Britanski Parlamentarni Sistem

UNIVERZITET „DžEMAL BIJEDID“ MOSTAR

Snježana Golubovid

BRITANSKI PARLAMENTARNI SISTEM

Seminarski rad

Predmet: Savremeni pravno – politički sistemi

Mentor: doc. dr. Rebeka Kotlo

Mostar, 01. 03. 2011.

SADRŽAJ

UVOD...................................................................................................................3 1. NASTANAK PARLAMENTA 1.1. Korijeni Parlamenta..................................................................................5 1.2. Magna Carta.............................................................................................6 1.3. Parlament – uzor......................................................................................6 2. USPOSTAVLJANJE USTAVNE MONARHIJE I PARLAMENTARNE SUPREMATIJE 2.1. Slavna revolucija i Bill of Rights................................................................8 3. ZLATNO DOBA PARLAMENTARIZMA 3.1. Odnos Domova do XIX vijeka...................................................................9 3.2. Zakon o predstavništvu iz 1832. godine................................................10 4. KABINETSKA VLADAVINA 4.1. Dom lordova...........................................................................................11 4.2. Kruna......................................................................................................12 4.3. Dom komuna..........................................................................................12 4.4. Suprematija parlamenta........................................................................13 4.5. Diktatura Kabineta.................................................................................14

ZAKLJUČAK...........................................................................................................16 LITERATURA.........................................................................................................17

2

UVOD

Engleski parlamentarizam je stara pravnopolitička institucija nastala kao izraz suprotstavljenih ekonomskih i političkih interesa. Najčešde proučavan i kopiran sistem u političkoj praktičnoj i teorijskoj istoriji, engleski parlamentarizam je predstavljao model vladavine koji je sposoban da održava stabilnost suprotstavljenih političkih činioca. Politički pisci se slažu da je Velika Britanija postavila temelje modernog predstavničkog sistema koji je vremenom postao osnov demokratskog, parlamentarnog sistema. Prvo uticajno izlaganje britanskog izbalansiranog uređenja potiče od kralja Čarlsa I. Nalazedi se pod velikim pritiskom zbog sukoba sa Parlamentom, Čarls I je 1642. godine predložio: „ Pošto postoje tri vrste vladavine među ljudima (apsolutna monarhija, aristokratija i demokratija), a sve tri imaju svojih prednosti i nedostataka, iskustvo i mudrost vaših predaka su oblikovali mješavinu ovih kako bi ovom kraljevstvu dalo prednosti sve tri vrste, bez nedostataka ijedne od njih, sve dok postoji ravnateža između sve tri vrste.“1 Pretpostavlja se da vrlina britanskog sistema jeste u mješavini ta tri oblika vladavine, gdje kralj zastupa monarhiju, Dom lordova aristokratiju a Dom komuna demokratiju. Svaki od ovih oblika vlasti trebao je da kontroliše druge, a sloboda da proizilazi iz sva tri. Dakle, ravnoteža vlasti je trebala da štiti slobodu jer je to bio primjer onoga što je Šarl Monteskje nazivao umjerenom vladavinom. Pošto je vlast kontrolisala vlast, nije postojala opasnost po slobodu. Uzimajudi britanski ustav kao model slobode, Monteskje je smatrao da ključnu ulogu ima razdvajanje vlasti: „ Kada su izvršna i zakonodavna vlast objedinjene u istoj osobi ili istom upravnom tijelu, slobode nema jer postoji bojazan da de taj monarh ili senat donositi tiranske zakone da bi ih izvršavao na tiranski način. Slobode nema ni kada sudska vlast nije odvojena od izvršne i zakonodavne vlasti. Ako bi bila spojena sa zakonodavnom vlašdu, vlast nad životom i slobodom građana bi bila samovoljna jer bi zakonodavac bio i sudija.“ 2 Dakle, u bogatoj institucionalnoj istoriji Velike Britanije iskristalisale su se bitne institucionalne poluge vlasti: Kruna, Parlament, Dom komuna, Dom lordova i Kabinet. Opšteprihvadena oznaka parlamentarne demokratije Ujedinjenog Kraljevstva jeste da je koncentracija velikog dijela vlasti i suverenosti u predstavničkom tijelu, koje je institucionalizacija narodne volje i demokratije. Međutim, nakon izbornih reformi u XIX vijeku, značajan broj političkih pisaca britanski sistem naziva „diktaturom kabineta“. Naime, tzv. Vestminsterski model parlamentarnog sistema karakteriše simbioza izvršne i zakonodavne vlasti. Vlada proističe iz Parlamenta i odgovorna je Parlamentu. Ovakav sistem stvara odgovornu vladu koja de postojati onoliko dugo koliko ima povjerenje u Parlamentu. Zarad 1 2

Ros Harison, Demokratija, „CLIO“, Beograd, 2004., str. 90 Šarl Monteskje, O duhu zakona I, „Filip Višnjid“, Beograd, 1989., str. 176

3

održanja ravnoteže vlasti, i vlada ima modno oružje u svojim rukama. Naime, ona može da raspusti Parlament. Međutim, kombinovanjem vedinskog izbornog sistema, koji omogudava da u dvostranačkom sistemu pobjednička stranka sastavi homogenu vladu, i hijerarhijske strukture partije i partijske discipline koja nalaže sprovođenje odluka partijskog vrha koji je sad i vrh vlade, dolazi do dominacije izvršne vlasti – Kabineta nad Parlamentom. Sve ovo je dalo povoda piscima da britanski parlamentarni sistem nazivaju „diktaturom kabineta“. Britanski sistem se određuje kao unitarna, parlamentarno – kabinetska, ustavno – monarhistička, dvopartijska zapadna demokratija.

4

1. NASTANAK PARLAMENTA

Današnje britanske ustanove se ne mogu posmatrati odvojeno od njihovog porijekla i razvoja kroz istoriju te se treba podsjetiti na velike razvojne dijelove vradajudi se do korijena predstavničkog sistema. Britanska konstitucionalna, parlamentarna i politička istorija se najčešde dijeli na tri faze koje karakterišu promjene britanskog političkog sistema. Period od apsolutne monarhije do Slavne revolucije iz 1688. godine prva je faza. Druga faza traje do uspostavljanja ustavne monarhije, tačnije od Bill of Rights iz 1689. godine do prvog reformskog zakona iz 1832. godine. Nakon toga nastaje treda faza kojom se otvaraju duboke reformske promjene. 3

1.1.

Korijeni parlamenta

Još su kraljevi za vrijeme anglosaksonskog kraljevstva upravljali uz pomod Savjeta mudrih ljudi ili Vitenagomenta. U Vitenagomentu treba prepoznati začetke kasnijeg modernog parlamenta u Ujedinjenom kraljevstvu. Savjet mudrih ljudi sastojao se od glavnih službenika kraljevstva, vojnih zapovjednika i vlasnika zemlje. Sastajudi se po kraljevom nahođenju, Savjet je donosio norme, određivao poreze i obavljao poslove sudovanja. U mogudnosti Savjeta da bira i opozove kralja se vidi začetak konstitucionalne istorije Engleske. Nakon osvajanja Engleske od strane Normana 1066. godine u bici kod Hestingsa, Vilijam Osvajač intezivira proces feudalizacije zajedno sa procesom centralizacije vlasti. Kralj koncentriše svu vlast u svojim rukama ali i veliku zavisnost feudalaca ustanovivši da samo njemu, odnosno engleskom vladaru, baroni moraju da polažu zakletvu. Međutim, ovakvo stanje nije odgovaralo baronima koji su se bunili protiv kralja. Iako su ove pobune uspješno ugušene, one predstavljaju korijene bududih sukobljavanja barona i Krune. U ovom periodu i dalje postoji Savjet mudrih ljudi koji se sada sastoji od krupnih zemljoposjednika i prelata i naziva se Veliki savjet. Ovo su svakako značajni iskoraci koji pripremaju vrijeme parlamenta koje dolazi. Međutim, vrijeme proparlamentarnog i prokonstitucionalnog perioda najčešde se vezuje za 1215. godinu kada je engleski kralj Džon Bez Zemlje donio Veliku povelju o slobodama (Magna Carta Libertatum).

3

Vučina Vasovid, Savremene demokratije I, „Službeni glasnik“, Beograd, 2008, str. 313

5

1.2.

Magna Carta

Prinuđen da ratuje protiv Francuske, i to neuspješno, Džon Bez Zemlje, stalno povedavajudi poreze i okrutnosti, dovodi do pobune u kojoj su učestvovali svi tada slobodni ljudi. U takvim okolnostima, bez mnogo izbora i novčanih sredstava, kralj nevoljno nakon sukoba i pod britiskom barona donosi Veliku povelju o slobodama koja se smatra najstarijim ustavnim aktom Engleske. Magna Carta, iako donijeta iz praktičnih razloga, je kroz istoriju postala simbol ograničenja vlasti i samovolje vladara pomodu pravne norme, oličenje garancija za prava i slobode ljudi čime su uvedene bitne promjene u politički život Engleske. O tome rječito svjedoči član 39. Velike povelje: „ Nijedan slobodan čovjek nede biti ubijen ili zatvoren, ili lišen svojih prava ili imovine, ili stavljen van prava ili prognan, ili na bilo koji način lišen svog položaja, niti demo mi protiv njega upotrijebiti silu ili uputiti druge da to čine, osim na osnovu zakonite presude njemu jednakih ili prava zemlje.“4Na ovom mjestu, dakle, razdvojena je volja kralja od zakona i uvedena je ideja o suprematiji zakona koja ograničava kraljev suverenitet. Za razvoj parlamenta svakako je značajno i naglašavanje saglasnosti podanika kao osnove dobre vladavine. Naime, kralj mora tražiti odobrenje Velikog savjeta za određivanje novih poreza. Veliki savjet se bavio i pitanjima finansija i suđenja drugim baronima. Značaj Velikog savjeta je upravo u tome što neprestano kontroliše kralja, a kao institucionalizovani oblik obezbjeđuje poštovanje mira i sloboda iz Povelje. Magna Carta, da rezimiramo, unosi sljedede novine u politički život Engleske: razdvajanje kraljeve volje od prava, naglašava se dominacija prava nad kraljem i uspostavlja se konstitucionalizacija britanske monarhije i monarh mora tražiti institucionalizovanu saglasnost podanika oko valjanog sistema vladavine.

1.3.

Parlament – uzor

Navedeno je da prvu kariku u nastanku parlamenta čini prenormanski Savjet mudrih ljudi. Na njega se nadovezuje Veliki savjet kao skup svjetovne vlastele – krupnih zemljoposjednika i duhovne vlastele – visokog sveštenstva, koje je kralj sazivao u pojedinim situacijama. U Magna Carti Veliki savjet ( Magna Concilium) je na izvjestan način instituciolizovan a vremenom se pretvara u parlament.5 Međutim, institucija parlamenta je svoj pravi oblik dobila tek 1295. godine u tzv. Parlamentu – uzoru, a u XIV vijeku, sa bikemeralizmom, svoju konačnu unutrašnju strukturu. 4 5

Sima Avramovid, Magna Carta Libertatum, Temelji moderne demokratije, IRO Nova Knjiga, Beograd, 1989. Miroslav Svirčevid, Svitanje demokratije u Vestminsteru, Zadužbina Andrejevid, Beograd, 2001., str. 11

6

Nakon Džona Bez Zemlje, na vlast dolazi Henri III koji odbija da sazove Veliki savjet i konsultuje barone prilikom donošenja bitnih odluka. Nepoštovanjem obaveza iz Magna Carte, monarh na sebe navlači gnijev barona koji uz pomod ritera i građana dižu pobunu razbijajudi kraljevu vojsku. Vođa tog pokreta, Simon de Monfor, 14. 12. 1264. godine saziva Veliki savjet po prvi put u istoriji bez prethodnog odobrenja kralja. Ono što čini presedan jeste to što su, pored veleposjednika i sveštenstva, na savjetovanje pozvani i po dva ritera iz svake grofovije i po dva građanina iz svakog grada. Način izbora ovih posljednjih varirao je od mjesta do mjesta, sa korišdenjem elemenata demokratskog odlučivanja u mnogim slučajevima. Veliki savjet se sastao 20. 01. 1265. godine u Vestminster Hali. Smatra se da je ovaj događaj označio nastanak prvog engleskog parlamenta. Sa proširenom staleškom osnovom, Parlament sada predstavlja srednjevijekovno feudalno društvo, dok je pozivanje građana i ritera u Parlament poznato kao pozivanje Običnih građana ( the Commons). U ovim počecima, u engleskom Parlamentu su zajedno zasjedali i donosili odluke predstavnici plemstva, sveštenstva i građanstva. Dakle, tek u XIV vijeku on dobija svoju konačnu unutrašnju strukturu i to u obliku bikameralizma kada se počinje dijeliti na Dom lordova (sveštenstvo i plemstvo) i Dom komuna (Dom narodnog predstavništva). To je, dakle, uvod u podjelu pripadnika parlamenta u dva Vijeda koji zasjedaju odvojeno u crkvenoj kudi Vestminsterske opatije. Dom lordova vodi svoje porijeklo od sastava Velikog savjeta u kom su zasjedali pripadnici visoke aristokratije i sveštenstva, dok je sam izbor u Dom lordova nedemokratskog karaktera. Krajem XIII i početkom XIV vijeka u Domu lordova su zasjedali plemidi koje bi monarh pozvao, da bi kasnije monarh stekao pravo da daruje nasljedno perstvo koje čini pravo na članstvo u Domu lordova. Na taj način Dom lordova postaje glavno uporište kralja. Osim ovih svetovnih lordova i nasljednih perova, Dom lordova čine pripadnici sveštenstva – Duhovni lordovi, a kasnije i Pravni lordovi – najbolji stručnjaci iz oblasti pravosudja. Dom narodnog predstavništva čine predstavnici grofovija i gradova. Od 1351. godine Dom komuna ima svoje stalno sjedište, a od 1377. Samostalno bira svog spikera čija je funkcija u početku bila da saopštava monarhu, u ime Donjeg doma, sve želje i zahtjeve ove parlamentarne kude. Za razliku od Doma lordova, Dom komuna ima predstavnički karakter, obrazuje se izbornim putem. Tek sa velikim izbornim reformama u XIX vijeku, proširivanjem socijalne osnove biračkog tijela i preraspodjelom mandata, Dom komuna dobija demokratski legitimitet. Dakle, to tog doba, Dom komuna sačinjavali su povlašdeni društveni redovi, a kruna i plemstvo kontrolisali su ovaj Dom.

7

2. USPOSTAVLJANJE USTAVNE MONARHIJE I PARLAMENTARNE

SUPREMATIJE

2.1.

Slavna revolucija i Bill of Rights

Druga faza izgradnje britanskog političkog sistema počinje od Slavne revolucije iz 1688. godine i traje do prvog Zakona o narodnom predstavništvu iz 1832. godine. Ona se karakteriše uspostavljanjem ustavne monarhije i suprematijom Parlamenta u odnosu na kralja. Sa dolaskom kralja Džejmsa II na vlast, koji je raspustio Parlament, dolazi do izraženog apsolutizma. Pored ove osnovne karakteristike njegove vladavine, on se okrenuo i prokatoličkoj politici. Rješenje je pronađeno u tome što je kruna ponuđena njegovoj kderki Meri i njenom mužu Vilijemu Oranskom. Međutim, uslov za dobijanje krune bio je da prije krunisanja prihvate značajna ograničenja vlasti koja su formulisana u dokumentu Bill of Rights. Slavna revolucija označava konačnu pobjedu Parlamenta jer kralj od tog periodu vlada na osnovu parlamentarne odluke: Vilijem i Meri dobijaju krunu od Parlamenta a ne po božanskom pravu. Time Parlament stiče suverenost ozakonivši promjenu kralja. Dakle, da bi stupili na tron Meri i Vilijem su bili prinuđeni prihvatiti Bill of Rights. Prema ovom aktu kralj više nije mogao samostalno da donosi zakone: „ da je nezakonito tobožnje kraljevo pravo da, bez pristanka Parlamenta, suspendira pravo ili izvršenje prava“. Kralj mora da vlada na osnovu zakona: „ da je nezakonito kraljevo tobožnje ovlaštenje da izuzima od prava ili izvršenja prava“. Bill of Rights zabranjuje prikupljanje poreza „bez odobrenja Parlamenta“. Izbori za Parlament moraju biti „biti slobodni“ i mora postojati „sloboda govora i rasprave u Parlamentu“. „Pismena izjava“, kako piše u Bill of Rights, koju su donijeli „duhovni i svjetovni lordovi i komune okupljeni u Vestminsteru“ konačno je uspostavila ustavnu monarhiju i parlamentarno ograničenje/kontrolu vlasti monarha. Znači, krajem XVII vijeka, u Engleskoj je uspostavljena ustavnost. Kralj je ubudude mogao vladati samo u granicama zakona, a zakone je mogao propisivati samo u saglasnosti sa Parlamenom. Vrhovna vlast je tako podijeljena između Parlamenta i monarha i „zato se Engleska, iako nije imala pisanog ustava, naziva ustavnom monarhijom“.6

6

Slobodan Jovanovid, Primeri političke sociologije, BIGZ, Beograd, 1990., str. 17

8

3. ZLATNO DOBA PARLAMENTARIZMA

3.1. Odnos domova do XIX vijeka

Od jasnog konstituisanja Doma lordova i Doma komuna u XIV vijeku do demokratskih reformi i XIX vijeku odnosi među Domovima su se radikalno promijenili. Nekoliko je činilaca koji su uticali na to da Dom komuna postane važniji činilac od Doma lordova koji vremenom gubi svoj uticaj u politici. Činioci se mogu klasifikovati u pravno – političke, sociološke ( vezane za industrijalizaciju društva i migraciju stanovništva) i uticaje javnog mišljenja. Pravno – političke činioce čine: pravni kapacitet Domova i njihov način konstituisanja. Kada je riječ o pravnom kapacitetu Doma komuna, ved početkom XIV vijeka ona postaje formalni činilac prilikom donošenja pravnih akata. To je postigao zahvaljujudi svoja dva prava: pravo na odobravanje poreza koje razrezuje Kruna i pravo na podnošenje peticija. Sazivanje Doma komuna sredinom XIV vijeka postaje obaveza za sve Parlamente. Kada je riječ o pravnom kapacitetu, značajno je i napomenuti da je za vrijeme godine Dobrog parlamenta (1376. godine), pod vladavinom Edvarda III, Dom komuna skinuo sa vlasti nekoliko kraljevih ministara, da bi ovu praksu nastavio i tokom vladavine sljededeg monarha, Ričarda II. Donji dom je tada sve ozbiljnije istupao u namjeri da Kruna konsultuje Parlament ne samo za pitanje poreza ved i javnih troškova kralja. I pored svih opstrukcija, politički položaj i značaj prevagnuli su u korist Doma komuna, da bi čitav vijek nakon Velike revolucije kontrola Doma komuna postala odlučujudi činilac. Međutim, uporedo sa ovom praksom, razvija se i praksa po kojoj aristokratija i Kruna kontrolišu sastav Doma komuna. Kada je u pitanju način konstituisanja parlamentarnih kuda, politički činilac koji de u vijeku izbornih reformi uticati na to da Dom komuna postane važniji činilac, Dom lordova je zadržao od početka neizborni, odnosno nedemokratski karakter u kome su zasjedali pripadnici aristokratije i visokog sveštenstva. Dom komuna, suprottno, uvijek je imao predstavnički karakter, od svog nastanka on se obrazuje izbornim putem. Ovaj njegov karakter, izraz makar ograničene narodne volje, sigurno je uticao na njegov politički značaj, mada je u skladu sa tadašnjim vremenom predstavljao samo povlašdene redove novih građanskih slojeva. Nastanak javnog mišljenja, tredi činilac nadmodi Doma komuna u Parlamentu, uslovljen ekspanzijom žurnalizma i kritičke štampe udara snažan pečat razvoju odnosa između Domova. Putem štampe, putem zborova, putem peticija, slobodno građanstvo, koje je vezano za Donji dom, moglo je, izražavanjem svog mišljenja o javnim poslovima, uticati na njihov tok.

9

3.2. Zakon o predstavništvu iz 1832. godine

Industrijska revolucija XVIII vijeka dovodi do nagle migracije stanovništva iz sela u gradove gdje su se u velikim fabrikama mogli lakše zaposliti. Gradsko stanovništvo uvedavalo se neprekidno, a sa njima i novi gradovi. Uz velike zemljoposjedine naglom industrijalizacijom, rađala se nova klasa bogataša građanskog reda. Industrijski radnici su njima predstavljali opasnost imajudi u vidu primjere Francuske revolucije. Međutim, i pored svega, Dom komuna, narodni predstavnik, ostaje dijelom inferioran zbog zastarjelog srednjevjekovnog izbornog sistema. Pokret za promjene srednjevjekovnog izbornog sistema postao je snažan početkom XIX vijeka. Njegovu socijalnu okosnicu činio je radnički pokret nezadovoljam stanjem radništva, koji je vremenom dobio svoj čisto politički cilj: reforma izbornog sistema. Radništvo je smatralo da se parlament izmetnuo u „skroz gospodsku skupštinu koje se ne tiče patnja sirotinje“. Ekonomski osnažena buržoazija se posle radništva počela zagrijavati za reformu Parlamenta. Naime, protiv ekonomske krize koja je najviše pogodila upravo buržoaziju, Parlament nije umio da se bori. Prema mišljenju buržoazije, držanje Parlamenta objašnjava se time što u njemu glavnu riječ vode samo zemljovlasnici-aristokratija, a ne i predstavnici novih industrijskih centara. Sve se ovo, prema njima, moglo promijeniti samo promjenom strukture Doma komuna. I ovim započinje treda faza istorije britanskog političkog sistema, sada i razvoja parlamentarne demokratije. Donošenjem Zakona o narodnom predstavništvu 1832. godine, proširuje se socijalna osnova vlasti i politike širenjem biračkog prava i preraspodjelom parlamentarnih sjedišta. Dom komuna dobija karakter stvarne predstavničke institucije sa značajnim političkim kapacitetom koji je crpio iz svog demokratskog legitimiteta. Međutim, proces snaženja Doma komuna nad Domom lordova ovdje nije zaustavljen ved hvata svoj zalet u bududim reformama iz 1867. I 1884. godine da bi dosegao svoj vrhunac u Kembel-Banermanovoj rezoluciji iz 1907. godine i Zakona o parlamentu iz 1911. godine koji je nedvosmisleno potvrdio prevlast predstavničke kude nad aristokratskom. Glavni ciljevi ovog zakona jesu da se ukinu „truli gradovi“ koji se prodaju kandidatu koji da više, i da novi industrijski gradovi dobiju izborno pravo i obezbjede predstavništvo u Domu komuna. Takođe, cilj je proširenje biračkog prava engleskih građana i ublažavanja cenzitarnog režima. Obzirom da je i dalje predviđen cenz za pravo glasa svakoj muškoj osobi, reforma nije ustanovila opšte pravo glasa. Međutim, odnos kralja prema Domu komuna značajno se promijenio. Naime, nakon ovog zakona, utvrdio se običaj da se za ministra uzimaju predstavnici parlamentarne vedine Doma komuna bez obzira da li je njihova ličnost ili politika povoljna monarhu.

10

4. KABINETSKA VLADAVINA

„Naša vladavina više nije vladavina Parlamenta; ona je postala vladavina Kabineta; a kažu da se u ovom pogledu otišlo i dalje, tako da sada imamo vladavinu Prvog Ministra u Kabinetu, sa vrlo malom razlikom od autokratija u koje su se demokratije u prošlosti izmetale...“ Lawson Walton, Donji dom, 1. Jula 1904. Lako je uočiti da je britanski parlamentarni sistem imao bogatu i interesantnu institucionalnu istoriju. U tom razvoju su se jasno iskristalisale bitne institucionalne poluge političkog sistema: Parlament, Dom komuna, Dom lordova, Kruna i Kabinet. Da bismo britanski parlamentarizam shvatili, neophodno je da, pored ved sprovedenih istorijskih analiza, ispitamo kako su se navedene političke institucije dalje razvijale. Parlament se, da ponovimo sastoji iz tri dijela: monarh, Dom lordova i Dom komuna. Tročlani parlament se danas rijetko sastaje i više je ceremonijalnog karaktera.

4.1.Dom lordova Dom lordova je Gornji dom Parlamenta i najviša pravosudna ustanova kraljevstva. Njemu se upuduju sve žalbe na presude apelacionog sudstva u građanskim sporovima i u krivičnim slučajevima. I danas je Dom lordova u suštini aristokratsko vijede. Najvedi broj članova ovog Doma dolazio je naslijeđem iz redova aristokratije. Pored ovih svjetovnih lordova i naslijeđenih perova, Dom lordova čine i pravni lordovi. Zakonodavna vlast Doma lordova je do 1911. godine bila formalno ista kao i Doma komuna, a do reformskih zakona su mogli i postaviti pitanje odgovornosti Vlade. Međutim, nakon 1850. godine, Vlada više ne daje ostavku u slučaju poraza u Domu lordova. Nakon Zakona o parlamentu, apsolutni veto nad legislacijom zamjenjen je suspenzivnim vetom, a oblast u kojoj Gornji dom nema nikakve vlasti su zakoni u vezi sa budžetom i nocem označeni kao takvi. U slučaju sumnje, to određuje Spiker Donjeg doma: kad ih on usvoji, ovi zakoni dobijaju kraljevsku sankciju. Zahtjevi za radikalnom transformacijom, pa čak i za ukidanjem, Doma lordova su u novije vrijeme sve češdi. Novi laburisti ne žele da ukinu Dom lordova. Reforma bi se, po njima, sastojala u tome da ovaj Dom čine samo nenasljedni lordovi. 1999. Dom lordova ja prihvatio zakonski prijedlog laburističkog Kabineta Tonija Blera o ukidanju nasljednih lordova. U toku zakonodavni postupak za uvođennje nove kategorije perova, tzv. narodnih perova, biranih po regijama. Time bi ovaj Dom, pored aristokratskog karaktera dobio i demokratsku notu. 11

Nema sumnje da se radi o najradikalnijoj reformi Doma lordova koji je vijekovima odolijevao korjenitim promjenama. O tome svjedoče i riječi ser Stretklajda, vođe konzervativnih lordova, sa rasprave o nasljednim perovima u Domu lordova: „ Dugo poglavlje istorije je večeras završeno. Priča je ispričana. Prošlost je iza nas. Staklo je razbijeno i ne može se obnoviti. Prvi ministar je uzeo nož i napravio duboku ranu na licu istorije. Ali prošlost nije poenta. Poenta je bududnost. Bududnost ove kude. Bududnost našeg Parlamenta.“ 7

4.2. Kruna Kruna je najstarija britanska ustanova od koje potiču sve druge, bile one parlamentarne, sudske ili izvršne. Kruna je i omogudila brzi preobražaj parlamentarnih ustanova u državne organe. Čvrsta monarhijska priroda od samog početka britanske države omogudila je da se izbjegne stvaranje posebnih država. U ovoj integrativnoj funkciji države treba i danas prepoznati njenu značajnu ulogu. Međutim, od nekadašnjeg apsolutnog suverena, Kruna je pretvorena u instituciju koja savjetuje i opominje. Ranije je rečeno da Slavna revolucija iz 1688. godine pretvara kralja u prvog dostojanstvenika Krune u Parlamentu. Zajedno sa Bill of Rights, obezbjeđuju Parlamentu suprematiju nad Krunom, pošto kralj sada vlada na osnovu parlamentarnih odluka. On je podređen pravu i zakonima i ne raspolaže konkretnom zakonodavnom vlašdu. Današnja funkcija Krune je da proglašava odluke koje su donijete u Kabinetu, da bi tek nakon toga postali zakoni i ušli u zbornik zakona. Dakle, svi zakoni zahtjevaju potvrđivanje Krune, a ta potvrda nije uskradena još od kraljice Ane 1707. godine. Kruna je zadržala prava koja obuhvataju sljedede nadležnosti: imenovanje ministara, nekih sudija, mnogobrojnih činovnika; dodjeljivanje plemidkih titula i odlikovanja; vrhovnu komandu oružanih snaga; pravo sazivanja i raspuštanja Parlamenta; sankcionisanje i objavljivanje zakona; pravo pomilovanja; pravo objavljivanja rata, sklapanja ugovora ili priznavanja država. Pitanje stvarnog korišdenja prava Krune je danas izgubilo svaki značaj. Sve ove nadležnosti obavlja Kabinet na svoju odgovornost.

4.3. Dom komuna Članovi Donjeg doma (Doma komuna) se biraju svakih pet godina vedinskim sistemom poimenično u jednom krugu. Kada je u pitanju teritorijalni okvir, sistem pretpostavlja da ima onoliko izbornih okruga koliko ima mjesta u Parlamentu. Godišnja zasjedanja Doma komuna traju od oktobra do jula. Sjednice Doma se održavaju u Vestminsterskoj palati u kojoj su poslanici

7

Miroslav Svirčevid, Svitanje demokratije u Vestminsteru, Zadužbina Andrejevid, Beograd, 2001., str. 70

12

vedinske partije smješteni na jednoj strani, a manjinske na drugoj strani. U prvim klupama sjede najviši partijski i vladini funkcioneri koji su ujedno i poslanici. Donjim domom predjedava spiker (govornik). Dobio je ime po tome što je prenosio poruke Donjeg doma monarhu. Spikera biraju poslanici Donjeg doma prostom vedinom na početku rada svakog novog Parlamenta, a njegov izbor potvrđuje kraljica. Institucija spikera je primjer depolitizovanog i nepristrasnog predjedništva. Spiker obično bude ponovo izabran čak iako se parlamentarna vedina promijenila. Spiker ne učestvuje u raspravama, a glasa uglavnom kada je jednak broj glasova na obe strane prilikom odlučivanja. Da bi se zaštitili od beskorisnih i opstruktivnih rasprava, parlamentarnom procedurom su predviđena zaštitna sredstva kao što su „giljotina“ : odnosno ograničenje vremena rasprave i „postupak kengur“: pravo spikera da odlučuje o kojim se amandmanima na zakonski prijedlog može raspravljati. Sam postupak glasanja je liberalan. Može biti usmenim izjašnjavanjem za ili protiv, ustajanjem ili sjededi na mjestu ili prolaženjem kroz jedan od dva hodnika koji se nalaze iza spikerovih leđa. Hodnikom koji se nalazi s desne strane spikera prolaze oni koji su za, a s lijeve strane spikera oni koji su protiv. Donji dom ima sljedede funkcije: da donosi zakone, izglasava budžet, debatuje o ključnim političkim pitanjima i konstituiše i kontroliše Vladu. Vladu formira partija koja ima vedinu u Donjem domu, a šef stranke ujedno je i Prvi ministar, odnosno mandatar Vlade. Jasno je da, u dvopartijskom sistemu (Konzervativci i Laburisti), izbor članova Parlamenta postaje posredan izbor Vlade. Dvopartijski sistem na ovaj način olakšava izbor nacionalne izvršne vlasti, što se smatra demokratskim. Obezbeđuje se stabilnost i efikasnost Vlade.

4.4. Suprematija Parlamenta Opšteprihvadena oznaka engleske parlamentarne demokratije jeste da podržava ideju i praksu koncentracije velikog dijela vlasti i suverenosti u predstavničkom domu Parlamenta: Domu komuna ili Donjem domu. Ujedinjeno Kraljevstvo, iako nema pisanog ustava, često se označava kao ustavna monarhija. Činjenica da Ujedinjeno Kraljevstvo nema pisani ustav prouzrokovala je različite odgovore na pitanje da li ono uopšte ima ustav. U prvu grupu spadaju pisci koji smatraju da ako se ustav ne može pokazati u vidljivoj formi onda i ne postoji. Tokvil spada u ovu grupu pisaca dodajudi da engleski ustav ne postoji zbog toga što engleski parlament putem zakona može da mijenja ono što se smatra ustavnim sadržajem. Suprotno ovima, nalaze se pisci koji smatraju da Ujedinjeno Kraljevstvo ima ustav i da je to jedan od najstarijih ustava na svijetu. Tačnije ustavni sistem, prema ovima, sastoji se od naslaga pravila starog, običajnog ili pisanog prava i konvencija. 13

Na osnovu ovih normi, izvlače se po konstitucionalistima dva principa: jedan je vladavina prava, a drugi suprematija Parlamenta. Međutim, nemali broj pisaca se pita: ako se pod suverenošdu Parlamenta podrazumjeva neograničena i isključiva zakonodavna vlast, šta znači u tim uslovima vladavina prava, odnosno da li je uopšte mogude da postoji i vladavina prava i suverenost Parlamenta. Vidjeli smo da izvojevana suprematija Parlamenta u praksi, naročito nakon izbornih reformi i Zakona o parlamentu iz 1911., znači da nijedan organ vlasti ne može nadjačati ili derogirati zakon koji je prošao kroz Parlament, što de redi da ima neograničenu i isključivu zakonodavnu vlast. Prema čuvenim riječima De Lolme, Parlament može da učini sve osim da pretvori ženu u muškarca i muškarca u ženu. Najupadljiviji istorijski primjer, koji je ved naveden, je rješenje pitanje naslijeđa Krune: od Slavne revolucije (1688. godine) kralj je na prestolu na osnovu titule koju mu daje Parlament i njegovo pravo da vlada je ishod zakona donijetog u Parlamentu. Drugi presedan parlamentarne suverenosti nalazi se u izglasavanju zakona iz 1716. godine . Zakon izglasan u Parlamentu izabranom na tri godine promijenio je trajanje istog parlamenta na sedam godina kako bi se izbjegli izbori. I u novije vreme ništa ne sprečava Parlament da produži svoje postojanje i prako zakonskog roka, što je i učinjeno u vreme dva svjetska rata. Dakle, obilježje suverenosti Parlamenta je da nema nijednog zakona koji Parlament ne može izmjeniti ili ukinuti tj., prema Tokvilovoj formulaciji, Parlament može putem zakona da mijenja ono što bi se moglo smatrati ustavnim sadržajem, odnosno da je Parlament istovremeno „zakonodavna i ustavna skupština“. Dakle, u uslovima nepostojanja pisanog ustava kao višeg prava, na osnovu kojeg bi sudovi mogli ispitivati ustavnost redovnih zakona, Parlamentu ostaje suverena vlast u tumačenju i reviziji ustava. Ved Sidni Lo navodi pojedine članove Doma komuna koji podižu svoje glasove opomene jer: „Nema suda pred kojim bi se zakoni mogli pregledati i kritikovati“.

4.5. Diktatura Kabineta „Donji dom ne kontroliše više Vladu; Vlada kontroliše Donji dom.“ Sidni Lo Prije nego što je Sidni Lo obratio pažnju na odnos između Kabineta i Parlamenta, pokazujudi da se tokom vremena središte političke modi sve više prenosilo sa Parlamenta na Kabinet, engleski istoričar Džon Sili rekao je : „Ministar je, istina, izabran Donjim domom, ali je izabran da vlada a ne da služi; Skupština ne upravlja njime, nego ga ovlašduje da upravlja njome.“ Parlamentarna vedina u Donjem domu ostaje stranačkom disciplinom vezana za Kabinet. Zahvaljujudi dvopartijskom sistemu, engleska Vlada se oslanja samo na jednu stranku, a na čelu Vlade stoji isti čovjek koji je i na čelu stranke. Pod takvim okolnostima sasvim je prirodno da je Parlament na neki način podređen Kabinetu. 14

Kabinet drži stvarnu vlast i predstavlja kamen temeljac britanskog sistema vladavine. Ovo se objašnjava time što Kabinet ima svu vlast Krune, vođstvo parlamentarne vedine i demokratski legitimitet. Dvopartijski sistem udružen s vedinskim načinom glasanja vodi do izbora vedine poslanika jedne partije, koji zahvaljujudi strogoj partijskoj disciplini podržavaju Kabinet. Prvi ministar bira članove Kabineta, monarh je dužan da povjeri mandat za sastav Vlade lideru partije koja je dobila vedinu na izborima. Učvršdivanjem parlamentarnog načela u vijeku izbornih reformi, Kruna vodi računa o postojanju vedine u Donjem domu i teži da obrazovanje Vlade povjeri šefu vedine, odnosno kralj se uzdržava da povjeri sastav Vlade ličnosti koja ne uživa povjerenje vedinske stranke i nije na njenom čelu. Time je obrazovana ustavna konvencija da kralj za Prvog ministra imenuje šefa vedinske stranke, izbor, dakle, zavisi u suštini od biračkog tijela koje jednoj od stranaka obezbjeđuje vedinu u Donjem domu. Raspolaganja budžetskim sredstvima, zakonodavnom funkcijom, kadrovskom modi da postavlja i smjenjuje ministre predstavlja izvor modi premijera. Najvažnije uporište prvog lidera je njegova funkcija šefa partije. Stroga partijska disciplina omoguduje partijsku kontrolu. Sve ovo govori o nadmodi Kabineta, a daljnje insistiranje na suprematiji Parlamenta izgleda anahrono i dalo je povoda da se o engleskom sistemu više govori kao o „diktaturi Kabineta“ nego o parlamentarnoj demokratiji.

15

ZAKLJUČAK

Međutim, ovakva zaključivanja suviše su pojednostavljena. Kabinet i premijer, da bi uspostavili funkcije moraju da obezbjede podršku vedine u Parlamentu. Strog sistem političkog kadriranja, pod budnim okom javnosti, partijama namede izbor sposobnih ličnosti koje de osvojiti glasove birača. Ministri su i individualno i kolektivno odgovorni u parlamentarnoj (odgovornoj) Vladi . Zadatak je parlamenta da vodi nadzor nad Vladom. Parlament može izglasati nepovjerenje Vladi i tada treba očekivati i ostavku Vlade, ali to za sobom može da povuče raspuštanje Donjeg doma i raspisivanje novih izbora. Međutim, ovdje mod Kabineta nije neograničena jer „ulogu konačnog sudije igra biračko tijelo“. S ovim savremenim shvatanjima slažu se i klasični pisci poput Sidnija Loa koji piše:“ Stvarni politički suveren i neograničeni gospodar nad sudbinom kabineta jaste Biračko tijelo.“ Sidni Lo na istom mjestu podsjeda da su u XVIII vijeku Ministarstva odlazila s vlasti zato što su gubila povjerenje Krune; u velikim parlamentarnim periodima XIX veka ona su padala zato što su gubila povjerenje Donjeg doma, a pod demokratskim širenjem prava glasa, Vlade svoj otpust dobijaju od birača. Odgovornost Kabineta pred Parlamentom zbog jednostranačke vedine u Donjem domu nestaje. Engleske Vlade ne padaju u Parlamentu, ali to ne znači da gubljenjem odgovornosti pred Parlamentom nestaje i odgovornost uopšte. Umjesto odgovornosti pred Parlamentom nastaje odgovornost pred narodom, i ako vlade rijetko padaju pred Parlamentom one padaju dosta često na izborima. Javno mnijenje je u engleskom parlamentarizmu nadmodnije od Krune i Parlamenta. To je javno mnijenje koje svoju volju iskazuje na izborima. Tamo gdje nema probuđenog javnog mnijenja, ili gdje javnog mnijenja ima ali nema slobodnih izbora, parlamentarizam, ma koliko pravljen po engleskom uzoru, pretvara se, prije ili poslije, bilo u lični režim bilo u stranačku oligarhiju. To najbolje pokazuje, koliko je u engleskom političkom sistemu javno mnijenje važan činilac: ono upravo drži cio sistem. Engleski parlamentarizam najpotpunija je i najdosljednije izvedena stranačka Vlada koja u stvari za svoje pravilno funkcionisanje pretpostvlja jedno vanstranačko javno mnienje. Britanski sistem počiva na slobodnom građaninu koji misli svojom glavom i s vremena na vreme mijenja svoje mišljenje. Da zaključimo riječima Sidnija Loa: “Stvarno ograničenje vedine u Donjem domu predstavlja saznanje da suveren birač koji je slobodni građanin može na izborima lako pozvati drugu stranku na vlast.“

16

LITERATURA

1. Avramovid S., Magna Carta Libertatum, Temelji moderne demokratije, IRO Nova Knjiga, Beograd, 1989. 2. Harison R., Demokratija, CLIO, Beograd, 2004. 3. Jovanovid S., Primeri političke sociologije, BIGZ, Beograd, 1990. 4. Monteskje Š., O duhu zakona I, Filip Višnjid, Beograd, 1989. 5. Sadikovid Ć., Savremeni pravno – politički sistemi, Pravni fakultet, Sarajevo 2004. 6. Svirčevid M., Svitanje demokratije u Vestminsteru, Zadužbina Andrejevid, Beograd, 2001. 7. Vasovid V., Savremene demokratije I, Službeni glasnik, Beograd, 2008.

17

18