Branko Petranovic - Istorija Jugoslavije - II Knjiga

BRANKO

PETRANOVIĆ

ISTORIJUA JUGOSLAVIJE 1918-1988 DRUGA KNJIGA

NARODNOOSLOBODILACKI RAT I REVOLUCIJA 1941—1945

NOLIT'BEOGRAD

UREDNIK

SIMON SIMONOVIĆ

RECENZENTI

MOMČILO ZEČEVIĆ ZDRAVKO ANTONIĆ MILOVAN BUZADŽIĆ

Izdavanie ove kniige pomogli su Fond CK SKJ za naučno-istraživački rad i izdavačku delatnost i Republička zajednica nauke Srbije

SADRŽAJ

DRUGA KNJIGA

•

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA 1941-1945 SVET U RATNOM VRTLOGU 1941. OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA PROZAPADNE GRAĐANSKE SNAGE, KOMUNISTI I OKUPACIJA USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE JUGOSLOVENSKO RATIŠTE AVNOJ I JUGOSLOVENSKA FEDERACIJA VELIKE SILE I REVOLUCIONARNE PROMENE JUGOSLOVENSKO-SOVJETSKI ODNOSI I VOJNO SADEJSTVO . REVOLUCIJA I PROMENE U DRUŠTVENO-EKONOMSKOJ STRUKTURI. STRANA POMOĆ KULTURNI I PROSVETNI ŽIVOT NA OSLOBOĐENIM TERITORIJ AMA OBRAZOVANJE PRIVREMENE VLADE DFJ NOSIOCI TERORA I GENOCIDA OSLOBOĐENJE I DOPRINOS JUGOSLAVIJE POBEDI NAD FAŠIZMOM PROGLAŠENJE REPUBLIKE BIBLIOGRAFIJA FOTOGRAFIJE I FAKSIMILI Okupatroska politika u porobljenoj Jugoslaviji (posle strane 32) Narodnooslobodilačka borba i kontrarevolucija (posle strane 160) Nova Jugoslavija 1 9 4 3 - 1 9 4 5 (posle strane 336) IZVORI FOTOGRAFIJA I FAKSIMILA SPISAK SKRAĆENICA REGISTAR LIČNIH IMENA REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

9 25 52 81 153 193 239 280 303 325 342 357 379 394 414 452 483

492 496 498 507

DRUGA KNJIGA

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA 1941—1945

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

Nemačkim napadom na Sovjetski Savez 22. juna 1941. rat je ušao u novu fazu. Nije se samo radilo o povećanju broja država koje su se našle u kovitlacu velike svetske katastrofe, već pre svega o neviđenim razmerama koje je rat dobijao i žestini bitaka koje su počele da se vode. Sovjetsku granicu je juna 1941. prešla armija od 190 divizija, kakvu svet do tada nije video. Sovjetski Savez nije imao protiv sebe samo najnaoružaniju silu sveta, već i privredu cele Evrope, koja je radila za nemačku ratnu mašinu. S trupama Vermahta na istoku su — kao dodatne, pomoćne snage — ratovale Musolinijeva Italija, Manerhajmova Finska, Rumunija generala Antoneskua, Hortijeva Mađarska, španska „Plava divizija", ustaška legija. Ustaše su, u stvari, na istočni front uputile „Hrvatsku ojačanu 369. pješačku pukovniju" posle obuke u Nemačkoj, a kasnije 370. pješačku pukovniju. Od sloma „Rusije" ustaše nisu očekivale samo da se prehrane proizvodima njenih žitnica, već i da umesto „Rusije", sklone Srbima (srbofilske) na granice Balkana stane Ukrajina. Učešće u ratu protiv „Rusije" i „boljševizma" smatralo se za Magna carta politike malih država, osnovu njihovog opstanka i temelj njihove budućnosti. Otvaranje džinovskog fronta od Baltika do Crnog mora olakšalo je položaj Velike Britanije, jer je nemački pritisak na zapadu oslabio. Porobljena Evropa snabdevala je nemačku industriju sirovinama, a poljoprivreda evropskog-jugoistoka hranila nemačko stanovništvo i vojsku. U nemačkoj privredi radili su radnici iz cele Evrope. Nemačke jedinice su probile odbranu SSSR-a i prodrle u dubinu njegove teritorije, krećući se prema sovjetskoj prestonici, Lenjingradu, i crnomorskoj obali. Sovjetski Savez je na početku rata platio tragičnu cenu Staljinovog obezglavljenja najvišeg starešinskog sastava Crvene armije. Žrtve krvavog Staljinovog bezumlja postali su proslavljeni vojnici oktobarske

1U

NARODNOOSLOBODILACKI BAT I REVOLUCIJA

revolucije i građanskog rata, maršali Mihail Nikolajevič Tuhačevski, Jegorovič i Vasilij Konstantinovič Bliher, komandanti armija prvog i drugog ranga, komandanti korpusa i divizija, politički komesari. Velikim masakrom armija se našla u rukama nedoraslih komandanata. Tek je patriotizam, sa neviđenim heroizmom sovjetskih naroda, presekao iluzije nemačkog vodstva da će se Sovjetski Savez raspasti prvih meseci rata. Iako su trupe Vermahta razbijale odbrambene linije, kidale vezu među armijama i njihovim štabovima, zarobljavale masu vojnika, uništavale avione na aerodromima — sovjetski front se nije raspao. Pod nemačkom okupacijom našle su se baltička obala, Belorusija, gotovo cela Ukrajina. Nemačke snage su iscrpljivane u teškim bitkama na moskovskom pravcu u jesen 1941, kada je Hitler objavljivao svetu da se Lenjingrad i Moskva nalaze pred padom. Nemački propagandni plakati su u Srbiji osvanjivali sa natpisima da su nemačke trupe uspele da probiju odbrambeni pojas „crvene prestonice" i da se na Kremlju vije zastava sa kukastim krstom. Novinski naslovi i podnaslovi psihološki su razarali svaku perspektivu: Presto crvenog krvnika Staljina bačen u prah i pepeo, ili: Moskva je pala, srce komunizma je iščupano. Zauzećem Moskve pala je i nada, isticala je nemačka propaganda, „komunističkih nacionalista" ili „nacionalističkih komunista", kako su Nemci ocenjivali pripadnike ustaničkog pokreta u Srbiji 1941. godine. Time su, zaključivali su, propala i očekivanja „zavedenih Srba u pomoć jednog fantoma, koji se sada potpuno rasplinuo". Slanjem ovih i sličnih poruka Nemci su očekivali paralisanje svake volje Srba za otporom. Hitler se očigledno prevario u očekivanju da će naići na rasulo sovjetske vojske i njenu nespremnost da brani SSSR. Nemački napad i surovost osvajača probudili su ruski patriotizam, koji je Staljin podsticao pozivom narodu da brani „majku otadžbinu", koja se nalazi u smrtnoj opasnosti. Narodi SSSR-a podsećani su na ratničke tradicije, slavu Suvorova, Kutuzova i Nahimova, upozoravani na antislovensku suštinu nemačkog fašizma, Hitlerovo shvatanje da su slovenski narodi gnojivo za đubrenje germanskih polja. U Moskvi je obrazovan S veslo venski komitet s generalom Aleksandrom Gondurovom na čelu, a patrijarh „sverosijski" držao je molepstvija za slovensko oružje. Ešalonirana sovjetska odbrana je, uprkos prvim neuspesima, uspela da izdrži silinu nemačkog udara. S ugrožene teritorije

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

11

demontirani industrijski pogoni prenošeni su u dubinu pozadine. Kao što je Velika Britanija do napada na SSSR nosila teret rata sama, tako je sada celokupno breme ratnih napora palo na Sovjetski Savez. Mada je maršal Semjon Konstantinovič Timošenko uspeo da pod Smolenskom tri nedelje zadrži feldmaršala Val ter a fon Brauhiča, komandanta suvozemnih snaga istočnog fronta, Nemci su se približavali sovjetskoj prestonici. Staninovi apeli zapadnim silama, septembra 1941, da se otvori drugi front, na severu Evrope ili na Balkanu, imali su krajnje dramatičan prizvuk. Britanske vojskovođe čudile su se optimističkom mišljenju predsednika Ruzvelta, u jesen iste godine, da će „Rusija" izdržati. Napadom Nemačke na Sovjetski Savez došlo je do radikalnog preloma u drugom svetskom ratu — kako na bojnom polju, tako i u međunarodnim odnosima. Istočni front je postao odlučujuće ratište, gde su se vodile bitke kolosalnih razmera. Nemačka je odlukom o napadu na SSSR otvorila rat na dva fronta, što je Hitlerova strategija jedno vreme izbegavala, računajući da prethodno „na kolena" obori Veliku Britaniju. U sukobu s Crvenom armijom 1941. nemačka doktrina munjevitog rata doživela je slom. Te godine faktički je stvorena antifašistička koalicija, najmoćniji vojni blok formiran u istoriji čovečanstva, i to najpre kao prvi ratni savez jedne socijalističke države, SSSR-a, s jednom parlamentarnom demokratijom, ujedno starom kolonijalnom silom, Velikom Britanijom, kojima su i pre japanskog napada na Perl Harbur, decembra 1941, pomagale SAD. Procene vodećih zemalja antifašističke koalicije, koje su bile prevazišle obostrane ideološke predrasude iz prethodnog perioda, polazile su od toga da je osnovni neprijatelj slobode i demokratije nemački i italijanski fašizam, udružen s japanskim militarizmom. Čerčil je 1941. govorio o „epopeji" Rusije, koja se našla, „obmanuta i napadnuta na prepad" pod „plamenim nemačkim nožem". Proklamovao je da je „opasnost za Ruse i opasnost za nas, a i opasnost za Sjedinjene Države, baš kao što je stvar svakog Rusa koji se bori za svoje ognjište i svoj dom stvar svih slobodnih ljudi i slobodnih naroda u svim krajevima Zemljine kugle". Čerčil se odricao eventualnog zaključenja separatnog mira dok fašizam ne bude poražen, ali se, istovremeno, nije odricao svojih ranijih oeena o komunizmu. Iza Čerčilove patetične argumentacije o novom faktičkom ratnom savezu skrivala se procena da je 1941.

1

U

NARODNOOSLOBODILACKI BAT I REVOLUCIJA

fašizam najveća opasnost. Velika Britanija je bila zainteresovana da SSSR primi na sebe glavni udar nemačkih snaga i odloži pritisak na Veliku Britaniju, usamljenu u ratu, s mnogobrojnim, po ćelom svetu rasejanim bojištima na kojima je morala da is traje. Bacanjem glavnih snaga na istok Hitler je morao da oslabi vazdušni pritisak na Britaniju, napuštajući i plan o invaziji Ostrva (operacija nazvana „Morski lav"), dok su britanski i američki konvoji s ratnim materijalom žurili prema ruskim lukama na severu da bi pomogli sovjetsku odbranu. Neočekivani tok nemačko-sovjetskog rata izazvao je, međutim, bojazni druge vrste, da Sovjeti brzo ne podlegnu i ne obistine Hitlerova predviđanja da se radi ,,o džinu na staklenim nogama", pa Nemci svom snagom okrenu protiv Britanaca, snabdeveni žitom iz Ukrajine, obezbeđeni sovjetskom naftom i drugim sirovinama, oslobođeni vođenja rata na dva fronta. Opasnost ove vrste Britanci i Amerikanci su nastojali da otklone povećavanjem isporuka ratnog materijala. Lord Vilijam Maksvel Ejtken Biverbruk i Averel Hariman su septembra 1941. sa Staljinom pregovarali o pomoći SSSR-u u vazduhoplovstvu, kopnenoj vojsci, mornarici, transportu, sirovinama i medicinskoj opremi. Na bojištima u Evropi, centru zbivanja u drugom svetskom ratu, gde se uglavnom odlučivala sudbina sveta, posebno mesto pripadalo je pokretima otpora, poglavito opštenarodnom ustanku u Jugoslaviji. Oni su se razlikovali po stepenu jedinstva, ideologiji rukovodstva (komunističkoj ili građanskoj), karakteru borbe (koja je mogla biti intenzivna i pretvoriti se u opštenarodni rat ili ograničena na pasivan, podzemni otpor, propagandu protiv fašizma, sabotaže i diverzije, špijunažu u korist saveznika), po stepenu izloženosti okupatorskoj represiji, sedištu rukovodstva (u zemlji ili savezničkim centrima, u Velikoj Britaniji ili SSSR-u), načinu dejstva (kao pomoćna saveznička snaga ili kao samostalan front), uzajamnim odnosima (jedinstvo i saradnja ili izdvojenost i sukobljavanje). S gledišta njihovih krajnjih ciljeva, ti su se pokreti mogli podeliti na one koji su išli na status quo, odnosno obnovu starog poretka, i one koji su težili njegovoj temeljitoj izmeni u okvirima narodnooslobodilačke borbe protiv okupatora. Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije kao revolucionarna strategija u jugoslovenskim uslovima, sadržavala je u, sebi socijalnu, nacionalnu i antifašističku emancipatorsku

SVET U RATNOM VRTLOGU

1941.

13

tendenciju kao nedeljivo tkivo celovitog procesa. Ostvarivana je kao opštejugoslovenska pojava u okvirima drugog svetskog rata, bez obzira na neravnomernost, ispoljavajući se u gradovima i u seoskim prostorima, u teško prohodnim brdskim krajevima i ravničarskom području; u središtu zemlje, ali i u graničnim pojasevima Trećeg Rajha, Italije, Mađarske i Bugarske. Narodnooslobodilačka borba je vođena i u krajevima koji su formalnim i faktičkim aneksijama bili uključeni u sastav sila osovine. Pri tome, uprošćeno bi bilo svako zanemarivanje protivurečnog puta oblikovanja osnovnog strateškog koncepta revolucionarnog subjekta, koji jedno vreme nije bio imun od shvatanja o barikadnim formama borbe, iluzija o oslobođenju koje dolazi kao rezultat vojno-političkih raspleta na velikim frontovima; skretanja koja su se znala pojaviti i u vidu nastupajuće tzv. druge etape, ili svetske revolucije. Oblici i intenzitet narodnooslobodilačke borbe zavisili su, međutim, od mnogobrojnih činilaca. Otpor u gradovima Jugoslavije tek je jedna komponenta narodnooslobodilačke borbe koju nosi narodnooslobodilački pokret sa svojim jezgrom — Komunističkom partijom Jugoslavije, kao organizaciono-ideološkim predvodnikom. Strategija KPJ se nije mogla izgrađivati bez uvažavanja međunarodne antifašističke borbe, budući njen nerazdvojni deo. Stoga je ona, na jednoj strani, izraz analize novih istorijskih okolnosti drugog svetskog rata, budući određena (u svom organizacionom, ideološko-političkom i propagandnom nastupu) jednom sasvim drukčijom epohom od one koja je bila karakteristična za oktobarsku revoluciju. Iskustvo oktobarske revolucije moglo je biti opšti istorijski uzor i vrelo nadahnuća, ali ne i ponovljiv obrazac konkretnih puteva i načina osvajanja vlasti. Narodnooslobodilačka borba se razvijala u uslovima podeljene zemlje posle vojnog poraza Kraljevine Jugoslavije. Sile osovine razvile su i primenjivale tezu o uništenju Jugoslavije kao države. Jedna od opštih odlika narodnooslobodilačke borbe je da se ona razvijala na tlu višenacionalne zajednice, odranije opterećene bremenom nacionalnih sukoba koje su okupatori i delovi nacionalnih buržoazija u svojoj službi razvili do nezapamćenih razmera, podstaknuti interesima okupacionog sitema i svojom rasnom doktrinom. Spoljne sličnosti između narodnooslobodilačke borbe Jugoslavije i pokreta otpora u okupiranim zemljama Evrope mogu se

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

uočavati u najrazličitijim pravcima: antifašističko opredeljenje, organizovanje ilegalne aktivnosti, izdavanje tajne štampe, srodne forme aktivnosti protiv okupatora ili ovoga protiv antifašističkih grupa. One nisu neshvatljive, jer su organizovane ili spontane (u nekim slučajevima) težnje izazvane istim uzrocima; postoji i sličnost okupacionih režima; otpor u nekim slučajevima izazivaju mere denacionalizacije; okupatori se oslanjaju na kvislinge; u nizu država deluju organizacije antifašističkog karaktera od kojih jedne nadahnjuju komunisti a druge snage građanskog porekla; učestalost i masovnost akcija zavisna je od nekih krupnih događaja na svetskim frontovima. Jedne od ovih snaga „pokreta otpora" razvijaju se kao dopunske snage saveznika, dok druge stasaju u samostalne subjekte svetskog antifašističkog fronta. Oblici otpora u gradovima zemalja porobljene Evrope mogli su takođe spolja — pri bilo kojem klasifikacionom sistemu, bilo da se radi o pasivnom otporu, razvijanju vojno-obaveštajne mreže, sabotažama i diverzijama, ili masovnim ustancima u završnoj fazi rata — među sobom izgledati istovetni da nije pomenutog razgraničenja između revolucije i isključive borbe za oslobođenje. Borba narodnooslobodilačkog pokreta u gradovima Jugoslavije deo je revolucionarne smene vlasti pod vodstvom komunista u okviru strategije narodnooslobodilačke borbe kao jedinstvene pojave u okupiranoj Evropi. Sličan razvoj, sa stanovišta puteva ustanka i oblika borbe, naravno, znatno kasniji i prilagođen nacionalnim uslovima, imala je i narodnooslobodilačka borba naroda Albanije, inspirisana narodnoooslobodilačkom borbom naroda Jugoslavije i delatnošću delegata i instruktora CK KPJ i Vrhovnog štaba u Albaniji. Na pojavu, stepen aktivnosti, razmere i metode borbe mogao je uticati niz činilaca kakvi su, na primer, društvena i moralna kriza poraženih država, stranačka, nacionalna i verska konstelacija, držanje verskih organizacija, tradicije otpora u prošlosti, geopolitički položaj pojedinih zemalja, strategijski interesi okupatora i saveznika, blizina velikih fronto va, instrukcije iz inostranstva, itd. Tek uporednom analizom postaje uočljivije da li su se pokreti otpora pojavili kao reakcija na gubitak nezavisnosti i okupaciju, nastali spontano ili organizovano, pod uticajem iz inostranstva ili samoniklo, zalagali se za zadržavanje starog sistema ili za radikalnije društvene promefie. Preciznije se sagledava stepen jedinstva u njima, ideologija rukovodstva, karakter borbe, koja se mogla pretvoriti u opšte-

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

15

narodni rat ili ograničiti na „građansku neposlušnost", podzemni otpor, propagandu protiv fašizma, sabotersko-diverzantsku aktivnost, špijunažu u korist saveznika. Jedni pokreti su bili kompaktni a drugi koalicionog karaktera. Ako su se rukovodstva paralelnih pokreta otpora i slagala da se organizuje borba protiv okupatora, ona su se znala i razilaziti oko pitanja strategije aktivne borbe ili iščekivanja, kao što je to bio slučaj sa Dragoljubom Dražom Mihailovićem u Jugoslaviji i delom Hrvatske seljačke stranke (HSS), pod uticajem Vlatka Mačeka. Pokret otpora pod komunističkom dominacijom u Poljskoj zalagao se za aktivnu antifašističku borbu od 22. juna 1941, za razliku od suparničkog pokreta pod uticajem londonske emigracije koji je svoju antifašističku deklaraciju od početka uglavnom svodio na parolu „puška k nozi", to jest čuvanje snaga dok ne nastupi pravi čas ili ne dođe signal za masovno borbeno istupanje. Za sve „pokrete otpora" svakako je zajedničko to što slobodarska komponenta — koliko god bila značajna — nije u stanju da objasni poreklo i razvoj otpora, jer postoji — sem nacionalnoodbrambenog i patriotskog refleksa — ideološki otpor fašističkom totalitarizmu, rasizmu i korporativizmu. Otpor se pružao i zbog politike denacionalizacije ili fizičkog uništenja u cilju stvaranja nacionalno čistih država, odnosno etničkih državnih tvorevina. Genocid je univerzalna pojava, ali je u nacionalnim uslovima imao specifične oznake. Genocidu su bili izloženi Poljaci, Rusi, Srbi, Slovenci; denacionalizacija je pogađala Hrvate Dalmacije, Makedonce, Luksemburžane i druge. Razvoj pokreta otpora zavisio je i od geografskih oblika zemljišta i njegove ispresecanosti rekama, izolacije od savezničkih centara, pozadine velikih frontova (sovjetski partizani, poljski pokret otpora, pokreti otpora u Rumuniji, -Bugarskoj i drugi). Topografija tla mogla je olakšavati ili otežavati organizaciju borbe, ali se ne sme apsolutizovati kao što u jugoslovenskom slučaju pokazuje Vojvodina, ili nasuprot njoj Dalmacija, gde je stvorena partizanska mornarica na okupacionom području snažne pomorske sile. Pokrete otpora evropskih zemalja karakterisale su 1941. individualne akcije, delatnosti tajnih grupa, razvijena izdavačka delatnost, čitava jedna industrija ličnih isprava, uverenja o bolesti, radnih knjižica i drugih dokumenata za dokazivanje

1

U

NARODNOOSLOBODILACKI BAT I REVOLUCIJA

statusnih situacija. Primenjivao se i bojkot prilikom određenih datuma i štrajkovi sa pasivnim demonstracijama. U okupiranoj Albaniji dolazilo je, takođe, do znakova nezadovoljstva okupacijom, naročito prilikom proslave Dana nezavisnosti, u kojima do 1941. nije dominirala revolucionarna već nacionalna inspiracija sa nezadovoljstvom ekonomskim položajem radništva i drugi!) slojeva. Iz gradova kao ekonomskih centara poticala je materijalna pomoć narodnooslobodilačkom pokretu (odeća, hrana, oružje, lekovi i drugi sanitetski materijal, papir); dobijana su značajna obaveštenja; gradovi su izvori kadrova; oni su i snažna propagandna uporišta narodnooslobodilačkog pokreta, naročito u pojedinim fazama rata. Ilegalni narodnooslobodilački pokret u gradovima je dao vidan doprinos pobedi revolucionarnih snaga. Oštećenja na mašinama, štete nanete u ložionicama i saobraćajnim punktovima, u pristaništima itd. uveliko su umanjivali ratnu efektivnost Osovine. Onamo gde u toku rata nije bilo oštećenja rudnika značajnih za ratni napor Nemaca (kao u Boru, ako se izuzmu oštećenja u aprilskom ratu) tekla je nesmetana eksploatacija do pred sam kraj rata. Nemačka je bila «ve deficitarnija ratnim sirovinama i obezbeđivala je eksploataciju preko svoje vojne sile, organizacije „Tot", kvislinga, ruskih belogardejaca, prinudno mobilisanih radnika. Narodnooslobodilački pokret u istočnoj Srbiji nije imao snage da onemogući eksploataciju ovog rudnika, čemu su doprinosile i stroge mere obezbeđenja. Britanski oficiri su od četnika tražili da napadnu Bor, što su ovi uslovljavali prethodnim bombardovanjem rudnika. Britanci su vero vali da će Nemci gubitkom Rumunije morati da kapituliraju, jer nemaju goriva za svoje motomehanizovane snage i avijaciju. Narodnooslobodilački pokret je sačuvao luke Jadrana za pristajanje svojih i savezničkih brodova, pristizanje komandosa, dobijanje pomoći angloameričke vojne organizacije za civilnu pomoć stanovništvu, prihvat robe Unre (Administracije za pomoć i obnovu UN). Poznato je da je general Dvajt Ajzenhauer očuvanje Anversa (Antverpena) i mogućnost korišćenja ove velike belgijske luke upoređivao sa prednošću desetina divizija. Dezorganizovanje važnih saobraćajnih raskrsnica i centara takođe je bilo u funckiji bržeg poraza neprijatelja. U istorij ama drugog svetskog rata navodi se primer nemačke divizije „Das Rajh" koja je sa bojišta kod Kijeva prebačena posle invazije u Normandiji u Strazbur, s tim što je ovo

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

17

rastojanje prešla za sedam dana, dok joj je do odredišta na severu Francuske bilo potrebno 25 dana. U gradovima su se nalazili veliki logori i tamnice, velika stratišta. Snage narodnooslobodilačkog pokreta su održavale vezu sa zatvorenicima; organizovana su bekstva na slobodnu teritoriju; zatvorenici su materijalno pomagani i moralno bodreni. U aktivnosti narodnooslobodilačkog pokreta dolazilo je do brisanja razlike između snaga unutrašnje organizacije otpora, klasične gerile i regularnih jedinica NOVJ, kao što pokazuje slučaj oslobođenja Splita septembra 1943, posle kapitulacije Italije. Ivo Lola Ribar je tim povodom izveštavao rukovodstvo: „Splitski ustanak je nešto što se bitno razlikuje od svega do sada. U ovom slučaju mi smo grad dobili u prvom redu akcijom iznutra, a tek u drugom dejstvom naših vojnih jedinica spolja." Rat je menjao demografsku sliku gradova. U gradove Srbije i Crne Gore slivale su se mase izbeglica iz NDH, dela Makedonije pod bugarskom vlašću, sa Kosova i Metohije, iz Bačke i Banata; hiljade izgnanih Slovenaca našle su se u Srbiji i u NDH 1941. godine. Sa stanovišta narodnooslobodilačkog pokreta, saveznička bombardovanja gradova (Beograda, Niša, Leskovca, Slavonskog Broda, Podgorice, Zadra) proizvodila su višestruke posledice: nanošena je šteta okupatoru i podizan borbeni duh stanovništva; na drugoj strani bombardo vanj a su prouzrokovala i velike ljudske žrtve koje nisu bile u skladu sa strateškim rezultatima. Pod uticajem straha od narednih bombardovanja stanovništvo je napuštalo gradove, velikim delom priključujući se vojnim jedinicama narodnooslobodilačke vojske, bar kada je reč o omladini i ljudima zrelog doba. Slične posledice izazivali su i napadi NOVJ na gradove ili prilikom njihovog evakuisanja pod pritiskom nadmoćnije okupatorsko-kvislinške sile. Iskrcavanje zapadnih saveznika u Italiji i de jure priznanje NOVJ na Teheranskoj konferenciji označili su početak proboja strateškog zaokruženja u kome su se od prvog dana ustanka borile snage narodnooslobodilačkog pokreta. Time je omogućena koordinacija operacija NOVJ sa saveznicima, a na drugoj strani razvijani političko-moralni i psihološki podsticaji za mobilizaciju stanovništva. Dolaskom Crvene armije na Dunav, 6. septembra 1944. strateško zaokruženje u kome se borila NOVJ bilo je u celini probijeno. Od proleća 1944. pojačalo se za-

ÙU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

početo masovno izlaženje građana na slobodnu teritoriju Toplice, istočne Srbije; građani Beograda su se prebacivali nä Kosmaj ili tajnim kanalima prelazili u Srem preko Zemuna. Ulaskom SSSR-a u rat revolucionarno-demokratske snage dobile su jemstvo za njegov pravedan ishod, a na drugoj strani mogućnost za legalizaciju narodnooslobodilačkih pokreta u okviripia velikog antifašističkog saveza. Komuniste je Kominterna pozvala da ispune svoju internacionalističku dužnost prema SSSR-u. Od juna 1941. do svog raspuštanja polovinom 1943, Kominterna se nije javno oglašavala. Ona je stavljala do znanja da se u toj fazi rat više ne ocenjuje kao imperijalistički, već kao oslobodilački i antifašistički, i da se ne radi o socijalističkoj revoluciji, nego o odbrani od fašizma, patriotizmu i antifašističkom opredeljivanju. Ova šematska podela rata na etape uticala je na mnoge komunističke partije da veštački razdvoje nacionalnooslobodilačku i socijalnu stranu borbe, što je imalo negativne reperkusije na njen ishod sa stanovišta preuzimanja vlasti u ratu. Iznetim stavom Kominterna je podsticala stvaranje antifašističkih i demokratskih koncentracija u porobljenim zemljama Evrope (koje su, u krajnjoj liniji, bile odraz saveza zemalja različitih državnih uređenja, društvenih poredaka i ideologija), ali u isto vreme, doktrinarno ga zastupajući, oduzimala pojedinačnim partijama pravo na vlastitu analizu novih istorijskih okolnosti i nacionalnih uslova. Komunisti su postali najaktivnija antifašistička snaga u pokretima otpora. Razmimoilaženja između njih i građanskih snaga u tim pokretima nisu prestajala u toku celog rata, odražavajući nepoverenje koje je postojalo u vrhu same savezničke koalicije i rađajući nesuglasice, disharmonično ponašanje, oprečne poteze, obostrane težnje za rukovodstvom. Kroz pokrete otpora prelamala se, samim tim, politika velikih sila antifašističkog saveza, usmerena na optimalna rešenja u toku rata i sticanje prednosti u posleratnom svetu. Dajući u Londonu utočište evropskim izbegličkim vladama, Velika Britanija je računala s obnovom njihovih zemalja u okviru ranijih granica i pod režimima od pre 1939, ali i sa svojom rukovodećom ulogom u evropskom prostoru. Već iz tih britanskih ambicija proizilazilo je nepoverenje u drugu silu, Sovjetski Savez, prigušeno 1941. težinom ratne situacije, jer se ovom pripisivalo da diriguje komunističkim pokretima, koji u ratu za uništenje fašizma nastoje da ostvare svoje prevratnič-

f SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

19

ke namere. Velika Britanija se oslanjala na građanske snage otpora i bile su joj strane kombinacije s komunistima, kao i s pokretima otpora kojima su oni rukovodili. Spoljno opravdanje britanskog stava načelom legitimizma, ustavnim kontinuitetom i poštovanjem demokratije prikrivalo je njegovu političku suštinu, određenu težnjom da se obnovi britanski uticaj u posleratnoj Evropi i zaustavi porast uticaja suparničke strane u ratnim uslovima. Velika Britanija je rano počela da podstiče stvaranje konfederacije zemalja istočne i jugoistočne Evrope. Regionalna grupisanja u toku rata imala su da pojačaju britansku kontrolu nad vladama zemalja ugovornica. Na panslovensku ideologiju Sveslovenskog komiteta, organizacije stvorene na tlu Sovjetskog Saveza, Velika Britanija je odgovarala grupisanjem na novim osnovama, koje su mogle podsećati na specifični vid nekadašnjeg „sanitarnog kordona" stvorenog protiv eventualnog prodora SSSR-a u srednju Evropu i na Balkan, no sada u toku rata ili posle njegovog završetka. Britanci su podržavali i političko grupisanje predstavnika zemljoradničkih stranaka u emigraciji (Stanislava Mikolajčika, Milana Gavrilovića, Georgi Dimitrova Gemeta i drugih), gledajući u njemu mogućnu protivtežu novim socijalno-političkim pokretima koje je na površinu izbacio drugi svetski rat u Poljskoj, Jugoslaviji i Bugarskoj. Novi procesi i promene koje je izazivao drugi svetski rat uticali su da ideje o unijama i konfederacijama nisu nikada ni ostvarene; one koje su ugovorno stupile u život, postepeno su odumirale, iako nisu formalno bile otkazane (Balkanska unija Grčke i Jugoslavije). Vreme je sve više pokazivalo „veštački karakter" nekih izbegličkih vlada, „šablonsku" i „pretencioznu" prirodu sheme o britanskoj prevlasti u posleratnoj Evropi. Snažne udarce britanskim pretenzijama zadavali su jačanje njenog sovjetskog saveznika u narednim fazama rata, deklarisanje SAD protiv politike interesnih sfera, kao i snaženje i razbuktavanje pokreta otpora van britanske kontrole, nespremnih da se povinuju direktivama stranih centara. Izbegličke garniture sa britanskom vladom, koja im je pružila utočište i uticala na njihovo ponašanje, suočile su se posle 22. juna 1941. s oprečnim koncepcijama borbe pokreta otpora u svojim zemljama, koju su nadahnuli komunisti i Kominterna. Različitost koncepcija proisticala je iz drukčijih političkih pogleda i interesa emigrantskih vlada i komunistič-

Ù U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

kih partija u okupiranim zemljama ili u drugoj emigrantskoj centrali — Moskvi. Izbegličke vlade i njihova predstavništva u zemlji bili su uvereni da će u drugom svetskom ratu pobediti zapadne sile, Velika Britanija i SAD, čije će armije osloboditi pokorene zemlje, obezbediti kontrolu situacije posle rata i onemogućiti sovjetski prodor na zapad, tim pre što će SSSR iskrvajriti u teškim bitkama sa nemačkom armijom. Suprotni interesi emigracije i njenih vojno-političkih predstavnika u zemljama pod okupacijom s jedne strane, i komunističkih pokreta, koje je tajno i posredno podržavao Sovjetski Savez, uticali su na internacionalizaciju sukoba i mešanje savezničkih sila u unutrašnje poslove onih država u kojima su konfliktne situacije bile uzele najviše maha, kao u Poljskoj i Jugoslaviji. U Balkanskoj uniji Jugoslavije i Grčke Velika Britanija je videla odbranu svojih geopolitičkih, vojnostrategijskih i ekonomsko-političkih interesa u zaleđu istočnog Sredozemlja i Dardanela, ključa Bliskog istoka. Balkanska unija stvorena je ugovorom koji su grčka i jugoslovenska vlada u emigraciji potpisale 15. januara 1942. godine i bila otvorena i za ostale balkanske zemlje. Ugovor je predviđao osnivanje „političkog saveta", sastavljenog od ministara inostranih poslova, sekretarijata za ekonomska i finansijska pitanja i vojnokoordinacione komisije od šefova generalštabova ili njihovih predstavnika. Srednjoevropska unija Poljske i Čehoslovačke bila je po strukturi zamišljena slično Balkanskoj uniji. Sovjetski Savez je podsećao na Veliku Britaniju po sticanju rukovodećih komunista pojedinih nacionalnih sekcija Kominterne na njegovoj teritoriji, od kojih su jedni delovali u SSSR-u pre rata, a drugi stigli u njegovom toku. Među prvima se nalazio Georgi Dimitrov, „generalni kormilar Treće internacionale", Vasil Kolarov, rukovodioci Komunističke partije Nemačke Vilhelm Pik, Oto Grotevol, Valter Ulbriht, KP Italije Palmiro Toljati, a među drugima Moris Torez, Klement Gotvald i drugi. Deo čehoslovačkih komunista boravio je i u Londonu, gde se našao sa emigracijom oko Edvarda Beneša, dok je u Češkoj ostalo rukovodstvo, povezano sa moskovskom centralom. Tako je čehoslovačko rukovodstvo imalo dva centralna komiteta, jedan u zemlji, a drugi u SSSR-u. Od mađarskih komunista u Moskvi se nalazio Maćaš Rakoši, dok su u Mađarskoj ostali Ferenc ' Roža, Janoš Kadar, Laslo Rajk. CK KPJ je bio jedno od retkih .komunističkih rukovodstava koje se gotovo u celini nalazilo

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

21

na neposrednom borbenom poprištu, gde se odlučivalo o sudbini naroda. U SSSR-u se nalazio tek mali broj jugoslovenskih komunista, koji su radili u redakciji radio-stanice „Slobodna Jugoslavija" (Veljko Vlahović i Đuro Salaj) i u Sveslovenskom komitetu (Božidar Maslarić). U sistemu radio-stanica Komin terne (radio-stanice „Lajoš Košut", „Hristo Botev" i druge), takođe je radio jedan deo stranih komunista. Kominterna je tajno održavala veze sa svojim sekcijama, cenzurisala rad ovih radio-stanica, delovala u evropskim i vanevropskim zemljama preko svojih konspirativnih centara i obaveštajnih punktova. Ovi centri su prikupljali pomoć za antifašističke pokrete u svetu, zalagali se za podršku ratnom naporu SSSR-a, razvijali propagandu o sveslovenskoj solidarnosti. Kominternin centar u Zagrebu, sa Josipom Kopiničem na čelu (Vokšinom, Vazduhom, Valdesom, Aleksanderom — pod kojim se sve pseudonimima Kopinič vodi) imao je „stabilnu" vezu s Moskvom, preko koje je CK KPJ jedno vreme slao izveštaje Moskvi i dobijao direktive Kominterne „najbržim i najsigurnijim putem". Borba jugoslovenskih komunista, a pod njihovim uticajem i borba albanskih, na samom početku je svojom širinom i strateškim ciljevima prerasla okvire klasičnog pokreta otpora. Njima je pošlo za rukom da oslobodilačke i socijalne težnje naroda zadrže u formi ustaničkih akcija sve većih razmera, koje su se razvile u opštenarodni rat i dovele do stvaranja drugog fronta u pozadini neprijatelja znatno pre no što su, krajem 1942, saveznici uspeli da se iskrcaju u severnoj Africi. Narodi Jugoslavije su odbacivanjem Trojnog pakta 27. marta i ustan- ' kom u leto 1941. budili otpor, podsticali druge da ne popuste pred fašizmom i ne prihvate Hitlerov diktat. Ti događaji se, bar po svom moralnom značaju za antifašistički otpor, mogu staviti uz bok ulaska Sovjetskog Saveza i SAD u rat. Predsednik Ruzvelt se u SAD uspešno nosio s izolacionističkim snagama, koje su tražile da Amerikanci ne ratuju. Uviđajući da je fašizam opasnost za demokratski svet i američki prestiž, on je svesno kršio proklamovanu neutralnost svoje zemlje. SAD su pomagale Veliku Britaniju i pratile ratnim brodovima konvoje koji su Britancima, a kasnije i Sovjetima, nosili dragocen ratni materijal. Napad Japana na američke pomorske baze 7. decembra 1941. i strahovit udarac koji je ta iznenadna ali dugo pripremena japanska operacija zadala ratnom brodovlju i vojno-političkom prestižu SAD skinuli su s dnevnog reda

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

izolacionističku parolu „Amerika pre svega". Rat se definitivno proširio na sve krajeve sveta: krajem 1941. u njemu je učestvovalo 38 država. Japan — koji je 1937. zagazio u sukob s Kinom, najmnogoljudnijom zemljom sveta — nastavio je s novim intenzitetom borbu za gospodstvo na Pacifiku i potiskivanje Britanaca, Holanđana i Francuza iz Azije. Evropocentrističko viđenja istorije drugog svetskog rata kao da gubi iz vida rat u Etiopiji i opštu invaziju Japana na Kinu jula 1937. godine. Prihvatajući izazov Japana, SAD će razviti svoje ogromne industrijske potencijale i produžiti da ugroženim saveznicima punom parom isporučuju ratni materijal, po Zakonu o zajmu i najmu, koji je Kongres usvojio 11. marta 1941. Rat se vodio na kopnu, moru i u vazduhu, na istoku Evrope i na Balkanu, nad Britanijom i okupiranom Evropom, u Kini, džunglama Burme, na ostrvlju Indonezije i Filipina, u se verno j Africi. Nije ga izbegla ni pozadina u zaraćenim zemljama, koja je bila poprište bombardo vanj a, prinudne mobilizacije radnika za nemačku ratnu industriju, sukoba obaveštajnih službi, dejstava pokreta otpora. Sile osovine inspirisale su i primenile totalni rat. Fašisti i militaristički Japan dehumanizovali su rat varvarskim bombardo vanj em „otvorenih gradova" i nebranjenih mesta; kažnjavali su neboračko stanovništvo po principu kolektivne odgovornosti, ostavljali za sobom sprženu zemlju, organizovali logore u kojima je „smrt izlazila kroz dimnjak", s posebnom svirepošću uništavali Jevreje, masone, komuniste, rodoljube, koji su odbijali da prihvate Hitlerov novi poredak. U . firerovom „knjigovodstvu smrti" istaknutu stavku dobili su slovenski narodi, posebno Poljaci, Rusi i Jugosloveni. Saveznički vođi Čerčil i Ruzvelt definisali su avgusta 1941, pre ulaska SAD ü rat, ratne ciljeve demokratskih sila. Posle sastanaka na dva ratna broda u vodama Altantika (kod Njufaundlenda) britanski premijer i američki predsednik izneli su razloge za vođenje rata i proklamovali načela na kojima će se zasnivati posleratni svet. Osnovno načelo njihove izjave, poznate pod nazivom Atlantska povelja, glasilo je da narodi imaju pravo da sami odlučuju o svojoj sudbini. Tu povelju prihvatili su SSSR i druge zemlje u ratu protiv fašizma. Nasuprot fašističkom oduzimanju prava narodima na samostalan život, demokratske zemlje su pravo naroda na vlastiti izbor i poštova'nje njihovog identiteta stavljale na prvo mesto. Atlantskom poveljom davao se podsticaj svim narodima da istraju u borbi

SVET U RATNOM VRTLOGU 1941.

23

za slobodu i demokratske ideale. Njome se, takođe, potvrđivalo zajedništvo dve velike zemlje zapadnog sveta i njihova spremnost da izdrže u konfrontaciji s fašizmom. Povelja je kao vrhovni ideal sankcionisala samostalnost svih zemalja u međunarodnoj zajednici i njihovu slobodu da grade unutrašnji poredak prema sopstvenoj viziji, bez uticaja, mešanja i pritisaka sa strane, dajući osnovu za legalno istupanje i narodnooslobodilačkim pokretima u drugom svetskom ratu. U najuopštenijim crtama Atlantska povelja je nagoveštavala izglede, fizionomiju i osnove posleratnog sveta. Pod tač. 3. ona je priznavala pravo svim narodima da sebi izaberu formu upravljanja koju žele. Velika Britanija i SAD su se izjasnile za uspostavljanje suverenih prava i samouprave onih naroda koji su nasilnim putem bili lišeni osnovnih demokratskih preduslova života. Atlantskom poveljom anticipirani su principi Ujedinjenih nacija. Iako kršena u toku rata, njena načela postala su ideološka osnovica zahteva za slobodnim životom naroda, pa samim tim i materijalna sila u rukama revolucionarno-demokratskih pokreta. Konzervativne snage u savezničkom ratnom bloku pozivale su se, međutim, na načela Atlantske povelje u nameri da zaustave revolucionarno-demokratsko kretanje u porobljenim zemljama, otkrivajući dubinu međusobnih razilaženja, kao ideološki odblesak različitih društvenih i političkih ciljeva, u tumačenju pojmova demokratije i društvenog uređenja koje su same odredile. Dugotrajno sovjetsko povlačenje i katastrofa američkih oklopnjača u Perl Harburu učinili su da se nad demokratski svet nadviju oblaci poraza, zamračujući horizonte uspešnog nošenja antifašističkog saveza sa silama osovine. Nepokolebljivost Britanije je bila izvesna, ali njene snage, uz to razređene po mnogobrojnim kolonijama i drugim strateško-pomorskim oblastima u svetu, nisu mogle da preokrenu tok rata. Aprila 1941, s padom Grčke, u kojoj se nalazio njihov mali ekspedicioni korpus, Britanci su još jednom — posle Denkerka — morali da napuste evropski kontinent, da bi zatim doživeli poraz na Kritu i istog se proleća u pustinjama severne Afrike susreli s protivnikom daleko opasnijim od Italijana — s nemačkim afričkim korpusom i njegovim komandantom Ervinom Romelom. No i Britanci i Nemci ostaće dugo izloženi promenljivim ćudima pustinjskog rata, koji će se tek krajem leta i u jesen 1942. potpuno okrenuti u korist Britanaca i njihovih američkih

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

saveznika. Saveznički narodi su naslućivali neiscrpne materijalne mogućnosti Amerike, ali je i za njihovu realizaciju trebalo vremena, a kamoli za prispeće glavnine njenih vojnika u Evropu, koji su, pri tome, bili prikovani za pacifičko bojište radi odbijanja neposredne japanske pretnje. Oko 80.000 partizana nastavljalo je borbu širom Jugoslavije, „prisvojenu", pomolu savezničke politike i sredstava informisanja vlade u izbeglištvu od Draže Mihailovića, komandanta „Jugoslovenske vojske u otadžbini"; mit o njemu kao hrabrom antifašističkom borcu pretio je da se izrodi u jednu od najvećih obmana drugog svetskog rata. Novu nadu i povratak raspoloženja u antifašističkom taboru doneo je nagli preokret pod Moskvom, gde je sovjetska armija, posle višemesečnog uzmicanja, prihvatila istorijsku bitku. Započevši 30. septembra 1941. ofanzivu na moskovskom pravcu, Nemci su uspeli da stignu do samih predgrađa sovjetskog glavnog grada. Velika grupacija sovjetskih trupa, uključujući sveže sibirske divizije, snabdevene i opremom zapadnih saveznika, izvršila je 5. i 6. decembra, po nezapamćenoj hladnoći, protivnapad koji se pretvorio u ofanzivu velikih razmera; pod rukovodstvom Georgija K. Žukova i drugih komandanata, sovjetske trupe su odbacile Nemce na nekim sektorima zapadnog, kalinjinskog i jugozapadnog fronta i do 300 km od glavnog grada. Pod Moskvom je izvojevana odlučna pobeda: Crvena armija je dokazala da nemačke oružane snage nisu nepobedive, da je na istočnom frontu, bez obzira na njenu dramatičnu reprizu u leto i jesen naredne godine na obalama Volge, doktrina munjevitog rata doživela poraz i Vermaht posle dve godine pobedonosnih pohoda upoznao gorčinu poraza. Kao rezultat sloma doktrine ,,blic-kriga" pod Moskvom došlo je do smene („seče") nemačkih generala kakva nije bila viđena od bitke na Marni u prvom svetskom ratu.

/

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA

Hitlerova odluka 27. marta 1941. da napadne Kraljevinu nije predviđala samo uništenje jugoslovenske vojske i okupaciju jugoslovenske teritorije, već i razbijanje Jugoslavije kao države. Posle njenog vojnog poraza, Nemačka, Italija, Mađarska i Bugarska išle su na nasilno pravno sticanje posednute teritorije, zasnovano na shvatanju debelacije, zapostavljajući ne samo činjenicu da je prinudno okončanje državnosti neodrživo sa stanovišta međunarodnog prava već i da je vlada Kraljevine Jugoslavije objavila da nastavlja rat. Stvaranjem zavisnih režima i nesamostalnih državnih tvorevina na tlu Kraljevine u toku rata Nemačka i njene saveznice učvršćivale su shvatanje o gašenju jugoslovenske državnosti. Fašističke sile prilazile su razbijanju Kraljevine kao navodnom ispravljanju nepravde versajskog sistema, izjavljujući da uništavaju jednu veštačku državnu tvorevinu, da kažnjavaju Srbe kao jezgro te države i da nacionalno oslobađaju porobljene narode u njoj, a u stvari su zadovoljavale svoje teritorijalne aspiracije, izgrađene na tobože istorijskim i etničkim obrazloženjima. Kao vodeća sila osovine, vojno najjača i, posebno, posle 27. marta najzainteresovanija za brz napad na Kraljevinu Jugoslaviju — Nemačka je davala inicijativu za njenu deobu i državno uništenje. Opšta Hitlerova odluka da se Jugoslavija vojno i državno razbije, poznata kao Generalni plan, razrađena je u internom nacrtu o organizaciji uprave na jugoslovenskom području 6. aprila u organima Trećeg Rajha. Nova Hitlerova direktiva, pod nazivom Privremene smernice za podelu Jugoslavije, od 12. aprila 1941, koju je potpisao feldmaršal Vilhelm fon Kajtel, takođe je otkrivala odlučujuću ulogu Nemačke u toj deobi. Smernice su predviđale da se Gorenjska, Donja Štajerska i slovenački deo Koruške priključe Trećem R a j h u , da Bačka, Baranja i Prekomurje pripadnu Mađarskoj, da

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Banat, područje rudnika Bora s okolinom i Stara Srbija potpadnu pod nemačku vojnu upravu, da se Makedonija pripoji Bugarskoj i da Hrvatska postane nezavisna država. Političko uobličavanje Bosne i Crne Gore prepušteno je Italiji. Vodeća uloga Nemačke u definitivnom političkom i ekonomskom uređivanju osvojene teritorije i odlučivanju o njenoj sudbini u okvirim^ „novog poretka" ponovo je potvrđena u Beču 21—22. aprila 1941, prilikom razgovora Joahima fon Ribentropa i Galeaca Ćana, bez obzira na nemačka uvažavanja italijanskih i drugih savezničkih intervencija za popravljanje granica i proširenje političkih kompetencija na teritorijama koje su bile predmet deobe posle aprilskog vojnog sloma Kraljevine. Već i najsumarnija analiza ovih direktiva, savezničkih dogovora i intervencija pokazuje nemačko odstupanje od prvobitnih rešenja, predloženih na početku aprilskog rata, kao i sukobe interesa prilikom podele jugoslovenske teritorije. Dok je pomenuti nacrt od 6. aprila govorio o ustanovljivanju Hrvatske kao „autonomne države" pod mađarskim uticajem, dakle isključujući italijanske pretenzije, dotle su Privremene smernice polazile od organizovanja Hrvatske unutar „narodnosnih granica" kao nezavisne države. Prilikom bečkih razgovora Nemačka je Italiji prepustila politički uticaj u Hrvatskoj, uvažavajući nameru Italijana da s ovom uspostave personalnu uniju, iako se sama de facto nije odrekla vojnog i ekonomskog prisustva u hrvatskoj zemlji, pogotovu ne u svojoj viziji sutrašnje Evrope pod nemačkim vodstvom. Nacrt takođe nije predviđao proširenje italijanskog uticaja na Bosnu, koja se kao italijanska interesna zona pominje tek u Privremenim smernicama, iz čega bi proizilazilo da stvaranje Hrvatske u „narodnosnim granicama" nije obuhvatalo bosansku zemlju. Okupatori su porazili Kraljevinu Jugoslaviju, raskomadali državnu teritoriju, razbili postojeći sistem vlasti, integrišući u sastav okupacionog aparata deo ustanova i organizacija koje su sa njihovog stanovišta bile primenljive (banovine u Srbiji, sreska načelstva, opštine, žandarmeriju, deo policijskih snaga, itd.). Težili su prilikom podela da zavade njeno stanovništvo kako bi trajno sprečili obnovu vojno poražene države. Pored favorizovanja, odnosno diskriminacije određenih nacionalnih i etničkih grupa, uništenju Jugoslavije za večita vremena trebalo je da posluži i ekonomska politika. Jugoslavija je izdeljena na deset jedinica koje nisu obrazovale celine, iako su stekle

f OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH REŽIMA

2 7

različiti status. NDH je oduzeta Dalmacija, dok su Makedoniju delili Bugari i Italijani, odnosno njihovi štićenici, albanski kvislinzi, nosioci koncepcije velike Albanije. Podeljene oblasti bile su među sobom izolovane ili slabo povezane, zbog neprijateljstva kvislinških grupa ili mnogobrojnih granica, najvećim delom nesposobne za ekonomski život. Stoga je Herman Gering i žalio zbog razbijanja jedinstvenog ekonomskog prostora. Kao veštačke jedinice one nisu odgovarale zahtevima socijalne i ekonomske prirode. Kvislinške grupe u prostorno odeljenim oblastima dobijale su raznoliki politički položaj i pravni režim. Podela je vršena u znaku potpirivanja i razvijanja šovinizma između naroda i narodnosnih grupa koje su dotle živele u Jugoslaviji. Izvršena je sistematski i s namerom da se neki od naroda nađu u što nepovoljnijem položaju. Srbija je bila jedina pod vojnom upravom, opterećena ratnim kontribucijama i stešnjena sa svih strana neprijateljskim državama i režimima. Veze Milana Nedića sa maršalom Antoneskuom mogle su tek delimično da amortizuju zajedničke neprijatelje Srbije i Rumunije — Bugarsku i Mađarsku. Nemačka je faktički imala najjači položaj na Balkanu, ali je Italija više nego zagazila u njegov zapadni deo. Uklinjujući se duboko, Italija je doprla nadomak Vardara i Skoplja. Od Kosova i Metohije Italija je vršila pritisak prema Bugarskoj i Srbiji. Forsirajući stvaranje Velike Albanije, Musolini je obećavao Albancima da će kvislinšku državu proširiti predelima Kosova i Čumurije u Grčkoj. Italija je razjarivala kod srpskih krugova postojeće strasti na Prizren, kao na „srpski Carigrad", a na Kosovo kao kolevku srpske države i središte starostavnih kulturno-istorijskih znamenja i svetilišta. Držeći Crnu Goru, ona je kontrolisala strategijski značajnu Boku Kotorsku, anektirajući je u sastav Carstva. Na Dalmaciju je isticala „pravo" po osnovu etničkih razloga, iako Italijana nije ni bilo u ovoj oblasti, što su znali i Nemci, i kvaziistorijskih razloga, iza čega je stajao strateški interes obezbeđivanja baza na Jonskom i Jadranskom moru. Ova oblast je za Italiju bila i trajni mostobran za ugrožavanje NDH koja joj se isprečila na putu za Podunavlje. Nemačka politika u okupiranim zemljama Evrope prihvatala je fašističke pokrete i organizacije kao prevratničke snage u službi nemačke politike, ideološki istovetne ili bliske, povezane sa nacionalsocijalizmom i fašizmom bez rezerve, spremne na Poslušništvo i izvršenje naređenja, ali im nije iskazivala povere-

ÙU

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

nje u vršenju javnih funkcija, pretpostavljajući im građanske snage većih razmera političkog uticaja i ukorenjenje u narodu, koje su se izjašnjavale za nemačku politiku. U Francuskoj posle vojnog sloma vlast nije predata malobrojnim fašističkim pokretima i organizacijama već pobedniku kod Verdena, maršalu Filipu Petenu, koji je u težnji da izvede nacionalnu revoluciju potpuno smetnuo s uma da se u tekućem ratu radi o sukobu fašizma i antifašizma, sila totalitarizma i demokratije, a ne o isključivom, vekovnom odmeravanju snaga Nemačke i Francuske, vođenom s naizmeničnom srećom. Vlast u prvoj fazi rata nije predata ni Vidkunu Kvislingu, norveškom nacisti, iako mu je do nje bilo i te kako stalo. U zemljama tzv. mediteranskog fašizma vlast su držali Francisko Franko i Antonio de Oliveira Salazar, povezani sa klerikalnim krugovima, i uz oslon na vojsku. U Jugoslaviji je posle 27. marta učinjen pokušaj sa Vlatkom Mačekom, s obzirom na uticaj HSS-a, ali koji u toj fazi nije uspeo, jer se vođa HSS opredelio za ulazak u vladu od 27. marta posle ispunjavanja uslova vezanih za status Banovine. Tek kada nije uspelo izdvajanje Hrvatske iz sastava Jugoslavije putem HSS-a, nemački opunomoćenici u Jugoslaviji su se okrenuli ustašama. Prilikom deobe Jugoslavije Nemci su očigledno davali prvenstvo svojim vojno-ekonomskim interesima, vezanim za povećavanje ratnog napora kao najvažnije pitanje pred novu sudbonosnu kampanju na istoku. Nemački strategijski interesi ogledali su se u nastojanju da zadrže najvažnije saobraćajne i vojne tačke, s obzirom na pozadinu budućeg nemačko-sovjetskog fronta, zaleđe Mediterana i rat u severnoj Africi. Nemci su pod svojom strogom kontrolom držali pruge: Beograd — Niš — Skoplje i Beograd — Niš — Sofija, kao i Dunav kojim su prevozili naftu iz Rumunije. Ovaj „koridor" morao se posedovati i braniti iz vitalnih vojnih razloga. Jugoslavija je, i pre rata, u nemačkim ekonomskim analizama tretirana kao zemlja bogata boksitom, hromom, olovom, bakrom, gvožđem i drugim strateški značajnim rudama, šumom, stokom i životnim namirnicama, čija je eksploatacija u novim uslovima trebalo da bude maksimalna. Posedujući Trepču i osiguravajući eksploataciju rudnika boksita u Dalmaciji i Hercegovini, kao i hroma u Makedoniji, Nemci uopšte nisu vodili računa o razgraničenju liieđu saveznicima niti o njihovom političkom prestižu i ekonomskim interesima. Vodstvo Trećeg Rajha nastojalo je da

OKUPATORSKA PODELA JUGOSLAVIJE I USPOSTAVLJANJE KVISLINŠKIH

REŽIMA

2 7

zadovolji svoje inferiorne prijatelje, ali i da ne ugrozi vlastite vitalne vojne i privredne interese, među kojima održavanje dunavske plovidbe i saobraćaja moravskom dolinom, važnom !za veze s Grčkom i Mediteranom, a preko Bugarske s Malom Azijom i Bliskim istokom. Nalazeći se pred ostvarivanjem plana ,,Barbarosa", Hitler je u jugoslovenskom prostoru želeo mir i red, dezangažovanje vojnih snaga koje su učestvovale u napadima na Jugoslaviju i Grčku, i njihovo što brže okupljanje na polaznim pravcima napada na SSSR radi obezbeđivanja južnog boka budućeg nemačko-sovjetskog fronta. Zarobljavanjem glavnine jugoslovenske vojske, zajedno s komandnim kadrom, i njenim odvođenjem u nemačke logore kao da su Hitlerove težnje bile ostvarene. Za svaki slučaj, kapitulacionim aktom ipak je predviđeno da će se sa svakim onim ko uzme učešće u akcijama protiv okupatora postupiti kao sa „slobodnim strelcem" (franktirerom). Vrhovi Trećeg Rajha nameravali su da se pri uspostavljanju okupacionog sistema na tlu Srbije i Jugoslavije obračunaju s vinovnicima događaja koji su prethodili aprilskom napadu na Jugoslaviju i, po njima, izazvali ga, posebno s britanskim obaveštajnim centrima kao podstrekačima otpora protiv Hitlera. Nemački napori u Srbiji neposredno posle aprilske kapitulacije bili su usmereni na razbijanje britanskih obaveštajnih i radio-centara i hvatanje izazivača i vođa demonstracija od 27. marta. U Beogradu su, posle ulaska nemačkih trupa, boravili admiral Vilhelm Kanaris, šef vojne obaveštajne službe, i Rajnhard Hajdrih, rukovodilac Glavnog ureda bezbednosti Rajha, da bi na licu mesta dali instrukcije za organizaciju obaveštajne službe i borbu protiv špijunske mreže Velike Britanije. Planovi o okupaciji i deobi teritorije Kraljevine Jugoslavije pokazivali su da prvobitna ideja o stavljanju Srbije („stare Srbije", bez Makedonije) pod vojni režim nije odbačena, i tako svedočili o nemačkoj doslednosti u nastojanju da na tom prostoru zavede vojnu vlast, što će biti jedinstven slučaj u okupiranoj Jugoslaviji; u nemačkim očima, Srbi su bili vodeća snaga u stvaranju jugoslovenske države, njenom održavanju, i akciji njenih vojnih i političkih činilaca 27. marta. Nemačka Vrhovna komanda Vermahta je 10. aprila 1941. uputila Uputstvo Komandi 12. armije, naređujući loš postupak sa „srpskim ratnim zarobljenicima, pre svega prema oficirima", jer je to naredio firer, gledajući u njima „pokretače raskidanja ugovora". Nemci-

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ma su u tome, zahvaljujući opštem košmaru i depresiji, pomagale žrtve — aktivni oficiri, koji su i posle vojnog sloma izvršavali nemačka naređenja. Komandant II armijske oblasti u Sarajevu, armijski đeneral Dragomir Živko Stojanović, izdaje 16. aprila 1941. naređenje, sprovodeći naređenje komandanta nemačkih trupa, o održavanju reda po ulasku nemačkih trupa u Sarajevo. U njegoyom naređenju stoji, između ostalog, da „Oficiri aktivni i rezervni, podoficiri, kaplari, i redovi smatraju se ratnim zarobljenicima na otsustvu, s tim da oficiri mogu noćivati kod svojih kuća, ali su dužni svakoga dana javljati se u Komandu Mesta koju vodi nemački pukovnik g. Beker". Naredbom Komandanta pozadine Vrhovne komande Jugoslovenske vojske od 17. aprila 1941. upozoreni su područni komandanti da se pridržavaju naređenja nemačkog komandanta. Joahim Ribentrop je bio odlučan da Nemačka ne može trpeti da Srbija ostane žarište nemira, smatrajući da Nemcima u izvođenju ovog plana može ponajviše pomoći Pavelić, koji bolje od drugih poznaje „zavereničku kliku" i organizacije „Crne" i „Bele ruke". Misija poverljivog Ribentropovog čoveka Edmunda Vezenmajera u Srbiji posle aprilskog rata pokazuje značaj koji je nemački vrh poklanjao likvidaciji „zavereničkog društva" koje je po njima, iz te zemlje uvek širilo nemire. Prilikom „parcelisanja" jugoslovenske državne teritorije u Beču, Ribentrop je 22. aprila 1941. označio kao glavni cilj novog uređenja na Balkanu sprečavanje, zauvek, ponavljanja „izdaje" kakvu je Srbija počinila posle pristupanja Jugoslavije Protokolu Trojnog pakta 25. marta 1941. Nemačka je u sprovođenju takve okupacione politike mogla da računa na podršku saveznica koje su uzele učešća u ratu protiv Jugoslavije i očekivale zadovoljenje svojih starih r e vizionističkih zahteva, na unutrašnje fašističke i ultranacionalističke snage i na njihovo rešavanje nacionalnog pitanja izazivanjem nacionalnih sukoba i raspaljivanjem bratoubilačkih strasti do stepena koji ne bi dovodio u pitanje nemačko shvatanje reda i mira i iskorišćavanje prirodnih bogatstava razdeljene Kraljevine. U Evropi nije bilo nijedne okupirane države kojoj je Hitler namenio takvu sudbinu kao Jugoslaviji, izuzmemo li Čehoslovačku izdvajanjem Sudeta 1938, Tišine Slovačke 1939. i stavljanjem Češko-Moravske pod nemački protektorat i podelu Poljske.

OKUPATORSKA PODELA

JUGOSLAVIJE

I USPOSTAVLJANJE

KVISLINŠKIH REŽIMA 2 7

Nemačko okupaciono područje je obuhvatalo površinu od 128.000 km2 sa oko 10 miliona stanovnika, italijansko preko 80.000 km2 sa 4 miliona stanovnika, bugarsko 28.230 km2 i 1.260.000 stanovnika i mađarsko 11.600 km2 i 1.145.000 stanovnika. Protivurečnost interesa između fašističkih sila u vezi s deobom Jugoslavije davala je pečat njihovim odnosima za sve vreme rata. Mada su razgraničenja između Nemaca i Italijana bila izvršena privremeno u korist Italije, ona nisu uspevala da prikriju prevlast Trećeg Rajha u okvirima „nove Evrope" i u obezbeđivanju privrednih, političkih i vojno-strateških interesa. Demarkaciona linija između Nemaca i Italijana povučena je polovinom maja 1941. od stare italijansko-jugoslovenske granice i išla preko Lučke, Ježiće, Litije, Cerklja, Samobora, Petrinje, Gline, Bosanskog Novog, Sanskog Mosta, Mrkonjić-Grada, Donjeg Vakufa, Sarajeva, Ustiprače, Priboja, Novog Pazara, Orlove čuke, Šar-planine, Tetova, Ohridskog i Prespanskog jezera. Nemačko-italijanske protivurečnosti ispoljavale su se posebno na području Nezavisne Države Hrvatske. Nemački opunomoćeni general Gleze fon Horstenau i poslanik Zigfrid Kaše, „obergrupenfirer SA" („jurišnih odreda" Nacionalsocijalističke stranke), zastupali su faktički interese Trećeg Rajha i NDH, s tim što je Kaše bio i siva eminencija ustaškog režima. U predistoriji proglašenja NDH i u neposrednom činu posebnu ulogu je odigrao Ribentropov izaslanik Edmund Vezenmajer, poznat kao „babica" ove naci-fašističke tvorevine ili „hrvatski otac domovine". Italija je anektirala Dalmaciju, stvarajući, pored riječke, zadarsku i splitsku pokrajinu, koje su se, s bokokotorskom, nalazile pod upravom guvernera Dalmacije u Zadru i predstavljale teritoriju tzv. prve zone. Druga zona je bila demüitarizovana i prostirala se od anektiranih područja do planine Plješivice, Šatora i Prenja, dok se treća zona protezala do italijansko-nemačke demarkacione linije. Italijanski i bugarski interesi sukobljavali su se na području Makedonije: Bugari su težili da prodru dalje na zapad, posebno da preuzmu Ohrid, a Italijani da prošire uticaj u zapadnoj Makedoniji u korist svoje štićenice Velike Albanije, kvislinške države stvorene jula 1941. godine. Mađarska i Rumunija polagale su pravo na jugoslovenski deo Banata, pozivajući se na potrebu uključivanja svojih nacionalnih manjina u sastav matičnih država. Maršal Antone-

Ù

U

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

sku, koji nije želeo da direktno učestvuje u napadu na Jugoslaviju, podneo je memorandum vladi Trećeg Rajha tražeći da se Rumuniji dodeli jugoslovenski deo Banata i da se formira slobodna Makedonija sa autonomnom oblašću naseljenom Rumunima u Vardarskoj i Timočkoj dolini. Od Italijana je traženo obrazovanje koridora dolinom Timoka do nove granice Velike Albanije -u cilju uspostavljanja „latinske barijere" u bloku slovenskih naroda. Zanimljivo je da je na drugoj strani ustaško-bugarsko savezništvo opravdavano stvaranjem novog „slovenskog sektora" na Balkanu koji bi čvršće stegao Srbiju, iako je Pavelić govorio Hitleru o germanskom poreklu Hrvata. Naređenjem načelnika Generalštaba Kraljevine Mađarske generala Henriha Verta od 11. aprila 1941. na okupiranim teritorijama zavedena je vojna uprava. Napravljena je razlika između starosedelaca (koji su na zauzetoj teritoriji stanovali pre 31. oktobra 1918. godine), doseljenika i kolonista, koji su proterivani. Mađarski okupatori su se rukovodili principom da se prema Srbima ima primeniti „čvršća ruka nego u svoje vreme prema Rumunima". Jugoslovenski javni činovnici nisu mogli ostati na rukovodećim položajima. Izlaženje novina na srpskom jeziku moralo se odmah obustaviti. Srpske škole mogle su da rade privremeno samo na čisto srpskoj teritoriji i uz najstrožu kontrolu. Na zauzetim teritorijama funkcionisali su sudovi vojnih jedinica. Rad građanskih sudova (kaznenih i parničnih) mirovao je, što je važilo i za unošenje promena u katastarske knjige. Na sednici Ministarskog saveta Mađarske 13. aprila 1941. jasno je naznačen cilj mađarske strategije: okupacija i povratak teritorija do linije Dunava, do hiljadugodišnje mađarske granice koja je od Mađarske otrgnuta 1918. godine. Poslanik Mađarske u Moskvi Krištofi Jožef obavestio je sovjetsku vladu o razlozima mađarske vojne akcije protiv Jugoslavije. Krištofi je 12. aprila 1941. posetio Andreja Višinskog, zamenika narodnog komesara za spoljne poslove, saopštavajući mu da mađarska vlada ne može skrštenih ruku gledati raspadanje Jugoslavije, te je izdala naređenje vojsci da posedne „južne teritorije koje su istorijski pripadale Mađarskoj i koje su Srbi 1918. okupirali bez borbe, i prema odluci Trijanonskog mira dati Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca". Sovjetska vlada nije odobravala ovu akciju Mađarske (koja je ostavila na sovjetsku vladu „posebno loš utisak"), tim pre što se Mađarska sa Jugoslavijom graničila

OKUPATORSKA POLITIKA U POROBLJENOJ JUGOSLAVIJI

1. HITLER U MARIBORU, APRILA 1941. 2. POKRŠTAVANJE SRPSKOG STANOVNIŠTVA U NDH

3. USTAŠKA DISKRIMINACIJA SRBA I „ŽIDOVA"

4. OPSADNO STANJE U BEOGRADU

5. RASPARĆAVANJE JUGOSLAVIJE 1941. GODINE 1) GRANICE JUGOSLAVIJE PRE APRILA 1841. GODINE 2)GRANICE IZDELJENIH TERITORIJA 3)NEMACKO-[TALIJANSKA DEMARKACIONA UNUA U NEZAVISNOJ DRŽAVI HRVATSKOJ

11. KONCENTRACIONI LOGORI U JUGOSLAVIJI

** m

, r/,/\J * p

NEZAVISNA DRŽAVA HRVATSKA

-

•

MINISTAR6ST VO HRVATSKOG DOMOBRANSTVA ""»«i" LAV II I S T O l I I - O D I M I li t i r « * *

BRZOJAVKA htdtu-. Üi-Xiji m • god. u - - š ^ m i od D.K.P. Primijeaa u Odsjeku u Sfinii i- -..i 194 - god. u .i.V..-,vsati od D.K.P.

pod br. Z a g r e b

75

pod br.

SADK.2AJ DECIFRATA

MINISTARSTVU H1VATJKOC DOKOIIAKITVA G i i V ü I 3 I 0 i J B

12. Redarstvo £BBJN l o a o ä p r v a l t i oko 400 Cianai u JASSHOVAC,jer prie t i opasnost da s e priključe p o b u n j & n i ci*« . I

Za px-ijcupi janje Cigana p o t r e b n o 200 d o m o b r a n a , Ice j e

[ j e moguće odrediti jedino od obuJavatoljakog o s o b l j a 1. a o r a S k e p u k o m l j « l i l i mornariSkog 3*lopa,

U smislu § 66 i točke 477 stavka t r * ć a s l u i b o r a i k * — —na odluku !

Bro.1 5370/Tajno

II

Opaxka d d i f r e n :

/

Dešifrirao i original uništio: --i;uj'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Pod uticajem četnika, borci Romanijskog odreda i odreda „Zvijezda" počeli su da se osipaju i vraćaju kući. Odupirući se pritisku svojih oficira i „vojvoda", izvestan broj četnika nije želeo da se uključi u borbu protiv narodnooslobodilačkog pokreta niti svrsta uz Nemce. Ti četnički borci, zadojeni rodoljubivim osećanjima, stupili su u dobrovoljačku vojsku, osnovanu u nameri da se kolebljiva seljačka masa sačuva za narodnooslobodilačke redove. Stvaranjem dobrovoljačkih odreda Vrhovni štab je prilagođavao vojnu organizaciju ustanka raznorodnoj seljačkoj masi. Aktivnost Draže Mihailovića se, posle Srbije, usmerila na Crnu Goru, istočnu Bosnu i Hercegovinu. Za četnike i narodnooslobodilački pokret istočna Bosna je imala veliki strateškopolitički značaj zbog blizine Srbije i Crne Gore, veza s Vojvodinom, zapadnom Bosnom i Hercegovinom. Četnici, koji su dotle samo po shvatanjima stajali nasuprot narodnooslobodilačkom pokretu, napadajući ustaše i domobrane, a izbegavajući sukobe s okupatorom, sada su, u toku druge ofanzive protiv partizanskih snaga, počeli i otvoreno da rade protiv narodnooslobodilačke borbe. Vojna snaga narodnooslobodilačkog pokreta u istočnoj Hercegovini sastojala se aprila 1942. od oko 10.000 boraca, organizovanih u 14 teritorijalnih i 8 udarnih bataljona. Neprijateljska of anzi va protiv partizanskih snaga u Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku olakšavana je ekstremnom klasnom politikom narodnooslobodilačkog Operativnog štaba za Hercegovinu. Četnički oficiri na hercegovačkoj teritoriji povezani s Crnom Gorom i Srbijom, iskorišćavali su u svojoj propagandi protiv narodnooslobodilačkog pokreta nemačke i ustaške represalije nad narodom, žrtve, glad, zamor, hladnoću, partizansku likvidaciju pete kolone, predstavljenu kao klanje srpskog življa. Prikriveni četnici počeli su da napuštaju odrede, izazivaju pučeve u njima, obračunavaju se s partizanskim štabovima, šire nevericu u uspeh, rovare na slobodnoj teritoriji i u vojnim jedinicama. U Hercegovini četnici su organizovani pod rukovodstvom italijanskih štabova, dejstvujući kao pomoćne formacije okupatora, pod nazivom Dobrovoljačka antikomunistička milicija. Mihailovićevi emisari, povezani s domaćom zaverom, podsticali su nezadovoljstvo među borcima partizanskih odreda, budili najniže šovinističke instinkte, pozivali na odbranu od krvavog „crvenog terora", koji preti da zatre sve čestite ljude i

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

177

podstrekivali na „udare" protiv komandnog kadra i komunista u jedinicama, na njihovu likvidaciju i prebegavanje boraca na italijansku stranu. Četnici su u aprilu 1942. izvršili puč i u Ozrenskom, Romanijskom, Kalinovičkom i odredu „Zvijezda". Pošlo im je za rukom da nametnu svoj uticaj i u narodnooslobodilačkim dobrovoljačkim odredima, što im je olakšala opšta defanziva partizanskih snaga u Crnoj Gori, istočnoj Bosni, Sandžaku i Hercegovini. Narodnooslobodilački pokret u Bosanskoj krajini onemogućio je masovniju pojavu četnika i njihovo učvršćivanje, sabijajući ih u gradove i izolujući u oblasti oko Mrkonjić-Grada, Banjaluke i Manjače. Borbu za srpske mase, koja se rasplamsavala u jesen 1941, dobio je narodnooslobodilački pokret. Uroš Drenović i drugi četnici izdvojeni iz ustaničkih redova okrenuli su oružje protiv snaga narodnooslobodilačkog pokreta. Grmečki udarni bataljon vodio je borbe aprila 1942. s Drenovićevim četnicima u rejonu Ključa i Ribnika, a novoformirani Grmečki protučetnički bataljon, od 800 boraca, operisao je aprila/maja protiv četničkih jedinica Drenovića, Vukašina Marčetića i Laze Tešanovića. Narodnooslobodilačke snage pretrpele su težak gubitak kada su četnici 2. aprila 1942. ubili kozaračkog heroja dr Mladena Stojanovića, načelnika Operativnog štaba za Bosansku krajinu, koji je bio na meti ustaških progona kao vođa pobunjenika na Kozari. U ustaškoj poternici je stajalo da se radi o „najopasnijem vođi pobunjenika", koji predvodi najjaču i najveću grupu ustanika „od oko 5000 pušaka". Lekara iz Prijedora, komunistu i heroja Kozare ustaše su ucenile sa 200.000 kuna. Podsticanjem bratoubilačkog obračuna između Srba, s jedne, i Hrvata i Muslimana s druge strane, četnici su nastojali, saglasno Mihailovićevoj viziji „Velike Srbije" s etnički čistom nacionalnom teritorij om, da odgovore na ustaške zločine politikom kolektivne odmazde, odmazde nad celim narodima. Za njih su ustaše bili svi Hrvati i svi Muslimani, s kojima se trebalo obračunati u uslovima rata. Druga strana pasivnosti prema okupatorima ili aktivne kolaboracije s njima bila je agresija protiv Muslimana i Hrvata, proglašenih za vinovnike svih nevolja srpskog naroda, koja je vršena u ime nadmoćnosti Srba po završetku rata. Klanja Muslimana u istočnoj Bosni i Sandžaku 1942. i 1942—1943. označila su početak sprovođenja rodoljube,

'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

skoj, dalmatinskoj, zagrebačkoj, zvorničko-tuzlanskoj, zahumsko-hercegovačkoj i pakračkoj) ubijeno je u toku rata ukupno 219 sveštenika, monaha i veroučitelja. Na čelu Srpske pravoslavne crkve nalazio se iz Makedonije prognani episkop skopski Josif Cvijović. Preko svojih velikodostojnika crkva je izražavala lojalnost Nemcima, ali se nije izjašnjavala za svetovne pokrete i stranačke organizacije. Sveti arhijerejski sinod se u leto 1941. obavezao da će lojalno izvršavati zakone i naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti i da će uticati preko svojih vlasti i organa na potpunom održavanju reda, mira i pokornosti. Od vernika je traženo da ostanu privrženi svojoj crkvi, koja je trajna i koja je kroz vekove čuvala narod. Izjašnjavajući se za „božansku misiju" crkve, Sveti arhijerejski sinod je odbacivao materijalistički duh. Oktobra 1941. delegacija Srpske pravoslavne crkve je sa mitropolitom Josifom i episkopima Venijaminom i Nektarijem posetila Milana Nedića i izjasnila za smirivanje zemlje koju su ugrožavali razorni elementi, pod kojima su se podrazumevali komunisti. Nedić je istog meseca pisao Nemcima da postoje dva simbola oko kojih se može okupiti srpski narod: kralj i Srpska pravoslavna crkva koji su istovremeno sušta suprotnost ,,Staljinovom liku i crvenoj zastavi". Pripadnici „Zbora" pritiskali su crkvu da se što jače izjasni za podršku Nediću, _a protiv „crvenog demonizma". Najveći broj sveštenika opredeljivao se za Nedića i Mihailovićev pokret, jer se radilo o odbrani monarhije, moći srpstva i antikomunizmu. Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije Lipovac aktivno je bio uključen u četničku kolaboraciju. Deo sveštenstva išao je sa narodom, aktivno sudelovao u narodnooslobodilačkoj borbi ili se ograđivao od četničke politike. Na skupovima rodoljubivog sveštenstva proklinjani su nosioci izdaje i narod pozivan u borbu protiv porobljivača. Kao simbol sveštenika, borca i patriote, pripadnici NOP-a navodili su popa Vladu Zečevića, koji je u ratu postao član KPJ. U partizanskim jeinicama bili su 1942. uvedeni verski referenti. Ovu dužnost obavljali su pop Vlado Zečević, pop Blažo Marković i drugi sveštenici u narodnooslobodilačkom pokretu. Nadbiskupi Alojzije Stepinac i Ivan Šarić, bez obzira na razlike koje su ih delile, smatrali su NDH vaskrsnućem hrvatske države. Proustašku politiku vodio je i biskup banjalučki Jože Garić, koji se isticao antisrpskim programom i

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

181

radom. Ljubljanski biskup Gregorije Rožman sarađivao je sa okupatorom i „Belom gardom". Nadbiskup Stepinac ie, pre dolaska Ante Pa veliča u Zagreb, posetio Milovana Zanića, ministra policije, uzvratio posetu Slavku Kvaterniku, čestitajući proglašenje NDH i svoje žaljenje zbog smrti „vojskovođinog" brata Petra Kvaternika, koji je poginuo u Crikvenici u borbi sa jedinicama Jugoslovenske vojske. Prividno kurtoazno obeležje ovih poseta i izjava u stvari je označavalo putokaz za ponašanje klera i stvaranje propagandne osnove za prih va tanje NDH, što su ustaše uveliko i koristile. U Zagrebačkoj katedrali Stepinac je blagoslovio Slavka Kvaternika, a sutradan po dolasku Pavelića u Zagreb, 16. aprila 1941, nadbiskup je posetio „poglavnika". U propovedima Stepinac je govorio o pragu „novoga razdoblja života" hrvatskog naroda, misleći na stvaranje NDH. U Katoličkom listu objavljivani su službeni ustaški sadržaji (obrazovanje vlade NDH, Pavelićeva „prisega", Stepinčeve poslanice u kojima se prihvata NDH). Stepinac je pozivao vernike „da svim silama nastoje i rade oko toga, da naša Hrvatska bude Božja zemlja, jer će samo tako moći izvršiti dvije bitne zadaće, koje kao država imade da izvrši u korist svojih članova". Nadbiskupova Okružnica svećenstvu zagrebačke dijeceze prenošena je preko radija i čitana na javnim mestima. Vrhbosanski nadbiskup Šarić je u Vrhbosni objavio pesmu Kad sunce sja, „zanosno uzbuđen" Pavelićevim dolaskom na vlast. ,,U meni nešto se budi", pevao je okoreli klerofašist, „Ko zvuči iz zlatnog sna /I pjesmom dršću mi grudi/ Kad sunce sja". O Božiću 1941. Šarić posvećuje odu Paveliću, čija jedna strofa glasi: „Ti si za Dom žrtvovao svega sebe, / Smjel ko heroj, od vjere junak živiš /Za slobodu ustao si našeg Doma/ Ustašo divni." Pavelić je primio celokupni episkopat na čelu sa Stepincem 26. juna 1941. godine, dva dana pre Vidovdana ili — kako veli Viktor Novak u „predvečerje najkrvoločnijeg masakra, koji je učinjen u NDH", dok se Pavelić obraćao papi da je čvrsto odlučio da „domovina", to jest NDH postane „Kristovo Kraljevstvo". Rimokatolička crkva je davala u NDH „duhovnike" ustaškim i domobranskim jedinicama. Nadbiskupska konferencija je prihvatila prekrštavanje pravoslavnih, iako je bilo opštepoznato u uslovima krvavih ustaških orgija da je ono samo vid spašavanja života. Posredovao je kod pape maja 1941. da primi u audijenciju Antu Pavelića. Progon Srba, Jevreja i Cigana (Roma), pa ni pravoslavnih sveštenika nije uznemiravao

'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

snaga pod Mihailovicem i da optužuje „komuniste" zbog otvaranja socijalnih pitanja u toku rata. Kolaboracija četnika i obelodanjivanje njihove uloge preko sovjetske informativne agencije doveli su do zahlađivanja sovjetsko-jugoslovenskih odnosa, koje je uzimalo razmere krize u leto i jesen 1942. godine, dobijajući širi međunarodni karakter, s obzirom na pokroviteljsku ulogu Velike Britanije prema jugoslovenskoj političkoj emigraciji. Sovjetska promemorija od 3. avgusta 1942, predata Stanoju Simiču, konkretno je optuživala četnike za kolaboraciju. Iz istog vremena potiče, međutim, jedan protivurečni sovjetski potez, koji se u sovjetskoj istoriografiji može neubedljvio pravdati, pa i razumevati sa stanovišta opštih odnosa u svetskoj antifašističkoj koaliciji, ali je objektivno škodio narodnooslobodilačkom pokretu, dajući moralno-političku satisfakciju njegovim protivnicima. Ree je o podizanju sovjetsko-jugoslovenskih poslanstava na rang ambasada, što nije moglo da ne izazove negativno reagovanje vodstva narodnooslobodilačkog pokreta, odnosno Tita koji je držao veze s Kominternom. Kontrarevolucija se — od prvog dana, kada je reč o profašističkoj buržoaziji, čiji su primer kasnije sledili četnici — oslanjala na okupatore i živela od njihove političke i materijalne podrške, nesposobna da sama opstane. Neverica u vlastite snage i traženje spoljnog oslonca bili su trajna odlika ponašanja jugoslovenske buržoazije oba tabora. Neprijatelj je 1941. bio jak, i njegova vojna sila zasenjivala je narode porobljene Evrope. Kvislinzi i četnici predstavljali su se te godine kao stožeri nacionalnog okupljanja i obnove. U svesti naroda živelo je nacionalno ugnjetavanje iz međuratnog razdoblja, a s kapitulacijom je raspirivanje nacionalne mržnje dostiglo vrhunac. Okupatori i njihovi saradnici razvijali su nacionalšovinizam kao sredstvo svoje vladavine. Buržoazija u zemlji i inostranstvu sistematski je vodila propagandu da nije vreme za ustanak. Napadi na radničku klasu i KPJ kao antidržavnu snagu trajali su punih 20 godina, i suviše dugo da bi se lako i preko noći mogli izbrisati iz pamćenja. Zavedeni borci u neprijateljskim formacijama plašeni su represalijama okupatora nad njihovim najbližim, a na drugoj strani propagandom vojnih starešina, političkih vođa i sveštenika da im „komunisti" neće zaboraviti služenje okupatoru.

REVOLUCIJA I KONTRAREVOLUCIJA

1 9 1

Rat i revolucija su u prvoj godini probudili, ali ne i dovršili podele među osnovnim društvenim slojevima. Buržoazija je i u ratnim uslovima pronalazila svoje interese, većinom nastavljajući normalan život i ne osećajući se sopstvenički ugrožena od okupatora. Država se aprila 1941. raspala, ali njeni predstavnici su računali na tu državu i borili se za njenu obnovu, svoj povlašćeni položaj i restauraciju starog poretka. Strah, težnja za mirom i malaksalost buržoazije izazvana munjevitim porazom mešali su se s opštim razaranjem oko nje i upućivali je na izbegavanje sukoba s okupatorom, na pokornost trenutno jačem. Buržoaski i glavarsko-plemenski predstavnici gajili su odranije jaka antikomunistička osećanja. Komunistima su pripisivali svetogrđa, napade na svojinu i na njihovo prvenstvo — jednom rečju, tretirali su ih kao nešto strano u nacionalnom telu. Te antikomunističke predrasude prenosile su se, silom zadržanog uticaja, i na slojeve koji u narodnooslobodilačkom pokretu nisu mogli da gledaju neprijatelja. Otuda se u redovima kontrarevolucije nalazilo i dosta pripadnika socijalno podređenih slojeva. Kvislinške vlasti i četnici su, nasuprot dobrovoljnom opredeljivanju za učešće u narodnooslobodilačkoj borbi, sve vreme rata sprovodili prinudnu mobilizaciju, koja je često imala za posledicu dezerterstvo, vršeno i na podsticaj propagande narodnooslobodilačkog pokreta, kao i pod uticajem njegovih uspeha i drugačijih pogleda i ideja. Važan činilac kontrarevolucije bile su izbeglice, rukovođene najraznovrsnijim životnim motivima, mada su one činile i nemalu snagu narodnooslobodilačkog pokreta. Propaganda okupatora i kvislinga, naročito pomoću letaka i proglasa, kojima su zasipane slobodne teritorije, uticala je na svest boraca i slabila otporne snage narodnooslobodilačkog pokreta propovedajući o miru, obećavajući garancije života i imovine, pozivajući na predaju, a na drugoj strani napadajući narodnooslobodilački pokret, razglašavajući „komunistička zverstva" i prenaglašavajući partizanske promašaje i leva skretanja u pojedinim oblastima. Često gubljenje oslobođenih teritorija u uslovima partizanskog rata, odnosno izbegavanje njihove uporne odbrane, psihološki je nepovoljno uticalo na opredeljivanje dela stanovništva za narodnooslobodilački pokret. Okupatori i kvislinzi su zloupotrebljavali svoj nadmoćniji ekonomski položaj, utičući na stanovništvo izgladnjivanjem,

1

"Z

NARODNOOSLOBODILAČKI KAT I KEVOLTSCU A

p o t k u p l j i v a n j e m pa i m o r a l n i m pritiskom. N e r a v n o m e r n i r a s p o red p a r t i j s k i h organizacija i, uopšte, snaga n a r o d n o o s l o b o d i l a č kog p o k r e t a u r a z n i m k r a j e v i m a Jugoslavije s t v a r a o je p r a z a n prostor za „nacionalne oslobodioce" i p o t h r a n j i v a o iluzije da je s d o l a s k o m o k u p a t o r a svanula i n a c i o n a l n a sloboda.

I pored aktivnog rada vodstva narodnooslobodilačkog pokreta na vojnom i političkom slamanju oružanog fronta kontrarevolucije, ovaj je do 1943. neprekidno jačao, uveliko pod dejstvom prinude i ideološko-političkih predubeđenja, s tim što su mu osnovnu snagu činili ubeđeni ideološki protivnici komunizma, intelektualni inspiratori i organizatori kontrarevolucije, deklasirani elementi i profesionalne ubice. Kontrarevolucija je krajem 1941. raspolagala sa 143.000, 1942. s 274.000, 1943. s 377.000, a 1944. s 295.000 boraca.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

Vlast koju su uspostavili okupatori i kvislinzi nije uspela da uhvati dublje korene — zahvaljujući, između ostalog, otporu stanovništva, genocidu koji su vršili okupatori, ustaše, albanski nacionalisti i kolaboracionisti — a na mnogim područjima Jugoslavije jednostavno je zbrisana u ustanku. Ustanička atmosfera i životna dinamika svakodnevnih odnosa tražile su neodloživo rešavanje međuljudskih, imovinskih, statusnih i drugih pitanja. Svest seljaka i građana u zbegovima i unutar manje-više oslobođenih teritorijalnih celina pokazivala je težnju da se novonastali odnosi urede, u skladu sa zahtevima snošljivosti, navikama i tradicijama, posredstvom improvizovanih organa samouprave, poverenika, iskusnih domaćina, kao što se to radilo u ustaničkim talasanjima u prošlosti. Delimično na osnovu tih potreba, nesumnjivo organizovani podsticaj komunista za stvaranje narodnooslobodilačkih odbora dobijao je šire istorijsko opravdanje. Usklađena komunistička akcija u pravcu stvaranja novih organa vlasti bila je vidljiva samim tim što su iza njihovog formiranja stajali ustanički štabovi, mesni i opštinski partijski komiteti, viša partijska i vojna rukovodstva, istaknuti pojedinci-komunisti ili ugledni građani pod uticajem narodnooslobodilačkog pokreta. Stihijni elementi javljali su se kao druga strana organizovane akcije, izražavajući se u samoinicijativi i borbenom stvaralaštvu naoružanog naroda. Narodne mase su spontano prihvatile ove odbore. Celi taj kompleks odnosa, koji možemo nazvati „pravnim režimom" u najrudimentarnijem smislu, nije se mogao prepustiti slučaju niti su ga partizanski štabovi mogli sami urediti, iako su se vojne i političke akcije prelivale i prožimale. Čim je u leto 1941. stvorena slobodna teritorija, svom se snagom postavio problem obezbeđenja poretka koji bi služio razvijanju ustanka i sigurnosti pozadine — u smislu kretanja građana, ishrane,

'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ki odbor u Užicu formiran je 7. oktobra. Narodnooslobodilački odbor u Čačku radio je na principu pariteta: sastojao se od jednakog broja predstavnika narodnooslobodilačkog i četničkog pokreta. Mreža narodnooslobodilačkih odbora prekrivala je celu teritoriju „Užičke republike". Posle vojno-političkog savetovanja u Stolicama Politbiro CK KPJ je pomišljao da treba stvoriti „jedan centralni NOO" za celu oslobođenu teritoriju. Za to su se, pored Tita i Kardelja, zalagali Ivan Milutinovic i Sreten Žujović iz Užica, ali je Tito poručivao iz Tolisavca da će se o stvaranju Glavnog NOO „doneti konačno rješenje" kad on stigne u Užice. Radilo se da se na slobodnu teritoriju Srbije dovedu Ivan Ribar, Dragoljub Jovanović, Siniša Stanković i Đorđe Tasić. Najviši organ vlasti u Srbiji stvoren je u Užicu, 16. novembra 1941. godine, kao što se vidi iz jednog pisma Josipa Broza Tita upućenog u svojstvu vrhovnog komandanta NOPOJ štabu komande Južnog fronta (četnički štab u Jagodini, kod Višegrada). Tito u tom pismu ističe da se ne stvaraju „partizanske vlasti" već narodnooslobodilački odbori koji vrse „civilnu vlast", nastojeći da u njih uđu predstavnici svih političkih struja, osim poznatih „petokolonaša". Za predsednika Centralnog odbora za čitavu oslobođenu teritoriju imenovan je Dragojlo Dudić, a za sekretara Petar Stambolić. U Odboru je izvršena podela resora. Tako je Dragojlo Dudić dobio resor poljoprivrede a Mirko Tomić finansije; Milentije Popović je bio predviđen da vodi poslove građevinarstva; Jovan Popović i Mitra Mitrović radili su na pitanjima prosvete i školstva; zanatstvo, trgovinu i privredu vodili su Nikola Grulović i Vlada Zečević. Odboru je dodeljen na rad Jusuf Tulić. Odbor je stvoren na inicijativu Politbiroa CK KPJ. Zbog ofanzive Nemaca i kvislinga na „Užičku republiku" delatnost tek osnovanog odbora nije se mogla jače osetiti. Dan posle osnivanja ovog odbora na konferenciji predstavnika svih sedam srezova Užičkog-okruga obrazovan je Okružni narodnooslobodilački odbor za okrug užički. Izborni skup bio je sazvan na inicijativu Centralnog odbora za čitavu oslobođenu teritoriju. Dužnost predsednika Okružnog NOO vršio je Branislav Pavlović, zemljoradnik, a sekretara Milivoje Kovačević, advokatski pripravnik iz Užica. Na oslobođenoj teritoriji Crne Gore vlast je preuzela Privremena vrhovna komanda. Prvi sreski narodnooslobodilač-

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

197

ki odbor stvoren je u Kolašinu 19. jula 1941, a u Bijelom Polju, Andrijevici i Beranama 20. jula. Beranski sreski odbor osnovan je na zboru 217 delegata opština beranskog sreza. Uputstvo Privremene vrhovne komande predviđalo je aktivno i pasivno biračko pravo za sve građane koji navrše 18 godina, muškarce i žene, nezavisno od vere i nacionalne pripadnosti. Organi vlasti na oslobođenim područjima Bosne nosili su razna imena: „komesarijati", „povereništva", „odbori" itd. U Drvaru je 20. avgusta osnovano Vojno revolucionarno vijeće. Krajem tog meseca stvoren je opštinski narodnooslobodilački odbor u Vlasenici (prvi u istočnoj Bosni), početkom septembra u Šehovićima, a polovinom istog meseca u Sokolcu, pod Romanijom. U jesen 1941. na Kordunu su funkcionisali seoski, opštinski i sreski (kotarski) narodnooslobodilački odbori. Prvi sreski narodnooslobodilački odbor u Hrvatskoj formiran je za srez Vojnić 20. novembra 1941. na Petrovoj gori. Polovinom decembra osnovan je Kirinsko-sjeničarski kotarski narodnooslobodilački odbor u Vrginom Mostu. Razvitak narodnooslobodilačkih odbora na hrvatskom tlu dobio je značajan podsticaj donošenjem Okružnice br. 3 i Okružnice br. 4 CK KP Hrvatske. Posle značajnih ustaničkih uspeha rukovodstvo KPJ je avgusta 1941. pokrenulo inicijativu da se formira Narodni komitet oslobođenja kao centralni i objedinjavajući organ narodnooslobodilačkog pokreta i reprezentativno političko telo za Jugoslaviju, koje bi istupalo pred jugoslovenskom i međunarodnom javnošću. Predviđalo se da, pored komunista, u njega uđu i predstavnici raznih demokratskih struja. Tim povodom je Josip Broz Tito polovinom avgusta uputio pismo štabu partizanskih odreda Hrvatske, neposredno adresirano na ime Rada Končara i Vladimira Popovića, u kome je, između ostalog stajalo: „Dalje, sa razvitkom narodnog ustanka, s jedne strane, i pokušajem neprijatelja da prikaže taj pokret kao čisto komunističku stvar, s druge, nameće nam se pitanje stvaranja — i to što prije — jednog Narodnog komiteta oslobođenja, u koji bi ušli predstavnici demokratskih struja Srbije, Hrvatske i Slovenije, zajedno s našim ljudima. To bi bila neke vrste narodna vlada koja bi izdala svoj proglas narodu i pozvala ga u borbu . . ." Međutim, do ostvarenja ove ideje nije došlo zbog ponovnog uspostavljanja diplomatskih odnosa između vlade SSSR-a i jugoslovenske vlade u izbeglištvu. To je za rukovodstvo naro-

'!

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

čemu u toj fazi rata četnici nisu ni sanjali. Komunisti su se, takođe, preko noći „prešaltovali" u četničkom viđenju na prihvatanje opšteg antifašističkog jedinstva SAD, SSSR-a i Velike Britanije („Engleske"), kao jedinih snaga koje su mogle obezbediti pobedu demokratije i spas kulturnih tekovina čovečanstva. Uporno su podsećali na tradicionalne borbene sklonosti i slavnu prošlost koja ne trpi odlaganje. Bili su mladi, puni energije, fanatizovani, spremni na žrtvu; imali organizaciju koja je prekaljena u uslovima ilegalnosti što je odgovaralo novim prilikama. Izjašnjavanjem za jedinstvo koalicije, nisu gubili iz vida da im je glavno međunarodno uporište SSSR. O Sovjetskom Savezu se u dokumentaciji govori kao o „svom", za razliku od terminologije za ostale dve antifašističke sile — „saveznici". Rukovodstvo se nalazilo u samom žarištu borbe, sprovodeći strategiju narodnooslobodilačke borbe kao autohto ne, dobrim delom i zahvaljujući tome što je Sovjetska Rusija to vreme bila dovoljno obrvana svojim brigama, čak da li će preživeti, što im je obezbeđivalo neprekidno sticanje novi iskustava, buđenje novih revolucionarnih energija u masama stalno podizanje samopouzdanja. KPJ je istupala kao avangar da radničke klase, ali je glavna masa boraca mobilisana o seljaka dominantih u socijalnoj strukturi zemlje, koji su činil 4/5 ukupnog stanovništva. Pod uticajem propagande, socijal no-ekonomske prinude, dobrovoljno, ali i prinudno, u Treće Rajhu se našlo više od 300.000 radnika iz NDH i Srbije na rad u nemačkoj ratnoj privredi. Jugoslavija je po svojim uslovima strategiji narodnooslobodilačke borbe više nalikovala Kini, s svojim „seljačkim okeanom", nego predratnim predstavam dogmatičara o izgledu buduće proleterske revolucije. Od orto doksnog marksizma i doktrinarnih postavki Kominterne KPJ j odučavala ustanička stvarnost. Kontrarevolucionarne snage su, već u zavisnosti od njihovo nacionalnog porekla, napadale komuniste za zavere proti srpskog ili hrvatskog naroda koje su imale razne vidove: izbo početka borbe na tlu Srbije kako bi se ona do kraja uništil posle aprilskog vojnog poraza (kao da srpski poligon nije bi najpovoljniji sticajem subjektivnih i objektivnih uslova, zapra vo sa crnogorskim u centralnom delu zemlje tada jedino i moguć); izjednačavanjem Hrvata i Srba, prenebregavanjem ustaških zločina nad Srbima (kao da je bilo moguće spasiti Jugoslaviju na drukčiji način); što se zalagala za obnovu

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

203

(iako je ona u ustaškoj v e r z i j i bila maska za antihrvatstvo), itd. Jugoslavije

Istoriografija

podložna

mitologiji n a p r a v i l a

je od Tita

čoveka koji je radio sve što je hteo, potpuno zanemarujući činjenice da se i partizanski vođa, čovek koji je stajao na čelu jedine (s albanskom, inspirisanom jugoslovenskim iskustvom) i originalne revolucije u okvirima drugog svetskog rata često kretao onamo gde je morao a ne gde je hteo. Vrednost direktiva, ocena i analiza proveravala se na uzburkanom ustaničkom moru kada je KPJ preuzela kormilo događaja u svoje ruke, moravši da prođe složene labirinte jugoslovenske stvarnosti posle aprilskog rata, prinuđena da osluškuje dah masa i sama traži puteve koji su najbolje odgovarali revolucionarnom prevratu u toku. Svako dogmatsko korišćenje iskustva drugih revolucija moglo je da ugrozi ne samo njenu samosvojnost već i egzistenciju pokreta. Doktrinarna shvatanja utisnuta u svest nisu mogla da se ne izmene u novoj istorijskoj situaciji koja je tražila da se umesto klasnih stavljaju naglasci na nacionaloslobodilačku borbu kao formu osvajanja vlasti u situaciji koja je ocenjena kao revolucionarna. Do saznanja koja su odgovarala i ciljevima revolucije i stanju stvarnosti dolazilo se krivudavim putevima i njihovim savlađivanjima. Da bi se našla odgovarajuća životna formula moralo se više puta udariti glavom o zid, osvestiti, shvatiti da klasne parole ne odjekuju u metežu najrazličitijih snaga, društvenih slojeva, nacionalno-verskih oznaka, pacifističkih i borbenih namera, da su one praktično nedeljive od nacionaloslobodilačke borbe, i da onoliko koliko se nacionaloslobodilačka komponenta bude produbljivala pod vodstvom komunista, toliko će klasne snage uspevati da nametnu svoja rešenja i revolucionišu svest masa. Osnovnu formu oružanih snaga revolucije činili su partizanski odredi, koji su s narodnooslobodilačkim odborima predstavljali njene glavne institucije. Kao i kada se radilo o narodnooslobodilačkim odborima, KPJ je isticala vanpartijski karakter ovih odreda — nezavisno od toga što su se komunisti nalazili na njihovom čelu i u prvim borbenim redovima — naglašavajući da su oni borbena snaga svih rodoljuba i svih naroda Jugoslavije. Stvaranjem partizanskih odreda u svim krajevima Jugoslavije razvlačena je protivnička živa sila. Po broju boraca i snazi različiti, oni su od Savetovanja u Stolicama organizovani po jednoobraznom vojnom sistemu. Zbog svog teritorijalnog ka-

204

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

raktera ostajali su prikovani za područja na kojima su nastali, a zadatak im se svodio na njihovu odbranu, što je odgovaralo raspoloženju boraca, naročito seljaka, i obezbeđivalo ishranu. Dosta rano, međutim, zapažene su i negativne posledice ovakve organizacije partizanskih odreda: s gledišta opsega vojnih operacija, pokretljivosti jedinica, šire strategije narodnooslobodilačke borbe. Partizanska oružana sila bila je regularno organizovana od osnivanja odreda; kao njene osnovne forme u prvoj fazi revolucije postojali su: jedinstvena komanda * štabovi; borci su nosili oznake, kao i oružje, na vidljiv način pridržavali se pravila vođenja rata i humano ophodili prem zarobljenicima — izuzmemo li ratne zločince, notorne fašiste, intelektualne kolovođe i organizatore izdaje — mada su ove jedinice neprijatelji dugo nazivali bandama, osporavajući im status ravnopravne strane i regularnost ratovanja. Nezavisno od primera nadređivanja vojnih štabova civilnim organima, posebno prvih meseci narodnooslobodilačke borbe u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni, nije došlo do militarizacije revolucionarnog procesa, zahvaljujući neprikosnovenosti načela da su vojne snage u službi narodne vlasti i njoj, u krajnjoj liniji, podređene. Rukovodstvo KPJ je u jesen 1941. osudilo tretman partizanskih snaga kao oružane sile partije, videći u tome sužavanje osnove narodnooslobodilačkog pokreta. Pomenuti princip nije se kosio s prvenstvom vojnih organa u ratnim uslovima, a na drugoj strani s hijerarhijom odnosa u vojnim jedinicama i gvozdenom disciplinom boraca. Nepodobni za veće ofanzivne operacije, teritorijalni partizanski odredi su imali izvanrednu prednost u svojoj sposobnosti da brzo napadnu i još brže se povuku, kao i svaka gerila, ne dopuštajući da ih neprijatelj stegne u klešta i uništi. Zahvaljujući tom svom proverenom preimućstvu, ostali su pomoćna formacija oružane sile revolucije sve do kraja rata. Za vodstvo narodnooslobodilačkog pokreta partizanski odredi kao isključiva organizaciona forma oružane sile nisu bili prihvatljivi, s obzirom na revolucionaran karakter rata, težnju da se razara vlast i moć okupatora u Jugoslaviji, a na drugoj strani preuzima vlast od buržoazije, ogrezle u kolaboraciji. Ono je bilo svesno da bi to značilo mirenje sa shvatanjem da se odluke donose na velikim frontovima, i zadržavanje otpora u okvirima „malog rata", kako neki strani istoričari i danas nazivaju narodnooslobodilačku borbu.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

2 0 5

Preloman značaj u razvitku oružane sile revolucije imala je odluka Vrhovnog štaba NOPOJ da se 21. decembra 1941. u Rudom formira 1. proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada od delova srbijanskih i crnogorskih partizanskih snaga. Odluka je doneta na Staljinov rođendan. Njoj je prethodila odluka na sastanku Politbiroa u selu Drenovi, kod Prijepolja, 7. decembra 1941. gde je rešeno da se formira Prva proleterska brigada, kao i druge proleterske brigade sposobne da izvrše sve zadatke koji se danas postavljaju pred nas ,,u drugoj etapi borbe". Tom sastanku, gde se odlučivalo o strategiji posle poraza u Srbiji i gubitka Užica, a u svetlosti moskovske kontraofanzive, prisustvovali su Tito, Kardelj, Ranković, Žujovič, Đilas, Ivo Lola Ribar, Filip Kljajič, član Glavnog štaba NOPO Srbije i Rifat Burdžović, sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak. Osim naziva, 1. proleterska brigada dobila je i proleterski amblem: srp i čekić. U Statutu 1. proleterske brigade stajalo je da se radi o udarnoj jedinici naroda, pod vodstvom KPJ, kao sredstvu borbe protiv neprijatelja, nacionalnog ugnjetavanja i ekonomskog izrabljivanja. U vreme donošenja odluke o osnivanju 1. proleterske brigade Tito nije imao veze sa Moskvom, a na drugoj strani njeno obrazovanje je palo u vreme levih skretanja KPJ koja su vodila klasnom zaoštravanju. Zamišljeno je da proleterske jedinice ojačaju radničko-seljačko jezgro oružane süe, istaknu socijalnu perspektivu borbe, naglase komuniste kao vodeću snagu narodnooslobodilačkog rata, jer se živelo u uverenju da nastupa klasna konfrontacija u međunarodnim odnosima članica koalicije pred nastupajući poraz fašističkih sila. Proleterske brigade su bile i odgovor CK KPJ na ujedinjavanje svih antikomunističkih snaga u Jugoslaviji pod vodstvom okupatora, uključujući i Britance koji su prihvatili četnike kao svoje štićenike. Na periferiji događaja, bez veza sa Kominternom u zimu 1941, suočeno sa četničkom kontrarevolucijom i porazom u zapadnoj Srbiji, rukovodstvo KPJ nije moglo znati da se saveznička koalicija posle moskovske kontraofanzive Crvene armije ne raspada već nasuprot tome učvršćuje. Posle uspostavljanja veza sa moskovskim centrom, CK KPJ je bio kritikovan zbog prekršćavanja partizanskih jedinica u proleterske, ali je sa njihovim formiranjem nastavio. Od naziva se nije odstupalo uprkos kritici Kominterne, iako je klasna nota od proleća 1942. produbljavana u narodnooslobodilačkoj formi i jačanju antio-

^U0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

kupatorskog otpora kao legitimnog imperativa velikih antifašističkih sila. Narodnooslobodilačka dobrovoljačka vojska Jugoslavije formirana je u drugoj polovini januara 1942. godine naredbom vrhovnog komandanta Tita. Obrazovala se na teritoriji Bosne i Hercegovine, a prema potrebi i u ostalim krajevima. Jedinice narodnooslobodilačkih dobrovoljačkih odreda stvarale su se od rodoljuba koji su bili spremni da se bore protiv okupatora i ustaša, a nisu bili voljni da uđu ni u partizanske ni u četničke jedinice. Prvo su formirani J^horinski dobrovoljački odred, zatim Rogatički, Vlasenički, Srebrenički i drugi- Pored odreda stvarani su i dobrovoljački narodnooslobodilački bataljoni. Međutim, njihov život nije bio dug, jer su se oni do kraja maja 1942. raspali. Prvog marta 1942, obrazovana je u Čajniču 2. proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada, od srbijanskih boraca, a kasnije 3. proleterska (sandžačka), 4. i 5. proleterska (crnogorska) juna iste godine. U sastav Druge proleterske brigade ušli su dva užička bataljona, Čačanski i Sumadijski bataljon. Imala je na dan formiranja 867 boraca. Već narednih meseci po formiranju brigada je imala nekoliko teških bitaka: na Gatu, Kupresu, Manjači, Livnu. Četvrta crnogorska proleterska brigada formirana je na Ljubinji, ogranku Zelengore, 19. juna 1942. godine. Pozdravljajući borce u stroju, Vrhovni komandant Josip Broz Tito je rekao da u novim brigadama vidi vojsku novog kova ,,koja u borbi za oslobođenje nosi zastavu bratstva među narodima". Novu proletersku jedinicu, „cvijet Crne Gore", činilo je 1.082 borca, od kojih su dve trećine bili članovi KPJ i SKOJ-a — seljaci, đaci, studenti, radnici; u jedinici je bilo 205 devojaka. Neprijatelji su crnogorske jedinice prepoznavali i po pokličima žena-boraca, kojih je u njihovom sastavu bilo srazmerno više nego u drugim jedinicama. Žene i sestre našle su mesto u stroju sa braćom i muževima. Bilo je u tradiciji crnogorskog ratovanja da žene prate ili obilaze vojsku snabdevajući svoje, viđajući im rane, prenoseći ih sa razbojišta na bezbednija mesta, ali do ovog rata nisu učestvovale u streljačkim strojevima. Patrijarhalnim moralom rat je bio predviđen za muškarce, namenjujući u skladu sa zakonima (gens paterna) ženi druge poslove. Emancipativni proces koji je KPJ započela pre rata na crnogorskom selu i u školama izjednačavao je u javnim delatnostima muškarca i ženu, pa i u ustanku 1941.

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

2 0 7

godine. Žene, borci ovih brigada kažu da su se muškarci osećali jači kada su se žene nalazile pored njih. Higijena brigada sa većim brojem žena-boraca bila je na zavidnijem nivou. Stvaranjem Prve proleterske brigade i ostalih proleterskih jedinica počeo je proces izrastanja partizanskih odreda u viši oblik vojne organizacije, zapravo u regularnu armiju sa nedeljivim oslobodilačkim i revolucionarnim ciljevima koja je u sebi spajala partizansko i frontalno ratovanje, manevar i inicijativu, o f a n z i v n i duh u defanzivi. Ove operativne jedinice bile su s p o s o b n e za pokretni (manevarski) rat na svim bojištima Jugoslavije. Partizanski odredi ostali su trajni oblik regionalnog vojnog organizovanja, kao stalni izvori novih kadrova. Značajnu fazu u razvoju partizanskog saniteta predstavlja obrazovanje saniteta Prve proleterske brigade. U okviru ove brigade, ostvaren je „visok stepen moralne i funkcionalne integracije između saniteta i boraca". Na čelu saniteta brigade nalazio se dr Borislav Božović. Brigada je imala svoju ambulantu u kojoj su radili bolničari i bolničarke. Svaki bataljon imao je svog referenta saniteta. Brigada se sanitetskim materijalom snabdevala iz apoteka, bolnica, ratnog plena, materijalom koji je pribavljan u osvojenim varošima. Prvim proleterskim brigadama pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba komandovali su: Koča Popović, Ljubodrag Đurić, Vladimir Knežević Volođa, Peko Dapčević i Sava Kovačević, sa političkim komesarima Filipom Kljajićem, Milinkom Kušićem, Velimirom Jakićem, Mitrom Bakićem i Radomirom Babićem. Zamenici komesara (partijski rukovodioci) bili su: Mijalko Todorović, Spasenija Babović, Rifat Burdžović, Boško Buričković i Blažo Jovanović. Osnivanjem ovih krupnih jedinica stvorene su daleko veće mogućnosti za razvijanje strategije narodnooslobodilačke borbe, razgorevanje ustanka u svim krajevima Jugoslavije i širenje politike nacionalne ravnopravnosti. Proleterske i udarne brigade bile su eksteritorijalne jedinice, pokretljive, velikog manevarskog dejstva, pripremljene za izvođenje važnijih strategijskih zadataka. Činili su ih borci raznih jugoslovenskih naroda i najbolji tumači politike bratstva i jedinstva. Posle Savetovanja u Ivančićima januara 1942i i stvaranja Dobrovoljačke vojske Jugoslavije na osnovu naredbe Vrhovnog štaba, koja se odnosila na Bosnu i Hercegovinu, ali dozvoljavajući obrazovanje sličnih formacija i u drugim jugoslovenskim zemljama, Vrhovni štab je

^U0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

preimenovan u Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda (NOPO) i Dobrovoljačke vojske Jugoslavije. Ovim antisektaškim potezom u vreme naglašavanja klasnih elemenata narodnooslobodilačke borbe Vrhovni štab je pokušao da za pokret otpora sačuva seljake koji, iako pod četničkim uticajem, nisu hteli da se priklone okupatoru niti da učestvuju u građanskom ratu za račun svojih oficira. No jedinice Dobrovoljačke vojske mahom su se raspale nakon što su grupe brigada s Vrhovnim štabom napustile istočnobosansku teritoriju. Uglavnom sastavljene od članova KPJ i SKOJ-a, od najboljeg borbenog kadra, dobro naoružane i velike ubojne moći, sposobne da se ponesu sa svakim neprijateljem, proleterske i udarne brigade činile su jezgro oružane sile revolucije. Njihovim osnivanjem, borbe na jugoslovenskom ratištu počele su da dobijaju nov karakter. Pod komandom Vrhovnog štaba, grupa brigada je mogla da izvodi operacije velikih razmera, zadaje udarce neprijatelju, pojavljuje se onamo gde je on nije očekivao, i odvaja od njega čim bi izvršila postavljene zadatke. Grupisanje proleterskih brigada stvorilo je mogućnosti za napade na najutvrđenija naselja. Iz spoja tradicije, ranijih iskustava, s novim saznanjima, sabiranim u toku ustanka, izrastala je partizanska strategija i taktika rata, oslobođena robovanja krutim frontovima i odbrani teritorija po svaku cenu, zasnovana na stalnom uznemiravanju okupatora, nanošenju udaraca njegovoj živoj sili. Političke, vojne i „državne" funkcije vršili su do jeseni 1942. operativni deo Politbiroa CK KPJ i Vrhovni štab kao i glavni štabovi, nacionalna i pokrajinska partijska rukovodstva, zemaljski odbori. Oni su obavljali poslove koji su se obično, u regularnim uslovima, nalazili u kompetenciji organa državne vlasti: izdavali su direktive, uputstva i naredbe, objavljivali raspise i objašnjenja. U vršenju ove „normativno-regulativne" funkcije imali su stvarna državnopravna obeležja. Osnivanjem zemaljskih narodnooslobodilačkih odbora 1941-1942. KPJ je anticipirala federativno uređenje Jugoslavije, mada se, nominalno gledano, nisu upotrebljavali izrazi „federacija" i „federalizam". Oslonjena na predratnu praksu i nova saznanja, KPJ je faktički spit>vodila federalizaciju Jugoslavije institucionalizacijom vlasti po njenim zemljama. Pored Vrhovnog plenuma O s v o b o d i l n e fronte, koji je kao Slovenački n a r o d n o o s l o b o d i l a č k i odbor preuzeo vlast na t l u Slovenije, i

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

2 0 9

Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Srbije (Centralni odbor za oslobođenu teritoriju), obrazovan je, na skupu rodoljuba Crne Gore i Boke u manastiru Ostrogu februara 1942. Narodnooslobodilački odbor Crne Gore i Boke, a aprila iste godine Oblasni odbor Hercegovine u Dabru. Skupštini rodoljuba Crne Gore i Boke u manastiru Ostrogu prisustvovalo je 65 izabranih rodoljuba, delegata iz svih krajeva Crne Gore. Na skupštini je izabran Narodnooslobodilački odbor od 22 člana i Izvršni odbor od 3 člana. Odluke Odbora su bile obavezne za formirane organe vlasti: 10 sreskih narodnooslobodilačkih odbora, 60 opštinskih, 1 međuopštinski i oko 1000 seoskih narodnooslobodilačkih odbora. Narod je o osnivanju ovoga tela i njegovim zadacima upoznat preko proglasa štampanog u 3.500 primeraka. Skupština je označavala jedinstvo svih rodoljuba bez obzira na ranije partijske i političke podvojenosti. Odbor je izdao dva dokumenta: „Uloga i zadaci NOO" i „Uputstvo za dalji rad sreskih, opštinskih i seoskih NOO". Drugi važan vid anticipacije federacije bila je vojna institucionalizacija revolucije, nakon savetovanja u Stolicama, osnivanjem glavnih štabova jugoslovenskih zemalja. S njima, kao rukovodstvima nacionalne oružane sile, dojučerašnji porobljeni narodi i nacionalne manjine dobijali su svoju vojsku, pod komandom starešinskog kadra izraslog u revoluciji. I jedno i drugo rešenje proizilazilo je iz nacionalne politike KPJ, koja je polazila od toga da bi narodnooslobodilačka borba bila, kao što je pisao Josip Broz Tito krajem 1942, „jedna fraza, pa čak i prevara, kada ne bi imala osim opštejugoslovenskog smisla i nacionalni smisao za svaki narod posebice, tj. kada ona ne bi značila osim oslobođenja Jugoslavije u isto vrijeme oslobođenje Hrvata, Slovenaca, Srba, Makedonaca, Arnauta, Muslimana, itd." Tito je istovremeno podvlačio da se u redovima NOVJ i POJ, od samog početka pa do danas, nalaze ,,u ogromnoj većini baš Srbi, umjesto da to bude obratno. Baš srpski, crnogorski, bosanski i lički partizani i brigade koje su bile sastavljene gotovo isključivo od Srba, vodile su i danas vode nemilosrdnu borbu ne samo protiv okupatora već i protiv četnika Draže Mihailovića i ostalih neprijatelja ugnjetenih naroda". ,,. . .Srpski narod je narod koji je dao i još uvijek daje najveći doprinos u krvi u borbi protiv okupatora i njegovih izdajničkih slugu, ne samo Pavelića, Nedića, Pećanca, nego i protiv Draže Mihailovića i njegovih četnika, za punu slobodu i nezavisnost svih naroda

'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

tog meseca imale oko 7.000 boraca i držale pod kontrolom gotovo celu Bosansku krajinu, sem nekih gradova u dolini Vrbasa, Une i Sane. Gotovo u isto vreme kada se partizanska grupacija Vrhovnog štaba sakupljala na tromeđi Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine, Nemci i ustaše započeli su, 10. juna 1942, napad na Kozaru, zatvarajući obruč oko boraca i zbegova. Angažujući u tu svrhu oko 40 bataljona, neprijatelj je omogućio razvijanje ustanka u susednim oblastima. Pošto su se delovi 2. krajiškog odreda, koji je izgubio oko 1.700 ljudi, probili iz obruča na teren Podgrmeča, prestao je na Kozari organizovani otpor. Neprijatelj je nastavio, sve do 18. jula, da ubija stanovništvo po zbegovima i pali kozaračka sela. Oko 50.000 ljudi — uglavnom žena, staraca i dece — odvedeno je u zloglasni Jasenovac ili pobijeno na licu mesta, ali opustošena i krvlju zalivena planina nije bila i pokorena. Za vreme kozaračke epopeje Skender Kulenović je ispevao veličanstvenu poemu Stojanka majka Knežopoljka. Naređenje za „čišćenje" Srema, pre svega Fruške gore, izdao je general Paul Bader, nemački vojni zapovednik Srbije, koji je 21. avgusta 1942. odlučio da se formira „Borbena grupa Borovski", pod komandom nemačkog general-majora Hajnriha Borovskog, komandanta 704. pešadijske divizije, od 6 nemačkih i 11 ustaških bataljona, sa ustaškim i nemačkim vazduhoplovnim snagama, oklopnim jedinicama i delovima Mađarske ratne flotile. Napad je započeo 26. avgusta 1942. u prostoru Mitrovica—Ruma—Novi Sad—Erdevik. Fruškogorski, Podunavski i Posavski NOP odred su se probili iz nemačko-ustaško-mađarskog zaokruženja. Ustaške jedinice pod komandom Viktora Tomića („Tomićeva ofanziva") počinile su nečuvena zverstva nad stanovništvom Srema. Broj žrtava dostizao je oko 6.000, što pobijenih što odvedenih u ropstvo. Januara iste godine 1. bugarski okupacioni korpus je, na osnovu nemačko-bugarskog sporazuma, preuzeo kontrolu nad većim delom Srbije. Oko 1.000 boraca Rasinskog, Topličkog, Jablaničkog, Leskovačkog, Ozrenskog, Nišavskog i Babičkog odreda, pored 1.500 partizana u mesnim desetinama, nastavilo je borbu na jugu Srbije protiv bugarskih okupatora, Nemaca i kvislinških snaga Koste Milovanovića Pećanca i Nedića. Bitke su vođene na Pasjači, u Pustoj Reci, Jablanici, Crnoj Travi, na Jastrepcu, ali su jake bugarske snage, iskorišćavajući slabu

OSNOVNE

USTANOVE R E V O L U C I J E

213

povezanost partizanskih odreda, izazvale oseku ustanka u proleće 1942. Oko 5.000 boraca našlo se na tromeđi Bosne, Hercegovine i Crne Gore krajem juna te godine, u sastavu 1. i 2. proleterske, 3. sandžačke, 4. i 5. crnogorske brigade i Hercegovačkog odreda. Vrhovni štab je, donoseći odluku o pokretu u pravcu Bosanske krajine, obrazovao udarnu grupu od 1. i 2. proleterske brigade, 3. sandžačke i 4. crnogorske brigade, dok su 5. crnogorska brigada i Hercegovački odred dobili zadatak da se povrate u Crnu Goru i Hercegovinu; ali nakon bezuspešnog pokušaja prodora, i ove jedinice su se pridružile grupi Vrhovnog štaba. Pohod sa Zelengore počeo je 34. juna 1942. Uoči tog pohoda Italijani su, na osnovu zagrebačkog sporazuma sa ustašama od 19. juna, napustili prostor od Bihaća i Sanskog Mosta do Foče i Gackog i povukli se bliže morskoj obali. Italijansko-ustaški sporazum izazvao je značajan preokret na jugoslovenskom ratištu. Jedinice Druge italijanske armije, na čijem se čelu nalazio Mario Roata, vojnik sa svojstvima političara, povukle su se iz dela II i cele III zone i prepustile vlast ustašama. Italijani su time napustili prostor južno i zapadno od nemačko-italijanske demarkacione linije u Hrvatskoj. Njihove trupe su se povukle u gradove ili u rejone gradova: Karlovac, Ljubljana, duž železničke pruge Sušak—Ogulin— Knin, a na morskoj obali u Crikvenicu, Novi, Senj, Split, Metković, Dubrovnik, kao i u Mostar i Trebinje. Italijani su bacali jednog protivnika na drugog, četnike na partizane a na tlu NDH ove na ustaše. Ako su ustaše pristajale na italijansko napuštanje prostora, činili su to u ime prestiža i povraćaja fiktivnog suvereniteta koji nisu mogli realno obezbeđivati. Nemci su uočavali da će popunjavanjem ispražnjenog prostora ustašama i domobranima doći do neminovnih sukoba sa Srbima, a, na drugoj strani, da će se pojačati žarišta „komunističkih nereda". Oni su, takođe, na osnovu dotadašnjeg iskustva bili uvereni da ustaške snage nisu sposobne da se nose ni sa srpskim nacionalističkim ni sa „komunističkim bandama". Teritorija koju su Italijani napustili postajala je za njih stalno žarište nemira. Pored ovih saznanja, Nemce je nadasve uznemirivala činjenica o ugroženosti njihovih vojnih i ekonomskih interesa: nemačkog okupacionog dela Hrvatske južno od Save i važnih nalazišta rude na italijanskoj teritoriji, od značaja za nemačku ratnu privredu.

105

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Partizanske brigade je put vodio kroz krajeve naseljene nacionalno mešovitim življem, koje se, međusobno zakrvljeno, uništavalo u šovinističkim obračunima. To je vojnim štabovima i partijskim organizacijama nametalo obavezu pojačanog političkog rada na pridobijanju stanovništva za bratstvo i jedinstvo i borbu protiv okupatora. Prodorom u zapadne krajeve rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta je računalo i da razbije četničke odrede u Bosanskoj krajini, poveže se s Dalmacijom, a preko Kupe i sa Slovenijom, te da stvori preduslove za širenje narodnooslobodilačke borbe na hrvatskom selu. Brigade su 3. jula započele napad na prugu Dubrovnik— Sarajevo, na dužini od 70 km, i onesposobile je za saobraćaj. Neprijatelj je bio iznenađen, a Hercegovina i južna Dalmacija našle su se odsečene od NDH. Zauzimanjem Konjica partizani su prekinuli veze Bosne s Jadranskim morem. Udarna grupa proleterskih brigada (1, 2, 3. i 4. brigada), oslobodile su na svom ofanzivnom pravcu sem Konjica Bradinu, Prozor, Gornji Vakuf, Kreševo, Duvno, Šujicu, Livno, Posušje. Početkom avgusta na oslobođenu teritoriju u prostoru Prozora stigla je i 5. proleterska brigada sa Hercegovačkim partizanskim odredom koji su se zadržali na prostoru Zelengore da obezbeđuju ranjenike. Brigade su prešle preko Zelengore, Treskavice, Igmana. Na pravcu kretanja ka Bosanskoj krajini brigade su morale da lome otpor Francetićeve „Crne legije", najzloglasnijih ustaških jedinica, koje su branile utvrđene varoši. Prodor brigada išao je pravcem od Zelengore preko Konjica, Prozora, Gornjeg Vakufa i Kupreškog polja. Ovlađujući Prozorom, dolinom Rame i gornjeg Vrbasa, partizani su spajali novooslobođenu teritoriju sa slobodnom teritorijom Bosanske krajine, čije su jugoistočne granice dopirale do Jajca i Donjeg Vakufa. S vojne i političke tačke gledišta, otvarane su mogućnosti za nov prodor prema dolini Bosne. Grupa brigada se oko Bugojna i Donjeg Vakufa povezala s krajiškim i dalmatinskim partizanskim snagama. Neuspešni napadi na ova mesta nisu oduzeli ofanzivni zamah grupi brigada, koja je nastavljala prodor, demonstrirajući nov način ratovanja, dotad nepoznat u narodnooslobodilačkoj borbi. Skrećući prema Duvnu i Livnu, partizani su uspostavili vezu između Dalmacije i Bosanske krajine. Najteže borbe grupa brigada vodila je za Kupres, 10. i 13. avgusta, koji su branile „Crna legija" i takođe ozloglašene jedinice mesnih ustaša. Na žicama kupreškog utvrđenja ostalo je na stotine crnogorskih,

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

215

hercegovačkih i krajiških partizana, među njima i slavni komandant Simo Šolaja. Udruženim snagama proleterskih i krajiških brigada defovi slobodne teritorije sve su se više proširivali i među sobom povezivali. Uništavani su ustaški garnizoni, formirane nove jedinice, razvijano bratstvo i jedinstvo. Proširivanjem slobodne teritorije u zapadnoj Bosni Vrhovni štab je stvorio strategijsko-političku osnovu za jačanje narodnooslobodilačke borbe u Dalmaciji, Hrvatskoj i Sloveniji. Ustaše su svoje neuspehe objašnjavale italijanskom zaverom protiv NDH. Po ustaškom prvaku Mladenu Lorkoviću, Italijani su izazvali crnogorske jedinice da stvaraju nemire i, uopšte, podstakli snage u ,,inostranstvu". Italijanski komandant Mario Roata kombinovao je politička i vojna sredstva u borbi za uništenje narodnooslobodilačkih snaga. Za njega su glavni protivnici bili partizani, kojima je trebalo protivstaviti četnike, nezavisno od nemačkog nepoverenja u njih, istovremeno ih iskorišćavajući kao protivtežu ustašama. Kriza NDH postala je predmet rasprave i u nemačkom vrhu opunomoćenom za ustašku državu, što pokazuje memorandum poslanika Trećeg Rajha Zigfrida Kašea i generala Glezea fon Horstenaua iz oktobra 1942, u kome se ustaški režim tretira kao najverniji saveznik, ali bez „državnog iskustva", kome Treći rajh treba da pomogne kako bi stao na svoje noge. Septembra 1942. partizanske snage nalazile su se na prilazima Banjaluci i Zagrebu. U rukama narodnooslobodilačkog pokreta bili su Jajce i Mrkonjić-Grad. Najveća grupacija partizanskih brigada stvorena u dotadašnjem ratovanju napala je 3. i 4. novembra stari grad Bihać, na Uni, čija je dolina, posednuta nizom neprijateljskih garnizona, razdvajala slobodnu teritoriju Bosanske krajine i oslobođene teritorije u Baniji, na Kordunu i u Lici. Ta snažna partizanska grupacija, od četiri krajiške i tri hrvatske brigade, izvela je napad pod komandom Koste Nađa. Zauzimanjem Gornjeg Vakufa, doline Rame, Livna, Posušja, Duvna, Gazinske krajine, gde su uglavnom živeli Hrvati i Muslimani — stvoreni su uslovi i za uključivanje njihovog stanovništva u narodnooslobodilačku borbu. Osvojeni Bihać je postao „prestonica" velike oslobođene teritorije Bosanske krajine, Like, Banije, Korduna, Gorskog kotara, koja se protezala od Rame i Neretve do Zagreba, Karlovca i Rijeke, obuhvatajući površinu od oko 50.000 km2. Narodnooslobodilač-

216

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

ki pokret je stvorio novu „republiku" u vreme iskrcavanja zapadnih saveznika na severu Afrike i sovjetske kontra ofanzive kod Staljingrada. Ustanički rejoni Bosne, Hrvatske i Slovenije su međusobno povezani, zaustavljeno je širenje Mihailovićevog uticaja prema zapadu, a vlast ustaša se raspala. Okupatori su se ponovo suočavali s partizanskom silom, koju su u svojim ratnim saopštenjima već bili uništili. Snagom partizanskih jedinica, širinom oslobođene teritorije, razmerama vođenih bitaka, štetama nanetim okupatorima, jugoslovensko ratište dobijalo je sve više na značaju u sklopu savezničke strategije, prevazilazeći lokalne okvire i naterujući nemačke komandante da od jeseni 1942. razmišljaju o novoj ofanzivi za uništenje narodnooslobodilačkih snaga. Istoričari su utvrdili da je za to ratište krajem leta i u jesen iste godine bilo prikovano više neprijateljskih vojnika nego što se nalazilo u sastavu nemačke i italijanske armije, pod komandom feldmaršala Ervina Romela, u vreme bitke kod El Alameina, prelomne operacije na Sredozemlju. Novooslobođenu teritoriju branile su moćne i dobro naoružane snage, koje su Nemci procenjivali na oko 60.000 boraca. Stalni priliv ustanika omogućio je osnivanje novih brigada. Stvaranjem Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ) 20. novembra 1942. partizanske snage su dobile sva obeležja regularne armije, u čijem se sastavu tada nalazilo oko 150.000 boraca, uglavnom omladine, svrstanih v odrede, brigade, divizije i korpuse, sa starešinskim kadrom Ì2 redova seljaka, radnika, studenata, oficira i podoficira Jugoslovenske vojske i đaka, koji se rađao u borbi. Ova armija, potekk iz naroda, nastala u okvirima revolucionarnog rata, nije bili samo kovačnica novih kadrova, već i velika škola, u kojoj su s< borci politički osvešćivali, vaspitavali u duhu bratstva naroda opismenjavali, oslobađali od šovinizma, zabluda i verskil predrasuda. Nosioci tog revolucionarnog preobražaja svesti bil su članovi KPJ i SKOJ-a. Preko ćelija, komiteta, politodel; brigada, komesara i zamenika komesara Partija je obezbeđival rukovodeću ulogu u oružanoj sili revolucije od prvog dan ustanka, nespremna da je bilo s kim deli ili dozvoli stvaranj uporednih oružanih formacija. Obrazovane su i jedinice krupnije od brigada — divizije (1. 2. proleterska, 3. udarna, 4. i 5. krajiška, 6. u Lici, 8. n Kordunu, 7. u Baniji, 12. u Slavoniji), kao i korpusi (1. bosansl i 1. hrvatski). Partizanski odredi zadržani su kao formacija,

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

217

na slobodnoj teritoriji radile su komande mesta i komande područja kao vojnopozadinski organi. Naredbom Vrhovnog štaba obrazovan je, 10. septembra 1942, 1. mornarički odred. U istoriji ratovanja jedinstven je slučaj da godinu i po dana posle poraza državne oružane sile izraste vojska naoružanog naroda, čiji je kadar stvaran u toku neprekidnih i neravnopravnih borbi s najsavremenije naoružanim neprijateljem. Porast i institucionalizacija oružane sile revolucije u jesen 1942. uslovili su složeniju organizaciju Vrhovnog štaba, koji je uveo sledeće odseke: za operativnu delatnost, obaveštajni, ekonomski, sudski, za pozadinske organe, tehnički, kao i Komisiju za borbu protiv špijuna i pete kolone. Osnivanjem stalnih vojnih sudova u štabovima brigada, odreda i pozadinskim vojnim organima udarene su osnove vojnom sudstvu. Pred vojnim sudovima odgovaralo se za izdaju, pljačku, dezerterstvo, i šijunažu u korist neprijatelja. U Bosanskoj krajini bila je formirana 21. maja 1942. Prva krajiška partizanska narodnooslobodilačka udarna brigada, a 2. avgusta iste godine 2. krajiška partizanska udarna brigada. Tokom leta i jeseni formirane su 3, 4, 5. i 6. krajiška partizanska NOU brigada. U Hrvatskoj su u leto i jesen obrazovane 1, 2. i 3. lička, 1, 2. i 3. dalmatinska, 13. proleterska „Rade Končar", 4. i 5. kordunaška, 7. i 8. banijska, 6. i 14. primorsko-goranska i 12. slavonska partizanska NOU brigada. Prve slovenačke brigade su formirane tokom leta i jeseni 1942: „Tone Tomšič", „Ivan Cankar", „Ljubo Šercer" i „Matija Gubec". Komandanti prvih divizija bili su: Koča Popović, Peko Dapčević, Pero Cetković, Šoša Mažar, Slavko Rodić, Srećko Manola, Đoko Jovanić, Vlado Ćetković, Pavle Jakšić, Petar Drapšin, a politički komesari Filip Kljajić, Mitar Bakić, Radomir Babić, Milinko Kušić, Ilija Došen, Rade Žigić, Artur Turkulin, Đuro Kladarin, i Jefto Šašić. Prvim bosanskim korpusom komandovao je Košta Nad, sa Osmanom Karabegovićem, kao političkim komesarom, a Prvim hrvatskim korpusom Ivan Gošnjak sa Većeslavom Holjevcem kao političkim komesarom. „Bihaćka republika", stvorena u leto i jesen 1942, zahvatala je centralne delove Jugoslavije, oblasti krajnje ekonomski nerazvijene i kulturno zaostale, sa slabim komunikacijama, mada za neprijatelja strateški izvanredno značajne zbog blizine

Ù 1 0

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

jadranske obale, odnosno opasnosti od britanskog i američkog iskrcavanja, koja je počela da opseda nemačke komandante s približavanjem saveznika jugu Evrope. Centar ove slobodne teritorije nalazio se u Bihaću, a na njoj je živelo mešovito stanovništvo: hrvatsko, srpsko i muslimansko. Tu je izrastala nova „opštenarodna država", čiju su osnovu činili narodnooslobodilački odbori, ä granice i unutrašnji poredak obezbeđivale jedinice Narodnooslobodilačke vojske. Jedinstvena slobodna teritorija u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj prostirala se na 48.000 km2, dakle bila veća pojedinačno gledano od Belgije, Švajcarske, Holandije, Danske i Albanije. Imajući u vidu rasprostranjenost narodnooslobodilačkih odbora i njihovu zrelost, a na drugoj strani promene u odnosima klasnih i političkih snaga u Jugoslaviji i na frontovima savezničke koalicije, rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta je krajem leta došlo do zaključka da je nastupio trenutak za pretvaranje tih odbora u trajne organe vlasti. Radio-stanica Slobodna Jugoslavija, čije se sedište nalazilo u Moskvi, a kojom su rukovodili Veljko Vlahović i Đuro Salaj, svakodnevno je obelodanjivala izdaju četnika i njihovu kolaboracionističku ulogu. Generalni sekretar KPJ uporno je, preko Kominterne, tražio od sovjetske vlade da se četnici i jugoslovenska vlada u izbeglištvu, s kojom je SSSR održavao diplomatske odnose, osude zbog saradnje s neprijateljem, odnosno zbog njenog podržavanja. Nove okolnosti i sve manja mogućnost da se kolaboracija skrije uticale su na Sovjetski Savez da od juna 1942. iznosi pred zapadne saveznike podatke o četničkoj izdaji, ali ne^ raskidajući odnose s jugoslovenskom vladom u izbeglištvu. Četnici, očigledno, nisu uspeli da unište narodnooslobodilački pokret u tišini. Mit o Mihailoviću kao nosiocu antifašističkog otpora počeo je da se dovodi u pitanje. Snage NOVJ u zapadnim krajevima Jugoslavije narasle su do nivoa čitave jedne savezničke armije unutar Hitlerovog novog poretka. U leto 1942. Tito je obavestio Kominternu da je narodnooslobodilački pokret u stanju da podrži savezničku invaziju na Balkan. No Kominterna je ponovila kritike na račun KPJ zbog stvaranja proleterskih brigada, izražavajući sumnju u širinu narodnooslobodilačkog pokreta. Očigledno da je u njenom krilu živela stara koncepcija o „prvoj" i „drugoj etapi" borbe, uz nepoverenje prema samostalnoj nacionalnoj inicijativi i „maloj" KPJ, čiji su interesi, kao i interesi međunarodnog komunističkog pokreta u

O S N O V N E USTANOVE REVOLUCIJE

219

celini, podređivani — prema staroj praksi — interesima Staljinove državne politike. Sedam meseci posle fočanske kodifikacije, odnosno 21. avgusta 1942, Politbiro CK KPJ je u blizini Glamoča doneo odluku o pretvaranju „privremenih" narodnooslobodilačkih odbora u „stalne". Ona je, najverovatnije, konkretizovana 2. septembra, kada je Vrhovni štab izdao dve naredbe, o izborima za NOO i o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti, poznate kao Septembarski, Krajinski ili Drinićki propisi. Direktivno pismo Josipa Broza Tita Glavnom štabu za Hrvatsku, Operativnom štabu Bosanske krajine i Štabu IV operativne zone, upućeno polovinom septembra 1942, najavilo je bitne promene u odnosu na organizaciju vlasti i njene nosioce. Po Titovom mišljenju, bilo je „konačno svršeno sa starim oblicima vlasti", jer se više nije radilo ,,o nekim labavim, privremenim formama koje bi plivale na površini, već o dubokom zahvatu, o stvaranju stvarne vlasti". Za ustaničko vodstvo to je bio puf da se i formalno — podizanjem organizacije narodnooslobodilačkog pokreta na nivo države i odvajanjem vojnih od političkih funkcija — izraze promene do kojih je dovela uspešna narodnooslobodilačka borba. Proglašavanjem narodnooslobodilačkih odbora za stalne organe vlasti izražavalo se shvatanje o postojanju potencijalne državne organizacije, kojoj je nedostajao centralni narodnooslobodilački odbor kao najviše izvršno telo. Brojnost narodnooslobodilačkih odbora na slobodnoj i neoslobođenoj teritoriji, njihove nadležnosti, organizacija, autoritet i efikasnost izvršavanja njihovih odluka govore sami za sebe da su oni u jesen 1942. bili izrasli u jedinstven sistem vlasti. Razuđivanje poslova vodilo je i institucionalnom razgraničavanju vojnih i političkih funkcija. Mada su se glavne bitke tada vodile u središnjim delovima Jugoslavije, narodnooslobodilačka borba postala je pojava opštejugoslovenskog karaktera. Na drugim područjima zemlje buktala je odranije, ili se tek razgorevala, borba protiv okupatora i njihovih saradnika. Četnički pokret je, i pored prividnog uspona, bio već zapao u krizu zbog otvorene kolaboracije, strahovlade i terora, zalaganja za program nacionalne hegemonije, monarhizma i socijalnog bespravlja, netrpeljivosti prema nesrpskim narodima, a i zbog razbijenog mita o Mihailoviću kao borcu protiv Osovine, odnosno otkrivanja istine o njegovom

111

NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

obmanjivanju savezničke koalicije i antifašističkog javnog mnjenja. Započeta kriza četničkog pokreta, koja će se narednih meseci pretvoriti u neizbežnu katastrofu, nije smanjivala već, nasuprot tome, povećavala njegove ambicije da — na račun NDH, a uz podršku Italijana — posedne ključne oblasti i na zapadu Jugoslavije pre iskrcavanja saveznika i poveže ih s onima na istoku „koridorom" čije bi ivične tačke išle od Hercegovine do severne Dalmacije, Bosanske krajine, Like, Korduna, Banije, Gorskog kotara i Hrvatskog primorja. Posle zauzimanja Bihaća Politbüro CK KPJ i Vrhovni štab ubrzali su pripreme za saziv skupštine na kojoj bi se izabrao centralni organ narodnooslobodilačkog pokreta u formi vlade. Moša Pijade i Veselin Masleša sledili su prvobitnu Titovu zamisao da se, radi razbijanja izolacije, paralelno s jugoslovenskom vladom u izbeglištvu formira i vlada narodnooslobodilač kog pokreta. Tito je 12. novembra 1942. izvestio Kominternu d se sprema obrazovanje vlade s dr Ivanom Ribarom na čelu, koj bi se zvala Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije i u kojoj bi bile zastupljene sve nacionalnosti i političke partije. Iz poziva vrhovnog komandanta delegatima za skupštinu vidi se da se radilo na osnivanju Veća narodnog oslobođenja i Veća narodnih poverenika. Spoljni činilac, opet, sprečio je da se formira vlada nasuprot izbegličkoj. Komin terna nije bila protiv obrazovanja Komiteta, ali je tražila da on obavezno dobije opštejugoslovenski i opštestranački antifašistički karakter. Komitet nije trebalo tretirati kao vladu, već kao politički organ narodnooslobodilačke borbe. Telo stvoreno u Bihaću 26/27. novembra 1942. dobilo je naziv Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ); ono je imalo opštepolitički karakter, ali i obeležja vlade po tome što mu se Izvršni odbor sastojao od više resora: upravnog, privredno-finansijskog, zdravstvenog, socijalnog, verskog, propagandnog. Nedostajali su samo resori spoljnih poslova i vojske (narodne odbrane). Za predsednika Izvršnog odbora izabran je dr Ivan Ribar, za potpredsednike Nurija Pozderac, Pavle Savić i predstavnik Slovenije (naknadno je kooptiran Edvard Kocbek), a za članove Mile Peruničić, Ivan Milutinović, dr Sima Milošević, pop Vlada Zečević, dr Mladen Iveković i Veselin Masleša. Na skupštini su donesene Rezolucija o osnivanju i Rezolucija o organizaciji AVNOJ-a.

O S N O V N E USTANOVE REVOLUCIJE

2 2 1

Prihvatajući sugestije spolja, KPJ ih je modifikovala na način koji joj je u datoj situaciji najviše odgovarao. Ona se nije frontalno suprotstavljala Kominterni, ali je ćutke prelazila preko njenih poruka ukoliko nisu odgovarale stvarnosti, ili je pak prihvatala „savete" iz međunarodnih obzira. Samostalna revolucija odmeravala je svoje poteze sa stanovišta interesa svoje pobede, te međunarodnog i unutrašnjeg političkog i vojnog odnosa snaga. AVNOJ je preuzeo na sebe opšte političke poslove, organizaciju narodne vlasti i usaglašavanje rada narodnooslobodilačkih odbora. Davao je podsticaj i inicijativu za osnivanje zemaljskih antifašističkih tela u onim delovima Jugoslavije u kojima ona još nisu postojala. Neravnomerni razvitak narodnooslobodilačke borbe i dominacija četnika u nekim krajevima Jugoslavije, s još primetnim uticajem HSS na hrvatskom selu, usporavali su formiranje tih tela ili onemogućavali rad već osnovanih. Koncem 1942. u oružanim snagama NDH bilo je oko 162.000, u četničkim odredima oko 80.000, Srpskom dobrovoljačkom korpusu 4.000, Srpskoj državnoj straži oko 12.000, u slovenačkoj beloj gardi oko 5.000, a u redovima albanskih kvislinga oko 10.000 kolaboracionista. Narodnooslobodilački odbori su od svog nastanka funkcionisali kao osnovni organi državne vlasti. Revolucija je ukinula dualizam vlasti svojstven građanskoj samoupravi, koja je, s neznatnim nadležnostima i nerazvijenom materijalnom osnovom, bila u potpunom zasenku regionalnih državnih organa, vezanih za centralne birokratske organe u svojstvu njihovih ekspozitura. Odluke i mere ovih odbora zasnivale su se na propisima organa narodnooslobodilačkog pokreta, pri čemu se vodilo računa o njegovom duhu i interesima. Princip suverenosti naroda organizaciono se izražavao posredstvom narodnooslobodilačkih odbora i drugih oblika neposredne demokratije: zborova birača, komisija građana, saveta za rešavanje pojedinih pitanja, a u sferi međunacionalnih odnosa u faktičkom federativnom uređenju države koja je nastajala. Koncepcija KPJ o demokratskoj vlasti polazila je od toga da se obezbedi što šire učešće građana u upravljanju raznim poslovima, njihova inicijativa, tešnja saradnja s predstavnicima vlasti, kao i odgovornost narodnooslobodilačkih odbora za svoj rad. Primenjujući ovu koncepciju u praksi, narodnooslobodilački odbori su se otvarali prema narodu i rešavali brojna pitanja iz delokruga lokalne

'! NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I R E V O L U C I J A

varoši i gradove koje su kontrolisali okupatori. Postojanje žitnih magazina onemogućavalo je šverc. Vojska se hranila iz sabirnih magazina, a hrana je bila više nego jednolična. Hrana iz žitnih magazina korišćena je i za ishranu i zbrinjavanje siromašnih izbeglica, dece i siročadi kojih je u ustaničkim krajevima bilo napretek. Za napuštenu decu- organizovani su dečji domovi, koji su opremani od dobrovoljnih priloga naroda. Najveći dečji dom u Bosanskoj krajini nalazio se u Srpskoj Jasenici, ali je bilo i manjih domova i u drugim mestima (Drvaru, Livnu, Stekerovcima itd.). U domu u Srpskoj Jasenici bilo je jedno vreme smešteno 145 dece. Povezivanjem većih oslobođenih teritorija u leto i jesen 1942. organi narodne vlasti forsirali su razmenu između komplementarnih krajeva. Tako je Bosanska krajina razmenjivala robu sa Dalmacijom, Dalmacija sa Hercegovinom, Hercegovina sa Crnom Gorom. Iz Sandžaka je stizalo žito u Crnu Goru. Žito i stoka sakupljali su se i rekvizicijom. Jedan deo žita i stoke dobijen je konfiskacijom. Deo robe zaplenjene od neprijatelja takođe je bio smešten u postojeće zajedničke magazine. Deficitarna roba: so, petroleum, papir, lekovi, šećer, duvan, konac, šibice, radio-aparati itd. nabavljana je sa okupirane teritorije, zamenom — trampom, itd. Vladala je naročita oskudica u soli, koja je nabavljana sa neoslobođene teritorije tuzlanske oblasti. Zaobljivanjem slobodne teritorije u leto 1942. narodnooslobodilački odbori su sa vojnim organima sve više pažnje posvećivali upravnoj i privrednoj organizaciji oslobođene teritorije. Najveći rezultati postignuti su u vreme formiranja AVNOJ-a i njegovog Izvršnog odbora sa privrednim i upravnim resorima. No, pretpostavke za razvoj privrede i organizovanje proizvodnje bile su postavljene u ustanku, zasnivajući se na dotadašnjem iskustvu naoružanog naroda, ali i na narodnom umeću koje je vekovima nastajalo. Veze Dalmacije sa Bosnom ometalo je Livno, koje se duboko useklo u slobodnu teritoriju, zbog čega ga je trebalo i zauzeti („Livno mora pasti"). Pod životnom opasnošću sakupljani su plodovi u dolini Une, u Kulen Vakufu, Klisi, Orašcu i drugim mestima. Avgusta 1942. u dolini Sanice obrazovana je Prva omladinska radna brigada koja je nadomak neprijateljskih bunkera uspela da sabere letinu od preko 100 vagona žita za ishranu partizanskih snaga. Žitarice su iz plodnijih, ravničarskih krajeva upućivane južno od Save (iz

OSNOVNE USTANOVE REVOLUCIJE

2 2 9

u istočnu Bosnu, ili iz Slavonije u Bosnu). Žito se skupljalo za potrebe vojske i izbeglica. Godinu dana kasnije za potrebe Vrhovnog štaba sakupljeno je u dolini Vrbasa blizu 150 tona žitarica za NOVJ. Privreda na slobodnim teritorijama imala je mnoge oznake ratnog komunizma" što se vidi iz podređenosti svega ratu, izdavanju hrane iz fondova po naređenju vlasti, većim dobrovoljnim prilozima od imućnijih, stvaranju stočnih farmi, razmeni, solidarnosti; napuštenim imanjima upravljali su organi narodne vlasti ustupajući ih na korišćenje, socijalnoj zaštiti izbeglica, težnji za jednakošću u trpljenju, zajedničkim oblicima življenja (zbegovi, stočne farme ili partizanske ekonomije, zavođenje reda u uslovima kolektivne organizacije, itd.). Vojska i narod živeli su zajedno za iste ciljeve i ideale; nespaljene kuće su se koristile za smeštaj ranjenika, bolesnika, vojnika, bez pitanja vlasnika i naknade. „Pojam privatnog vlasništva", kaže Radomir Bulatović, „ovdje niko ne dira, ali svako vlasništvo postaje odjednom društveno vlasništvo, jer je pojedinac u mogućnosti da opstane samo na takav način, ako se u zajednici bori, hrani i umire." Takav oblik života bio je objektivno određen ratnim uslovima, omogućavajući da se preživi pod napadima neprijatelja, pri slaboj letini i sličnim nevoljama. Ovi oblici nastajali su samoniklo, proizilazili iz iskustva i mogućnosti date situacije, a ne iz šablonskog kopiranja sovjetskog iskustva. Među partizanskim jedinicama čitao se Lenjin i propagiralo „rusko" (sovjetsko) iskustvo kao najnapredniji oblik društvene organizacije, ali ono nije primenjivano. Sve se radilo „po svom, jer je tako jedino bilo moguće". Narodna vlast je organizovala razmenu robe između susednih oslobođenih krajeva. Seljacima je strogo zabranjivana trgovina u gradovima i na pijačnim trgovima pod kontrolom neprijatelja, posebno prevoženje žita i stoke na okupiranu teritoriju. Jedinstvo vojske i pozadine učvršćivano je kampanjom za pomoć vojsci uoči zime. Omladinske brigade borile su se u dolini Sanice, kao i na drugim oslobođenim teritorijama, za iznošenje letine ispred neprijateljskih bunkera. Izvršni odbor AVNOJ-a je produžio moratorijum za kirije i dugove. Svi mlinovi i pilane nalazili su se pod kontrolom narodnooslobodilačkih odbora. Razmena je uglavnom bila naturalnog karaktera, dajući privredi obeležje „ratnog komunizma". Pri opštoj oskudici robe objavljen je rat špekulaciji i crnoj berzi. Narodna vlast Srema

a 26, 36, 41, 43, 48, 49, 65, 66, 75, 89, 93, 96, 97, 100,101, 102,106,116, 117, 123, 129, 132, 134, 138, 140, 141, 148, 157, 158, 159, 169, 170, 172, 174, 175, 176, 177, 178, 183, 184, 185, 197, 204, 211, 214, 215, 216, 218, 224, 225, 231, 232, 242, 246, 248, 251, 254, 255, 257, 258, 262, 265, 267, 269, 277, 278, 279, 317, 324, 353, 355, 371, 407, 422, 423, 424, 425, 428, 429 Bosna i Hercegovina 36, 42, 48, 77, 79, 103, 137, 138, 139, 140, 157, 160, 166, 174, 176, 179, 182, 183, 206, 207, 213, 225, 242, 243, 264, 277, 282, 284, 288, 289, 322, 363, 368, 381, 390, 459, 476 Bosut 422, 423 Brač 36, 265, 277, 326 Bradina 214 Brajići 120 Braničevo 113 Bratonožići 169 Bratunac 140 Brčko 422 Brezovo Polje 422 Brinj 133 Britanija 430, 478 Brod 263, 429 Budimpešta 248, 408, 439 Budva 120 Bugarska 13, 15, 19, 25, 26, 27, 29, 35, 37, 38, 41,42, 53, 60, 78, 81, 84,119,143,144,157, 169, 198, 266, 273, 274, 279, 281, 302, 311, 322, 323, 324, 330, 338, 339, 340, 341, 356, 384, 385, 386, 393, 407, 410, 431, 432, 440, 444, 445, 446, 448, 466 Bugojno 142, 214, 245, 247, 257 Bujan 294, 296, 297 Bujanovac 416 Bukovina 37, 42, 133 Bukulja 163

Bukurešt 447 Burma 22 Carigrad 187 Cazinska krajina 279 Celovec 426 Cer 104 Cerklje 31 Cerkno 438 Cetinje 120, 272, 407, 422, 440 Cincar 232 Crikvenica 52, 181, 213 Crna Gora 17, 26, 27, 38, 39, 41, 50, 51, 65, 66, 70, 77, 79, 84, 85, 86, 89, 92, 93, 97, 103, 117, 120, 121, 122, 123, 124, 148, 152, 157, 159, 169, 170, 171, 174, 176, 177, 178, 184, 185, 187, 196, 204, 206, 209, 210, 212, 213, 226, 228, 248, 252, 253, 258, 259, 261, 262, 263, 264, 267, 268, 270, 272, 274, 275, 276, 277, 278, 282, 284, 291, 293, 294, 296, 301, 302, 322, 324, 338, 349, 350, 353, 355, 360, 363, 364, 368, 371, 373, 375, 381, 390, 407, 408, 415, 419, 421, 422, 459, 462, 470 Crna Trava 212, 444 Crno more 9, 281 Čačak 100, 101, 102, 116, 150, 151, 196, 366, 373, 407 Čajetina 195 Čajniče 206, 231 Čakor 416 Čehoslovačka 20, 30 Čelebić 254 Černomelj 300, 448 Češka 20 Češko-Moravska 30 Čevo 120, 121 Čičevica 417 Čičevo 248 Čumurija 27 Čurug 146 Ćehotina 253 Dabar 209 Dalmacija 15, 27, 28, 31, 36, 47, 77, 84, 128, 129, 133, 135, 139, 141, 144, 157, 160, 166, 178, 211, 214, 215, 220, 228, 257, 258, 259, 262, 264, 271, 277, 278, 282, 287, 317, 340, 353, 354, 355, 368, 369, 371, 421, 424, 425 Danilovgrad 272 Danska 218, 399 Dardaneli 20 Debar 276, 416 Deli-Jovan 113 Delnice 369 Denkerk 23 Divci 110 Dnjepar 258 Doboj 60, 140, 429 Dobro Selo 233

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Dobrudža 35, 37 Dobrun 101 Dolenjska 37, 210, 230, 256, 424, 426 Donja Štajerska 25, 37 Donje Kruševo 232 Donji Drežanj 85 Donji Lapac 129, 133, 134 Donji Vakuf 31, 214 Drava 265, 414, 424, 425 Dravograd 430 Dražgoš 125 Drenica 416, 417, 418 Drenova 116, 205 Drina 44, 49, 50,100,107,108, 114,161, 174, 175, 225, 245, 248, 252, 259, 277, 305, 324, 427, 429 Drinići 233 Drinjača 140, 141 Drvar 101, 129, 133, 134, 139, 141, 197, 224, 225, 226, 228, 233, 236, 237, 245, 300, 317, 425 Dubrovnik 36, 213, 214, 270, 338, 355, 421 Dukadžin 294, 296, 297 Dunav 17, 28, 32, 33, 36, 63, 82, 84, 85, 108, 113,114, 144, 145, 146, 257, 263, 266, 324, 325, 329, 335, 414, 422, 423, 451, 462 Duras 412 Durmitor 185, 246, 253, 254, 306, 397, 438 Duvno 214, 215 Đakovica 415, 416, 418 Đakovo 43, 128 Đekenjei 33 Đerdap 33 Đevđelija 311 Đudeka 412 Egejsko more 114, 339 Egipat 56, 263, 268, 433 El Alamein 216 Elbasan 412 El Šat 261 Engleska 392 Epir 273, 275 Erdelj 427 Erdevik 212 Etiopija 22, 56, 123 Evropa 9, 11, 12, 13, 14, 18, 19, 22, 24, 26, 27, 30, 31, 39, 41, 50, 59, 97, 100, 107, 120, 126, 158, 167, 190, 198, 218, 239, 240, 241, 255, 260, 262, 277, 303, 371, 393, 394, 400, 401, 404, 411, 439, 450, 466, 467, 482 Fatnica 138 Filipini 22 Finska 9 Foča 174, 175, 184, 213, 225, 230, 231, 236, 254 Fođa 439 Francuska 17, 28, 55, 57, 74, 80, 108, 123, 149, 239, 241, 303, 332, 336, 443, 444

509

Fruška gora 145, 212, 257 Furlanija 407 Gacko 137, 138, 213, 248, 254 Gat 206 Gazinska krajina 215 Glamoč 139,141,142, 219, 225, 226, 233,237, 247 Glamočko polje 244 Glavatičevo 248 Glina 31, 43, 131, 132, 243 Gnjilane 417 Goleš 258 Golubac 99 Goražde 231 Gorenjska 25, 37, 42,125,126, 210, 256, 424, 426 Gorica 169, 264, 270, 434 Gornja Đumaja 311 Gornja Jablanica 278 Gornjak 113 Gornje Bare 254 Gornje Lipovo 304 Gornji Milanovac 100, 105, 373 Gornji Pek 113 Gornji Vakuf 214, 215, 245, 250 Gorski Kotar 36, 127, 132,135,166, 178, 211, 220, 259, 264, 277, 278, 368, 369, 424, 425 Gospić 43, 128, 133, 243 Gospođinci 146 Grac 126 Gračac 129, 133, 134 Gračanica 140 Gravena 437 Grčka 19, 20, 23, 27, 29, 52, 107, 108, 239, 240, 252, 255, 263, 269, 273, 274, 279, 289, 310, 311, 312, 321, 322, 324, 354, 394, 407, 408, 409, 411, 416, 418, 428, 431, 443, 445, 447 , 448, 449, 450, 466 Grmeč 225, 232, 233, 234, 243, 244, 245, 251, 376, 438 Grum 263 Guberevci 104 Guča 105 Gudovac 43 Gusinje 38, 169 Guštanj 430 Gvozdena vrata 33 Han-Pijesak 140, 255 Harmaki 409 Herceg Novi 407 Hercegovina 28, 36, 43, 75, 85, 90, 97, 123, 129, 137, 138, 139, 141, 157, 159, 169, 170, 176, 177, 178, 185, 204, 209, 210, 212, 213 214, 220, 224, 228, 244, 245, 248, 249, 252 258, 259, 262, 264, 267, 304, 337, 353, 355 Holandija 55, 74, 218, 332 Homolje 82, 174 Hrvatska 9, 15, 26, 28, 36, 39, 40, 42, 47 48 49, 50, 70, 77, 78, 87, 96, 102, 103, 119 127'

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

129, 130, 131, 132, 133, 135, 137, 140, 147 148, 152, 157, 159, 162, 197, 211, 213, 215, 216, 217, 218, 219, 236, 258, 261, 262, 263, 264, 266, 268, 270, 271, 272, 282, 284, 289, 300, 301, 307, 310, 311, 315, 317, 318, 320, 334, 369, 377, 381, 382, 383, 390, 427, 433, 442, 459, 461, 464, 472, 474, 475, 476 Hrvatsko primorje 36, 132, 166, 211, 220, 259, 264, 277, 278, 425 Hrvatsko Zagorje 130, 261, 265 Hvar 36, 265, 277, 326, 350 Ibar 39, 100, 263, 322, 324, 336, 414, 448 Ibarska dolina 38, 39 Igman 174, 175, 214 Ilija 137 Ilirska Bistrica 426 Ilok 146 Indonezija 22 Istočna Pruska 243 Istra 169, 259, 261, 264, 270, 271, 287, 289, 290, 291, 293, 294, 321, 340, 368, 369, 424, 425, 426, 427, 428, 429, 432, 434, 435, 441, 442 Italija 9, 13, 17, 25, 26, 27, 36, 37, 38, 39, 47, 49, 50, 53, 58, 81, 84, 120, 121, 124, 129, 133, 134, 143, 169, 239, 255, 258, 260, 262, 263, 266, 270, 271, 273, 275, 278, 279, 287, 289, 290, 303, 316, 319, 320, 321, 323, 327, 328, 329, 336, 371, 379, 381, 395, 407, 408, 410, 411, 412, 424, 430, 433, 434, 437, 438, 439, 440, 441, 442, 443, 445, 449, 450 Ivan 232 Ivančici 147, 207 Ivanjica 110 Izgor 244 Jablanica 172, 174, 212, 245, 248, 249, 252,

265, 293, 322 Jadovnik 244 Jadran 16, 33, 259, 263, 264, 270, 277, 337, 414 Jadransko more 27, 214, 335 Jagodina 110, 196 Jahorina 174, 255 Jajce 142, 214, 215, 243, 247, 250, 257, 281, 283, 284, 286, 287, 288, 299, 343, 362, 452, 454, 477 Jajinci 407 Jalta 388, 457, 466, 467, 468, 475, 476 Janja 139 Janjina 310 Japan 21, 22, 72

Jasenovac 128 Jasikovac 101, 227, 233, 234 Jastrebac 115, 212 Jastrebarsko 128 Jegejsko more 35 Jelin Dub 122 Jesenice 125 Ježića 31

Jonsko more 27 Jugoslavija 12, 13, 14, 15, 19, 20, 21, 24 25 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 39, 40, 42, 44 50' 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60 63' 65' 66, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76' 77' 78* 79, 81, 82, 83, 84, 86, 87, 88, 89, 90* 9l' 94' 96, 97, 101, 105, 108, 111, 112, U9 W 123, 127, 131, 140, 141, 147, 148, 149 15o' 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, I60' I62' 168, 169, 174, 179, 183, 184, 185, 186, 187* 188, 192, 193, 194, 195, 197, 198, 199, 202' 203, 204, 205, 206, 207, 208, 210, 216 217' 218, 219, 220, 221, 226, 230, 232, 234, 237' 239, 240, 241, 243, 247, 248, 252, 255, 256,' 258, 260, 261, 262, 264, 266, 267, 273, 274 275, 276, 277, 280, 281, 282, 283, 284, 285 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 312 313, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 342, 343, 344, 345, 346, 350, 351, 352, 353, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 362, 364, 366, 371, 372, 379, 380, 381, 383, 384, 385, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 395, 399, 400, 401, 402, 403, 404, 405, 406, 410, 412, 413, 414, 417, 419, 420, 421, 424, 425, 426, 427, 430, 431, 432, 433, 434, 435, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442, 444, 445, 446, 447, 448, 449, 450, 451, 452, 454, 455, 456, 457, 458, 459, 460, 461, 462, 463, 466, 467, 468, 469, 470, 471, 472, 475, 477, 47S, 479, 480, 481, 482 Julijska krajina 435 Julijske Alpe 425 Jurina Brda 131 Južna Amerika 54 Južna Lika 129 Južna Morava 114,115, 323 Kadinjača 111 Kairo 273, 308, 329 Kakanj 255 Kalinovik 140, 248, 429 Kalinovska 356 Kaloča 408 Kamnik 125 Kanada 58, 355, 433 Karadag 144, 416 Karavanke 425 Karlovac 132, 157, 213, 215, 243, 425 Karpati 64, 85, 330 Kaštel Sućurac 355 Kavaja 412 Kazablanka 239 Kazerta 320, 326, 327 Kenija 56 Kerestinac 130, 406 Kijev 16 Kina 22

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Kistanja 129 Kladanj 255

Eekovača 233, 244 Klisa 228

Ključ 177, 243 Knin 213, 243, 451 Kninska krajina 134, 136, 141, 178 Knjaževac 113

Kočevski Rog 438 Kolašin 125,169,197, 254, 282, 301, 304, 407: 422 Kolubara 173 Komarnica 253 Komaron 408 Komiža 327 Konta 408 Konjic 214, 429 Kopaonik 148, 278, 293, 307, 322, 324, 397, 416 Koprivnica 128 Koralp 448 Korča 273, 310 Korčula 265, 277, 279 Kordun 43, 75, 77, 97,127,128,130,132,135, 136, 139, 157, 166, 178, 197, 211, 215, 216, 220, 233, 236, 244, 245, 256, 264, 277, 300, 367, 368, 424, 451 Korenica 133, 211 Koruška 25, 36, 169, 256, 270, 278, 424, 425, 432 Kosančići 323 Kosjerić 195 Kosraaj 17 Kosmet 275, 289,292, 293, 296,297,418,419, 420, 462, 464 Kosovo 36, 38, 39, 40, 65, 119, 157, 159, 163, 257, 270, 273, 275, 276, 278, 279, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 383, 414, 416, 417, 418, 419, 446, 463 Kosovo i Metohija 17, 27, 38, 39, 42, 77, 88, 123,147, 148, 165, 252, 257, 258, 265, 272, 275, 278, 283, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 302, 310, 334, 340, 355, 383, 408, 415, 416, 417, 418, 420, 442, 461, 463, 464, 465 Kosovska Mitrovica 39, 100, 148, 275, 276, 322,415, 417, 419 Kosovsko-Metohijska oblast 302, 465 Kostajnica 243 Kosturi 310, 311 Košćeli 120 Kotor 272 Kotor-Varoš 142 Kozara 76, 177, 211, 212, 224, 236, 244, 257, 396, 397 Kozila 234 Kozjak 144, 260, 279 Kožuf 279 Kragujevae 100, 112, 225, 384, 390, 407 Krajina 113, 251

511

Krajova 301, 325, 327, 333, 334, 337, 338, 339, 340, 354, 448 Kraljeve Vode 151, 152 Kraljevo 100, 101, 110, 112, 317, 396 Kraljske Bare 124, 169 Kranj 125 Krašići 382 Kremlj 10, 330 Kreševo 214 Krim 388, 432 Krit 23, 241 Krupanj 98, 100, 102, 104, 110, 195, 373 Kruščica 43 Kruševac 99, 111, 115, 336, 407 Ksantije 408 Kuban 397 Kučevo 99, 113 Kući 169 Kukavica 115 Kuks 416 Kulen Vakuf 228 Kumanovo 230, 279, 323, 408 Kupa 133, 214, 278, 425 Kupres 142, 206, 214, 257 Kupreško polje 214 Kutka 416 Lapac 211 Lebane 115 Lece 115 Lenjingrad 9, 10 Lepoglava 406 Leskovac 17, 35, 115, 407, 440 Libija 437 Lijevče Polje 429 Lika 43, 75, 77, 97, 127, 128, 129, 130, 133, 134, 135, 139, 141, 148, 157, 160, 166, 178, 211, 215, 216, 220, 233, 236, 244, 245, 256, 264, 277, 278, 282, 317, 355, 367, 368, 424, 425, 451 Lim 123, 245, 277, 322, 324, 336 Lipovac 422 Litija 31 Livno 139, 141, 206, 214, 215, 224, 228, 236, 243, 247, 249, 282 Lobograd 128, 406 London 18,20, 45, 52, 53, 56, 58, 68,127,179, 183, 187, 241, 307, 316, 326, 339, 359, 475 Loznica 104 Lubnice 169 Lučka 31 Lužac Palanka 236 Ljeskovica 226 Ljubija 224 Ljubin Grob 254 Ljubinja 137, 206 Ljubljana 37, 83,117,213, 259,261, 271, 407, 424, 426, 440 Ljubovija 100, 116

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Mačva 85, 98, 108, 173, 396 Mađarska 9, 13, 20, 25, 27, 31, 32, 33, 34, 36, 41, 42, 53, 60, 75, 84, 87,157, 198, 266, 330, 337, 384, 407, 408, 409, 410, 421, 424, 439, 440, 466 Maglaj 140 Maglie 99, 185, 246 Majdanpek 99, 113 Majevica 140, 257 Makarska 264 Makedonija 17, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 35, 38, 42, 76, 77, 78, 84, 88, 103, 115, 119, 143, 144, 159, 160, 163, 165, 174, 180, 230, 257, 259, 260, 263, 264, 275, 276, 278, 279, 282, 284, 288, 290, 292, 293, 301, 302, 310, 311, 321, 323, 324, 334, 335, 340, 360, 369, 370, 372, 374, 390, 408, 414, 415, 419, 442, 444, 446, 470 Mala Azija 29 Malesija 295 Mali Jastrebac 115 Malta 371, 438 Maljen 172, 174, 322 Mamula 407 Manjača 177, 206 Maribor 37, 426 Marija Nostra 408 Marinkova Bara 407 Markov Vis 416 Marna 24 Matajica 232 Mediteran 28, 29 Medvednik 172, 174 Medveđa 115 Međimurje 33, 36, 130, 409 Merdare 416 Metković 213 Metohija 36, 169, 292, 294, 295, 297 Mežnička dolina 37 Milinklad 254 Minhen 405 Mitrovica 212 Mlava 113 Mlinište 101, 234 Mljet 265, 277, 279 Mohovo 422 Mojkovac 427 Moldavija 85 Molnik 126 Monte Kasino 56, 321 Morava 35, 114, 115, 173, 287, 414, 448, 470 Moskva 10, 20, 21, 24, 32, 62, 71, 72, 75, 82, 84, 108, 156, 183, 184, 189, 201, 205, 218, 241, 254, 280, 281, 299, 301, 306, 311, 316, 320, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 331, 334, 336, 337, 339, 340, 354, 359, 373, 379, 380, 383, 385, 386, 391, 392, 430, 431, 432, 448, 460, 467, 479 Moslavina 130, 135, 257, 261, 265 Mostar 138, 141, 213, 245, 247, 249, 338, 422, 423

Mošarina 146 Mratinje 254 Mrkonjić-Grad 31, 142, 177, 215, 282, 288 Muka 275 Napulj 320, 327 Nemačka 9, 11, 16, 20, 25, 26, 27, 28, 29, 30 36, 39, 47, 53, 54, 59, 70, 71, 72, 73, 78 8o' 81, 85, 87, 114,125,126, 131,143, 163, 183' 224/239, 240, 252, 263, 264, 269, 270, 275' 277, 299, 321, 340, 346, 394, 396, 398, 399' 400, 401, 409, 410, 422, 425, 426, 443, 447 Neretva 161, 215, 237, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 255, 259, 264, 277, 305 451 Nevesinje 137, 138, 248 Nikšić 89, 120, 171, 254, 272, 377, 407, 422 Niš 17, 28, 35, 83,114, 115, 263, 407, 440, 448 Nišava 115 Normandija 16, 321, 327 Norveška 54, 55, 332, 371, 394, 399, 407, 409, 413 Notranjska 210, 230, 256, 424 Nova Varoš 116, 117, 118 Novi 213 Novi Pazar 31, 38, 100, 302, 322 Novi Sad 146, 212, 359, 451, 463 Novi Zeland 433 Njufaundlend 22 Njujork 187 Obrovac 129 Ogulin 157, 213, 243, 451 Ohrid 31, 38, 310 Ohridsko jezero 31 Olovo 255 Omiš 264 Opatija 243 Orahovac 417 Orašac 228 Orjen 171 Orlova čuka 31 Osijek 43, 128, 242, 406 Osječina 244 Osogovo 279 Ostrožac 245 Oštrelj 101, 234 Otaševac 233 Otočac 133 Ozren 140, 225 Pacifik 22 Padjeni 134 Pag 43, 128, 406 Palestina 52 Pančevo 145 Pantelarij 306 Papuk 132, 438 Paraćin 111 Pasjača 115, 163, 212

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Peć 148, 276, 416, 417, 440 Pećinci 147 Peloponez 241 Pelješac 264 Perl Harbur 11, 23 Pernicen 448 Petrinja 31 Petrova gora 76, 197, 226 Petrovac 120, 233 Petrovac na Mlavi 99 Petrovačko polje 232 Petrovgrad 36 Pirinska Makedonija 341 Pirot 339 Piva 185, 226, 232, 253, 254, 392 Pjenovac 174 Plačkovica 279 ,• Planica 105 Plaško 282 3 lav 38, 169, 296 Pliberak 430 Pliško polje 337 Ploče 264 Ploešti 439 Elješevica 438 Pljeva 139 Pljevlja 120, 123, 124, 171, 232, 254 Pocerina 173 Podgorica 17, 120, 272, 407, 421, 422, 427, 440 Podgorina 173 Podgrmeč 139, 142, 212, 227, 257, 376 Podlugovi 140 Podravina 261, 265 Podrinje 172, 396, 407 Podujevo 417 Podunavlje 27, 84, 113, 133, 266 Pokuplje 257, 278 Polimlje 416 Poljska 15, 19, 20, 30, 55, 399, 404, 431, 443, 448, 449 Pomoravlje 35, 98, 100, 113, 470 Poreč 113 Porečka reka 113 Portugalija 404 Posavina 98 Posušje 214, 215, 249 Potkozarje 224 Potsdam 466, 469 Povlen 172, 322 Požega 100, 101, 110, 150, 195 Prag 64, 328 Prekaj 233 Prekomurje 25, 409 Prenj 31, 248 Prepolac 416 Prespa 259 Prespansko jezero 31 Prešenovački Prnjavor 147 Priboj 31, 253 Prijedor 211, 224

513

Prijepolje 205, 278, 422 Prilep 144, 230, 257, 408 Prisoje 138 Priština 148, 276, 416 Prizren 27, 275, 276, 415, 416, 418 Prokletije 39 Prokuplje 99, 115, 211 Prozor 214, 245, 249 Prut 447 Pugleđ 261 Pula 434, 435 Pusta Reka 212 Rab 406 Radan 115 Raduša 232 Rama 214, 215, 247, 249 Rasjača 115 Ravna gora 60, 61, 62, 72, 110, 111, 374 Resava 113 Ribnica 126 Ribnik 177 Rijeka 33, 211, 215, 270, 426 Rijeka Crnojevića 120 Rim 47, 178, 242, 243, 247, 394, 439 Risan 338 Ristovac 236 Rodopske planine 408 Rogozna 322 Romanija 140, 197 Rožaje 38, 294 Rudine 226, 232 Rudnik 359 Rudo 117 Ruma 212 Rumunija 9, 15, 16, 27, 28, 31, 32, 33, 36, 75, 157, 198, 258, 266, 273, 321, 322, 330, 336, 337, 356, 379, 384, 447, 466 Rusija 9, U, 33, 59, 72, 82, 85, 120, 198, 202, 290, 312 Salaš 113 Samobor 31 San Francisko 432, 460 Sana 211 Sandžak 36, 38, 41, 86, 100, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 121, 122, 123, 124, 171, 172, 173, 174, 176, 177, 185, 187, 205, 210, 212, 228, 248, 252, 254, 258, 259, 262, 264, 268, 270, 271, 276, 277, 283, 294, 301, 302, 324, 340, 355, 371, 407, 414, 422, 427, 429, 461, 462, 463, 464 Saniea 228, 229 Sanski Most 31, 75, 85, 142, 213, 243, 301 Sarajevo 30, 31, 46, 117, 129, 138, 139, 140, 174, 214, 224, 242, 250, 255, 366, 406, 423, 425, 440 Sava 44, 49, 63, 100, 107, 108, 133, 213, 228, 265, 277, 278, 401, 402, 407, 422, 423, 425, 429, 462 Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika 9, 10, 11, 12, 18, 20, 21, 22, 29, 54, 55, 60, 71,

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

72, 73, 74, 75, 78, 79, 81, 82, 83, 85, 88, 92, 94, 100, 114, 125, 126, 131, 138, 153, 188, 189, 197, 198, 200, 202, 218, 262, 292, 299, 304, 306, 307, 312, 314, 316, 320, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 331, 332, 333, 338, 339, 351, 358, 373, 375, 380, 384, 385, 387, 388, 391, 392, 393, 395, 399, 423, 430, 431, 432, 433, 436, 437, 438, 448, 450, 453, 456, 458, 466, 467, 472, 473, 475 Segedìn 145, 408 Selce 52 Semberija 140, 257 Semizovac 140 Senj 213, 270 Senjak 407 Severna Afrika 21, 22, 23, 28, 55, 56, 118, 216, 303, 371, 433, 439, 465 Sibir 421 Sicilija 56, 239, 258, 306 Sinaj 261 Sinjajevina 253 Sisak 43, 128 Sitnica 137 Sjedinjene Američke Države 11, 19, 20, 21, 22, 23, 53, 54, 56, 57, 58, 66, 79, 92, 153, 186. 187, 202, 260, 299, 306, 307, 316, 339, 355, 386, 390, 430, 432, 433, 434, 435, 439, 450, 456, 467, 475, 476, 478 Sjenica 276 Skadar 147, 169, 415 Skender-Vakuf 211 Skoplje 27, 28, 35, 41, 144, 282, 311, 370, 408, 440 Skopska Crna gora 416 Slatina 232, 233 Slavonija 63, 75, 77, 130, 132, 135, 157, 159, 160,178, 211, 216, 228, 230, 250, 257, 262, 265, 307, 424, 440, 465 Slavonska Požega 128 Slavonski Brod 17, 224, 440, 451 Slovačka 47, 394, 404, 443 Slovenačko primorje 210, 256, 259, 261, 289, 290, 291, 294, 320, 321, 424, 434, 441, 442 Slovengradec 430 Slovenija 36, 37, 44, 63, 70, 77, 84, 85, 86, 103, 124, 125, 126, 152, 159, 160, 161, 167, 170, 179, 182, 197, 208, 210, 211, 214, 215, 216, 220, 223, 258, 259, 261, 263, 264, 268, 270, 278, 284, 287, 288, 300, 307, 320, 335, 350, 355, 362, 369, 375, 377, 390, 396, 406, 425, 430, 441, 442, 448, 461, 472 Smederevo 384 Smolensk U, 82 Smoljani 233 Snežnik 426 Sniježnica 137 Soča 425 Sofija 28, 35, 64, 83, 248, 334, 356, 386, 439, 445, 448 Sokolac 140, 197 Solun 83, 114, 311, 355, 409, 427, 428

Sombathelj 408 Sovjetski Savez 9, 10, 11, 18, 19, 20, 21, 54 70, 73, 75, 81, 86, 89, 94, 108, 125, 131, 18i 189, 199, 202, 218, 295, 299, 300, 328, 329' 356, 384, 386, 390, 391, 392, 423, 430, 43l' 467, 476, 478 Spasovci 128 Split 17, 36, 66, 87, 129, 132, 135, 136, 148 157, 159, 211, 213, 259, 264, 270, 337, 355' 425, 440, 465 Srb 211 Srbija 10, 16, 17, 18, 26, 27, 29, 30, 32, 35 36, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 49, 50, 51, 56, 58' 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 70, 74, 75, 77, 84* 85, 87, 89, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 98, 99,' 100, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110 111 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 123' 140, 144, 147, 148, 150, 151, 155, 156, 157 158, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 168, 169, 170, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 195, 196, 197, 200, 202, 205, 212, 230, 248, 252, 257, 258, 259, 260, 263, 265, 266, 267, 268, 271, 272, 274, 276, 277, 278, 279, 283, 284, 287, 288, 289, 293, 301, 302, 315, 316, 318, 321, 322, 323, 324, 326, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 334, 335, 336, 339, 340, 343, 351, 355. 357, 360, 363, 364, 373, 374, 375, 377, 378, 383, 395, 396, 398, 406, 407, 414, 416, 417, 419, 420, 427, 428, 429, 437, 438, 444, 445, 446, 451, 460, 461, 462, 463, 464, 465, 467, 470, 472, 476, 477 Srebrenica 140, 172 Srednja Evropa 405 Srednji istok 307 Sredozemlje 20, 52, 434, 435 Sredozemno more 240 Srem 18, 35, 36, 39, 63, 96, 100, 119, 144, 145, 146, 147, 169, 211, 212, 228, 230, 257, 259, 278, 283, 335, 340, 353, 368, 395, 396, 422, 423, 425, 464 Sremska Mitrovica 96, 147 Sremski Karlovci 462 Srnetica 101 Srpska Jasenica 223, 228, 236, 237 Staljingrad 118, 167, 216, 239 Stara Gradiška 43, 128 Stara Srbija 26 Stari Trg 417 Stavropolje 397 Stekerovci 228 Stoce 337 Stolac 137 Stolice 103,105, 106, 122, 123, 141, 195, 196, 203, 209, 361 Strasbur 16 Struga 276 Struganik 105 Subotica 464 Sudan 56 Sudet 30 Suec369

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Sušak 213, 355 Sutjeska 237, 246, 253, 254, 255, 277, 430 Suvaja 233 Suvobor 174, 322

Šabac 99, 100, 105, 107, 112, 407 Šalja 416, 417 Šamarica 76, 131, 132 Šar-Planina 31, 230, 258, 265, 296, 416 Šara 295 Šarvar 409 Šator 31 Šatoraljaujhelj 408 Šavnik 254 Šehovići 197 Šibenik 129, 132, 157, 270, 355, 425, 465 Šid 423 Šipnija 293, 295, 297 Široki Brijeg 474 Škodra 412 Šlezija 37 Šobotovac 233 Šolta 265, 277, 279, 326 Španija 118, 224, 239, 366, 404 Štekerovci 236 Štip 408 Šujica 214 Šumadija 98, 100, 113, 114, 118, 323, 364 Šumarice 112 Švajcarska 218, 443, 444 Švedska 413 Tacen 125 Tamiš 451 Tamnava 173 Tara 185, 226, 253, 322, 324 Tarant 263 Teheran 299, 308, 332 Tenj 128, 406 Teslić 142 Tetovo 282, 414, 416 Tikveš 257 Timočka dolina 32 Timok 32, 113 Tirana 39, 147, 275, 412, 415 Tirensko more 408 Tirol 37 Tisa 145, 146, 414, 451 Titel 146 Tjentište 188, 254 Tolisavac 196 Tometino Selo 103 Toplice 18, 73, 115, 174, 252, 322, 323 Topola 112, 114, 115 Topusko 300, 377, 381 Tovamik 422 Trakija 339 Travnik 43, 142, 429 Trebava 140 Trebević 140

515

Trebinje 137, 213, 337 Treskavica 214, 232, 248 Triglav 428 Trnovo 231 Tropoj 294 Trst 83,169, 259, 264, 270, 281, 424, 281, 424, 425, 426, 432, 434, 435, 463, 465, 467 Trstenik 100, 418 Trži« 264, 434 Tul 316, 437 Tulon 55 Tunis 306 Turn Severin 324, 325, 336 Turopolje 257, 278 Turska 85 Tutin 294 Tuza 276 Tuzla 140 Udbina 129, 133, 211 Ugljarski krš 416 Ukrajina 9, 10, 12, 33, 356 UJcinj 38, 276 Una 212, 215, 228, 259, 265, 402, 425 Ural 33 Uroševac 417 Usora 140 Ustiprača 31 Uvac 100, 111, 115, 172 Užice 100, 101, 102, 110, 111, 115, 116, 122, 172,195, 196, 205, 225, 322, 357, 365, 372, 373 Vac 408 Valjevo 100, 110, 172 Vardar 27, 323, 470 Vardarska dolina 32 Vardarska Makedonija 414 Vardarsko-Moravska dolina 263 Varšava 335 Vašington 187, 316, 469, 478 Vatikan 44, 49, 179, 382, 404 Velebit 76 Velika 416 Velika Britanija 9, U, 12, 18, 19, 20, 21, 23, 29, 52, 54, 55, 57, 59, 65, 66, 79, 81, 92, 153, 158, 159, 184, 186, 188, 189, 190, 202, 239, 261, 274, 280, 295, 299, 307, 308, 312, 313, 314, 316, 324, 339, 355, 386, 387, 390, 394, 435, 450, 452, 453, 456, 458, 467, 478 Velika Plana 335 Veliki Stijenjani 233 Veliko Gradište 113 Verden 28 Vidojevica 115 Vidovo Selo 226 Viduša 137 Vilefranš-d-Ruerž 443 Vilica Guvno 245 Vinica 243 Vir 121

*D0 NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA

Virpazar 120 Vis 119, 263, 279, 317, 318, 319, 320, 326, 327, 328, 329, 337, 338, 461 Višegrad 101, 196, 253, 255, 324, 419, 422 Višnjenovac 233 Vitomirica 148 Vlasenica 140, 141, 172, 174, 197, 255 Vlasotince 115 Vlaška 85 Voden 311 Vojnić 132, 197 Vojvodina, 15, 63, 77, 87, 88, 96, 144, 145. 147, 157, 159, 160, 165, 176, 257, 283, 288 289, 302, 332, 335, 351, 352, 414, 437, 438 440, 461, 462, 463, 464, 465, 476 Volga 24, 239 Volujak 99, 185, 246, 253 Vranje 15, 265, 279 Vrbas 212, 214, 229, 265, 316, 425, 429 Vrela 101 Vrgin Most 131, 132, 197 Vrhnika 126 Vrlik 133 Vrnjačka banja 100 Vršac 301, 319, 325, 379 Vucevo 99, 185, 232, 246, 254 Vučitrn 417 Vučjak 429

Zadar 17, 31, 262, 270, 337, 355, 425, 440 Zagorje 135, 211, 257, 424 Zagreb 33, 45, 46, 47, 64, 70, 72, 80, 83, 8',, 117, 128, 130, 131, 132, 135, 166, 181, 183, 199, 211, 215, 242, 243, 249, 250, 251, 257, 263, 271, 272, 377, 382, 402, 425, 440, 451 462, 474, 476 Zaječar 113, 407 Zaostra 169 Zapadna Evropa 399 Zapadna Morava 414, 429 Zaplanje 115 Zapotok 261 Zelengora 206, 210, 213, 214, 232, 246, 254, 255 Zemun 18, 263 Zenica 224, 429 Zidani Most 416 Zlatibor 100, 111, 151, 244, 322, 324, 373 Zvižd 113 Zvornik 100, 140, 172 Žabalj 145, 146 Žabljak 152, 171, 232 Žagubica 99 Ženeva 444 Žumberak 132, 211, 257