Branislav Otašević: Crkve i manastiri na svetim vodama Lima

BRANISLAV OTAŠEVIĆ: CRKVE I MANASTIRI NA SVETIM VODAMA LIMA

Crkve i manastiri u Plavskoj župi Od davnina, a pogotovo u srednjem vijeku Plavska župa, koja se prostirala od Vrmoše (danas u Albaniji) do ulaska Lima u klisuru Sućeska, nedaleko od Andrijevice bila je gusto naseljena srpskim stanovništvom. Doline rijeka, visoke planine i guste listopadne i čamove šume mamile su ljude da se ovdje stalno nastanjuju. Crkveni život je bio veoma razvijen, osim ostataka manastira u Dolji kod Gusinja, starih crkvišta u Gusinju i okolini, manastira Svete Trojice na ušću Komorače u Lim ispod brda i tvrđave Gradac u ataru sela Brezojevice, crkvišta u Plavu, Petrove crkve u selu Brezojevice, crkvišta i crkve u Velici, Petkove crkve u Gornjoj Ržanici, Crkve Svete Petke u Murini, ostataka crkve u Zoriću i crkvišta u Gračanici, tri crkvišta u Ulotini. O prisustvu Srba na izvorištu Lima govore mnogi toponimi i hidronimi od Gusinja, pa čitavim tokovima rijeke Lima i njegovih pritoka, od izvorišta iz Plavskog jezera do ušća u Drinu, nedaleko od Rudog. O razvijenom crkvenom životu govore toponimi i hidronimi vezani za ime srpskog prosvetitelja i svetitelja Svetog Save iz svetorodne loze Nemanjića: Savina voda u Dolji kod Gusinja, Savini izvori u Gusinju, Savino kamenje u selu Jare, nedaleko od Plava, Savine stope u Gornjoj Ržanici, Savina česma na granici atara sela Mašnica i Gornja Ržanica, Savina glavica u Gračanici, Savin do u selu Slatini kod Andrijevice, Savin Bor, selo u ataru opštine Berane, Savina stolica u Budimlji kod Berana, Savine vode na putu Rožaje-Peć i mnogi drugi. Mnogi naučnici poput akademika Miomira Dašića, Aleksandra Deroka, dr Jova Medojevića, Ratka Deletića, Gordane Tomović, dr Nenada Makuljevića, dr Ivice Todorovića, dr Slobodana Tomovića, akademika Mitra Vlahovića, dr Slavenka Terzića, dr Marka Kneževića i mnogih drugih proučavali su crkve i manastire na ovom području. U kancelarijama srpskih vladara, vlastele i manastirskim pisarnicama nastalo je mnogo dokumenata značajnih za političku kulturu i istoriju srpskog naroda. Nažalost, tokom vremena mnogo službenih knjiga, isprava i dokumenata je nestalo. Neke su izgorele za vrijeme rušenja i paljenja srpskih srednjovjekovnih crkava i manastira u vrijeme turske okupacije, koja je dugo trajala, druge je zub vremena i ljudska nepažnja uništila. No, i pored toga što je u strašnim ratovima i požarima, prirodnim kataklizmama nestalo bogato nasleđe, ipak je do današnjeg dana sačuvano dosta pisanih izvora koji svjedoče o srpskim srednjovjekovnim državama. Najstariji pisani dokumenti potiču iz druge polovine dvanaestog vijeka, ali nema sumnje da su i prije tog vremena postojali pismeni ljudi i njihovi zapisi. Čuveno Miroslavljevo jevanđelje je najljepši srednjovjekovni spomenik pisan krajem dvanaestog vijeka, svjedoči da je srpski književni jezik već ranije bio formiran i da je u srpskoj državi bilo uzora na koje se pisar Jevanđelja ugledao. Područje današnje opštine Plav je manje od područja Plavske župe koja je pripadala Dečanskom vlastelinstvu o čemu svjedoče Dečanske hrisovulje, darovnice srpskih srednjovjekovnih vladara, i drugi istorijski podaci. Iz doba Nemanjića prvi manastir po predanju i nekoliko zapisa napisanih na osnovu predanja koja su sačuvana do današnjih dana napravljen je oko 1250. godine i njegovi ostaci – zidine, sačuvani su do polovine dvadesetog vijeka u selu Dolji kod Gusinja. Porušen je po ulasku Turaka u Plavo-gusinjski kraj 1455. godine. Dio kamenja od manastirskih zidina upotrijebljen je za zidanje katoličke crkve u Gusinju. Tome se suprotstavio, ali bezuspješno, gusinjski paroh prota Đorđije Šekularac, jedna od najznačajnijih crkvenih ličnosti u gusinjskom kraju pri kraju devetnaestog i prve polovine dvadesetog vijeka. Dio kamenja od manastirskih zidina i temelja koristio je jedan mještanin zidajući svoju kuću, pomoćne objekte i zid

oko imanja, a da niko od nadležnih organa nije intervenisao, ili, pak, postavio neko obilježje da se sačuva od zaborava mjesto na kome je bio podignut manastir. Pisanih istorijskih validnih dokumenata i zapisa nema, ali u svojim zapisima ga pominju neki autori (pop Miloš Velimirović, francuski konzul Viet i drugi), ali njihovi zapisi su na osnovu predanja, a ne vjerodostojnih istorijskih dokumenata. Andrija Jovićević, Miloš Velimirović, Ilija Vučetić pominju u svojim zapisima crkvu plotaru koja je bila u centru današnjeg Gusinja i koja je egzistirala više od dva vijeka a koju je na ruševinama stare crkve, koju su Turci zapalili oko 1614. godine kada je podignuta tvrđava Gusinje i stvoren administrativni centar nahije koja je pripadala Pećkom, Dukađinskom i na kraju Skadarskom sandžaku. Turske vlasti nijesu dozvoljavale da se srpske crkve podižu od tvrdog materijala nego su bile malih gabarita, tek toliko da se može vršiti božja služba. Nešto kasnije popovi Vujoševići su izgradili crkvu na srpskom pravoslavnom groblju gdje je na prvom spratu bila crkva sa oltarom, a na drugom škola koja je počela sa radom 1866. godine. Poslije je crkva zapaljena od strane Turaka i Arnauta, ali je na tom mjestu postavljen borovi direk gdje je pop Milovan Vujošević vršio službu prilikom sahrane vjernika i Zadušnica. Izgradnjom vodovoda za Gusinje taj direk je porušen i više nije obnavljan, ali se orijentaciono znalo gdje je bio postavljen. Tu je službu vršio i pop Novićević koji je bio popularan i do izgradnje crkve Svetog Đorđa 1926. godine, pop Šekularac, za čiju gradnju je novac dao kralj Aleksandar Karađorđević I, a izgradnjom rukovodio pop Đorđije Šekularac. Na mjestu gdje je bio direk vršena je božja služba. Crkva je postojala i u selu Vusanju, a 1936. godine na imanju Nikezića podignuta je crkva i u selu Martinovićima, koje se u srednjem vijeku zvalo Trepča. Porušena je 1941. godine, danas se vide ostaci, ali nije obnavljana. Mještani malo po malo uzurpiraju zemljište koje je pripalo ovoj crkvi. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=482539&datum=2015-03-22 Manastir Svete Trojice Brezojevice

Manastir Sv. Trojice u Brezojevicama Manastir Svete Trojice podignut je, ili vjerovatnije obnovljen, 1567. godine, dakle nešto oko sto godina poslije pada Plavske župe pod tursku vlast (1455-1567). Od propadanja srpske srednjovjekovne države, poslije Kosovskog boja 1389. godine Plavska župa, kojoj pripada i lokalitet sela Brezojevice (ranije naj-

vjerovatnije Vražegrmci) nalazi se u sastavu Despotovine Vuka Brankovića i gusto je naseljena srpskim stanovništvom. Takav status zadržala je do pada Despotovine pod tursku vlast 1455. godine. Tada je pod turskom vlašću potpala i susjedna župa Zla Rijeka, koju neki istraživači nazivaju i Komska župa. Župa Budimlja, kojoj je pripadao i susjedni Šekular, isto je u to vrijeme potpala pod tursku vlast, a u njoj je bio snažno razvijen crkveni život. Po podacima koje je ostavio ruski konzul u Skadru, Jastrebov, manastir Svete Trojice je sagrađen oko 1400. godine, a padom pod tursku vlast on je sa pratećim objektima srušen, a 1567. godine dečanski arhimandrit Nestor ga obnovio sa manastirskom bratijom iz Visokih Dečana. Brezovički hram nije do sada detaljnije istraživan i ako je 2003. godine održan i naučni skup – simpozijum na kome su uzeli učešće dr Dragan Radenović, dr Jovo Medojević, dr Dragomir Kićović, dr Marko Knežević, ruski akademik Giponenko Alfred Grigorievič, akademik Filčakov Igor Borisavović, Bikovski Georgi Andrejević. Skup je blagoslovio episkop budimljansko-nikšićki, preosvećeni vladika Joanikije, autor ovog rada, Branislav Dašić, arhitekta Ranko Vukanić i pjesnik Ratko Deletić. O prošlosti manastira zna se na osnovu rijetkih zapisa koje su ostavili Gedeon Jurišić, Jastrebov, Bašmakov, Meria Daram, Miloš Velimirović, Andrija Jovićević, Miomir Dašić, Slobodan Tomović, Marko Knežević, Slavenko Terzić i drugi istraživači. Opširnije ga je proučavao i prof. dr Sreten Petković, koji je ostavio o njemu dva značajna i zapažena naučna rada, Aleksandar Deroko, Stojan Novaković i drugi mlađi istraživači. Pored veoma značajne spiritualne komponente, po kojoj je poznat kao čvrst stožer pravoslavlja u etnički i konfesionalno heterogenoj sredini, a uz to i istorijski veoma burnom prostoru, manastir Svete Trojice u Brezojevicama ima izuzetan značaj kao kulturno-istorijski spomenik, to jeste kao autentični svjedok istorijske prošlosti ovoga kraja. Zbog toga je zaštićen zakonom. Hram je u prošlosti više puta paljen, djelimično rušen i obnavljan. Za vrijeme napada Husein Avni paše na Vasojeviće 1862. godine hram je zapaljen od strane Ali bega gusinjskog i njegovog bažibozuka, uništen je živopis visoke umjetničke vrijednosti i uništene ikone na templi svetogorskog tipa. U vrijeme Plavo-gusinjske ekspedicije poslije Berlinskog kongresa 1878. godine hram je zapaljen 1879. godine. Zaslugom sveštenika iz svešteničke kuće Popovića, naslednika popa Mitra Popovića, iz Šekulara porijeklom, stalno nastanjenog u Velici, manastir je ponovo obnovljen da bi ga Turci u Balkanskim ratovima ponovo zapalili. Tada je zapaljena i zgrada osnovne škole u Brezojevicama koja je sagrađena 1891. godine, u kojoj je radila Brezovička osnovna škola. Manastir je obnovljen poslije Prvog svjetskog rata, da bi ga u ustanku 1941. godine ponovo zapalili plavski muslimani, porušili manastirski zvonik, koji je bio izgrađen na brdu Gradac, polomljeno crkveno zvono, a brence sa zvona uzeo je jedan Ciriković iz Skića i od njega napravio ćuskiju. Priča se da je poslije toga poludio. Ovim požarom obijen je malter i znatno oštećen živopis, sačuvani su samo neznatni fragmenti koje je u svojim radovima obradio Sreten Petković, a konzervirao ih 1988. godine Republički zavod za zaštitu spomenika prilikom rada na obnovi manastira i pokrivanja bakarnim limom. Za vrijeme i poslije Drugog svjetskog rata, hram je bio sedam godina nepokriven i znatno su oštećeni manastirski zidovi. Nakon toga je pokriven daščanim krovom. Prema zapisu Jugoslovenskog leksikografskog zavoda manastirsko zvono je korišćeno udarima čekića pošto brence nije imalo, ali brzo je zvono postalo neupotrebljivo i čuva se u manstiru. Veoma značajnu ulogu brezojevički manastir je imao prilikom razgraničenja između Crne Gore i Albanije 1913. godine, kao i poslije Prvog svjetskog rata. Komisije za razgraničenja tada su imale u vidu položaj hrama i u vezi sa tim udaljenost sa koje vjernici za dana mogu doći u hram, obaviti vjerski obred i vratiti se nazad svojim kućama. Tako su današnja sela Hoti i Vusanje pripala Crnoj Gori i ako su u srednjem vijeku pripadala srednjovjekovnoj župi Plav. U doba petovjekovne turske okupacije hram Svete Trojice u svoje vrijeme je predstavljao značajan centar okupljanja ne samo vjernika nego i prvaka i junaka ovoga kraja. Tu su mirene krvi i plemenske svađe, ugovarano hajdukovanje, organizovani skupovi, vršena krštenja i obavljani drugi vjerski obredi. Ova jednobrodna građevina sa pripratom u cjelini obrazuju pravougaoni oblik osnove na čijoj se istočnoj strani nalazi polukružna apsida u kojoj je oltar. Sam naos crkve sa svojim nišama, kao i pripratom ima kvadratnu osnovu. Poluobličasta konstrukcija broda naslanja se na bočne prislonjene lukove. U istorijskim izvorima se navodi da se sa glavnih ulaznih vrata nalazio veliki zidni krst sa prorezom za jedno veće i dva manja zvona. Za vrijeme Turaka krst je srušen i vilajetske vlasti su zabranile postavljanje krsta i manastirskih zvona. U literaturi se navodi da manastir Svete Trojice pripada vizantijskom arhitektonskom stilu i da podsjeća na starije primorske crkve. Vizantijska arhitektura je u srednjovjekovnoj Srbiji dobila

široku primjenu u izgradnji sakralnih objekata. Pod jakim uticajem vizantijskog arhitektonskog stila izgrađeni su manastiri raške škole. Po arhitekturi ispada i stiče se utisak da je ovaj manastir znatno ranije izgrađen. Čitava unutrašnjost manastira bila je ukrašena sa scenama srpskog sakralnog slikarstva. Živopisanje hrama izvršeno je za vrijeme arhiepiskopa Nestora 1567. godine. O tome postoje djelimično sačuvani zapisi, jedan iznutra na ulaznim vratima, a drugi u prozoru oltara. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=482689&datum=2015-03-23 Na crkvištima niču nove svetinje Uništenjem zidnih kompozicija u manastiru Svete Trojice u Brezojevicama hram je znatno izgubio od svoje umjetničke vrijednosti. Međutim, nije umanjena istorijska vrijednost manastira, jer je na zidovima uništenjem i oštećenjem živopisa ispisana surova prošlost bogomolje. Najviše ostataka živopisa zadržalo se na zapadnom zidu naosa. U prvoj zoni su freske sv. Nikete, Bogorodica sa Hristom. Iznad nje poprsje Svetog Sergeja i Vakha, zatim uz vrata s jedne strane Arhanđeo (vjerovatno Mihailo), a s druge Sv. Simeon Srpski. Uz njega tri srpska velikodostojnika, od kojih jedan, po mišljenju Sretena Petkovića, odgovara Svetom Savi Srpskom. Iznad ovih pojedinačnih figura u drugoj zoni nalaze se tri scene, nešto bolje očuvane u naosu: Veliko uspenje Bogorodice, Hristos pred Anom i Kajafom i Rođenje Bogorodice. U priprati na istočnom zidu očuvan je dio kompozicije Strašnog suda – horovi pravednika i dio Hetimasije. Iznad ulaza u naos je Gostoljublje Avramovo. Na južnom zidu oltarskog prostora je lik Jovana Preteče, a u niši poprsje Svetog Save. U cjelini uzeto, smatra Sreten Petković, tematika živopisa odražava Stradanja Hristova, a u sažetoj formi Bogorodični ciklus. Po njegovom istraživanju 1964. godine freske brezojevičkog manastira slične su sa freskama manastira Morače i dijela živopisa manastira Nikoljac kod Bijelog Polja i radila ih je ista grupa zografa. I ako su ostaci brezojevičkog manastira teško oštećeni, Petković je ustanovio da postoji zidno stilsko jedinstvo sa moračkim živopisima iz 1574. godine, odnosno 1577. i 1573. godine. Naročito je zapažena kompoziciona i ikonografska sličnost između kompozicije Uspenja Bogorodice i freske Isus pred Anom i Kajafom. Pa i druge scene iz moračkog manastira i dio njegovog životopisa mogu se prepoznati u brezojevičkom manastiru. Sveštenici ovog manastira imali su plodnu saradnju sa Visokim Dečanima, prizrenskim vladikama, Pećkoj patrijaršiji, Đurđevim stupovima, Šudikovom, a pop Mitar Popović imao je saradnju i sa vladikom Radom i drugim sveštenicima sa Cetinja. Njegovi sveštenici su uspostavili saradnju sa Bogoslovsko-učiteljskom školom u Prizrenu, vladikom Ananijem, ruskim, francuskim i austrijskim konzulima u Skadru i borili se za organizovanje oslobodilačkog pokreta u Plavskoj župi. Manastir Svete Trojice je sa manjim prekidima pojao, piše Miloš Velimirović, i ako je srušen grad Gradac iznad njega, gdje je bio i zvonik, srušena tvrđava i grad Čeligrad, Petrova crkva na Borovoj glavici, gdje su Karađorđevi ustanici na jednom stogodišnjem hrastu postavili krstaš, Karađorđev barjak, a ustanike u manastiru Svete Trojice pričestio pop Ilija, rodom iz Šekulara. Ustanici su se bili utvrdili na Previji, gdje se i danas poznaju Karađorđevi šančevi, o čemu opširnije piše akademik Miomir Dašić, jedan od najboljih poznavalaca istorije i prošlosti ovoga kraja. Crkve u Plavskoj župi postojale su u Velici, Petkova crkva u Gornjoj Ržanici, crkva na Murini, crkva na Zoriću, tri u Ulotini i jedna na Pšeničištu u Gračanici. Crkva je bila i na Meterizu u Plavu. Arhitekta Ranko Vukanić je projektovao mnoge hramove u dolini Lima od formiranja Budimljansko-nikšićke episkopije do danas i smatra „kako je narod počeo da se vraća crkvi, Bogu i vjeri. Bog je dao snage i pameti vjernome narodu Plavske župe i počeo je da obnavlja i stare hramove, gradi nove, tako da je od 1990. godine obnovljeno i izgrađeno više hramova: Drvena zvonara na ulazu u Manastir, sazidan zvonik na mjestu porušenog na brdu Gradac, podignuta crkva Velikomučenika Sv. Kirika i Julite kod škole u Velici, crkva je posvećena stradalim – nevino poklanim, spaljenim i ubijenim žrtvama od strane fašističkih „Skenderbeg“ i „Princ Eugen“ divizija, koji su 28. jula 1944. godine na zvjerski način ubili 428 lica, uglavnom žena, djece i staraca. Protogonisti ovog krvavog događaja, o kome se zarad proklamovanog bratstva i jedinstva dugo ćutalo, bili su Sahit hodža Šahmanović, odža Kojić i odža Osman Rastoder. U izgradnji je crkva Svete Petke na Murini, obnovljena crkva na Zoriću i izgrađena crkva u Vojnom selu i Ulotini. Obnovljena je crkva Svetog velikomučenika Georgija u Gusinju.

Temelji crkve Svetog Nikole u Vojnom selu kod Plava, poznatog u Dečanskim hrisovuljama i darovnicama srpskih srednjovjekovnih vladara osveštani su 1991. godine od strane mitropolita crnogorsko-primorskog visoko preosvećenog, gospodina Amfilohija. Crkva je riješena u obliku razvijenog upisanog krsta sa polukružnom oltarskom apsidom unutra i spolja, te sjeverno i južno pjevničkim konhama, što zajedno čine trolist, odnosno trikonhos. Glavni brod crkve i poprečni transep su iste širine, a iznad centralnog dijela naosa uzdiže se osmostrani tambur iz kvadratne osnove i oslanja se preko pandatifa na zidove. Oltarski prostor je denivelisan u odnosu na naos za dva stepenika, a u zidu apside sjeverno i južno postavljene su polukružne niše preskomidije i đakonikuma. Ulaz u objekat je sa zapadne strane, a južnoj pevnici su bočna vrata polukružno završena. Dok je u sjevernoj konhi polukružno završen prozor kao i u osnovi oltarske apside. Sastavni dio crkve je i zvonik koji je kvadratne osnove i povezan je poluobličastim svodom sa crkvom. U neposrednoj blizini osnovne škole u Velici, izgrađene 1864. godine, osnovane radnije, podignut je hram Sv. Kirika i Julite, omeđen seoskim asfaltnim putem, prislonjen na plato školskog dvorišta, u sjenci stare divlje trešnje, izgrađena po ugledu na objekte srpsko-vizantijskog stila, u obliku trihonohosa sa polukružnom oltarskom apsidom i dvije bočne konhe pjevnice. Objekat je riješen sa krovnim površinama u obliku upisanog krsta. Dimenzije crkve su u osnovi 9,80 h 7,80 m. Visina objekta je 11 metara, a korisna površina dvadeset devet kvadrata. Crkvu u Vojnom selu, Velici, Murini i Ulotini, manastirski zvonik i kapiju u Brezojevicama, rekonstrukciju srpske crkve u Gusinju, projektovao je vrsni stručnjak, vjernik, intelektualac dipl. inž. arh. gospodin Ranko Vukanić, a izgradnju finansirao vjerujući narod Plavske župe i okoline. Crkva u Velici je dekorisana, murinska je u izgradnji, a na Prijedolskoj Ćafi, na međi atara Velike i Šekulara, podignuta je crkva Sv. Petra i Pavla. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=482780&datum=2015-03-24

Crkveni život u srednjem vijeku

Manastir Kumanica Dolina Lima predstavlja okosnicu oko koje su nastali, razvijali se i širili srpska srednjovjekovna država i njena obilježja. Time je u mnogome doprinio i prirodni položaj ovoga predjela, iz koga se lako dospijevalo do Jadranskog primorja na zapadu, crnomorskog basena na istoku, Podunavlja na sjeveru i Sredozemlja na jugu. Oko ove okosnice koncentrično su se međusobno povezivale i druge oblasti, koje su ulazile u sastav srpske srednjovjekovne države. O značaju Polimlja u konsolidaciji srpskog srednjovjekovnog etničkog jezgra i razvoja srpske države, posebno u vrijeme Nemanjića i epohe koje su potom slijedile, svjedoče brojni kulturno-istorijski spomenici koji su ravnomjerno razasuti po dolini Lima i njegovim pribrežnim stranama, od njegovog izvora iz Plavskog jezera pa do ušća u Drinu kod Međeđe, nedaleko od Višegrada. Zbog toga se Polimlje iz milošte moglo s razlogom nazvati Srpska Sveta Gora. Neki hroničari kažu da je Jovan Krstitelj znao za Lim i Polimlje „ne bi krstio Hrista na Jordanu, nego na Limu“. To je bio povod da se 1996. godine, na inicijativu Slavoljuba Pušice i Muzeja u Prijepolju, radi potpunijeg proučavanja ovog dragocjenog kulturno-istorijskog nasleđa, organizuje međunarodni naučno-istraživački projekat pod nazivom Na svetim vodama Lima sa sjedištem u muzeju u Prijepolju. Kulturno-istorijski spomenici u dolini Lima pretrpjeli su nakon prodora Turaka u ove krajeve znatna oštećenja i razaranja. Zbog toga je bilo krajnje vrijeme da se ovom kulturnom blagu velike istorijske i naučne vrijednosti posveti dužna pažnja sa arheološkog, istorijskog, istorijsko-umjetničkog, etnološkog i arhitektonskog stanovišta. Iz tih razloga su neki od ovih spomenika dobili svoj prvobitni izgled. Među njima je Sveta Trojica u Brezojevici kod Plava, Šudikova i Uroševica kod Berana, Sveti Luka u Kaludri kod Berana, Davidovica i Kumanica kod Brodareva, a u toku je i obnova i rekonstrukcija manastira Svetog Đorđa u Mažićima, manastira Pustinje, puste crkve u Seljašnici i manastira Davolje kod Pljevalja. Većina ovih poslova je završena. Pored crkava i manastira, u dolini Lima očuvala su se i druga znamenja koja svjedoče o konsolidaciji srpskog etničkog jezgra na ovim prostorima. Na to podsjećaju imena starih srpskih župa, Plavske župe, župe Zla rijeka (Komska župa), župa Budimlje, Brskovo, Ljuboviđa, Crvena Stijena, Zvjezd i druge. Teritorijalno-organizacioni oblik Srbi su donijeli iz svoje stare postojbine. Na ovim prostorima su se razvili gradovi Gradac kod Gusinja, Gradac i tvrđava na ušću rijeke Komorače u Lim, Čeligrad u plavskoj župi, Gradac iznad Zle rijeke kod Andrijevice, Gradac u Budimlji, Sokolac u Zloj rijeci, zatim Vodice, Mileševac, Kovin, Oštrik, Jagad, Sjeverin i drugi. Kod manastira i crkava bile su karavanske stanice, a nedaleko od njih trgovi i pazari na kojima se okupljalo okolno stanovništvo radi podmirivanja svojih životnih potreba, nabavke, razmjene i prodaje robe. Primjeri za to su Kruševo kod Gusinja, nazvan trg, pazar u

Metehu kod Plava, Nikolj pazar kod Bijelog Polja, Brskovo, Prijepolje, Priboj i dr. Geografski položaj Polimlja odlikuje izdvojene zaklonjene doline odvojene klisurama i razštićene planinskim obodom, sa nizom župskih predjela od Plava na jugu, preko župe Budimlje, Ljuboviđe, Crne Stene i Dabra do ušća Lima u Drinu. Dugotrajna i uređena srpska država i crkvena organizacija pružala je tome području političku stabilnost i ekonomski prosperitet. Polimlje je bilo ispresijecano podužnim i poprečnim pravcima kojima se kretao promet ljudi i robe iz primorskih gradova, najviše Dubrovnika i Kotora, prema srpskom zaleđu i dalje prema istoku i jugu sa mnogobrojnim varijantama dva glavna puta od Dubrovnika za Polimlje, podrinjskog, tzv. via Drine ili via Bosne i drugog preko Nikšića, poznatog kao via Jesera ili via Anagasti. Od Plava su putevi vodili za Metohiju, Kosovo i Makedoniju, a iz današnje Prištine granali se u jednom pravcu prema Nišu, Sofiji, Jedenama i Istanbulu, Konstantinopolisu, Stanbolu, Konstatinom gradu – kako se u kom periodu zvao) a drugi prema Solunu. Na Limu i njegovom slivu postoji više crkava i manastira posvećenih Svetom Nikoli, zaštitniku voda i moreplovaca. Upravo zbog toga što je i u ovom kraju najrasprostranjenija slava uvijek bila o danu Svetog Nikole, mnoge crkve su građene i posvećivane upravo tom Svetitelju. Među njima su u Vojnom selu kod Plava, Nikoljcu kod Bijelog Polja, Podvrhu, u Banji kod Priboja. Naselje Nikoljac je takoreći predgrađe Bijelog Polja, dijeli ga od grada samo rijeka Lim. No, ime Nikoljac, bilo da je riječ o crkvi ili naselju, starije je od Bijelog Polja. Pa se ovaj grad, osim po crkvi Svetog apostola Petra prepoznaje i po Nikoljcu, jer je staro naselje ili trg poznat iz dubrovačkih dokumenata kao Nikolj pazar. A sama crkva koju neki istraživači zovu i manastirom poznata je po prvoj i veoma bogatoj prepisivačkoj školi. Bilo je to i prvo manastirsko naselje sa svojim posjedima i veoma bogatoj prepisivačkoj školi. U kotorskim spisima se pominje kao trgovačko mjesto. Polimlje čini i znatan dio Nemanjine očevine, jer su dvije njihove zadužbine na Limu. Sveti Sava je dijelio srpsku zemlju na „jepiskopije“ i postavi za Polimlje dva „jepiskopa“. Jednoga u Dabru, za srednje i Donje Polimlje, a drugoga u Budimlji za Gornje Polimlje. A kada Sveti Sava preminu, tijelo njegovo bi smješteno u Mileševi u Polimlju. Mnogi naučnici su proučavali crkveni i državni život u Polimlju od dolaska Nemanjića do današnjih dana, ali sve što je zapisano nije ipak sačuvano, a što je sačuvano govori o veoma razvijenom crkvenom i državnom životu na „Svetim vodama Lima“. Dio toga je nedostupan široj čitalačkoj, pa i naučnoj javnosti, a dio se još uvijek istražuje i proučava. Kao organizacione jedinice ovdje se među prvim pominju Plavska župa, župa Budimlja, Mileševa, Dabar, župa Ljuboviđa. A Ljuba Kovačević pominje i župu oko rudnika Brskovo kao Brskovsku župu, kod današnjeg Mojkovca, koju pozivajući se na njega pominje i Veliša Krsmanović. Župe su postojale i kod Starih Slovena kao ekonomsko teritorijalne jedinice koje vremenom gube plemenski karakter. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=482966&datum=2015-03-25 Ranoslovenski period Krajem šestog i prvih decenija sedmog vijeka zbili su se istorijski procesi i prelomni događaji na Balkanskom poluostrvu izazvani trajnim doseljavanjem srpskih i ostalih slovenskih plemena. U početku su Sloveni upadali u vizantijske oblasti zajedno sa Avarima koje su nazivali Obrima, koji nijesu ostavili nikakvih drugih posebnih izrazitih tragova u Polimlju i Potarju, izuzev nekih lingvističke prirode. Prvih nekoliko vjekova po doseljavanju srpskih slovenskih plemena u dolini Lima, kao i na čitavom balkanskom prostoru proteklo je u privikavanju na život u novom podneblju i u prilagođavanju na zajedničko življenje sa zatečenim starosjedilačkim stanovništvom. Naši slovenski preci su u ovom regionu, kao uostalom i na širem prostoru, zatekli starosjedioce kod kojih je proces romanizacije bio poodmakao. Župe su u Polimlju od početka formiranja obično obuhvatale veću kotlinu ili katkad čitavu kraću rječnu dolinu, a njihove granice su često činili okolni nenaseljeni planinski predjeli. Župa Plav, Dobra rijeka (neki je zovu Komska župa, a kasnije i Zla rijeka) i Budimlja zahvatale su teritoriju Gornjeg Polimlja, a Miomir Dašić smatra da ima naučnika i u nauci gledišta da i Župe Bihor i Zaton spadaju u ovu oblast. To smatra i Milisav Lutovac. Slovensko stanovništvo se u Gornjem Polimlju pretežno bavilo zemljoradnjom.

Na to upućuje bogata leksika za žitarice i druge agrikulturne biljke. Na raslojavanje slovenskog rodoslovskog plemenskog društva, pa i onog ilirsko-romanskog, velikog uticaja imala je i hristjanizacija, koja je do kraja druge polovine devetog vijeka dobila šire razmjere, kao i u drugim srpskim oblastima. Međutim, u misionarskoj djelatnosti, među srpskim stanovništvom i najranijom hrišćanskoj crkvenoj organizaciji na ovom prostoru, nema podataka iz onoga doba. Prve crkve u dolini Lima zidane su u stilu primorske arhitekture. O znatnom uticaju primorskih crkvenih središta najvjerovatnije Kotora i njegovih majstora, svjedoče i spomenici s kraja 12. i početka 13. vijeka u dolini Lima: Bogorodica Bistrička, crkva Svetog Petra i Pavla u Bijelom Polju i Đurđevi stupovi u Beranama. Crkvena organizacija u Gornjem Polimlju, kao i cijele doline Lima i uopšte srpske države, u početku je bila podređena arhiepiskopiji u Draču ili Carigradu. Kasnije je jurisdikciju nad ovim područjem imala episkopija u Rasu, koju je vizantijski car Vasilije poslije uništenja Samuilovog carstva priključio 1020. godine Ohridskoj arhiepiskopiji. Stojan Novaković smatra da je takvo stanje ostalo sve do početka 13. vijeka. Od 1219. godine kada je Sveti Sava osnovao jednu od episkopija u Budimlji uticaji katoličanstva u dolini Lima su znatno oslabili. Ipak, piše Miomir Dašić, vjerske i kulturne veze Polimlja i Primorja su se produžile i kasnije.

Politička prošlost ovoga kraja neodvojiva je od istorije ranofeudalne srpske države. Tu prošlost je veoma

teško rekonstruisati u pojedinostima, ali se može pretpostaviti, smatraju istoričari, među kojima i akademik Dašić, da Gornje Polimlje i uopšte Polimlje, nije mogao mimoići ni jedan krupniji događaj iz istorije ondašnje Srbije. U crkvenom pogledu Gornje Polimlje, pod jurisdikcijom episkopije u Rasu, čvršće je kao i ostali središnji djelovi Raške bilo vezano za Ohridsku arhiepiskopiju čije je sveštenstvo onda bilo u većini slovensko. Moguće je da su u ono vrijeme ovamo upućivani sveštenici grčkog porijekla i da je pravoslavlje i u dolini Lima upravo tokom 11. i 12. vijeka uhvatilo duboke korijene. Tada su udareni temelji mnogih crkava i manastira u limskoj dolini i ta je činjenica bila od uticaja što je u nemanjićko doba nastavljena izgradnja mnogih crkava i manastira upravo na „Svetim vodama Lima”. Potarje i Gornje Polimlje bile su najisturenije oblasti Raške prema Duklji, odnosno Zeti. Preko ovih teritorija vodili su putevi i ostvarivale se političke, privredne, kulturne i vjerske veze i dodiri tokom dvanaestog vijeka. O političkim prilikama u ovoj oblasti 60-ih i 70-ih godina 12. vijeka, u vrijeme kada se na političkoj sceni Srbije pojavio Stefan Nemanja – ličnost visokih državničkih sposobnosti, izraziti predstavnik i borac za ostvarivanje interesa mladog i poletnog srpskog plemstva, bližih podataka nema. U borbama za presto i naporima da ujedini razjedinjene srpske zemlje Nemanja je neminovno morao doći u sukob sa Vizantijom. Po svemu sudeći smatraju Ljubomir Stojanović, Miomir Dašić, N. Ružić, R. Grujić i drugi, znatnim dijelom Polimlja pod Nemanjinom vladavinom, upravljao je njegov sinovac Prvoslav, sin velikog župana Tihomira. Prvoslav je nesumnjivo bio župan Budimlje, ali se ne zna da li je pod svojom vlašću imao još koju župu u dolini Lima. Teritorija Gornjeg Polimlja spadala je u domen vladara ili članova dinastije Nemanjića, to potvrđuje i činjenica da je Stevan Prvovjenčani darovao oko 1220. godine manastiru Žiči osam sela i zaselaka u Bihoru, među njima i Zaton, koji je bio središte istoimene župe. Polimlje predstavlja oblast u kojoj se prema poznatoj istorijskoj građi, a i najnovijim istraživanjima, odvijao intenzivan duhovni život. Područje Polimlja bilo je pod snažnim duhovnim uticajem više manastirskih zajednica, među kojima su istaknuti oni čiji je ugled kontinuirano trajao još od ranog srednjeg vijeka. Poseban uticaj na Plavsku župu, župu Budimlju i Komsku župu na gornjim tokovima Lima i njegovih pritoka imali su Visoki Dečani, Pećka patrijaršija. Najznačajnije središte duhovnog života na području Gornjeg Polimlja imao je manastir Đurđevi stupovi, zadužbina Stevana Prvoslava. Centar duhovnog života u plavskoj župi bio je manastir Brezojevica. U bjelopoljskom kraju to je Nikoljac sa crkvom Sv. Petra i Pavla, u prijepoljskom kraju Mileševa, tu su i Kumanica i drugi o kojima će biti riječi. Uz manastire, veliki značaj u duhovnom životu imale su parohijske crkve, često građene od drveta i stradale u ratnim razaranjima i požarima. Nosioci crkvenog života, ktitori i priložnici su lokalni kneževi, monasi, sveštenici i vjernici. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=483108&datum=2015-03-26 Srpske crkve u Komskoj župi Komska župa, ili kako je neki istraživači naše prošlosti zovu Župa Dobra rijeka, ili Turci nahija, sastavni je dio Gornjeg Polimlja koje predstavlja oblast u kojoj se prema poznatoj istorijskoj građi i najnovijim istraživanjima odvijao intenzivan duhovni život srpskog pravoslavnog naroda u srednjem vijeku. Dolaskom osmanske vlasti narušen je crkveni kontinuitet, ali su obnovom Pećke patrijaršije 1567. godine uspostavljeni novi okviri za odvijanje duhovnog života. Obnova je dovela do velike aktivnosti crkvene organizacije tokom koje se podižu i ukrašavaju brojni pravoslavni hramovi. Jedna od oblasti koja pokazuje svu dinamičnost promjena, složenost uslova razvoja duhovne kulture i različite koncepcije razvoja, podizanja, održavanja i ukrašavanja hramova u Komskoj župi i uopšte u Polimlju je upravo ovaj geografsko-srpski etnički prostor. Na ovom području, smatra dr Nenad Makuljević, profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu, odvijao se tokom vjekova osmanske vlasti život pravoslavnih hrišćana u najčešće izuzetno otežanim uslovima. Crkveni život se odvijao u hramovima i manastirima. Jedna od karakteristika crkvenog života u vrijeme osmanske vlasti jeste veliki značaj i uticaj manastira. U Komskoj župi srednjovjekovni manastiri su od strane Turaka porušeni, ali uticaj na njeno stanovništvo imali su Visoki Dečani, obnovljena Pećka patrijaršija, Đurđevi stupovi, do rušenja Šudikova, a i crkve koje su ili bile izgrađene u vrijeme procvata srpske srednjovjekovne države ili obnovljene u vrijeme Turaka. Veliki uticaj imala je Vasova crkva i „Bi-

jela Raketića crkva“, crkva na Bukovoj Poljani, crkva Andrijevna na Andrijevici, crkva u Kraljima, ostaci manastira u Košutićima i dr. Komska župa obuhvatala je veoma širok prostor. Osnovne tačke ove imperije, odnosno administrativnoteritorijalne feudalne jedinice su dolina Zlorečice (zbog toga je pod Turcima nazivana Zlorečka nahija ili župa Zla rijeka) do Gusinja, odnosno Kom planina do Meduna, dok Andrijevica, po mišljenju Ratka Deletića vuče ime iz paganskih vremena. Sličnog mišljenja je i Miloš Ostojić. Ima poput hidronima Zlorečica i niz drugih starih toponima, hidronima i oronima. Iz srednjovjekovnog perioda po predanju, a i zapisa Ratka Deletića potiče i stara crkva koju je podigao Andrija, sin Miroslava Nemanjića. Tada je nastao i grad – utvrđenje Gradac, čiji se ostaci i danas vide u selu Božiće. U blizini ovog grada nalazi se Sokolovina (Pode), gdje je nekada živio sokolar Andrija. U Andrijevicu su stizali srednjovjekovni putevi, a postojali su i Rudnici Srebrnica u današnjem ataru sela Konjuhe i Njiva na Sitnoj Luci, brojna pasišta na Komovima, Lisi, Previji, i drugim planinama. Manastir na Gracu bio je nacionalni i kultni centar. Dao je veliki broj pismenih ljudi onoga doba. Ratko Deletić smatra da je posjedovao i veliku biblioteku rukopisnih i bogoslužbenih knjiga. Tu su se nalazile i tri knjige ruske redakcije. Stradale su u ognju kada su manastir spalili Turci.

Crkva u Kraljima O nahiji Zla rijeka, u srednjem vijeku Komska župa, postoji nekoliko zapisa: Zapis popa Dragolja Prisoje (popa Dimitrija Prisoje), koji govori o podizanju crkve Andrijevne od strane kneza Andrije. Ona je imala veliki značaj u ondašnjim Vasojevićima. Na Čečevu je u doba cvetajućeg nemanjićkog perioda bio manastir Svetog Spasa, odnosno voznesenja. U tom manastiru koji je okupljao oko sebe nekoliko naselja, odnosno Gorsku župu, radio je pop Dragolj koji je pored narodnog imena imao i ime proto – prezviter Vasilije. Na nekadašnjem Radunovcu, imanju Dabetića, potomka Nikole Otaševa, vasojevićkog vojvode (1614– 1630), kao i njegovih potomaka, kneza Stojana Otaševa Nikolina, Ruslana Nikolina i Nikole Ruslanovog (Kola), zvanog Selak, gdje je bilo guvno od starine u drugoj polovini 19. vijeka pristupilo se gradnji crkve. Počele su da se prikupljaju pare. Sam knjaz Nikola Petrović priložio je za izgradnju hrama prilikom posjete Andrijevici 1884. godine 1000 talira i time pripomogao da se na gumnu Dabetića podigne crkva i

to se mjesto od tada zove Knjaževac. Hram je posvećen Arhangelu Mihailu, krsnoj slavi plemena Vasojevića. Gradnja je počela 1884. godine, a završena 1887. Krajem 19. vijeka u vrijeme mitropolita Mitrofana Bana došlo je do intenzivnog rada na uređenju crkvenog života, kao i obnavljanju i podizalju brojnih hramova i drugih crkvenih objekata u Polimlju. Tada se u Komskoj župi podižu crkve, u Andrijevici 1887. godine, Konjusima 1895, Kraljima 1904, kao i spomen crkva na Carini. Period između dva svjetska rata obilježio je stabilan i uređen vjerski život u novonastalim državnim uslovima i objedinjenoj srpskoj patrijaršiji. Širom novooslobođenih oblasti obnavljaju se, ili izgrađuju novi hramovi. U Plavskoj župi i Gusinju završava se 1926. godine hram svetom Georgiju, u Martinovićima, koji su se nekad zvali Trepča, podiže se 1936. na mjesto starog hrama hram Svetog Nikole, u Zoriću se, na mjestu starog hrama, gdje su stari Srbi Zorići imali hram, koji je porušen od strane Turaka, Đole Radunov Laban podiže barutanu, a njegov bliski rođak Rajo Laban i Polimljani podižu hram Svete Trojice. U novije vrijeme podignut je grabaljski hram na seoskom groblju u Seocu, hram na groblju na Rijeci Marsenića, ranije Seoštici, obnovljena je Vasova crkva na Nožici, podignuta crkva na Bukovoj Poljani, udareni temelji crkve u Zabrđu kod Andrijevice, podiže se crkva u Trepči, izgrađena je crkva posvećena Svetom Savi u Cecunima, podignut je grobaljski hram u Gnjilom potoku, hram u Barama Kraljskim, Vjerujući narod Vasojevića i ostalih plemena koji zajedno živi na „Svetim vodama Lima“ čuva svoju vjeru i crkvu. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=483281&datum=2015-03-27 Župa Budimlja i manastiri u Budimlji

Đurđevi stupovi kod Berana

Manastir Đurđevi stupovi, nastao koncem 12. ili početkom 13. vijeka, imao je veliki značaj kao vjersko i kulturno središte Gornjeg Polimlja, pa i mnogo šireg prostora današnje sjeverne Crne Gore, kako u doba Nemanjića, tako i kasnije. Očigledno ne dugo manastir je postao središte Budimljanske episkopije koju je Sveti Sava osnovao 1219. godine kada je srpska crkva stekla svoju samostalnost. Budimljanska episkopija je u 15. vijeku podignuta na nivo mitropolije, održavši se tako sve do polovine 17. vijeka. U izvorima koje su pripremili Ljuba Stojanović, V.R. Petković, Miomir Dašić zabilježili su imena nekoliko njenih episkopa. Pod jurisdikcijom ove episkopije nalazili su se pored Gornjeg Polimlja i drugi krajevi današnje Crne Gore. Župa Budimlje, koja je dobila ime po istoimenom gradu Budimlji prvi put se u izvorima pominje 1200. godine. Miomir Dašić smatra da se ovo naselje nalazilo i pominjalo i ranije. Vršilo je funkcije administrativnog i privrednog središta župe. Srednjovjekovni grad Budimlju treba poistovjetiti sa gradom Gradac, koji je dominirao župom Budimljom. Mjesto Gradac, srednjovjekovno uzvišenje iznad današnjeg sela Bu-

dimlje, odgovaralo je srednjovjekovnom gradskom naselju. Utvrđeni grad je podignut na kupastom uzvišenju kome je prilaz moguć samo sa jedne strane. Tako prirodno utvrđen i smješten u sredini župe Gradac je imao zgodan vojno strategijski položaj, lako se mogao braniti i istovremeno pružati zaštitu okolnom stanovništvu. Gradac je bio opasan sa dva masivna zida. U njegovom podnožju, u ravnici pored budimske rijeke, vremenom je nastalo podgrađe, čiji su materijalni tragovi sačuvani do danas. O tome pišu Konstantin Jiriček, Milisav Lutovac i drugi istraživači. Župa Budimlja se pod ovim imenom pominje sve do kraja 15. vijeka, kada će ime župe početi da potiskuje arapski naziv nahija, koji su Turci upotrebljavali za administrativne teritorijalne jedinice na temelju dotadašnjih župskih organizacija. O značaju župe Budimlja kao vladarskog posjeda u Gornjem Polimlju govori i to što je njome jedno vrijeme upravljao i Stefan, najstariji sin kralja Milutina, koji je poslije očeve smrti (1321) postao vladar Srbije. Bio je poznat kao kralj Stefan Uroš III Dečanski. Stefan je župu Budimlja dobio za izdržavanje, kako piše Arhiepiskop Danilo II poslije sedmogodišnjeg izgnanstva provedenog u Carigradu, na koje ga je kralj Milutin bio osudio zbog pokušaja da mu uzme vlast nasilnim putem. Prema onovremenim izvorima, koji nijesu izdašni i uvijek saglasni, oslijepljenom Stefanu pobožni otac je navodno dozvolio da se vrati iz izgnanstva, najvjerovatnije 1320. godine. Sa Stefanom je u Srbiju došao i njegov sin Dušan, budući car Srbije. O Stefanovom političkom i drugom djelovanju u Budimlji nema validnih istorijskih dokumenata, sve do Milutinove smrti. Po svemu sudeći kralj Milutin nije mislio da će Dušan doći na kraljevski presto, jer je bio oslijepljen i po tadašnjim pravilima nije mogao doći na presto, jer je lišen nasledstva. „Da li se ikada čulo da slepu čoveku priliči čarstvo“, govorio je prema kazivanju Gligorija Camblaka životopisca Stefana Dečanskog, njegov „brat od druge matere“ i suparnik za presto Konstantin. Ali poslije iznenadne smrti, oktobra 1321. godine, na jugu Kosova, Stefan je najvjerovatnije u Budimlji objavio da mu se vratio vid, otpočevši borbu za očev prijesto. Vijest o povratku vida, u isto vrijeme trebalo je da znači za vlastelu i crkvu, pa i obični svijet, i djeluje kao dokaz ne samo za vladaoca nego i naročito dar božje milosti prema njemu koji je nepravedno bio kažnjen. Njegov prvi biograf arhiepiskop Danilo II saopštava da je Stefan time stekao mnogo uticajnih pristalica koji su dolazili da mu se poklone. I ako se iz Danilovog kazivanja ne vidi gdje je Stefan primao ugledne goste i pristalice, ali se da naslutiti da je to radio u Budimlji u svojoj porodičnoj baštini. U uvodu Povelje manastiru Dečanima sam Stefan je napisao da ga je arhiepiskop Nikodim krunisao za kralja 6. januara 1329. godine. Tom prilikom je krunisan i mladi kralj Stefan Dušan koji je postao gospodar nad primorskim krajevima i Zetom. Tako su kralj Stefan Uroš III Dečanski i njegov sin Stefan Dušan iz Budimlje otpočeli borbu za osvajanje vlasti iz Srbije. Crkva Svetog Đorđa (Đurđevi stupovi) kao građevina je uglavnom dobro očuvana, i pored toga što su je Turci više puta spaljivali. U kompleksu se lako uočavaju tri faze u njenoj izgradnji. Uočljivo je da su se na građevini uočile i neke prepravke. Miomir Dašić smatra da „od svih crkava u dolini Lima Đurđevi stupovi su „najsrodniji Kotorskim crkvama s kraja 12. i početka 13. vijeka“. Kompleks građevine se sastoji iz crkve u užem smislu, priprate koja je dograđena uz zapadnu stranu crkve, sa kulom iznad sredine njenog zapadnog dijela, i najzad još iz jedne priprate koja je dograđena uz zapadnu stranu crkve znatno kasnije u produžetku ranije priprate (na zapadnoj strani). Smatra se da je starija priprata sa dva zvonika podignuta odmah poslije pretvaranja crkve u katedralni hram budimljanskih episkopa. Inače, crkva je jednobrodna građevina, skladno geometrijski izvedena. Najstariji dio kompleksa mogao je nastati prvih godina 13. vijeka. Po planu Đurđevi stupovi su veoma srodni crkvama Sv. Luke u Kotoru i crkvi S na Ratacu, samo što su znatno širi od kotorskih crkvenih građevina. U građenju ove svetinje imali su udjela kotorski majstori, dok fragmente fresaka otkrivenih u Đurđevim stupovima upućuju na zaključak da su ih radili dečanski slikari porijeklom iz kotorske slikarske škole. Na jednoj veoma oštećenoj freski pojavljuje se ime Uroša V. kao mladog kralja pa to upućuje na zaključak da jedan dio živopisa potiče iz vremena cara Dušana. Bez obzira što Đurđevi stupovi u oblicima, planom i strukturom više liče na primorske crkvene građevine A. Deroko smatra vezani su za Rašku arhitekturu. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=483503&datum=2015-03-28

Kompleks ćelija u Kaludri Do izgradnje puta Berane–Kaludra, pedesetih godina dvadesetog vijeka, selo Kaludra na desetak kilometara jugoistočno od Berana, ispod planine Mokre, u manjem proširenju Kaludarske rijeke, skoro je bilo nepristupačno. O ovom selu nema spomena u našim ranijim izvorima, smatra Radoslav Jagoš Vešović, i krajem dvadesetog vijeka arheolog Predrag Lutovac iz Polimskog muzeja u Beranama. Ali predanje i ostaci, koji su postojali nesumnjivo su svjedočili o negdašnjem životu. Samo ime sela, napominje, da je tu nekada bilo monaško obitavalište. Naselje je sklonito i bilo je podesno za usamljenički život. U narodu je postojalo predanje da je u dnu sela postojao u starini neki manastir, da su u njemu i okolo njega živjeli kaluđeri i da je mjesto po tome dobilo ime Kaludra. Značajne su u ovom pogledu Ćelije, tihi i zaklonjeni kraj sela Kaludra ispod brda i stijena do Kaludarske Klisure, gdje se strmo spuštaju kose od ravni s lijeve strane i Maraševa brda, s desne strane rijeke. Tu, na samoj padini ovih brda, na maloj rječnoj luci s desne strane nalazile su se razrušene zidine i hrpe pocrnjelog i davno tesanog kamena. Iznad ovih razvalina u stjenovitim stranama nalaze se pećine kao udubljenja sa još očuvanim tragovima života. To su po predanju stare manastirske ćelije, po kojima je ovo mjesto dobilo svoje ime. Tu je i crkvina na čijem je mjestu, kazuju bila crkva posvećena Sv. Luki. Otuda Kaludrani, smatra dr Radoslav-Jagoš Vešović, još 1935. godine Lučindan drže kao mjesnu zavjetinu. Tu se toga dana okuplja narod, drži se sabor i služi liturđija. Početkom devedesetih godina prošlog vijeka Polimski muzej u Beranama i crkveni odbor sela Kaludre preduzeo je opšta sistematska arheološka iskopavanja na lokalitetu Ćelije. Arheološka istraživanja su imala za cilj da se ostaci crkve otkriju do nivoa podova i prvobitnog platoa, kako bi se na osnovu otkrivenih arhitektonskih ostataka formirala dokumentacija i stvorili preduslovi za obnovu ovog manastira. Širokim iskopom otkrivene su ruševine ovog značajnog i neobičnog manastirskog kompleksa. Manastirski kompleks Ćelije čine ostaci crkve Svetog Luke i konaci neposredno prizidani na zapadnoj strani sa jasno izdvojenim građevinskim fazama. Po mišljenju Predraga Lutovca koji je radio na ovom istraživanju, prvobitni manastirski hram pripada tipu jednobrodnih građevina nadvišenih kubetom i pripratom u zapadnom dijelu. Aleksandar Deroko piše da „tako ugrađena priprata koja ima zajedničku fasadu i krov sa samom crkvom tipična je odlika raških crkava“. Svojim izgledom i arhitekturom crkva Sv. Luke u Kaludri podsjeća na najranije zadužbine raške stilske grupe, uz napomenu da se manastir nalazi na skrovitom mjestu, djelimično ukopan u padini brda, i da je vjerovatno podignut u vrijeme neposredne opasnosti od Turaka. Na moguće paralele ukazuje sličnost sa crkvom Svetog Nikole u kompleksu manastira Svetog Arhanđela kod Prizrena (1343–1335) gdje je unutrašnji prostor naosa i položaj kubeta gotovo identičan sa osnovama crkve Svetog Luke, piše Aleksandar Deroko u svome radu: „Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovjekovnoj Srbiji“, 1961, Beograd, strana 56. Po istom autoru unutrašnja podjela prostora crkve bliska je i sa crkvom Svetog Spasa u Prizrenu, koju je sagradio vlastelin Vladojević oko 1348. godine. Zna se da je prvobitno podignuta crkva sa apsidom na istočnoj istovremeno zidanom pripratom na zapadnoj strani. Ukupna dužina crkve je 11,06, a širina 4,40 metara. Unutrašnji prostor naosa dužine je pet metara. Zidovi crkve su 0,70 m, rađeni su sa dva lica od lomljenog pritesanog kamena slaganog u nepravilne redove. Spajani su krečnim malterom sa krupnijim rječnim agregatom. Crkva je bila zasvedena podužnim poluobličastim svodom rađenim od sige na kojima su nađeni fragmenti živopisa. Od istog materijala je rađena i kupola crkve. U poslednjoj fazi, koja se mogla uočiti na ruševinama crkve Sv. Luke dozidani su plitki pjevnički prostori i prskomidija. Na zidovima pevnica i na stubu časne trpeze održalo se nešto živopisa u prizemnim zonama. Na zidu južne pjevnice otkriven je dio sokla ukrašen frizom sa palmetama. Sličan motiv u soklu postojao je vjerovatno i na drugim zidovima crkve. Posebnu pažnju zaslužuje freskodekoracija stuba časne trpeze, a posebno natpis otkriven na njegovoj južnoj strani. Na krečnom premazu, na 0,40 m od poda, uočava se deblja crna linija širine 4 cm. Na južnoj strani stuba časne trpeze u oltaru nalazi se ćirilski natpis rađen crnom bojom. Raspoređen je u pet redova iste širine, koja se nalazi u uokvirenom polju i dva nešto kraća reda, koji se nalaze ispod donje horizontalne linije okvira. Poslednji red je na oko 20 cm od nivoa poda. Tekst je pisan poluustavnim pismom ćirilice sa elementima brzopisa. Ovakvo miješanje ustava i brzopisa karakteristično je za 14. vijek, smatra P. Đorđić u svome radu Istorija srpske ćirilice. Manastirski kompleks „Ćelije“ vjerovatno je uništen tokom 1738. godine, kada je uništena i zapaljena i

Šudikova i sve crkve i naselja Polimlja zbog učešća ovih krajeva na strani Austrije i Rusije u borbi protiv turske vlasti. Stanovnici sela Kaludre su odlučili početkom devedesetih (2002) da se davno zamrli manastir obnovi. Sredstva za obnovu obezbijedio je Kaludranin, gospodin Veljko Ralević, koji je svoj radni vijek završio u Americi. Veoma uspješna rekonstrukcija manastirskog kompleksa izvedena je prema projektu arhitekte Vlada Bukimirovića iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, a freske u unutrašnjosti obnovljenog hrama radio je slikar-konzervator Dragomir Jašović. I tako, voljom vjerujućeg naroda i patriotskih osjećanja sada već pokojnog Veljka Ralevića, u nizu manastira i crkava podignutih na „Svetim vodama Lima“, od Gusinja do Medveđe kod Rudog, u različitim vremenskim periodima, obnovljen je i manastirski kompleks crkve Svetog Luke u Kaludri, koji iako se tačno ne zna kada je podignut sa ostacima fresaka i kompozicija živopisa sasvim dovoljno govori o značajnim graditeljskim poduhvatima u dolini Lima. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=483690&datum=2015-03-29 Manastir Šudikovo u Budimljanskoj župi Malo je starih srpskih manastira koji bi se po obimu i značaju kulturne djelatnosti u srednjem vijeku mogli uporediti sa srednjovjekovnim manastirom Vavedenje presvete bogorodice, Šudikovo u Budimlji, koji je široj javnosti poznat pod imenom Šudikovo. Za ovaj manastir moglo bi se reći: niti značajnijeg, niti manje poznatog duhovnog i kulturnog centra. Manastir Šudikovo kod Budimlje blizu Berana, na „svetim vodama Lima“, sa crkvom Vavedenja značajan je u srpskoj kulturi i umjetnosti, ali se do sada tačno ne zna kada je osnovan, a spominje se u 16. vijeku, 1573. godine. Spominje se njegov iguman Vasilije, zatim 1582. godine iguman Grigorije, 1592. godine iguman Teodor, 1600. godine pisao je tu jedan molbenik đakon Mihailo, dok je patrijarh Arsenije III položio jedno jevanđelje pisano 1592. godine. Takođe je prije 1712. godine kod svog strica jeromonaha Gerasima dvanaest godina učio sveštenik Bačine (rudnički) Damjan, rodom iz Nikšića. Ne znamo kada je izgrađeno Šudikovo, ali znamo kada je porušeno. Porušeno je 1738. godine, ostalo u ruševinama i opustjelo. O ovom manastiru pisali su dr Vladimir P. Petković u radu „Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda”, SANU, posebna izdanja, knj. 4, Beograd 1950. god., dr Miomir Dašić u knjizi „Vasojevići od pomena do 1860”, Narodna knjiga Beograd 1986, Radomir P. Guberinić u knjizi „Manastir Šudikovo”, Stupovi, Andrijevica 1997. godine, i sporadično u svojim knjigama mnogi drugi naučnici. Manastir je kao jedan od veoma važnih kulturnih centara u srednjem vijeku poznat širom Evrope. O tome svjedoče sačuvani primjerci knjiga pisanih u Šudikovu. Primjerci tih knjiga sačuvani su u Berlinu, Moskvi, Beču... Mitropolit zetski Gerasim zapisao je: „Spisa se sija knjiga glagoljemi minej v hramu bogorodice, glagoljem Šudikova, na reci Limu... Ašte jest pogrešno ispravljajte, a ne kunite“. U Budimljanskoj župi, na gornjem toku Lima, u srednjem vijeku javljaju se dva izrazito moćna kulturno-religijska centra – manastiri Šudikovo i Đurđevi stupovi, pri gradu Budimu i budimskom trgu sa svojim metosima, crkvom Uroševicom na Uroševici u Tifranskoj klisuri i crkvom Grlica pod Grlicom, na budimskom groblju u Budimlji, zatim crkvama Svetog Gorazda na Goraždu, Svetog Luke u Kaludri, Svete Janje u Lubnicama, crkvom Svetog Jovana u Šekularu i drugim okolnim mjestima, kao i manjim crkvicama na katunima kotlinskog oboda. Sve pomenute crkve bile su metosi jednog ili drugog manastira. Drugi kulturno-religijski centar se nalazi pri starom srpskom gradu Samogradu i Brskovskom trgu na Brzavi sa svojim metosima i metoškim crkvama. Tri, pri samom Samogradu na Gornjoj Brzavi, zatim crkvama Svetog Tome na ušću Brzave u Lim, Svetog Srđa na brdu Srđu u Srđevcu, Svetog Jovana u Ivanju, Svete Trojice na Bjelasičkoj Bistrici, Crkvi Voljavcu u Zatonu i drugim. Takvu gustinu hramova omogućili su ekonomski uslovi: prirodna bogatstva, proizvodni ratarsko-stočarski resursi, rudarsko-industrijska djelatnost Budimlje. Bila je razvijena i trgovinska djelatnost starog Budimlja, raspolažući sa dva moćna trga – budimskim u Budimlji i brskovskim na Brzavi, koji su sarađivali sa kotorskim, dubrovačkim i mletačkim trgovcima, gdje su razmjenjivani rudarski i stočarski proizvodi, med i vosak i druge potrepštine, a za to je pogodovala putna razgranata mreža i prema primorju i prema unutrašnjosti srpskih zemalja. Za manastir Šudikovo zasad se ne zna ktitor, niti vrijeme podizanja. Zna se da je posvećen vavedenju pre-

svete Bogorodice. O starosti i vremenu zasnivanja veoma se malo zna. Zapisi na kamenom kvadru svjedoče o velikoj davnini. Zagonetni zapis na kvadru dugo vremena je bio predmet rasprava i polemika među eminentnim naučnicima. O tim zapisima su pisali Dušan Vuksan, Dragiša Boričić, Ljubiša Stojanović, dr Ivan Puzić, dr Vladimir Ćorović, dr Đorđe Radojičić, dr Danilo Barjaktarović, Dušan Vuletić, Radomir Guberinić, akademik Aleksandar Loma i drugi. Manastir Šudikovo nije detaljno ni istraživan ni proučavan, ni arheološki u potpunosti istražen. Obnovljen je i u njemu rade sveštena lica i to govori da njegova uloga u prošlosti, i pored besudnih vremena, nije zaboravljena. Dimenzije crkve su 5,56 h 3,69 metara sa pripratom 3,95 h 4,73 metra, koja je od crkve odvojena vratima. Osnova zgrade je pravougaonog oblika. Oltar je polukružan. Dušan Vuksan je našao očuvane zidove od 0,10 do 4,73 metara od materijala sa terena sa krečnim malterom, debljina zida crkve je 0,54, a priprate 0,43 metra od ploča laporca. Osim samog manastira, arheolog Predrag Lutovac otkrio je površnim stručnim posmatranjem još dva objekta: jedan sjeverozapadno i drugi, mnogo veći, sjeverno od temelja crkve. Značajne su pećine isposnice šudikovskih monaha. Kraške pećine u Tifranskoj pećini su u teškim vremenima bila bogomdana pribježišta i skloništa u spasavanju šudikovske manastirske bratije, manastirskog relikvijara i drugih dragocjenosti i rukopisa kojima je ovaj manastir raspolagao. „Sveto vrelo“ Šudikovo zbog svog osobenog toka, pa samim tim i svoje vrijeme, imalo i iscjeliteljskog značaja. „Sveti izvor“ manastirska bratija je vjekovima koristila u iscjeliteljske svrhe gubavaca, umobolnih, nerotkinja i slijepih, na kome se i sam kralj, oslijepljeni Stefan Dečanski liječio i „izliječio“ u vrijeme svog boravka u Uroševici. U Šudikovi su radile četiri osnovne škole: Spisateljska, sa čelnicima episkopom Teofilom, monahom Mojsijem, jeromonahom Danilom, đakonom Mihailom. Popisivačka, sa čelnicima, episkopom Teofilom, jeromonahom Vasilijem, mitropolitom zeckijem Gerasimom uz koje se ističu Marko, Luka, Ivan, Josif, jeromonah Savatije i drugi. Daskalska (učiteljska) do sada jedinim poznatim predstavnikom Pohomijem i Freskopisačka škola, slikarska škola, sa čelnicima popom Strahinjom, episkopom Teofilom i monahom Jevstatijem. Svi ovi stvaraoci nose lično ime Budimljanin. Da li je u ovako razvijenom kulturnom centru postojala još neka škola, do sada nije poznato, ali se zna da su pojedinci iz Šudikova bili univerzalno obrazovani poput episkopa Teofila i popa Strahinje iz Budimlje, poznatog slikara... http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=483803&datum=2015-03-30 Crkva Sv. Petra u Bijelom Polju U doba Nemanjića započela je velika graditeljska aktivnost. Staru srpsku umjetnost možemo pratiti preko građevina i zadužbina još iz Ribnice, odakle je Nemanja došao, pa preko Rasa i Petrove crkve kod Novog Pazara, hramova u Toplici (Sveti Nikola i Sveta Bogorodica), Đurđevih stupova kod Berana, Studenice i Hilandara, pa do zadužbine kneza Miroslava – crkve Svetog Petra u Bijelom Polju i Davidovice kod Prijepolja. Traganje za tim srpskim starinama i draguljima otpočela je davno, a traje i danas. Humskom zemljom, kao što je poznato, gospodario je Nemanjin brat, knez Miroslav. Na crkvi Svetog Petra u Bijelom Polju stoji i danas natpis: „U ime otca i Sina i Svetoga duha, ja sin Zavidin, a imenom rab božji Stefan Miroslav, knez hlmski, sazidah crkv’ svetago apostola Petra, Oh.“ Crkva je sazidana 1196. godine, a sazidao ju je knez Miroslav za života. Miroslav je ispisao i povelju o baštinskim prilozima ovoj crkvi na Limu, ali njegova povelja nije sačuvana. Uništena je prilikom upada Bugara u ovaj kraj 1253. ili 1254. godine. Za potrebe crkve Svetog apostola Petra knez Miroslav je dao da se ispiše jevanđelje koje je stručnoj javnosti i čitalačkoj publici poznato kao Miroslavljevo jevanđelje. Humska država, kojom je upravljao knez Miroslav, brat Nemanjin, prostirala se od Tare do Lima, na istoku, do Makarske i Dubrovnika, na zapadu. Iako podaci o popisu i veličini Miroslavljevih posjeda nijesu direktno sačuvani, kasnijim izdanjem Stonske i Limske (Uroševe) povelje uglavnom su rekonstruisani baštinski posjedi kneza Miroslava na Limu, odnosno oko crkve Svetog apostola Petra. O crkvi Svetog apostola Petra na Limu, u današnjem Bijelom Polju, pisali su mnogi, od Vladimira Petkovića i Ilariona Ruvarca, Đurđa Boškovića i Radoslava Grujića, Aleksandra Deroka i Vojislava J. Đurića, pa do najmlađih današnjih istraživača. Vrijedni bibliografi poput dr Jova Medojevića, evidentirali su pre-

ko trideset vrijednih publikacija o ovoj svetinji. Najviše je čuvena po tome što je u njoj pisano Miroslavljevo jevanđelje. U starim ljetopisima govori se da je ova crkva građena u znaku „dva stila“, odnosno da je imala dvije kule, što su potvrdila i istraživanja. Jedna od tih kula je i do danas sačuvana, a otkriveni su i do danas sačuvani i temelji druge, južne kule. Kule nijesu istovremeno građene sa crkvom. O tome govori činjenica da ni temelji ni njihovi zidovi, ne čine jedinstveni arhitektonski sklop sa prvobitnom građevinom humskog kneza Miroslava. Očigledno je da je kasnijom dogradnjom crkva povećana po uzoru na Rašku arhitekturu u 13. vijeku. Dozidani su priprata i dva zvonika. Godine 1253. ili 1254. stradala je prilikom varvarskog napada Bugara. Oni su iz nje odnijeli ili uništili Miroslavljevu donatorsku povelju, kojom ktitor daruje crkvu svetom apostolu Petru.

Crkva Svetog Apostola Petra jedno vrijeme poslije osvajanja Stona, bila je sjedište humske episkopije, a 1330. godine pominje se kao katedralna crkva Danila II, humskog episkopa koji je ovdje kako se pretpostavlja došao 1316. ili 1317. godine. U prvoj polovini 15. vijeka (1442) bila je sjedište limske mitropolije, kojom je tada upravljao mitropolit Filotej. Poslije se u turskim popisima javlja kao manastir Petrova crkva. U popisu iz 1497. godine uz manastir su upisane samo dvije kuće, a 1582. godine pominju se i manastirska imanja koja su obrađivala svjetovna lica. Jedna baština se navodi kao vlasništvo nekog Jovana, popovog sina.

Crkva je, po mišljenju nekih istraživača, zidana na starim i razrušenim temeljima neke ranije crkve. Tokom vremena je prepravljana i doziđivana. U svom prvobitnom obliku bila je malih razmjera i neobičnog izgleda – bila je to, piše Veliša Krsmanović pravougaona ugaona građevina. Na njenoj zapadnoj fasadi nalazio se reprenzentativni portal sa natpisom na staroslovenskom jeziku. Taj natpis govori ko je ktitor crkve. On je i do dana današnjeg sačuvan iako je portal u vrijeme turskih osvajanja demontiran i ugrađivan u druge svrhe, prilikom doziđivanja sjeverne fasade. Istoričari umjetnosti ne prepoznaju u crkvi direktne uzore po kojima je građena. Neki tvrde da pojedina arhitektonska rješenja podsjećaju na stil gradnje u južnom primorju (11. i 12. vijek). Neke sličnosti su nađene i sa nekim drugim crkvama, na području Raške s kraja 12. vijeka. Crkva je živopisana u tri faze. Najmlađa je iz vremena kralja Milutina, kada je naslikan dvoglavi orao na bijeloj pozadini. Živopisci su bili očuvani sve do dolaska Turaka, a onda su prekrečeni. Crkva je nekada imala i kameni ikonostas, što je istraživanjima, a na osnovu sačuvanih fragmenata utvrdio Radivoje Ljubinković. Nađeni fragmenti su iz 12. vijeka. Na osnovu parapetnih ploča rekonstruisan je donji dio ikonostasa. Svaka ploča je imala oblik kvadrata debljine 13,5 santimetara, a dužine strane su imale po 95 santimetara. Od gornjeg dijela ikonostasa sačuvan je manji broj fragmenata koji djelimično daju podatke o njegovom izgledu, površini, dekoru. On se sastojao uglavnom iz trouglova i „kuka“. Ikonostas je rađen po uzoru na primorska rješenja što upućuje na zaključak da je možda taj ikonostas pripadao starijoj građevini. Svi kasniji radovi su bliži raško-moravskom stilu. To pokazuje naročito živopis koji je iako oštećen veoma prepoznatljiv i stilski jasan. Nema dileme da pripada prvim godinama 14. vijeka. Riječ je o kompozicijama sa naglašenim narativnim karakterom, figure su prefinjene, dostojanstvene, elegantne i odmjerene. Veoma podsjećaju na one u Kraljevoj crkvi u Studenici, pa se stiče utisak da je isti slikar, ili njih više, radio u obje crkve, pa i u ovoj na Limu i onoj u Studenici. Na zapadnom zidu Glavnog broda crkve Svetog Petra u Bijelom Polju sačuvana je freska sa prikazom grba kneza Miroslava. Grb je dimenzija 48 h 60 cm. Njegovu herdaličku cjelinu čine bijeli štit, nosilac grba i lik dvoglavog orla. Glave orla su prikazane u zbliku cvijeta. Da je u pitanju grb kneza Miroslava potvrđuje i jedna druga kompozicija. Riječ je o kompoziciji na kojoj knez Miroslav, ktitor, predaje svetom apostolu Petru maketu crkve. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=483956&datum=2015-03-31 Kumanica čuva mošti Sv. Grigorija

Manastir Kumanica Manastir Kumanica se nalazi uz samu trasu pruge Beograd–Bar, pored željezničke stanice Vrbnica. Manastirska crkva je posvećena arhanđelu Mihailu i smatra se da je iz 13. ili 14. vijeka, a u Kruševskom pomeniku s kraja 15. vijeka navodi se kao Kumanica, pišu Petković V.R. u radu „Pregled crkvenih spomenika kroz poveznicu srpskog naroda”, Beograd 1950. i Živko Mikić, profesor Filozovskog fakulteta u Beo-

gradu, u radu „Antropološka saznanja o manastiru Kumanici” (Mileševski zapisi broj 4, 2000. god.). U jednom zapisu iz 13. vijeka se kaže da se u njoj nalaze mošti Sv. Grigorija rodom iz loze Nemanjića. Zbog pada manastira njegove kosti su se razdrobile i zato se njihovi ostaci čuvaju u Bijelom Polju. Da li je ime ovog manastira vezano za kakav pohod, ili za neko njihovo naselje ne zna se pouzdano. Aleksandar Deroko navodi podatke iz radova Jiričeka da je 1253. godine, prilikom upada Kumanaca stradalo Bijelo Polje. (Aleksandar Deroko, Na svetim vodama Lima, Skoplje 1932, str. 131). Teško je reći kakve je refleksije taj događaj imao na sam manastir. U dolini Lima i slivu njegovih pritoka mnogo je manastira i crkava u ruševinama. Čame pod razvalinama i šibljem decenijama i vjekovima. Neke od njih najuporniji istraživači kao ni vjerujući srpski narod nikada ne zaboravljaju. Takav je slučaj i sa Kumanicom. Manastir Kumanica je posvećen Svetim arhanđelima. Sada je obnovljen. Za njega su znali i raniji istoričari, ali ga prvi crtežom „rekonstruisao” Aleksandar Deroko. Ni sam Jireček nije mogao odgonetnuti otkuda mu naziv. Među malobrojnim istraživačima koji su se bavili ovim manastirom je i dr Jovo Medojević, koji je zabilježio legendu po kojoj jedan srpski velmoža povjerava veliko zlato svojim kumovima sa zavjetom ili zakletvom da ga sačuvaju od osvajača koji su na domaku njihovih dvorova. Kumovi su prihvatili zavjet, uzmu zlato i zakopaju ga na desnoj obali Lima, tik uz strmu stijenu, liticu gdje je ljudska noga rijetko dospijevala. Nad tim zakopanim zlatom sagradiše crkvu koju narod po kumovima nazva Kumanica, a u nju se vjeruje kao u kumstvo, kao u svetinju. Crkva Sv. arhanđela Mihaila i Gavrila u Kumanici, prema tumačenju Aleksandra Deroka, pripada ovčarsko-kablarskom tipu crkava ili jednoj kasnijoj varijanti koja uvodi slobodne stubove koje nose kube. Na mjestima koja izgledaju prvobitna, iz zatrpanoga poda hrama izbijaju četiri izlomljena ostatka kamenih stubova, obrazujući među sobom pravilan kvadrat iznad koga se nekad moglo dizati kube. Kako je ova konstrukcija mogla biti spojena sa ogromnim zidovima danas je teško rekonstruisati, jer su oni porušeni do same zemlje. Ti zidovi su nekada, kako se pretpostavlja, bili izvedeni u samoj stijeni, od kamena iz jednog dijela, dakle oltarska apsida crkve nalazila se uz samu vertikalnu stranu litice, smatra Veliša Krsmanović u svojoj knjizi „Kopači zlata na svetim vodama Lima”, Prosveta, Beograd 2002, str. 56. Hram je najvjerovatnije srušen u 18. vijeku, kada su ovim krajem stradale i porušene mnoge crkve i manastiri. Moguće je da se hram srušio i sam zbog dotrajalosti i nemogućnosti održavanja. Crkva je bila izgrađena u obliku upisanog krsta, i bila podijeljena na dva dijela. Glavni brod je bio dugačak 9,30 metara, a širine 5,25 metara. Glavni brod je bio dugačak 9,30 metara sa apsidom, a širok 4,80 metara. Ti temelji i zidovi koji su očuvani najviše do jednog metra, bili su do rekonstrukcije i obnove, uglavnom potopljeni voskom od svijeća koje narod ovdje pali. To se radi najviše za zdravlje živih, ali i za iscjeljenje bolesnih i opraštanje grehova. O tim iscjeliteljskim moćima postoje mnoge legende koje se prepričavaju u narodu. Kad medicina ne može pomoći narod dolazi ovdje da potraži pomoć na ruševinama bogomolje, danas kada je obnovljena dolaze kod obnovljenog manastira. Tu dolaze i nerotkinje. Postoje mnoge priče da su neke beščedne žene, upravo poslije dolaska u Kumanicu zatrudnjele i postale majke. Tu se nalaze i mošti Svetog Grigorija Kumaničkog – Čudotvorca koji je još za života, kao i poslije smrti mnogima pomogao svojim iscjeliteljskim moćima. Manastir Kumanica je kultno mjesto iz 13. ili 14. vijeka, u nauci poznat po Kumaničkom jevanđelju. Nedavno je obnovljen poslije viševjekovne zapustjelosti. Bio je jedan od prepisivačkih centara Polimlja u kome su pisani ljetopisi. Nepoznati ljetopisac u manastiru Kumanici zabilježio je 1579. godine, kada je Mehmed paša Sokolović ubijen „I togda povrati se zakonu prestupnik Mehmed paša”... Kumanički ljetopisac u svoj monaškoj pobožnosti, ali i usamljenosti, nije mogao sagledati ni shvatiti zasluge Mehmed paše Sokolovića za ponovno uspostavljanje institucije Pećke patrijaršije 1557. godine, kojoj su tokom trideset godina bili na čelu Sokolovića – pašini hrišćanski rođaci. U Kumanici su se čuvale mošti Sv. Grigorija Kumaničkog, prosvjetitelja i nekadašnjeg arhiepiskopa iz svetorodne loze Nemanjića. Grigorijeve kosti prenijete su u Bijelo Polje, gdje su čuvane u svešteničkoj porodici Simonovića, a dijelom u Dalmaciji, u manastir Dragović sa dva pečata manastira Kumanice. Nije poznata godina rođenja Svetog Grigorija Kumaničkog, ali se pretpostavlja da je bio ktitor manastira Svetog Nikole na Atosu, koji je po njemu prozvan Grigorijat. Srpski monasi su poslije jednog požara odnijeli njegove mošti iz ovog manastira (oko 1761. god.) kao i biografiju s njegovim potpisom 1405. godine, vjerovatno u manastir Kumanicu na Limu. Zaštitni arheološki radovi na ovom manastirskom kompleksu vezani su za izgradnju pruge Beograd–Bar

oko 1970. godine i tad je iskopan veći dio skeleta. Međutim, na njima nije obavljena antropološka obrada, tako da su oni za nauku izgubljeni. Tokom 1999. godine u sklopu projekta revitalizacije koju sprovodi muzej iz Prijepolja sa grupom stručnjaka otkopao je devetnaest preostalih grobova sa većim brojem individualnih skeleta. Profesori beogradskog Filozofskog fakulteta Živko Mikić i Miodrag Sladić su izvršili pregled sačuvanog antropološkog materijala iz Kumanice, koji je dragocjen za dalja naučna istraživanja Kumanice. Svakako bi timski rad na ovom istraživanju dao pozitivne rezultate ako bi zajednički radili istoričari, arheolozi, antropolozi i predstavnici crkve... http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=484080&datum=2015-04-01 Manastiri Davidovica i Podvrh

Manastir Davidovica Manastir Davidovica nalazi se kod Brodareva, ispod Prijepolja sa crkvom posvećenom Bogojavljenju. Podigao ju je Nemanjin unuk, sin Vukanov, Dimitrije kao monah David. Manastir je podignut 1281–1282. godine. Lokacija samog manastira bila je poznata od ranije, tako da se pominje sahranjivanje i prije podizanja same crkve. To saopštavaju Ćorović i Ljubinković u radu „Iskopavanja Davidovice”. „Svetim vodama Lima vraćaju se mnogi istraživači, naučnici, putopisci. Veliki doprinos istraživanjima daje i Srpska akademija nauka i umetnosti, čiji saradnici često borave na Limu, od Gusinja do Međeđe. U svojim dnevnicima, ovi istraživači zabilježili su utiske i nova saznanja o Gradini, starom gradu Miloševcu, ostacima crkve Ružice, o Savinoj isposnici, Kovingradu, Brodarevu i Davidovici, Kozniku, Zvjezdu i Orliću, grobnicama i Kumanovici, Zavinograđu i Crkvini, pustoj crkvi i manastirima od Pljevalja do Bijelog Polja, uzvodno uz Lim sve do Plava i Gusinja, gdje je u raskoši cvjetala srednjovjekovna srpska država u doba svetorodne dinastije i vladara Nemanjića. Posebnu pažnju istraživača privlačila je zadužbina Nemanjinog unuka, župana Dmitra (u monaštvu Davida). Davidovica je do 1996. godine bila u ruševinama, a tada je počela obnova u organizaciji Republičkog Ministarstva kulture Srbije i Muzeja u Prijepolju. Pronađen je ugovor o gradnji koji govori da su je gradili primorski majstori oko 1282. godine, kada je Brodarevo pripadalo župi Ljuboviđa, kasnije poznata kao Vraneš u dolini rijeke Ljuboviđe. Monah David, prema dubrovačkim izvorima, zaključio je 30. avgusta 1281. godine sa Dubrovčaninom Desinom De Risa ugovor o podizanju ove crkve o čemu je pisao i istoričar Vladimir Ćorović još 1932. godine. Poslije četiri i po vijeka Davidovica je obnovljena. Prilikom obnove u crkvi su nađene tri nadgrobne ploče. Prva nad grobom velikog župana Vratislava, druga nad grobom njegovog sina Vratka, a na trećoj je uklesan grb Vukanove porodice prazan štit u medaljonu. Od fresaka je ostalo nešto malo, uglavnom u potkupolnom dijelu i na gornjim površinama zidova sjeverne kapele posvećene svetom ratniku Dimitriju, ktitorevom

imenjaku prije zamonašenja. Podaci o početku gradnje Davidovice nalaze se i u turskim izvorima – defterima iz 16. vijeka. U prvoj polovini 16. vijeka manastir se pominje pod nazivom Davidik, kod sela Brajina Luka, prema popisu iz 1571. godine u manastiru su boravila tri kaluđera: Grigorije, Mardarije i Zaharije koji su Turcima plaćali po 200 akči poreza plus deseti dio od žitarica. Antropološkim nalazima, po mišljenju poznatog antropologa Živka Mikića, profesora Filozofskog fakulteta iz Beograda, iz kompleksa manastira Davidovica odgovarajuća pažnja data je nedavno, a sadržaj prvog priloga antropoloških istraživanja čine skeletni ostaci iz dvije istraživačke kampanje. Ljudski skeleti otkriveni prilikom iskopavanja obrađeni su savremenom metodologijom biofizičke antropologije, što daje značaj daljim istraživanjima osteoloških nalaza iz Davidovice. Po tome se zaključuje da je ovaj manastir imao neku vrstu prihvatilišta za unesrećene ljude. Polimlje, gledano istorijski, geopolitički, geografski i kulturno je veoma važno područje jer se nalazi na veoma osjetljivom području na međi i razmeđu mnogih carstava i država, ali i na veoma važnim saobraćajnicama i drumovima, kako onih što idu od sjevera prema jugu, tako i onim što vode od istoka prema zapadu. Stoga veliko neimarstvo u srednjem vijeku obuhvata ne samo crkve i zadužbine, već i mnoge gradove i utvrđenja. Sem Davidovice, južno od nje se nalazi manastir Mili na teško pristupačnom mjestu. O njegovoj prošlosti se malo zna. Prvi put se pominje 18. oktobra 1413. godine kao crkva, a kao manastir posvećen Svetoj Trojici pominje se u zapisu na jednom jevanđelju koje je 1687. godine manastiru priložio neki Todor. Pretpostavlja se da je manastir opljačkan 1688. godine i da je jevanđelje dospjelo u turske ruke, ali ga brzo otkupio jeromonah Avakum – brat igumana manastira Mihaila. Značajan u bjelopoljskom kraju je i manastir Podvrh smješten na pokrenutom terenu između krša zvanog Vrh i lijeve obale rijeke Bistrice bjelopoljske, na ulazu u njeno izvorište Đalovića klisuru. Na grumenu Svetim Duhom osoljene zemlje između stijenja i vode, između Peštera u kamenim vrhovima i vrletima i rijeke u kamenim zidovima uskog kazana, osvanuo je u osvit sedamnaestog vijeka. Manastir se nalazi 25 kilometara od Bijelog Polja i posvećen je Svetom Nikoli. Ova crkva je prostorno i konstrukciono riješena tako što je organizam jednobrodne kupole crkve ugrađene, ugrađen u jednu jednobrodnu crkvu sa bočnim lukovima prislonjenim uz bočne zidove. Jednobrodni prostor naosa izdijeljen je u tri traveja, od kojih središnji, dva puta širi i kvadratne osnove nadvisuje kalota slepog kubeta bez tambura. Kalota se oslanja na pandative, a ovi na lukove i pilastre. Interesantno je rješenje prolaza iz naosa u preskomidiju kojim je graditelj pokazao snalažljivost u ekonomiji prostora i statički smjelo izvođenje. Proskomidija i đakonikon imaju više na istočnoj strani kao što je uobičajeno. Uz zapadni zid naosa, istovremeno je podignuta nešto niža priprata poluobličasto izvedena. Iznad nje je u malom prostoru do visine naosa smještena skrivnica u koju se ulazi kroz otvor na sjevernom zidu zapadnog triveja. Ulaz u skrivnicu pokriva oslikani drveni kapak te se ne primjećuje. Tu su sklanjane crkvene dragocjenosti u nevoljnim vremenima. U jednoj preostaloj drevnoj škrinji sačuvano je uz druge rukopise i knjige i znamenito Divoševo jevanđelje. Zapadna fasada crkve, visokog trouglastog zabata, ukrašena je freskama. Freske u Svetom Nikoli u Podvrhu radio je slikar pop Strahinja iz Budimlje. Strahinja se u Podvrhu potpisao kurzivom na povrnutoj ivici svitka koji drži Arhanđel Gavrilo priklanjajući se Bogorodici Oranti u apsidnoj konhi. Živopis Podvrha je u cjelini Strahinjino djelo. Strahinja je vješto rasporedio kompozicije velikih praznika i mnoštvo pojedinačnih figura svetitelja po zidovima ove male crkve... http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=484240&datum=2015-04-02 Nikoljac i Vranštica na Ljuboviđi Na Limu i njegovom slivu postoji više crkava i manastira posvećenih Svetom Nikoli, zaštitniku voda i moreplovaca. Upravo zbog toga što je u ovom kraju najrasprostranjenija uvijek bila slava o danu Svetog Nikole mnoge crkve su građene i posvećivane upravo tom svetitelju. Najpoznatije su u Podvrhu, u Banji kod Priboja i Nikoljcu kod Bijelog Polja. Naselje Nikoljac je predgrađe Bijelog Polja, dijeli ga od grada samo rijeka Lim. No, ime Nikoljac bilo da je riječ o naselju, ili crkvi starije je od Bijelog Polja, pa se ovaj grad, osim po crkvi Svetog apostola Petra, poznaje i po Nikoljcu, jer je to staro naselje ili trg, poznato iz dubrovačkih dokumenata kao Nikolj Pazar. A sama crkva, koju neki istoričari nazivaju i manastirom, po-

znata je po prvoj i veoma bogatoj prepisivačkoj školi. Bilo je to prvo manastirsko naselje sa svojim posjedima i veoma značajnoj manastirskoj prepisivačkoj školi. Ne zna se kada je tačno podignuta crkva Svetog Nikole u Nikoljcu. Aleksandar Deroko piše da se ona pominje u 14. vijeku „ali je postojala mnogo ranije“. Kasnije se oko ovog manastira razvilo naselje pored desne obale Lima, ali i trg gdje su dolazili dubrovački trgovci i donosili jednu, a kupovali drugu robu. Neki hroničari tvrde da je tu na Limu postojala i carinarnica.

Crkva u Nikoljcu Nikolj Pazar se pominje u jednoj knjizi prihoda i zaduženja dubrovačkog trgovca Živka Pripčinovića u bilješkama između 1456. i 1458. godine. Mjesto je još tada označeno kao pazar. Nešto kasnije, 1467. godine, mjesto se pominje po trgovini bijelim robljem. Kao istaknuti poslenik na prepisivanju crkvenih knjiga pominje se najprije jedan monah „mnogogrešivi Roman“ a potom „dijak Vuk“ od mjesta Nikolj Pazara. On 1554. godine blizu Morave „upotkrili gori Elici prepisivaše jedno jevanđelje. Svi su izgledi, kako tvrdi Žarko Šćepanović da je dijak Vuk 1570. godine prepisivao i knjige u manastiru Vranštici i Bliškovu (dio Vraneša) oko rijeke Ljuboviđe, lijeve pritoke Lima. Jedan od istaknutih prepisivača bio je i „prezviter Cvetko ot sela Godijeva“ koji je 1560. godine po nalogu nekog starca Jovana ot mjesta glagoljemago Nikolj Pazara sa krupnim slovima, sa puno smisla za lijepo, ispisa jedno jevanđelje koje po zlatnoj osnovi ukrasi inicijalima“. Ovaj rad je vjerovatno organizovao kaluđer Jovan, koji se između dvadesetih i šezdesetih godina 16. vijeka isticao kao organizator prepisivačkog rada u Nikoljcu. Tu su školovani i prepisivači za obližnje manastire, jer svi izvori ukazuju na to da se u njemu (Nikoljcu) i njima i kasnije obavljala prepisivačka djelatnost. Blistava umjetnička djelatnost koja se odvijala u slivu rijeke Lim tokom 13. i 14. vijeka, u periodu državne samostalnosti nastavljena je i docnije, u vremenima turske vladavine, kada je nakon obnove Pećke Patrijaršije 1557. godine došlo do značajnog procvata umjetničkog stvaralaštva. Tokom narednog stoljeća, sve do sedamdesetih godina 17. vijeka Polimlje je bilo jedna od središnih umjetničkih oblasti obnovljene Patrijaršije. Pored brojnih anonimnih majstora na tom prostoru rade i najznačajniji srpski slikari 16. i 17. vijeka: Longin koji radi na oslikavanju manastira Sv. Nikole Dabarskog 1527. godine. Jedna Longinova minejna ikona čuva se u manastiru Nikoljac u Bijelom Polju. Pop Strahinja iz Budimlje, čiji su fresko ansambli očuvani u manastiru Svete Trojice Pljevaljske i u crkvi Svetog Nikole u Podvrhu. Andreja Raičević, koji je značajan dio stvaralaštva vezao takođe za Svetu Trojicu Pljevaljsku, gdje se čuvaju četiri njegove ikone i minijaturama bogato ukrašen rukopis šestodneva i Hrišćanske topografije Kozme Indikoplova i Jovan najznamenitiji srpski umjetnik 17. stoljeća. U Nikoljcu se nalaze tri njegova rana ostvarenja: ikone Bogorodice sa prorocima, Jovana Preteče sa scenama žitija i Hrista s Apostolima. U mračnom periodu turske vladavine sa opštim zamorom prestao je prepisivački rad u Nikoljcu kao i sva-

ki drugi kulturni rad. To je vrijeme kada su uništene i porušene mnoge seoske crkve i manastiri, a sveštenici i monasi prognani. Neki su čak ubijeni i spaljivani. Od mnogih prepisanih knjiga malo je sačuvano. Putopisci koji su krajem 19. i početkom 20. vijeka hodili dolinom Lima pominju manastir Nikoljac i bogati prepisivački rad u njemu, ali se pitaju gdje su knjige. Nikolj pazar se pominje i u kotorskim spisima kao trgovačko mjesto, a prvi prepisivački rad zabilježen je 1524. godine kada je pop Radoslav prepisao jedan prolog za manastir po nalogu Cvetka i Jele Vuković. U kotorskom arhivu postoji zapis da je 1543. godine Dimitrije Andronijević iz Nikolj pazara kupio 33 knjige pisane ćirilicom za 61 dukat, što govori da je u tom kraju knjiga bila na cijeni i tražena. Manastir Vranštica na Ljuboviđi posvećen je Vavedenju Bogorodice. Bio je poznat u 16, 17. i 18. vijeku. Crkva manastira na Sokolcu (visoravan iznad Ljuboviđe) isto je bila posvećena Svetoj Bogorodici. Ovaj manastir je obnovljen 1516. godine, a ne zna se kada je podignut. Poslednji njegov iguman bio je Simeon Vukojičić, koji je ubijen od strane Turaka. U jednom pomenu manastira Vranštice iz 1669. godine, sačuvanom u manastiru Nikoljac, kaže se da je pisan u manastiru Vranštica. Episkop Segedinski Zaharije, koji je rodom iz Vraneša 1555. godine dao je prilog Vranštici. I u Vranštici bio je živo organizovan prepisivački rad, u njemu su kao prepisivači radili monasi iz Nikoljca. Jedan monah ovog manastira zadesio se početkom 17. vijeka u Jerusalimu, gdje je prepisivao jedna psaltir na kome se potpisao da je „ot zemlje Hercegovine, od manastira Vranštice, bliz župe Vranešt“. Rukopis se nalazi u manastiru Hopovu. Godine 1597–1598. u ovom hramu je za vrijeme igumana Tome pisao jeromonah Dionisije minej za novembar koji se nalazi u crkvi Svete Trojice u Pljevljima. Tu je pisan i jedan tekst koji se nalazi u berlinskoj biblioteci, kako piše dr Vladimir Petković, dok jedan drugi zapis iz 18. vijeka govori kako je hercegovački mitropolit Arsenije posjetio manastir Vranšticu. O aktivnosti graditelja u dolini Ljuboviđe malo je ostalo pisanih tragova iako ih je posigurno bilo. Riječ je o manastirima u Ravnoj Rijeci, Vranštici, Sokolcu i Bliškovu, koji se nalaze u okolini Ljuboviđe. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=484452&datum=2015-04-03 Manastir Mileševa i Kolovrat

Mileševa Manastir Mileševa nalazi se na ušću planinskih rijeka Mileševke i Kosatnice, pet kilometara od Prijepolja. Osnovao ga je kralj Vladislav, sin kralja Stefana Prvovjenčanog, a unuk Stefana Nemanje. Stari biografi kažu da je Vladislav počeo da zida ovaj manastir odmah po dolasku na presto 1234. godine, ali neke pojedinosti ukazuju na to da je početak mogao biti i neku godinu, čak i deceniju, ranije, u doba kada je mlađa-

ni Vladislav bio još Kraljević i dok je upravljao župom Crna Stena. Na tom području se manastir i nalazio. U svakom slučaju, zidanje i slikanje Mileševe moglo je da se obavi između 1219. i 1235. godine. Vladislav je Mileševu podigao kao svoju grobnu crkvu, a njegov djed Studenicu. Pošto je 1234. godine uz pomoć vlastele zbacio sa vlasti starijeg brata Radoslava, doživio je da se 1243. godine i sam odrekne vladavine u korist mlađeg brata Uroša. Poslednjih godinu dana živio je najviše u Zeti. Umro je osamdesetih godina 13. vijeka, a sahranjen je u svojoj zadužbini. Da nije podigao Mileševu, kralj Vladislav ne bi bio toliko pominjan, njegova kratkotrajna vladavina, kao i čitav život kasnije, bili su bez nekih važnijih događaja. Mileševa je sačuvala njegov grob, ali i njegovu slavu. Po ugledu na ranije podignute vladarske zadužbine, mauzoleje, mileševska crkva sazidana je u raškom stilu. Taj stil karakteriše romanski način zidanja, prilagođen potrebama pravoslavnog bogosluženja. Riječ je o jednobrodnoj građevini, sa širokom centralnom i dvije bočne apside. Najprije je imala jednu kupolu, a kasnije prilikom restauracije, najvjerovatnije u 19. vijeku, dobila još jednu nad spoljnom pripratom. Od nekadašnjeg unutrašnjeg portala, zidanog vjerovatno po ugledu na studenički, očuvan je samo jedan kameni lav, klesan dosta rustično. Pripratu je podigao kralj Vladislav oko 1235. godine. To je uradio da bi u njoj sahranio tijelo svoga strica Svetog Savu, kojeg je donio iz Trnova u Bugarskoj, gdje je prethodno bio sahranjen. Sveti Sava je poslije drugog putovanja po svetim zemljama umro u Bugarskoj, u Trnovu, 1235. godine. Godinu dana kasnije zalaganjem samog Vladislava, ali i arhiepiskopa Arsenija, Savinog učenika i naslednika, kao i mileševskog igumana Atanasija, Savino tijelo je prenijeto u Mileševu i sahranjeno u tek izgrađenoj priprati. Zbog toga je porastao ugled ovom, inače poštovanom manastiru, jer se po crkvenoj hijerarhiji nalazio na drugom mjestu, odmah iza Studenice. Zbog Savinog groba Mileševa je stekla veliki ugled u narodu, postala je mjesto hodočašća. Tu je 1377. godine krunisan za kralja Bosne i Srbije kralj Tvrtko, jer se Mileševa u to vrijeme nalazila na teritoriji njegove države. Godine 1446, zahumski vladar Stjepan Vukčić Kosača uzeo je za svoju titulu naziv „herceg ot Svetoga Save”, pa se njegova zahumska država, koja se u to vrijeme prostirala sve do Mileševe, prozvala Hercegovinom. Otuda se u narodnoj pjesmi Mileševka pominje kao „Mileševka na Hercegovini”. U 15. vijeku u Mileševi je stolovao dabarski episkop, a u 16. vijeku tu je radila jedna od prvih srpskih štamparija, u kojoj su štampane crkvene knjige. U jednom zapisu se pominje da je u Mileševi bilo 400 monaha. Turci su prvi put poharali Mileševu 1459. godine. Pošto je zbog groba Svetog Save Mileševa bila mjesto hodočašća, Turci su 1595. spalili manastir, a mošti Svetog Save odnijeli u Beograd i spalili na Vračaru. Manastir je u 17. i 18. vijeku bio izložen različitim nedaćama, paljenju i pljačkanju, a obnovljen je tek 1863. godine. Tada su, kako tvrde istoričari, uz veliku polukružnu oltarsku apsidu dodate sa strane dvije manje koje služe kao proskomidija i đakonikon. Njihov današnji oblik potiče upravo iz te godine. Neki tvrde da su iz Mileševe braća Sokolovići, od kojih je Mehmed postao, pošto se poturčio, veliki vezir, a Makarije je bio Mileševski đak. Bio je prvi patrijarh obnovljene Pećke patrijaršije 1557. godine. Mileševa je čuvena po svojim freskama, koje mnogi znalci ubrajaju među najljepša djela ne samo srpskog, nego i vizantijskog slikarstva. To slikarstvo je, prema riječima istoričara Branke Knežević, nastalo između 1222. i 1223. godine, ali je velikim dijelom oštećeno. Sačuvane su freske sa scenama Velikih praznika, Hristovog stradanja, pojedinačne figure Apostola, ratnika, monaha i drugih svetitelja. Na južnom zidu je sačuvana poznata freska Anđeo na Hristovom grobu. Na zidovima prizemne prostorije spoljne priprate predstavljen je Strašni sud. Najveću dragocjenost mileševskih fresaka predstavljaju portreti Nemanjića, naslikani u naosu i priprati. U naosu je prikazan ktitor sa modelom crkve u ruci, koga bogorodica držeći za ruku privodi Hristu. Porodični portret Nemanjića naslikan je u priprati. Jedan pored drugog stoje Nemanja kao monah, Sveti Sava kao arhiepiskop, Stefan Prvovjenčani i sinovi Radoslav i Vladislav. Pored cara Konstantina prikazan je i vizantijski car Jovan III. Usled oštećenja mileševski hram je ponovo živopisan 1570. godine. Ove freske se smatraju najljepšim cjelinama zidanog slikarstva toga vremena. Pripisuju se zlatnim rukama iskusnih majstora među kojima je i monah Longin. Manastir Mileševa nije čuven samo po Bijelom anđelu, nego i po svojoj štampariji, koja se pojavila pedesetak godina poslije cetinjske i jedan vijek poslije Gutenbergove štamparije. Osim Mileševe i drugih crkava iz doba Nemanjića, za nauku je značajan i antički lokalitet Kolovrat, koji se nalazi na ušću Seljašnice u Lim, oko tri km jugozapadno od Prijepolja. Otkrio ga je austrijski vicekonzul u Pljevljima, a spomenike je prvi opisao Artur Avans 1885. godine. Topografiju i granice antičke ne-

kropole u Kolovratu određuje sama priroda terena, s jedne strane zaravnjena zona duž obale Lima, podložna plavljenju, a s druge strane odsjeci visokih brda. Nekropola se nalazi istočno od naselja i zahvata pojas duž blage padine, koja povezuje obalu Lima sa brdovitim zaleđem. Nadgrobni spomenici Kolovrata oslikavaju svijet autohtonih ideja, nadanja i vjerovanja u vječni život. Kolovrat i njegova nekropola nema nikakve veze sa Nemanjićima, ali je značajan za izučavanje migracionih kretanja stanovništva i naše daleke prošlosti. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=484605&datum=2015-04-04 Manastiri Svetog Nikole Manastir Svetog Nikole u „Dabru”, kako se nekad zvao ovaj kraj, pominje se još u Studeničkom tipiku, pisanom između 1207. i 1215. godine. Inače, manastir Svetoga Nikole u Banji kod Priboja još jedan je manastir posvećen najrasprostranjenijem svetitelju kod srpskog naroda i nalazi se na desnoj obali Lima, u naselju Banja kod Priboja. Istorijskoj nauci nije poznato kada je ovaj manastir podignut, ali je posigurno poznato da je sagrađen u onom vremenu kada su prvi Nemanjići došli u srednji i donji dio Polimlja. Ima i onih naučnih poslenika koji tvrde da je podignut prije dolaska Nemanjića u ove krajeve. Postoji vjerovatnoća da su ga Nemanjići obnovili i darivali, vjerovatno Dragutin. Ono što se sigurno zna je to da je Banja odavno poznata po svojim mineralnim, toplim i ljekovitim vodama i pitomom ravnicom. Okružena je šumama i bujnim zelenilom, što je sa svojim čarima čini ljepšom i privlačnijom. Imala je sve uslove da se tu podigne kultno naselje. Istoričari su došli do podatka da se ime Banja poodavno našlo u radovima arabljanskog geografa Muhameda as Safira al Idrisija, koji je radio jednu geografsku kartu za normanskog kralja Rodžera II, o čemu piše i naš istraživač Veliša Krsmanović u svom djelu „Kopači zlata na svetim vodama Lima”. Među malim brojem toponima, oronima i hidronima sretamo i srpska imena. Među tim toponimima je i Banja, koja je označena kao mali grad ili utvrđenje pored rijeke Lima (Lina). Banja je pripadala u srednjem vijeku župi Dabar i vjerovatno je bila njen centar, vjersko, administrativno i trgovačko središte. Župu Dabar ili Debrecu locirao je Stojan Novaković. Po njegovim istraživanjima bila je trg i karavanska stanica na velikom i važnom bosanskom drugu koji je od Sarajeva vodio preko Priboja ka Sjenici i Novoj Varoši. Bio je krajnji zapadni ili sjeverozapadni dio Raške, koja se graničila sa posjedima bosanskih banova. Pošto se manastir Svetog Nikole u Banji pominje u Studeničkom tipiku, iz njega se vidi da su u biranju igumana studeničke lavre, pored ostalih, učestvovali i starješine manastira Svetog Nikole u Dabru. Niko do sada nije našao validni podatak da je neko od Nemanjića bio ktitor ili zadužbinar. Istoričari pretpostavljaju da je podignut prije dolaska Nemanjića 1168. godine na srpski presto. Mnogo je značio za vrijeme Nemanjića, o čemu govori podatak da je arhiepiskop Sava I baš u Banji ustanovio jednu od osam prvih episkopija samostalne srpske crkve u svojoj državi. Istoričari znaju da se episkop nije mogao postaviti u selu ili manjem mjestu, jasno je da je već tada banja bila veliko naseljeno mjesto i monaško središte. Veliša Krsmanović piše da je za prvog dabarskog episkopa Sveti Sava postavio jednog od svojih posebno obučenih učenika iz Hilandara, Hristofora. Ovaj manastir proučavao je i čuveni arhitekta Aleksandar Deroko, veliki poznavalac crkava i manastira na „svetim vodama Lima”. On smatra da nova crkva Svetog Nikole u Banji nije ona koja se pominje u Studeničkom tipiku. Na tom mjestu morala je biti građena nova, jer je stari hram, kako Deroko kaže, iščezao, a novu je iz osnova podigao Stefan Dečanski, vjerovatno ranije nego što je i same Dečane sagradio. Kako su Dečani završeni 1335. godine, to je crkva u Dabru morala biti obnovljena ranije. Jedan zapis pominje 1329. godinu, a Deroko kaže, u prilog toj tvrdnji, da ktitorski likovi Dečanskog i Dušana koji zajednički drže model hrama, prvi lijevom, a drugi desnom rukom, potvrđuju da je manastir Svetog Nikole rađen prije Visokih Dečana. Pored glave oca stoji natpis: „Stefan treti Uroš ktitor svetago hrama sego”, a pored sina: „Stefan sin kralja Uroša”. Istoričar Mirjana Šakota, takođe, tvrdi da je novija crkva nadograđena na prvobitnu, o čemu svjedoči način zidanja od ogromnih tesanih blokova sige. Veliša Krsmanović smatra da prvobitnu građevinu, po njoj mogla je predstavljati mala crkva uspenja koja se nalazi sa južne strane sadašnjeg manastira Svetog Niko-

le. Skoro su otkopani temelji crkve Svetog Ilije, koji se nalaze samo metar udaljenosti od sjevernog zida Svetog Nikole. Zbog temelja ovih dvaju crkava u neposrednoj blizini glavnog manastira, bilo je i pretpostavki da Sveti Nikola u početku nije građen tu. Vjeruje se da je današnja crkva podignuta oko 1328. godine. O tome svjedoči i rukopis monaha Nikole. Donatori su vjerovatno bili Nemanjići. Užičanin Stojan Obradović, stoji da je kralj Dragutin ovaj manastir sazidao 1283. godine, što se saznaje sa mermernim pločama urezanim u zidu. Ovim tragom je pošao i arhimandrit Nićifor Dučić. Međutim, nije našao te zapise, jer se neki od obnovitelja manastira potpisao na njih preko prethodnog natpisa, kako je Dučiću rekao banjski arhimandrit Prokopije Bujišić. Obnovitelj je bio Dionisije Popović Vranešević. Manastir Banja je bio duhovni i kulturni cenar Srba u Dabru i šire. Manastir u Banji pripada tipu građevina srpsko-vizantijskog stila sa osnovom u obliku upisanog krsta. Preko starog živopisa iz 14. vijeka urađene su nove freske u 16. vijeku, koje u naosu, ikonografski i stilski obnavljaju staro banjsko slikarstvo. „Na svetim vodama Lima” značajan je i manastir Uvac, koji se nalazi pokraj istoimene rijeke, dvadesetak kilometara uzvodno od ušća Uvca u Lim. Manastir je obnovljen, a stari manastir je, kako su pokazala arheološka iskopavanja, porušen i spaljen prije više od tri vijeka. Stručnjaci kažu da je crkva najvjerovatnije podignuta u 16. vijeku. Građena je po ugledu na manastir Davidovicu i nije bila živopisana u vrijeme izgradnje. Crkva je živopisana kasnije, o čemu svjedoče malobrojno pronađeni gragmenti, koji su u veoma lošem stanju, veličine svega nekoliko santimetara. Crkvu je na osnovu lika arhanđela Mihaila dekorisala vješta slikarska ruka. Zbog lošeg kvaliteta maltera, vlage i ogromnih kamenih blokova, koji su pritiskali nekadašnje greske, nije bilo moguće spasiti ništa više do tri fragmentarne freske, ali se nije odustalo od daljih istraživanja. Projektom „Na svetim vodama Lima” u planu je rekonstrukcija još nekoliko limskih svetinja, među kojima i Orahovica kod Priboja na Limu, na čijoj obnovi i rekonstrukciji se radi i privodi kraju. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=484836&datum=2015-04-05 Duhovni centri srpske države Dolina Lima predstavlja okosnicu oko koje su nastali, razvijali se i širili srpski srednjovjekovni kulturni i duhovni centri i srpska država sa svojim obilježjima. Tome je u dobroj mjeri doprinio i prirodni položaj tog kraja, iz kojeg se lako dospijevalo do Jadranskog primorja na zapadu, Crnomorskog basena na istoku, Podunavlja na sjeveru i Sredozemlja na jugu. Oko ove okosnice, skoro koncentrično su se međusobno povezivale i druge oblasti koje su ulazile u sastav srpske srednjovjekovne države. O značaju Polimlja u konsolidaciji srpskog etničkog jezgra i razvoja srpske države, posebno u vrijeme Nemanjića i epoha koje su potom uslijedile, svjedoče brojni kulturno-istorijski spomenici koji su ravnomjerno razasuti po dolini Lima i njegovim pribrežnim stranama, od njegovog izvora iz Plavskog jezera, pa do njegovog ušća u Drinu kod Međeđe, nedaleko od Višegrada. U srednjem vijeku dolinu Lima činile su župe kao organizacione jedinice srednjovjekovne srpske države i to: Plavska župa, koja je bila u sastavu Dečanskog vlastelinstva, župa Zlarijeka, ili kako je neki nazivaju Komska župa, koja zauzima atare današnje opštine Andrijevica; župa Budimlja, gdje je osnovana jedna od osam srpskih episkopija 1219. godine, Budimljanska episkopija, po nalogu i mišljenju Svetog Save, kada je izdejstvovao samostalnost srpske crkve; zatim župa Brskovo, Ljuboviđa, Crna stijena, Prijepoljska župa i župa Dabar. Na ovom prostoru razvili su se i brojni gradovi od Gusinja do Višegrada: Gradac kod Dosuđa, Jerinin grad iznad sela Trepče (danas Martinoviće), Gradac u ataru sela Brezojevice, suprotno njemu Čeligrad, Grad u Plavu, Gradac u Lijevoj Rijeci, Gradac na rijeci Zlorečici u ataru današnjeg sela Božići, utvrđenje Jerinja glava, Gradac u selu Kuti. Gradac se nalazi i na planini Zeletin, gdje i danas postoje ogromne zidne pregrade, Gradac u selu Vinicka. Toponim Gradinsko polje vezan je za srednjovjekovne gradove. Gradine se nalaze u selu Dapsiće, Gradišnica u selu Petnjik, Gradišnica između sela Zabrđe i Vranještice. U selu Buče postoji toponim Gradac, Zagrad, gdje postoje ostaci crkve, grad Bihor, srednjovjekovni grad Brskovo na Limu, Vodice, Mileševac, Kovin, Oštrik, Jagrad, Sjeverin, Mileševski grad sa podgrađem, Jerinin grad u klisuri rijeke Mileševke, jugoistočno od Prijepolja. Mileševski grad je štitio put na ulazu u klisuru i manastir Mileševu. Ruševine grada Kovina, nazvane Jerinin grad, nalaze se u ata-

ru sela Džurova, sjeverno od Prijepolja na strmoj stijeni koja se diže na lijevoj obali Lima, na ušću Džurovske rijeke u Lim. Na području župe Zla rijeka (Komska župa) bio je manastir u selu Konjuhe, čiji su temelji otkriveni i konzervirani. U Lijevoj Rijeci nalazila se crkva Svetog Spasa i crkva Arhangela Mihaila. U selu Nožice nalazi se obnovljena Vasova crkva. Crkva u centru Lijeve Rijeke naziva se „Bijela Raketića crkva“. Crkve se nalaze u Barama Kraljskim i Bukovoj Poljani, posvećena velikomučeniku Lazaru, Gnjilom Potoku, iznad Kralja. Na području Budimljanske župe, osim manastira Đurđevi stupovi, Šudikove, Svetog Luke u Kaludri, nalazi se i manastirski kompleks u Uroševici. Lokalitet Uroševica leži neposredno pod stjenovitom liticom iznad desne obale Lima na izlazu iz Tivranske klisure, oko pet kilometara sjeverno od Berana. O sakralnom kompleksu u Uroševici ostalo je malo tragova u sačuvanoj izvornoj građi. Jedini pouzdani podaci potiču od turskih popisa. Prvi pisani dokumenti o Uroševici zabilježeni su u turskom defteru oko 1530. godine. Popisan je manastir Svetog Arhanđela u kome je tada živio jedan kaluđer. Manastir je posjedovao samo jednu vodenicu i bio veoma slabog imovnog stanja, budući da su njegova davanja iznosila samo trideset akči. Sjećanje na Uroševicu sačuvano je i u narodnim predanjima. Tako postoji legenda da je ovaj manastir podigao u tihom i skrovitom mjestu kralj Stefan Uroš Treći. Kralj Uroš Treći je poznatiji kao Stefan Dečanski, koji je u Budimlji boravio prije stupanja na presto, odnosno u razdoblju od 1316. do 1321. godine. Među srednjovjekovnim karavanskim stanicama u Polimlju poznog srednjeg vijeka pominje se i crkva Grlica. Nalazila se nedaleko od crkve Svetog Petra na Limu, na desnoj strani, u srpskoj despotovini. Iz dubrovačkih izvora o crkvi Grlici saznajemo da se tu dopremala iz Dubrovnika različita roba – crkva se pominje 19. marta 1423. godine. Crkva Svete Trojice se nalazila i u Majstorovini kod Ravne Rijeke, gdje je u šutu pronađen preromanički Stubić, dio oltarske pregrade, ukrašen na prednjoj strani reljefnim prepletom od dvije tročlana vijugave trake (9. do 11. vijeka). Ovaj nalaz pokazuje da je na mjestu Svete Trojice, ili u njenoj neposrednoj blizini, postojala starija crkva sa odlikama primorske crkvene arhitekture. U Zatonu je postojala crkva Svetog Jovana, koja je arheološki istražena s osnovom u obliku trikonhosa, koja se obnavlja prema projektu profesora Jovana Neškovića. Južno od Brodareva, na ušću rijeke Bistrice u Lim, nalazi se crkva Bogorodice Bistričke, nazvana Voljevac. Crkvu je selima obdario Stefan Nemanja, a priloge potvrdio i uvećao Stefan Prvovjenčani. Vladislav je potvrdio prvobitno dodijeljena sela: Bistricu oko crkve, obje Nevizrake, selo Plano i Molstir. Na desnoj strani Lima, jugoistočno od Brodareva, nalazila se crkva Mili, gdje je bila karavanska stanica. Pominje se 1413. godine. Mnoge crkve i manastiri u dolini Lima bili su u srednjem vijeku, pa i kasnije, do razure, centri pismenosti, prepisivanja i štampanja knjiga (Nikoljac, Mileševa, Šudikova...). Okupljanja oko crkava i manastira doprinosila su uređenju međuljudskih odnosa i stvaranju regula koje su obavezivale i zajednicu i pojedinca u njoj. Zbog toga su ova znamenja u dolini Lima imala ne samo kulturni, nego i društveni i prosvjetni značaj. Zahvaljujući zapisima na knjigama i crkvenim spisima, koji su pojedinačno pretekli, uprkos razurama i nedaćama, oni govore o nama, našem stradanju i životu. http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=484969&datum=2015-04-06 - KRAJ -