Bolesti pčela sa imunologijom

Bolesti pčela sa imunologijom

Sadžaj: BOLESTI ODRASLIH PČELA .................................................................................................................................. 3 Bolesti pčela izazvane bakterijama ................................................................................................................ 3 Septikemija (Septicaemia) ......................................................................................................................... 3 Paratifus (Paratyphus) ............................................................................................................................... 4 Majska bolest ............................................................................................................................................. 5 Dizenterija .................................................................................................................................................. 5 Ostale bakterije kod pčela ......................................................................................................................... 7 Bolesti pčela izazvane gljivicama ................................................................................................................... 7 Aspergiloza (Aspergillosis) ......................................................................................................................... 7 Bolesti pčela izazvane virusima...................................................................................................................... 8 Paraliza pčela ............................................................................................................................................. 9 Hronična paraliza pčela (Crna bolest,crne pčele ,šumska bolest) ............................................................. 9 Ostali virusi pčela ..................................................................................................................................... 13 Bolesti pčela izazvane protozoama.............................................................................................................. 16 Nozemoza (Nosemosis, nozematoza) .......................................................................................................... 16 Amebna bolest (Ameboza, Amoebosis) ................................................................................................... 21 Ostale protozoe kod pčela ........................................................................................................................... 23 Gregarine ................................................................................................................................................. 23 Flagelate ................................................................................................................................................... 24 Bolesti izazvane akarinama i insektima ....................................................................................................... 24 Akaroza (Acarosis).................................................................................................................................... 24 Varooza (Varoosis, varoatoza) ................................................................................................................. 27 Tropileloza................................................................................................................................................ 34 Senotenijaza (Senoteniasis, apimijaza,mijaza) ........................................................................................ 35 BOLESTI LEGLA ................................................................................................................................................. 37 Bakterijske bolesti ........................................................................................................................................ 37 Američka kuga legla (američka trulež, opaka trulež,Pestis apium) ......................................................... 37 Evropska kuga legla (Evropska trulež) ..................................................................................................... 41 Lažna kuga ................................................................................................................................................ 44 Kiselo leglo ............................................................................................................................................... 45

1

Bolesti pčela sa imunologijom Mešinasto leglo (Sackbrood) ................................................................................................................... 45 Krečno leglo (Calkbrood) ......................................................................................................................... 47 Kameno leglo (Stonebrood) ..................................................................................................................... 48 Neinfektivne bolesti pčela ............................................................................................................................... 50 Prehlađeno leglo ...................................................................................................................................... 50 Pregrejano leglo ....................................................................................................................................... 50 Bolest šumske paše .................................................................................................................................. 51 Uticaj hrane na zdravlje pčela..................................................................................................................52 BOLESTI MATICE..............................................................................................................................................53 ŠTETOČINE PČELA ............................................................................................................................................ 55 Voskovi moljci .......................................................................................................................................... 56 Brauloza (Braula coeca-pčelinja vaš).......................................................................................................58 Etinioza (Aethina tumida-mala buba košnice) ......................................................................................... 60 Opnokrilci- HYMENOPTERA (ose,stršlljeni,pčelinji vuk) ......................................................................... 62 Mravi- Mutilli (Mutilla differens,M. europea) ......................................................................................... 63 Pauci (Arachnida) ..................................................................................................................................... 63 Žabe (Rana spp.)....................................................................................................................................... 64 Miševi i rovčica (Mus spp. Apodemus spp.) ............................................................................................ 64 Ptice (Classis Aves- senica,pčelarica,detlić,žune,vrapci).......................................................................... 65 Medved (Ursus arctos) ............................................................................................................................. 65 Štetočine meda........................................................................................................................................66 Trovanja pčela .......................................................................................................................................... 66 CCD..........................................................................................................................................................68 IMUNOLOGIJA PČELA I INSEKATA............................................................................................................70

2

Bolesti pčela sa imunologijom

BOLESTI ODRASLIH PČELA

Bolesti pčela izazvane bakterijama

Septikemija (Septicaemia) ETIOLOGIJA: Septikemija pčela predstavlja svako stanje u kojem postoji prisustvo patogenih bakterija ili njihovih toksičnih produkata u hemolimfi.1928. godine za uzročnika bolesti opisana je bakterija Bacillus apisepticus, poreklom iz zemljišta, a 1959. preimenovana je u Pseudomonas apiseptica, koja se danas smatra sinonimom za Pseudomonas aeruginosa. Smatra se da septikemiju mogu da uzrokuju i Serratia marcescens i Hafnia alvei, i da njih prenosi Varroa destructor. Osobine uzročnika: Pseudomonas apiseptica je elipsoidni, Gram negativni striktni aerob,osetljiv prema višim temperaturama. Na 73°C propada za 30 minuta, a na 100 °C propada za 3 minuta. Sunčeva svetlost i pare formaldehida uništavaju ga za 7 sati. Vrlo je pokretan, ne stvara spore i kapsule. Boji se anilinskim bojama i dobro se razmnožava na klasičnim veštačkim hranljivim podlogama(neutralni bujon i agar). EPIZOOTIOLOGIJA: Oboljenje se javlja kod radilica, trutova i matica, dok na leglu nema promena. U prirodnim uslovima do infekcije najverovatnije dolazi parenteralno, preko trahealnog sistema. Pojava oboljenja vezana je za izvesne stresne situacije, kao što je intenzivna prihrana ili nepovoljni klimatski uslovi za vreme perioda odgajanja legla, ali i drugi nespecifični faktori (rojenje, aktivna izgradnja saća itd.).Bolest se obično javlja od meseca maja, a slabi u oktobru. Veštačka infekcija je moguća aplikovanjem hemolimfe uzete iz zaraženih pčela. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Glavni simptomi su promjena u boji hemolimfe odraslih pčela, od žućkasto smeđe do krečno bijele i intenzivna degradacija mišića. Kao posljedica razgradnje vezivnih tkiva grudnog koša, nogu, krila i antena, leševi pčela se raspadaju pri dodiru(krti, suvi i lako se lome). Napadnute pčele su bespomoćne, ne uzimaju hranu i ne mogu da polete. Padaju sa poletaljke na tlo i pužu raširenih krila. Uginuće nastupa najkasnije za 36 sati, obično za 1 dan. Mrtve ili umiruće pčele imaju miris na trulež. U toku infekcije mogu se naći zaražene pčele koje izgledaju kao da su zdrave. Zaražena pčelinja zajednica naglo slabi i brzo propada. DIJAGNOZA: Dijagnoza se postavlja u laboratoriji, izolovanjem uzročnika iz hemolimfe na veštačkim hranljivim podlogama,mikroskopiranjem, biohemijskim i serološkim ispitivanjima. Kao podloge mogu da se koriste hranljivi agar i bujon, krvni agar, Pseudomas agar,King B agar. Inkubacija se vrši na 37°C u aerobnim

3

Bolesti pčela sa imunologijom uslovima. Na podlogama stvara žuto-zelene kolonije koje fluoresciraju usled prisustva pigmenata (fluorescin,piocianin i pioveridin).Bakterijski razmaz za mikroskopski pregled moze se dobiti i odvajanjem krila pčele od toraksa i njegovim potapanjem u kap vode na mikroskopskoj pločici.Materijal za laboratorijsku dijagnostiku su žive bolesne pčele. TERAPIJA I PROFILAKSA: Preporučuje se uništavanje bolesnih pčela i njihovih leševa (spaljivanjem), a saće s leglom i prazno saće iz košnice sa bolesnim pčelama najbolje je pretopiti u vosak. Med nije za ishranu pčela. U kontroli bolesti upotrebljavan je streptomicin,ali je uzbačen iz upotrebe zbog njegove rezistencije kod uzročnika.

Paratifus (Paratyphus) ETIOLOGIJA: U pitanju je oboljenje akutnog toka, koje nastaje dejstvom specifičnog uzročnika, bakterije Bacterium (Salmonella) paratyphi alvei i uticajem nespecifičnih faktora. Osobine uzročnika:Bacterium (Salmonella) paratyphi alvei je vrlo pokretna, Gram negativna, fakultativno anaerobna bakterija štapićastog oblika, koja ne stvara spore. Kultiviše se na uobičajenim hranljivim podlogama (neutralni agar i bujon). EPIZOOTIOLOGIJA: Pčele se inficiraju per/os zaraženom hranom i vodom. Uzročnik može da se nađe u organima za varenje zdravih pčela kao saprofit, ali do pojave bolesti dolazi dejstvom nespecifičnih faktora, kao što su loši vremenski uslovi u toku prezimljavanja, nedostatak vode, slabe zajednice itd. Najčešće se javlja samo u jednoj zajednici ili u više zajednica jednog pčelinjaka. Infekciju iz košnice u košnicu mogu da prenose bumbari, zaražene pčele ili pčelar koji manipuliše obolelom zajednicom. Bolest se najčešće javlja u rano proljeće, ali može i od aprila do septembra. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKI NALAZ: Obolele pčele prvo slabe i gube sposobnost za let, skupljaju se oko leta i na poletaljci gde mogu da se uoče mrlje od tečnog izmeta svetlo-smeđe boje. Abdomen bolesnih pčela je naduven, a iz njega se blagim pritiskom lako istiskuje tečan sadržaj, odakle mogu da se izoluju uzročnici. Bolest može da traje jedan ili više dana (10 do 15), a u slučaju poboljšanja vremenskih uslova i uz primenu higijenskih mera bolest prestaje. Patohistološke promene često su na peritrofnoj membrani intestinuma. DIJAGNOZA: Dijagnoza se postavlja izolovanjem uzročnika iz hemolimfe ili digestivnog trakta živih bolesnih pčela, mikroskopiranjem, biohemijskim i serološkim analizama. Diferencijalno dijagnostički bolest treba razlikovati od nozemoze i amebijaze (nalaz spora prilikom mikroskopiranja) kao i od dizenterije pčela (nalaz nesvarenih zrnca polena u izmetu). TERAPIJA I PROFILAKSA: Bolest može da prođe spontano sa poboljšanjem vremenskih uslova i uz bolju ishranu, ali uglavnom je potrebno preduzeti određenemjere: sav pribor treba dezinfikovati, zaprljane

4

Bolesti pčela sa imunologijom ramove sa saćem treba ukloniti, a pčele prenijeti u nove ili dezinfikovane košnice. Antibiotsku terapiju treba primijeniti na osnovu antibiograma, u šećernom sirupu. Preventivne mjere podrazumjevaju uništavanje insekata i drugih štetočina u pčelinjaku koji mogu da prenesu uzročnika, sprečavanje grabeži, kvalitetnu ishranu (ukloniti med lošeg kvaliteta i dati šećerni sirup ukoliko je potrebno prihranjivanje), higijenu napajališta i redovnu dezinfekciju pribora.

Majska bolest Majska bolest je bolest metabolizma mladih pčela koju karakteriše opstipacija creva. ETIOLOGIJA: Majska bolest se javlja pretežno u maju, po čemu je i dobila naziv, a predstavlja opstipaciju (zatvor) i uginuće mladih pčela koje njeguju leglo. Nastanak bolesti, osim nespecifičnih faktora, najčešće vezanih za ishranu, povezuje se i sa prisustvom bakterije Spiroplasma apis u hemolimfi pčela, koje uglavnom potiču sa površine cvetova. EPIZOOTIOLOGIJA: Bolest se javlja kod pčela starih 6 do 13 dana. U toku maja u košnici ima najviše legla i potrebne su velike količine hranljivih materija i vode za proizvodnju mleča. Dok je potrošnja tih materija ujednačena i količina vode dovoljna, zdravstveno stanje mladih pčela nije poremećeno. U suprotnom, sadržaj crijeva postaje tvrd i gust. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Bolest se naglo pojavljuje i to samo kod mladih pčela i ima akutan tok. Obolele pčele u velikom broju (stotine i hiljade) napuštaju košnicu i pred njom uginjavaju uz grčevite pokrete. Za kratko vrijeme može da ugine veliki broj pčela. Mrtve pčele se nalaze na poletaljci i ispred košnice. Sadržaj digestivnog trakta ima tvrdu konzistenciju i tamno smeđu boju. DIJAGNOZA: Dijagnoza se postavlja na osnovu anamneze (maj mesec), kliničke slike (uginuće mladih pčela) i patoanatomskih promena(suv i tvrd izmet). Bolest treba razlikovati od suve nozemoze i trovanja. TERAPIJA I PROFILAKSA: Preventivno i slučaju pojave bolesti preporučuje se davanje toplog vodenog rastvora meda ili šećera (1:1 ili 1:2), uz dodatak kuhinjske soli (1 gram na 1 litar rastvora) u toku nekoliko dana.

Dizenterija ETIOLOGIJA: Dizenterija (dijareja, proliv) može da predstavlja simptom više oboljenja. Nastaje isključivo delovanjem nespecifičnih egzogenih i endogenih faktora. U pitanju je nakupljanje velike količine tečnog sadržaja u crevu i nemogućnost pčela da izbace taj sadržaj izvan košnice, tako da su saće i ulaz u

5

Bolesti pčela sa imunologijom košnicu prekriveni izmetom. Ovo stanje se javlja u toku zime, i može biti praćeno znatnim uginućem tzv. zimskih pčela. EPIZOOTIOLOGIJA: Na nastanak dizenterije utiču brojni nepovoljni faktori, prvenstveno oni koji sprečavaju pčele da izađu na pročistni let. Pojačano uzimanje hrane, npr. usled uznemiravanja od strane miševa, takođe utiče na pojavu oboljenja, ali i nekvalitetna hrana (medljikovac), hrana sa puno polena,hrana savisokim sadržajem vlage i vlaga u košnici. U svakom slučaju, kod pčela dolazi do poremećaja varenja i zadržavanja nesvarenih čestica hrane, koje povećavaju osmotski pritisak i zadrzavaju vodu u ampuli rektuma (završni deo zadnjeg creva), gde je povoljna sredina za razmnožavanje kvasaca, koji su uneti hranom još pre zazimljenja. Do dizenterije može da dođe i usled prisustva izvesnih toksina iz hrane koji remete normalni metabolički bilans vode kod pčela. Te materije mogu da potiču iz meda, voćnih sokova, nerafinisanih šećera itd. Do pojave bolesti može da dođe i usled grešaka u apitehnici kada pčelar previđe suzi leto i tako onemugući normalno provetravanje košnice, pa se vlaga zadržava unutar nje, i onemogući pročistni let. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Dizenterija nije kontagiozno oboljenje. Kod obolele zajednice, svuda po unutrašnjosti košnice primećuje se izmet karakterističnog mirisa, koji podseća na miris brašna ili mačijeg izmeta. Svež izmet je tečan, i pčele umazane njim ne mogu da lete, pužu i veoma su osetljive na hladnoću, pa ubrzo uginu. Ćelije saća podsećaju na trulo leglo. Mogu se naći mrtve pčele unutar košnice. Abdomen bolesnih pčela je jako naduven i blagim pritiskom na njega lako se istiskuje sadržaj creva, tako da je hitinska opna između abdominalnih segmenata providnija nego što je normalno. DIJAGNOZA: Dijagnoza se postavlja na osnovu anamneze, epizootioloških podataka, klinčke slike, patoanatomskih promena i labaratorijske dijagnostike (bakteriološki pregled). Za postavljanje dijagnoze značajno je vreme pojavljivanja, tako da se isključuje tzv. letnja dizenterija, koja može da nastane za vreme kišnih dana u toku leta. Laboratorijskim pregledom isključuju se nozemoza, paratifus, amebijaza. TERAPIJA I PROFILAKSA: Ukoliko se bolest javi u toku zime, pčele (gnezdo) treba utopliti, a hranu zameniti šećernim sirupom 1:1 (eventualno kvalitetnim medom). Leševe uginulih pčela treba ukloniti i spaliti. Ramove i zidove košnice treba mehanički očistiti i oprati toplom vodom. Medikamentozna terapija se ne primenjuje. Preventivne mere se odnose na pripremu društva za prezimljavanje, odnosno treba zazimiti zdrava i jaka društva, pri čemu treba voditi računa da to bude blagovremeno i da matica nije suviše stara. U košnici treba ostaviti dovoljno kvalitetne hrane (12 do 15 kg). Pčele ne mogu da koriste velike kristale meda, pa im za zimu ne treba ostavljati vrste meda koje su sklone brzoj kristalizaciji. Takođe, u toku zime ne treba bez potrebe uznemiravati društvo, ali treba redovno proveravati aktivnost zajednice u povoljnim vremenskim uslovima. Važno je da je košnica smeštena na suvom terenu i da ne prokišnjava.

6

Bolesti pčela sa imunologijom

Ostale bakterije kod pčela Pored navedenih bakterija koje imaju najveće značenje u patologiji odraslih pčela,vrlo je važno napomenuti da postoje izvesne bolesti legla koje su vezane sa bakterisjkom infekcijom.To su prvenstveno uzročnici američke i evropske kuge. Ove bolesti će biti opisane u bolestima legla. Međutim važno je napomenuti još jedan rod bakterija koje mogu se nači u organizmu odraslih pčela,a to je rod Spiroplasma. Spiroplasma vrste su izolovane iz hemolimfe odraslih pčela. Spiroplasme su spiralne bakterije i vrlo pokretne i vrlo je važno napomenuti da nemaju ćelijski zid. Kod odraslih pčela mogu izazvati oboljenje koje onda nazivamo spiroplazmoza. Dijagnostika ove bolesti se vrši mikroskopiranjem i kultulernim pregledom (podloga za mikoplazme –GIBCO medijum).

Bolesti pčela izazvane gljivicama Aspergiloza (Aspergillosis) ETIOLOGIJA: Aspergiloza je oboljenje koje izaziva gljivica Aspergillus flavus i druge iz roda Aspergillus (A. niger, A. fumigatus). Uzročnik napada odrasle pčele i leglo. Bolest kod legla naziva se kameno leglo. Osobine uzročnika: Telo gljivice(micelijum) sastoji se iz končastih hifa, na čijem kraju se nalaze spore iz kojih mogu da nastanu nove kolonije. Za razmnožavanje je potrebno dovoljno vlage i određena temperatura koja za većinu plijesni iznosi 20-30°C, a za pripadnike vrsta Aspergillus i viša od 37°C. Ove gljivice su veoma rasprostranjene u prirodi. Spore su okrugle ili nepravilno sfernog oblika, veličine 2x3 do 5x7 µm. Boja spora može da bude beličasta, limunastožuta ili tamnozelena, a boja kolonija, zavisno od vrste uzročnika i starosti procesa, žutosiva ili maslinasto mrka. Spore i hife su osjetljive na toplotu – temperatura od 60°C ubija ih za 30 minuta. Od dezinfekcionih sredstava osjetljive su na 1‰-ni rastvor sublimata, 5%-tni rastvor fenola ili formalina ili 2-3%-tnu karbolnu kiselinu. Aspergillus fumigatus spada u patogene aspergiluse i dovodi do pneumomikoze ljudi, životinja i ptica. A. flavus proizvodi veoma jak aflatoksin, koji ima kancerogeno delovanje na jetru i spada među najjače do sada poznate toksine. Taj toksin deluje direktno na nervni sistem pčele i na endokrini sistem, a vjerovatno i na odbrambene mehanizme, smanjuje otpornost pčele prema gljivičnim infekcijama. EPIZOOTIOLOGIJA: Glavni nespecifični faktor za nastanak bolesti je povećana vlažnost u košnicama i slaba društva (za nastanak oboljenja kod sisara i ptica takođe pogoduje loša kondicija i oslabljenost

7

Bolesti pčela sa imunologijom organizma delovanjem neke druge bolesti). S obzirom na to da se spore nalaze svuda, pčele ih unose u košnicu polenom i nektarom, a mogu ih imati i na nogama, dlačicama i drugim dijelovima tijela. Hranjenjem larvi pčele prenose spore na leglo, gdje se obično prvo i zapaža oboljenje koje se u tom slučaju naziva kameno leglo. Inficiranje obično nastaje unošenjem spora u digestivni trakt, retko preko kutikule. Širenju spora, osim preko pčela, doprinose i kontaminirani dijelovi košnice i pčelarski pribor. Moguća je veštačka infekcija. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Bolest se obično javlja nekoliko nedelja (3 do 4) posle pojave na leglu. Kod zaraženih odraslih pčela spore isklijavaju u digestivnom traktu, micelijum probija zid creva i osim abdomena zahvata i grudni deo tela. Usljed djelovanja toksina mišići postaju meki i beli. Obolele pčele su uznemirene, postaju trome,bezuspešno pokušavaju da polete i posle nekoliko sati uginu tako što padaju na tlo ispred košnice i nepravilno pokreću noge, usni deo i abdominalne segmente. Uginule pčle imaju nešto savijen abdomen, tvrd kao i toraks (grudni segment). Digestivni organi su takođe otvrdnuli pa se teško preparišu. Smrt nastupa usled toksemije. DIJAGNOZA: Dijagnoza se postavlja u labaratoriji mikroskopskim pregledom i kulturelno. Za mikroskopski pregled uzimaju se delovi leševa pčele potopljenih u kap 50% glicerola ili u fiziološkom rastvoru. Ovako dobijena suspenzija predstavlja nativni preparat. Izolovanje Asperilus flavus se izvodi uglavnom na Sabourand agaru. Pri radu treba biti oprezan i obavezno nositi zaštitnu masku jer je aspergiloza zoonoza. TERAPIJA I PROFILAKSA: Terapija se ne sprovodi. Aspergiloza pčela se retko javlja, međutim, s obzirom na to da je u pitanju zoonoza, bolest opasna po čoveka, u slučaju pojave potrebno je poštovati propisane veterinarsko-sanitarne mere i pristupiti uništavanje zaražene zajednice (pčele, leglo, tj. okviri sa saćem, utopljavajući materijal ...). Ispražnjene košnice treba prvo mehanički očistiti (leševe i otpadni materijal spaliti) a zatim ih, kao i sav pribor dezinfikovati. Košnice se mogu tretirati i plamenom let lampe. Poslije primene i delovanja dezinficijensa košnice treba oprati toplom vodom i ostaviti da se osuše. Zemljišta u okolini košnica takođe treba dezinfikovati (4% rastvorom formaldehida, 10 l/m² i prekopati do dubine od 10 do 15cm. Med i pergu ne treba koristiti za ishranu pčela; med iz plodišta treba uništiti, a onaj iz medišta može da se upotrebi samo u konditorskoj industriji (neprerađen nije za ishranu ljudi). Smatra se da na pčelinjaku nema zaraze mesec dana posle sprovođenja svih navedenih mera i izvršene završne dezinfekcije. Pri radu sa sumnjivim zajednicama i zaraženim materijalom treba koristiti zaštitne naočare, rukavice i povez za nos i usta, kao mere preventive.

Bolesti pčela izazvane virusima Po svojoj prirodi, virusi su jedva nešto više nego genetski materijal koji se nalazi u proteinskom omotaču. Nasuprot drugim višim formama živih bića, virusi ne poseduju mehanizme nezavisnog razvića i umnožavanja kroz metabolizam hranljivih sastojaka, kako to čine mnogi drugi mikroorganizmi (gljivice, bakterije, protozoe i drugi).

8

Bolesti pčela sa imunologijom Virusi napadaju sve vrste živih bića. Oni su obično specifični za pojedine vrste živog sveta, pa i za medonosnu pčelu Apis mellifera. Kod ovog insekta do sada je identifikovano oko 18 vrsta različitih virusa. Nešto šira i pouzdanija saznanja o prirodi i ulozi virusa u nastajanju pčelinjih oboljenja nastala su u drugoj polovini dvadesetog veka. Ranije se samo naslućivalo da postoje neki „faktori“ koji za razliku od bakterija prolaze kroz filtere. Sa konstrukcijom elektronskog mikroskopa postalo je moguće identifikovati i otkriti veličinu, oblik i simetriju samih virusnih čestica. Specijalnom laboratorijskom tehnikom prečišćavanja i serološkim testiranjima došlo se do saznanja da virusi istog oblika i veličine mogu biti sasvim različiti kada se radi o proteinskom omotaču i reakciji u odnosu na specifični antiserum. Kao najvažnija virusna bolest pčela navodi se paraliza pčela, ali zadnjih godina na značaju dobijaju i ostali virusi koji izazivaju patološke promene kod pčela.

Paraliza pčela Paraliza pčela je virusno infektivno oboljenje pčela prouzrokovana virusima koji se umnožavaju u mnogim tkivima odraslih pčela,posebno u nervnom tkivu i u epitelnim ćelijama intestinuma tj. srednjeg creva. Paraliza pčela predstavlja u suštini dve bolesti koje se razlikuju po toku i po osobinama uzročnika,tako da postoji hronična paraliza pčela i akutna paraliza pčela.

Hronična paraliza pčela (Crna bolest,crne pčele ,šumska bolest) ETIOLOGIJA: Uzročnik je anizometričan virus ,elipsoidnog oblika veličine 65x22 nm. Virus sadrži RNK kiselinu i u in vitro uslovima se kultiviše na kulturi tkiva pčela. Osobine uzročnika: Virus hronične paralize je otporan prema hloroformu i etru, a neotporan prema visokoj temperaturi. Na 4 °C zadržava aktivnost nekoliko nedelja. U laboratorijskim uslovim a virus se više umnožava u organizmu pčela na 30 °C nego ako se drže na 35 °C; međutim, on brže ubija pčele na višoj temperaturi. Veštačko inficiranje uspeva samo aerosolom kada virus prodire u organizam pčela preko traheje. Inficiranje može nastati kada se čestice virusa inokuliši direktno u hemolimfu pčele ili čak per/os. Simptomi nastupaju za 5-7 dana, a smrt dan kasnije. EPIZOOTIOLOGIJA: U nekim periodima vremena hronična paraliza može biti prisutna na pčelinjacima, kao što je to bio slučaj u Velikoj Britaniji 1950. godine kada je zaraženost iznosila oko 8%, da bi 1966. pala na 2%. Interesantno je da je ovo opadanje zaraženosti išlo uporedo sa smanjenjem ukupnog broja pčelinjih društava. U Francuskoj je ova vrsta virusa nađena u daleko manjoj meri u pčelinjim društvima koja su i pored zaraženosti varoom preživela četiri godine.

9

Bolesti pčela sa imunologijom U našoj zemlji nije poznat intenzitet zaraženosti virusom hronične paralize, ali se pretpostavlja da je u poslednje vreme veoma nizak, što ne znači da se to ne može promeniti pod uticajem ovog ili onog faktora. Prisustvo pojedinačno obolelih pčela je evidentno, ali bez nekih većih posledica. Do infekcije u prirodnim uslovima može da dođe preko usnog aparata (pri čemu je potrebno prisustvo velikog broja virusnih čestica) ili preko pora na kutikuli nastalih usled slomljenih ili iščupanih dlaka. Virus može da se nađe u mednom mehuru oboljelih pčela, odakle ga mogu preneti zdravim jedinkama prilikom tzv. «socijalne ishrane». Virus može biti prisutan duže vreme u zajednici, a da ona izgleda zdrava. Do izbijanja bolesti u takvim zajednicama dolazi delovanjem nespecifičnih faktora koji primoravaju pčele da prekinu svoje aktivnosti u kratkom vremenskom periodu (npr. loše vrieme) i prenatrpanošću košnice. Bolest se obično javlja kod nekoliko zajednica jednog pčelinjaka, a vrijeme pojave je obično u proljeće ili ljeto. Osjetljivost na taj virus je naslednog karaktera,tako što je primećena genetska predispozicija nekih linija pčela na ovaj virus. Često se bolest javljala u šumskim predelima tako da je nazvana od strane pčelara i “šumska bolest”. Da bi došlo do infekcije mora se u organizam pčele uneti ogromna količina virusnih čestica. Profesor Jovan Kulinčević I sar. se uspeli su da selekcijom dobiju linije pčela koje su se statistički značajno razlikovale u pogledu osetljivosti i otpornosti prema hroničnoj paralizi. Iz ovih i drugih istraživanja proizlazi da se osetljivost i tolerantnost na ovu vrstu virusa nasleđuje, što se lako može utvrditi i na samim pčelinjacima, jer se bolest najčešće javlja sporadično u stresnim okolnostima za pčelinja društva. To se može eksperimentalno dokazati: Uzeti su okviri sa leglom i pčelama iz pčelinjeg društva koje nije pokazivalo simptome hronične paralize. Formirano je više staklenih jednoramnih nukleusa koji su smešteni u neku vrstu paviljona, ali tako da su pčele mogle praviti izlete samo u okviru većeg kaveza od plastične mreže. Pošto je većina pčela imala iskustvo slobodnog letenja u prirodi, za njih je ograničen prostor predstavljao dramatičnu promenu i one su pokušavale na svaki način da se nađu u slobodnom prostoru. Neke su na mreži ostajale i propadale, ali se većina vraćala u nukleuse. Nakon 10–12 dana boravka pčela pod gore opisanim okolnostima, pojavilo se mnogo pčela sa simptomima hronične paralize koje su uginjavale. Pretragom pod elektronskim mikroskopom nađeno je obilje čestica virusa, dok je kod pčela iz originalnog društva koje nije pokazivalo bilo kakve simptome oboljenja, virusnih čestica bilo vrlo malo. Na osnovu svega ovoga može se izvesti zaključak da neke od stresnih okolnosti ili više njih simultano mogu izazvati pojavu oboljenja. Sve je to povezano i sa stepenom nasleđene tolerancije na ovo virusno oboljenje.

KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Bolest se ispoljava u dva oblika, koji mogu da se pojave istovremeno u zajednici, ali obično jedan od njih dominira. Kod prvog oblika dolazi do nenormalnog podrhtavanja krila i tijela oboljelih pčela. Pošto ne mogu da polete, ove pčele puze po zemlji ili uz stabljike trave ispred košnice, ili se nakupljaju u vidu grozda u košnici, iznad saća sa medom. Abdomen im je povećan usljed proširenog mednog mjehura ispunjenog tečnošću. Društva koja su zahvaćena u većem obimu mogu da propadnu u toku nedjelju dana, ostavljajući maticu sa šačicom pčela na zapuštenom saću. Drugi oblik simptoma sastoji se od pojave crnih od dlačica ogoljenih pčela. Ta ogoljenost je rezultat ponašanja zdravih pčela istog pčelinjeg društva. Posmatranjima je utvrđeno da zdrave pčele na neki način prepoznaju obolele jedinke, grickaju ih i tako ih ostave bez dlačica na toraksu i abdomenu. Takve pčele, za razliku od simptoma prve grupe, jedno vreme mogu leteti. Često gube orijentaciju, pa pokušavaju da uđu u druge košnice. U Evropi se zbog ovakvog izgleda obolelih pčela samo oboljenje naziva i crna bolest (u Nemačkoj schwarzsucht, u Francuskoj mal noir, u Italiji mal nero). U SAD–u hroničnu paralizu nazivaju hairless black syndrome. Nije isključeno da je još Aristotel opisujući pčele sa crnim abdomenom i nazivajući

10

Bolesti pčela sa imunologijom ih lopovima, ukazao na pčelinju bolest. Interesantno je napomenuti da tako obolele crne pčele pokušavajući da uđu u svoju i druge košnice bivaju dočekane od stražarica na sličan način kao i tuđice. Obolele crne pčele za nekoliko dana izgube moć letenja, podrhtavaju krilima i abdomenom koji postaje naduven i ubrzo uginjavaju. Obolele pčele poslije nekoliko dana počinju da podrhtavaju, gube sposobnost za let i uskoro uginu.Uginuće nastupa 4-6 (7) dana od pojave znakova bolesti. Mrtve pčele su ponekad pokrivene ljepljivom sluzi koja ima miris ribe. Zadnje crijevo je ispunjeno svijetlom vodenastom masom. Patohistološki je moguće videti virus u moždanom tkivu i u citoplazmi epitelih ćelija zadnjeg creva kod pčela. Nalaze se u vidu bazofilnih granula. DIJAGNOZA: Pri uočavanju crnih, sjajnih pčela koje podrhtavaju, i koje druge pčele izbaciju iz košnice, može da se postavi sumnja na ovu bolest.Dijagnoza se postavlja samo u laboratoriji, primenom odgovarajućih metoda za dokazivanje i izolaciju virusa i nalazom bazofilnih granula u tkivu mozga, torakalnih ganglija i epitela ćelija zadnjeg crijeva. Detalnjije rečeno dijagnoza se postavlja na osnovu:  Patohistološkog pregleda-nalaz bazofilnih granula;  Biološkog ogleda- kada se prečićšeni rastvor čestica hronične paralize injecira, daje sa hranom ili poprska po odraslim pčelama, one obično obole posel 7 dana;  Serološkim metodama-serum neutralizacioni test na kuniću:  Elektronska mikroskopija;  Izolovanje virusa na kulturama ćelija i tkiva poreklom od pčele. Diferncijalno dijagnostički se isklučuju: akutna paraliza,ostali virusi pčela(vidi dole),trovanja itd. TERAPIJA I PROFILAKSA: Protiv virusnih oboljenja ne postoji specifična terapija. Primenjuje se prihranjivanje pčela šećernim sirupom sa dodatkom vitamina, prvenstveno vitamina C, zatim nikotinske kiseline, oligoelemenata i proteina. Komercijalni šećer, u maloj količini, sadrži enzim ribonukleazu, na koji je osjetljiv virus hronične paralize. Pored upotrebe šećera preporučuje se prskanje pčela u košnicama vodenim rastvorom ribonukleaze. Neki pčelari, da bi suzbili virus hronične paralize vrše zamenu matice vidljivo obolelog pčelinjeg društva, maticom koja je odgajena na pčelinjaku gde nema ove bolesti. U svakom slučaju, to je dobra praksa jer je poznato da se sparivanjem u bliskom krvnom srodstvu (inbreeding) mogu dobiti pčele osetljive na paralizu. Dokazano je da u pogledu osetljivosti na virus hronične paralize postoji razlika između pčelinjih društava. Na tom saznanju je baziran i naučni projekat dvosmerne selekcije na tolerantnost i osetljivost na ovo virusno oboljenje koja je vršena u SAD kod 5 selekcionih generacija.

Akutna paraliza pčela (Paralysis acuta) ETIOLOGIJA: Ovu vrstu virusa otkrili su Bailey i saradnici kao laboratorijsku pojavu prilikom istraživanja hronične paralize. Ako se prečišćena suspenzija ovog virusa promera 30 nm ubrizga u zdravu pčelu, virus će se multiplicirati veoma brzo, pčele će uginuti posle 2–3 dana.

11

Bolesti pčela sa imunologijom Osobine uzročnika: Virus akutne paralize oblikom i građom vrlo je sličan virusu mješinastog legla. Zbog oblika i građe svrstan je u rod Enterovirusa i familije Picornaviridae. U laboratoriji se bolje umnožava na 35 °C nego na 30°C, ali najbrže ubija pčele na nižoj temperaturi, što je suprotno od virusa hronične paralize.Virus sadrži RNK. EPIZOOTIOLOGIJA: Infekcija obično prolazi neprimjetno. Virus može da se nađe u pljuvačnim žlijezdama naizgled zdravih pčela, kao i u polenu. Međutim, efekat tog virusa doveden je u vezu s prisustvom Varroa jacobsoni, a u kontinentalnoj Evropi virus akutne paralize je identifikovan kao jedan od uzroka smrtnosti odraslih pčela i legla u društvima koja su jako infestirana varoom. U skoro svim zemljama gde je prisutna varoa mrtve pčele su često sadržavale čestice virusa akutne paralyze. Smatra se da krpelj aktivira virus ili ga oslobađa iz tkiva gdje se obično nalazi prilikom prodiranja u telo latentno inficiranih pčela, koje ubrzo bivaju sistemski inficirane i na kraju uginu. Krpelj može da prenese virus sa zaraženih na zdrave odrasle pčele i lutke. Odrasle inficirane pčele, prije nego što uginu, mogu da prenesu virus preko sekrecije svojih žlezda u hranu za larve i na taj način i njih da inficiraju. Larve koje su hranom unele veliku količinu virusa uginu prije poklapanja ćelije, a one koje prežive mogu da postanu latentno inficirane odrasle pčele. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Kod pčela nastaje paraliza slična onoj koju izaziva virus hronične paralize, ali obolele pčele uginu veoma brzo posLe pojave kliničkih simptoma (2-3 dana). DIJAGNOZA: Za postavljanje sumnje na paralizu mogu se uzeti u obzir klinički simptomi kao i pojava da klinički zdrave pčele izbacuju iz košnice crne i sjajne pčele koje podrhtavaju kao i vreme pojave bolesti. Laboratorijska ispitivanja uginulih i bolesnih pčela obuhvataju sledeće metode: histološki pregled intestinuma i mozga kada se dokazuju citoplazmatske bazofilne inkluzije; biološki ogled sa zdravim pčelama kojima se daje sterilan filtrat dobijen od bolesnih pčela; serum-neutralizacioni test; indirektni ELISA-test , detekcija virusa u odraslim pčelama i u Varroa destructor; Imunodifuzioni test po Mansu - u; dokazivanje virusa elektronskim mikroskopom; izolovanje i umnožavanje virusa na kulturi tkiva pčele; TERAPIJA I PROFILAKSA: Kada su u pitanju virusi(akutna paraliza) i varoa, pravovremenom intervencijom protiv varoe krajem jula i početkom avgusta, otkloniće se oštećenje i prevremeni gubitak zimskih dugovečnih pčela. Selekcijom pčela koje su manje privlačne za varou, smanjuje se pritisak virusne infekcije. Iako se u poslednje vreme mnogo radi na varoi i virusima, mnogi elementi nisu pouzdano objašnjeni. U jednim uslovima odlučujući faktori ili faktor za virusno delovanje mogu biti različiti, ali izgleda da postoje i takvi faktori koji imaju širi značaj. Primer za to je stradanje na stotine hiljada pčelinjih društava u čitavoj Evropi 2002/2003. Postoje ozbiljne indikacije o zajedničkom delovanju virusa i varoe. Što se tiče naše zemlje, procenjuje se da se gubici javljaju u kraćim ili dužim vremenskim intervalima saglasno intenzitetu razmnožavanja varoe i efikasnosti preparata koje pčelari koriste za subijanje ovog pčelinjeg parazita.

12

Bolesti pčela sa imunologijom

Ostali virusi pčela Satelitski virus hronične paralize pčela Na elektron–mikroskopskim preparatima virusa hronične paralize mogu se skoro uvek videti čestice promera 12 nm koje su serološki različite od virusa hronične paralize. Same čestice se ne multipliciraju organizmu pčele,već samo sa virusom hronične paralize. Satelitski virus deluje inhibitorno na najveće čestice hronične paralize koje imaju i najveći potencijal zaražavanja. Upravo ovaj fenomen može imati ulogu u zaštiti pčela protiv hronične paralize.

Spori paralitični virus pčela ili SPV (Slow paralysis virus) Virus spore paralize pčela je nađen kod prividno zdravih zajednica pčela u Velikoj Britaniji. Veštačke infekcijom pčela nastaje lagana paraliza prva dva para nogu i uginuće nakon 12 dana posle infekcije. Postoje radovi koji dokazuju da se SPV virus prenosi ka APV virus odnosno da Varoa destructor služi kao vektor u prenošenju ovog virusa.

Virus deformisanih krila ili DWV (Deforming wing virus) Infekcija sa virusom deformisanih krila ili DWV (Deforming wing virus) virusom može nastati u svakom razvojnom stadijmu (jaja,larve,lutke) medonosne pčele,ali ne prouzrokuje po pravilu simptome i oštećenja. Virus je čak izolovan iz neoplođenih jaja, što jasno pokazuje da se može prenositi vertikalno. Izolovan je čak iz sperme trutova,preko koje se inficiraju jaja prilikom oplođenja. Međutim je dokazano da na ovaj način dolazi do tzv. “skrivene” infekcije pri kojoj ne dolazi do simptoma vidljivih na pčelama.Za vreme larvenog stadijuma DWV virus se može preneti preko hrane,odnosno preko pčela koje hrane larve. Međutim, najvažnije je istaći da se DWV virus prenosi preko pčelinjog krpelja (Varoa destructor) na lutke i odrasle pčele. Opšte je poznato pčelarima da se kod jače zaraženosti pčelinjih društava varoom javljaju pčele sa zakržljalim i deformisanim krilima i nedostacima na drugim delovima tela. Ovo se uglavnom događa u drugoj polovini leta i u jesen i to je siguran znak da je opstanak pčelinjeg društva veoma ugrožen. Dugo se mislilo da je to rezultat iscrpljivanja parazitirajućom varoom dok je pčela u stadijumu lutke. . Postepeno se dolazilo do dokaza da neki drugi faktor, povezan sa varoom, može imati značajnog, pa i presudnog udela u propadanju pčelinjih društava. Upravo taj drugi factor je bio DWV virus koga prenose varoe i interesantno je reći da simptomi bolesti nastaju samo kada se virus u organizam pčele (stadijum lutke) unese putem varoe.Mnogi simptomi propadanja pčelinjeg legla i pojava pčela sa deformisanim

13

Bolesti pčela sa imunologijom krilima, šareno i uginulo leglo i skraćen život pčela radilica mogu se sada objasniti aktivnošću ovog virusa u zajednici sa varoom. Pored navedenih činjenica o prenošenju i pojavi ovog virusa kod pčela prije nekoliko godina je zabeleženo da se ovaj virus pojavio i kod bumbara bez učešča varoe.

Kašmirski virus pčela ili KBV (Kashmir bee virus) Prvobitno, ovaj virus je izolovan iz uzoraka odraslih pčela Apis cerana koji je iz Kašmira dospeo u Rothamsted.KBV je mali RNK virus veličene oko 30 nm iz familije Dicistroviridae. Ako se kašmirski virus ubrizga u odraslu pčelu, veoma brzo se multiplicira i pčele uginu posle 3 dana. Isto to se dogodi ako se suspenzija virusa utrlja preko kutikule u odraslu pčelu,što predstavlja najvažniji način infekcije. Virus dodat hrani pčela ne izazica nikakve promene. Danas postoji mnogi radovi koji pokazuju da se KBV prenosi preko varoe sa pčele na pčelu i na taj način širi između pčelinjih zajednica. Ne postoje simptomi koji garantuju da je zajednica zaražena ovim virusom, ali treba posumnjati kada društva slabe bez vidljivog prisustva bolesti legla ili varoe, kada je povećan broj umirućih pčela u unutrašnjosti ili pored i ispred košnice, gde se pčele trzaju uz nekoordinisane pokrete.KBV se dokazuje imunodifuzionon tehnikom.

Pčelinji virus duginih boja ili AIV (Apis iridescent virus) Apis iridescentni virus (AV) je DNK virus veličine oko 150 nm izolovan iz odraslih Apis cerana poreklom iz Kašmira.Spada u familiju Iridoviridae. Naziv je dobio po boji koja se javlja kod prečišćenog preparata u vidu kristalne mase.Gledano pod mikroskopom ova masa podseća na dugine boje. Pronađen je u Apis cerana iz Kašmira i severne Indije, ali se može umnožavati i u medonosnoj pčeli Apis mellifera. Razmnožava se u raznim vrstama tkiva(ovarijum,hemolimfa) odraslih pčela. Obolele pčele izgube moć letenja, bauljaju ispred košnica Apis cerana i skupljaju se u grupe dok ne uginu. Upravo zbog ovakvih simptoma kod Apis cerana se kaže da on izaziva uklupčavajuću bolest. Smatra se da obolela legla propadaju za 2 meseca od pojave prvih simptoma. Predpostavlja da se prenosi preko ektoparazita, najverovatnije preko Varroa destructor.

Virus oblačastih krila ili CWV (Cloudy wing virus) Virus oblačastih krila je nađen u pčelama Evrope, Egipta i Australije i verovatno je prisutan i kod nas. Virus je veličine oko 17 nm, a u prirodnim uslovima do infekcije dolazi aerogenim putem preko prvog para traheja. Inficirane jedinke vrlo brzo umiru, a može doći do izumiranja pojedinih društava ako je u pitanju težak oblik infekcije. Ova vrsta virusa kod zaraženih pčela može izazvati gubitak providnosti krila, posebno onda kada su pčele jako inficirane. Za nastanak bolesti značajnu ulogu igraju nespecifični faktori kao i stepen invadiranosti sa Varroa destructor.

14

Bolesti pčela sa imunologijom

Egipatski pčelinji virus Ako se mlade larve pčele injeciraju ovim virusom uginjavaju za 8 dana. Ova vrsta virusa je izolovana od odraslih pčela iz Egipta,a kasnije je identifikovan i kod nas.

Pčelinji virus Arkanzasa Virus iz Arkanzasa izolovan je iz odraslih pčela u koje je injeciran ekstrakt polena, koji je uzet od pčela pri povratku u košnicu. Injecirane zdrave pčele uginule su posle 15–25 dana.

Pčelinji virus X Virus X može biti povezan sa protozoom Malpighamoeba mellificae koja inficira malpigijeve sudove koji imaju ulogu bubrega kod pčela. Propadanje pčelinjih društava u toku zime koje je često pripisivano malpigiozi, sasvim je verovatno da potiče od virusa X koji bi u najvećoj meri mogao biti presudan. Odraslim pčelama u hranu doda ovaj virus, skraćuje im životni vek. Morfološki je sličan Y virusu,ali se serološki razlikuju.

Pčelinji virus Y Pčelinji Y virus se često javlja u odraslim pčelama rano u leto. Pod eksperimentalnim uslovima umnožava se na 30 °C, ali ne i na 35 °C, i to u epitelijalnom tkivu debelog creva. Pojavljuje se često sa Nosemom apis Sander i utiče na tok bolesti.

Filamentozni virus pčela ili F virus Umnožava se u masnom jajnom tkivu odraslih pčela, a takođe i u hemolimfi koja kod jako zaraženih jedinki postaje mlečno bela. Virusna infekcija se javlja u vremenu od maja do septembra.Za filamentozni

15

Bolesti pčela sa imunologijom virus se prvobitno smatralo da je neka vrsta rikecije i kao Y virus i virus crnih matičnjaka pojavljuje se sa Nosemom. F virus se može izolovati iz hemolimfe pčela koja je puna virusnih čestica,a zati se mikroskopira faznim-kontrast mikroskopom.

Virus crnih matičnjaka ili BQCV (Black queen cell virus) Virus crnog matičnjaka manifestuje se pojavom crne skrame na zidu matičnjaka u kome se nalazi mrtva predlutka ili lutka matice. U ranom stadijumu, obolela predlutka liči na mešinasto leglo i ima više bledo žutu boju, a tečni deo sadrži mnogo čestica virusa. Ovaj virus može ugroziti one pčelare koji se bave masovnom proizvodnjom matica, a ne vode dovoljno računa o higijenskim uslovima. Pojava virusa je zabeležena sa pojavom Nosemae kao i kod prethodna dva virusa.

Bolesti pčela izazvane protozoama

Nozemoza (Nosemosis, nozematoza) Nozemozu uzrokuje protozoa, mikrosporidija Nosema apis Zander, koja napada epitelne ćelije zida srednjeg creva matice, radilice i trutova, dovodeći do poremećaja u varenju i apsorpciji hrane. Parazit opstaje tokom cele godine u zaraženom društvu, a maksimalan broj dostiže u proleće, kada je u toku intenzivno odgajanje legla. Pored Noseme apis oboljenje može da izazove i Nosema ceranae, koja je prvobitno izolovana iz indijske pčele Apis ceranae. Ove vrste parazita u srodstvu su sa uzročnikom Pebrine, Nosema bombycis Naegeli, bolesti koja se javlja kod svilenih buba. ETIOLOGIJA: Nosema apis, za koju se smatra da živi zajedno sa svojim domaćinom – pčelama oko 60 miliona godina. Nosema apis prolazi u svom razvoju kroz nekoliko razvojnih stadijuma (spora, planont, meront, sporonti, sporoblasti). Razvoj parazita i formiranje spora zavisi od temperature. Najpovoljnija temperatura za razvoj parazita je između 30° i 34°C. Nosema apis razvija se isključivo u ćelijama epitela srednjeg creva odraslih pčela, što je potvrđeno ispitivanjima medne voljke, srednjeg i tankog creva, Malpigijevih sudova, rektuma i rektalnih papila. Infekcija nije samo tkivno, već i ćelijski specifična. Ustanovljeno je in vitro da spore N. apis u mrtvim pčelama držanim na 4°C i pri 90-100% relativne vlažnosti zadržavaju svoju infektivnost najmanje 81 dan, dok spore N. apis u vodi ili osušene u posudi ostaju infektivne i posle 93 dana.

16

Bolesti pčela sa imunologijom Nosema ceranae je izolovana iz azijskih medonosnih pčela (Apis cerana Fabricius 1793.) u Kini. Postoji osnovana sumnja da su još neke mikrosporidije prisutne kod pčela i samo čekaju da budu takođe opisane. Mnoge vrste mikrosporidija ne mogu se razlikovati pod običnim mikroskopom. To je moguće uraditi i to uz velike teškoće jedino pomoću elektronske mikroskopije. Ne može se isključiti pretpostavka da su mnogi raniji nalazi pripisivani N. apis pripadali N. ceranae ili možda nekoj drugoj vrsti. Unakrsna zaražavanja dveju vrsta pčela (Apis mellifera i Apis ceranae) su pokazala da Nosema apis može inficirati Apis ceranae, ali da se parazit pri tome razmnožava manje uspešno nego kada je u pitanju evropska medonosna pčela. Takođe se tvrdi da se Nosema ceranae bolje razmnožava kod Apis mellifera nego što je to slučaj sa Nosema apis kada je domaćin azijska medonosna pčela, iako za to nisu dati detaljni podaci. Razvojni ciklus: odigrava se u digestivnom traktu pčele. Unošenjem spora hranom, vodom ili izmetom (lizanjem obolelih pčela koji je sladunjavog ukusa jer sadrži nesvarena zrnca polena), u srednjem crevu dolazi do njihovog isklijavanja. Važno je istaći da je razvojni ciklus Noseme apis dosta kompleksan, u kome početni i završni stadijum čini spora. Spora ima oblik pirinčanog zrna i ne moze se videti struktura spore u nativnom preparatu. Spore imaju jednu membranu ili sporocistu, unutar koje se nalazi granulozna sporoplazma. Spoljna membrana je hitinozna. Na prednjem polu spore se nalazi „polarna kapsula“ i pet jedara raštrkana u sporoplazmi od kojih samo dva perzistiraju u toku isklijavanja. U unutrašnjosti spore postoji i jedan filament koji se naziva „polarni filament“. On se u momentu isklijavanja oslobađa u spoljašnju sredinu i fiksira za epitelnu ćeliju ili ulazi u nju. Tako nastaje primarna ili ameboidna klica koja ima samo jedno jedro. Ameboidna klica se deli sukcesivnom deobom i daje stadijume spiralnog oblika. Posle ovih stadijuma nastaju stadijumi okruglog oblika koji se nazivaju planonti, koji imaju jedra paralelno poređana. Sledeći stadijumi su tzv. meronti koji imaju više jedara raspoređeni kao perle na ogrlici. Meronti se hrane sadržajem ćelija i razmnožavaju se rapidno. Kada ponestane hranljivih materija meronti sporulišu i prelaze u sporonte, koji su lancetastog oblika. Od sporonta nastaju sporoblasti koji imaju dva jedra. Daljom terminalnom transformacijom nastaju mlade spore koje imaju pravilan ovalan oblik i vakuolu u sporoplazmi. Od mladih spora konačno nastaju stare spore (zrele) koje nemaju vakuolu i koje mogu da potpuno ispunjavaju sve epitelne ćelije srednjeg creva. Veliki broj zrelih spora u epitelnim ćelijama izazivaju njihovo pucanje i tako se oslobađaju u spoljašnju sredinu. EPIZOOTIOLOGIJA: Nosema apis je kosmopolitska vrsta. U tropskim i subtropskim zemljama nema neku naročitu patološku važnost. S druge strane, u zemljama sa umerenom klimom, smatra se vrlo ozbiljnom bolešću. Javlja se u svim delovima Evrope, naročito u centralnoj i hladnijim delovima kontinenta, gde dovodi do ozbiljnih gubitaka odraslih pčela, pa čak i celih zajednica. U Evropi je zadnjih godina dokazano i prisustvo Nosema ceranae, čak i u nekim geografski udaljenim delovima kontinenta, što ukazuje na to da ovaj pčelinji parazit nije nedavno unešen, već da je u pčelinjim društvima hronično prisutan već dugo vremena. Patološki podaci sa španskih pčelinjaka zaraženih sa N.ceranae pokazuju da se ne radi o brzom i kratkom trajanju oboljenja, već nasuprot tome, o nespecifičnim simptomima kao što su postepeno slabljenje pčelinje zajednice, veći jesenji i zimski gubici i smanjena produktivnost. Nisu zapaženi klasični simptomi nozemoze, kao što su proliv ili puzeće i paralizovane pčele ispred leta. Francuzi su takvo stanje nazvali „suva nozemoza“. Ovim se objašnjava što su se poslednjih godina otkrivale spore nozemoze

17

Bolesti pčela sa imunologijom u uzorcima pčela bez klasičnih simptoma. U mnogim zemljama sveta vršena su istraživanja koja pokazuju da nozemoza zajedno sa varozom izaziva najveće štete u pčelarstvu. Pod prirodnim uslovima infekcija nastaje per/os kontaminiranom hranom i vodom, ili lizanjem izmeta,koji je sladunjavog ukusa kada postoji dijareja kod bolesnih pčela. Spore iz spoljne sredine u košnicu (hranu, vodu) unose pčele sabiračice. Zaražene pčele žive kraće od zdravih, a zaražena matica uginjava u toku nekoliko nedelja. Glavni, pa i primarni izvor infekcije, je izmet zaraženih pčela u kome se nalazi velika količina spora N.apis. Kako u izmetu ima puno nesvarenih zrnaca polena, zdrave pčele ližu izmet bolesnih. Bolest se lako širi unutar društva kada su pčele prisiljene da defeciraju u košnici i kada je zaražena matica (koja inače defecira u košnici). Trutovi su jednako prijemljivi kao i radilice. Mlade pčele se inficiraju kada čiste ćelije koje su zaprljane izmetom zaraženih pčela. Prenošenje iz jedne u drugu košnicu vrši se premeštanjem okvira zaprljanih izmetom u košnicu sa zdravim pčelama (da se izvede leglo), spajanjem zajednica, paketnim rojevima, kontaminiranim medom i pčelarskim priborom. Mogući, ali ne toliko značajni prenosioci spora su drugi insekti koji se hrane uginulim pčelama ili saćem, izvori vode u okolini košnice (bare itd.), bumbari, ose i drugi insekti. Od februara do aprila može da se javi akutno oboljenje, kada procenat uginuća može biti i 100%. Osim akutnog toka,može da se javi i subklinička forma bolesti (bez simptoma), što predstavlja hronični tok. Da li će hronični (benigni) tok preći u akutni, zavisi od delovanja nespecifičnih faktora (druge infekcije, vlažnost, temperatura itd.). Bolest tokom ljeta jenjava jer zaražene pčele uginu izvan košnice, čime se broj parazita u košnici smanjuje. Međutim, u tom periodu je prisutna hronična infekcija jer izvestan broj spora opstaje, čime se ciklus nastavlja. Ako se zaražena zajednica zazimi, pčele uginjavaju u velikom broju posle dva, tri meseca, gde uginuća mogu biti i do 100%, pa zajednica uglavnom i ne dočeka proleće. Akutni tok se objašnjava pojačanim obnavljanjem epitelnih ćelija crijeva (najslabije je u toku zime), što pogoduje razvoju parazita. Sem toga, više mu odgovara temperatura od 30 do 34 °C nego 20 °C. Brža zamena starih pčela mladima i njihov kraći život leti usporava progresiju bolesti. Subklinički oblik bolesti može se objasniti smanjenom brzinom izmene epitela zaraženih pčela i činjenicom što tzv. letnje pčele žive kraće (4 do 6 nedelja), i uginjavaju izvan košnice. Iz ovog zaključujemo, s obzirom na dužinu života letnje pčele, parazit ne dostiže svoj finalni stadijum-sporu koja je sposobna za isklijavanje. Faktor koji pospešuje bolest je postojanje istovremene infekcije amebom Malpighoamoeba mellificae i istovremeno prisustvo virusa ( pčelinji virusi X, Y i F). Specifični ritam bolesti može se objasniti na sledeći način: čim pčele počnu aktivnije da se ponašaju, stvaraju se uslovi za širenje infekcije u zajednici (nastupanje ranog proleća), kada se javlja akutni tok i u to vreme invadiranost pčela dostiže svoj maksimum. U letnjim mesecima nastaje subklinički oblik koji može da potraje do početka jeseni. Zbog sezonske varijacije pojavljivanja simptoma nozemoze neki autori nozemozu nazivaju „prolećnim gubitkom pčela“. PATOGENEZA: Nosema apis Zander je obligatorni intracelularni parazit. Njeno umnožavanje u epitelnim ćelijama srednjeg creva prouzrokoje inflamaciju digestivnog trakta, i posledično dijareju. Takođe dolazi do poremećaja u resorpciji nutritijenata, jer je srednje crevo naj aktivniji deo digestivnog trakta

18

Bolesti pčela sa imunologijom pčele. Usled prisustva parazita, epitelne ćelije degenerišu i u njima se formiraju različite vakuole, depoi glikogena i slepljeni ribozomi, što dovodi do smanjene sinteze RNK i supresije enzimske sekrecije. Infekcija negativno utiče i na rezerve proteina masnog tela-smanjenje nivoa proteina i masnih kiselina u hemolimfi, sastav masnih kiselina je kod inficiranih pčela poremećen, a pogođene su i ćelije corpora allata. Mlade pčele se ranije aktiviraju u sakupljanju nektara i polena, što utiče na njihovo brže starenje. Metabolički poremećaji utiču na razvitak hipofaringealnih žlezda i time smanjuju sposobnost pčela da stvaraju hranu za larve. S druge strane, ponekad se zapaža i konstipacija, koja nastaje usled opstrukcije creva nakupljenim sporama N.apis. Kod inficiranih matica usled metaboličkih poremećaja može doći do degeneracije ovarijuma i atrofije oocita. KLINIČKA SLIKA: Simptomi nozemoze nisu naročito speicfični. Obzirom na postojanje akutnog i hroničnog toka bolesti, klinička slika se može podeliti na znake koji se javljaju na pojedinoj pčeli i znake koji se javljaju na pčelinjoj zajednici u celini. Posledice prisustva nozeme u odraslim pčelama se ogledaju u sledećim promenama. Životni vek je skraćen, naročito kod zimskih pčela (umjesto 6-8 mjeseci žive svega 2-3 mjeseca). Hipofaringealne žlezde mladih pčela, negovateljica, gube sposobnost da proizvode matičnu mleč potrebnu za ishranu legla. Inficirane negovateljice prestaju s odgojem legla i preuzimaju dužnost sakupljačica i stražarica. Takav efekat na odrasle pčele zapažen je i kod bolesti mešinastog legla. Inficirane matice prestaju sa polaganjem jaja i uginu za nekoliko nedelja. Kod pčela se, naročito pred uginuće, zapaža uvećan abdomen. Usled prekomernog nakupljanja vode dolazi do dizenterije i pojave tečnog izmeta žuto-smeđe boje i neprijatnog oštrog mirisa. Bolesne pčele izlaze iz košnice, ne mogu da lete, uznemireno se kreću raširenih krila, sakupljaju se ispred košnice u gomilice i tu ubrzo uginjavaju. Ovakva klinička slika se uočava u proleće (mart,april, maj). Mortalitet varira zavisno od razvoja bolesti. Svi pomenuti simptomi nisu patognomonični, kratko traju i javljaju se neposredno pred uginuće. U toku zime, kada se pčele zadržavaju u košnici različito dugo vreme, kod njih je abdomen zamazan, uznemirene su i uginjavaju u košnici. Tada se napodu košnice može naći veliki broj mrtvih pčela. U toku leta, ovih simptoma nema jer pčele obično uginjavaju van košnice. Inače, svi navedeni simptomi ispoljavaju se tek posle 21. dana starosti pčela. Što se tiče simptoma koji se odnose na pčelinju zajednicu, obično se u proleće, kada se javlja akutni tok bolesti, prilikom nadražajnog prihranjivanja, nalazi veliki broj mrtvih pčela uprkos tome što postoje dovoljne kojičine hrane u košnici. Leševi pčela su na podu košnice, a saće, ramovi i zalihe polena su poprskane tamno-smeđim mrljama (dijareja). U ovim prilikama može se ponekad videti i mali broj još živih pčela, koje se vuku po podu košnice ili po saću. Prilikom i najblažeg pritiska na abdomen ovakvih pčela lako se istiskuje tečan izmet. Primetno uginuće pčela usled jače raširenosti infekcije govori da je proces star najmanje 3-4 nedjelje. Efekat ove bolesti na pčelinju zajednicu, osim velikog broja uginulih pčela u proleće (iako je hrane i vode dovoljno), može biti pojava nesklada između veličine legla i broja pčela koje ga pokrivaju (može nastati i prehlađeno lego). Početkom i tokom leta ne zapažaju se neke posebne promene u zajednici, iako pčele mogu da budu inficirane.

19

Bolesti pčela sa imunologijom PATOANATOMSKE PROMENE: Glavne promene nalaze se u srednjem crevu, a vrlo retko u epitelnim ćelijama Malpigijevih sudova. Nalazi se deskvamacija inficiranih ćelija iz kojih izlaze zrele spore, koje dalje napadaju neinficirane ćelije. Ekskrement je tečan, žuto-smeđe boje i u njemu se pored zrelih spora može videti i polarni filament, kao i deskvamisani epitel ispunjen sporama. Pored toga, u izmetu se često nalaze i čestice nesvarene hrane. Zbog ovih promena intestinum, a naročito srednje crevo poprima jasno belu ili beličastu, za razliku od zdravog koje je žuto ili žuto-zelenkasto. Do promene boje srednjeg creva ne dolazi odmah, već nekoliko dana od nastanka infekcije. DIJAGNOZA I DIFERENCIJALNA DIJAGNOZA: Usled javljanja nespecifičnih simptoma, na osnovu kliničke slike postavlja se samo sumnja na bolest. Konačna dijagnoza se postavlja na osnovu labaratoriskih analiza, mikroskopiranjem (dokazivanje spora Noseme) i, u novije vreme, reakcijom lančane polimeraze (PCR) kojom se može utvrditi vrsta uzročnika (N.apis ili N.ceranae). Sumnja se može postaviti ukoliko se u proljeće primijeti neuobičajeno veliki broj uginulih pčela ili je razvoj društva usporen. Za postavljanje sumnje na terenu može se (pincetom) izvući žaoka i sa njom i srednje crevo. Normalno crijevo je smeđe boje, sa vidljivim prstenovima. Kod inficiranih pčela crijevo postaje beličasato, nešto uvećano i manje segmentirano. Međutim, ta pojava može biti povezana i sa nekim drugim poremećajima u varenju, pa je tačnu dijagnozu moguće postaviti samo u laboratoriji. Uzorak za pregled treba da sadrži najmanje 30 pčela (pojedinačni uzorak mogu da budu žive bolesne pčele, pčele iz košnice ili s poletne daske, ili sveži leševi pčela ispred košnice). Najbolje uzorke predstavljaju pčele sa leta (sakupljačice koje se vraćaju u košnicu) i one sa vrha nastavaka. Izmet sastrugan s okvira može da posluži kao materijal za pregled. Diferencijalno dijagnostički spore nozeme treba razlikovati od ćelija kvasaca, spora gljivica, masnih i kalcifikovanih telašaca i od cista M.mellificae koje su sfernog oblika i prečnika 6-7 µm. Kod amebne bolesti takođe može da dođe do dijareje, ali je sumporno žute boje i karakterističnog mirisa. U obzir dolaze i druge bolesti, kao što su dizenterija,paratifus, melanoza i gljivične infekcije. TERAPIJA I PROFILAKSA: Nozemoza je jedna od bolesti koje se obavezno prijavljuju i suzbija se po zakonu. Dijagnostičkom ispitivanju, jednom godišnje do kraja marta, podležu svi pčelinjaci iz kojih se stavljaju u promet pčelinje zajednice, pčelinje zajednice za uzgoj matica, sve pčelinje zajednice u oplodnim stanicama i sve pčelinje zajednice sumnjive na nozemozu. U slučaju pojave bolesti s kliničkim znacima zakonske mere nalažu: dezinfekciju košnice, okvira, saća i pribora, uklanjanje i spaljivanje izrazito slabih zajednica. Lečene pčele prenose se u dezinfikovane košnice. Lečenje se vrši kod svih zajednica u pčelinjaku ukoliko je dijagnostičkim metodama utvrđeno prisustvo N. apis bez znakova karakterističnih za tu bolest. Dezinfekcija saća i košnica može uspješno da se vrši pomoću pare sirćetne kiseline. Za fumigaciju treba poslagati nekoliko nastavaka sa praznim saćem a ispod i iznad njih staviti poklopne daske koje će spriječiti prodor vazduha (sve otvore u košnici zatvoriti). Na vrh okvira treba staviti posudu s komadićem vate koja je natopljena sa 15 ml (jedna puna supena kašika) koncentrovane sirćetne kiseline. Nakon toga se postavlja gornja poklopna daska i ostavi da stoji 24 sata (najbolje bi bilo da je spoljna temperatura visoka, inače se vreme dezinfekcije produžava). Pre ponovne upotrebe nastavci moraju dobro da se provetre. Držanje saća na 49 °C i 50% relativne vlažnosti tokom 24 sata u znatnoj meri smanjuje njegovu inficiranost, a pri tome ga ne oštećuje.

20

Bolesti pčela sa imunologijom Od svih preparata koji su ispitani jedino oni na bazi fumagilina (npr. Fumidil B) dali su dobar efekat i još uvek nije zapažena pojava rezistencije kod uzročnika nozemoze. Aplikovanje leka vrši se davanjem lekovitog sirupa. Naročito je efikasan u sprečavanju razvoja nozeme kod zimskih pčela i paketnih rojeva. Pošto fumagilin ne utiče na spore parazita već samo na razvojne stadijume, tretman s tim preparatom neće potpuno eliminisati bolest iz društva. Infekcija će se nastaviti nakon što je lekoviti sirup utrošen. Tretman fumagilinom se pokazao najboljim kada se lek daje u šećernom sirupu u jesen, a može i u rano proleće, pre premeštanja pčela u čiste košnice. Davanje leka u proleće nema tako dugotrajan efekat. Temperatura vode (sirupa) u koju se dodaje preparat nesme da bude viša od 49 °C. Fumagilin je antibiotik,izolovan iz gljivice Aspergilus fumigatus. Sprovođenje preventivnih mera je najbolji način suzbijanja nozemoze. Društvima treba omogućiti optimalne uslove za prezimljavanje, odnosno treba zazimiti jaka društva s mladom, kvalitetnom maticom i dovoljnim količinama hrane. Društvu u jesen treba ostaviti dovoljne količine polena. Košnice treba da prezime na osunčanim, oceditim mestima, zaklonjenim od hladnih vetrova. Propolis sa ventilacionih otvora treba ukloniti i omogućiti bolju cirkulaciju vazduha. Onemogućiti prisustvo vlage u košnici i prenatrpanost, sprečiti nedostatak vode. U košnici u toku zime treba ostaviti minimum potrebnog prostora, da bi pčele lakše održavale temperaturu. Staro, potamnelo saće treba redovno uklanjati i zamijeniti ga novim. Treba obratiti pažnju na higijenu vode na pčelinjaku. Kao još jedna od profilaktičkih mera, preporučuju se i redovni labaratorijski pregledi u proleće i u jesen.

Amebna bolest (Ameboza, Amoebosis) Amebna bolest predstavlja parazitsko oboljenje odraslih pčela čiji su osnovni znaci dijareja sa pojavom slabosti pčela i pčelinjih zajednica. Uzročnik je protozoa Malpighamoeba mellificae Prell, eukariotski MO koji pripada klasi Sarcodina i potklasi Rhizopoda,koji parazitira lumenu Malpigijevih cevi. Amebna bolest se retko javlja samostalno. Često je mešana infekcija sa nozemom. Protozou Malpighamoeba mellificae je prvi opisao MASSEN (1919), a klasifikaciju je izvršio PRELL (1927). ETIOLOGIJA: Malpighamoeba mellificae Prell se javlja u dva oblika:  Vegetativni oblik koji je pokretan,hrani se i ima sposbnost umnožavanja. Vegetativni oblici su različite veličine I oblika ,ali najčešći imaju flagelaran i oblik cilindra. Vegetativni oblici se još nazivaju i puzajući “flagelaran” i plivajući “ciindrični”. Nalaze se slobodno u lumenu Malpigijevih sudova ili su prčvšćeni za sam epitel.  Oblik ciste je oblik koji se ne hrani i predstavljaju otporni oblik amebe. Okruglog su oblika i nešto su veće od cista nozeme. Prelamaju svetlost u nativnom preparatu i sadrže 1-2 jedra. Nalaze se u

21

Bolesti pčela sa imunologijom lumenu Malpigijevis sudova kao i vegetativni oblici. Međutim cistični oblici se izbacuju u spoljašnu sredinu i tako predstavljaju infektivan oblik. Postoji zaštitne i otporne ciste.Otporne ciste mogu da ostanu infektivne u fecesu 6 meseci. Ciklus se razvija u odrasloj pčeli i traje 24-38 dana i ne razlikuje se od drugih ameba. EPIZOOTIOLOGIJA: Prevalenca bolesti je najveća u rano proleće kada oboleva veći broj pčela. Infekcija nastaje per/os kada se pčele hrane sa kontaminirano hranom ili ližu izmet oboljelih pčela.Bolest se najčešće javlja kod radilica.Amebna bolest je najčešće udružena sa nozemozom i retko se javljas samostalno. Putevi prenošenja zaraze su slični kao i kod nozemoze (preko meda,voska,pčelara,pčelarskog materiala,grabeži itd.). Amebna bolest ima manji značaj za patologiju pčela od nozemoze.Amebna bolest pokazuje tendenciju porasta u Nemačkoj,dok je u drugim zemljama prema statičkim podacima zastupljena 2-3% u pčelinjim društvima. Mikroskopski pregledi mrtvih pčela u Srbiji pokazali su da su ciste amebe vrlo često prisutne u pčelama bez spora nozemoze, iako je bilo i takvih uzoraka u kojima su nađena oba uzročnika. PATOGENEZA: Ciste unete per/os ekscistiraju u crevu zatim plivajući odlaze u Malpigijeve sudove*. Dolazi do razmožavanja amebe u lumenu Malpigijevi sudova i do degenrativnih promene u epitelnim ćelijam samih tubula. Amebe se uvlače u cevčice preko pseudopodija, forme koja nema ćelijsku opnu i zahvaljujući tome ameba se može utisnuti između ćelijskih zidova Malpigijevih cevčica crpeći hranu i ponovo stvarajući ciste koje mogu dovoditi do novog zaražavanja oštećujući ćelije, ili će dospeti u debelo crevo i sa izmetom opet doći na saće ili zidove košnice. Dolazi do pormećaja sekretorne sposobnosti samig organa i M.sudovi gube sposovnost ekskrecije tečnosti u creva. Ovo nastaje zbog mehaničkog oštećenja organa usled nagomilanih ameba u lumenu tubula. *Malpigijevi sudovi imaju ulogu bubrega kod sisara,odosno ulogu u ekskreciji i održavanju osmolariteta tečnosti kod insekata. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Pošto je reč uglavnom o mešovitoj infekciji sa nozemozom ,možemo slobodno reći da si simptomi slični simtpomima nozemoze. Prvose zapaža slabost pčela i prvo uginjavaju stare pčele. Gledano uopšteno pčelinja zajednica slabi jer smanjuj broj pčela u košnici. Zatim se javlja jak,profuzan,žućkast i izrazito smrdljiv proliv. U košnici možemo naći mrtve pčele,zatim tečne ekskremente i pčele koje su izgubile sposobnost leta(kasni stadijum bolesti). Kod pčela sa lakšim tokom abdomen je blago proširen i savijen ,pčele pužu i imaju strahovoito grčenje nogu. Malpigijevi sudovi su atrofirani,mlečno bele boje i sa jasnim nekrotičnim-crnkastim ognjištima na zidovima ovog organa. Na transverzalnom preseku M.sudova se zapaža potpina obstrukacija lumena sa cistama i vegetativnim oblicima amebe,ali nalazimo i veliki broj deskvamisanih ćelija. DIJAGNOZA: Dijagnoza se postavlja nalazom cista u fecesu samih pčela koje se razlikuju pd cista nozeme.Ciste su sferičnog oblika,prelamaju svetlost i nešto su veće od cista nozeme. Za mikroskopski pregled se uzima sadraj creva živih pčela i vrši se mikroskopiranje. Ciste se mogu bojiti metilenskim

22

Bolesti pčela sa imunologijom plavim,gencijana-violet ili karbol fuksinom. Pored ove metode može se vršiti preparisanje samih M.sudova i mikroskopiranje samog lumena organa. Nalazom cista ili veg.oblika potvđujemo sumnju na amebnu bolest. Diferencijalno treba isključiti nozemozu (često udružena infekcija),paratifus,dijareju i trovanja pčela. TERAPIJA I PROFILAKSA: Specifična terapija za amebnu bolest ne postoji. Za razliku od nozemoze, fumagilin ne deluje na amebozu Najbolje je održavati higijenu na pčeinjaku i u košnici ,zatim pravilno i racionalno vršiti apitehničke postupke. Profilaktičke mere su iste kao kod nozemoze.

Ostale protozoe kod pčela Pored Noseme apis Zander i Malpighamoeba mellificae Prell kod odraslih pčela su opisane i druge vrste protozoa koje nemaju veći klinički epizootiološki značaj u pčelarstvu. Ove protozoe uglavnom parazitiraju u intestinumu odrasle pčele i najčešće ne izazivaju bolest. Zanimljivo je naglasiti da nijedna protozoa ne izaziva bolest kod legla,iako se mogu naći kod larvi i lutki (N.apis Zander) . Protozoe koje možemo naći kod odraslih pčela su: gregarine (red Gregarinidae) i neke flagelate iz roda Leptomonas.

Gregarine Četiri vrste gregarina su povezane sa medonosnom pčelom:Monoica apis, Apigregarina stammeri, Acuta rousseaui i Leidyana apis. Nezreli oblici ili cefalonti su veličine 16x44 µm. Cefalonti su ovalnog oblika i njihovo telo se sastoji od dva segmenta s ti što je posteriorni segment veći. Zreli oblici se nazivaju sporonti (85µm) i poseduju potpuno redukovan anteriorni segment. Gregarine se nalaze u srednjom crevu odrasle pčele vezane za same epitelne ćelije. Protozoe se mogu videti mikroskopom u nativnom preparatu napravljenom na taj način što se odvoji srednje crevo od ventrikulusa i zadnjeg creva. Zatim se stavi na mikroskopsku pločicu zajedno sa kapi vode ili fiziološkog preparata ,poklopi se pokrovnom pločicom i posmatra se pod mikroskopom.

23

Bolesti pčela sa imunologijom

Flagelate Flagelate uglavnom nalazimo u zadnjem crevu ili rektumu odrasle pčele i pripadaju rodu Leptomonas. Nalaze se slobodno u lumenu ili vezane za epitelne ćelije. Flagelate variraju u veličini od 5-30 µm. Nekada se vide kao tela slična biserima sa flagelama,a nekada kao nepravilna tela duguljastog oblika. Mogu se videti na nativnom mikroskopskom preparatu napravljenom od macerisanog zadnjeg creva ili rektuma. Posmatraju se pod velikim uvećanjem.

Bolesti izazvane akarinama i insektima Akaroza (Acarosis) Akaroza je kontagiozno, parazitsko oboljenje respiratornog aparata odraslih pčela, čiji je uzročnik Acarapis woodi Rennie, koji je otkriven 1919. u Velikoj Britaniji. Predstavlja kosmopolitsku bolest i u Severnoj Americi se smatra epizootskom, a u ostalim delovima sveta enzootskom bolešću. ETIOLOGIJA: Acarapis woodi Rennie je striktni parazit, mikroskopski vidljiva akarina, svetlo-žute do beličaste boje, ovalnog tela bez kapituluma. U morfologiji ženke i mužjaka postoje znatne razlike. Oplođena ženka parazita duga je 120 do 180 µm, a široka76 do 100 µm. Mužjak je dug 85 do 115 µm, a širok 57 do 85 µm. Mužjak nema respiratorni aparat, za razliku od ženke, kod koje je on formiran u vidu stigmi, koje se nalaze sa obe strane usnog dela, odakle se rasprostiru tubularne traheje u celo telo stvarajući uvojke. Segmentacija tela nije naročito izražena, ali se ono ipak satoji od nekoliko anatomskih i funkcionalnih delova. Prednji, usni deo – gnatostoma, prednji deo trupa – podostoma i zadnji deo trupaopistostoma. Usni aparat građen je za bodenje i sisanje. Nemaju oči. Imaju 4 para nogu. Prvi par uglavnom služi za opipanje, drugi i treći za kretanje, a četvrti je reduciran i uglavnom služi za odupiranje prilikom okretanja u toku hoda. Noge su sastavljene od člančića, a na njima kao i na telu nalaze se dlačice različite dužine i gustine. Telo je obloženo finom kutikulom. Razvojni ciklus: Acarapis woodi ceo životni ciklus provodi u disajnim putevima (traheji) pčele. Jedini slučaj kada napušta domaćina je kada oplođena ženka napušta domaćina samo kako bi našla novog. A.woodi bez domaćina uginjava jako brzo (par sati, 1 dan), a jedini domaćin mu je medonosna pčela. Kao što je već napomenuto, ceo životni ciklus odvija se u disajnim putevima pčele. Postoje 4 razvojna stadijuma: jaje, larva, nimfa i adult. Oplođena ženka u disajne puteve pčele prodire kroz prvi par

24

Bolesti pčela sa imunologijom stigmatskih otvora prvog para traheja na torakalnom delu i tu polaže jaja. Svaka ženka polaže 5-7 jaja iz kojih za 3-4 dana izlaze pokretne, mešinaste larve sa 3 para nogu. Stadijum larve traje 6-7 dana posle čega se one tranformišu u deutonimfe koje imaju 4 para nogu, a iz njih kasnije nastaju adulti. Svi stadijumi (osim jaja) se hrane hemolimfom pčele. Ceo ciklus traje najmanje 21 dan, što može da objasni zašto se bolest javlja kao oboljenje zimskih pčela. Letnje pčele žive nešto više od mesec dana i za to vreme se odigra do 2 ciklusa, dok sa suprotne strane, kod zimskih pčela koje žive i do 5,6 meseci odigra do 6 ciklusa iz kojih može da nastane više stotina parazita. A.woodi bolje izdržava niske nego visoke temperature, kao i vlažnost. Na 15°C pokreti su usporeni i neprecizbi, na 30-34°C su normalni, a pri 40°C pokreti su vrlo živahni, ali se lako zamaraju i, ukoliko nemaju hrane, brzo uginjavaju. Pored A.woodi Rennie, postoji još dve vrste iz ovog roda: A.externus i A.dorsalis. EPIZOOTIOLOGIJA: Akaroza je dijagnostikovana u Evropi, Sevornoj i Južnoj Americi, Aziji i Africi. Najveće probleme stvara u Severnoj Americi. U našoj zemlji nije dokazana. Inficiranje uvek nastaje kroz stigmatske otvore prvog para traheja i to kontaktom toraks uz toraks inficirane i zdrave pčele. Parazit napada mlade pčele zbog pogodne anatomske građe njihovih stigmatskih otvora u to doba. Infestacija može da nastane kod radilica, trutova i matica. Osjetljive su pčele od 7-9 dana, a matica može da se inficira do 12 dana starosti. A.woodi česće napada trutove u doba godine kada ih ima u košnici. Širenju krpelja u košnici odgovara prisustvo mladih pčela, a u toku hladnih dana činjenica da su pčele bliže jedna drugoj. Prenošenje iz jedne košnice u drugu moguće je samo živim pčelama (seljenje na pašu, kupoprodaja pčela, hvatanje rojeva, zaražena matica,zaletanje pčela,itd.).

KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Akaroza je zimski problem. Retko se uočavaju znaci bolesti kod letnjih pčela.Efekat delovanja parazita na pčelu zavisi od njegove brojnosti unutar traheje i vezan je za nastanak mehaničkih povreda i fizioloških poremećaja koji su posljedica opstrukcije vazdušnih puteva (samim parazitom ili ugrušcima hemolimfe), oštećenja zida traheje i gubitka hemolimfe. Kako se populacija parazita povećava, zid traheje koji je normalno beličast i proziran, postaje neproziran sa crnim mrljama. Zbog nedovoljnog snabdevanja mišića krila kiseonikom dolazi do poremećaja njihove funkcije. Zbog toga su pčele nesposobne da polete, nepravilno raširenih krila koja podrhtavaju (iščašenje zadnjeg para krila, fenomen poznat kao «K-krila»). Ovakve pčele mogu se videti na tlu ispred košnice.Takođe može da dođe do oštećenja i otpadanja krila. Obzirom da bolesne pčele ne lete, pa i ne defeciraju dalje od košnice, kod njih može doći do povećanja abdomena i eventualnog izbacivanja fecesa natlu na kome leže. Kao posledica prisustva parazita može da dođe do uginuća pčela manjeg ili većeg obima. Smrt pčela nastupa zbog prisustva parazita i njihovih razvojnih oblika u traheji, ekskremenata parazita, ugrušaka hemolimfe, pa i zbog toga što obolele pčele ne lete, ne premeštaju se u košnici pa ostaju bez hrane i toplote. U teškim slučajevima zaraženosti klinička slika akaroze u jednoj zajednici jeste veliki broj mrtvih pčela na poletaljci, ili na tlu ispred košnice, kao i žive pčele,nesposobne za let.

25

Bolesti pčela sa imunologijom Nekad razvoj bolesti može biti toliko usporen da pčelar i ne zapaža nikakve simptome i do 4-5 godina. Patoanatomski, posle 2-3 nedelje od iniciranja u traheji se mogu naći prve genetracije A.woodi. Obzirom da se one dalje razmnožavaju, posle oko 8 nedelja u traheji i njenim ograncima mogu da se nadju brojne akarine i njihovi razvojni oblici. U slučajevima kada je traheja prenatrpana, ženke izlaze iz nje i smeštaju se na koren krila, ili prelaze na druge neinficirane pčele u njihove traheje. Iako se akarine u prvom redu nalaze u prvom paru traheja pčele, ponekad se mogu naći i u njenim razgranatim delovima, kao i u trahejama glave. Jako retko se mogu naći i u vazdušnim mehurovima abdomena i glave. Pored parazita i njegovih razvojnih oblika, u traheji se mogu naći i njegovi ekskrementi i ugrušci hemolimfe. DIJAGNOZA se postavlja samo pregledom uzoraka u laboratoriji. Najbolje vrijeme za prikupljanje uzoraka je rano proljeće ili kasna jesen (od novembra do aprila), jer je tada populacija parazita brojna. Uzorak može sadržavati radilice, maticu i trutove, mada parazit preferira trutove. Potrebno je najmanje 100 živih bolesnih pčela. Diferencijalno dijagnostički dolaze u obzir i druge vrste krpelja (Acarapis vagans, A. dorsalis) koji često mogu da se nađu na toraksu zdravih pčela, ali se smatra da ne nanose štetu. TERAPIJA I PROFILAKSA:Akaroza je jedna od bolesti koja se obavezno prijavljuje i suzbija po zakonu. Dijagnostičkom ispitivanju, jednom godišnje, do kraja marta, podliježu svi pčelinjaci iz kojih se stavljaju u promet pčelinje zajednice, pčelinje zajednice za uzgoj matica, sve pčelinje zajednice u oplodnim stanicama i sve pčelinje zajednice sumnjive na akarozu. Ako se utvrdi akaroza u zaraženom pčelinjaku se naređuje zabrana prenošenja svih pčelinjih zajednica u poluprečniku od 3 kilometra oko zaraženog pčelinjaka, liječenje svih pčelinjih zajednica unutar zaraženog kruga odgovarajućim lijekom, kontrolno dijagnostičko ispitivanje u zaraženim pčelinjacima koje se sprovodi slijedećeg proljeća, zatvaranje zaraženog pčelinjaka do završetka postupkal iječenja. Za liječenje akaroze mogu se koristiti različiti akaricidi u vidu dimnih preparata. Manje toksični za ljude su mentol i mravlja kiselina. Mentol može da se primijeni u vidu kristala od 50 g za društva u dva nastavka, koji se stavljaju u gornji dio saća i gdje trebaju ostati do 28 dana. Spoljna temperatura treba da bude iznad 18 °C, a optimalna temperatura za isparavanje mentola je 27-29 °C. Mentol ne treba stavljati u vrijeme glavne paše, a med za ishranu ljudi treba prethodno ukloniti. Mravlja kiselina u koncentraciji od 70% može da se prospe po kartonu 30x20x0,15 cm, stavljenom na podnjaču dalje od ulaza u košnicu. Naj preporučljivije je da se tretman vrši u proljeće i početkom ljeta. Rigorozan tretman je preporučljiv kada su pčele jako infestirane. U preventivi treba izbjegavati postupke koji dovode do prenatrpanosti društava na ograničenom prostoru u cilju iskorišćavanja raspoložive paše, kao i spajanje zajednica nepoznatog zdravstvenog stanja. Selekcija i higijensko ponašanje u smislu izraženosti međusobnog čišćenja pčela, imaju uticaja na otpornost prema ovom parazitu

26

Bolesti pčela sa imunologijom

Varooza (Varoosis, varoatoza) Uzročnik ove bolesti pčela i legla prvi put je opisan 1904. godine na ostrvi Javi, gde je ustanovljen u trutovskom leglu Apis cerana. U pitanju je krpelj, Varroa jacobsoni (destructor), koji je veoma raširen u gotovo svim delovima sveta gde se može naći i Apis mellifera. Parazitira tokom cele godine, hraneći se hemolimfom pčela, larvi i lutki. Često se nalaze podaci da je V. destructor drugi naziv za V. Jacobsoni. Međutim, od 18 tipova V. Jacobsoni kojoj je domaćin Apis cerana samo dva tipa postala su parazit Apis mellifera. Oba tipa pripadaju V. destructor, koja se razlikuje po veličini (veća je) i reproduktivnim karakteristikama od V.jacobsoni. Ipak svi rezultati do kojih se došlo istraživanjem V. jacobsoni uglavnom mogu da se primijene i na V. destructor. ETIOLOGIJA: Varoa je vidljiva golim okom, tamno-smeđe do crvenkaste boje. Na pčelama se nalaze samo ženke, koje su vrlo pokretne i lako prelaze sa pčele na pčelu. Telo je ovalno, dorzo-ventralno spljošteno prekriveno čvrstim kutikularnim omotačem koji obezbeđuje zaštitu od mehaničkih oštećenja ili povreda koje može naneti domaćin ovog parazita, odnosno pčele radilice iz kaste negovateljica. Na telu postoji šest pari ekstremiteta: helicere, pedipalpi i 4 para ekstremiteta za hodanje. Ambulakre ekstremiteta za hodanje su prilagođene za pričvršivanje na telo domaćina. Kod mužjaka, helicere imaju i ulogu u kopulaciji. Odrasla ženka Varroa krpelja je duga 1.045 – 1.135 mm, a široka 1.515 – 1.666 mm. Telo ženke je ovalnog oblika, a hitinski omotač je gladak, crvenkasto braon do tamno braon boje. Na prednjoj strani tela je usni aparat za bodenje i sisanje, kojim probijaju hitinski omotač pčela i uz pomoć mišića ždrela sišu hemolimfu svog domaćina. Ženke krpelja se privršuju na odrasle pčele između abdominalnih segmenata ili telesnih regiona, kao i na drugim mestima koja im omogućavaju laku ishranu hemolimfom. Ovakav način ishrane iscrpljuje pčele, dok novonastale ranice povećavaju podložnost sekundarnim infekcijama. Mužjaci su znatno manji od ženki (dužina tela je 0.752 – 0.928 mm, a širina 0.707 – 0.883 mm) i imaju okruglasto telo prekriveno slabim hitinskim omotačem belo–sive ili žućkaste boje. Usni aparat mužjaka i mišići ždrela su slabo razvijeni, te ne mogu da sišu hemolimfu pčela. Zreli mužjaci se ređe mogu videti jer se obično nalaze samo u leglu. Varoa na adultnoj pčeli obično ostaje 7 dana pre ulaska u nepoklopljenu ćeliju sa larvom. Međutim, kada u košnici nema legla, varoe na odraslim pčelama mogu ostati mnogo duže. Samo mali broj ovih krpelja biva uklonjen i ubijen od strane pčela radilica. Proučavanja su pokazala da varoe mogu da prežive odvojeno od pčela i pčelinjeg legla uz dohranu samo 5 1/2 dana, ali na adultnim pčelama mogu da prežive znatno duže, obzirom da uspešno preživljavaju duge periode bez legla tokom oštrih zima. Nekada se smatralo da se krpelji mogu hraniti fekalijama, lepljivim sastojcima ćelija saća ili larvi pčela, kao i ostacima hrane larvi, ali se danas pouzdano zna da je za normalno formiranje i polno sazrevanje ženki krpelja Varoa destructor neophodna hemolimfa larvi, prvenstveno trutovskog, ali i radiličkog legla. Do hemolimfe dolazi probijajući hitin između segmenata abdomena. Čim pčela ugine, varoa je napušta, a

27

Bolesti pčela sa imunologijom bez domaćina preživi najduže 1 dan. Mada su varoe uočavane i na drugim insektima (i nekad čak na pčelarima neposredno nakon rada sa košnicom), reprodukcija krpelja se može obavljati samo u leglu medonosne pčele. Razvojni ciklus: Adultna ženka varoe napušta adultnu pčelu i ulazi u radilička i trutovska legla stara 5 – 6 dana i to pre zaklapanja satnih ćelija i invadira ili radiličku ćeliju oko 20 sati pre njenog poklapanja ili trutovsku ćeliju 40 sati pre poklapanja, pri čemu treba naglasiti da varoe preferiraju trutovsko leglo. Nakon ulaska u ćeliju, ženka krpelja dopuzi do dna satne ćelije i potopi se u larvinu hranu. U prva 4 sata nakon poklapanja ćelije, varoa napušta larvinu hranu i počinje da se hrani hemolimfom protonimfe pčele. Simptom koji jasno reflektuje ishranu varoe u leglu jesu “bele tačke” na zadnjem kraju protonimfe domaćina. “Bele tačke” predstavljaju u stvari feces varoa koji može da se uoči i na zidovima satnih ćelija nakon izlaska adultne pčele iz nje. Celokupno razviće Varroa krpelja odvija se u poklopljenim ćelijama saća. Ženka krpelja prvi put polaže jaja 60-70 sati nakon poklapanja ćelije. Najčeše polaže 5-6 jaja u ćeliji, pri čemu se iz prvog, obično, razvija mužjak, a iz ostalih ženke. Tokom daljeg razvića, od jajeta do zrele jedinke, krpelji prolaze kroz dva juvenilna stadijuma, protonimfu i deutonimfu. Najpre se iz jajeta razvija protonimfa. Protonimfe mužjaka su manje od protonimfi ženki, omotač im je slabije sklerotizovan i imaju manji broj dlačica na štitu. Pred presvlačenje, protonimfa jedno vreme miruje, a onda se presvlači i preobražava u deutonimfu, koju odlikuje izraženiji polni dimorfizam. Deutonimfa se presvlači i preobražava u mladu jedinku krpelja. Od momenta oplođenja jajne ćelije pa do razvoja polno zrele ženke prođe oko 15 dana, a do formiranja polno zrelog haploidnog mužjaka prođe svega 5 – 6 dana. Nejčeše samo 4-5 položenih jaja (1 mužjak i 3-4 ženke) ima dovoljno vremena da kompletira svoj razviće, odnosno dostigne polnu zrelost pre izlaska pčele domaćina iz satne ćelije. Polno zrele ženke krpelja oplode se unutar zatvorene satne ćelije, nakon čega mužjaci uginu. Osim mužjaka, uginu i ženke krpelja koji ne sazru pre otvaranja satne ćelije.Oplođene ženke krpelja izlaze iz satnih ćelija prilikom izleganja mladih adultnih pčela na kojima parazitiraju. Uoči zimovanja, ženke krpelja sa adultnih pčela prelaze u leglo i razvojni ciklus se ponavlja. Većina ženki varoe (80%) jaja polaže samo jednom u toku svog životnog ciklusa, a samo 20% dva i više puta. Reproduktivni potencijal je u većini slučajeva ograničen količinom jaja položenih prvi put. Verovatnoća drugog polaganja se povećava samo pri velikoj zaraženosti legla, kada u ćelije dospeva velika količina ženki koje nisu iscrpile svoje reproduktivne sposobnosti tokom prvog polaganja jaja. U zimskom periodu varoe su uglavnom na adultnim pčelama, dok u proleće počinju ulaziti u leglo, a leti se njih 80 – 90% nalazi u leglu, a samo oko 10% na pčelama. Razvoj Varroa krpelja je sinhronizovan sa fazama razvoja larvi, lutki i mladih jedinki radilica i trutova. Optimalna temperatura za razvoj je približna temperaturi pčelinje zajednice. Kao stenotermna vrsta razmnožava se u uskom temperaturnom opsegu (od 31 do 37.5°C) i pri stabilnoj vlažnosti vazduha (60– 80%). Pri temperaturama do 31°C i iznad 37°C smrtnost dostiže skoro 100%. Za svaku ispitivanu temperaturu brzina razvoja varoe je manja u radilikom leglu u odnosu na trutovsko. Takođe je uočeno da pri istim temperaturama, varoa češće polaže jaja u trutovsko nego u radiličko, a različita je i brzina razvoja, smrtnost jaja varoe, kao i plodnost ženki. Temperatura trutovskog legla je pogodnija i za odlaganje jaja i za njihovo razviće. Pored temperature, na ovu pojavu utiče i različit hormonalni status hemolimfe radilica i trutova - hemolimfa radilica je lošija hrana za ženke varoe od hemolimfe trutova zbog drugačijeg sadržaja i

28

Bolesti pčela sa imunologijom odnosa hormona. U laboratorijskim uslovima bez hrane varoa može da preživi 8 - 10 dana. Na temperaturi od 2°C nastupa klinička smrt u kojoj može da opstane do 72 sata. Na temperaturi od 42°C i vlažnosti vazduha 50 – 60% živi oko 6 sati, a na 47°C živi svega oko 15 minuta. Varoe koje se izlegu od marta do avgusta žive 20 – 45 dana, a one koje se izlegu kasnije žive od dva do deset meseci. Upravo ovi krpelji koji žive duže od šest meseci nanose najveće štete pčelinjim društvima, jer dva do tri puta polažu jaja koja se izvode na leglu zimskih pčela. EPIZOOTIOLOGIJA: Poslednjih četrdeset godina Varroa je rasprostranjena na svim kontinentima, izuzev Australije i centralne Afrike, a njen areal se i dalje povećava zahvaljujući komercijalnom transportu pčela i matica (prenošenjem pčela brodovima i avionima), migratornim aktivnostima pčelara i sl. Izvori infekcije su najčešće zaražena pčelinja društva, obolelo leglo, matice i prirodni rojevi. Društva invadirana varoom, koja nisu tretirana, obično uginjavaju za 3-4 godine, ali u velikom broju slučajeva varoa može biti samo sekundarni uzrok za nastala uginuća pčelinje zajednice. Izrazito slaba društva propadaju znatno brže. Prenošenje krpelja vrši se kontaktom zaražene i nezaražene pčele. Unošenje V.destructor u zdrave pčelinje zajednice najčešće se dešava prilikom kupoprodaje zaraženih rojeva, spajanjem zajednica, putem grabeži, zaletanjem infestiranih pčela u druge košnice, na paši (kada se nalaze na istom cvijetu), trutovima, osama itd. Brzom razvitku bolesti često doprinose i pčelari raznim nepravilnim postupcima, kao što su pojačavanje zajednice dodavanjem zaraženog legla, spajanje slabih zaraženih i nezaraženih zajednica, i neke nepravilne manipulacije kojima mogu da se stvore uslovi za nastanak grabeži. Zavisno od gustine pčelinjaka, parazit može da se u roku od 3 meseca rasprostrani na područje prečnika oko 11km. To se objašnjava time što rojevi i trutovi odlaze i do 5,6 km daleko iz košnica iz kojih su izleteli. Utvrđeno je da je potrebno oko 8 godina da se parazit proširi na sve pčelinje zajednice jednog područja. Ženka krpelja radije polaže jaja u trutovske ćelije. U rano proleće broj parazita je najveći u radiličkom, a leti u trutovskom leglu. Kritičan period za nagli tazvoj varoe je kraj jula, kada se ona prestankom razvoja trutovskog legla razvija u radiličkom i direktno utiče na razvoj zimske pčele. Bržem umnožavanju parazita u jednoj zajednici naročito pogoduje smanjenje temperature oko legla (ispod 35°C), a to se dešava kad zajednica oslabi iz bilo kog drugog razloga. Dok je broj parazita mali, leglo se normalno razvija, a pčele normalno rade. Tek kada se nađe 10-20 parazita po larvi, razvoj legla postaje poremećen. Uporedo sa tim raste i broj parazita u košnici, kada se javljaju i kliničke manifestacije bolesti. Veliki značaj varoze u pčelarstvu ogleda se i u tome što je V.destructor jedan od najvažnijih vektora virusnih bolesti kod pčela. Stepen zaraženosti pčelinjeg društva varoom je u direktnoj vezi sa pojavom bolesti virusne etiologije. Jaka invadiranost društva dovodi do slabljenja pčelinje zajednice, i praktično se može reći da krpelji dovode do pada “imuniteta” pčelinjeg društva. Među najznačajnijim virusnim bolestima pčela u čijem prenošenju značajnu ulogu ima pčelinji krpelj Varroa destructor, i koje nanose velike štete pčelinjim društvima, a koje su dijagnostikovane u mnogim zemljama sveta su: paraliza pčela (akutna I hronična), mešinasto leglo, bolest deformisanih krila, bolest oblačnih krila, bolest izazvana Kašmir i Apis iredescentnim virusom.

29

Bolesti pčela sa imunologijom KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Simptomi se uočavaju i na leglu i na odraslim pčelama, odnosno, kliničke promene su zastupljene na svim članovima pčelinje zajednice jer se varoa hrani hemolimfom pčela, a razvojni oblici hemolimfom larvi i lutki. Pčelinje larve napadnute varoom pokazuju znake nemira i dešava se da se prevremeno ispruže, a nekad su tako uznemirene da izmile iz ćelije i padnu na podnjaču. Jako napadnuto leglo uginjava u raznim stadijumima razvoja. Na poklopcima zatvorenog legla mogu se uočiti promene u vidu ulegnutih poklopaca beličaste boje, poklopci sa užim ili širim rupicama sa pravilnim ivicama. Invadirane lutke gube u težini za oko 15-20% pa, iako se razvjiu u mladu pčelu takve pčele su sitne. Ukoliko je pčelu u razvoju napala jedna varoa ona je za 6,6% lakša, a ukoliko ih je napalo 6 ili više varoa tada je lakša za 25%. Posledica smetnji u razvoju legla je izleganje mladih pčela kod kojih se uočavaju nepravilno razvijeni delovi tela, nepravilan položaj krila, nedostatak jednog krila, patrljci umesto krila (naročito kod trutova), promene na abdomenu tako da on deluje kao iskrzan. Pčele koje su zaražene varoom dosta teško poleću i pokazuju uznemirenost, pokušavaju da polete, ali ne uspevaju. Mogu se naći da puze po travi, ispred košnica po pčelinjaku, prevrćući se na leđa i posle izvesnog vremena uginjavaju. Ukoliko se blagovremeno ne pristupi uništavanju varoe, napadnuta pčelinja zajednica može biti uništena. U početku bolest protiče lagano i neprimetno, i ne odražava se na produktivnost pčelinje zajednice. Prvi klinički simptomi se uočavaju nakon dve do tri godine. Čim stepen infestiranosti premaši 5% počinje nagli porast populacije parazita u kosnici, sa dinamikom uvećanja 5-10 puta u narednom kvartalu i tendencijom stalnog rasta, ali manjom dinamikom. U jesen stepen infestiranosti pčelinjeg drustva krpeljom varoa postepeno raste, sa jedne strane zbog povećane reprodukcije varoe, a sa druge, zbog smanjenja broja pčela, zbog čega se povećava relativni broj napadnutih pčela. Kod sIabijih pčelinjih drustava tok bolesti je relativno kraći. Razlog tome su povoljniji uslovi za razvoj varoe (niza temperatura) i poremećen odnos među brojem pčela i krpelja u korist parazita. Drugi činilac je smanjena odbrambena (imunoloska) sposobnost slabih drustava zbog iscrpljenosti, prerade većih količina šećernog sirupa, eventualnog prisustva drugih uzročnika bolesti i poremećene mikroekološke ravnoteže u kosnici. Najnoviji rezultati ukazuju da pčelinja zajednica propada kada u njoj ima 5.000 do 6.000 krpelja varoe. Dejstvo varoe na pčele, osim broja parazita i njegovih razvojnih stadijuma, povezano je s mehaničkim oštećenjima, gubitkom proteina hemolimfe i s toksičnim efektima parazita. Osim toga, krpelj podstiče razvoj virusne infekcije koja je do tada bila u latentnoj formi i prenošenje bakterijskih i gljivičnih infekcija. Naročito je značajna veza između varoe i virusa akutne paralize pčela, koji izaziva uginuće larvi i lutaka, sa simptomima koji su bili zamjenjivani sa onima kod evropske i američke kuge legla. Poslije uginuća pčele parazit je napušta i prelazi na drugu, živu, ukoliko se nađe u blizini. Kod zaraženih larvi i pčela utvrđeno je da dolazi do promjene hemijskog sastava kutikule, što može da bude posledica stresa i/ili nedostatka proteina hemolimfe. DIJAGNOZA I DIFERENCIJALNA DIJAGNOZA: Postojanje bolesti dokazuje se identifikacijom uzročnika. Da bi detektovali varou i procenili njenu populaciju u košnici, važno je znati razlikovati krpelje od drugih objekata slične veličine i oblika. Varoa se nekada može zameniti sa delićima u otpadu košnice i tamno braon flekama na stranama ćelija starijeg saća sa leglom ili sa malim parčićima propolisa. Fleke će obično biti sasvim nepravilnog oblika, dok je varoa glatka i zaobljena i ukoliko se okrene na leđa i pregleda izbliza jasno će se videti ekstremiteti. U početnom stadijumu, kada je broj parazita na pčelama mali, bolest se teško otkriva (obično se manifestuje posle nekoliko godina, i to kada je u zajednici zaraženo 20-30%

30

Bolesti pčela sa imunologijom pčela). Pri većoj infestaciji, parazita je moguće uočiti na pčelama ili podnjači, naročito posle tretmana dimnim preparatima. Za sigurnu dijagnostiku treba u laboratoriju poslati uzorak živih pčela. (u jesen) iz sredine gnezda, radiličko i trutovsko leglo (u proljeće i leto) ili otpatke sa poda košnice (u zimu). Žive pčele stavljaju se u dobro zatvorene staklene posude. Uzorkovanje pčela za postavljanje dijagnoze: Proučavanja su pokazala da varoa nije ravnomerno rasprostranjena po košnici i da distribucija zavisi od doba godine. Očigledno, kada nema legla u košnici, svi krpelji su na adultnim pčelama i metode pri kojima se uzorkuju pčele mogu biti veoma precizne u predviđanju ukupnog broja krpelja u košnici. Kada je prisutna velika količina legla u košnici u proleće i rano leto, najveći procenat krpelja biće na leglu pre nego na adultnim pčelama. Suprotno, kada količina legla opada u kasno leto i jesen, veliki broj krpelja biće na adultnim pčelama, čineći da izgleda kao da je došlo do velikog povećanja populacije krpelja. Dva puta je veća verovatnoća da se varoa nađe na adultnim pčelama uzetih iz plodišta nego na adultnim pčelama uzetih iz medišnih nastavaka. Da bi se dobio dobar prikaz broja krpelja raspoređenih na adultnim pčelama, pčele treba uzeti sa najmanje tri rama sa leglom. Terenske metode za dijagnostiku varooze: Vizuelni pregled adultnih pčela, vizuelni pregled legla, metoda rolovanja sa etrom, metod ispiranja varoa sapunicom ili alkoholom naprašivanje sa šećerom, metod nadimljavanja duvanskim dimom, metoda primene žičane podnjače i metoda primenom Apistan-a, Bayvarol-a i mravlje kiseline. Ovim metodama utvrđuje se prisustvo varoe i stepeni infestiranosti zajednice, na osnovu čega se kasnije utvrđuje određeni tretman pčelinjih zajednica. Diferencijalno dijagnostički u obzir dolazi američka kuga pčelinjeg legla, brauloza i tropileloza. Poslednjih godina primijećena je bolest kod legla sa simptomima između američke kuge i mešinastog legla. Utvrđeno je da je kod obolelog legla prisutna infekcija s jednim, a obično sa više virusa. Međutim, oboljenje se javlja kod društava koja su infestirana varoom, a u nekim slučajevima i sa A. tracheae. Primećeni su znaci slabljenja zajednica, zamena matica, pčele koje puze ili potpuno nestajanje pčela u ranu jesen (iako je društvo u proleće izgledalo zdravo). Kompleks tih simptoma nazvan je «sindrom parazitskog krpelja». Oboljele larve uginu u kasnom stadijumu larve ili u stadijumu prije lutke, ispružene u ćeliji, sa malo podignutom glavom. U ranom stadijumu infekcije one su bele boje (ali više mutne nego sjajne) i djeluju spljoštene. Kasnije larve mogu da dobiju sive ili braonkaste mrlje. Stadijum pred lutku ugine posle poklapanja, a poklopci mogu biti perforirani ili ga pčele mogu potpuno ukloniti. Kada larva ostane u ćeliji, pri pokušaju izvlačenja sa čačkalicom nema rastezanja (kao kod američke kuge,) ali su ostaci loptastog izgleda. Pčelinja uš, Braula coeca, ima 3 para nogu, dok varoa ima 4 para. Drugi krpelji mogu da se lako razlikuju od varoe. Parazitski krpelj, Tropilaelaps spp., izaziva slične posljedice po pčelinju zajednicu kao i varoa. Crvenkasto-smeđe je boje, telo mu je nešto izduženije nego kod varoe i mnogo brže se kreće. TERAPIJA I PROFILAKSA: Varooza predstavlja veliki problem u pčelarstvu. Borba protiv varoe zahteva sistematsku primenu više metoda, čime se, uglavnom, njihov broj drži pod kontrolom. Bitno je da

31

Bolesti pčela sa imunologijom se sa tretmanom počne na vreme, jer primena isključivo hemijskih sredstava u jesen, kada nema legla, nije dovoljna. Protiv tog krpelja mogu da se kombinuju apitehničke, fizičke, hemijske, biološke i selekcijske metode, a na izbor utiče i procjena broja parazita udruštvu. Apitehničke metode su efikasne u toku letnog perioda, iako zahtevaju dodatni rad. Pozitivna strana je što te metode izbegavaju upotrebu hemijskih sredstava i posledičnu kontaminaciju pčelinjih proizvoda, a negativna je što remete normalan razvoj društva, pčele se izlažu stresu i često je smanjen prinos meda. Manipulativni tretmani podrazumijevaju slijedeće postupke: isecanje trutovskog legla,korišćenje ramova građevnjaka, upotreba „ramova mamaca“ u aktivnoj sezoni, formiranje veštačkih rojeva bez legla od mladih pčela koje nisu izletale i njihovo tretiranje akaricidima, odstranjivanje krpelja koji padnu na dno košnice, korišćenje anti varoznih podnjača. Fizičke metode podrazumevaju delovanje toplote. Toplota (hipertermija): ptimalna temperatura za radilice je u rasponu od 15 do 36°C, a za maticu je 26 do 34 °C. V. destructor odgovara 32,6 °C, što ima u trutovskom leglu (30-34 °C). Međutim, kako se temperatura sredine podiže sa 21 na 34,5 °C, temperatura koja odgovara krpelju takođe se podiže na 34,2 °C. Metoda hipertermije zasniva se na činjenici da krpelj pri temperaturi do 46 do 48°C ne može da opstane na pčeli, a da pčele mogu izvesno vreme da podnesu tu temperaturu. Za uništvanje varoe najviše se primjenjuju hemijska sredstva. Međutim od više desetina ispitivanih i primjenjivanih preparata samo nekoliko je pokazalo visoku efikasnost. Zadimljavanje (fumigacija).Ovaj način primene hemijskih preparata se najčešće koristi. U tu svrhu koristi se veliki broj preparata, od lišća duhana do sintetskih preparata. Od sintetskih preparata najčešće su u upotrebi oni na bazi amitraza. Fumigacija može da se vrši stavljanjem 2 kapi amitraza na listić po nastavku, a spoljna temperatura ne smije da bude niža od 10 °C. Tretman ne smije da se vrši 14 dana pred pašu ikada su okviri puni meda, pa se preporučuje tretman u jesen. Dimni listići se moraju primenjivati u više navrata, jer je delovanje dima kratkotrajno. Doziranje se vrši u skladu sa uputstvom. Listić se zapali na jednom kraju i stavi ispod poklopne daske na okvire, na podnjaču ili između nastavaka. Pre ubacivanja listića treba zatvoriti sve otvore na košnici, koji treba da budu zatvoreni dok listić ne izgori, a sama fumigacija se vrši predveče, kada je većina pčela u košnici. Za neke preparate, npr, na bazi malationa i tediona nije predviđeno zatvaranje leta. Preparat na bazi brompropilata (Folbex VA) nalazi se u vidu gotovih traka za fumigaciju. Zaprašivanje. Ova metoda se koristila u Grčkoj i Rumuniji, pre i posle perioda paše. Glavni nedostatak zaprašivanja je kontaminacija košnice aktivnim supstancama praška (malation, naftalin, timol, hlorbenzilat itd.) koje se miješaju sa nosačem (glukoza, kaolin, celuloza). Navedene aktivne supstance, osim timola, toksične su ili kancerogene. Timol je ekstrakt majčine dušice ili se dobija sintetskim putem. Nalazi se u vidu rastvorljivih kristala ili praška. Zaprašivanje timolom davalo je dobre rezultate kada je posipan po ulicama pčela (na svaku ulicu po 0,25 g), dva puta u razmaku od 7 dana ili 3 puta urazmaku od 4 dana, pri dnevnoj temperaturi od oko 27 °C. Plastične trake sa akaricidima. Preparati u vidu plastičnih traka sadrže kao aktivnu supstancu sintetski piretroid flumetrin (Byvarol), fluvalinat (Apistan), amitraz (Apivar) ili kumafos (Check-Mite+). Trake

32

Bolesti pčela sa imunologijom se stavljaju između okvira sa leglom u periodu od 4 do 6 nedjelja. Upotreba traka rano u proleće pogodna je zbog izbegavanja kontaminacije meda, ali nije efikasna pošto je leglo u razvoju i varoa nalazi zaklon ispod poklopaca. Bolji je tretman na kraju leta, van pašnog perioda. Posle 6 nedelja trake treba ukloniti iz košnice jer smanjena doza aktivne supstance izaziva pojavu rezistencije kod preživjelih parazita. Trake ne treba ostavljati u košnici preko zime. Raspršivanje i isparavanja akaricida. Glavna supstanca koja je predviđena za raspršivanje je amitraz, ali mogu i druge, kao npr. fluvalinat. Upotreba supstanci koje polako isparavaju i djeluju u dužem periodu (jedna do nekoliko nedelja) uglavnom ne uznemirava mnogo zajednicu. Problem sa isparljivim supstancama je u tome što ne može da se kontroliše njihovo dnevno oslobađanje, s obzirom na to da ono zavisi od spoljne temperature. Osim toga, te supstance mogu da se nađu u vosku privremeno ili trajno. Supstance koje se koriste su mentol, timol, mravlja kiselina itd. Sistemici su preparati koji se daju u vidu lekovitog sirupa za pčele, nakon čega prelaze u hemolimfu i djeluju na krpelja, koji se njome hrani. Problem je u tome što pojedine pčele mogu sirupom da unesu toksičnu dozu aktivne supstance i da dođe do njihovog uginuća. Danas su u upotrebi preparati na bazi cimiazola (Apitol) i kumafosa (Perizin). Organske kiseline (mlečna, oksalna i mravlja) nalaze se u medu u količini koja zavisi od porijekla meda. Predstavljaju prirodne akaricide, ali se mogu dobiti i sintetskim putem. Mravlja kiselina deluje na varou u poklopljenom leglu. Koristi se u koncentracijama od 60 do 98%. Njom se obično natapaju razni apsorbujući materijali (npr. karton) koji se stavljaju preko okvira iznad plodišta. Može dase koristi i 65% mravlja kiselina (20 ml), koja se na tanjiriću ostavi u gornjem dijelu košnice. Oksalna kiselina. Za suzbijanje varoe može da se upotrijebi 3% rastvor koji se aplikuje raspršivanjem, 3-4 ml na svaku stranu saća ili u šećernom sirupu (2,1 ili 3,2%) nakapanom između saća. Preporučen je jedan tretman u jesen. Pri radu treba koristiti zaštitne mjere kao i pri radu sa drugim kiselinama. Mlečna kiselina može da se upotrebljava kao 15 % rastvor, koji se rasprši po pčelama u vidu aerosola. Na svaku stranu saća ide 5-6ml rastvora, a godišnje su preporučena 2-4 tretmana, najbolje u jesen, a može i u proljeće, 4 nedjelje prije paše. Biljna ulja. U laboratorijskim uslovima ispitano je više od 150 biljnih ulja, međutim samo nekoliko se pokazalo efikasnim u praksi. Visok akaricidni efekat ima, npr, ulje origana, limuna ili timola. Biološka kontrola. Metod kojim se populacija krpelja smanjuje dejstvom živih agenasa predstavlja biološku kontrolu. Brojnim istraživanjima utvrđeno jeda su neke vrste mikroorganizama patogene za varou. Zadnjih godina upotrebljavaju se trake impregnirane sporama gljivice Metarhizium anisopliae koje su pokazale zadovoljavajuće rezultate.

33

Bolesti pčela sa imunologijom

Tropileloza Tropileloza je bolest pčelinjeg legla uzrokovana krpeljima Tropilelaps clareae i Tropilelaps koenigrum. Uzročnik T.clarae se endemski javlja u Aziji gde parazitira kod azijske pčele Apis dorsata koja za T.clarae predstavlja prirodnog domaćina. Može da infestira i zajednice evropske pčele A. mellifera, kao i druge azijske pčele (Apis laboriosa, Apis cerana i Apis florae). T.clarae je veoma raširena u Aziji i zauzima areal istočno, od Japana, Šri Lanke ,Papue, Nove Gvineje ,zatim zapadno od Pakistana (gde je 1992.god nanela ogromne štete pčelarima iz ove zemlje),Avganistana i Irana. Pored toga prijavljena je kod A.mellfere u Kašmiru, ali nije još dijagnostikovana u Evropi.Smatra se da postoji mogućnost širenja T.claare i na Evropu gde može naneti ogromne gubitke pčelinjim zajednicama A-mellifera ,slično kao što je to uradila V.destructor, koja se takođe proširila iz Azije. Tropilelaps koenigrum zauzima manji areal od vrste T.clarae. ETIOLOGIJA : Tropilelaps clareae i Tropilelaps koenigrum su krpelji koji su vidljivi golim oko ,manji od V.destructor,izduženog oblika i crveno-smeđe boje. T. clareae je dug oko 1mm, a T. koenigrum oko 0,7mm.Mužjaci T.clarae su iste veličine kao i ženke,što nije slučaj kod vrste T.koenigrum. Imaju 4 para nogu,dobro su segmentirane i vrlo brzo se kreću,po čemu se razlikuju od V.destructor.. Obe vrste parazitiraju na pčelinjem leglu, a isto kao i varoa preferiraju trutovsko leglo ( juvenilni hormon ).Hrane se hemolimfom pčelinjih larvi i lutki, dok za odrasle pčele nisu opasne, jer im svojim usnim aparatom ne mogu probiti kutikulu. Odrasle pčele im služe samo kao vektori prenošenja. EPIZOOTIOLOGIJA: Razvojni ciklus im je veoma kratak kao i kod varoe ( oko 7 dana ) . Oplođene ženke legu jaja (uglavnom 2-3 jajeta) u ćelije saća s leglom, posebno trutovskim, a svi razvojni stadijumi krpelja sišu hemolimfu pčelinjih larvi. Pri tome teško oštećuju pčelinje larve i lutke. Tropilelaps redovito parazitira zajedno sa varoom , pa takva zajednica brzo propada. Za razliku od V.destructor ovi krpelji imaju mnogo bolji reproduktivni potencijal (odnos 25:1 za Tropilelaps). Na odrasloj pčeli može da preživi 1-2 (maks.10 dana) dana ,a ako ne dođe do pčeelinjeg legla ne postoji mogućnost reprodukcije. T.clarae se brzo širi među pčelama i zajednicama ,na isti način kao i V.destructor (grabež,pčele tuđice,apitehnika). KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE : Tropileloza dovodi do propadanja više od 50 % pčelinjih larvi ili se legu oštećene mlade pčele deformisanih krila ili sa nedostatkom pojedinih nogu. Na dnu košnice ili ispred poletaljke nalazimo mrtve pčele sa anomalijama i to posebno pčele sa deformisanim krilima i oštećenim abdomenom. Zdrave pčele izbacuju infestirane i bolesne pčele iz košnice. Ako u istoj zajednici nalazimo i V.destructor dolazi do kompeticije između dva parazita gde poebedu odnosi T.clarae. A.dorsata je stvorila imunitet protiv ovog parazita. DIJAGNOZA: Sumnja na tropilelozu se postavlja na osnovu kliničke slike bolesti, a potvrđuje nalazom uzočnika u košnici.Dijanoza se obavlja na isti način kao i dijagnoza varooze. TERAPIJA I PROFILAKSA: Bolest se u većini zemalja prijavljuje po zakonu.Uglavno zakon nalažeuništenje svih bolesnih zajednica spaljivanjem i zakopavanjem, iako se tropileloza može lečiti veoma slično kao i varooza. Dobro deluju neki akaricidi poput amitraza, fluvalinata i flumetrina, a veoma je delotvorna i mravlja kiselina. Duvanski dim ih samo omami, ali ih ne ubija, što se može koristiti za

34

Bolesti pčela sa imunologijom dijagnostiku. Svaki puta kod kontrole pada varoe ili dijagnostičkog tretiranja varoe, treba gledati podloške podnice i na tropilelaps krpelje. Razlog da se tropileloza nije proširila u naše krajeve je to što ona bez pčelinjeg legla propada već za 1-2 dana, tako da u nas ne može prezimiti. Mogu se koristi i biotehnički metode koje podrazumevaju isecanje i uništavanje infestiranog legla ,a posebno trutovskog legla gde je infestiranost čak 100%. Preporučuje se izolovanje matice da ne nosi više jaja dok se ne redukuje broj krpelja u košnici. Bolest je teoretski moguća kod nas,ali samo u primorskim krajevima

Senotenijaza (Senoteniasis, apimijaza,mijaza) Senotenijaza se javlja kod pčela radilica u toku leta. Retko se javlja kod trutova,što se objašnjava njihovom slabom aktivnošću. Retka je i kod matice,jer ona retko napušta košnicu,sem u momentu parenja i u vreme rojenja. Senotenijazu uzrokuje larve muhe Senotaenia tricuspis Meig, koja je raširena i u Evropi i spada u grupu muvaa mesa-sarkofagida. Ova muva nije specifično vezana samo za pčelu. ETIOLOGIJA: Uzročnik je diptera,Senotaenia tricuspis Meig,koja predstavlja opasnog neprijatelja odraslih pčela kod kojih uzrokuju mijazu. Glava S. Tricuspis je belo-žućkaste boje sa prugom po sredini. Grudni i abdominalni deo su pepeljaste boje. Na bazi krila, uz sam grudni segment, smješteni su membranozni diskovi mlečnobele ili žućkaste boje. Na trbušnom segmentu se nalazi nekoliko mrlja tamne boje sa sivim centrom. Dužina tela muve je 5 do 8 mm. Ženka je viviparna, odnosno polaže žive larve. Broj larvi u jednoj ženki može da bude 700 do 800. Larve prolaze kroz nekoliko stadijuma razvoja. Larve prvog stadijuma duge su 0,5 do 0,8 mm i vrlo brzo se transformišu u larve drugog stadijuma, duge 9 mm. One se hrane hemolimfom pčele, koja ubrzo ugine. Larve trećeg stadijuma duge su 1 cm, beličaste boje, sa izraženim segmentima na telu. One se hrane grudnim mišićima i mekim tkivima abdomena. Pre nego što se preobraze u lutku larve mogu da pređu u drugu mrtvu pčelu i da pojedu njena tkiva. Zrela larva napušta leš pčele, puže po površini tla, a zatim se zavlači u zemlju, gdje se poslije 7 do 14 dana transformiše u odraslu muvu. EPIZOOTIOLOGIJA: Zapaženo je da se S.tricuspis Meig javlja često početkom maja,junu,julu i avgustu,što zavisi od klimatskih uslova. Muva se penje na krovove košniva već u jutarnjim satima i na njima se zadržava u toku dana dok god postoji sunčeva svetlost. Više posećuje krovove košnica koje su svetle boje,kada su one postavljene na svetom mestu. Pri većoj temperaturi (od 25-30 C) muva odlazi na osenčene košnice. Muva napada pčele sa košnoce kada one poleću,tako što se obara na njih u toku leta, kada savije zadnji deo tela i položi larvu između glave i toraksa pčele. Polaže samo jednu larvu po pčeli u razmaku od 20 min.Smatra se da muve privlači tipičan zvuk pčele kada one izleću iz košnica. Nekada,pčela može naglim promenom leta da izbegne muvu. Uglavnom se nekada mogu videti pčela i muva kako su spojene u vazduhu i kako naglo padaju na tlo. Tom prilkikom muva brzo napusti pčelu,dok pčela ostane na zemlji i

35

Bolesti pčela sa imunologijom nešto kasnije se vine u vazduh ponovo.Nekada,muva napada pčele sa poletaljke. Pošto bela i svetle boje privlače muve one se nekada mogu zapaziti na belim mantilima i rukavicama samog pčelara. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Simptomi na pčeli zapažaju se neposredno pred njeno uginuće, kada je larva u grudnom segmentu, među mišićima za pokretanje krila i nogu.pčela ne može da leti, pada sa okvira na pod košnice i pokušava da izađe iz nje.Jedan od simptomatičnih pokreta pčela u kojima je larva je «trljanje» prednjim parom nogu u predjelu iza glave, na mjestu prodora larve u toraks. Takve pčele se nazivaju „grebačice“.Kod pčele koje se kreću uočava se blago naduven abdomen,neke od pčela si toliko slabe da ne mogu da dopuzr do leta. Izlazak bolesnih pčela je posebno intenziviran na u večer ili rano jutro. U prva 24 sata poslije prodora larve još nema vidljivih promjena. U naredna 24 dolazi do raspadanja mišića i stvaranja šupljina ugrudnom segmentu u kojem se nalaze larve. Kada larva pređe u trbušni dio i pojede sva tkiva, od pčele ostaje samo hitinski skelet ispunjen parazitom. Leš pčele ima miris na trulež.Zbog slabljenja muskulature nogu pčele se lako odvajaju od ramova košnice i padaju na pod košnice,gde se mogu naći mrtve pčele. Na mestu gde larva prodire u pčelu se može naći ožiljak u vidu crne tačkice,ovo je fenomen melanoze.Neposredno posle prodora larve se smeštaju u lobule pljuvačnih žlezda u toraksu ili plivaju u hemolimfi između njih.Posle toga larve prolaze dublje i smeštaju se između mišića toraksa i hitinoznog pokrova pčele. Ređi su primarne mijaze abdomena.U mišićnim vlaknima se zapaža liza miofibrila koja nastaje o litičkih enzima larve muve,koji bukvalno mišićna vlakna pretvaraju u pihtijastu masu. Raspadanje mišića se nastavlja napredovanjem larve sve dok se toraks pčele ne pretvori u kavernu punu larvi.Posle razora toraksa larva prelazi u cavum abdominis,gde takođe uništava sva meka tkiva,sve dosk se celo telo pčele ne pretvori samo u hitinozni oklop koga ispunjavaju larve.Zrela larva uvek napušta pčelu perforacijom kroz intersegmetalne otvore. DIJAGNOZA: Postavlja se na nalazu larvi u toraksu uginule pčele.Lagano se uzme pčela,odvoji se glava pincetom u nivou prvih traheja i lagano prstima istisne larva iz toraksa pčele. Larva se stavlja na mikroskopsku pločicu i vrši se analiza morfoloških karakteristika larve. (sedefasta kutikula i usni aparat koji je crn). Suve leševa pčela terba macerirati u tarioniku ,pa tek onda se pod mikroskopom traži larva. Mijazu glave i abdomena je moguće utvrditi disekcijom ovih delova tela. Dif.dijagnostički treba odvojiti: mijazu muvama iz familije Phoride i Muscide i mijaze muva iz roda Phisocephalosa. TERAPIJA I PROFILAKSA: Posroji mehanički i hemijksi metod suzbijanja senotenijaze. Prvi podrazumeva radikalno smanjivanje parazita tako što se na krov košnice stavi beli lavor pun vode na koji muve naleću i u njemu se dave. Hemijski metod podrazumeva upotrebu organofosfata,odnosno insekticida. Pre se upotrebljavao DDt i njegov uspeh je bio veoma dobar.Treba uzeti u obzir moguće trovanje pčela prilikom upotrebe insekticida.

36

Bolesti pčela sa imunologijom

BOLESTI LEGLA Bakterijske bolesti

Američka kuga legla (američka trulež, opaka trulež,Pestis apium) Američka kuga pčelingeg legla je teška i kontagiozna bolest larvenog stadijuma medonosne pčele (A.melifera) i drugih podvrsta pčela (Apis spp.) koja se lako širi i dugo vremena održava u pčelinjacima. Američka kuga je enzootskog karaktera u početku, koja kasnije svojom upornošću u održavanju i laganim širenjem u pčelinjaku i okolini, dostiže razmere panzootije. Raširena je svuda po svetu tako da možemo reći da predstavlja globalni problem u pčelarstvu. Bolest je prijavljena skoro u svakoj opštini u Srbiji. Američka kuga legla je svrstana na listu B ,naročito opasnih zaraznih bolesti životinja Svetske kancelarije za epizootije (OIE) I obavezno se prijavljuje po ZAKONU nadležnim organima. Bolest se prvo pojavila na američkom kontinentu, gde je opisana od strane američkog naučnika Whitea, 1906. godine. Bolest se karakteriše sa kliničkim zajednicama na poklopljenom leglu, promenama na poklopcima i larvama.Odrasle pčele ne oboljevaju.

ETIOLOGIJA:Uzročnik američke kuge legla je Paenibacillus larvae subs. larvae. P.larvae predstavlja G pozitivnu štapićastu bakteriju koju karakterišu posebne mikrobiološke osobine. Morfologija. Razlikujemo dve forme P. larvae: 

vegetativnu-pokretnu formu



sporu- nepokretnu formu;

Vegetativni oblici ovog MO su štapićastog oblika ,dužine 2,5-5 µm,a širine 0,8 µm. Bacili su obrasli mnogobrojnim dugim,peritriho raspooređenim,vibratilnim cilijama koje omogućavaju aktivno kretanje bacila. P. larvae se nalazi u ovom vegetativnom obliku kada ima najbolje uslove za rast i razmožavanje. Nisu infektivni oblici,I nalaze se kratkotrajno u mladim larvama (prva 2-3 dana).

37

Bolesti pčela sa imunologijom Spora predstavlja nepokretnu formu P.larvae. U procesu formiranja spore se nalaze najčešće centralno,ređe subterminalno. Spore predstavljaju trajan oblik P.larvae i vrlo su otporne. Spore su infektivni oblik i nalaze se u leševima larvi tj.amorfnoj masi ,podmaklog patološkog procesa ili u starijim kulturama na veštačkim hrnajivim podlogama. Otpornost. Spore su jako otporne!!! Sterilizacija okvira i saća sa uginulim larvama vrši se u autoklavu na 110°C utoku 30 minuta. U medu držanom na tamnom mestu ostaju sposobne za isklijavanje do jedne godine. Spore u propolisu otporne su na alkohol više od 45 dana. U vosku propadaju tek na 120 °C za 20 minuta. U tlu ostaju skoro godinu dana. U leševima larvi, starom saću i košnicama zadržavaju aktivnost čak preko 30 godina. Otporne su na većinu dezinficijenasa. Vegetativni oblici osjetljivi su na toplotu, isušivanje, dezinficijense, sulfopreparate i antibiotike. Kulturološke osobine. Tiamin i neke aminokiseline su neophodne za rast P.larvae. Inače ovaj MO se razmožava na neutralnom agaru i bujonu.Postoje veći broj pogodnih podloga za razmožavanje ovog MO , a to su tzv. Bee larve agar,agar sa ekstraktom srca teleta , agar sa žumancetom jaja itd. Danas se najviše koriste 10% krvni agar i 10% serum agar. Na podlozi se 24-48 sati inkubiranja na 37° C stvaraju se male is tne kolonije koje podsećaju na kapljice rose. Posle one konfluiraju,postaju neravnih rubova i dobijaju vitičastu građu. Bojenja. P.larvae se boji po Gramu,ali pored ovog bojenja u dijagnostici se koristi bojenje karbolfuksinom,gencijana violet i metilensko plavo. Pod mikroskopom se vidi u vidu dugih lanaca ,ali se mogu naći i pojedinačno. Spore se takođe boje,ali samo spoljašni zid spore-VRLO VAŽNO ZA DIJAGNOSTIKU. Biohemijske osobine. Od mleka stvara kiselinu za 1-2 nedelje,redukuje nitrate u nitrite,ne stvara indol,H2S stvara,ne hidrolizuje skrob,stvara kiselinu od glukoze,galaktoze i salicina,ali ne i gas.Katalaza je negativan,najbolje toleriše ph od 6,6. Molekularna biologija. Uzročnika američke kuge na osnovu razlika u patogenosti i fenotipskim karakteristikama između dve bivše vrste, Heyndrickx et al. (1996) predložili su podelu Paenibacillus larvae u dve podvrste: P. larvae larvae i P.larvae pulvifaciens. 2004. godine konačno, opsežna taksonomska proučavanja koja su pored klasičnih, uključila i molekularne aspekte, omogućila su reklasifikaciju dve podvrste P. l. larvaei P. l. pulvifaciens u JEDNU JEDINU VRSTU-P. larvae. GENOTIPOVANJE: P.larvae putem rep-PCR finger print metode korišćenjem ERIC prajmera ukazalo na postojanje razlika u okviru vrste P. larvae. Do sada je opisano 4 različita genotipa: ERIC 1,2,3 i 4 . EPIZOOTIOLOGIJA: Infekcija je isključivo vezana za pčelinje leglo (larve) i nastaje unošenjem spora uzročnika, pri čemu spore Penibacillus larvae White u leglo deponuju pčele negovateljice. Način infekcije je per-os, uvek sporama, a nikada vegetativnim oblicima. Vegetativni oblici-bacili se razvijaju iz unetih spora posle poklapanja legla. Infekcija obolelog legla je veoma jaka, tako da jedna obolela larva može da sadrži i preko bilion spora P. larvae White, što je sa epizootiološkog i zdravstvenog aspekta veoma značajno.

38

Bolesti pčela sa imunologijom Širenje zaraze je lančasto (kontinuirano – za razliku od npr. evropske kuge, koja ima karakter eksplozivne zaraze jer nastaje naglo). Primarni izvori zaraze su bolesne i uginule larve, kraste, med, polen i unutrašnjost košnice obolelog društva. Pčele njegovateljice prenose spore do hrane za larve, čime ih kontaminiraju. Takođe, i pčele pričišćenju ćelija mehanički prenose spore. Takođe, spore ovog mikroorganizma može mehanički prenositi i krpelj Varroa destructor, kao i leptiri voskovog moljca.Svakako i drugi paraziti ,naročiti voska I polena,mogu imati ulogu u prenošenju američke kuge legla. Sekundarni izvori zaraze su med iz medišta zaražene košnice, koji daje recidive. Kao što smo rekli disperziju (širenje) spora unutar košnica obavljaju mlade pčele negovateljice legla,dok zarazu izmežu pčelinjaka prenosi sam pčelar apitehničkim postupcima, seobom pčela na pašu slabih i zaraženih zajednica, kupoprodaja rojeva, grabež, pozajmljivanje pribora, samostalna izrada satnih osnova od nesterilisanog voska. Bolest ima značaj i za narodnu trgovinu,pa je izvoz,odnosno uvoz pčelinjih proizvoda naročuto opasan iz zemalja gde je rasprostranjena američka kuga legla. Veštačka infekcija je moguća ako se stavi u zdravu košnicu ram sa sporama ili sama hrana sa sporama. Veštačka infekcija sa veg.oblicima retko uspeva. PATOGENEZA: Infekcija nastaje preko spora iz hrane ili spora zaostalih sa dna saća. Kada dospiju u larvu, one isklijavaju u njenom srednjem crevu.Isklijavanje se dešava neposredno posle poklapanja legla,jer se tada smanjuje količina šećera i intesinumu koji deluje inhibitorno na isklijavanje. Nastale vegetativne forme prodiru kroz tkiva ,hemolimfu larve ubrzano se umnožavaju, što ima za posledicu smrt larve.Nastaje hidroliza same larve. Osetljivost larve na tu bolest smanjuje se sa povećanjem njene starosti a najosetljivije su larve mlađe od 24 sata. Odrasle pčele unose spore hranom, ali to nema posledica po njih. Ekstrakt srednjeg creva odraslih pčela gotovo potpuno sprečava umnožavanje vegetativnih oblika i isklijavanje spora uzročnika.U jednoj ćeliji sa uginulom larvom ima oko 2,5 milijarde spora. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Promene su karareristične za poklopljeni leglo i to na: na poklopcima,na larvama i izgledu legla. Promene na poklopcima su prve evidentne jer je ovo bolest zatvorenog legla. Posledice promena na poklopcima su sam rezultat promena na larvama koje hidrolituju i menjaju svoj oblik i integritet.Promene na poklopcima nastaju 3 nedelje nakon infekcije.Poklopci postaju nakvašeni i na njima se uočavaju mrke mrlje koje nastaju od amorfne mase same larve u ćeliji. Postaju meki,lako se skidaju i blago su ulegnuti. Kasnije se na njima uočavaju rupice sa nepravilnim ivicama poređane po obodu poklopca.Kod starih procesa i nastajanjem sušenja same larve poklopci se potpuno uvlače u ćeliju. Promena na leglu su evidentne najbolje u jesen kada ostaje samo bolesno leglo. Inače se zapaža raštrkanost poklopljenih obolelih larvi po čitavom ramu sa saćem.

39

Bolesti pčela sa imunologijom Promene na larvama su najbolje uočljive. Po skidanju poklopaca uočavaju se promene na larvama, čija se boja menja od belo sedefaste, sivožute, tamnosmeđe do boje čokolade. Larva, takođe, gubi jasni srpoliki oblik, te se pretvara u bezobličnu gnjecavu amorfnu masu. Ubadanjem čačkalice ili palidrvca u takvu larvu (Ropiness-ov test) izvlače se niti čokoladne boje, duge i po četiri do pet centimetara, što je siguran znak da materijal treba odneti u labolatoriju i tamo potvrditi dijagnozu. Sa napredovanjem bolesti na dnu ćelije se formira krasta veličine glave čiode koja se teško pomera sa dna ćelije. Proces hidrolize (raspadanje uz gubitak vode) larve i njeno razlaganje do formiranja kraste traje oko 2 meseca. Obolela zajednica sve više slabi i na kraju postaje plen najezde voskovog moljca i grabeži pčela. DIJAGNOZA: Bolest se najlakše primećuje u jesen, kada matica prestaje sa polaganjem jaja pa ostaje samo bolesno leglo. Sumnju na američku kugu postavljao na osnovu anamneze,epizootioloških podataka,kliničke slike i patoanatomije. Tačno dijagnozu postavljamo u labaratoriju mikroskopiranjem i kulturološkim metodama. Moguće je raditi biohemiski niz,serološke metode i PCR. U labaratoriju se šalju larve,odnosno ceo ram sa saćem i leglom ili samo isečak saća sa karakterističnim promenama veličine 10x10 ili 10x20 cm. Mikroskopski preparat se pravi od amorfne mase larve ili same kraste koja se dodaje u kap fiziološkog rastvora. Boji se karbolfuksinom. Na preparatu se vide spore- zid je samo obojen. Spore podsećaju na ušice od igle. Kulturelni pregled se vrši na podlogama koje su navedeni u etiologiji. U poslednje vreme u većim labaratorijama se vrši PCR metoda za utvrđivanje genotipa samog P.larvae. Smatra se da postoji razluke u virulenciji između genotipova. Diferencijalno fijagnostički treba isključiti: Evropsku kugu- eksplozivna ,benigna zaraza sa promenama na otvrenom i zatvorenom leglu. Detaljna dijagnoza se postavlja na osnovu bakteriološkog pregleda. Mešinasto leglo- virusno oboljenje, gde nalazimo tzv “mešine” . Bakteriološki pregled je negativan Varoozu- nalaz krpelja na larvama.

TERAPIJA I PROFILAKSA: TERAPIJA SE NE SPROVODI. Prema odredbama Zakona američka kuga se prijavljuje i suzbija. Radikalna mera-spalivanje. Kontrolna ispitivanja pčelinjih zajednica na prisustvo uzročnika američke kuge legla se obavlja u septembru i oktobru. Tamo gde se utvrdi postojanje zaraze, specifično lečenje obolelih larvi ne postoji, već se preduzimaju mere propisane pravilnikom o načinu suzbijanja ove bolesti, a to su: zatvaranje zaraženog pčelinjaka; uništavanje svih zaraženih košnica sa saćem i pčelama; uništavanje svih dotrajalih košnica zajedno sa pčelama i saćem; uništavanje zaraženog saća i pčela iz zaraženih košnica spaljivanjem i

40

Bolesti pčela sa imunologijom zakopavanjem, a pribor i košnice se dezinfikuju; zabrana drzanja pčelinjih zajednica bez matica i sprečavanje rojenja u zaraženom pčelinjaku; dezinfekcija pčelinjaka i pčelarskog pribora koji se koristi pri izvršavanju mera naređenih u pčelinjaku, odogovarajućim dezinfekcionim sredstvom (20% formaldehid 30 min. ili 6% NaOH); preventivno se dijagnostičko ispitivanje obavlja u svim pčelinjacima u poluprečniku od 3 km od zaraženog pčelinjaka; nakon 2 meseca u zaraženom pčelinjaku se ponovo radi kontrolono dijagnostičko ispitivanje, pa ako nema zaraze smatra se da je ona nestala. Najbolja mera preveniranja ove bolesti je uzgoj jakih pčelinjih zajednica, auhtohtonih ekogenotipova medonosne pčele, sa izraženim higijenskim i negovateljskim ponašanjem, kao i poštovanje bioloških potreba medonosne pčele kao živog bića. Na žalost, poslednjih godina svedoci smo sve glasnijeg zagovaranja primene alternativnih profilaktičnih mera pa i “profilaktične” primene antibiotika (“masne pogače”) kod američke kuge pčelinjeg legla, kako od strane samih pčelara koji samoinicijativno, na slobodnoj prodaji, kupuju različiite antibiotike, tako i od strane poznatih stručnjaka koji se već duži niz godina bave “zdravstvenom problematikom i ekonomijom” u pčelarstvu. Primenu antibiotika u “preventivne svrhe” aplikovanjem putem mednih pogača i dr. preporučuju ne samo pojedinci (Radovi publikovani u Zbornicima radova sa “Savetovanja o lekovima za uporebu u veterini” i dr., Mlađan, Bandžov, Kolarić i dr.) već i poznate prizvodne kuće kao što su “Zdravlje“ Leskovac, “Hemovet” Vršac, Veterinarski zavod Zemun i dr. Takođe, i privatni proizvođači preparata za pčele već uveliko reklamiraju i preporučuju primenu oksitetraciklina u svojim proizvodima u “preventivne“ svrhe. Kao stručno obrazloženje za primenu oksitetraciklina u pogačama uzeti su rezultati koje su dobili Vilson i saradnici kao i Kulinčević i saradnici, a koji pokazuju da “šećerno-uljne pogače sa oksiteraciklinom uspešno mogu da se koriste u preveniranju američke kuge pčelinjeg legla i evropske truleži ukoliko se zaraza nalazi u svom početnom stadijumu”

Evropska kuga legla (Evropska trulež) Evropska kuga legla predstavlja benigno,slabo kontagiozno oboljenje otvorenog i zatvorenog (ređe) pčelinjeg legla koje je rasprostranjeno po celom svetu.Bolest se pojavljuje u Srbiji i okolini.Evropska trulež nije još samo dijagnostikovana na Novom Zelandu i nekim delovima Australije. Evropska trulež je nekada predstavljala pandam „američkoj truleži“ koja predstavlja veoma kontagiozno i maligno oboljenje legla pčela. Upravo osnovi zadatak veterinara je da stekne znanje,iskustvo i da razlikuje ove dve,po kliničkoj slici, veoma slične bolesti. Evropska trulež legla predstavlja koje je prouzrokovano sa više vrsta bakterija ,što znači da se radi o mešovitoj infekciji. Bolest nastaje eksplozivno,sporadično ili enzotski i javlja se u perakutnom i akutnom obliku. Pri nastamku bolesti vrlo važnu ulogu imaju nespecifični faktori (vlaga,temperatura,slaba ishrana) tako da jednom rečju kažemo da je etiologija evropske truleži kompleksna.

41

Bolesti pčela sa imunologijom ETIOLOGIJA: Evropska trulež nastaje usled delovanja više bakterija i nespecifičnih faktora. Bakterije koja uzrokuju ovo oboljenje su: 1. Melissococcus pluton koji predstavlja najvažnijeg uzročnika pri nastanku evropske kuge. M.pluton (plutonium) izaziva tzv.primarnu infekciju dok učešće ostalih bakteija ima sekundarnu ulogu. M.pluton može sam da izazove bolest. To je nepokretni pleomorfan MO ,okruglastog oblika koji se javlja pojedinačno ili kao diplokok,a ponekad i u vidu lanca. M.pluton je G pozitivna bakterija koja ne stvara spore i raste na uobičajenim hranjivim podlogama (hranjivi bujon i agar). 2. Bacillus alvei je G pozitavan štapić koji ima sposobno da izazove slične promene kao i Penibacillus larve. B.alvei je peritrih, ima slabu motilnu sposobnost i pravi bledožute kolonije sa neravnim rubovima na uobičajenim podlogama. Stvara subterminalne spore koje su sa elipsoidnog oblika sa vegetatvnim produžetkom (klijanje).Razmožava se samo u mrtvim larvama i uglavnom se uočava pod mikroskopom sa M.pluton. 3. Bacilus laterosporus je G pozitivan štapić koji gradi unilateralne spore. Pokretan je aerob ,o čijoj patogenosti su još podeljena mišljenja. 4. Enterococcus faecalis i Enterococcus feacium su G pozitivne koke koje se pojavljuju samo ako u obolelim larvama postoji M.pluton,tako da govorimo o etiološkom patognomoničnom znaku za evropsku kugu. Morfološki su veoma slične sa M. Pluton ,ali se razlikuju serološki i bohemijski. Karakteristično je da svojim razmožavanjem stvaraju kiseo,jak i odorana mirispa je evropska kuga dobila sinonim „kiselo leglo“.Javljaju se pojedinačno,u obliki diplokoka iki streptokoka.Nepokretni si aerobi i fakulatativni anaerobi. 5. Achromobacter eurydicae je Gram negativna,stapićasta,nepokretna bakterija koja ne stvara spore i kapsule.Striktni je aerob. Živi kao saprofit u crevu larvi,što znači da je uslovno patogena bakterija i njena uloga u razvoju bolesti zavisi od primarne infekcije sa M.pluton. Pored navedenih bakterija još se spominje uloga Paenibacillus apiarius-a koji se može izolovati iz mrtvih larvi. EPIZOOTILOGIJA: Bolest nastaje naglo i iznenadno (ekpslozivna zaraza) i često je uslovljena delovanjem spoljašnih faktora izvan košnice (makroklimat) i samim faktorima u košnici(mikroklimat). Nespecifični faktori uslovljavaju nastanak bolesti jer dolazi do opšteg pada imuniteta i kondicije pčelinjih zajednica. Najčešći faktori koji potpomažu nastanku bolesti su: smanjena temperatura u košnici,povećana vlaga,neizbalansiran odnos broja pčela i legla,društva bez matice,loša ishrana-deficit u proteinima,greške u apitehnici itd..... Pored toga neke bolesti (varoza) i trovanja pčela pesticidima potenciraju nastanak evropske truleži legla. Bolest se javlja najčeške tokom dugog i kišovitog proleća (mart) i početkom ljeta kada pčele nemaju dovoljno paše. Dugotrajna i hladna zima sa lošom prihranom takođe uslovljava nastanak bolesti. Oboljevaju kako radiličke i trutovske larve stare 3-4 dana, jer tada dolazi do promene ishrane larvi (mleč-polen). Širenje infekcije pripisuje se mladim pčelama koje instiktivno žele da uklone bolesne larve, što dovodi do toga da se infektivni agens (Melissococcus pluton) iz creva larve zadržava na njihovim delovima tela. Kasnije dok te iste pčele hrane neobolele larve dolazi do infekcije koja nastaje

42

Bolesti pčela sa imunologijom per/os. Postoje podaci da su larve matice otpornije. Bolest je benigna i često dolazi do samoozdravljenja čim se poprave uslovi sredine. Pored ovih faktora još i štetočine, zatim kontaminirani pčelarski materijal i pčelari mogu širiti infekciju između pčelinjih zajednica(kao i kod američke kuge).

KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Evropska trulež se javlja perakutnom i akutnom toku. Promene se najčešće zapažaju na otvorenom leglu tako da se vide odmah na larvama,a ponekad na zatvorenom leglu kada se zapažaju promene na poklopcima. Perakutni oblik protiče bez simptoma,dok kod akutnog oblika zapažamo promene na larvama,poklopcima i leglu uopšte. Oboljenje se može javiti u pojedinim košnicama u jednom pčelinjaku ili čak u više pčelinjaka na jednom području. U košnici se pored promena na leglu zapaža slabljenje zajednice, a da bi stvari bile komplikovanije nekad pčelari bolest ne primete.(slabije infekcije,jača zajednica) Kada je u pitanje prosta infekcija sa M.pluton dolazi uglavnom do promena na otvorenom leglu, a sve to prati naglo razmožavanje M.pluton –a u srednjem crevu larve. Kada larva ugine uzročnik prestaje sa deljenjem. Takve larve su naduvane,postaju žućkaste da bi na kraju dobili tamnu braon boju(slika).Pored promene u boji zapažamo abnormalnosti u položaju larve u ćeliji.Larve su sklone topljenju i kroz hitin se vide creva i trahealni sisitem. Kada takve larve izvučemo iz ćelija hitinski omotač se kida, a njihovo crevo je puno žućkasto-beličaste tečnosti i gasova. Larve na kraju (posle 3 dana) postaju tamno-mrke boje(crne) i potpuno suve tj. dobijaju izgled kraste. Mrtve larve su pastozne i granularne konzistencije.Često se oseća kiselkast i odbojan miris. Kod zatvorenog legla se zapažaju ulegnuća na poklopcima,što je ređi slučaj.Nekad larve prežive i postaju lutke,ali su zakržljale tako da ih pčele izbacuju iz košnice. Na leglu ne oboljevaju sve larve ,tako da se dobija slika izmešanosti između zdravih,obolelih i mrtvih larvi. Ponekad kada u leglu prevladavaju sekundarci,a posebno B.alvei ,javlaju se slične promene kao i kod američke truleži legla,odnosno larve uginjavaju više u zatvorenom leglu,postaju mlitave i kašastovodene konzistencije. Leš larvi postaje rastegljiv u vidu smeđe niti. DIJAGNOZA I DIFERENCIJALNA DIJAGNOZA: Dijagnoza se postavlja na osnovu epizootiološke situacije (eksplozivan nastanak u rano proleće),kliničke slike i patoloških promena (promene na otvorenom leglu) i labaratorijske dijagnostike. Anamneza,epizotiološka situacija,klinička slika i patološke promene nisu uglavnom dovoljne da bi dali tačnu dijagnoz i samo su dovoljne da posumnjamo da se radi od ovoj bolesti .Izolovanjem uzročnika iz larvi postavlja se konačna dijagnoza. U labaratoriju se šalju larve,odnosno ceo ram sa saćem i leglom ili samo isečak saća sa karakterističnim promenama veličine 10x10 ili 10x20 cm. U labaratoriji se radi mikroskopiranje,kulturološki pregled i ponekad serološke metode. Preperati za mikroskopski pregled se prave od leševa i creva uginulih larvi i boje se po Gramu. Tada pod mikroskopom zapažamo istovremeno G pozitivne i G negativne bakterije,zatim bacile sa svojim sporama i koke. Pored bojenja po Gramu u literaturi se spominje boljenje negrozinom,zatim karbolfuksinom, ali samo ako se radi i prostoj infekciji. Tada vidimo pod mikroskopom kopljaste koke koje odgovaraju M.pluton.

43

Bolesti pčela sa imunologijom Kulturološki pregled se vrši na uobičajenim podlogama,ali za M.pluton je karakteristična podloga koja sadrži: 1 g glukoze, 1.35 g kalijum dihidrogen fosfata (KH2PO4), 1 g cisteina, 2 g agara, and destilisane vode do 100 ml.Ovu podlogu su prvi primenjivali Baley, Hornitzky i Smith. Od seroloških metoda je preporučena sendič ELISA, moguć je i PCR. Ove metode su selektivne samo za M.pluton. Diferencijalno dijagnostički treba isključiti:  Američku trulež –na osnovu kliničke slike, patoloških promena mikroskopskog i kulturološkog pregleda;  Mešinasto leglo- ne nalaze se pod mikroskopom MO i nalazom tzv. mešina;  Prehlađeno leglo-nema bakterija i promene se javljaju na ivici saća tj.rama;  Varoza –nalaz na larvama Varoe destructor  Trovanja-labaratorijskom dijagnostikom.

TERAPIJA I PROFILAKSA: Terapija se izvodi uz istovremeno popravljanje uslova u pčelinjim zajednicama,odnosno moramo otkloniti delovanje nespecifičnih faktora. Pre antibioterapije vrši se samo prihrana pčela šećernim sirupom i pogačicama uz istovremeno dodavanje vitamina i minerala. Biranje antibiotika za terapiju se vrši samo na osnovu antibiograma jer se radi najčešće o mešovitoj infekciji. U literaturi se preporučije najčešće oksitetraciklin hidrohlorid koji se daje zajedno sa prihranom 10-ak dana. U nekim zemljama je zabranjena upotreba antibiotika zbog rezidua u medu. Antibiotici se ne daju za vreme medenja i skupljanja nektara. Ako se bolest pojavila potrebno je izvršiti dezinfekciju. (košnice,material za pčelarenje) Pored terapije važno je da pčelinje zajednice uvek imaju hrane,pčelari moraju utopljavati leglo,sužavati plodišta,zatim da pčelinje društvo imaju mladu maticu i na kraju pčelari ne trebaju u slabim vremenskim uslovima vršiti radove na pčelinjaku. Ako se bolest pojavila potrebno izvršiti dezinfekciju. (košnice,material za pčelarenje)

Lažna kuga Zarazna bolest poklopljenog legla uzrokovana bakterijom Bacillus alvei. Klinički znaci bolesti slični su američkoj kugi i zbog toga treba paziti da se ove dve bolesti ne zamene. U propaloj masi pčelinje larve uzročnik stvara spore koje na krajevima uvijek zadržavaju dio vegetativnog tela uzročnika. (pogledaj evrposku kugu). Inače lažna kuga predstavlja evropsku kugu,ali samo kao monoinfekcija.Ovaj termin se ipak neki pčelari danas koriste,tako da treba biti jasno o čemu je reč.

44

Bolesti pčela sa imunologijom

Kiselo leglo Bolest nepoklopljenog pčelinjeg legla uzrokovana bakterijama iz roda Streptococcus (Streptococcus apis) ili Entercoccus faecium.Ove bakterije umnožavaju se samo u larvama koje su oslabljene nekim drugim nepovoljnim faktorima. Znaci bolesti slični su znacima Evropske kuge. Javlja se karakteristični kiseli miris, a masa propale larve je mrvičasta. Kiselo leglo je takođe sinonim za evropsku kugu. Lečenje lažne kuge i kiselog legla je isto kao kod evropske kuge.

Mešinasto leglo (Sackbrood) Mešinasto leglo je bolest poklopljenog legla i mladih pčela radilica uzrokovana virusom. Ova bolest, iako blage naravi, predstavlja zarazno oboljenje pčelinjeg legla, koje nanosi znatne ekonomske štete u pčelinjim zajednicama, pa prema tome i u pčelarstvu. Za oboljenje su karakteristični specifični simptomi bolesti koji se teško uočavaju. Osnovna karakteristika je da ne dolazi do preobraze pčelinjih LARVE u LUTKE. Virus je utvrđen kod pčelinjih zajednica zaraženih VAROOM, što ukazuje na to da Varroa može prenijeti virus u hemolimfu pčele, koje hranjenjem zaražavaju lutke. Pojava bolesti je najčešće sporadična, javlja se u proljeće (maj, juni).. Ako su pčelinje larve inficirane ovim virusom 4 dana nakon poklapanja, ne prelaze u stadijum lutke, već ostaju opružene u ćeliji sa glavom prema poklopcu ćelije. Telo larve se puni vodnjikavom masom, tako da larva postaje slična mešini. U toj vodnjikavoj masi ima mnogo čestica virusa, tako da bi se teoretski moglo zaraziti 1.000 pčelinjih društava. Naravno, to se u praksi uglavnom ne događa. Ova vrsta virusa opstaje u toku perioda bez legla u odraslim pčelama, ne nanoseći im vidljive štete.

ETIOLOGIJA: Uzročnik je RNK virus veličine oko 30 nm, šestougaonog oblika. Virus mešinastog legla prvi je identifikovao White u SAD i dokazao da se radi o filtrabilnom agensu.Sličan je picorna virusima. Ovaj virus je raširen po celom svetu, a najčešće se sreće u Istočnoj Australiji, prisutan je u Velikoj Britaniji, a identifikovan je i u našoj zemlji. Interesantno je napomenuti da je ovo jedan od najranije identifikovanih virusa. Još je White (1917) u SAD–u otkrio da bolest pčelinjih larvi izaziva materijal koji propuštaju filteri, što je značilo da nema veze sa bakterijama. Odrasle pčele otkrivaju larve u ranim stadijumima bolesti i odstranjuju ih iz društva . Tokom ove aktivnosti one u sebi ingestiraju infektivan materijal i nakon 24 časa od infekcije veliki broj virusa je prisutan u njihovim hipofaringelnim žlezdama. Inficirane pčele, negovateljice, verovatno šire virus prilikom hranjenja larvi. Larve uginjavaju, a tečnost koja se stvara u uginulim larvama toliko je infektivna da samo jedan leš larve može da inficira preko 3000 zdravih larvi..Virus se razmožava u epidermalnim ćelijama i žlezdama kutikule usled čega izostaje stvaranje hitinaze neophodne za razlaganje kutikule ,tako da se lutka ne može osloboditi čahure pa se između opni nakuplja tečnost. U uginulim larvama virus može da opstane oko nedelju dana. EPIZOOTIOLOGIJA: Kao što je rečeno bolest se javlja sporadično i uglavnom je benignog karaktera. Bolest se javlja na poklopljenom leglu sa retkim uginućima,jer zdrave pčele otklanjaju brzo uklanjaju uginule larve tako da se bolest retko manifestuje. Naime,pčele po instinktu izvlače bolesne larve ispod poklopaca,a ako je jača infekcija onda možemo zapaziti specifične promene. Pčele koje izvlače obolele larve mogu se same inficirati jer usisavaju tečni infektivni sadržaj larve. Posebno su prijemljive jednodnevne radilice,kod kojih

45

Bolesti pčela sa imunologijom se virus nalazi u hipofaringealnim žlezdama. Ovakve pčele su latentno inficirane i predstavlaju izvor infekcije.Starije pčele su otporije,ali i one mogu prenositi infekciju. Ovakva situacija ima i paradoksalni efekat,jer kada bi mlade pčele bile otporne na virus,one bi ga čak brže širile među larvama i na taj način izazvale veću štetu.Uglavnom ne dolazi do propadanja cel zajednice,iako virus duže vreme može biti prisutan. Smanjenje otpotnosti pčela usled nespecifičnih faktora može imati ulogu da se bolest klinički izrazi. Pčelar može virius prenositi među zajednicama ili pak pčelarnicima,preko pčelarskog materijala. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE:Promene na leglu- nepravilno raspoređeno poklopljeno leglo- poklopci oštećeni (rupice nepravilnih rubova ili istrgnuti)- prisustvo tamnih mrlja- blaga ulegnutost poklopaca. Kada skinemo poklopce u ćeliji se nalaze mrtve larve koja se lako izvlači iz ćelije i ima oblik mešine. Promjene na larvama- gube kolutičavost i postaju mlohave-između kožice i tela larve nakuplja se prozirna tekućina boje ćilibara koja kasnije postaje zamućena i gromuljičasta- propali organi postaju kašasti- u početnom stadijumu oboljenja prljavožuta boja larve- u kasnijem toku crna boja. Promene na odraslim pčelama- ne uzimaju pelud – nemogućnost proizvodnje matične mleči, ne dolazi do razvoja masno bjelančevinastog tkiva- neotporne na stres (niske temperature u toku zime)- ne izgrađuju saćeubrzano postaju sakupljačice- nestaju iz košnice u dobi od tri sedmice i uginjavaju u prirodi. Specifičan znak je pojava crne boje na području glave oboljele larve. Ponekad u ljeto dolazi do „samoozdravljenja“ ,jer su pčele brojnije u odnosu na leglo,kada bolesne larve izbaciju iz košnice. Najčešće su ipak promene na larvama koje imaju boju ćilibara,nemaju miris,i nisu viskozni ili rastegljivi,bez segmentacije su ,lako se izvlače iz ćelije ,jer košuljica ostaje intaktna. Kasnije usled desikacije prelaze u oblik kraste koja ima oblik čuna. DIJAGNOZA se postavlja laboratorijskom pretragom oboljelog legla. Na analizu se dostavlja komad promjenjenog legla veličine 10 x 20cm umotan u papirnu ambalažu. NE: polivinil ambalaža i staklo.Dijagnoza podrazumeva: a) isključiti bakterijsku infekciju (pravljenje razmaza i bojenje po Gramu ili Giemsi); b) imunodifuzijom u gelu; c) biološkim ogledom na zdravim pčelinjim zajednicama kojima se daje sterilan filtrat dobijen od uginulih larvi; d) elektronskom mikroskopijom

TERAPIJA I PROFILAKSA:Ukoliko je bolest u jačem stepenu zahvatila pčelinju zajednicu preporučuje se uništavanje kompletne zajednice.Prihranjivanje šećernim sirupom sa antibiotikom u maju mesecu,odnosno vrši se tzv.nadražajno prehranjivanje.Radi se se dezinfekcija ramova,preseljivanje zajednica itd...Treba suziti leglo-plodište.

46

Bolesti pčela sa imunologijom

Krečno leglo (Calkbrood) Krečno leglo je bolest pčelinjeg legla izazvana gljivicom Ascosphaera apis, a javlja se i u radiličkom i trutovskom leglu i predstavlja uglavnom benigno oboljenje koje čiji karakter zavisi od nespecifičnih faktora. Rasprostranjena je u Evropi,Americi,Australiji,pa i kod nas.Nastanak bolesti zavisi od klimatskih faktora i pojavljuje se periodično. ETIOLOGIJA: Ascosphera apis je heterotalična askomiceta koja ima sposobnost da formira anteridije i oogonije (stvara muški i ženski micelijum).Spajanjem polova stvaraju se okrugli fruktifiakcioni organi odnosno ciste koje su ispunjeni sporama. Pucanjem cista spore se oslobađaju i daju micelijumski pupoljak nakon 24 časa. Uzročnik krečnog legla veoma je rasprostranjen i otporan i dugo preživljava u prirodi (na tlu, u vodi), gdje ostaje zarazno sposoban više desetina godina. Preživljava i u crevu i sadržaju mednog mehura odraslih pčela, a održavaju se i u zalihama peluda. EPIZOOTIOLOGIJA: Primarni izvor zaraze su uginule pčelinje larve na čijoj površini su razvijena rasplodna tijela sa sporama uzročnika bolesti. Pčele uglavnom iznose mumificirane ličinke iz stanica saća i izvan košnice nekoliko dana nakon pojave prvih znakova bolesti, dok spore još nisu razvijene i tada se spore stvaraju na izbačenim mumijama ispred leta košnica, odakle vetrom mogu biti raznesene po bližoj i daljoj okolici pčelinjaka. Od košnice do košnice spore prenosi i pčelar: zamjenom saća, priborom, prihranjivanjem zaraženim medom i peludom, pojačavanjem ili pripajanjem pčelinjih zajednica. Selidbe pčela na pašu takođe su povećale mogućnost širenja bolesti. Bolest se javlja sporadično i može se pojavljivati tokom cijelog leta (juni-avgust), a može i od aprila do oktobra Pored postojanja Ascosphaerae apis, za izbijanje bolesti potrebno je prisustvo nepovoljnih uslova za razvoj larvi, kao što su hladnoća, povećana vlažnost, nedostatak hrane, nekontrolisana upotreba antibiotika i akaricida, masovna primena pesticida i sve ve}ć zagađivanje životne sredine. Sve ovo pogoduje brzom razvoju gljivica koje larvu u rekordnom vremenu obaviju hifama, uslovljavajući njeno brzo uginuće. Bolest napada larve u trećem-četvrtom danu života, a u košnicu je unose pčele sa tek sakupljenim polenom i nektarom. Smrt larvi nastupa neposredno pred ili posle poklapanja ćelija. Infekcija nastaje sporama Asc.apis koja u organizama larvi prodire perkutano ili preko alimentarnog trakta,odnosno peroralno.

KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Simptomi na larvama u leglu - U početku infekcije larve su najpre bledo-žućkaste boje, meke, glatke, promenljivog oblika, a zatim imaju svetlo-žutu boju. Kasnije su hrapave, na dodir se oseća konzistencija kože i mogu biti krte i lomljive. Oko njih se stvara beli micelijumski omotač koji se naglo uvećava, potpuno ih obavije da bi na kraju ceo prazan prostor u ćeliji legla bio ispunjen micelijumom. Micelijum tesno prianja na zadnji deo tela larve, dok glava obično ostaje slobodna, suva i ima izgled dugmeta. U kasnijem stupnju infekcije, stare mumificirane larve se smanjuju zbog dehidratacije i izgledaju kao da su pokrivene krečom – otuda i naziv “KREČNO LEGLO”. Larve na kasnijem stupnju infekcije imaju prljavo tamno-zelenu boju. Simptomi na ramu saća sa leglom- Mlade inficirane larve

47

Bolesti pčela sa imunologijom koje na prvi pogled još izgledaju zdrave, obično se nalaze raštrkane među zdravim leglom, dok se starije, već mumificirane larve, nalaze u poklopljenim ćelijama ili nekad u ćelijama koje su pčele otvorile. Poklopci ćelija su uglavnom normalnog izgleda ili mogu biti posuti pegama ili blago ugnuti. Na uzdužnom preseku kroz saće sa poklopljenim leglom mumificirane larve lako ispadaju iz ćelija. Kada micelijum gljivice prođe kroz poklopce ćelija i prekrije spoljnu stranu poklopaca, zatvoreno leglo ima izgled kao da je posuto brašnom, krečom ili sivkastom prašinom. DIJAGNOZA: Na osnovu kliničke slike, vremena pojavljivanja i činjenice da odrasle pčele radilice nisu bolesne, treba posumnjati na krečno leglo. Tačna dijagnoza se postavlja u laboratoriji – mikroskopskim pregledom mumificiranih larvi ili izolovanjem Ascosphaera apis na veštačkim hranljivim podlogama.Mumificirane larve ili „mumije“ se mešaju sa vodom ili NaCl ,tako da se dobije suspenzija u kojoj se mogu dijagnostikovati spore ili ciste sa sporama.Nekada se gljivica kultiviše na krompirovom dekstroznom ili maltoznom agaru gde gljivice veoma brzo rastu.(5-7 cm za 10 dana) Kolonije se najbolje razvijaju na temperaturi od 30C i imaju miris naranđe ili fermentisanog voća. Materijal za laboratorijsku dijagnostiku je ram saća sa mumificiranim trutovskim ili radiličkim leglom ili isečak legla dimenzija 10 x 1014 cm. Svaki uzorak se ponaosob pakuje u kartonsku kutiju. PCR tehnika se koristi vrlo često u nekim zemljama kao brz i tačan metod za dijagnozu krečnog legla. TERAPIJA I PROFILAKSA:Krečno leglo se veoma teško suzbija i ne postoji specifičan preparat koji se može koristiti u borbo protiv krečnog legla. Zato je izuzetno važno uočiti prisustvo Ascosphaera apis u samom početku infekcije pčelinjeg legla, kada je zahvaćen mali deo pčelinjeg društva. Mere za suzbijanje ove bolesti su najefikasnije u periodu ranog razvitka gljivice Ascosphaera apis, pre nego što se obavi sporulacija. Međutim, bolest se najbolje suzbija biološkim merama, tj. držanjem jakih pčelinjih zajednica, sužavanjem plodišta, utopljavanjem košnica, prehranjivanjem pčela i zamenom matice. Napadnuta pčelinja društva treba trokratno u razmaku od 2 dana prihranjivati šećerno-mednim sirupom uz dodatak vitamina C. U količinama od 250 ml. Na ovaj način se podstiče nagon pčela za uklanjanjem uginulih larvi i povećava rezistentnost larvi na Ascosphaera apis. Od antimikotika se najčešće koristi nistatin. U slučaju benignog toka bolesti dovoljno je da se ramovi sa bolesnim leglom izvade iz košnice, a pčelinja zajednica dovede u dobro biološko uzgojno stanje (jake zajednice, suve košnice, preseljavanje pčela sa leglom na suv i osunčan teren). U težim slučajevima infekcije neophodno je zameniti maticu, pčele preneti u novu košnicu, a staru košnicu temeljno očistiti i dezinfikovati let-lampom. Saće sa bolesnim leglom spaliti ili pretopiti, a takođe spaliti i sve otpatke iz košnice. U cilju podsticanja higijenskog ponašanja preporučuje se nadražajno prihranjivanje ili posipanje prah šećerom. Moguće je da dođe i do samoozdravljenja.

Kameno leglo (Stonebrood) Kameno leglo predstavlja retku bolest pčelinjeg legla i odraslih pčela uzrokovana gljivicama iz roda Aspergillus (fumigatus i flavus), a najčešća je vrsta Aspergillus flavus Link.Inače, ove gljivice mogu inficirati i neke druge insekte ,a ponekad prouzrokovati respiratorne bolesti kod životinja kao i kod čovjeka. Larve uginule od kamenog legla mogu biti poklopljene i nepoklopljene. U početku, oboljela larva ima belu boju dok se kasnije pretvara u sivu ili zelenkasto žutu i postaje vrlo tvrda (kao kamen).

48

Bolesti pčela sa imunologijom ETIOLOGIJA: Telo gljivice(micelijum) sastoji se iz končastih hifa, na čijem kraju se nalaze spore iz kojih mogu da nastanu nove kolonije. Za razmnožavanje je potrebno dovoljno vlage i određena temperatura koja za većinu plijesni iznosi 20-30°C, a za pripadnike vrsta Aspergillus i viša od 37°C. Ove gljivice su veoma rasprostranjene u prirodi. Spore su okrugle ili nepravilno sfernog oblika, veličine 2x3 do 5x7 µm. Boja spora može da bude beličasta, limunastožuta ili tamnozelena, a boja kolonija, zavisno od vrste uzročnika i starosti procesa, žutosiva ili maslinasto mrka. Spore i hife su osjetljive na toplotu – temperatura od 60°C ubija ih za 30 minuta. EPIZOOTIOLOGIJA: Glavni nespecifični faktor za nastanak bolesti je povećana vlažnost u košnicama i slaba društva (za nastanak oboljenja kod sisara i ptica takođe pogoduje loša kondicija i oslabljenost organizma delovanjem neke druge bolesti). S obzirom na to da se spore nalaze svuda, pčele ih unose u košnicu polenom i nektarom, a mogu ih imati i na nogama, dlačicama i drugim dijelovima tijela. Hranjenjem larvi pčele prenose spore na leglo, gdje se obično prvo i zapaža oboljenje koje se u tom slučaju naziva kameno leglo. Inficiranje obično nastaje unošenjem spora u digestivni trakt, retko preko kutikule. Širenju spora, osim preko pčela, doprinose i kontaminirani dijelovi košnice i pčelarski pribor. Moguća je veštačka infekcija.Međutim, ne zna se nešto određeno o načinu širenja ove gljivice. Sigurno je da to pčelari čine prenošenjem zaraženih okvira iz jedne košnice u drugu. Sasvim je moguće da i prihranjivanje sa medom koji potiče iz zaraženih košnica može doprinijeti širenju kamenog legla. Najvjerovatnije da pretjerana upotreba antibiotika uništava normalnu mikrofloru kod pčela i doprinosi nastanku kamenog legla.Pretjerana vlaga na pčelinjaku i slaba ventilacija u košnicama, kao i prihranjivanje šećernim sirupom koji sadrži previše vode, može doprinijeti razvoju gljivičnih oboljenja KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE:Spore ovih gljivica mogu klijati na spoljnjem omotaču pčelinje larve, ali glavno zaražavanje ide preko organa za varenje. Unutrašnjiorgani se brzo pune micelijama koje probijaju kutikulu (kožu) larve blizu zadnjeg dijela tela da bi potom za 2-3 dana obuhvatile cijelu površinu larve. Gljivice mogu proklijati i u odrasloj pčeli i razviti se na sličan način kao u larvi. Zaražene pčele gube moć letenja, postaju nemirne i hodaju široko dižući noge. Pred uginjavanje napuštaju košnicu, pa pčelar vrlo teško opaža znakove bolesti.Larve ugiinjavaju 5 ili 6 dana ,odnosno kada se potpuno ispruže. U nepoklopljenom leglu je vidljiv „filc“ od micelijuma,koji ispunjava ceo prostor u ćeliji oko larve.Dolazi do fruktifikacije , a kada micelujum sazri larve podsećaju na male „kamenčiće“.Kod poklopljenog legla micelijum prolazi kroz poklopce koji izgledaju kao prekriveni mahovinom. Ćelije i larve,odnosno ove skupine slične mahovini su pune spora aspergilusa. DIJAGNOZA: : Dijagnoza se postavlja u labaratoriji mikroskopskim pregledom i kulturelno. Za mikroskopski pregled uzimaju se delovi leševa pčele potopljenih u kap 50% glicerola ili u fiziološkom rastvoru. Ovako dobijena suspenzija predstavlja nativni preparat. Izolovanje Asperilus flavus se izvodi uglavnom na Sabourand agaru. Pri radu treba biti oprezan i obavezno nositi zaštitnu masku jer je aspergiloza ili krečno leglo zoonoza. Diferencijalno treba odvojiti: krečno leglo, infekciju Penicilliumom i drugim aspergilusima (niger,fumigatus) koji imaju drugačije morfološke osobine. TERAPIJA I PROFILAKSA:Nema nekog specifičnog preparata za tretiranje pčelinjih zajednica koja su napadnuta gljivicama ove vrste. Aspergiloza pčela ili kamenno leglo se retko javlja, međutim, s obzirom na to da je u pitanju zoonoza, bolest opasna po čoveka, u slučaju pojave potrebno je poštovati propisane

49

Bolesti pčela sa imunologijom veterinarsko-sanitarne mere i pristupiti uništavanje zaražene zajednice (pčele, leglo, tj. okviri sa saćem, utopljavajući materijal ...). Ispražnjene košnice treba prvo mehanički očistiti (leševe i otpadni materijal spaliti) a zatim ih, kao i sav pribor dezinfikovati. Košnice se mogu tretirati i plamenom let lampe. Poslije primene i delovanja dezinficijensa košnice treba oprati toplom vodom i ostaviti da se osuše. Zemljišta u okolini košnica takođe treba dezinfikovati (4% rastvorom formaldehida, 10 l/m² i prekopati do dubine od 10 do 15cm. Med i pergu ne treba koristiti za ishranu pčela; med iz plodišta treba uništiti, a onaj iz medišta može da se upotrebi samo u konditorskoj industriji (neprerađen nije za ishranu ljudi). Smatra se da na pčelinjaku nema zaraze mesec dana posle sprovođenja svih navedenih mera i izvršene završne dezinfekcije. Pri radu sa sumnjivim zajednicama i zaraženim materijalom treba koristiti zaštitne naočare, rukavice i povez za nos i usta, kao mere preventive.

Neinfektivne bolesti pčela Prehlađeno leglo Prehlađeno leglo je nezarazna bolest pčelinjeg legla uzrokovana nedovoljnim grijanjem i nedovoljnom prehranom pčelinjeg legla. Najčešće se javlja u rano proljeće pri naglom padu temperature. Pčele se tada stisnu u zimsko klupko, a dio legla na krajnjim delovima saća može ostati izvan klupka, prehladi se i uginjava. Pčelinje leglo se dobro razvija samo ako ga pčele griju svojim telima i proizvode temperaturu od 34 do 35°C. Mlade su pčelinje larve vrlo osetljive na promene temperature i nedostatak hrane, pa prve uginjavaju. Nešto su otpornije starije pčelinje larve i poklopljeno pčelinje leglo, ali ako je duže izloženo nižoj temperaturi i ono uginjava. Otvaranje i dugo pregledavanje košnica za hladna vremena može izazvati uginjvanje pčelinjeg legla. Leglo uginjava i u slučaju trovanja pčela, kada naglo ugine znatni broj pčela radilica pa preostale pčele ne mogu dovoljno grijati i hraniti leglo. Uginule larve se suše i poprimaju smeđu do crnu boju. Ako se u njima razmnožavaju nespecifične bakterije trulenja, tada se raspadaju u kašastu masu kiselog zadaha. Kada ugine veći broj larvi, pčelinja zajednica slabi i stvaraju se povoljni uslovi za razvoj drugih bolesti kao evropske gnjiloće i krečnog legla. Košnice u proljeće treba utopliti i ne otvarati bez velike potrebe ukoliko se želi sprečiti pojava ovog oboljenja. Bolesnim zajednicama potrebno je suziti plodište i prihraniti ih šećernom otopinom. Za sprečavanje razvoija mikroorganizama daje se svaki drugi dan po pola litre šećernog sirupa sa antibioticima,ali danas se sve više antibiotici žele izbegavati zbog neopravdane upotrebe.

Pregrejano leglo Pregrajano leglo je nezarazna bolest pčelinjeg legla uzrokovana porastom temperature u području saća gdje se razvija pčelinje leglo. Najčešće se bolest javlja prilikom zatvaranja i selenja košnica na pašu.

50

Bolesti pčela sa imunologijom Mlado pčelinje leglo jednako je osjetljivo na povećanje kao i na pad temperature. Ako se vanjska temperatura eksteremno povisi ili ako su košnice izložene direktnoj sunčevoj svetlosti, pčele prskaju leglo vodom i ventiliraju krilima i dugo vremena mogu održavati optimalnu temperaturu za razvoj legla. Međutim, ako zatvorimo pčelinje leto nastaje jako uzbuđenje unutar pčelinje zajednice pa se temperatura znatno povisi. Ako se pravovremeno ne otvore ventilacijske mreže, te ukoliko se pčele ne prskaju vodom, može doći do tolikog povećanja temperature da pčelinje leglo počinje uginjavati. Prvo uginjavaju najmlađe pčelinje larve, zatim starije savijene larve, pa ispružene larve i na kraju lutke i jaja.Pregrijavanje legla najčešće nastupa tokom seobe na pašu. Kako su tada pčelinje zajednice obično vrlo jake, one brzo nakon otvaranja košnice odstrane uginule mlade pčelinje larve, pa pčelar pri pregledu zajednice ništa ne primjećuje. Ako je došlo do uginjavanja poklopljenog legla, promjene se duže vremena zadržavaju na saću i lakše se uočavaju. U suzbijanju bolesti važno je ukloniti uzroke koji dovode do pregrijavanja pčelinjeg legla. Prije zatvaranja košnica treba osigurati dobro prozračivanje košnice i dovoljne zalihe vode.

Bolest šumske paše Bolest šumske paše je nezarazna bolest odraslih pčela radilica, uzrokovana uzimanjem velikih količina slatkih supstanci uz istovremeni nedostatak belančevina, odnosno peludi. Javlja se uglavnom tokom šumske paše pa odatle i naziv bolesti.Pčele u svojoj hrani moraju imati sve glavne sastojke : ugljeno.hidrate, masti minerale i vitamine. Cvetovi biljaka pružaju pčeli sve te sastojke, nektar je izvor ugljenohidrata, a pelud svega ostalog. Pčele osim hrane na cvetovima, sklupljaju i sve ostale slatke tvari koje nađu u prirodi. Prvenstveno se to odnosi na slatke sokove biljaka koje izlučuju nakon napada biljnih ušiju. Tako nastaje medljika koja je posebno obilna u hrastovim i jelovim šumama. Ako pčelar smesti pčelinjak u takvim gustim šumama, tada pčele ne mogu doći do cvetova gdje bi sakupile pelud. Jaki unos medljike zahtijeva puno enzima invertaze za pretvaranje složenih šećera u jednostavne koji se nalaze u medu. Za to pčelama treba puno peludi, pa uskoro potroše sve zalihe. Stoga je u medu od medljike uvijek veći postotak saharoze. Tokom duge šumske paše zbog nedostatka peludi znatno se smanji i uzgoj legla. U takvim uslovima nedostatka belančevina u hrani pčele sakupljačice gube dlačice pa dolazi do izražaja temeljna boja hitinskog oklopa. Prije sa ova bolest često mešala sa pojedinim oblicima pčelinjih paraliza(bolest crnih pčela). Međutim, kod bolesti šumske paše pčele ne pokazuju znakove nekoordiniranog kretanja. Bolest šumske paše može se spriječiti tako da se pčelinje zajednice postavljaju uz rub šume u područje gdje ima livada kako bi mogle skupljati pelud.

NEDOSTATAK KVALITETNE HRANE (PERGE, POLENA I MEDA) ,POREMEĆAJ EKOSISTEMSKIH ODNOSA, METODE PČELARENJA I NJIHOV UTICAJ NA ZDAVLJE PČELA

Globalni klimatski poremećaji, zagađenost životne sredine, "hemizacija" svih oblasti ljudske delatnosti, a naročito poljoprivredne proizvodnje, imaju za posledicu poremećaje u ekosistemima, smanjenu ili mnogim problemima opterećenu biljnu produkciju, a samim tim i poremećaje u produkciji dovoljne količine kvalitetne prirodne hrane za pčelinje zajednice. Naime, s jedne strane, intezivna primena

51

Bolesti pčela sa imunologijom pesticida utiče na produkciju nedovoljne količine kvalitetnog polena, koji je osnova za dobijenje kvalitetne perge, a perga je izvor proteina za pčele. S druge strane, smanjenje stočnog fonda (pre svega ovaca i koza), a samim tim i smanjena produkcija prirodnog đubriva, dovodi do značajno manje produkcije kvalitetnog nektara i polena, jer su mnoge biljne vrste zbog slabije prihrane ili smanjile produkciju ili su nestale sa livada i pašnjaka. Samo na Pešteru i Homolju stočni fond je smanjen 10 puta u odnosu na 1989, a samim tim i produkcija organskog đubriva po jedinici površine je isto toliko manja. Ova računica je jasnija ako se ima na umu da jedno grlo, npr. ovca, dnevno produkuje do 500g fecesa i mokraće zajedno, te ako je bilo 150000 slobodno ispašnih grla na Pešteru i nešto manje na Homolju (oko 100000 grla), a sada je 10 puta manje na oba područja, potpuno je jasno koliko je manja i produkcija organskog đubriva. Osim toga, u istom periodu je došlo do povećanja broja pčelinjih zajednica, jer su mnogi na ovim prostorima u pčelarstvu videli dobru dopunu kućnog budžeta, tim pre ako se imaju na umu svi događaji na području bivše SFRJ. Pčelari u pokušajima da što više zarade, zaboravljaju na biološke potrebe pčela. Naime, pčelari oduzimaju pčelama ne samo "višak meda", već i med iz plodišta. Med iz plodišta pripada samo pčelama i taj med nije samo izvor energije, već i izvor esencijalnih aminokiselina, mikro i makroelemenata, vitamina i drugih aktivnih supstanci, jer med u plodištu nije nektar. To je biološki aktivna supstanca nastala preradom nektara i mešanjem istog sa sekretima žlezda medonosne pčele, i ne samo to, med u plodištu sadrži znatne količine polena, koji stajanjem u medu, pod dejstvom kiselina iz meda, kao i pod dejstvom enzima egzokrinih žlezda pčela, puca (pucaju celulozni omotači, egzina i intina, koji su i za pčele nesvariva prepreka kao i za ostale životinje), pa se sadržaj polenovih zrna se meša sa medom. Tako med u plodištu predstavlja izuzetno kvalitetnu energetsku i proteinsku hranu za pčele. Ova hrana je najznačajniji faktor za prezimljavanje i brzi prolećni razvoj pčelinjeg društva, a pčeleri ga uzimaju pčelama. Na taj način pčelari preve višestruke štete i sebi i pčelinjim zajednicama. Uzeti med iz plodišta znači uzeti i med sa reziduama raznih preparata (amitraza-Mitaka, kumafosa-Perizina, cimiazolhidrohlorida-Apitola, flumetrina-Varoastop, fluvalinata, dicikloheksilamina-Fumagilina) kojima je pčelar tretirao pčele u plodištu, pa je i med u njemu može biti kontaminiran pesticima dospelih direktno (tokom jesenjeg i zimsko-prolećnog tretmana) ili posredno iz već ranije kontaminiranog voska. Taj med nije za ljudsku upotrebu. S druge strane, oduzimanjem meda iz plodišta, pčelama se oduzima najkvalitetnija hrana, sto utiče na razvojne mogućnosti i preživljavanje zajednice, ali i na imuni sistem kako svake pojedinačne pčele, tako i zajednice kao organizma u celini. Zbog oduzimanja ovog meda umanjuje se razvojni potencijal pčelinjeg društva, narušava se uzrasna struktura pčela, a dodatkom šećera-"šećerizacijom", kao "zamenom" za med (jer šećer nikako ne može biti adekvatna zamena za med, nego je samo nužno zlo) pčele se dodatno iscrpljuju, pa društvo neće biti spremno za glavni medober. Zbog narušavanja uzrasne strukture, smanjen je i broj sanitarnih pčela (kućne pčele starosti od 12 do 18 dana), a samim tim i odbrambeni potencijal pčelinje zajednice na sve poznate i u košnici uvek prisutne uzročnike bolesti , kao što su: Paenibacillus larvae, Nosema apis, Nosema ceranae, Ascosphaera apis, Varroa destructor i razni virusi. Med iz plodišta zajedno sa propolisom utiče na mikroklimu košnice, jer reguliše vlagu, temperaturu i razmenu gasova u košnici. Kada je povećana vlaga u košnici, što može štetno uticati na temperaturni režim košnice, prisutni med u plodištu, zbog svojih higroskopskih sposobnosti, upija vlagu i tako potpomaže pčelama u regulisanju režima vlage i toplote u leglu. Kada je smanjena vlaga u košnici (leti pri visokim dnevnim temperaturama), med iz plodišta ispušta vodu i potpomaže održavanje optimalne vlage i temperature u košnici. Tada su pčele pošteđene lepezanja, donošenja i raspršivanja vode u košnici radi rashlađivanja i mogu se usmeriti na medober, pa je tako i prinos po društvu veći. Poznato je da je povećana vlaga uslov za pojavu gljivica

52

Bolesti pčela sa imunologijom (izazivači krečnog legla - Ascosphaera apis, nozematoze-Nosema apis i Nosema ceranae). Kasnije, kako dolazi proleće, spoljne temperature su sve više, a raste i temperatura u košnici, te postaje suvlje, a ako je društvo slabije i nema meda dolazi do drastičnog pada vlage u leglu. Leglo se isušuje, pati zbog nedostatka vlage i uginjava, stvarajući uslove za pojavu bakterijskih infekcija. Svakako, svoj danak uzima i krpelj Varroa destructor, ne samo kao ektoparazit legla i odraslih pčela, već i kao vektor mešovitih virusnih infekcija. Uz sve navedeno, med sa propolisom ima još i antimikotični i bakteriostatski efekat. Uz propolis i med, imunološkim sposobnostima pčelinje zajednice doprinosi i polen, a njega je ili manje ili je slabijeg kvaliteta. Nije polen istog kvaliteta tokom cele pašne sezone. Najbolji je polen ranih polinarica (efemernih cvetnica), zatim polen leske, vrbe, voćnih vrsta, livadskih trava, kukuruza, sofore itd. Globalni klimatski poremećaji uticali su i na dinamiku cvetanja, ali i korišćenja polena pojedinih polinarica. Na primer, ove godine slabo je bilo polena efemernih cvetnica, leske i dženarike, ili ako ga je bilo, teško je bio iskoristljiv zbog lošeg vremena. Na kvalitet polena i nektara utiču i razni pesticidi. Pored silnih drugih pesticida, koji se koriste u povrtarstvu, ratarstvu i voćarstvu, u zadnje vreme sve se više koriste i pesticidi na bazi imidakloprida, (GAUCHO 600-FS, Bayer i IMIDOR, 70 WS, Stockton za suncokret i kukuruz; PRESTIGE 290-FS, Bayer; CONFIDOR 200-SL, Bayer za krompir; MONTUR FS 190, Bayer za šećernu repu) ili preparati na bazi fipronila (COSMOS 500 FE, BASF i REGENT 800-WG, BASF). Ovi insekticida su otrovni za pčele (neonikotinoidi-imidakloprid i fipronili), deluju kontaktno i digestivno, a usvajaju se korenom biljke i prenose provodnim sistemom u više biljne organe: cvet (akumuliraju se u nektaru i polenu), plod, listove i seme, gde se veoma dugo zadržavaju (Šovljanski, 2008a,b). Neonikotinoidi (imidakloprid) deluju na receptore acetilholina (lažno se predstavljajući kao primaoci impulsa), dok fipronil deluje na “sporedni kanal” hlornih jona, podižući propustljivost membrane nervne ćelije. Pčele u potrazi za hranom sakupljajući nektar pamte miris cvetajućih biljaka, tako formirajući neku vrstu mirisne mape koja će im koristiti za buduće letove. Međutim, navedeni insekticidi oštećuju centre u mozgu odgovorne za memoriju i orjentaciju, izazivajući dezorjentaciju pčela. Pčele ne znaju da se vrate u košnicu, lutaju i uginu od gladi. Pčele su uznemirene sa nekoordiniranim ponašanjem pri sakupljanju polena i nektara. Viđaju se na glavicama suncokreta kako vise, najpre su vrlo aktivne, a zatim postaju apatične sa grčevima i klonulošću, što se na kraju završava uginućem.

BOLESTI I ANOMALIJE MATICE Matice mogu da obole od svih bolesti od kojih boluju pčele radilice i trutovi, pa se i mere koje se koriste za lečenje pčelinjeg društva koriste i u lečenju matica. Međutim, kod matica se javljaju i oboljenja organa za razmnožavanje, što može da uspori nošenje jaja ili dovede do njegovog potpunog prestanka.Matica najčešće oboleva od nozemoze i tada predstavlja opasnost za cello pčelinje društvo, jer izbacuje izmet po košnici doprinoseći širenju bolesti. Kod mladih matica obolelih od nozeme može odmah

53

Bolesti pčela sa imunologijom posle sparivanja da dođe do začepljenja jajovoda.Poznato je da braula može najviše da ošteti maticu,jer se matica najbolje hrani. Bolest matice koje su važne za opšte znanje studenta i samog pčelara su sledeće: 1. Melanoza- predstavlja bolest ovarijuma koje se javlja kako kod maldih,tako i kod dtarijih matica i dovodi do steriliteta. Karakteriše se promenama na ovarijumima,koji menjaju boju od normalne beložućkaste do crne boje. Melanoza je naziv za više stanja kod matice:  Bolest crnih jaja- predstavlja disproteinemiju albumina i njegove dekompenzacije u jajnicima ,kada se stvara melanin. Tada se u jajničkim tubama stvara zrnaste mase degenerisanog tkiva žute do smeđe boje ,ili čak crne boje. Ova masa se nalazi u zoni formiranja jaja.  Melanoza H – predstavlja slučajeve analogne bolesti crnih jaja. Patogeni MO je uzročnik i sličan je kvascima. Melanoza jajnika prouzrokovana je gljivicom Melanosella mors apis, koja se naseljava u oviduktima matice. Usled stvaranja mrkog pigmenta melanina jajnici imaju tamnosmeđu boju. Obolela matica ne može da nosi jaja, pa je treba što pre zameniti. Same pčele, kada osete da je matica onesposobljena da obavlja svoje funkcije, pokušavaju da obave tihu zamenu. Infekcija nastaje najverovatnije peroralno,moguća ja veštačka vaginalna infekcija.  Melanoza B – stvaraju se crna nodularna žarišta na jajnicima. Oboljenje je često i ispoljava se kod mlađih matica. Ima blag tok koji lagano vodi do steriliteta. Uzročnik je koliformna i peritriha bakterija Aerobacterium cloacae Jordani. 2. Nošenje nedozrelih jaja- dešava se kada normalno oplođena matica polaže radičička jaja u kojima započne razvoj embriona, ali koji pre ili kasnije ugine. Za takva jaja u pčelarstvu koristio izraz da “nema jaja”. Ovi slučajevi se uglavnom javljaju kod mladih matica u početku nošenja. Jaja su splljoštena ,brzo se suše i pčele ih brzo izbaciju iz košnice.Jaja mogu biti normalna,ali se tad nazivaju abortivna. Naime,počinje razvoj embriona,ali koji ubrzo ugine. Ova bolest je nasledna I maticu treba zameniti. 3. Neoplođena jaja- Matica može zbog više razloga nositi neoplođena jaja. Najčešće se to zbiva jer se nije parila, npr. zbog lošeg vremena ili je potrošila svu zalihu semena. Nekad dolazi i do uginjavnja dela spermatozoida u semenskom mehuru.. Zdravi spermatozoidi imaju dugi ispružen rep, dok se uginuli saviju u krugove. Utvrđeno je da je ta pojava, uzrokovana prehladom matice, nepažljivim pritiskom na trbuh već sparene matice ili poremećajima u radu žlezda koje hrane spermatozoida u semenskom mehuru,koji naglo i rano propadaju. 4. Opstrukcija ovidukta spermatozoidima- abdomen kod ovakve matice je nabrekao I povijen je prema dole. Matica ,iako normalno oplođena ne može da nosi jaja. Otvaranjem abdomena matice zapažaju se ovidukti koji su prošireni u vidu voljke. Mikroskopiranjem njihovog sadržaja se zapažaju semene ćelije slepljene u viskoznoj masi. 5. Opstrukcija genitalnih kanala ekskrementima- kod matica se tada primećuje preoširen zadnjideo tela iu koga viri “čep” bele ili mrke boje fecesa. Ova masa nekada može da zatvori

54

Bolesti pčela sa imunologijom I vaginu I ometa nošenje jaja. Ako se začep genotalnog otvora primeti na vreme, moguće je stvrdnutu masu pažljivo izvući pincetom, pa matica ponovno počinje nositi jaja.

1.

2. 3. 4. 5.

6. Katelepsija- oduzetost matice – jeste bolest koju ne prouzrokuju ni mikroorganizmi ni paraziti, već nastaje kada se matica uznemirava, izazivajući oduzetost i gubitak pokretljivosti - praktično, matica postaje paralizovana. Ovakvo stanje relativno brzo prolazi - za nekoliko minuta do jednog sata. Do katalepsije matice može doći i usled dejstva statičkog elektriciteta, pa se zato ne preporučuje rad sa opremom od materijala koji lako stvara statički elektricitet. Anomalije matice su sledeće: Zakržljala matica ili matica kepec- poremećaj rasta matice kada zajednica oskudeva u hrani. Matice u ovom primeru zbog nedovoljne ishrabe dostiže jedva veličinu radilice,ali bez ijedne anomalije u anatomskom smislu.Takve matice su sterilne. Deformisana krila- nastaje u proleće kada naglo zahladi. PRoces deformacije počinje u stedijumu nimfe. Matica uzmesto krila ima samo patrljke. Hipoplazija ovarijuma- pojava koja dovodi do sterulliteta.Ovarijumi su mali i slabo razvijeni,iako je ostali genitalni trakt u funkciji. Nerazvijeni ovidukti – predstavljaju češću pojavu koja dovodi do steriliteta,jer su dva ovidukta rudimentirani. Između ovidukta I vagine ne postoji nikakva veza,što naravno dovoi do steriliteta. Promena u toku starenja- senilna atrofija koja predstavlja fiziološku pojavu. Prve promene su u otrovnoj žlezdi,odnosno divertikulumima koji menjaju boju,postaju crni,kasnije degenerišu i Malpigijevi sudovi koji postaju tamnizelene boje. Najvažniji process u ovome procesu su promene na genitalnim organima koji prate sterilitet. Tada se matica menja,od strane pčelara ili pak od strane pčelinje zajednice.

U svim slučajevima kada je matica obolela, ili ima bilo kakvu manu, najefikasnija mera zaštite takvog pčelinjeg društva je hitna zamena matice mladom, zdravom i selekcionisanom maticom. Zato je veoma važno da se na vreme zapazi bolesna, ili „felerična” matica, a da pčelinjak uvek ima na raspolaganju rezervnu, selekcionisanu i sparenu maticu. Ipak, treba imati na umu da kod oboljenja matica od iste bolesti od koje boluje i celo pčelinje društvo njena zamena neće mnogo pomoći, ako se lečenju ne podvrgne i samo pčelinje društvo.

ŠTETOČINE PČELA Kao i sva druga bića tako i medonosne pčele, pored bolesti i parazita, imaju i mnogo različitih neprijatelja koji im mogu nanijeti manjeili veće štete.Ako pčelar izvrši određenu preventivnu zaštitu, pčelinje društvo neće imati većih problema. Neosporno je, da neke štetočine, iako se smatraju beznačajnim, dugoročno mogu mnogo doprinijeti slabljenju, pa i uništenju pčelinjeg društva. Od štetočina su ugrožene kako pčele i leglo tako i njihovi proizvodi: med, vosak i polen. To važi i za pčelinja staništa (košnice) i okvire u njima.

55

Bolesti pčela sa imunologijom 

Štetočine pčela

Voskovi moljci Najveće štetočine pčelinjeg saća su veliki voskov moljac Galleria mellonella L. i mali voskov moljac Achroea grisella. Fabr. Odrasli leptirići ne nanose štete već njihovi razvojni stadijumi kao što su larva i lutka. Ti kokoni oštećuju i drvene dijelove okvira i košnica. Pored ove dvije vrste moljca postoji i niz drugih štetočina koje se pojavljuju na saću i pčelinjim proizvodima, ali nisu toliko destruktivni, kao što je to slučaj sa voskovim moljcima. Mnogo ljudi izvan pčelarstva smatraju voskovog moljca korisnim, pa ga neki gaje i prodaju njegove larve kao mamce za sportski ribolov. Veliki voskov moljac je ipak najveća štetočina kada se radi o pčelarstvu kao privrednoj grani. Čim pčelinje društvo previše oslabi ili ugine, moljac je tu da sve razori , jer je za njegov optimalni razvoj i enormno umnožavanje najbolja i jedina hrana saće iz koga su se izvodile pčele. Rasprostranjenost Veliki voskov moljac se može naći skoro u svakom mjestu gde se drže pčele. Rasprostranjenost ove pčelinje štetočine je ograničena njenom nesposobnošću da podnese niske temperature. Ovaj moljac nanosi male ili nikakve štete pčelinjacima i rezervnom izgrađenom saću na visokim nadmorskim lokacijama i u sjevernim predjelima Evrope. Suprotno tome, u južnim i vlažnijim regionima veliki voskov moljac je stalna opasnost za pčelare. Potrebno je samo malo nepažnje pa da od lijepo izgrađenog saća ostane samo paučina, kokoni i izmet proždrljivih larvi. Odrasli leptir ne pravi štetu jer se ne hrani. Biologija voskovog moljca Pun ciklus razmnožavanja voskovog moljca traje od četiri nedjelje do šest mjeseci. Kada se razviće produži, neka vrsta stagniranja odvija se u predlutkinom stadijumu. Kada se iz kokona izlegu mužjak i ženka, imaju pepeljastu boju. Ženka je veća od mužjaka. Sparena ženka velikog voskovog moljca snese oko 300 do 600 jaja, ali pojedine ženke mogu položiti i 2.000 jaja. Mali voskov moljac zaleže 200 do 300 jaja. Jaja velikog voskovog moljca su rozikasto krem bijele boje. Teško ih je vidjeti golim okom. Nalaze se položena u grupicama od 50 do 150 komada. Ženka moljca obično položi jaja u pukotinu i udubljenja odakle ih pčele teško mogu ukloniti. Pošto se izlegu, larve se hrane medom, voskom ili polenom ako su svi ovi proizvodi dobavljivi. U košnici sa pčelama, larva buši tunel do središta osnove sata i tu se razvija zaštićena, a ako je to ispod poklopljenog legla, nanosi štetu samom leglu. Larve veoma brzorastu i ako nema odbrane pčela, u stanju su za 10 do 15 dana unište sve saće u košnici. Kao rezultat metabolizma larvi dolazi do povećanja temperature u centru košnice, što jako pospješuje destruktivnu moć moljca. Tome doprinosi splet paučine koja se formira u procesu masovnog razmnožavanja moljca. Paučina nastaje u procesu ispredanja kokona. Na mlađem saću i satnim osnovama voskov moljac se teško održava i ne razmnožava, ali je zato starije saće, koje sadrži dosta keratinoze koja ostaje poslije presvlačenja lutki

56

Bolesti pčela sa imunologijom pčele, idealan substrat za voskovog moljca. Okviri sa medom u saću i tek izvrcani okviri, ako nisu zaštićeni, postaju brz plijen voskovog moljca. To isto važi za polen u saću i polen koji je dobijen iz hvatača.

Suzbijanje voskovog moljca Sadašnje metode suzbijanja voskovog moljca mogu se podijeliti u dvije kategorije:1) načini rada sa pčelama uz korišćenje prirodnih mogućnosti za suzbijanje štetočine u košnici i saću van košnice i 2) primjena hemijskih sredstava. Prvi način uključuje slijedeće elemente pčelarske prakse: a) Održavanje jakih društava sa uvijek odgovarajućom rezervom hrane; b) Suzbijanje pčelinjih bolesti ili stanja koja mogu značajnije uticati na vitalnost društva; c) Uklanjanje otpadaka voska sa podnjače jedanput godišnje. Najbolje je to uraditi pri prvom pregledu. Ne ostavljati okvire sa saćem nezaštićene; d) Zamijeniti one matice čije pčele pokazuju nizak stepen higijenskog ponašanja, a takva društva su obično i najosjetljivija na napade voskovog moljca; e) Izbjegavati kad god je to moguće da pčelinja društva budu izložena trovanju pesticidima, pošto takva društva obično ostanu bezvelikog broja pčela. Što se tiče zaštite rezervnog saća i pčelinjih proizvoda, pčelari se najviše oslanjaju na hemijska sredstva iako se tu mogu koristiti:toplota, hladnoća, vazdušno strujanje i neke vrste mikroorganizama kao što su bakterije (Bacillus turingiensis).Da bi se moljac uništio sa svim svojim stadijumima razvića, neophodno je saće ili druge pčelinje proizvode izložiti na -6,7C u toku 4,5 sata ili na -12,2C za 3 sata. U toku 2 sata moljac će biti uništen na -15C.Prazno rezervno saće može se izložiti temperaturi ne višoj nego 48-49C u toku 24 sata što će uništiti moljca a i spore nozemoze.Ako se rezervno saće u nastavcima obezbijedi mrežom na dnu i na vrhu i izloži strujanju vazduha moljac, se ne može održati pa je to dobar način zaštite. Od hemijskih sredstava kod nas se dosta primjenjuje dioksid (SO2) koji nastaje spaljivanjem sumpora u prahu ili sumpornih šipki. Tose postiže ako se sumpor zapali na žaru u prostoriji gdje se čuva rezervno saće. Prostorija mora dobro dihtovati. Koristi se oko 50 gr sumpora na 1m3prostora. Ukoliko se saće drži u nastavcima, njih treba naslagati jedan na drugi, pa u praznom nastavku na vrhu upaliti sumpor i sve odmah zatvoriti. Mora se biti pažljiv i osigurati se od izbijanja požara. Sumporni dioksid ne uništava jaja moljca pa postupak treba ponavljati svakih dvadeset dana dok vremenom ne zahladni. U posljednje vrijeme kod nas se javljaju u prodaji hemikalije u tečnom stanju koje se prema uputstvu proizvođača prilično uspješno primjenjuju. Kad god koriste hemikalije za zaštitu od moljca, potrebno je saće dobro provjetriti prije nego što se stavi u košnice. To isto važi i zadruge pčelinje proizvode. Ni u kom slučaju ne treba držati rezervno saće u prostoriji gdje vise tus-trake ili ima nekih drugih insekticida, jer vosak lako apsorbuje mnoge hemikalije, tako da prilikom dodavanja saća u košnice može lako doći do trovanja pčelinjih društava.

57

Bolesti pčela sa imunologijom

Brauloza (Braula coeca-pčelinja vaš) Za razliku od ostalih oboljenja koja su opisana u dosadašnjim izlaganjima imali smo slučajeve da svi parazitski uzročnici ostvaruju sa pčelama jednu vrstu pravog antagonističkog odnosa. Brauloza je uglavnom termin koji pokazuje da je u pčelinjoj zajednici utvrđena pčelinja vaš Braula coeca Nitzsch 1818. Pčelinja vaš pripada grupi Diptera ,familiji Braulide i u suštini ne predstavlja “pravog” parazita pčela ,već neku vrstu pridruženog člana pčelinjeg društva koji koristi hranu pčela. Braula coeca Nitzsch se spominje već 1740. godine u pčelarskoj literaturi od strane Reaumur-a koji opisuje odnos pčelinje vaši sa pčelom,tek kasnije Skaife (1921 )i Argo (1927) opisuju detaljan razvojni ciklus ove diptere. Brauloza je dijagnostikovana na svim kontinentima.U nekim zemljama, gde je pčelarstvo veoma razvijeno(Francuska) suzbijanje brauloze je regulisano zakonom. Kod nas pčelinja vaš ne predstavlja veći problem za pčelarstvo. ETIOLOGIJA: Karakteristike Braula coeca Nitzsch su da ima zaobljeno telo,da nema krila i jezik i da ima redukovane oči. Pošto pripada klasi insekata,pčelinja vaš podleže potpunoj metamorfozi ,tako da ima sledeće razvojne stadijume: 1. Stadijum jaja- gravidna ženka polaže jaja koja su ovalna i bele boje,veličine oko 70 nm. Jaja su lokalizovana na mnogim mestima u košnici. Uglavnom se nalaze u praznim ćelijama,zatim na unutrašnjim poklopcima ćelija sa medom i čak na samom podu košnice.Stadijum jaja traje 2-7 dana. (zavisi od temperature); 2. Stadijum larve predstavlja jedan od patogenih činilaca za samu pčelinju zajednicu. Larve su prozirno bele boje sa dve karakteristične bukalne kuke. Larve se hrane medom,poleni i voskom tako što buše karakteristične tunele kroz saće i na taj način uništavaju leglo.Stadijum traje 7 -10 dana. 3. Stadijum lutke traje oko 1-3 dana. Kremaste je boje,veličine 1,4- 1,7mm. 4. Adultni stadijum ima najveći značaj za pčelarstvo. Adult pčelinje vaši je skoro sferičnog oblika,sa jasno krivom linijom na dorzalnoj strani,koja je ograničena i jasno je bele boje.Posle 6 sati sazrevanja braula postaje smeđa na početku glave,da bi na kraju poprimila smeđo-crvenu boju.Toraks i abdomen nisu jasno odvojeni,ali je telo dobro segmentisano. Celo telo je pokriveno sitnim dlačicama koje podsećaju na svilu. Usta i antene su svetle boje ,glava je trouglastog oblika.Na glavi se nalaze redukovane očne mrlje,ali braula nije slepa i sjajno se snalazi u tamnoj košnici. Usni aparat je specijalizovan za sisanje. Pošto govorimo o insektu pčelinja vaš ima 6 nogu sa 5 segmenata. Noge su jake i svaki segment ima oblik trapeza. Zadni segment liči na češalj i ima ulogu za fiksaciju i držanje braule na pčeli. EPIZOOTIOLOGIJA: Reprodukcija pčelinje vaši počinje u proleće i završava se u jesen. Pčelinja vaš može sa prezimi u pčelinjoj košnici. Reprodukcija se odigrava u košnici, i to uglavnom na ramovima ili čak na toraksu same pčele. Parazit se veoma brzo kreće i lako prelazi sa pčele na pčelu. Braula je rasprostranjena po celom svetu i veoma brzo se širi između pčelinjih zajednica i samih pčelinjaka. Transmisija se odigrava na uobičajen način i obuhvata prvenstveno prenošenje preko infestiranih pčela. (grabež, pčele tuđice,združivanje zajednica,prenošenje matice itd.).Larveni stadijum se prenosi preko ramova sa saćem u

58

Bolesti pčela sa imunologijom kome larve buše tunele. Pčelar takođe ima ulogu u širenju brauloze. To se prvenstveno svodi na širenje brauloze preko meda,voska,pčelarskog materijala, odeće itd. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Pčelinja vaš nije pravi parazit pčela i većinom se smatra komensalom zajednice.Štete koje nastaju u pčelinjoj zajednici zavise od broja ovog insekta.Ako je broj braula veoma velik može da dođe do slabljenje same zajednice i smanjenja prinosa meda u košnici.Patogeno delovanje je dvojako, i svodi se na aktivnost larvi i samih odraslih oblika koji se nalaze na pčelama. Larve nakon što se izlegu iz jaja počinju intenzivno da buše tunele koji se nalaze u zidovima ćelija.Tuneli su razgranati i brojni, u kojima se larva pomera napred-nazad i hrani se od meda, voska i polena. U tunelima se odigrava razvoj larvi u lutku. U toku pravljenja tunela larve braule nailaze na ćelije sa larvama pčela,izbuše ih, što dovodi do potpunog uništenja legla. Med gubi na kvalitetu, jer dolazi do apsorpcije vodene pare koja utiče da med postane židak ,tečan i da ističe iz samog saća. Odrasle pčelinje vaši su stacionirane na pčelama,i to prvenstveno maticama, jer se ona najintenizivnije hrani. Braula caeca hranu uzima sa jezika pčela u vreme kada one hrane larve. Iz tog razloga pčelinja vaš se najčešće zadržava u blizini glave pčele i njenog usnog aparata. Vaš svoje maksilarne pipke uvlači između donjih mandibula pčele i određenim pokretima pipaka zaustavlja pčelu da povuče jezik u usta i tako sebi olakšav uzimanje hrane i sekreta od pčele. Najviše je infestirana matica na kojoj je jednim slučajem izbrojano čak 187 braula. Matica smanjuje polaganje jaja i sama zajednica slabi. Nekad infestacija može da bude tolika da matica čak i ugine. Na samom saću zapažamo beličaste,razgranate tunele i med koji penuša i curi iz ćelija saća. DIJAGNOZA: Utvrđivanje stepena zaraženosti pčelinjih društava pčelinjom vaši vrši se kontrolnim tretiranjima. Zato se koristi duvanski dim. Na pod same košnice se stavi beli papir premazan sa uljem.Nakon ubacivanje mlazeva dima, papir se izvlaći i vaši se broje. Ako se prilikom tretiranja utvrdi da u društvu ima 5 pčelinijh vaši na 100 pčela radilica, smatra se da je zaraženost slaba; do 15 srednja, a preko 15 jaka. Diferencijalno dijagnostički brauloza se mora razlikovati od varooze. Dijagnostika se vrši na osnovu morfoloških razlika između odraslih oblika Braula coeca i Varoa destructor. TERAPIJA I SUZBIJANJE:Istraživanja su pokazala da se pomoću dimnih listića fluvalinata može lako suzbiti pčelinja vaš. U stvari, to se i događa zbog toga što se sve više koristi ovaj piretroid za suzbijanje varoe. Dimni listići amitraza nisu pokazali efikasnost. Prije se koristio duvanski dim, koji samo parališe braule. Dimni preparati fenotiazina i bromopropilata su se dobro pokazali,ali se danas retko koriste Dimljenje se vrši pre početka glavne paše i u jesen. Pored hemijskih i sintetskih preparata danas se sve više koristi ulje timol za suzbijanje pčelije vaši. Pored ovih metoda prije su se koristile i mehaničke metode koje su podrazumevale isecanje infestiranog saća i legla sa larvama braule i mehaničko skidanje odraslih oblika braule sa matice pomoću drvenog štapića koji je premazan medom.

59

Bolesti pčela sa imunologijom

Etinioza (Aethina tumida-mala buba košnice) Etinioza je parazitsko oboljenje pčelinjih zajednica uzrokovano insektom Aethina tumida Murray 1867 iz familije Nitidulidae. Aethina tumida ili mala buba košnice parazitira na pčelinjem leglu gde može da izazove velike ekonomske štete u pčelarstvu. Radi se o autohtonoj i endemskoj vrsti iz predela južno od Sahare gde mnogo pčelara nije ni bilo svesno prisutnosti ovog parazita. Razlog za ovu konstataciju leži u činjenici da su afričke pčele otporne na parazita i kada se etina nađe u košnicama ovih pčela one je potpuno oblepe propolisom i na taj način sprečavaju razmožavaje etine. Etinioza je počela predstavljati velik problem u pčelarstvu tek 1996. godine kada se proširila u Ameriku,zatim 2000. godine u Egipat ,2002. godine u Australiju i Kanadu. U svim ovim slučajevima ona je napravila ogroman pomor pčelinjih zajednica medonosne pčele Apis melliferae koja nije stekla mogućnost odbrane protiv etine. 2004.godine etina je uvežena u Portugal zajedno sa 122 matice iz Teksasa. Jaja i larve utvrđene su u kavezima nakon dodavanja matica u zajednice. Radi sigurnosti sve zajednice su uništene ,a tlo je oko njih dezinfikovano i poprskano insekticidima. Te mere se možda čine suviše rigorozne u odnosu na mali broj utvrđenih larvi, ali je to ipak bilo potrebno da se onemogući njeno dalje širenje po Evropi. Da se uspela proširiti nakon dolaska u Evropu više se ne bi moglo uništiti. ETIOLOGIJA: Aethina tumida podleže potpunoj metamorfozi tako da imamo sledeće stadijume razvića: 1. Jaja – stadijum jaja traje 7 dana.Jaja su biserne bele boje,vrlo slična jajima same pčele. Ovalna su i nešto manjeg promera od pčelinjih jaja (3/4 veličine pčelinjim). Ženka polaže jaja u nepoklopljene ćelije pored jaja pčele ili buši rupu u poklopcu poklopljenog legla. Jaja su su naslagana u obliku nepravilnih gomilica. Pored ćelija ,gde ženka polaže jaja, moguće je naći jaja etine u bilo kojoj pukotini pčelinje košnice. 2. Larva- stadijum traje 15-30 dana. Larva je oblik koji parazitira u pčelinjoj zajednici. Ima izraženi glavu ,6 anteriorno postavljenih nogu i mnoštvo protuberancija na telu ,koje je bele boje. Larve etine se često pomešaju sa larvama voskovog moljca (Galleria melonella) koji može biti istovremeno prisutan u zajednici. Larva moljaca ima manje noge. Ovo je najvažniji larveni stadijum za patologiju pčele,i svi klinički simptomi nastaju delovanjem larve etine (vidi kasnije). Posle 15-30 dana larve napuštaju košnicu i prelaze u zemlju kako bi se preobrazile u lutku. Iako larva može puzati nekoliko metara najčešće se ukopa u tlo neposredno ispred košnice. 3. Lutka-stadijum traje nekoliko sedmica (najčešće 30-40 dana). Mlada lutka je mlečno-bele boje koja lagano počinje da pigmentiše.Pigmentacija se prvo zapaža po glavi ,zatim na vazi budućeg krila i na kraju po celom telu. Period razvića lutke zavisi od vlažnosi zemlje. Lutka se nalazi u zemlji kraj košnice na dubini od 10 cm.Stadijum lutke je najosetljiiviji stadijum u razvoju etine. 4. Adulti-su na početku žućkasti,tokom maturacije postaju smeđi da bi na kraju dobili potpuno tamnu pigmentaciju. Odmah nakon preobražaja mladi adulti su vrlo aktivni,poleću sa zemlje usmereni ka izvoru svetlosti. Vremenom postaju slabije aktivni i traže utočište u pčelinjim zajednicama. Hitinska kutikula im je obrasla sa finim dlačicama koje onemogućavaju da se uhvate rukom. Ženke se pare sa

60

Bolesti pčela sa imunologijom manjim mužijacima i legu jaja 6 dana nakon izlaska iz zemlje. Ženke mogu da prežive 6 meseci i tokom svog života da polože 1000 jaja. Ceo razvoj traje oko od 3-12 sedmica (prosek 81 dan). EPIZOOTIOLOGIJA: Tražeći prikladnog domaćina etina može lagano ući u pčelinju zajednicu bez otpora pčela stražarica. Kad je stražarice napadnu ona pobegne ili se sklupča tako da joj pčele ne mogu ništa. Kad napad postane preopasan za etinu ona se jednostavno baci na pod te tako izbegne napadače. U bitki, pčele radilice mogu veoma retko uhvatiti etinu i izbaciti je van košnice. Međutim, učestali napadi ipak drže etine podalje od saća i sprečavaju njihovu reprodukciju. Ponekad ih pčele radilice propolisom zatvore unutar mesta gdje se skrivaju. Dok ih jedne pčele radilice blokiraju u pukotinama druge im ne dozvoljavaju pobeći iz košnice. A. tumida može da preživi izvesno vreme i van košnice tako što koriste alternativne načine ishrane,npr.voćne sokove i na taj način može da preživi nekoliko generacija. Naravno, to mogu biti i pčelinji proizvodi uskladišteni kod pčelara. Razvojni stadijumi etine su pronađeni u zajedncama bumbara.Etina ima dobar reprodukrivni potecijal i brzo se širi među pčelinjim zajednicama. Odrasli oblici su veoma dobri letači I mogu preleteti nekoliko kilometara da bi našli i infestarali nove pčelinje zajednice. Pored ovog načina etina se može širiti transportom,prodajom ,poklanjanjem pčelinjih društava u kome se nalaze larve ili jaja. Pored toga etina može preživeti u starom saću i rezervama meda koje se nalaze u samom skladištu pored pčelinjaka. KLINIČKA SLIKA I PATOANATOMSKE PROMENE: Sve dok se etine skrivaju u unutrašnjosti zajednice (unutar pukotina ) veoma ih je teško primetiti. U malom broju jedinke etine ne predstavljaju veliku opasnost za zajednicu. Kod jake invazije, 5-7 mm veliki crni adulti posebno se mogu zaleći na saću i podnjači. Njihove male žučkasto-bele larve( duge 12 mm) u početnoj fazi liče na larve voskovog moljca. U slučajevima jake infestacije i fermentacije meda iz otvorene košnice oseća se jaki miris na trule naranđe.Med penuša i izlazi sam iz saća. Kad odlaze iz košnice ( prelaze u fazu lutke) larve po ulazu u košnicu raznesu fermentisani med u obliku smeđaste sluzi koja se kasnije osuši. Sada je zaraženu košnicu lako otkriti samim pogledom na nju, ali je tada ona već izgubljena. Larve se hrane voskom,polenom ,i kao što je rečeno,medom. Larve mogu potpuno uništi pčelinje leglo ,što dovodi do potpunog kolapsa zajednice. Pores toga one prave tunele u saću i na taj način uništavaju jaja i leglo pčela. Matica smanjuje nošenje jaja. Preživele pčele napuštaju same zajednicu. DIJAGNOZA: Adulti su vidljivi golim okom,kao i larve koje se nalaze ćelijama legla. U laboratoriju se šalju isečak saća ili ceo ram propisno pakovan. Uzorci (larve ili adulti) se mogu staviti u 70% alkohol i poslati u referentnu labaratoriju. Pre slanja izorka treba uzeti i poslati epizotiološku anamnezu da bi se lakše suzbila etinioza. TERAPIJA I PROFILAKSA: Terapija ne postoji. U Americi se koriste insekticidi na bazu kumafosa protiv adulta i larvi sa različitim uspehom. Ali etini treba jača doza nego varoi, što dovodi do veće kontaminacije pčelinjih proizvoda. Iz tih razloga kumafos nije dozvoljen u kontroli varoe u Australiji. Hemijski tretman uvek je privremeno rešenje zbog brzog sticanja otpornosti na hemijske preparate. Takođe, upotreba nespecifičnih pesticida za uništenje larvi i lutki u zemlji kao što se koristi u SAD-u vrlo je neadekavtno. Takvo ekološki neprihvatljivo tretiranje štetno je za pčelarstvo, pogotovo kada se prirodan proizvod, kao što je med nađe na tržištu.

61

Bolesti pčela sa imunologijom Suzbiajnje se vrši radikalni metodama,uglavnom spaljivanjem infestiranih zajednica. Vrši se preoravanje zemlje u blizini košnica i detaljna dezinfekcija.Kod uvoza pčela mora se vršiti kontrola pčelinjih zajednica na prisustvo etine. Uzgoj pčela tolerantnih na etinu čini se kao jedno od mogućih rešenja.

Opnokrilci- HYMENOPTERA (ose,stršlljeni,pčelinji vuk) Od avgusta pa sve do u jesen dok su aktivne, ose (Vespa vulgaris) se pokušavaju uvući u košnice da bi došle do meda. Sem toga, ubijene pčele im služe za ishranu legla. Za razliku od pčela, kod osa samo matice prežive do sledeće sezone. Ose su veliki sladokusci i ne prezaju ni od nasilnog ulaska u košnicu, ali se pčele stražarice najčešće uspješno suprostavljaju tome .Ako su društva iz nekog razloga oslabila, ta odbrana može biti nedovoljna tako da ose, ako se pojave u većem broju, mogu uništiti pčelinje društvo. Zbog toga osinja i stršeljnska gnijezda, bilo da su u zemlji, ili na nekom drugom mjestu, treba uništavati čim se otkriju rano u sezoni. To se najbolje izvodi sprejom, koji se takođe može upotrebiti i protiv stršljena (Vespa cincta-crabro). Samo treba imati u vidu da je ubod stršljena mnogo opasniji od uboda pčele i ose, pa se treba dobro zaštititi prilikom uništavanja ove štetočine pčela. Svi poslovi oko uništavnja moraju se obavljati noću kada su ose i stršljeni u gnijezdu. Za hvatanje osa mogu se koristiti razni mamci, između ostalih do polovine puna flaša piva u koje se može kapnuti malo sirćeta i dodati jedna kašičica šećera. Ubrzo, čim dođe do vrenja, ose budu privučene i one ulaze u bocu gdje se utapaju. Pčele ne privlači sadržina boce, pa nema opasnosti za njih.Posebno treba naglasiti opasnost koju stršljeni predstavljaju u avgustu i spetembru kad ih ima mnogo. Dolijeću na pčelinjak i vješto hvataju pčele u letu odnoseći ih u svoje gnijezdo. Pored hemikalija protiv stršljena se uveče i u toku noći može primijeniti plamen i uznemireni stršljeni ulijeću gdje nalaze svoju smrt. Kako ose, tako i stršljeni, mogu se hvatati u posebne klopkice napravljene od žičane mreže u vidu lijevka. Klopke se postave kasno uveče tako da se u toku slijedećeg dana u klopci nađe veliki dio odraslih osa ili stršljenova. U planinskim predjelima u košnice se takođe uvlači i jedna vrsta bumbara, tako da se u junu ispred košnice može videti po neki bumbar koga su pčele ubile. Ti bumbari pokušavaju da dođu do meda iz košnice. Pčelinji vuk, osa kopačica (Philanthus triagulum F.) jeste predator pčela izletnica, nešto je manji od obične ose, ali ima veću i deblju glavu obraslu belim čekinjama.Poseduje mo}no razvijen torakalni region, vitko telo i jake mandibule.Živi na peščaanim brežuljcima, gde pravi duboke hodnike u kojima ženka polaže jaja u tela mrtvih pčela, čiji organizam služi tek izvedenim larvama kao hrana.Pčelinji vuk hvata pčele izletnice na cvetovima i, pošto ih parališe, odvlaši ih u svoje hodnike. Jedina mera zaštite pčela od ovog veoma opasnog predatora je preseljenje pčelinjaka na mesta gde ih nema ili ih ima malo.

62

Bolesti pčela sa imunologijom

Mravi- Mutilli (Mutilla differens,M. europea) Ima mnogo vrsta mrava koji se vide oko košnica i na košnicama, a ponekad se nađu i u pčelinjem gnijezdu. Ako se košnice češće ne otvaraju, može se i čitav mravinjak formirati ispod poklopca ili u utopljivajućem materijalu. Neke vrste mrava mogu postati pravi problem za pčelinje društvo, jer rado uzimaju med iz košnice, a da bi do meda došli napadnu i same pčele. Većina mrava se zadovoljava mrtvim pčelama i otpacima ispred košnice, ali je činjenica da prisustvo mrava na pčelinjaku iziritira većinu pčela. Na lokacijama gdje nema mnogo mrava obično se ne preduzimaju neke posebne mjere protiv mrava koje sporadično zapažamo, ali u šumskim područjima i zapuštenim pčelinjacima, postolja na kojima se nalaze košnice treba u vidu uske trake premazati tovatnommašću. Još je bolje stopiće nogara od metala i drveta staviti u konzerve napunjene do pola upotrijebljenim motornim uljem.Da bi se mravi odvratili od pčelinjaka, putanje kojima se kreću treba posuti petroleumom, a mravinjake rasturiti. Ukoliko problem samravima potraje, mravinjaci se sigurno uništavaju ugljendisulfidom. Da bi se to postiglo, u sredini mravinjaka treba napraviti dubljurupu i u nju sasuti kašiku ugljendisufida i potom rupu zatvoriti. Otrovna isparenja hemikalije ubrzo će uništiti mrave. Mravi se mogu uništavati i drugim insekticidima koji se nalaze u prodaji i to često u vidu spreja. Samo ni u kom slučaju ne treba upotrebljavati sprej na košnici ili u samoj blizini košnice, jer se na taj način mogu teško oštetiti i uništiti pčelinja društva. Inače, treba naglastiti da su mravi korisni insekti i ako ne prave probleme, ne treba ih uništavati.

Pauci (Arachnida) Na svakom pčelinjaku, ako se dobro zagleda oko košnice, lako će se otkriti paukove mreže. Pauci u svojim razapetim mrežama hvataju pčele koje se sa punim mednim voljkama vraćaju iz paše. Kada pčela padne u mrežu, brzo postaje plen skrivenog pauka. Neke vrste pauka napadaju pčele dok one sakupljaju nektar i polen na cvetovima. Ako se hoda po polju moguće je na cvjetovima naći pauka sa umrtvljenom pčelom. Jedini način borbe protiv pauka je skidanje njihovih mreža i ubijanje samog pauka na pčelinjaku.

Triunguline Larve ovih Coleopterae su paraziti pčela. Sišu hemolimfu iz abdomena pčele,usled čega dolazi do uginjuća pčela. Ženka polaže jaja u zemlju,odnosno u rupu duboku nekoliko centimetara koju sama iskopa. Posle 23,24 ili 34 dana izlaze iz jaja larve. Larve imaju dugačko telo,prekriveno hitinom i malo splošteno.Torakalni deo nosi 3 para nogu,a abdomen ima 9 segmenata. Mlade larve izvesno vreme provredu na zemlji ,a kasnije se kače na travu odakle se napadaju pčele. Uz pomoć svojih trostrukih kandzi one se kače na pčelu,koja ih unosi u košnicu gde se dalje razvijaju uz larve same pčele.Dolazi do oštećenja pčelinjih larvi ,jer s ehrane njihovom hemolimfom.Krajem maja ili juna mogu se videti mrtve pčele na letu.Na jednoj pčeli može da bude 10-15 larvi ovih parazita,što dovodi do kovulzija samih pčela koje se zapažaju ispred košnice.Nekada, pčele uzlete i češu se sa nogama i prave pokrete da se oslobode parazita.Protiv Triungulina se koriste isti insekticidi,kao i kod brauloze.

63

Bolesti pčela sa imunologijom

Slaninar,Ptinus fur Link i pčelomorac Slaninar (Dermates lardarius L.) je tvrdokrilac veličine do 7,5 mm, crne boje,sa širokom poprečnom prugom, koji se u različitim razvojnim fazama može nalaziti na saću u košnici ili van nje, a štete na saću nanose larve koje se u njemu razvijaju.Slaninar,pored što razara saće prenosi i uzročnike nozemoze,američke truleži….. Slično slaninaru, štete na saću nanosi Ptinus fur Link, takođe tvrdokrilac veličine oko 4 mm, čiji adulti i larve, osim saća, oštećuju i druge proizvode životinjskog porekla.Ovaj insekt je omnivor,hrani se biljnim i životinjskim materijama.KAko adulti,tako I larve proždiru krzno,kožu,laneno platno,vosak…. Pčelomorac (Trichodes apiarius L.)napada slabe pčelinje zajednice. Naime, ženke polažu jaja na cvetove biljaka sa kojih ih pčele zajedno sa polenom unose u košnice. Larve po izvođenju iz jaja dospevaju do saća i razaraju ga. Hrane se pčelama, larvama i košuljicama lutki koje padaju na dno košnice.

Žabe (Rana spp.)

su tako|e predatori pčela loveći ih prilikom povratka sa paše. U cilju zaštite

preporučuje se nisko košenje pčelinjaka, kao i uklanjanje svih gomila cigli i kamenja, gde bi se žabe mogle skloniti tokom letnje žege.

Miševi i rovčica (Mus spp. Apodemus spp.) Gdje god ima miševa, a to je oko zgrada ili ako je u blizini stočna hrana, miševi su potencijalne štetočine koje mogu naneti velike štete pčelinjim društvima i saću u košnici. Miševi su za pčele najopasniji zimi. Oni se najčešće uvlače u košnice u jesen kada vrijeme zahladni i ako ih pčelar ne osjeti, provedu celu zimu u košnci. Tu izgrade gnijezdo, jedu med i pčele, grickaju saće i, što je najgore,uznemiravaju pčelinje klupko. Takvo društvo loše zimuje i slabo izađe iz zime. Sem toga, veći broj okvira bude oštećen i zaprljan i mišijom aktivnošću.Da bi se otklonila opasnost od miševa, najbolje je da pčelinjak bude čist, bez otpadaka, travuljine, trulog lišća, raznog krša i dr. Lasice i neotrovne zmije se hrane miševima, pa zbog toga ih ne treba ubijati ili progoniti sa pčelinjaka.Mačke, mišolovke i otrovne mamce treba koristiti za suzbijanje ovog nezgodnog glodara. Miševi, a još više pacovi, mogu napraviti velike štete gde se drži rezervno saće i ostali materijal.Da bi se miševima sprečio ulazak u košnice, treba na vrijeme u oktobru, postaviti češljeve na leta košnica kroz koje pčele mogu prolaziti, ali ne i miševi.U toku zime treba paziti da se otvori na češljevima ne zablokiraju mrtvim pčelama i tako onemogući izlet pčela.Ako se rovčica nađe na pčelinjaku, može društvo oštetiti više nego i miševi jer se hrani pčelama. Pošto je njeno tijelo veoma elastično,u stanju je da se provuče na otvore kroz koje miš ne može proći. Njeno prisustvo lako se primijeti na letu košnica po masi izgrickanih pčela. I zbog rovčice se moraju postavljati češljevi. Ako je treba uništiti na pčelinjaku, najbolje je gredicu ispod košnice ili parče daske namazati plastičnim ljepkom na koji se rovčice lako uhvate.Ako miš, a posebno rovčica, uđu u košnicu sa jakim društvom, pogotovu onda kada su pčele aktivnije, one mogu ubodima ubiti ove glodare. Pošto ih ne mogu cijele izbaciti iz košnice, oblijepe ih

64

Bolesti pčela sa imunologijom propolisom pa ih pčelar nađe mumificirane ili raspadnute dijelove pčele iznesu, a na podnjači ostane samo kostur.

Ptice (Classis Aves- senica,pčelarica,detlić,žune,vrapci) Ptice koje se hrane insketima sklone su da hvataju pčele. Neke vrste ptica to čine redovno a druge kada je malo drugih izvora hrane.Od svih ptica, najopasnija je pčelarica (Nerops apiasler). To je lepa ptica. Na leđima ima perje zagasito-smeđe boje; glava trbuh i rep su joj plavozeleni, a pod vratom je zlatno žuta. Nadleće pčelinjak i hvata pčele koje se vraćaju iz paše u košnicu. Vrlo često leti u jatu,tako da se mogu videti raspoređene po liniji leta pčela kako masovno uništavaju pčele. Jedna ptica je u stanju za kratko vrijeme da potamani 150 do 200 pčela. Pčelarica je posebno opasna kada odgaja mlade, jer joj je za mlade neohodno mnogo hrane.Da bi sprečili veće štete od pčelarica, one se mogu ubijati iz lovačke puške ili ih poplašiti pucnjevima. Pošto se ove vrste ptica gnezde u strmim rečnim obalama preporučuje se zatvaranje hodnika koji vode u gniezdo u vrijeme gnjezdenja pčelarice. Krpa natopljena ugljendisulfidom, ako se ugura kroz hodnik, pa se zatim nabije zemljom, sigurno će dovesti do uništenja ove štetočine pčela.U toku zime detlić može nanijeti velike štete pčelinjim društvima zato što je sklon da svojim jakim kljunom probija zid košnice, štouzrokuje ne samo oštećenje košnice već i teško uznemirenje pčelinjeg društva. To može dovesti do gubitka ako je spoljna temperatura niska.Sjenica, omanja ptica, takođe je veoma aktivna u toku zime na letu košnice, gdje hvata pčele koje pokušavaju da izlete napolje.

Medved (Ursus arctos) U nekim našim planinskim krajevima medvedi predstavljaju veliku opasnost za pčelinjake, pogotovu ako se navade.Uništi ne samo med,već i larve koje njemu predsravljaju dobar izvor proteina. Zaštita visokimogradama od bodljikave žice mnogo ne pomaže, jedino na šta se pčelar može osloniti to je električna ograda kako se to čini u Kanadi.Ukoliko se štete od medveda ne mogu nikako izbeći, ostaje jedino da se traži odstreli ili odšteta od šumske uprave.

Čovek (H.sapiens) sigurno predstavlja najveću štetočinu,ne samo pčela nego i same prirode.Kako je poznato, svojim uticajem na ekološki sistem menja uslove živote svih bića na Zemlji.

 Štetočine polena U parazite polena spadau razne akarine,kao npr. Tyroglyphus farinae, Glyciphagus domesticus,Pericystis alvei. U košnici se nalaze razi paraziti drveća koji se unose polenom i kao takvi hrane medom (Lepidopterae).U komensale spadaju i škorpioni,neke vrste muva i vinska mušica Drosophila funebris. Ove vrste su uglavnom omnivori.

65

Bolesti pčela sa imunologijom

 Štetočine meda Leptir - mrtvačka glava (Acherontia atropos) Acherontia atropos- često se sreće u košnicama. Veličina oko 5 sm, a raspon krila 13 cm. Ime je dobio po žutoj šari na toraksu,odnosno leđima koja podsjeća na mrtvačku lobanju. Leptir obično noću ulazi u košnice i uzima med iz otvorenih ćelija . Tom prilikom uznemirava pčele i one ga napadaju. Posljedica tog napada su ostaci uginulog leptira kojeg pčele oblepe propolisom. Na pčelinjacima gdje se ovaj leptir pojavi u većem broju potrebno je suziti leto da bi se spriječio ulazak leptira u košnicu.

Mravi Mravi (Formica sp.) su šesti na pšelinjacima, ali obično ne nanose velike štete,osim ako je usled neobazrivosti pčelara došlo do prosipanja meda oko košnice ili pak šećernog sirupa, što ih privlači. Obično u masi napadaju umorne pčele koje se vraćaju sa paše, a nekad nadiru i u košnice odnoseći med, larve, lutke pa i savladane odrasle pčele. Pčele se u početku brane, ali najezdom mravi mogu da savladaju i najjače pčelinje društvo.Pčele se od mrava mogu lako zaštititi, najpre pa`ljivim radom samog pčelara, a i posipanjem karbolne kiseline, katrana ili sumpora u prahu po mravljim putanjama, dok se mravinjaci uništavaju rasturanjem ili posipanjem ključale vode.Posebno je opasan crveni mrav drveća- Formica rufa.

Trovanja pčela 1. Trovanje pčela pesticidima

Pesticidi su hemijska sredstva za zaštitu od štetočina. Dele se u zoocide – za uništavanje štetnih životinja i fitocide – za uništavanje štetnih biljaka. Zoocidi se dijele na insekticide, akaricide, rodenticide i limacide, a fitocidi na fungicide i herbicide. Insekticidi su sredstva za uništavanje štetnih insekata koji napadaju biljke tokom rasta, uskladištene žitarice i sjemensku robu. Insekticidi su i sredstva protiv muva i komaraca te štetnih insekata u domaćinstvu kao i nekih vanjskih napadača ljudi i domaćih životinja. Akaricidi su sredstva za uništavanje štetnih grinja. U tu grupu otrova spadaju i sredstva koja se u pčelarstvu koriste protiv varoe. Rodenticidi su sredstva za uništavanje miševa, štakora i drugih glodara, a limacidi za uništavanje puževa. Fungicidi su sredstva za suzbijanje gljivičnih bolesti, a herbicidi se dalje dijele na selektivne koji uništavaju korove i totalne koji uništavaju celokupnu vegetaciju. Za pčele su najopasniji insekticidi. Trovanje pčela nastaje na nekoliko načina. Kontaktni otrovi djeluju putem dodira, digestivni ulaze sa hranom, a inhalacioni udisanjem. Za pčele su najopasniji insekticidi primijenjeni kao praškovi, zatim tekućine i suspenzije. Aerosol, tečnost raspršena u obliku magle, primenjena na pravilan način uzrokuje najmanje štete. Postoji nekoliko insekticida koji pravilno primijenjeni nisu opasni za pčele. Dodavanjem repelenata, mirisa koji odbijaju pčele, može se znatno smanjiti opasnost od otrovanja i kod

66

Bolesti pčela sa imunologijom onih insekticida koji su sami za sebe vrlo otrovni. Znaci trovanja na pčelama su dosta prepoznatljivi. Prvo stradaju pčele sakupljačice, a uginjavanje nastaje naglo te uginjava znatan broj pčela. Zavisno o vrsti otrova pčele uginjavaju daleko u prirodi, na putu prema košnici, a ponekad i u samoj košnici. Povoljnije je ako se pčele sretnu sa žestokim otrovom i uginu na mjestu trovanja. Puno je nepovoljnije ako se otrovane pčele uspiju vratiti u košnicu jer tad donose otrov na svom tijelu pa postoji opasnost da se otruju i kućne pčele, matica i leglo, što dovodi do propasti cele pčelinje zajednice. Otrovane pčele postaju vrlo nemirne, u velikom broju lete pred pčelinjakom i vrlo su agresivne, međusobno se tuku, pa izgleda kao da je na pčelinjaku grabež. Veliki broj pčela puzi unaokolo po pčelinjaku raširenih krila, mnoge od njih se nesigurno kreću i pokazuju znake grčenja. Pojedine se prevrću na leđa i nemoćno mlataraju nogama. Javlja se i povraćanje, pa su pčele lepljive i mokre. Nakon trovanja pčelinje zajednice naglo slabe, a zbog gubitka pčela sakupljačica javlja se nestašica vode. Pčele više ne neguju pravilno leglo i mnoge larve uginu. Iako se pčelinje zajednica i oporavi, pčelar trpi znatnu štetu, jer je prinos meda otrovanih pčelinjih zajednica vrlo slab. Komisija za procjenu štete treba uzeti dva uzorka otrovanih pčela. Jedan uzorak od 30 pčela dostavlja se na uobičajeni način u laboratoriju, kako bi se utvrdilo da pčele nisu bolesne od neke pčelinje bolesti, a drugi uzorak od najmanje 300 pčela, zapakovanih u nepropusnu ambalažu, na ledu hitno se dostavlja u hemijsko-toksikološku laboratoriju, koja će utvrditi o kojem se otrovu radi.

2. Pašna trovanja Uglavnom to su trovanja koja se javljaju na paši od strane rraznih biljaka. Trovanje polenom nastaje u rano proleće kakda se pčele hrane najviše polenom i to žabnjaka (Ronunculus puberulus), divljeg kestena(Aesculus pavia),polenom medveđeg luka (Allium ursinum). U slučaju trovanja pčele uginjavaju u većem broju samo ako češće posećuju ovakve vrste biljaka. Znaci bolesti se razliukuju od vrste trovanja. Trovanje žabnjakom je slično kao i opstrukcija creva polenom. Pčele ne mogu da lete,javljau se grčevi i u umiru sa široko postavljenim krilima i izbačenim rilom. Kada je u pitanju trovanje kestenom tada se zapaža naduven abdomen, i dlačice koje poprimaju crnu boju.Kod ovakvih slučajeva uglavnom pomaže samo selidba pčelinjaka. Primećeno je i uginjavanje pčela u toku lipove paše,toliko velika da se mogu ugasiti i celi pčelinjaci. Medljika lipe je veoma otrovna za pčele i izaziva paralize i pareze. No ovoj paši pčele padaju natlo i uginajvaju van košnice. U SAD paralizu pčela izaziva vrsta kestena Aesculus californica, dok posebnu bolest legla koje se naziva plavo leglo (eng. Blue or purple brood) izaziva polen I nectar biljke Cyrilla racemiflora.

67

Bolesti pčela sa imunologijom

Colony Collapse Disorder – CCD Colony Collapse Disorder (CCD )ili sindrom nestajanja pčela je naziv za fenomen koji se nedavno pojavio kao najozbiljnija bolest uginuća pčelinjih društava, pri komedolazi do iznenadne smrti društva, uz nestanak odraslih pčela u košnici i ispred nje. Med i perga su obično prisutni u napuštenim košnicama, a često su prisutni i znaci nedavnog odgajanja legla. U nekim slučajevima, u gnezdu se mogu naći matica i mali broj preživelih pčela. Takođe je karakteristično da se u košnicama iz kojih su nestale pčele grabež javlja sa zakašnjenjem, a uobičajene štetočine (voštani moljci i male košničke bube) sporije invadiraju te košnice. U Irskoj se 950. g. dogodio veliki pomor pčela, zatim 992. g. i 1443. g. Jedan od najpoznatijih događaja zbio se u proleće 1906. g., kada je većina pčelara sa ostrva Vajt (Velika Britanija) izgubila sva svoja pčelinja društva. Američki pčelari su, takođe, povremeno trpeli teške gubitke. U dolini Kače (Cache) u Juti 1903. g. uginulo je 2000 društava usled misteriozne „bolesti nestajanja” praćene ledenom zimom i hladnim prolećem. Znatno skorije, 1995. g. dogodilo se da su u Pensilvaniji tamošnji pčelari izgubili 53% svojih društavaCCD, ili sindrom nestajanja pčela, pojavio se u SAD-u u jesen 2006. godine u vidu katastrofalnih gubitaka. Procenjeni gubici tokom prezimljavanja 2006/2007. iznosili su 23%, a tokom zime 2007/2008. oko 36%. Najnoviji podaci kažu da je u poslednjoj zimi 2008/2009. stradalo oko 32% pčelinjih društava u SAD-u. Patogeni, kao i stresni faktori iz okoline, uključujući pesticide, su odmah optuženi, ali bez konkretnih dokaza i utvrđivanja mehanizama koji su doveli do kolapsa pčelinjih društava. Autori studije su upoređivali uzorke pčela pre i posle pojave CCD-a. Pošto je digestivni trakt mesto gde dolazi do susreta svih nepovoljnih faktora i same pčele, kao mesto za unos i patogena i toksina, naučnici su upoređivali aktivnost gena između bolesnih pčela i na istočnoj i na zapadnoj obali SAD-a (uzorci sakupljeni 2006-2007) i zdravih pčela (iz "istorijskih" uzoraka sakupljenih 2004-2005). Drugim rečima, pratili su da li geni "dobro rade", laički rečeno. Digestivni trakt je mesto gde dolazi do detoksikacije pesticida, ali i predstavlja integralni deo imunog odgovora protiv patogena. Značajne varijacije u aktivnosti gena bile su povezane sa geografskim poreklom ispitivanih pčela, što je delom verovatno uzrokovano malim brojem uzoraka, a velikim brojem različitih uticaja na pčele u različitim sredinama. Ipak, nađeno je 65 specifičnosti koje mogu predstavljati markere za CCD, tj. ukazivati na to da je CCD prisutan, jednostavnije rečeno. Nije utvrđeno nenormalno ponašanje gena usled uticaja pesticida. Ni kod gena uključenih u imunski odgovor pčela, nije zapažen jasan trend njihove aktivnosti usled povećanja prisutnosti virusa i drugih patogena kod CCD-a. Analize su jedino otkrile neuobičajene ribozomalne RNA fragmente kojih ima u izobilju kod društava pčela sa CCD-om. Prisustvo ovih fragmenata je moguća posledica infekcije virusima nalik picorna virusima, uključujući virus deformisanih krila i izraelski virus akutne paralize, što može biti povezano sa zastojem u prepisivanju RNA, tj. stvaranju neophodnih proteina za život pčela. Naime, u ćelijama svakog organizma nalazi se veliki broj ribozoma, struktura izuzetne važnosti, na kojima se grade proteini, tako što se ribozomi nakače na informacionu RNA, koja nosi informaciju od genetskog koda (DNA) kako treba "sagraditi" proteine. Od svih patogena koji su ispitivani, najviše prstiju istraživača upereno je u izraelski virus akutne paralize (IAPV), virus nalik picorna virusima, iz familije Dicistroviridae, koji do tada nije nađen u SAD-u. Međutim, kasnije studije utvrdile su prisutnost IAPV u SAD-u i pre pojave CCD-a, što je poremetilo teoriju direktnog

68

Bolesti pčela sa imunologijom uzroka. Studije su identifikovale značajnije prisustvo još dva virusa nalik picorna virusima, virus deformisanih krila (DWV) i kašmirski virus (KBV). Geni povezani sa citosolnim malim ribozomskim subjedinicama i procesima disanja u mitohondrijama generalno su manje aktivni u digestivnom traktu pčela na zapadnoj obali SAD-a danas, u odnosu na ranije stanje. Na ribozomima citosola sintetišu se proteini citosola, kao i enzimi koji potpomažu hemijske reakcije intermedijarnog metabolizma. Intermedijarni metabolizam se odvija u citosolu (deo citoplazme ćelije van ćelijskih organela), i čini ga veliki skup hemijskih reakcija kojima ćelija degradira neke male molekule (zadržavajući najveći deo njihove energije u vidu ATP-a), a stvara druge molekule kao preteče makromolekula koji su neophodni za strukturu, funkciju i rast ćelije. Istraživači su pratili 8 uzročnika bolesti pčela. Pored virusa deformisanih krila (DWV) i kašmirskog virusa (KBV), praćeni su i virus crnih matičnjaka (BQCV), virus akutne paralize pčela, virus mešinastog legla, Ascosphaera apis, Nosema apis i Paenibacillus larvae. BQCV I DWV su obilnije prisutni kod CCD pčelinjih društava. Virus deformisanih krila je blisko povezan sa Kakugo virusom i Varroa destructor virusom 1. Istraživanje je definitivno pokazalo veće opterećenje virusima kod CCD društava pčela. Ispitivano je 88 gena za koje se zna da su povezani sa imunim odgovorom, i njihova aktivnost je uglavnom nepromenjena kod CCD pčela. Potpuno je neočekivano, s obzirom na vezu patogena i CCD-a, da je utvrđen samo mali broj gena sa promenjenim delovanjem, a koji je povezan sa imunim odgovorom. U crevima insekata luče se antimikrobni peptidi (apidaecins kod pčela), ali promene u aktivnosti tog procesa nisu utvrđene kod CCD pčela. Taj nedostatak pojačanog odgovora ne isključuje infekciju virusima, jer su ti peptidi neefikasni u borbi protiv virusa. I kod nekih drugih insekata je utvrđeno da prilikom infekcije virusima nalik picorna virusima, ne dolazi do pojačanog stvaranja antimikrobnih peptida i da raste aktivnost samo vrlo malog broja gena povezanih sa imunskim odgovorom. Ali, analize su otkrile neuobičajene ribozomalne RNA fragmente kojih ima u posebnom izobilju kod pčela sa CCD-om. Prisustvo tih fragmenata je moguća posledica infekcije virusima nalik picorna virusima, što može biti povezano sa zastojem u prepisivanju RNA, tj. blokiranju stvaranja neophodnih proteina za život pčela. Posledica svega je razaranje ribozoma i oslobađanje ribozomske RNA, mada nema direktnih dokaza da su za to krivi virusi slični picorna virusima, ali sve ukazuje na njih. Infekcija picorna virusima kod sisara takođe smanjuje stvaranje proteina blokiranjem prenosa informacija, te su neaktivne ribozomske subjedinice podložnije degradaciji. Treba znati da se degradacija ribozoma može javiti kod CCD pčela i bez infekcije virusima, jer recimo, izgladnele bakterije mogu imati pojačanu degradaciju ribozoma. Ipak, obilje ribozomske RNA može biti koristan dijagnostički marker za utvrđivanje CCD-a, mada sam za sebe, ovaj marker ne može ukazivati na CCD, jer fragmenata RNA može biti i kod zdravih pčela. Smanjena mogućnost gradnje proteina udružena sa bukvalnom otmicom ribozoma od strane većeg broja virusa nalik picorna virusima, dovodi pčele u stanje da ne mogu adekvatno da odgovore na standardne štetne faktore, kao što su pesticidi, loša ishrana ili patogeni. Iako je svako tumačenje uzroka prisustva ribozomske RNA spekulativno, utvrđene interakcije virusa nalik picorna virusima i ribozomske RNA sugerišu na mogući uzrok CCD-a. Nadzor nad društvima u smislu određivanja obilnosti prisustva ribozomske RNA može predstavljati upozorenje pčelaru da preduzme odgovarajuće mere da bi sprečio stradanja pčela.

69

Bolesti pčela sa imunologijom U radu se precizno opisuju svi detalji koji su utvrđeni oko oštećenja ribozoma. Zaključak je da je njihovim oštećenjem značajno kompromitovano stvaranje proteina neophodnih za normalan život pčela. Ribonukleinske kiseline (RNA), nastale od dezoksiribonukleinske kiseline (DNA), direktno učestvuju u stvaranju proteina, tj. bukvalno nose informaciju o njihovoj gradnji i određuju njihovu strukturu. Istraživači smatraju da su gore pomenuti virusi glavni krivci za oštećenje ribozoma i RNA, i to argumentuju podacima o istraživanju čak 9.867 gena. Kada su ribozomi oštećeni na utvrđeni način, onda organizam ne ume da odreaguje na atak pesticida, na infekcije gljivicama ili bakterijama. Takođe se loše snalazi ako je ishrana pčela neadekvatna, jer su ribozomi centralni faktor za preživljavanje bilo kog organizma. Proteini koji se u njima stvaraju su zapravo ključ svega. Varoa se najviše okrivljuje, kao nosač virusa nalik picorna virusima koji direktno oštećuju ribozome.

Imunološki sistem insekata i imunološki odgovor medonosne pčele (Apis mellifera) Tokom evolucije i filogenije insekata stvoren je vrlo efektivan i uspešan imuni sistem koji se u mnogim pogledima razlikuje od imunog sistema kičmenjaka tj.sisara. Insekti predstavljaju najbrojniju grupu beskičmenjaka koji poseduju vrlo raznolike i široke areale životnih staništa (od pustinje Sahare pa do najvisih vrhova Himalaja) koji ne omogućuju uslove za život sisarima i mnogim drugim vrstama iz carstva životinja. Pored toga što insekti imaju veliki broj predatora kao i potencijalnih patogena, njihov imunološki sistem, kao jedan od najuspešnijih sistema adaptacije današnjice načinio , ih je evolutivno moćnom grupom živih bića. Kod insekata temelj odbrane je upravo prepoznavanje „stranog“ od „sopstvenog“ koji ima nekoliko ključnih tačaka: prepoznavanje,eliminacija, detoksikacija i ukljanjanje agensa.Sistem imunološke odbrane nije savršen kao kod sisara ali ipak funkcioniše na principu dualizma sto znači da u odbrani protiv infektivni i neinfektivnih agenasa učestvuje celularni i humoralni imunitet. Naravno jos jednom je važno napomenuti da evolutivno složen i kompleksan imuni sistem sisara vodi poreklo od imunog sistema insekata i upravo zbog toga imaju nekoliko dodirnih tačaka,ali ključna i najvažnjija razlika je u tome što je imuni odgovor insekata samo urođen i nije specifičan.

Imunološka organizacija i imunološki odgovor kod insekata Poznato je iz biologije insekata da je kod medonosne pčele krvni sistem otvorenog tipa tj. da se sastoji od mnogobrojnih lakuna koje su sastavni deo telesne duplje –miksoocela i koje su međusobno odvojene mnoštvom pregradama ili dijafragmama. Osnovu imunog sistema insekata upravo čini sam krv pčele,koja se u ovom slučaju naziva HEMOLIMFA. Hemolimfa je tečni medijum koji je sastavljen iz plazme koja je bezbojna i cirkulišućih populacija čelija koje se nazivaju HEMOCITI. Plazma je sastavljena iz mnogih proteina,polipeptida ,masti i drugih organskih materiaja i njena uloga je opšte rečeno da održava homeostazu organizma (transportna,metabolička,imunološka). Krajnji produkti metabolizma iz

70

Bolesti pčela sa imunologijom hemolimfe,kao i druge štetne materije, preko Malpigijevih sudova dospevaju u tanko crevo,odakle se sa fecesom izbacuju u spoljnu sredinu. Još davne 1930-te godine je primećeno da se imuni odgovor insekata manifestuje u vidu celularnog i humoralnog imuniteta. Međutim važno je shvatiti činjenicu da ove dve celine ne smemo da odvojimo jer se imunološki sistemi dopunuju i intereaguju. Većina ovih sistema je opisana i shvaćena naglim razvićem molekularne biologije i genetike (PCR). Svi sistemi koji su opisani pronađeni su I najčešće opisani kod vrste Drosophila melanogaster .Svi sistemi koji će biti opisani važe i za medonosni pčelu Apis mellifera sa pojedinim razlikama koji če biti naglašeni (razlike u AMP -ovima).

Humoralni imunološki odgovor U humoralnoj odbrani učestvuju mnogi polipeptidi i enzimske reakcije koje deluju nespecifično i vrlo efikasno uklanjaju patogena (bakterija,virus).Za razliku od sisara kod insekata ne postoje antitela kao ni memorijski imuni odgovor.U humoralne mehanizme spadaju : 1. Melanizacija; 2. Koagulacija hemolimfe i 3. Antimikrobni peptidi tzv. AMP;

Melanizacija predstavlja stvaranje crnog pigmenta melanina,čiju sintezu kataboliše enzim fenoloksidaza koja se konvertuje u svoju aktivnu formu preko niza reakcija gde osnovnu ulogu imaju serin proteaze. Neaktivni proenzim profenoloksidaza se sintetiše u hemocitima i nakon aktivacije koja je nastala uglavnom usled oštećenja ćelija fenoloksidaza se transportuje u kutikulu oko oštećenja kutikule ili čak u inkapsulirane parazite. Nakon toga dolazi do deponovanja melanina u patogenu područje koji deluje antiparazitski ili stimuliše sanaciju oštećenja. Prilikom stvaranja melanina koji se deponuje u inkapsulat dolazi do stvaranja kvinona i superoksidnih anjona koji ubijaju patogena.(najčešće asfiksija parazita) Takva mesta na kutikuli izgledaju kao crne čvrste kapsule. Ovaj vid humoralnog odgovora je direktno povezan sa celularnim odgovorom tj.hemocitnom inkapsulacijom kod infekcija parazitima,protozoama i gljivicama odnosno kada god dodje do inkapsulacije patogena. Koagulacija hemolimfe se zasniva na aktivnosti samih hemocita i njegovih enzima Ca-zavisne transglutaminaze koja aktivira kaskadu reakcija i aktivaciju proteina koagulacije.Koagulacija hemolimfe ima i imunološki značajnu ulogu jer serin proteazne kaskade katabolišu intermedijarne koagulacione faktore (faktor B i defenzinu sličan prokoagulacioni protein) koji imaju antimikrobno dejstvo. Smatra se da od ovakvog sistema lančanih reakcija vode poreklo današnji sitem komplemena i koagulacioni sistem sisara. Melanizacija je takođe povezana sa koagulacijom hemolimfe. Antimikrobni peptidi(AMP) su grupa raznovrsnih polipetida koji cirkulišu hemolimfom i imaju jako antimikrobno dejstvo.Sintetišu se u crevi,pljuvačnoj žlezdi,epidermu a najveći izvor ovih peptida čini masno telo (ima ulogu jetre kod sisara). De novo sinteza ovih polipetida predstavlja najvažniji deo humoralnog odgovara na infekciju. Kod različitih vrsta insekata ne samo što postoje različite koncentracije ovih molekula već se razlikuju i po specifičnosti dejstva na pojedine infektivne agense. Kod Drosophile je opisan

71

Bolesti pčela sa imunologijom najveći broj ovih peptida dok medonosne pčele opisan manji broj ovih molekula. Apisimin , himenoptecin,apidecini i abecini su opisani samo kod medonosne pčele. Najvažniji antimikrobni peptidi insekata,pa i medonosne pčele su:

1. L i z o z i m predstavlja muramidazu ,enzim koji vrši hidrolizu β 1,4 glikozidne veze između N-acetil glukozamina i N-acetil muraminske kiseline u ćelijskom zidu samih bakterija. Iz navedenog mozemo da zaključimo da lizozim ima baktericidnu aktivnost samo protiv G+ bakterija i da deluje na taj način što dezintegriše peptidoglukan u zidu bakterije što konačno dovodi do konačne bakterijske lize. Kod medonosne pčele lizozimi su zastupljeni u opsegu 5-25 µg/ml hemolimfe kod larvi i adultnih pčela, odnosno 5-10 µg/ml u hemolimfi lutke Aktivnost lizozoma pčele drastično se povećava tokom infekcije.

2. C e k r o p i n i su familija polipeptida koja je pronađena kod mnogih insekata i koji imaju jaki baktericidnu aktivnost protiv mnogih G+ , G- bakterija i protiv nekih gljivica . Posebno izraženo dejstvo imaju protiv G- na taj način što reaguju sa lipidnom membranom bakterijske ćelije i formiraju kanale kroz koje prolazi natrijum i voda i na taj način dolazi do osmotske lize. Imaju dobro izraženo dejstvo na: E.coli, Salmonella i druge G negativne bakterije. Sinergisti su sa lizozimom. Izolovan je veliki broj cekropina iz različitih vrsta insekata tako da smo sve cekropine podelili u subtipove : cekropini A,B i D. Navedeni cekropini se razlikuju po hemijskoj strukturi i proteinskoj konformaciji.

3. D e f e n z i n i su vrlo efikasni protiv G pozitivni akterija kao što je S.aureus koja je izolovana iz ljudskog organizma.Imaju slbo dejsvo protiv G negativnih bakterija. Izolovani su iz mnogih familija insekata (himenopter,lepidoptere).

4. A t a c i n i su aktivni protiv G negativnih bakterija tako što inhibišu sintezu proteina ćelijske membrane bakterija. Bogati su aminokiselinom glicinom.

5. D i p t e r i c i n i su samo opisani kod diptera i deluju sami a G negativne bakterije sličnim mehanizmom kao i atacini.

Antimikrobni peptidi izolovani samo iz medonosne pčele su:  H i m e n o p t e c i n je izolovan iz pčele i deluje litički na G pozitivne i G negativne bakterije.  A p i d e c i n i i a b e c i n predstavljaju najvažnije AMP-e pčele i postoje 2 klase ovih AMP-a koji se stvaraju i neaktivnom obliku- proapidecini.Deluju na G negativne bakterije (E.coli i njene mutante) i predstavljaju najvažniji faktor humoralne odbrane odrasle pčele. Bogati su prolinom i deluju tako što menjaju permebilnost same membrane ćelije. Apidecini se aktiviraju prodiranjem bakterije u orginizam pčele i već nakon 8 časova mogu se naći u hemolimfi njihove veće koncentracije. Abecin je veliki inducibilni prolinom-bogat peptid (4.0 kDa) umerenog dejstva na Gram negativne i Gram pozitivne bakterije.

Na kraju je važno napomenuti da nije konstantna koncentracija antimikrobnih peptida u organizmu insekta. Koncentracija zavisi od, ne samo od vrste insekta, već i od stepena razvoja. Larve pčela imaju veću koncentraciju od odraslih pčela. Najvažnije je reći da su oni inducibilni tj. da nastaju imunim odgovorom

72

Bolesti pčela sa imunologijom koga prati mnoge kaskadne reakcije kao odgovor na infekciju ili povredu insekta. U ovim raekcijama maju ulogu hemociti i faktori koagulacije hemolimfe.Postoje teorije i mišljenja da se ovi polipetidi mogu primeniti u kliničke svrhe. Ćelijski imunološki odgovor Iako humoralni imuni odgovor insekata predstavlja nezamenjivu karikiku u urođenom imunitetu postoje neke infekcije gde oni nemaju veću ulogu u odbrani organizma. Iz prethodnog smo videli da humoralne reakcije deluju nespecifično i da imaju dobro antibakterisjko dejstvo (posebno AMP). Međutim prilikom infekcije gljivicama,parazitima AMP nemaju veći značaj. Izuzetak je reakcija melanizacije i sistem profenol oksidaze koja ima antigljivičnu i antiparazitsku ulogu. Zapaženo je da prilikom infekcije medonosne pčele sa nekim vrstama gljivica: Ascosphaera apis, Aspergillus sp., Aureobasidium pullulans, Trichoderma lignorum, Mucor hiemalis, Rhizopus i Torulopsis humoralni imuni sistem nema veći značaj, jer medonosna pčela ne poseduje antifungalne polipeptide, a sistem profenoloksidaze je očito nedovoljan i specijalizovann je za parazite. U takvim slučajevima dolazi do ćelijskog imunog odgovora koga čine:

1. Fagocitoza 2. Inkapsulacija antigena 3. Formiranje nodula; U ćelijskom imunom odgovoru najvažniju ulodu imaju različite populacije HEMOCITA. Fagocitoza je proces gde hemociti prepoznaju ,prilaze, „gutaju“ infektivni agens (bakteriju, gljjivicu,protozou) i spajaju je sa svojim lizozomima koji je degradiraju. Za razliku od sisara gde su jasne pojedinosti ovog procesa kod insekata to nije slučaj. Nemaju svi hemociti sposobnost fagocitoze,već samo pojedini subtipovi hemocita odnosno granulociti i plazmociti. Prvo dolazi do hemotakse,prepoznavanja,spajanjae antigena sa hemocitom koji obuhvata antigen (bakteriju,virus) uvlači je u svoju citoplazmu i gradi fagozom. Odmah nakon toga dolazi do spajanja fagozoma i hemocitnog lizozoma gde se dobija fagolizozom. Digestivni enzimi lizozoma tj.lizozim,fosforilaza,ribonukleaza razgrađuju bakteriju,gljivicu ili protozou. Neke MO su stvorili mehanizam odbrane od hemocitnog lizozoma,tako da i u ovom slučaju se MO razmožava u lizozomi što dovodi do lize hemocita. Kako hemociti prepoznaju svoje mete? Ovo pitanje još potpuno nije razjašnjeno,pošto insekti ne poseduju imunoglobuline koji vrše opsonizaciju antigena. Neke studije su dokazale da fagociti insekta poseduju integralni protein membrane fagocitareceptor prepoznavanja koji internalizuje sa mnogim bakterijama i potpomaže fagocitozu,ovaj transmembranski receptor je nazvan Eater receptor. Druge studije su pokazale da fagociti poseduju LPS prepoznavajući receptor (LPR) i na taj način reaguje sa G negativnim bakterijama, odnosno njihovim lipopolisaharidom. Inkapslulacija antigena nastaje kada su antigenske partikule veće od 10 nm kada ne može doći do fagocitoze.Ovaj sistem je specijalizovan za parazitske infekcije. Inkapsulacija predstavlja multicelularni mehanizma odbrane gde više hemocita opkoljavaju parazita u cilju imobilizacije jaja parazita,larve i nematoda i onemoguće njihovo raznošenje i razmožavanje po organizmu.Prilikom toga procesa formira se kapsula od nekoliko slojeva hemocita koji se u ovom slučaju nazivaju lamelociti. Inkapsulacija je povezana

73

Bolesti pčela sa imunologijom sa sistemom profenol oksidazom i melanizacijom.U kapsuli se deponuje melanin tako da kapsula dobija crnu boju. Još je nejasno koje enzimske reakcije indukuju formiranje kapsule i međusobnu interakciju hemocita,ali se zna da hemociti poseduju adhezivne molekule –integrine koji imaju najvažniju ulogu u ovom procesu. Formiranje nodula je praćeno masovnom ćeliskom reakcijom gde se hemociti nakupljaju i podležu agregaciji s ciljem da zarobe bakteriju. Noduli se ne mogu nalaziti u cirkulaciji,već samo u tkivima,tako da mogu podleći i inkapsulaciji. Insektni lektin koji se naziva skoleksin (izolovan iz vrste Manduca sexta) ima ulogu u formiranju nodula.Skoleksin luče ćelije epiderma insekta nakon infekcije sa MO ili same povrede.Opisani su i drugi protein koji imaju ulogu u formiranju nodula. Iz vrste Ceratitis capitata izolovan je protein koga luče hemociti I koji potpomaže nodulaciju samo E.coli. Ostali faktori koji imaju ulogu u odbrambenom sistemu Pored humoralnog i ćeliskog imunog mehanizma postoje i drugi faktori koji utiču na tok i ishod infekcije. Opšte rečeno sam građa insekta ima ulogu i pruža parcijalnu odbranu od infektivnih agenasa. Konstitucionalni odbrambeni mehanizmi, kao što su hitinska kutikula (koja funkcioniše kao barijera između unutrašnje i spoljašnje sredine) ili intestinalna mikroflora, kod svake pojedinačne pčele omogućavaju zaštitu od zaraznih bolesti. Proventrikularni zalistak omogućava pčelama filtriranje spora unetih hranom, tako da ima ulogu mehanizma fiziološke otpornosti prema bolestima. Ovi individualni mehanizmi, zajedno sa kratkim životnim ciklusom pčela i brzom zamenom zdravim jedinkama, mogu ograničiti širenje infekcija među pčelama unutar samog pčelinjeg društva. U biološke mehanizme odbrane koji ograničavaju širenje bakterijsko-glivičnih infekcija i ektoparazita u pčelinjim društvima spadaju i posebni oblici ponašanja: higijensko i negovateljsko. U pčelinjem društvu veliki značaj ima antimikrobno dejstvo meda, nektara i polena koji imaju mogućnosti inhibicije razvoja mnogih saprofitnih bakterija i gljivica u uskladištenoj hrani i sposobnost da unište neke patogene mikroorganizme. Sekrecije iz egzokrinih žlezda medonosne pčele sadrže biološki značajne sastojke. Produkti lučenja hipofaringealnih žlezda mladih radilica sadrže proteine koji deluju bakteriostatski i baktericidno na veliki broj vrsta bakterija. Tako su u mleču identifikovane 10hidroksi-2-decenoična kiselina i glukozo-oksidaza sa baktericidnim dejstvom. Navedena jedinjenja mogu takođe inhibirati ili odložiti rast mnogih gljivica, na primer Ascosphaera apis. Poznati su i drugi primeri kod različitih vrsta insekata,ali kod medonosne pčele gore navedeni faktori imaju vrlo važnu ulogu.

Antiimunološki efekat MO na organizam insekta Bakterije,virusi, paraziti tokom evolucije i međusobnim životom sa insektima stvorili su različite mehanizme odbrane protiv imunog sistema domaćina. Najbolje je da te primere prikažemo na primeru medonosne pčele (Apis mellifera). Jedan od najboljih mehanizama odbrane same pčele je sama molekularna mimikrija, zatim morfološka diferencijacija bakterija iz S u R formu. Poznato je da neke bakterije luče ekstracelularne proteaze koje uništavaju antimikrobne peptide,zatim razmožavanje bakterija u lizozomu samih hemocita. Penibacilus larvae luči značajnu klasu imunoinhibitora klase A (InA). Interesantan je primer da neki paraziti da bi zbegli inkapsulaciju prilikom ubacivanja larve u telo insekta istovremeno inficiraju insekta sa polidnavirusom koji vrši jaku imunosupresiju.

74

Bolesti pčela sa imunologijom

Za kraj.........

Ako izumru pčele,čovek ima još samo četiri godine života. Ako nema pčela,onda nema oprašivaja,nema biljaka,nema životinja i NEMA ČOVEKA.

Albert Einštajn

75

Bolesti pčela sa imunologijom

76