wszelkie inne na miano kordonu. Można te pozycje całkowicie usprawiedliwić, mówiąc: książę znał swoich przeciwników, wiedział, że nie potrzebuje się obawiać żadnych zdecydowanych działań, a ponieważ ponadto celem jego uszykowania było zawsze owładnąć jak największą połacią kraju, dlatego posuwał się tak daleko, jak tylko mu zezwalały na to okoliczności. Gdyby się księciu choć raz nie powiodło w snuciu tej pajęczyny, narażając go na poważne straty, wówczas trzeba byłoby powiedzieć, nie że książę zastosował błędny system wojny, lecz że się

pomylił w swych poczynaniach, stosując je w nieodpowiednim wypadku.

ROZDZIAŁ SZESNASTY

Klucz kraju Nie ma w sztuce wojennej takiego teoretycznego wyobrażenia, które by w krytyce odegrało podobną rolę, jak to, którym się teraz zajmiemy. Jest to ulubiony konik wszelkich opisów bitew i kampanii, najczęstszy punkt wyjścia wszelkich rozumowań i jeden z tych fragmentów formy naukowej, którymi krytyka szczególnie się chełpi. A jednak związane z nim pojęcie nie jest ani ściśle określone, ani też nie zostało kiedykolwiek wyraźnie wypowiedziane. Spróbujmy je wyraźnie rozwinąć i zobaczmy, jaką też wartość zachowa ono wtedy dla praktycznego działania. Zajmujemy się nim dopiero teraz, gdyż obrona w górach, jak też pojęcia o pozycjach stałych i umocnionych, do których się ono najbardziej zbliża, musiały je poprzedzić. Nieokreślone, zagmatwane pojęcie, ukryte pod tą prastarą przenośnią wojskową, oznaczało raz teren najbardziej otwarty, kiedy indziej zaś najtrudniejszy. Jeśli istnieje taki obszar, bez którego posiadania nie można się odważyć na wtargnięcie do kraju nieprzyjacielskiego, to słusznie nazwiemy go kluczem tego kraju. Jednak to proste, ale też i niezbyt płodne wyobrażenie nie wystarczyło teoretykom, wzmogli więc jego znaczenie i za klucz kraju zaczęli uważać punkty, które rozstrzygają o posiadaniu całości. Rosjanie, chcąc wtargnąć na Półwysep Krymski, musieli zawładnąć Perekopem i jego pozycjami, i nie po to, aby w ogóle uzyskać możność wejścia, gdyż Lascy obszedł go dwukrotnie (w r. 1737 i 1738), lecz w tym celu, aby się móc usadowić na Krymie z jaką taką pewnością. Jest to bardzo proste, ale też nie zyskuje się przy tym zbyt wiele przez pojęcie punktu kluczowego. Jeśliby jednak można było powiedzieć: kto posiada obszar Langres, ten zawładnął lub opanował całą Francję aż po Paryż, tzn. że opanowanie jej zależy wtedy tylko od niego, byłoby to zupełnie coś innego, coś o wiele ważniejszego. W myśl poprzedniego znaczenia

tego wyobrażenia posiadanie danego kraju jest nie do pomyślenia bez posiadania punktu, który nazywamy kluczem; to można pojąć zwykłym rozsądkiem. W drugim natomiast znaczeniu nie da się pomyśleć posiadania danego punktu, który się chce nazwać kluczem, bez wypływającej z tego konsekwencji opanowania całego kraju. Jest to oczywiste dziwactwo i aby je pojąć, nie wystarcza już zwykły rozsądek; potrzeba tu magii wiedzy tajemnej. Kabała ta istotnie powstała w książkach przed pięćdziesięciu mniej więcej laty, osiągnęła swój punkt szczytowy przy końcu minionego stulecia i pomimo potężnej siły, pewności i jasności, z jaką porwał za sobą umysły sposób prowadzenia wojny Bonapartego, twierdzimy, że kabała ta bez względu na to potrafiła snuć dalej pajęcze nici swego uporczywego żywota. Rozumie się, że w każdym kraju (jeśli chcemy porzucić nasze pojęcie punktu kluczowego) są też punkty o szczególnej doniosłości, gdzie się zbiega wiele dróg, gdzie można wygodnie gromadzić środki żywności, skąd można zwrócić się w tę czy w inną stronę, krótko mówiąc, punkty, których posiadanie zaspokaja szereg naszych potrzeb, zapewnia szereg korzyści. Jeśli więc wodzowie, pragnąc jednym słowem wyrazić ważność takiego punktu, nazwali go z tych względów kluczem kraju, to byłoby pedanterią przyczepiać się do tego. Przeciwnie, określenie to jest bardzo wyraziste i dogodne. Jeśliby jednak z tego zwyczajnego kwiatka stylistycznego chciał ktoś stworzyć ziarno, z którego ma się rozwinąć, niby drzewo, cały system z wieloma rozgałęzieniami, to zadraśnięty tym zdrowy rozsądek ludzki będzie musiał sprowadzić to wyrażenie do jego istotnej wartości. Pojęcie klucza kraju miało w opowiadaniach wodzów, mówiących o własnych działaniach wojennych, znaczenie praktyczne, ale zaiste bardzo nieokreślone. Chcąc zaś rozwinąć zeń cały system, musiano przejść da pojęcia bardziej określonego, a zatem i bardziej jednostronnego. Spośród wszystkich uwarunkowań wybrano teren panujący. Jeśli jakaś droga przecina grzbiet górski, dziękujemy niebu, osiągnąwszy punkt najwyższy, i przystępujemy do schodzenia. Dotyczy to nawet pojedynczego podróżnego, a tym bardziej całego wojska. Wszystkie trudności wydają się przezwyciężone i w większości wypadków tak jest istotnie. Schodzenie w do! jest rzeczą łatwą, odczuwamy własną przewagę nad każdym, który by nam zechciał tego wzbronić. Widzimy teren przed sobą i z góry już opanowujemy go wzrokiem. Stale więc najwyższy punkt, jaki osiąga droga, przebiegając przez góry, jest uważany za punkt rozstrzygający. Bywa on takim istotnie w większości wypadków, ale bynajmniej nie we wszystkich. Dowódcy punkty takie bardzo często w swych relacjach historycznych określają nazwą punktów kluczowych, co prawda znowu w innym nieco znaczeniu i przeważnie w znaczeniu ograniczonym. Do tego pojęcia przede wszystkim doczepiono błędną teorię (za jej twórcę należy prawdopodobnie uznać Lloyda) i

dlatego to pewne wzniesione punkty, skąd prowadzi kilka dróg w głąb kraju, do którego mamy wkroczyć, są uważane za punkty kluczowe tego kraju, za punkty, które nad tym krajem panują. To pojęcie zlało się oczywiście z innym, blisko z nim spokrewnionym, a mianowicie z systematyczną obroną gór, a cała sprawa została przez to jeszcze dalej pchnięta w dziedzinę urojeń. Weszły przy tym w grę jeszcze pewne czynniki taktyczne, ważne podczas obrony w górach, i w ten sposób zarzucono niebawem pojęcie najwyższego punktu danej drogi i zaczęto za klucz kraju uważać w ogóle najwyższy punkt całego systemu gór, czyli punkt działu wód. Ponieważ zaś właśnie w tym czasie, mianowicie w drugiej połowie XVIII stulecia, rozpowszechniły się dokładniejsze wyobrażenia o kształtowaniu się powierzchni ziemi wskutek działania wód, dlatego nauki przyrodnicze podały w tym geologicznym systemie dłoń teorii wojny, i odtąd zostały przełamane wszelkie tamy prawd praktycznych, a wszelkie rozumowanie tonęło w urojonym systemie analogii geologicznej. Toteż przy końcu XVIII stulecia słyszano, a raczej czytano, ciągle tylko o źródłach Renu i Dunaju. Co prawda niedorzeczność ta panowała przeważnie tylko w książkach, gdyż jak zwykle mała tylko cząstka mędrkowań książkowych przenika do świata rzeczywistości i to tym mniejsza, im głupsze są ich teorie. Teoria jednak, o której mówimy, wywarła wpływ na działania nie bez szkody Niemiec. Nie walczymy zatem z wiatrakami, żeby zaś to wykazać, przypominamy dwa zdarzenia, po pierwsze — ważne, ale bardzo uczone wyprawy wojska pruskiego w 1793 i 1794 r, w Wogezach, których kluczem teoretycznym są książki Graverta i Massenbacha, po drugie — wyprawę 1814 r., gdzie dwustutysięczna armia pod dowództwem Schwarzenberga dała się poprowadzić na błazeńskim pasku tej samej teorii przez Szwajcarię na płaskowzgórze Langres. Wyniosły punkt terenu, z którego spływają wszystkie wody, jest przeważnie niczym więcej jak tylko wyniosłym punktem, a wszystko, co przy końcu XVIII i na początku XIX stulecia napisano o jego wpływie na wypadki wojenne, wskutek przesady lub błędnego zastosowania słusznych w zasadzie wyobrażeń, jest całkowicie fantastyczne. Gdyby Ren i Dunaj oraz wszystkie sześć wielkich rzek Niemiec wypływały wspólnie spod jednej góry, to i tak nie mogłaby ona rościć sobie pretensji do większego znaczenia wojskowego, niż aby ustawić na niej znak trygonometryczny. Na punkt sygnalizacyjny już by się mniej nadawała, do ustawienia czujki jeszcze mniej, a dla całego wojska nie miałaby żadnego znaczenia. Szukanie więc pozycji kluczowej kraju w tak zwanym terenie kluczowym, to znaczy tam, gdzie różne ramiona górskie wychodzą ze wspólnego punktu i gdzie leżą najwyższe źródła, jest tylko ideą papierową, której przeczy już sama przyroda, nie czyniąc grzbietów i dolin tak

dostępnymi z góry na dół, jak to było przyjęte w dotychczasowej tzw. nauce o terenie, lecz rozrzucając wzniesienia i wgłębienia dowolnie i otaczając nierzadko najniższe zwierciadło wód najwyższymi masywami. Odwoławszy się zaś w tej sprawie do historii wojen, przekonamy się, jak mało stałego wpływu mają geologiczne punkty kluczowe danego obszaru na jego wykorzystanie wojenne i jak bardzo natomiast przeważają inne właściwości miejscowe i inne potrzeby, tak że linie pozycji przebiegają częstokroć zupełnie blisko tych punktów, a pomimo to nie ulegają ich przyciąganiu. Kończymy z tym fałszywym wyobrażeniem, przy którym zatrzymaliśmy się tak długo dlatego, że oparto na nim cały, pozornie bardzo dostojny system, i wracamy do naszych poglądów na rzecz. Twierdzimy zatem: jeśli wyrażenie pozycja kluczowa ma odpowiadać w strategii jakiemuś samodzielnemu pojęciu, to może nim być tylko pojęcie takiego terenu, bez którego posiadania nie można się odważyć na wtargnięcie do kraju. Jeśli jednak zechcemy określić nim również każdy dogodny dostęp do kraju lub każdy dogodny punkt centralny wewnątrz tegoż, to nazwa ta zatraca swe właściwe pojęcie, tzn. swoją wartość i oznacza coś, co się może w większym czy mniejszym stopniu znaleźć wszędzie. Staje się wtedy tylko zgrabnym zwrotem mowy. Takie jednak pozycje, o jakich przy tym myślimy, rzadko tylko można znaleźć. Przeważnie najlepszy klucz kraju stanowi wojsko nieprzyjacielskie, a tam, gdzie pojęcie terenu ma górować nad pojęciem sil zbrojnych, muszą zajść szczególnie korzystne okoliczności. Według naszego mniemania można je rozpoznać za pomocą dwu głównych ich oddziaływań: po pierwsze, jeśli siły zbrojne tam rozmieszczone zdolne są wskutek pomocy, jaką im daje teren, do silnego oporu taktycznego, po drugie, jeśli pozycja zagraża skutecznie linii połączeń nieprzyjaciela wcześniej, niż ten zdoła zagrozić linii własnej.

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY

Działanie skrzydłowe Nie potrzebujemy chyba podkreślać, że mówimy tu o skrzydle strategicznym, tzn. o boku teatru wojennego, i że nie należy z tym mieszać natarcia z boku podczas bitwy, a więc taktycznego działania skrzydłowego. Nawet bowiem w tych wypadkach, gdy strategiczne działanie skrzydłowe w ostatnim swym stadium zbiegnie się z taktycznym, można je doskonale od niego oddzielić, ponieważ nigdy jedno z nich nie jest koniecznym następstwem drugiego. Te działania skrzydłowe i związane z nimi pozycje skrzydłowe należą też do popisowych koników teorii, rzadko tylko urzeczywistniających się na wojnie. Nie dlatego, żeby środek sam w sobie był nieskuteczny lub iluzoryczny, lecz dlatego, że obie strony zazwyczaj starają się obronić przed jego skutkami, wypadki zaś, kiedy to jest niemożliwe, należą do bardzo rzadkich. W tych rzadkich wypadkach środek ten okazał się częstokroć wielce skuteczny i z tego względu jak też właśnie ze względu na to, że na wojnie ciągle się z nim liczymy, ważne jest podanie w teorii dokładnego o nim wyobrażenia. Aczkolwiek strategiczne działania skrzydłowe dadzą się oczywiście pomyśleć nie tylko przy obronie, ale też i przy natarciu, to jednak bardziej są właściwe w obronie i dlatego zajmują miejsce wśród środków obronnych. Zanim wnikniemy głębiej w tę sprawę, musimy ustalić tę prostą zasadę i później podczas rozważań nie tracić z oczu tego, że siły, które mają działać na tyły i bok nieprzyjaciela, nie mogą działać na niego z przodu; że zupełnie fałszywy byłby pogląd, jakoby czy to w taktyce, czy w strategii wyjście na tyły już samo przez się miało jakieś znaczenie. Samo przez się nie jest ono przecież niczym, staje się czymś dopiero w stosunku do innych rzeczy i to jako coś korzystnego czy też coś szkodliwego, zależnie od tego, jakie są te inne rzeczy, których zbadaniem zajmiemy się teraz specjalnie. Przede wszystkim musimy przy działaniu natury strategicznej rozróżnić dwa jej przedmioty, a mianowicie działanie na samą linię połączeń od

działania na linię odwrotową, z czym może być również złączone działanie na linię połączeń. Gdy Daun w roku 1758 rozesłał podjazdy, aby odciąć dowóz niezbędny przy oblężeniu Ołomuńca, wyraźnie nie chciał wzbraniać królowi odwrotu na Śląsk, przeciwnie, chciał go do tego skłonić i chętnie byłby mu otworzył drogę. W kampanii roku 1812 wszelkie oddziały, które wydzielano we wrześniu i październiku z rosyjskich sił głównych, miały zamiar przerwania tylko połączeń, a nie odcięcia odwrotu. To ostatnie natomiast było zupełnie wyraźnie zadaniem tzw. armii mołdawskiej, która pod Czyczagowem ruszyła ku Berezynie, jak też i uderzenia nakazanego generałowi Wittgensteinowi na korpusy francuskie, stojące nad Dźwiną. Przykłady te służą jedynie dla jasności wyobrażeń. Działanie na linie połączeń skierowane jest przeciwko nieprzyjacielskim transportom dowozowym, przeciw podciąganym z tyłu małym oddziałom, przeciw kurierom i podróżnym, przeciw małym magazynom nieprzyjacielskim itd., a więc przeciw takim tylko przedmiotom, które są potrzebne do silnej i zdrowej egzystencji armii nieprzyjacielskiej. Muszą one zatem osłabiać w ten sposób stan tego wojska i skłaniać je przez to do odwrotu. Działanie na nieprzyjacielską linię odwrotową powinno przeciąć wojsku nieprzyjacielskiemu odwrót. Cel ten można osiągnąć tylko wtedy, gdy nieprzyjaciel istotnie zdecyduje się na odwrót. Co prawda działanie to, zagrażając przecięciem odwrotu, może go doń skłonić i dlatego, działając jako demonstracja, osiągnąć ten sam skutek co działanie na linie połączeń. Wszystkich tych skutków jednak nie można, jak to już rzekliśmy, oczekiwać od prostego obejścia czy też zwyczajnej formy geometrycznej ustawienia sił zbrojnych, lecz tylko od odpowiednich do tego warunków. Ażeby warunki te poznać wyraźniej, oddzielimy zupełnie od siebie oba te działania skrzydłowe i rozpatrzymy z początku działanie skierowane przeciwko liniom połączeń. Musimy przede wszystkim ustalić dwa główne warunki, z których musi istnieć albo jeden, albo drugi. Pierwszy warunek; aby do tego działania na nieprzyjacielskie linie połączeń wystarczyły siły bojowe tak nieznaczne, że nie da się to prawie odczuć na froncie. Drugi warunek: aby wojsko nieprzyjacielskie znajdowało się u kresu swej drogi, a zatem aby nie mogło już wykorzystać swego nowego nad nami zwycięstwa ani też ścigać naszych wycofujących się wojsk. Ten ostatni wypadek, który bynajmniej nie jest tak rzadki, jakby się to zdawać mogło, pozastawiamy na razie na uboczu i zajmiemy się dalszymi warunkami wypadku pierwszego. Najbliższym z tych warunków jest, aby nieprzyjacielska linia połączeń

miała pewną długość i aby do osłony jej nie wystarczało parę dobrych posterunków, dalszym zaś warunkiem, aby położenie tej linii narażało ją na nasze działanie. To narażenie może być dwojakiego rodzaju: albo wskutek kierunku, jeśli ten nie prowadzi prostopadle do frontu wojsk nieprzyjacielskich, albo też przez to, że jego linia połączeń przebiega przez nasz kraj. Jeśli oba te warunki się połączą, wtedy narażenie będzie tym silniejsze. Oba jednak wymagają bliższego wyjaśnienia. Można by sądzić, że jeśli się mówi o osłonie linii połączeń, długości czterdziestu czy pięćdziesięciu mil, to mniej będzie chodziło o to, czy wojsko znajdujące się na końcu tej linii stoi w stosunku do tej linii skośnie czy prostopadle, gdyż rozciągłość jego uszykowania wydaje się wobec długości tej linii prawie punktem. A jednak rzecz ma się inaczej. Nawet przy znacznej przewadze ciężko jest w wypadku frontu prostopadłego przerwać linię połączeń za pomocą oddziałów wydzielonych, wysyłanych przez siły główne. Jeślibyśmy pomyśleli tylko o trudności osłony bezwzględnej danej przestrzeni, to nie uwierzylibyśmy temu i mniemalibyśmy, że przeciwnie, wojsko ma wielkie trudności z osłoną swoich tyłów, tj. terenu za sobą, wobec wszelkich oddziałów, jakie może przeciw nim wysłać przewyższający silą nieprzyjaciel, Niewątpliwie, jeśliby na wojnie wszystko można było przewidzieć, jak na papierze! Wtedy strona osłaniająca byłaby do pewnego stopnia ślepa wskutek nieświadomości, w których punktach ukażą się te oddziały wydzielone, a tylko partyzant miałby możność widzenia. Jeśli się jednak pomyśli o niepewności i niepełności wszelkich doniesień, jakie się otrzymuje na wojnie, i jeśli się wie, że obie strony bezustannie brodzą w ciemności, to się spostrzeże, że oddział wydzielony, obchodząc skrzydło wojsk nieprzyjacielskich i kierując się na ich tyły, znajduje się w położeniu człowieka, który w ciemnym pokoju musi walczyć z kilkoma. Po pewnym czasie musiałby on zginąć. Podobnie i oddziały, które obchodzą wojsko nieprzyjacielskie, ustawione na pozycji prostopadłej, znajdują się wobec tego w pobliżu niego, a zupełnie oddzielone od swoich. Nie dość że oddziały te znalazłyby się w niebezpieczeństwie utraty w ten sposób wielu sil, ale narzędzie samo stępiłoby się natychmiast. Pierwsza zguba jednego z takich oddziałów onieśmieli pozostałe i zamiast odważnych napadów i zuchwałego drażnienia będziemy mieli obraz stałej ucieczki. Dzięki zatem tej trudności uszykowanie prostopadłe wojska osłania najbliższe punkty jego linii połączeń, a mianowicie zależnie od siły wojska — na dwa lub trzy przemarsze. Te najbliższe punkty jednak są najbardziej zagrożone, ponieważ leżą najbliżej oddziałów nieprzyjacielskich. Natomiast przy wyraźnie skośnym uszykowaniu żadna taka część linii połączeń nie jest zabezpieczona. Najmniejszy nacisk, najmniej niebezpieczna próba ze strony nieprzyjaciela prowadzi natychmiast do

punktu bardzo wrażliwego. Jeśli linie połączeń obu stron leżą w tym samym kierunku, to niewątpliwie ta strona, która przyjmie uszykowanie skośne w stosunku do drugiej, zmusi ją do uczynienia podobnie, pod względem geometrycznym jednak nie przyniesie to żadnej korzyści i obie strony uzyskają te same szansę. W dalszych więc naszych rozważaniach trzymać się będziemy faktu jednostronnie odsłoniętej linii połączeń. Co zaś dotyczy drugiej niepomyślnej okoliczności danej linii połączeń, tzn. kiedy przebiega ona przez kraj nieprzyjacielski, to jasne jest, w jakim stopniu jest narażona, gdy mieszkańcy tego kraju chwycą za broń. Wówczas sprawę tę należy tak traktować, jak gdyby wzdłuż całej tej linii znajdowały się siły nieprzyjacielskie. Siły te są wprawdzie same przez się bardzo słabe, bez spójności i intensywnej mocy, ale zwróćmy uwagę, co pomimo to znaczy takie wrogie zetknięcie i oddziaływanie w mnóstwie punktów, jakie się znajdują obok siebie na linii połączeń o znacznej długości. Nie wymaga to żadnych dalszych wyjaśnień. Nawet wtedy, gdy poddani nieprzyjacielscy nie chwycą za broń, i nawet wtedy, gdy w kraju nie ma żadnych pospolitych ruszeń ani innych poczynań wojennych, ba, nawet jeśli lud miejscowy jest bardzo niewojowniczego ducha, to jednak sam już stosunek poddaństwa do rządu nieprzyjacielskiego stanowi bardzo dotkliwą trudność dla linii połączeń strony przeciwnej. Pomoc, z jakiej korzysta oddział wydzielony przez samo już łatwiejsze porozumienie z mieszkańcami, przez znajomość okolicy i ludzi, przez wiadomości, przez poparcie władz miejscowych, ma dla niego wartość decydującą. Pomoc ta jest udziałem każdego takiego oddziału bez szczególnych z jego strony wysiłków. Do tego dodać należy, że w pewnej odległości nigdy nie zabraknie fortec, rzek, gór lub innych schronień, którymi przeciwnik może zawsze zawładnąć, jeśli nie weźmiemy ich formalnie w posiadanie i nie zaopatrzymy w załogi. W takim wypadku, zwłaszcza jeśli towarzyszą mu inne sprzyjające okoliczności, działania przeciwko nieprzyjacielskiej linii połączeń są możliwe nawet wówczas, gdy kierunek jej jest prostopadły do uszykowania sił nieprzyjacielskich, nasze bowiem oddziały wydzielone nie potrzebują wtedy zawsze wracać do sił głównych, lecz mogą znaleźć dostateczną ochronę przez zwykłe wycofanie się do własnego kraju. Poznaliśmy więc teraz: 1) znaczną długość, 2) skośne położenie, 3) terytorium nieprzyjacielskie, jako główne okoliczności, w których linie połączeń wojska można przerwać za pomocą stosunkowo niewielkich sił nieprzyjacielskich. Ażeby zaś przerwanie to było skuteczne, potrzebny jest jeszcze czwarty warunek, a mianowicie pewna długotrwałość. Pod tym względem

powołamy się na to, cośmy w tej sprawie rzekli w rozdziale piętnastym księgi piątej, Cztery powyższe warunki jednak stanowią tylko główne okoliczności obejmujące ten przedmiot. Dołącza się do tego jeszcze mnóstwo miejscowych i indywidualnych względów, które częstokroć stają się o wiele ważniejsze i bardziej istotne niż nawet te okoliczności główne. Aby wspomnieć tylko o najważniejszych, przytaczamy je tutaj: stan dróg, właściwości terenu, przez który one wiodą, osłona, jaką nam mogą dać rzeki, góry i bagna, pora roku i pogoda, ważność poszczególnych dowożonych materiałów, jak np. taboru oblężniczego, ilość oddziałów lekkich itd., itd. Od wszystkich więc tych względów będzie zależało powodzenie, z jakim wódz może działać na linię połączeń swego przeciwnika. Porównując zaś wynik wszystkich tych okoliczności po jednej stronie z wynikiem tych samych okoliczności po drugiej, dochodzimy do stosunku obu systemów połączeń, od czego znowuż zależeć będzie, który z obu wodzów może w tym punkcie osiągnąć przewagę nad drugim. Wszystko to, co się tutaj roztrząsa tak szeroko, rozstrzyga się w konkretnym wypadku często w mgnieniu oka. Zawsze jednak potrzebny jest do tego trafny sąd przy ocenie położenia. Toteż trzeba pamiętać zawsze o wszystkich wyłuszczonych tu przypadkach, aby sobie uprzytomnić, jak należy potraktować zwyczajną głupotę krytyków pisarzy sądzących, że samymi słowami: „obejście" i „działanie skrzydłowe" wyjaśnią cokolwiek bez podania bliższego uzasadnienia. Przechodzimy teraz do drugiego warunku głównego, sprzyjającego strategicznemu działaniu skrzydłowemu. Jeśli armię nieprzyjacielską w jej dalszym posuwaniu się naprzód powstrzymuje jakiś inny powód niż opór oddziałów własnych, bez względu na to, jaki byłby to powód, to wojska własne nie powinny się już obawiać osłabienia wskutek wydzielenia znacznych oddziałów. Jeśli bowiem nieprzyjaciel chciałby rzeczywiście ukarać nas za to natarciem, to wystarczy, jeśli się usuniemy. Tak było z główną armią rosyjską w roku 1812 pod Moskwą. Aby jednak uwydatnić podobny wypadek, nie potrzeba bynajmniej tak wielkich przestrzeni i okoliczności tak specjalnych jak w tamtej kampanii. Fryderyk Wielki podczas pierwszych wojen śląskich, znajdując się na granicy Czech lub Moraw, był zawsze w podobnym położeniu, a można też w skomplikowanych wzajemnych stosunkach wodzów i ich wojsk wyobrazić sobie wiele najrozmaitszych, chociażby politycznych przyczyn, które uniemożliwiają dalsze posuwanie się naprzód. Ponieważ w tym wypadku siły użyte do działań skrzydłowych mogą być poważniejsze, dlatego pozostałe warunki mogą być mniej sprzyjające. Nawet stosunek naszego systemu połączeń do połączeń nieprzyjacielskich nie potrzebuje być dla nas korzystny, ponieważ

nieprzyjaciel, który nie może specjalnie wykorzystać naszego dalszego odwrotu, nie będzie mógł tak łatwo wykonać swego prawa odwetu, ale zatroszczy się raczej o bezpośrednią osłonę własnego odwrotu. Tego rodzaju sytuacja nadaje się więc bardzo do osiągnięcia takiego samego wyniku, jakiego nie chcemy szukać w bitwie, uważając ją za nazbyt ryzykowną, za pomocą środka mniej świetnego i skutecznego niż zwycięstwo, ale też i nie tak niebezpiecznego. Ponieważ w takim wypadku pozycja boczna, która odsłania własne połączenia, mniej sprawia nam trosk i ponieważ przez to skośne uszykowanie przeciwnika w stosunku do jego linii połączeń da się zawsze utrzymać, dlatego ten jeden z wyżej podanych warunków rzadko kiedy odpadnie. Im bardziej przy tym współdziałać będą pozostałe i inne warunki sprzyjające, tym łatwiej będzie można się spodziewać szczęśliwego wyniku z zastosowania tego środka. Im mniej jednak będzie takich sprzyjających warunków, tym bardziej zależeć będzie wszystko od przewagi w zręczności koncepcji operacyjnych oraz w szybkości i pewności wykonania. Tu właśnie leży właściwe pole do manewrowania strategicznego, jakie się zdarzało tak często podczas wojny siedmioletniej na Śląsku i w Saksonii podczas kampanii 1760 i 1762 roku. Jeśli wszakże podczas tych wojen o słabej sile żywiołowej zdarza się tak często podobne manewrowanie strategiczne, to dzieje się to nie dlatego, aby wypadek, kiedy wódz jest już u kresu swego posuwania się naprzód, przytrafiał się tak często. Natomiast brak zdecydowania, odwagi i przedsiębiorczości jak też obawa przed odpowiedzialnością występuje częstokroć zamiast prawdziwej przeciwwagi. Wystarczy, że wspomnimy tu tylko feldmarszałka Dauna. Jeślibyśmy chcieli zsumować jeszcze ogólny wynik naszych rozważań, to okazałoby się, że działania skrzydłowe będą najskuteczniejsze: 1) przy obronie, 2) w końcu kampanii, 3) przede wszystkim przy odwrocie w głąb kraju, 4) w połączeniu z powstaniem ludowym. O wykonaniu tego działania na linie połączeń mamy do powiedzenia tylko kilka słów. Działania te muszą wykonywać zręczni partyzanci, którzy słabymi siłami, ale za to za pomocą śmiałych marszów i napadów uderzają na nieprzyjacielskie małe załogi, transporty, ciągnące tam i z powrotem małe oddziały, podtrzymują miejscowe grupy powstańcze i łączą się z nimi dla wykonania poszczególnych wypraw, Oddziały takie muszą być raczej liczne niż silne liczebnie i powinny być tak zorganizowane, aby było możliwe połączenie kilku z nich dla wykonania większej wyprawy i aby próżność i samowola poszczególnych dowódców nie stanowiły przy tym zbyt wielkiej przeszkody.

Teraz mamy jeszcze do omówienia działania na linię odwrotową. Tutaj właśnie musimy mieć przede wszystkim na oku wysunięte zaraz na początku stwierdzenie, że to, co ma działać na tyłach, nie może być użyte na czole, że zatem działania od tyłu albo z boku nie można uważać za wzmożenie sił samych w sobie, lecz za wzmożone ich użycie; wzmożone z punktu widzenia powodzenia, ale wzmożone również pod względem niebezpieczeństwa. Każdy opór zbrojny, jeżeli nie jest bezpośredni i prosty, cechuje skłonność do wzmożenia działania kosztem bezpieczeństwa. Działania z boku czy to siłami zjednoczonymi, czy też obustronne, za pomocą sił rozczłonkowanych i otaczających, należą do tej kategorii. Przy odcinaniu odwrotu, jeśli ma to być pomyślane poważnie, a nie jedynie jako demonstracja, właściwym rozwiązaniem będzie bitwa decydująca lub przynajmniej połączenie wszystkich warunków do jej stoczenia. Właśnie w tym rozwiązaniu odnajdziemy oba te czynniki: zwycięstwo bardziej zdecydowane, ale też i większe niebezpieczeństwo. Aby więc wódz mógł się uważać za uprawnionego do takiego sposobu działania, musiałyby to uzasadniać sprzyjające okoliczności. Musimy przy tym sposobie stawiania oporu rozróżnić obie wymienione już formy. Pierwsza, gdy wódz chce uderzyć od tyłu na przeciwnika całością swych sit albo z pozycji bocznej zajętej przezeń w tym celu, albo też obchodząc go formalnie; druga, gdy dzieli swe siły i zagraża ich częścią tyłom nieprzyjacielskim z otaczającej pozycji, pozostałą zaś częścią — od frontu. Wzmożenie powodzenia jest w obu wypadkach takie samo, a mianowicie: albo istotne odcięcie odwrotu i wynikające stąd wzięcie do niewoli lub rozsypka wielkiej części sił nieprzyjacielskich, albo też znaczne a szybkie cofnięcie się wojsk nieprzyjacielskich dla uniknięcia podobnego niebezpieczeństwa. Zwiększenie niebezpieczeństwa jednak jest w obu wypadkach odmienne. Jeśli obchodzimy nieprzyjaciela całością sił własnych, to niebezpieczeństwo tkwi w odsłonięciu własnych tyłów, czyli znowu wchodzi tu w grę wzajemny stosunek linii odwrotowych obu stron, tak jak przy działaniu na linie połączeń w podobnym wypadku chodziło również o ich stosunek. Wprawdzie obrońca, działając we własnym kraju, jest niewątpliwie pod względem swych linii odwrotowych i połączeń mniej skrępowany niż nacierający, a zatem o tyleż bardziej zdolny do obejścia strategicznego, jednak ogólny stosunek jest przecież zbyt mało decydujący, aby na tym budować skuteczną metodę, może tu rozstrzygać tylko ogólna suma okoliczności poszczególnego wypadku. Tyle tylko można jeszcze powiedzieć, że okoliczności sprzyjające przytrafią się naturalnie częściej w szerokich ramach niż w wąskich oraz

częściej w państwach samodzielnych niż w słabych, czekających na pomoc obcą, a zatem zmuszonych przede wszystkim mieć na oku, aby oddziały ich nie straciły punktu połączenia z armią niosącą tę pomoc, wreszcie, że te okoliczności sprzyjające będą dla obrońcy najbardziej korzystne przy końcu kampanii, gdy siła uderzeniowa nacierającego już się wyczerpała, znowu w sposób zbliżony do tego, jak to było ze stosunkiem linii połączeń. Pozycja skrzydłowa, jaką Rosjanie zajęli w 1812 r. z tak wielką dla siebie korzyścią na drodze z Moskwy do Kaługi w chwili, gdy siła uderzeniowa Bonapartego była już wyczerpana, wyszłaby im bardzo na złe na początku kampanii w obozie pod Dryssą, gdyby nie okazali dość rozumu i nie zmienili w ostatniej chwili swego planu. Inna forma obejścia i odcięcia — za pomocą podziału sił — zawiera niebezpieczeństwo rozdrobnienia sil własnych, podczas gdy nieprzyjaciel dzięki korzyściom linii wewnętrznych pozostaje skupiony i ma z tego powodu możność uderzenia wielką przewagą sił na odosobnioną część sil naszych. Narażenie się na taką okoliczność niekorzystną, nie dającą się niczym wynagrodzić, może być spowodowane tylko przez trzy główne czynniki: 1. Pierwotny podział sił zmuszający nas do takiego sposobu działania pod groźbą wielkiej straty czasu; 2. Wielka przewaga fizyczna i moralna uprawniająca do użycia form rozstrzygających; 3. Brak siły uderzeniowej u przeciwnika, z chwilą gdy jest on u kresu swego posuwania się naprzód. Wtargnięcie koncentryczne Fryderyka Wielkiego do Czech w 1757 r. nie miało wprawdzie na celu połączenia z natarciem czołowym również uderzenia na tyły strategiczne, a przynajmniej nie było to żadną rzeczą główną, jak to gdzie indziej rozwiniemy nieco szerzej; w każdym razie jednak jest rzeczą jasną, że o żadnym połączeniu sił na Śląsku lub w Saksonii przed wtargnięciem nie mogło być mowy, gdyż przez to poświęciłby król wszelkie korzyści zaskoczenia. Zarządzając drugą część kampanii 1813 r., sprzymierzeni mieli prawo, posiadając wielką przewagę liczebną, myśleć o natarciu na Bonapartego siłami głównymi na prawym skrzydle, a mianowicie nad Elbą i o przesunięciu przez to teatru wojennego z Odry nad Elbę. Że zaś pod Dreznem tak im się nie powiodło, nie należy przypisywać tego owym ogólnym zarządzeniom, lecz ich biednym posunięciom strategicznym i taktycznym. Mogli oni pod Dreznem skupić 220 tyś. przeciw 130 tyś. ludzi Bonapartego, a więc osiągnąć stosunek sił ze wszech miar korzystny (pod Lipskiem stosunek ten wynosił 285 : 157, był więc niewiele tylko korzystniejszy). Co prawda Bonaparte podzielił swe siły zbyt równomiernie dla właściwego systemu obronnego na jednej linii (na Śląsku 70 tyś. wobec 90 tyś., w Marchii 70 tyś. wobec 110 tyś.), jednak w

każdym wypadku trudno by mu było bez całkowitej utraty Śląska zgromadzić nad Elbą siły dostateczne do skierowania decydującego ciosu przeciwko siłom głównym. Podobnie mogli sprzymierzeni spokojnie pozwolić armii Wredego posuwać się wzdłuż Menu i przez to podjąć próbę odcięcia Bonapartemu drogi na Moguncję. W 1812 r, wreszcie mogli Rosjanie przeznaczyć swoją armię mołdawską na Wołyń i Litwę, aby później skierować ją na tyły francuskich sił głównych, ponieważ nie było nic bardziej pewnego niż to, że Moskwa musiała się stać punktem szczytowym działań francuskich. Część Rosji położona na wschód od Moskwy nie potrzebowała się podczas tej kampanii niczego obawiać, siły główne Rosjan zatem nie miały żadnego powodu uważać się za zbyt słabe. Ta sama forma ugrupowania sil była zawarta w pierwszym planie obronnym, zaprojektowanym przez generała Phula, według którego armia dowodzona przez Barclaya miała zająć obóz pod Dryssą, a armia Bagrationa miała uderzyć na tyły nieprzyjacielskich sił głównych. Ale co za różnica w obu tych momentach! W pierwszym byli Francuzi trzy razy silniejsi od Rosjan, w drugim zaś Rosjanie byli znacznie silniejsi od Francuzów. W pierwszym wypadku siły główne Bonapartego stanowiły siłę uderzeniową, która wystarczyła aż do Moskwy, 80 mil poza Dryssę; w drugim nie mogła się już oddalić od Moskwy nawet na jeden przemarsz; w pierwszym wypadku linia odwrotowa aż do Niemna nie przekraczałaby 30 mil, w drugim dochodziła do 112. To samo więc działanie na linię odwrotową, które się okazało w drugim momencie tak skuteczne, w pierwszym byłoby jak najbardziej bezsensowną głupotą. Ponieważ działanie na linię odwrotową, jeśli jest czymś więcej niż demonstracją, polega na formalnym natarciu od tyłu, dlatego dałoby się o tym jeszcze niejedno powiedzieć, co jednakże znajdzie odpowiedniejsze miejsce w księdze o natarciu. Przerywamy więc na tym i poprzestajemy na podaniu warunków, w jakich może się odbyć ten rodzaj reakcji. Zamierzając nieprzyjaciela skłonić do odwrotu przez zagrożenie jego linii odwrotowej, myśli się zwykle raczej o demonstracji tylko niż o jej rzeczywistym wykonaniu. Gdyby w założeniu każdej skutecznej demonstracji musiał koniecznie istnieć całkowity zamiar wykonania prawdziwego działania, co się na pierwszy rzut oka wydaje zrozumiałe samo przez się, to wszystkie warunki jej wykonania byłyby identyczne z warunkami działania rzeczywistego. Tak jednak nie jest, a w rozdziale o demonstracjach zobaczymy, że wiążą się one bezwzględnie z nieco innymi warunkami i dlatego odkładamy to do owego rozdziału.

ROZDZIAŁ OSIEMNASTY

Odwrót w głąb kraju Dobrowolny odwrót w głąb kraju pojęliśmy jako specjalny, pośredni rodzaj obrony, gdzie wróg ma zginąć nie tyle od miecza, co z powodu własnych zbytnich wysiłków. Albo więc nie przewiduje się przy tym wcale bitwy walnej, albo też wybiera się dla niej czas bardzo późny, gdy siły nieprzyjacielskie są już znacznie osłabione. Podczas posuwania się naprzód w natarciu słabnie wskutek tego posuwania się siła bojowa nacierającego. Rozważymy to szerzej w księdze siódmej, tu zaś musimy się zająć od razu tym faktem, co tym śmielej uczynić możemy, że w historii wojen wskazuje na to wyraźnie każda kampania, w której siły zbrojne wykonały znaczniejszy marsz naprzód. To osłabienie podczas marszu wzmaga się, jeśli przeciwnik nie jest pobity, cofa się dobrowolnie z siłami niezłamanymi, świeżymi i za pomocą stałego, ściśle wymierzonego oporu zmusza do okupywania krwią każdej piędzi ziemi, tak że marsz ten nie stanowi zwykłego pościgu, lecz się przekształca w mozolne wdzieranie się. Z drugiej strony straty ponoszone przez cofającego się obrońcę będą o wiele większe, kiedy odchodzi po przegranej bitwie, niż kiedy to czyni dobrowolnie. Gdyby bowiem potrafił on nawet stawiać ścigającemu taki sam codzienny opór, jakiego oczekujemy przy dobrowolnym odwrocie, to poniósłby przy tym przynajmniej takie same straty, a doszłyby do nich jeszcze straty poniesione w bitwie. Jakżeż sprzeciwiałoby się to naturze rzeczy! Najlepsze nawet wojsko na świecie, zmuszone po przegranej bitwie cofać się daleko w głąb kraju, poniosłoby przy tym niewspółmiernie wielkie straty, a jeśli nieprzyjaciel jest znacznie silniejszy, jak to z góry przypuszczamy w wypadkach, o których mowa, i jeśli napiera z wielką energią, co w najnowszych wojnach zdarzało się prawie zawsze, to może grozić największe prawdopodobieństwo rzeczywistej ucieczki, która zwykle całkowicie niszczy siły bojowe. Codzienny, ściśle wymierzony opór, tzn. taki, który trwa zawsze tylko

dopóty, dopóki się jeszcze da utrzymać chwiejącą się równowagę walki, i kiedy zabezpieczamy się przed klęską, opuszczając we właściwym czasie teren, o który walczymy, taki opór będzie kosztował nacierającego co najmniej tylu ludzi, co i obrońcę. Jeżeli bowiem jeden podczas odwrotu tu i ówdzie poniesie straty w jeńcach, to drugi więcej straci od ognia, ponieważ musi stale pokonywać korzystny dla przeciwnika teren. Wprawdzie cofający się traci całkowicie swych ciężko rannych, ale i nacierający traci ich również na razie, gdyż zwykle pozostają oni w szpitalach przez szereg miesięcy. Wynik więc będzie taki, że wskutek stałego tarcia oba wojska zużyją się wzajemnie w mniej więcej podobnym stopniu. Zupełnie inaczej się dzieje przy pościgu wojska pobitego. Tutaj strata sił wskutek bitwy, zakłócony porządek, złamana odwaga, troska o zapewnienie sobie odwrotu utrudniają bardzo taki opór cofającemu się, a w pewnych wypadkach nawet go uniemożliwiają. Ścigający zaś, który w pierwszym wypadku posuwa się naprzód nadzwyczaj ostrożnie, a nawet z wahaniem, macając ciągle dokoła siebie jak ślepy, w drugim wypadku posuwa się energicznie, pewnym krokiem zwycięzcy, z pychą szczęśliwca, z pewnością siebie półboga i im zuchwałej sobie poczyna, tym bardziej przyśpiesza działanie w kierunku raz przez siebie obranym. Tu bowiem jest właściwe pole sił moralnych, które wzmagają się i pomnażają, nie związane z ciasnymi liczbami i miarami świata fizycznego. Jest więc zupełnie jasne, jak różny może być stosunek obu wojsk zależnie od tego, czy w taki czy też w inny sposób osiągną punkt, który można uważać za kres marszu naprzód nacierającego. Jest to tylko wynik obustronnego niszczenia się. Do wyniku tego dołącza się jeszcze osłabienie, jakiego w ogóle doznaje nacierający, co, jak to już mówiliśmy, odkładamy do księgi siódmej, z drugiej zaś strony dołącza się do tego wzmocnienie, jakie otrzymuje cofający się w ogromnej większości wypadków dzięki tym siłom, które nadciągają później czy to jako pomoc z zewnątrz, czy też jako wynik późniejszych wysiłków. Wreszcie pomiędzy cofającym się a nacierającym zachodzi taka różnica w zaopatrzeniu w środki żywności, że pierwszy niejednokrotnie korzysta z ich nadmiaru, podczas gdy drugi odczuwa niedostatek. Cofający się ma możność nagromadzić wszędzie zapasy, do których się zbliża, podczas gdy ścigający musi wszystko dowozić, co podczas marszu jest trudne nawet przy najkrótszej linii połączeń i z góry już powoduje braki. Wszystko, czego dostarcza sam kraj, będzie zużyte przede wszystkim przez cofającego się i przeważnie wyczerpane. Pozostają tylko zniszczone wioski i miasta, skoszone i zdeptane pola, wyczerpane studnie, zmącone strumienie.

Wojsko postępujące naprzód walczy więc nierzadko od pierwszego dnia z najdotkliwszymi potrzebami. Na zapasy nieprzyjacielskie nie można przy tym wcale liczyć, jeśli bowiem wpadnie mu coś w ręce tu czy tam, to tylko przez przypadek czy też przez niewybaczalny błąd ze strony przeciwnika. Nie ma więc wątpliwości, że przy znacznych przestrzeniach i niezbyt wielkiej nierówności sił powstanie w ten sposób stosunek sił, obiecujący obrońcy nieskończenie więcej prawdopodobieństwa powodzenia niż przy rozstrzygnięciu nad granicą. Jednak nie tylko prawdopodobieństwo zwycięstwa staje się większe wskutek zmienionego układu sil, zwiększa się także efekt zwycięstwa wskutek zmiany położenia. Jaka różnica zachodzi pomiędzy bitwą przegraną w pobliżu własnej granicy, a taką samą bitwą wewnątrz kraju nieprzyjacielskiego! Stan nacierającego jest nawet często u kresu jego marszu taki, że nawet wygrana bitwa może go skłonić do odwrotu, ponieważ nie ma on ani dość siły do uderzenia, aby zwycięstwo swoje doprowadzić do końca i wykorzystać, ani też nie może odnowić utraconych sił. Zachodzi zatem ogromna różnica, czy rozstrzygnięcie zapadnie na początku, czy też przy końcu natarcia. Wielkim korzyściom takiego sposobu prowadzenia obrony towarzyszą dwie przeciwwagi: pierwsza to straty, jakie ponosi kraj wskutek wtargnięcia nieprzyjaciela, druga — to wrażenie moralne. Uchronienie kraju przed stratami nie może być co prawda nigdy celem całości obrony, natomiast celem tym jest korzystny pokój. Osiągnięcie go możliwie jak najpewniej jest dążeniem istotnym i żadnej ofiary chwilowej nie można uważać za nazbyt wielką. Straty te jednak, aczkolwiek nie mogą rozstrzygać, muszą być przecież położone na szalę, gdyż są one zawsze przedmiotem naszego zainteresowania. Straty te nie dotykają bezpośrednio naszych sił zbrojnych, lecz działają na nie bardziej lub mniej okólną drogą, podczas gdy odwrót sam wzmacnia siły zbrojne bezpośrednio. Trudno więc dokładnie porównać ze sobą tę korzyść i te straty; są to rzeczy różnego rodzaju, które 'nie mają wcale bliskiego, wspólnego punktu oddziaływania. Musimy więc w tym wypadku poprzestać na stwierdzeniu, że straty te są większe, jeśli musimy poświęcić żyzną i ludną prowincję i wielkie miasta handlowe, i że największe są wtedy, gdy tracimy równocześnie z nią całkowicie lub w połowie gotowe środki prowadzenia wojny. Drugą przeciwwagą jest wrażenie moralne. Bywają wypadki, w których wódz musi wznieść się ponad nie, spokojnie przeprowadzać swój plan i wystawić się na szkody, jakie wywołuje krótkowzroczna małoduszność. Pomimo to jednak wrażenie to nie jest mamidłem, które zasługuje na lekceważenie. Nie można go porównać do siły, która działa na jeden punkt, ale raczej do takiej, która z szybkością błyskawicy przenika wszystkie fibry i osłabia wszystkie czynności, jakie mają działać w naro-

dzie i w wojsku. Bywają wprawdzie wypadki, kiedy odwrót w głąb kraju szybko znajduje zrozumienie u narodu i wojska i może nawet wzmóc zaufanie i nadzieję, ale wypadki takie są bardzo rzadkie. Normalnie naród i wojsko nie rozróżnia nawet, czy jest to ruch dobrowolny, czy też odrzucenie nas w tył, a tym mniej, czy plan ten wykonuje się przez roztropność w przewidywaniu pewnych korzyści, czy też z obawy przed mieczem nieprzyjacielskim. Naród będzie miał współczucie i niechęć, patrząc na los poświęconych prowincji, wojsko straci z łatwością zaufanie do swego wodza albo zgoła we własne siły, a ciągłe walki straży tylnych podczas odwrotu będą stale na nowo potwierdzać jego obawy. Co do tych skutków odwrotu nie wolno się łudzić. A co najważniejsze —już samo przez się jest rzeczą naturalniejszą, prostszą, szlachetniejszą, bardziej odpowiadającą moralnemu poczuciu narodu, gdy się wejdzie otwarcie w szranki, aby napastnik nie zdołał przekroczyć granic państwa bez sprzeciwu ducha narodu, który zażąda od wroga krwawego rachunku. Oto są korzyści i szkody takiego sposobu obrony. A teraz kilka słów o warunkach tegoż i o sprzyjających im okolicznościach. Głównym i zasadniczym warunkiem jest rozległość kraju lub przynajmniej długa linia odwrotowa. Kilka bowiem marszów naprzód nie osłabi oczywiście nieprzyjaciela zbyt widocznie. Centrum sił Bonapartego w 1812 r. liczyło pod Witebskiem 250 tyś. ludzi, pod Smoleńskiem 182 tyś. i dopiero pod Borodinem spadło do 130 tyś., tzn. zrównoważyło się pod względem liczebnym z centrum rosyjskim. Borodino leży 90 mil od granicy, ale dopiero pod Moskwą wystąpiła zdecydowana przewaga Rosjan, która sama przez się spowodowała tak radykalny zwrot w położeniu, że zwycięstwo Francuzów pod Mało- Jarosławcem nie wywołało w nim żadnej istotnej zmiany. Takich przestrzeni jak Rosja nie posiada żadne inne państwo europejskie, a w bardzo tylko nielicznych da się pomyśleć stumilowa linia odwrotowa. Też i takie siły jak francuskie w 1812 r. niełatwo dadzą się w innych warunkach zgromadzić, a jeszcze mniej taka przewaga, jaka na początku kampanii istniała pomiędzy obu stronami, kiedy to Francuzi mieli więcej niż dwa razy tyle wojska i prócz tego zdecydowaną przewagę moralną. To więc, co tutaj osiągnięto dopiero po przejściu 100 mil, może w innych wypadkach dałoby się osiągnąć przy 50 albo i 30 milach. Do sprzyjających okoliczności należą też: 1. Mało uprawne tereny; 2. Wierny, wojowniczy naród; 3. Nie sprzyjająca pora roku. Wszystkie te rzeczy utrudniają utrzymanie wojsk nieprzyjacielskich, zmuszają do wielkich dowozów, licznych oddziałów wydzielonych, uciążliwej służby, powodują choroby i ułatwiają obrońcy działanie ze skrzydła.

Musimy wreszcie pomówić o bezwzględnej masie sil, która ma wpływ na te działania. W naturze tych spraw leży, iż niezależnie od stosunku walczących sił zbrojnych małe siły w ogóle wyczerpią się wcześniej niż większe, że zatem droga ich marszu nie będzie mogła być tak długa, a zasięg ich teatru wojny nie będzie tak obszerny. Zachodzi więc poniekąd stały stosunek pomiędzy absolutną wielkością sił a zajmowanymi przez te siły obszarami. Nie może być mowy o tym, aby wyrazić ten stosunek za pomocą liczb, będzie on też zawsze modyfikowany przez inne okoliczności, ale tutaj wystarczy nam, gdy powiemy, że sprawy te mają wzajemne punkty styczne jak najbardziej głębokie i istotne. Z 500 tyś. ludzi można maszerować na Moskwę, a z 50 tyś. to się nie uda, choćby stosunek liczebny do sil nieprzyjacielskich byt w drugim wypadku nawet o wiele korzystniejszy niż w pierwszym. Jeśli zaś przyjmiemy ten stosunek sił absolutnych do przestrzeni w dwóch różnych wypadkach jako taki sam, to bez wątpienia skuteczność naszego odwrotu na osłabienie przeciwnika będzie wzrastać wraz z liczebnością mas. 1. Wyżywienie i utrzymanie wojsk nieprzyjacielskich stanie się trudniejsze; chociaż bowiem przestrzenie zajmowane przez wojska powinny wzrastać w tym samym stosunku jak same wojska, to jednak środki utrzymania nigdy nie pochodzą wyłącznie z tej połaci kraju, a wszystko, co trzeba dowieźć, ulega większym stratom. Również i dla zakwaterowania nie zużytkowuje się nigdy całej przestrzeni, tylko bardzo małą jego część, która nie wzrasta proporcjonalnie do mas wojska, 2. Marsz naprzód stanie się powolniejszy w prostym, stosunku do wzrostu mas, a zatem czas przebycia drogi natarcia będzie dłuższy, a suma ponoszonych co dzień strat większa. Oddział trzytysięczny wypierający przed sobą dwa tysiące ludzi nie pozwoli im w zwykłym terenie cofać się krótkimi, jedno- dwu- czy najwyżej trzymilowymi marszami i od czasu do czasu zatrzymywać się na kilka dni. Dopaść ich, natrzeć i spędzić z pola — to dzieło kilku godzin. Jeśli jednak pomnożymy te masy przez sto, sprawa będzie wyglądać inaczej. Działania, które wymagały w pierwszym wypadku kilku godzin, teraz będą potrzebowały całego dnia albo i dwóch. Obie strony nie mogą już pozostać w jednym punkcie, a wraz z tym wzrasta mnogość wszelkich poruszeń i kombinacji, a zatem i niezbędny dla nich czas. Nacierający jest tu wszakże w tym niekorzystnym położeniu, że z powodu trudności w wyżywieniu musi się rozciągnąć jeszcze szerzej niż cofający się, a zatem zawsze naraża się na pewne niebezpieczeństwo, iż przeciwnik spadnie przeważającymi siłami na jeden punkt, jak to chcieli uczynić Rosjanie pod Witebskiem. 3. Im większe są masy, tym większy staje się dla każdej ze stron wysiłek niezbędny dla codziennej służby strategicznej i taktycznej. Sto

tysięcy ludzi, którzy co dzień odbywają odmarsze i domarsze, to się zatrzymują, to znów ruszają, to chwytają za broń, to znowu gotują lub pobierają żywność; sto tysięcy ludzi, którzy nie mogą stanąć na postoju, zanim nie wpłyną ze wszystkich stron niezbędne meldunki — taka masa ludzi potrzebuje dla wykonania wszystkich tych wysiłków ubocznych poza właściwym marszem z reguły dwa razy tyle czasu niż pięćdziesiąt tysięcy; doba ma jednak dla obu tylko 24 godziny. Jak bardzo jednak różny jest, zależnie od masy wojsk, czas i wysiłek marszowy, wykazaliśmy w rozdziale dziewiątym księgi poprzedniej. Wysiłki te dzieli wprawdzie cofający się wraz z posuwającym się naprzód, ale dają się one odczuć wyraźniej temu ostatniemu: a) ponieważ masy jego wojsk są większe, bowiem z góry już przypuszczamy, że ma on przeważające siły; b) ponieważ obrońca, opuszczając ciągle zajmowany teren, tą ofiarą okupuje dla siebie prawo pozostawania stroną zawsze określającą sytuację i stale narzucającą przeciwnikowi swą wolę; plan swój sporządza on z góry i w większości wypadków nic mu go nie krzyżuje, natomiast nacierający może sporządzić swój plan tylko zależnie od położenia nieprzyjaciela, które musi zawsze dopiero starać się zbadać. Musimy wszakże przypomnieć o tym, że mówimy tu o marszu w ślad za przeciwnikiem, który nie poniósł klęski, a nawet nie przegrał bitwy, aby nie sądzono, że jesteśmy tu w sprzeczności z naszym rozdziałem dwunastym księgi czwartej. Ten zaś przywilej narzucania nieprzyjacielowi woli własnej stanowi, jeśli chodzi o zyskanie na czasie i oszczędzanie sił, pewną różnicę, która, jeśli trwa dłużej, staje się bardzo poważna; c) ponieważ cofający się czyni ze swej strony wszystko, aby ułatwić swój odwrót, nakazuje naprawiać drogi i mosty, wyszukuje najdogodniejsze postoje itd., a w zamian tyle samo dokłada znów starań, aby nacierającemu utrudnić posuwanie się naprzód, burzy mosty, niszczy złe drogi jeszcze bardziej już choćby przez marsz własny, odbiera nieprzyjacielowi najlepsze miejsca postoju i pobierania wody, zajmując je sam itd. Wreszcie musimy jako szczególnie sprzyjającą okoliczność przytoczyć powstanie ludowe. Nie wymaga ono tutaj dalszych rozważań, gdyż będziemy o tym mówić jeszcze w osobnym rozdziale. Mówiliśmy dotychczas o korzyściach, jakie daje podobny odwrót, o ofiarach, jakich wymaga, o koniecznych warunkach. Teraz pomówmy jeszcze trochę o wykonaniu. Pierwsze pytanie, jakie mamy tu zadać, dotyczy kierunku odwrotu. Powinien on prowadzić w głąb kraju, a zatem zmierzać, o ile możności, ku takiemu punktowi, gdzie wróg byłby otoczony z obu stron przez nasze prowincje. Będzie wtedy wystawiony na ich oddziaływanie, a my nie narażamy się na niebezpieczeństwo odsunięcia własnych wojsk od

głównego trzonu naszego kraju, co mogłoby się zdarzyć, gdybyśmy wybrali linię odwrotową przebiegającą zbyt blisko od granicy, jak to mogło być z Rosjanami w 1812 r., gdyby chcieli cofać się ku południowi zamiast ku wschodowi. Jest to warunek, który leży w samej celowości tego sposobu walki. Który punkt kraju jest najodpowiedniejszy, jak dalece da się z nim związać zamiar własny, czy należy stolicę lub inny ważny punkt osłaniać bezpośrednio, czy też odciągać wroga od tamtego kierunku — wszystko to zależy od okoliczności. Gdyby Rosjanie w 1812 r. przemyśleli uprzednio odwrót i, co za tym idzie, przeprowadzili go całkowicie według planu, to mogliby łatwo już od Smoleńska obrać kierunek na Kaługę, dokąd skierowali się dopiero od Moskwy. Bardzo możliwe, że w tych okolicznościach Moskwa byłaby całkowicie oszczędzona. Francuzi mieli pod Borodinem około 130 tyś. ludzi. Nie ma żadnej podstawy do sądzenia, że gdyby Rosjanie przyjęli tę bitwę na pół drogi od Kaługi, Francuzi byliby tam silniejsi. A ile mogliby oni z tych sił oderwać i skierować na Moskwę? Oczywiście bardzo mało. A przecież nie można wysyłać oddziału wydzielonego o słabej sile na odległość 50 mil (taka jest odległość Smoleńska od Moskwy) i przeciwko tak znacznemu miastu jak Moskwa. Przyjąwszy, że Bonaparte pod Smoleńskiem, gdzie po stoczeniu bitew miał jeszcze około 160 tyś. ludzi, byłby uznał, iż może się odważyć na wysłanie przeciwko Moskwie oddziału wydzielonego, zanim nastąpiła bitwa decydująca, i że użyłby do tego 40 tyś. ludzi, pozostawiając 120 tyś. ludzi przeciwko głównej armii rosyjskiej, to w bitwie samej owe 120 tyś. wynosiłyby już tylko około 90 tyś., a zatem byłyby o 40 tyś. słabsze niż pod Borodinem, czyli że Rosjanie mieliby przewagę o 30 tyś. ludzi. Jeśli zaś jako miarę zastosujemy przebieg bitwy pod Borodinem, to można śmiało przypuścić, że w tym wypadku pozostaliby zwycięzcami. W każdym razie stosunek sił byliby dla nich korzystniejszy niż pod Borodinem. Jednak odwrót Rosjan nie był dziełem przemyślanego planu. Cofnęli się tak daleko dlatego, że ilekroć zamierzali przyjąć bitwę, sądzili, że ciągle jeszcze nie są dość silni, aby stoczyć bitwę walną. Wszelkie środki zaopatrzenia i uzupełnienia kierowane były na drogę z Moskwy do Smoleńska i w Smoleńsku nikomu nie mogło przyjść do głowy, aby opuścić tę drogę. Poza tym nawet zwycięstwo pomiędzy Smoleńskiem a Kaługą nie naprawiłoby w oczach Rosjan tej krzywdy, że Moskwy nie broniono i że wystawiono ją na możliwość jej zajęcia. Jeszcze pewniej mógł Bonaparte w 1813 r. bronić Paryża przed napadem, gdyby był zajął stanowiska znacznie bardziej z boku, chociażby za Kanałem Burgundzkim, zostawiwszy w Paryżu tylko kilka tysięcy żołnierzy wraz z licznymi oddziałami gwardii narodowej. Sprzymierzeni nigdy by się nie odważyli wysłać korpus 50 tyś. do 60 tyś. liczący na

Paryż, wiedząc, że Bonaparte znajduje się ze 100 tyś. pod Auxerre. Na odwrót, nikt w wojskach sprzymierzonych, gdyby się znalazły w położeniu Bonapartego, nie doradzałby, aby opuścić drogę ku własnej stolicy, mając go za przeciwnika. Posiadając taką przewagę, nie zastanawiałby się on ani chwili, aby ruszyć na stolicę. Nawet w takich samych okolicznościach wynik będzie różny, jeśli warunki moralne będą odmienne. Chcemy jeszcze tylko zaznaczyć, że przy takim położeniu bocznym w każdym wypadku stolica lub też miejscowość, którą chcemy przez to wyeliminować z rozgrywki, musi sama posiadać pewną zdolność stawiania oporu, aby lada podjazd jej nie zajął i nie złupił. Na tym przerywamy rozważania o tym przedmiocie, gdyż w przyszłości, omawiając plan wojny, powrócimy do niego raz jeszcze. Musimy wszakże rozważyć jeszcze inną właściwość kierunku takiej linii odwrotowej, a mianowicie jej nagły zwrot. Rosjanie, utrzymawszy aż do Moskwy ten sam kierunek, opuścili ten, który by ich zaprowadził na Włodzimierz, a poszli dalej z początku w kierunku na Riazań, a potem w kierunku na Kaługę. Gdyby zaś musieli dalej stosować odwrót, mógłby on doskonale odbywać się w tym nowym kierunku, który by ich zaprowadził do Kijowa, a więc znowuż o wiele bliżej granicy nieprzyjacielskiej. Jasne jest, że Francuzi, nawet jeśliby byli w tym czasie jeszcze znacznie silniejsi od Rosjan, nie mogliby utrzymać swej linii połączeń przez Moskwę; oddaliby oni nie tylko Moskwę, lecz najprawdopodobniej też i Smoleńsk, a zatem musieliby opuścić te tak mozolnie osiągnięte zdobycze i zadowolić się teatrem wojennym po tej stronie Berezyny. Wprawdzie w tym wypadku wojska rosyjskie wpadłyby w takie samo niekorzystne położenie, na jakie naraziłyby się, gdyby zaraz od początku zechciały obrać kierunek na Kijów, a mianowicie byłyby oddzielone od głównej masy własnych terytoriów. Ta szkoda jednak byłaby prawie iluzoryczna, gdyż w jakimże innym stanie przybyłyby do Kijowa wojska nieprzyjacielskie, nie odbywszy tej okólnej drogi przez Moskwę! Jasne jest, że taki nagły zwrot linii odwrotowej, który przy wielkich przestrzeniach bardzo łatwo da się uskutecznić, zapewnia wybitne korzyści: 1. Uniemożliwia przeciwnikowi (nacierającemu) utrzymanie dawnych linii połączeń; urządzenie nowej linii jest jednak zawsze rzeczą trudną, a do tego dochodzi jeszcze możliwość coraz to nowej zmiany kierunku, a więc prawdopodobieństwo konieczności szukania nowej linii połączeń nie tylko jeden raz; 2. Obie strony zbliżają się w ten sposób znowu ku granicy, nacierający nie może już własnym uszykowaniem przesłaniać swoich zdobyczy i najprawdopodobniej musi z nich zrezygnować. Rosja ze swymi ogromnymi przestrzeniami jest państwem, wewnątrz którego oba wojska mogą w ten sposób formalnie gonić się wzajemnie.

Na terytoriach mniejszych możliwy jest również podobny zwrot linii odwrotowej, jeśli pozostałe warunki sprzyjają, co można wszakże wywnioskować ze wszystkich okoliczności poszczególnego wypadku. Jeśli został już określony kierunek, w jakim należy wciągać nieprzyjaciela do kraju, to samo przez się wynika, że nasze siły główne powinny obrać ten sam kierunek, gdyż w przeciwnym razie siły główne nieprzyjaciela nie posuwałyby się w tym kierunku, a jeśliby nawet nieprzyjaciel tani poszedł, nie moglibyśmy narzucić mu tych warunków, jakie rozpatrywaliśmy wyżej. Może więc powstać jeszcze tylko pytanie, czy należy ten kierunek trzymać całością sił, czy też odskoczyć na boki znacznymi oddziałami i stosować w ten sposób odwrót odśrodkowy. Na to pytanie musimy odrzec, że tę ostatnią formę działania należy z punktu odrzucić: 1. Gdyż siły będą przez to bardziej podziemne, zebrane zaś w jednym punkcie stanowią właśnie główną trudność dla nacierającego; 2. Ponieważ nacierający uzyskuje korzyści działania po liniach wewnętrznych, jest bardziej skupiony niż my, a zatem może tym łatwiej uzyskać przewagę w poszczególnych punktach. Wprawdzie przewagi tej należy mniej się obawiać przy systemie, polegającym przede wszystkim na stałym cofaniu się, ale koniecznym warunkiem tego cofania jest: być stale próżnym dla przeciwnika i nie dopuszczać do porażki poszczególnych części, co łatwo może się zdarzyć. Dalej, koniecznym warunkiem takiego odwrotu jest: stopniowe narastanie sil głównych aż do osiągnięcia przewagi, aby móc doprowadza do rozstrzygnięcia, co przy rozdzieleniu sit byłoby rzeczą niepewną; 3. Ponieważ w ogóle działanie koncentryczne na przeciwnika nie jest właściwe dla słabszego; 4. Ponieważ wobec rozdzielenia sil obrońcy znikają pewne ujemne konsekwencje słabych stron nacierającego; najważniejsze z tych stron słabych głęboko sięgającego natarcia są: długie linie połączeń i odsłonięte skrzydła strategiczne; forma odśrodkowa odwrotu zmusza nacierającego do sfrontowania części swoich sił na boki i ten oddział, który właściwie miał tylko wiązać nasze przeciwstawione mu siły, dokonuje poniekąd prócz tego jeszcze i czegoś innego, a mianowicie broni pewnej części linii połączeń. Odśrodkowa więc forma odwrotu nie jest korzystna dla samego strategicznego jego działania. Jeśli zaś w ten sposób ma się przygotować późniejsze działanie na nieprzyjacielską linię odwrotową, to musimy przypomnieć to, cośmy powiedzieli w rozdziale poprzednim. Jeden tylko cel może skłonić do odwrotu odśrodkowego: jeśli mianowicie dzięki niemu możemy zabezpieczyć prowincje, które w przeciwnym razie opanowałby nieprzyjaciel. Jakie połacie kraju obsadzi nacierający po prawej i lewej stronie, da się przeważnie przewidzieć z dostatecznym prawdopodobieństwem ze

skupienia i kierunku jego sił, z położenia jego prowincji, fortec itd, w stosunku do naszych. Obsadzanie zaś własnymi oddziałami tych połaci kraju, o które on prawdopodobnie się nie pokusi, byłoby niebezpiecznym marnowaniem sił. Trudniej już jest przewidzieć, czy wydzielone oddziały potrafią przeszkodzić zajęciu przez nacierającego tych połaci kraju, które on prawdopodobnie zająć zechce, i w tym wypadku wiele zależy od zdolności trafnej oceny położenia. Cofając się w 1812 r., Rosjanie pozostawili na Wołyniu 30 tyś. ludzi pod wodzą Tormassowa, przeciwstawiając je siłom austriackim, jakie miały wtargnąć do tej prowincji. Obszar prowincji, rozliczne trudności jej terenu, niezbyt przeważające siły, jakie miały na nią uderzyć, uprawniały Rosjan do żywienia nadziei, że w tych stronach posiadać będą przewagę, a przynajmniej, że będą mogli utrzymać się w pobliżu granicy. Przez to mogli oni w przyszłości osiągnąć bardzo ważne korzyści, nad którymi nie chcemy tu się zastanawiać. Prócz tego prawie niemożliwe było ściągnięcie tych oddziałów jeszcze na czas do sił głównych, nawet gdyby chciano to uczynić. Z tych więc powodów zdecydowana się słusznie na pozostawienie tych wojsk na Wołyniu, aby tam toczyć odosobnioną walkę. Jeśli jednak w planie strategicznym, opracowanym przez generała Phula, cofać się na Dryssę miała tylko armia Barclaya (80 tyś. ludzi), armia zaś Bagrationa {40 tyś. ludzi) miała pozostać na prawym skrzydle Francuzów, aby im potem spaść na tyły, to już na pierwszy rzut oka widzimy, że armia ta nie miałaby możności utrzymania się na Litwie południowej, na bliskich tyłach francuskich sił głównych, których przeważające masy zniszczyłyby ją niebawem. Rozumie się samo przez się, że w zasadzie już w interesie broniącego się jest pozostawianie nacierającemu możliwie mało prowincji, ale zawsze jest to celem podrzędnym. Również rzeczą jasną jest, że natarcie też jest tym trudniejsze, im bardziej potrafimy zmniejszyć, a raczej zwęzić teatr wojenny, na którym nieprzyjaciel może działać. Wszystko to jednak podlega przecież warunkowi, aby przy tych poczynaniach mieć prawdopodobieństwo własnego sukcesu i aby siły główne obrońcy nie zostały przez to zbyt osłabione, gdyż one to muszą przede wszystkim uzyskać ostateczne rozstrzygnięcie. Trudności bowiem, jakie powstają dla nieprzyjacielskich sił głównych, przede wszystkim wywołują decyzję odwrotu i najsilniej zwiększają związaną z tym stratę sił fizycznych i moralnych. Odwrót w głąb kraju powinien odbywać się z zasady niepobitymi i niepodzielonymi siłami, bezpośrednio w obliczu nieprzyjacielskich sił głównych, możliwie jak nąjpowolniej, i swym stałym oporem powinien zmuszać przeciwnika do ciągłej gotowości bojowej i do szkodliwego dla siebie stosowania środków bezpieczeństwa zarówno taktycznych, jak i strategicznych. Gdy obie strony dotarły już w ten sposób do kresu drogi działań za-

czepnych, powinien wtedy obrońca, jeśli tylko może, zająć stanowisko skośne do kierunku tego natarcia, a następnie działać na tyły wroga wszystkimi środkami, jakie ma do dyspozycji. Kampania 1812 r. w Rosji ukazuje wszystkie te zjawiska i ich oddziaływanie w wielkiej skali, jak gdyby w zwierciadle powiększającym. Aczkolwiek nie był to odwrót dobrowolny, to jednak doskonale można go rozpatrywać z tego właśnie punktu widzenia. Gdyby Rosjanie po raz drugi mieli go przeprowadzać dokładnie w tych samych okolicznościach i z posiadaną obecnie świadomością sukcesu, to uczyniliby planowo i dobrowolnie to samo, co w 1812 r. stało się przeważnie bez uprzedniego zamiaru. Wszakże nie mielibyśmy zupełnie racji, gdybyśmy sądzili, że poza tym nie ma ani też że nie mogłoby być przykładu podobnego tam, gdzie brak przestrzeni takich jak w Rosji. Wszędzie, gdzie natarcie strategiczne załamuje się wskutek samych trudności bez rozstrzygnięcia za pomocą bitwy i gdzie napastnik jest zmuszony do bardziej czy mniej zgubnego dla siebie odwrotu, zachodzi ten sam główny warunek i ten sam zasadniczy efekt tego sposobu obrony, bez względu na towarzyszące mu ewentualnie okoliczności modyfikujące. Kampania Fryderyka Wielkiego w 1742 r. na Morawach, 1744 r. w Czechach, kampania francuska 1743 r. w Austrii i Czechach, kampania księcia Brunświckiego 1792 r. we Francji, kampania zimowa Masseny 1810--1811 r. w Portugalii — są to przykłady wskazujące wypadki podobne, ale w znacznie zmniejszonych rozmiarach i okolicznościach. Poza tym zaś jest mnóstwo fragmentarycznych działań tego rodzaju, gdzie wprawdzie nie cały sukces, ale znaczną część tegoż trzeba przypisać tej zasadzie, którą tutaj podtrzymujemy. Przykładów tych jednak nie przytaczamy, gdyż konieczne by tu było takie ich rozwijanie, że zaprowadziłoby nas zbyt daleko. W Rosji i w innych przytoczonych przykładach kryzys nastąpił bez rozstrzygnięcia w wygranej bitwie w kulminacyjnym punkcie. Również tam, gdzie nie można nawet oczekiwać podobnego działania, rzeczą dostatecznie ważną jest doprowadzenie do takiego stosunku sił, który umożliwia zwycięstwo. Zwycięstwo to zaś, niby pierwszy poważny impuls, powoduje ruch, którego zgubne skutki rosną zwykle stosownie do praw siły ciążenia.

ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY

Powstanie ludowe Powstanie ludowe jest w Europie cywilizowanej zjawiskiem dziewiętnastego stulecia. Ma ono swych zwolenników i swych przeciwników. Tych ostatnich ma albo z powodów politycznych, gdyż uważają oni powstanie za środek rewolucyjny, za ogłoszony prawnie stan anarchii, który jest jakoby równie niebezpieczny dla porządku społecznego wewnątrz kraju, jak i dla wroga, albo też z powodów militarnych, gdyż sądzą, że skutek nie odpowiada zużyciu sił. Pierwszy punkt nie obchodzi nas tutaj, gdyż rozpatrujemy powstanie ludowe tylko jako środek walki, a więc w stosunku do wroga. Ostatni punkt wszakże skłania nas do uczynienia uwagi, że powstanie ludowe należy w ogólności traktować jako konsekwencję przełomu, jakiego dokonał w naszych czasach żywioł wojny w dawnym sztucznym jego obwarowaniu, jako rozszerzenie i wzmocnienie całego niszczącego procesu, jaki nazywamy wojną. System rekwizycji, rozrost wojsk do olbrzymich mas dzięki temu systemowi oraz z powodu powszechnego obowiązku służby wojskowej, wreszcie użycie obrony krajowej (landwehry) — wszystko to są rzeczy, które, jeśli się wyjdzie z dawnego, ściśle ograniczonego systemu militarnego, zmierzają w tym samym kierunku, i w tymże kierunku zmierza też powołanie pospolitego ruszenia (landsturmu) albo powstanie ludowe. Skoro zaś pierwsze spośród tych nowych środków stanowią naturalną i nieuniknioną konsekwencję przełamania dawnych ram i skoro siły tego, który pierwszy tych środków użył, wzmogły się tak potężnie, że porwały za sobą przeciwnika i zmusiły go również do chwycenia się ich, to i z powstaniem ludowym dzieje się tak samo. W ogólności każdy naród, który posługuje się nim rozsądnie, uzyskać może stosunkową przewagę nad tymi, którzy nim gardzą. Jeśli zaś tak jest, to może powstać tylko pytanie, czy to nowe wzmocnienie żywiołu wojny jest dla ludzkości w ogóle zbawienne, czy też nie — pytanie, na które odpowiedzieć trzeba by podobnie, jak na zagadnienie wojny jako takiej — obie te kwestie pozostawiamy filozofom. Można by co prawda sądzić, że siły zużyte na

powstanie ludowe dałoby się wykorzystać z większym skutkiem, zużywszy je na inne środki walki. Nie trzeba wszakże wielkich badań, aby się przekonać, że siły te przeważnie nie stoją do dyspozycji i że nie można ich użyć zupełnie dowolnie. Istotna ich część, a mianowicie wartości moralne, w ogóle powstają jedynie dzięki tej formie ich użycia. Nie pytamy już zatem: jaką cenę zapłaci naród za opór, stawiany przezeń z bronią w ręku?, lecz pytamy: jaki wpływ może ten opór wywrzeć, jakie są jego warunki i jak należy go użyć? Że taki opór rozproszony nie może zadawać wielkich ciosów, skoncentrowanych w czasie i przestrzeni, wynika to z natury rzeczy. Działanie jego zwraca się, podobnie jak w naturze fizycznej procesu parowania, ku powierzchni. Im większa jest ta powierzchnia, im większy jest kontakt, w jakim się ono znajduje z wojskiem nieprzyjacielskim, czyli im bardziej się ono rozprzestrzenia, tym większe jest działanie powstania ludowego. Niszczy ono, niby cicho tlejący żar, podstawy wojska nieprzyjacielskiego. Ponieważ zaś potrzebuje czasu, aby uzyskać powodzenie, dlatego podczas tego oddziaływania na siebie obu tych czynników powstaje stan napięcia, który albo stopniowo ustępuje, gdy powstanie ludowe w poszczególnych punktach zostaje stłumione, a w innych samo powoli wygasa, albo też prowadzi do przesilenia, jeśli płomienie tego ogólnego pożaru ogarniają całe wojsko nieprzyjacielskie i zmuszają je do opuszczenia kraju dla uratowania się przed całkowitą zagładą. Uzyskanie takiego rozstrzygnięcia przez samo tylko powstanie ludowe byłoby możliwe tylko przy takim obszarze zajętego kraju, jaki ma spośród państw europejskich jedynie Rosja, albo też przy tak wielkiej dysproporcji pomiędzy liczebnością armii najezdniczej a obszarem kraju, jaka w rzeczywistości nigdy nie zachodzi. Jeśli więc nie chcemy ulegać złudzeniom, musimy wyobrazić sobie powstanie ludowe w związku z armią regularną, działające w myśl wspólnego planu, ogarniającego całość. Warunki, przy których dopiero powstanie ludowe może być skuteczne, są następujące: 1. Aby wojna prowadzona była wewnątrz kraju; 2. Aby nie była ona rozstrzygnięta przez jedną jakąś katastrofę; 3. Aby teatr wojenny obejmował znaczne połacie kraju; 4. Aby charakter narodu sprzyjał temu sposobowi walki; 5. Aby kraj był bardzo poprzecinany i niedostępny albo wskutek gór lub lasów i błot, albo też wskutek charakteru jego uprawy. Nie rozstrzyga tu fakt, czy ludność jest liczna, czy też nie, gdyż brak ludzi bywa tutaj najmniejszy. Czy mieszkańcy są biedni, czy bogaci, nie jest to również bezpośrednio decydujące albo też przynajmniej nie powinno decydować. Nie należy tu wszakże zapominać, że ludność biedna, przyzwyczajona do wytężonej pracy i niedostatku, jest też bardziej wojownicza i silniejsza.

Właściwością kraju nadzwyczaj sprzyjającą skuteczności powstania ludowego jest rozrzucenie siedzib mieszkańców, jakie znajdujemy w wielu okolicach Niemiec. Kraj staje się wskutek tego bardziej poprzecinany i pokryty, drogi są gorsze, chociaż liczniejsze, zakwaterowanie wojsk sprawia nieskończone trudności, szczególnie zaś powtarza się tam na małą skałę właściwość wojny ludowej w ogólności, a mianowicie, że czynnik oporu zjawia się tam wszędzie i nigdzie. Jeśli mieszkańcy grupują się w wioskach, to najbardziej niespokojne z nich zajmuje się przez wojska albo nawet za karę grabi się je, pali itd., co jednak w gospodarstwach np. westfalskich niełatwo da się zrobić. Użycie pospolitego ruszenia i uzbrojonych grup ludowych nie może i nie powinno kierować się przeciw nieprzyjacielskim siłom głównym ani nawet przeciwko znaczniejszym jego korpusom. Nie ma ono zadania miażdżenia samego jądra, tylko podgryzanie na powierzchni i na skrajach. Powstanie powinno wybuchnąć w prowincjach położonych z dala od teatru wojny i nie zalanych przez siły nieprzyjacielskie, aby wyrwać te prowincje całkiem spod jego wpływu. Tam, gdzie nieprzyjaciela nie ma jeszcze wcale, nie zabraknie odwagi do zbrojenia się przeciw niemu, a za tym przykładem rozpala się stopniowo również i masa sąsiednich mieszkańców. W ten sposób rozszerza się ogień niby pożar na stepie i dosięga wreszcie terenu, na którym opiera się napastnik. Ogarnia on jego linie połączeń i trawi żywotne arterie jego istnienia. Jeśli się bowiem nawet nie ma przesadnych wyobrażeń o wszechmocy powstania ludowego i nie uważa się go za żywioł niewyczerpany i nieprzezwyciężony, któremu same siły zbrojne nie mogą nakazać spokoju, jak człowiek wiatrowi czy deszczowi, krótko mówiąc, jeśli się nawet nie opiera własnego sądu na wymownych proklamacjach — to jednak przyznać trzeba, że uzbrojonych chłopów nie można pędzić przed sobą podobnie jak oddziału żołnierzy, którzy trzymają się kupy i zwykle uciekają wprost przed siebie, podczas gdy tamci, rozbici, rozpraszają się na wszystkie strony, nie potrzebując do tego wcale kunsztownych planów. Toteż marsz każdego mniejszego oddziału w górach, w okolicy lesistej lub w ogóle silniej poprzecinanej nabiera charakteru bardzo niebezpiecznego. W każdym momencie marsz może się przekształcić w walkę i nawet wtedy, gdy już od dawna nie ma mowy o zbrojnym przeciwniku, mogą każdej godziny zjawić się na tyłach kolumny ci sami chłopi, których przepędziło dawniej czoło tejże kolumny. Co zaś do niszczenia dróg i zamykania ciaśnin, to środki, jakimi się posługują czaty lub podjazdy wojsk regularnych, tak się mają w stosunku do tych, które stosuje masa chłopska, jak mniej więcej ruchy automatu do ruchów człowieka. Nieprzyjaciel nie ma innego środka przeciwko działaniu pospolitego ruszenia niż wysyłanie wielu oddziałów dla eskortowania swoich dowozów, do obsadzenia stacji wojskowych, przełęczy, mostów itd. Ponieważ pierwsze próby pospolitego ruszenia

będą nieznaczne, dlatego i te oddziały wydzielone będą słabe, gdyż każdy obawia się zbytniego rozproszenia sil. Z tych zaś słabych oddziałów rozgorzeje dopiero na dobre ogień powstania, w kilku miejscach uzyska ono powodzenie wskutek przewagi liczebnej, odwaga wzrośnie, ochota do walki się wzmoże i intensywność walki przybierze na sile, aż się zbliży punkt kulminacyjny, który ma rozstrzygnąć o wyniku. Według naszych wyobrażeń powstanie ludowe nie powinno się nigdzie, jako zjawisko o charakterze mglistym i rozwiewnym, kondensować w ciała stale, gdyż w tym wypadku nieprzyjaciel skieruje odpowiednie siły przeciwko temu ośrodkowi, zniszczy go i zdobędzie wielką masę jeńców. Wtedy wszakże upada odwaga, wszyscy sądzą, że cała sprawa już jest rozstrzygnięta, a dalsze trudy już daremne i broń wypada ludowi z rąk. Z innej jednak strony jest konieczne, aby mgławica owa zbierała się w pewnych punktach w gęstsze masy i tworzyła groźne chmury, z których kiedyś może spaść potężny grom. Punkty te leżą głównie na skrzydłach nieprzyjacielskiego teatru wojny, jak to już mówiliśmy. Siły powstańcze muszą tam złączyć się w jedną większą i bardziej uporządkowaną całość, z małym dodatkiem oddziałów regularnych, tak by uzyskać już wygląd uporządkowanego wojska i być w stanie odważyć się na poważniejsze działania. Od tych punktów począwszy, aż po tyły nieprzyjacielskie, natężenie pospolitego ruszenia wystawionego na najsilniejsze uderzenia wroga powinno się zmniejszać. Zwarte zaś owe masy są przeznaczone do napadów na poważniejsze załogi pozostawione przez nieprzyjaciela. Poza tym napełniają one obawą i troską oraz wzmagają wpływ moralny całości, bez nich wrażenie ogólne nie byłoby silne i całe położenie nie byłoby dla nieprzyjaciela dostatecznie niepokojące. To bardziej krzepkie zorganizowanie całego powstania ludowego zapewni wódz najłatwiej przez wsparcie pospolitego ruszenia małymi oddziałami wojska regularnego. Bez takiego wsparcia na duchu niewielką liczbą oddziałów regularnych brakłoby ludności przeważnie i zaufania we własne siły, i porywu do chwycenia za broń. Im silniejsze zaś będą przeznaczone do tego oddziały, tym większa będzie ich siła atrakcyjna, tym większa będzie lawina, która ma spaść. Ma to jednak swoje granice, gdyż byłoby rzeczą po części nawet szkodliwą dzielić całą armię dla tych podrzędnych celów, rozwadniać ją niejako w pospolitym ruszeniu i tworzyć przez to rozciągniętą, we wszystkich punktach słabą linię obronną, gdzie można być pewnym, że zarówno armia regularna, jak i pospolite ruszenie niebawem byłyby gruntownie zniszczone. Doświadczenie również zdaje się uczyć, że jeśli w danej prowincji jest zbyt dużo oddziałów regularnych, to powstanie ludowe zwykle zmniejsza swoją energię i skuteczność. Przyczyny tego tkwią po pierwsze w tyrn, że ściąga to do danej prowincji zbyt wiele oddziałów nieprzyjacielskich; po drugie, że ludność poczyna nazbyt polegać na oddziałach

regularnych, a po trzecie, obecność znacznych mas wojska zanadto absorbuje w inny sposób siły ludności, a mianowicie przez kwaterunek, dowozy, dostawy itd. Inny środek, zapobiegający zbyt skutecznej reakcji wroga na powstanie ludowe, stanowi jednocześnie podstawową zasadę jego zastosowania. Jest to zasada, aby posługując się tym strategicznym środkiem obronnym, rzadko kiedy albo i wcale nie dopuszczać do obrony taktycznej. Charakter w a l k i pospolitego ruszenia jest podobny do wszelkich walk oddziałów mniej wartościowych: wielka gwałtowność i gorączkowość natarcia, natomiast mało zimnej krwi i słaba wytrzymałość. Poza tym jest mało ważne, czy gromada pospolitego ruszenia będzie zwyciężona i rozproszona, gdyż na to jest ona przygotowana, ale nie można dopuścić do jej zniszczenia przez zbyt duże straty w zabitych, rannych i jeńcach, podobne bowiem kieski szybko ugasiłyby jej zapał. Obie zaś właściwości są całkowicie sprzeczne z naturą obrony taktycznej. Bitwa obronna wymaga konsekwentnego, dłuższego, planowego działania i zdecydowanej odwagi. Sam tylko zamiar, od którego można odstąpić tak szybko, jak się chce, nie może nigdy w obronie doprowadzić do powodzenia. Jeśli więc pospolite ruszenie musi objąć obronę jakiegoś odcinka terenu, to nie może nigdy dojść do rozstrzygającej walnej bitwy obronnej; zginęłoby wtedy, nie zważając na najbardziej nawet sprzyjające okoliczności. Może więc ono i powinno bronić dostępów do gór, grobli na błotach, przejść przez rzekę tak długo, jak tylko potrafi. Jednak skoro tylko obrona ta zostanie przełamana, powinno raczej się rozproszyć i kontynuować swoją obronę przez niespodziewane napady, niż ściągać do ciasnych ostatecznych schronisk na właściwych pozycjach obronnych, pozwalając się na nich zamknąć. Bez względu na męstwo ludu, na ' wojowniczość jego charakteru, na jego nienawiść do wroga, na sprzyjający teren — nie można zaprzeczyć, że powstanie ludowe nie da się utrzymać w nazbyt ciężkiej atmosferze niebezpieczeństwa. Jeśli więc trzeba gdzieś nagromadzić materiał palny dla wywołania poważnego pożaru, musi się to dziać w punktach bardziej odległych, gdzie znajdzie on dość powietrza i nie da się stłumić przez jedno silne uderzenie. Po tych rozważaniach, które są raczej wyczuciem prawdy niż obiektywną analizą, ponieważ przedmiot sam w ogóle zbyt mało jeszcze był stosowany w praktyce i zbyt skąpo opisany przez tych, którzy go długo własnymi oczami obserwowali, mamy do dodania jeszcze tylko, że strategiczny plan obrony może zawrzeć w sobie współdziałanie powstania ludowego dwojaką drogą, a mianowicie: albo jako środek ostateczny po przegranej bitwie, albo jako naturalną pomoc, zanim bitwa decydująca zostanie wydana. Ta druga ewentualność przewiduje z góry odwrót w głąb kraju i ten pośredni sposób przeciwdziałania, o jakim

mówiliśmy w ósmym i w osiemnastym rozdziale księgi niniejszej. Wystarczy więc, jeśli powiemy tu jeszcze kilka tylko słów o powołaniu pospolitego ruszenia po przegranej bitwie. Żadne państwo nie powinno sądzić, że los jego, a mianowicie cały jego byt zawisł od jednej bitwy, chociażby najbardziej rozstrzygającej. Jeśli jest ono pobite, to powołanie nowych sił i naturalne osłabienie, jakiemu ulega z czasem każde natarcie, może sprowadzić odmianę sytuacji. Może też uzyskać pomoc z zewnątrz. Na śmierć zawsze jeszcze będzie czas, a jak naturalnym popędem tonącego jest chwytanie się choćby słomki, tak też w naturalnym porządku świata moralnego leży, że naród próbuje ostatecznego środka ratunku, widząc się rzuconym na skraj przepaści. Niezależnie od tego, jak małe i słabe jest dane państwo w stosunku do swego wroga, nie powinno ono unikać tego ostatniego wysiłku pod grozą stwierdzenia, że nie ma już w nim duszy. Nie wyłącza to możliwości ratowania się przed całkowitą zagładą za pomocą okupionego wieloma ofiarami pokoju, ale podobny zamiar nie wyłącza ze swej strony pożytku zastosowania nowych środków obrony. Nie czynią one pokoju trudniejszym i gorszym, przeciwnie, łatwiejszym i lepszym. Jeszcze potrzebniejsze są te środki, jeśli pomocy oczekujemy od tych, którzy są zainteresowani w utrzymaniu nas. Rząd zatem, który po przegranej bitwie walnej myśli tylko o tym, jakby szybko dozwolić narodowi ułożyć się w legowisku pokoju, i opanowany uczuciem zawiedzionych wielkich nadziei nie czuje już w sobie odwagi i ochoty do wytężenia wszystkich sił, dopuszcza się w każdym wypadku na skutek słabości wielkiej niekonsekwencji i wykazuje, że nie jest wart zwycięstwa, i dlatego też, być może, wcale nie był zdolny do jego wywalczenia. Bez względu więc na to, jak decydująca była klęska, której uległo państwo, należy wraz z odwrotem wojsk w głąb kraju dopuścić do głosu działalność fortec i powstań ludowych. Z tego względu korzystne będzie, jeśli skrzydła głównego teatru wojny są ograniczone przez góry lub przez inne jakieś obszary trudne do przebycia, które wystąpią wtedy w roli bastionów, nacierający zaś będzie zmuszony wytrzymać ich strategiczny ogień flankowy. Gdy zwycięzca pogrąży się w pracach oblężniczych, pozostawia wszędzie silne garnizony dla zabezpieczenia swych linii połączeń albo zgoła porozsyła korpusy dla zapewnienia sobie swobody ruchów i dla utrzymania w porządku sąsiednich prowincji, gdy już przez liczne straty sił żywych i sprzętu osłabi się znacznie — wtedy nadejdzie moment odpowiedni dla armii broniącej się, aby znowu wstąpić w szranki i napastnika znajdującego się w niekorzystnym położeniu doprowadzić do zachwiania się za pomocą dobrze zadanego ciosu.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY

Obrona teatru wojennego Moglibyśmy prawdopodobnie zadowolić się omówieniem najważniejszych środków obrony, sposób zaś łączenia się ich z całym planem obrony poruszyć dopiero w księdze ostatniej, w której omawiać będziemy plan wojny. Z tego planu bowiem nie tylko wypływać będzie i w swoich głównych zarysach określony zostanie każdy podporządkowany mu plan natarcia i obrony, ale też w wielu wypadkach cały plan wojny nie będzie niczym innym, jak projektem natarcia czy też obrony głównego teatru wojny. "W ogóle jednak nie mogliśmy jeszcze zacząć mówić o całokształcie wojny, aczkolwiek na wojnie bardziej niż gdzie indziej szczegóły określone są przez całość, a charakter wojny przenika i znacznie je modyfikuje. Natomiast musieliśmy z początku uświadomić sobie dokładniej poszczególne przedmioty jako odosobnione cząstki. Bez tego postępowania od rzeczy prostych do bardziej złożonych przytłoczeni bylibyśmy przez mnóstwo nieokreślonych wyobrażeń i zwłaszcza oddziaływania wzajemne, na wojnie tak częste, stale mąciłyby nasze wyobrażenia. Chcemy więc przybliżyć się do całości na razie jeszcze tylko o jeden krok, to znaczy chcemy rozważyć obronę teatru wojny jako takiego i odszukać nić, na jaką dałoby się nanizać już omówione przedmioty. Obrona według naszych wyobrażeń jest niczym innym j ak silniejszą formą walki. Zachowanie własnych sil bojowych i zniszczenie nieprzyjacielskich, jednym słowem: zwycięstwo jest przedmiotem tej walki, ale oczywiście nie jest jej ostatecznym celem. Celem tym jest utrzymanie własnego państwa i pokonanie nieprzyjacielskiego, i znowu jednym słowem; jest nim zamierzony pokój, gdyż dopiero on likwiduje zatarg i kończy go w wyniku ogólnym. Czymże jest państwo nieprzyjacielskie z punktu widzenia wojny? Przede wszystkim ważne są jego siły zbrojne, następnie jego obszar, ale niewątpliwie też jeszcze wiele innych rzeczy, które mogą pozyskać dominującą ważność dzięki szczególnym okolicznościom. Należą tu przede

wszystkim zewnętrzne i wewnętrzne stosunki polityczne, które niekiedy decydują bardziej niż wszystkie inne. Chociaż siły zbrojne i obszar państwa nieprzyjacielskiego same przez się nie stanowią państwa, a nawet nie wyczerpują wszelkich stosunków, jakie mogą zachodzić między państwem a wojną, to jednak oba te przedmioty są dominujące i w większości wypadków nieskończenie górują swą ważnością nad wszelkimi innymi względami, Siły zbrojne mają zadanie ochronić własne terytoria państwowe lub zdobywać nieprzyjacielskie. Terytorium zaś na odwrót żywi i odradza stale siły zbrojne. Zależą więc od siebie, wspierają się wzajemnie, są dla siebie wzajem równie ważne. A jednak w ich stosunku wzajemnym zachodzi pewna różnica. Jeśli siły zbrojne są zniszczone, tzn. pobite, niezdolne do dalszego oporu, to samo przez się następuje utrata kraju, Natomiast, na odwrót — ze zdobycia kraju nie wynika zniszczenie sił zbrojnych, te bowiem mogą kraj opuścić dobrowolnie, aby go później tym łatwiej zdobyć. A nawet nie tylko całkowite pokonanie sił zbrojnych decyduje o losie kraju — już bowiem każde znaczne osłabienie ich prowadzi regularnie do straty pewnej połaci kraju. Natomiast nie każda taka znaczna strata terytorialna powoduje analogiczne osłabienie sił zbrojnych; na dłuższą metę niewątpliwie tak, ale nie zawsze w obrębie okresu czasu, w którym zapada rozstrzygnięcie wojny. Wynika stąd, że utrzymanie własnych, a osłabienie lub zniszczenie nieprzyjacielskich sil zbrojnych jest ważniejsze niż utrzymanie terytorium, a zatem musi stanowić najbliższy cel dążeń wodza. Opanowanie kraju wysuwa się naprzód jako cel dopiero wtedy, gdy tamten środek (osłabienie lub zniszczenie sił zbrojnych przeciwnika) nie spowodował go sam przez się. Gdyby całe siły zbrojne nieprzyjaciela złączone były w jedną armię i gdyby cała wojna polegała na stoczeniu jednej tylko bitwy, to opanowanie kraju zależałoby całkowicie od wyniku tej bitwy. Zniszczenie sił zbrojnych nieprzyjaciela, zdobycie kraju nieprzyjacielskiego i zabezpieczenie własnego wypływałoby zeń i byłoby poniekąd z nim identyczne. Spytajmy teraz; co może przede wszystkim skłonić obrońcę do odchylenia się od tej najprostszej formy aktu wojny i rozdzielenia swych sił w przestrzeni? Odpowiedź brzmi; niedostateczny zasięg zwycięstwa, jakie mógłby wywalczyć za pomocą zjednoczonych sil. Każde zwycięstwo ma swój zakres oddziaływania. Jeśli ogarnie ono całe państwo nieprzyjacielskie, a zatem całą jego siłę zbrojną i cały obszar kraju, tzn. jeśli wszystkie jego części będą porwane razem przez ten sam prąd; w jaki wprawimy jądro jego sił, to zwycięstwo takie stanowić będzie wszystko, czego nam trzeba, i podział sił naszych nie byłby dostatecznie uzasadniony. Jeśliby wszakże istniały oddziały nieprzyjacielskie i obszary obu krajów, na które zwycięstwo nasze nie rozciągałoby już swej mocy, to musielibyśmy na te oddziały i na te obszary zwrócić

szczególną uwagę i nie mogąc pewnych połaci kraju skupić w jednym punkcie jak armię, musielibyśmy wojska nasze podzielić czy to dla natarcia, czy też obrony tych obszarów. Tylko w państwach małych i terytorialnie zaokrąglonych zachodzi możliwość takiego zjednoczenia sił zbrojnych, jak też prawdopodobieństwo, że wszystko zależy od ich pokonania. Przy wielkich obszarach kraju, przy wchodzących w grę wielkich przestrzeniach albo też w razie koalicji państw, które otaczają nas z kilku stron, zjednoczenie takie jest w praktyce zupełnie niemożliwe. Tu więc będzie musiał z konieczności nastąpić podział sił, a wraz z tym powstaną różne teatry wojny. Zakres oddziaływania zwycięstwa zależeć będzie naturalnie od jego wielkości, ta zaś od masy zwyciężonych wojsk. To zatem uderzenie, którego szczęśliwy wynik sięgnie najdalej, może być skierowane na tę polać kraju, gdzie skupione są najliczniejsze siły nieprzyjacielskie, a sukcesu tego będziemy tym pewniejsi, im większa jest masa sił własnych użyta przez nas do tego uderzenia. Ten naturalny bieg wyobrażeń naprowadza nas na obraz, który pozwoli ustalić go wyraźniej: jest to natura i działanie punktu ciężkości w mechanice. Podobnie jak punkt ciężkości znajduje się zawsze tam, gdzie zgromadzona jest większa masa, podobnie jak każde uderzenie w punkt ciężkości jakiegoś ciężaru jest najskuteczniejsze, podobnie jak najsilniejszy cios otrzymuje się od punktu ciężkości jakiejś siły — tak jest i na wojnie. Siły zbrojne każdej strony prowadzącej wojnę, czy to poszczególnego państwa, czy też związku państw mają w sobie pewną jedność, a dzięki temu pewną spoistość. Gdzie zaś taka spoistość istnieje, tam występują też i analogie punktu ciężkości. Wewnątrz tych sił zbrojnych powstają wówczas pewne punkty ciężkości, których ruchy i kierunki decydują o pozostałych punktach, a znajdują się te punkty ciężkości tam, gdzie jest zgromadzona większość sił zbrojnych. Jednakże — podobnie jak w świecie ciał martwych działanie na punkt ciężkości znajduje swą miarę i granice w swoistości poszczególnych części składowych — tak jest i na wojnie i może tu jak i tam łatwo powstać cios silniejszy, niż tego wymaga opór, czyli cios w próżnię, tzn. marnowanie sił. Jakże odmienna, o ile silniejsza jest spoistość w wojsku, prowadzonym do bitwy pod jednym sztandarem, rozkazem osobistym jednego wodza niż w wojskach sprzymierzonych, rozciągniętych na 50 czy 100 mil albo też zgoła opartych o podstawy działania rozrzucone w różnych kierunkach. Tam spoistość tę należy traktować jako czynnik najsilniejszy, a jedność jako rzecz najbliższą, tu jedność jest bardzo daleka, często polegająca tylko na wspólnych zamierzeniach politycznych, a nawet i wtedy istnieje tylko skąpo i niekompletnie, spoistość zaś części składowych 'przeważnie jest bardzo słaba, często zupełnie iluzoryczna. Jeśli więc z jednej strony siła, jaką chcemy nadać uderzeniu,

wymaga jak największego skupienia sił, to z drugiej strony należy się obawiać wszelkiej przesady jako rzeczywistej szkody, gdyż pociąga ona za sobą marnowanie sił, to zaś znowu — brak sił w innych punktach. Wykryć te centra gravitatis sił zbrojnych przeciwnika, zbadać ich zakres oddziaływania — oto główna czynność oceny strategicznej. Trzeba bowiem zawsze zapytać siebie, jaki wpływ na resztę oddziałów wywrze pójście naprzód lub w tył pewnego oddziału tej czy tamtej strony. Nie sądzimy tu bynajmniej, że wynaleźliśmy nowy sposób postępowania, oparliśmy tylko praktykę wszelkich czasów i wodzów na pojęciach, które mają na celu wyjaśnienie związku tej praktyki z naturą rzeczy. W księdze ostatniej rozważać będziemy, jakie działanie w całym planie wojny wywoła myśl o punkcie ciężkości sił przeciwnika, do jego bowiem zakresu przedmiot ten właściwie należy i wyciągnęliśmy go stamtąd tylko dlatego, aby nie dopuścić do luki w szeregu wyobrażeń. W rozważaniu tym widzieliśmy, jakie warunki w ogóle wpływają na podział sił. Istnieją tu w gruncie rzeczy dwa rozbieżne zainteresowania: pierwsze — posiadanie kraju, dąży do podziału sił; drugie — uderzenie na punkt ciężkości sił przeciwnika, łączy je znów do pewnego stopnia. W ten sposób powstają teatry wojny lub poszczególne obszary wojenne. Są to mianowicie takie wycinki terytorium kraju i takie części rozlokowanych w tym kraju wojsk, wewnątrz których każde rozstrzygnięcie, spowodowane przez siły główne, działające na tym terenie, rozciąga się bezpośrednio na całość i porywają w swoim kierunku. Mówimy tu bezpośrednio, gdyż rozstrzygnięcie na jednym teatrze wojny musi wywrzeć pewien bardziej lub mniej odległy wpływ i na teatry sąsiednie. Musimy tu raz jeszcze wyraźnie zaznaczyć, aczkolwiek leży to już w naturze rzeczy, że tu jak i wszędzie w naszych definicjach dotykamy tylko głównych ośrodków pewnych zagadnień, nie chcemy bowiem ani nawet nie możemy wytyczać im granic przez jakieś ostro zarysowane linie. Sądzimy więc, że teatr wojenny niezależnie od tego, czy jest duży czy mały, tworzy wraz z działającymi na nim siłami zbrojnymi, znowu bez względu na ich rozmiary, taką całość, która da się sprowadzić do jednego punktu ciężkości. W tym punkcie ciężkości powinno zapaść rozstrzygnięcie. I tutaj osiągnąć zwycięstwo znaczy w najszerszym znaczeniu tego słowa obronić dany teatr wojenny.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY

Obrona teatru wojennego (ciąg dalszy)

Obrona składa się z dwóch różnych czynników, mianowicie z rozstrzygnięcia i z wyczekiwania. Powiązanie obu tych czynników jest przedmiotem niniejszego rozdziału. Przede wszystkim musimy powiedzieć, że stan wyczekiwania nie jest wprawdzie całkowitą obroną, jednak jest jej dziedziną, w ramach której dąży ona do osiągnięcia swojego celu. Tak długo, jak dane siły zbrojne nie opuszczą powierzonej im połaci kraju, trwa również napięcie sił, wywołane po obu stronach przez natarcie, aż do chwili rozstrzygnięcia. Rozstrzygnięcie zaś to można uważać za istotnie dokonane dopiero wtedy, gdy albo nacierający, albo obrońca opuścił teatr wojenny. Dopóki jakieś siły zbrojne trzymają się na swym terytorium, dopóty trwa obrona tego kraju. W tym znaczeniu obrona teatru wojennego jest identyczna z obroną na danym teatrze wojennym. Rzeczą zaś nieistotną jest, czy w tym czasie wróg opanował większą czy mniejszą jego połać, gdyż jest mu ona aż do czasu rozstrzygnięcia niejako tylko wypożyczona. Ta jednak metoda rozważań, za pomocą której chcemy ustalić właściwy stosunek stanu wyczekiwania do całości, jest tylko wtedy słuszna, jeśli się istotnie rozstrzygnięcie ma dokonać i jeśli obie strony uważają je za nieuniknione. Bowiem tylko dzięki temu rozstrzygnięciu można skutecznie ugodzić w punkty ciężkości obu sil oraz zagarnąć zależne od nich teatry wojenne. Skoro zaś myśl o rozstrzygnięciu zostanie zaniechana, to i punkty ciężkości będą zneutralizowane, a w pewnym znaczeniu także same siły zbrojne, natomiast posiadanie terytorium, stanowiące drugi główny czynnik składowy całego teatru wojennego, wysunie się na plan pierwszy jako cel bezpośredni. Innymi słowy: im mniej będzie się obustronnie dążyć w danej wojnie do ciosów decydujących, im bardziej stanie się ona tylko wzajemną obserwacją, tym ważniejsze będzie posiadanie terytorium, tym bardziej będzie

obrońca dążył do osłonięcia wszystkiego bezpośrednio, a nacierający do rozszerzania się w działaniach zaczepnych. Nie można się tutaj łudzić, że ogromna większość wojen i kampanii o wiele bardziej zbliża się do stanu wyłącznego obserwowania się, niż do walki na śmierć i życie, tzn. do walki, w której jedna choćby strona dąży do bezwzględnego rozstrzygnięcia. Tylko wojny prowadzone w dziewiętnastym stuleciu posiadały taki właśnie gwałtowny charakter, i to w tak wysokim stopniu, że można tu było zastosować teorię wynikającą z ich przebiegu. Ponieważ jednak trudno przypuszczać, aby wszystkie przyszłe wojny miały podobny charakter, przeciwnie, należy przewidywać, że większość ich znowu będzie się skłaniała do charakteru wojen obserwacyjnych, dlatego teoria, która chce zachować swą wartość dla rzeczywistego życia, musi wziąć to pod uwagę. Zajmiemy się przede wszystkim tym wypadkiem, kiedy zamiar rozstrzygnięcia przenika i kieruje całością, czyli woj na właściwą, jeśli wolno się nam tak wyrazić, absolutną, po czym w innym rozdziale rozważymy te modyfikacje, które powstają dzięki większemu czy mniejszemu zbliżeniu się do stanu obserwacji. W pierwszym wypadku, gdy do rozstrzygnięcia dąży nacierający albo obrońca, obrona teatru wojennego będzie polegała na tym, że obrońca będzie na nim stawiał czoło w taki .sposób, aby mógł w każdej chwili spowodować rozstrzygnięcie z korzyścią dla siebie. Rozstrzygnięcie to może się składać z jednej bitwy lub też z szeregu wielkich bitew, może jednak ono stanowić rezultat samych tylko warunków, jakie wypłyną ze stosunku obustronnych sił, tzn. z bitew możliwych. Gdyby bitwa nie była nawet najsilniejszym, najzwyklejszym i najbardziej skutecznym środkiem rozstrzygającym, jak to już chyba wykazaliśmy przy wielu sposobnościach, to wystarczy już, że należy ona w ogóle do tych środków rozstrzygających, aby wymagać tak wielkiego zjednoczenia sił, na jakie tylko okoliczności zezwalają. Bitwa walna na danym teatrze wojennym jest uderzeniem punktu ciężkości na taki sarn punkt ciężkości. Im więcej sił można w jednym czy drugim spośród nich zgromadzić, tym pewniejsze i większe będzie działanie tego uderzenia. Wszelki więc podział sił, nie wywołany przez konkretny cel (który albo sam się nie da osiągnąć wygraniem bitwy, albo też konieczny jest dla szczęśliwego wyniku bitwy samej), jest godny potępienia. Warunkiem jednak zasadniczym jest tu nie tylko jak największe zjednoczenie sił, ale również takie ich ustawienie i rozłożenie, aby bitwa mogła być stoczona w okolicznościach korzystnych. Różne stopnie obrony, jakie poznaliśmy już w rozdziale o sposobach stawiania oporu, są całkowicie jednorodne z tymi warunkami zasadniczymi, nie może więc być rzeczą trudną powiązanie ich ze sobą stosownie do wymagań wypadku indywidualnego. Jeden punkt wszakże zawiera w sobie na pierwszy rzut oka jak gdyby jakąś sprzeczność i tym

bardziej wymaga wyjaśnień, że jest on jednym z ważniejszych w obronie: jest to uderzenie w punkt ciężkości przeciwnika. Jeśli obrońca dowie się dość wcześnie, jakimi drogami nieprzyjaciel wtargnie i na której mianowicie można natrafić niechybnie na jądro jego sil, to może wyjść naprzeciw niego tą samą drogą. Ten wypadek będzie normalny, ponieważ wprawdzie w zarządzeniach ogólnych, w budowie punktów umocnionych, wielkich składów uzbrojenia i w rozlokowaniu pokojowym sił obrona wyprzedza natarcie i wytycza mu tym niejako kierunek, to jednak w razie rzeczywistego wszczęcia kroków wojennych obrona w stosunku do sił nacierających ma zasadniczo specyficzny przywilej działania zależnie od położenia. Wtargnięcie poważniejszymi siłami do kraju nieprzyjacielskiego wymaga znacznych przygotowań, nagromadzenia środków żywności, zapasów ekwipunku i uzbrojenia itd., które trwają dość długo, aby obrońcy zostawić czas do stosownych poczynań, przy czym nie należy zapominać, że obrońca w ogóle potrzebuje mniej czasu, gdyż w każdym państwie przygotowania do obrony są bardziej posunięte niż do natarcia. Chociaż w większości wypadków jest to całkowicie prawdziwe, to jednak zawsze powstaje możliwość, że w danym odosobnionym wypadku obrońca pozostanie w nieświadomości co do głównego kierunku wtargnięcia nieprzyjaciela, i wypadek ten zajść może tym łatwiej, jeśli obrona polega na poczynaniach, które same wymagają wiele czasu, np. budowa pozycji stałej itd. Następnie może nacierający, jeśli nawet obrońca rzeczywiście znajduje się na jego kierunku posuwania się naprzód, w tych wypadkach, kiedy nie wydaje mu bitwy zaczepnej, ominąć zajętą przez niego pozycję, zmieniając tylko trochę pierwotny kierunek, gdyż w Europie cywilizowanej nie można nigdy tak się uszykować, aby z prawej i lewej strony nie było dróg prowadzących obok pozycji. Jasne jest, że w takim wypadku obrońca nie może wyczekiwać przeciwnika na obronnej pozycji, a w każdym razie nie może mieć zamiaru wydania na tej pozycji bitwy walnej. Zanim jednak pomówimy o tym, jakie środki obrońca będzie mógł zastosować w takim wypadku, musimy przede wszystkim rozważyć bliżej naturę takiego wypadku i możliwość jego powstania. Naturalnie w każdym państwie i podobnie na każdym teatrze wojennym (odtąd mówić będziemy wyłącznie o nim) istnieją przedmioty i punkty, które będą się nadawały szczególnie skutecznie do natarcia na nie. Uważamy za najstosowniejsze mówić o tym bardziej szczegółowo przy natarciu. Tutaj chcemy tylko zatrzymać się na uwadze, że jeśli najbardziej korzystny przedmiot i punkt do natarcia staje się dla nacierającego uzasadnieniem kierunku jego uderzenia, to również i dla obrońcy uzasadnienie to będzie miarodajne i musi nim kierować w wypadkach, gdy nie będzie on nic wiedział o zamiarach przeciwnika. Gdyby nacierający nie brał tego pomyślnego dla siebie kierunku, to

pozbawiłby się części swych naturalnych korzyści. Widać stąd, że jeśli obrońca uszykował się na tym kierunku, to środki zmierzające do uniknięcia go i wyminięcia nie przyjdą za darmo, lecz wymagają pewnych ofiar. W konsekwencji ani z jednej strony niebezpieczeństwo dla obrońcy omyłki co do kierunku posuwania się nieprzyjaciela, ani z drugiej — zdolność nacierającego do wyminięcia przeciwnika nie są tak wielkie, jak się to na pierwszy rzut oka wydaje. Określony bowiem, przeważnie decydujący powód do obrania takiego czy innego kierunku istnieje już z góry, a co za tym idzie, w większości wypadków obrońca, przygotowując prace związane z terenem, nie popełni omyłki co do kierunku gros sił nieprzyjacielskich. Innymi słowy: jeśli obrońca uszykuje się prawidłowo, to w większości wypadków może być pewny, że nieprzyjaciel będzie go szukał. Nie należy tu jednak i nie można zaprzeczyć możliwości, że obrońca wraz ze swymi poczynaniami nie natrafi na nacierającego i wtedy powstaje pytanie, co ma on w takim wypadku robić i ile mu jeszcze zostanie w ręku korzyści zasadniczo związanych z jego położeniem. Jeśli się zapytamy, jakie środki w ogóle pozostają obrońcy wyminiętemu przez nacierającego, to są one następujące: 1. Siły własne z góry podzielić, aby jedna część na pewno napotkała przeciwnika, a wtedy z drugą częścią pośpieszyć na pomoc; 2. Zająć pozycję połączonymi siłami i szybko, w wypadku wyminięcia przez przeciwnika, przesunąć się w bok. W większości wypadków przesunięcia takiego nie będzie można wykonać dokładnie w bok, lecz nową pozycję trzeba będzie zająć nieco w tyle; 3. Natrzeć na nieprzyjaciela z boku całością sił; 4. Działać na jego linie połączeń; 5. Przeciwuderzyć na jego teatr wojenny lub kraj i czynić dokładnie to samo co przeciwnik, który nas wymija. Ten ostatni środek przytaczamy tu dlatego, że można sobie wyobrazić wypadek, kiedy byłby on skuteczny. Ponieważ jednak sprzeciwia się on zamiarowi obrony, tzn. przyczynom, z powodu których zdecydowano się na nią, dlatego należy go traktować tylko jako rzecz wyjątkową, którą mogą spowodować albo wielkie omyłki ze strony nieprzyjaciela, albo też inne właściwości danego konkretnego wypadku. Działanie na nieprzyjacielską linię połączeń możliwe jest wtedy, gdy własna linia połączeń jest lepsza. Jest to w ogóle jeden z zasadniczych warunków dobrej pozycji obronnej. Chociażby z tego powodu działanie to miało rokować obrońcy pewną korzyść, to jednak przy obronie całego teatru wojennego rzadko kiedy może uzyskać rozstrzygnięcie, które przyjęliśmy z góry jako cel kampanii. Rozmiary poszczególnego teatru wojennego nie są zwykle tak duże, aby linie połączeń nacierającego stały się szczególnie wrażliwe ze względu na swą długość, a jeśliby nawet tę wrażliwość miały, to czas,

jakiego potrzebuje nacierający do zadania ciosu, jest zwykle zbyt krótki, aby ten powolnie działający środek mógł zahamować akcję nacierającego. Środek ten zatem (a mianowicie działania na linie połączeń), wobec przeciwnika decydującego się na rozstrzygnięcie, jak też wtedy, gdy obrońca do tego rozstrzygnięcia dąży, w większości wypadków będzie całkowicie bezskuteczny. Trzy inne środki, które pozostają obrońcy, zmierzają ku bezpośredniemu rozstrzygnięciu, do ugodzenia własnym punktem ciężkości w punkt ciężkości przeciwnika, bardziej też odpowiadają swemu zadaniu. Zaraz powiedzieć tu chcemy, że trzeciemu spośród nich przypisujemy zdecydowanie większą wartość niż obu pozostałym, i nie ganiać całkowicie tych ostatnich, tamten uważamy w większości wypadków za prawdziwy środek stawiania oporu. Zajmując pozycje rozdzielone, narażamy się na niebezpieczeństwo uwikłania się w walkę poszczególnych posterunków, z której wobec zdecydowanego przeciwnika w najlepszym wypadku wyniknąć może tylko poważny opór względny, ale nie rozstrzygnięcie, jakie było naszym zamiarem. Jeśli nawet dzięki dobremu wyczuciu położenia potrafimy uniknąć tych manowców, to przecież wskutek chwilowo podzielonego oporu uderzenie zawsze będzie wyraźnie osłabione i nigdy nie będzie można być pewnym, że wysunięte początkowo korpusy nie poniosą niewspółmiernie wielkich strat. Dochodzi do tego okoliczność, że opór tych korpusów, który przecież kończy się zwykle odwrotem na nadciągające siły główne, ukazuje się przeważnie oczom wojsk w świetle przegranych bitew i błędnych poczynań, a przez to wyraźnie osłabia siły moralne, Drugi środek: całymi siłami, zgromadzonymi na jednej pozycji, zabiec drogę przeciwnikowi tam, dokąd on chce pójść, naraża nas na niebezpieczeństwo przybycia za późno, a co za tym idzie, utknięcia między dwoma poczynaniami. Poza tym bitwa obronna wymaga spokoju, rozwagi, znajomości, ba, zżycia się z terenem, a tego wszystkiego nie można oczekiwać przy szybkim przesunięciu się. Wreszcie pozycje, które zapewniają dobre pole do bitwy obronnej, trafiają się przecież zbyt rzadko, aby można było przypuszczać ich istnienie na każdej drodze i w każdym jej punkcie. Natomiast trzeci środek, a mianowicie uderzenie na nacierającego z boku, a zatem wydanie mu bitwy z odwróconym frontem, połączony jest z wielkimi korzyściami. Przede wszystkim powstaje tu zawsze, jak wiemy, odsłonięcie linii połączeń, a w tym wypadku linii odwrotowej. Z ogólnego zaś położenia broniącego się, a zwłaszcza z warunków strategicznych wymaganych dla jego uszykowania, wynika, że obrońca ma pod tym względem przewagę.

Po drugie — i to jest rzecz główna — każdy nacierający, który chce wyminąć przeciwnika, jest uwikłany w dwie całkiem przeciwne dążności. Zasadniczo dąży on naprzód, aby osiągnąć przedmiot natarcia, możliwość jednak każdej chwili napadu z boku wywołuje potrzebę przygotowania w tym kierunku natychmiastowego ciosu, i to ciosu całością sił. Obie te dążności przeciwstawiają się sobie i wywołują takie zawikłanie stosunków wewnętrznych, taką trudność w zastosowaniu poczynań, mających nadawać się dla każdego wypadku, że bodaj nie ma gorszego położenia strategicznego. Gdyby nacierający wiedział z pewnością, w jakim momencie go napadną, mógłby umiejętnie i sprawnie przygotować wszystko na tę okoliczność, ale skoro tego nie wie i musi posuwać się naprzód, nie uniknie chyba tego, że gdy bitwa rozpęta się, znajdzie się w warunkach gwałtownie wytworzonych, a zatem na pewno niekorzystnych. Jeśli więc obrońca ma pewne sprzyjające momenty dla stoczenia bitwy zaczepnej, to na pewno należy ich oczekiwać przede wszystkim w takim położeniu. Jeśli się zaś jeszcze zważy, że obrona ma tu do dyspozycji znajomość i wybór terenu, a także, że może ruchy swe przygotować i odpowiednio skierować, to nie można już wątpić, że i pod tym względem zachowa ona nad swym przeciwnikiem zdecydowaną przewagę strategiczną. Sądzimy więc, że obrońca, znajdujący się z całością swych sił na dobrze położonej pozycji, może zupełnie spokojnie wyczekiwać na wyminięcie go przez przeciwnika i że jeśli ten nie zaczepia go na jego pozycji, a działania na jego linie połączeń nie są w danych warunkach odpowiednie, pozostaje mu uderzenie z boku jako znakomity środek rozstrzygnięcia. Wprawdzie w historii prawie zupełnie brak wypadków tego rodzaju, ale przyczyna tego leży częściowo w tym, że obrońcy rzadko kiedy mieli tyle odwagi, aby wytrwać na takiej pozycji i albo dzielili swe siły, albo też pośpiesznie zabiegali drogę nacierającemu za pomocą marszów poprzecznych lub skośnych, częścią zaś w tym, że żaden nacierający nie ważył się ominąć obrońcy w takich okolicznościach i zwykle ruch wskutek tego zamierał. Obrońca jest w tym wypadku zmuszony do stoczenia bitwy zaczepnej. Z dalszych korzyści — wyczekiwania silnej pozycji, dobrych umocnień itd. — musi zrezygnować, a położenie, w jakim napotka on nacierającego nieprzyjaciela, nie może mu w większości wypadków zastąpić całkowicie tych korzyści, gdyż właśnie, aby ich uniknąć, napastnik sam się na to położenie wystawił. Położenie to daje obrońcy w każdym razie pewną rekompensatę! według teorii nie jest się tu zmuszonym obserwować, jak pewien współczynnik wypada naraz z rachunku i jak pro i centra wzajemnie się znoszą, co się zdarza często, gdy krytyczni pisarze - historycy zastosowują tylko fragment teorii.

Nie należy sądzić, że mamy tu do czynienia z subtelnościami logicznymi — przeciwnie, przedmiot ten, im bardziej praktycznie go się bada, staje się myślą, która ogarnia całą istotę obrony, przenika i kieruje nią całkowicie. Tylko wtedy, gdy obrońca zdecyduje się natrzeć wszystkimi siłami na przeciwnika, który go wymija, może na pewno uniknąć obu przepaści, tak blisko czyhających na obronę, a mianowicie uszykowania rozproszonego i zbyt pośpiesznych przesunięć, W obu wypadkach ulega on prawom narzuconym przez nacierającego. W obu też wypadkach posługuje się środkami, wywołanymi przez największą konieczność i najniebezpieczniejszy pośpiech, i wszędzie tam, gdzie zdecydowany, spragniony zwycięstwa i rozstrzygnięcia przeciwnik natknie się na podobny system, zwali go całkowicie. Jeśli jednak obrońca zgromadził swe siły w odpowiednim punkcie dla uderzenia całością i jest zdecydowany w najgorszym wypadku uderzyć na przeciwnika całą siłą z boku, wtedy on dyktuje swe prawa i opiera się na tych wszystkich korzyściach, jakie mu może w jego położeniu zapewnić obrona. Dobre przygotowanie, spokój, pewność, jednolitość i prostota będą cechować jego działania. Nie możemy tu się obejść bez wzmianki o pewnym wielkim zdarzeniu historycznym, bardzo bliskim z pojęciami tutaj wyłuszczonymi. Czynimy to, aby uprzedzić błędne powoływanie się na to zdarzenie. Gdy w październiku 1806 r. armia pruska w Turyngii wyczekiwała na francuską, dowodzoną przez Bonapartego, znalazła się pomiędzy dwiema głównymi drogami, po których mogli się wedrzeć Francuzi, a mianowicie pomiędzy drogą na Erfurt i drogą przez Hof i Lipsk na Berlin. Poprzedni zamiar, przejść wprost przez Las Turyński do Frankonii, a później, po zaniechaniu tego zamiaru, niepewność, po której drodze Francuzi będą się posuwać, spowodowała zajęcie tej pozycji pośredniej. Jako taka zaś musiała ona doprowadzić do pośpiesznych przesunięć, Była to nawet myśl strategicznie niezła na wypadek, gdyby wróg kierował się na Erfurt, gdyż drogi wiodące tam były całkowicie dostępne. Natomiast o przesunięciu się na drogę z Hof nie można było nawet myśleć, częściowo dlatego, że armia była oddalona od tej drogi na dwa do trzech przemarszów, częściowo zaś dlatego, że pomiędzy nimi leżała głęboka dolina rzeki Saali. Toteż nigdy nie byto to zamiarem księcia Brunświckiego i nie poczyniono w tym kierunku żadnych przygotowań. Natomiast leżało to zawsze w zamiarach księcia Hohenlohego, tzn. pułkownika Massenbacha, który gwałtem chciał przekonać księcia do tego pomysłu. Jeszcze mniej mowy mogło być o tym, aby z pozycji, zajętej na lewym brzegu Saali, przejść do bitwy zaczepnej przeciw nacierającemu Bonapartemu, tzn. do takiego uderzenia bocznego, o jakim mówiliśmy wyżej. Jeśli bowiem Saala stanowiła przeszkodę przy zagrodzeniu drogi nieprzyjacielowi w ostatniej chwili, to jeszcze większą

przeszkodą była przy pospiesznym przejściu do natarcia, gdy nieprzyjaciel musiał być chociaż częściowo w posiadaniu przeciwnego brzegu. Książę Brunświcki zdecydował wyczekiwać za Saalą na dalszy przebieg wypadków, jeśli oczywiście można nazwać indywidualną decyzją to, co się działo w tej wielogłowej kwaterze głównej i w tym okresie zamieszania i najwyższego niezdecydowania. Pozostawiając na boku sprawę wyczekiwania, armia pruska w każdym razie mogła: 1. Uderzyć na nieprzyjaciela przy przekraczaniu przez niego Saali dla natarcia na armię pruską; 2. Albo jeśliby on pozostawił ją w spokoju, działać na jego linię połączeń; 3. Albo też, jeśliby uważała to za wykonalne i celowe, przesunąć się szybkim marszem flankowym i zagrodzić mu drogę pod Lipskiem. W pierwszym wypadku armia pruska miała dzięki potężnej dolinie Saali wielką przewagę strategiczną i taktyczną, w drugim — również wielką przewagę czysto strategiczną, gdyż nieprzyjaciel pomiędzy nami a neutralnymi Czechami miał bardzo wąską podstawę, podczas gdy nasza była nadzwyczaj szeroka, Nawet w trzecim wypadku armia pruska osłonięta przez rzekę Saalę również nie była w położeniu niekorzystnym. Toteż wszystkie te trzy wypadki były istotnie rozważane w kwaterze głównej pomimo zamieszania i niejasności, jakie w niej panowały, ale nie można się dziwić, że jeśli mogła się tam utrzymać jakaś myśl prawidłowa, to w wykonaniu musiała się niechybnie zaprzepaścić wobec całkowitego niezdecydowania i ogólnie panującego zamętu. W obu pierwszych wypadkach uważano pozycję na lewym brzegu Saali za prawdziwą pozycję flankującą i bezspornie miała ona jako taka bardzo duże zalety; co prawda — zajęcie pozycji flankującej przez wojsko mało pewne siebie, wobec bardzo przeważającego wroga — wobec Bonapartego — było posunięciem nader śmiałym. Po długim niezdecydowaniu książę Brunświcki dnia 13 października wybrał ostatni z wymienionych wyżej wariantów, ale było już za późno. Bonaparte był już w trakcie przekraczania Saali i bitwy pod Jena i Auerstaedtem musiały być stoczone. Książę usiadł wskutek swego niezdecydowania pomiędzy dwoma stołkami; dla wysunięcia się naprzód opuścił swoje pozycje za późno, a dla stoczenia celowej bitwy — za wcześnie. Niemniej jednak silna natura tej pozycji wywarła swój wpływ w ten sposób, że książę Brunświcki mógł pod Auerstaedtem zniszczyć prawe skrzydło swego przeciwnika, podczas gdy książę Hohenlohe mógł się jeszcze wymknąć z kleszczy po krwawej bitwie odwrotowej; ale pod Auerstaedtem nie odważono się na wywalczenie zwycięstwa niechybnego, a pod Jena sądzono, że można liczyć na zwycięstwo całkiem niemożliwe. W każdym razie Bonaparte miał takie wyczucie strategicznego zna-

czenia pozycji nad Saalą, że się nie odważył ominąć jej, lecz zdecydował się na przekroczenie Saali w obliczu wroga. Sądzimy, że przez to, co powiedzieliśmy, naświetliliśmy dostatecznie stosunek obrony do natarcia w wypadku działania rozstrzygającego i że wykazaliśmy nici, do których można nawiązać poszczególne przedmioty planów obrony, stosownie do ich położenia i związku wewnętrznego. Nie jest naszym zamiarem wyliczać tu bardziej szczegółowo poszczególnych poczynań, gdyż zawiodłoby to nas na niewyczerpane pole wypadków indywidualnych. Jeśli wódz obierze sobie jeden określony punkt kierunkowy, to dostrzeże, jak dalece odpowiadają mu okoliczności geograficzne, statystyczne, polityczne, jak też stosunki materialne i personalne zarówno własnych wojsk, jak i nieprzyjacielskich, i jak wielki wpływ mają na postępowanie jednej czy drugiej strony. Aby jednak wyraźniej nawiązać tu do procesu wzmagania się sił obronnych, który poznaliśmy już w rozdziale o rodzajach obrony, i aby go nam bliżej unaocznić, podamy tutaj te rzeczy ogólne, jakie się w odniesieniu do nich nasuwają. 1. Pobudki do ruszenia ku nieprzyjacielowi z zamiarem stoczenia bitwy zaczepnej mogą być następujące: a) jeśli wiemy, że nacierający postępuje bardzo rozdzielonymi siłami i jeśli wobec tego, nawet przy wielkiej słabości naszych sił, mamy jeszcze widoki na zwycięstwo. Takie ruszenie na nieprzyjaciela nacierającego jest jednak samo w sobie bardzo nieprawdopodobne, a zatem plan taki jest dobry tylko w tym wypadku, gdy jesteśmy powiadomieni o sytuacji z całą pewnością, liczenie bowiem i pokładanie wszystkich swoich nadziei na zwykłym przypuszczeniu i bez wystarczających motywów doprowadza zwykle do położenia niekorzystnego. Okoliczności będą wówczas inne niż te, jakich oczekiwano, trzeba będzie zaniechać bitwy zaczepnej, nie będzie się przygotowanym do bitwy obronnej, zacznie się od niedobrowolnego odwrotu i wszystko niemal zda się na los przypadku. Mniej więcej podobnie działo się z obroną, jaką prowadziła przeciw Rosjanom w kampanii 1759 r. armia pod wodzą gen. Dohna, a która zakończyła się pod dowództwem gen. Wedela nieszczęśliwą bitwą pod Zullichau. Niestety, planiści są nazbyt pochopni do stosowania tego środka, gdyż załatwia on sprawę tak krótko, bez wielu pytań, jak dalece ugruntowane są przesłanki, na których się opiera; b) jeśli w ogóle jesteśmy dość silni, aby stoczyć bitwę; c) jeśli przeciwnik bardzo nieporadny i niezdecydowany specjalnie nas do tego zachęca. W tym wypadku działanie niespodzianki może być więcej warte niż wszelkie korzyści terenowe dobrej pozycji. Najistotniejszą zasadą dobrego prowadzenia wojny jest wprowadzanie w ten sposób w grę

potęgi sił moralnych. Teoria nie może jednak nigdy dość głośno, dość często powtarzać: plany takie muszą mieć podstawy obiektywne, bez tych podstaw indywidualnych ciągłe gadanie tylko o zaskoczeniu, o przewadze niespodziewanego natarcia, budowanie na tym planów, rozważań, krytyk —jest postępowaniem całkowicie niedopuszczalnym i bezpodstawnym; d) jeśli charakter naszych wojsk szczególnie nadaje się do natarcia. Na pewno nie był ani pusty, ani też fałszywy pogląd Fryderyka Wielkiego, gdy sądził, że w wojsku swym — ruchliwym, odważnym, zadufanym w sobie, przywykłym do posłuchu, precyzyjnie wyćwiczonym, ożywionym dumą i podniesionym na duchu, wdrożonym do nacierania w skośnym szyku — ma narzędzie, które w jego mocnej i twardej dłoni nadaje się o wiele lepiej do natarcia niż do obrony. Wszystkich tych właściwości brakowało jego przeciwnikom i miał on właśnie pod tym względem stanowczą przewagę. Wykorzystanie jej mogło być dla niego w większości wypadków więcej warte niż posiłkowanie się szańcami czy też przeszkodami terenowymi. Jednak przewaga taka będzie zwykle bardzo rzadka. Dobrze wyćwiczone, wprawione do forsownych marszów wojsko zapewnia tylko cześć tej przewagi. Jeśli Fryderyk Wielki twierdził, że wojska pruskie szczególnie się nadają do natarcia, i jeśli nieustannie za nim to powtarzano, to jednak nie należy zbyt wiele znaczenia przywiązywać do tych wynurzeń. Na wojnie bowiem nacierający przeważnie czuje się swobodniej i odważniej niż obrońca; jest to jednak uczucie, jakiego doznaje każde wojsko, i bodaj nie ma wojska, w którym by jego wodzowie i dowódcy nie głosili podobnego twierdzenia. Nie należy więc tu lekkomyślnie ufać pozorom przewagi i zaniedbywać wskutek tego korzyści realnych. Bardzo naturalna i nader ważna skłonność do stoczenia bitwy zaczepnej może wynikać też ze stosunku rodzajów broni, a mianowicie posiadania licznej kawalerii, a małej liczby dział. Powróćmy znów do wyliczenia powodów: e) jeśli w ogóle nie można znaleźć dobrej pozycji; f) jeśli musimy śpieszyć się z rozstrzygnięciem; g) wreszcie może istnieć wspólne działanie wielu lub nawet wszystkich tych powodów. 2. Wyczekiwanie na przeciwnika w terenie, w którym samemu chce się potem na niego napaść (Mindau 1759), ma następujące najbardziej naturalne przyczyny: a) jeśli nie ma tak wielkiej różnicy sił na naszą niekorzyść, aby trzeba było wyszukiwać silnej i wzmocnionej pozycji; b) jeśli się zdarzy teren, który się do tego szczególnie nadaje. Właściwości określające to bliżej należą do taktyki; chcemy tu tylko wspomnieć, że muszą one polegać przede wszystkim na łatwym dojściu z naszej strony i na wszelkiego rodzaju przeszkodach po stronie

nieprzyjaciela. 3. Pozycję, na której istotnie będziemy wyczekiwać natarcia nieprzyjacielskiego, zajmiemy: a) jeśli różnica sił zmusza nas do szukania ochrony w przeszkodach terenowych i za szańcami; b) jeśli teren daje nam doskonałą pozycję tego rodzaju. Oba rodzaje stawiania oporu — 2 i 3 — zasługują na uwzględnienie w tym stopniu, w jakim my sami nie dążymy do rozstrzygnięcia, natomiast zadowalamy się sukcesem ujemnym i zależnie od tego, jak dalece możemy oczekiwać od naszego przeciwnika, że będzie zwlekać, niezdecydowany, i że wreszcie utknie pośród swych planów. 4. Obóz oszańcowany, niedostępny, osiągnie swój cel tylko wtedy: a) gdy leży w specjalnie ważnym punkcie strategicznym. Cechą takiej pozycji jest, że w ogóle nie można być na niej pokonanym; nieprzyjaciel jest wówczas zmuszony do użycia wszelkich innych środków, tzn. albo kontynuować swój zamiar bez oglądania się na tę pozycję, albo też otoczyć ją i wziąć głodem; aby zaś nie mógł tego dokonać, muszą strategiczne zalety danej pozycji być bardzo duże; b) jeśli wyczekujemy pomocy z zewnątrz. W takim położeniu znajdowały się wojska saskie na pozycji pod Pirna. Bez względu na to, co mówiono o tych poczynaniach później, po ich złym wyniku, pewne jest, że 17 tyś. Sasów nigdy w inny sposób nie mogłoby zneutralizować 40 tyś. Prusaków. Jeśli zaś armia austriacka pod Lowositz nie zrobiła lepszego użytku z uzyskanej przez to przewagi, to dowodzi to tylko, jak bardzo złe było ich kierownictwo wojny i organizacja. Bez wątpienia, gdyby Sasi, zamiast udać się do obozu pod Pirna, wycofali się do Czech, Fryderyk Wielki odpędziłby i Austriaków, i Sasów podczas tejże kampanii aż po Pragę i zdobyłby ją. Kto nie chce dopuścić do uznania tej korzyści i zawsze tylko myśli o wzięciu do niewoli całej armii, ten nie umie stosować w ogóle tego rodzaju kalkulacji, a bez kalkulacji w ogóle nie można osiągnąć pewnych wyników. Ponieważ jednak wypadki wskazane pod a) i b) są bardzo rzadkie, dlatego decyzja zajęcia obozu oszańcowanego musi być bezwzględnie powzięta po dojrzałym namyśle i rzadko tylko znajdzie dobre zastosowanie. Nadzieja zaskoczenia nieprzyjaciela takim obozem i osłabienia przez to całej jego aktywności związana jest z nazbyt wielkim niebezpieczeństwem, a mianowicie, z niebezpieczeństwem konieczności stoczenia walki bez zapewnionego odwrotu. Jeśli Fryderyk Wielki osiągnął w ten sposób swój cel pod Bunzelwitz, to trzeba tu podziwiać jego trafną ocenę przeciwnika, ale też jeszcze bardziej, niż jest to dozwolone w innych wypadkach, trzeba liczyć się tu ze środkami, jakie król byłby znalazł w ostatniej chwili dla utorowania sobie drogi z resztkami swoich wojsk, a także liczyć się z nieodpowiedzialnością

monarchy. 5. Jeśli jedna forteca albo też i kilka znajduje się w pobliżu granicy, to powstaje poważne zagadnienie, czy obrońca ma szukać rozstrzygnięcia przed nimi, czy za nimi. To ostatnie może być uzasadnione: a) przewagą wroga, która zmusza nas do rozdzielenia jego sił, zanim przystąpimy do ich zwalczania; b) bliskością tych fortec, aby utracić taką tylko połać kraju, jaką zmuszeni będziemy poświęcić; c) zdolnością obronną tych fortec. Głównym zadaniem fortec jest bezspornie, a raczej powinno być, rozdzielenie postępujących naprzód sił nieprzyjaciela i znaczne osłabienie tej ich części, na której zamierzamy wymusić rozstrzygnięcie. Jeśli podobne wykorzystanie fortec widzimy tak rzadko, to tylko dlatego, że również rzadko zdarza się wypadek, kiedy dąży się do rozstrzygnięcia w stosunku do jednej tylko z obu tych części. Teraz mówimy właśnie o takim wypadku. Stawiamy tu zasadę równie prostą jak ważną, że we wszystkich wypadkach, gdy obrońca rozporządza w pobliżu jedną lub kilku fortecami, należy pozostawić je przed swoim frontem i wydać bitwę walną za nimi. Musimy przyznać, że bitwa przegrana poza naszymi własnymi fortecami odrzuci nas trochę dalej w głąb kraju niż w wypadku, gdybyśmy ją przegrali z takim wynikiem taktycznym w rejonie przed fortecami, aczkolwiek przyczyny tej różnicy tkwią raczej w wyobraźni niż w rzeczywistości. Musimy też sami uprzytomnić sobie, że można wydać bitwę przed linią fortec na dobrze wybranej pozycji, podczas gdy bitwa za linią fortec wielekroć będzie musiała przekształcić się w natarcie, a to wtedy, gdy nieprzyjaciel fortecę oblega i grozi jej upadek. Cóż jednak znaczą te subtelności wobec korzyści stoczenia bitwy rozstrzygającej z wrogiem osłabionym o czwartą czy też trzecią część swoich sił lub też, jeśli chodzi o kilka fortec, to, być może, i o połowę? Sądzimy więc, że we wszystkich wypadkach, gdy rozstrzygnięcie jest nieuniknione, niezależnie od tego, czy szuka go nacierający, czy obrońca, i jeśli ten ostatni nie jest dość pewny swego zwycięstwa nad siłami nieprzyjaciela, a także, jeśli teren nie skłania specjalnie do wydania bitwy na wysuniętych naprzód pozycjach, we wszystkich tych wypadkach forteca blisko położona, a zdolna do stawiania oporu, powinna obrońcę skłaniać usilnie do cofnięcia się od razu za nią i zdecydowania się na rozstrzygnięcie po bliższej jej stronie, a więc przy jej współudziale. Jeśli przy tym obrońca zajmie pozycje tak blisko fortecy, że nacierający nie może jej ani oblec, ani otoczyć bez odrzucenia go, to postawi on nacierającego wobec konieczności walki na wybranej przez obrońcę pozycji. Toteż ze wszystkich poczynań obronnych w położeniach niebezpiecznych, żadne nie jest tak proste i skuteczne, jak wybór dobrej pozycji w pobliżu i za jakąś silną fortecą. Oczywiście zagadnienie to wyglądałoby inaczej, gdyby forteca owa

leżała zbyt daleko w głębi kraju, gdyż wtedy opuszczałoby się znaczną część teatru wojny — ofiara, którą, jak wiemy, stosuje się tylko wtedy, gdy żądają jej naglące okoliczności. W tym wypadku działanie takie ma charakter raczej odwrotu w głąb kraju. Innym znowu warunkiem jest zdolność obronna twierdzy. Znane są miejscowości umocnione, zwłaszcza większe, których nie można dopuścić do zetknięcia się z wojskami nieprzyjaciela, gdyż nie potrafią wytrzymać gwałtownego natarcia znaczniejszych sił. W tym wypadku pozycje własne musiałyby się znajdować blisko za twierdzą, tak aby załodze można było przyjść z pomocą. Odwrót wreszcie w głąb kraju jest działaniem naturalnym jedynie w następujących okolicznościach: a) jeśli nasz stan fizyczny i moralny w porównaniu z nieprzyjacielem nie pozwala liczyć na szczęśliwy opór na granicy lub w jej pobliżu; b) jeśli najważniejszą rzeczą jest zyskanie na czasie; c) jeśli stosunki w kraju upoważniają do tego, o czym mówiliśmy już w rozdziale osiemnastym. Na tym kończymy rozdział o obronie teatru wojny w wypadku, gdy jedna lub druga ze stron szuka rozstrzygnięcia, gdy zatem jest ono nieuniknione. Musimy przypomnieć o tym, że na wojnie wypadki te nie rozgrywają się w tak czystej formie, że zatem, jeśli się nasze zdania i rozważania przełoży w myśli na rzeczywistość wojenną, należy mieć na uwadze sprawy wyłożone w rozdziale dwudziestym trzecim i pomyśleć, że w większości wypadków wódz pozostaje w obliczu obu tych kierunków, bliżej jednego lub drugiego z nich — zależnie od okoliczności.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI

Obrona teatru wojennego (ciąg dalszy)

Opór stawiany stopniowo

Wykazaliśmy w rozdziale dwunastym i trzynastym księgi trzeciej, że w strategii opór stawiany stopniowo nie opiera się na naturze rzeczy i że należy użyć jednocześnie wszystkich sił, jakimi rozporządzamy. W zakresie wszelkich sił ruchomych nie wymaga to bliższego określenia. Natomiast jeśli za siły bojowe uważać będziemy również i sam obszar wojenny, jego fortece, odcinki terenu, a nawet i samą jego rozległość, czyli siły nieruchome, to możemy je wprowadzić w grę tylko stopniowo albo też musimy od razu cofnąć się tak daleko, aby wszystkie mające współdziałać czynniki znalazły się przed nami. Wszystko, czym może zajęty przez nieprzyjaciela kraj przyczynić się do jego osłabienia, wchodzi wtedy od razu w grę, ponieważ nacierający musi co najmniej otoczyć fortece obrońcy, zabezpieczyć sobie obszar kraju przez załogi i inne posterunki, budować na tyłach długie drogi, sprowadzać wszystko z wielkich odległości itd. Ze wszystkimi tymi oddziaływaniami nacierający mu się liczyć zawsze, gdy postępuje naprzód czy to przed rozstrzygnięciem, czy też po jego dokonaniu. W pierwszym wypadku występują one silniej niż w drugim. Wynika stąd, że jeśli obrońca pragnie rozstrzygnięcie przesunąć więcej w głąb, to zawsze ma środki, aby wprowadzać w grę wszystkie te nieruchome siły bojowe jednocześnie. Z drugiej strony jasne jest, że owo odsuwanie rozstrzygnięcia w głąb nie będzie miało żadnego wpływu na zakres oddziaływania zwycięstwa wywalczonego przez nacierającego. Ów zakres oddziaływania zwycięstwa rozpatrzymy bliżej przy omawianiu natarcia, tu zauważymy tylko, że sięga on tak daleko, aż się wyczerpie przewaga (stanowiąca

wynik stosunków moralnych i fizycznych). Przewaga ta wyczerpuje się po pierwsze przez zużycie sił bojowych, które pochłania sam teatr wojenny, po drugie przez straty w bitwach; oba rodzaje tego osłabienia nie mogą się zmienić zbytnio, niezależnie od tego, czy bitwy owe odbędą się na początku czy przy końcu, na przedzie czy w tyle. Sądzimy np. że zwycięstwo Bonapartego nad Rosjanami w 1812 r. pod Wilnem doprowadziłoby go tak samo daleko jak zwycięstwo pod Borodinem, przyjąwszy, że siły jego byłyby takie same, i że zwycięstwo pod samą Moskwą też nie doprowadziłoby go dalej; Moskwa była w każdym wypadku końcową granicą tego zakresu oddziaływania zwycięstwa. Nie marny przy tym wątpliwości ani na chwilę, że decydująca bitwa w pobliżu granicy (z innych powodów) dałaby o wiele większe wyniki, a wtedy możliwie i rozleglejszy zakres oddziaływania zwycięstwa. Przesuwanie rozstrzygnięcia bardziej w głąb nie jest więc też konieczne pod tym względem dla obrońcy. W rozdziale o rodzajach oporu poznaliśmy przesuwanie bardziej w głąb tego rozstrzygnięcia, które może być uważane jako ostateczność — pod nazwą odwrót w głąb kraju, Stanowi on specyficzny rodzaj stawiania oporu, gdzie liczy się raczej na to, że nacierający musi się sam wykruszyć", niż na zniszczenie go mieczem w bitwie. To jednak przesuwanie rozstrzygnięcia twardziej w głąb można poczytywać za specyficzny rodzaj stawiania oporu tylko w razie dominowania podobnego zamiaru. Prócz tego jasne jest, że można przy tym wyobrazić sobie nieskończoną liczbę stopniowań i że można je połączyć z najrozmaitszymi środkami obrony. Więcej czy mniej silnego współdziałania teatru wojennego nie uważamy zatem za specyficzny rodzaj stawiania oporu, lecz tylko za dowolną domieszkę nieruchomych czynników oporu zależnie od potrzeby, warunków i okoliczności. Jeśli zaś obrońca, sądzi, że dla uzyskania rozstrzygnięcia nie potrzebuje niczego z owych nieruchomych sił bojowych, albo też, że związane z tym inne ofiary są zbyt wielkie, wtedy siły owe pozostają mu w zapasie na przyszłość i tv/orzą poniekąd stopniowe posiłki, które być może zapewnią mu możliwość utrzymania swych ruchomych sit bojowych na poziomie wystarczającym, aby po pierwszym pomyślnym rozstrzygnięciu doprowadzić jeszcze do drugiego, a potem być może jeszcze i do trzeciego. W ten sposób będzie umożliwione stopniowe użycie sił. Jeżeli obrońca przegrał w pobliżu granicy bitwę, nie będącą wyraźnie klęską, to można sobie doskonale wyobrazić, że cofnąwszy się poza swoją najbliższą fortecę, będzie mógł przyjąć drugą bitwę. Gdy zaś będzie miał do czynienia z przeciwnikiem niezbyt zdecydowanym, to nawet jakaś pokaźna przeszkoda terenowa wystarczy, być może, aby go skłonić do zatrzymania się. W strategii zatem przy wykorzystywaniu teatru wojennego, jak zresztą wszędzie, obowiązuje ekonomia sił. Im mniejsza ilość wystarczy, tym

lepiej, ale wystarczyć musi, i chodzi tu naturalnie, podobnie jak w handlu, o coś innego niż o zwyczajne skąpstwo. Aby jednak uprzedzić wielkie nieporozumienie, musimy zwrócić uwagę, że to, na to ro przegranej bitwie można w dziedzinie oporu się zdobyć i przedsięwziąć, nie jest tu bynajmniej przedmiotem naszych rozważań. Mówimy tylko o tym, jak wielkie powodzenie obiecujemy sobie już naprzód przez ten drugi opór i jak wysoko możemy go oceniać w naszym planie. Istnieje tu niemal jeden tylko punkt, w który obrońca ma utkwić swój wzrok — jego przeciwnik, a to ze względu r\a jego charakter i warunki. Przeciwnik o słabym charakterze, o malej pewności siebie, bez wspaniałej ambicji albo też w warunkach bardzo skrępowanych zadowoli się w wypadku powodzenia wynikiem umiarkowanym i przy każdym nowym rozstrzygnięciu, w jakim obrońca odważy s\ę mu przeciwstawić, będzie się zachowywał lękliwie. W wypadku podobnym obrońca może liczyć na stopniowe wprowadzanie w grę środków oporu swego teatru wojennego w coraz to nowych, chociażby w zasadzie słabych rozstrzygnięciach, w których stale odnawiają się dla niego widoki przechylenia na swoją stronę rozstrzygnięcia ostatecznego. Któż jednak nie czuje, że znajdujemy się tu już na drodze d0 kampanii bez rozstrzygnięcia, które w większej mierze stanowią pole stopniowego użycia sił i o których mówić będziemy w rozdziale następnym.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI

Obrona teatru wojennego (dokończenie)

Wypadek, gdy się nie dąży do rozstrzygnięcia

Czy i o ile mogą istnieć wojny, w których żadna ze stron nie jest nacierającą, czyli żadna nie pragnie niczego pozytywnego, rozważymy bliżej w księdze ostatniej. Tu nie ma konieczności zajmowania się tą sprzecznością, ponieważ w ramach poszczególnego teatru wojennego możemy przyczyny takiej obustronnej obrony wyobrazić sobie doskonale jako wynikające ze stosunku części do całości działań. Nie tylko jednak poszczególne kampanie odbywały się bez tego ogniskowego punktu koniecznego rozstrzygnięcia. Było też, jak nam wskazuje historia, wiele takich, w których nie brakło wprawdzie po jednej stronie nacierającego, a zatem pozytywnej woli rozstrzygnięcia, wola ta była tak słaba, że nie dążyła za wszelką cenę do swego celu i nie wymuszała koniecznego przy tym rozstrzygnięcia, lecz zadowalała się tymi korzyściami, jakie wypływają z okoliczności do pewnego stopnia samoistnie. Bywało też, że nacierający nie miał w ogóle jakiegoś wyraźnego celu, lecz uzależniał go od okoliczności, zbierając poniekąd owoce nastręczające mu się kolejno. Chociaż takie działania zaczepne, które odbiegają od ściśle logicznej konieczności dążenia do celu i snują się przez całą kampanię niby spacerowicz, oglądający się na prawo i na lewo za łatwym owocem okolicznościowym, bardzo mało różnią się od obrony, która również dozwala wodzowi uszczknąć podobne owoce, to jednak bliższe filozoficzne rozważania o tym rodzaju prowadzenia wojny odsuwamy do księgi o natarciu. Tu zaś trzymać się będziemy wniosku, że w takiej kampanii ani nacierający, ani obrońca nie może skupiać wszystkiego w

dążeniu do rozstrzygnięcia, a więc nie tworzy już ono wówczas tego zwornika, do którego kierują się wszystkie żebra łuków sklepienia strategicznego. Kampanie tego rodzaju są (jak nas uczy historia wojen wszystkich czasów i krajów) nie tylko liczne, ale występują w tak przeważającej większości, że wobec nich inne wydają się wyjątkami. Jeśliby zaś nawet w przyszłości stosunek ten miał się odmienić, to pewne jest, że zawsze będzie wiele takich kampanii i że zatem przy nauce o obronie teatru wojennego musimy je uwzględnić. Spróbujmy podać właściwości, jakie się przy tym ujawniają. Wojna rzeczywista wypadnie przeważnie pomiędzy obu rozbieżnymi kierunkami i ułoży się bliżej jednego lub drugiego; toteż praktyczne oddziaływanie tych właściwości możemy poznać tylko dzięki modyfikacji, jaką w absolutnej formie wojny wywoła ich oddziaływanie wzajemne. Już w rozdziale trzecim tej księgi mówiliśmy, że wyczekiwanie jest jedną z największych korzyści, jakie posiada obrona w stosunku do natarcia. Wszystko, co by miało się stać dzięki okolicznościom, urzeczywistnia się w ogóle rzadko, najrzadziej zaś na wojnie. Niedoskonałość rozumu ludzkiego, obawa niekorzystnego wyniku, przypadki, jakie spadają na rozwój działań, czynią, że ze wszystkich działań nakazanych przez okoliczności bardzo wiele stale nie dochodzi do wykonania. Na wojnie, gdzie niedoskonałość wiedzy, niebezpieczeństwo katastrofy, mnogość przypadków są niepomiernie większe niż we wszelkiej innej czynności ludzkiej, musi też ilość zaniedbań, jeśli je tak zechcemy nazwać, być z konieczności o wiele większa. To jest właśnie owo żyzne pole, na którym obrona, nie siejąc, zbiera rosnące dla niej plony. Jeśli z tym doświadczeniem złączymy samoistną na wojnie ważność władania terytorium kraju, to zarówno na wojnie, jak i w pokoju sprawdzi się owo wyrosłe z doświadczenia zdanie, które już weszło w przysłowie: beati possidentes, szczęśliwi są ci, którzy posiadają. Zdanie to jako właśnie wynik doświadczenia zajmuje tu miejsce rozstrzygnięcia, które we wszelkich wojnach skierowanych ku obustronnemu zniszczeniu stanowi ognisko całości działań. Jest ono nader płodne, co prawda nie w wywoływane przez się czyny, ale w motywy do nic nieczynienia albo też w działania, służące interesom bezczynności. Tam, gdzie nie można szukać rozstrzygnięcia ani go oczekiwać, nie ma podstaw do oddawania czegokolwiek, gdyż mogłoby się to dziać tylko dla okupienia tym zysków przy rozstrzygnięciu. Wynika stąd, że obrońca pragnie wszystko lub ile tylko może zatrzymać (tzn. przesłonić), nacierający zaś zabrać tyle, ile zabrać można bez rozstrzygnięcia (tzn. rozszerzyć się możliwie najbardziej). Tutaj mamy do czynienia z tą pierwszą dążnością. Wszelkie terytoria, gdzie obrońca nie posiada sił własnych, mogą być przez nacierającego zajęte i wtedy korzyści wyczekiwania są po jego stronie. Rodzi się dążenie do bezpośredniego przesłaniania całego kraju

i dopuszczenia, aby przeciwnik natarł na siły użyte do przesłaniania, Zanim teraz podamy bliżej właściwości takiej obrony, musimy z księgi o natarciu przytoczyć te przedmioty, do których zwykle nacierający dąży w wypadku, gdy się nie szuka rozstrzygnięcia. Są one następujące: 1. Zajęcie znacznej połaci kraju, jeżeli da się to osiągnąć bez bitwy rozstrzygającej; 2. Zdobycie ważnego magazynu w tychże warunkach; 3. Zdobycie nie osłoniętej fortecy. Wprawdzie oblężenie jest większym czy mniejszym dziełem, które często kosztuje wiele wysiłków, ale jest to operacja, która nie ma w sobie zarodków jakiejś katastrofy. W najgorszym wypadku można od tego odstąpić bez poniesienia znaczniejszej pozytywnej szkody; 4. Wreszcie szczęśliwa bitwa o pewnym znaczeniu, w której jednak niewiele się ryzykuje, a zatem i nie da się wygrać nic wielkiego. Bitwa stoczona nie jako płodny w skutki węzeł całego splotu strategicznego, lecz sama dla siebie, dla trofeów, dla chwały wojennej, W takim celu nie wydaje się naturalnie bitwy za każdą cenę, lecz albo sposobności do niej oczekuje się od przypadku, albo stara się ją wywołać zręcznym posunięciem. Te cztery przedmioty natarcia wywołują natomiast u obrońcy następujące dążności: 1. Osłonić fortece, pozostawiając je na swych tyłach; 2. Osłonić kraj, rozciągając swe uszykowanie; 3. Tam, gdzie to rozciągnięcie uszykowania nie wystarcza, zabiec szybko drogę marszami bocznymi; 4. Unikać niepomyślnych bitew. Jasne jest, że te pierwsze trzy dążności mają na celu przesunięcie inicjatywy na stronę przeciwnika i wyciągnięcie jak największego pożytku z wyczekiwania. Cel ten tak dalece zakorzeniony jest w naturze rzeczy, że wielką głupotą byłoby lekceważenie go już z góry. Musi on z konieczności uwydatniać się tym bardziej, im mniej oczekuje się rozstrzygnięcia, i tworzy on we wszelkich podobnych kampaniach ich najgłębsze podwaliny, aczkolwiek na powierzchni działań, w małych nie rozstrzygających działaniach może się często odbywać dość żywa gra zdarzeń. Hannibal, równie dobrze jak Fabius i Fryderyk Wielki, równie dobrze jak Daun, hołdowali tej zasadzie, gdy tylko nie szukali rozstrzygnięcia ani też go oczekiwali. Czwarta dążność służy jako korektura trzech pozostałych, stanowi ich conditio sine qua non. Dokonajmy teraz kilku bliższych rozważań na ten temat. Ustawienie się wojska przed fortecą, aby bronić jej przed natarciem, jest na pierwszy rzut oka czymś jakby bezsensownym, wydaje się rodzajem pleonazmu, umocnienia forteczne bowiem buduje się przecież po to, aby same się oparły natarciu nieprzyjaciela. A jednak poczynania podob-

ne pojawiają się tysiąc i wielotysiąckrotnie. Tak to już jest z prowadzeniem wojny, że najpospolitsze rzeczy często wydają się najmniej zrozumiałe. Któż by się odważył na zasadzie tej pozornej sprzeczności ogłosić te tysiąc i więcej wypadków za tyleż błędów. Wieczny powrót tej formy walki dowodzi, że musi tu istnieć jakaś głębsza przyczyna. O przyczynie tej mówiliśmy już wyżej, jest nią brak charakteru dowódców, niezdolnych do zdecydowanego działania. Jeśli obrońca uszykuje się przed własną fortecą, to nieprzyjaciel nie może na nią natrzeć, dopóki nie pobije uprzednio uszykowanego tam wojska. Bitwa przede wszystkim to rozstrzygnięcie, jeśli go nieprzyjaciel nie szuka, to bitwy nie wyda, i obrońca bez skrzyżowania mieczów pozostanie w posiadaniu swej fortecy. We wszystkich wypadkach, gdy nie wierzymy w dążenie przeciwnika do rozstrzygnięcia, musimy zaryzykować i wyjaśnić, czy się on na nie zdecyduje, zwłaszcza że w większości wypadków możemy, w razie gdyby wbrew naszym przewidywaniom nieprzyjaciel uderzył, cofnąć się za fortecę. Uszykowanie się przed fortecą staje się wówczas jeszcze mniej niebezpieczne, a prawdopodobieństwo utrzymania status quo bez ponoszenia ofiar nie jest wówczas połączone nawet z odległym niebezpieczeństwem. Jeżeli obrońca uszykuje się za fortecą, to podstawia on nacierającemu przedmiot specjalnie w tym celu stworzony. Nacierający, jeśli forteca nie jest zbyt silna, a sam on nie jest zbyt nie przygotowany, przystąpi do oblężenia; aby zaś oblężenie to nie zakończyło się wzięciem fortecy, musi obrońca wkroczyć z odsieczą. Działanie zdecydowane, inicjatywa jest zatem w jego rękach, przeciwnik zaś, którego z powodu przystąpienia przez niego do oblężenia należy traktować jako dążącego do swego celu, jest tu stroną posiadającą. Doświadczenie uczy, że sprawa przybiera zawsze ten obrót i leży to też w jej naturze. Oblężenie, jak to już rzekliśmy, nie jest związane z jakąś katastrofą. Nawet wódz pozbawiony ducha przedsiębiorczości i energii, który nigdy nie zdecydowałby się na wydanie bitwy, przystępuje do oblężenia, skoro może się zbliżyć do fortecy, nawet mając tylko artylerię polową. W najgorszym wypadku może on odstąpić od oblężenia bez ponoszenia jakiejkolwiek pozytywnej szkody. Należy tu jeszcze uwzględnić niebezpieczeństwo, jakie wisi nad fortecami w większym lub mniejszym stopniu — zdobycia ich szturmem lub w jakikolwiek inny nieregularny sposób, a okoliczności tej obrońca oczywiście nie może przeoczyć w kalkulacji swych możliwością Przy rozważaniu różnych szans wydaje się rzeczą naturalną, że obrońca zrzeka się korzyści bicia się w pomyślnych warunkach na rzecz innej, a mianowicie, że najprawdopodobniej wcale nie będzie musiał się bić. W ten sposób obyczaj szykowania wojsk w polu przed własną fortecą wydaje się nam bardzo naturalny i prosty. Fryderyk Wielki

stosował go np. pod Głogowem przeciwko Rosjanom, a pod Schweidnitz, Nysą i Dreznem prawie stale przeciwko Austriakom. Księciu von Bevern natomiast nie wyszło na dobre podobne działanie pod Wrocławiem. Z a Wrocławiem nie mógłby on być zaatakowany. Przewaga Austriaków podczas nieobecności króla musiała niebawem ustąpić wobec zbliżania się tegoż i w ten sposób uszykowawszy się z a Wrocławiem, można by było uniknąć bitwy aż do czasu jego przybycia. Książę też na pewno wolałby tak się uszykować, gdyby ważny obóz wraz z wielkimi zapasami nie był przez to wystawiony na bombardowanie, co król osądzający ostro takie wypadki wziąłby mu bardzo za złe. Tego, że książę spróbował zabezpieczyć Wrocław przez zajęcie przed nim pozycji umocnionej, nie można w końcu uważać za błąd, ponieważ było bardzo możliwe, że książę Karol Lotaryński, zaspokojony wzięciem Schweidnitz i zagrożony przez nadciągniecie króla, dałby się przez to powstrzymać od dalszego marszu. Najlepiej byłoby nie dopuścić w ogóle do bitwy, lecz w momencie gdy Austriacy rozpoczęli natarcie, wycofać się przez Wrocław. W ten sposób książę von Bevern wyciągnąłby z wyczekiwania wszelkie korzyści bez okupywania ich wielkim niebezpieczeństwem. Skoro tutaj uszykowanie się obrońcy przed fortecą wyprowadziliśmy i usprawiedliwialiśmy wyższą istotną przyczyną, to musimy też zauważyć, że dochodzi tu jeszcze pewna przyczyna podrzędna, bliższa wprawdzie, ale sama w sobie niewystarczająca, gdyż nie jest istotna. Jest nią mianowicie zwyczaj traktowania przez armię najbliższej fortecy jako źródła zaopatrywania. Jest to tak wygodne i przedstawia tak wiele różnych korzyści, że dowódca niełatwo się zdecyduje zaspokajać swe potrzeby z dalej położonych fortec lub też składać zapasy w miejscowościach nie umocnionych. Jeśli zaś forteca jest źródłem zaopatrywania wojska, to w wielu wypadkach uszykowanie się przed nią jest bezwzględnie konieczne i przeważnie bardzo naturalne. Widać jednak jasno, że ta bliska przyczyna, która łatwo może być przeceniona przez tych, którzy w ogóle niewiele pytają o dalsze, nie wystarcza dla wyjaśnienia wszystkich wypadków ani też nie jest dość ważna w swoich skutkach, aby być rozstrzygającą. Zdobycie jednej lub kilku fortec bez odważenia się przy tym na bitwę walną jest tak dalece naturalnym celem wszystkich tych działań zaczepnych, które nie dążą do wielkiego rozstrzygnięcia, że udaremnienie tych zamiarów obrońca stawia wtedy sobie jako główne zadanie. Widzimy więc stąd na teatrach wojennych posiadających wiele fortec, że wszystkie niemal poruszenia obracają się dokoła tego, że nacierający stara się pojawić niespodziewanie przed jedną z nich i używa do tego różnych sztuczek, obrońca zaś dzięki dobrze przygotowanym poruszeniom stara się jeszcze szybciej zabiec mu drogę. Taki był stały charakter prawie wszystkich kampanii niderlandzkich Ludwika XIV aż do czasów marszałka Saskiego.

Tyle o osłanianiu fortec. Osłona kraju przez rozciągnięte uszykowanie sil zbrojnych może być pomyślana tylko w połączeniu z poważnymi przeszkodami terenowymi. Większe i mniejsze posterunki, które przy tym trzeba zorganizować, mogą uzyskać pewną zdolność oporu tylko dzięki silnym pozycjom. A ponieważ rzadko kiedy można znaleźć dość naturalnych przeszkód, dochodzi tu jeszcze sztuka budowania szańców. Łatwo tu jednak dostrzec można, że opór, jaki otrzymuje się przez to na jednym z punktów, zawsze można uważać za względny (patrz rozdział o znaczeniu bitwy), a nie jako absolutny. Może się wprawdzie zdarzyć, że taki posterunek nie zostanie przełamany, a zatem że w poszczególnym wypadku da wynik absolutny. Ponieważ jednak wielka liczba posterunków zmusza nas do traktowania każdego z nich w porównaniu do całości jako słabego i oddanego na kip możliwego uderzenia przeważających sil, dlatego rzeczą nierozsądną byłoby uzależnianie szczęśliwego wyniku od oporu każdego poszczególnego posterunku. Przy tak rozciągniętym uszykowaniu można liczyć tylko na stosunkowo długi opór, a nie na właściwe zwycięstwo. Ta wartość poszczególnych posterunków sięga w dziedzinę celów i kalkulacji całości. W kampaniach, w których nie trzeba się obawiać wielkich rozstrzygnięć ani niezmordowanego marszu naprzód dla pokonania całości naszych sił, walki poszczególnych posterunków, nawet jeśli kończą się ich utratą, są mniej niebezpieczne. Rzadko kiedy jest z tym związane coś innego niż właśnie strata tego posterunku i pewnych trofeów. Zwycięstwo nie sięga głębiej w warunki ogólne, nie niszczy żadnych fundamentów, które by pociągnęły za sobą poważne ruiny. W najgorszym wypadku, mianowicie gdy cały system obrony zachwiał się z powodu utraty pojedynczego posterunku, obrońca zawsze będzie miał czas na połączenie swych sił i na wystąpienie całością sił do rozstrzygnięcia, którego według naszych przewidywań nacierający nie szuka. Zwykle też się dzieje, że to połączenie sił kończy całe działanie i kładzie kres dalszemu posuwaniu się nacierającego. Trochę terenu, pewna liczba ludzi i dział — oto są straty obrońcy i dostateczne sukcesy nacierającego. Na takie niebezpieczeństwo, powtarzamy, może się obrońca narazić w wypadku niepowodzenia, jeśli po drugiej stronie będzie miał możliwość lub raczej prawdopodobieństwo, że nacierający lękliwie lub ostrożnie zatrzyma się przed jego posterunkami, nie atakując ich. W rozważaniach tych nie możemy tracić z oczu tego, że chodzi tu o nacierającego, który nie chce się ważyć na nic wielkiego, takiemu zaś może śmiało każdy niewielki, ale silny posterunek nakazać zatrzymanie się. Jeśli bowiem nacierający będzie mógł go z pewnym ryzykiem przełamać, to powstaje pytanie, za jaką to się stanie cenę i czy cena ta nie jest zbyt wysoka w stosunku do możliwości wykorzystania tego zwycięstwa w jego położeniu.

W ten sposób pokazuje się, jak dalece silny opór względny, jaki może zapewnić uszykowanie wojsk, rozciągnięte na wiele położonych obok siebie posterunków, może stanowić dla obrońcy dostateczny wynik w kalkulacji całej jego kampanii. Aby zaś rzut oka na historię wojen, jakiego przy tym czytelnik w myśli dokona, skierować od razu na właściwy punkt, zauważmy, że te rozciągnięte pozycje występują najczęściej w drugiej połowie kampanii, wtedy bowiem obrońca poznał już dostatecznie nacierającego, jak też jego zamiary i stosunki, a nacierający zwykle utracił już tę odrobinę ducha inicjatywy, jaką posiadał. Przy tej obronie na rozciągniętej pozycji, dzięki której broni się kraju, zapasów i fortec, muszą naturalnie odgrywać wielką rolę i uzyskiwać ważność dominującą wszystkie wielkie przeszkody terenowe, jak rzeki, góry, lasy i bagna. Co do wykorzystania ich powołujemy się na to, cośmy powiedzieli wyżej. Dzięki tej dominującej ważności czynników topograficznych uwydatnia się szczególnie w tej dziedzinie wiedza i działalność sztabu generalnego, co się też uważa za sprawę należącą do niego najściślej. Ponieważ zaś sztab generalny jest zwykle tą częścią wojska, która najwięcej pisze i drukuje, więc wynika stąd, że te fragmenty kampanii są historycznie bardziej ustalone. Wypływa też stąd równocześnie dość naturalna skłonność do systematyzowania ich i wyprowadzania z historycznego rozwiązania jednego wypadku — ogólnych rozwiązań dla wypadków następnych. Jest to jednak dążność daremna i dlatego fałszywa. Nawet w tym raczej biernym, bardziej z terenem związanym rodzaju wojny każdy wypadek jest inny i musi być traktowany inaczej. Najcelniejsze nawet, rozumowane pamiętniki w tym przedmiocie nadają się więc tylko do zapoznania się z nimi, ale nie mogą służyć jako przepisy. Chociaż czynność sztabu generalnego w tej dziedzinie jest niezbędna i godna uwagi i chociaż stosownie do utartych poglądów określiliśmy ją jako najściślej do niego należącą, to jednak musimy przestrzec przed uzurpacjami, jakie z niej często wypływają ku szkodzie całości. Ważność, jakiej nabierają przy tym ci przedstawiciele sztabu, którzy z tą gałęzią służby wojennej są najbardziej obeznani, zapewnia im często pewne ogólne panowanie nad umysłami, a przede wszystkim nad samym wodzeni. Wynika stąd pewne przyzwyczajenie myślowe, prowadzące do jednostronności. W końcu wódz nie widzi nic poza górami i przełęczami i to, co miało być działaniem wynikającym z warunków a swobodnie wybranym, staje się manierą. Tak wiatach 179311794 w wojsku pruskim pułkownik Grawert, który był duszą ówczesnego sztabu generalnego i znanym fachowcem w dziedzinie gór i przełęczy, wprowadził właśnie na te drogi prowadzenia wojny dwóch wodzów o bardzo różnych właściwościach — księcia Brunświckiego i generała Móllendorfa.

Jasne jest, że linia obronna, utworzona wzdłuż silnego odcinka terenu, może prowadzić do wojny kordonowej. Z konieczności musiałaby ona w większości wypadków doprowadzić do takiej wojny, gdyby istotnie cały obszar teatru wojennego należało przesłonić w ten sposób bezpośrednio. Teatry wojenne mają wszakże przeważnie takie rozmiary, że rozciągnięcie się sił zbrojnych przeznaczonych do obrony byłoby zbyt wielkie. Ponieważ jednak nacierający zarówno z powodu różnych okoliczności, jak i przez swoje urządzenia tyłowe związany jest z pewnymi głównymi kierunkami i drogami, a zbyt wielkie odchylenia od nich spowodowałyby nawet wobec bardzo bezczynnego obrońcy zbyt wiele niedogodności i szkód, wystarczy zatem przeważnie, jeśli obrońca osłoni teren w prawo i w lewo od tych głównych kierunków na pewną ilość mil czy przemarszów. Osłona ta znów polega na tym, że poprzestaje na obsadzeniu owych głównych dróg i dostępów przez posterunki obronne, a terenu pomiędzy nimi tylko przez posterunki obserwacyjne. Co prawda skutkiem tego nacierający może przejść swoją kolumną pomiędzy dwoma posterunkami i w ten sposób dokonać zamierzonego na dany posterunek natarcia z kilku stron. Posterunki owe są poniekąd na to przygotowane, częściowo posiadając oparcie na skrzydłach, częściowo tworząc same obronę skrzydła (tak zwane rygle), częściowo zaś czerpiąc pomoc od stojących w głębi odwodów względnie od wojsk posterunku sąsiedniego. W ten sposób liczba posterunków ogranicza się jeszcze bardziej i zwykłym wynikiem tego jest, że wojsko przeznaczone do podobnej obrony rozpada się na cztery czy pięć posterunków głównych. Dla zbyt oddalonych, a przecież do pewnego stopnia zagrożonych głównych dostępów określa się wówczas specjalne punkty centralne, które tworzą jakby małe teatry wojenne wewnątrz wielkiego. Tak podczas wojny siedmioletniej Austriacy obsadzali przeważnie swą armią główną cztery do pięciu posterunków w górach dolnośląskich, podczas gdy na Górnym Śląsku mały, prawie samodzielny korpus stosował podobny system na własne potrzeby. Im bardziej zaś oddala się podobny system obronny od osłony bezpośredniej, tym częściej trzeba się posiłkować ruchem, obroną czynną i nawet środkami ofensywnymi. Pewne korpusy uważa się za odwody, a poza tym jeden posterunek śpieszy drugiemu z pomocą oddziałami chwilowo zbędnymi. Pomocy tej udziela się albo istotnie śpiesząc z tylu dla wzmocnienia i wznowienia biernego oporu, albo napadając na nieprzyjaciela z boku lub też nawet zagrażając jego odwrotowi. Jeśli zaś nacierający zagrozi flance danego posterunku nie własnym natarciem, lecz tylko próbując oddziałać na jego połączenia zajęciem pewnej pozycji, to wtedy albo atakuje się naprawdę wysunięte przez nieprzyjaciela w tym celu oddziały, albo wkracza się na drogę odwetu, dążąc do działania na połączenia nieprzyjacielskie.

Widzimy stąd, że ta obrona, nie bacząc na bierność jej natury już w samym założeniu, musi jednakże wchłonąć w siebie wiele czynników aktywnych i może być w różnoraki sposób wyposażona w przewidywaniu bardzo złożonych okoliczności. Zwykle te rodzaje obrony, które najczęściej posługują się środkami aktywnymi, a nawet zgoła ofensywnymi, uchodzą za lepsze. Częściowo wszakże zależy to bardzo od natury terenu, gotowości sił bojowych i nawet od talentu wodza, nieraz jednak można łatwo zbyt wiele oczekiwań przywiązywać do ruchu w ogóle i do innych środków aktywnych, natomiast zbyt pochopnie zaniechać miejscowej obrony jakiejś silnej przeszkody terenowej. Sądzimy, że dość już obszernie rozwodziliśmy się nad tym, co rozumiemy przez rozciągniętą linię obronną i zwracamy się do trzeciego środka pomocniczego — do zabiegania drogi nieprzyjacielowi przez szybkie ruchy boczne, Ten środek należy bezwzględnie do poczynań operacyjnych takiej obrony kraju, o jakiej tu jest mowa. Obrońca nie może częstokroć pomimo jak najbardziej rozciągniętych pozycji obsadzić wszystkich zagrożonych dostępów do swego kraju. W wielu wypadkach bywa, że musi on być gotowy do przerzucenia gros swoich sił do tych posterunków, na które zamierza uderzyć gros sił nieprzyjacielskich, gdyż w przeciwnym razie posterunki owe łatwo mogłyby być przełamane. Poza tym w ogóle wódz, który niechętnie zgadza się na unieruchomienie swych sił bojowych w biernym oporze na pozycji rozciągniętej, musi swój cel, osłonę kraju, próbować osiągnąć tym bardziej przez poruszenia szybkie, przemyślane i dobrze wdrożone. Im większe są zostawiane otworem pasy terenu, tym większa musi być sprawność poruszeń, aby wszędzie móc jeszcze w porę nadążyć. Naturalną konsekwencją tego dążenia jest, że wszędzie się wyszukuje pozycji, które by się zajęło w podobnym wypadku i które przedstawiają dość korzyści, aby oddalić od przeciwnika myśl o natarciu, gdy tylko wojsko nasze lub choćby jego część przybędzie na tę pozycję. Ponieważ pozycje takie stale się trafiają, a wszystko przy tym zależy od zajęcia ich w odpowiednim czasie, dlatego stają się one do pewnego stopnia głosicielami tego sposobu prowadzenia wojny, który też z tego powodu nazwano wojną posterunków. Podobnie jak uszykowanie rozciągnięte i opór względny w wojnie bez wielkich rozstrzygnięć nie zawierają w sobie tych niebezpieczeństw, jakimi w zasadzie grożą, tak i zabieganie drogi nieprzyjacielowi przez marsze boczne nie powoduje tyle zastrzeżeń, jakie by powstały w chwili wielkich rozstrzygnięć. Próba szybkiego przesunięcia się w ostatniej chwili ku przeciwnikowi zdecydowanemu, który pragnie i jest zdolny do rzeczy wielkich, a który zatem nie obawia się znacznego wysiłku, byłaby dążeniem ku zdecydowanej klęsce, bezwzględnemu bowiem ciosowi zadanemu całą siłą nie sprostałoby takie pośpieszne pchanie się na

pozycję. Wobec przeciwnika, który zabiera się do dzieła nie całą garścią, lecz końcami palców, który nie umie zrobić użytku z wielkiego rezultatu ani nawet ze wstępu do niego, który szuka tylko umiarkowanych korzyści, byle za małą cenę — wobec takiego przeciwnika można niewątpliwie zastosować z powodzeniem podobny rodzaj oporu. Naturalną konsekwencją tego jest, że i ten środek w ogóle częściej stosuje się w drugiej połowie kampanii niż na jej początku. Tutaj też ma sztab generalny sposobność rozwinięcia swych wiadomości topograficznych w system związanych ze sobą poczynań, sprowadzających się do wyboru i przygotowania pozycji i dróg wiodących ku nim. Tam wreszcie, gdzie po jednej stronie wszystko skierowane jest na osiągnięcie pewnego punktu, a po drugiej, przeciwnie, na przeszkodzenie temu, obie strony mogą często znaleźć się w takiej sytuacji, że będą musiały wykonywać swe poruszenia na oczach przeciwnika. Toteż poruszenia owe muszą się odbywać z ostrożnością i dokładnością nie wymaganą kiedy indziej. Dawniej, gdy armia główna nie była jeszcze podzielona na samodzielne dywizje i była traktowana w marszu zawsze jako nierozdzielna całość, ostrożność ta i dokładność była połączona z o wiele większą rozwlekłością i z wielkim nakładem kunsztu taktycznego. Musiały co prawda często w tych wypadkach poszczególne brygady wybiegać przed linię bojową, aby zapewnić sobie pewne punkty i przyjąć na siebie rolę samodzielną. Były to jednak i pozostały anomalie, zarządzenia marszowe natomiast były w ogóle zawsze skierowane na to, by doprowadzić całość w nienaruszonym porządku i jeśli można uniknąć podobnych wyjątków. Obecnie, gdy części armii głównej znowu rozpadają się na samodzielne człony, a człony te mogą odważyć się na przyjęcie bitwy nawet z całością sił nieprzyjacielskich, byle tylko pozostałe człony były dość blisko, aby bitwę tę poprowadzić dalej i skończyć, obecnie taki marsz boczny nawet na oczach przeciwnika sprawia mniej trudności. To, co dawniej musiało być osiągnięte przez właściwy mechanizm zarządzeń marszowych, osiąga się teraz przez wcześniejsze wyprawienie poszczególnych dywizji, przyśpieszony marsz innych i większą swobodę dysponowania całością. Rozważane tu środki obrońcy mają nacierającemu wzbronić zdobycia fortecy, zajęcia znacznej połaci kraju lub magazynu. Wzbronią mu one istotnie, jeśli wszędzie zagrożą mu bitwy, w których znajdzie on albo zbyt małe prawdopodobieństwo powodzenia, albo zbyt wielkie niebezpieczeństwo konsekwencji w wypadku porażki, albo w ogóle zbyt wielki wysiłek jak na jego cele i warunki. Jeśli teraz obrońca przeżywa ten triumf swego kunsztu i organizacji, nacierający wszędzie, gdzie tylko wzrok swój skieruje, widzi się dzięki tym mądrym zabiegom pozbawiony wszelkich widoków osiągnięcia nawet swych umiarkowanych pragnień — wtedy czynnik ofensywny szuka często wybiegu w zaspokojeniu już tylko

honoru broni. Wygranie jakiejś znaczniejszej bitwy daje orężowi pozory przewagi, zaspokaja próżność wodza, dworu, wojska i narodu, a zarazem do pewnego stopnia i oczekiwania, jakie naturalnie wiążą się z każdym natarciem. Pomyślna bitwa o pewnej ważności, stoczona ze względu na samo zwycięstwo i trofea, jest zatem ostatnią nadzieją nacierającego. Nie należy tu sądzić, że wikłamy się w sprzeczności, gdyż znajdujemy się jeszcze w obrębie naszego własnego założenia, że dobre zarządzenia obrońcy odebrały nacierającemu wszelkie widoki osiągnięcia za pomocą szczęśliwej bitwy jednego z pozostałych przedmiotów. Widoki te są uwarunkowane dwojako, a mianowicie przez korzystne okoliczności bitwy, a następnie przez to, aby sukces istotnie doprowadził do osiągnięcia jednego z tych przedmiotów. Pierwszy z tych warunków może doskonale istnieć bez drugiego, poszczególne oddziały i posterunki obrońcy znajdą się o wiele częściej w niebezpieczeństwie wdania się w niekorzystne bitwy wtedy, gdy nacierający ma na oku tylko honor pola bitwy, niż gdy wiąże z tyrn jeszcze warunek korzyści dalszych. Jeśli się przeniesiemy w położenie i sposób myślenia Dauna, to możemy zrozumieć, że mógł on odważyć się na uderzenie pod Hochkirch, nie -wytężając wszystkich sił, skoro chciał tylko zdobyć trofea w tym dniu. Natomiast płodne w skutki zwycięstwo, które by zmusiło króla do pozostawienia Drezna i Nysy samym sobie, było zadaniem zupełnie innym, do którego nie chciał się zabierać. Nie należy sądzić, jakoby to były rozróżnienia małostkowe lub zgoła jałowe. Przeciwnie, mamy tu do czynienia z jednym z najgłębiej sięgających rysów zasadniczych wojny. Znaczenie bitwy jest jej duszą dla strategii i nie możemy dość często powtarzać, że w bitwie wszystkie rzeczy zasadnicze wypływają zawsze z najbardziej istotnego zamiaru obu stron, jak i z punktu końcowego całego systemu myślowego. Toteż pomiędzy bitwą a bitwą może zachodzić tak wielka różnica strategiczna, że w ogóle nie można ich traktować jako tego samego środka strategicznego. Aczkolwiek niezbyt skuteczne zwycięstwo nacierającego z trudem uznać można za poważne naruszenie obrony, to jednak obrońca nawet i tej korzyści niechętnie przeciwnikowi ustąpi, zwłaszcza że nigdy nie wiadomo, co się do tego jeszcze przypadkiem może dołączyć. Konieczna jest dlatego stała uwaga obrońcy na położenie, w jakim się znajdują jego znaczniejsze oddziały i posterunki, Wprawdzie bardzo wiele zależy tu od celowych zarządzeń dowódców tych oddziałów, ale również mogą być one uwikłane w nieuniknione katastrofy przez niecelowe decyzje wodza naczelnego. Komu nie wpadnie tu na myśl korpus Fouąuego pod Landshut i Finka pod Maxen? W obu wypadkach Fryderyk Wielki zbyt wiele liczył na działanie

powziętych z góry idei. Niemożliwe, aby sądził, że można było naprawdę bić się z powodzeniem na pozycji pod Landshut z 10 tyś. przeciwko 30 tyś. albo też że Fink może się oprzeć gwałtownej przewadze nadciągającej ze wszystkich stron. Natomiast król sądził, że siła pozycji pod Landshut będzie jak dotychczas akceptowana niby ważny weksel i że Daun znajdzie w demonstracji flankowej dostateczny powód do zamiany niewygodnej pozycji w Saksonii na dogodniejszą w Czechach. Tam Laudona, tu Dauna ocenił król fałszywie i w tym leży błąd tych poczynań. Podobne błędy popełnić mogą również i tacy wodzowie, którzy nie są zbyt dumni, zuchwali i uparci, co w poszczególnych zarządzeniach możemy zarzucić Fryderykowi Wielkiemu. Niezależnie od nich ogromna trudność w odniesieniu do naszego przedmiotu zawsze leży w tym, że wódz nie zawsze może liczyć na rozwagę, dobrą wolę, odwagę i siłę charakteru swoich dowódców korpusów. Nie może on dlatego zostawić wszystkiego ich „widzi mi się", lecz musi im pewne rzeczy przepisać, przez co działania ich są skrępowane i mogą łatwo wpaść w sprzeczność z warunkami chwili. Jest to jednak zło nieuniknione. Bez władczej woli, przenikającej aż do najdalszego szeregu, niemożliwe jest dobre dowodzenie, i ten, kto by uległ przyzwyczajeniu oczekiwania zawsze od swych podwładnych rzeczy najlepszych, byłby już przez to sarno zupełnie niezdatny do dobrego dowodzenia. Warunki każdego oddziału i posterunku należy zawsze pilnie mieć na oku, aby nie ujrzeć niespodzianie, że uwikłał się on w jakąś katastrofę. Wszystkie te wysiłki są skierowane ku utrzymaniu status quo. Im szczęśliwsze są i im skuteczniejsze, tym dłużej wojna zatrzyma się w tym punkcie. Im dłużej wszakże wojna trwa w danym punkcie, tym ważniejsza jest troska o zaopatrzenie. Zamiast rekwizycji i dostaw z terenu występuje tu albo od razu, albo co najmniej bardzo szybko zaopatrzenie z magazynów. Zamiast każdorazowej rekwizycji wozami krajowymi tworzy się w mniejszym lub większym stopniu stale tabory złożone albo z wozów krajowych, albo też z wozów wojskowych. Krótko mówiąc, powstaje coś zbliżonego do tego regularnego zaopatrzenia wojsk z magazynów, o jakim mówiliśmy już w rozdziale o zaopatrzeniu. Takie zaopatrzenie nie wywiera bynajmniej wielkiego wpływu na prowadzenie wojny, ponieważ ze względu na swe przeznaczenie i charakter związane jest z ograniczonym terenem, może przy tym oczywiście współdziałać i będzie to nawet czynić w dużym stopniu, ale nie potrafi zmienić charakteru całej wojny. Natomiast obopólne oddziaływania na linie połączeń uzyskają o wiele większe znaczenie z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, że w takich kampaniach brak większych i silniej działających środków, dążności wodza muszą się więc sprowadzać do środków słabszych, po drugie, ponieważ nie brak tu potrzebnego czasu, aby wyczekiwać na skutki działania tego środka. Za-

bezpieczenie własnych linii połączeń wyda się obrońcy specjalnie ważne. Przerwanie ich nie może być wprawdzie celem natarcia nieprzyjaciela, mogłoby jednak zmusić obrońcę do odwrotu i wyrzeczenia się innych przedmiotów. Wszystkie poczynania, chroniące sam obszar teatru wojennego, muszą też działać jako osłona linii połączeń. Ich bezpieczeństwo już się więc w nich częściowo mieści i zauważymy tu tylko, że stanowią one jeden z głównych warunków przy wyborze uszykowania. Specjalny środek zabezpieczenia stanowią małe lub nawet dość znaczne oddziały wojska, konwojujące poszczególne dowozy. Najbardziej nawet rozległe pozycje nie zawsze wystarczają do zabezpieczenia linii połączeń, częściowo też konwój taki jest potrzebny specjalnie tam, gdzie wódz chciałby uniknąć pozycji zbyt rozległych. Znajdujemy w Historii wojny siedmioletniej Tempelhofa nieskończenie wiele przykładów, jak to Fryderyk Wielki nakazywał konwojować swoje wozy z chlebem i mąką przez poszczególne pułki piechoty lub kawalerii, czasami zaś nawet przez całe brygady. O Austriakach nie znajdujemy nigdy takiej wzmianki, co zresztą ma swą przyczynę częściowo w tym, że po ich stronie nie znalazł się tak drobiazgowy historyk, częściowo zaś właśnie w tym, że zajmowali oni zawsze o wiele bardziej rozległe pozycje. Rozważywszy ze wszystkich czynników natarcia cztery w zasadzie zupełnie swobodne dążności, stanowiące podstawę takiej obrony, która nie jest skierowana na żadne rozstrzygnięcie, musimy jeszcze powiedzieć coś o środkach ofensywnych, z którymi mogą być one więcej lub mniej przemieszane, niejako zaprawione nimi. Te środki ofensywne to głównie; 1. Działanie na nieprzyjacielską linię połączeń, do czego zaliczamy jednocześnie i działania przeciw punktom nagromadzenia zapasów przeciwnika; 2. Dywersje i zagony na terytorium nieprzyjacielskie; 3. Natarcie na oddziały i posterunki nieprzyjacielskie, a nawet w pomyślnych okolicznościach i na nieprzyjacielskie siiy główne lub choćby zagrożenie im takim natarciem. Pierwszy z tych środków oddziałuje we wszystkich takich kampaniach stale, ale do pewnego stopnia zupełnie nieznacznie, bez ujawniania się faktycznego. Przeważna część skuteczności każdej celowo zajętej pozycji obrońcy wynika z troski, jaką napawa ona nacierającego o jego linie połączeń. Ponieważ zaś w takiej wojnie, jak to już rzekliśmy, zaopatrzenie ma ważność dominującą i dotyczy równie dobrze nacierającego, dlatego wzgląd na możliwe działania zaczepne skierowane z pozycji nieprzyjacielskich wpływa w znacznej mierze na jego strategię, co poruszymy raz jeszcze, mówiąc o natarciu. Jednak nie tylko to ogólne oddziaływanie przez wybór pozycji, które

podobnie jak ciężar w mechanice ma wpływ niewidzialny, lecz także prawdziwie zaczepne wkroczenie przeciw nieprzyjacielskiej linii połączeń częścią własnych sił bojowych leży w zakresie takiej obrony. Jeśli się to jednak ma stać z korzyścią, muszą zawsze szczególnie skłamać do tego — położenie linii połączeń, natura terenu lub specjalne właściwości sił zbrojnych. Zagonów na teren nieprzyjacielski, mających jako cel odwet lub łupieskie zniszczenia, nie można właściwie uważać za środki obronne, przeciwnie, są to prawdziwe środki natarcia. Wiążą się one jednak zwykle z celem właściwej dywersji, ta zaś ma za cel osłabienie sił nieprzyjacielskich, stojących naprzeciwko nas, i dlatego można ją traktować jako istotny środek obrony. Ponieważ jednak można jej używać równie dobrze w natarciu, a sarna w sobie jest ona rzeczywistym natarciem, dlatego uważamy za bardziej stosowne mówić o tym w księdze następnej. Przytaczamy tu więc ten środek tylko po to, aby całkowicie opisać tę zbrojownię małych środków ofensywnych, jaką rozporządza obrońca teatru wojennego, i pobieżnie tylko zaznaczyć, że może on powiększyć ich zakres i ważność aż do stopnia dającego całej wojnie p o z ó r, a wraz z nim i honor ofensywy. Tego rodzaju są wypady Fryderyka Wielkiego do Polski, Czech, Frankonii przed rozpoczęciem kampanii 1759 roku. Sama jego kampania jest wyraźnie czystą obroną. Wypady na teren nieprzyjacielski dały jej charakter ofensywy, która ma specjalną wartość prawdopodobnie ze względu na swą wagę moralną. Natarcie na korpusy nieprzyjacielskie lub też na nieprzyjacielskie siły główne musi być pomyślane jako niezbędne uzupełnienie całej obrony w tych wszystkich wypadkach, kiedy nacierający chce sobie rzecz zbytnio ułatwić i z tego powodu w poszczególnych punktach pozostawia wielkie luki. Pod tym cichym warunkiem odbywa się całe działanie. I tu jednak, podobnie jak przy oddziaływaniu na linie połączeń przeciwnika, może obrońca uczynić jeszcze jeden krok dalej w dziedzinę ofensywy i równie dobrze jak jego przeciwnik za przedmiot swoich dążeń postawić laur korzystnego uderzenia. Aby zapewnić sobie na tym polu niejakie sukcesy, musi on albo posiadać znaczną przewagę sił nad swym przeciwnikiem — co zresztą w ogóle przeczy naturze obrony, ale się przecie zdarzyć może — albo też musi posiadać umiejętność zręcznego skupiania sil własnych i zastępować aktywnością i ruchliwością to, z czego z drugiej strony musi przy tym rezygnować. Pierwsze wystąpiło w wojnie siedmioletniej u Dauna, drugie — u Fryderyka Wielkiego. Daun przystępował do ofensywy prawie zawsze tylko wtedy, gdy Fryderyk Wielki zapraszał go do tego przesadnym zuchwalstwem i lekceważeniem (Hochkirch, Maxen, Landshut). Fryderyka Wielkiego widzimy natomiast w stałym prawie ruchu, aby pobić ten czy inny korpus Dauna własnymi siłami głównymi. Udaje mu się to wprawdzie rzadko, a przynajmniej wyniki nie są nigdy wielkie, gdyż Daun wraz ze

swą wielką przewagą liczebną łączy rzadką ostrożność i rozwagę, nie należy jednak sądzić, że dążenia króla pozostawały przez to zupełnie bez wyniku. W tym dążeniu tkwił w istocie bardzo skuteczny opór, gdyż troski i wysiłki, do których przeciwnik jego był zmuszony, aby uchylić się od szkodliwych ciosów, hamowały siły, które w przeciwnym wypadku przyczyniłyby się do rozwoju natarcia. Pomyślmy tylko o kampanii 1760 r. na Śląsku, gdzie Daun i Rosjanie w wyłącznej trosce, aby nie być przez króla dziś tu, jutro tam zaatakowani i pobici, nie mogli uczynić ani kroku naprzód. Sądzimy, że przewertowaliśmy już teraz wszystkie przedmioty, jakie w obronie teatru wojennego, gdy się nie dąży do rozstrzygnięcia, obejmują panujące idee, najwłaściwsze dążności, a zatem i podstawy całości działań. Pragnęliśmy je tylko zestawić obok siebie głównie po lo, aby dać poznać związek całości działań strategicznych. Poszczególne poczynania, dzięki którym wchodzą one w grę, pozycje, marsze itd. rozważyliśmy bardziej szczegółowo już dawniej. Gdy teraz skierujemy raz jeszcze wzrok na całość, musi się nam narzucić uwaga, że przy tak słabej zasadzie natarcia, wobec tak małego pragnienia rozstrzygnięcia z obu stron, przy tak słabych motywach politycznych, a tak wielkich przeciwwagach wewnętrznych, które na wszelkie sposoby hamują i powstrzymują, istotna różnica między natarciem a obroną coraz bardziej musi znikać. Na początku kampanii musi napastujący wkroczyć na teatr wojenny przeciwnika i przez to przybrać do pewnego stopnia formę natarcia. Może się jednak zdarzyć i zdarza się często, że dość prędko musi on wszystkich swych sił użyć na to, aby na terenie nieprzyjacielskim bronić własnego kraju. Wtedy stoją obaj naprzeciwko siebie, w gruncie rzeczy obserwując się wzajemnie, obaj z myślą, aby nic nie utracić, i być może obaj w równym stopniu myśląc o zapewnieniu sobie zysku pozytywnego. Może się nawet zdarzyć, jak u Fryderyka Wielkiego, że właściwy obrońca prześciga w tym swego przeciwnika. Im bardziej nacierający wyrzeka się swego charakteru zaczepnego, im mniej obrońca zmuszony jest koniecznością zapewnienia sobie bezpieczeństwa do ograniczenia się do ścisłej obrony, tym silniej występuje wyrównanie stosunków. Działalność obu stron przy tym zmierza ku wydarciu przeciwnikowi jakiejś korzyści i wystrzeganiu się wszelkiej szkody, więc do prawdziwego manewr ów a n i a strategicznego. Charakter taki mają w mniejszym czy większym stopniu wszelkie kampanie, w których warunki lub zamiary polityczne nie dopuszczają do wielkich rozstrzygnięć. Manewrowaniu strategicznemu poświęciliśmy w księdze następnej rozdział osobny. Ze względu jednak na to, że w teorii ta równoważna gra sił stale nabierała fałszywej wagi — zmuszeni jesteśmy już tu przy obronie, gdzie się o niej stale mówi, wdać się w bliższe rozważania.

Nazywamy to równoważną grą sił. Gdzie nie ma ruchów całości, istnieje równowaga; tam zaś, gdzie nie naciska żaden cel większy, nie ma ruchów całości; obie więc strony w takim wypadku, choćby nie wiedzieć jak były nierówne, należy przecież traktować jako równoważne. Z tej więc równowagi całości wypływają poszczególne motywy pomniejszych działań i skromniejszych celów. Mogą się one tu rozwijać, gdyż nie pozostają pod naciskiem wielkiego rozstrzygnięcia i wielkiego niebezpieczeństwa. Wszystko więc, co w ogóle jest do wygrania lub stracenia, rozmienia się na drobniejszą monetę i cała działalność rozpada się na czynności pomniejsze. Wraz z tymi mniejszymi działaniami za mniejszą cenę powstaje teraz pomiędzy obu wodzami walka o palmę zręczności. Ponieważ jednak na wojnie nie można nigdy wykluczyć całkowicie przypadku, a zatem i szczęścia, dlatego walka ta nigdy nie przestaje być grą. Powstają tu jednak dwa inne pytania, a mianowicie, czy przy tym manewrowaniu przypadek nie będzie miał mniejszego, a rozważny rozsądek większego udziału w rozstrzygnięciu niż wtedy, gdy wszystko skupia się w jednej wielkiej akcji. Drugiemu z tych pytań musimy przytaknąć. Im bardziej złożona jest całość w poszczególnych momentach, im częściej wchodzą w grę czas i przestrzeń w poszczególnych punktach, tym większe powstaje oczywiście pole dla kalkulacji, a więc i panowania rozważnego rozsądku. Co wygra rozważny rozsądek, to się częściowo odbierze przypadkowi, ale niekoniecznie wszystka, i dlatego nie jesteśmy zmuszeni odpowiedzieć potakująco na pierwsze pytanie. Nie wolno zapominać, że rozważny rozsądek nie stanowi jedynej siły intelektualnej wodza. Odwaga, siła, zdecydowanie, spryt itd. są to właściwości, które znowu będą miały większą wartość tam, gdzie chodzi o jedno tylko wielkie rozstrzygnięcie. W równoważnej więc grze sil będą znaczyły nieco mniej, a dominująca ważność mądrych obliczeń wzrasta nie tylko kosztem przypadku, lecz także i kosztem tych właściwości. Z drugiej strony owe świetne właściwości mogą w momencie wielkiego rozstrzygnięcia wydrzeć przypadkowi wielką część jego panowania i w ten sposób związać go niejako, czego w tym wypadku mądra kalkulacja musiałaby się wyrzec. Widzimy zatem, że zachodzi tu konflikt wielu sił i że nie można od razu twierdzić, jakoby przy wielkim rozstrzygnięciu zostawiało się przypadkowi większe pole niż w ogólnym wyniku podczas owej równoważnej gry sił. Jeśli więc w tej grze widzimy przede wszystkim walkę przeciwstawnych sobie zręczności, to trzeba to odnieść tylko do mądrej kalkulacji, a nie do całego wirtuozostwa wojennego. Właśnie strategiczne manewrowanie było powodem, że przypisywano całości tę fałszywą wagę, o której mówiliśmy wyżej. Niekiedy mieszano tę zręczność z całą wartością intelektualną wodza. Jest to jednak duży błąd, gdyż nie można, jak to już rzekliśmy, zapominać, iż w momentach wielkich rozstrzygnięć inne właściwości

moralne wodza mogą zapanować nad siłą okoliczności. I chociaż panowanie to wypływa raczej z impulsu wielkich odczuć i z tych przebłysków ducha, które powstają prawie nieświadomie, a zatem nie przebiegają długiego łańcucha myśli, niemniej jednak jest ono prawym obywatelem sztuki wojennej, gdyż sztuka ta nie jest ani wyłącznym aktem rozsądku, ani też czynności rozsądku nie są w niej najcelniejsze. Kiedy indziej znowu sądzono, że każda nieskuteczna czynność w danej kampanii musi wynikać ze zręczności jednego albo i obu wodzów, podczas gdy swój ogólny i najważniejszy powód miała ona właśnie zawsze w warunkach ogólnych, które przekształcały wojnę w podobną grę. Ponieważ przeważna liczba wojen pomiędzy kulturalnymi państwami miała raczej na celu obustronną obserwację niż pokonanie przeciwnika, dlatego naturalnie większa część kampanii musiała nosić charakter manewrowania strategicznego. Te spośród nich, które nie mogły się poszczycić żadnym sławnym wodzem, pozostały nie zauważone. Gdzie jednak działał jakiś wielki wódz, który ściągał oczy na siebie, albo też gdzie byli dwaj tacy przeciwko sobie, jak Turenne i Montecuculi, tam na całym tym kunszcie manewrowania, przez wzgląd na owych wodzów, wybijano najświeższą markę doskonałości. Dalszą konsekwencją tego było, że grę tę uważano za szczyt sztuki wojennej, za wykwit ich wysokiego wykształcenia, a zatem i za źródło, na którym przede wszystkim należy studiować sztukę wojenną. Pogląd ten w świecie teorii panował dość ogólnie przed francuskimi wojnami rewolucyjnymi. Gdy jednak odsłoniły one naraz całkiem inny świat zjawisk wojennych, które z początku nieco surowe i naturalistyczne, a potem ujęte za czasów Bonapartego we wspaniałą metodę, wydały wyniki, wywołujące zdumienie wśród młodych i starych — wtedy wyzwolono się ze starych wzorów i sądzono, że wszystko to jest konsekwencją nowych odkryć, wspaniałych pomysłów itd., ale także i niewątpliwie skutkiem zmienionych stosunków społecznych. Sądzono, że teraz nie będzie się już potrzebować rzeczy dawnych i że już nigdy ich nie będzie się przeżywać. Ponieważ jednak przy takich przewrotach myślowych zawsze powstają partie, dlatego i tutaj stare poglądy znalazły swoich rycerzy, którzy uważają nowsze zjawiska za surowe, brutalne ciosy i za ogólny upadek sztuki wojennej, żywiąc wiarę, że właśnie ta równoważna, bezskuteczna, pusta gra w wojnę winna być celem wyszkolenia. Podstawą tego jest taki brak logiki i filozofii, że można go tylko nazwać beznadziejnym pomieszaniem pojęć. Z kolei przeciwny pogląd, że nigdy już nic podobnego się nie zdarzy, jest bardzo nieprzemyślany. Z nowszych zjawisk w dziedzinie sztuki wojennej najmniej przypisać można nowym wynalazkom i nowym kierunkom ideowym, najwięcej zaś nowym stosunkom i warunkom społecznym. Jednak w nich nie należy

brać jako normy właśnie kryzysu procesu niszczenia i dlatego wielka część dawnych warunków wojennych znowu wystąpi na widownię. Nie miejsce tu wchodzić dalej w te rzeczy; wystarczy, jeśli przez napomknięcie o stosunku tej równoważnej gry sił do całego prowadzenia wojny, o jej znaczeniu i o jej wewnętrznym związku z pozostałymi przedmiotami — wskażemy, że jest ona zawsze wynikiem obustronnych krępujących warunków i bardzo umiarkowanego żywiołu wojny. Może w tej grze jeden z wodzów okazać się zręczniejszy od drugiego i stąd, jeżeli mu dorasta siłami, uzyskać nad nim pewne sukcesy albo, jeśli jest słabszy, utrzymywać się w równowadze, górując nad nim talentem. Byłoby sprzeczne z naturą rzeczy szukać w tym największego honoru i wielkości wodza. Przeciwnie, taka kampania jest zawsze znakiem nieomylnym, że albo żaden z obu wodzów nie posiada większego talentu wojskowego, albo że utalentowanego wodza powstrzymują warunki od ważenia się na wielkie rozstrzygnięcie, Gdzie jednak taki wypadek zachodzi, tam nie ma nigdy najwyższej chwały wojennej. Mówiliśmy tu o ogólnym charakterze manewrowania strategicznego. Teraz musimy jeszcze wspomnieć o szczególnym wpływie, jaki ma ono na prowadzenie wojny, a mianowicie, że sprowadza siły bojowe stale z głównych szlaków i miejscowości w odległe, a przynajmniej pozbawione znaczenia. Gdzie działają małe, chwilowo powstające i znowuż znikające interesy, tam wielkie zarysy topografii kraju mają mniejszy wpływ na prowadzenie wojny. Widzimy więc, że siły bojowe często przesuwają się w takie punkty, gdzie dla wielkich prostych potrzeb wojny nigdy by nie należało ich szukać, i że wskutek tego zmiana i zmienność szczegółów całości wojennej jest tu jeszcze o wiele większa niż w wojnach o wielkich rozstrzygnięciach. Spójrzmy tylko, jak w ostatnich pięciu kampaniach wojny siedmioletniej, pomimo warunków zawsze tych samych, każda kampania kształtuje się inaczej, i gdy się zbada bliżej, żadne poczynanie nie występuje dwukrotnie, a przecież w tych kampaniach jeszcze o wiele silniejszy jest czynnik ofensywny po stronie wojsk sprzymierzonych niż w większości innych wojen poprzednich. W rozdziale tym, traktującym o obronie teatru wojennego, gdy się nie przewiduje wielkiego rozstrzygnięcia, wskazaliśmy tylko dążności cechujące działania, jak też związek ich, stosunek i charakter; poszczególne zaś zawarte w nich działania poznaliśmy bliżej już wcześniej. Powstaje teraz pytanie, czy dla tych różnorakich dążności nie da się wysnuć zasad, reguł i metod ogarniających całość. Odpowiadamy na to, że jeśli trzymać się historii, to jakieś stale powracające formy nie wskazują na coś podobnego; a jednak dla całości o tak różnolitej, zmiennej naturze nie da się bodaj wyprowadzić jakiegoś teoretycznego prawa innego niż opartego na doświadczeniu. Wojna o wielkich rozstrzygnięciach jest nie tylko o wiele prostsza, ale i o wiele naturalniej s za, wolniejsza od sprzeczności wewnętrznych, obiektywniej s za, bardziej związana

prawem wewnętrznej konieczności. Toteż rozum może jej przepisać formy i prawa, w wojnie bez rozstrzygnięcia jednak wydaje się to nam o wiele trudniejsze. Nawet obie zasady powstałej dopiero w naszych czasach teorii prowadzenia wojny na wielką skalę — szerokość bazy u Bulowa i uszykowanie się na linii wewnętrznej u Jominiego nie okazały się w praktyce bynajmniej ani istotne, ani skuteczne w zastosowaniu do obrony teatru wojennego. Jako zwykle formy powinny one właśnie tutaj być najskuteczniejsze, gdyż formy zawsze stają się bardziej skuteczne, zawsze muszą uzyskiwać przewagę nad innymi czynnikami danego wyniku, im bardziej działanie rozszerza się w czasie i przestrzeni. Niemniej jednak widzimy, że stanowią one tylko poszczególne strony danego przedmiotu, zwłaszcza zaś bynajmniej nie są korzyściami istotnymi. Jasne jest, że swoistość środków i warunków musiałaby już mieć wielki wpływ, przenikający wszelkie zasady ogólne. Czyni dla Dauna było rozciągnięcie i ostrożny wybór uszykowania, tym dla króla były jego siły główne, zawsze trzymane zwarcie, dobierające się zawsze przeciwnikowi wprost do skóry, stale gotowe do szybkiego działania. Jedno i drugie wypływało nie tylko z natury ich wojsk, ale i z ich warunków; natarcie jest dla monarchy o wiele łatwiejsze niż dla każdego wodza odpowiedzialnego przed wyższą władzą. Zwracamy tu dobitnie jeszcze raz uwagę, że krytyka nie ma prawa uważać różnych chwytów i metod, jakie mogą powstać, za różne co do stopnia doskonałości i podporządkowywać jedne drugim, lecz że leżą one obok siebie i w każdym poszczególnym wypadku należy pozostawić swobodnemu osądowi ocenę ich użycia. Nie może tu być naszym zamiarem wyliczanie różnych sposobów działania, jakie mogą powstać z właściwości wojska, kraju i okoliczności; wpływ tych rzeczy podaliśmy w ogólnych zarysach już przedtem, Wyznajemy, że w rozdziale niniejszym nie umiemy podać żadnych zasad, reguł lub metod, ponieważ historia nic podobnego nam nie wskazuje i, przeciwnie, w każdym niemal poszczególnym momencie natykam., się na osobliwości, które wielekroć są zupełnie niezrozumiałe, a często, nawet zaskakują swą dziwacznością. Dlatego to właśnie nie jest bez pożytku studiowanie historii również i pod tym względem. Tam gdzie, nawet nie ma żadnego systemu, żadnego sprawdzianu, tam istnieje, przecież jakaś prawda, a tę znajdujemy przeważnie tylko przez wytrawny sąd nabyty w wyniku długiego doświadczenia. Chociaż więc historia nie podaje tu żadnych formuł, to jednak tu, jak i wszędzie popiera sąd doświadczeniem, Postawimy tu tylko jedną zasadę obejmującą całość albo raczej odnowimy tu pewną naturalną predyspozycję, w sferze której znajduje si, wszystko, cośmy tu powiedzieli — i postawimy żywiej przed oczy jeszcze w formie odnośnej zasady. Wszystkie podane tu środki mają tylko względną wartość, wszystką

one znajdują się jakby w obrębie pewnej niemocy obu stron. Poza tym regionem panuje wyższe prawo i to jest całkiem inny świat zjawisk. Wódz nie może nigdy zapominać o tym, nigdy nie może z wmówioną w siebie pewnością poruszać się w tym wąskim kole niby w czymś absolutnym nigdy nie powinien środków, jakie tu stosuje, uważać za konieczne, za jedyne i chwytać się ich nawet wtedy, gdy sam drży , już z powodu ich niedostateczności. Z tego punktu widzenia, na którym stanęliśmy, omyłka taka może się wydać prawie niemożliwa. Nie jest ona jednak taką w świecie rzeczywistym, ponieważ tam rzeczy nie ukazują się w tak silnych przeciwieństwach Musimy mianowicie znowu zwrócić uwagę na to, że chcąc naszym wyobrażeniom nadać jedność, plastyczność i silę uczyniliśmy przedmiotem naszych rozważań tylko całkowite sprzeczności, jako skrajności każdego ze sposobów, że jednak na wojnie konkretny wypadek przewag. nie leży pośrodku i opanowany jest przez te skrajności tylko w stopniu, w jakim się do nich zbliża. Chodzi więc ogólnie o to, aby wódz przede wszystkim zorientował się sam, czy nieprzyjaciel nie ma ochoty i siły dostatecznej, aby go przewyższyć działaniami na większą skalę i bardziej zdecydowanymi. Z chwilą gdy przejmie się tą troską, musi zaniechać poczynań przeciwdziałających małym szkodom i pozostaje mu wtedy jeden środek przejścia za pomocą dobrowolnej ofiary w położenie lepsze, aby doróść do rozstrzygnięcia na większą skalę, Innymi słowy: pierwszą potrzebą jest, aby wódz uchwycił właściwą miarę, wedle której ma nakierować swe dzieło. Aby wyobrażeniom tym nadać większą plastyczność przez przykłady z życia, dotkniemy pobieżnie szeregu wypadków, gdzie zdaniem naszym zastosowano miarę fałszywą, tzn. gdzie jeden z wodzów w poczynaniach swych liczył się z o wiele mniej decydującym działaniem przeciwnika. Na początku kampanii w 1757 r, Austriacy uszykowaniem swych sil zbrojnych dowiedli, że nie liczyli na tak głęboką ofensywę Fryderyka Wielkiego; nawet trwanie korpusu Piccolominiego na granicy śląskiej — podczas gdy książę Karol Lotaryński z całym wojskiem był zagrożony koniecznością złożenia broni — jest takim całkowitym niezrozumieniem okoliczności. W 1758 r. Francuzi nie tylko byli całkowicie w błędzie co do działania konwencji, zawartej w klasztorze Seeven (co zresztą jest faktem, który tu do rzeczy nie należy), lecz także mylili się i w dwa miesiące później w ocenie tego, co ich przeciwnik może przedsięwziąć, co też ich niebawem kosztowało utratę obszarów od Wezery aż po Ren. Mówiliśmy już także, że Fryderyk Wielki w 1759 r. pod Maxen i w 1760 r. pod Landshut oceniał swych przeciwników zupełnie fałszywie, nie wierząc w użycie

przez nich tak decydujących środków. Większej natomiast omyłki w tej skali nie znajdziemy bodaj w historii nad tę, którą popełniono w 1792 r. Pragnąc niewielkimi siłami pomocniczymi przeważyć szalę wojny domowej, zwalono sobie na głowę olbrzymi ciężar całego narodu francuskiego, wytrąconego z wszelkich karbów przez fanatyzm polityczny. Omyłkę tę nazywamy wielką tylko dlatego, że okazała się ona taką w następstwie, a nie dlatego, jakoby była ona łatwa do uniknięcia. Co się tyczy samego prowadzenia wojny, to nie należy zapominać, że główna podstawa wszystkich dalszych niefortunnych lat leży w kampanii 1794 r. W kampanii tej ze strony sprzymierzonych nie tylko nie doceniono samej potężnej natury natarcia nieprzyjacielskiego, przeciwstawiając mu małostkowy system rozciągniętych pozycji i manewrów strategicznych, lecz także dano poznać nieporozumieniami między Prusami a Austrią i głupim oddaniem Belgii i Niderlandów, jak mało gabinety przeczuwały gwałtowność wdzierającego się żywiołu. W 1796 r. poszczególne działania obronne pod Montenotte, Lodi itd. dowiodły wystarczająco, jak mało rozumieli Austriacy, o co chodziło przy zwalczaniu Bonapartego. W roku 1800 katastrofę Melasa spowodowało nie bezpośrednie działanie napadu, lecz fałszywy jego pogląd na możliwe skutki tego napadu. Ulm w roku 1805 był ostatnim węzłem luźnej sieci uczonych, ale bardzo wątłych względów strategicznych, dość dobrych, aby uwikłać w niej Dauna lub Lascy'ego, ale nie Bonapartego, cesarza rewolucji. U Prusaków w 1806 r. niezdecydowanie i zamęt by!y następstwem tego, że przestarzałe, małostkowe, nieużyteczne poglądy i środki mieszały się z pewnymi jasnymi przebłyskami i słusznym wyczuciem wielkiego znaczenia przeżywanej chwili. W jakiż bowiem sposób, mając jasną świadomość i kompletnie doceniając położenie, można było pozostawić w Prusach 30 tyś. ludzi i myśleć o zorganizowaniu w Westfalii osobnego teatru wojennego lub też o uzyskaniu jakiegokolwiek powodzenia za pomocą małych ofensyw, jak te, do których były przeznaczone korpusy Ruchela lub ks. Weimarskiego, wreszcie jakże można było w ostatnich już momentach rozwodzić się nad niebezpieczeństwem magazynów lub nad stratą tego czy innego kawałka kraju! Nawet w 1812 r. w tej najwspanialszej ze wszystkich kampanii nie brak było z początku błędnych dążności, wypływających z niewłaściwej skali oceny położenia. W kwaterze głównej w Wilnie istniało stronnictwo wybitnych mężów, dążących do stoczenia bitwy nad granicą, aby nie dopuścić do bezkarnego najazdu na ziemię rosyjską. Mężowie ci byli przygotowani na to, że bitwa nad granica być może przegrana, a nawet że będzie przegrana. Chociaż bowiem nie wiedzieli, że 300 tyś. Francuzów uderzy na 80 tyś. Rosjan, to jednak wiedzieli, że trzeba z

góry przewidywać znaczną przewagę wroga. Główna omyłka polegała na wartości, jaką przypisywali oni tej bitwie. Sądzili oni, że byłaby to bitwa jak inne, podczas gdy niemal z pewnością stwierdzić można, że to rozstrzygnięcie główne nad granicą wywołałoby zupełnie inne zjawiska. Nawet obóz pod Dryssą był środkiem, u którego podstawy leżała zupełnie fałszywa skala oceny przeciwnika. Gdyby chciano tam pozostać, musiano by zezwolić na odcięcie ze wszystkich stron i całkowite odosobnienie, a wtedy nie brakowałoby wojskom francuskim środków, aby zmusić wojska rosyjskie do złożenia broni. O takiej skali siły i woli nie pomyślał projektodawca tego obozu. Jednak Bonaparte stosował też czasem fałszywą skalę oceny. Po rozejmie 1813 r. sądził, że potrafi podrzędne armie sprzymierzonych — Blüchera i następcy tronu szwedzkiego — powstrzymać za pomocą korpusów, które wprawdzie nie wystarczały do stawiania rzeczywistego oporu, ale przecież mogły być dla ostrożności przeciwnika dostatecznym powodem do nieważenia się na nic, jak to w wojnach poprzednich tak często można było obserwować. Za mało myślał przy tym o reakcji, jaka się odbywała w Blücherze i Bülowie wobec głęboko zakorzenionej w nich nienawiści i wobec grożącego niebezpieczeństwa. W ogóle nie oceniał on nigdy dość wysoko ducha przedsiębiorczości u starego Blüchera. Pod Lipskiem on jeden pozbawił go zwycięstwa; pod Laon mógł go Blücher całkowicie zniszczyć, a że się to nie stało, zawdzięczać należy okolicznościom, które całkowicie leżały poza rachubami Bonapartego; pod Waterloo wreszcie dosięgła go kara za ten błąd, jak niszczący grom.

SZKICE DO KSIĘGI SIÓDMEJ

Natarcie

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Natarcie a obrona Jeżeli dwa pojęcia tworzą rzeczywiste przeciwieństwa logiczne, a więc jedno służy uzupełnieniu drugiego, to w gruncie rzeczy wypływa już jedno z drugiego. Tam gdzie ograniczoność naszego umysłu nie pozwala na to, aby objąć je jednym rzutem oka i odnaleźć w całości jednego całość drugiego po prostu przez samo przeciwieństwo, tam w każdym wypadku padnie zawsze z jednego znaczne i dla obu części dostateczne światło na drugie. Tak więc sądzimy, że pierwsze rozdziały o obronie rzucają we wszystkich poruszanych punktach dostateczne światło na natarcie. Tak powszechnie sprawa nie będzie się jednak przedstawiała z wszystkimi przedmiotami. Dziedzina myśli nie została jeszcze nigdy całkowicie wyczerpana, Jest więc rzeczą naturalną, że tam gdzie przeciwieństwo nie leży tak bezpośrednio w istocie samego pojęcia, jak to było w pierwszych rozdziałach, z tego, co powiedziano o obronie, nie wynika bezpośrednio to, co można powiedzieć o natarciu. Zmiana punktu widzenia przybliża nas do przedmiotu i jest rzeczą naturalną poddanie tego, co przeoczono z oddalonego punktu widzenia, rozważaniu z punktu widzenia bliższego. Będzie to zatem uzupełnienie zestawienia myśli, przy czym niejednokrotnie to, co będzie powiedziane o natarciu, rzuci nowe jeszcze światło na obronę. Tak więc w natarciu będziemy w znacznej części mieli do czynienia z tymi samymi przedmiotami, które poruszano już w obronie. Lecz nie jest naszym zamiarem i nie leży to w naturze samej rzeczy, aby sposobem większości podręczników inżynierii przy natarciu obejść lub zniszczyć wszystkie z pewnością skuteczne wartości, które znaleźliśmy przy obronie i udowodnić, że przeciwko każdemu środkowi obrony istnieje jakiś niezawodny środek natarcia. Obrona ma swoje silne i słabe strony. I chociaż pierwsze nie są niepokonalne, to ponoszą jednak niewspółmiernie wielką cenę, i to musi pozostać prawdą z każdego punktu widzenia, inaczej przeczymy samym sobie. Ponadto nie jest naszym zamiarem wyczerpujące przedstawienie przeciwstawnej gry

środków. Każdy środek obrony prowadzi do pewnego środka natarcia, lecz często leży on tak blisko, że nie ma potrzeby przejścia z punktu widzenia obrony do punktu widzenia natarcia, aby go dostrzec; jedno wynika z drugiego samo przez się. Naszym zamiarem jest podanie przy każdym poszczególnym przedmiocie charakterystycznych warunków natarcia, jeśli nie wynikają one bezpośrednio z obrony, i tego rodzaju postępowanie musi nas z konieczności doprowadzić do niektórych rozdziałów, które nie mają swoich odpowiedników w obronie.

ROZDZIAŁ DRUGI

Istota natarcia strategicznego Widzieliśmy, że obrona na wojnie w ogóle, a więc i strategiczna, nie jest jedynie wyczekiwaniem i oporem, a więc jest nie całkowitą, lecz tylko względną biernością, a zatem obejmuje większą lub mniejszą liczbę celów ofensywnych. Również i natarcie nie jest sarno w sobie jednolitą całością, lecz nieustannie przeplata się z obroną. Różnica polega jednak na tym, że obrony nie można wyobrazić sobie bez przeciwuderzenia i że jest to jej nieodłączną częścią składową. Tak sprawa nie przedstawia się w natarciu, Uderzenie lub akt natarcia jest sam w sobie pełnym pojęciem, obrona jako taka nie jest mu więc potrzebna, lecz czas i przestrzeń, z którymi natarcie jest związane, łączą je z obroną jako ze złem koniecznym. Po pierwsze bowiem, nie może ono być prowadzone nieprzerwanie aż do końca, a wymaga przerw dla wypoczynku i w tym czasie, gdy działanie jego ustaje, samo przez się przechodzi w stan obrony. Po drugie, przestrzeń, którą pozostawia za sobą posuwające się wojsko i która jest dlań koniecznie potrzebna do egzystencji, nie zawsze jest objęta przez natarcie, a musi być szczególnie chroniona. Istotą natarcia na wojnie, zwłaszcza w strategii, jest więc stale przechodzenie z natarcia do obrony i łączenie tych form walki, przy czym obrony nie należy uważać za skuteczne przygotowanie do natarcia względnie za jego stopniowanie, a więc nie należy uważać jej za skutecznie czynne pojęcie, lecz po prostu za zwykle zło konieczne, balast, który wynika z samej ciężkości masy. Jest ona grzechem pierworodnym natarcia, jego grabarzem. Mówimy balastem opóźniającym, skoro bowiem obrona nie czyni nic dla natarcia, już przez samą utratę czasu, którą pociąga za sobą, musi ona zmniejszać jego skutek. Jednak czy ta obrona, która jako część składowa zawarta jest w każdym natarciu, nie może również wpływać na nie pozytywnie szkodliwie? Jeżeli się mówi, że natarcie jest słabszą formą walki, a obrona silniejszą, to wydaje się z tego wynikać wniosek, że nie może ona wpływać pozytywnie szkodliwie, jeżeli bowiem posiadamy

dostateczną liczbę sił dla słabszej formy, to tym bardziej musi ich wystarczyć dla silniejszej. Ogólnie jest to prawdą, jak zaś sprawa ta bliżej się przedstawia, rozpatrzymy szczegółowiej w rozdziale traktującym o punkcie szczytowym zwycięstwa. Nie możemy jednak zapominać, że owa przewaga obrony strategicznej ma właściwie po części w tym swoje uzasadnienie, że natarcie nie może istnieć bez domieszki obrony, i to obrony o wiele słabszego rodzaju. To, co natarcie z obrony musi wlec za sobą, jest jej najgorszymi elementami. O nich już nie można twierdzić tego, co o całości, i w ten sposób staje się jasne, jak te elementy obrony mogą stać się pozytywnie słabszą zasadą dla natarcia. Właśnie te momenty słabej obrony w natarciu są tymi, z którymi w obronie ma się zazębiać skuteczna myśl ofensywna. W jak różnej sytuacji znajduje się obrońca podczas dwunasta godzinnego odpoczynku, który zwykle następuje po wykonaniu zadania dziennego, na swojej wybranej, dobrze mu znanej, przygotowanej pozycji i nacierający na postoju, który zajął po omacku jak ślepy, lub podczas dłuższego wypoczynku, który może wymagać zorganizowania na nowo zaopatrzenia, doczekania się posiłków itd, gdzie obrońca znajduje się w pobliżu twierdz i zapasów, a nacierający jak ptak na gałęzi. Każde natarcie musi się jednak zakończyć obroną. Jakiego rodzaju ona będzie, zależy od okoliczności. Mogą one być bardzo dogodne, gdy siły nieprzyjacielskie są rozbite, ale i bardzo niekorzystne, jeżeli ten wypadek nie nastąpił. Chociaż obrona ta już nie należy do właściwego natarcia, to jej rodzaj musi na nie oddziaływać i pomóc w określeniu jego wartości. Z rezultatu tych rozważań wynika, że przy każdym natarciu z konieczności należy wziąć pod uwagę towarzyszącą mu obronę, aby ujemne strony, którym ona podlega, wyraźnie docenić i na nie się przygotować. W przeciwieństwie do tego natarcie samo w sobie jest pod innym względem zawsze całkowicie to samo. Obrona natomiast ma swoje stopnie, zależne od tego, jak dalece ma być wykorzystane zasadnicze pojęcie przeczekania. To narzuca formy, które różnią się od siebie zasadniczo, jak to już rozwinęliśmy w rozdziale o rodzajach oporu. Ponieważ natarcie przedstawia tylko jedno czynne pojęcie zasadnicze, a obrona stanowi w nim tylko martwy balast, który się za nim ciągnie, nie ma w nim takiej różnorodności. Co prawda w energii natarcia, w szybkości i sile uderzenia istnieje ogromna różnica, jest to jednak tylko różnica w nasileniu, a nie w rodzaju. Można co prawda przyjąć, że i nacierający czasem wybierze formę obronną, aby lepiej osiągnąć swój cel, że usadowi się on na przykład na dobrej pozycji, aby na niej dopuścić do natarcia wroga, te wypadki są jednak tak rzadkie, że w naszym zestawieniu pojęć i spraw (przy czym wychodzimy zawsze ze stanowiska praktycznego) nie ma potrzeby uwzględnienia takiego wypadku. W natarciu nie zachodzi więc żadne tego rodzaju

stopniowanie, jakie nastręczają, rodzaje oporu. Rozmiar środków natarcia wypływa zresztą z reguły jedynie z sił zbrojnych. Do nich należy, oczywiście, zaliczyć również twierdze, które, gdy są położone w pobliżu nieprzyjacielskiego teatru wojennego, mają znaczny wpływ na natarcie. Ten wpływ jednak słabnie w miarę posuwania się i zrozumiałe jest, że w natarciu własne twierdze nigdy nie mogą odegrać takiej istotnej roli, jak w obronie, gdzie niejednokrotnie są one sprawą zasadniczą, Pomoc ludności w natarciu daje się tylko tam pomyśleć, gdzie mieszkańcy sprzyjają raczej nacierającemu aniżeli własnym wojskom. Nacierający może wreszcie mieć sprzymierzeńców, są oni jednak pomocą wynikającą jedynie ze szczególnych względnie przypadkowych stosunków, a nie z istoty natarcia. Jeżeli w obronie zaliczyliśmy twierdze, powstanie ludowe i sprzymierzeńców w poczet środków obronnych, to tego nie możemy uczynić w natarciu; tam związane są one z istotą rzeczy, tu trafiają się rzadko, i to najczęściej przypadkowo.

ROZDZIAŁ TRZECI

O przedmiocie natarcia strategicznego Pokonanie nieprzyjaciela jest celem wojny, zniszczenie sil nieprzyjacielskich — środkiem do niego. To samo odnosi się zarówno do natarcia, jak i do obrony. Obrona prowadzi przez zniszczenie sil nieprzyjacielskich do natarcia, natarcie — do opanowania kraju. Jest to więc jego przedmiotem, przy czym niekoniecznie cały kraj, lecz może nim być pewna jego część, prowincja, pasmo terenu, twierdza itd. Wszystkie te przedmioty mogą mieć wystarczającą wartość przy zawieraniu pokoju bądź to dla objęcia ich w trwale posiadanie, bądź to dla wymiany. Przedmiot natarcia strategicznego może więc mieć niezliczone stopnie, poczynając od opanowania całego kraju i kończąc na najbardziej nieznacznym punkcie terenowym. Skoro przedmiot ten zostanie osiągnięty, natarcie ustaje, a jego miejsce zajmuje obrona. Strategiczne natarcie można by więc pomyśleć jako pewną ściśle ograniczoną całość. Nie jest tak jednak, jeżeli na sprawę spojrzeć z praktycznego punktu widzenia. Tu momenty natarcia, tzn. zamiary i poczynania, często równie nieprzewidziane, przeradzają się w obronę, jak plany obrony w natarcie. Rzadko, a przynajmniej nie zawsze nakreśla sobie wódz to, co chce opanować, a uzależnia to od biegu wypadków. Natarcie doprowadza go często dalej, aniżeli zamierzał, często po mniej lub bardziej krótkim odpoczynku nabiera nowej siły i rozpada się na dwa zupełnie różne odcinki działania bez istotnego powodu ku temu, Innym razem zamiera ono wcześniej, niż on zamierzał, bez odstąpienia jednak od pierwotnego planu i przejścia do prawdziwej obrony. Widzimy więc, że tak, jak skuteczna obrona może niepostrzeżenie przerodzić się w natarcie, tak na odwrót natarcie w obronę. To stopniowanie musimy mieć na uwadze, jeżeli nie chcemy zrobić fałszywego użytku z tego, co ogólnie mówimy o natarciu.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Słabnąca siła natarcia Jest głównym przedmiotem strategii; od jej trafnej oceny w każdym pojedynczym wypadku zależy prawidłowy sąd o tym, co można wykonać. Osłabienie absolutnej siły powstaje: 1. Przez sam cel natarcia — opanowanie kraju nieprzyjacielskiego; ten wypadek zachodzi najczęściej dopiero po pierwszych rozstrzygnięciach, ale po pierwszym rozstrzygnięciu natarcie nie ustaje; 2. Przez potrzebę armii nacierających obsadzenia pozostawionego z tyłu terenu dla zabezpieczenia linii komunikacyjnych koniecznych do życia; 3. Przez straty spowodowane walką i chorobami; 4. Odległość od źródeł zaopatrzenia; 5. Oblężenie, otoczenie twierdz; 6. Zmniejszenie wysiłku; 7. Odpadnięcie sprzymierzonych. Niektóre jednak z wymienionych przyczyn osłabienia mogą natarcie wzmocnić. Jasne jest, że dopiero wyrównanie tych różnych wielkości ustala ogólny wynik; i tak np. osłabienie natarcia może być częściowo lub całkowicie zrównoważone lub nawet przeważone przez osłabienie obrony. Ostatni wypadek zdarza się rzadko. Nie zawsze należy przyrównywać do siebie wszystkie znajdujące się na polu walki siły, lecz tylko te, które znajdują się na czele lub przeciwstawione są sobie w punktach decydujących. Przykłady różnego rodzaju: Francuzi w Austrii i Prusach. Francuzi w Rosji; sprzymierzeni we Francji, Francuzi w Hiszpanii.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Punkt kulminacyjny natarcia Sukces w natarciu jest wynikiem przewagi w zrozumieniu sit fizycznych i moralnych razem wziętych, W poprzednim rozdziale wykazaliśmy, że silą natarcia stopniowo się wyczerpuje; istnieje możliwość, że przewaga przy tym wzrasta, jednak w znacznej większości wypadków będzie ona malała. Nacierający zdobywa korzyści pokojowe, które w czasie pertraktacji będą miały pewną wartość, musi jednak za nie zapłacić z miejsca swoimi siłami zbrojnymi. Jeżeli ta przewaga, codziennie zmniejszająca się z korzyścią dla natarcia, doprowadza do pokoju, to cel jest osiągnięty. Istnieją natarcia strategiczne, które doprowadzają bezpośrednio do pokoju, zdarzają się jednak rzadko, większość z nich prowadzi tylko do takiego punktu, w którym akurat starcza sił dla utrzymania się w obronie i wyczekania pokoju. Po przeciwnej stronie tego punktu leży nagła reakcja; gwałtowność tej reakcji jest zazwyczaj o wiele silniejsza, niż była siła uderzenia. Nazywamy to punktem kulminacyjnym natarcia. Ponieważ celem natarcia jest opanowanie kraju nieprzyjacielskiego, wynika stąd, że posuwanie się naprzód musi trwać dopóty, dopóki przewaga nie zostanie wyczerpana. To prowadzi do celu i może niejednokrotnie wyprowadzić i poza ten cel. Jeżeli rozważymy, z ilu elementów składa się porównanie sil, to pojmiemy, jak trudno w niektórych wypadkach wypośrodkować, po której stronie jest przewaga. Często wisi wszystko na jedwabnej nici wyobraźni. Wszystko zależy od tego, aby wyczuć punkt szczytowy za pomocą subtelnej oceny. Tu natrafiamy na pozorną sprzeczność. Obrona jest silniejsza od natarcia, należałoby więc przyjąć, że natarcie nie może nigdy prowadzić za daleko, gdyż dopóki słabsza forma jest wystarczająco silna, opowiadamy się tym bardziej za silniejszą.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych Zniszczenie nieprzyjacielskich sil zbrojnych jest środkiem do celu. Co przez to rozumiemy? Cenę, którą za niego płacimy. Oto różne punkty zapatrywania, które są przy tym możliwe: 1. zniszczyć tylko tyle, ile wymaga przedmiot natarcia; 2. lub tyle, ile w ogóle jest możliwe; 3. oszczędzanie własnych sil jest przy tym zasadniczym punktem widzenia; 4. to ostatnie może posunąć się tak daleko, że natarcie podejmie coś celem zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych jedynie przy dogodnej okazji. Jedynym środkiem prowadzącym do zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych jest walka, oczywiście w podwójny sposób: po pierwsze bezpośrednio, po drugie pośrednio za pomocą kombinacji walk. Chociaż bitwa jest zasadniczym środkiem, to jednak nie jedynym. Zajęcie twierdzy, pewnej części kraju jest w rzeczy samej już pewnym zniszczeniem nieprzyjacielskich sił zbrojnych, może ono jednak również prowadzić do większego zniszczenia, a więc stać się również pośrednim. Zajęcie nie bronionego pasma terenu może więc poza wartością, którą posiada jako bezpośrednie osiągnięcie celu, mieć również' znaczenie jako zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych. Wymanewrowanie nieprzyjaciela z obsadzonego przezeń obszaru nie jest również czymś innym i może być traktowane z tego samego punktu widzenia, a nie jako właściwy sukces zbrojny. Te środki najczęściej się przecenia — rzadko tylko posiadają one wartość bitwy. Przy tym należy ponadto zawsze się obawiać, że przeoczy się niekorzystne położenie, do którego doprowadzają; są one zwodnicze z powodu niskiej ceny, jaką kosztują. Zawsze należy je uważać za niższe wkłady, które prowadzą do niskiego tylko zysku i są odpowiednie w bardziej ograniczonych okolicznościach i przy słabszych motywach. W tych wypadkach są one

oczywiście lepsze niż bezcelowe bitwy. Zwycięstwa, których sukcesy są niewyczerpane.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Bitwa zaczepna To, co powiedzieliśmy o bitwie w obronie, rzuca już jaskrawe światło na bitwę w natarciu. W poprzednim wypadku mieliśmy na uwadze taką bitwę, w której obrona była jak najsilniej zaakcentowana, aby jej istotę uwypuklić. Nieliczne bitwy są jednak tego rodzaju, większość z nich — to walki spotkaniowe, gdzie charakter obrony bardzo zanika. Tak się sprawa jednak nie przedstawia w bitwie zaczepnej; zachowuje ona swój charakter pod każdym względem i może go zachować tym śmielej, im mniej obrońca znajduje się w warunkach właściwych jego charakterowi. Dlatego też w niepełnej bitwie obronnej i w prawdziwych bitwach spotkaniowych pozostaje zawsze coś z różnicy w charakterze bitwy, i to po obu stronach. Główną cechą charakterystyczną bitwy zaczepnej jest okrążenie lub obejście, a więc zarazem wydanie bitwy. Walka na liniach okrążających kryje sama w sobie oczywiście duże korzyści; ta sprawa jest przedmiotem taktyki. Z tych korzyści natarcie nie może zrezygnować; obrona ma wprawdzie środek przeciwko temu, lecz nie może stosować go z uwagi na to, że jest on zbyt ściśle związany z pozostałymi warunkami obrony. Aby otaczającego nieprzyjaciela również skutecznie otoczyć, trzeba znajdować się na dobrze wybranej i dobrze urządzonej pozycji. Sprawą o wiele ważniejszą jest to, że nie wszystkie korzyści, jakie daje obrona, znajdą rzeczywiście zastosowanie. Obrona przeważnie jest marną ostatecznością, a obrońca znajduje się po większej części w bardzo ciężkiej i groźnej sytuacji, gdzie oczekując na najgorsze, spotyka natarcie w połowie drogi. Skutek jest ten, że bitwy na liniach otaczających lub zgolą frontach odwróconych, które powinny być następstwem dogodnych warunków linii komunikacyjnych, są zwykle wynikiem przewagi moralnej i fizycznej. Marengo, Austerlitz, Jena. W pierwszej bitwie baza nacierającego jest z uwagi na bliskość granicy bardzo duża, chociaż nie lepsza od bazy obrońcy, i dlatego może on pójść na pewne ryzyko. Uderzenie z boku, tj. bitwa z odwróconym

frontem, jest zresztą skuteczniejsze od okrążenia. Błędne pojęcie, że z tym musi być związany okrążający ruch strategiczny zapoczątkowany już w kraju, jak pod Pragą. Wypadek taki ma rzadko coś z tym wspólnego i jest bardzo wątpliwą sprawą, o czym pomówimy bliżej w natarciu na teatr wojenny. Podobnie jak w bitwie obronnej wódz powinien odwlekać rozstrzygnięcie jak najdłużej, aby zyskać na czasie, gdyż nie rozstrzygnięta bitwa obronna zwykle po zachodzie słońca staje się wygrana, tak w bitwie zaczepnej powinien przyspieszać rozstrzygnięcie. Z drugiej jednak strony ze zbytnim pośpiechem związane jest duże niebezpieczeństwo, gdyż prowadzi on do trwonienia sil. Jedną z charakterystycznych cech bitwy zaczepnej jest w większości wypadków brak wiadomości o położeniu nieprzyjaciela. Bitwa taka jest prawdziwym wkroczeniem po omacku w nieznane warunki. Austerlitz, Wagram, Hohenlinden, Jena, Katzbach. Im bardziej działa się po omacku, tym więcej należy łączyć siły, stosować raczej obejście niż okrążenie. O tym, że główne owoce zwycięstwa osiąga się dopiero w pościgu, uczy już rozdział dwunasty księgi czwartej. Pościg w bitwie zaczepnej z natury rzeczy nie jest już integralną częścią działania jak w bitwie obronnej.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Natarcie na pozycje obronne W księdze o obronie w dostatecznym stopniu rozważyliśmy, jak dalece pozycje obronne zmuszają bądź do natarcia na nie, bądź do zaniechania posuwania się naprzód. Tylko takie, które ten postulat spełniają, są celowe i zdatne do całkowitego lub częściowego wyczerpania lub zneutralizowania siły uderzenia i natarcie nie może nic na to poradzić. Lecz nie wszystkie pozycje obronne, które spotykamy, są w rzeczywistości tego rodzaju. Jeżeli nacierający uważa, że może dążyć do swego celu, nie uderzając na nie, wówczas natarcie byłoby błędem. Jeżeli do swego celu nie może dążyć, wówczas stawia sobie pytanie, czy nie mógłby nieprzyjaciela wymanewrować przez zagrożenie jego skrzydła. Tylko wówczas, gdy te środki są bezskuteczne, decydujemy się na natarcie na dobrą pozycję, przy czym natarcie z boku nastręcza zawsze nieco mniej trudności; jednak o wyborze boku rozstrzyga położenie i kierunek obustronnych linii odwrotowych, a mianowicie zagrożenie nieprzyjacielskiemu odwrotowi i zabezpieczenie własnego. Pomiędzy oboma może powstać konkurencja i wówczas należy się naturalne pierwszeństwo pierwszemu względowi, gdyż jest on natury ofensywnej, podczas gdy drugi jest natury defensywnej. Jest jednak rzeczą pewną, i w tym miejscu należy to traktować jako niezbitą prawdę, że natarcie na dzielnego przeciwnika znajdującego się na dobrej pozy ej i jest zawsze sprawą niepewną. Nie brak co prawda przykładów takich bitew, i to szczęśliwych, jak Torgau, Wagram (Drezna nie wymieniamy, gdyż nie możemy tam przeciwnika uważać za dzielnego). Ogólnie rzecz biorąc, niebezpieczeństwo jest znikome i zanika wobec niezliczonych przypadków, gdzie najbardziej zdecydowani wodzowie z respektem odstępowali przed dobrą pozycją. Nie należy jednak z rozpatrywanym w tym miejscu przedmiotem mieszać zwykłych bitew, Większość bitew to prawdziwe boje spotkaniowe, w których co prawda jedna strona stoi na miejscu, ale na pozycji nie przygotowanej.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Natarcie na obozy warowne Przez pewien czas było zwyczajem wyrażać się lekceważąco o umocnieniach i ich znaczeniu. Kordonowe linie francuskich granic, które często były przełamywane, warowny obóz Wrocławia, w którym książę bawarski przegrał bitwę, bitwa pod Torgau i wiele innych przypadków zrodziły ten pogląd, a osiągnięte środkami zaczepnymi i ruchem zwycięstwa Fryderyka Wielkiego rzuciły na każdą obronę, na każdą walkę w miejscu, a szczególnie na wszelkie umocnienia pewien refleks, który to lekceważenie jeszcze spotęgował. Oczywiście, jeżeli kilka tysięcy ludzi ma bronić kilku mil terenu lub jeżeli szańce nie są niczym innym jak tylko odwróconymi rowami dobiegowymi, to należy je uważać za nic i w ten sposób powstaje na skutek zaufania, jakie się w nich pokłada, niebezpieczna luka. Lecz czy nie jest to sprzecznością lub zgoła nonsensem, jeżeli rozciągniemy to w duchu zwykłej blagi, jak to czyni Ternpelhof, na pojęcie umocnienia samego? Jaki cel miałyby wówczas szańce w ogóle, gdyby nie nadawały się do wzmocnienia obrońcy? Nie! Nie tylko rozsądek, lecz również sto i tysiąc doświadczeń wykazuje, że dobrze urządzone, dobrze obsadzone, dobrze bronione szańce należy z reguły uważać za punkt nie do zdobycia i za taki będzie uważał je nacierający. Wychodząc z elementu skuteczności pojedynczego szańca, jest rzeczą niewątpliwą, że natarcie na obóz warowny jest dla nacierającego zadaniem bardzo trudnym, a najczęściej niemożliwym. Sądzimy więc, że natarcie na obóz warowny należy do zupełnie niezwykłych środków zaczepnych. Tylko wówczas, gdy szańce są sklecone w pośpiechu, nie wykończone i w dodatku pozbawione przeszkód lub w ogóle cały obóz, jak to często się zdarza, jest tylko schematem tego, czym powinien być, nie wykończoną ruiną, wówczas natarcie jest wskazane i może stać się nawet drogą do łatwego pokonania wroga.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

Natarcie na teatr wojenny zmierzające do rozstrzygnięcia Większą część przedmiotów poruszono już w księdze szóstej. Pojęcie zamkniętego teatru wojennego stoi samo przez się w bliższym stosunku do obrony niż do natarcia. Niektóre główne punkty, jak przedmiot natarcia, sfera oddziaływania zwycięstwa, były już rozpatrywane w niniejszej księdze, a to, co jest najbardziej zasadnicze i najważniejsze w istocie natarcia, da się dopiero przedstawić przy planie wojennym. Pozostaje nam tu jednak niejedno jeszcze do powiedzenia, a rozpocząć chcemy znowu od kampanii, w której dąży się do wielkiego rozstrzygnięcia. 1. Najbliższym celem natarcia jest zwycięstwo. Wszystkie korzyści, które obrońca znajdzie w naturze swego położenia, nacierający może wyrównać jedynie przewagą sił, ewentualnie nieznacznym pierwszeństwem, które daje wojsku poczucie występowania w roli nacierającego i posuwającego się naprzód. Najczęściej przecenia się ostatnie, chociaż trwa ono niedługo i nie wytrzymuje próby wobec realnych trudności. Rozumie się, że wychodzimy przy tym z założenia, że obrońca postępuje równie bezbłędnie i właściwie, jak nacierający. Tą uwagą chcemy odsunąć niejasne pojęcia o nagłym uderzeniu i zaskoczeniu, które przy natarciu uważa się zazwyczaj za bogate źródło zwycięstwa, a które nie występuje bez szczególnych okoliczności indywidualnych. Jak przedstawia się sprawa z właściwym uderzeniem strategicznym, powiedzieliśmy już na innym miejscu. Tam, gdzie natarciu brak fizycznej przewagi, musi być przewaga moralna, aby niekorzyści tej formy walki zrównoważyć, a tam, gdzie brakuje i tej ostatniej, natarcie jest nieuzasadnione i nie będzie pomyślne. 2. Jak ostrożność jest właściwym geniuszem obrony, tak odwaga — natarcia. Nie znaczy to, że przeciwnych przymiotów nie powinni obaj posiadać, jednak pierwsze są z nimi związane silniejszymi więzami.

Wszystkie te przymioty są w ogóle dlatego potrzebne, że działanie nie jest konstrukcją matematyczną, lecz działalnością w ciemnych, a co najwyżej mrocznych regionach, gdzie należy darzyć zaufaniem tego dowódcę, który do naszego celu najbardziej się nadaje. Im słabszy pod względem moralnym jest obrońca, tym odważniejszy powinien stać się nacierający. 3. Zwycięstwo zależy od spotkania się sił głównych nieprzyjaciela z własnymi. W natarciu ta sprawa nasuwa mniej wątpliwości niż w obronie, gdyż nacierający szuka obrońcy, który zwykle już znajduje się na swojej pozycji. Twierdziliśmy przecież (w obronie), że nacierający nie powinien obrońcy szukać, jeżeli ten źle się ustawił, gdyż może być pewny, że obrońca go odszuka i wówczas nacierający będzie miał tę korzyść, że spotka się nie przygotowanym. W tym wypadku chodzi przede wszystkim o to, aby obrać najważniejszą drogę i kierunek, i ten punkt pozostawiliśmy w obronie bez rozpatrzenia, wskazując na niniejszy rozdział. Chcemy więc w tym miejscu powiedzieć to, co konieczne. 4. Co może być bliższym przedmiotem natarcia, a więc celem zwycięstwa, powiedzieliśmy już wcześniej. Jeżeli znajduje się on w granicach teatru wojennego, na który skierowane jest natarcie, i wewnątrz przypuszczalnej strefy zwycięstwa, to drogi prowadzące do tego miejsca są naturalnymi kierunkami uderzenia. Nie wolno nam jednak zapominać, że przedmiot natarcia nabiera zazwyczaj znaczenia wraz ze zwycięstwem, że zwycięstwo musi być zawsze pomyślane w łączności z nim. Nacierającemu nie chodzi tak bardzo o to, aby po prostu osiągnąć przedmiot, ale o to, aby osiągnąć go w wyniku zwycięstwa, w ten sposób kierunek jego uderzenia musi prowadzić nie tylko na sam przedmiot, ale na tę drogę, którą armia nieprzyjacielska będzie musiała obrać. Ta droga jest naszym najbliższym obiektem. Spotkanie nieprzyjacielskiej armii, zanim osiągnie ona swój przedmiot, odcięcie jej od niego i pobicie jej w tym położeniu, daje spotęgowane zwycięstwo. Gdyby stolica nieprzyjacielska była głównym obiektem natarcia, a obrońca nie ustawił się pomiędzy nią a nacierającym, to ten nie miałby racji uderzając wprost na stolicę, a postąpiłby lepiej, obierając kierunek wyprowadzający pomiędzy nieprzyjacielską armię a stolicę i tam szukając zwycięstwa, które doprowadziłoby go do stolicy. Jeżeli w strefie zwycięstwa natarcia nie ma żadnego wielkiego obiektu, wówczas połączenie pomiędzy nieprzyjacielską armią i najbliższym wielkim obiektem jest tym punktem, który ma dominujące znaczenie. Każdy nacierający powinien zatem postawić sobie pytanie: jeżeli w bitwie będę miał szczęście, to co pocznę ze zwycięstwem? Naturalnym kierunkiem uderzenia, na który zwycięstwo go wyprowadza, jest właśnie kierunek na ten obiekt. Jeżeli obrońca ustawił się na tym kierunku, to postępuje słusznie, i wówczas nie pozostaje nic innego, jak go tam odszukać. Gdyby pozycja jego była zbyt silna, wówczas nacierający

musiałby próbować ją wyminąć, tzn. z biedy czynić cnotę. Jeżeli jednak obrońca nie znajduje się na właściwym miejscu, to nacierający wybiera właśnie kierunek na połączenie między przeciwnikiem i obiektem i wykonuje zwrot, skoro tylko znajdzie się na wysokości obrońcy, a ten nie przesunął się tymczasem w bok w kierunku jego linii połączenia z przedmiotem, aby tam odszukać nieprzyjaciela. Jeżeli obrońca w ogóle nie ruszy się z miejsca, wówczas nacierający musi zawrócić i zaatakować go od tyłu. Spośród wszystkich dróg, które ma do wyboru nacierający jako obiekt, najlepsze i najbardziej naturalne są wielkie drogi handlowe. Tam gdzie one wykonują zbyt ostry zakręt, należy oczywiście wybierać bardziej proste, chociaż drugorzędne drogi, gdyż droga odwrotowa zbyt odbiegająca od linii prostej nasuwa zawsze duże zastrzeżenia. 5. Nacierający zdecydowany na wielkie rozstrzygnięcie nie ma żadnych powodów do podziału swych sił. Jeżeli to się mimo wszystko zdarzy, jest najczęściej błędem wynikającym z niejasności położenia. Kolumny więc mają poruszać się na takiej szerokości, aby wszystkie mogły uderzyć równocześnie. Jeżeli nieprzyjaciel podzielił swoje siły, wyjdzie to nacierającemu jedynie na korzyść. Nacierający może oczywiście stosować małe manewry mylące, które w pewnym stopniu są natarciami pozornymi, przeznaczonymi do utrzymania korzyści podziału sił obrońcy. Taki podział sił nacierającego byłby wówczas usprawiedliwiony. Konieczny podział sił na kilka kolumn powinien zresztą być stosowany przy okrążającym natarciu taktycznym, gdyż ta forma walki jest dla natarcia naturalna i nie należy jej zaniedbywać. Chodzi tu jednak o formę taktyczną, gdyż okrążenie strategiczne jest przy wielkim uderzeniu całkowitym trwonieniem sił i byłoby wówczas jedynie usprawiedliwione, gdyby nacierający był tak silny, że sukces nie ulegałby wątpliwości, 6. Również w natarciu jest potrzebna ostrożność, gdyż nacierający ma tyły i komunikacje, które należy zabezpieczyć. Zabezpieczenie musi być wykonane w miarę możności w ten sposób, jak marsz naprzód, tzn. przez samą armię. Jeżeli w tym celu trzeba użyć osobnych oddziałów, to tym samym nastąpi podział sił, a wówczas, oczywiście, może to sile uderzenia jedynie zaszkodzić. Ponieważ duża armia porusza się zwykle na szerokości co najmniej jednego przemarszu, osiąga się osłonę tyłowych linii komunikacyjnych już przez sam front armii, jeżeli linie te zbytnio nie odbiegają od prostopadłej do frontu. Niebezpieczeństwa tego rodzaju, na które nacierający jest narażony, trzeba w głównej mierze oceniać na podstawie położenia i charakteru przeciwnika. Tam, gdzie wszystko rozgrywa się pod ciśnieniem wielkiego rozstrzygnięcia, pozostaje obrońcy mało luzu do akcji tego rodzaju. W zwykłych więc wypadkach nacierający nie będzie miał czego się obawiać. Gdy jednak ruch naprzód się zakończy i nacierający sam

stopniowo przejdzie do obrony, wówczas zabezpieczenie tyłów będzie coraz bardziej konieczne i stanie się w końcu sprawą zasadniczą. Z uwagi na to, że tyły nacierającego są z natury rzeczy słabsze niż tyły obrońcy, może on już na długo przedtem, zanim nacierający przejdzie do właściwego natarcia, a nawet podczas cofania się w głąb kraju, przystąpić do działania na linie komunikacyjne nacierającego.

ROZDZIAŁ JEDENASTY

Natarcie na teatr wojenny bez rozstrzygnięcia 1. Jeżeli nie wystarcza woli ani siły do wielkiego rozstrzygnięcia, to jednak może istnieć zamiar strategicznego natarcia skierowanego na pewien drugorzędny obiekt. Jeżeli natarcie się uda, dochodzi wszystko z chwilą osiągnięcia tego przedmiotu do równowagi i spokoju. Jeżeli pojawią się pewne trudności, to ogólne zatrzymanie się następuje już wcześniej. W to miejsce wchodzi wówczas zwykłe okolicznościowe działanie zaczepne lub też manewrowanie strategiczne. Większość kampanii ma taki właśnie charakter. 2. Przedmiotami, które stanowią cele takich działań zaczepnych, są: a) odcinek terenu. Korzyści wyżywienia, w najgorszym razie również kontrybucje, oszczędzanie własnego kraju, ekwiwalent, tzn. wynikające stąd korzyści w równej mierze istniejące podczas pokoju Niekiedy łączy się z tym pojęcie honoru oręża, jak to wciąż spotykamy w kampaniach za Ludwika XIV. Bardzo zasadniczą różnicę stanowi okoliczność, czy ten odcinek terenu może być utrzymany, czy też nie. Pierwszy wypadek zachodzi zwykle wówczas, gdy odcinek terenu przylega do własnego teatru wojennego i tworzy z nim naturalną całość, Tylko taki teren może być uważany podczas pokoju za ekwiwalent, inne zajmuje się tylko na czas trwania kampanii, a opuszcza na zimę; b) magazyn nieprzyjacielski o dużym znaczeniu. Jeżeli nie posiada on dużego znaczenia, nie może być uważany za przedmiot ofensywy decydującej o całej kampanii. Przynosi obrońcy sam przez się stratę, a nacierającemu zysk, przy tym główną korzyścią nacierającego jest jednak to, że obrońca będzie przez to zmuszony do cofnięcia się i oddania pewnej części terenu, którą w innym wypadku by utrzymał. Zdobycie składu jest raczej środkiem, a przytoczono go tu jako cel jedynie dlatego, że staje się najbliższym określonym celem działania; c) zdobycie twierdzy. O zdobyciu twierdzy mówiliśmy w jednym z poprzednich rozdziałów, a teraz odsyłamy do niego. Z rozwiniętych w nim powodów zrozumiałe jest, że twierdze stanowią zawsze najdosko-

nalszy i najbardziej pożądany przedmiot tych wojen zaczepnych i kampanii, w których nie można dążyć do całkowitego pokonania nieprzyjaciela lub opanowania znacznej części jego kraju. I dlatego jasno tłumaczy się fakt, że w bogatych w fortece Niderlandach wszystko obracało się zawsze około zdobycia tej czy innej twierdzy, i to tak dalece, że przy tym nie przeświecała nawet myśl stopniowego opanowania całej prowincji jako główna myśl przewodnia, a każdą twierdzę traktowano jako odrębną wielkość o pewnej wartości, na którą patrzono raczej z punktu widzenia wygody i łatwości jej zdobycia aniżeli znaczenia punktu terenowego. Tymczasem oblężenie znaczniejszej twierdzy jest zawsze poważnym działaniem, gdyż powoduje duże wydatki pieniężne, a w czasie wojny, gdy nie chodzi o całość, trzeba z nimi szczególnie się liczyć. Dlatego też takie oblężenie jest jednym z ważnych przedmiotów natarcia strategicznego. Im mniejsze znaczenie posiada twierdza lub im mniej przygotowań podjęto w tym celu, im bardziej mimochodem ma to być wykonane, tym mniej znaczny staje się ten cel strategiczny, tym przydatniejszy dla małych sił i zamiarów, często zaś całość spada do poziomu zwykłego udawania, aby kampanię zakończyć z honorem, gdyż nacierający musi przecież cośkolwiek robić; d) korzystna walka, bój spotkaniowy, a nawet bitwa o zdobycze lub zgoła tylko z racji honoru oręża, a czasem po prostu ambicji wodza. To, że takie wypadki się zdarzają, może poddać w wątpliwość tylko ten, kto nie zna historii wojen. W kampaniach francuskich za czasów Ludwika XIV większość bitew zaczepnych . była tego rodzaju. Jednak bardziej konieczne jest podkreślenie tego, że sprawy te, nie pozbawione obiektywnej wagi wojskowej, nie są tylko zwykłą grą próżności; mają one bardzo ściśle określony wpływ na pokój, prowadzą dość bezpośrednio do celu. Honor oręża, moralna przewaga wojska i wodza są sprawami, których oddziaływanie jest niewidoczne, ale które ustawicznie przenikają całą działalność wojenną. Cel takiej walki zakłada co prawda: — że istnieją dość znaczne widoki na zwycięstwo; — że w razie przegrania walki nie ryzykuje się zbyt dużo. Z taką bitwą, prowadzoną w zacieśnionych warunkach i z ograniczonym celem, nie należy oczywiście mylić zwycięstw, które jedynie z powodu słabości moralnej nie zostały wykorzystane. 3. Z wyjątkiem ostatniego (d) wszystkie te przedmioty dają się osiągnąć bez większej walki, i bez niej zwykle nacierający będzie do nich dążył. Strategiczne środki, jakie stoją do dyspozycji nacierającego bez decydującej walki, godzą we wszystkie interesy, które obrońca posiada na swym teatrze wojennym, a mianowicie: zagrożenie jego linii komunikacyjnych bądź to razem z takim przedmiotem, jak magazyny, żyzne prowincje, drogi wodne itp., bądź to razem z ważnymi punktami,

takimi jak mosty, przełęcze itd.; zajęcie silnych pozycji, z których obrońca nie może nas już wyrzucić i które znajdują się w niewygodnym dla niego położeniu; zajęcie ważnych miast, żyznych połaci terenu, niespokojnych okolic grożących rebelią; zagrożenie słabym sprzymierzeńcom itd. Jeżeli natarcie to rzeczywiście przerwie jego linie komunikacyjne, i to w taki sposób, że obrońca nie będzie mógł bez znacznych ofiar ich przywrócić, a zamierza ponownie zająć te punkty, to zmusza ono obrońcę do zajęcia nowej pozycji dalej z tyłu lub z boku, aby te obiekty osłonić, a oddać raczej mniej ważne. Tak więc opuści się pewną połać terenu, odda magazyn, odsłoni twierdzę. Przy tej okazji może dojść do mniejszych lub większych walk. Nie dąży się jednak do nich i nie traktuje jako cel, a raczej jako zło konieczne, nie mogą one jednak wykroczyć poza pewien stopień wielkości i ważności. 4. Oddziaływanie obrońcy na linie komunikacyjne nacierającego jest pewnego rodzaju reakcją, która w wojnach zmierzających do wielkich rozstrzygnięć zdarza się tylko wówczas, gdy linie operacyjne są bardzo wydłużone, podczas gdy ten rodzaj reakcji w wojnach bez wielkich rozstrzygnięć leży raczej w samej naturze rzeczy. Linie komunikacyjne w tym wypadku będą co prawda rzadko zbyt długie, ale tu nie chodzi przecież o to, aby nieprzyjacielowi zadać wielkie straty, zwykłe nękanie i ograniczenie jego zaopatrzenia często już jest skuteczne, a to, co liniom zbywa na długości, wyrównuje długość czasu, w ciągu którego można zwalczać przeciwnika. Dlatego też osłona strategicznych skrzydeł jest ważna dla nacierającego. Jeżeli więc pomiędzy nacierającym i obrońcą powstanie walka tego rodzaju, to nacierający musi swoje naturalne strony ujemne wyrównać przewagą sił. Jeżeli nacierającego stać na tyle siły i decyzji, aby odważyć się na poważne uderzenie na nieprzyjacielski korpus lub nawet na nieprzyjacielską armię główną, to od tego niebezpieczeństwa osłoni go najlepiej groźba, która zawiśnie nad przeciwnikiem. 1. Wreszcie należy wspomnieć o jeszcze jednej znacznej przewadze, jaką na wojnach tego rodzaju posiada nacierający, ma on mianowicie możliwość lepiej ocenić swego przeciwnika na podstawie jego zamiarów i jego możliwości niż odwrotnie. Znacznie trudniej przewidzieć stopień przedsiębiorczości i odwagi nacierającego, niż wypośrodkować, czy obrońca ma coś wielkiego na myśli. Praktycznie rzecz biorąc, już w samym wyborze wojny obronnej leży gwarancja, że nie zamierza się nic pozytywnego, tj. zniszczenia nieprzyjacielskich sił zbrojnych. Ponadto same przygotowania do wielkiej reakcji bardziej się różnią od zwykłych przygotowań obronnych niż przygotowania w natarciu przy większych i mniejszych zamiarach. Wreszcie obrońca jest zmuszony do podjęcia swych poczynań wcześniej niż nacierający.

ROZDZIAŁ DWUNASTY

Natarcie na twierdze Natarcie na twierdze nie może nas tu oczywiście interesować ze strony fortyfikacyjnej, lecz: po pierwsze, z punktu widzenia związanego z tym celu strategicznego; po drugie, wyboru pomiędzy kilkoma twierdzami; po trzecie, sposobu wykonania oblężenia. Utrata twierdzy osłabia nieprzyjacielską obronę szczególnie wówczas, gdy stanowi ona znaczny jej odcinek, z posiadania twierdz wypływają duże wygody dla nacierającego przez wykorzystanie ich na magazyny i składnice oraz osłonę połaci terenu, kwater itd., po przejściu natarcia w obronę stają się one najsilniejszymi punktami tej obrony. Również w odniesieniu do zdobywania punktów umocnionych znajdziemy dużą różnicę między kampaniami o wielkich rozstrzygnięciach a innymi, Tam takie zdobywanie należy uważać za zło konieczne. Oblega się tylko to, czego nie można pozostawić nie oblężonym, i to dopóty, dopóki pozostaje jeszcze coś do rozstrzygnięcia. Tylko wówczas, gdy rozstrzygnięcie całkowicie zapadło, kryzys i napięcie sił na dłuższy okres czasu minęły, a więc nastąpił stan uspokojenia, wówczas zdobywanie twierdz służy do konsolidacji dokonanej zdobyczy i najczęściej może być wykonane, co prawda nie bez wysiłku i nakładu sił, ale bez niebezpieczeństwa. Podczas kryzysu samego oblężenie twierdzy jest dużym wzmożeniem kryzysu na niekorzyść nacierającego, Jest sprawą oczywistą, że nic tak nie osłabia jego sił i nic nie pozbawia go w takim stopniu przewagi na pewien czas. Są jednak wypadki, gdzie opanowanie tej czy innej twierdzy jest niezbędne, jeżeli natarcie ma w ogóle posuwać się naprzód, a oblężenie należy w tych wypadkach uważać za intensywne prowadzenie natarcia. Kryzys będzie wówczas tym większy, im więcej pozostaje jeszcze do rozstrzygnięcia. To, co w tym przedmiocie trzeba jeszcze wziąć pod uwagę, należy do księgi o planie wojny. W kampaniach o ograniczonym celu twierdza nie jest zazwyczaj środkiem, lecz samym celem. Uważa się ją za samodzielną małą

zdobycz i jako taka ma ona pierwszeństwo przed każdą inną, ponieważ: 1. Twierdza jest małą, ściśle ograniczoną zdobyczą, która nie nagli do większego napięcia sił i nie budzi obawy odwetu; 2. Podczas zawierania pokoju może służyć jako ekwiwalent wymiany; 3. Oblężenie jest intensywnym prowadzeniem natarcia lub przynajmniej tak wygląda, bez rosnącego osłabienia sił, które pociąga za sobą każde inne posuwanie się naprzód w natarciu; 4. Oblężenie jest przedsięwzięciem nie prowadzącym do katastrofy. Wszystkie te sprawy sprowadzają się do tego, że zdobycie jednej lub więcej nieprzyjacielskich twierdz jest zazwyczaj przedmiotem tych strategicznych natarć, które nie stawiają sobie żadnego większego celu. Powody stanowiące o wyborze twierdzy, która ma być oblężona, w wypadku gdy ta wątpliwość w ogóle powstanie, są następujące: a) twierdza jest łatwa do utrzymania, a więc posiada dużą wartość jako ekwiwalent przy zawieraniu pokoju. b) środki potrzebne do zdobywania. Słabe środki pozwalają jedynie na zdobywanie małych twierdz i lepiej jest opanować małą twierdzę, aniżeli załamać się przed dużą. c) siła fortyfikacji. Nie zawsze odpowiada ona ważności. Nic nie byłoby bardziej nierozsądne aniżeli trwonienie sił przed bardzo silnym punktem o małej wartości, gdy przedmiotem natarcia może być mniej silny. d) siła uzbrojenia, również załogi. Jeżeli twierdza posiada słabą załogę i słabe uzbrojenie, to zdobycie jej jest oczywiście łatwiejsze, Należy przy tym jednak zaznaczyć, że silą załogi i uzbrojenie stanowią o ważności punktu, gdyż załoga i uzbrojenie są bezpośrednio częścią sil zbrojnych nieprzyjaciela, co w tym stopniu nie odnosi się do urządzeń fortyfikacyjnych. Zdobycie twierdzy z silną załogą może pomimo nieuniknionych przy tym strat bardziej się opłacać niż twierdzy szczególnie silnie ufortyfikowanej; e) łatwość transportów oblężniczych. Większość oblężeń załamuje się z braku środków, a tych brak najczęściej z powodu trudności transportowych. Oblężenie Landreci przez Eugeniusza w 1712 r. i oblężenie Ołomuńca przez Fryderyka Wielkiego w 1758 r. są dobitnymi przykładami; f) wreszcie jeszcze jednym punktem do rozpatrzenia jest łatwość osłony.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

Dywersja Pod pojęciem dywersji względnie natarcia dywersyjnego rozumiemy takie natarcie na kraj nieprzyjacielski, za pomocą którego odciągamy siły z punktu głównego. Tylko w wypadku, jeżeli to właśnie jest głównym zamierzeniem, a nie przedmiotem, na który przy tej okazji nacieramy i go zdobywamy, działanie to jest szczególnego rodzaju, inaczej jest zwykłym natarciem. Dywersja musi oczywiście posiadać przedmiot natarcia, gdyż jedynie wartość tego przedmiotu skłoni nieprzyjaciela do wysłania tam oddziałów. W wypadku kiedy dywersja nie odniesie skutku, przedmioty te są ekwiwalentem za zużyte siły. Tymi przedmiotami natarcia mogą zatem być: twierdza, ważne magazyny lub bogate i duże miasta, szczególnie stolice, kontrybucje wszelkiego rodzaju i wreszcie poparcie niezadowolonej ludności nieprzyjaciela. Łatwo zrozumieć, że dywersje mogą być pożyteczne, nie zawsze jednak, często są one nawet szkodliwe. Zasadniczym warunkiem jest, że odciągają one z głównego teatru wojennego większą liczbę sił nieprzyjacielskich, niż użyto do dywersji, jeżeli bowiem odciągną one tylko taką samą liczbę, to ustaje działanie właściwej dywersji, a akcja staje się drugorzędnym natarciem. Nawet w tych wypadkach, gdy zarządzamy drugorzędne natarcie, gdy okoliczności pozwalają przypuszczać, że małymi siłami można dużo zdziałać, np. łatwo zdobyć ważną twierdzę, nie należy tego nazywać dywersją. Często jesteśmy skłonni uważać za dywersję wypadek, gdy pewne państwo, broniąc się przed napastnikiem, zostanie napadnięte przez trzecie — taki napad różni się jednak od zwykłego natarcia jedynie pod względem kierunku, nie ma więc podstawy do określania go szczególnym mianem, gdyż w teorii należy określać za pomocą oddzielnej nazwy tylko coś szczególnego. Jeżeli jednak słabe siły mają przyciągnąć silniejsze, muszą istnieć szczególne okoliczności, które do tego skłaniają, i dlatego nie wystarcza do spełnienia celu dywersji wystać jakiekolwiek siły na punkt, na którym,

dotychczas nikogo nie było. Jeżeli nacierający nakaże najście pewnej nieprzyjacielskiej prowincji, która nie należy do głównego teatru wojennego, przez małą grupę około tysiąca ludzi w celu ściągnięcia kontrybucji wojennych itp,, wówczas należy oczywiście przewidzieć, że nieprzyjaciel nie zapobiegnie temu tysiącem ludzi, których tam wyśle, a zmuszony będzie wysiać więcej, jeżeli zechce zabezpieczyć tę prowincję przed zagonami. Postawmy sobie pytanie, czy obrońca nie może zamiast zabezpieczenia tej prowincji uzyskać równowagi przez to, że napadnie na odpowiednią prowincję naszego kraju takim samym oddziałem? Jeżeli dla nacierającego mają z dywersji wyniknąć korzyści, musi najpierw istnieć pewność, że może on więcej zdobyć lub większe wywołać zagrożenie, niż to mógłby uczynić obrońca. Jeżeli tak jest, słaba dywersja zaangażuje więcej sił nieprzyjacielskich niż własnych. I przeciwnie, z natury rzeczy wynika, że im bardziej wzrastają masy, tym bardziej maleje korzyść, gdyż 50 tyś. ludzi może przeciętną prowincję bronić skutecznie nie tylko przed 50 tyś. ludzi, ale nawet przeciwko nieco większej liczbie. A zatem przy silniejszych dywersjach korzyść jest bardzo wątpliwa i im są one większe, tym korzystniej muszą kształtować się pozostałe okoliczności, jeżeli z dywersji ma w ogóle wyniknąć coś dobrego. Tymi korzystnymi okolicznościami mogą zatem być: a) siły, które nacierający może zadysponować do dywersji bez uszczerbku dla natarcia głównego; b) punkty obrońcy, które posiadają dużą wartość i mogą być zagrożone przez dywersję; c) niezadowolona ludność obrońcy; d) bogata prowincja, która może dostarczyć znacznych środków wojennych. Jeżeli taka dywersja ma być podjęta i z punktu widzenia powyższych okoliczności zapowiada sukces, to trzeba stwierdzić, że okazja taka zdarza się rzadko. Dochodzi jeszcze jeden punkt zasadniczy. Każda dywersja roznieca wojnę w tych rejonach, w których bez niej by jej tam nie było. Dlatego też będzie ona zawsze w mniejszym lub większym stopniu mobilizowała siły zbrojne nieprzyjaciela, które w przeciwnym wypadku byłyby nieczynne. Da się to odczuć w sposób bardzo dotkliwy, jeżeli nieprzyjaciel przygotował do wojny również milicję i oddziały obrony narodowej. Wynika z istoty rzeczy i z nauk doświadczenia, że jeżeli pewien obszar zostanie nagle zagrożony przez nieprzyjacielski oddział, a dla jego obrony nie poczyniono żadnych kroków, powstaje wszystko i wprowadza się wszystkie nadzwyczajne środki, aby bronić się przed złem. W ten sposób rodzą się nowe siły oporu, a mianowicie takie, które zbliżone są do wojny narodowej i mogą ją łatwo wywołać. Ten punkt należy przy każdej okazji dywersji wziąć dobrze pod

uwagę, aby nie wykopać sobie własnego grobu. Działania w północnej Holandii w 1799 r,, na Walcheren w 1809 r. są uważane za dywersje. Jest to jedynie o tyle usprawiedliwione, że angielskich oddziałów nie można było wówczas użyć do czegoś innego, nie ma jednak wątpliwości, że przez to powiększyła się całość środków obronnych Francuzów i taki sam skutek wywołałoby każde lądowanie we Francji. To, że wybrzeże francuskie jest zagrożone, przynosi oczywiście dużą korzyść, gdyż neutralizuje znaczną część oddziałów francuskich, które strzegą wybrzeża, jednak lądowanie znacznymi siłami będzie tylko wówczas usprawiedliwione, gdy będzie można liczyć na pomoc ludności tej prowincji przeciwko swojemu rządowi, Im mniej dąży się na wojnie do wielkiego rozstrzygnięcia, tym więcej dopuszczalne są dywersje, ale tym mniejsza oczywiście będzie korzyść, którą się z nich uzyska. Są one tylko środkiem do poruszenia zbyt zastygłej masy.

Wykonanie

1. Dywersja może być prawdziwym natarciem, wówczas jej wykonaniu nie towarzyszy żaden szczególny charakter poza śmiałością i pośpiechem. 2. Może posiadać również intencję wydawania się czymś więcej aniżeli tym, czym jest, będąc zarazem demonstracją, tzn. manewrem pozornym. Jakich środków należy w tym wypadku użyć, może powiedzieć tylko bystry rozum, który dobrze zna stosunki i ludzi. Że przy tym zawsze konieczne jest duże rozdrobnienie sił, leży w naturze samej rzeczy. 3. Jeżeli siły nie są nieznaczne i jeżeli odwrót jest ograniczony do pewnych punktów, wówczas ważnym warunkiem jest posiadanie pewnego odwodu, do którego się wszystko przyłączy.

ROZDZIAŁ CZTERNASTY

Inwazja To, co o inwazji mamy do powiedzenia, ogranicza się prawie do samego objaśnienia nazwy. Tego wyrażenia bardzo często używają nowsi pisarze w intencji określenia czegoś szczególnego, słowo guerre d'invasion, tzn. wojna inwazyjna, spotykamy u Francuzów nieustannie. Tym słowem określają oni każde natarcie posuwające się w głąb nieprzyjacielskiego kraju i chcieliby je w każdym razie przedstawić jako przeciwieństwo każdego metodycznego natarcia, które nadgryza jedynie granicę. Jest to niefilozoficzny chaos słów, tzn. taki, który z właściwymi pojęciami ma mało wspólnego. To, czy natarcie ma trzymać się granicy, czy posunąć się w głąb nieprzyjacielskiego kraju, czy ma zdobywać przede wszystkim punkty umocnione lub szukać sił głównych nieprzyjaciela i nieustannie je ścigać, nie zależy od jakiejś maniery, tzn. od jakiegoś szczególnego rodzaju strategicznego działania, lecz jest następstwem okoliczności, przynajmniej teoria nie może tego inaczej traktować. W pewnych wypadkach dalekie posuwanie się w głąb może być bardziej metodyczne i ostrożne niż trzymanie się granicy. W większości jednak wypadków inwazja nie jest niczym innym, jak szczęśliwym sukcesem z siłą podjętego natarcia i skutkiem tego wcale odeń się nie różni.

SZKICE DO KSIĘGI ÓSMEJ

Plan wojny

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Wstęp W rozdziale o istocie i celu wojny naszkicowaliśmy do pewnego stopnia pojęcie ogólne wojny i jej stosunek do towarzyszących jej zjawisk, aby rozpocząć od prawidłowego pojęcia zasadniczego. Pozwoliliśmy na wyrobienie sobie poglądu na różnorodne trudności, na które przy tym napotyka nasz rozum, zastrzegając sobie bardziej szczegółowe ich rozwinięcie i zatrzymaliśmy się na konkluzji, że pokonanie nieprzyjaciela, a zatem zniszczenie jego sil zbrojnych, jest głównym celem całego aktu wojennego. To doprowadziło nas do wykazania w następnym rozdziale, że środkiem, którym posługuje się akt wojny, jest jedynie bitwa. Sądzimy, że w ten sposób obraliśmy na razie słuszny punkt widzenia. Rozpatrzyliśmy po kolei najbardziej godne uwagi okoliczności i formy, które poza walką zachodzą w działaniu wojennym, aby ich wartość bliżej określić częściowo na podstawie istoty rzeczy, częściowo na podstawie doświadczenia, które daje historia wojen, i aby oczyścić je z pewnych niejasnych pojęć, które zwykle się z nimi łączą, i również w nich uwypuklić jako sprawę zasadniczą właściwy cel aktu wojny, tj. zniszczenie nieprzyjaciela. Możemy więc teraz powrócić do całokształtu wojny z zamiarem poruszenia zagadnienia planu wojny i kampanii, przy czym jesteśmy zmuszeni nawiązać ponownie do rozważań księgi pierwszej. W następnych rozdziałach, które mają rozpatrzyć całokształt zagadnienia, zawarta jest najbardziej właściwa strategia,jej najbardziej wyczerpujące i najważniejsze elementy. Wkraczamy nie bez obawy w najgłębsze zagadnienia jej dziedziny, w której zbiegają się wszystkie pozostałe nici. W samej rzeczy obawa ta jest ze wszech miar słuszna. Z jednej bowiem strony widzimy, jak bardzo proste wydają się działania wojenne, słyszymy i czytamy, jak najwięksi wodzowie wyrażają się o nich niezwykle prosto, jak kierowanie i poruszanie złożonej ze stu tysięcy członów ociężałej maszyny brzmi w ich ustach, jak gdyby mowa była o nich sa-

mych, tak że cały olbrzymi akt wojny sprowadza się do pewnego rodzaju pojedynku, a w dodatku motywy ich działania wyrażone są bądź to za pomocą paru prostych wyobrażeń, bądź to za pomocą jakiegoś poruszenia umysłu, i widzimy ich lekki, pewny, można powiedzieć lekkomyślny sposób ujęcia przedmiotu — aż drugiej strony ogrom okoliczności, które dociekający umysł musi rozważyć, wielkie, nieograniczone odległości, w których poszczególne nici się zbiegają, i niezliczoną ilość możliwych kombinacji. Ujęcie w sztuce wojennej, która poszczególne decyzje i wydarzenia, jak np. walki, wiąże w jedną całość, charakteryzuje to pojęcie. Jeżeli przy tym pomyślimy o obowiązku, który nakłada teoria, ujęcia tych rzeczy systematycznie i sprowadzenia działania do uzasadnionej konieczności, to z nieodpartą siłą ogarnie nas obawa, że popadniemy w pedantyczne szkolarstwo, zabłądzimy w dolnych rejonach ociężałych pojęć i nie dorównamy nigdy wielkiemu wodzowi obdarzonemu łatwością spojrzenia. Jeżeli to miałoby być rezultatem teoretycznych dociekań, byłoby równie dobrze, a może nawet lepiej, w ogóle z nich zrezygnować. Dociekania takie doprowadzają do tego, że teoria nie docenia talentu, a one same idą szybko w zapomnienie. Z drugiej strony łatwość spojrzenia, prosta wyobraźnia, personifikowanie całego działania wojennego są tak bardzo duszą dobrego prowadzenia wojny, że tylko na tej wspaniałej drodze da się pomyśleć wolność ducha, która jest konieczna, jeżeli ma on panować nad wypadkami i nie dać się przez nie pokonać. Z pewną obawą stawiamy nasz krok dalej. Możemy to uczynić, jeżeli trzymać się będziemy drogi, którą wytyczyliśmy sobie na samym początku. Teoria ma rzucić jasne światło na tę masę przedmiotów, aby umysł mógł się łatwiej w nich rozeznać, ma ona wyrwać chwasty, które pomyłka wszędzie posiała, wykazać wzajemne powiązania i oddzielić rzeczy ważne od nieważnych. Tani, gdzie wyobrażenia same dojdą do sedna prawdy, które nazywamy zasadą, gdzie one same trzymają się takiej linii, która stanowi regułę, tam powinna teoria te rzeczy ujmować. To co umysł przyswoi sobie z tej podziemnej wędrówki wśród zasadniczych wyobrażeń, te promienie świetlne w nim wzbudzone są właśnie tą korzyścią, którą daje mu teoria. Nie może mu ona dać żadnych formułek na rozwiązanie tych zadań, nie może jego drogi ograniczać do wąskiej linii konieczności za pomocą zasad, które umieszcza po obu stronach. Pozwala mu na wgląd w masę przedmiotów i w ich wzajemne powiązania, po czym odsyła go znowu w wyższe regiony działania, aby w miarę swoich, przyrodzonych naturalnych sil w łączności z wszystkimi innymi działać i być świadomym prawdy i prawidłowości jak jednej jasnej myśli, która zrodzona wspólnym naciskiem wszystkich sił wydaje się być raczej produktem niebezpieczeństwa aniżeli myśli.

ROZDZIAŁ DRUGI

Wojna absolutna, to znaczy rozpatrywana z ogólnego teoretycznego punktu widzenia i rzeczywista, to znaczy prowadzona stosownie do jej swoistości

Plan wojny ujmuje cały akt wojenny w jedną całość, przezeń wojna staje się jednym działaniem, które musi mieć jeden ostateczny cel, w którym zbiegają się wszystkie pozostałe cele. Nie rozpoczynamy wojny lub, rozsądniej, nie powinniśmy jej zaczynać bez postawienia sobie pytania, co chcemy przez nią, a co podczas niej osiągnąć. Pierwsze jest celem, a drugie przedmiotem wojny. Ta zasadnicza myśl wyznacza wszystkie kierunki, ustala środki, miarę energii i wywiera swój wpływ aż do najniższych szczebli działania. W pierwszym rozdziale powiedzieliśmy, że pokonanie nieprzyjaciela jest naturalnym celem aktu wojny i że, trzymając się tego pojęcia z filozoficzną ścisłością, w gruncie rzeczy innego celu być nie może. Ponieważ takie rozumowanie musi być przeprowadzone przez obie strony wojujące, wynikałoby z tego, że podczas wojny nie ma zatrzymania i że spokój nie może nastąpić dopóty, dopóki jedna ze stron nie zostanie rzeczywiście pokonana. W rozdziale o zatrzymaniu działań podczas aktu wojennego wykazaliśmy, jak samo pojęcie nieprzyjaźni używszy przeciwko swojemu krzewicielowi człowieka i wszystkich okoliczności, które składają się na tę wojnę, doznaje z przyczyn wewnętrznych tej machiny zahamowań i złagodzeń. Jednak ten pogląd nie wystarcza, aby sprowadzić nas z

początkowego pojęcia wojny do jej konkretnej formy. Przeważna liczba wojen wygląda jak obustronne oburzenie, przy czym każda ze stron chwyta za broń, aby się osłonić, a w drugiej wzbudzić strach i — przy sposobności zadać jej cios. Nie są to zatem dwa wzajemnie niszczące się elementy, które się zwarły, lecz napięcia jeszcze rozdzielonych elementów, które rozładowują się za pomocą małych odosobnionych ciosów. Co jest więc tą izolującą ścianą rozdzielczą, która nie dopuszcza do totalnego rozładowania? Dlaczego nie czyni się zadość filozoficznemu sposobowi wyobrażania? Owa ściana rozdzielcza znajduje się wśród wielkiej ilości rzeczy, sił i stosunków, które wojna porusza w życiu państwa i przez których niezliczone zakręty nie da się jak na zwykłej nici kilku wniosków wyprowadzić logicznej konsekwencji. Myśl logiczna utknie w tych zakrętach i człowiek, który jest bardziej przyzwyczajona do działania w wielkich i małych rzeczach według poszczególnych ogólnie przyjętych wyobrażeń i uczuć niż według ścisłej logiki, będzie zaledwie świadom swej niejasności, połowiczności i niekonsekwencji. Gdyby jednak ta inteligencja, z której wojna bierze swój początek, mogła rzeczywiście objąć wszystkie te okoliczności, ani na moment nie tracąc z oczu celu, to pozostała masa inteligencji w państwie, która w tym wypadku wchodzi w rachubę, nie potrafiłaby tego uczynić i wówczas powstałby opór, a tym samym potrzebna by była siła do pokonania bezwładności tej masy, a siła ta byłaby po większej części niewystarczająca. Ta niekonsekwencja cechuje jedną z obu części lub drugą lub też obie i w ten sposób będzie przyczyną, że wojna stanie się zupełnie czymś innym, niż zgodnie z pojęciami być miała, a więc połowicznością, tworem bez wewnętrznego powiązania. Tego rodzaju wojnę znajdujemy prawie wszędzie i można by wątpić w to, czy nasze wyobrażenie o absolutnej istocie wojny ma jakieś podstawy realne, gdybyśmy właśnie w naszych czasach nie byli świadkami rzeczywistej wojny w jej absolutne] doskonałości, Po krótkim wstępie rewolucji francuskiej, bezwzględność Bonapartego uczyniła ją właśnie taką. Pod jego kierunkiem wojna postępowała bez wytchnienia naprzód, aż nieprzyjaciel uległ; i prawie równie bez wytchnienia nastąpiły uderzenia odwetowe. Czy nie jest rzeczą naturalną i konieczną, że to zjawisko naprowadzi nas ponownie na początkowe pojęcie wojny z wszystkimi jej surowymi konsekwencjami? Czy mamy się na tym zatrzymać i wszystkie wojny, które odbiegają od tego, z tego powodu osądzić? I stąd wyprowadzić wszystkie wnioski teorii? Teraz musimy się zdecydować, gdyż nie będziemy mogli powiedzieć czegoś rozsądnego o planie wojny, skoro sami nie dojdziemy do wniosku, czy wojna musi być taka, czy też może być inna.

Jeżeli zdecydujemy się na pierwsze, wówczas teoria nasza wszędzie zbliży się bardziej do konieczności i będzie jasną i skończoną sprawą. Co marny wobec tego powiedzieć o wszystkich wojnach prowadzonych od Aleksandra i kilku kampanii rzymskich aż do Bonapartego? Musielibyśmy je w czambuł odrzucić, a nie moglibyśmy zapewne tego uczynić, nie wstydząc się naszej zarozumiałości. Najgorszą sprawą jest to, że musielibyśmy sobie powiedzieć, że w następnym dziesięcioleciu może znowu wybuchnąć wojna tego rodzaju, na przekór naszej teorii, i że teoria ta ze swoją silną logiką będzie jednak bardzo bezsilna wobec potęgi okoliczności. Będziemy jednak musieli zgodzić się z tym, aby wojnę taką, jaką ona ma być, rozpatrywać nie z punktu widzenia samego jej pojęcia, lecz rozważając wszystko obce, co do niego się wmiesza i przyłączy, musimy zostawić miejsce na naturalny ciężar i tarcie części, na całą niekonsekwencję i małoduszność ludzkiego umysłu. Będziemy musieli przyjąć pogląd, że wojna i kształt, który się jej nadaje, wynika z chwilowych poprzedzających ją idei, uczuć i stosunków, ba, musimy nawet nadmienić, jeżeli chcemy stać całkowicie na gruncie prawdy, że do takiego wypadku dochodziło nawet tam, gdzie wojna przybrała swoją absolutną ogólną formę, a mianowicie za Bonapartego. Jeżeli tak, to musimy przyznać, że wojna wybucha i przybiera swój kształt nie jako końcowy obrachunek niezliczonych okoliczności, które porusza, lecz z powodu nielicznych wśród nich, właśnie dominujących. Tak więc wynika samo z siebie, że polega ona na grze możliwości, prawdopodobieństw, szczęścia i nieszczęścia, przy czym ścisłe logiczne wnioskowanie często gubi się całkowicie i staje się w ogóle bardzo niezaradnym i niewygodnym instrumentem umysłu. Z tego również wynika, że wojna może być zjawiskiem, które raz mniej, raz więcej jest wojną. To wszystko teoria musi przyjąć, jej obowiązkiem jednak jest postawić absolutny kształt wojny na pierwszym miejscu i posługiwać się nim jako ogólnym punktem orientacji, tak aby ten, kto chce się z teorii czegoś nauczyć, przyzwyczaił się do tego, aby go nigdy nie tracić z oczu, aby traktować go jako pierwotny miernik wyjściowy wszystkich swoich nadziei i obaw, aby się doń przybliżyć, gdzie tylko można lub tam, gdzie to być musi. To, że pewne zasadnicze wyobrażenie, które leży u podstaw naszej myśli i działania, nadaje mu pewien ton i charakter również i tam, gdzie bezpośrednie przyczyny decyzji pochodzą z zupełnie innych źródeł, jest tak pewne, jak to, że malarz może nadać ten czy inny koloryt swemu obrazowi farbami, którymi go podmalowuje. Że teoria obecnie może to czynić ze skutkiem, zawdzięcza ona ostatnim wojnom. Bez tych odstraszających przykładów niszczycielskiej siły rozpętanego żywiołu głos jej byłby bezsilny i nikt nie wierzyłby w możliwości tego, co wszyscy teraz przeżywają.

Czy Prusacy w roku 1798 odważyliby się z 70 tyś. ludzi wtargnąć do Francji, gdyby przypuszczali, że odwet w wypadku niepowodzenia będzie tak potężny, że zburzy starą równowagę europejską? Czy Prusacy w 1806 r. rozpoczęliby z 100 tyś. ludzi wojnę przeciwko Francji, gdyby wzięli pod uwagę, że pierwszy wystrzał z pistoletu będzie iskrą w beczce prochu i wysadzi ich w powietrze?

ROZDZIAŁ TRZECI

A. Wewnętrzny związek wojny Zależnie od tego, czy mamy na uwadze absolutną postać wojny, czy rzeczywistą, mniej lub więcej odbiegającą od niej, powstaną dwa różne wyobrażenia o jej wyniku. Przy absolutnej postaci wojny, gdzie wszystko wypływa z koniecznych przyczyn, gdzie wszystko się zazębia i, jeżeli tak można powiedzieć, powstaje nieistotne neutralne międzypole, istnieje z powodu różnorodnych zmiennych skutków, które wojna za sobą pociąga', z powodu związku, który, ściśle biorąc, dostrzegamy w całym szeregu po sobie następujących walk2, z powodu punktu kulminacyjnego, który posiada każde zwycięstwo i poza który sięga sfera strat i niepowodzeń, z powodu wszystkich naturalnych okoliczności wojny, powtarzam, istnieje tylko jeden sukces, a mianowicie sukces końcowy. Aż do tego czasu niczego nie rozstrzygnięto, niczego nie zdobyto, niczego nie stracono. Tu znajduje się to, co należy sobie nieustannie powtarzać — koniec wieńczy dzieło. W tym więc pojęciu wojna jest jedną niepodzielną całością, której człony mają wartość jedynie w stosunku do całości. Zdobycie Moskwy i połowy Rosji w 1812 r. miałoby dla Bonapartego jedynie wówczas znaczenie, gdyby przyniosło mu zamierzony pokój. To było jednak tylko częścią kampanii, brakowało jej jeszcze jednej części, a mianowicie rozbicia armii rosyjskiej. Jeżeli sobie tę część wyobrazimy obok pozostałych sukcesów, wówczas pokój byłby całkowicie pewny. Tej drugiej części Bonaparte już nie mógł osiągnąć, gdyż przeoczył ją poprzednio, i w ten sposób cała pierwsza część stała mu się nie tylko niepotrzebna, ale zgubna. Obok tego wyobrażenia o związku sukcesów na wojnie, które można traktować jako ostateczne, istnieje inne, również ostateczne, według którego związek ten złożony jest z pojedynczych istniejących dla siebie sukcesów, przy których, podobnie jak w grze przy poszczególnych partiach, poprzednie nie mają żadnego wpływu na następne. W tym wypadku chodzi jedynie o sumę sukcesów, a każdy z nich można

odłożyć na bok jak żeton od gry. Podobnie jak pierwszy sposób myślenia czerpie swoją prawdę z istoty rzeczy, tak przy drugim znajdujemy ją w historii. Znamy niezliczoną liczbę wypadków, gdzie mały, umiarkowany sukces można było osiągnąć bez spełnienia jakiegoś utrudniającego warunku. Im bardziej wojna jest umiarkowana, tym częściej zdarzają się te wypadki, jednak podobnie jak mało w pełni prawdziwy na wojnie jest pierwszy sposób wyobrażenia, tak równie mało jest wojen, gdzie ostatni sposób jest wszędzie słuszny, a pierwszy — zbyteczny. Jeżeli będziemy trzymali się pierwszego z obu sposobów myślenia, musimy uznać konieczność, że każda wojna z punktu jest przyjmowana jako całość i że wódz już przy pierwszym kroku naprzód będzie miał na oku końcowy cel, ku któremu biegną wszystkie linie. Jeżeli przyjmiemy drugi sposób myślenia, wówczas można dążyć do podrzędnych korzyści, a resztę pozostawić dalszemu biegowi wydarzeń. Ponieważ żaden z obu sposobów myślenia nie pozostaje bez rezultatu, nie może teoria z żadnego z nich zrezygnować. Różnica jednak, która powstaje przy ich stosowaniu, polega na tym, że teoria wymaga, aby u podstaw leżał zawsze pierwszy, jako myśl podstawowa, drugi zaś był stosowany jako modyfikacja, a więc jako odmiana, tego pojęcia usprawiedliwiona okolicznościami. Gdy Fryderyk Wielki w latach 1742,1744,1757 i 1758 ze Śląska i z Saksonii pchnął nową ofensywę na obszar państwa austriackiego, dobrze wiedząc, że nie może ona doprowadzić do nowej trwałej zdobyczy, jak to było ze Śląskiem i Saksonią, to działo się to dlatego, że nie dążył on do pokonania państwa austriackiego, lecz do celu drugorzędnego, a mianowicie do zysku na czasie i siłach, przy czym mógł on dążyć do tego drugorzędnego celu bez obawy, że stawia tym samym na kartę całe swoje istnienie 3. To, że Prusacy w 1806 roku i Austriacy w 1805 i 1809 postawili sobie o wiele skromniejszy cel, a mianowicie przepędzenie Francuzów poza Ren, stało się dlatego, że zgodnie z rozsądkiem nie mogli inaczej postąpić bez przemyślenia całego szeregu wydarzeń, które zarówno w wypadku dobrego, jak i złego skutku przyłączyłyby się prawdopodobnie do pierwszego kroku i towarzyszyły mu aż do pokoju. Było to jak najbardziej 3

Gdyby Fryderyk Wielki wygrał bitwę pod Kollinem i tym samym wziął do niewoli austriacką armię główną wraz z jej oboma naczelnymi wodzami w Pradze, byłoby to takim straszliwym ciosem, że mógłby on pomyśleć o pójściu na Wiedeń, aby wstrząsnąć monarchią austriacką i przez to bezpośrednio uzyskać pokój. Ten na owe czasy niesłychany sukces, zupełnie podobny do sukcesów najnowszych wojen, byłby, nie mówiąc już o małym Dawidze i dużym Goliacie, o wiele cudowniejszy i wspanialszy, gdyby po wygraniu tej jedynej bitwy najprawdopodobniej nastąpiło to, co nie sprzeciwia się wyżej przytoczonemu założeniu. Mówi ono bowiem tylko o tym, co król przez swoją ofensywę pierwotnie zamierzał. Otoczenie i wzięcie do niewoli nieprzyjacielskiej armii głównej było wydarzeniem leżącym poza wszelkim obrachunkiem i król o nim nie myślał, przynajmniej dopóty, dopóki Austriacy nie dali do tego powodu przez ich niefortunne uszykowanie się pod Pragą.

konieczne, aby wypośrodkować, jak dalece mogliby oni bez niebezpieczeństwa dążyć do zwycięstwa lub kiedy i gdzie byliby w stanie

zatrzymać zwycięstwo przeciwnika. Na czym polega różnica obu stosunków, wykazuje uważne studium historii. W XVIII stuleciu, podczas wojen śląskich, wojna była jeszcze tylko sprawą gabinetu, naród brał w niej udział jedynie jako ślepe narzędzie. Na początku XIX stulecia w szranki wstąpiły narody. Wodzowie, którzy walczyli przeciwko Fryderykowi Wielkiemu, działali z polecenia i dlatego właśnie ostrożność była dominującym rysem ich charakteru. Przeciwnikiem Austriaków i Prusaków był, krótko mówiąc, sam bóg wojny. Czy te różne warunki nie musiały wywołać zupełnie różnych zapatrywań? Czy nie musiały one w 1805, 1806 i 1809 roku kierować wzroku na krańcowości nieszczęśliwych wypadków jako na bliską możliwość, ba, jako na duże prawdopodobieństwo, i tym samym prowadzić do zupełnie innych wysiłków i planów niż tych, których przedmiotem mogło być kilka twierdz i niewielka prowincja? Warunki te nie dokonały tego w odpowiedniej mierze. Jakkolwiek mocarstwa Prus i Austrii podczas swoich zbrojeń dostatecznie wyczuwały gwałtowność burzy w atmosferze politycznej, to jednak nie były w stanie tego uczynić, gdyż historia nie pouczyła ich wówczas tak wyraźnie. Właśnie kampanie 1805, 1806 i 1809 r., jak i późniejsze ułatwiły nam bardzo jasno zrozumienie pojęcia nowszej absolutnej wojny w jej druzgocącej energii. Teoria żąda więc, aby w każdej wojnie ująć wpierw jej charakter i jej wielkie zarysy według prawdopodobieństwa, które wynika z politycznych wielkości i stosunków. Im bardziej z punktu widzenia tego prawdopodobieństwa charakter wojny zbliża się do wojny absolutnej, irn bardziej zarysy te obejmują masy wojujących państw i wciągają je w wir, tym łatwiejsze będzie powiązanie jej wydarzeń, tym bardziej konieczne będzie przemyślenie ostatniego kroku, zanim zrobiło się pierwszy.

B. O wielkości celu wojny i o wysiłku Przymus, jaki musimy zadać naszemu przeciwnikowi, będzie podyktowany wielkością naszych i jego żądań politycznych. Jeżeli byłyby one znane obustronnie, istniałaby ta sarna miara wysiłku; jednak nie zawsze są one jawne i to może być pierwszym powodem do różnorodności środków, których obie strony użyją. Położenie i stosunki państw nie są jednakowe i to może być drugim powodem. Siła woli, charakter, zdolności rządów są niemniej różne, i to jest

trzeci powód. Te trzy względy wprowadzają niepewność w obliczeniu oporu, który powstanie, a w związku z tym i środków, których powinno się użyć, i celu, który można sobie postawić. Ponieważ wynikiem niedostatecznego wysiłku na wojnie może być nie tylko brak powodzenia, ale szkoda pozytywna, tzn. prowadząca do przegranej własnego kraju, nagli to obie strony do wzajemnego prześcigania się, przez co powstaje wzajemne oddziaływanie. To mogłoby doprowadzić do najwyższego celu wysiłków, gdyby taki dał się określić. Wówczas jednak zatraciłby się wzgląd na wielkość żądań politycznych, zgubiłby się stosunek środków do celu i w większości wypadków załamałby się ten zamiar najwyższego wysiłku wobec przeciwwagi własnych stosunków wewnętrznych. W ten sposób prowadzący wojnę zostanie ponownie naprowadzony na drogę pośrednią, na której będzie on do pewnego stopnia działał według bezpośredniej zasady, aby użyć tyle sił i postawić sobie na wojnie taki cel, który akurat wystarczy do osiągnięcia jego celu politycznego. Aby móc zasadę tę stosować, musi on zrzec się każdej absolutnej konieczności sukcesu, opuścić w rachunku odległe możliwości. W tym miejscu czynność rozumu opuszcza dziedzinę ścisłej wiedzy, logiki i matematyki i staje się w szerokim tego słowa znaczeniu sztuką, tzn. zdolnością wyodrębnienia za pomocą subtelnego sądu z nieprzejrzanej masy przedmiotów i zależności tego, co najważniejsze i decydujące. Ta subtelna zdolność różnicującego sądu polega bezsprzecznie na mniej lub więcej ślepym porównaniu wszystkich wielkości i stosunków, przez co odległe i nieważne zostają szybciej wyeliminowane, a bliższe i ważniejsze szybciej odnalezione, aniżeli można by to uczynić na drodze ścisłej logiki. Aby poznać miarę tych środków, które na wojnie możemy zastosować, musimy pamiętać o jej celu politycznym zarówno po naszej stronie, jak i po stronie nieprzyjaciela. Musimy wziąć pod uwagę siły i stosunki nieprzyjacielskiego państwa i własne, charakter jego rządu, jego narodu, zdolności obu i wszystko to również po naszej stronie, musimy uwzględnić powiązania polityczne innych państw i ich oddziaływanie, które wojna może wywołać. Łatwo pojąć, że rozważenie tych niezliczonych i często zazębiających się przedmiotów jest wielkim zadaniem, że szybkie wyszukanie w tym prawdy jest prawdziwym przebłyskiem geniuszu, podczas gdy opanowanie tej różnorodności jedynie za pomocą szkolnego rozważania byłoby całkowicie niemożliwe. Bonaparte powiedział bardzo trafnie, że byłoby to zadanie algebraiczne, którego mógłby się przerazić nawet sam Newton. Jeżeli różnorodność i wielkość stosunków oraz niepewność właściwej miary w wysokim stopniu utrudnia pomyślny rezultat, nie wolno nam

przeoczyć, że sama już niezwykła, bezprzykładna ważność sprawy, jeżeli nie zawikłane trudności zadania, podnosi zasługę rozwiązania. Niebezpieczeństwo i odpowiedzialność nie wzmagają wolności i czynności umysłu przeciętnego człowieka, lecz przygniatają, Tam jednak, gdzie uskrzydlają one l wspierają, tam nie należy wątpić w niezwykłą wielkość ducha. Musimy jednak z góry zaznaczyć, że ocena grożącej nam wojny, jej prawdopodobnego celu, środków, które będą potrzebne, może zrodzić się jedynie z ogólnego poglądu na wszystkie stosunki. W ocenie tej splecione są najbardziej indywidualne rysy chwili, i jak każda inna ocena na wojnie, nigdy nie może być czysto obiektywna, lecz zawsze podyktowana właściwościami ducha i charakteru książąt, mężów stanu, wodzów, obojętnie, czy występują oni w jednej osobie, czy też nie. Przedmiot staje się bardziej przydatny do uogólniającego i abstrakcyjnego traktowania go już wówczas, gdy spojrzymy na ogólne stosunki państw, zrodzone w ich czasach i okolicznościach. W tym miejscu musimy sobie pozwolić na pobieżny rzut oka na historię. Półdzicy Tatarzy, republiki starego świata, feudałowie i miasta handlowe średniowiecza, królowie osiemnastego stulecia, wreszcie książęta i narody dziewiętnastego stulecia: wszyscy prowadzą wojnę na swój sposób, prowadzą ją inaczej, różnymi środkami i w różnych celach. Hordy Tatarów poszukują nowych siedzib. Wyruszają z całym narodem, z żonami i dziećmi, są więc tak liczne, jak stosunkowo żadna inna armia, a ich celem jest podbicie lub przepędzenie przeciwnika. Tymi środkami szybko pokonaliby wszystko, gdyby wysoki poziom kultury dał się z tym pogodzić. Stare republiki, z wyjątkiem Rzymu, są małych rozmiarów; jeszcze mniejsze są ich wojska, gdyż wykluczają wielkie masy, motłoch. Republiki te są zbyt liczne i leżą zbyt blisko siebie, aby nie znaleźć przeszkody do wielkich poczynań w naturalnej równowadze, w którą według zupełnie ogólnego prawa natury wciąż popadają małe oddzielne części. Dlatego ich wojny ograniczają się do pustoszenia nizin i zajmowania poszczególnych miast, aby zapewnić sobie w nich jaki taki wpływ na przyszłość. Tylko Rzym stanowi wyjątek, jednak dopiero w późniejszych czasach. Długo prowadzi on zwyczajną walkę małymi zastępami dla zdobyczy i przymierzy. Staje się wielki bardziej przez przymierza, które zawiera i w których stapiają się stopniowo w jedną całość sąsiadujące narody, niż przez podboje. Dopiero wówczas, gdy w ten sposób rozszerzył się na całą dolną Italię, przystępuje do podbojów. Pada Kartagina, Hiszpania i Galia zostają opanowane. Grecja podbita i panowanie Rzymu rozciąga się na Azję i Egipt. W tym okresie jego siły zbrojne są olbrzymie bez szczególnego wysiłku do tego; utrzymuje je za pomocą bogactw. Rzym nie jest już podobny do tych starych republik i

siebie samego. Jest osamotniony. Równie jedyne w swoim rodzaju są wojny Aleksandra. Za pomocą małej, ale przez swoją doskonałość wybitnej armii burzy on zmurszałe gmachy państw azjatyckich. Bez wytchnienia i bezwzględnie on rozległą Azję i dociera aż do Indii. Republiki nie mogły tego dokonać; tak szybko mógł tego dokonać tylko król, który w pewnym stopniu był swoim własnym kondotierem. Duże i małe monarchie średniowiecza prowadziły wojny za pomocą wojsk lennych. Wówczas wszystko było ograniczone do krótkiego czasu; to, czego w tym czasie nie było można wykonać, należało uważać za niewykonalne. Wojsko lenne składało się z hufców poszczególnych wasali. Więź, która je łączyła, była po części ustawowym obowiązkiem, po części dobrowolnym zrzeszeniem, całość prawdziwą konfederacją, związkiem. Uzbrojenie i taktyka opierały się na prawie pięści, na walce w pojedynkę, były więc dla większej masy mało przydatne. Ogólnie mówiąc, nie było nigdy takich czasów, kiedy związek państw byłby tak luźny, a pojedynczy obywatel tak samodzielny. To wszystko warunkowało wojny tych czasów w najściślejszy sposób. Były one prowadzone stosunkowo szybko, bezczynne zaleganie w polu zdarzało się rzadko, ich celem najczęściej było karanie, a nie podbijanie wroga. Przepędzano jego stada, palono jego zamki i wracano do domu. Wielkie miasta handlowe i małe republiki wytworzyły kondotierstwo. To była kosztowna, a zatem pod względem wielkości bardzo ograniczona siła zbrojna. Intensywność jej siły była jeszcze mniejsza; ojej najwyższej energii i wysiłku nie mogło być mowy, walka najczęściej była udawaniem. Jednym słowem; nienawiść i wrogi stosunek nie pobudzały już państwa do osobistej działalności, lecz stały się przedmiotem jego handlu; wojna stała się znacznie mniej niebezpieczna, zmieniła całkowicie swoją istotę i nic, co by z tej istoty o niej stanowiło, nie pasowało do niej. System lenny łączył się stopniowo w określone władztwo terytorialne, więź państwa zacieśniała się, osobiste zobowiązania stały się rzeczowymi i najczęściej pieniądz stopniowo wchodził na ich miejsce, a wojska lenne przekształciły się poprzez kondotierów w wojska najemne. Kondotierzy byli przez pewien okres silą wojującą większych państw, to jednak nie trwało długo i z żołnierza wynajętego na krótki czas powstał żołnierz stały, a siła zbrojna państw oparła się na wojsku stałym utrzymywanym przez skarb państwa. Jest rzeczą naturalną, że to powolne przekształcanie się spowodowało różnorodne zazębianie się tych trzech rodzajów siły zbrojnej. Za czasów Henryka IV znajdujemy obok siebie wojska lenne, kondotierów i wojsko stale. Kondotierzy przetrwali aż do wojny trzydziestoletniej, a słabsze ich ślady znajdujemy nawet w XVIII wieku. Pozostałe stosunki państw Europy kształtowały się w podobnie swoisty

sposób jak siły zbrojne tych różnych czasów. W gruncie rzeczy ta część świata rozpadała się na wielką ilość małych państewek, które częściowo były niespokojnymi republikami, częściowo małymi niepewnymi monarchiami, wysoce ograniczonymi w swej władzy. Takie państwo nie było nawet jedną całością, lecz konglomeratem, nagromadzeniem luźno ze sobą powiązanych sił, O takim państwie nie da się nawet myśleć jak o inteligencji, która działa na zasadzie prostych i logicznych praw, Z tego punktu widzenia należy rozpatrywać politykę zewnętrzną i wojny średniowiecza. Przypomnijmy sobie choćby o ciągłych wyprawach cesarzy niemieckich do Italii przez pół tysiąca lat, w czasie których nie doszło nigdy do gruntownego opanowania tego kraju, nigdy zresztą tego nie zamierzano. Łatwo jest uważać to za wciąż powtarzający się błąd, za ustalony w owych czasach fałszywy pogląd, ale rozsądniej jest patrzeć na to jako na następstwo setek poważnych przyczyn, w które w każdym wypadku możemy się wczuć, ale nie możemy pojąć z taką żywością, jak działający w konflikcie z nimi. Dopóki wielkie państwa, które wyłoniły się z tego chaosu, zużywały czas na scalanie i kształtowanie się, dopóty ich siły i wysiłki zmierzały głównie w tym kierunku. W tym okresie mniej jest wojen prowadzonych przeciwko wrogom zewnętrznym, a te, które toczono, noszą znamię tego niedojrzałego organizmu państwowego. Wojny Anglików przeciwko Francji są najczęstsze, a jednak Francji nie można było w tym czasie uważać za prawdziwą monarchię, lecz konglomerat księstw i hrabstw; Anglia, chociaż wydaje się przy tym jednolitą całością, walczy wojskami lennymi, nękana przez liczne zaburzenia wewnętrzne. Podczas panowania Ludwika XI Francja czyni największy krok ku swej wewnętrznej jedności, pod Karolem VIII pojawia się w Italii jako zdobywca, a za Ludwika XIV państwo i wojsko osiąga swój kształt szczytowy. Hiszpania zapoczątkowuje swoją jedność pod rządami Ferdynanda Katolickiego, przez przypadkowe związki małżeńskie powstaje nagle za Karola V wielka monarchia hiszpańska, złożona z Hiszpanii, Burgundii, Niemiec i Italii. To, co temu kolosowi brakuje na jedności i wewnętrznym powiązaniu państwowym, uzupełnia pieniędzmi, a stała siła zbrojna Hiszpanii ściera się przede wszystkim ze stałą siłą zbrojną Francji. Wielki kolos hiszpański rozpada się po Karolu V na dwie części: Hiszpanię i Austrię. Ostatnia wzmocniona przez Czechy i Węgry występuje na arenie jako wielka potęga i ciągnie niemiecką federację jak szalupę za sobą. Koniec XVII wieku, czasy Ludwika XIV, należy w historii uważać za punkt, kiedy regularne siły zbrojne, jakie widzimy w osiemnastym stuleciu, osiągnęły swój punkt szczytowy. Te siły zbrojne były oparte na werbunku i pieniądzu. Państwa doszły już do całkowitego zjednoczenia, a rządy, zamieniając świadczenia poddanych na daniny pieniężne, skon-

centrowały całą swoją potęgę na skarbie. Na skutek szybkiego postępu kultury i coraz bardziej doskonalącej się administracji, potęga ta w porównaniu z poprzednią wzrosła bardzo znacznie. Francja wyruszyła kilkusettysięczną regularną armią w pole, a pozostałe mocarstwa w odpowiednim do niej stosunku. Również i pozostałe stosunki państw ukształtowały się inaczej. Europa była podzielona na tuzin królestw i kilka republik. I można sobie wyobrazić, że dwa z nich prowadziły wielką wojnę, którą dziesięciokrotnie większa ilość pozostałych państw nie była dotknięta, jak to kiedyś dziać się musiało. Współpraca różnych grup państw zależnie od rodzaju stosunków politycznych była jeszcze bardzo różnorodna, można było jednak ją przewidzieć i od czasu do czasu ustalić na zasadzie prawdopodobieństw. Wewnętrzne stosunki ułożyły się prawie wszędzie w zwykłą monarchię, przywileje stanowe i ich oddziaływania stopniowo ustały, a gabinet, który reprezentował państwo na zewnątrz, przedstawiał całkowitą jedność. Doszło więc do tego, że sprawna i dobrze uzbrojona armia oraz niezależna wola mogły wojnie nadać postać odpowiadającą jej istocie. W tej epoce pojawiło się na arenie trzech nowych Aleksandrów: Gustaw Adolf, Karol XII i Fryderyk Wielki, którzy chcieli z małych państw, za pomocą niedużej, ale doskonałej armii, stworzyć wielkie monarchie i wszystkich rzucić na kolana. Gdyby mieli oni do czynienia z państwami azjatyckimi, byliby w swojej roli bardziej podobni do Aleksandra. W każdym razie są oni, zważywszy na co można targnąć się na wojnie, prekursorami Bonapartego. To, co wojna z jednej strony zyskała na sile i konsekwencji, Z drugiej strony znowu straciła. Armie były utrzymywane ze skarbu, który władca państwa uważał po części za swoją prywatną szkatułę, a co najmniej za przedmiot należący do rządu, a nie do narodu. Stosunki z innymi państwami dotyczyły, z wyjątkiem niewielu spraw handlowych, najczęściej interesów skarbu lub rządu, a nie narodu, przynajmniej takie były ówczesne pojęcia. Gabinet uważał się za właściciela i administratora wielkich dóbr, które usiłował stale pomnażać, bez względu na to, czy poddani w tym pomnażaniu są zainteresowani. Naród, który w czasie najazdu Tatarów był wszystkim, a za czasów starych republik i średniowiecza, jeżeli to pojęcie ograniczymy należycie do właściwego obywatela, znaczył bardzo dużo, w warunkach XVIII stulecia był bezpośrednio niczym i tylko przez swe zalety i wady miał pośredni wpływ na wojnę. Gdy więc rząd oddzielał się od narodu i uważał się za państwo, wojna stała się wyłącznym interesem rządów, który dochodził do skutku dzięki talarom w ich szkatule i bezczynnie wałęsającym się w ich i w sąsiednich prowincjach włóczęgom. Skutek był ten, że środki, których rządy mogły użyć, miały dość ściśle ustaloną miarę, którą wzajemnie

mogły przewidzieć, miarę odnoszącą się zarówno do rozmiarów, jak i czasu trwania wojny. To pozbawiało wojnę jednej z najniebezpieczniejszych właściwości; dążenia do ostateczności i szeregu możliwości nie do przewidzenia, które z tym się łączą. Mniej więcej znane były środki pieniężne, skarb i kredyt przeciwnika; znana była również wielkość jego armii. Znaczniejsze powiększenia w momencie wojny były niewykonalne. Jeżeli w ten sposób rozpatrzono granicę sił nieprzyjacielskich, można było dość dokładnie zdawać sobie sprawę z tego, że jest się zabezpieczonym przed całkowitą zagładą, i jeżeli wyczuwano ograniczone możliwości własne, trzeba było poprzestać na niedużym celu. Będąc zabezpieczonym przed ostatecznością, nie było już potrzeby ważyć się na ostateczność. Konieczność już nie nagliła, jedynie więc odwaga i ambicja mogły do tego pobudzić. Jednak napotykały na poważną przeciwwagę w stosunkach państwowych. Nawet królewscy wodzowie musieli obchodzić się ostrożnie z narzędziem wojny. Jeżeli armia została rozbita, nie można było stworzyć nowej, a poza nią nie istniało nic. To wymagało wielkiej ostrożności przy wszelkich poczynaniach. Jedynie wówczas, gdy nadarzała się zdecydowanie korzystna okazja, robiono użytek z tej drogocennej rzeczy; do tego doprowadzić było sztuką wodza. Dopóki to się nie stało, wszystko do pewnego stopnia wisiało w absolutnej próżni, nie było żadnego powodu do działania i wszystkie siły, wszystkie motywy zdawały się spoczywać. Pierwotny motyw agresora zamierał w ostrożności i skrupułach. W ten sposób wojna z punktu widzenia jej istoty stała się rzeczywistą grą, w której czas i przypadek mieszały karty. Z uwagi na jej znaczenie była jednak nieco tylko wzmocnioną dyplomacją, silniejszym sposobem pertraktowania, w którym bitwy i oblężenia były motywem przewodnim. Znaleźć się w nieco korzystniejszym położeniu, aby przy zawieraniu pokoju z tego zrobić użytek, było celem również najbardziej ambitnych. Ta ograniczona, skurczona postać wojny wynikała, jak to już powiedzieliśmy, z wąskiej podstawy, na której się opierała. Fakt, że wybitni wodzowie i królowie, jak Gustaw Adolf, Karol XII i Fryderyk Wielki, z równie wybitnymi armiami nie mogli silniej wybić się z tej masy ogólnych zjawisk, że i oni musieli poprzestać na ogólnym poziomie umiarkowanych korzyści, wynikał z politycznej równowagi Europy. Tę rolę, którą dawniej przy tej masie małych państewek odgrywały bezpośrednie i zupełnie naturalne interesy, bliskość, kontakt, związki pokrewieństwa i osobiste stosunki nie pozwalając poszczególnym państewkom szybko dojść do wielkości, tę rolę odgrywa obecnie, gdy państwa są większe, a ich centra bardziej oddalone, większy rozrost interesów. Polityczne interesy, powiązania i niechęci przekształciły się w system tak bardzo czuły, że żaden strzał armatni nie mógł paść w Europie, żeby inne gabinety nie brały w tym udziału.

Nowy Aleksander musiał więc obok dobrego miecza mieć dobre pióro i mimo to rzadko kiedy dochodził daleko w swych zdobyczach. Ludwik XIV, aczkolwiek miał zamiar zburzyć równowagę europejską i pod koniec XVII stulecia pozwalał sobie już na to, aby mało troszczyć się o ogólną nienawiść, prowadził wojny w dotychczasowy sposób, gdyż jego siły zbrojne były co prawda armią największego i najbogatszego monarchy, ale w istocie rzeczy taką samą jak wszystkie inne. Plądrowanie i pustoszenie nieprzyjacielskiego kraju, które u Tatarów, u starych narodów, a nawet w średniowieczu odgrywało tak dużą rolę, nie było już w duchu obecnych czasów. Słusznie uważano je za niepotrzebne okrucieństwo, którym łatwo również się odpłacić, a które uderzało raczej nieprzyjacielskich poddanych niż nieprzyjacielski rząd i dlatego nic odnosiło skutku, a w rezultacie wiecznie hamowało narody w postępie kulturalnym. Wojna coraz więcej ograniczała się do samej armii, nie tylko z punktu widzenia środków, ale i celu, Armia ze swoimi twierdzami i własnymi urządzonymi obozami stanowiła państwo, w którego ramach wojowniczy element stopniowo się zużywał. Cała Europa cieszyła się z tego kierunku i uważała go za konieczne następstwo ducha postępu. Chociaż w tym poglądzie tkwiła pomyłka, gdyż duch postępu nigdy nie doprowadza do sprzeczności i nigdy nie sprawi, aby dwa razy dwa było pięć, jak to już powiedzieliśmy i dalej również powiedzieć musimy, to w każdym razie przemiana ta wywarła dobroczynny skutek na narody. Nie można zaprzeczyć, że zmiana ta uczyniła wojnę jeszcze bardziej bliską interesom rządu, a obcą interesom narodu. W tym czasie plan wojny państwa, gdy państwo to było stroną zaczepną, polegał najczęściej na opanowaniu tej czy innej prowincji nieprzyjaciela; gdy broniło się — na niedopuszczeniu do tego. Plan poszczególnej kampanii: opanować tę czy inną twierdzę nieprzyjacielską względnie nie dopuścić do opanowania własnej. Wówczas jedynie, gdy bitwy w tym celu nie można było uniknąć, szukano jej i ją staczano. Ten, kto bez tej konieczności szukał bitwy, pragnąc po prostu zwycięstwa, uchodził za zuchwałego wodza. Kampania kończyła się zwykle na jednym, a najwyżej dwóch oblężeniach, a leża zimowe, które uważano ze neutralną konieczność i podczas których zły nastrój u jednego nigdy nie mógł wyjść na korzyść drugiego, a wzajemne stosunki obu prawie całkowicie ustawały, powtarzam, leża zimowe tworzyły pewnego rodzaju rozgraniczenie czynności, które w czasie kampanii powinno mieć miejsce. Jeżeli siły wojenne były zbyt zrównoważone lub gdy wszczynający wojnę był zdecydowanie słabszy, wówczas nie dochodziło ani do bitwy, ani do oblężenia i cała kampania obracała się wokół utrzymania pewnych stanowisk i magazynów oraz regularnej eksploatacji określonych obszarów.

Tak długo, jak wojnę prowadzono ogólnie tym sposobem, a naturalne ograniczenie jej siły było zawsze tak zrozumiałe i widoczne, nikt nie znajdował w tym żadnej sprzeczności, lecz wszystko w najlepszym porządku. Krytyka, która zrodziła się w osiemnastym wieku i zaczęła odwiedzać pola walki i sztukę wojenną, skierowana była na szczegóły i nie troszczyła się wiele o początek i koniec. W ten sposób powstawały wielkości i doskonałości wszelkiego rodzaju, i nawet feldmarszałek Daun, który w głównej mierze przyczynił się do tego, że Fryderyk Wielki osiągnął całkowicie swój cel, a Maria Teresa swój całkowicie zaprzepaściła, musiał być uznany za wielkiego wodza. Tylko od czasu do czasu przedzierał się wnikliwy sąd zdrowego rozsądku i odzywał się głos, że za pomocą przewagi należy osiągnąć coś pozytywnego, tzn. pokonać wroga lub że wojnę prowadzi się według wszelkich zasad sztuki źle. Tak przedstawiały się sprawy do czasu wybuchu rewolucji francuskiej. Austria i Prusy próbowały swojej dyplomatycznej sztuki wojennej; prędko okazała się ona niewystarczającą. Podczas gdy przyglądano się sprawom na swój zwykły sposób i robiono sobie nadzieję na bardzo osłabione siły wojenne, w 1793 roku pojawiły się takie siły, które przeszły wszelkie wyobrażenie. Wojna stała się naj nie spodziewania] znowu sprawą narodu i to narodu liczącego 30 milionów, gdzie wszyscy uważali siebie za obywateli. Nie wdając się w bliższe szczegóły, które temu wielkiemu zjawisku towarzyszyły, trzymajmy się jedynie rezultatów, o które chodzi. Przez ten udział narodu w wojnie, zamiast gabinetu i wojska, cały naród zaważył na szali swym naturalnym ciężarem. Teraz środki, które stosowano, wysiłki, których dokładano, nie posiadały już żadnych określonych granic. Energia, z jaką można było prowadzić wojnę, nie znalazła już przeciwwagi, a zatem niebezpieczeństwo dla wroga doszło do ostateczności. To, że cała wojna rewolucyjna minęła, zanim uświadomiono sobie własną siłę i jasno ją zrozumiano, że generałowie rewolucyjni nie kroczyli jeszcze niepowstrzymanie aż do ostatecznego celu i nie zburzyli monarchii europejskich, że armie niemieckie od czasu do czasu potrafiły skutecznie się przeciwstawiać i pochód zwycięski powstrzymać, wynikało rzeczywiście z technicznej niedoskonałości, z którą Francuzi musieli walczyć, a która ujawniła się najpierw u zwykłych żołnierzy, następnie u generałów, w czasie zaś dyrektoriatu nawet w politycznym kierownictwie państwa. Kiedy wszystko to w rękach Bonapartego udoskonaliło się, wówczas potęga wojenna, oparta na całej sile narodu, siejąc zniszczenie ruszyła przez Europę z taką niezawodną pewnością siebie, że tam, gdzie napotykała na stare armie, nie było nawet chwili wahania się. Przeciwdziałanie zrodziło się jeszcze w porę. W Hiszpanii wojna sama przez się stała się sprawą narodu. "W Austrii rząd dokonał w roku 1809

niesłychanego wysiłku rezerwami i pospolitym ruszeniem, zbliżając się do celu i przechodząc wszystko, co państwo to poprzednio uważało za możliwe. W Rosji w 1812 r. wzięto przykład z Hiszpanii i Austrii. Ogromne rozmiary państwa pozwoliły na to, że spóźnione poczynania doczekały się skutku i z drugiej strony skutek ten jeszcze spotęgowały. Sukces był wspaniały. W Niemczech najpierw powstały Prusy, uczyniły one wojnę sprawą narodu i wystąpiły siłami, które przy połowie mieszkańców, bez pieniędzy i kredytu były dwukrotnie większe niż w 1806 roku, Inne państwa niemieckie poszły prędzej czy później za przykładem Prus, a Austria, aczkolwiek z mniejszym wysiłkiem niż w 1809 roku, ruszyła również ź niezwykłą siłą. Tym sposobem doszło do tego, że Niemcy i Rosja w latach 1813 i 1814, licząc wszystkie siły działające w obu tych kampaniach, wystąpiły przeciwko Francji siłą około miliona ludzi. W tych okolicznościach i energia wojny była inna, i chociaż armia francuska osiągnęła ją tylko częściowo, a w innych przeważało jeszcze wahanie, to jednak kampanie przebiegały ogólnie nie w starym, lecz w nowym stylu. W ciągu ośmiu miesięcy teatr wojenny przesunął się /.nad Odry nad Sekwanę, dumny Paryż musiał po raz pierwszy schylić głowy, a straszny Bonaparte leżał spętany na ziemi. Od czasu Bonapartego wojna, stając się najpierw po jednej, a następnie po drugiej stronie sprawą całego narodu, przeobraziła zupełnie swą istotę albo raczej zbliżyła się bardzo do swej właściwej natury, do swej absolutnej doskonałości. Środki użyte nie posiadały żadnych uchwytnych granic, zatraciły się one bowiem w energii i entuzjazmie rządów i poddanych. Energia prowadzenia wojny spotęgowała się niezwykle dzięki rozmiarowi środków, dzięki szerokim możliwościom sukcesu, jak również dzięki pobudzeniu umysłów, celem aktu wojennego stało się powalenie przeciwnika. Tylko wówczas, kiedy leżał on bezwładny na ziemi, uważano, że można walki zaprzestać i porozumieć się co do wzajemnych celów. W ten więc sposób żywioł wojenny wyzwolił się ze wszystkich konwencjonalnych barier i wybuchł w całej swojej naturalnej sile. Przyczyną tego był udział narodów w tej wielkiej sprawie państwowej. Udział ten wypłynął po części z wewnętrznych stosunków państw, do których doprowadziła rewolucja francuska, po części z niebezpieczeństwa, które groziło narodom ze strony narodu francuskiego. Czy tak pozostanie na zawsze, czy przyszłe wojny w Europie będą już zawsze prowadzone całym ciężarem państw lub czy stopniowo znowu nastąpi oderwanie się rządów od narodu, byłoby trudno rozstrzygnąć, a przynajmniej my nie chcemy wziąć tego na siebie. Będziemy jednak chyba mieli rację, jeżeli powiemy, że bariery, które do pewnego stopnia istniały tylko w nieświadomości tego, co było możliwe, skoro już raz zostały przełamane, nie dadzą się łatwo odbudować, i że

co najmniej za każdym razem, kiedy dojdą do głosu wielkie interesy, obustronna wrogość wybuchnie w ten sposób, jak to zdarzyło się za naszych dni. W tym miejscu kończymy nasz przegląd historyczny, który tu wprowadziliśmy nie po to, aby po wsze czasy podać pospiesznie kilka zasad prowadzenia wojny, lecz po to, aby wykazać, że każdy okres miał swoje własne wojny, swoje własne ograniczone warunki i swoje własne uprzedzenia. Każdy okres zatrzyma więc swoją własną teorię wojny, nawet wówczas gdyby nam wpadło na myśl wszędzie prędzej czy później opracować ją w oparciu o zasady filozoficzne. Wydarzenia każdego czasu muszą więc być oceniane z uwzględnieniem ich właściwości i tylko ten, kto potrafi się przenieść w te czasy nie za pomocą skrupulatnego studium wszystkich drobnych stosunków, lecz za pomocą trafnego wejrzenia na wielkie, jest w stanie zrozumieć wodzów tych czasów i ich ocenić. Wynikające z właściwych stosunków państw i potęgi wojennej kierownictwo wojny winno jednak zawierać w sobie coś ogólnego, z czym teoria przede wszystkim będzie miała do czynienia. Ostatnie czasy, w których wojna osiągnęła swoją absolutną potęgę, zawierają najwięcej tych ogólnie ważnych i koniecznych rzeczy. Równie jednak nieprawdopodobne jest, że odtąd wszystkie wojny będą posiadały ten wielki charakter, jak że bariery, które zostały im otwarte, kiedykolwiek znowu całkowicie się zamkną. Za pomocą teorii, która zatrzymałaby się na tej absolutnej wojnie, bądź to wykluczono by wszystkie wypadki, gdzie odmienne wpływy zmieniłyby jej naturę, bądź to potępiono by je jako błędy. Nie może to być celem teorii, która ma być nauką o wojnie nie w idealnych, a w rzeczywistych warunkach. Teoria, obejmując przedmioty badawczym, różnicującym i porządkującym wzrokiem, będzie zawsze miała na oku różnorodność stosunków, z których wojna może się wywodzić, i poda zatem swoje zasadnicze linie wytyczne w ten sposób, że potrzeba czasu i momentu znajdzie w nich swoje miejsce. Po tym wszystkim zmuszeni jesteśmy powiedzieć, że cel, który postawi sobie wszczynający wojnę, środki, których on użyje, będą się kształtowały całkowicie według indywidualnych cech położenia, że będą jednak nosiły na sobie właśnie charakter czasu i ogólnych stosunków i wreszcie, że będą podporządkowane ogólnym wnioskom, które z istoty wojny muszą być wyciągnięte.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Bliższe określenia celu wojennego. Pokonanie nieprzyjaciela

Celem wojny, zgodnie z jego pojęciem, powinno być pokonanie nieprzyjaciela; to jest zasadnicze pojęcie, z którego wychodzimy. Czym jest pokonanie? Do tego nie zawsze konieczne jest całkowite opanowanie kraju nieprzyjacielskiego. Gdyby w 1792 r. udało się dotrzeć do Paryża, to według wszelkiego prawdopodobieństwa skończyłyby się na razie wojny z partią rewolucyjną. Uprzednie pobicie jej armii nie byłoby nawet potrzebne, gdyż tych armii nie można było jeszcze uważać za jedyne narzędzie władzy. W 1814 r. natomiast przez zajęcie Paryża nie osiągnięto by wszystkiego, gdyby Bonaparte stał jeszcze na czele silnej armii. Ponieważ jednak jego armia była w dużym stopniu osłabiona, zajęcie Paryża w latach 1814 i 1815 rozstrzygnęło zatem wszystko. Gdyby Bonaparte w 1812 r. rozgromił należycie stu dwudziestotysieczną armię rosyjską, która stała na trakcie do Kaługi, przed lub po zajęciu Moskwy, tak jak w 1805 r. rozgromił armię austriacką, a w 1806 r. pruską, to posiadanie stolicy najprawdopodobniej doprowadziłoby do pokoju, mimo że jeszcze ogromny obszar kraju pozostał do opanowania. W 1805 r. rozstrzygnęła bitwa pod Austerlitz; posiadanie Wiednia i dwóch trzecich państwa austriackiego nie wystarczyłoby do uzyskania pokoju; z drugiej strony jednak po bitwie tej nie wystarczała również integralność Węgier, aby pokojowi zapobiec. Pokonanie armii rosyjskiej było ostatnim ciosem, który był potrzebny; car Aleksander nie posiadał drugiej w pobliżu i dlatego pokój był niewątpliwym następstwem zwycięstwa. Gdyby armia rosyjska znajdowała się już nad Dunajem razem z Austriakami i podzieliła z nimi klęskę, to prawdopodobnie nie byłoby potrzeby zdobywania Wiednia, a pokój byłby już zawarty w Linzu. W innych wypadkach nie wystarcza całkowite opanowanie państwa,

jak to było w 1807 r. z Prusami, gdzie uderzenie na rosyjskie siły pomocnicze w wątpliwym zwycięstwie pod Iławą nie było dostatecznie decydujące, a niewątpliwe zwycięstwo pod Frydlądem było w tym stopniu decydujące, jak rok temu zwycięstwo pod Austerlitz. Widzimy więc, że i tu sukces nie da się określić na podstawie ogólnych przyczyn. Indywidualne powody, których nie ogarnie żaden człowiek, który nie jest na miejscu, i liczne moralne, o których nigdy się nie mówi, a nawet najmniejsze posunięcia i przypadki, które pojawiają się w historii jedynie w postaci anegdot, są często rozstrzygające. Teoria może tu powiedzieć: chodzi o to, aby panujące stosunki obu państw mieć na oku, Z nich wytworzy się pewien punkt ciężkości, centrum siły i ruchu, od którego zależy całość, i na ten punkt ciężkości przeciwnika musi być skierowane skoncentrowane uderzenie wszystkich sil. Małe zależy zawsze od dużego, nieważne od ważnego, przypadkowe od istotnego. Ta zasada musi kierować naszym spojrzeniem. Aleksander, Gustaw Adolf, Karol XII, Fryderyk Wielki mieli swoje punkty ciężkości w swych armiach; gdyby te były rozbite, wówczas odegraliby oni swoją rolę źle. W państwach rozdartych przez wewnętrzne stronnictwa punkt ten leży najczęściej w stolicy; w małych państwach opartych na silnych leży on w armii tych sprzymierzeńców; w koalicjach leży on w jedności interesu; w narodzie pod bronią w osobie głównego przywódcy i opinii publicznej. Przeciwko tym rzeczom należy kierować uderzenie. Jeżeli nieprzyjaciel przez to utracił równowagę, nie należy dawać mu czasu na jej odzyskanie. Uderzenie trzeba w tym kierunku kontynuować lub, innymi słowy, zwycięzca musi je zawsze kierować całością przeciwko całości, a nie przeciwko pewnej części przeciwnika. Nie przez to powali się rzeczywiście przeciwnika, że przekłada się nad wielkie sukcesy bardziej bezpieczne, małe zdobycze, jak opanowanie w błogim spokoju przewagą sił jednej nieprzyjacielskiej prowincji, lecz przez nieustanne poszukiwanie trzonu nieprzyjacielskiej potęgi, użycie przeciwko niej całości, aby zdobyć całość. Niezależnie jednak od czułego punktu nieprzyjaciela, przeciwko któremu należałoby naszą skuteczną działalność kierować, zawsze pokonanie i rozgromienie jego sił zbrojnych będzie najpewniejszym początkiem, a w każdym wypadku czymś bardzo istotnym. Dlatego sądzimy, opierając się na masie doświadczeń, że następujące okoliczności stanowią w głównej mierze o pokonaniu przeciwnika: 1. Zniszczenie jego armii, o ile przedstawia ona jakie takie narzędzie władzy; 2. Zajęcie nieprzyjacielskiej stolicy, jeżeli ona jest nie tylko ośrodkiem władz państwowych, ale i siedzibą polityczną i partyjną; 3. Skuteczne uderzenie na najgłówniejszego sprzymierzeńca, jeżeli jest on rzeczywiście ważniejszy od przeciwnika.

Dotychczas wyobrażaliśmy sobie przeciwnika na wojnie zawsze jako całość, co ogólnie biorąc jest dopuszczalne. Skoro jednak powiedzieliśmy, że pokonanie przeciwnika polega na przełamaniu jego oporu skoncentrowanego w jego punkcie ciężkości, musimy to założenie pozostawić na boku i wyodrębnić wypadek, w którym będziemy mieli do czynienia z więcej niż jednym przeciwnikiem. Jeżeli dwa lub więcej państw zawrą przymierze przeciwko trzeciemu, to stanowi to z punktu widzenia politycznego tylko jedną wojnę; tymczasem i ta jedność polityczna ma swoją gradację. Zachodzi pytanie, czy każde z tych państw ma samodzielny interes i samodzielną siłę, aby do niego dążyć, czy też interesy i siły pozostałych łączą się z interesem i siłą jednego z nich? Im wypadek zbliża się bardziej do ostatniego, tym łatwiej przyjąć poszczególnych przeciwników za jednego, tym snadniej główne zadanie sprowadzić do jednego uderzenia. Gdziekolwiek jest to możliwe, pozostanie zawsze radykalnym środkiem sukcesu. Postawmy więc zasadę; jeżeli będziemy mogli pokonać wszystkich przeciwników w jednym, pokonanie tego jednego musi być celem wojny, gdyż w tym jednym trafiamy we wspólny punkt ciężkości całej wojny. Jest bardzo mało wypadków, gdzie ten sposób myślenia byłby niedopuszczalny, gdzie ta redukcja byłaby nierealna. Tam gdzie ten wypadek nie zachodzi, nie pozostaje nic innego, jak wojnę uważać za dwie lub więcej, z których każda ma swój własny cel. Ponieważ ten wypadek zakłada, dużą przewagę wszystkich razem wziąwszy, nie może być w ogóle mowy o pokonaniu takiego przeciwnika. Postawmy sobie zatem pytanie, w jakich wypadkach taki cel jest możliwy i zalecany. Przede wszystkim nasze siły zbrojne muszą być wystarczające, aby: 1. Wywalczyć decydujące zwycięstwo nad nieprzyjacielem; 2. Wykonać tyle wysiłku, ile potrzeba, żeby doprowadzić zwycięstwo do punktu, gdzie przywrócenie równowagi jest już nie do pomyślenia. Następnie musimy być pewni naszego położenia politycznego, że przez taki sukces nie obudzimy wrogów, którzy mogą nas zmusić do odstąpienia od pierwszego przeciwnika. Francja mogła w 1806 r. pokonać Prusy całkowicie, chociaż przez to ściągnęła sobie na kark całą rosyjską potęgę zbrojną, gdyż była w stanie bronić się w Prusach przeciwko Rosji. To samo mogła pozwolić sobie Francja w 1808 r. w Hiszpanii w stosunku do Anglii, jednak nie w stosunku do Austrii. Francja musiała w 1809 roku w Hiszpanii znacznie osłabić się i byłaby zmuszona zupełnie zrezygnować z Hiszpanii, gdyby w stosunku do Austrii nie miała zbyt dużej przewagi fizycznej i moralnej. Te trzy instancje trzeba sobie dobrze rozważyć, aby w ostatniej nie przegrać procesu, który wygraliśmy w poprzednich, i nie być następnie

skazanym na ponoszenie kosztów. Przy tym rozważaniu sił i tego, co za pomocą nich ma się osiągnąć, nasunie się często myśl traktowania, w oparciu o analogię dynamiczną, czasu jako czynnika siły. Sądzi się wówczas, że połowa wysiłku wystarczy, aby w ciągu dwóch lat dokonać tego, co mogłoby być osiągnięte całym, wysiłkiem w czasie jednego roku. Ten pogląd, który leży u podstaw planów wojny raz w jasnym, raz w ciemnym świetle, jest całkowicie fałszywy. Akt wojenny wymaga czasu, jak każda rzecz na świecie; w ciągu ośmiu dni nie można pieszo zajść z Wilna do Moskwy, to jest zrozumiale; nie ma jednak śladu wzajemnego oddziaływania pomiędzy czasem a silą, jak to się dzieje w dynamice. Czas jest potrzebny obu prowadzącym wojnę i zadajemy sobie pytanie: który z nich z punktu widzenia jego sytuacji może przede wszystkim oczekiwać od czasu szczególnych korzyści. Jest nim oczywiście słabszy, zważywszy osobliwość jednego wypadku w stosunku do drugiego, oczywiście nie według praw dynamicznych, lecz według psychologicznych. Zawiść, zazdrość, niepokój, niekiedy i wspaniałomyślność są naturalnymi orędownikami nieszczęśliwego, z jednej strony rodzą one przyjaciół, a z drugiej osłabiają i rozłączają sojusz jego wrogów. Tak więc korzyść z czasu wyniknie raczej dla napadniętego aniżeli dla napastnika. Dalej należy pamiętać, że wykorzystanie pierwszego zwycięstwa, jak to już na innym miejscu wykazaliśmy, wymaga dużego nakładu wysiłku. Zwycięstwo nie tylko trzeba osiągnąć, wymaga ono utrzymania jak duże gospodarstwo domowe; środki państwa, uzyskiwane z opanowanych prowincji nieprzyjacielskich, nie zawsze wystarczą na wyrównanie tych większych wydatków, z biegiem czasu wysiłek staje się trudniejszy, aż wreszcie może on okazać się niewystarczający, a czas sam przez się może doprowadzić do zmiany sytuacji. Czy pieniądze i środki, które Bonaparte w 1812 r. ściągał z Rosji i Polski, mogły mu dostarczyć setek tysięcy ludzi, które powinien posłać do Moskwy, aby się tam utrzymać? Jeżeli prowincje opanowane są wystarczająco ważne i jeżeli w nich znajdują się punkty, które, są tak istotne dla reszty państwa, że zło posuwa się dalej samo przez się jak nowotwór, to oczywiście możliwe jest, że zdobywca w tym stanie rzeczy, jeżeli się nic dalej nie dzieje, więcej zyska, aniżeli straci. Jeżeli więc nie nadejdzie żadna pomoc z zewnątrz, to czas może rozpoczęte dzieło dokończyć i to, czego jeszcze nie zdobyto, padnie prawdopodobnie samo przez się. Tym sposobem i czas może stać się czynnikiem siły, jednak wypadek ten powstanie wówczas, kiedy słabszy nie ma już możliwości odwetu, kiedy zwrot jest nie do pomyślenia i kiedy ten czynnik jego sił nie posiada dla zdobywcy już żadnej wartości, ponieważ główna sprawa jest już załatwiona, punkt szczytowy niebezpieczeństwa minął, jednym słowem nieprzyjaciel został

już pokonany. Za pomocą tego rozumowania chcieliśmy wyjaśnić, że żadna zdobycz nie może być dostatecznie szybko zdobyta; że rozłożenie jej na dłuższy czas, jako rzeczy absolutnie koniecznej dla ukończenia akcji, sprawy nie ułatwia, a utrudnia. Jeżeli to twierdzenie jest słuszne, to słuszne jest i następne: gdy jesteśmy w ogóle dostatecznie silni, aby dokonać pewnej zdobyczy, to musimy być tak silni, aby dokonać tego za jednym pociągnięciem bez stacji pośrednich. Samo przez się rozumie się, że nie mamy tu na myśli nieznacznych przerw dla zebrania sił lub powzięcia innych kroków. Uważamy, że tym poglądem, który szybkie, niepowstrzymane rozstrzygnięcie uważa za istotny charakter wojny zaczepnej, ominęliśmy źródła innego poglądu, który przeciwstawia niepowstrzymanie posuwającemu się zdobywaniu, zdobywanie wolne, tak zwane metodyczne, bardziej pewne i ostrożniejsze. Nasze twierdzenie może wydawać się nawet tym, którzy nas chętnie śledzili aż do tego miejsca, tak bardzo paradoksalne i jest na pierwszy rzut oka tak bardzo sprzeczne z poglądem, który jak stary przesąd zakorzenił się głęboko i w książkach tysiąc razy był powtarzany, że uważamy za wskazane bliżej zbadać urojone powody, które się nam sprzeciwiają. Oczywiście łatwiej jest osiągnąć cel bliski niż odległy. Jeżeli jednak cel bliski nie odpowiada naszemu zamiarowi, to nie wynika z tego, że pewna przerwa, pewien punkt wypoczynku ułatwi nam przebycie drugiej połowy tej drogi. Mały skok jest łatwiejszy niż duży, jednak z tej racji nikt, kto chce przeskoczyć szeroki rów, nie wskoczy wpierw do rowu. Jeżeli się bliżej przypatrzyć, co leży u podstaw pojęcia tzw. metodycznej wojny zaczepnej, to będą to zazwyczaj następujące przedmioty: 1. Zdobywanie nieprzyjacielskich twierdz napotykanych po drodze. 2. Nagromadzenie potrzebnych zapasów; 3. Umocnienie ważnych punktów, takich jak składy, mosty, pozycje itp.; 4. Odpoczynek wojska podczas zimy i kwatery wypoczynkowe; 5. Wyczekiwanie na posiłki przyszłego roku. Jeżeli dla osiągnięcia tych wszystkich celów wprowadzimy w toku działań zaczepnych pewien formalny podział, pewne zatrzymanie ruchu, to czynimy to z myślą, że zyskamy nową bazę operacyjną i nowe siły, tak jak gdyby własne państwo posuwało się za swoją armią i jak gdyby armia wraz z każdą nową kampanią nabywała nowej siły rozpędowej. Wszystkie te chwalebne cele mogą wojnę zaczepną uczynić wygodniejszą, jednak w swoich skutkach nie czynią jej pewniejszą i są najczęściej tylko pociągnięciami pozornymi dla pewnych wahań w umyśle wodza lub w niezdecydowaniu gabinetu. Postaramy się zrolować je od lewego skrzydła.

1. Oczekiwanie na nowe siły jest równie dobrze, a bez przesady można powiedzieć, bardziej sprawą przeciwnika. Ponadto w istocie rzeczy leży, że państwo w jednym roku może wystawić mniej więcej tę samą liczbę sił, co w następnym, a to, co państwu w rzeczywistości przyrośnie na siłach w drugim roku, jest w stosunku do całości bardzo nieznaczne. 2. Również nieprzyjaciel odpoczywa w tym samym czasie, co my. 3. Umocnienie miast i pozycji nie jest sprawą wojska, a więc żadnym powodem do zatrzymania działań. 4. Przy obecnym sposobie wyżywienia wojsk, magazyny są bardziej potrzebne w czasie postoju niż w czasie marszu naprzód. Dopóki szczęśliwie posuwamy się naprzód, wchodzimy zawsze w posiadanie nieprzyjacielskich zapasów, które nas tam poratują, gdzie strony są biedne. 5. Zdobywania nieprzyjacielskich twierdz nie można uważać za zatrzymanie natarcia, jest to intensywne posuwanie się naprzód i spowodowana tym pozorna przerwa nie jest tym wypadkiem, o którym mówimy, nie jest zatrzymaniem i odpadnięciem sil. Czy jednak rzeczywiste oblężenie lub zwykle otoczenie, lub zgoła obserwacja jednej czy drugiej twierdzy jest najbardziej celowe, pozostanie pytaniem, które można rozstrzygnąć po rozpatrzeniu szczególnych okoliczności. Ogólnie można powiedzieć tylko, że odpowiedź na to pytanie może jedynie rozstrzygnąć następne, a mianowicie, czy przez samo otoczenie i dalsze posuwanie się nie popadniemy w zbyt wielkie niebezpieczeństwo. Tam gdzie to nie zachodzi, tam gdzie jeszcze jest przestrzeń do rozwinięcia sił, czynimy lepiej, odkładając formalne oblężenie aż do końca całego ruchu zaczepnego. Nie należy dać się zasugerować myślą, że zdobycz należy jak najprędzej zabezpieczyć, odłożyć na bok i przez to zaniedbać sprawę ważniejszą. Pozornie co prawda wygląda to tak, jak gdybyśmy przy dalszym posuwaniu się naprzód uzyskaną zdobycz stawiali znowu na kartę. Sądzimy więc, że w wojnie zaczepnej żadna przerwa, żaden wypoczynek, żadna stacja pośrednia nie są zgodne z jej naturą i że należy je tam, gdzie są one nieuniknione, traktować jako zło, które nie czyni sukcesu pewniejszym, lecz raczej przeciwnie. Chcąc ściśle trzymać się prawdy, musimy stwierdzić, że z punktu, w którym musieliśmy zatrzymać się na skutek osłabienia, nie ma z reguły żadnego wtórnego rozbiegu do celu, jeżeli - zaś ten wtórny rozbieg jest możliwy, to zatrzymanie było niepotrzebne, oraz że tam, gdzie cel dla tych sił był zbyt oddalony od podstawy, nadal pozostanie zbyt daleki. Mówimy, że tak wygląda prawda ogólna i tym samym chcemy tylko odrzucić myśl, jakoby czas sam przez się mógł czegoś dokonać na rzecz nacierającego. Z uwagi jednak na to, że stosunki polityczne zmieniają się z roku na rok, mogą nastąpić wypadki, które nie dadzą się podciągnąć pod tę prawdę ogólną.

Może się zdawać, że straciliśmy swój punkt widzenia i mamy na oku tylko wojnę zaczepną; nie jest to jednak naszym mniemaniem. Wprawdzie ten, kto może postawić sobie za cel całkowite zniszczenie nieprzyjaciela, niełatwo znajdzie się w tym położeniu, aby uciec się do obrony, której najbliższym celem jest jedynie utrzymanie posiadanego chociaż musimy koniecznie stać na stanowisku, że obronę bez wszelkiej pozytywnej zasady, tzn. bez jakiejkolwiek dążności do pokonania nieprzyjaciela, musimy uznać zarówno w strategii, jak i w taktyce jako sprzeczność wewnętrzną i wciąż nawracać do tego, że każda obrona będzie szukała sil, aby przejść do natarcia po wykorzystaniu korzyści obrony — to musimy jednak jako cel, który może posiadać to natarcie i który należy uważać za właściwy cel obrony niezależnie od tego, czy jest wielka, czy mała, przyjąć w miarę możliwości również pokonanie nieprzyjaciela i powiedzieć, że mogą być wypadki, kiedy prowadzący wojnę, niezależnie od tego, czy miał on tak duży cel na oku, wolał jednak posługiwać się początkowo formą obronną. Że to stwierdzenie nie jest bezpodstawne, da się łatwo udowodnić na przykładzie kampanii 1812 roku. Car Aleksander prawdopodobnie nie myślał o tym, aby w wyniku wojny, w którą się wdał, całkowicie zniszczyć swego przeciwnika, jak to się później stało, ale czy taka myśl była niemożliwa? I czy wówczas nie byłoby zupełnie naturalne, gdyby Rosjanie rozpoczęli tę wojnę sposobem obronnym?

ROZDZIAŁ PIĄTY

Cel ograniczony W poprzednim rozdziale powiedzieliśmy, że pod pojęciem pokonania nieprzyjaciela rozumiemy właściwy absolutny cel aktu wojennego, jeżeli uważamy to za dopuszczalne. Tu chcemy rozważyć, co się stanie, jeżeli warunki dopuszczalności nie będą spełnione. Te warunki zakładają dużą fizyczną lub moralną przewagę lub też wielką przedsiębiorczość, pociąg do hazardu. Tam, gdzie tego wszystkiego nie ma, cel wojny może być tylko dwojakiego rodzaju: albo opanowanie małej lub umiarkowanej części nieprzyjacielskiego kraju, albo utrzymanie własnego aż do sposobniejszej chwili; ostatnie jest zwykłym wypadkiem wojny obronnej. Gdzie jedno i gdzie drugie jest na właściwym miejscu, wskazuje sama nazwa, której użyliśmy w ostatnim wypadku. Czekanie na sposobniejszą chwilę zakłada, że od przyszłości możemy jej oczekiwać. I właśnie ta perspektywa motywuje za każdym razem to czekanie, tzn. wojnę obronną. W przeciwieństwie do tego wojna zaczepna, tzn. korzystanie z danego momentu, jest zawsze tam wskazana, gdzie przyszłość nie nam, lecz nieprzyjacielowi rokuje lepsze widoki. Trzeci wypadek, być może najzwyklejszy, będzie ten, gdzie obie strony od przyszłości niczego konkretnego nie mogą się spodziewać, a więc nie wynika z niej żadne uzasadnienie. W tym wypadku wojna zaczepna jest oczywiście z korzyścią dla tego, kto jest politycznym agresorem, tzn. posiada pozytywny powód, albowiem w tym celu przecież się uzbroił i wszelki czas, który traci się bez wystarczającej przyczyny, jest dla niego stracony. Tu rozstrzygaliśmy na rzecz wojny zaczepnej lub wojny obronnej na podstawie powodów, które ze stosunkiem sil nie mają nic wspólnego, a przecież mogłoby się wydawać bardziej naturalne uzależniać to w głównej mierze od stosunku sił, Sądzimy jednak, że właśnie wówczas zboczylibyśmy z właściwej drogi. Logicznej słuszności naszego prostego wniosku końcowego nikt nie zakwestionuje, zobaczymy więc, czy

prowadzi on w konkretnym wypadku ad absurdum. Wyobraźmy sobie małe państwo, które popadło w konflikt ze znacznie silniejszym, ale przewiduje, że jego sytuacja będzie się pogarszała z roku na rok. Czy nie musi ono, jeżeli wojny nie może uniknąć, wykorzystać czasu, kiedy jego sytuacja jeszcze nie jest najgorsza? Musi więc uderzyć, lecz nie dlatego, aby z natarcia samego wyciągnąć korzyści — powiększy ono raczej nierówność sil — ale dlatego, że zachodzi konieczność załatwienia sprawy bądź to całkowicie, zanim nastąpi zły okres, bądź to dla uzyskania czasowych korzyści, aby później z nich czerpać. Ta nauka nie może wydawać się absurdem. Gdyby to małe państwo było zupełnie pewne, że nieprzyjaciel nań uderzy, to może i powinno się posłużyć obroną dla uzyskania pierwszego sukcesu, nie narażając się przez to na niebezpieczeństwo utraty czasu. Ponadto jeżeli wyobrazimy sobie mniejsze państwo, które ma zamiar wypowiedzieć wojnę większemu, a przyszłość nie ma wpływu na tę decyzję, to jeżeli mniejsze państwo jest politycznym agresorem, musimy od niego także żądać, aby dążyło do swego celu. Jeżeli jest ono dość zuchwałe, aby postawić sobie pozytywny cel przeciwko silniejszemu, to musi nacierać na przeciwnika, jeżeli ten nie zaoszczędzi mu tego trudu. Czekanie byłoby nonsensem, chyba że zmieniło ono swoją polityczną decyzję w momencie przystąpienia do wykonania. Podobne wypadki często się zdarzają i niemało przyczyniają się do tego, że wojny mają nieokreślony charakter, z którym filozof nie wie, co począć. Nasze rozważania o ograniczonym celu prowadzą nas do wojny zaczepnej z takim właśnie celem i do wojny obronnej. Obie rozpatrzymy w osobnym rozdziale. Przedtem musimy jednak zwrócić się jeszcze w innym kierunku. Modyfikację celu wojennego wyprowadzaliśmy dotychczas jedynie z przyczyn wewnętrznych. Istotę politycznego zamiaru wzięliśmy w rachubę jedynie o tyle, o ile dąży do czegoś pozytywnego lub nie. Wszystko inne w zamiarze politycznym jest w gruncie rzeczy dla wojny czymś obcym. Nadmieniliśmy już w rozdziale drugim księgi pierwszej, że istota celu politycznego, zakres naszych i nieprzyjacielskich żądań i wszystkie nasze stosunki polityczne wywierają faktycznie najbardziej decydujący wpływ na prowadzenie wojny, i dlatego chcemy w następnym rozdziale zająć się tym szczególnie.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

A. Wpływ celu politycznego na cel wojny Nigdy nie zdarza się, aby pewne państwo, które występuje w sprawie innego państwa, traktowało ją tak, jak swoją własną. Wysyła się skromną armię pomocniczą, jeżeli nie ma ona szczęścia, uważa się sprawę za załatwioną i troszczy się o to, aby ponieść możliwie małe koszty, W polityce europejskiej przyjęło się, że państwa zobowiązują się drogą układów obronno - zaczepnych do wzajemnej pomocy, lecz nie w tej mierze, aby nieprzyjaciel i interesy jednego stawały się przez to automatycznie interesami drugiego, ale w ten sposób, że bez względu na przedmiot wojny i wysiłek przeciwnika przyrzekają sobie z góry pomoc pewnych, zazwyczaj bardzo skromnych sił zbrojnych. Przy takim akcie przymierza sprzymierzeniec nie uważa właściwie, że jest w stanie wojny z przeciwnikiem i że wojna powinna koniecznie rozpocząć się wypowiedzeniem i zakończyć pokojem. Jednak i to pojęcie nie utrzymuje się nigdzie z pewną ostrością, a zwyczaj jest zmienny. Sprawa miałaby pewnego rodzaju powiązanie wewnętrzne, a teoria wojny mniej kłopotu, gdyby tę przyrzeczoną pomoc w postaci 10, 20 czy 30 tysięcy ludzi oddawano całkowicie do dyspozycji państwa wojującego, tak że mogłoby ono użyć tych sił według swoich potrzeb. Wówczas można by je traktować jako wynajęty oddział płatnych żołnierzy. Jednak zwyczaj jest daleki od tego. Oddziały pomocnicze mają zazwyczaj swego własnego dowódcę zależnego tylko od swego rządu, który mu wyznacza cel, jak najlepiej zgadzający się z połowicznością zamiarów. Nawet wówczas, kiedy dwa państwa rzeczywiście prowadzą wojnę przeciwko trzeciemu, nie zawsze się mówi: musimy tego trzeciego uważać za naszego wroga, którego trzeba zniszczyć, aby on nas nie zniszczył, a sprawę załatwia się często po handlowemu: każdy wkłada zależnie od niebezpieczeństwa, które mu zagraża, i korzyści, których się może spodziewać, swój udział — 30 czy 40 tysięcy ludzi — i udaje, że nie ma nic ponadto do stracenia.

Ten punkt widzenia spotyka się nie tylko wówczas, kiedy jedno państwo przychodzi drugiemu z pomocą w pewnej sprawie dość mu obcej, ale nawet wówczas, kiedy oba mają w tym wspólny duży interes, sprawa nie może być załatwiona bez dyplomatycznych wybiegów, a strony zwykle godzą się tylko na nieznaczną umowną pomoc wzajemną, aby pozostałą część swoich sił wojennych zachować dla szczególnych względów, do których polityka mogłaby doprowadzić. Ten sposób traktowania wojny przez sprzymierzonych był ogólnie przyjęty i musiał ustąpić miejsca sposobowi naturalnemu dopiero w nowych czasach, kiedy ostateczne niebezpieczeństwo naprowadziło myśl na naturalne drogi jak przeciwko Bonapartemu i kiedy nieograniczony gwałt ich do tego zmusił jak z Bonapartem. Ten sposób jest połowicznością, anomalią, tzn. wyjątkiem, gdyż wojna i pokój są w gruncie rzeczy pojęciami, które nie podlegają żadnej gradacji. Mimo to nie wynika on jedynie z dyplomacji, ponad którą rozsądek mógłby przejść do porządku dziennego, ale jest głęboko zakorzeniony w naturalnej ograniczoności i słabości ludzkiej. Wreszcie i w własnej wojnie pobudki polityczne mają ogromny wpływ na jej prowadzenie. Jeżeli od nieprzyjaciela żądamy tylko niewielkiej ofiary, to zadowolimy się zdobyciem za pomocą wojny niewielkiego ekwiwalentu, np. określonego zastawu dla wymiany na wierzytelność wzajemną, przy czym sądzimy, że osiągniemy to, stosując umiarkowany wysiłek. Mniej więcej tak samo rozumuje nieprzyjaciel. Gdy pierwszy lub drugi z nich spostrzeże, że pomylił się w rachubie i że nie ma on wobec wroga tej nieznacznej ' przewagi, którą zamierzał mieć, i jest nawet słabszy, to zwykle w tym momencie braknie pieniędzy i innych środków, a nawet wystarczającego bodźca moralnego do wyzwolenia większej energii. Radzimy więc sobie, jak możemy, oczekujemy od przyszłości pomyślnych wydarzeń, chociaż nie mamy do tego żadnego prawa, wojna zaś tymczasem wlecze się bezsilnie jak cherlawe stworzenie. Dzieje się tak, że wzajemne oddziaływanie, zmaganie się, gwałtowność i bezwzględność wojny zamierają w stagnacji i że obaj partnerzy stosunkowo bezpiecznie poruszają się na niedużych przestrzeniach. Z chwilą gdy dopuścimy do wpływu celu politycznego na wojnę, to nie będzie już żadnych granic i trzeba pogodzić się z tym, aby sięgnąć i do takich wojen, które polegają jedynie na zagrożeniu przeciwnika i uciekaniu się do pertraktacji. Jasne jest, że teoria wojny, jeżeli ma być filozoficznym rozważaniem, znajdzie się tu w kłopocie. Wszystko, co w pojęciu wojny jest koniecznością, wydaje się uciekać od niej, a teorii grozi niebezpieczeństwo utraty wszelkiego punktu oparcia. Niebawem jednak znajdzie się naturalne wyjście. Im słabsze stają się motywy działania, tym bardziej działanie przekształca się w cierpienie, im mniej się dzieje,

tym mniej potrzeba kierujących zasad. Cala sztuka wojenna zmienia się wówczas w zwykłą ostrożność nastawioną głównie na to, aby chwiejąca się równowaga nagle nie zmieniła się na naszą niekorzyść, a wojna połowiczna nie przekształciła się w wojnę całkowitą.

B. Wojna jest narzędziem polityki Przy tym rozdźwięku, w jakim znajduje się istota wojny w stosunku do interesów poszczególnego człowieka i społeczności ludzkiej, musieliśmy dotychczas rozglądać się to na jedną, to na drugą stronę, aby żadnego z tych sprzecznych elementów nie pokrzywdzić, wobec rozdźwięku powtarzamy, który zakorzeniony jest w człowieku samym i którego filozoficzny rozum poszukujący prawdy również rozwiązać nie może. Teraz chcemy poszukać tej jedności, w którą w życiu praktycznym te sprzeczne elementy się łączą, częściowo wzajemnie się neutralizując. Tę jedność bylibyśmy od razu z góry pokazali, gdyby nie było konieczne uwypuklić zupełnie wyraźnie te właśnie sprzeczności i rozpatrzyć te różne elementy oddzielnie. Ta jedność jest pojęciem, że wojna jest tylko pewną częścią działalności politycznej, a więc bynajmniej niczym samodzielnym. Co prawda wiemy, że wojna zostaje wywołana przez stosunki polityczne rządów i narodów, ale zwykle wyobrażamy sobie, że z chwilą wybuchu wojny wszelkie stosunki ustają i wytwarza się zupełnie inny stan, który podlega tylko własnym swoim prawom. W związku z tym twierdzimy: wojna jest niczym innym, jak dalszym ciągiem polityki przy użyciu innych środków. Mówimy, przy użyciu innych środków i tym samym równocześnie twierdzimy, że stosunki polityczne na skutek wojny samej nie ustają i nie zmieniają się w coś zupełnie innego, lecz w istocie swej nadal istnieją niezależnie od tego, jaki kształt przyjmą środki, którymi wojna się posługuje, i że główne kierunki, w jakich rozwijają się wypadki wojenne i z nimi wiążą, są wytycznymi liniami polityki, prowadzącymi poprzez wojnę aż do pokoju. I czy byłoby to inaczej do pomyślenia? Czy ustają wówczas noty i stosunki dyplomatyczne poszczególnych narodów i rządów? Czy wojna nie jest tylko innego rodzaju pismem i mową ich myśli? Ma ona co prawda swoją własną gramatykę, ale nie ma własnej logiki, tzn. własnego sposobu prawidłowego myślenia. Wojny więc nie można nigdy oddzielić od polityki, a jeżeli to przy rozważaniach gdziekolwiek się przydarzy, zrywają się do pewnego stopnia wszelkie powiązania i powstaje jakaś bezmyślna i bezcelowa rzecz. Ten sposób pojmowania byłby nawet wówczas konieczny, gdyby

wojna była całkowicie wojną, całkowicie nieokiełznanym elementem wrogości, gdyż wszystko, na czym się wojna opiera i co określa jej kierunki zasadnicze; własna potęga, potęga nieprzyjaciela, sprzymierzeńcy, różny charakter narodów i rządów itp., jak to wyszczególniliśmy w rozdziale pierwszym księgi pierwszej, czy wszystko to nie ma natury politycznej i czy nie zależy ściśle od całej polityki, tak że niemożliwością jest je rozłączyć? Ten sposób pojmowania będzie w dwójnasób tak konieczny, jeżeli pomyślimy, że rzeczywista wojna nie jest takim do ostateczności konsekwentnym dążeniem, jakim zgodnie z jej pojęciem być powinna, a jest tylko połowicznością, sprzecznością samą w sobie i że jako taka nie może stosować się do swoich własnych praw, lecz musi być traktowana jako część pewnej innej całości — a tą całością jest polityka. Polityka, posługując się wojną, unika wszelkiego ścisłego wnioskowania, które wynika z istoty wojny, mało troszczy się o ostateczne możliwości i trzyma się tylko najbliższych prawdopodobieństw. Jeżeli przez to wkradnie się w tę działalność dużo niepewności, staje się ona pewnego rodzaju grą i wówczas polityka każdego gabinetu żywi do siebie zaufanie, że przewyższy przeciwnika w tej grze zręcznością i przenikliwością. W ten sposób polityka czyni z przemożnego elementu wojny zwykłe narzędzie, ze straszliwego miecza bojowego, który powinien być wzniesiony oburącz i z całą siłą żywotną, aby uderzyć jeden jedyny tylko raz, lekką poręczną szpadę, a czasami rapier, którym wykonuje na przemian pchnięcia, finty i parady. W ten sposób rozwiązuje się sprzeczności, w które wojna uwikłała z natury rzeczy bojaźliwego człowieka, jeżeli chcemy to uznać za rozwiązanie. Jeżeli wojna należy do polityki, to przybiera ona jej charakter. Im potężniejsza i większa staje się polityka, tym potężniejsza i większa będzie wojna, by w końcu wznieść się na wyżyny swej absolutnej postaci. Przy tym sposobie pojmowania nie mamy więc potrzeby tracenia z oczu wojny w jej absolutnej postaci; przeciwnie — jej obraz powinien zawsze tworzyć tło. Tylko w tym ujęciu wojna staje się znowu jednością, tylko w ten sposób można wszystkie wojny znowu traktować jako zjawiska jednego rodzaju i tylko tak możemy dla oceny znaleźć właściwy i dokładny punkt widzenia, z którego mają wypływać i być osądzane wielkie zamiary. Co prawda polityka nie wnika głęboko w szczegóły wojny, nie według jej wymogów wystawia się czujki lub kieruje patrole, ale tym bardziej decydujący jest jej wpływ na planowanie całej wojny, kampanii, a często i bitwy samej. Dlatego też nie spieszyliśmy się z postawieniem tego punktu widzenia na samym początku. Przy rozpatrywaniu poszczególnych zagadnień

niewiele by nam to pomogło, a raczej do pewnego stopnia rozpraszałoby naszą uwagę. Przy planie wojny i kampanii ten punkt widzenia jest nieodzowny. W ogóle w życiu nie ma nic bardziej ważnego niż znalezienie punktu widzenia, z którego wszelkie zagadnienia należy rozpatrywać i oceniać i którego należy się ściśle trzymać. Z jednego bowiem tylko punktu widzenia można tę masę zjawisk jako całość ogarnąć i tylko stałość punktu widzenia może uchronić nas od sprzeczności, Jeżeli przy planowaniu wojny niedopuszczalny jest podwójny lub różnoraki punkt widzenia, z którego można by sprawy rozpatrywać bądź to okiem żołnierza, bądź administratora, bądź polityka, pytamy się, czy wówczas polityka koniecznie musi być tym, czemu wszystko inne ma być podporządkowane. Zakłada się, że polityka łączy w sobie i uzgadnia wszystkie interesy wewnętrznego kierownictwa, również i interesy ludzkości i wszystko to, co filozoficzny rozum w ogóle mógłby poruszyć. Polityka bowiem nie jest niczym innym jak po prostu rzecznikiem wszystkich tych interesów w stosunku do innych państw. To, że mają one fałszywy kierunek, który może służyć przede wszystkim ambicji, interesom prywatnym i próżności rządzących, nie należy do niniejszych rozważań, gdyż w żadnym wypadku sztuka wojenna nie jest tym, co można by uważać za jej nauczyciela, i tu możemy politykę uważać jedynie za reprezentanta wszystkich interesów całego społeczeństwa. Kwestią otwartą pozostają jeszcze; czy przy planowaniu wojny polityczny punkt widzenia powinien ustąpić miejsca czysto wojskowemu (jeżeli taki w ogóle jest do pomyślenia), tzn. całkowicie zniknąć lub się jemu podporządkować, czy też ma on być dominujący, a wojskowy mu się podporządkować. To, że z chwilą rozpoczęcia wojny polityczny punkt widzenia miałby całkowicie zniknąć, byłoby do pomyślenia tylko w wypadku, gdyby wojny były prowadzone jedynie z czystej nienawiści i były walką na śmierć i życie. W rzeczywistości są one niczym innym, jak wyrazem polityki samej, jak to wyżej wykazaliśmy. Podporządkowanie politycznego punktu widzenia wojskowemu byłoby absurdalne, gdyż wojnę stworzyła polityka. Polityka jest inteligencją, wojna zaś tylko narzędziem, a nie odwrotnie. Pozostaje więc jedynie konieczność podporządkowania wojskowego punktu widzenia politycznemu. Przypomnijmy sobie istotę rzeczywistej wojny, przypomnijmy sobie to, co powiedzieliśmy w rozdziale trzecim niniejszej księgi: że każdą wojnę należy przede wszystkim ujmować według prawdopodobieństwa jej charakteru i jej głównych zarysów, tak jak one wypływają z politycznych wielkości i stosunków. Często, a w naszych czasach możemy nawet twierdzić, że najczęściej wojna powinna być traktowana

jako organiczna całość, od której poszczególne człony nie dadzą się oddzielić, gdzie każda pojedyncza czynność powinna zlewać się z całością i wynikać z idei tej całości. Wówczas będzie zupełnie pewne i jasne, że naczelnym punktem widzenia dla kierowania wojną, z którego biorą swój początek główne linie, nie może być żaden inny, jak polityczny punkt widzenia. Wynikające z tego punktu widzenia plany są jak z jednego odlewu, pojmowanie i ocena łatwiejsze, naturalniejsze, przekonanie silniejsze, motywy bardziej zadowalające, a historia bardziej zrozumiała. Z tego punktu widzenia spór między interesami politycznymi a wojennymi przynajmniej nie leży już w istocie rzeczy, a tam, gdzie się rodzi, wynika z braku rozsądku. To, że polityka postawiłaby wojnie żądania, których ta nie mogłaby wykonać, byłoby przeciwne naturalnemu, koniecznemu założeniu, że polityka zna narzędzie, którym się chce posługiwać. Jeżeli jednak polityka oceni prawidłowo przebieg wydarzeń wojennych, to jest to wyłącznie jej sprawą i tylko jej sprawą może być ustalenie, które wydarzenia i jaki kierunek wypadków odpowiada celowi wojny. Jednym słowem, sztuka wojenna z jej najwyższego punktu widzenia staje się polityką, oczywiście polityką, która zamiast pisać noty stacza bitwy. Z tym poglądem kłóci się niedopuszczalne i wręcz szkodliwe mniemanie, według którego wielkie wydarzenie wojenne lub jego plan ma podlegać czysto wojskowej ocenie. Co więcej, jest absurdem przy opracowywaniu planu wojny pociągać do rady wojskowych po to, aby oceniali to z czysto wojskowego punktu widzenia, jak to często się stosuje. Jednak jeszcze bardziej absurdalne jest żądanie wysuwane przez teoretyków przekazania posiadanych środków wojennych do dyspozycji wodza, aby ten na ich podstawie sporządzał czysto wojskowy plan wojny lub kampanii. Również ogólne doświadczenie uczy, że jednak mimo wielkiej różnorodności i rozwoju dzisiejszej wojskowości zasadnicze wytyczne wojny zawsze ustalały gabinety, tzn. czynnik, wyrażając się technicznie, wyłącznie polityczny, a nie wojskowy. To mieści się całkowicie w istocie rzeczy. Żaden z niezbędnych dla wojny zasadniczych planów nie może być sporządzony bez uwzględnienia stosunków politycznych i właściwie mówimy zupełnie coś innego, aniżeli zamierzamy powiedzieć, jeżeli mówimy, jak to się często zdarza, o szkodliwym wpływie polityki na kierowanie wojną. Ganimy wówczas nie wpływ, a politykę samą. Jeżeli polityka jest dobra, tzn. osiąga swój cel, może ona oddziaływać na wojnę w jej sensie tylko korzystnie, tam zaś, gdzie to oddziaływanie oddala nas od celu, należy dopatrywać się źródła jedynie w wadliwej polityce. Tylko wówczas, gdy polityka obiecuje sobie po pewnych wojennych środkach i krokach fałszywych, niezgodnych z ich istotą skutków, może

ona swoimi decyzjami wywrzeć szkodliwy wpływ na wojnę. Tak jak ktoś, kto w obcym języku, którego jeszcze nie opanował, czasem w dobrej myśli może wyrazić się niewłaściwie, tak polityka często narzucić może rzeczy, które nie odpowiadają jej własnym zamierzeniom. To często się już zdarzało i dlatego odczuwa się, że pewna znajomość dziedziny wojskowej nie powinna być obca kierownictwu politycznemu. Zanim pójdziemy dalej, musimy wpierw zabezpieczyć się przed pewną fałszywą interpretacją, o którą bardzo łatwo. Jesteśmy dalecy od tego, aby uwierzyć, że zagrzebany w aktach minister wojny lub uczony inżynier, a nawet dzielny na froncie żołnierz mogą być dobrymi ministrami tylko dlatego, że władca państwa sam nim nie jest, lub innymi słowy, w żadnym wypadku nie chcemy twierdzić, że znajomość dziedziny wojskowej powinna być jego główną cechą; wspaniała, tęga głowa, silny charakter, oto zasadnicze cechy; znajomość dziedziny wojskowej da się dobrze w inny sposób uzupełnić. Francja nie miała nigdy gorszych doradców w swoich wojennych i politycznych poczynaniach jak za czasów braci Belleisle i księcia Choiseul, chociaż cała trójka była dobrymi żołnierzami. Jeżeli wojna ma całkowicie odpowiadać zamierzeniom polityki, a polityka być dostosowana do środków wojennych, tam, gdzie mąż stanu i żołnierz nie są w jednej osobie, dobrze jest mianować naczelnego wodza członkiem gabinetu, tak aby brał udział w posiedzeniach w ważnych chwilach swej działalności. Jest to tylko wówczas możliwe, kiedy rząd znajduje się w pobliżu teatru wojennego, aby można było te sprawy załatwiać bez straty czasu. Tak postąpił cesarz Austrii w 1809 roku, tak postąpili sprzymierzeni monarchowie w latach 1813, 1814 i 1815 i to sowicie się opłaciło. Gdy w gabinecie zamiast naczelnego wodza jest inny wojskowy, wpływ jego jest wysoce niebezpieczny i rzadko dochodzi do zdrowego, porządnego działania. Przykład Francji, kiedy Carnot w latach 1793, 1794 i 1795 kierował sprawami wojny z Paryża, jest zupełnie nie do przyjęcia, gdyż terror może służyć tylko rządom rewolucyjnym. Zakończymy pewnym rozważaniem historycznym. W dziewięćdziesiątych latach ubiegłego stulecia nastąpiły owe znamienne przeobrażenia w europejskiej sztuce wojennej, a najlepsze armie uznały część swojej sztuki wojennej za bezskuteczną i doszło do sukcesów, których wielkość przerastała wszelkie dotychczasowe pojęcia. Wydawało się oczywiste, że wszystkie złe obliczenia obciążają sztukę wojenną. Jest zrozumiałe, że z przyzwyczajenia wtłoczona w wąskie ramy pojęć, została ona zaskoczona przez możliwości, które leżały poza tymi ramami, lecz oczywiście nie poza ramami istoty tych rzeczy. Obserwatorzy o szerokim poglądzie przypisywali to zjawisko ogólnemu wpływowi, który polityka od setek lat wywierała na sztukę wojenną,

po większej części na jej niekorzyść, przez co ta stała się połowiczna i często sprowadzała walkę do walki pozornej. Ten fakt był prawdziwy, ale błędem było uważać go za coś przypadkowego, za okoliczność, której można było uniknąć. Inni sądzili, że wszystko to można wytłumaczyć chwilowym wpływem indywidualnej polityki Austrii, Prus, Anglii itd. Czy jest jednak prawdą, że właściwe zaskoczenie, którym poczuła się dotknięta inteligencja, przypisać należy kierowaniu wojną, a nie polityce samej ? To znaczy, mówiąc naszym językiem: czy nieszczęście powstało na skutek wpływu polityki na wojnę, czy na skutek fałszywej polityki samej? Niebywałych skutków rewolucji francuskiej na zewnątrz należy szukać oczywiście mniej w jej nowych środkach i poglądach na kierowanie wojną niż w całkowicie zmienionej sztuce państwowej i administracyjnej, w charakterze rządu, w nastrojach ludności itd. To, że inne rządy na te rzeczy, które były nowe i przytłaczające, patrzyły pod złym kątem widzenia, że chciały utrzymywać równowagę zwykłymi środkami i siłami, są to wszystko błędy polityki. Czy można było przyznać się do tych błędów z punktu widzenia czysto wojskowego pojęcia wojny i je naprawić? Nie, Gdyby nawet rzeczywiście istniał strateg obdarzony jasnym poglądem również na rzeczywistość polityczną, który chciałby wyprowadzić wszystkie skutki jedynie z istoty wrogiego elementu i na tej zasadzie prorokować odległe możliwości, byłoby zupełnie niemożliwe przychylić się do takiego czysto myślowego systemu. Tylko wówczas, gdy polityka potrafiła ocenić zrodzone we Francji siły i nowo wytworzone stosunki w polityce europejskiej, mogła przewidzieć rezultat, który z tego powstanie dla wielkich wytycznych wojny, i tym sposobem zostać naprowadzona na niezbędny rozmiar środków i wybór właściwych dróg. Można więc powiedzieć: dwudziestoletnie zwycięstwa rewolucji są w głównej mierze skutkami błędnej polityki przeciwnych jej rządów. Rozumie się, że błędy ujawniły się dopiero podczas trwania wojny, a ich objawy sprzeciwiały się całkowicie oczekiwaniom polityki, To nie stało się jednak dlatego, że polityka nie zasięgnęła rady u sztuki wojennej, Ta sztuka wojenna, w którą polityk mógł wierzyć, tzn. ta z rzeczywistego świata, przynależąca do czasów polityki, to dobrze jej znane narzędzie, którym się dotychczas posługiwała, ta sztuka wojenna była skrępowana błędami polityki i dlatego nie mogła nic innego uczyć. Prawdą jest, że i wojna sama doznała znacznych przeobrażeń w swojej istocie i w swoich formach, które zbliżyły ją do jej absolutnej postaci. Te jednak przeobrażenia nie powstały przez to, że rząd francuski do pewnego stopnia uwolnił ją ze smyczy polityki, lecz ze zmienionej polityki, która wynikała z rewolucji francuskiej zarówno dla Francji, jak i dla

całej Europy. Ta polityka wytworzyła inne środki, inne siły i przez to doprowadziła do takiej energii prowadzenia wojny, która bez tego nie była nawet do pomyślenia. A więc i rzeczywiste przeobrażenia sztuki wojennej są następstwem zmienionej polityki i dalekie od tego, aby uzasadnić ewentualny ich rozdział, są raczej dobitnym dowodem ich wewnętrznej spójni. A więc raz jeszcze: wojna jest narzędziem polityki i z konieczności musi mieć jej charakter i mierzyć jej miarą. Kierowanie więc wojną w jej głównych zarysach z tego powodu jest polityką, która zamienia pióro na miecz, nie przestając jednak rozumować według swych własnych praw.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Cel ograniczony. Wojna zaczepna Nawet wówczas, gdy pokonanie nieprzyjaciela nie może być celem, może istnieć jeszcze bezpośrednio pozytywny cel i tym pozytywnym celem może być jedynie opanowanie części nieprzyjacielskiego kraju. Korzyść z takiej zdobyczy może być ta, że osłabiamy siły państwowe nieprzyjaciela, a zatem i jego siły zbrojne, własne zaś wzmacniamy, i że wojnę prowadzimy po części na jego koszt. Ponadto przy zawieraniu pokoju posiadanie prowincji nieprzyjacielskich można uważać za czysty zysk, gdyż albo je zatrzymamy, albo wymienimy na inne korzyści. Ten pogląd jest bardzo naturalny i nie dałby się kwestionować, gdyby stan obrony, który musi nastąpić po natarciu, nie zmuszał do zastanowienia się. W rozdziale o punkcie kulminacyjnym zwycięstwa dostatecznie wytłumaczyliśmy, w jaki sposób ofensywa osłabia siły obronne, i że po niej może nastąpić stan, który nakazuje liczyć się z niebezpiecznymi następstwami. Osłabienie własnych sił zbrojnych przez opanowanie nieprzyjacielskiego obszaru ma swoją gradację, która zależy po większej części od położenia geograficznego tego obszaru. Im bardziej stanowi on uzupełnienie własnego kraju lub leży wewnątrz niego albo też rozciąga się wzdłuż niego, im bardziej znajduje się na kierunku sił głównych, tym mniej będzie osłabiał własne siły zbrojne. Saksonia podczas wojny siedmioletniej była naturalnym uzupełnieniem pruskiego teatru wojennego i przez tę okupację Fryderyk Wielki nie tylko nie uszczuplił swoich sil, ale nawet je wzmocnił, gdyż jest ona położona bliżej Śląska niż Marchia. Nawet Śląsk, po zdobyciu go przez Fryderyka Wielkiego w latach 1740 i 1741, nie osłabił jego sil zbrojnych, gdyż z uwagi na swój kształt i położenie, jak również przebieg granic wysuwał w kierunku Austrii jedynie wąski klin tak długo, dopóki Austriacy nie opanowali Saksonii, a niezależnie od tego ten wąski styk znajdował się i tak jeszcze na

kierunku, na którym musiały posuwać się oba uderzenia główne. Jeżeli natomiast zdobyte pasmo terenu leży pośród innych prowincji, posiada położenie ekscentryczne i niedogodne ukształtowanie terenu, to osłabienie wzrasta tak widocznie, że zwycięska bitwa nie tylko nieprzyjacielowi nie pomaga, ale staje się dlań nawet niepotrzebna. Austriacy zmuszeni byli opuszczać Prowansję bez bitwy, ilekroć usiłowali nią zawładnąć z obszaru Wioch. Francuzi w 1744 r. dziękowali Bogu, że uszli z Czech, nie przegrawszy żadnej bitwy. Fryderyk Wielki nie mógł się w 1758 r. utrzymać w Czechach i Morawach za pomocą tych samych sil, które w 1757 r. dały mu takie wspaniale sukcesy na Śląsku i w Saksonii. Te przykłady, w których armie nie mogły utrzymać się w zdobytych obszarach tylko dlatego, że osłabiało to ich siły bojowe, należą tak bardzo do normalnych zjawisk, że szkoda trudu, aby wyliczać jeszcze inne. A zatem przy pytaniu, czy taki cel możemy sobie wytknąć, będzie chodziło o to, czy jesteśmy pewni utrzymania zdobyczy lub czy przejściowe posiadanie (inwazja, dywersja) dostatecznie opłaci siły w tym celu użyte, a w szczególności, czy nie należy obawiać się silnego odwetu, który mógłby nas całkowicie wytrącić z równowagi. Ile spraw w każdym poszczególnym wypadku trzeba rozważyć, mówiliśmy w rozdziale o punkcie kulminacyjnym. Jedno jeszcze musimy tu dodać. Taka ofensywa nie zawsze jest w stanie przynieść nam w zysku to, co tracimy na innych punktach. Podczas gdy zajęci jesteśmy częściowym zdobywaniem, nieprzyjaciel może na innych punktach czynić to samo, i jeżeli nasza akcja nie ma przemożnego znaczenia, nieprzyjaciel nie będzie zmuszony zaniechać swojej. Chodzi więc o dojrzale zastanowienie się, czy z jednej strony nie stracimy więcej, aniżeli z drugiej zyskamy. W rzeczy samej traci się tu więcej, niż zyskuje, nawet w wypadku, kiedy prowincje są te same, gdyż mnóstwo sił zostaje w pewnym stopniu wyłączone z działania. To, że wypadek ten zachodzi również u nieprzyjaciela, nie powinno być powodem do nastawienia się raczej na utrzymanie własnego niż na zdobywanie cudzego. A jednak tak się dzieje, Utrzymanie własnego leży zawsze bliżej serca, a ból, który własne państwo cierpi, zostaje zrównoważony tylko przez odwet i do pewnego stopnia zneutralizowany, jeżeli zdobycz jest znacznie większa. Wniosek z tego wszystkiego jest ten, że takie natarcie strategiczne, które ma drugorzędny cel, znacznie trudniej może rezygnować z obrony innych punktów tym natarciem nie osłoniętych niż natarcie skierowane przeciwko punktowi ciężkości nieprzyjacielskiego kraju. Przy natarciu tym nie można nigdy w dużym stopniu skoncentrować sił w czasie i przestrzeni, Aby to mogło nastąpić co najmniej w czasie, zachodzi potrzeba zaczepnego wyruszenia z wszystkich punktów jako tako nadających się

do tego celu, i to równocześnie, przy tym odpadnie inna korzyść, a mianowicie ta, że do obrony na poszczególnych punktach można by użyć jedynie małych sił. W ten sposób przy takim drugorzędnym celu utrzymuje się wszystko raczej w poziomie, tzn. w równowadze, a decydujące działania wojenne odpadają. Cały akt wojenny nie da się już skupić w jedno działanie główne kierowane według jednego głównego punktu widzenia. Działania wojenne rozprzestrzeniają się, wszędzie wyrastają hamujące trudności i wszędzie daje się więcej pola przypadkowi. Oto naturalny przebieg sprawy. Wódz odgrywa coraz mniejszą rolę, a jego działalność strategiczna jest coraz bardziej hamowana. Im bardziej czuje się on na siłach, im więcej posiada wewnętrznych wartości i zewnętrznej władzy, tym bardziej będzie usiłował uwolnić się od tej zmory, aby jednemu punktowi nadać decydujące znaczenie, nawet gdyby to było związane z większym ryzykiem.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Cel ograniczony. Obrona Ostatecznym celem wojny obronnej nigdy nie może być absolutna negacja, tzn. całkowite zrezygnowanie z pobicia przeciwnika, jak to już poprzednio powiedzieliśmy. I najsłabszy musi czymś dysponować, czym mógłby przeciwnikowi dokuczyć i zagrozić, Co prawda można by powiedzieć, że ten cel mógłby polegać na zmęczeniu nieprzyjaciela, gdyż z uwagi na to, że dąży on do czegoś pozytywnego, każde nieudane działanie, pociągające za sobą choćby tylko utratę użytych do niego sil, jest w gruncie rzeczy cofaniem się. Tymczasem strata, którą ponosi obrońca, nie jest daremna, gdyż jego celem było utrzymanie, a ten cel został osiągnięty. Tak więc można powiedzieć, że pozytywnym celem obrońcy jest samo utrzymanie się. Byłoby to słuszne, gdybyśmy mogli powiedzieć: nacierający musi po pewnej liczbie bezskutecznych prób zmęczyć się i ustąpić. Tej jednak konieczności nie ma. Jeżeli przypatrzymy się rzeczywistemu wyczerpaniu sil, to stwierdzimy, że w końcowym rachunku obrońca wychodzi gorzej. Natarcie osłabia, ale tylko w tym sensie, że może nastąpić punkt zwrotny. Tam gdzie on nie następuje, osłabienie jest oczywiście większe u obrońcy niż u nacierającego, gdyż z jednej strony obrońca jest tym słabszym i przy równych ubytkach traci stosunkowo więcej niż nacierający, a z drugiej strony obrońcy zabiera się zazwyczaj część jego terenów i źródeł jego siły. Z powyższego nie może wynikać powód do ustępstw na rzecz przeciwnika, a pozostaje zawsze myśl, że gdy nacierający swoje uderzenia powtarza, a obrońca nic innego nie robi, jak je odbija, ostatni nie może żadną przeciwwagą zażegnać niebezpieczeństwa, że prędzej czy później uderzenie nacierającego się powiedzie. Chociaż wyczerpanie, a raczej zmęczenie silniejszego już niejednokrotnie doprowadziło do pokoju, to wynika to z owej połowiczności tak częstej na wojnie i z filozoficznego punktu widzenia wyczerpania tego nie można uważać za ostateczny ogólny cel

jakiejkolwiek obrony. Nie pozostaje zatem nic innego jak to, że obrona znajdzie swój cel w pojęciu wyczekiwania, co w zasadzie jest jej cechą znamienną. To pojęcie zawiera w sobie pewną zmianę okoliczności, pewną poprawę sytuacji, której przecież tam, gdzie jest nieosiągalna własnymi środkami, tzn. przez sam opór, można spodziewać się od zewnątrz. Ta poprawa od zewnątrz może wynikać jedynie ze zmiany stosunków politycznych; powstają nowe sojusze lub stare skierowane przeciwko obrońcy rozpadają się. To właśnie jest celem dla obrońcy w wypadku, gdy słabość nie pozwoli mu myśleć o jakimś silniejszym przeciwuderzeniu. Nie każda jednak obrona jest taka z punktu widzenia ustalonego przez nas jej pojęcia. W myśl tego pojęcia obrona jest silniejszą formą wojny i z powodu swojej siły może być również wówczas stosowana, gdy przewidujemy mniej lub więcej silne przeciwuderzenie. Te dwa wypadki należy od razu od siebie oddzielić, gdyż wywierają one wpływ na obronę. W pierwszym wypadku obrońca usiłuje zachować swój kraj nietknięty jak najdłużej, gdyż wygrywa on przez to czas, a zysk na czasie jest jedyną drogą do celu. Nie może on jeszcze objąć planem wojny pozytywnego celu pokonania, co często jednak może osiągnąć, zyskując okazję do realizacji swych zamiarów podczas pertraktacji pokojowych. W tej strategicznej bezczynności jedynie odparte ciosy są tą korzyścią, którą obrońca może zdobyć w poszczególnych punktach, a przewagę, którą tu zdobędzie, przerzuca on na inne punkty, by załatać istniejące tam zazwyczaj dziury. Jeżeli obrońca nie ma do tego okazji, pozostaje mu często tylko ten mały zysk, że nieprzyjaciel pozostawia go przez jakiś czas w spokoju. Małe działania zaczepne, w których chodzi mniej o trwałe posiadanie niż o jednorazową korzyść i zyskanie przestrzeni, aby ją później oddać, inwazje, dywersje, działania przeciwko pojedynczej twierdzy mogą zachodzić w tym systemie obronnym bez zmiany jego celu i istoty, jeżeli obrońca nie jest zbyt słaby. W drugim wypadku jednak, gdzie obronie zaszczepiono już pozytywny zamiar, obrona przyjmuje również bardziej pozytywny charakter i to tym bardziej, im silniejsze może być przeciwuderzenie, na jakie warunki zezwolą. Innymi słowy; im bardziej obrona powstała z wolnego wyboru, aby pierwszy cios zadać pewnie, tym odważniej obrońca może zastawiać przeciwnikowi sidła. Najśmielszym i, jeżeli się uda, najskuteczniejszym środkiem jest odwrót do wnętrza kraju. Sposób ten równocześnie najbardziej się różni od poprzedniego systemu. Przypomnijmy sobie tylko różnicę położenia Fryderyka Wielkiego w czasie wojny siedmioletniej i Rosji w roku 1812. Kiedy wojna się zaczęła, Fryderyk Wielki miał dzięki swojej gotowości bojowej pewną przewagę. Dało mu to tę korzyść, że mógł on opanować

Saksonię, która zresztą tak bardzo uzupełniała jego teatr wojenny, że posiadanie jej nie tylko nie uszczupliło jego sił, lecz przeciwnie — wzmocniło. W chwili rozpoczęcia kampanii 1757 roku usiłował on kontynuować swoje natarcie strategiczne, które było możliwe dopóty, dopóki Rosjanie i Francuzi nie pojawili się na teatrze wojennym Śląska, Marchii i Saksonii. Natarcie to nie powiodło się, na czas pozostałej części kampanii został on zmuszony do obrony, musiał opuścić Czechy i oswobodzić od nieprzyjaciela własny teatr wojenny, co mu się udało tylko dlatego, że jedną i tą samą armią zwrócił się on najpierw przeciwko Austrii, i tę korzyść zawdzięcza on tylko swojej obronie. W 1758 r., kiedy przeciwnicy zacieśnili krąg wokół niego, a stosunek sił zbrojnych stawał się dla niego bardzo niekorzystny, chciał spróbować jeszcze małej ofensywy na Morawy. Zamierzał opanować Ołomuniec, zanim jego przeciwnicy mogli się należycie przygotować, nie w nadziei utrzymania go lub nawet posuwania się z jego rejonu dalej, ale po to, aby wykorzystać go jako przedszaniec przeciwko Austriakom, którzy pozostałą część kampanii, a może nawet i jeszcze jedną, musieliby użyć do tego, aby go odebrać. Również i to natarcie nie udało się. Wówczas Fryderyk porzucił myśl o jakiejkolwiek prawdziwej ofensywie, gdyż czuł, jak pogłębia ona niekorzystny stosunek sił zbrojnych. Jego planem wojny w grubszych zarysach było teraz zwarte uszykowanie się w środku swoich krajów, w Saksonii i na Śląsku, korzystanie z krótkich linii, aby nagle skupiać swoje siły zbrojne na zagrożonym punkcie, bitwa tam, gdzie była ona nieunikniona, małe inwazje w razie pomyślnej okazji i na razie spokojne wyczekiwanie, oszczędzanie swych sił na lepsze czasy. Z biegiem czasu działanie stawało się coraz pasywniejsze. Skoro zauważył, że zwycięstwa za drogo go kosztują, zadowalał się mniejszym, chodziło mu jedynie o zysk na czasie, o utrzymanie tego, co jeszcze posiadał. W szafowaniu przestrzenią stawał się coraz oszczędniejszy i nie wzdragał się stosować prawdziwy system kordonowy. Na tę nazwę zasługują zarówno pozycje księcia Henryka w Saksonii, jak i króla w górach śląskich. W jego listach do markiza d'Argens przebija niepokój, z jakim czeka na leża zimowe, i radość, z jaką je zajmuje bez większych strat. Ktokolwiek chciałby Fryderyka za to ganić i widzieć w tych poczynaniach jedynie jego przygnębienie, wydałby, naszym zdaniem, bardzo nie przemyślany sąd. Jeżeli obóz warowny w Bunzelwitz, linia posterunków księcia Henryka w Saksonii i króla w górach śląskich dziś nie przedstawiają się nam jako poczynania, w których można pokładać swoją ostatnią nadzieję, gdyż jakiś Bonaparte tę pajęczynę taktyczną łatwo by przebił, to nie należy zapomnieć, że czasy się zmieniły, że wojna stała się zupełnie inna, została ożywiona innymi siłami oraz że wówczas mogły być skuteczne pozycje, które dziś już nimi nie są, i że charakter

przeciwnika zasługuje również na uwzględnienie. Użycie środków, które Fryderyk sam miałby za nic, przeciwko armii cesarskiej, przeciwko Daunowi i Butterlinowi, mogło być najwyższą mądrością. Sukces potwierdził ten pogląd. W spokojnym oczekiwaniu Fryderyk osiągnął swój cel i ominął trudności, o które rozbiłaby się cała jego siła. Stosunek sił zbrojnych, które Rosjanie przeciwstawili Francuzom w 1812 r. na początku kampanii, był o wiele niekorzystniejszy niż stosunek sił Fryderyka podczas wojny siedmioletniej. Jednak Rosjanie mieli nadzieję, że w ciągu kampanii znacznie się wzmocnią. Bonaparte całą Europę miał przeciwko sobie jako ukrytego wroga, jego potęga była wyśrubowana do ostateczności, wyczerpująca wojna wiązała jego siły w Hiszpanii, a niezmierzona Rosja pozwalała na krańcowe osłabienie nieprzyjacielskich sił zbrojnych w stumilowym odwrocie. W tych niezwykle korzystnych okolicznościach należało się liczyć nie tylko z silnym przeciwdziałaniem, gdyby francuskie działania się nie udały (i jak mogły się udać, jeżeli car Aleksander nie chciał pokoju, a jego poddani się nie buntowali?), ale również z tym, że przeciwdziałanie to mogło doprowadzić do upadku przeciwnika. Najwyższa więc mądrość nie mogłaby wymyślić żadnego lepszego planu wojny jak ten, który Rosjanie nieumyślnie zastosowali. To, że wówczas jeszcze tak nie myślano i taki zamiar uważano by za dziwactwo, nie jest powodem, aby go uznać za niesłuszny. Jeżeli mamy z historii się uczyć, to musimy sprawy, które się rzeczywiście wydarzyły, uważać za możliwe i w przyszłości; i to, że szereg wielkich wydarzeń, które towarzyszyły marszowi na Moskwę, nie jest szeregiem przypadków, przyzna każdy, kto uważa siebie za powołanego do wydawania oceny w takich sprawach. Gdyby Rosjanie mieli możność słabej choćby obrony swoich granic, byłoby co prawda zawsze możliwe stopniowe osłabienie francuskiej potęgi i zmiana sytuacji, ale nie nastąpiłoby to tak gwałtownie i tak decydująco. Rosja okupiła tę olbrzymią korzyść ofiarami i niebezpieczeństwami, które oczywiście dla każdego innego kraju byłyby o wiele większe, a dla większości w ogóle niemożliwe. Tak więc wielki pozytywny sukces osiąga się tylko pozytywnymi środkami, nastawionymi na rozstrzygnięcie, a nie tylko na samo wyczekiwanie, krótko mówiąc, i w obronie zdobywa się duży zysk za pomocą dużego wkładu.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Plan wojny, gdy celem jest pokonanie nieprzyjaciela Skoro już bliżej scharakteryzowaliśmy poszczególne cele, jakie wojna może sobie postawić, zamierzamy rozpatrzyć przebieg całej wojny dla tych trzech grup, które wynikają z tych celów. Po tym wszystkim, co dotychczas w tym przedmiocie już powiedzieliśmy, dwie główne zasady obejmują cały plan wojny, a wszystkie inne służą jedynie dla orientacji. Pierwszą z nich jest: sprowadzić wagę potęgi nieprzyjacielskiej możliwie do jak najmniejszej liczby punktów ciężkości, o ile możności do jednego; następnie sprowadzić uderzenie na te punkty ciężkości do możliwie jak najmniejszej liczby działań głównych, o ile możności do jednego; wreszcie możliwie ściśle podporządkować im wszystkie działania drugorzędne. Jednym słowem, pierwszą zasadą jest: działać możliwie skoncentrowanymi siłami. Drugą zasadą jest: działać możliwie szybko, a więc żadnych zatrzymań i żadnych dróg okrężnych bez uzasadnionej przyczyny. Sprowadzenie nieprzyjacielskiej potęgi do jednego punktu ciężkości, tzn. innymi słowy rozpoznanie najkorzystniejszego punktu natarcia, punktu ciężkości, w którym skupione są siły nieprzyjaciela, zależy: Po pierwsze, od politycznych powiązań przeciwnika. Jeżeli to są armie jednego władcy, to najczęściej nie ma żadnych trudności; jeżeli armie sprzymierzone, z których jedna działa jako zwykły sprzymierzeniec, nie mając własnych zainteresowań, to trudność nie jest o wiele większa; jeżeli armie sprzymierzone dla wspólnego celu, to będzie chodziło o stopień zaprzyjaźnienia, o czym już mówiliśmy; po drugie, od położenia teatru wojny, na którym poszczególne armie nieprzyjacielskie działają. Jeżeli nieprzyjacielskie siły znajdują się na jednym teatrze wojny złączone w jedną armię, tworzą one faktycznie jedność, a o resztę nie

potrzebujemy się już troszczyć. Jeżeli są one na jednym teatrze wojny w oddzielnych armiach należących do oddzielnych mocarstw, wówczas jedność już nie jest absolutna, istnieje jednak jeszcze wystarczający związek między poszczególnymi częściami, aby przez decydujące uderzenie na jedną z nich porwać za nią i pozostałe. Jeżeli armie znajdują się na sąsiadujących teatrach wojny, nie rozdzielonych przez żadne poważniejsze przeszkody naturalne, to i tu nie brak jeszcze decydującego wpływu jednej na drugą. Jeżeli teatry wojny są bardzo odległe od siebie, a pomiędzy nimi znajdują się strefy neutralne, wysokie góry itp,, to ich wzajemny wpływ jest bardzo wątpliwy, a więc nieprawdopodobny. Jeżeli znajdują się one w zupełnie różnych stronach zawojowanego państwa, tak że działania rozbiegają się po liniach ekscentrycznych, to prawie zanika ślad jakiegokolwiek związku między nimi. Gdyby Prusy były zawojowane przez Rosję i Francję równocześnie, to z punktu widzenia kierowania wojną wyglądałoby to jak dwie różne wojny; jedność wyszłaby na jaw co najwyżej dopiero w czasie pertraktacji. Natomiast saskie i austriackie siły zbrojne podczas wojny siedmioletniej należy uważać za jedność; to, co jedna ucierpiała, druga musiała odczuć bądź dlatego, że teatry wojny dla Fryderyka Wielkiego leżały na tym samym kierunku, bądź dlatego, że Saksonia politycznie nie była samodzielna. W 1813 r. wszyscy przeciwnicy Bonapartego znajdowali się mniej więcej na tym samym kierunku, a teatry wojny ich armii były w bliskiej łączności i wzajemnie na siebie oddziaływały. Gdyby był on w stanie w jakimkolwiek miejscu pokonać swoimi połączonymi siłami siły główne przeciwnika, przesądziłoby to los pozostałych armii. Gdyby pobił on główną armię czeską i wysunął się przez Pragę w kierunku na Wiedeń, to Blüecher przy najlepszych chęciach nie mógłby pozostać w Saksonii, gdyż zostałby przywołany do Czech na pomoc, a szwedzki następca tronu straciłby ochotę do pozostania w Marchii. Dla Austrii natomiast, w wypadku gdyby prowadziła wojnę przeciwko Francji równocześnie nad Renem i w Italii, byłoby zawsze trudno za pomocą decydującego ciosu na jednym z tych teatrów wojny rozstrzygnąć na drugim. Z jednej bowiem strony Szwajcaria swymi górami dzieli zbyt silnie oba teatry wojny, z drugiej zaś drogi prowadzące na oba teatry biegną w kierunku ekscentrycznym. Francja natomiast może łatwiej już rozstrzygnąć za pomocą jednego decydującego sukcesu na jednym teatrze o drugim, gdyż kierunki jej sił prowadzą koncentrycznie na Wiedeń i na punkt ciężkości monarchii austriackiej. Ponadto można powiedzieć, że działania z Italii mają większy wpływ na nadreński teatr wojny niż odwrotnie, gdyż uderzenie z Italii trafia raczej w centrum, a znad Renu na skrzydło Austrii.

Z tego wynika, że pojęcie o rozdzielonych i połączonych siłach nieprzyjaciela przewija się przez całą gradację stosunków i że dopiero w konkretnym przypadku można stwierdzić, jaki wpływ mogą mieć wydarzenia jednego teatru wojny na drugi, a stąd dopiero wywnioskować, w jaki sposób poszczególne punkty ciężkości sił nieprzyjaciela da się sprowadzić do jednego. Od zasady kierowania całej siły przeciwko punktowi ciężkości istnieje tylko jeden wyjątek: kiedy drugorzędne działania rokują niezwykłe korzyści, przy czym jednak zakładamy, że zdecydowana przewaga upoważnia nas do tego, a ryzyko w punkcie zasadniczym nie jest zbyt duże. Kiedy w 1814 r. generał Buelow maszerował do Holandii, można było przewidzieć, że jego trzydziestotysięczny korpus nie tylko zneutralizuje tyluż Francuzów, ale umożliwi Holendrom wystąpienie siłami, które bez tego nigdy nie doszłyby do działania. A zatem pierwszym punktem do rozpatrzenia przy planowaniu wojny będzie: wypośrodkować punkty ciężkości sił przeciwnika i o ile możności sprowadzić je do jednego. Drugim: zebrać siły, które mają być użyte przeciwko temu punktowi ciężkości do jednego działania głównego. Za podziałem sił mogą przemawiać następujące powody: 1. Początkowe rozmieszczenie sił zbrojnych, jak również geograficzne położenie państw zamierzających przejść do działań zaczepnych. Jeżeli koncentracja sił zmusza do przesunięć po drogach okrężnych i powoduje stratę czasu, a niebezpieczeństwo przy posuwaniu się kilkoma kolumnami nie jest zbyt duże, to zaniechanie koncentracji może być tyrn usprawiedliwione. Przeprowadzenie bowiem niekoniecznej koncentracji z dużą stratą czasu i pozbawienie przez to pierwszego uderzenia jego świeżości i energii sprzeciwiałoby się drugiej przez nas ustalonej zasadzie. We wszystkich wypadkach, gdzie w jakimś stopniu można liczyć na zaskoczenie nieprzyjaciela, zasługuje to na szczególne uwzględnienie. Jeszcze ważniejszy jest jednak wypadek, gdy uderzenie podejmują państwa sprzymierzone, które w stosunku do atakowanego państwa nie znajdują się na jednej linii, nie leżą jedno za drugim, lecz obok siebie. Gdyby Prusy i Austria wypowiedziały wojnę Francji, byłoby bardzo sztucznym krokiem trwoniącym czas i siły, gdyby armie obu mocarstw chciały wyruszyć do natarcia z jednego punktu, podczas gdy naturalny kierunek dla Prus prowadzi do serca Francji z rejonu dolnego Renu, a dla Austrii z rejonu górnego Renu. Koncentracja nie mogłaby tu dojść do skutku bez ofiar, a równocześnie zachodzi pytanie, czy w tym szczególnym wypadku jest ona tak konieczna, aby ofiary te ponosić. 2. Marsz naprzód siłami podzielonymi może rokować większe sukcesy. Ponieważ jest tu mowa o posuwaniu się naprzód podzielonymi

siłami przeciwko jednemu punktowi ciężkości, chodzi więc o ruch koncentryczny. Marsz naprzód podzielonymi siłami po liniach równoległych lub ekscentrycznych należy do rubryki działań drugorzędnych, o czym już mówiliśmy. Każde koncentryczne natarcie zarówno w strategii, jak i w taktyce rokuje większe sukcesy. Jeżeli się uda, to w skutkach nie jest to zwykłe odrzucenie przeciwnika, lecz mniejsze lub większe odcięcie nieprzyjacielskich armii. Koncentryczne natarcie jest więc zawsze skuteczniejsze, ale i z powodu podzielonych sił i zwiększonego teatru wojny bardziej ryzykowne. Te działania mają się do siebie jak natarcie do obrony, słabsza forma przynosi większy sukces. Chodzi więc jedynie o to, czy nacierający czuje się na siłach, aby dążyć do tego wielkiego celu. Kiedy Fryderyk Wielki w 1757 r. zamierzał wkroczyć do Czech, maszerował podzielonymi siłami z Saksonii i ze Śląska. Uczyni! to z dwóch zasadniczych powodów; jego siły zbrojne znalazły się w zimie w takim położeniu, że ściąganie ich w jeden punkt odebrałoby ciosowi przywilej zaskoczenia; po drugie ruch ten byłby zagrożony od tyłu i boku na obu austriackich teatrach wojny. Niebezpieczeństwo, na które Fryderyk Wielki narażał się, było tego rodzaju, że jedna z jego obu armii mogła być całkowicie zniszczona przez przeważające siły przeciwnika. Jeżeli Austriacy tego nie rozumieli, to albo mogli oni przyjąć bitwę tylko w centrum, albo narażali się na niebezpieczeństwo całkowitego odcięcia po jednej czy po drugiej stronie od ich linii odwrotowych i poniesienie klęski. I to właśnie było tym wyższym sukcesem, który rokował królowi obrany przezeń sposób posuwania się naprzód. Austriacy zdecydowali się na bitwę w centrum, jednak Praga, gdzie się ustawili, za bardzo jeszcze znajdowała się w zasięgu wpływu oskrzydlającego natarcia, które z uwagi na ich bierność miało czas wywrzeć swój ostateczny skutek. W rezultacie po przegranej bitwie skończyło się to prawdziwą katastrofą, o czym dobitnie świadczy fakt, że dwie trzecie armii z dowódcą na czele musiało zamknąć się w Pradze. Ten wspaniały sukces polegał na śmiałej decyzji koncentrycznego natarcia. Jeżeli Fryderyk wziął pod uwagę precyzję swoich ruchów, energię swoich generałów, moralną przewagę swoich oddziałów z jednej strony, a ociężałość Austriaków z drugiej, przewidując sukces swego planu, to kto może go za to ganić! Tych wartości moralnych nie można przecież w rachunku opuszczać i sukces przypisywać po prostu geometrycznej formie tego natarcia. Przypomnijmy sobie niemniej wspaniałą kampanię Bonapartego w 1796 r., gdzie Austriacy zostali tak uderzająco ukarani za koncentryczne działanie w Italii. Środki, którymi w tym wypadku dysponował Bonaparte, miał również, z wyjątkiem moralnych, w swej dyspozycji dowódca austriacki w 1757 r., a nawet

więcej, gdyż nie był on jak Bonaparte słabszy od swego przeciwnika. Tam, gdzie istnieje obawa, że przez koncentryczne posuwanie się podzielonymi siłami da się przeciwnikowi możność zrównoważenia sił działaniem na liniach wewnętrznych, nie zaleca się tego, a jeżeli musi już nastąpić z uwagi na położenie sił zbrojnych, należy to uważać za zło konieczne. Jeżeli z tego punktu widzenia rzucimy okiem na plan wtargnięcia do Francji w 1814 r., to w żaden sposób nie możemy go aprobować. Rosyjska, austriacka i pruska armia znajdowały się w jednym punkcie pod Frankfurtem nad Menem na najbardziej naturalnym i najprostszym kierunku przeciwko punktowi ciężkości monarchii francuskiej. Rozdzielono je poto, aby jedną armią wedrzeć się do Francji z rejonu Moguncji, a drugą przez Szwajcarię. Ponieważ nieprzyjaciel był tak słaby, że nie mógł myśleć o obronie granicy, to w ten sposób cała odniesiona korzyść, której oczekiwano z pomyślnego koncentrycznego posuwania się, polegała na tym, że w czasie kiedy za pomocą jednej armii opanowano Lotaryngię i Alzację, za pomocą drugiej armii zdobyto Franche - Comte. Czy ta mała korzyść była warta trudu maszerowania do Szwajcarii? Wiemy dobrze, że o tym marszu decydowały inne, zresztą równie złe przyczyny, zatrzymamy się jednak na tym szczególnym rozważaniu, które właśnie rozpatrujemy. Z drugiej strony Bonaparte bardzo dobrze rozumiał, na czym polega obrona przeciwko koncentrycznemu natarciu, jak to wykazała jego mistrzowska kampania 1796 r., a ponieważ miał do czynienia z dużą przewagą liczebną, to podkreślano przy każdej okazji jego wielką przewagę moralną. Przybył on za późno do swej armii w Chalons i w ogóle zbyt nisko cenił swoich przeciwników, a mimo to mało brakowało, aby zastał on obie armie niezłączone. W każdym razie spotkał je pod Brienne znacznie osłabione. Blüecher ze swoich 65 tyś. ludzi miał pod ręką jedynie 27 tyś., a główna armia z 200 tyś. tylko 100 tyś. Lepszej gry nie można było poprowadzić. Od tej chwili, kiedy przystępowano do działania, za najpilniejszą potrzebę uważano połączenie sił. Po tych rozważaniach sądzimy, że chociaż natarcie koncentryczne jest istotnie środkiem do wielkich sukcesów, powinno ono jednak głównie wynikać z początkowego podziału sił i że mało będzie wypadków, gdzie dlań wolno będzie porzucić najkrótszy i najprostszy kierunek działania. 3. Poszerzenie teatru wojny może być przyczyną posuwania się podzielonymi siłami. Jeżeli armia nacierająca, wychodząc z jednego punktu, wedrze się w głąb nieprzyjacielskiego kraju, to obszar przez nią opanowany nie ogranicza się jedynie do dróg, którymi się posuwa, lecz się poszerza. Poszerzenie to jednak będzie zależało od gęstości i wewnętrznej spoistości nieprzyjacielskiego kraju, jeżeli wolno nam posłużyć się tym obrazowym określeniem, Jeżeli kraj przeciwnika jest jedynie luźno

powiązany, a ludność zniewieściała i do wojny nie wdrożona, to niezależnie od nas otworzy się za naszym zwycięskim wojskiem szeroki pas terenu. Jeżeli jednak będziemy mieli do czynienia z ludnością dzielną i wierną, wówczas przestrzeń ta przyjmie kształt mniej lub bardziej wąskiego trójkąta. Aby tedy temu złu zapobiec, nacierający winien w ruchu swym objąć pewną szerokość. Jeżeli nieprzyjacielskie siły są zgromadzone w jednym punkcie, to szerokość ta może być zachowana jedynie dopóty, dopóki nacierający nie nawiąże z nim styczności, po czym musi ona się zwężać odpowiednio do uszykowania wojsk. Jest to zrozumiałe samo przez się. Jeżeli jednak nieprzyjaciel sam ustawił się na pewnej szerokości, wówczas odpowiedni podział własnych sił nie zawierałby w sobie żadnych sprzeczności. Mówimy tu o jednym teatrze wojny lub o kilku, które leżą jednak blisko siebie, Oczywiście jest to wypadek, kiedy, według naszego poglądu, główne działanie ma równocześnie rozstrzygnąć i o punktach drugorzędnych. Czy można sobie na to pozwolić i czy wolno narażać się na niebezpieczeństwo, które powstanie, jeżeli wpływ głównego punktu na drugorzędne punkty nie jest dostatecznie wielki? Czy potrzeba pewnej szerokości teatru wojny nie zasługuje na szczególne uwzględnienie? W tym wypadku, jak zresztą wszędzie, jest niemożliwością wyczerpać liczbę kombinacji, które mogą zajść. Twierdzimy jednak, że z małymi wyjątkami rozstrzygnięcie na głównym punkcie odbije się i na drugorzędnych. Zgodnie z tą zasadą działanie to należy stosować w tych wszystkich wypadkach, gdzie nie jest oczywiste, że będzie przeciwnie. Kiedy Bonaparte wkroczył do Rosji, mógł słusznie sądzić, że rozbicie rosyjskich sił głównych sparaliżuje również siły zbrojne znajdujące się nad górną Dźwiną. Początkowo zostawił on naprzeciwko nich jedynie korpus marszałka Oudinot. Gdy jednak Wittgenstein przeszedł do natarcia, Bonaparte był zmuszony posłać tam jeszcze szósty korpus. Natomiast przeciwko Bagrationowi Bonaparte już od samego początku skierował część swoich sił zbrojnych. Bagration został jednak pociągnięty ruchem odwrotowym Barklaya w środku i Bonaparte mógł te siły zbrojne ściągnąć do siebie. Gdyby Wittgenstein nie musiał osłaniać drugiej stolicy, to i on poszedłby za Barklayem. W latach 1805 i 1809 pod Ulm i Regensburgiem Bonaparte rozstrzygnął sprawę Italii i Tyrolu, chociaż Italia była dość odległym, samoistnym teatrem wojny. Zwycięstwo pod Jena i Auerstaedtem w 1806 r. rozstrzygnęło o wszystkim, co mogło się wydarzyć w Westfalii, Hesji i na trakcie frankfurckim. Wśród masy okoliczności, które mają wpływ na działanie sił bocznych, wybijają się przede wszystkim dwie: Pierwsza — jeżeli w kraju o wielkich przestrzeniach, jak w Rosji, i stosunkowo dużych siłach, można długo zwlekać z decydującym uderze-

niem w głównym punkcie i nie jest się zmuszonym zbierać doń wszystkich sił w pośpiechu. Druga — jeżeli punkt boczny, jak Śląsk w 1806 r., nabiera niezwykłej samodzielności przez masę twierdz. A jednak Bonaparte zlekceważył ten punkt, wysyłając tam jedynie swego brata Hieronima z dwudziestotysięczną armią, chociaż podczas marszu na Warszawę musiał pozostawić go całkowicie poza sobą. Jeżeli w jednym z powyższych wypadków okaże się, że uderzenie w punkcie głównym najprawdopodobniej nie zachwieje punktów bocznych lub rzeczywiście ich nie zachwiało, to wynika stąd, że nieprzyjaciel w tym punkcie rzeczywiście ustawił odpowiednie siły zbrojne. Jest to zło konieczne, gdyż trzeba im przeciwstawić inne odpowiednie siły, nie można bowiem swoich linii komunikacyjnych narażać już od samego początku. Ostrożność można posunąć jeszcze o jeden krok dalej: może ona żądać aby posuwanie się przeciwko punktowi głównemu ściśle dotrzymywało kroku marszowi na punkty boczne i aby w konsekwencji każdorazowo wstrzymać się z akcją główną, jeżeli nieprzyjacielskie punkty boczne nic ustępują. Ta zasada nie sprzeciwiałaby się co prawda naszej zasadzie połączenia wszystkiego o ile możności w jedno działanie główne, jedynie duch, z którego wynika, jest z duchem naszej zasady całkowicie sprzeczny. Z tej zasady powstałoby takie odmierzanie ruchów, takie zahamowanie siły uderzeniowej, taka gra przypadków i strata czasu, że właściwie zupełnie nie dałaby się ona pogodzić z ofensywą mającą na celu pokonanie nieprzyjaciela. Trudność będzie jeszcze większa, jeżeli siły z tych punktów drugorzędnych będą mogły wycofać się w kierunkach ekscentrycznych — co stanie się wówczas z jednością naszego uderzenia? Musimy więc wypowiedzieć się zasadniczo przeciwko zależności głównego uderzenia od punktów drugorzędnych i stwierdzić: że natarcie zmierzające do pokonania przeciwnika, jeżeli nie prowadzi się go z odwagą ugodzenia jak strzała w serce nieprzyjacielskiego państwa, nie osiągnie swego celu. 4. Wreszcie czwarty powód do posuwania się siłami podzielonymi wynika z ułatwienia wyżywienia. Oczywiście o wiele przyjemniej jest posuwać się rnałą armią przez zasobną prowincję niż dużą przez biedną. Przy zastosowaniu jednak celowych kroków i z wojskiem wdrożonym do niedostatku marsz taki nie jest niemożliwy, a pierwszy wypadek nie powinien nigdy wywierać wpływu na nasze decyzje, gdy przez to narażamy się na duże niebezpieczeństwa. Tym samym uznaliśmy powody podziału sil, na podstawie których działanie główne może być rozłożone na kilka działań, i nie pozwolimy

sobie na krytykę, jeżeli podział nastąpi w myśl jednego z tych powodów z pełną świadomością celu i po skrupulatnym rozważeniu korzyści i niekorzyści. Jeżeli jednak, co zazwyczaj się zdarza, uczony sztab generalny sporządził taki plan jedynie z przyzwyczajenia, jeżeli poszczególne teatry wojny, jak pola na szachownicy, muszą z góry być obsadzone przez siły zbrojne, zanim rozpoczną się posunięcia, jeżeli wreszcie te posunięcia z powodu przesadnej pasji do wytwarzania sztucznych strategicznych powiązań zbliżają się do celu w powikłanych liniach i okolicznościach, jeżeli armie dziś muszą się rozłączać po to, aby po czternastu dniach pod groźbą najwyższego niebezpieczeństwa wysilać całą swą sztukę, aby ponownie się złączyć — wówczas nie radzimy opuszczać prostej, zwykłej, gładkiej drogi po to, aby następnie rozmyślnie rzucać się w gmatwaninę. To głupstwo występuje tym łatwiej, im mniej naczelny wódz jest tym, który wojną kieruje i prowadzi ją, jak to zaznaczyliśmy w rozdziale pierwszym, jako proste działanie swojej własnej osobowości obdarzonej niezwykłymi siłami duchowymi, im bardziej więc cały plan powstał w fabryce niepraktycznego sztabu generalnego i wyrósł z pomysłów tuzina niedouczonych sztabowców. Musimy pomyśleć jeszcze o trzeciej części naszej pierwszej zasady, a mianowicie: drugorzędne siły podporządkować możliwie jak najściślej. Dążąc do sprowadzenia całego aktu wojennego do jednego prostego celu i osiągnięcia go, jeżeli to tylko jest możliwe, za pomocą jednego wielkiego działania, pozbawia się pozostałe punkty starcia wojujących części ich samodzielności i rozgrywają się tam działania drugorzędne. Gdyby można wszystko absolutnie skupić w jedno działanie, to te punkty starcia zostałyby całkowicie zneutralizowane. Jest to jednak rzadko możliwe, chodzi zatem jedynie o to, aby utrzymać je tak w karbach, aby nie odciągały od głównego działania zbyt wiele sił. Stąd wynika twierdzenie, że plan wojny musi mieć tę dążność nawet wówczas, jeżeli niemożliwe jest sprowadzenie oporu nieprzyjaciela do jednego punktu ciężkości, jeżeli zatem znajdziemy się w takich warunkach, jak to już mówiliśmy, że musimy prowadzić równocześnie dwie zupełnie różne wojny. Zawsze jedną z nich należy uważać za główną, na którą przede wszystkim nastawia się siły i działania. Przy tym poglądzie rozsądnie jest działać zaczepnie tylko na kierunku głównym, a na drugorzędnym pozostać w obronie. Tylko tam, gdzie nadzwyczajne okoliczności zachęcają do natarcia, jest ono usprawiedliwione. Ponadto będziemy starali się prowadzić obronę w punktach drugorzędnych możliwie jak najmniejszymi siłami i posługiwać się wszelkimi korzyściami, jakie obrona może dać. Ten pogląd będzie o wiele ważniejszy na tych teatrach wojny, gdzie występują takie armie różnych mocarstw, na których odbije się uderzenie

w ogólnym punkcie ciężkości. Przeciwko temu jednak nieprzyjacielowi, którego ma dosięgnąć główny cios, nie można według tej zasady stosować żadnej obrony na drugorzędnych teatrach wojny. Samo natarcie główne i z innych względów wynikające natarcia pomocnicze wykonają to uderzenie i sprawią, że każda obrona punktów nie objętych nimi stanie się zbyteczna. Chodzi o główne rozstrzygnięcie, które powetuje każdą stratę. Jeżeli wystarczy sił, aby rozsądnie dążyć do takiego głównego rozstrzygnięcia, to możliwość niepowodzenia nie może być powodem wystrzegania się na wszelki wypadek strat w innych punktach, gdyż niepowodzenie stanie się właśnie przez to jeszcze bardziej prawdopodobne i w naszym działaniu powstanie sprzeczność. To przewidywanie pierwszeństwa działania głównego przed działaniami pomocniczymi powinno przejawiać się w ciągu całych działań zaczepnych. Ponieważ jednak z innych dalszych powodów wynika, jakie siły z jednego teatru wojny, a jakie z innego uderzą przeciwko wspólnemu punktowi ciężkości, to tu można tylko zauważyć, że powinno się dążyć do tego, aby działanie główne miało pierwszeństwo, i że wszystko będzie prostsze i mniej zależne od przypadków, jeżeli to się osiągnie. Druga zasada dotyczy szybkiego działania sił zbrojnych. Każda niepotrzebna strata czasu, każde niepotrzebne nakładanie drogi jest trwonieniem sił, a zatem z punktu widzenia reguł strategii błędne. Ważne jednak jest przypomnienie, że natarcie w ogóle prawie jedyną zaletę posiada w zaskoczeniu, które na początku może wywrzeć duży skutek. To co nagłe i niepowstrzymane stanowi jego największą siłę i tam, gdzie chodzi o pokonanie przeciwnika, rzadko tylko można się obyć bez zaskoczenia, Przez to samo więc teoria żąda najkrótszej drogi do celu i całkowicie wyklucza z rozważania niezliczone roztrząsania w prawo czy w lewo, tędy czy tamtędy. Jeżeli przypomnimy sobie, cośmy powiedzieli w rozdziale o strategicznym natarciu w samo serce państwa oraz o tym, co znajduje się w rozdziale czwartym tej księgi o wpływie czasu, to sądzimy, że nie trzeba już dalszych dociekań, aby wykazać, że tej zasadzie rzeczywiście należy się ten wpływ, którego dla niej żądamy. Bonaparte nie działał nigdy inaczej. Najbliższy trakt od armii do armii lub od stolicy do stolicy był jego ulubioną drogą. Na czym polega więc działanie główne, do którego sprowadziliśmy wszystko i dla którego żądaliśmy szybkiego i prostego wykonania? Czym jest pokonanie nieprzyjaciela, powiedzieliśmy w rozdziale czwartym tyle, ile ogólnie da się powiedzieć, i byłoby zbyteczne to powtarzać. Niezależnie od tego, o co chodzi w każdym poszczególnym

wypadku, początek będzie zawsze ten sam: zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych, tzn. wielkie zwycięstwo nad nimi i ich rozbicie. Im prędzej, tzn. im bliżej naszych granic tego zwycięstwa szukamy, tym będzie ono łatwiejsze; im później, tzn. im głębiej w kraju nieprzyjacielskim je uzyskamy, tym będzie ono bardziej decydujące. Tu, jak zresztą wszędzie, łatwość sukcesu i jego wielkość są w równowadze. Jeżeli zatem nie mamy takiej przewagi nad nieprzyjacielskimi siłami zbrojnymi, że zwycięstwo jest niewątpliwe, to musimy o ile możności odszukać ich siły główne. Mówimy, o ile możności, jeżeli bowiem szukanie prowadziłoby na dalekie drogi okrężne, fałszywe kierunki i wymagało straty czasu, mogłoby stać się łatwo błędem. Jeżeli nie znajdziemy nieprzyjacielskich sił zbrojnych na jednej z naszych dróg i nie możemy ich szukać, gdyż jest to sprzeczne z naszą korzyścią, to możemy być pewni, że później je znajdziemy, gdyż nie omieszkają one rzucić się przeciwko nam. Będziemy wówczas, jak to właśnie powiedzieliśmy, bić się w mniej korzystnych warunkach. Jest to zło, któremu musimy się podporządkować. Jeżeli mimo to bitwę wygramy, to tym bardziej będzie ona rozstrzygająca. Z tego wynika, że w konkretnym wypadku rozmyślne mijanie nieprzyjacielskich sil zbrojnych, jeżeli już się znajdują na naszej drodze, byłoby błędem, przynajmniej o tyle, o ile w ten sposób zamierzaliśmy ułatwić sobie zwycięstwo. Natomiast z powyższego wynika również, że przy bardzo zdecydowanej przewadze można rozmyślnie minąć nieprzyjacielskie siły główne po to, aby później stoczyć bardziej decydującą bitwę. Mówiliśmy o pełnym zwycięstwie, a zatem o pokonaniu nieprzyjaciela, a nie po prostu o wygranej bitwie. Takie zwycięstwa odnosi się jednak w natarciu oskrzydlającym lub bitwie z odwróconym frontem, gdyż wynik ma wówczas rozstrzygający charakter. Do istoty planu wojny należy zatem, abyśmy się na to nastawili, zarówno z punktu widzenia masy koniecznych sił zbrojnych, jak i kierunków, które im mamy nadać, o czym powiemy dalej w rozdziale o planie kampanii. Co prawda bitwy równoległe mogą prowadzić również do całkowitej porażki i nie brak przykładów na to w historii wojny, jednak wypadki takie zachodzą rzadko i będą zdarzały się tym rzadziej, im bardziej wojska zrównają się pod względem wyszkolenia i ruchliwości. Obecnie nie bierze się już, jak pod Blenheim, dwadzieścia jeden batalionów w jednej wsi do niewoli. Z chwilą gdy to wielkie zwycięstwo wywalczono, nie może być mowy o jakimkolwiek wypoczynku, o jakimkolwiek zaczerpnięciu tchu, o jakimkolwiek zastanawianiu się, o żadnym stwierdzeniu, a tylko o pościgu, o nowych ciosach, tam gdzie konieczne, o opanowaniu nieprzyjacielskiej stolicy, o natarciu na nieprzyjacielskie armie pomocnicze lub na wszystko, co uchodzi za punkt oparcia

nieprzyjacielskiego państwa. Jeżeli nurt zwycięstwa niesie nas obok nieprzyjacielskich twierdz, to zależy od naszych sił, czy je oblegać, czy też nie. Przy wielkiej przewadze byłoby stratą czasu nie opanować ich możliwie jak najwcześniej. Jeżeli jednak nie jesteśmy pewni dalekiego jeszcze sukcesu na przedzie, to musimy na przedpolu twierdz radzić sobie możliwie jak najmniejszą liczbą sil, a to wyklucza gruntowne ich oblężenie. Od tego momentu, kiedy oblężenie twierdz zmusza nas do wstrzymania posuwania się natarcia, osiąga ono z reguły swój punkt kulminacyjny. Żądamy zatem szybkiego, nieprzerwanego parcia i podążania do przodu sił głównych. Już odrzuciliśmy zależność posuwania się na głównym kierunku od sukcesu na drugorzędnych. Stąd wynika, że we wszystkich przeciętnych wypadkach nasza armia główna pozostawi za sobą jedynie wąskie pasmo terenu, które może nazwać swoim i które stanowi jej teatr wojenny. W jaki sposób osłabia to siłę natarcia na przedzie i niebezpieczeństwa, które wyrastają przez to dla nacierającego, pokazaliśmy już przedtem. Czy ta trudność, czy tu wewnętrzna przeciwwaga nie osiągnie punktu, który zahamuje dalsze parcie naprzód? Zapewne może to się zdarzyć. Jednak tak, jak to wyżej twierdziliśmy, że byłoby błędem unikać od samego początku zwężonego teatru wojny i z tego powodu pozbawiać natarcie jego siły rozpędowej, tak twierdzimy i teraz: jak długo wódz nie pokonał jeszcze swego przeciwnika, jak długo uważa się za dostatecznie silnego, aby cel osiągnąć, tak długo musi on do niego dążyć. Będzie to zapewne ze wzrastającym niebezpieczeństwem, ale również i ze wzrastającą wielkością sukcesu. Gdy nadejdzie moment, kiedy wódz nie będzie już miał odwagi posuwać się dalej, kiedy będzie uważał, że trzeba pomyśleć o swoich tyłach, rozprzestrzenić się na prawo i lewo — wówczas jest to najprawdopodobniej punkt kulminacyjny. Wówczas siła lotu skończyła się i,jeżeli do tego czasu nieprzyjaciel nie został jeszcze pobity, to już później najprawdopodobniej to się nie uda. Wszystko, co dla rozwoju natarcia jeszcze czyni, jak zajmowanie twierdz, przełęczy i prowincji, jest co prawda jeszcze powolnym posuwaniem się, ale już tylko względnym, a nie absolutnym. Nieprzyjaciel już dalej nie ucieka, być może zbroi się już do nowego oporu i nawet jest możliwe, że chociaż nacierający jeszcze intensywnie postępuje naprzód, obrońca, broniąc się jeszcze, codziennie już na nim coś zyskuje. Krótko mówiąc, wracamy do tego, że po przymusowym zatrzymaniu się z reguły nie ma żadnego drugiego zrywu. Teoria żąda więc jedynie: jak długo ma się zamiar pokonać nieprzyjaciela, tak długo należy bez wytchnienia maszerować na niego. Jeżeli wódz ten cel zarzuci, gdyż uważa niebezpieczeństwo za zbyt duże, słusznie czyni, że się zatrzymuje i rozprzestrzenia. Teoria potępia to tylko wówczas, gdy wódz postępuje tak, aby przygotować się lepiej do

pokonania przeciwnika. Nie jesteśmy tacy ograniczeni, aby twierdzić, że nie ma żadnego przykładu, aby państwa zostały doprowadzone do upadku krok po kroku. Przede wszystkim wysunięty przez nas pogląd nie jest absolutną prawdą, od której niemożliwy byłby wyjątek, opiera się jednak na prawdopodobnym i zwykłym sukcesie. A zatem, należy rozróżnić, czy był on od razu celem pierwszej kampanii. Tylko o tym wypadku tu mówimy, gdyż tylko w nim przejawia się to napięcie sił, które punkt ciężkości ciężaru albo pokona, albo narazi się na pokonanie przez niego. Jeżeli w pierwszym roku uzyskamy pewną korzyść, w drugim dodamy do niej inną i tak stopniowo zbliżymy się ku celowi, to nigdy nie narazimy się na wielkie niebezpieczeństwo, ale za to rozłoży się ono na wiele punktów. Każda przerwa między jednym a drugim sukcesem daje nieprzyjacielowi nowe nadzieje. Wpływ poprzednich sukcesów na następny jest bardzo znikomy, często żaden, często negatywny, gdyż nieprzyjaciel nabiera sił lub zgolą zagrzewa się do większego oporu, bądź otrzymuje nową pomoc z zewnątrz, podczas gdy tam, gdzie wszystko dzieje się za jednym pociągnięciem, wczorajszy sukces pociąga za sobą dzisiejszy, pożar rozpala się od pożaru. Jeżeli istnieją państwa, które zostały pokonane za pomocą sukcesywnych ciosów, i gdzie czas stał się dla obrońcy, którego jest przecież aniołem stróżem, zgubny — to nieskończenie liczniejsze są przykłady, gdzie zamiar nacierającego został w ten sposób całkowicie chybiony. Przypomnijmy sobie tylko wojnę siedmioletnią, gdzie Austriacy usiłowali swój cel osiągnąć tak wygodnie, z taką przezornością i ostrożnością, że w końcu całkiem go chybili. W tym oświetleniu więc nie jesteśmy wcale zdania, że troska o porządnie urządzony teatr wojny nie będzie sprzyjała parciu naprzód i zapewniała w pewnym stopniu równowagi, lecz uważamy niekorzyści stąd wynikające za zło konieczne, które zasługuje na uwzględnienie dopiero wówczas, gdy nie pozostanie już żadna nadzieja na posuwanie się naprzód. Przykład Bonapartego w 1812 r. jest daleki od tego, aby nas do tego twierdzenia zniechęcić, raczej nas w nim umacnia. Kampania Bonapartego nie udała się nie dlatego, że posunął się on za szybko i za daleko, jak to się ogólnie mniema, lecz że poszczególne środki do sukcesu zawiodły. Państwo rosyjskie nie jest krajem, który można formalnie opanować, przynajmniej nie siłami dzisiejszych państw europejskich ani przy pomocy 500 tyś. ludzi, których Bonaparte do tego użył. Państwo takie może być zawojowane jedynie przez własną słabość i na skutek wewnętrznego rozłamu. Aby uderzyć w te słabe miejsca życia politycznego, konieczny jest wstrząs sięgający aż do serca państwa. Tylko po uderzeniu na Moskwę Bonaparte miał prawo przypuszczać, że poderwie ducha rządu oraz wierność i wytrwałość narodu. W Moskwie

spodziewał się znaleźć pokój, i to było jedynym rozsądnym celem, który mógł sobie w tej wojnie postawić. Prowadził więc swe główne siły przeciwko głównym siłom Rosjan, które, potykając się, wycofywały się przed nim poprzez obóz pod Dryssą i zatrzymały się dopiero pod Smoleńskiem. Odwrót ten porwał również armię Bagrationa za sobą, Bonaparte pobił obie armie i opanował Moskwę. Działa! tu tak, jak działał wszędzie, tylko w ten sposób został on władcą Europy i tylko w ten sposób mógł nim zostać. Ten, kto Bonapartego podziwiał w jego wszystkich poprzednich kampaniach jako największego wodza, w tej kampanii nie powinien wynosić się ponad niego. Wolno oceniać wydarzenie na zasadzie sukcesu, gdyż jest on najlepszą jego krytyką (patrz rozdział piąty księgi drugiej), ale oceny przeprowadzonej tylko na zasadzie sukcesu nie usiłujmy uzasadniać ludzkim rozumem. Wynaleźć przyczyny nieszczęśliwej kampanii nie oznacza jeszcze przeprowadzić jej krytykę. Tylko wtedy, kiedy udowodnimy, że przyczyn tych nie wolno było przeoczyć lub nie zauważyć, przeprowadzamy krytykę i wynosimy się ponad wodza. Twierdzimy zatem, że ten, kto kampanię 1812 roku uważa za pozbawione sensu przedsięwzięcie tylko z racji niezwykłej klęski, podczas gdy w razie powodzenia widziałby w niej wielkie możliwości sukcesu, wykazuje całkowity brak zdolności oceny. Gdyby Bonaparte zatrzymał się na Litwie, jak to większość jego krytyków chciała, aby zabezpieczyć sobie wpierw twierdze (których zresztą, oprócz położonej całkiem na uboczu Rygi, prawie że nie było, gdyż Bobrujsk jest małym, nic nie znaczącym miasteczkiem), uwikłałby się wówczas na zimę w żałosny system obrony. Wtedy ci sami ludzie pierwsi krzyczeliby: to już nie jest ten dawny Bonaparte! Jak to, nie doprowadził nawet do jakiejś pierwszej głównej bitwy, on, który po zwycięstwach pod Austerlitz i Frydlądem orężem swym sięgał aż po ostatnie zakątki nieprzyjacielskiego kraju? Nieprzyjacielską stolicę ogołoconą, gotową do upadku Moskwę bojaźliwie pominął i pozostawił ośrodek, w którym mogły się skupić nowe siły? Miał to niesłychane szczęście napaść na tego odległego olbrzyma, tak jak się napada na miasto w sąsiedztwie lub jak Fryderyk Wielki na bliski mały Śląsk, i nie wykorzystał tego, zatrzymał się w połowie drogi do zwycięstwa, jak gdyby zły duch stanął na jego drodze? Tak sądziliby ludzie, gdyż tego rodzaju są sądy większości krytyków. Twierdzimy: kampania 1812 roku się nie udała, gdyż rząd nieprzyjacielski był silny, lud wierny i wytrwały, a więc udać się nie mogła. Jest może błędem Bonapartego, że w ogóle ją podjął, przynajmniej skutek o tym świadczy, że omylił się w swych kalkulacjach, my jednak utrzymujemy, że jeśli ten cel miał być postawiony, to zasadniczo nie mógł on być w inny sposób osiągnięty.

Bonaparte zamiast podjąć na wschodzie przewlekłą i kosztowną wojnę obronną, jaką już prowadził na zachodzie, spróbował jedynego środka do celu: śmiałym uderzeniem zmusić przerażonego przeciwnika do pokoju. To, że jego armia przy tym została zniszczona, było niebezpieczeństwem, z którym się liczył, stawką w grze, ceną jego wielkiej nadziei. Jeżeli zniszczenie jego sił zbrojnych z jego winy jest większe, niż to było konieczne, to winy nie należy przypisywać dalekiemu marszowi na Moskwę, gdyż to było nieuniknionym celem, lecz późnemu rozpoczęciu kampanii, trwonieniu ludzi w jego taktyce, brakowi dbałości o zaopatrzenie armii i zabezpieczenie drogi odwrotu i wreszcie nieco spóźnionemu opuszczeniu Moskwy. To, że armie rosyjskie zdążały nad Berezynę, aby mu formalnie zagrodzić odwrót, nie jest silnym argumentem przeciwko nam. Po pierwsze bowiem okazało się właśnie, jak trudno jest odciąć armię, gdyż ta w najbardziej niedogodnych okolicznościach w końcu jednak utorowała sobie drogę i chociaż cale działanie przyczyniło się do powiększenia katastrofy, w istocie rzeczy jej jednak nie spowodowało. Po drugie, rzadko spotykane właściwości terenu sprzyjały wytworzeniu się tej sytuacji, bez tych ciągnących się w poprzek wielkiego traktu moczarów Berezyny z jej gęsto zalesionymi i niedostępnymi brzegami odcięcie byłoby jeszcze mniej możliwe. Po trzecie, w ogóle nie ma żadnego środka, aby się przed taką ewentualnością inaczej zabezpieczyć, jak przez prowadzenie swych sił zbrojnych na pewnej szerokości, co już poprzednio odrzuciliśmy. Jeżeli się już raz na to zdecydowano, aby nacierać środkiem, a boki kryć armiami, które pozostawia się w tyle po prawej i lewej stronie, to należałoby przy każdym nieszczęśliwym wypadku takiej armii uciekać w tył, a z takiego natarcia, oczywiście, niewiele by wynikło. Wcale nie można powiedzieć, że Bonaparte zaniedbał swoje boki. Przeciw Wittgensteinowi wystawił przeważające siły; pod Rygą stanął odpowiedni korpus oblężniczy, który tam był zbędny, a na południu Schwarzenberg miał 50 tyś. ludzi i był silniejszy od Tormasowa, a prawie wystarczał na Cziczagowa, do tego dochodziło jeszcze 30 tyś. ludzi pod Yictorem w pośrodku na tyłach. Nawet w listopadzie, a więc w decydującym momencie, kiedy rosyjskie siły zbrojne już się wzmocniły, a francuskie bardzo osłabły, przewaga Rosjan na tyłach armii głównej nie była jeszcze tak wielka, Wittgenstein, Cziczagow i Sacken mieli razem 110 tyś. ludzi. Schwarzenberg, Regnier, Yictor, Oudinot i St. Cyr posiadali efektywnie jeszcze 80 tyś. ludzi. Najprzezorniejszy generał w działaniach zaczepnych nie poświęciłby swoim flankom poważniejszych sił. Gdy Bonaparte z tych 600 tyś. ludzi, którzy w 1812 r. przekroczyli Niemen, zamiast 50 tyś., które ze Schwarzenbergiem, Regnierem i Mac Donaldem powróciły z Rosji, przyprowadził 250 tyś., co przy uniknięciu błędów, jakie mu wytknęliśmy, było możliwe, to byłaby to tylko

nieszczęśliwa kampania. Teoria nie miałaby nic do zarzucenia, gdyż utrata ponad połowy armii w takim wypadku nie jest niczym niezwykłym i tylko pozornie wygląda tu tak groźnie z powodu wielkiej skali. Tyle o działaniu głównym, jego wymaganym kierunku i jego nieuniknionych niebezpieczeństwach. Jeżeli chodzi o działania drugorzędne, to przede wszystkim twierdzimy: musi być jeden wspólny cel dla wszystkich, ale tak postawiony, aby nie hamował działalności poszczególnych części. Jeżeli mamy posuwać się z rejonu górnego i dolnego Renu oraz z Holandii na Francję, aby połączyć się pod Paryżem, a żadna armia nie ma się na nic ważyć i o ile możności unikać zetknięcia się z przeciwnikiem aż do czasu osiągnięcia tego połączenia, to nazywamy to planem zgubnym. Powstaje konieczność rozważenia tego trójdzielnego ruchu, który wprowadza do posuwania się każdej części wahanie, niezdecydowanie i nieśmiałość. Lepiej jest wyznaczyć każdej części armii własne zadanie, a jedność przewidzieć tylko tam, gdzie poszczególne działania same przez się staną się jednością. Taki podział, aby po kilku marszach się znowu połączyć, zdarza się prawie na wszystkich wojnach i jest zawsze w gruncie rzeczy pozbawiony sensu. Jeżeli jesteśmy podzieleni, to musimy wiedzieć dlaczego i to „dlaczego" musi być spełnione i nie może polegać tylko na późniejszym połączeniu się jak w kadrylu. Należy zatem, jeżeli siły zbrojne posuwają się na rozdzielonych teatrach wojennych, wyznaczyć każdej armii zadanie dla siebie, w którym może ona wyczerpać swą siłę uderzeniową. Ostatnie uderzenie następuje ze wszystkich stron i o to właśnie chodzi, a nie o to, aby wszyscy odnieśli tylko względne korzyści. Jeżeli rola przypadająca pewnej armii jest dla niej za trudna, gdyż nieprzyjaciel zastosował inny podział sił, niż przewidywaliśmy, i dozna ona porażek, nie może to i nie powinno wywierać żadnego wypływu na czynności pozostałych, w przeciwnym wypadku zwrócilibyśmy już od samego początku prawdopodobieństwo ogólnego sukcesu przeciwko sobie samym. Tylko wówczas, gdy większość spotka nieszczęście łub przydarzy się to części głównej, może i powinno to mieć wpływ na pozostałe siły, wtedy bowiem zachodzi wypadek chybionego planu. Właśnie ta reguła dotyczy armii i oddziałów, które początkowo były przeznaczone do obrony i na skutek jej powodzenia mogą przejść do natarcia, jeżeli nielepiej jest przerzucić te zbędne siły zbrojne do rejonu głównej ofensywy, co zasadniczo zależy od położenia geograficznego teatru wojennego. Co stanie się w tych okolicznościach z geometrycznym kształtem, tzn. z dopasowaną do terenu formą i jednością całego natarcia, co z bokami i tyłami sąsiednich oddziałów pobitej części sił? Właśnie to zamierzamy w głównej mierze zwalczać. To sklejanie wielkiego natarcia w geometryczny czworobok jest zabłąkaniem się w fałszywym systemie myślowym.

W rozdziale piętnastym księgi trzeciej wykazaliśmy, że geometryczny element w strategii nie wywiera takiego wpływu jak w taktyce, i w tym miejscu chcemy powtórzyć jedynie rezultat, że szczególnie przy natarciu rzeczywiste sukcesy w poszczególnych punktach zasadniczo więcej zasługują na uwagę niż figura, która z tego natarcia stopniowo może się wyłaniać wskutek różnorodnych sukcesów. W każdym razie jest rzeczą pewną, że na wielkich obszarach strategu względy i decyzje, które powodują geometryczne położenie poszczególnych części, powinny słusznie być pozostawione naczelnemu wodzowi, że zatem żaden z podległych mu dowódców nie ma prawa pytać o to, co robi jego sąsiad, a czego nie robi, a powinien bezwzględnie dążyć do swego celu. Jeżeli przez to rzeczywiście powstanie dysproporcja, to odgórnie zawsze jeszcze można temu na czas zaradzić. Tym samym zostanie zasadnicze zło działania podzielonymi siłami usunięte, a mianowicie to, że zamiast realnych rzeczy miesza się w przebieg wydarzeń szereg obaw i przypuszczeń, że każdy przypadek odbija się nie tylko na tej części sił zbrojnych, której dotyczy, lecz również na całości, i że osobistym słabostkom i animozjom podległych dowódców otwiera się szerokie pole do popisu. Wierzymy, że ten pogląd tylko wówczas wydaje się paradoksalny, jeżeli niewystarczająco długo i niedostatecznie poważnie studiuje się historię wojen, nie oddziela rzeczy ważnych od nieważnych i nie docenia całego wpływu ludzkich słabostek. Jeżeli już w taktyce trudno uzyskać szczęśliwy wynik w natarciu kilkoma rozdzielonymi kolumnami za pomocą dokładnego zharmonizowania wszystkich części, jak to głoszą wszyscy doświadczeni, to o ile trudniejsze lub raczej całkowicie niemożliwe to będzie w strategii, gdzie rozdział sił jest o wiele większy. Gdyby zatem to stałe harmonizowanie wszystkich części było nieodzownym warunkiem sukcesu, to należałoby takie strategiczne natarcie całkowicie zarzucić. Zjednaj strony jednak nie zależy od naszej woli, aby go całkowicie zaniechać, gdyż mogą do tego zmuszać okoliczności, nad którymi nie posiadamy żadne] władzy, z drugiej strony w taktyce stałe harmonizowanie działania w każdej chwili nie jest nawet potrzebne, a tym mniej w strategii. W ostatniej trzeba więc tym bardziej tego zaniechać i tym bardziej trzymać się tego, aby każdej części przydzielać samodzielną część pracy. Do powyższego musimy dodać jeszcze ważną uwagę, dotyczy ona dobrego podziału ról. W latach 1793 i 1794 austriackie siły główne znajdowały się w Niderlandach, a pruskie nad górnym Renem. Austriackie oddziały zostały wysłane z Wiednia do Conde i Yalenciennes i krzyżowały się z pruskimi, które zdążały z Berlina do Landau. Austriacy mieli tam co prawda bronić swoich belgijskich prowincji i gdyby ponadto we francuskiej Flandrii dokonali zdobyczy, byłoby to im bardzo na rękę, ale to wszystko nie było

dostatecznym argumentem. Po śmierci księcia Kaunitza austriacki minister Thugut przeforsował decyzję całkowitego opuszczenia Niderlandów, aby bardziej skoncentrować swe siły. W istocie rzeczy Austriacy mieli do Flandrii dwukrotnie tak daleką drogę jak do Alzacji, a w czasie, kiedy te siły zbrojne były skazane na ograniczoną przestrzeń i musiały być utrzymywane za gotówkę, nie było to drobnostką. Jednak minister Thugut miał widocznie jeszcze inny zamiar: chciał on mocarstwa zainteresowane obroną Niderlandów! dolnego Renu — Holandię, Anglię i Prusy — zmusić przez nagłe niebezpieczeństwo do podjęcia większego wysiłku. W swojej kalkulacji jednak pomylił się, gdyż wówczas w żaden sposób nie można było poradzić sobie z pruskim gabinetem. W każdym razie poczynania te wykazują wpływ interesu politycznego na przebieg wojny. Prusy w Alzacji nie miały czego bronić ani też zdobywać. Marsz w 1792 r. przez Lotaryngię do Szampanii był z ich strony tylko rycerskim gestem. Skoro to pod naciskiem okoliczności już nie wystarczało, kontynuowały one wojnę już tylko z połowicznym zainteresowaniem. Gdyby oddziały pruskie znalazły się w Niderlandach, byłyby one w bezpośredniej styczności z Holandią, którą częściowo mogły uważać za swój własny kraj, gdyż Prusy podbiły ją w 1787 r., osłaniały dolny Ren i w konsekwencji tę część monarchii pruskiej, która była położona najbliżej teatru wojny. Również i z Anglią Prusy z powodu subsydiów znajdowały się na stopie bliższego stosunku sojuszniczego, który w tych okolicznościach nie mógł tak łatwo wyrodzić się w podstęp, jakiego dopuścił się wówczas gabinet pruski. Można było spodziewać się o wiele lepszego skutku, gdyby Austriacy skoncentrowali swe siły główne nad górnym Renem, Prusacy wszystkie siły w Niderlandach, a Austriacy pozostawili tu tylko odpowiedni korpus. Gdyby w 1814 r. zamiast przedsiębiorczego Blüechera postawiono na czele armii śląskiej generała Barklaya, a Blüechera zatrzymano pod Schwarzenbergiem przy armii głównej, to kampania byłaby się prawdopodobnie całkowicie nie powiodła. Gdyby przedsiębiorczy Laudon znalazł się w miejscu armii Rzeszy, zamiast trzymać swój teatr wojny w najsilniejszym punkcie monarchii pruskiej, mianowicie na Śląsku, wojna siedmioletnia przyjęłaby prawdopodobnie inny obrót. Aby to bliżej rozważyć, musimy rozpatrzyć poszczególne przypadki z punktu widzenia ich zasadniczych różnic. Pierwszy wypadek zachodzi, jeżeli prowadzimy wojnę wspólnie z innymi mocarstwami, które występują nie tylko jako nasi sprzymierzeńcy, lecz sarni są również w wojnie zainteresowani. Drugi: jeżeli armia sojusznicza dołączy się do pomocy. Trzeci: jeżeli jest mowa tylko o osobistych cechach generałów. Dla obu pierwszych wypadków można postawić pytanie, czy lepiej jest oddziały poszczególnych mocarstw zmieszać całkowicie, tak aby

poszczególne armie składały się z korpusów poszczególnych mocarstw, jak to nastąpiło w latach 1813 i 1814, lub czy należy całkowicie je rozdzielić, aby każda z nich działała bardziej samodzielnie. Pierwszy sposób jest oczywiście skuteczny, zakłada jednak pewien stopień zaprzyjaźnienia i wspólnoty interesów, co rzadko się zdarza. Przy takim ścisłym, zespoleniu sil zbrojnych wyodrębnienie własnych interesów przez gabinety będzie o wiele trudniejsze, jeżeli zaś chodzi o szkodliwy wpływ egoistycznych poglądów dowódców, to w tych warunkach może to zdarzać się tylko u niższych dowódców, a więc jedynie w zakresie taktyki, i to nie tak bezkarnie i dowolnie, jak przy całkowitym rozdzieleniu. Przy całkowitym rozdzieleniu sił wpływy te przechodzą w dziedzinę strategii i działają zatem w decydujących pociągnięciach. Jednak, jak powiedzieliśmy, do tego trzeba rzadko spotykanego poświęcenia ze strony rządu. W 1813 r. potrzeba zmusiła wszystkich do pójścia w tym kierunku i mimo to nie można dość pochwalić cesarza Rosji, który wystąpił z największymi siłami zbrojnymi i najbardziej przyczynił się do powodzenia, że swoje oddziały podporządkował pruskim i austriackim dowódcom, bez ambicji działania samodzielną armią rosyjską. Jeżeli takiego zespolenia sil zbrojnych nie można osiągnąć, to całkowity ich podział jest oczywiście lepszy niż połowiczny, a najgorsze jest zawsze to, jeżeli dwaj niezależni wodzowie różnych mocarstw znajdują się na jednym i tym samym teatrze wojny, jak to często było z Rosjanami, Austriakami i armią Rzeszy podczas wojny siedmioletniej. Przy całkowitym podziale sit ciężary, które musza być pokonane, są bardziej rozłożone i każdy, pod naciskiem swego ciężaru, będzie bardziej skory do działania. Jeżeli jednak te ciężary są w ścisłej łączności ze sobą lub zgoła na jednym teatrze wojny, to ten wypadek nie zachodzi, a ponadto zła wola jednego paraliżuje równocześnie siły drugiego. W pierwszym z wyżej podanych przypadków całkowity rozdział sil nie natrafia na żadne trudności, gdyż naturalne zainteresowanie każdego mocarstwa zazwyczaj wyznaczy już inny kierunek dla ich siły. W drugim przypadku może tego brakować i wtedy z reguły nie pozostaje nic innego, jak całkowicie podporządkować się armii pomocniczej, jeżeli jej siła na to pozwala, jak to uczynili Austriacy pod koniec kampanii 1815 r. i Prusacy podczas kampanii 1807 r. Jeżeli chodzi o osobiste cechy generałów, to wszystko wynika w tym wypadku z indywidualności, ale jednej ogólnej uwagi nie wolno nam przeoczyć, aby na czele podporządkowanych armii nie stawiać, co zwykle się zdarza, dowódców najostrożniejszych i najprzezorniejszych, lecz najbardziej przedsiębiorczych. Przy rozdzielonym bowiem działaniu strategicznym najważniejsze jest to, aby każda część dzielnie pracowała, wykorzystywała w pełni swe siły, przy czym błędy, które mogą być

popełnione na jednym punkcie, będą wyrównane przez zręczność na innych. Można zatem być pewnym pełnej działalności wszystkich części tylko wówczas, jeżeli dowódcami są ruchliwi i przedsiębiorczy ludzie, których pcha naprzód pęd wewnętrzny i własne serce, gdyż rzadko wystarcza tylko obiektywne, zimne rozważanie konieczności działania. Wreszcie zauważmy jeszcze, że w wypadku gdy okoliczności na to pozwalają, należy oddziały i dowódców używać zależnie od ich przeznaczenia i warunków terenowych zgodnie z ich właściwościami. Mianowicie: armie stałe, dobre oddziały, liczną jazdę, starych, ostrożnych, rozumnych wodzów — w otwartym terenie; milicję krajową, pospolite ruszenie, młodych przedsiębiorczych dowódców — w lasach, w górach i na przełęczach, armie pomocnicze w bogatych prowincjach, według ich własnego wyboru. To, co dotychczas powiedzieliśmy w ogólności, a w niniejszym rozdziale w szczególności o planie wojny nastawionym na pokonanie nieprzyjaciela, miało na myśli przede wszystkim uwypuklenie jego celu, a następnie podanie zasad, którymi należy się kierować przy wyborze środkowi dróg. Chcemy w ten sposób jasno sobie uświadomić, czego od takiej wojny się żąda i powinno się od niej żądać. To co konieczne i ogólne chcieliśmy uwydatnić, indywidualnemu i przypadkowemu pozostawić luz, różne zaś „widzi mi się", żonglerkę myślową, rzeczy fantastyczne albo sofistyczne — wyeliminować. Jeżeli ten cel osiągnęliśmy, to uważamy zadanie nasze za spełnione. Ten, kto się zdziwi, że nie znalazł tu nic o omijaniu rzek, wykorzystaniu gór z uwagi na dominujące wyniosłości, unikaniu silnych pozycji i kluczowych punktów kraju, ten nas nie zrozumiał i sądzimy, że nie zrozumiał on jeszcze wojny w jej wielkich powiązaniach. W poprzednich księgach scharakteryzowaliśmy te przedmioty ogólnie i doszliśmy do wniosku, że są one o wiele słabszej natury, aniżeli się to powszechnie sądzi. Tym bardziej nie mogą i nie powinny one w wojnie mającej na celu pokonanie przeciwnika odegrać wielkiej roli, a mianowicie takiej, która miałaby wpływ na całokształt planu wojny. Zorganizowaniu naczelnego dowództwa poświęcimy przy końcu niniejszej książki oddzielny rozdział. Ten rozdział chcemy zakończyć pewnym przykładem. Jeżeli Austria, Prusy, Związek Niemiecki, Niderlandy i Anglia decydują się na wojnę przeciwko Francji, przy czym Rosja pozostaje neutralna, wypadek, który od stu pięćdziesięciu lat tak często się już powtarzał, to są one w stanie prowadzić wojnę zaczepną zmierzającą do pokonania nieprzyjaciela. Mimo bowiem swej wielkości i potęgi Francja może znaleźć się w takiej sytuacji, że większa część jej państwa zostanie zalana przez nieprzyjacielskie armie, stolica dostanie się w ich posiadanie, a poza Rosją nie będzie mocarstwa, które mogłoby jej skutecznie pomóc. Hiszpania leży zbyt daleko i niekorzystnie, państwa

Italii są tymczasem zbyt kruche i słabe. Wymienione kraje rozporządzają bez swoich pozaeuropejskich posiadłości ponad siedemdziesięciopięciomilionową ludnością, podczas gdy Francja posiada jedynie 30 min, a armia, którą w poważnie pomyślanej wojnie przeciwko Francji mogłyby one wystawić, przedstawiałaby się, skromnie licząc, następująco: Austria – 250 tys. ludzi Prusy – 200 tys. Pozostałe Niemcy – 150 tys. Niderlandy – 75 tys. Anglia – 50 tys. -----------------------------------------------Razem – 750 tys. Jeżeli armie te wystąpią w pełnej sile bój owej, to bardzo prawdopodobnie będą one o wiele przewyższały siły, które Francja może przeciwstawić, gdyż kraj ten za czasów Bonapartego nigdy nie wystawił masy bojowej o podobnej sile. Obliczywszy załogi twierdz i magazynów, oddziały dozorujące wybrzeży itp., nie będziemy wątpili w znaczną przewagę na głównym teatrze wojennym, a na niej przecież przede wszystkim opiera się cel pokonania nieprzyjaciela. Punkt ciężkości państwa francuskiego stanowią jego siły zbrojne i Paryż, Celem sprzymierzonych musi być zwyciężenie ich w jednej lub kilku bitwach głównych, zdobycie Paryża i odrzucenie resztek nieprzyjacielskich armii poza Loarę. Serce monarchii francuskiej leży między Paryżem a Brukselą, tam granica przebiega w odległości jedynie trzydziestu mil od stolicy. Jedna część sprzymierzonych, a mianowicie Anglicy, Holendrzy, Prusacy i niemieckie państwa północne mają tam swoją naturalną podstawę wyjściową, ich kraje leżą po części w pobliżu, po części tuż za nią. Austria i Niemcy południowe mogą wygodnie prowadzić tę wojnę jedynie z rejonu górnego Renu. Najbardziej naturalny kierunek wyprowadza na Troyes i Paryż albo na Orlean. Oba uderzenia z Niderlandów i z górnego Renu są zatem całkowicie bezpośrednie i niewymuszone, krótkie i silne, i oba prowadzą na punkt ciężkości nieprzyjaciela. Na te dwa kierunki powinny zatem być podzielone wszystkie siły zbrojne Francji. Jedynie dwa względy oddalają nas od prostoty tego planu. Austriacy nie ogołocą Italii, będą w każdym wypadku chcieli zostać tam panami sytuacji. Nie zaryzykują, aby osłaniać Italię jedynie pośrednio przez uderzenie na Paryż. W politycznej sytuacji tego kraju ten zamiar uboczny zasługuje na wzięcie pod uwagę. Byłoby jednak zdecydowanym błędem, gdyby z tym miała być związana stara, tak często podejmowana idea natarcia na południową Francję z rejonu Italii i z tej przyczyny miałyby się znaleźć tam takie siły, których Italia jedynie do zabezpieczenia się przed niespodziewanymi wypadkami w pierwszej

kampanii wcale nie potrzebowała. Tylko tyle ma pozostać w Italii i tylko tyle wolno odciągnąć od głównego działania, jeżeli nie chcemy sprzeniewierzyć się głównej idei: jedności planu i skupieniu sił. Chcieć Francję opanować nad Rodanem, to jakby chcieć podnieść muszkiet za koniec jego bagnetu. Ale i jako drugorzędne działanie należy natarcie na południową Francję potępić, gdyż budzi ono nowe siły przeciwko nam. Każdorazowo gdy nacieramy na odległą prowincję, naruszamy interesy i czynności, które w przeciwnym wypadku drzemałyby. Jedynie wówczas, gdyby się okazało, że siły pozostawione w Italii są za duże do samego zabezpieczenia tego kraju, muszą więc pozostać nieczynne, natarcie stamtąd na południową Francję byłoby usprawiedliwiona. Dlatego powtarzamy: włoskie siły zbrojne muszą być utrzymane na tak niskim poziomie, jak tylko na to pozwalają okoliczności i to wystarczy, jeżeli Austriacy nie chcą w jednej kampanii utracić całego kraju. W naszym przykładzie przyjmujemy siły te na 50 tyś. ludzi, Następnym względem jest położenie Francji jako kraju nadmorskiego. Ponieważ Anglia na morzu ma przewagę, wynika stąd duża wrażliwość Francji wzdłuż całego wybrzeża Atlantyku i w związku z tym konieczność mniej lub więcej silnego obsadzenia wybrzeży. Przy słabej nawet obsadzie granica Francji zostaje przez to potrojona i stąd wyniku, że armie francuskie znajdujące się na teatrach wojny muszą oddać pewną liczbę sił. Oddziały desantowe w sile 20 tyś. do 30 tyś. ludzi, którymi Anglia rozporządza i nimi zagraża Francji, będą absorbowały prawdopodobnie dwu - a może i trzykrotnie taką liczbę sił francuskich, przy czym trzeba pamiętać nie tylko o oddziałach, ale i o pieniądzach, armatach itd. potrzebnych dla floty i baterii nadbrzeżnych. Przyjmijmy, że Anglicy użyją w tym celu 25 tyś. ludzi. Nasz plan wojny polegałby po prostu na tym, że: po pierwsze, w Niderlandach skoncentruje się 200 tyś. Prusaków 75 tyś. Holendrów 25 tyś. Anglików 50 tyś. Niemców północnej Rzeszy -----------Razem: 350 tyś, ludzi, z czego około 50 tyś. stanowiłoby załogi twierdz przygranicznych, a 300 tyś. ruszyło na Paryż, aby wydać armiom francuskim bitwę walną. Po drugie, nad górnym Renem skoncentruje się 200 tyś. Austriaków i 100 tyś. Niemców południowej Rzeszy, aby równocześnie wyruszyć z armią niderlandzką i to w kierunku na górną Sekwanę, a następnie na Loarę i również wydać nieprzyjacielskim armiom bitwę walną. Nad Loarą złączą się prawdopodobnie oba uderzenia w jedno. Sprawa zasadnicza jest tym samym ustalona. To, co dalej jeszcze

mamy do powiedzenia, dotyczy w głównej mierze usunięcia fałszywych pojęć i przedstawia się następująco: Po pierwsze, dążeniem dowódców powinno być szukanie nakazanej bitwy głównej i wydanie jej przy takim stosunku sił i w takich warunkach, które rokują decydujące zwycięstwo. Temu celowi muszą oni wszystko poświęcić, a przy oblężeniach, otoczeniach i obsadzaniach radzić sobie możliwie najmniejszą liczbą sił. Jeżeli oni, skoro wkroczą na teren nieprzyjacielski, rozejdą się w kierunkach ekscentrycznych, podobnie jak Schwarzenberg to uczynił w 1814 r., to wszystko jest stracone. Sprzymierzeńcy w 1814 r. zawdzięczają tylko słabości Francji to, że w pierwszych czternastu dniach nie zostało wszystko rzeczywiście stracone. Natarcie ma być podobne do szybko lecącej strzały, a nie do banki mydlanej, która rozedmie się aż do pęknięcia. Po drugie, Szwajcarię należy pozostawić jej własnym siłom. Jeżeli zachowa neutralność, będziemy nad górnym Renem mieli dobry punkt oparcia. Jeżeli Francja ją napadnie, to niech Szwajcaria broni swej skóry, do czego nadaje się z więcej niż jednego względu. Nic bardziej głupiego, jak przypisywanie Szwajcarii z uwagi na to, że jest ona najwyżej położonym krajem w Europie, geograficznie dominującego wpływu na wydarzenia wojenne. Taki wpływ istnieje jedynie pod pewnymi, bardzo ograniczonymi warunkami, których tu zupełnie nie ma. Jeżeli przeciwko Francuzom toczy się ofensywa w sercu ich kraju, to nie mogą oni podejmować poważnej ofensywy ze Szwajcarii ani na Italię, ani na Szwabię, a już w żadnym wypadku nie może wchodzić w rachubę wysokie położenie tego kraju jako decydująca okoliczność w tej sprawie. Korzyść strategicznego dominowania jest przede wszystkim w głównej mierze ważną w obronie, a co z tej ważności przypada dla natarcia, może pokazać się w jednym pojedynczym uderzeniu. Kto tego nie wie, ten nie przemyślał sprawy do głębi, i jeżeli kiedyś w przyszłej naradzie władców i wodzów znajdzie się uczony oficer sztabu generalnego, który z zatroskanym czołem taką mądrością się popisze, to uznajemy to z góry za czczą bzdurę i wyrażamy życzenie, aby przy takiej naradzie znalazł się jakiś dzielny rębacz, dziecko zdrowego ludzkiego rozsądku, który by mu to słowo odciął przy samych ustach. Po trzecie, przestrzeń między obu natarciami pozostawiamy prawie bez żadnej uwagi. Podczas gdy 600 tyś. ludzi zgromadzi się w odległości 30 do 40 mil od Paryża, aby uderzyć w serce państwa francuskiego, czy musimy jeszcze o tym pamiętać, aby osłaniać środkowy Ren, a więc Berlin, Drezno, Wiedeń i Monachium? To nie byłoby zgodne z ludzkim rozsądkiem. Czy trzeba osłaniać komunikacje? To nie byłoby nieważne, ale wtedy można by logicznie szybko dojść do tego, że tej osłonie należy nadać siłę i wagę natarcia, więc posuwać się zamiast na dwóch kierunkach, do czego bezwarunkowo zmusza położenie państw, na trzech, do czego ono nie zmusza, a te trzy urosłyby następnie może do

pięciu, a nawet siedmiu i w ten sposób weszłaby znowu cala stara litania na porządek dzienny. Nasze oba natarcia mają każde swój cel: użyte siły prawdopodobnie znacznie przewyższają nieprzyjacielskie. Jeżeli każde pójdzie śmiało naprzód, to oczywiście oba będą korzystnie na siebie wzajemnie oddziaływały. Gdyby jedno z tych natarć się nie powiodło, gdyż nieprzyjaciel siły swe podzielił nierównomiernie, to słusznie należy oczekiwać, że sukces drugiego sam przez się to naprawi, i to jest ten prawdziwy związek między nimi. Związek, który rozciąga się na wypadki poszczególnych dni, nie może przy tej odległości między nimi istnieć, one go nie potrzebują i dlatego bezpośrednia, a raczej prosta łączność między nimi nie posiada dużej wartości. Nieprzyjaciel, który jest zaatakowany w swoim najczulszym miejscu, i tak nie będzie mógł użyć poważniejszych sił dla przerwania tej łączności. Można by jedynie obawiać się tego, że przerwania mogą dokonać oddziały partyzanckie przy poparciu ludności, tak że nieprzyjaciel nie utraci tu żadnych sił zbrojnych. Aby temu zapobiec, wystarczy, aby od Trewiru posuwał się korpus składający się z 10 do 15 tyś. ludzi, zwłaszcza kawalerii, w kierunku na Reims; to wystarczy, aby przejść do porządku dziennego nad partyzantką i posuwać się na wysokości wielkich armii. Ten korpus nie ma zamykać twierdz ani też ich dozorować, a tylko między nimi przemaszerować, nie ma utrzymywać żadnych stałych baz i każdą przewagę omijać w jakimkolwiek dowolnym kierunku. Wielkie nieszczęście nie powinno go spotkać, a jeżeli to się przydarzy, nie będzie; wielkim złem dla całości. W tych okolicznościach taki korpus prawdopodobnie wystarczy dla utworzenia punktu pośredniego między tymi dwoma natarciami. Po czwarte, oba działania drugorzędne, mianowicie armia austriacka w Italii i angielska armia desantowa mogą dążyć do swego celu według najlepszych zasad. Jeżeli nie będą próżnować, to w zasadzie go już osiągnęły, i w żadnym wypadku nie można uzależniać od nich w jakikolwiek sposób jednego z natarć głównych. Jesteśmy mocno przekonam, że w ten sposób Francja będzie każdorazowo pokonana i ukarana, jeżeli uderzy jej do głowy pycha, przez którą uciskała Europę przez sto pięćdziesiąt lat. Tylko po tamtej stronie Paryża nad Loarą można od niej uzyskać warunki, które są potrzebne dla spokoju Europy. Tylko w ten sposób uwidoczni się szybko stosunek ludności 30 min do 75 min., ale nie tak, jak to się działo od stu pięćdziesięciu lat, gdy Francja była otaczana pierścieniem armii od Dunkierki po Genuę, przy czym dawano pierwszeństwo pięćdziesięciu drobnym celom, a żaden nie był dość wielki, aby pokonać gnuśność oraz hamujące i obce wpływy, które występują i wiecznie na nowo będą występowały, szczególnie w armiach sprzymierzonych. Jak mało odpowiadają mniejszemu planowi obecne tymczasowe

plany niemieckiej armii związkowej, czytelnik sam zrozumie. W tej konstelacji rdzeń niemieckiej potęgi tworzy federacyjna część Niemiec, a Prusy i Austria przezeń osłabione zatracają swoją naturalną wagę. Państwo federacyjne stanowi w czasie wojny bardzo spróchniały trzon; nie ma tam jedności, energii, rozsądnego wyboru wodzów, autorytetu i odpowiedzialności. Austria i Prusy są dla Rzeszy niemieckiej naturalnymi ośrodkami uderzenia, one tworzą punkt wypadowy, siłę klingi, one są państwami monarchistycznymi, przyzwyczajonymi do wojny, mają swoje określone interesy, niezależną władzę i górują nad wszystkimi innymi. Na tych naturalnych liniach wytycznych musi opierać się przygotowanie wojny, a nie na fałszywej idei jedności, która tu jest niemożliwa. A ten, kto przeoczy możliwość, zapatrzywszy się na niemożliwość, jest głupcem.

SPIS TREŚCI Notatki autora dotyczące dzieła O wojnie............................................................................................................... 3 Przedmowa Autora.................................................................................................................................................. 8 KSIĘGA PIERWSZA ........................................................................................................................................... 10 O naturze wojny .................................................................................................................................................... 10 ROZDZIAŁ PIERWSZY...................................................................................................................................... 11 Co to jest wojna?................................................................................................................................................... 11 1. Wstęp........................................................................................................................................................... 11 2. Określenie pojęcia ....................................................................................................................................... 11 3. UŜycie siły aŜ do ostateczności ................................................................................................................... 12 4. Celem jest obezwładnienie wroga ............................................................................................................... 13 5. Krańcowe napięcie sił.................................................................................................................................. 14 6. Modyfikacje wywołane przez rzeczywistość .............................................................................................. 15 7. Wojna nie jest nigdy aktem odosobnionym................................................................................................. 16 8. Wojna nie składa się z jednego tylko krótkotrwałego uderzenia................................................................. 16 9. Wynik wojny nie jest nigdy bezwzględny................................................................................................... 18 10. Prawdopodobieństwa rzeczywistości zastępują krańcowość i bezwzględność pojęć................................ 18 11. Cel polityczny występuje ponownie.......................................................................................................... 18 12. Nie wyjaśnia to jednak zastoju w działaniach wojennych......................................................................... 20 13, Jedna tylko przyczyna moŜe wstrzymać działania wojenne, i to, jak się zdaje, spowodowana zawsze przez jedną tylko ze stron walczących............................................................................................................. 20 14. Działania wojenne osiągałyby przez to ciągłość doprowadzającą je znowu do ostateczności .................. 21 15. Wysuwa się w ten sposób zasadę biegunowych przeciwieństw ................................................................ 22 16. Natarcie i obrona są to rzeczy róŜnego rodzaju i nierównej siły; zasady biegunowości przeciwieństw nie da się więc do nich zastosować ....................................................................................................................... 22 17. Działanie zasady biegunowości przeciwieństw częstokroć bywa niweczone przez przewagę obrony nad natarciem i tym się tłumaczy zastój w działaniach wojennych ....................................................................... 23 18. Druga przyczyna polega na niedokładnym pojmowaniu połoŜenia .......................................................... 23 19. Często zdarzające się okresy zastoju w działaniach wojennych oddalają wojnę jeszcze bardziej od zasady bezwzględnej i czynią ją w jeszcze większym stopniu rachunkiem prawdopodobieństwa ............................. 24 20. Brakuje zatem jeszcze tylko przypadku, aby upodobnić wojnę do gry, a właśnie w przypadki wojna bardzo obfituje................................................................................................................................................. 25 21. wojna staje się grą zarówno przez swój charakter obiektywny, jak i subiektywny ................................... 25 22. Duchowi ludzkiemu odpowiada to na ogół najbardziej............................................................................. 26 23. Wojna jest jednak zawsze powaŜnym środkiem do powaŜnego celu. BliŜsze jej określenie .................... 26 24. Wojna jest tylko dalszym ciągiem polityki prowadzonej innymi środkami .............................................. 28 25. RóŜnorodność wojen ................................................................................................................................. 28 26. KaŜdą wojnę moŜna uwaŜać za działanie polityczne ................................................................................ 29 27. Pogląd powyŜszy pozwala w wyniku zrozumieć historię wojen i ugruntować podstawy teorii................ 29 28. Wyniki dla teorii........................................................................................................................................ 30 ROZDZIAŁ DRUGI ............................................................................................................................................. 31 Cele i środki wojny ............................................................................................................................................... 31 ROZDZIAŁ TRZECI............................................................................................................................................ 43 Geniusz wojenny................................................................................................................................................... 43 ROZDZIAŁ CZWARTY ...................................................................................................................................... 59 O niebezpieczeństwie na wojnie ........................................................................................................................... 59 ROZDZIAŁ PIĄTY.............................................................................................................................................. 61 Wysiłek fizyczny na wojnie .................................................................................................................................. 61 Wiadomości podczas wojny.................................................................................................................................. 63 ROZDZIAŁ SIÓDMY .......................................................................................................................................... 65 Tarcie na wojnie.................................................................................................................................................... 65 ROZDZIAŁ ÓSMY .............................................................................................................................................. 68 Uwagi końcowe do księgi pierwszej ..................................................................................................................... 68 KSIĘGA DRUGA................................................................................................................................................. 70 Teoria wojny ......................................................................................................................................................... 70 ROZDZIAŁ PIERWSZY...................................................................................................................................... 71 Podział sztuki wojennej......................................................................................................................................... 71 ROZDZIAŁ DRUGI ............................................................................................................................................. 78 Teoria wojny ......................................................................................................................................................... 78 1. Początkowo przez „sztukę wojenną" rozumiano tylko przygotowanie sił zbrojnych.................................. 78

2. Wojna przejawia się najwcześniej w sztuce oblęŜniczej ............................................................................. 78 3. Następnie pojawiła się taktyka .................................................................................................................... 79 4. Właściwe prowadzenie wojny przejawiało się tylko czasami i to jakby ukradkiem ................................... 79 5. RozwaŜania wydarzeń wojennych wywołały potrzebę teorii ...................................................................... 80 6. DąŜenie do stworzenia nauki pozytywnej ................................................................................................... 80 7. Ograniczenie teorii do przedmiotów materialnych...................................................................................... 80 8. Przewaga liczebna ....................................................................................................................................... 81 9. Zaopatrzenie wojska .................................................................................................................................... 81 10. Baza........................................................................................................................................................... 81 11. Linie wewnętrzne ...................................................................................................................................... 82 12. Wszystkie te próby naleŜy odrzucić .......................................................................................................... 82 13. Wyłączają one geniusz z reguły ogólnej ................................................................................................... 83 14. Trudności teorii od chwili zajęcia się wielkościami duchowymi .............................................................. 83 15. Na wojnie nie wolno wykluczać wielkości duchowych ............................................................................ 84 16. Główna trudność teorii prowadzenia wojny .............................................................................................. 84 17. Pierwsza właściwość: siły i wpływy duchowe (wrogie uczucie) .............................................................. 85 18. Wpływ niebezpieczeństwa (męstwo) ........................................................................................................ 85 19. Zakres wpływu wywieranego przez niebezpieczeństwo ........................................................................... 86 20. Inne siły uczucia ........................................................................................................................................ 86 21. Właściwości umysłu .................................................................................................................................. 87 22. Z rozmaitości indywidualności duchowych wypływa rozmaitość dróg wiodących do celu ..................... 87 23. Właściwość druga: Ŝywa reakcja............................................................................................................... 87 24. Właściwość trzecia: niepewność wszelkich danych .................................................................................. 88 25. Nauka pozytywna jest niemoŜliwa ............................................................................................................ 88 26. Wyjścia umoŜliwiające teorię (trudności nie wszędzie są równie wielkie) ............................................... 89 27. Teoria powinna być rozwaŜaniem, a nie doktryną .................................................................................... 89 28. Ten punkt widzenia umoŜliwia istnienie teorii i usuwa jej sprzeczność z praktyką.................................. 91 29. Teoria rozwaŜa więc istotę celów i środków. Cele i środki w taktyce ...................................................... 91 30. Okoliczności towarzyszące zawsze uŜyciu środków................................................................................. 91 31. Teren.......................................................................................................................................................... 92 32. Pora dnia.................................................................................................................................................... 92 33. Pogoda....................................................................................................................................................... 92 34. Cele i środki strategii................................................................................................................................. 93 35. Okoliczności towarzyszące uŜyciu tych środków...................................................................................... 93 36. Okoliczności wytwarzają nowe środki ...................................................................................................... 93 37. Strategia poznaje te środki i cele tylko z doświadczenia ........................................................................... 94 38. Jak daleko naleŜy zajść w analizie środków.............................................................................................. 94 39. Wielkie uproszczenie wiedzy .................................................................................................................... 95 40. Uproszczenie to wyjaśnia szybki rozwój talentu wielkiego wodza oraz dlaczego wódz nie jest uczonym95 41. Dawniejsza sprzeczność ............................................................................................................................ 96 42. Odmawiano z tego powodu poŜytku wszelkiej wiedzy i przypisywano wszystko wrodzonym zdolnościom ......................................................................................................................................................................... 96 43. Wiedza musi odpowiadać stanowisku ....................................................................................................... 97 44. Wiedza na wojnie jest bardzo prosta, lecz nie jest zarazem zbyt łatwa ..................................................... 97 45. Jaka powinna być ta wiedza ...................................................................................................................... 97 46. Wiedza musi się stać umiejętnością .......................................................................................................... 98 ROZDZIAŁ TRZECI.......................................................................................................................................... 100 Sztuka wojenna czy nauka wojenna.................................................................................................................... 100 1. W mowie potocznej jeszcze się to nie ustaliło (Umiejętność a wiedza. Celem nauki jest wyłącznie wiedza, celem sztuki -- umiejętność) ............................................................................................................................... 100 2. Trudność oddzielenia poznania od oceny (sztuka wojenna) ........................................................................... 101 3. Wojna jest aktem stosunków pomiędzy ludźmi .............................................................................................. 101 4. RóŜnica ........................................................................................................................................................... 102 ROZDZIAŁ CZWARTY .................................................................................................................................... 103 Metodyzm ........................................................................................................................................................... 103 ROZDZIAŁ PIĄTY............................................................................................................................................ 109 Krytyka ............................................................................................................................................................... 109 KSIĘGA TRZECIA ............................................................................................................................................ 126 O strategii w ogólności........................................................................................................................................ 126 ROZDZIAŁ PIERWSZY.................................................................................................................................... 127

Strategia .............................................................................................................................................................. 127 1. Bitwy moŜliwe naleŜy ze względu na ich skutki uwaŜać za rzeczywiste.................................................. 131 2. Podwójny cel bitwy ................................................................................................................................... 132 3. Przykład..................................................................................................................................................... 132 4. Patrząc na tę sprawę inaczej, nadaje się i innym rzeczom wartość fałszywą ............................................ 133 ROZDZIAŁ DRUGI ........................................................................................................................................... 134 Elementy strategii ............................................................................................................................................... 134 ROZDZIAŁ TRZECI.......................................................................................................................................... 136 Wielkości moralne .............................................................................................................................................. 136 ROZDZIAŁ CZWARTY .................................................................................................................................... 138 Główne siły moralne ........................................................................................................................................... 138 ROZDZIAŁ PIĄTY............................................................................................................................................ 140 Cnota wojskowa.................................................................................................................................................. 140 ROZDZIAŁ SZÓSTY......................................................................................................................................... 144 Odwaga ............................................................................................................................................................... 144 ROZDZIAŁ SIÓDMY ........................................................................................................................................ 148 Wytrwałość ......................................................................................................................................................... 148 ROZDZIAŁ ÓSMY ............................................................................................................................................ 150 Przewaga liczebna............................................................................................................................................... 150 ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY ................................................................................................................................. 155 Zaskoczenie......................................................................................................................................................... 155 ROZDZIAŁ DZIESIĄTY................................................................................................................................... 159 Podstęp................................................................................................................................................................ 159 ROZDZIAŁ JEDENASTY ................................................................................................................................. 161 Skupienie sił w przestrzeni.................................................................................................................................. 161 ROZDZIAŁ DWUNASTY................................................................................................................................. 162 Połączenie sił w czasie ........................................................................................................................................ 162 ROZDZIAŁ TRZYNASTY ................................................................................................................................ 168 Odwód strategiczny............................................................................................................................................. 168 ROZDZIAŁ CZTERNASTY.............................................................................................................................. 171 Ekonomia sił ....................................................................................................................................................... 171 ROZDZIAŁ PIĘTNASTY .................................................................................................................................. 172 Czynniki geometryczne, to znaczy przestrzenne ................................................................................................ 172 ROZDZIAŁ SZESNASTY ................................................................................................................................. 174 O zastoju w akcji wojennej ................................................................................................................................. 174 ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY............................................................................................................................ 179 Charakter wojny dzisiejszej ................................................................................................................................ 179 ROZDZIAŁ OSIEMNASTY .............................................................................................................................. 181 Napięcie i spokój................................................................................................................................................. 181 Dynamiczne prawo wojny................................................................................................................................... 181 KSIĘGA CZWARTA ......................................................................................................................................... 184 Bitwa ................................................................................................................................................................... 184 ROZDZIAŁ PIERWSZY.................................................................................................................................... 185 Uwagi ogólne ...................................................................................................................................................... 185 ROZDZIAŁ DRUGI ........................................................................................................................................... 186 Charakter bitwy dzisiejszej ................................................................................................................................. 186 ROZDZIAŁ TRZECI.......................................................................................................................................... 188 O bitwie w ogóle ................................................................................................................................................. 188 ROZDZIAŁ CZWARTY .................................................................................................................................... 192 O bitwie w ogóle ................................................................................................................................................. 192 (ciąg dalszy) ........................................................................................................................................................ 192 ROZDZIAŁ PIĄTY............................................................................................................................................ 199 Znaczenie bitwy .................................................................................................................................................. 199 ROZDZIAŁ SZÓSTY......................................................................................................................................... 202 Długotrwałość bitwy ........................................................................................................................................... 202 ROZDZIAŁ SIÓDMY ........................................................................................................................................ 204 Rozstrzygnięcie bitwy......................................................................................................................................... 204 ROZDZIAŁ ÓSMY ............................................................................................................................................ 210 Obustronna decyzja stoczenia bitwy ................................................................................................................... 210 ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY ................................................................................................................................. 213

Bitwa walna ........................................................................................................................................................ 213 Rozstrzygnięcie bitwy ................................................................................................................................... 213 ROZDZIAŁ DZIESIĄTY................................................................................................................................... 218 Bitwa walna (ciąg dalszy) ................................................................................................................................... 218 Wpływ zwycięstwa........................................................................................................................................ 218 ROZDZIAŁ JEDENASTY ................................................................................................................................. 223 Bitwa walna (ciąg dalszy) ................................................................................................................................... 223 Wykorzystanie bitwy..................................................................................................................................... 223 ROZDZIAŁ DWUNASTY................................................................................................................................. 229 Strategiczne środki wykorzystania zwycięstwa .................................................................................................. 229 ROZDZIAŁ TRZYNASTY ................................................................................................................................ 238 Odwrót po bitwie przegranej............................................................................................................................... 238 ROZDZIAŁ CZTEMASTY................................................................................................................................ 241 Bój nocny ............................................................................................................................................................ 241 KSIĘGA PIĄTA ................................................................................................................................................. 245 Siły zbrojne ......................................................................................................................................................... 245 ROZDZIAŁ PIERWSZY.................................................................................................................................... 246 Uwagi ogólne ...................................................................................................................................................... 246 ROZDZIAŁ DRUGI ........................................................................................................................................... 247 Teatr działań wojennych, armia, kampania......................................................................................................... 247 1. Teatr działań wojennych............................................................................................................................ 247 2. Armia......................................................................................................................................................... 248 3. Kampania................................................................................................................................................... 248 ROZDZIAŁ TRZECI.......................................................................................................................................... 250 Stosunek sił ......................................................................................................................................................... 250 ROZDZIAŁ CZWARTY .................................................................................................................................... 253 Stosunek rodzajów broni..................................................................................................................................... 253 ROZDZIAŁ PIĄTY............................................................................................................................................ 262 Baza operacyjna .................................................................................................................................................. 262 ROZDZIAŁ SZÓSTY......................................................................................................................................... 266 Linie połączeń ..................................................................................................................................................... 266 ROZDZIAŁ SIÓDMY ........................................................................................................................................ 270 Teren ................................................................................................................................................................... 270 ROZDZIAŁ ÓSMY ............................................................................................................................................ 274 Teren dominujący ............................................................................................................................................... 274 KSIĘGA SZÓSTA.............................................................................................................................................. 277 Obrona................................................................................................................................................................. 277 Natarcie i obrona................................................................................................................................................. 278 1. Pojęcie obrony........................................................................................................................................... 278 2. Korzyści obrony ........................................................................................................................................ 279 ROZDZIAŁ DRUGI ........................................................................................................................................... 282 Jaki stosunek między natarciem i obroną zachodzi w taktyce ............................................................................ 282 ROZDZIAŁ TRZECI.......................................................................................................................................... 285 Jaki stosunek między natarciem i obroną zachodzi w strategii ........................................................................... 285 ROZDZIAŁ CZWARTY .................................................................................................................................... 289 Dośrodkowość natarcia a odśrodkowość obrony ................................................................................................ 289 ROZDZIAŁ PIĄTY............................................................................................................................................ 293 Charakter obrony strategicznej............................................................................................................................ 293 ROZDZIAŁ SZÓSTY......................................................................................................................................... 295 Zakres środków obrony....................................................................................................................................... 295 ROZDZIAŁ SIÓDMY ........................................................................................................................................ 301 Wzajemne oddziaływanie natarcia i obrony ....................................................................................................... 301 ROZDZIAŁ ÓSMY ............................................................................................................................................ 303 Rodzaje oporu ..................................................................................................................................................... 303 ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY ................................................................................................................................. 316 Bitwa obronna ..................................................................................................................................................... 316 ROZDZIAŁ JEDENASTY ................................................................................................................................. 325 Pozycje umocnione i obozy warowne ................................................................................................................. 325 ROZDZIAŁ DWUNASTY................................................................................................................................. 331 Pozycje skrzydłowe............................................................................................................................................. 331

ROZDZIAŁ TRZYNASTY ................................................................................................................................ 334 Obrona w górach................................................................................................................................................. 334 ROZDZIAŁ CZTERNASTY.............................................................................................................................. 341 Obrona w górach (ciąg dalszy) ........................................................................................................................... 341 ROZDZIAŁ PIĘTNASTY .................................................................................................................................. 348 Kordon ................................................................................................................................................................ 348 ROZDZIAŁ SZESNASTY ................................................................................................................................. 352 Klucz kraju.......................................................................................................................................................... 352 ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY............................................................................................................................ 356 Działanie skrzydłowe .......................................................................................................................................... 356 ROZDZIAŁ OSIEMNASTY .............................................................................................................................. 365 Odwrót w głąb kraju ........................................................................................................................................... 365 ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY ....................................................................................................................... 376 Powstanie ludowe ............................................................................................................................................... 376 ROZDZIAŁ DWUDZIESTY.............................................................................................................................. 382 Obrona teatru wojennego .................................................................................................................................... 382 ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY......................................................................................................... 386 Obrona teatru wojennego (ciąg dalszy)............................................................................................................... 386 ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI ................................................................................................................ 399 Obrona teatru wojennego (ciąg dalszy)............................................................................................................... 399 Opór stawiany stopniowo .............................................................................................................................. 399 ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI............................................................................................................... 402 Obrona teatru wojennego (dokończenie) ............................................................................................................ 402 Wypadek, gdy się nie dąŜy do rozstrzygnięcia.............................................................................................. 402 SZKICE DO KSIĘGI SIÓDMEJ ........................................................................................................................ 424 Natarcie ............................................................................................................................................................... 424 ROZDZIAŁ PIERWSZY.................................................................................................................................... 425 Natarcie a obrona ................................................................................................................................................ 425 ROZDZIAŁ DRUGI ........................................................................................................................................... 427 Istota natarcia strategicznego .............................................................................................................................. 427 ROZDZIAŁ TRZECI.......................................................................................................................................... 430 O przedmiocie natarcia strategicznego................................................................................................................ 430 ROZDZIAŁ CZWARTY .................................................................................................................................... 431 Słabnąca siła natarcia .......................................................................................................................................... 431 ROZDZIAŁ PIĄTY............................................................................................................................................ 432 Punkt kulminacyjny natarcia............................................................................................................................... 432 ROZDZIAŁ SZÓSTY......................................................................................................................................... 433 Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych ...................................................................................................... 433 ROZDZIAŁ SIÓDMY ........................................................................................................................................ 435 Bitwa zaczepna ................................................................................................................................................... 435 ROZDZIAŁ ÓSMY ............................................................................................................................................ 437 Natarcie na pozycje obronne ............................................................................................................................... 437 ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY ................................................................................................................................. 438 Natarcie na obozy warowne ................................................................................................................................ 438 ROZDZIAŁ DZIESIĄTY................................................................................................................................... 439 Natarcie na teatr wojenny zmierzające do rozstrzygnięcia ................................................................................. 439 ROZDZIAŁ JEDENASTY ................................................................................................................................. 443 Natarcie na teatr wojenny bez rozstrzygnięcia.................................................................................................... 443 ROZDZIAŁ DWUNASTY................................................................................................................................. 446 Natarcie na twierdze............................................................................................................................................ 446 ROZDZIAŁ TRZYNASTY ................................................................................................................................ 448 Dywersja ............................................................................................................................................................. 448 Wykonanie..................................................................................................................................................... 450 ROZDZIAŁ CZTERNASTY.............................................................................................................................. 451 Inwazja................................................................................................................................................................ 451 SZKICE DO KSIĘGI ÓSMEJ ............................................................................................................................ 452 Plan wojny .......................................................................................................................................................... 452 ROZDZIAŁ PIERWSZY.................................................................................................................................... 453 Wstęp .................................................................................................................................................................. 453 ROZDZIAŁ DRUGI ........................................................................................................................................... 455

Wojna absolutna, to znaczy rozpatrywana z ogólnego teoretycznego punktu widzenia i rzeczywista, to znaczy prowadzona stosownie do jej swoistości............................................................................................................. 455 ROZDZIAŁ TRZECI.......................................................................................................................................... 459 A. Wewnętrzny związek wojny .......................................................................................................................... 459 B. O wielkości celu wojny i o wysiłku................................................................................................................ 461 ROZDZIAŁ CZWARTY .................................................................................................................................... 472 BliŜsze określenia celu wojennego. Pokonanie nieprzyjaciela ........................................................................... 472 ROZDZIAŁ PIĄTY............................................................................................................................................ 479 Cel ograniczony .................................................................................................................................................. 479 ROZDZIAŁ SZÓSTY......................................................................................................................................... 481 A. Wpływ celu politycznego na cel wojny.......................................................................................................... 481 B. Wojna jest narzędziem polityki ...................................................................................................................... 483 ROZDZIAŁ SIÓDMY ........................................................................................................................................ 490 Cel ograniczony. Wojna zaczepna ...................................................................................................................... 490 ROZDZIAŁ ÓSMY ............................................................................................................................................ 493 Cel ograniczony. Obrona .................................................................................................................................... 493 ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY ................................................................................................................................. 497 Plan wojny, gdy celem jest pokonanie nieprzyjaciela......................................................................................... 497