Bitka Na Sutjesci 1943

Bitka na Sutjesci 1943 Bitka na Sutjesci je naziv za operaciju "Švarc" (nem. Schwarz, "crno") nemačkih trupa u leto 1943. godine, a poznata je i kao Peta neprijateljska ofanziva u Drugom svetskom ratu. Prvobitno je bila zamišljena kao operacija radi razoružavanja četnika u italijanskoj okupacionoj zoni. Operacija je imala dve etape. Prva etapa je trajala od 5. do 14. maja 1943. u cilju razoružavanja glavnine četničkih snaga na prostoru Kolašin-Nikšić, a druga je počela 15. maja, uperena protiv glavnine snaga NOVJ na prostoru Durmitor-Žabljak-Foča i završila se 15. juna 1943. probojem obruča i odlaskom glavnine snaga sa centralnom bolnicom u Bosnu. Ovo je bila nesumnjivo najveća, i po obimu i po broju poginulih vojnika, operacija koja je preduzeta na prostoru Jugoslavije. Cilj Vermahta je bio da, nakon neuspelog pokušaja na Neretvi, sada prvo uništi četnike Draže Mihailovića u Crnoj Gori a zatim da sve snage koncentriše protiv partizanskih jedinica u istočnoj Hercegovini. Krajnji cilj operacije je bilo zaposedanje i učvršćivanje Jadranske obale kako bi se onemogućilo iskrcavanje Angloamerikanaca.

Pripreme za operaciju Na osnovu posete ministra inostranih poslova Italije, grofa Galeaca Ćana, Hitlerovom glavnom stanu u Vinici na Istočnom Frontu, kao i iz pisma koje je Hitler uputio Benitu Musoliniju, videlo se da nemački Vermaht duboko veruje da će saveznici izvršiti invaziju Balkana posle pobede kod El-Alamejna i posedanje Severne Afrike. Operacijama "Weiss I", "Weiss II" i "Weiss III", tj. Bitke na Neretvi, nemački Vermaht nije postigao željene ciljeve i nije uništio pobunjenu gerilu na Balkanu, pa se pristupilo pripremama za novi poduhvat. Operacijom "Švarc", Vermaht je nameravao da raščisti pozadinu jadranske obale uništavajući i četnički i partizanski pokret, koji su se i dalje čvrsto držali u Hercegovini i Crnoj Gori. Pošto je plan "Vajs" zahtevao angažovanje dodatnih snaga radi potpunog uništenja snaga NOV i POJ, Hitler je zamislio operacijski plan "Švarc" potpuno suprotan od plana "Vajs". Po zamisli nemačke Vrhovne Komande, sada je prvo trebalo uništiti „Crnu gerilu“ — četnike — i do u sadejstvu sa italijanskim trupama u Crnoj Gori. Kako su se glavnine snaga NOV i POJ nalazile dalje od jadranske obale, to je odmah nakon uništenja prve gerile trebalo uništiti i njih. Kontraofanziva Crvene armije i saveznički bedem u Severnoj Africi prmoravali su Hitlera da očisti u kraćem roku jadransku obalu i postane gospodar situacije. Neposredno pred početak operacije, Hitleru je došao u pomoć glavnokomandujući snaga Jugoistoka, general-pukovnik Aleksandr fon Ler, kome je Hitler dao zaduženje da vodi čitav poduhvat. Ler je odmah tražio da se 1. planinska divizija prebaci sa istočnog fronta u Jugoslaviju radi lakšeg savlađivanja vrleti Crne Gore. Pošto je transport vojnika trajao više od mesec dana, to je operacija "Švarc" trebala početi u prvoj polovini maja 1943. Po prvim nemačkim procenama, jugoslovenska gerila je imala oko 30.000 vojnika u Crnoj Gori i Hercegovini i to: - oko 18.000 partizana 1

- oko 14.000 četnika (hercegovački, crnogorski, slovenački, dalmatinski) Pored toga, četnici su trpeli strahoviti nalet jedinica NOVJ-a, koje su svim snagama nakon prelaza Neretve pokušavale probiti u Crnu Goru. Hitleru je naročito išlo na ruku to što se obe zavađene snage u građanskom ratu uništavaju i oslabljuju, pa je posao Nemaca na taj način u mnogome bio olakšan.

Brojnost snaga u operaciji "Švarc" Nemci su znali za veliku važnost cele operacije pa su za nju angažovali čak 8 divizija, 3 puka i jednu celokupnu brigadu. Oko 120.000 vojnika. Osim Nemaca, angažovani su i delovi italijanske armije, hrvatskog domobranstva i bugarskih pukova. Za operaciju „Švarc“, Nemcima je bilo ustupljeno na raspolaganje: - 1. Nemačka brdska divizija — general-lajtnant Riter fon Štetner - 117. divizija — potpukovnik Niklas Gertling - 7. SS nemačka divizija "Princ Eugen" — general-lajtnant Mihael Fleps - 118. nemačka lovačka divizija — general-lajtnant Jozef Kibler - 369. nemačka "Vražja2" divizija — general-major Hartvig fon Ludvinger - 724. Brandenburški puk — major Nikolas Kiher - 4.Domobranski lovački bataljon - Divizija "Taurinese" — general-major Mikele Radelo - Divizija "Ferara" - pukovnik Karlo Magaljoti - Divizija "Venecija" - pukovnik Marko Lukio - 61. ojačani bugarski puk iz Trakije - 63. kombinovani bugarski puk Što se tiče rasporeda četničkih snaga, u Crnoj Gori su se tada jedino nalazili grupe korpusa Crne Gore majora Pavla Đurišića i to: - Limski korpus - major Milorad Joksimović - Durmitorski korpus - kapetan Ivan Ružić - Nevesinjski korpus - poručnik Milorad Popović - Šahovićki odred - Mojkovački odred - Poljski odred - Durmitorski odred Snage NOV i POJ su brojale blizu 18.000 boraca koji su se probijali iz istočne Hercegovine u Crnu Goru i to: - Prva proleterska divizija - general-major Koča Popović - Druga proleterska divizija - general-major Peko Dapčević - Treća udarna divizija - pukovnik Sava Kovačević - Sedma banijska divizija - pukovnik Mitar Keković

2

- Šesta istočnobosanska i majevička brigada - potpukovnik Luka Vuletić - Sedma banijska brigada - pukovnik Nikola Maraković - Četvrta crnogorska brigada - pukovnik Vako Đurović Celokupnom operacijom na nemačkoj strani je rukovodio general-pukovnik Aleksandar fon Ler čiji se štab nalazio u Sarajevu, a direktno je sprovodio odluke general Rudolf Liters sa svojim štabom u Zagrebu.

Prvi deo operacije Pre nego što će krenuti po operacijskom planu ka uništenju četničke gerile, Vermaht je ponudio pregovore generalu Mihailoviću, nudeći mu vlast u Jugoslaviji ukoliko se saveznici eventualno iskrcaju na Jadranu i mirnu evakuaciju svojih i bugarskih trupa. Mihailović je sve zahteve odbio i depešama u Londonu tražio da mu se tačno kaže datum savezničkog iskrcavanja. U tom cilju, četnici su učvrstili svoje položaje širom cele Crne Gore i Hercegovine a na snazi je i dalje sa Italijanima bio dogovor o međusobnom nenapadanju koji su Englezi zvali "accommodation" (prilagođavanje, kompromis). Nemci nisu obavestili Italijane o predstojećoj operaciji, pa su 11. maja delovi 717. brdske divizije upali u Crnu Goru i Hercegovinu iz pravca Peć-Novi Pazar-Višegrad-Sarajevo-Imotski u nameri da pronađu, opkole i unište četnike. Sredinom maja 1943. glavnina snaga JVuO se nalazila oko grada Kolašina kojeg su preoteli od partizanskih snaga još polovinom 1942. U međuvremenu,Mihailović je napustio selo Lipovo u krenuo ka Bistrici, smestivši se u selu Zaton, srez bjelopoljski. General Liters je 14. maja 1943. po prvi put javio komandantu 2. Armije Italije, generalu Luiđiju Rabotiju da su Nemci upali u Crnu Goru i Hercegovinu u cilju razoružanja i eventualnog uništenja snaga Draže Mihailovića. Istog dana, četnički pokret je doživeo veliki udar u operaciji "Švarc". Jaka nemačka mehanizovana grupa je upala u Kolašin i zarobila majora Pavla Đurišića sa celim štabom od 3.000 četnika. U istoj akciji su zarobljeni i major Nikola Bojović, načelnik štaba Đurišića, major Rajo Popović i major Milorad Joksimović, komandant Limskog korpusa. Uprkos protestu Italijana da se major Đurišić pusti, on je avionom prebačen u zarobljenički logor Strij u Poljskoj, dok je većina oficira dopala Osnabrika. Istoga dana u okolini Kolašina su Nemci razoružali 4 crnogorska četnička odreda (Šhovićki, Mojkovački, Poljski i Durmitorski). Benito Musolini naređuje da prestane "accommodation" između četnika i Italijana i da italijanski vojnici razoružaju četnike gde god ih nađu. Musolini povlači generala Mentrasija i postavlja novog zapovednika italijanskih trupa u Crnoj Gori, generala Đuzepea Ronkalju uz naređenje da Italijani sadejstvuju sa Nemcima protiv četnika u čitavoj Crnoj Gori i Hercegovini.

3

U svom prodoru prema Hercegovini, jedinice 7. SS "Princ Eugen" divizije su zarobile oko 500 hercegovačkih četnika i sprovela ih u Srbiju. O zarobljavanju majora Đurišića, Mihailović je obavestio depešom London. Konačno, nakon Mihailovićevog bekstva iz Crne Gore, a istovremeno i iz nemačkog obruča, nemačka komanda naređuje da se u Splitu štampa ucena za vođu četničke gerile. Čim je nemački plan "Švarc" okrenuo svoju aktivnost protiv snaga NOV i POJ koja se vrlo brzo nasukala u centralanoj Crnoj Gori, izašla je ucena i za Tita na istom plakatu sa Mihailovićem i sa istom cifrom od 200.000 zlatnih nemačkih maraka. Nakon zarobljavanja glavnine četničkih crnogorskih odreda kod Kolašina, Nemci su prekinuli prvi deo operacije "Švarc", misleći da je prva gerila potpuno uništena.

Građanski rat i operacija "Švarc" Dok je Crnom Gorom i Hercegovinom tutnjala operacija "Švarc", dotle je svom žestinom besneo građanski rat u zemlji. Operativna grupa NOVJ-a je nakon pretrpljene ofanzive "Vajs" krenula svim snagama preko Hercegovine da se probije u Crnu Goru, uništi četnike i zavlada terenom. Na tom prostoru bi se iscrpljeni borci odmorili, ranjenici lečili, a zatim bi se krenulo prema Kosovu u južnu Srbiju. Ne znajući da su Nemci sa svojih sedam divizija već pravili makaze na prostoru Pljevlja-Bijelo Polje-Mojkovac-Jablan-Nikšić u nameri da očiste Crnu Goru od četnika, operativni štab je krenuo da goni četnike posle bitke na Neretvi, da ih uništava i tako se sve dublje i dublje nasukavao u Crnu Goru. Već krajem aprila vode se žestoke borbe između partizana i četnika na sektoru Foča - Kalinovik - Gacko - Šavnik. Naročito su krvave borbe bile za Nevesinje koje je menjalo vlasnika čak osam puta. Goneći četnike sve dublje u Crnu Goru, Vrhovni Štab se prebacio na planinu Durmitor da bi imao pregled operacija na terenu. Međutim, dolaskom na Durmitor došli su jedino u nemačku klopku koja se zatvarala. Jedino je ostao ne zatvoren pravca Kalinovik-Foča kojim se glavnina snaga NOV i POJ probijala u Crnu Goru. Vrhovni Štab se smestio na Đurđevića Taru, a u okolini su dejstvovali Prva i Druga proleterska divizija.Vrhovni Štab je imao pogrešno mišljenje da se ovde nalazi glavnina četničkih jedinica Crne Gore i planirao njihovo uništenje. Nemci su sada u makazama imali drugu gerilu, koja je pod željom uništenja protivničke strane u građanskom ratu upala u obruč na prostoru Žabljak-Durmitor-Šavnik-Čelebići kojeg su Nemci zatvarali. Tako je operacija „Švarc“ sada dobila cilj uništenja glavnine partizanskih snaga koje su upale u nemački obruč.

Drugi deo operacije U trenutku kada je grupa "Anaker" zatvorila pravac prema Foči u sadejstvu sa grupom "Gergler", 15. maja 1943. otpočela je Bitka na Sutjesci protiv glavnine snaga NOVJ-a. Vrhovni štab NOVJa ne samo da je morao da odbaci prvobitni plan o prodoru prema Kosovu, već je morao pod hitno da reši kako da se izvuče iz obruča i probija se prema istočnoj Bosni, jedinom pravcu za koja se u toj situaciji mogao odlučiti. Misleći da grupa "Anaker" još nije u potpunosti zatvorila pravca prema Foči, pokušan je proboj prema tom pravcu ali je obijen. Da bi olašao proboj, Vrhovni štab naređuje već 16. maja da Prvi bosanski korpus uputi svoju Petu

4

diviziju u istočnu Bosnu sa ciljem da oslabe nemačku liniju fronta ka Foči. Međutim 369. divizija je odbila u više navrata jedinice Drinske operativne grupe (Šestu istočno-bosansku i Prvu majevičku brigadu). Tako je propala zamisao da se već u početnoj fazi ofanzive operativna grupa sa Vrhovnim štabom i ranjenicima izvuče iz okruženja. Kako su jedinice 369. nemačke divizije, divizija "Turineze" i divizija "Ferara" sve jače potiskivali jedinice Druge proleterske, Treće udarne i Sedma banijske divizije na celom frontu, to je uveliko počela borba u drugom delu operacije "Švarc".

Saveznička vojna misija u partizanskom Vrhovnom štabu Obavešten o dolasku britanske vojne misije, Vrhovni štab je 20. maja 1943. napustio Đurđevića Taru i smestio se u šumu kod Crnog Jezera, u podnožju Durmitora. 20. maja je stigla prva zvanična britanska vojna misija sa šifrovanim nativom misija "Tipikal". Godinu dana ranije, misija koju je predvodio major Aterton je stradala otada ni jedna misija nije slata u partizanski štab. Na čelu misije nalazio se kapetan Wiliam Deakin, profesor istorije na Oksfordu i kasnije lični savetnik premijera Čerčila u pisanju istorije Drugog svetskog rata. Pored Deakina, u misiji su se nalazili još i major Bill Stewart i poručnik Miller. Major Stewart je govorio odlično srpskohrvatski jezik, a pre rata je radio u britanskom konzulatu u Zagrebu. Razgovaralo se o svemu i svačemu. Tito je zahtevao vojnu pomoć i tražio da britansko vazduhoplovstvo bombarduje nemačku kolonu. Uz to napomenuo je da jedino partizani u Jugoslaviji vode rat protiv Nemaca. Pošto na ovom sektoru nije bilo nijednog četničkog vojnika, Dikin je javljao komandi da se jedino snage NOVJ bore protiv Nemaca i da četnika Draže Mihailovića uopšte nema. Nešto kasnije, u zamahu borbe na Sutjesci, kapetan Deakin javlja da Draža Mihailović sarađuje sa Nemcima i Italijanima protiv partizana. U četničkom štabu se tada nalazio američki pukovnik Wilijam Baily. On izveštava komnadu u Kairu da je Draža Mihailović na vreme izbegao iz Crne Gore, da Nemci i Italijani razoružavaju četnike i da se komunisti sada nalaze u okruženju. Kontradiktornost Bailyjevog i Deakinovog izveštaja u Vrhovnoj Komandi u Kairu uslovilo je da se nađe neko zajedničko rešenje. Vrhovna komanda je već 20. juna 1943. godine izdala naredbu da se trupe Draže Mihailovića prebace na području Kopaonika i da tamo vode borbu sa Nemcima, dok Crna Gora i Hercegovina treba da bude u ruke snagama NOVJ. Kada je Mihailović ovo odbio, sledio je novi zadatak. Naređeno mu je da se poruši most reci Ibru i da se preseče komunikaciju Nemaca u Sandžaku. Mihailović je govorio da je to isuviše težak zadatak, jel su nemačke snage bile ogromne na tom prostoru. Nakon toga, došlo je do napuštanja Draže Mihailovića od strane saveznika i do okretanja Titu i snagama narodnooslobodilačkog pokreta.

Vrhovni Štab u obruču Vrhovni štab je video da se glavna operativna grupa možem probiti jedino dolinom Sutjeske jer su tu bile slabije snage Nemaca. Međutim, Nemci su predvideli ovakav razvoj događaja, pa su požurili da utvrde čitavu dolinu Sutjeske. Na mestima: Tjentište, Ljubin Grob, Vučevo, Bare, Ličke Kolibe, Košuta, Popov Most, Milinklade, Suha, Vrbnica, Maglić i Volujak, koja leže u

5

dolini reke Sutjeske skoro mesec dana su se vodile teške i krvave borbe u drugoj fazi operacije "Švarc", pa je bitka zbog ovih mesta koja leže u dolini reke Sutjeske i dobila naziv "Bitka na Sutjesci". Operativna glavnina NOVJ je imala i centralnu bolnicu sa oko 3000 ranjenika, od kojih su 1000 bili tifusari. U napad preko Pive i Vučeva u dolinu Sutjeske upućena je Prva proleterska divizija. Kao dominirajuća tačka trebalo je posesti brdo Vučevo, napraviti koridor za slobodni prolaz preko Sutjeske, pravcem Zelengore i dalje u Bosnu. I Nemačka komanda je predvidela takvu mogućnost, pa je poslala prethodnicu da zauzme Vučevo. U borbi prsa u prsa, snage Prve proleterske divizije su uspele da zbace Nemce i zagospodare ovom dominirajućom tačkom. Nemci su zatim počeli zaposedati čitavu dolinu Sutjeske, od Tjentišta do njenog ušća u Drinu kod Čelebića. Tim pravcem je prodirala i 7. SS divizija „Princ Eugen“ koja je opkoljavala glavninu snaga i centralnu bolnicu. Početkom juna počela je prava drama na Sutjesci. Pošto je pokušaj proboja fronta preko Foče propao, Vrhovni štab je morao da se vrati na početne položaje, što su Nemci iskoristili da naprave još čvršći obruč. Tako se prvih dana juna čitav Vrhovni štab našao u obruču, zajedno sa centralnom bolnicom u dolini Sutjeske. Tito je 3. juna sa Vrhovnim Štabom prešao Pivu kod Mratinca. Istog dana na sednici Vrhovnog štaba se diskutovalo o položaju grupacije NOVJ sa bolnicom. Pored svakodnevnih borbi, kanjon Sutjeske su svakodnevno zasipali avioni bombama i to u vrlo niskom letu. Naročito su veliki gubici bili u redovima Druge dalmatinske brigade koja se sukobljavala sa jačim snagama 117. divizije. U operativnom dnevniku Nemačke komande stoji da je u borbi kod Gackog za jedan dan poginulo 200 partizana i 50 Nemaca. U teškoj situaciji po Vrhovni štab i čitavu glavninu, odlučeno je da se čitava operativna grupa podeli na dva dela. Prvu grupu bi činilo deset brigada Prve i Druge proleterske divizije, koje su već forsirale Pivu, a drugu grupu šest brigada Treće udarne i Sedme banijske divizije sa centralnom bolnicom koje su se nalazile istočno od Pive. Prva grupa je trebala da se probije preko Sutjeske na severozopad, a druga s centralnom bolnicom preko Tare natrag u Sandžak. Na prostoru oko kanjona Sutjeske i Suhe počele su žestoke borbe za okolne visove, koji su naizmenično padali u ruke i jednih i drugih. Napravljen je prostor od 56 km za prolaz glavnine snaga. Tu su trebali krenuti i ranjenici. Prva proleterska divizija je krenula preko Milinklada i 8. juna 1943. izbila u rejon Lučkih i Vrbničkih koliba na Zelengori. Druga proleterska divizija je imala manje sreće. Na mestu Bare, nedaleko od Volujaka bilo je poprište krvavih borbi sa jedinicama 118. nemačke divizije. Naročito je stradala Druga dalmatinska brigada. Samo u jednom danu poginulo je preko 600 boraca. Ostao je manji vod koji je poslao poruku Vrhovnom štabu da će se svi borci boriti do poslednjeg. Nemački udari na Barama i Košuti su bili još žešći. Naročito teška situacija bila je na sektoru druge grupe, koja se sa centralnom bolnicom probijala neuspešno preko Tare u Sandžak. Zato je Vrhovni štab naredio da druga grupa krene sa njom zajedno preko Vučeva i Sutjeske. To je iziskivalo nekoliko dana, pa je obruč bio još čvršće stegnut. I pored predloga komandanta Prve proleterske divizije Koče Popovića da se sve snage probiju u pravcu gde se probijala Prva proleterska divizija, Vrhovni štab je ostao da čeka drugu grupu koju je predvodio Sava Kovačević.

6

U velikom obruču u kome se tada nalazio Vrhovni štab, javljeno je da je 9. juna 1943. godine Tito ranjen na brdu Milinklade na planini Ozren. Pukovnik Savo Orović je svojim fotoaparatom ovekovečio ovaj događaj pored jedne pećine, gde se skrivao Vrhovni štab. U istom napadu, poginuo je major Bill Hadson, Đuro Vujović, titov lični patilac i još nekoliko partizana. Da bi se spasla glavnina snaga i centralna bolnica naređeno je bilo da se posednu dominirajuće kote "Velika Košuta" i "Ljubin Grob", koje su se još nazivale "koridori spasa". Za Košutu je bila određana Sedma brigada Druge proleterske divizije, dok je Četvrta proleterska crnogorska NOU brigada branila Ljubin Grob. Tu je poginuo i komandant Četvrte crnogorske brigade Vasilije Đurović Vako.

Proboj obruča Pre početka glavnog boja naređeno je da se zakopa sve teško oružje, spali arhiva i svi konji zakolju za ishranu boraca. Prvi tračak nade za izvlačenje iz obruča načinjen je 10. juna u ranim jutarnjim satima. Tada su se delovi Prve proleterske brigade kod sela Balinovac u jurišu probila kroz dva nemačka bataljona i zajedno sa Trećom krajiškom brigadom nastavila da goni Nemce prema cesti Foča-Kalinovik. O ovom proboju je javio Berlinu i general Ler, ali ga je nazvao lokalnim probojem. To je bila velika greška kojom su Nemci propustili priliku da unište snage NOVJ u kotlu Sutjeske. Ostavljajući po strani rascep od 2 km u frontu, Nemci su ponovo skoncentrisali obruč u dolini Sutjeske, ali tu nije više bila glavnina snaga NOVJ. Kroz pocepani deo fronta već idućeg dana će se izvući sve jedinice Prve i Druge proleterske i Sedme banijske divizije s Vrhovnim štabom. 10. juna 1943. je stigao i deo sa centralnom bolnicom, ali bez Save Kovačevića. 12. juna zauzeto je selo Rataj i tako još više proširena pukotina u nemačkom obruču. Posle novog proboja, definitivno je napravljen koridor spasa od 20 km prema Jahorini. 14. juna sve brigade Prve, Druge i Sedme divizije probile su se s Vrhovnim štabom i delom ranjenika pravcem Zelengore. Takve sreće nije bila Treća udarna divizija Save Kovačevića s glavninom centralne bolnice koja je ponovo naletela na nemački obruč u dolini Sutjeske. Na Tjentištu je 12. juna izbrojano 214 mrtvih partizana, a 34 su zarobljeni. U nemačkom izveštaju se spominje da je pronađena masovna grobnica tifusara i da su sva okolna sela i naselja spaljena zbog zaraze. U samoj dolini Sutjeske nalazile su se 7. SS, 118, i 1. brdska divizija, italijanska divizija "Ferara". 13. juna 1943. počeo je odlučujući prodor ove grupe. Divizija je podeljena na nekoliko delova i probijala se duž reke Sutjeske samostalno. U jednom od takvih juriša, nadomak zidina spaljenog sela Krekova poginuo je Sava Kovačević. Uz velike gubitke, Treća divizija se probila u dolini Sutjeske i uskoro priključila ostalim jedinicama na Zelengori. 13. juna, Nemci su pronašli u dolini Sutjeske ranjenike koji su se odvojili od glavnine i sve ih pobili. U nemačkom izveštaju piše da su svi poubijani, jer je većina bila zaražena tifusom. 14. juna prodorom prema Zelengori, glavnina je uspela izaći iz obruča i uputila se u Bosnu. 15. juna okončana je operacija "Švarc". 118. divizija je prestala sa napadima, a general Liters je javljao Hitlerovom glavnom štabu da je glavnina partizanskih snaga uspela da pobegne iz Crne Gore u Bosnu.

Posledice

7

Operacija "Švarc" je nanela velike gubitke jedinicama NOVJ. Poginuli su istaknuti revolucionari: Veselin Masleša, Sava Kovačević, Sima Milošević, Vasilije Đurović, Ivan Goran Kovačić, Olga Popović-Dedijer, Pero Ćetković, Moma Stanojlović i mnogi drugi, ali je glavnina NOVJ-a bila sačuvana. Operacija „Švarc“ se smatra jednom od prekretnica u Narodnooslobodilačkom ratu u Jugoslaviji. Samo nekoliko meseca kasnije, sve zapadne sile su počele da podržavaju Narodnooslobodilački pokret, sve do Teheranske konferencije kada je isti pokret priznat kao jedini legitimni antifašistički pokret u Jugoslaviji.

8