Benjamin Perasovic - Urbana plemena

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA Sociologija subkultura u Hrvatskoj

Zasreb, 2 0 0 1 .

Zahvala Ova

knjiga

0 subkulturi

mladih,

Odsjeku Fako

nastala

za je

kao

kritici

dijalogu,

(urbanih

izrade

disertacije.

društvenih

znanosti

uvjeta

za,

plemenicima, kao

klupici.

po se s s

onima

zagrebačkom,

se

zahvaliti

i

materijalima Holmes,

Renata, Matko Domagoj,

u

su

i i

Također

se

mnogo

čemu

pokušaj

istraživanja sredini.

Katunariću,

Kalanju

Ivanu

svom

Rogiću,

primjedbama

na

tijekom

zahvaljujem

na

na

Zagrebu.

samo

našoj

pitanjima

podršci

i

specifično,

prijateljima,

kojima kojima

hvala

plemenu,

Keith

1999., u

nedostatkom

Pilar«

svojim

onima i

Posebno

drugim

dopune

»Ivo

Nikša Biljak, Alpi,

sam sam

Toshiyi

Crnomerec-Trnje-Martićeva, želim

ožujku

disertacije

upravi osigura­

istraživanje

mladih.

Zahvaljujem na,

u

Vjeranu

Radi

poticajnim

Instituta subkulture

a

plemena)

i profesorima

doktorske

fakulteta

zjapi

profesoru

1 nakon vanju

obranio

Filozofskog koja

se

mentoru,

osnovi

okvir knjige,

mladih

Zahvaljujem

na

sam

praznine

subkulture

i

koju

sociologiju

postavljen

popunjavanja

je

proveo podijelio

i

pomogli

Veljac,

Daniela,

fotografijama, ove

Riba,

Nikša

na

trokutu partijskom Ovdje

fanzinima

knjige. Antonini,

Renato

Pandža,

Bruno

Vedran,

Dražen,

Marko,

Zil.

vreme­

amsterdamskom.

su

nastanku

Damir,

Đubreta, Bahatee,

i

koji

su­

sati

dragom

plemenu,

splitskom

i

mnogo nekoliko

Marijani,

žitnom svima

prijateljicama

To

i su:

Duda, Konjević, Borna,

URBANA PLEMENA

Uvod

S u b k u l t u r e m l a d i h p o z n a t e s u široj j a v n o s t i u g l a v n o m zbog

medijske

eksploatacije

ekscesnih

situacija,

zbog

k a m p a n j a » m o r a j r g j j a n j k e « i drugih načina medijske pre­ zentacije adolescentskih stilova života. T a k o je i d o m a ć a javnost d o z n a l a o postojanju h a š o m a n a , p u n k e r a , m e t a ­ laca, darkera, ravera, skinheadsa i drugih aktera subkult u r n e s c e n e , kroz p r i z m u d e l i n k v e n c i j e i d e v i j a c i j e . T o n e znači da je o d n o s m e d i j a i subkulture t a k o j e d n o s t a v a n i j e d n o s m j e r a n , aliyukazuje na sliku koja se uspostavlja j£ d i j e l u d o m i n a n t n e k u l t u r e ; u t o j slici ( u č v r š ć e n o j n a s l o v i m a i p o d n a s l o v i m a n e - s a m o - ž u t o g tiska) d r o g a , nasilje, sa­ m o u b o j s t v o , k u l t o v i , v a n d a l i z a m i si. p r e d s t a v l j a j u s i n o n i ­ m e z a r a v e , p u n k , d a r k , skins i o s t a l e s u b k u l t u r n e s t i l o v e . Nažalost,

broj

dosadašnjih

kampanja

moralne panike

o k o subkulturnih g r u p a veći je od b r o j a objavljenih soci­ o l o š k i h s t u d i j a o toj t e m i , b a r e m k a d a je riječ o H r v a t s k o j . y_syj]etu ( p o s e b n o u S A D - u i V. Britaniji) s u b k u l t u r e m l a d i h već više d e s e t l j e ć a p r i v l a č e p o z o r n o s t i p r e d m e t s u z a ­ n i m a n j a s o c i o l o g i j e i s r o d n i h z n a n o s t i . Razvoj t e o r i j a o s u b k u l t u r i m o ž e m o pratiti još o d č i k a š k e š k o l e , o d prvih r a d o v a o t a d a n a s t a j u ć i m s o c i o k u l t u r n i m f r a g m e n t i m a ur­ b a n e sredine. Uz n a g l a s a k na »gang« kulturi m l a d i h i d r u ­ g i m m a r g i n a l n i m g r u p a m a , čikaški autori d a l e k o s e ž n o su odredili p o d r u č j e istraživanja i p r o b l e m e »predmeta i m e ­ tode« eventualne sociologije subkulture, m a d a je sam po­ j a m uveden nešto kasnije (50-ih) k a d a je d i o »gang« k u l ­ ture opisan k a o »delinkventna subkultura«. Šezdesetih g o ­ d i n a nastaje »skeptička revolucija« u sociologiji devijacije, pojavljuje se teorija etiketiranja, već uspostavljena teorija

9

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

0 » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i « d a l j e se razvija, a p o j a v a » k o n -

niji, takav p o č e t a k d o m a ć e s o c i o l o g i j e subkulture čini se

t r a k u l t u r e « i e k s p l o z i j a o m l a d i n s k i h p o k r e t a i ž i v o t n i h stilo­

r a z u m l j i v i m . O s i m što j e r a z u m l j i v , t a k a v p o č e t a k je, z b o g

v a k r a j e m šezdesetih o s i g u r a v a prisutnost t e m e (sub)kulture

istraživačkog »uvida iznutra«, poticajniji za b u d u ć e studije

mladih i u akademskim i u mnogim drugim, svakodnevnim

n e g o što b i t o b i l a i s k l j u č i v o t e o r i j s k a r a s p r a v a o s o c i o l o š ­

1 n e f o r m a l n i m k r u g o v i m a . U historiji n a s t a j a n j a ( n i k a d strikt­

kim orijentacijama, paradigmama i osnovnim pojmovima

no utemeljene) sociologije subkulture, sedamdesete g o d i ­

s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , bez u p o r i š t a u d o m a ć o j s u b k u l t u r -

ne su obilježene d j e l o v a n j e m »Birminghamske škole«. So­

noj stvarnosti. D r u g i m riječima, za našu sociologiju je b o ­

ciolozi te tradicije i do d a n a s su ostali najcitiranijim a u t o ­

lje i m a t i k n j i g u o t o r c i d i k a o ž i v o m a k t e r u s u b k u l t u r n e s c e n e

r i m a u p o d r u č j u s u b k u l t u r e m l a d i h . N j i h o v se u t j e c a j u

(nogometnog plemena, u jednom konkretnom periodu)

o s a m d e s e t i m g o d i n a m a učvrstio i u m n o g i m d r u g i m z e m ­

n e g o raspravu o utjecaju socio-biologijske p a r a d i g m e na

l j a m a (izvan u o b i č a j e n o g » z a p a d n o g k r u g a « ) k o j e s u s e

t e o r i j u Petera M a r s h a o r i t u a l i z i r a n o j a g r e s i v n o s t i i p o n a ­

susrele s vlastitom r o c k / p u n k (sub)kulturom. Sociologiju

šanju n o g o m e t n o g plemena uopće. N a r a v n o , ovakva ocje­

s u b k u l t u r e m o g l o se iščitati i iz š i r e g p o d r u č j a » c u l l u r a l

na m o ž e vrijediti s a m o za p r v u , p o č e t n u fazu istraživanja u

stuclies« u k o j e m d a n a s d j e l u j u k l j u č n i » b i r m i n g h a m s k i «

o v o m p o d r u č j u , d o k g o v o r i m o o j e d n o j knjizi i n j e n o m

autori. Devedesete godine obilježene su novim subkultur-

m o g u ć e m u t j e c a j u , a p o ž e l j n o s t o b u h v a ć a n j a svih d i m e n ­

nim p o k r e t i m a i n o v i m interpretacijama k o j e traže p r o m j e ­

zija s o c i o l o š k o g r a d a n a m e ć e s e u s v a k o j s l j e d e ć o j f a z i

nu okvira »birminghamske« sociologije subkulture.

k a o s a m o r a z u m l j i v a I ) PojajT}_subkulture j e j o s t a _ š j r o k .

U

U H r v a t s k o j , n a s t a n a k b r o j n i h s u b k u l t u r a m l a d i h nije

p r i s t u p u t o m p r o b l e m u d o s a d a s u u s v i j e l u k o r i š t e n e sve

bio praćen sličnim razvojem socioloških istraživanja, no

tri d o m i n a n t n e s o c i o l o š k e o r i j e n t a c i j e ( i n l e r a k c i o n i s t i č k a ,

n a k o n recepcije osnovnih odrednica kontrakulture i sub­

f u n k c i o n a l i s t i č k a , m a r k s i s t i č k a ) u raznim o b l i c i m a , s u p r o t ­

kulture Z a p a d a u našoj socijalnoj teoriji s e d a m d e s e t i h , u

stavi j e n i m i j c o m p l e m e n t a r n i m j p a n i j e č u d n o što i d a n a s u

d r u g o j polovici osamdesetih pojavljuju se radovi o d o m a ­

literaturi n a i l a z i m o n a n e s p o r a z u m e o k o u p o t r e b e p o j m a

ćim subkulturnim fenomenima, posebno o grafitima i sub­

v a . K o l i k o su s l i č n i , a k o l i k o i o / l i č i t i p o j m o v i p o p u l »sub­

k u l t u r i n o g o m e t n i h h u l i g a n a . V e ć pri p r v o m p o g l e d u n a

kultura«, »kontrakultura«, »alternativna kultura«, »kultura

1

d o m a ć e r a d o v e o subkulturi jasno je da su oni sociološki

m l a d i h « , » r o c k k u l t u r a « , »rave k u l t u r a « , t o ovisi o n a š o j d e ­

»zahvat u stvarnost« koji o s n o v n e p o j m o v e ( d o m i n a n t n a

finiciji, no činjenica je da u suvremenoj sociologiji ne

k u l t u r a , s u b k u l t u r a , stil, identitet, ritual itd.) u g l a v n o m p r e u ­

postoji o p ć a suglasnost o tim definicijama i da se p o j m o v i

z i m a , bez d u b l j e g p r o b l e m a t i z i r a n j a , i z n j i h o v o g a š i r e g

koriste različito. B u d u ć i d a t i p o j m o v i nisu n e v e z a n i u z k o n ­

t e o r i j s k o - m e t o d o l o š k o g k o n t e k s t a , o b o g a ć u j u ć i (»puneći«)

k r e t n i s a d r ž a j , a taj s a d r ž a j nije z a c e m e n t i r a n u v r e m e n u ,

te

definira­

p o s t o j e i p r i g o v o r i k o j i t v r d e d a » s u b k u l t u r a « m o ž e biti p r i ­

njem) sadržajem iz d o m a ć e g istraživanja s a m o g f e n o m e ­

m j e r e n p o j a m z a f e n o m e n m o d s a , r o c k e r a ili p u n k e r a

na. S o b z i r o m na svojevrsnu napetost između evidentne

( 6 0 - i h i 7 0 - i h ) a l i , s o b z i r o m na p r o m j e n e u f e n o m e n u

različitosti k o n t e k s t a i isto t a k o e v i d e n t n e sličnosti s i m b o ­

s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a , isti p o j a m n e m o ž e v r i j e d i t i z a d a ­

l i č k o g svijeta s u b k u l t u r n i h a f i l i j a c i j a u H r v a t s k o j i V. B r i t a ­

našnja g r u p i r a n j a na rave, t e c h n o , »umreženoj« sceni kul-

in ;

pojmove

(donekle

ispražnjene fleksibilnijim

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

ture m l a d i h u d e v e d e s e t i m a . A u t o r i takvih teza ne u v a ž a ­

u k o n k r e t n o m v r e m e n u i p r o s t o r u ) m o r a biti v a ž a n p o č e t a k

v a j u č i n j e n i c u o b n a v l j a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , niti d i j a l e k ­

p u n k a , č i n j e n i c e n a s t a j a n j a j e d n o g s u b k u l t u r n o g stila k r a ­

t i k u i n d i v i d u a l i z m a i k o l e k t i v i z m a u » n o v o m t r i b a l i z m u « , pa

jem sedamdesetih u V. Britaniji, upravo z b o g o n i h o p ć i h

im postojanje p u n k e r a u devedesetima izgleda nestvarno,

o d r e d n i c a koje se p o k a z u j u z a j e d n i č k i m a u različitim k o n ­

ili b a r e m n e d o v o l j n o s t v a r n o d a b i g r u p n i i d e n t i t e t L ž i v o l -

tekstima i u različitom v r e m e n u . N o , o p s e ž n a l i t e r a t u r a , k o j a

n i stil p u n k e r a _ d a n g 5 J n D g l i n a z v a t i s u b k u l t u r n i m k a k o s e

0 t o m e u z e m l j i »središtu« p o s t o j i , m o ž e , i z r a v n o p r e n e s e n a ,

to radilo s e d a m d e s e t i h i o s a m d e s e t i h .

izazvati zbrku u z e m l j a m a »periferije«. A k o se z a d r ž i m o na

r

S o b z i r o m na n a v e d e n e p r o b l e m e i višestruke z a d a ć e ,

primjeru punkera, dakle na sociološkim istraživanjima glaz­

o v a j ć e r a d biti p o d i j e l j e n n a tri d i j e l a . U p r v o m d i j e l u a n a l i ­

b e n o g stila k a o p o d l o g e z a s t v a r a n j e ž i v o t n o g , s u b k u l t u r ­

ziraju s e o s n o v n i p o j m o v i i r a z v o j t e o r i j a o s u b k u l t u r i m l a ­

n o g stila i i d e n t i t e t a , u o č i t ć e m o k a k o a n g l o s a k s o n s k e

d i h , različite š k o l e , p r i s t u p i i d o p r i n o s i k l j u č n i h a u t o r a n a z -

analize često uzimaju u obzir p o j e d i n a č n i kontekst u k o j e m

načavanju okvira sociologije subkulture. U d r u g o m dijelu,

je verbalizacija n e k o g p r o b l e m a (a riječ je, n a r a v n o , o e n ­

p o j m o v i i k o n c e p t i s o c i j a l n e t e o r i j e bit će p r i m i j e n j e n i u is­

g l e s k o m jeziku) d o b a r d i o o k v i r a z a i š č i t a v a n j e z n a č e n j a i

traživanju subkulture m l a d i h u Hrvatskoj, u pokušaju re­

uloge p o j e d i n o g subkulturnog aktera, d o k k o d nas n e s a m o

konstrukcije stilova i identiteta od sedamdesetih do d e v e ­

d a i z o s t a j e k o n t e k s t o k o j e m s e g o v o r i (na p r i m j e r , p o b u n a

d e s e t i h . U o v o j r a d n j i širi p o j a m s u b k u l t u r e s u ž e n j e n a

u B r i x t o n u i n j e n širi r a s n i , s o c i j a l n i i p o l i t i č k i k o n t e k s t ) , n e g o

subkulturu m l a d i h , i to u g l a v n o m na o n e g r u p e koje svoj ž i v o t n i stil i i n d i v i d u a l n i / g r u p n i i d e n t i t e t z a s n i v a j u na r a z l i ­ č i t i m p r a v c i m a g l a z b e ili s p e c i f i č n o m p r a ć e n j u s p o r t s k i h k l u b o v a . Sva l i t e r a t u r a u svijetu p o k a z u j e d a s u d o d e v e ­ d e s e t i h (a u v e l i k o j m j e r i i d a n a s ) u p r a v o r o c k / p o p i d r u g a glazba, uz navijanje na sportskim s t a d i o n i m a , tvorili o n e dominirajuće, najčešće p o d l o g e i p o s r e d o v a n j a m l a d i m l j u d i m a za s t v a r a n j e s u b k u l t u r n i h stilova života. Čak i površnom promatraču bilo bi jasno da ne m o ­

1 e l e m e n t a r n o r a z u m i j e v a n j e teksta (pjesme) o k o j e m je riječ. To znači da sociološki pristup grupi p u n k e r a u Brixtonu, uz a n a l i z u p o j e d i n e p j e s m e ili n e k o g z n a k a , m o r a biti t e s t i r a n u d r u g o m prostoru i v r e m e n u , gdje (primjerice u Zapruđu) ne_postojlni pakistanska, ni jamajkanska,_ni englesko^bjeJačka

zaiedn[ca7~^ti~^ovoljno

razumijevanje

engleskog

jezika d o d a t n o iskrivljenog i p r i k r i v e n o g s n i m k a m a na n o ­ sačima zvuka, d i ^ p o s t o j e punkeri. U z t e m e l j n a p i t a n j a o j o m e što s u s u b k u l t u r e m l a d i h ,

ž e m o m e h a n i č k i prenijeti sociološke kategorije, definicije i

k a k o su_nasjgjg.1 e _ L . o . d r i a v a l e s u o ] J J v o L u J j r v a t s k o j ,

i n t e r p r e t a c i j e , n a s t a l e u istr aži vanj u s u b k u l t u r n i h g r u p a u

dolazi do miješanja starih i nastajanja novih stilova, kakav

S A D - u ili V . B r i t a n i j i , u k o n t e k s t H r v a t s k e . M e đ u t i m , p r o u ­

im je o d n o s sa širom roditeljskom kulturom, u d r u g o m dijelu

kako

č a v a n j e i z v o r i š t a z a o p ć e o d r e d n i c e p o k r e t a i ž i v o t n o g stila

p o s e b n a p o z o r n o s t bit ć e p o s v e ć e n a n e k i m a s p e k t i m a života

(a te o p ć e o d r e d n i c e zajedničke su m l a d i m a najrazličitijih

subkulturnih grupa, primjerice upotrebi d r o g a . Također, zbog

socijalnih i g e o g r a f s k i h p o l o ž a j a ) , čini se n e o p h o d n i m ;

p o v e z a n o s t i p o j m o v a i stvarnih s u d i o n i k a , j e d n o p o g l a v l j e

o p ć a o d r e d n i c a »punkeri« vrijedi, i na sličan n a č i n služi,

obuhvatit će n e f e d o m a ć e aktere »novih društvenih po­

sociologu u Brixtonu kao i u Z a p r u đ u . O n o m e tko p r o m a ­

kreta«. U trećem dijelu rada,' koji i m a r e z i m i r a j u ć u , za­

tra p u n k e r e u Z a p r u đ u (uz n e u p i t a n p r i m a r n i e t n o g r a f s k i r a d

ključnu funkciju, analizira se o d n o s prvog i d r u g o g dijela,

12

13

Benjamin Perasović

dakle

odnos

između

relativno

uspostavljene sociologije

l.dio

s u b k u l t u r e m l a d i h u svijetu i d o m a ć i h istraživanja i s p o z n a j a , što ć e , n a d a m se, p r i d o n i j e t i r a z v o j u istraživanja i r a z u m i j e ­ vanju fenomena subkulture.

SOCIOLOGIJA SUBKULTURA MLADIH

Uvod

D o n e d a v n o su pojedinačni radovi, knjige i zbornici p o s v e ć e n i o v o m p o d r u č j u n a g l a š a v a l i razlike u p r i s t u p u i v e ć i n o m slijedili p r e p o z n a t l j i v e , p a r a d i g m a t s k e o r i j e n t a c i j e u sociologiji, stvarajući nove varijacije u interakcionističkoj, funkcionalističkoj i konfliktnoj (marksističkoj) tradiciji r a z u m i j e v a n j a d r u š t v a . N o , p o j a m bricologe, što g a j e o d C . L . Straussa p r e u z e l a b i r m i n g h a m s k a š k o l a s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , i k o j i je p o s t a o k l j u č a n u i n t e r p r e t a c i j i s u b k u l turne konstrukcije stila, n a k o n u o b i č a j e n e u p o t r e b e u s u b kulturnoj

teoriji

počinje označavati

samu teoriju,

način

stvaranja socioloških m o d e l a u analizi društva. Tim p o j ­ m o m F o r n a s ( F o r n a s i sur., 1 9 9 5 . ) n a z i v a vlastiti p r i s t u p , u kojem su semiotika, psihoanaliza, koncept kasne m o d e r n e i H a b e r m a s o v a teorija k o m u n i k a t i v n o g djelovanja, britan­ ske kulturne studije, s u v r e m e n a a n t r o p o l o g i j a i studije so-

14

15

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

cijalne strukture i m o b i l n o s t i uspješno spojeni s istraživa­ n j e m triju a d o l e s c e n t s k i h r o c k g r u p a . T e n d e n c i j u p r e v l a ­ davanja

dosadašnjih

paradigmatskih

1. Č i kaska škola

dobro

isključivosti

ilustriraju G e l d e r i T h o r n t o n ( 1 9 9 7 . ) koji n a z n a č u j u z a j e d ­ nički okvir raznovrsnih orijentacija u sociologiji subkulture,

U literaturi često s u s r e ć e m o »škole«, za koje m n o g i

k a o i T h o m p s o n ( 1 9 9 8 . ) koji reafirmira klasični, u s o c i o l o ­

autori tvrde kako preciznim raščlanjivanjem i v r e d n o v a ­

giji

njem

subkulture

nezaobilazni

k o n c e p t moralne panike,

uka­

rada

i

doprinosa

svakog

predstavnika

određene

zujući na relevantnost tog koncepta u s u v r e m e n o m (medij­

škole z a p r a v o č i n i m o upitnim sam zajednički nazivnik -

s k o m ) društvu rizika. Č a k i u p r i j a š n j e m r a z d o b l j u , u k o j e m

» š k o l u « . P o s t o j a n j e više n a r a š t a j a a u t o r a d o d a t n o k o m p l i ­

je n a g l a š a v a n j e različitosti i suprotstavljenosti teorijskih p r i ­

cira inzistiranje na p o j m u škole, pa je uvijek p o t r e b n o

stupa često prikrivalo njihove sličnosti, bilo je l a k o uočiti

pobliže odrediti sadržaj neke škole mišljenja i istraživanja.

z a j e d n i č k e p r o b l e m e i p o j m o v e , t e , bez o b z i r a n a v a r i r a j u ­

G e l d e r i Thornton (1997.) započinju odabir tekstova za

ći raspon kritičkog (i p o l e m i č k o g ) autorskog osvrtanja na

opsežni »reader« subkulture č i k a š k o m š k o l o m , koju l a b a v o

prethodnike, odčitati iz radova brojnih autora temeljna

definiraju i vezuju nekoliko naraštaja raznovrsnih teorijskih

poglavlja u nastajanju sociologije subkulture. Ta p o g l a v ­

i i s t r a ž i v a č k i h o r i j e n t a c i j a uz sveučilište u C h i c a g u , s m a ­

lja, uz dozu nasilja n a d širinom p o d r u č j a , m o ž e m o o v a k o

t r a j u ć i p i s a n j e » u d u h u « ili » u i m e « , č i k a š k e š k o l e d o v o l j n i m

odrediti:

za široki zajednički nazivnik. N e p r e c i z n o d e f i n i r a n j e rezul­

1. Cikaška škola, 2. Teorija delinkventne subkulture, 3.

tiralo je uvrštenjem nekolicine a u t o r a koji ( p o p u t A l b e r t a

Interakcionizam, teorija etiketiranja i skeptična revolucija u

C o h e n a , najbližeg M e r t o n o v o j p a r a d i g m i u sociologiji) ne

sociologiji devijacije, 4. Kontrakultura i širenje p o z o r n i c e

s p a d a j u u č i k a š k u š k o l u . C i k a š k a skQJn, k o j a , s e n a j č e š ć e

za brojne (sub)kulture m l a d i h , 5. Koncept m o r a l n e panike,

s p o m i n j a l a u kontekstu » u r b a n e sociologije«, važna je za

6. B i r m i n g h a m s k a š k o l a , 7. P o s t - s u b k u l t u r n e s t u d i j e i geo­

p o č e t a k svake r a s p r a v e o h i s t o r i j a t u s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e .

grafije

kultura

mladih.

Ove

cjeline

uglavnom

odgovaraju

v r e m e n s k o m redoslijedu nastanka teorija i aktera

(subcul­

C a l d a r o v i ć ( 1 9 8 5 . ) je i t e m a t s k i i v r e m e n s k i j a s n o d e f i n i ­ rao čikašku školu, obrađujući prvenstveno T h o m a s a , Parka,

ture u S A D - u i V. Britaniji, da b i s m o d a n a s , u uvjetima d j e ­

Burgessa, McKenzieja i Wirtha kao njene glavne predstav­

l o m i č n o p o s t k o l o n i j a l n e z n a n o s t i , g o v o r i l i o a k t e r i m a ili

nike, označujući dvadesete i tridesete g o d i n e k a o ključno

sociološkim pristupima koji se zasnivaju m i m o dosadašnjih

r a z d o b l j e s t v a r a n j a p r e p o z n a t l j i v e t e o r i j e , t e izdvojivši m o ­

g e o g r a f s k i h ili t e o r i j s k o - p a r a d i g m a t s k i h o d r e d n i c a .

n o g r a f s k e studije i m e t o d o l o š k e aspekte u o p ć e k a o p o ­ sebno

i

važno

poglavlje

djelovanja

čikaške

sociološke

škole. U r b a n o i m o d e r n o - to je r o d n o mjesto subkulture m l a d i h i a d o l e s c e n t s k i h ž i v o t n i h s t i l o v a već o k o p o l a s t o ­ ljeća. Z b o g toga je korisno podsjetiti se prvih socioloških p r o m i š l j a n j a i i s t r a ž i v a n j a u r b a n e s r e d i n e . Bez o b z i r a n a mijene strukture društva i ubrzanje t e h n o l o g i j s k o - i n f o r m a -

ić

Benjamin Perasovie

URBANA PLEMENA

cijskog k o m p l e k s a , u s o c i o l o g i j i ne prestaju biti a k t u a l n i

tekla desetljeća, n e g o se bezbroj puta potvrdilo, u p r a v o u

o n i a u t o r i k o j i s u , p r i j e p o č e t k a 2 0 . s t o l j e ć a ili n a s a m o m

istraživanjima subkulturnih aktera. Cikaška m e t o d o l o g i j a

njegovom početku uočavali bitne društvene činjenice, pro­

n a z v a n a je k v a l i t a t i v n o m , i a k o ne izbjegava statističke p o ­

cese i o b l i k e . Tonnies i S i m m e l n e o s p o r n o su utjecali na

datke, no presudnim smatra kvalitativni uvid u stvarnost,

a u t o r e č i k a š k e Škole. S i m m e l o v o » b l a s e « i »reserve« o d r e ­

često o č i m a o n i h koje se p r o m a t r a . Takav pristup m n o g i

đenje p o n a š a n j a u u r b a n o j sredini ne s a m o da odjekuje u

s u n a z i v a l i i e t n o g r a f i j o m ili u r b a n o m e t n o l o g i j o m . N e l s

r a d u Louisa W i r t h a , n e g o i u rap p j e s m a m a početka d e ­

A n d e r s o n j e u s o c i o l o g i j u u v e o » H o b o « svijet m i g r a n a t a

v e d e s e t i h . S i m m e l se d a n a s r e a k t u a l i z i r a u r a d o v i m a o

( A n d e r s o n , 1 9 2 3 . ) , a taj svijet l u t a l i c a , s e z o n s k i h r a d n i k a i

kulturi potrošnje i životnim stilovima (Chaney,

1996.) a

b o e m a čini jednu o d koncentričnih zona g r a d a analizira­

č i k a š k a š k o l a p e r i o d i č n o d o ž i v l j a v a »revival« u s o c i o l o g i j i ,

nih i u Z o r b a u g h o v o j studiji o »Zlatnoj o b a l i i slumu« (Zor-

navodeći sociologe čak i devedesetih godina, da nakon

b a u g h , 1 9 2 9 . ) . F . T h r a s h e r j e s v o j e s e d m o g o d i š n j e istraži­

svih r a s p r a v a o p o z i t i v i z m u , b i h e v i o r i z m u , e m p i r i c i z m u , u t j e ­

v a n j e o b j e l o d a n i o u knjizi »The G a n g « , o b r a đ u j u ć i 1 3 1 3

c a j u različitih p a r a d i g m i , još j e d n o m d a j u o c j e n u d o p r i ­

b a n d i (škvadri) u C h i c a g u , ( T h r a s h e r , 1 9 2 7 . ) , a S u t h e r l a n d

nosa čikaške škole sociologiji. Tako Rums (1996.) n a g l a ­

je, k a o k r i m i n o l o g , » s a m o p r i p r e m i o « knjigu o profesio­

šava ne-pozitivistički k a r a k t e r č i k a š k i h istraživanja d v a d e s e t i h

n a l n o m lopovu koju je napisao sam profesionalni lopov.

i tridesetih g o d i n a i na o s n o v i o p s e ž n e literature d o k a z u j e

(Sutherland,

k a k o u p r a v o u s m j e r e n o s t n a e m p i r i j s k o istraživanje i o d b a c i ­

» a n i m i r - p l e s a č i c e « u n j i h o v i m p r i v r e m e n i m i s k o r a c i m a u svijet

vanje »apstraktnih teorija«, uz M e a d o v utjecaj, naglašava

d r u k č i j i h p r a v i l a i z a r a d e , ili u n j i h o v o j c j e l o k u p n o j k a r i j e r i

razliku koju kvalitativna usmjerenost p o d a c i m a i M e a d o v

» m o b i l n o s t i na d o l j e « (Cressey, 1 9 3 2 . ) . W. F. W h y t e je tri i

interakcionizam iskazuju p r e m a u o b i č a j e n o m , pozitivistič­

pol g o d i n e p r o v e o u slumu, talijanskoj četvrti, sudjelujući u

k o m značenju empiricizma i biheviorizma u sociologiji.

životu »dječaka s ugla ulice«, ne z a n e m a r u j u ć i sudjelova­

1 9 3 7 . ) . Paul G. Cressey pratio je d j e v o j k e ,

Tri m e đ u s o b n o i s p r e p l e t e n e d i m e n z i j e č i k a š k e s o c i o ­

nje (i promatranje) u aktivnostima njihovih socijalno m o ­

logije fvore njen zaštitni znak: teorija » h u m a n e e k o l o g i j e « i

bilnijih vršnjaka (Whyte, 1 9 5 5 . ) . Ne može se za svaku studi­

spacijalno-socijalnih o d n o s a , teorija socijalne d e z o r g a n i z a -

j u č i k a š k e škole tvrditi d a j e z a s n o v a n a isključivo n a s u d j e -

cije te m e t o d o l o š k i , kvalitativni »povratak p o d a c i m a « . Pod

l u j u ć e m p r o m a t r a n j u , i a k o t o jest g l a v n a z n a č a j k a v e ć i n e ,

utjecajem o r g a n i c i z m a , čikaški autori pristupili su društvu

ali se i u d r u g i m izvorima p o d a t a k a , p o p u t p i s a m a , b i o ­

utvrđujući odnose prostornog i socijalnog, uspoređujući

g r a f i j a i o s o b n i h d o k u m e n a t a , p r i m j e ć u j e n a č e l o - što bliže

društvene procese (kompeticije, segregacije, a k o m o d a c i j e )

akteru, njegovoj definiciji situacije, bez z a d a n i h s h e m a i

sa s l i č n i m p r o c e s i m a u b i l j n o m i ž i v o t i n j s k o m s v i j e t u . K l a ­

b e z m o r a l i z i r a n j a o k o » n o r m a l n o s t i « ili » d e v i j a c i j e « .

s i č n o m s o c i o l o š k o m naslijeđu ostavili su (idealne) tipove poput biotičkog poretka, u k o j e m vlada kompeticija, i kultur­ n o g , u kojem vlada konsenzus, koncentričnih zona širenja grada,

dinamičkog

ekvilibrija.

Thomasovo

zapažanje

o

definiranju situacije nije izgubilo na valjanosti kroz p r o -

18

Z a p a ž a n j a Roberta Parka o g r a d u , o mozaiku malih svjetova, o paralelnim svjetovima, »moralnim miljeima«, o m o g u ć n o s t i d a s e u u r b a n o j s r e d i n i živi i s t o v r e m e n o u n e ­ koliko takvih odvojenih svjetova (moralnih regija), inspira­ t i o n su početak istraživanja subkulture. Nastavljaju se i

19

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

konkretiziraju brojnim »socijalnim m o n o g r a f i j a m a « čikaške

velikih

š k o l e i do d a n a s o s t a j u svježa u s v o j i m f a s c i n a c i j a m a i

velikih »zvjerki«, » i g r a č a « , » g u b i c a « , »frajera«), koji p r e d s t a v ­

strahovima pred

l j a j u i d e a l k o j e m s e teži i k o j i t r e b a p o s t i ć i , o s t v a r i t i . S u ­

urbanim

kao

(»laboratorijskim«)

poljem

p o t r e b n o g istraživanja.

faca

na

mladog

delinkventa

(jezikom

subkulture:

djelovanje u aktivnostima g r u p e (delinkventna praksa) m o ž e

Č a l d a r o v i ć ( 1 9 8 5 . ) , S a u n d e r s ( 1 9 8 1 . ) , Ritzer ( 1 9 9 7 . )

pridonositi prestižu, m o ž e p o j e d i n c u dati osjećaj p o n o s a ,

i d r u g i k o j i su p i s a l i o č i k a š k o j š k o l i s p r a v o m su o m e đ i l i

superiornosti. Shaw ustaje protiv f o r m u l a uvriježenih u jav­

razdoblje f o r m i r a n j a škole na dvadesete i tridesete g o d i n e .

nosti p o k o j i m a j e d e l i n k v e n c i j a izraz i n h e r e t n e z l o b e i z l o ­

M e đ u t i m , v e ć p o p i s i v a n j e k v a l i t a t i v n i h s t u d i j a , što s e k a o

ć e , n e p o s l u h a . O n o što j e b i t n o , t o j e d a s e u d e l i n k v e n c i j i

p o s e b n a cjelina n a m e ć e z b o g važnosti m e t o d o l o g i j e koja

postiže stimulacija, u z b u đ e n j e , svojevrsno ushićenje, z a d o ­

je s t v o r e n a u č i k a š k o j š k o l i , p r o š i r u j e v r e m e n s k i r a s p o n i

v o l j a v a s e g l a d z a » ž m a r c i m a « k o j i struje t i j e l o m . I p a k ,

na četrdesete g o d i n e , uključujući W h y t e o v u nezaobilaznu

k u l t u r n e v r i j e d n o s t i , m o r a l n i s t a n d a r d i d e l i n k v e n t n o g svijeta

s t u d i j u »Street C o r n e r S o c i e t v « . l a k o S u t h e r l a n d o v a k r i m i -

odstupaju

n o l o g i j a i s e r i j a i s t r a ž i v a n j a S h a w a i M c K a y a ne s p a d a j u u

U p r a v o j e a n a l i z a » d e l i n k v e n t n i h p o d r u č j a « i »šireg, k o n v e n ­

strožu d e f i n i c i j u t e o r i j s k o g d o p r i n o s a prve g e n e r a c i j e č i k a š k e

c i o n a l n o g drušlvu« nuvela istraživače na analizu p r o b l e m a

š k o l e , o v d j e s u b i t n a jer z n a č e »prijelaz« p r e m a t e o r i j i d e l i n ­

s o c i j a l i z a c i j e u n i ž o j i s r e d n j o j k l a s i , pa je iz s p o j a č i k a š k i

k v e n t n e s u b k u l t u r e . N a k o n niza i s t r a ž i v a n j a d e l i n k v e n t n i h

zasnovanih teorija o dezorganizaciji i diferencijalnoj aso­

p o d r u č j a , cikaška kriminologija (inspirirana e k o l o š k i m teo­

cijaciji s interpretacijama M e r t o n o v e p a r a d i g m e , nastala

rijama Burgessa o g r a d s k i m z o n a m a ) n a k o n u o b i č a j e n e

teorija »delinkventne subkulture«.

jako od onih šireg,

konvencionalnog društva.

teze o socijalnoj d e z o r g a n i z a c i j i , stvara teoriju d i f e r e n c i j a l ­ ne asocijacije, u kojoj postaje jasno da društvene g r u p e dolaze u normativne konflikte i da, prirodno, proces uče­ nja može označavati učenje devijantnog p o n a š a n j a . D e ­ v i j a c i j a se, o d p o č e t k a č i k a š k e š k o l e , n e d e f i n i r a i n d i v i d u a l ­ n o n i p a t o l o š k i , n e g o s e p o m i č e u sferu s o c i j a l n o g a . Clifford Shaw (1 9 3 3 . ) , pišući o g r u p n o j tradiciji d e l i n ­ k v e n c i j e m l a d i h , t v r d i d a želje i p o r i v i k o j i p o k r e ć u d e l i n ­ k v e n t n o g d j e č a k a nisu ništa d r u k č i j i o d o n i h k o j i p o k r e ć u aktere konvencionalnih djelatnosti u društvu. Delinkven­ ciju Shaw opisuje k a o prirodnu p r i l a g o d b u očekivanjima g r u p e čiji j e č l a n d o t i č n i ( d e l i n k v e n t n i ) a k t e r . S v a k o j i n d i v i ­ d u i j e v e o m a v a ž n o ( p o liniji p o ž e l j n o - n e p o ž e l j n o , d o p u š t e n o - n e d o p u š t e n o itd.) k a k o p o s t u p a j u o n i k o j i s u s n j o m najuže povezani, koji p r i p a d a j u istom k l u b u , sekti, klasi, profesiji. Shaw uočava i veliko značenje m o d e l a , utjecaja 70

','1

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

2. Teorija delinkventne subkulture

važnosti za subkulturu m l a d i h . Ipak, r a d i k a l n o o d s t u p a n j e p o n a š a n j a ( v r e d n o t a , n a č i n a života) n e k i h a d o l e s c e n t s k i h g r u p a , o d n j i h o v e šire s o c i j a l n e o k o l i n e , n a v e l o j e s o c i o ­ loge pedesetih g o d i n a na g o v o r o »delinkventnoj subkul­

S u b k u l t u m a s t v a r n o s t ( H o b o svijeta, » š k v a d r e i z ulice«,

turi«. M e d u n a j p o z n a t i j i m j e utemeljiteljima p o j m a Albert

rhe I culture

b a n d i , t a x i - p l e s a č i c a itd.) već je b i l a v i š e s t r u k o p r i k a z a n a u

( o h e n . ' I knjizi » D e l i n q u i m l B*>ys:

r a d o v i m a čikaške škole, i a k o bez korištenja s a m o g p o j m a

(1 9 5 5 . ) pita o n o što i m n o g i prije njega, k a k o netko postaje

»subkultura«. Istraživanje n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h , » g o n ­

delinkventom, i u o d g o v o r u prihvaća čikaške spoznaje o

g o v a « ( š k v a d r i , k l a p a i b a n d i ) , n a s t a v i l o se i p r o š i r i l o iz­

p r e n o š e n j u z n a n j a i v j e r o v a n j a ; » t a k o što uči p o s t a t i d e l i n ­

van početnih, znanstvenih i geografskih okvira C h i c a g o .

k v e n t o m , uključujući se u g r u p e u k o j i m a je t a k v o p o n a ­

U p r a v o u širokoj raspravi o f e n o m e n u »ganga«, delinkven­

š a n j e već u s p o s t a v l j e n o , u k o j i m a s e p r o v o d i d e l i n k v e n t n a

ciji i d e v i j a c i j i , s t v o r e n je p o j a m d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . S

praksa«. A n a l i z a d e l i n k v e n t n e prakse i s v a k o d n e v n o g ži­

jedne strane teorija diferencijalnih asocijacija i kulturne

vota delinkvenata, upućuje na p o j a m kulture (i subkulture)

transmisije (koja i m a čikaške korijene), a s d r u g e strune

k o j i C o h e n , k a o i o s t a l i a u t o r i u t o m p o d r u č j u , koristi a n -

1

kao

način

života.

Za

@i fhe G o n g «

M e r t o n o v d o p r i n o s teoriji a n o m i j e , k u m o v a l i s u k o n c e p t u

tropologijski,

subkulture, o k o k o j e g a n i k a d nije p o s t i g n u t o p o t p u n o sla­

»znanje, vjerovanja, vrednote, kodovi, ukusi, predrasude

Cohena

je kultura

g a n j e a u t o r a . Z a p r a v o , p o j a m subkulture p o j a v i o se, prije

k o j i su p o s t a l i t r a d i c i o n a l n i u d r u š t v e n i m g r u p a m a i k o j i se

šire r a s p r a v e o d e l i n k v e n c i j i , o z n a č u j u ć i s e g m e n t e p o p u l a ­

u njima postižu interakcijom«.

Ne negirajući

postojanje

c i j e i s o c i j a l i z a c i j s k e p r o c e s e k o j i s e , bez o b z i r a n a k r o v n i

n e č e g a što s e z o v e » a m e r i č k a k u l t u r a « , C o h e n n a g l a š a v a

p o j a m p o j e d i n o g (primjerice »američkog«) društva, oštro

d a p o s t o j i k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e i d a j e s v a k o d r u š t v o iz­

razlikuju p r e m a s p o l u , d o b i , klasi, z a n i m a n j u , r e g i o n a l n o j ,

nutra diferencirano na m n o g e subgrupe, subkulture d o b ­

konfesionalnoj i etničkoj pripadnosti. (Green, 1 9 4 6 . , G o r ­

n i h g r u p a , s u b k u l t u r e u n u t a r s u b k u l t u r e . Postoji t v o r n i c a i

d o n , 1 9 4 7 . ) Svijet u n u t a r s v i j e t a , k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e ,

d u ć a n u n u t a r tvornice, subkultura sveučilišta i subkultura

d r u š t v o u n u t a r d r u š t v a , sve s u t o p r i r o d n a z a p a ž a n j a , p o ­

studentskog bratstva (bratovštine) unutar sveučilišta, p o ­

s e b n o a k o p r o m a t r a m o a m e r i č k o društvo brze u r b a n i z a ­

stoji s u b k u l t u r a s u s j e d s t v a i s u b k u l t u r a o b i t e l j i , k l i k e ili

c i j e i i n d u s t r i j a l i z a c i j e , uz s t a l n u i m i g r a c i j u . S o b z i r o m na

» g a n g a « u n u t a r s u s j e d s t v a . Sve t e s u b k u l t u r e i m a j u n e š t o

temu ovog rada, utemeljenje p o j m a subkulture u širokoj

z a j e d n i č k o : »sve s u n a s t a l e s a m o i n t e r a k c i j o m s o n i m a k o j i

lepezi različitosti, prije s v e g a e t n i č k i h i k o n f e s i o n a l n i h i d e n ­

u s v o m uvjerenju i djelovanju već dijele i utjelovljuju kul­

titeta u t a d a š n j e m a m e r i č k o m d r u š t v u , n i j e o d p r e s u d n e

t u r n i o b r a z a c « . ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 1 3 . ) K a d C o h e n g o v o r i o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i , g o v o r i o n a č i n u ž i v o t a k o j i je

U engleskom jeziku riječ »gang« ne označava s a m o b a n d u ili krimi­ n a l n u s k u p i n u , kako se to često k o d nas, p o s e b n o na dijelu novinar­ ske, »estradne« scene s m a t r a , n e g o označava i društvo (iz k a f i ć a , s u g l a ulice, iz škole itd.), d r u ž b u , k l a p u , ili kako bi se u Z a g r e b u reklo - škvadru.

22

nekako postao tradicionalan,

uobičajen među

izvjesnim

g r u p a m a u a m e r i č k o m društvu. Te grupe su škvadre dje­ čaka koje nastaju u delinkventnim susjedstvima većih a m e ­ ričkih g r a d o v a . Č l a n o v i tih škvadri o d r a s t a j u , neki d a b i

ć3S

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

postali g r a đ a n i koji poštuju z a k o n , a neki da bi se približili

C o h e n , kao i drugi autori, ustvrđuje da je »hedonizam na

odraslijim i profesionalnijim oblicima kriminala. Delinkven­

prvu« k a r a k t e r i s t i k a d r u š t v e n e k l a s e i z k o j e d e l i n k v e n t i d o ­

tna tradicija se održava d o b n i m g r u p a m a koje generacijski

laze, a ne s a m o obilježje »gangova«. G r u p n a a u t o n o m i j a

s l i j e d e iza o v i h k o j i o d r a s t a j u . D e l i n k v e n t i nisu o b i l j e ž e n i

t a k o đ e r je bitna karakteristika subkulture, jedini pritisak

neja^e^a_jcj/j]ecž«- I p a k ,

o b r a s c e u d i j a l o g u sa starijim a k t e r i m a , unutar subkulturne

za m a n j i d i o a k t e r a (američkih), koji su k r a j e m šezdesetih

scene m o g u ć i su snažni utjecaji m a n j i h g r u p a »kreativne

tvorili v e o m a h e t e r o g e n u i » n e s p o j i v u « , a č e s t o z a j e d n i č k u

j e z g r e « k o j e v e o m a b r z o m o ž e p r i h v a t i t i širi k r u g o k u p l j e n

scenu kontrakulture i nove ljevice, u n i f o r m a je n a g l a š a v a l a

o k o s l i č n i h »središnjih p r e o k u p a c i j a « . N a r a v n o , b r i t a n s k i

i vlastitu s p r e m n o s t da se državi, r a t u , rasizmu, suprotstavi

sociolozi, koji uvijek n a g l a š a v a j u klasnu p r i r o d u subkultur­

o n a k o k a k o j e u n i f o r m i i p r i m j e r e n o - r a t o v a n j e m . Još j e ­

nih afilijacija, primijetili bi da je tankericu b i l o lakše platiti

d a n tipičan (i za d u g o v r e m e n a uspješan) primjer kontra-

nego crnu kožnu jaknu i da je hašomanski i m a g e i m a o

k u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u p o s t o j e ć e s i m b o l e jest p r e o k r e t a n j e

nešto od »proleterske« jednostavnosti sa snažno izraženom

z n a č e n j a p o d i g n u t o g s r e d n j e g prsta i k a ž i p r s t a , u o b l i k u

» b o h e m š t i n o m s r e d n j e k l a s e « , i t o b i m o g l o biti t o č n o z a

s l o v a »V«, što je u p o r n o m h i p i j e v s k o m u p o t r e b o m u s u p r o t ­

jedan kamenčić u mozaiku razloga odabira tankerice. N o ,

n o m smjeru, a na osnovi medijske ekspanzije s i m b o l a i

o n a j e b i l a d i o i m a g e a čiji s u n o s i t e l j i d o l a z i l i i z nižih s l o j e ­

z n a č e n j a , z a k r u g širi o d s u b k u l t u r n o g p o č e l o z n a č i t i »mir«

va, završavajući škole n a k o n kojih su m o g l i raditi, kao i

u m j e s t o d o t a d a š n j e » p o b j e d e « . K a d a d u g o k o s i lik i s t a k n e

o n i iz s r e d n j i h i viših s l o j e v a k o j i su se s p r e m a l i s t u d i r a t i .

d v a p r s t a u o b l i k u s l o v a V i k a ž e » m i r , b r a t e « (ili »sestro«), i

N e s m i j e m o z a n e m a r i t i n i o n e a k t e r e k o j i s u bili izvan v e ć i n e

k a d a s e t a k v e slike n a k o n c e r t i m a , d e m o n s t r a c i j a m a ili

m o g u ć i h utjecaja, i koji su, vidjevši t a n k e r i c u na n e k o m e s

o m o t i m a p l o č a p o j a v e i medijski u m n o ž e , o n d a se stvori

bliske scene, reagirali pozitivno i na pitanje j e d n o s t a v n o

drukčiji okvir razumijevanja koji je g e n e r a c i j a m a b i o na

o d g o v a r a l i , »sviđa m i se«. S t a l n a p r i s u t n o s t t a n k e r i c e (uz

snazi, interpretirajući takav simbol isključivo k a o znak m i r a .

p e r i o d i č n e i z m j e n e i n t e n z i t e t a ) n a s u b k u l t u r n o j s c e n i sv­

Hrvatski kontekst prilično se razlikovao od a m e r i č k o g a , no

j e d o č i o »sviđa m i se« o s j e ć a j u k o j i d i j e l e r a z l i č i t e g e n e r a -

Ip6

197

Benjamin Perasović

cije

URBANA PLEMENA

garažnim,

o d p r o z v a n i h t e o r i j a k o j a s e nije u k l a p a l a u s l u ž b e n i d i s k u r s

noiserskim i s r o d n i m senzibilitetima, raznoliki akteri koji su

posredovane

hašomanskim,

punkerskim,

b i l a je i »pacifistička«. Z a b i l j e ž e n i su m n o g i s l u č a j e v i u k o j i ­

u toj jakni vidjeli d i n a m i č n o s t , o t p o r , praktičnost, te p r i p a ­

m a s u školski profesori »obrane« z a g o r č a v a l i h a š o m a n i m a

danje o t p a d n i č k o m plemenu, koje se o d j e ć o m opskrbljuje

život, s m a t r a j u ć i n j i h o v stil n e p r i j a t e l j s k i m p r e m a o s n o v a ­

s vojnog otpada.

m a t a d a š n j e g s u s t a v a , b e z o b z i r a n a t o jesu l i h a š o m a n i o

1 9

Z b o g svog izgleda, hašomani su imali bezbroj pro­ b l e m a ; u roditeljskom d o m u , uz neke iznimke, postojao je p r i t i s a k z a p r o m j e n u i m a g e a i česti s u k o b i z b o g » u o b i č a ­

k o j i m a j e b i l a riječ u o p ć e a r t i k u l i r a l i svoj s v j e t o n a z o r k a o »pacifistički«. H a š o m a n i su (kao i m n o g i njihovi nasljednici na sub-

jenih« adolescentskih prekršaja, sada p o t e n c i r a n i h izgle­

k u l t u r n o j sceni) č e s t o bili l e g i t i m i r a n i i z a u s t a v l j a n i , n j i m a

d o m s kojim se d o b a r d i o roditelja n i k a d nije p o m i r i o . D i o

se d o b a c i v a l o i p r i j e t i l o ( o d »jesi li m u š k o ili ž e n s k o « do

o n i h koji su imali d o b r e o c j e n e (scena je bila toliko široka

»ošišat ć e m o te«), a p o s t o j a l i su i d r u g i n a č i n i i s k u š a v a n j a

d a j e p o k r i v a l a sve t i p o v e u č e n i k a ) m o g l i s u t i m e k u p i t i

vlastite s t i g m a t i z a c i j e u d r u š t v u . N a j o z b i l j n i j i s u k o b i , k o j e

pravo na nošenje d u g e kose. U školi, m n o g i m a je bilo

s u h a š o m a n i iskusili z b o g s v o j e g i z g l e d a , d o g a đ a l i s u s e

t e š k o o d r ž a t i i m a g e , b a r e m k a d a j e o kosi r i j e č . P o s t o j a l e

p r i l i k o m »susreta« s a š t e m e r i m a . T e š k o d a j e k o j a s u b o t a

su razlike i z m e đ u škola i p o j e d i n i h p r o f e s o r a , k a o i razlike

m o g l a proći a da netko s d u g o m k o s o m ne dobije batine

u m j e r a m a represije, od izbacivanja i organiziranja razno­

z b o g k o s e ili h a š o m a n s k o g i m a g e a u o p ć e . V e ć i n a h a š o m a ­

vrsnih pritisaka (ocjene, vrijeđanja, roditeljski sastanci na

na nije se htjela tući, ali m a n j i d i o uvijek je b i o s p r e m a n

k o j i m a s e n e č i j a d u g a k o s a p r e d s v i m r o d i t e l j i m a iznosi

p o t u ć i s e u s a m o o b r a n i . Pasivnost v e ć i n e d o m i n i r a j u ć a j e

k a o p r o b l e m r a z r e d a , u k o r i i si.) d o o n i h o b l i k a n a s t a v n i č ­

k a r a k t e r i s t i k a , p a b i š t e m e r i n a j č e š ć e bez v e ć e g o t p o r a

k o g i r a z r e d n i č k o g a n g a ž m a n a k o j i p r e s t a j u biti r e p r e s i v n i

n e k o g a b a c i l i na p o d , istukli i o t i š l i , a z a b i l j e ž e n i su i s l u ­

i n e s l a g a n j e s d u g o m k o s o m zadržavaju na razini r a z g o ­

čajevi nasilnog sisanja. N o , u n e r a v n o p r a v n u b o r b u uklju­

vora s u č e n i k o m . Posebnu varijantu pritiska i profesorske

čio se manji broj aktera s kvartovske, štemerske scene, koji

netrpeljivosti

j e b r a n i o »svoje« h a š o m a n e o d d r u g i h š t e m e r a .

prema

hašomanima

predstavlja

djelomična

politizacija, koja je bila tipična za profesore » o b r a n e i za­ štite«. U u d ž b e n i c i m a su bile p o p i s a n e t e o r i j e i p r i s t u p i r a t u , koji se ne slažu sa s l u ž b e n o m k o n c e p c i j o m n a o r u ž a n o g n a r o d a , teorijom p r a v e d n o g rata i tada postojećim susta­ v o m » o p ć e n a r o d n e o b r a n e i društvene samozaštite«. Jedna

Okupljališta; rituali i sleng Svaka škvadra, uključujući^ i o n e koje ne_p_ripadaiu subkulturi, i m a svoju t o p o j r a f s J d j J t e j T r ^

u

k o j o j s e z n a n č o ^ l a ^ ^ o d r e đ e j i kafić b i o srce o k u p l j a n j a , D u g i vijek tankerice sadrži i njeno p r o d i r a n j e u širu kulturu, izvan subkulturnih g r u p a , k a k o u p o t p u n o »prosječnoj« sferi i p u č k o j kultu­ ri, tako i m e d u n e f o r m a l n i m g r u p a m a koje nisu s u b k u l t u r n e , k a o što je to n e k o vrijeme bilo sa studentima elektrotehnike i strojarstva, koji su g o d i n a m a n a k o n zalaza h a š o m a n s k e scene preuzeli m n o g e ele­ mente i m a g e a , m e đ u k o j i m a su tankerice i k a r i r a n e košulje bili n a j prepoznatljiviji. IQ8

kadaJe_^loilci_db_pxemještaja na drugu lokaciju, kada su s e š k v a d r i p r i d r u ž i l i n o v i č l a n o v i ili k a d a s u otišli s t a r i , što se promijenilo p o m a k o m od parkirališta, d u ć a n a , parka, p r e m a novoj lokaciji. Takva, cesto prezieno izvedena »po­ vijest p r o s t o r a š k v a d r e « , p o s e b n o j e r a z v i j e n a n a s u b k u l -

199

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

turnoj sceni, no o n a ostaje dio narativne kulture, usmene

h a š o m a n s k i ritual z v u k a i r a z n o v r s n e u s m j e r e n o s t i n a g l a ­

predaje.

razdoblje

z b u , d o k s u »sentiš« b l o k o v i u d o n j o j d v o r a n i p r e d s t a v l j a l i

( 1 9 7 7 . / 8 1 . ) k o j e z n a č i k u l m i n a c i j u i s p e c i f i č a n »zalaz« h a -

univerzalnu muško-žensku komunikaciju koja se »u p a r o ­

šomanske scene,

v i m a « o d v i j a l a u svim t a d a š n j i m k l u b o v i m a (kao i na »škol­

Ograničit

ćemo

se

na

fragmentaciju

i

zagrebačko

djelomično nestajanje

nekih njenih dijelova.

s k i m č a g a m a « ) . T o što s u p o v r e m e n o p u š t a n e p j e s m e »iz

D i s c o k l u b o v i ™ » J a b u k a « i »Big Ben« b i l i su t r a d i c i o ­

drugog

tabora«,

nije

ometalo

hašomane

da

u

donjoj

nalna okupljališta h a š o m a n a . O v d j e je osobito zanimljiv

d v o r a n i Big B e n a (uz z v u k e , p r i m j e r i c e Z Z T o p ili B l a c k

»Big Ben« u B o g o v i ć e v o j u l i c i , u k o j e m su p o s t o j a l e d v i j e

S a b b a t h ) ne sudjeluju u ritualu » h e a d - b a n g i n g a « , koji se

d v o r a n e , t a k o da se u d o n j o j p l e s a l o , a u g o r n j o j su se

na sceni i izvan nje n a z i v a o » p a d a v i č a r e n j e m « a i s k a z i v a o

održavale »glazbene slušaonice«, gdje su okupljeni m o g l i i

se k a o ples g l a v a m a , o d n o s n o k o s o m koja vijori brzim

plesati, ali je p o t p u n o u o b i č a j e n o bilo i sjedenje, ležanje

p o m i c a n j e m vrata i glave. '

n a p o d u i p r e p u š t a n j e z v u k u ili d r u g i m a k t i v n o s t i m a . T a j e d v o r a n a b i l a p r e t e č a d a n a š n j i h »chill-out« p r o s t o r a n a r a v e p a r t y j i m a , g d j e se uz j e d n u plesnu d v o r a n u g o t o v o uvijek o s i g u r a v a još j e d n a , z a o d m o r i u s m j e r e n o s t d r u g o m s k u p u z v u k o v a . N i t k o nije slutio t e c h n o partyje u Big Benu se­ d a m d e s e t i h , iako u g o r n j o j dvorani n a l a z i m o slične tipove o p u š t e n o s t i , a u d o n j o j s l i č n e t i p o v e t r a n s a (što m o ž e v r i ­ jediti i za d r u g a r a z d o b l j a i s u b k u l t u r n e s t i l o v e ) . S o b z i r o m na tipove aktera u Big B e n u , m o ž e m o uočiti k a k o sadržaj g l a z b e n e s l u š a o n i c e g o v o r i i o razlici g l a z b e i š i r i h o r i j e n ­ t a c i j a u vezi s n j o m , i z m e đ u d v i j e d v o r a n e . G o r n j a j e b i l a »čistija« p o s a d r ž a j u b l i s k o m r a z l i č i t i m h a š o m a n s k i m š k v a drama,

organizirajući tematske večeri ključnih

(ikona)

rock kulture

(Hendrix,

bandova

D o o r s , Janis J o p l i n ,

Led

Z e p p e l i n , Pink F l o y d , Yes, J e t h r o T u l i itd.) d o k j e d o n j a

2

A k o p o z n a j e m o u l o g u koju g l a z b a igra u životu veći­ ne h a š o m a n a , njen utjecaj i prepletanje sa s v a k o d n e v n i m ž i v o t o m , o n d a m o ž e m o r a z u m j e t i k a k o ritual z a j e d n i č k o g s l u š a n j a , p l e s a n j a , d r u ž e n j a uz g l a z b u s velikih i j a k i h z v u č ­ nika ima elemente osnaživanja i p r e p o z n a v a n j a zajednič­ kih t o č a k a ; p o p u t p r a k t i č a r a m e d i t a c i j e ili v j e r n i k a k o j i s e mole kod kuće, pa se njihova zajednica barem jednom t j e d n o o k u p i i o n d a m e d i t i r a ili s e m o l i z a j e d n o , d o ž i v l j u j u ć i u m n a ž a n j e e n e r g i j e . T a k o i h a š o m a n i , n a k o n što i h j e d o b a r d i o s l u š a o i p r e r a đ i v a o »riffove« r o c k e r s k o g svijeta s a m k o d k u ć e ili u m a n j o j g r u p i p r i j a t e l j a , s a d a i m a m o ­ g u ć n o s t p o n o v o , u z d o s l o v a n intenzitet z v u č n i k a , o t k r i t i , p r e p o z n a t i , p r e g r u p i r a t i , proslaviti z v u k o v e , p j e s m e , p o k r e t e , i p r o š i r i t i » a f e k t i v n u z a j e d n i c u « k o j a je s n j i m a u v e z i .

n a g l a š a v a l a ples, za čiju su se p o d l o g u miješale tvrđe, rockerske pjesme s komercijalnijim

pjesmama,

hirovima

šire p o p - k u l t u r e . U o b j e d v o r a n e o d v i j a o s e r a v n o p r a v n o 20 Disco ukazuje na »disc«, d a k l e na p l o č u , a ne na d i s c o - g l a z b u . lako je ta g l a z b a krajem sedamdesetih počela p r o d i r a t i u g o t o v o svaki »plesnjak«, m n o g i su klubovi gajili raznovrsna r o c k - u s m j e r e n j a , no naziv »disco-klub« o d r ž a o se čak i u slučajevima r a d i k a l n o d r u k č i j e g glazbenog programa. 2 0 0

Riječima jedne od akterica »padavičarenja«: » M o j a m a m a i b a k a skroz kuže ples, skakanje, o n e sve m o g u zamisliti, ali da poslije plesa i m a m u p a l u mišića na vratu, da me boli k a d o k r e ć e m g l a v u , to n i k a ­ ko ne kuže«. Danas je »vitlanje g l a v a m a (kosom)« u najvećoj m j e r i , i a k o ne isključivo, povezano s karakteristikama heavy metal rituala, p r a ć e n o g često s i m u l a c i j o m držanja gitare u ruci, što s a m o g o v o r i o t o m e k a k o su se osnove brojnih kasnijih zasebnih stilova nalazile već u širokoj rock kulturi čije su dijelove prigrlili raznovrsni h a š o m a n s k i akteri. 20I

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

Kafići i javni prostori

đe uključujući kvartovsku pripadnost kojoj će značenje u

O d k a v a n e » C o r s o « d o »šok s o b e « ili o d » T i n g l - T a n g l a « d o » B r n a « , » i s p i s a n a « ( z a p r a v o , u d o b r o j m j e r i »ispijena«) je povijest g e n e r a c i j s k i h h a š o m a n s k i h o k u p l j a n j a u Z a g r e b u . »Sok soba« se nalazila do s a m o g Big Bena i bila je t a k o p r o z v a n a z b o g s t a k l a k o j e j e o d p o d a d o s t r o p a t v o r i l o zid p r e m a u l i c i . P r o l a z n i c i s u m o g l i p r o m a t r a t i d o g a đ a n j a što ne o d u d a r a j u od o p ć e g (posebno vikendaškog) orgijastičk o g h e d o n i z m a koji karakterizira d o b a r d i o kulture m l a d i h , a č v r s t o j e , k a d je o a l k o h o l u r i j e č , u s i d r e n i u d o m i n a n t ­ noj kulturi. Brojne škvadre imale su svoje o m i l j e n e kafiće, a u n e k i m s l u č a j e v i m a cijeli p r o s t o r o k o k a f i ć a p o s t a j a o b i okupljalište.

Hašomani

su

bili

prisiljeni

mijenjati

kafiće

protiv svoje volje iz m n o g i h r a z l o g a ; p r e u r e đ e n j e i drukčija orijentacija kafića (komercijalnija), skraćivanje r a d n o g vre­ m e n a , policijske racije, itd. Posebno

zanimljiv

ne-štemerskim krugovima p o n o v o porasti u osamdesetim) i razlikovanja u preferiranju hard-rocka, simfo-rocka i d r u ­ g i h , po s v o m izboru konstruiranih »zvučnih entiteta«, akteri su se razlikovali i po preferenciji p o j e d i n i h d r o g a . O t o m e ć e biti g o v o r a u p o s e b n o m p o g l a v l j u , a o v d j e j e , z b o g Džamije i Z d e n c a (Kavkaza), kao najpoznatijih javnih o k u ­ pljališta h a š o m a n a , p o t r e b n o navesti p r i m j e r p o d j e l e u n u ­ tar scene koja se d o g a đ a , po mišljenju dijela aktera, na osnovi u p o t r e b e drukčijih d r o g a . T a k o »Zdenac« i »Kavkaz« postaju okupljališta o n o g dijela koji upotrebljava heroin i alkohol, sugerirajući tvrđu, o p o r u opciju u kojoj m n o g i akteri ne m o g u izbjeći fizičkoj ovisnosti, a »Džamija« p o ­ sluje p o z o r n i c a na kojoj su snažnije prisutni c a n n a b i s i LSD, predstavljajući m e k š u i o t v o r e n i j u , lepršaviju o p c i j u aktera koji se d o b r i m d i j e l o m o d m a k a o od heroinske sce­ ne. (Kulović, 1998.)

primjer

okupljanja

predstavljaju

o n a na javnim p r o s t o r i m a u središtu g r a d a p o p u t Z d e n c a , D ž a m i j e , K a t a r i n s k o g trga, koja izazivaju p o g l e d e i k o ­ m e n t a r e d r u g i h g r a đ a n a . Svijest o t o m e n i j e n e v a ž n a , i a k o grupa okupljenih hašomana ne pokazuje veće zanimanje z a o k o l i n u . N a o k u p l j a l i š t u p o s t o j i s t a l n a c i r k u l a c i j a ; JJJDO^ znavanje, sviranje, o d i a s c j d o t j ^ g v i n a , l j u b l j e n j e ^ p o s u d b a - p l o č a , b e s k r a j n i r a z g o v o r i , cijeli svijet s v a k o d n e v n o g - ž r v o t a -^ktejxUspjjod

okoline

prilično

o^dgia^-kaia^žgk^orn,

- t a k o i količinom pažnje i vremena posvećenog glazbi i m o d e l i m a života preuzetima iz rock kulture. U n u t a r hašom a n s k o g svijeta p r o c e s d i f e r e n c i j a c i j e s e o d v i j a o p o g l a ­ z b e n i m i širim k r i t e r i j i m a , t a k o da su p o v r e m e n o (u r a z d o b l j i ­ m a koja m o g u trajati nekoliko mjeseci, d o nekoliko g o d i ­ na) p o j e d i n a okupljališta nosila i obilježja g r u p a koje su na njima boravile. O s i m uobičajene podrške »lokalnim« b a n d o v i m a ( a l o k a l i t e t s e o d n o s i o n a D ž a m i j u ili Z d e n a c , r j e -

202

Sukob oko Big Bena H a š o m a n i su bili nepoželjni u većini z a g r e b a č k i h k l u ­ b o v a . K a d a im je u p r a v a Big Bena o d l u č i l a zabraniti ulaz u klub, postojala je realna m o g u ć n o s t da se takva o d l u k a p r o v e d e b e z p o s l j e d i c a , k a o š t o j e niz m j e s t a u g r a d u (kafića, klubova i drugih prostora gdje su se okupljali sub­ kulturni mladi) promijenilo izgled, cijene, r a d n o vrijeme i p o l i t i k u p r e m a g o s t i m a u o p ć e , »čisteći« p r o s t o r o d n e p o ­ ž e l j n i h , b e z širih r e a k c i j a , o s i m u o b i č a j e n o g l a m e n t i r a n j a u r b a n e m l a d e ž i k o j a već d v a d e s e t a k i više g o d i n a p e r i o ­ d i č n o i m a p o t r e b u k o n s t a t i r a t i »sve s u n a m uzeli« ili »sve što b u d e d o b r o , z a t v o r e ili n a s p o t j e r a j u « . N o , u t o d o b a ( 1 9 7 8 7 7 9 . ) p o s t o j a n j e m e d i j a , k a k a v j e b i o Polet, p o m o g l o je m o b i l i z a c i j i i d o s p i j e v a n j u h a š o m a n a u j a v n o s t i m e d i j e dominantne

kulture.

Polet j e o d d o s a d n o g

SSO-ovskog 203

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

lista p o s t a o z a n i m l j i v i č i t a n , p r u ž a j u ć i p r o s t o r r o c k k u l t u r i ,

d e m o n s t r a c i j a m a b i l o k a k v o g n e z a d o v o l j s t v a . N a k o n što

prihvaćajući i kreirajući obrasce urbane kulture m l a d i h na

su demonstracije najavljene, i m n o g i h a š o m a n i odlučili su­

kraju s e d a m d e s e t i h . Polet je, u j e d n o m t r e n u t k u , u p r a v o u

djelovati, p o k r e n u o se m e h a n i z a m »društvene samozašti-

vrijeme v a n j s k o g pritiska i unutarnje diferencijacije scene,

te«, n a d v a b i t n a n i v o a . U j a v n o s t i , r o d i t e l j i s u m o g l i p r o ­

p o s t a o i n t e g r a t i v n o m t o č k o m , o m o g u ć u j u ć i različite razine

čitati da se n j i h o v a d j e c a dijele na h a š o m a n e i š m i n k e r e , a

prepoznavanja h a š o m a n s k o g identiteta. To je b i o m o m e n t

t o n je b i o relativno p o m i r l j i v - d o p u š t a l o se i p o n e g d j e

s u k o b a o k o B i g B e n a , k a d a j e Polet z a p r a v o p o z v a o n a

ispravnim smatralo mišljenje koje ne izjednačuje d u g u kosu

d e m o n s t r a c i j e i a r t i k u l i r a o h a š o m a n s k i o č a j z b o g »još j e d ­

s d e v i j a c i j o m , ali su se d e m o n s t r a c i j e , k a o oblik d j e l o v a ­

n o g « i z g u b l j e n o g p r o s t o r a ili n a p r o s t o z b o g d i s k r i m i n a c i j e ,

n j a , n a j o š t r i j e o s u đ i v a l e bez o b z i r a n a t o što m o ž d a m o t i ­

l a k o j e d i o a k t e r a v e ć o d u s t a o o d B i g B e n a , jer s u Š i k a n i -

v a c i j a z a p r o s v j e d m o ž e biti o p r a v d a n a . N a d r u g o j r a z i n i ,

r a n j a d u g o k o s i h p o s j e t i l a c a v e ć z a p o č e l a u » l j e t n o j « verziji

preko tadašnje omladinske organizacije, organizirane su

Big B e n a " , koja s e o d n o s i l a n a p r o g r a m istog D J - a n a

d e l e g a c i j e k o j e s u o b i l a z i l e sve s r e d n j e š k o l e i d o b a r d i o

različitim l o k a c i j a m a , represijom p r e m a preostalim hašo­

osnovnih, tumačeći m o g u ć u opasnost od javnih skupova i

m a n i m a ( k o j i h j e još b i l o d o v o l j n o d a n a p u n e p r o s t o r ) o g o ­

»infiltriranja« raznih opozicijskih,

lio se i javnim p o k a z a o m e h a n i z a m generalizacije, tipičan

r e d o v e h a š o m a n a , u v j e r a v a j u ć i sve p r i s u t n e n a t i m s a s t a n ­

z a » m o r a l n e p a n i k e « , k o j i t v r d i »svi d u g o k o s i s e d r o g i r a j u «

c i m a u a p s o l u t n o štetne p o s l j e d i c e a k c i j e , n a j a v l j e n e u

i koji je, k a o takav, p ( r ) o b u d i o osjećaje solidarnosti k o d

Poletu. U s t v o r e n o j a t m o s f e r i s t r a h a , uz n a z o č n o s t v e l i k o g

svih

kojima

prijetnja izbacivanja

može

neprijateljskih snaga

u

postati stvarnost

b r o j a p o l i c a j a c a na najavljeni d a n d e m o n s t r a c i j e se nisu

n e k o g d r u g o g p r o s t o r a ili o k u p l j a l i š t a , l a j o s j e ć a j s o l i d a r ­

o d r ž a l e . I p a k , b u r n a a t m o s f e r a tih d a n a o m o g u ć i l a j e

nosti, koji je zahvatio širu scenu h a š o m a n s k i h identiteta,

r e f l e k s i j u h a š o m a n s k o g i d e n t i t e t a i u č i n i l a Polet a k t e r o m

p r e p o z n a o j e , p o d i j e l i o , k a o a k t e r s a m e s c e n e , i Polet,

s c e n e , k o j a n e ć e u b u d u ć n o s t i biti h a š o m a n s k i o d r e đ e n a ,

uključivši se izravno u situaciju obilježenu represijom p r e ­

niti ć e u r e d n i c i Poleta m o ć i o s t a t i n a s v o j i m m j e s t i m a .

m a h a š o m a n i m a ili s v i m o n i m a k o j e o d g o v o r n i ( u o v o m slučaju redari, provoditelji o d l u k e u p r a v e Big Bena) t a k v i m a d e f i n i r a j u . Poziv n a d e m o n s t r a c i j e b i o j e u p u ć e n n e i z r a v ­ n o , p r e k o » p i s a m a čitalaca«, jer bi i n a č e a u t o r a o d v e o u zatvor. To je bilo razdoblje posljednjih g o d i n a Titova života u k o j i m a n i j e m o g l o biti š a l e s j a v n i m m a n i f e s t a c i j a m a ili

r?

M i l a n M l a k a r , dj u Big Benu, nastupao je svojim p r o g r a m o m u ljetnim » z a m j e n a m a « za Big Ben koji nije b i o o t v o r e n u ljetnim m j e s e c i m a . Najstalnija je bila l o k a c i j a Varšavske, da bi se k o n c e m s e d a m d e s e t i l i »ljetni ben« p r e m j e š t a o na igralište iza n e k a d a š n j e Prve i Četvrte g i m n a z i j e , a d a n a š n j e g M u z e j a »Mimare«, ili na igralište R. K. Borac na Trešnjevci, g d j e su već u ljeto 1 9 7 8 . h a š o m a n i osjetili da su n e ­ poželjni.

2 0 4

Studentski centar H a š o m a n s k a scena, k a o heterogeni skup aktera koji svoj ž i v o t n i stil z a s n i v a j u n a r a z l i č i t i m p r a v c i m a r o c k g l a z ­ b e , u z i m a g e s l i č a n o n o m e k a k a v s e s v u d a u svijetu p o ­ javljuje u sklopu rock kulture šezdesetih i s e d a m d e s e t i h , b i l a j e d i f e r e n c i r a n a v e ć p r i j e s u k o b a o k o Big B e n a . T i s u njezini dijelovi sami sebe p r e p o z n a v a l i po nizu kriterija, od e m o t i v n i h i afektivnih, čije p o s r e d o v a n j e nije l a k o o d č i t l j i vo, do kombinacije glazbenih, obrazovnih, spolnih i djelo­ m i č n o d o b n i h . S obzirom na vezanost uz određeni prostor,

205

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

i percepciju p r o m j e n a koje se zbivaju na o d r e đ e n o m pro­

s e d a m d e s e t i h ) ali j e z a z n a t a n b r o j a d o l e s c e n a t a u d r u g o j

storu, m o ž e m o govoriti o inertnijem i kreativnijem dijelu.

polovici sedamdesetih funkcionirala kao zajednička pozor­

Na sceni su z a j e d n o bili i o n i akteri koji nisu bili o s o b i t o

nica za izražavanje individualnosti unutar već o d r e đ e n i h ,

s r e t n i s a s v i m a k o j e j e s l i č a n i m a g e d o v e o n a istu s c e n u , a

širih g r a n i c a r o c k k u l t u r e i i d e n t i t e t a n a z v a n o g » h a š o m a n -

diferencijacija je bila brža k a k o se bližio kraj s e d a m d e s e ­

skim«. K a k o je rastao broj ljudi i k a k o se razvijao senzibi­

t i h , k o j i j e r o c k k u l t u r i d o n i o »svježu krv« u o b l i k u p u n k a ,

litet p o s r e d o v a n sve r a z l i č i t i j i m p o d s v j e t o v i m a r o c k k u l t u r e ,

p r o g l a š e n o g protestom protiv njezina etabliranja i skleroti-

t a k o s u i razlike m e đ u h a š o m a n i m a p o s t a j a l e sve d u b l j e .

zacije. Tako je jedan d i o , uvjetno rečeno, o n a j kreativniji,

B u d u ć i da se s v a k o d n e v n i život o d v i j a uz sve v e ć u p r o f i l i r a -

n a p u s t i o p r o s t o r e u B o g o v i ć e v o j ( » š o k - s o b a « i B i g Ben) i

n o s t i » s p e c i j a l i z a c i j u « z v u k a , a r a z m j e n a p l o č a (i o s o b n i h

p r e m j e s t i o se u dvorište i d r u g e prostore S t u d e n t s k o g c e n ­

iskustava s doživljenim zvukovima) m e đ u užim š k v a d r a m a i

tra. Inertniji d i o nije s l i j e d i o o v a j p o m a k , p a j e šest m j e s e c i ,

g r u p a m a prijatelja o m o g u ć u j e daljnje učvršćivanje procesa

sve d o g o d i n u d a n a , p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m v l a d a l a

p o s r e d o v a n j a između zvučnih entiteta i g r u p n o g / i n d i v i d u a l ­

s p e c i f i č n a »čista« s i t u a c i j a , k o j a j e o m o g u ć i l a d i j e l u h a š o -

n o g identiteta, jasno je k a k o proces diferencijacije u rock

m a n s k e s c e n e s l o b o d n i j e d i s a n j e , jer o k o i n e r t n i j e g d i j e l a

kulturi utječe na k o n k r e t a n život škvadri i o d r e đ e n e scene,

o s t a l i su i r a z n i » n a m e t n i c i « , š t e m e r i m a bliski l i k o v i i o p ć e ­

o b l i k u j u ć i , z a j e d n o s a k t e r i m a , izdvojenije »strukture osje­

nito o n i s k o j i m a »kreativniji« d i o u p o s l j e d n j e m r a z d o b l j u

ćaja« i proizvodeći nove p o l o ž a j e na sceni. Ti se položaji

nije htio biti p o v e z i v a n . A t m o s f e r a p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m

m o g u o p i s a t i i k a o p r i b l i ž a v a n j e ili u d a l j a v a n j e p o j e d i n i h

u p r v o j e v r i j e m e b i l a g o t o v o i d i l i č n a , bez p o l i c i j s k i h r a c i j a ,

aktera, iako ne treba zanemariti postojanje i o n i h aktera

bez upletanja štemera, s b r o j n i m š k v a d r a m a koje su sta­

k o j i nisu t o l i k o d e t e r m i n i r a n i c j e l o k u p n i m u k l j u č e n j e m u

jale u k r u g o v i m a , sjedile na o k o l n i m k l u p a m a , uz gitare,

g l a z b e n e p o d s t i l o v e , n i t i o n i h k o j i s u razvili t a k a v o b l i k

piće,

mogao

g r u p n o g identiteta koji u n u t a r škvadre o m o g u ć u j e p o s t o ­

upoznati na javnim okupljalištima iz prethodnog razdoblja,

janje zasebnih identifikacijskih glazbenih p o d l o g a . Dife­

koji krase središnje preokupacije izgrađene o k o glazbe,

rencirajući pravac odnosi se na primjere aktera i n j i h o v o g

m i r o l j u b i v o s t i , a l k o h o l a i l a k š i h d r o g a , više ili m a n j e a r t i ­

proživljavanja tema i zvukova pojedinih b a n d o v a ; primjeri

k u l i r a n o g p r o t e s t a p r o t i v svijeta o d r a s l i h i sivila u d o m i n a n t ­

m o g u biti raznovrsni. Jedni s u n j e g o v a l i u s r e d o t o č e n o s t n a

n o j k u l t u r i . K a d a s u svi h a š o m a n i , u k l j u č u j u ć i i n a j i n e r t n i j e

g l a z b u g r u p a G e n e s i s , Yes, ELP, d r u g i s u t a k a v i z b o r širili

»suputnike«,

prostor

n a K i n g C r i m s o n , ili n a C a n i M a g m u , a t r e ć i s u ( m e đ u

pred Studentskim centrom jedva je m o g a o primiti brojne

brojnim kombinacijama) tome pridavali Tangerine D r e a m

p r i p a d n i k e sve » š a r e n i j e « , r a z n o l i k e s c e n e » d i f e r e n c i r a j u -

i M i k e O l d f i e l d a , i d i j e l o m s e sve više u d a l j a v a l i o d » k o r i ­

ćih« h a š o m a n a i novih aktera - p u n k e r a i n o v o v a l a c a .

j e n a « r o c k ' n ' r o l l a , k o j i m a s u d r u g i u p r a v o težili. T a j p o ­

Kraj s e d a m d e s e t i h h a š o m a n s k a scena ne bi m o g l a d o č e ­

vratak k o r i j e n i m a za neke je v o d i o p r e k o Istočne o b a l e

kati k a o »jedna« scena, čak i da nisu nastala punkerska i

(Velvet U n d e r g r o u n d i L o u R e e d ) , z a n e k e p r e k o Z a p a d n e

n o v o v a l n a usmjerenja. Scena z a p r a v o n i k a d nije bila »jed­

(Jefferson A i r p l a n e , G r a t e f u l D e a d , Q u i c k s i l v e r M e s s e n g e r

n a « ( o s i m m o ž d a u p r v i m d a n i m a k r a j a šezdesetih i p o č e t k a

Service) a z a n e k e p r e k o b r i t a n s k o g » p u b - r o c k a « (Dr. F e e l -

2o6

i

uobičajeni

svakodnevni

protjerani

život

iz područja

kakav se

Bogovićeve,

207

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

g o d ) ili n a p r o s t o s t a r i h a l b u m a S t o n e s a . D i o l j u d i n i j e n i

ž i v a n j a i z r a z d o b l j a o z n a č e n o g p o č e t k o m sve v e ć e g u t j e ­

percipirao »odmak od korijena«, da bi se n e č e m u uopće

caja

birminghamske

sociologije

subkulture,

Paul

Willis

h t i o v r a ć a t i , o s t a j u ć i v e z a n u z D e e p P u r p l e i Led Z e p p e l i n ,

( 1 9 7 8 . ) , opisujući »bikersku« kulturu i povezanost glazbe s

ili živeći c i j e l o g ž i v o t a u š i r o k o m k r a l j e v s t v u F r a n k a Z a p p e .

r i t m o m središnjih p r e o k u p a c i j a motorističke škvadre, u o č a ­

M n o g i su akteri bili uronjeni u m o r e bluesa, šetajući se od

va visoko emotivan odnos p r e m a samoj glazbi i tipovima

klasika (Dixon, H o o k e r , Waters...) d o C l a p t o n a . N a v e d e n i

naglašavanja

su b e n d o v i m o g l i biti i u s a s v i m d r u k č i j e m m e đ u s o b n o m

s t a v a p r e m a B e a t l e s i m a iz n j i h o v e k a s n i j e f a z e , i z a d r ž a v a ­

o d n o s u , a m o g l o bi se navesti i stotinjak d r u g i h . Raznovr­

n j e m bliskosti sa Stonesima. U n u t a r analize u p o t r e b e jezi­

sne k o m b i n a c i j e u k a z u j u n a p o s t o j a n j e a k t e r a k o j i n e slijedi

ka u subkulturi »bikera«, Willis n a g l a š a v a n e p o s r e d n o s t i

»uobičajene« sheme srodnosti glazbenih stilova, no takvi

e m o t i v n o s t iskaza o r o c k a k t e r i m a , k o j a s a d r ž i č e s t o i

akteri s p a d a j u u j e d n u od dvije s p o m e n u t e g r u p n e m o g u ć ­

b r u t a l n o izražene animozitete, vrijeđanja »ad h o m i n e m « , i

n o s t i : o n u k o j a n a g l a s a k n e stavlja n a g l a z b u k a o o r i j e n t i r i

o m a l o v a ž a v a n j e svih o n i h z v u k o v a , p j e s a m a i a k t e r a k o j i

ritma,

ilustrirajući to p r i m j e r i m a

promjene

p o d l o g u ž i v o t n o g stila, z a u z i m a j u ć i »eklektički« i, s o b z i r o m

stvaraju g l a z b u suprotnu bikerskom senzibilitetu. To nije

na animozitete,

području

obilježje s a m o bikerske scene, niti s a m o britanskih s u b k u l ­

rockerskih stilova, i d r u g u mogućnost, koja n a m ukazuje

tura. Na sličan način m o ž e m o govoriti i o dijelu d o m a ć e

na postojanje škvadri unutar kojih se s l o b o d n o izražavaju

scene krajem sedamdesetih, gdje se uz navedeni »sim-

r a z n o v r s n i i d e n t i t e t i , p r i p a d a j u ć i s p e c i f i č n i m s c e n a m a čiji

f o - r o c k « , k a o i » e l e k t r o n s k i « » p r o g r e s i v n i « zvuk i s e n z i b i l i t e t ,

zajednički nazivnik m o g u definirati i redefinirati sami akteri.

n a l a z e i o n i koji inzistiraju na zvuku » h a r d - r o c k a « , k a o i

J e z i k o m s u d i o n i k a , p r v u m o g u ć n o s t m o ž e m o izraziti s a »slu­

oni uronjeni u psihodeličnu tradiciju američke Z a p a d n e

š a m sve p o m a l o , k a d s a m s a m a p a š e m i D y l a n , n a k o n ­

obale. U d a l j a v a n j i m a i približavanjima k u m u j u i deseci

certu bih voljela čuti Zeppeline, Floyde volim na t u l u m u , a

d r u g i h s t v o r e n i h s e n z i b i l i t e t a , p r i m j e r i c e o k o izraza B o b a

j a k o c i j e n i m »xy« jer s u p o s t i g l i . . . « , a d r u g a m o g u ć n o s t s e

D y l a n a (čak je i

»ekumenistički« p r i s t u p š i r o k o m

unutar opusa jednog autora stvorena

o d n o s i na s a m u škvadru u kojoj je »on h a r d - r o c k e r , život

p o d j e l a na »tradicionalne« aktere, koji glorificiraju i p r i ­

d a j e za to, a ja ti to baš ne v o l i m , m e n e fura psihodelija,

z n a j u i s k l j u č i v o a k u s t i č a r s k u f a z u , i o n e k o j i se p r o n a l a z e u

ovaj d r u g i je lud za s i n t o v i m a i nekaj m u l j a s jazzom al

»električnoj«) ili n a f o l k - r o c k z v u k u u t j e l o v l j e n o m u b a n d o ­

neće priznat.......

v i m a p o p u t P e n t a g l e ili

Fairport C o n v e n t i o n , zatim

na

N o , proces koji u d a l j u j e , a ne približuje a k t e r e , i koji

J a z z - r o c k t r a d i c i j i k o j u s u s i m b o l i z i r a l i W e a t h e r R e p o r t ili

počinje diferencijacijom u glazbenim stilovima rock kulture

M a h a v i s h n u O r c h e s t r a i k o j a je zaista teško s p o j i v a s,

(koji n i s u u v i j e k » i z v a n a « , »iz s t u d i j a « ili n e k o g c e n t r a » p r o ­

p r i m j e r i c e , t e e n a g e r s k i m »slatkim« m e t a l o m u izvedbi g r u ­

izvodnje umjetnih potreba« nametnuti »pasivnom slušatelj­

pe S w e e t . N a b r a j a n j e teže i l a k š e s p o j i v i h s t i l o v a i p o d s t i -

stvu«, n e g o , b a r e m u j e d n o j fazi, p r e d s t a v l j a j u s c e n u s

lova rock kulture ispunilo bi prostor cijele enciklopedije, a

k o j e d o l a z e , k o j a m o ž e biti d i o » p o d z e m n e k u l t u r e « ) u k l j u ­ čuje strastvene i e m o t i v n e o d n o s e p r e m a t i p o v i m a glazbe ili p o j e d i n i m b a n d o v i m a . U j e d n o m o d n a j p o z n a t i j i h i s t r a -

208

k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u z a svu r a z l i č i t o s t v e ć p r i s u t n u n a sceni, nastaju akteri koji d o b a r d i o vlastitog identiteta te­ melje na prosvjedu protiv zatečenog stanja u rock kulturi,

20Q

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

a k o j e se m a n i f e s t i r a u z a k o n i m a biznisa i v e l i č i n e , p r i č e m u

seljačina«, k a k o bi akteri rekli, nije se m o g l a izbjeći, pa je

s e b e n d o v i sve više o d v a j a j u o d s v o j e p u b l i k e , a z v u k o v i

o t v a r a n j e n o v i h prostora (zapravo starih prostora ali s n o ­

nastaju u uvjetima skupih studija i t e h n o l o g i j e nedostižne

vim sadržajima) p o p u t Lapidarija, uz nasilje koje je 1 9 8 1 .

p r o s j e č n o m b a n d u . Protiv t a k v o g s t a n j a u s m j e r e n j e p o k r e t

u

koji se v r a t i o g a r a ž i i ž i v o t n o j istini i z r a ž e n o j »s tri a k o r d a « ,

d r u g i h , a rezultiralo ubojstvom, definitivno označilo r a s p a d

a prvi su a k t e r i t o g p o k r e t a p u n k e r i . O n j i m a će biti r i j e č i u

d o t a d a š n j e s c e n e i f r a g m e n t a c i j u d i j e l o v a k o j i s u tražili

s l i j e d e ć e m p o g l a v l j u , ali o v d j e j e n j i h o v a p o j a v a v a ž n a

s v o j e p u t e v e i o k u p l j a l i š t a , n a l a z e ć i ih d i j e l o m u L a p u , d i j e ­

Studentskom

centru

kulminiralo tučnjavama

redara

i

z b o g n a z n a č a v a n j a daljnjeg »cijepanja« i profiliranja scene

l o m p r e d B r n o m , u KSETu, k l u b u Istrana i d r u g d j e . O v d j e

koja je, na s a m o m kraju sedamdesetih u Z a g r e b u , n a k o n

se gotovo k a o pravilo nameće činjenica teškog održanja

r a z d o b l j a b r o j n i h j a v n i h o k u p l j a l i š t a , s v e d e n a g o t o v o is­

j e d n o g p r o s t o r a ili o k u p l j a l i š t a za s u b k u l t u r n i stil z v a n u

ključivo na prostore o k o Studentskog centra. U Student­

d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h » h a š o m a n s k i m « . N a k o n raz­

skom centru je tada dosegnut vrhunac hašomanske m a ­

d o b l j a u k o j e m se t a k v o m j e s t o iskristalizira i p o s t a n e g o t o v o

sovnosti, i vjerojatno jedan od posljednjih rituala proslave

jedinim, ubrzo dolazi do raspada jednog i nastajanja m n o g i h

o n o g zvuka koji je b i o s i m b o l »klasične« h a š o m a n s k e sce­

m a n j i h okupljališta. Taj jc proces povezan s f r a g m e n t a c i ­

n e i koji s e o d v i j a o p o p u t p u n k e r s k o g p o g a u k o l u z a g r ­

j o m stilova unutar rock kulture, k a o i d i f e r e n c i j a c i j o m u n u ­

l j e n i h , t a d a još u v i j e k v e ć i n o m d u g o k o s i h a d o l e s c e n a t a

tar subkulturnih g r u p a i između njih. Diferencijacija se o d ­

pokrenutih na skakanje »himnama« Doorsa i Zeppelina.

vija p o kriterijima p o s r e d o v a n i m g l a z b o m , a l i i m n o g i m

Istovremeno, to je i zalaz klasične h a š o m a n s k e scene jer

d r u g i m koji se o d n o s e na druženje i prijateljstva, na kvar-

p u n k i novi val u istom prostoru Studentskog centra o k u p ­

t o v s k u , š k o l s k u , » p r e f e r i r a j u ć u o d h e d o n i s t i č k i h « ili n e k u

ljaju svoju p u b l i k u i akteri postaju raznolikiji. Uz zaljublje­

d r u g u povezanost. U taj proces d o d a t n o interveniraju i

n i k e g l a z b e n i h s t i l o v a »koji n a č i n ž i v o t a z n a č e « , s c e n a sve

akteri d o m i n a n t n e kulture, g d j e m e đ u najizravnije oblike

više p r i v l a č i i š t e m e r e ž e l j n e s u k o b a , a m a s o v n o s t , u z k u l ­

u t j e c a j a s p a d a j u p o l i c i j s k e r a c i j e , p r o m j e n e (ili u k i d a n j e )

t u r u a l k o h o l a i p r i s u t n o s t d r o g e , d o v l a č i i više p o l i c i j e .

g l a z b e n i h p r o g r a m a , z a b r a n e o k u p l j a n j a ili s v i r a n j a , t u ž b e

Tako je prostor o k o Studentskog centra b i o svjedo­

za » r e m e ć e n j e j a v n o g r e d a i m i r a « i slični p r i t i s c i .

k o m prvih o k u p l j a n j a dijela h a š o m a n s k e scene. Krasila ga

H a š o m a n s k i rituali prije svega su vezani uz g l a z b u , uz

je miroljubivost^ želja za .povlačenjem od očiju j a v n o s i i ^ o d

individualno i zajedničko primanje i preoblikovanje zvuko­

»štemera i seljačina«^kojj^su m n i j e ^ b j l i preblizu, te razno­

v a , glazbe i njenih stilova. Takav se ritual m o ž e planirati,

v r s n a z v u č n a u s m j e r e n o s t ( d o k j e još B i g B e n b i o a k t u a ­

ali će do njega d o ć i i s p o n t a n o , b i l o k a d a i b i l o g d j e se

l a n ) , z a t i m j e isti p r o s t o r b i o s v j e d o k o m n a r a s t a n j a s c e n e

stvori m o g u ć n o s t o k u p l j a n j a uz zvučnike, od »slučajnih« i

do krajnjih g r a n i c a g o v o r a o »jednom« s u b k u l t u r n o m stilu,

s p o n t a n i h susreta, t u l u m a u svakoj prilici n a l a ž e n j a p r o ­

da bi početkom osamdesetih postao okupljalištem brojnih

stora, do brižljivo p l a n i r a n i h (većinom kolektivnih) posjeta

a k t e r a koji s u identitet g r a d i l i n a m u l t i d i m e n z i o n a l n o j o s n o v i

k o n c e r t i m a i k l u b o v i m a . Ples je t a k o đ e r d i o r i t u a l a , a r i t u a l ­

punka, n o v o g vala, i m n o g i h , u m e đ u v r e m e n u do kraja

nim m o ž e m o smatrati i d o b a r d i o »pukih« o k u p l j a n j a . O k u ­

»oposebljenih« dijelova rock kulture. Nazočnost »štemera i

p l j a n j e jest r i t u a l n o u s p o m e n u t i m o b l i c i m a k a d a d o l a z i d o

2IO

211

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

osnaživanja, a time h a š o m a n i svojim p o n a š a n j e m nastav­ l j a j u t r a d i c i j u k o j a je p o s t a l a e v i d e n t n a u » d u h u š e z d e s e t i h « , o

kojem

Stanley C o h e n

piše objašnjavajući

okupljanja

r o c k e r a i m o d s a . Šezdesete, za C o h e n a , d o n o s e specifi­ k u m b i v a n j a s d r u g i m a , u g o m i l i ili g r u p i ( b e - i n ) k a o d o g a ­ đaj po sebi. Struktura d o g a đ a j a je s a m o o n a koju sudionici » d o n e s u s a s o b o m « . T a k o n e š t o m o ž e biti d o g a đ a j , č a k i a k o se, g l e d a n o i z n e k o g d r u g o g k u t a , »ništa n e d o g a đ a « . ( C o h e n , 1 9 7 2 . / 8 0 . ) D o k su modsi i rockeri iz C o h e n o v e s t u d i j e , u z d o z u svijesti o » d o g a đ a j u « k o j i s u p r o i z v e l i s a m i m svojim o k u p l j a n j e m , ipak priskrbili i karakteristike » d o s a đ i ­ vanja, iščekivanja, besciljnog lutanja, nedostatka planova« ( p o č e m u s u , k a k o C o h e n d o b r o p r i m j e ć u j e , j a k o sličili v e ć i n i o d r a s l i h n a o d m o r u , s a m o što t o n i t k o u d o b a m o ­ ralne p a n i k e nije htio vidjeti), dotle za hipijevski »be-in«, pa i za h a š o m a n s k a o k u p l j a n j a u Z a g r e b u i d r u g i m hrvat­ skim g r a d o v i m a , vrijedi ocjena o d o g a đ a j u s a m i m o k u p ­ l j a n j e m , i to o č e s t o i n t e n z i v n o m , p l a n i r a n o m i r i t u a l n o m »događanju«.

b a n i m s l e n g o m . T a k o su najjednostavnije engleske riječi » g o o d « i » b a d « ( d o b r o i loše) k o r i š t e n e , b e z p o t r e b n o g iz­ g o v o r a i u s k r a ć e n o m obliku (gotovo k a o g u d i bed) k a o opisi nečijeg stanja, na način da uz m o g u ć i »meni je (nešto) b e d « ili » m e n i j e (nešto) g u d « , č e s t o p r e v l a d a v a o b ­ lik »ja s a m u b e d u « ili »ja s a m u g u d u « . Loša s i t u a c i j a postala je »bediška«, a u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a » b e d o j n e r « . N a s t a n a k a k t e r a p o p u t Poleta,

kao i omasovljenje

s c e n e , sve v e ć a v a ž n o s t d o m a ć i h b a n d o v a (pri č e m u s e i s t i č e , ne s a m o k a d a je o s l e n g u riječ, D ž o n i Štulić i A z r a ) o m o g u ć u j u d o b r e uvjete z a n a s t a j a n j e i š i r e n j e s l e n g a , z a i g r e r i j e č i m a , m e đ u k o j i m a j e svjesna r e d u k c i j a p o j m o v a z a što više različitih z n a č e n j a s a m o j e d a n o d o b l i k a . K a o š t o p o s t o j i i n t e n c i j a d a s e z a š i o više t u z l i č i t i h p o j a v a , s t a ­ n j a , s i t u a c i j a , koristi

j e d a n p o j a m tek p o b l i ž e o d r e đ e n

k o n t e k s t o m ili g e s t i k u l a c i j o m ,

neverbalnom komunikaci­

j o m ili n a g l a s k o m , t a k o p o s t o j i i p o k u š a j n a l a ž e n j a što više r a z l i č i t i h riječi z a s a m o j e d a n p r e d m e t , p o p u t j o i n t a . Prvu i n t e n c i j u m o ž e m o pratiti n a p r i m j e r u p o j m a »furka« ili g l a ­ g o l a »furati« (se); » G l e d a m j u č e r t i p a , t a m k o d m e n e u k v a r t u , z n a m g a i z p a p a g a j k e , t a m živi i s e d i u b i r c u , z a

Slens \

s t o l o m s n e k o m t r e b o m , k u i š , i u p u c a v a se, k u i š , u f u r a v a

/'A

H a š o m a n i s u koristili s l e n g k o j i j e s a d r ž a v a o n e k e iz­ r a z e t i p i č n e z a t a j s u b k u l t u r n i stil, n o k a k o o n i nisu i z o l i r a n i od drugih vršnjaka s k o j i m a dijele školske klupe i d r u g e prostore interakcije,

i

k a k o šira

urbana kultura

mladih

često stvara svoje termine i varijante slenga, t a k o su h a ­ šomani iz Zagreba govorili zagrebačkim srednjoškolskim s l e n g o m , s a m o d j e l o m i č n o t i p i č n i m z a h a š o m a n s k i stil. Ipak, d o m i n a c i j a g l a z b e n e scene u s v a k o d n e v n i m životi­ m a , kao i specifične teme upotrebe droge koje su s e d a m ­ d e s e t i h t e k p o č e l e p r e l a z i t i iz r e l a t i v n o u ž i h k r u g o v a u š i r u i ne striktno subkulturnu »kulturu m l a d i h « , osigurali su h a ­ šomanima

212

dio

autorstva

nad

»anglo-zagrebačkim«

ur-

nešto, kuiš, a n e m r e , z n a m g a , to ti je čovjek bez furke, ne s a m o d a s e taj n i k a d n e b i u f u r a l , t o j e još k u l , a l i t a j s e n i k a d nije u niš u f u r a l , k u i š , o n o n o f u r a n e š t o , k a o , s t r e j t e r s k i , a niš n e f u r a , jer g a niš n e f u r a , k u i š , i s a d b i o n t r e b a l n e k u s p i k u (šprehu) p r o d a t , i k u ž i m g a d a s e u f u r a ­ v a , a n e m r e niš i s f u r a t o s i m n e k u f u r k u , o n o , n a f o r u » u k o j u š k o l u ideš« a t o m u i n i j e n e k a f u r k a « . D r u g u i n t e n c i j u p r i m j e ć u j e m o u nazivima za joint, p o p u t đ o j a (džoja) đ o j i c a , p l j u g i c a , s m o t k a , d ž o k s , f r u l a , f r u l i c a , frf, ž r ž a , ž i ž a , truba, itd. U p o t r e b a i stiliziranje, specifična p r i l a g o d b a engles­ kih riječi n i j e s a m o k a r a k t e r i s t i k a d o m a ć e u r b a n e a d o l e s 213

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

centske scene, n e g o i drugih europskih z e m a l j a . T a k o će i

kao poznato hašomansko okupljalište u drugoj polovici

T a l i j a n i p r e t v o r i t i »roll« u » r o l l a r e « ili p o n e g d j e s a m o d o ­

s e d a m d e s e t i h g o d i n a . U t o m k r u g u , »brijaža« je o z n a č a ­

d a t i »I« z a m n o ž i n u , n a z i v a j u ć i p r i m j e r i c e d a r k e r e » I d a r k « .

vala stanje, oblik doživljaja i ponašanje p o d utjecajem neke

N a h a š o m a n s k o j s c e n i ( u n u t a r »spike« m e d u » f r e n d o v i m a i

d r o g e , n a j č e š ć e c a n n a b i s a ili L S D - a . N a p r i m j e r , p o n a v ­

f r e n d i c a m a « ) b i l o j e u o b i č a j e n o i z g o v a r a n j e d o m a ć i h riječi

l j a n j e riječi ili s l o g o v a , d r ž a n j e j e d n o g s l o v a , s a m o g l a s n i ­

na e n g l e s k o m , p o s e b n o za p r e d m e t e koji su, uz u o b i č a j e n

k a ( p o p u t »a« u ž a b a ) d u g o , d u g o , u i z g o v o r u , d a k l e s p e ­

način u p o r a b e u roditeljskoj kulturi, imali i d i m e n z i j u svoje

cifičan »dubbing« i proizvodnja e h o efekata u g o v o r u , s

u p o r a b e u subkulturi, pa je, primjerice, i m e m o ć n o g lje­

klasičnim »stoned«

pila »tigar« r e d o v i t o b i l o i z g o v a r a n o k a o »tajger«.

l i c u . »Brij«, o b i č n o j e b i l o u p u ć e n o o n o m e t k o j e v e ć » z a -

23

varijantama izgleda i g r i m a s a m a na

H a š o m a n i su u svom užem k r u g u , u d r u g o j polovici

b r i j a o « ili » p r o b r i j a o « , a » b r i j a ž a « j e l a k o o d i n d i v i d u a l n o g

s e d a m d e s e t i h , s t v o r i l i p o j a m »brijaže« i » b r i j a n j a « , što se

stanja počela označavati kolektivno, onaj prepoznati ka­

p o s t u p n o širilo kroz različite k r u g o v e , da bi svojevrsno

rakter pojedine situacije. O d pojedine situacije, d o cijelog

»brijanje« na s a m sleng, u p o t r e b o m p o j m a brijanja ušlo u

t u l u m a k o j i j e p r o š a o u s t a n j u b r i j a ž e , t a k o đ e r nije b i o v e ­

p o t p u n o s t i u širu k u l t u r u i e t a b l i r a n e m e d i j e p o č e t k o m d e ­

lik k o r a k . P o š t o j e i n a j o k o r j e l i j i m p r i s t a l i c a m a d r o g e k a o

vedesetih g o d i n a . Praćenje nastajanja i širenja slenga, k a o

p r o m j e n e svijesti ( p o s e b n o a k o o s t a n e m o k o d p s i h o d e l i k a )

i svih o s t a l i h o b i l j e ž j a s u b k u l t u r n e i šire u r b a n e s c e n e , o m o ­

j a s n o da slična stanja čovjek m o ž e ostvariti i u s l i č n i m si­

gućuje uvid u proces stvaranja, preuzimanja, promjene i

t u a c i j a m a bez d r o g e , ili b a r e m d a k o l i č i n a o t k a č e n o s t i n e

p r e o b l i k o v a n j a stvari i z n a č e n j a , g d j e a k t e r i , č a k i t a m o

m o r a biti p r o p o r c i o n a l n a k o l i č i n i d r o g e , u b r z o j e b r i j a ž a ,

g d j e n a m se na prvi p o g l e d čine p a s i v n i m » p r i m a t e l j i m a

k a o s t a n j e u z r o k o v a n o b r i j a n j e m , u k a z i v a l a n a niz m o g u ­

poruka«, zapravo sudjeluju u istom procesu.

ćih n a č i n a brijanja. Ipak, ti k o r a c i nisu napravljeni j a k o

Početke i prve autore m n o g i h subkulturnih zvukova,

b r z o , a a k o su ih n e k i a k t e r i i n a p r a v i l i b r z o , t a j se r a z v o j ,

f r i z u r a , gesti i d r u g i h d i j e l o v a i m a g e a , k a o u o v o m s l u č a j u

k a o n i s a m a riječ, n i j e p r i m j e ć i v a o n a v e ć e m d i j e l u s c e n e .

p o j m o v a slenga, teško m o ž e m o precizno utvrditi, p o s e b n o

Proći će n e k o l i k o g o d i n a , u k o j i m a će D a v o r S l a m n i g i

a k o j e riječ o n e z a b i l j e ž e n o j t r a d i c i j i . T a m o g d j e s e p o k u š a ­

Pjer Z a r d i n

započeti svoju »rock operu« - »Zagrebački

v a u t v r d i t i t k o j e p r v i k o r i s t i o o d r e đ e n i z v u k , ili n a p o z o r n i c i izveo o d r e đ e n i tip plesa, još je n e k a k o i m o g u ć e slijediti osnovne okvire za istraživanja, poštujući knjige, filmske, v i d e o ili z v u č n e z a p i s e , a l i u n u t a r n a r a t i v n e k u l t u r e u r b a n i h p l e m e n a , g d j e s u g e n e r a c i j s k a iskustva č e s t o p r e k i n u t a u »lancu« hipotetskog p r e n o š e n j a »s g e n e r a c i j e na g e n e r a ­ c i j u « , r i j e t k o k a d s e m o ž e s a s i g u r n o š ć u tvrditi š t o j e s t v a r n i p o č e t a k i tko je prvi autor. U n u t a r d o s e g a o v o g a istraživa­ n j a , p o j a m »brijaže« i »brijanja« n a l a z i m o u u ž e m k r u g u , p o ­ put m a n j e g »skupa škvadri«, koji je posjećivao D ž a m i j u

214

»Stoned«, i a k o d o s l o v n o znači o k a m e n j e n , u e n g l e s k o m se toliko k o ­ ristio za o p ć e stanje p o d d j e l o v a n j e m c a n n a b i s a da ga je p r i m j e r e n o prevesti naprosto s »napušen«. Ipak, za stanja koja je p o n e k a d teško nijansirati i koja spadaju u napušena stanja, postoje d v a o s n o v n a termina za d v a temeljna osjećaja - biti »stoned« i biti »high«, g d j e p r v o o z n a č a v a p o č e t a k , p s i h o d e l i č n o g osjećaja n a j a v l j e n o g [ n e š t o težim u d a r c e m m a l j a p o glavi, a d r u g o nešto nježnije kgtapultiranje u sličan a l i he i išli osjećaj napušenosti. D a n a s se ti termini redovito koriste u Nizozemskoj k a d a turisti ili d r u g i posjetioci legalnih p r o d a j n i h mjesta pitaju za vrstu ili tip d j e l o v a n j a neke od biljki sa c j e n i k a , pa im se od strane k o n o b a r a o b i č n o uputi p r o t u p i t a n j e : »Želite li biti više s t o n e d ili više high?«

215

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

b r i j a č « , i j o š ć e n e k o l i k o š k v a d r i p r i g r l i t i izraz, d a b i u

p o j m u »brijačine« pripiše značenje iz prve faze, no to su, s

o s a m d e s e t i m g o d i n a m a s v e šira s u b k u l t u r n a s c e n a » b r i j a ­

o b z i r o m na širinu u r b a n e scene adolescentskih životnih

la« i g o v o r i l a o b r i j a n j u , u p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , j o š

stilova, bili izdvojeni primjeri. D o k je stanje p o s r e d o v a n o

uvijek n e d o t i č u ć i

kulturu

d r o g o m , k a o jedno od intenzivnih stanja, bilo uključeno u

m l a d i h , niti e t a b l i r a n u d o m i n a n t n u k u l t u r u . T a k o m o ž e m o

z n a č e n j e » b r i j a n j a « u n j e g o v o j d r u g o j fazi š i r e n j a , o n i k o j i

g o v o r i t i o b a r e m tri f a z e » b r i j a n j a « : p r v a je o n a u k o j o j

s u inzistirali n a t e š k o j d r o g i , i t o p o n a j p r i j e o p i j a t i m a , k a o

t e r m i n n a s t a j e , i za k o j u p o s t o j e i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e , a

g l a v n o m s a d r ž a j u p o j m a , nisu i m a l i š a n s u vratiti p r i č u n a

u p o t r e b a s e širi k r o z d i j e l o v e u r b a n e s u b k u l t u r e . Z a n i m l j i ­

opis blizak »kljucanju«, jer bi se t i m e postigla s a m o neže­

v o j e d a d r u g a i n t e r p r e t a c i j a b r i j a n j a t a k o đ e r z a s n i v a izraz

ljena redukcija već i z b o r e n o g značenja koji je većina aktera

n a stanju u z r o k o v a n o m d r o g o m , ali n a p o t p u n o drukčiji

sa z a d o v o l j s t v o m p r i h v a ć a l a . U d r u g o j fazi m n o g e š k v a d r e

n a č i n - n e k a o p s i h o d e l i č n i m d j e l o v a n j e m c a n n a b i s a ili

d o d a j u s v o j e o b l i k e u p o t r e b e , p a n e t k o m o ž e biti n a b r i j a n ,

LSD-a

kao

u b r i j a n , z a b r i j a n ili i z b r i j a n , p o s t o j e b r i j a č i i b r i j a č i c e , r a z n a

stvarni opis o m a m l j e n o g stanja izazvanog o p i j a t i m a , k a d a

b r i j a n j a , b r i j e i b r i j a č i n e , a o n i k o j i su osjetljivi na s l e n g k a o

č o v j e k n a s l o n j e n n a vlastitu r u k u , p o v r e m e n o p r e l a z i r u ­

legitimaciju o d a b r a n i h p o z n a v a l a c a t a j n o g jezika, uz o n e

k o m , k a o d a s e č e š k a , p r e k o l i c a , i i z a z i v a k o m e n t a r »vidi

k o j i s p r e m n o r e a g i r a j u n a sve č e š ć u p r i s u t n o s t n e k o g i z r a ­

g a , b r i j e « . O v a i n t e r p r e t a c i j a bit ć e o b n o v l j e n a u d r u g o j

z a n a s c e n i , n a p u š t a j u t e r m i n p o k u š a v a j u ć i stvoriti n o v i , ili

polovici o s a m d e s e t i h , ali za širenje p o j m a b r i j a n j a važni­

d o d a j u varijacije na postojeći. T a k o će akter koji primijeti

j o m mi se čini prva, koja naglašava aktivni princip brijača

p r e č e s t u u p o t r e b u p o j m a » b r i j a č « , a k o želi s t v a r n o

(brijačice) i svojevrsnu p r o i z v o d n j u brijaže. N o , bez obzira

»brijač slenga« prijeći b a r e m na »brico«, d o d a j u ć i novi u g o ­

n a t o što b i n e t k o m o g a o i o d i n t e r p r e t a c i j e o p i j a t s k o g

đ a j (pridonoseći brijanju i zadržavajući posebnost) »brijač-

brijanja napraviti potrebne korake u širenju značenja, na­

kom« značenju s a m o g p o j m a brijanja. Neki će, umjesto

č i n n a k o j i s e izraz k o r i s t i o u d r u g o j fazi u k a z u j e n a d i n a ­

» b r i j a « , g o v o r i t i »blija« ili p o s e g n u t i z a s t a r o m š a t r o m p a

mičnost, otkačenost i kreativnu napetost blisku »prvom«

situaciju nazvati »jabri«, u slučaju da n j i h o v a uža o k o l i n a

džamijskom krugu, gdje brijanje počinje psihodelicima.

šatru u t o m p o g l e d u već nije revitalizirala. T a k v a »sitna

omogućeno

sve s u b k u l t u r n e s c e n e ,

teatraliziranje

situacije,

opću

nego

bili

D o k prva faza o z n a č a v a prisutnost t o g p o j m a u užem

d i s t a n c i r a n j a « i d r u g e i n t e r v e n c i j e u ( n o v o ) s t v o r e n i izraz

krugu škvadri i n j e g o v o p o s t u p n o , l a g a n o širenje, d r u g a ,

svjedoče o p o o d m a k l o s t i d r u g e faze, što znači da je p r o ­

približno o d polovice d o kraja osamdesetih, o b u h v a ć a brzo

slava za o d r e đ e n o g aktera prošla. Proslava se odnosi na

širenje p o j m a brijanja na g o t o v o svim s u b k u l t u r n i m sce­

tip p r i h v a ć a n j a p o j e d i n i h ključnih riječi slenga na s u b k u l -

n a m a i Široj u r b a n o j k u l t u r i m l a d i h . U d r u g o j f a z i , b r i j a n j e

t u r n o j s c e n i ; riječ j e o p o s e b n o m u ž i v a n j u , o d u š e v l j e n j u ,

p o č i n j e o z n a č a v a t i p u n o širi s p e k t a r i n t e n z i v n i h d o ž i v l j a j a

otkrivanju značenja, o ekstatičkoj upotrebi novootkrivene

(na t u l u m u , k o n c e r t u , u k a f i ć u , k l u b u ili ž i v o t u u o p ć e ) ,

riječi i r a d o s t i p r e p o z n a v a n j a t u đ i h , d r u g i h , a i s t o v r e m e n o

p r e r a s t a j u ć i u s i m b o l z a b i l o k a k v u r a d n j u ili s i t u a c i j u k o j a

zajedničkih oblika upotrebe p o j m a koji u t o m razdoblju

je intenzivna, o t k a č e n a , p o v i š e n o g pulsa i z n a č e n j a . Tije­

oduševljenja i stalne upotrebe evidentno i m a snažan n a b o j .

k o m d r u g e faze zabilježeno je nekoliko p o k u š a j a da se

Taj se n a b o j m o ž e potrošiti, i razdoblje »proslave« (u k o j e m

2l6

217

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

n e s u d j e l u j e svaki a k t e r j e d n a k o p a o t u d a r a z l i č i t e p e r c e p ­

ispita ili b i l o k o j e s i t u a c i j e k o j a j e p r o š l a d o b r o , u s p j e š n o ,

cije intenziteta i t r a j a n j a n e k o g razdoblja) završava. M e đ u ­

intenzivno, na pitanje »kako je bilo« o d g o v a r a o s »ludilo«,

t i m , t o n e z n a č i d a p o j a m n e s t a j e i z u p o t r e b e . O n j e , što

d i o a k t e r a z a b r a n i o j e sebi u p o t r e b u ( p r o f a n i r a n o g a , o d

o z n a č a v a p o č e t a k t r e ć e f a z e , u š a o u širu k u l t u r u m l a d i h , i

u p o t r e b e izlizanog p o j m a ) ludila. Z a m j e n a je bila »samo

u medije d o m i n a n t n e kulture. Jedan od prvih slučajeva

takva«. Koncert je b i o » s a m o takav«, g o s t o v a n j e » s a m o takvo«

o d n o s i s e n a i n t e r v j u J a s e n k a H o u r e Vjesniku, u d o b a k a ­

i s a m o se na takav način stvara novi sleng, stalna p r o i z v o d ­

da je u S r b i j i Milosevic v e ć b i o na v l a s t i i » a n t i b i r o k r a t s k a

nja p o j m o v a i značenja koja katkad ostane u užem krugu, a

revolucija« u p u n o m z a m a h u , a Hourina pjesma »Mojoj

katkad zaposjedne i medije etablirane kulture.

majci« postajala s i m b o l o m izražavanja nacionalnih osje­

H a š o m a n i su, k a o i drugi njihovi vršnjaci, naslijedili

ć a j a . T a d a je, na pitanje »Zašto ne svirate u B e o g r a d u « ,

d i o slenga t i p i č n o g za g r a d s k u kulturu pa su t r a m v a j zvali

H o u r a objasnio k a k o je t a m o »nabrijana situacija«. Od

f r e s k o m ili n a p r o s t o ( o p e t e n g l e s k i ) t r a m o m , k a o i » š a t r o -

t a d a su i d r u g i a k t e r i u j a v n o s t i s p o m i n j a l i b r i j a n j e , pa je u

v a č k i « g o v o r p r i j a š n j i h g e n e r a c i j a , k o j i s u , č i n i s e , više p r i ­

d e v e d e s e t i m a o n o u š l o i u n o v i n s k e n a s l o v e , n e više n u ž n o

h v a ć a l i š t e m e r i i » d e č k i iz k v a r t a « , a t a j je g o v o r p r e ž i v i o i

r i j e č i m a n e k o g i z v a n a , t k o stiže s a o d r e đ e n e s c e n e , n e g o

u i d u ć i m r a z d o b l j i m a . Sirenje e n g l e s k o g jezika u slengu

upotrebom samih novinara i urednika.

Danas, k a d a je

sigurno m n o g o d u g u j e kulturi slušanja glazbe k o j u su nje­

u p o t r e b a brijanja u b r o j n i m izvedenicama već višegenera-

g o v a l i h a š o m a n i , ali ne s m i j e m o zanemariti ni d o m i n a c i j u

cijska i v a n z a g r e b a č k a , na s u b k u l t u r n i m m j e s t i m a n j e n o g

e n g l e s k o g na filmu i u d r u g i m m e d i j i m a , ne s a m o kulture

nastanka susrećemo i p o t p u n o prisvajanje brijanja u sva­

mladih. Ako hašomanski govor, s obzirom na dominantne

kodnevnom govoru, m i m o do sada uobičajenog značenja

t e m e i termine, s a g l e d a m o unutar roditeljske kulture, o n d a

i n t e n z i t e t a , t a k o d a z a m j e n j u j e i g l a g o l e p o p u t »misliti«,

n a m većina tog g o v o r a izgleda k a o specifičan sleng. Nazivi

»raditi«, »ići«, » o č e k i v a t i « itd. ( » H o ć e m o li stići na o v a j v l a k ?

b a n d o v a i drugih aktera rock kulture, festivala, koncertnih

B r i j e m d a h o ć e m o « , »Ja b r i j e m d a j e v e ć o t i š a o « , » K a d

d v o r a n a u S a n F r a n c i s c u ili L o n d o n u , n a s l o v i p j e s a m a ,

b r i j e š n a m o r e « i si.) J e d n o o d o s n o v n i h o d r e đ e n j a b r i j a ­

tipovi gitara i p o j a č a l a , zvučnih efekata, i m e n a za pozor­

n j a , i d a l j e , u n a j š i r e m k r u g u , o d n o s i se na intenzitet, p o -

n i c u ili vrste p l e s a , s l o g a n a i u z v i k a i z d i j e l o v a p j e s a m a ,

višenost i graničnost situacije koju opisuje. U o s t a l o m , u

o n o m a t o p e j s k i artikuliranih o p o n a š a n j a riffova, naziva za

D a l m a c i j i s e u v i j e k g o v o r i l o d a b u r a »brije«.

dijelove odjeće, uz d o m a ć e skraćenice, n a d i m k e i nazive

U S p l i t u , p o j a m najsličniji » b r i j a n j u « jest » p e g l a « i » p e ­

škola, kafića, okupljališta, škvadri, školskih situacija i o n i h

g l a n j e « . N o , »đir« i » l u d i l o « širili su se iz s u b k u l t u r n e u p o t r e ­

n a t u l u m u , m a n j e ili više š i f r i r a n i h t e r m i n a o s e k s u ili d r o ­

b e u k u l t u r i m l a d i h i r o d i t e l j s k o j k u l t u r i p u n o v i š e n e g o što

g a m a p r i l i k o m t e l e f o n s k i h r a z g o v o r a , i s v e g a o s t a l o g što

j e t o slučaj s » p e g l o m « . T i p i č a n p r i m j e r p r e s t a n k a u p o t r e b e

prosječan

hašoman

može

izgovoriti,

recimo

telefonom

o d r e đ e n e riječi k a d o n a p o s t a n e d o i s t a m a s o v n a , p r e d s t a v ­

p r i j a t e l j u , sve t o m o ž e z a z v u č a t i p r i l i č n o s t r a n o i n e r a z u m ­

l j a j u splitski akteri koji su z a p o č e l i s » l u d i l o m « (ili n e š t o m a n j e

ljivo p r o s j e č n o m roditeljskom u h u . N o , to je u o b i č a j e n a

raširenim o p i s o m pozitivnog stanja p o p u t ludila - »bolnica«)

značajka subkulturne scene, koja g o v o r i , s jedne strane o

i k a d je svatko n a k o n nekog koncerta, utakmice, t u l u m a ,

snažnom posvećenju pojedinim, za dominantnu

218

kulturu 2IQ

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

previše »parcijalnim«, »uskim« i n e p o z n a t i m t e m a m a , p o ­

d a n e k o m e p j e s m a B o b a D y l a n a (ili b i l o k o g a d r u g o g a )

p u t o n i h iz svijeta r o c k k u l t u r e , i, s d r u g e s t r a n e , o d r u k č i ­

može

jim (formalnim i neformalnim) komunikacijskim mrežama i

b o j o m g l a s a , bez o b z i r a na tekst koji m n o g i a d o l e s c e n t i u

sugerirati

određeni

ugođaj,

proizveden

gitarom,

b r z o m š i r e n j u i n f o r m a c i j a , što a d o l e s c e n t i m a p o m a ž e u

svojim prvim susretima i identifikacijskim procesima g o t o ­

izgradnji svog jezika/svijeta.

vo redovito ne razumiju. Z b o g toga modelskog, neverbal­

Sleng intervencije u jeziku m o g u biti p r i k a z a n e k a o s v o ­

n o g , n a zvuk o s l o n j e n o g p r i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a s t i l o v a

jevrsna regresija, o d n o s n o redukcija v o k a b u l a r a i o p ć e n i t o

rock kulture u n a š e m p r o s t o r u , m o r a m o uvažiti razlike koje

k u l t u r n o o s i r o m a š e n j e , pri č e m u neki p r i m j e r i i z s u b k u l t u r ­

se p o j a v l j u j u , k a k o u stupnju refleksije p o j e d i n i h p r o b l e m a

n o g ž i v o t a , s v o đ e n j e m k o m u n i k a c i j e n a d v i j e , tri p s o v k e i

(poput maskulinizma) na s a m o j sceni, t a k o i u k o n a č n o m ,

upitnu artikulaciju, m o g u poslužiti takvim i n t e r p r e t a c i j a m a .

» d o k u m e n t a r n o m « o b l i k u što g a

N o , u p o t r e b a s l e n g a u s u b k u l t u r i o d v i j a s e n a više r a z i n a i

grafskog zapisa o »vječno hibridnim« akterima na sceni

nalazimo unutar etno­

n a č i n a , a n e k i o b l i c i d e f i n i t i v n o m o g u biti n a z v a n i k r e a t i v ­

rock (sub)kulture u Hrvatskoj. N a r a v n o , takvi hibridni ak­

n i m a i o b o g a ć u j u ć i m a , da ne g o v o r i m o o u l o z i i z n a č e n j u

t e r i n a s t a j u u A m e r i c i i V. B r i t a n i j i , k a o i d r u g d j e u E u r o p i ,

s a m e igre sa z n a č e n j i m a u životu urbanih p l e m e n a , aktera

p o s r e d o v a n i vlastitim k o n t e k s t o m i značenjskim s k l o p o v i ­

nastajanja i nestajanja slenga.

ma (pre)oblikovanih sadržaja rock kulture. T a k o su na

H a š o m a n i s u , k a o što j e n a više p r i m j e r a p o k a z a n o ,

s c e n i z a g r e b a č k i h h a š o m a n a bili v i d l j i v i o n i o p ć i p o m a c i ,

heterogen skup aktera, kojega u nekim razdobljima ka­

najprije na simboličkoj razini i strukturama i m a g e a , koji su

rakterizira

posredovanjima

s u g e r i r a l i i n t e r v e n c i j u (već d a v n o z a p o č e t u b e a t n i č k o m i

rock kulture, i etiketiranje okoline, nastalo na osnovi v a n j ­

hipijevskom djelatnošću) u konvencionalni m o d e l ženskog

skog izgleda, roditeljskoj kulturi najčešće neprihvatljivog.

i m u š k o g odijevanja i izgleda uopće. D u g a kosa, u pro­

N a o p ć o j razini z a j e d n i č k e scene m o g u ć e j e o d č i t a t i o n o

storu o kojem g o v o r i m o ,

što r o d i t e l j s k a k u l t u r a d o ž i v l j a v a p r v e n s t v e n o k a o p a s i v n o s t

t r a d i c i o n a l n e muške frizure, iako se p o d utjecajem m o d e

ili z a p u š t e n o s t , n o d o b a r d i o t a k v o g d o ž i v l j a j a m o ž e m o

produljila. Kad se t o m e d o d a j u drugi elementi imagea,

imenovati

zajednička

i

scena,

osigurana

manje optužujućim

pojmovima vezanim

uz

» o p ć i d o j a m « h a š o m a n a , k a o šjojji:_mjn3jjuJ:)^^

n i k a k o nije bila karakteristika

m o ž e m o govoriti o dimenziji h a š o m a n s k o g odstupanja od t r a d i c i o n a l n i h slika

muškarca.

Ipak,

unutar same

rock

sivnost), r e c e p t i v n o s t T m e l f i t a t i v n o s t , z a n e s e n o s t . N o , u z h a -

kulture, k a o i na h a š o m a n s k o j sceni, prisutni su m n o g i

šomanski i m a g e ide i orgijastički h e d o n i z a m , .euforičnost,

o b r a s c i m a s k u l i n i z m a koji se ne m o ž e prikriti niti u m a n j i t i

ekspresivnost, a pitanje maskulinizma pokazuje suprotnosti

d u g o m k o s o m . D o m i n a c i j a muških aktera n a rock sceni

na zajedničkoj sceni različitih h a š o m a n s k i h aktera. Već je

neupitna je, no d i o stvorenog senzibiliteta predstavlja most

više p u t a r e č e n o d a h a š o m a n i , k a o n i d r u g i d o m a ć i s u b ­

p r e m a neagresivnoj muškosti. To je naslijeđe kulture intro­

kulturni stilovi, ne slijede u potpunosti o n e o b r a s c e koji se,

spekcije, mekanijih i otvorenijih o b l i k a izraza, a osnažuje

m e đ u ostalima, n a m e ć u američkim i britanskim sociolozi­

se p o s t o j a n j e m škvadri u k o j i m a žene nisu »privjesak«, n e ­

ma u njihovim interpretacijama značenja djelovanja nekog

go u ravnopravnoj interakciji oblikuju zajedničke strukture

aktera rock kulture, i koji se o d n o s e na izravno r a z u m i j e ­

o s j e ć a j a k o j e d i j e l i š k v a d r a (ili s k u p š k v a d r i ) . P r i m j e r i c e ,

v a n j e svih t e k s t o v a i p o r u k a n a e n g l e s k o m j e z i k u . T o z n a č i

potkraj sedamdesetih je m e đ u ženskim, ali i z n a č a j n i m

220

221

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

muškim dijelom h a š o m a n s k e scene omiljeni autor bio Neil

v a n j a š k v a d r i i sličnih » a f e k t i v n i h z a j e d n i c a « , k o n s t r u i r a l i su

Y o u n g , k a k o iz r a z d o b l j a svog r a d a s C r o s b y j e m , Stillsom i

d o ž i v l j a j u ž e ili šire z a j e d n i č k e s c e n e z a s v a k o g a k t e r a p o ­

N a s h o m , tako i na osnovi d u g o g i p l o d n o g samostalnog stvaranja, p r a ć e n o g p o v r e m e n o b e n d o m »Crazy Horse«. To je s a m o j e d a n od p r i m j e r a , ali ilustrativan, za p r o m j e n u t r a d i c i o n a l n o g lika muškarčine, za p r i h v a ć a n j e osjećajnih i d j e l o m i č n o »autsajderskih« e l e m e n a t a i m a g e a koji m u š k o g adolescenta uče novim, netradicionalno muškim ekspre­ sijama. Već s a m a identifikacija sa z v u k o v i m a i »bolećivim« g l a s o m Neila Y o u n g a svjedoči o putu kojim se unutar sce­

s e b n o , bez o b z i r a n a p r i h v a ć a n j e ili o d b i j a n j e s a m o g t e r ­ m i n a » h a š o m a n i « . P o s t o j a l a j e i svijest o d r u g i m g r u p a m a , prije svega o n i m p r o f i l i r a n i m , p o p u t š m i n k e r a i štemera, d o k s u s e z a »šutljivu v e ć i n u « d r u g i h g r u p a m l a d i h koristili izrazi p o p u t » n o r m a l n i « , » p r o s j e č n i « ili » s e l j a č i n e « . H a š o m a n i s u smatrali š m i n k e r e n e p r i j a t e l j i m a n a s i m b o ­ l i č k o m p l a n u , što j e m o g l o b i l i i z r a ž e n o n a r a z l i č i t e n a č i n e ,

ne m o ž e krenuti, da bi se, e v e n t u a l n o , uz prisutnost žen­

od b l a g o g i humonsličkog pristupa, do prerastanja simbo­

s k o g dijela koji je Y o u n g o v u bolest, epilepsiju, d o ž i v l j a v a o

ličkog o d m a k a u mržnju i netrpeljivost, m e đ u t i m , osnovni

k a o p r e d n o s t i r a z l o g više z a l j u b a v i p o š t o v a n j e , s t i g l o d o

je o d n o s b i o d i s t a n c i r a n i u j e d n o j d i m e n z i j i r a v n o d u š a n ,

složenijih oblika o d m a k a od maskulinizma. To ne znači da

p o p u t »mi r a d i m o s v o j e , o n i s v o j e . . . « M e đ u t i m , s a š t e m e -

je Y o u n g izravno d | e l o v a o svojim tekstovima (koji su d a l e ­

r i m a je o d n o s b i o u stan|u »ratne pripravnosti«, k o l i k o se o

ko od bilo kakvog feminizma)

nekoj

ili d a u n e k o m d r u g o m

pripravnosti

unutar hašomanske

pasivnosti

uopće

kontekstu subkulturni akteri ne m o g u preuzimati elemente

može govoriti. Z b o g dimenzije fizičkog sukoba, prosudba

Y o u n g o v o g stvaralaštva i i m a g e a m i m o n a v e d e n o g o m e k š a ­

š m i n k e r a m o g l a je biti p o v o l j n i j a u o n o j m j e r i u k o j o j su se

vanja

šminkeri distancirali od štemera,

maskulinizma,

ali

svjedoči

o stvarnim procesima

identifikacije i razmjene neverbalnih paketa utjecaja u jed­

jer prvi

su

hašomane

ugrožavali simbolički, a drugi krajnje izravno.

n o m konkretnom razdoblju, i konkretnom kontekstu dijela zagrebačke hašomanske scene.

Na drugoj

razini,

neki

akteri rock kulture p o m i c a l i su granice spolnih identifika­ c i j a k a o t a k v i h , p o p u t D a v i d a B o w i e a , j o š više u z d r m a v a ­

Štemeri

lako

Štemeri su konstanta kulture m l a d i h , a m o ž e se reći

hašomanska scena dijeli o n u o p ć u mušku d o m i n a c i j u koju

da u b r o j n i m o b l i c i m a , s više resursa i t e h n i č k e o p r e m l j e ­

je »duh šezdesetih« s a m o n a č e o , ipak, u u s p o r e d b i s d r u ­

nosti, neke dimenzije štemerskog djelovanja karakteriziraju

g i m akterima tadašnje adolescentske urbane scene, p o p u t

d o m i n a n t n u k u l t u r u , o d n o s n o o n o što z o v e m o »povijest« i

šminkera i štemera, hašomani predstavljaju područje ekspe­

»civilizacija«, sa snažnim n a g l a s k o m na r a t o v a n j e , m n o g e

r i m e n a t a , pa i d j e l o m i č n o g n a p u š t a n j a i »razmekšavanja«

oblike nasilja, pljačke i p o r o b l j a v a n j a . U usporedbi s veli­

tradicionalnog maskulinizma. Tome nesumnjivo pridonosi

k i m svjetskim a k t e r i m a , l o k a l n i štemeri m o g u djelovati k a o

i o d m a k o d a l k o h o l a koji s u učinili m a l o b r o j n i , ali u o č l j i v i

g o t o v o b e n i g n i p o d s j e t n i k n a i n d i v i d u a l n e ili m a n j e g r u p ­

jući t r a d i c i o n a l i z a m i d e t e r m i n i z a m s p o l n i h u l o g a ,

hašomanski akteri.

ne o b r a č u n e , čak svojevrsno viteštvo i nekadašnji ideal

H a š o m a n i su bili svjesni s e b e i s v o g i d e n t i t e t a , a vlastiti

» d v o b o j a « , k a o p o t v r d u vještine i psihofizičke sposobnosti

izbor g l a z b e n i h identifikacijskih p o d l o g a , uz d r u g a j ^ a z l i k o -

u o b r a n i časti. Štemeri su također j e d a n od prvih aktera,

222

223

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

u k l j u č e n u n u t a r šire c j e l i n e » š k v a d r i s u g l a u l i c e « u p r v a sociološka istraživanja u r b a n i h , m e đ u s o b n o o d v o j e n i h a d o l e s c e n t s k i h s v j e t o v a k o j i ć e p e d e s e t i h biti n a z v a n i » d e l i n ­ kventnom subkulturom«.

d o m , s u s j e d s k o m ( k v a r t o v s k o m ) p r i p a d n o š ć u i stvorili o b l i ­ ke druženja i d j e l o v a n j a koji j a k o p o d s j e ć a j u na o p i s a n e o b r a s c e iz a m e r i č k i h s t u d i j a o » d e č k i m a s u g l a u l i c e « . U s ­ p j e h u š k o l i nije b i o k a r a k t e r i s t i k o m g r u p e k o j a j e t o č n o

J e d n o od rijetkih (manjih) istraživanja štemerske sub­ k u l t u r e , r a đ e n o u t r a d i c i j i h r v a t s k e e t n o l o g i j e , u k o j o j se u r b a n e s u b k u l t u r e p o j a v l j u j u k a o l e g i t i m a n p r e d m e t istra­ živanja i koja usvaja dio sociološke tradicije (od čikaške do b i r m i n g h a m s k e ) s k o j o m i o n a k o dijeli »etnografsku« kvalitativnu m e t o d o l o g i j u , o b r a đ u j e zagrebačke »martićevce« š e z d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h g o d i n a o v o g s t o l j e ć a . ( K a l a p o š , 1 9 9 5 . ) Priča o d o m a ć i m » d e č k i m a iz kvarta« (ili ulice) d o i s t a n a l i k u j e k l a s i č n i m s o c i o l o š k i m s t u d i j a m a o »street c o r n e r « š k v a d r a m a . Tu je » t e r i t o r i j a l n o s t « , o k o j o j P. C o ­ 24

hen govori u kontekstu raznolikih subkulturnih stilova ute­ meljujući u njoj u n u t a r - g r u p n u (subkulturnu) konfliktnost, uzeta za o s n o v n o p o s r e d o v a n j e identiteta. D o k a z i v a n j e u t u č n j a v i ili d r u g i m o b l i c i m a »frke« i u p e č a t l j i v i h d j e l a , d e f i ­ niranje granica d o m a ć e g teritorija i o b r a n a teritorija k a o životno pitanje časti, p o d i z a n j e reputacije i statusa o s v a j a ­ n j e m » p l e s n j a k a « n a t u đ e m t e r i t o r i j u , k r i m i n a l i z a c i j a , loš uspjeh u školi, nepostojanje socijalne mobilnosti i jasno u o č a v a n j e i r a z d v a j a n j e »štrebera« k a o s o c i j a l n o m o b i l n i j i h

Ratnici p o d z e m l j a

(»corner

z n a l a t k o |e u n u t a r g r u p e a t k o i z v a n , i k o j a je u s v o m

boy«) d e č k a iz k v a r t a , t i p i č n e su i z a j e d n i č k e k a r a k t e r i s t i k e

d j e l o v a n j u č e s t o kršila z a k o n s k e n o r m e , i s k a z u j u ć i b u n t

tog dijela subkulture m l a d i h , k a k o u A m e r i c i , tako i u Hr­

p r e m a š i r e m d r u š t v u u l e p e z i a k t i v n o s t i , o d brze i b u č n e

vatskoj.

v o ž n j e m o t o c i k l i m a , d o t u č n j a v e s d r u g i m g r u p a m a ili d e ­

vršnjaka

(»college

boy«)

od vlastitog

položaja

M a r t i ć e v c i ( d a k l e š k v a d r e iz M a r t i ć e v e u l i c e ) u n a v e ­ d e n o j s u studiji m u š k i p o t o m c i p o s l i j e r a t n i h z a g r e b a č k i h useljenika koji su se s n a ž n o identificirali s vlastitim g r a 24

C o h e n o v p o j a m teritorijalnosti razlikuje s e o d d a n a š n j e g , p o s t m o d e r n o g p o j m a de/re/teritorijalizacije, k a o što se i p o j a m o z n a č a v a n j a u interakcionizmu koristi m i m o sociolongvističke u p o t r e b e označitelja i označenog.

224

moliranja

kioska.

Evocirajući

klasična

istraživanja

naše

e t n o l o g i j e , koja p o k a z u j u prisutnost »društva m l a d i ć a « u našoj tradiciji, identifikaciju sa s e l o m i stvaranje u l o g e »ču­ vara morala« (Capo Zmegač,

1995.), martićevci čuvaju

»svoj« t e r i t o r i j , i m a j u k o n t r o l u n a d » s v o j i m « p l e s n j a c i m a t e p o v r e m e n o p r o v o c i r a j u i p o k u š a v a j u zaposjesti tuđi teren ili t u đ i p l e s n j a k . D o k a z i v a n j e m u š k o s t i i s n a g e , p o n i ž a v a 225

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

nje s t r a n c a n a s v o m t e r i t o r i j u » p r o d a j o m c i g l e « i s l i č n i m ,

koja d r u g a kvartovska (ulična) suprotstavljenost, to je bio i

u o b i č a j e n s u s a d r ž a j g r u p n e d j e l a t n o s t i . Riječ j e o u č e n i ­

o k v i r i s a d r ž a j š t e m e r s k o g r i t u a l a , l a k o su š t e m e r i išli u

c i m a »zanatskih« škola,

k o j i m a su druženje i aktivnosti

k l u b o v e ili n a n e k a d a š n j e » p l e s n j a k e « , g l a z b a nije b i l a k o n ­

škvadre d a l e k o ispred bilo kakvog z a n i m a n j a za nastavu,

s t i t u t i v n a z a n j i h o v i m a g e , č a k n i n o g o m e t n o n a v i j a n j e nije

l a k o j e sitni k r i m i n a l p r i s u t a n , s a d r ž a j n a j č e š ć i h z a k o n s k i h

bilo presudno (do p r o m j e n a koje nastaju u osamdesetim).

prekršaja ukazuje na sličnu »neutilitarnost« o kojoj g o v o r e

Š t e m e r s k e š k v a d r e n o s i l e s u i m e n a s v o j i h č e t v r t i ili u l i c a ,

američki sociolozi »delinkventne subkulture«, g d j e je u n a ­

p o p u t »Trnjani«, »Martićevci«, »Utrinaši«, ali su nazivane i

šim uvjetima »remećenje j a v n o g reda i mira« uz uništava­

po istaknutim

nje j a v n e ili p r i v a t n e i m o v i n e b i l o n a j z a s t u p l j e n i j e . O s j e ć a j

poput »Cobrini dečki« , »Zmik i njegovi« itd. Dio štemera

ličnostima

(»vođama«)

neformalne grupe,

2 5

m o ć i , stvaranje reputacije u »konfliktnoj subkulturi« i d o k a ­

je bio kriminaliziran, no postojale su razne »društveno pri­

zivanje kontrole n a d teritorijem, tvorilo je p r e v l a d a v a j u ć i

hvatljive« u l o g e kojih su se štemeri r a d o p r i h v a ć a l i , p o p u t

m o t i v a c i j s k i b l o k i z k o j e g m o ž e slijediti p o t r e b a d e m o l i r a ­

u l o g e r e d a r a ili i z b a c i v a č a u k l u b o v i m a . N a r a v n o , n i š t e ­

nja kioska u t u đ o j četvrti, ali p r i m a r n o z b o g u g r o ž a v a n j a

m e r i nisu j e d n o z n a č n a i h o m o g e n a g r u p a , n j i h o v e š k v a d r e

s u p a r n i č k e š k v a d r e k o j a ć e snositi p o s l j e d i c e , a n e n e

i e k i p e s u t a k o đ e r p r o l a z i l e kroz d i f e r e n c i j a c i j e , r a s p a d a l e

p o s r e d n e materijalne koristi. Ipak, d i o djelatnosti o v e (po

se i p o n o v o stvarale. M o g u ć je b i o p o m a k p r e m a sport­

m n o g o č e m u slične d r u g i m a ) kvartovske škvadre sadrža­

s k i m a k t i v n o s t i m a ili p r o f e s i o n a l i z a c i j i k o j a u d a l j a v a šte­

v a o j e i teže p r e k r š a j e z b o g k o j i h s u m n o g i a k t e r i p r o v e l i

m e r a s u l i c e . M n o g i š t e m e r i nisu s u d j e l o v a l i u d r u g i m k r i ­

više m j e s e c i , p a i g o d i n a , u » k a z n e n o - p o p r a v n i m d o m o ­

m i n a l n i m a k t i v n o s t i m a ( p o p u t šverca k i n o - k a r t a m a , sitnih i

v i m a « . P o š t o se s t u d i j a o d n o s i na m a r t i ć e v c e iz š e z d e s e t i h i

krupnijih krađa) osim u ritualnim subotnjim tučnjavama,

s e d a m d e s e t i h g o d i n a , o č e k i v a n j e p o d a t a k d a o n i nisu

ali postojala je kulturološka usmjerenost p r e m a l i k o v i m a

koristili d r o g u , d o k s u a l k o h o l u ž i v a l i u v e l i k i m k o l i č i n a m a .

» n e g a t i v a c a « - u s v a k o j š t e m e r s k o j š k v a d r i , o n i k o j i su bili

O d n o s p r e m a »štreberima« iz vlastitog kvarta (kao i p r e m a

u z a t v o r u i slovili k a o »teški r a z b i j a č i « , v i s o k o su k o t i r a l i na

» h a š e r i m a « , i a k o se u s t u d i j i ne d e t a l j i z i r a o d n o s s t o m

ljestvici p o z i t i v n i h k a r a k t e r i s t i k a . U h r v a t s k o m k o n t e k s t u šez­

g r u p o m ) kretao se od prezira do uvažavanja i iskazivanja

d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h ( t a k o đ e r i k a s n i j e , s a m o uz v e ć i

kvartovske solidarnosti u specifičnim situacijama.

b r o j m o g u ć i h p o s r e d o v a n j a stila i a r t i k u l a c i j e s v a k o d n e v ­

Š e z d e s e t e i s e d a m d e s e t e g o d i n e su r a z d o b l j e u k o j e m štemeri, u skladu sa s v o j o m kvartovskom i s l i č n o m p r i p a d ­ n o š ć u , i s p i s u j u p o v i j e s t »frki«, s u k o b a i v e ć i h t u č n j a v a o k o j i m a ć e s e g e n e r a c i j a m a p r i č a t i , i t o bez p o s r e d o v a n j a n o g o m e t n o g ili n e k o g d r u g o g k o n t e k s t a - čista k v a r t o v s k a š t e m e r s k a p r i č a . O n o što j e v r i j e d i l o z a m a r t i ć e v c e , u o d ­ nosu p r e m a d r u g i m g r u p a m a , zajedničko je obilježje veći­

n o g s u b k u l t u r n o g života u s m j e r e n o g m i m o d o m i n a n t n i h v r i j e d n o s t i i k o n v e n c i o n a l n o g p o n a š a n j a ili p r o t i v n j i h ) , k a o da se p o n a v l j a sociološka priča o a m e r i č k i m g o n g o v i m a i » š k v a d r a m a s ugla ulice«. To je o s o b i t o t o č n o u p o d r u č j u već izraženih štemerskih kvartovskih identifikacija i kvartov­ ske s i t u i r a n o s t i , g d j e s u u k o n k r e t n o m p r o s t o r u ( » e k o l o g i ­ ja« t a d a š n j e g T r n j a ili T r e š n j e v k e ) p o s t o j a l e » s t r u k t u r e u č e -

ne tadašnjih štemera. Nasilničko ponašanje osnovno je o b i l j e ž j e š t e m e r s k o g stila. »Trnje p r o t i v T r e š n j e v k e « , ili b i l o

226

C o b r a je, n a r a v n o , »braco«. 227

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

nja« i k u l t u r n a t r a n s m i s i j a , što j e o m o g u ć i l o d i j e l u š t e m e r a

n a š a n j e , a n e g l u m a , k o j e s v j e d o č i o p r e u z i m a n j u (ili n a ­

d a , u s k l a d u sa d o m i n i r a j u ć i m » r a z b i j a č k i m « i s o f i s t i c i r a -

stavljanju, s o b z i r o m da k o n c e p t muškosti nije o v i m kraje­

nije k r i m i n a l n i m m o d e l i m a u p o j e d i n o m kvartu, n a p r e d u j u

vima nepoznat) u l o g e »gentlemanskog ratnika«. Postojao

u »karijeri« p r e m a p r o f i l i r a n i j i m k r i m i n a l n i m u l o g a m a . K a o

j e k o n c e p t »fair« p o n a š a n j a , k o j i u p o t r e b i t j e l e s n i h d o k a ­

djelomični

zivanja

nastavljači

tradicijskog

modela

dominantne

nije

prelazio

granicu

derogiranja,

ponižavanja

k u l t u r e , š t e m e r i su u s v o j i m r a c i o n a l i z a c i j a m a (ili, k a k o bi

p r o t i v n i k a ili s t v a r a n j a e k s t r e m n o n e p r a v e d n i h u v j e t a b o r ­

Matza rekao, t e h n i k a m a neutralizacije) tučnjave posezali

be. To ne znači da »cipelarenje« nije p o s t o j a l o , no o n o je

za »društveno neprihvatljivim« g r u p a m a k a o p r e d m e t o m

bilo usputni i za reputaciju ne previše važan proizvod ži­

iživljavanja, pa je jedan od uobičajenih imperativa bio »ide­

v o t a u s m j e r e n o g »frci«, a ne cilj i užitak po s e b i . Š t e m e r s k a

m o tući h a š k i ć e i p e d e r e « . S a m e r i č k i m f i l m o v i m a , g l a z ­

e t i k a nije sve o b a v e z i v a l a , n o v e l i k i b r o j p r i m j e r a p o š t i v a ­

b o m i interakcijama s drugim akterima, poput šminkera i

nja o d r e đ e n o g kodeksa u prijašnjim g o d i n a m a svjedoči o

hašomana,

p r o v o đ e n j u s p e c i f i č n o g k o n c e p t a o d s t r a n e z n a t n o g 6\\e\a

raste p o l a k o svijest o s e b i k a o š t e m e r s k o m dio štemera već je s e d a m d e s e t i h

stemerskjhaktejXL. Muškost i svojevrsna solidarnost unutar

p r o m i j e n i o stav p r e m a h a š o m a n i m a ; o d p r v i h u n u t a r g r u p -

m u š k o g principa doluzi do izražaja u p r a v o u j e d n o m od

n i h p r i z n a n j a i p r i k r i v e n i h s i m p a t i j a (»čuj, n i j a n e v o l i m

p r i m j e r a p o š t o v a n j a štemerskog »kodeksa časti«; a k o bi

h a š k i ć e , a l j e d n o i m s e m o r a p r i z n a t - o n i z n a j u uživat«)

o n a j k o g a su namjeravali istući, n a i š a o s a m sa s v o j o m

d o o t v o r e n o g z a j e d n i š t v a i s u d j e l o v a n j a u istim r i t u a l i m a ,

d j e v o j k o m , ne bi ga dirali »da ga ne sramote pred žen­

t u l u m i m a . Taj m a l i d i o š t e m e r a k o j i j e , p r i v u č e n h e d o n i z ­

skom«. (U kasnijem razdoblju i d a n a š n j e m »tarantinov-

m o m i spolno miješanim društvima, pristupio h a š o m a n s k o j

s k o m « n a s i l j u t o b i v j e r o j a t n o b i o s a m o još b o l j i p o v o d z a

sceni, p o m a g a o je h a š o m a n i m a prilikom u o b i č a j e n i h šte-

c i p e l a r e n j e d o t i č n o g , a nije i s k l j u č e n o da bi i d j e v o j k a d o b i l a

merskih n a p a d a i p o k u š a j a sisanja. To ne treba miješati s

k o j u p l j u s k u . ) T a k o đ e r , a k o b i n e t k o š e p a o ili b i o o z l i j e ­

k r i t e r i j e m k v a r t o v s k e p r i p a d n o s t i , jer d o g a đ a l o s e d a š t e ­

đ e n , ne bi ga dirali. O v i principi ponašanja unutar štemer­

meri koji u svom kvartu »prirodno« maltretiraju h a š o m a n e

skog i u o p ć e čvršćeg »kvartovskog« o k u p l j a n j a nestajali su

ili » š t r e b e r e « , u s t a n u u n j i h o v u o b r a n u a k o i h n a p a d n e n e ­

s v r e m e n o m , ali su p o v r e m e n o bili i o b n a v l j a n i od r a z n o l i ­

k o i z d r u g o g k v a r t a jer »njih j a i m a m p r a v o g a z i t i , a l i o v i

k i h u r b a n i h a k t e r a k o j i m a j e stil (ili s a m a k v a r t o v s k a s v a -

š u p c i iz »x« k v a r t a n e m a j u « . K v a r t o v s k o o k u p l j a n j e šire je

k o d n e v i c a ) sadržavao neke od m o g u ć i h »presjeka skupa«

o d š t e m e r s k o g s t i l a , i a k o u v i j e k nosi s a s o b o m o d r e đ e n u

s p r o b l e m o m n a s i l j a . Bez o b z i r a n a s v o j e v r s t a n k o d e k s ,

o p o r o s t i l a t e n t n e s u k o b e o b r a n e t e r i t o r i j a , a s o b z i r o m na

štemerima je tučnjava bila najčešće željenim ciljem p r o v o ­

nekoliko

škvadri

d a , s v o j e v r s n a »špica« v l a s t i t e a k t i v n o s t i , p a s e n a sve m o ­

( k o j e n i k a d nisu n e s t a l e ) t r e b a n a g l a s i t i d a m n o g i » d e č k i i z

g u ć e n a č i n e n a s t o j a l o »složiti« (ili č a k p r i s t o j n o 6ogovor\\\

kvarta« n i s u , p o s e b n o u o s a m d e s e t i m i d e v e d e s e t i m , n u ž n o

s o n i m a koji p r i p a d a j u i s t o m stilu i r a z u m i j u k v a r t o v s k i

bili i š t e m e r i . S t e m e r e iz š e z d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h k r a s i l a

jezik) f r k u , t u č n j a v u . K o d d i j e l a š t e m e r s k i h a k t e r a s e d a m ­

je svojevrsna e t i k a , » k o d e k s časti« i o b l i k p o n a š a n j a p o s u đ e n

d e s e t i h , p a r a d i g m a J o h n a W a y n e a i z b l i j e d i l a j e , a rast

i z » k a u b o j s k i h « (»vvestern«) f i l m o v a . T o j e b i l o s t v a r n o p o -

svijesti o s e b i k a o o d r e đ e n o m a k t e r u b i o j e s n a ž n o a k c e -

akteru.

228

Jedan

valova

manji

šireg

»obnavljanja«

kvartovskih

22Q

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

l e r i r a n p r i k a z i v a n j e m p o z n a t o g f i l m a »VVarriors« u d o m a ć i m k i n i m a . N a k o n t o g f i l m a š t e m e r i s e više p r o f i l i r a j u , d j e l o ­

Početak osamdesetih; punk's not dead

m i č n o p r e r a đ u j u ć i stilske » r e p r o m a t e r i j a l e « šire p o p - k u l t u r e . O n a j d i o štemera koji je išao na utakmice b i o je o v i m izgradnje

Punkeri n a s t a j u još k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u p e r i o d u već

s u b k u l t u r n o g stila, koji ć e o d k r a j a s e d a m d e s e t i h d o s r e d i n e

p o s t o j e ć i h i r a z v i j e n i h s c e n a š m i n k e r a , h a š o m a n a i šte­

o s a m d e s e t i h stvoriti » n o g o m e t n o g h u l i g a n a « k a o u r b a n o g

m e r a . l a k o s h a š o m a n i m a dijele o s n o v n i resurs vlastitog

ratnika.

identiteta i neupitnu o t p a d n i č k u strukturu vlastitog i m a g e a ,

procesom

djelomično

pripremljen za

početak

Dok se jednim dijelom američke sociološke analize središnjih p r e o k u p a c i j a niže k l a s e i d r u g a i s t r a ž i v a n j a » š k v a dri s ugla« s n a ž n o p o k l a p a j u sa s p o z n a j a m a o d o m a ć i m štemerima, n j i h o v o m roditeljskom statusu, tipu škole i sla­ b o m uspjehu, te m o g u ć n o s t i m a kriminalne karijere i k o n ­ f l i k t n i m s u b o t n j i m s t j e c a n j i m a r e p u t a c i j e n a s c e n i »frke«, i p a k ne m o ž e m o š t e m e r e svrstati isključivo u

nižu

klasu.

O n i n e s u m n j i v o u v e ć i n i ( b a r e m k a d a j e riječ o s e d a m d e ­ s e t i m g o d i n a m a ) d o l a z e i z r a d n i č k i h p o r o d i c a (često u s e ­

p u n k e r i , u p r a v o zbog zajedničkih ishodišta u rock kulturi, čiji s u ž e s t o k i k r i t i č a r i , n a s t u p a j u d o b r i m d i j e l o m s i m b o l i č k i p r o t i v h a š o m a n a , g d j e j e š i š a n j e vlastite k o s e s a m o j e d a n , vidljivi i upečatljivi s i m b o l raskida s t r a d i c i j o m . Z b o g t o g a j e p o t r e b n o o b j a s n i t i o d n o s i p o n a š a n j e sve h e t e r o g e n i j e g hašomanskog aktera krajem sedamdesetih, prema nastaj u ć i m p u n k e r s k i m i new wave a k t e r i m a , j e r j e d n i m d i j e l o m n o v i a k t e r i n a s t a j u p r i h v a ć a n j e m ili p r o m j e n o m o r i j e n t a c i j a unutar same hašomanske scene.

ljeničkih, g d j e štemerski akteri tvore prvu g e n e r a c i j u Z a ­ g r e p č a n a ) , ali

nasilničko ponašanje i

ritualne tučnjave

p o s t a j u , p o s e b n o n a široj s c e n i n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a

Hašomani - punk/new wave scena

o s a m d e s e t i h , p o d r u č j e u k o j e m s e istim s r e d s t v i m a d o k a z i ­

Nastanak punkera na našim prostorima odvija se po

v a n j a za r e p u t a c i j u b o r e i a d o l e s c e n t s k i a k t e r i iz s r e d n j e

s l i č n o m o b r a s c u k a o i u d r u g i m s l u č a j e v i m a Širenja r o c k -

klase, polaznici »socijalno mobilnijih« škola i usmjerenja,

-kulture i njenih aktera s p r i p a d n i m t i p o v i m a ekspresije; od

koje p r i p r e m a j u za fakultet k a o sredstvo društvene pokret­

prvih i n f o r m a c i j a u zvuku (punk b e n d o v a ) , slici, i m a g e u ,

ljivosti.

i eventualnih interpretacija tih prvih informacija, p u t e m p r i h v a ć a n j a , p r e u z i m a n j a i o b l i k o v a n j a v l a s t i t o g stila i i d e n ­ titeta, nastaju d o m a ć i akteri koji u interakciji s u ž o m i širom, izabranom i neizabranom okolinom, izgrađuju vla­ stitu s c e n u . Prve r e a k c i j e h a š o j T T a r j a j a _ p u D k - b i 1 e - s u - n e g a t i v n e . N i j e č u d n o što s u s e o s j e ć a l i u g r o ž e n i m a , jer d i o p j j j l k e m - j e = - s e b e d e f i n i r a o u p r a v o k a o a k t e r e o t p o r a skle-_ rotizaciji rock-ku[tjjjs - čiji_ju_jos r

c

kooptacije

d u g o m k o s o m prikrivali prazninu naskiJLj^^rodgjpm duše i sTvaTanjem m e j c j g j ^ j e l a ^ ^ R a o š t o s u p u n k e r i o p t u ž i v a l i 230

231

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

h a š o m a n e za pasivnost, t a k o su i ovi njih otpisivali k a o

s n o d e f i n i r a n o g o k v i r a i g r a n i c a s u b k u l t u r n o g stila. M o ž d a

a g r e s i v n e , njihovu__gln7hrrknr> p r i g l u p u H j j p l i j T n j ^ H ' r i ^

proces otvaranja h a š o m a n a p r e m a n o v i m izrazima i ne bi

nasilnički. N o , to je m o g l o trajati kratko - p u n k je ubrzo,

b i o t a k o brz d a d o m a ć a s c e n a n i j e r e a g i r a l a u s k l a d u s a

(mjerilima r o c k biznisa i p r i m j e n o m kriterija koje je s a m

s v j e t s k i m k r e t a n j i m a i u b r z o s t v o r i l a niz d o m a ć i h a k t e r a

postavio), u svijetu p r o g l a š e n mrtvim, a od dvije medijski

p u n k a i n o v o g vala. O n a j d i o h a š o m a n a , koji se nije m o ­

n a j z a s t u p l j e n i j e i p o m n o g o č e m u n a j p o z n a t i j e g r u p e (Sex

g a o s t i m p o m i r i t i , z a t v o r i o se u s v o j e š k v a d r e , a o d v a j a n j e

Pistols i T h e C l a s h ) j e d n a je p r e s t a l a p o s t o j a t i s m r ć u S i d a

m e t a l a c a u z a s e b n e g r u p e bit će u b u d u ć n o s t i p r a ć e n o i

V i c i o u s a , a d r u g a p o t p i s a l a za v e l i k u k o m p a n i j u i p r i l i č n o

p o v r e m e n i m s u k o b i m a s p u n k e r i m a . P u n k je, p o m i š l j e n j u

proširila g l a z b e n e interese, ostajući j e d n i m o d značajnijih

k r i t i č a r a , b i o prvi p r a v i d o m a ć i r o c k p o k r e t , a k t e r k o j i n e

b a n d o v a rock-kulture, u okvirima širim od p u n k pokreta.

k a s n i z a s v i j e t o m niti g a i m i t i r a . ( G l a v a n , 1 9 8 3 . ) U m j e s t o

Prodor n e w w a v e glazbe koji je n a k o n p u n k a zapljusnuo

čekanja na nekoliko mamutskih koncerata u velikoj dvo­

svijet o b r a ć a o s e široj p u b l i c i , b i o d o b r i m d i j e l o m k o m e r -

r a n i , i z m e đ u k o j i h s e ništa n e d o g a đ a , d o b i l i s m o p r v u

c i j a l n i j i i n u d i o niz r a z n o v r s n i h ( s u b ) k u l t u r n i h p r a k s i u g l a z ­

p r a v u r o c k s c e n u , r o c k k l u b o v e i d i s k o g r a f i j u . P u n k je i

b e n i m p o s r e d o v a n j i m a života. U većini rock-enciklopedija

ovdje, kao i drugdje, ukinuo distancu između izvođača i

p u n k z a v r š a v a s k r a j e m s e d a m d e s e t i h , s v e g a d v i j e d o tri

publike, o m o g u ć i o p o n o v o osjećaj pokreta, kada svaka

g o d i n e n a k o n što j e ( 1 9 7 6 . ) z a p o č e o , i a k o j e s o c i o l o g i j i

u l i c a (ili g a r a ž a u s u s j e d s t v u ) i m a s v o j b a n d . O n o što j e

zanimljiv identifikacijski val s p u n k o m koji nastaje kasnije,

također v e o m a važno, to je bila uronjenost punka i n o v o g

k a d a j e kritika p u n k o t p i s a l a . ( K a o i H e b d i g e o v a s o c i o l o g i j a

vala u svoju sredinu, a do tada neslućeni oblik političkog

koja je također analizirala s a m o kreativnu jezgru i s a m o

a n g a ž m a n a , o t v o r e n e kritike sistema i g o v o r a o k o n k r e t ­

prvi p e r i o d u k o j e m s e z n a č e n j s k a p r a k s a s u b v e r z i v n o g b r i -

n i m , svakodnevnim p r o b l e m i m a života, d o n i o je i veće

c o l a g e a pojavila.) U Hrvatskoj, prvi val p u n k a t a k o đ e r je

p r o b l e m e s cenzurom nekih pjesama i često napet o d n o s s

kratko trajao, posebno u Zagrebu. M e đ u t i m , d o b a r dio

vlastima. U Hrvatskoj, nastanak punk aktera ukazuje na

hašomanske scene prihvatio je novovalna strujanja,

ne

n e k e specifičnosti koje će se na slične n a č i n e ponoviti u

prihvaćajući nikakva posebna obilježja p u n k a , n e g o n a ­

još n e k o l i k o p e r i o d a r a z v o j a d o m a ć e r o c k s c e n e - Z a g r e b

stavljajući politiku slušanja raznovrsne glazbe, koja je već

nije ključno i apsolutno mjesto nastajanja novih aktera.

ionako među hašomanima uzrokovala m n o g e podjele i

Riječka scena bila je u p u n k a k t e r i m a (glazbenim) p u n o

g r u p i r a n j a , s a m o što j e d j e l o m i č n o f r a g m e n t a c i j a b i l a p r i ­

j a č a , k a o što ć e k a s n i j e , s m a l o d r u k č i j o m g l a z b o m , t o biti

krivena sličnim nekonvencionalnim izgledom. K a d a je d u ­

i V i n k o v c i , Pula ili K o p r i v n i c a . P o č e t n a p u n k e u f o r i j a u

ga kosa izgubila značenja u širokom n o v o v a l n o m , t a k o đ e r

Z a g r e b u , k a d a je Prljavo kazalište snimilo prvi (i jedini)

rockerskom i širem g l a z b e n o - a l t e r n a t i v n o m kontekstu, d i o

punkerski a l b u m , brzo je pretvorena u n o v o v a l n u »neprila­

a k t e r a n a p r o s t o j e n a s t a v i o b o r a v i t i n a istim o k u p l j a l i š t i m a

gođenu« plesnu euforiju. Osjećaj ushićenja zbog novona­

(poput Studentskog centra), slušajući i stare i n o v e stvari,

stale s c e n e p o j a č a n j e s p o z n a j o m d a s e p r o c e s o d v i j a »bez

pridonoseći šarolikosti scene i potvrđujući G r o s s b e r g o v e

z a k a š n j e n j a « , o d n o s n o d a o n o što s e svira u L o n d o n u i s t o ­

teze o r o c k p u b l i c i i a f e k t i v n i m s a v e z i m a b e z » n u ž n o g « j a -

v r e m e n o sa zvučnika odjekuje u z a g r e b a č k i m k l u b o v i m a .

732

233

URBANA PLEMENA

O v d j e su n a m p r i m a r n o važna reagiranja mladih na novo­ nastalu situaciju, koja g o v o r e o identifikacijskim procesima, n a s t a j a n j u šire s c e n e s n o v o v a l n i m u s m j e r e n j i m a , u z o n e koji i d a l j e slijede neke od h a š o m a n s k i h identiteta, otkri­ vajući, usred perioda n o v o g vala i početka post-punk p e ­ rioda, Hendrixa, Doorse i d r u g e b a n d o v e s kraja šezdese­ tih. S u b k u l t u r n e afilijacije ne slijede uvijek logiku medijski p r o m o v i r a n o g p o č e t k a ili k r a j a . P o s t o j e a k t e r i k o j i s v o j u pažnju usmjeravaju u trenutak pokreta, visokim kriterijima m j e r e n e č i j a d o s t i g n u ć a i č e s t o se r a z o č a r a n i iz p o k r e t a povlače, a k o njihovi principi b u d u iznevjereni. To može v r i j e d i t i z a s t a v o v e o s m r t i p u n k a , k a o što v r i j e d i i z a d i o aktera novovalne scene, koja je također n a k o n par g o d i n a završila s f a z o m euforije i k o l i k o t o l i k o p r e p o z n a t l j i v i m i d e n t i t e t o m , p a a k t e r i n a s t a v l j a j u s a m i k a o » k a r i j e r e « ili traže n o v e scene na k o j i m a će osjećaj pripadništva »zajed­ n i č k o j stvari« p o n o v o m o ć i stvoriti. N o , p o j e d i n c i i g r u p e , o n i k o j i g l a z b u slušaju i nisu ništa m a n j e d i j e l o m o d r e đ e n o g p o k r e t a , m o g u t v r d o g l a v o odbiti p o k o r a v a n j e »trenutku« i p o n u đ e n i m scenskim akterima, nalazeći životnost u zvuko­ v i m a , g e s t a m a , tekstovima i i m a g e i m a za koje rock kritika t v r d i d a s u p r o p a l i , i z g u b i l i kritički n a b o j ili e k s p e r i m e n t a l ­ nu n o v i n u , bilo da se radi o otkrivanju Hendrixa u d o b a p u n k a , ili o želji za p r o d u b l j i v a n j e m p u n k stila u p e r i o d u k a d već i n o v i val » o d l a z i « . R a z l i k a i z m e đ u f a z e p o k r e t a i artikulacije, stvaranja novih oblika, dakle početne faze, od p r e t v a r a n j a c i j e l e p r i č e u » p u k i s u b k u l t u r n i stil« ( k a d a je v e ć sve z a v r š e n o ili č a k » p r o p a l o « , » u m r l o « itd.) i s k a z u j e s e i k a o r a z l i k a s p r a m p o k u š a j a p r o b o j a iz o b r u č a b i z n i s a i p r i s t a j a n j a n a taj o b r u č i p o t r o š a č k i stil. M e đ u t i m , ž i v o t subkulturnih g r u p a ne odvija se j e d n o z n a č n o ni u d o b a s t v a r a n j a p o k r e t a , jer o d s a m o g p o č e t k a p u n k a (što i H e b d i g e uočava razlikujući sljedbenike od stvaralaca, na j e d n o j razini) p o s t o j i » p u n k e r « k o j i v o l i p l e s a t i p o g o i p i t i 235

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

p i v o , a n e r a z u m i j e što z n a č e p a r o l e n a m a j i c i p j e v a č a

okupljen o k o ključnih mjesta prve generacije aktera u V.

n j e g o v o g o m i l j e n o g b a n d a . (To j e p o z n a t a s c e n a i z f i l m a

Britaniji, k a o i naslijeđa d o m a ć e , p o g o t o v o riječke scene u

»Rude Boy« k a d a p u n k e r b l i z a k C l a s h u p i t a što z n a č i RAF i

p e r i o d u n a j ž i v l j e d j e l a t n o s t i P a r a f a i T e r m i t a . Iz S l o v e n i j e

B r i g a t e Rosse.) T a k o j e z a m n o g e k a s n i j e g e n e r a c i j e p u n k

n i j e stizala s a m o v i t a l n o s t i t v r d o k o r n o s t t a m o š n j e s c e n e ,

z a p r a v o z a p o č e o o n d a k a d j e p r o g l a s i o d a nije u m r o , ti­

n e g o s u n a s t a j a n j e m m o r a l n e p a n i k e u »aferi 4 . Reich«, k o j a

pičnim pokličem druge generacije »punk's not dead!«

se proširila u svim r e p u b l i k a m a , stvorene otežane o k o l n o s t i za život i hrvatskim p u n k e r i m a . Ta je a f e r a , u s k l a d u sa

»Nevv Punk«

t i p i č n i m g e n e r a l i z a c i j a m a p o p u t »svi d u g o k o s i s e d r o g i r a ­ j u « , »svi d a r k e r i su s a m o u b o j i c e « , i još više n a t e ž u ć i t a j t i p

U d o m a ć i m uvjetima, pjesme koje su nastale krajem

pretjerivanja, proglasila cijeli p u n k p o k r e t n e o n a c i s t i č k i m ,

sedamdesetih i početkom osamdesetih, unutar punk/novi

potakla represivne mjere i p r o g a n j a n j a punkera u Sloveni­

v a l e k s p l o z i j e , p r o n a š l e s u m n o g o širu p u b l i k u o d m a r g i ­

ji, p o j a č a v a j u ć i i o n a k o negativan i m a g e p u n k e r a u široj

nalnih punkerskih škvadri koje su čvrsto čuvale i m a g e i

javnosti.

klasično ' 7 7 naslijede p r o v o k a c i j e i i k o n o g r a f i j e . Električni o r g a z a m i S a r l o a k r o b a t a , na p r i m j e r , bili su p r i h v a ć e n i i u o r t o d o k s n i j i m p u n k e k i p a m a , ali nisu m o g l i p r e d s t a v l j a t i d o v o l j a n o s l o n a c z a čvrstu stilsku p r o f i l i r a n o s t p o g o p l e ­ mena, posebno kako je vrijeme o d m i c a l o , glazba se mije­ njala, a ključni b e n d o v i početne eksplozije, p o p u t Azre, stvorili m a s o v n u r o c k - p u b l i k u i s u b k u l t u r n o s l j e d b e n i š t v o d a l e k o od u o b i č a j e n i h i striktnih »punk« o d r e d n i c a . Z b o g t o g a s u m a l o b r o j n i , a l i u s t r a j n i , a k t e r i o d l u č i l i p o n o v o »su­ ziti« ( i t i m e , p o v l a s t i t o j p e r c e p c i j i , v j e r o j a t n o r a d i k a l i z i r a t i ) identifikacijsko p o l j e g l a z b e n o g i stilskog d j e l o v a n j a . Prvo i s p i s i v a n j e c i j e l o g g r a d a p a r o l a m a , n a p i s a n i m a auto-lak sprejom, dogodilo se u Zagrebu početkom o s a m ­ d e s e t i h . N i t k o n a k o n p u n k e r a , izuzev B a d Blue B o y s a p a r g o d i n a p o s l i j e , n i j e p r e k r i o cijeli g r a d s v o j i m g r a f i t i m a . Zašto je netko tako očajnički htio obznaniti svoje postoja­ n j e , i t i m e se o s n a ž i t i ? D o k je u s u s j e d n o j S l o v e n i j i t v r d a i b e s k o m p r o m i s n a p u n k struja d o m i n i r a l a p r e d v o đ e n a P a n -

Početak o s a m d e s e t i h , pročelje z g r a d e t a d a š n j e g Republičkog komiteta za prosvjetu i kulturu U policijskim k r u g o v i m a (časop.s »Bezbednost«) s m a ­

k r t i m a (a kasnije još r a d i k a l n i j i m h a r d - c o r e k o l e k t i v o m ) , u

tralo se da punk zapravo predstavlja kraticu od Pomoz.te

Z a g r e b u je bila p o t r e b n a z n a t n o veća d o z a tvrdoglavosti i

U s t a n a k N a r o d a Kosova i da je z a o k r u ž e n o slovo A sim­

p l i v a n j a » p r o t i v struje« d a b i s e i z g r a d i o p u n k i d e n t i t e t ,

b o l v e l i k e A l b a n i j e ! ? (Punk p o d S l o v e n c i , 1 9 8 4 . )

23Ć

237

Benjamin Perasović

Z b o g s v o g »vrištećeg« i m a g e a ( i r o k e z e i d r u g e p u n k » n a k o s t r i j e š e n e « f r i z u r e , p o d e r a n e j a k n e , stari s a k o i , o b o ­ jeni p r a m e n o v i , p s e ć e o g r l i c e o k o v r a t a , l a n c i , z i h e r i c e p o o d j e ć i ili p r o b o d e n e k r o z u h o , j a k o s u ž e n e h l a č e , b e d ž e v i s imenima punk bandova,

simbolima anarhije, znakovi

s k i n u t i s m e r c e d e s a itd.) p u n k e r i su u ž a s a v a l i o k o l i n u i bili p r e d m e t s t a l n o g l e g i t i m i r a n j a . Pljuvali s u n a p u n k b a n d o v e na p o z o r n i c i , i o v i na n j i h . Bili su k a o t i č n i i p r o v o k a t i v n i , sa stiliziranom netrpeljivošću p r e m a v a n j s k o m svijetu. M e d i j ­ sko p o k a p a n j e p u n k a s a m o je osnažilo prkos. Postojanje p u n k e r a u prvoj polovici o s a m d e s e t i h nije se p r o v j e r a v a l o čitanjem rock-tiska, nego o b i l a s k o m parkova i parkirališta Zapruđa i drugih kvartova. Prvo i s p i s i v a n j e g r a d a i p o č e t a k d o m i n a c i j e a u t o - l a k spreja na zidovima bilo je visoko selektivno. Nije bilo čak n i i m e n a b a n d o v a , s a m o » p u n k « , »nevv p u n k « i z a o k r u ž e n o s l o v o A n a s v i m f a s a d a m a , p o s e b n o svježe o l i č e n i m a . U z glazbu i druženje, rituale na k o n c e r t i m a i t u l u m i m a , p o g o ples, osnaživanje g r u p n i m javnim o k u p l j a n j i m a i širenje stila u m n o g i m k v a r t o v i m a , p u n k e r i su m i j e š a l i s i m b o l i č k u i stvarnu agresivnost. S i m b o l i č k a je bila z a g a r a n t i r a n a , ali n i s u svi a k t e r i bili s r o d n i u p i t a n j u n a s i l j a i t u č n j a v e . S u k o b i s metalcima i metalcima pridruženim rockerima u zagre­ b a č k i m kvartovima prve polovice o s a m d e s e t i h , utjecali su na prisutnost i s t v a r n o g nasilja u s u b k u l t u r n o m životu d i ­ j e l a p u n k e r a , i a k o n j i h o v stil više r i t u a l i z i r a i u p o t r e b l j a v a a g r e s i v n o s t u p r o v o k a t i v n e s v r h e n e g o što p r e d s t a v l j a n a ­ silničku subkulturu. N o , u o d n o s u na h a š o m a n e , punkeri su u v e ć e m dijelu bili spremni na o b r a n u , k a o i za n a p a d . Punkerska scena se proširila, razlikujući i n d i v i d u a l c e i stu­ d e n t e , koji bi se p o j a v i l i na k o n c e r t i m a , i (kvartovske) š k v a ­ d r e k o j e s u bile u v i j e k z a j e d n o , p o n e k a d osvojivši o d r e đ e n a m j e s t a ili p a r k o v e u c e n t r u g r a d a . A k t e r i p u n k g l a z b e nisu d o v o l j a n o k v i r s o c i o l o š k o g p r i s t u p a životu p u n k s u b k u l t u r e ,

238

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

j e r u k v a r t o v i m a ili n a n e k i m j a v n i m o k u p l j a l i š t i m a d o l a z i

đer, k a o i d i o h a š o m a n k i prije njih, izbjegavale t a d a š n j u

do specifične interakcije koja može odvesti pripadnike ne­

m o d u i d i k t a t »ženstvenosti« k o j u p r o p i s u j u m u š k a r c i i a u -

k o g stila u s m j e r u k o j i s e n e p o k l a p a u v i j e k s g l a z b e n o m

to-represivne žene. D o k je hipi djevojka najčešće o z n a č a ­

s c e n o m . G r u p e p u n k e r a s u n a s t a j a l e u Z a g r e b u bez o b ­

vala

zira što n i j e p o s t o j a o niti j e d a n p o z n a t i j i p u n k b a n d ; u raz­

p u n k djevojka je naglasila nešto od d i j e l o m zabranjene

doblju u

romantiku predindustrijskog d o b a ,

p o p u t pastirice,

kojem se neka n e f o r m a l n a g r u p a identificira,

erotičnosti, ali naglasila t a k o da izgleda e k s t r e m n o i k o n ­

p r i m j e r i c e , s d j e l o v a n j e m C r a s s a , postaje n e b i t n o je li

v e n c i o n a l n o j većini neprihvatljivo. D o k se hipijevski i m a g e

H o u r a u s k a fazi ili p o d u t j e c a j e m S p r i n g s t e e n a . V e ć i n a

žene (i svjetonazorski sklop uopće) zasniva na r u r a l n o m ,

dosadašnjih rasprava o p u n k u i rock kulturi u n a š e m d r u ­

n e z a g a đ e n o m , p r i r o d n o m , dotle punk sebe uspostavlja iz

štvu o d v i j a l a se u k n j i ž e v n i m i s r o d n i m k r u g o v i m a , u o k v i r u

b e t o n a , iz pervertiranih i potisnutih impulsa u r b a n o g pre­

rock-publicistike, gdje je s p r a v o m stvaralaštvo d o m a ć i h

življavanja, pa su djevojke koketirale sa S / M ikonografi­

aktera, uključujući s a m e tekstove pjesama, bilo uzeto k a o

j o m i otkrivanjem tijela, istovremeno pokrivajući d r u g e d i ­

sinonim d o m a ć i h pokreta, punkerskih, novovalnih i sličnih.

j e l o v e s v o g t i j e l a m u š k i m o d j e v n i m p r e d m e t i m a ili t e š k o m

M e đ u t i m , z a i d e n t i f i k a c i j s k i ili s p e c i f i č n i » p r i m a r n o - i n f o r m a -

c r n o m šminkom koja odbija uobičajene muške poglede i

tivni« s k l o p n e č i j e g ž i v o t n o g stila, u s k l o p u p u n k a , v e ć u

k o m e n t a r e , u našoj sredini uvijek obilježene g o t o v o n e ­

u l o g u m o ž e odigrati neki film, p o s u đ e n a p l o č a , fanzin i

popravljivim seksizmom. To znači da su punkerice m e đ u

konkretna škvadra n e g o najbolja tekstualna ostvarenja d o ­

p r v i m a o b n o v i l e m i n i - s u k n j u , uvijek d o d a j u ć i još n e š t o ,

maće punkersko-novovalne scene

Poznavajući

j a k n u , l a n a c ili d v a s l o j a n a m j e r n o p o d e r a n i h č a r a p a k a k o

tekstove p o p u t » o n a (koja se budi)« (Sarlo) i s p e c i f i č n u inver­

bi mini suknja funkcionirala u drukčijem kontekstu od

ziju, k a o i k a r i k i r a n j e s p o l n i h u l o g a u p e r i o d u p r v i h »zna-

m u š k o g »lijepe noge« i m p e r a t i v a . Punk i novi val ipak su

1978/82.

čenjskih praksi« p u n k a u V. Britaniji, m o g l i b i s m o zaključiti

p o m o g l i djevojkama da izbore nova

o z n a č a j n i m (ženskim, feminističkim, muško-alternativnim)

svijetu r o c k - k u l t u r e , k o j i ć e t o u b u d u ć n o s t i b i t i sve m a n j e .

mjesta u m u š k o m

i n t e r v e n c i j a m a k o j e p u n k d o n o s i . N o , o v e e v i d e n t n e inter­

Svijet m o d e j e n a k o n p a r g o d i n a p u n k a p r e u z e o v i š e e l e ­

vencije ne označavaju automatski promijenjen položaj dje­

m e n a t a p u n k stila, p a s u o t p a d n i č k e j a k n e , m n o g i z a t v a ­

v o j a k a u p u n k e r s k o j s u b k u l t u r i , k a k o u b r i t a n s k i m ili n a š i m

r a č i i z a m i š l j e n i d ž e p o v i , o g r l i c e i k o ž n e s u k n j i c e , sa u l i c e

uvjetima. Punkerska š k v a d r a m o ž e v e o m a l a k o biti m a s k u -

dospjeli u s k u p e butike. Krajem o s a m d e s e t i h , s o b z i r o m na

l i n i s t i č k a , a d j e v o j k a m a u t a k v o j škvadri n a v e d e n e i n t e r v e n ­

fragmentaciju visoke m o d e i s obzirom na postojanje d r u ­

cije m o g u d i j e l o m p r i p o m o ć i u a r g u m e n t a c i j i , no p r o m j e n a

g i h stilova koji s u koristili c r n u b o j u , nešto o d p u n k e r s k o g ,

p o l o ž a j a od »pičke« do r a v n o p r a v n e p u n k e r i c e s vlastitim

k r o z m o d n i filter p r o p u š t e n o g i m a g e a , n a š l o s e n a t i p i č n o j

i m e n o m m o g l a s e izboriti s a m o vlastitim, u p o r n i m t r u d o m

šminkerskoj sceni,

ili p r o m j e n o m š k v a d r e u k o j o j d o m i n i r a j u p u n k e r i n e d o -

koje t a k o đ e r nije neovisno o p u n k u i rock-kulturi u o p ć e , a

taknuti

što s u p r i m i j e t i l i i istraživači n e f o r m a l n i h g r u p a . ( 1 9 8 8 . )

prevratničkim

pristupom

tradicionalnim

u l o g a m a . M e đ u t i m , m o r a m o u o č i t i još j e d a n

spolnim radikalan

o d m a k o d s l u ž b e n e »ženske l j e p o t e « ; p u n k e r i c e s u t a k o 2 4 0

pomiješano s dark/gothic naslijeđem

U n u t a r d o m a ć e scene pojavili su se i akteri k o j i m a o d l a z a k na u t a k m i c e nije b i o stran, i koji će k a o p u n k e r i 241

URBANA PLEMENA

dočekati nastajanje subkulture n o g o m e t n i h navijača, na­ k o n č e g a ć e , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , izjavljivati » b i o s a m n a p u n o p u n k k o n c e r a t a i v i d i o divlji p o g o više p u t a , ali p r a v o p u n k iskustvo i n a j l u đ i p o g o i p a k s a m d o ž i v i o n a stadionu«. Tijekom cijelog p e r i o d a na punkerskoj su sceni p o s t o j a l i i a k t e r i k o j i nisu p o k a z i v a l i n i k a k a v interes z a n o ­ g o m e t , ali ć e m o r a t i p r o ć i d e s e t a k g o d i n a d o k t a k v a struja u devedesetima, ne postane d o m i n a n t n a na specifičnoj »punk« sceni d a n a š n j i h d a n a .

243

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

Sredina osamdesetih: fragmentacija i »novo otpadništvo«

»slam d a n c e o m « (dakle u m j e s t o s k a k a n j a u zrak s r u k a m a uz tijelo, sagnuta poza trčanja koja jako izbacuje n o g e i ruke proizvodeći »dvostruke« korake, takozvano »duplo

Ponavljanje starih p u n k o b r a z a c a i širenje Oi p u n k pravca u smjeru navijačkih i skinheads subkultura do k o ­ j e g j e d o š l o u V . B r i t a n i j i d j e l o v a n j e m »post-Pistols« p u n k a k t e r a , e v i d e n t n o nije b i l o d o v o l j n o o n i m a k o j i s u p o l a g a l i veće nade u punk o t p o r d o m i n a n t n i m sustavima vrijednosti u svijetu. O s i m i n t e n c i j a k a r a d i k a l n o j d r u š t v e n o j p r o m j e n i , i z p o n a v l j a n j a p u n k priče n a n a č i n » b e n d o v i , t u r n e j a , p l o č a « i s t v a r a n j a vlastite p u b l i k e k o j a se z a d o v o l j a v a p o t r o š n j o m stilskih r e p r o m a t e r i j a l a , n o v i a k t e r i su p r e p o z n a l i i z a s t a r ­ jelu » e v e r g r e e n o v s k u « g l a z b e n u s t r u k t u r u p u n k e r s k o g k r u g a , pa se hard-core o b l i k o v a o , na jednoj razini, k a o pokret protiv p u n k a , u smislu p u n k e r s k o g u k l a p a n j a u sistem rock k u l t u r e . O n o što s u n a svoj n a č i n z a p o č e l i b r i t a n s k i a n a r ho-pacifisti k o m u n i t a r n o g opredjeljenja, »Crass«, i a m e r i ­ čki » D e a d K e n n e d v s « , a n a s t a v i l i i s t i l i z i r a l i , r e p l i c i r a j u ć i j e d n i d r u g i m a , M D C , C r u c i f i x , Flux o f t h e Pink I n d i a n s , M i n o r Threat, Verbal Assault, Disorder, D O A , Discharge, G. B. H., Conflict, DRI, UBR, Dezerter, K a a n s a n Utiset, itd. s t v o r i l o je n o v i s u b k u l t u r n i stil i v r a t i l o o s j e ć a j p o k r e t a na s c e n u p o s t - p u n k r a z n o l i k o s t i . K a o što j e p u n k u s v o j i m r e a k ­ cijama na dotadašnju rock kulturu, simboliziranu ostarje­ l i m h i p i j i m a s pivskim t r b u s i m a , r a d i k a l n o o d b a c i o taj d i o tradicije napuštajući »pasivnost« u ime žestine, krika a n a r ­ hije i k a o t i č n o g p o v r a ć a n j a frustracija d o m i n a n t n o j kulturi u l i c e svetih m j e s t a , t a k o j e s a d a h a r d - c o r e p o s t a v i o n o v u j e d n a d ž b u : z n a k m i r a ( p e a c e ) + z a o k r u ž e n o s l o v o A (stari znak anarhije koji su punkeri aktualizirali) = z a o k r u ž e n o s l o v o E. E je o z n a č a v a l o j e d n a k o s t [Equality).

Implikacije

n o v o g stila b i l e s u b r o j n e ; u p l e s u , p o g o j e z a m i j e n j e n

244

t r č a n j e « ili j e d n o s t a v n o » s l e m a n j e « ) . N a k o n p u n k e r s k o g r a ­ d i k a l n o g odbijanja h a š o m a n s k o g i m a g e a i upotrebe »bolje da nosiš k r a t k u kosu« i »never trust a h i p p i e « s l o g a n a , h a r d -

245

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

- c o r e u v o d i p l u r a l i z a m i m a g e a , ljut n a fetišiziranje p u n k s i m ­ bola u m o d i , vraćajući (među m n o g i m opcijama) ponovno d u g u k o s u i šire k o n t r a k u l t u r n o n a s l i j e đ e » m i r a i ljubavi«, uz d u p l o u b r z a n i j u i z a v a n j s k o u h o t i m e »agresivniju« g l a z b u o d p u n k a . K a o što n a v e d e n a j e d n a d ž b a p o k a z u j e , h a r d - c o r e pokret s m j e r a o č u v a t i i hipijevsku (i o p ć e n i t o p a c i f i s t i č k u ) , uz anarhističku tradiciju o t p o r a (i p r i p a d n i h glazbenih i d r u g i h pokreta) u svom i m p e r a t i v n o m inzistiranju na r a v n o p r a v ­ nosti. Ipak, m n o g i su pacifizam o d b a c i v a l i u s i t u a c i j a m a policijskih i skinheads n a p a d a , smatrajući pravo na samo­ o b r a n u neotuđivim i potrebnim. Hard-core je d o n i o eksplicitni politički a n g a ž m a n , približavajući neke p u n k intencije

Punk vs hard-core? Pokušamo li promotriti o d n o s punk i hard-core g l a ­ zbe, analizirati b e n d o v e i p o m a k e u g l a z b e n o m izrazu, pa o n d a o d r e đ e n j a koja sami autori pripisuju svojoj glazbi, nećemo naći m n o g o a r g u m e n a t a u prilog radikalnom ra­ zdvajanju, suprotstavljanju, iako je o s n o v n a razlika u ritmu jasna. Crass će za sebe govoriti da su punk, ali će n a g l a ­ š a v a t i d a nisu C l a s h , k a l i f o r n i j s k i b e n d o v i ć e tvrditi k a k o s u o n i t v r d a jezgra p u n k a , d a k l e h a r d - c o r e p u n k . S t r a i g h t - e d g e će, k a o p o j a m , naglašavati vrijednosnu usmjerenost, vege­ tarijanstvo i o d b a c i v a n j e d r o g e , a ne g l a z b e n u specifičnost unutar hard-core punk scene. Također, autori knjiga o

o n o m djelovanju koje karakterizira »nove društvene p o ­

punku, poput Craiga O ' H a r e (O'Hara, 1 999.), hard-core

krete« - n a h a r d - c o r e sceni n a l a z i o s e cijeli s p e k t a r b o r b e

smatraju sastavnim dijelom punka i zajedničke, prepozna­

za prava životinja, radikalne ekologije, mirotvorstva, squatti-

tljive s c e n e k o j u k a r a k t e r i z i r a p o b u n a , p r o v o k a c i j a i o t p o r ,

ranja, a jedan od ključnih s l o g a n a je »kooperacija, a ne

u l e p e z i od d a d a i s t i č k i h i s i t u a c i o n i s t i č k i h e k s p e r i m e n a t a i

k o m p e f i c i j a « . l a k o j e p u n k s t v o r i o m n o g e f a n z i n e ( k o j i nisu

spajanja umjetnosti i s v a k o d n e v n o g života, adolescentske

u toj m j e r i k a r a k t e r i z i r a l i d o m a ć u s c e n u ) , s a h a r d - e o r e o m

p o b u n e protiv roditelja, institucija, autoriteta, preko »po­

nastaje novi val fanzinskog stvaralaštva i povezivanje m r e ­

s t o j a n j a s v o j i m « i b o r b o m d a r a d i š s v o j u stvar, d o r a z n o v r ­

ža fanzina u svim d i j e l o v i m a svijeta. Po prvi put od p o č e t ­

snih o b l i k a artikulacije anarhističkog pokreta i punkerskih

ka širenja rock subkulture jedna scena se uspostavlja k a o

aktera ekoloških, feminističkih, vegetarijanskih i squatterskih

d e c e n t r a l i z i r a n i j a n e g o sve p r e t h o d n e ,

pokreta.

i iako hard-core

Doista,

poznavanje glazbenih aktera,

njihovih

b a n d o v i iz V. Britanije i SAD snažno utječu na scenu, v e o ­

u z o r a , a p o s e b n o r a z v o j h a r d - c o r e ( p u n k ) stila u d r u g o j

ma značajnu u l o g u i m a j u finski, poljski, slovenski, talijan­

polovici o s a m d e s e t i h , uz prepletanje g l a z b e n i h stilova u

ski, brazilski b a n d o v i . Taj p r o c e s n a g r i z a n j a m o n o p o l a

c r o s s o v e r i d r u g i m v a r i j a n t a m a , n a l a ž e p u n o širu o p t i k u i

koji u stvaranju subkulturnih stilova i m a j u anglo-saksonski

upotrebu pojmova, koja čak i zajedničko p u n k / H C odre­

a k t e r i , bit će u p o t p u n o s t i d o v r š e n u t e c h n o k u l t u r i d e v e ­

đenje s pravom smatra preuskim, osiguravajući dovoljno

desetih k a d a akteri iz J a p a n a , Izraela, Belgije, Švedske,

p r o s t o r a za t a d a š n j e i k a s n i j e , uže i šire r a z v o j e g l a z b e ,

Francuske, N j e m a č k e ili N i z o z e m s k e m o g u imati istu »težinu«

d a k l e z a t r a s h , s p e e d , g r i n d - c o r e , n o i s e , p a i h i p - h o p ili

ili z a s t u p l j e n o s t p j e s a m a i i z d a v a č k i h k u ć a u o k v i r u s c e n e i

neke d r u g e termine korištene u opisu utjecaja i »punkerske«

njenih temeljnih rituala.

inspiracije raznovrsnih žestokih b e n d o v a , o d , r e c i m o »kor a š a , k o j i s u izveli c r o s s o v e r « p o p u t D R I , ili S O D , k o j i s u

Na početku su se hard-eoreovci i punkeri jednim dije­

n a p r a v i l i isto s » m e t a l « s t r a n e , d o S e p u l t u r e i N a p a l m

l o m držali o d v o j e n o , s n a g l a š e n o r a z l i č i t o m g l a z b o m i i m a -

D e a t h , ili R a g e A g a i n s t t h e M a c h i n e i b r o j n i h n e p o z n a t i h

g e o m , n a č i n o m plesa, i nekim središnjim p r e o k u p a c i j a m a .

246

247

URBANA PLEMENA

b e n d o v a koji su u svojim g a r a ž a m a miješali zvukove vlas­ titog o s n a ž e n j a , kroz o s a m d e s e t e i devedesete. M e đ u t i m , k a k o j e o v d j e riječ o k o n k r e t n i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a mladih, o sudjelovanju u aktivnostima punk i hard-core scene u Hrvatskoj p o l o v i c o m osamdesetih, m o r a m o uočiti d u b o k e p r o m j e n e koje su na sceni nastale različitom re­ cepcijom hard-core glazbe. Jedan dio punk i srodnih ak­ t e r a , k o j i s u o d a v n o o d b a c i l i č v r s t u stilsku p r o f i l i r a n o s t (ili j e n i k a d nisu n i n j e g o v a l i , p o s e b n o o d b i j a j u ć i biti v a n j s k i m i z g l e d o m svrstani u s i n g u l a r n o p l e m e ) , s p r e m n o s u p r i h v a ­ tili h a r d - c o r e k a o d o b r u stvar u š i r e n j u k u l t u r e d i s t o r z i j e i urbanog otpora

konformističkim

pritiscima užeg

i

šireg

društva, ne inzistirajući na zasebnosti scene. D i o p u n k a k ­ tera doživio je hard-core k a o američki o d g o v o r p r v o m b r i t a n s k o m p u n k u , ili n a p r o s t o k a o l o g i č a n n a s t a v a k p u n ­ ka. N o , m l a đ i i noviji na sceni, prigrlili su h a r d - c o r e k a o p o k r e t o v d j e i s a d a , i z a j e d n o s g l a z b o m bili » n a b a r i k a d i « o z v u č e n o g i r a d i k a l n o g s o c i j a l n o g p o k r e t a . N e k e od izja­ v a p r v i h m l a d i h » k o r a š a « , p o d s j e ć a j u j a k o n a izjave p u n ­ k e r a k r a j e m s e d a m d e s e t i h o s t a n j u u r o c k k u l t u r i k o j o j je p u n k o d g o v o r i p o v r a t a k p o k r e t u . »Ja p o z n a m sve t e s t a ­ rije p u n k e r e . . . t o t i s e p r e t v o r i l o u č e k a n j e n a n o v i a l b u m Exploiteda, par g r u p i c a f r e n d o v a u kožnim j a k n a m a koji i s p i j a j u p i v o , i što s a d ? N e m a a k c i j e . . . « P r i b l i ž a v a n j e i prožimanje dijela punk scene pivsko-nogometnim rituali­ ma o d b i l o je j e d a n d i o m l a đ i h ljudi koji su u p r a v o u h a r d - e o r e u vidjeli o d g o v o r , čak i protest protiv u k l a p a n j a p u n k a u predvidljivost rock industrije. Izgled »koraša« sa­ m o d i j e l o m j e sličio p u n k e r s k o m , i s t o v r e m e n o d o p u š t a j u ć i h i p i j e v s k i r a v n u d u g u k o s u ( k a o i d r e a d l o c k s e ili b i l o što d r u g o ) uz nakostriješenu »irokezu« , i uveo je t i p i č n o vezi­ 26

v a n j e k a r i r a n e k o š u l j e o k o s t r u k a , g d j e k o š u l j a visi p r e m a

26

Pošto se izraz uvriježio k a o opis frizure, n e m a smisla ispravljati ga s a d na » M o h a w k « , što bi bilo primjerenije.

249

URBANA PLEMENA

dolje. Tako su u j e d n o m razdoblju, sredinom osamdesetih u H r v a t s k o j , p u n k e r i i h a r d - c o r e o v c i bili o d v o j e n i , n e a p ­ solutno i u svim s r e d i n a m a , ali d o b r i m d i j e l o m o d v o j e n i , čak sa svojevrsnom netrpeljivošću m e đ u pojedinim akteri­ m a . M e đ u punkerima je bilo i onih kojima je glazba bila prebrza, a eksplicitna i aktivistička politizacija neprihvatlji­ v a , d o k s u s e n o v i h a r d - c o r e a k t e r i kritički p o s t a v l j a l i p r e ­ ma uniformnosti i predvidljivosti punk scene, zbog nave­ denog nedostatka akcije, nepostojanja osjećaja djelatnog pokreta. H a r d - c o r e je doista i pružio m n o g i m a osjećaj p o k r e t a , m a k a k o m a r g i n a l n o g ili n e v i d l j i v o g u m e d i j i m a d o m i n a n t n e kulture, ali s n a ž n o g i m e đ u n a r o d n o m f a n z i n skom scenom osnaženog i potvrđenog. O n a j s k l o p p r o b l e m a z b o g k o j e g s u r o c k - k r i t i č a r i tvr­ dili da je p u n k u m r o 1 9 7 7 . , k a d su C l a s h potpisali za C B S , i k o j i č i n i d o b a r d i o a u t o - r e f l e k s i j e r o c k - k u l t u r e još o d š e z d e s e t i h , s a d a j e i z v u č e n izvan i n t e r p r e t a c i j a , k a o glavno

polje

djelovanja

- n o profiti

Solidarnost

je

bila

s t v a r n a , niz » n o profit« m r e ž a z a d i s t r i b u c i j u p l o č a , k a z e t a , f a n z i n a u s p o s t a v l j e n je š i r o m svijeta, a p o j e d i n i akteri HC s c e n e p r i m a l i s u d n e v n o d e s e t k e p i s a m a , s p a j a j u ć i Slavonski B r o d , K a r l o v a c ili Z a g r e b , sa f a n z i n s k i m i HC s c e n a m a u P e r u u , Brazilu, Poljskoj, F i n s k o j , Sloveniji ili K a l i f o r n i j i . N e z a ­ visna s c e n a o p s t a l a je do d a n a s , u s p i j e v a j u ć i u s t v a r a n j u h o ­ r i z o n t a l n i h m r e ž a i k o o p e r a c i j e , bez k o m p e t i c i j e i s t v a r a n j a »zvijezda« i a u t o r i t e t a . V i d l j i v a r a z d v o j e n o s t p u n k e r a i k o r a š a nije n i k a d o b u ­ hvatila cijelu scenu, ali je bila jasna, d i j e l o m svjesno n a ­ glašena od aktera, obilježena nekim lokalnim posredova­ n j i m a i sociologiji subkulture time p o m a l o »klasična«. N o , nakon par godina i paralelnog procesa fragmen­ t a c i j e i m i j e š a n j a s t i l o v a u k u l t u r i k o j u je p o s t a l o p r e v i š e n e o d r e đ e n o zvati » r o c k - k u l t u r o m « , i h a r d - c o r e i p u n k , sa j o š n e k o l i k o m e t a l i z i r a n i h p o r o d i c a , zbližili su se u j e d n o j 951

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

od varijanti »novog otpadništva« koje se o b l i k o v a l o sredi­

b e n d o v a b i o aktivistički o d g o v o r n a b r i t a n s k i » d r u n k p u n k « ,

n o m osamdesetih.

a straight-edge je zapravo proširio mogućnosti otklona od

Sredina i d r u g a polovica osamdesetih zanimljivi su zato

alkohola i drugih droga, od prehrane na osnovu ubijanja

što o b a procesa teku istovremeno, i f r a g m e n t a c i j a i cross­

životinja, od alko-nasilja i seksizma k a o upornih pratilaca

o v e r , t a k o d a bivše p o d v r s t e o b l i k u j u z a s e b n e izraze i a u t o ­

jednog dijela punk rituala.

n o m n e s c e n e , p r i č e m u svaki d e t a l j , p o p u t b o j e v e z i c a ili

U našim gradovima, u drugoj polovici osamdesetih,

načina k a k o je košulja svezana o k o struka, i m a svoja ja­

pojavili su se grafiti koji g o v o r e o s p a j a n j u do t a d a n e s p o ­

s n a z n a č e n j a , a n a d r u g o m d i j e l u šire s c e n e s p a j a j u s e

jivih s i m b o l a , u k l j u č u j u ć i i o n e k o j i p o t p a d a j u p o d t r a d i c i ­

stilovi u n u t a r j e d n e p j e s m e , k a o i akteri sa s v o j i m i m a g e i m a ,

o n a l n u p o l i t i č k u p o d j e l u n a l i j e v o i d e s n o . A n a r h i z a m i križ

plesom, tipom ponašanja. Tako je nekad obuhvatni pojam

u k r u g u , Torcida i M o t u s (zagrebački h a r d - c o r e b a n d izra­

heavy metala

zito a n t i n a c i o n a l i s t i č k e o r i j e n t a c i j e ) n a i s t o m z i d u ,

prestao

biti z a d o v o l j a v a j u ć i m

zajedničkim

istim

nazivnikom za m n o g e metalce, zbog g l a z b e n o g i stilskog

sprejem. D o k darkeri i preostali h a š o m a n i , uz n e n o g o m e t -

oposebljenja pravaca p o p u t speed i trash. Od klasičnog

n e m e t a l c e , p u n k e r e i s l i č n e , žive svoj više ili m a n j e o t p a -

» h e a v y m e t a l c a « k o j i sluša I r o n M a i d e n , n o s i svijetlu I r u p e r

d n i č k i život, za » n o v o o t p a d n i š t v o « ( k o j e m se i o v i prvi

j a k n u bez r u k a v a i p i j e p i v o , d o n a g l a š e n i j e g » c r n o g « stili-

m o g u p r i k l j u č i t i , jer s u b k u l t u r n o p o l j e m o ž e biti e l a s t i č n o )

ziranja o d j e ć e , glazbe Metallice, Slayera i sličnih, m n o g i

k o j e n a s t a j e k a r a k t e r i s t i č n o j e m i j e š a n j e s t i l o v a , žestoki

s u prešli p u t k o j i i h više o d v a j a n e g o s p a j a . I p a k , i g l a z b e ­

naboj glazbenih i nogometno-huliganskih posredovanja,

n o i t e m a t s k i , svjetovi h a r d - c o r e a i s p e e d / t r a s h m e t a l a b i l i

k o r i š t e n j e svih s r e d s t a v a p r o v o k a c i j e .

su razdvojeni d o k se nije p o j a v i o »crossover«, stvoren d j e ­

J e d a n o d d o g a đ a j a i z 1 9 8 3 . j e n a g o v i j e s t i o taj s m j e r .

l a t n o š ć u više r a z l i č i t i h a k t e r a i s d o b r o m d o z o m s p o n t a ­

Na koncertu Azre (koju su obožavali v e o m a raznoliki akteri)

n o s t i , a s i m b o l i z i r a n i s t o i m e n i m a l b u m o m DRI (Dirty R o t t e n

u Splitu, uz č u đ e n j e klasičnih rock aktera, pripadnici Tor-

Imbecilles) spajajući o b j e tradicije. To je d o n i j e l o sreću

cide dolaze na koncert sa šalovima i zastavama H a j d u k a .

m n o g i m a k t e r i m a koji su u n a t o č s v e o p ć e m »mixu« držali

K a k o k o n c e r t o d m i č e , sve više o d u š e v l j e n i h p e n j e s e n a

d o g r a n i c a v l a s t i t o g s t i l a , jer s u d o b i l i m o d e l p o k o j e m , u

pozornicu č e m u se policija suprotstavlja. Torcida i drugi

g l a z b e n o m smislu, speed metalci m o g u upotrebljavati raz-

a k t e r i s k a n d i r a j u » P o l j s k a , Poljska« i » S o l i d a r n o s t « . N a k o n

l o m l j e n u h a r d - c o r e strukturu riffa, a h a r d - c o r e o v c i m o g u

učestalih pokušaja dolaska na pozornicu, skandiranja, pa­

solirati na g i t a r a m a , d o k se tematski i vrijednosno (ako

l j e n j a b a k l j i i d i m n i h k u t i j a , T o r c i d a inzistira na p j e s m i o

m a l o simplificiramo) hard-coreovac ne m o r a definirati k a o

»Gdanjsku osamdesete« a policija prekida koncert nakon

a n a r h i s t i č k i ili e k o l o š k i b o r a c z a p r a v d u , a s p e e d m e t a l a c

č e g a J o h n n y izlazi s a m , i p j e v a » S o n g s o f F r e e d o m « l e g e n ­

n e m o r a biti m u š k a r č i n a z a g l e d a n a u z a g r o b n i ž i v o t . U

d a r n o g raste, B o b a M a r l e y a .

procesu fragmentacije i miješanja u okvirima hard-core s c e n e p o j a v i o se i s p e c i f i č a n p r a v a c - » s t r a i g h t - e d g e « , k o j i n a s t u p a s r a d i k a l n i m o d b i j a n j e m a l k o h o l a , p u š e n j a , svih d r o g a , mesa i seksizma. Već je sam hard-core kod nekih

252

253

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

Moralna panika: darkeri

L u g o s i ' s D e a t h g r u p e B a u h a u s ) , n a p i s a n e još 1 9 7 9 . , m l a d i u H r v a t s k o j su n e k o l i k o g o d i n a k a s n i j e , k a o i n j i h o v i vrš­ njaci na Z a p a d u , preslušavali i preslušavajući spajali, u g o ­ đ a j e m i t o n o m , d o ž i v l j a j i m a , različite b a n d o v e , p o p u t Joy

P o s t o j a n j e d a r k e r a starije j e o d m o r a l n e p a n i k e _kgjg

D i v i s i o n , B a u h a u s , S i o u x i e S i o u x , Sisters o f M e r c y , M i s s i o n ,

se n j i m a b a v i l a . Riječ je o f r a g m e n t a c i j i r o c k - k u l t u r e , k o j u b r i t a n s k i n o v i n a r i iz t o g p e r i o d a z o v u p o s t - p u n k o m , i o p o ­ z n a t o m procesu prisvajanja »zvučnih entiteta« i »prerade« iskustva g l a z b e , t e k s t a , gesti i o s t a l o g u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u i i n d i v i d u a l n o / g r u p n o m stilu. Bit p r o c e s a j e ista k a o i kod hard-coreovaca, speed metalaca, rockabillycara i d r u g i h , a p o j a m »post-punk« nije baš primjeren. Č i n j e n i c a j e d a Joy D i v i s i o n p r e d s t a v l j a j u k u l t - b a n d , i d a s u s e o n i nalazili

redovito

među

ključnim

»darkerskim« glazbenim

p r e f e r e n c i j a m a (a na njih se »post-punk« k a o v r e m e n s k i b l i z a k ali d u h o v n o različit s m j e r o d » n o v o g v a l a « i o d n o s i ) , n o Joy D i v i s i o n s u i m a l i v r l o š i r o k u p u b l i k u , a d r u g i b a n ­ dovi na popisu o m e đ i v a č a darkerskog glazbenog prostora sugeriraju

potrebu

drugih

pojmova.

Suprotno

mišljenju

dijela s a m i h d a r k e r a , koji su ( p o s e b n o u d o b a m o r a l n e p a n i k e k a d a su se osjećali u g r o ž e n i m a ) smatrali da je i s a m p o j a m k a o d e s k r i p c i j a s u b k u l t u r n o g stila z a g r e b a č k i p r o i z v o d i k o n s t r u k c i j a , taj se p o j a m u p o t r e b l j a v a o i u d r u ­ g i m z e m l j a m a , p r i m j e r i c e u s u s j e d n o j Italiji. T o č n o j e d a p o j a m pokriva heterogenije pravce i ukazuje na labavije o d r e đ e n e stilske g r a n i c e . N a j p r i m j e r e n i j e j e koristiti o z n a ­ k u » d a r k « u z o z n a k u » g o t h i c « , jer » g o t h i c « k a o g l a z b e n o usmjerenje donekle pokriva najčešće b a n d o v e i darkerska stilska o p r e d j e l j e n j a . » G o t h s « je izraz k o j i se u m n o g i m z e m l j a m a , a p o s e b n o u A m e r i c i i V. Britaniji, k o r i s t i o u o p i ­ sivanju g r u p a i životnih stilova v e o m a sličnih z a g r e b a č k o j ili b i l o k o j o j u r b a n o j s c e n i s r e d i n e i d r u g e p o l o v i c e o s a m ­ d e s e t i h g o d i n a , l a k o s u n e k i k l j u č n i b a n d o v i stariji o d u o b l i č a v a n j a stila u H r v a t s k o j , i k l j u č n e p j e s m e ( p o p u t B e l a

254

The C u r e , Killing Joke, The Smiths, The Cult, L a i b a c h , Fields o f N e p h i l i m , C h r i s t i a n D e a t h , Jesus a n d M a r y C h a i n , Cabaret Voltaire i m n o g e druge. M e đ u ovim b a n d o v i m a n a l a z e s e p r v e n s t v e n o senzibiliteti o p i s a n i k a o t a m n i j i p r a v a c p u n k a , revolt koji je o k r e n u t p r e m a u n u t r a , spoj g o t h i c a i 255

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

hard rocka, industrial pravac, z a n i m a n j e za t e m e smrti,

v e z a l i taj svoj interes s n e k i m p r a v c e m u r o c k g l a z b i , ili

sudnjeg d a n a , transa, z a g r o b n o g života, religije, depresije,

izrazili s v o j a u n u t a r n j a g i b a n j a v a n j s k i m o b i l j e ž j i m a p o p u t

izolacije, dakle raznoliki utjecaji i neka o p ć a mjesta rock

o d j e ć e , n a k i t a , f r i z u r e , k a o što s u p o s t o j a l i i » d a r k e r i « ( o d ­

g l a z b e , k o j i s u i z v a n a n a j č e š ć e bili d o ž i v l j e n i k a o p e s i m i ­

n o s n o l j u b i t e l j i o d r e đ e n i h z v u k o v a , g e s t i , p l e s a ili i m a g e a

z a m , d e p r e s i v n o s t , m e l a n k o l i j a , ali i k a o ž e s t i n a , r i t u a l n o s t ,

općenito) koji o d u d a r a j u u svojim središnjim p r e o k u p a c i ­

g o v o r tjeskobe koji m o ž e šaptati a m o ž e i ozvučiti bušilicu.

jama od ideal-tipskog drakule stvorenog dobrim dijelom

N e k i od n a v e d e n i h b e n d o v a ostali su mali i n e p o z n a t i ,

i z v a n a , a l i i u n u t a r a u t e n t i č n e s c e n e k o j a svoj stil p o s r e ­

n e k i su bili u s p j e š n i na široj svjetskoj d a r k / g o t h i c s c e n i , a

d u j e d a r k / g o t h i c g l a z b o m . K a o što j e n e k i m š t e m e r i m a

neki su postali o p ć i m mjestima M T V p o p kulture. U slučaju

o s a m d e s e t i h d o b r o d o š l o stilsko p r o f i l i r a n j e i u r b a n i z a c i j a

L a i b a c h a (koji nije g o t h i c b a n d ali se često n a l a z i o u

nastajućeg n o g o m e t n o g huligana kao subkulturnog lika,

»zajedničkom nazivniku« iako ga je s a m o dio aktera pri­

t a k o su sada profitirali i oni k o j i m a je zajednički nazivnik

h v a ć a o ) riječ j e o i n d u s t r i a l - r o c k ( p o č e t n o m ) g l a z b e n o m

d a r k / g o t h i c scene o m o g u ć i o širenje i specifično profilira­

projektu koji je izazvao specifičnu m o r a l n u p a n i k u prikazi­

nje vlastitih ( o k u l t n i h , m a g i j s k i h ili sličnih) i n t e r e s a s t v o r e n i h

v a n j e m t o t a l i t a r i z m a »uživo« u n a š i m k r a j e v i m a . I o v d j e

č e s t o p r i j e ili m i m o n a s t a j a n j a s u b k u l t u r n o g stila. S o b z i r o m

k a o i d r u g d j e na subkulturnoj sceni m o ž e m o naći tvrđu i

na raznolikost, ali i brojnost a k t e r a , uz tipične »kreativne

m e k š u s t r u j u , u o v o m s l u č a j u o p o r i j i izraz, p r i m j e r i c e i z o ­

jezgre« koje o s i g u r a v a j u prostor i oblike artikulacije stila,

lacije, k a o i komercijalnim, popularnijim n a č i n o m izraženu

te b l i ž e i d a l j e s l j e d b e n i k e , s više ili m a n j e i n f o r m a c i j a i

t r a g i k u ž i v o t a ili l j u b a v i . R a z n o l i k i b a n d o v i i p r i p a d n i z v u ­

njihove glazbene »osobne povijesti«, m o ž e m o zaključiti da

k o v i , t e m e , stvorili s u z a j e d n i č k i n a z i v n i k » t a m n i h t o n o v a « ,

j e d a r k e r s k i stil u k l j u č i v a o r a z n o l i k e a k t e r e , p o v e z a n e n e k a d

introvertiranosti, negdje protesta izraženog u g r č u , negdje

s a m o i z g l e d o m , a n e k a d čvršćim, na zajedničkoj glazbi i

s l i k a k u l a i š i š m i š a , a p r e m a v a n z a j e d n i č k a je b i l a c r n a

raspoloženjima zasnovanim oblicima efektivnih zajednica i

b o j a , s r e b r o , križevi, p e n t a g r a m i , p u d e r n a l i c u , i t e š k a c r n a

saveza. Jedan od m n o g i h subkulturnih stilova osamdesetih

šminka koja pridonosi »vampirskom« izgledu. N o , istovre­

g o d i n a , s dovoljno labavim i dovoljno prepoznatljivim za­

m e n o s u n e k i b e n d o v i p r i p a d a l i i široj p o p k u l t u r i , k o j a j e

jedničkim nazivnikom da omogućuje individualističke

b i l a i v i s o k o t i r a ž n a , k o m e r c i j a l n a , o b u h v a ć a j u ć i p u n o širi

intervencije i zajednička obilježja o n o m e k o m e je do njih

k r u g p u b l i k e o d n a j š i r e g z a m i s l i v o g d a r k e r s k o g ili g o t h i c

s t a l o . U k l u b o v i m a p o p u t J a b u k e ( g d j e j e prvi p u t s k o v a n

zajedničkog nazivnika. Također, dio sudionika darkerske

izraz » d a r k - d a n c e « ) , L a p i d a r i j a , K s e t a , k a o i p o s t a n o v i m a ,

scene sudjelovao je u plesnim ritualima posvećenja z v u k o ­

m l a d i ljudi su se o k u p l j a l i , plesali, razmjenjivali p l o č e , ka­

v a (iz s k l o p a o t p o r a i p r o t e s t a t a m n i j i m t o n o v i m a p r o t i v

zete, i n f o r m a c i j e i s a m i o b l i k o v a l i svoju s c e n u i t i p o v e d r u ž e ­

svjetski p r o k l a m i r a n e s r e ć e i p o t r o š a č k o g o p t i m i z m a ) a da

nja. S o b z i r o m na p o z n a v a n j e razvoja sličnih scena, m o ­

i s t o v r e m e n o nije n i k a d s u d j e l o v a o u p r i z i v a n j i m a d u h o v a

ž e m o pretpostaviti da bi se unutar-stilske podvrste i d o n e k l e

ili n e k i m s l i č n i m k u ć n i m e k s p e r i m e n t i m a s a o k u l t n i m p r a k ­

z a s e b n i senzibiliteti n a g l a š e n i j e f r a g m e n t i r a l i , d a b i r a z v o j

s a m a . Postoje m l a d i koji su privučeni s a n j a r i c a m a , n u -

s a m e glazbe stvorio nove k o m b i n a c i j e i da bi neke n o v e

m e r o l o g i j o m , o k u l t i z m o m i m a g i j o m , a da nisu n i k a d p o -

g e n e r a c i j e p r i h v a t i l e v e ć o d b a č e n e ( j e z i k o m a k t e r a »isfu-

256

257

URBANA PLEMENA

rane«) b a n d o v e i stilska o b i l j e ž j a d a j u ć i i m neki n o v i ž i v o t prije eksplozije r a p a , t e c h n a i niza n o v i h z v u k o v a d e v e d e ­ setih. N o , do »prirodnog« razvoja naše lokalne nije došlo (osim a k o u skladu sa C o h e n o v i m u p o z o r e n j i m a s p r a v o m n e o č e k u j e m o m o r a l n u p a n i k u u vezi v e ć i n e s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ) jer j e m o r a l n o m p a n i k o m p r e k i n u t r a z v o j j e d n e šire s c e n e , a p o s l i j e n a s t a v l j e n uz n u ž n e m i s t i f i k a c i j e . M o r a l n o j panici o k o d a r k e r a p r e t h o d e tekstovi M a r i ­ j a n a G r a k a l i ć a , koji s u s e o p ć e n i t o b a v i l i s o t o n i z m o m , k a o i m n o g i m d r u g i m okultnim tehnikama, istočnjačkim religi­ j a m a , y o g o m i d u h o v n i m p r a k s a m a . T i s u t e k s t o v i izlazili u D a n a s u i izazvali p o l e m i k e z b o g n e g a t i v n o g s t a v a p r e m a m n o g i m d u h o v n i m z a j e d n i c a m a , a citirat će se u d o b a p a n i k e , uključujući i nove tekstove istog a u t o r a o s a m i m darkerima. Prvi tekst o d a r k e r i m a , k o j i je o b j a v l j e n u P o l e t u 2 5 . 1 2 . 1 9 8 7 . nije b i o o d m a h p r e u z e t o d v e l i k i h i e t a b l i r a n i j i h m e d i j a , i a k o je to p e r i o d u k o j e m već kreću glasine u ro­ d i t e l j s k o j k u l t u r i i o b l i k u j u s e n e f o r m a l n i s t a v o v i svih o n i h k o j i s u s a s u b k u l t u r n i m s t i l o m , ili n a p r o s t o p r i s u t n o š ć u j e d ­ n o g u o č l j i v o g i m a g e a m e đ u m l a d i m a , bili u p o z n a t i i k o j i ć e n a različite n a č i n e d o č e k a t i s k o r u j a v n u p r o v a l u » s p o ­ znaja« o d a r k e r i m a . U t o m p r v o m tekstu, p i s a n o m tipičnim senzacionalističkim stilom od

kojega omladinske novine

nisu i m u n e , v e ć u » l e a d u « n a j a v l j u j e d a , i a k o s e » n j i h o v o postojanje

negira

obrazloženjem

da

u

komitetima

za

» O N O I DSZ«, miliciju i društveno političke organizacije službeno ne postoje, u Z a g r e b u egzistiraju g r u p e m l a d i h koje sebe nazivaju darkerima, furaju se na mračnjaštvo, s a t a n i z a m , l j u b a v p r e m a krvi i o b l a č e se u c r n o . « (Perić, 1 9 8 7 . ) I z » a n k e t e « m e đ u m l a d i m a izvlači s e z a k l j u č a k o smrti k a o n o v o m životu za d a r k e r e i, da nije c j e l o k u p n o g t o n a , p o m i s l i l i b i s m o d a s e r a d i o subverziji d i s k u r s a , n a v o ­ đ e n j e m i z d v o j e n i h r e č e n i c a (»izjava«) m l a d i h p o p u t » H r v o j e

25Q

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

( 1 6 ) : V o l i m krv. U k u s n a je«. N o , nije riječ o i r o n i j i , n e g o o

z a b i l j e ž e n je niz s l u č a j e v a z a b r a n e i z l a s k a , č a k i u š k o l u

početnom materijalu o n o g tipa m o r a l n o g

poduzetništva

a k o se znalo da u razredu »ima darkera«. Ukinute su glaz­

k o j i ć e inkvizicijski z a m a h d o b i t i u b r z o . U » O k u « o d 2 5 . 2 .

bene slušaonice i klupske večeri sa d a r k i g o t h i c g l a z b o m .

1 9 8 8 . , o b j a v l j e n j e s e p a r a t , d v i j e s t r a n i c e t e m e » d a r k ili

U g r a d u je v l a d a l o stanje p o p u t udžbeničkih opisa m o b i l i ­

o m l a d i n a u t a m i « g d j e se r a s v j e t l j u j e s o t o n i s t i č k i d i s k u r s i

zacije p r e d nesreću. K o d dijela štemerskih aktera a u t o m a t ­

pružaju

pakla«,

ski j e b i l o p o t a k n u t o s p a s o n o s n o rješenje p r o b l e m a - p r e ­

zapravo zagrebačkih omladinskih klubova. Započinje pe­

bijanje darkera. Došlo je do lova na m l a d e ljude u c r n o m ,

riod l a n č a n e reakcije i medijske »kotrljajuće g r u d e snije­

od primjera novinarskog nuđenja novaca za fotografiranje

ga«, p o p u t uzbune u C o h e n o v o j analogiji sa upozorenji­

na g r o b l j u , do p u n o bolnijeg štemerskog p r e p a d a , koji je

ma na n a d o l a z e ć u nesreću. Dnevni i tjedni listovi, r a d i o i

o b i č n o p i t a o »tko t i j e u m r o , p u n k ? « p r i j e u d a r c a . K a d a j e

televizija, ne s a m o iz Hrvatske n e g o iz cijele bivše J u g o s l a ­

jedan razred zagrebačke srednje škole reagirao na oglas­

v i j e , z g r a b i l i su t e m u i p a n i k u u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i d o v e l i

nu knjigu koja je zabranjivala crnu o d j e ć u tako da je slje­

do h i s t e r i j e . » U b i j a li m i r i s c r n e ruže« p i t a l i su n a s l o v i , i

deći d a n svatko d o š a o sa bar jednim dijelom o d j e ć e crne

v e ć i n o m ponavljali sličnu priču o n a v o d n o m postojanju

boje, direktor » o d g o j n o obrazovne ustanove« je u p o m o ć

sekte » c r n a ruža« k o j a d j e l u j e m e đ u d a r k e r i m a , o p e t n a e ­

p o z v a o p o l i c i j u ! R o d i t e l j i su se j a v l j a l i u k o n t a k t e m i s i j e ,

stak d a r k e r s k i h s a m o u b o j s t a v a , o 1 0 0 0 d o 1 5 0 0 d a r k e r a

tražili i n f o r m a c i j e , jer g l a s i n e s u u p u ć i v a l e ( a d j e l o m i č n o

u Z a g r e b u , o kultu smrti, samoubojstva, sotonizma m e đ u

s u svi z a p a z i l i c r n u b o j u n a t i s u ć a m a m l a d i h u t o m p e r i o ­

d a r k e r i m a , a te su vijesti b i l e p o t k r i j e p l j e n e r i j e č i m a V e r e

du) na velike brojke koje d a r k e r e i njihove prijatelje, k a o

Jurjević, m a j k e p e t n a e s t o g o d i š n j e Ive k o j a s e u b i l a , što s u

tempiranu suicidalnu, okultnu i sotonističku b o m b u smje­

m n o g i p r e n o s i l i (Vjesnik, A r e n a , r a d i o e m i s i j e ) . T a j iskaz j e

š t a j u m e đ u »sve n a s « , o d d o m a d o š k o l e , t r a m v a j a , k a f i ć a ,

detaljnije smjestio priču u D u g o Selo, g d j e je obitelj Jurje­

ili b i l o k o j e g d r u g o g p r o s t o r a u g r a d u . U p o t r a g u z a i n ­

vić ž i v j e l a , i p o t r e s n i m m a j č i n i m s v j e d o č a n s t v o m z a p r a v o

f o r m a c i j a m a uključene su i institucije sistema p o p u t »dele­

stvorio scenario koji su drugi n a d o p u n j a v a l i , ali mu je

g a t s k o g pitanja« na sjednici k o n f e r e n c i j e »SSRNH« g d j e su

kostur u lošem društvu, kafiću G a r u d a , k n j i g a m a p o p u t

s e svi s l a g a l i o k o p r o c j e n e » j a v n o s t j e u z n e m i r e n a « . O v a k o

S t e p s k o g v u k a ili Slike D o r i a n a G r a y a , d a r k e r i m a i p r e t p o ­

v i s o k i i n t e n z i t e t p a n i k e nije m o g a o d u g o t r a j a t i , i a k o ć e s e

stavljenim utjecajem takvog društva na Ivino s a m o u b o j ­

m e d i j s k i p r i č a o d a r k e r i m a još d u g o v u ć i . H i s t e r i j a j e b i l a

stvo. D r u g i m e d i j i s u n a s t a v l j a l i p r i č u s p e k u l a c i j a m a o n a ­

d e s t r u k t i v n a , p r i k l j u č e n j e š t e m e r a o m o g u ć i l o j e fizičku e s k a ­

č i n i m a n a k o j i d a r k e r i o d l u č u j u »tko j e s l j e d e ć i « d o n o s i l i

l a c i j u , a d r u š t v o nije b i l o t o l i k o z a t v o r e n o d a n e b i o m o g u ­

popise bandova,

n a b r a j a l i a u t o r e p o p u t B a u d e l a i r e a ili

ć i l o i n t e l e k t u a l c i m a s v o j e v r s t a n p r o t e s t , ili d r u k č i j i g o v o r o

P o e a , uz B a c h a i W a g n e r a , u s v o m o c r t a v a n j u d a r k e r s k e

p r o b l e m u subkulture m l a d i h . Presudnu ulogu u smirivanju

scene koja je poprimila oblik m a s o v n o g suicidalnog p o ­

situacije o d i g r a l a je policija, javnim tiskovnim konferenci­

kreta. Z a g r e b su tih d a n a p o h o d i l e novinarske e k i p e iz d r u ­

j a m a na kojima su dati p o d a c i o svim s a m o u b o j s t v i m a ,

g i h r e p u b l i k a , t r a ž e ć i p o g r o b l j i m a d a r k e r e i vijesti o s a ­

g d j e j e o d b a č e n o p o s t o j a n j e c r n e ruže i m l a d i h d a r k e r a -

m o u b o j s t v i m a . Panika u roditeljskoj kulturi je bila velika,

s a m o u b o j i c a . Potvrdila su se stara Beckerova razlikovanja

2ĆO

izvještaji

iz

»improviziranog

modernog

2ĆI

Benjamin Perasović

m o r a l n i h poduzetnika i provoditelja pravila. U o v o j situa­ ciji, provoditelj pravila je o d i g r a o ulogu smirujućeg ak­

URBANA PLEMENA

Rockabilly: vječni James Dean?

t e r a . Sve b i t n e k a r a k t e r i s t i k e (uz n e š t o d r u k č i j i r e d o s l i j e d , intenzitet i n e p o s t o j a n j e sudskih »ceremonija degradacije«) mobilizacije roditeljske kulture i medijskog stvaranja m o r a l ­

O p ć a f r a g m e n t a c i j a stilova vezanih uz glazbu i posre­

ne panike, koje p o z n a j e m o iz britanskog konteksta, p o n o v i l e

dovanih glazbom, u drugoj polovici osamdesetih uključuje

su se u n a š e m p r i m j e r u . I s k r i v l j i v a n j a i p r e u v e l i č a v a n j a ,

i »revival« r a n o g r o c k ' n ' r o l l a , p u t e m » r o c k a b i l l v « g l a z b e .

s e n z i t i z a c i j a i e s k p l o a t a c i j a , š i r e n j e m r e ž e (u k o j u su č a k

K a o što j e p u n k e r s k a e n e r g i j a d o b i l a o d g o v o r u n o v o m

upali i pripadnici H a r e Krishna zajednice, z b o g i m e n a

v a l u h e a v y m e t a l a , t a k o j e t a ista e n e r g i j a d o b i l a još j e d n u

svoje izdavačke k u ć e koje se p o k l o p i l o s i m e n o m kafića u

r e p l i k u , o d Stray C a t s a . U Z a g r e b u p o s t o j i više g e n e r a c i j a

D u g o m Selu!?) uz o n a j tipični proces koji C o h e n zove

r o c k a b i l l y c a r a , a t a j stil j e b i o p r e p o z n a t i o d d r u g i h a k t e r a

s i m b o l i z a c i j o m i k o j i s e z a m j e n o m p o j m a m o d ili r o c k e r s a

na subkulturnoj sceni. K a o i u m n o g i m sličnim slučajevima

» d a r k e r « n i m a l o n e m i j e n j a . Prvo j e p o j a m d a r k e r a d o v e ­

k a d a je riječ o p r i h v a ć a n j u i r a z v o j u n e k o g s u b k u l t u r n o g

d e n u vezu sa s a m o u b o j s t v i m a (devijantni status), zatim su

stila, i o v d j e m o ž e m o naći p e r i o d »početka« u k o j e m pre­

o d j e ć a , nakit i d r u g a obilježja počela simbolizirati darkere,

v l a d a v a zajednički nazivnik ( p o p u t »rockabillv«) i u n u t a r

tako da je na kraju crna boja (i image) postala s i m b o l o m

k o j e g a razlike p r i d o n o s e s e g m e n t a c i j i , da bi n a k o n o d r e ­

devijantnog statusa.

đ e n o g vremenskog perioda (u o v o m slučaju od o k o dvije

N a k o n s m i r i v a n j a m o r a l n e p a n i k e p o s l j e d i c e s u s e još

godine)

diferencijacija

i

stvaranje

pod-stilova

ukazivalo

d u g o osjećale, na ulicama je bilo m a n j e mladih obučenih

više n a f r a g m e n t a c i j u n e g o s e g m e n t a c i j u . R o c k a b i l l y stil j e

u c r n o , d i o n o s i t e l j a stila s e p o v u k a o , a d i o j e b i o o s n a ž e n

z a n i m l j i v s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e u H r v a t s k o j jer p r e d s t a v l j a

i inspiriran m e d i j s k o m k a m p a n j o m , tako da su se tek n a ­

p r i l i č n o »čist« s l u č a j i n t e r v e n c i j e u s v a k o d n e v n i ž i v o t , b e z

k o n k a m p a n j e p o j a v i l i g r a f i t i p o p u t » d a r k lives« s a d o b r o

o n i h p o s r e d o v a n j a k o j a n a različite n a č i n e ( k a o k o d m e ­

n a u č e n i m g r a d i v o m - k r i ž e m o k r e n u t i m n a o p a k o i tri š e ­

t a l a c a , p u n k e r a ili d a r k e r a ) u k l j u č u j u m i n i m a l n o n a z n a č a -

stice. O g r o m n a v e ć i n a m l a d i h k o j a j e č i n i l a s c e n u d a r k e r ­

vanje o d n o s a s d o m i n a n t n o m k u l t u r o m , g d j e se u elementi­

skih, gothic, i s r o d n i h senzibiliteta u najširem k r u g u od

m a s i m b o l i č k o g sustava m o ž e n e š t o o t o m o d n o s u i o d č i t a t i .

»kreativne jezgre« do p o v r e m e n i h s l j e d b e n i k a , nije n i k a d

lako je James D e a n »buntovnik« (u p e r i o d u u k o j e m je

s a z n a l a što su u o p ć e z a j e d n i č k o sa s a m o u b o j s t v i m a i » c r n o m

njegova generacija u Hrvatskoj osamdesetih zapravo ro­

ružom« ikad imali.

diteljska), iz i m a g e a rockabillycara m a l o je tko iščitavao raznoliki spektar osjećaja i orijentacija vezanih uz v e ć i n u d r u g i h subkulturnih stilova na sceni.

Primjerice:

sukob,

prezir, o d b i j a n j e , r a v n o d u š n o s t , r a d i k a l n a r a z l i č i t o s t p o ­ javnosti,

odstupanje od tradicionalnih

obrazaca spolnih

u l o g a , s t v a r n a i r i t u a l i z i r a n a a g r e s i v n o s t , sve t o m o ž e biti prisutno unutar m i j e n j a j u ć i h ali prepoznatljivih okvira ne-

2Ć2

2Ć3

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

č i j e g s t i l a , b i l o k a o k o n s t i t u t i v n i d i o i m a g e a ili n j e g o v p r i ­

z v u k , p a a k t e r k o j i p r e d s t a v l j a č e t v r t u ili p e t u g e n e r a c i j u

v j e s a k , b i l o k a o p r o m i š l j e n a i n t e r v e n c i j a ili » s l u č a j n a « p o -

p u n k e r a m o ž e i g r a t i u l o g u P o č e t k a , s v e ć i m ili m a n j i m

putbina koju je netko d o b i o na putu usvajanja i preuređe­

u p o r i š t e m u široj, m e đ u n a r o d n o j sceni g l a z b e n i h stilova i

n j a stilskih e l e m e n a t a , n o t a k a v niz m o g u ć i h i n t e r p r e t a c i j a

sceni n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h koji te stilove p r i m a j u ,

teže se iščitavao iz p o j a v e r o c k a b i l l y c a r s k o g identiteta na

upotrebljavaju, prerađuju i n a n o v o stvaraju u svom sva­

d o m a ć o j subkulturnoj sceni. Nije p r o b l e m dešifrirati o n a

k o d n e v n o m životu. T a k o su i akteri »prvih« » r o c k ' n ' r o l l «

o p ć a mjesta rock-kulture čijim se »izvornim vrijednostima«

t u l u m a (zapravo rockabilly, neorockerskog, revivalističkog

rockabilly vraća, n e g o je z n a č a j n o postaviti pitanje o p o ­

usmjerenja) u »Komi«, »Lapu«, »Đuri«, i »Kulušiću« imali

s l j e d i c a m a r e - i n v e n c i j e j e d n e t r a d i c i j e k o j a je u d o b a Elvisa

o s j e ć a j s t v a r a n j a s c e n e , i to je s o b z i r o m na t a d a š n j u širu

Presleyja d j e l o v a l a k a o s u p r o t n a o n o m t i p u t r a d i c i o n a l i z m a

scenu

k o j i , bez o b z i r a n a p u r i t a n s k a o d r e đ e n j a t a d a š n j e a m e ­

stila r o c k a b i l l y c a r a n i j e b i l o , i s n a ž a n v i z u a l n i i d e n t i t e t k o j i

ričke kulture, m o ž e m o naći i u našim k r a j e v i m a . A k o je

s u p r v i a k t e r i stvorili b i o j e u t o m t r e n u t k u p o t p u n o n o v ,

svojevrsna »invencija tradicije« ( H o b s b a w n ) obilježila nasta­

m a k o l i k o j e p r i z i v a n j e s t a r i h h e r o j a r o c k ' n ' r o l l a m o g l o biti

nak rock-kulture (i unutar nje posebnih s k l o p o v a m e đ u

poznato i blisko dijelu roditelja novouspostavljenog akte­

koje spada i »plemenska umjetnost ukrašavanja rockerskih

ra. Premda je n e m o g u ć e zamisliti stvaranje rockabilly sce­

u Zagrebu

bilo sasvim

opravdano; zaokruženog

kožnih jakni« (Nuttall, 1 9 6 8 . ) i a k o je tijekom dvadesetak

ne bez rockabilly zvuka, za m n o g e a d o l e s c e n t e koji su se

g o d i n a t a k u l t u r a p r i l i č n o u t j e c a l a n a vlastitu p r i s u t n o s t

t a d a priključivali, veliku u l o g u odigrali su drugi dijelovi

u n u t a r » m a i n s t r e a m a « ili d i j e l o v a d o m i n a n t n e k u l t u r e , o n d a

i z g r a d n j e stila, p r v e n s t v e n o o d i j e v a n j e i i m a g e u o p ć e , k a o

je p o t r e b n o njenu re-invenciju sagledati u k o n k r e t n o m k o n ­

i percepcija središnjih p r e o k u p a c i j a koje se izražavaju p o ­

tekstu, u Hrvatskoj osamdesetih.

n a š a n j e m . N a r a v n o , uz »prvu informaciju«, d a k l e recepciju

Rock'n'roll večer, u kojoj se rockabilly z v u k o m (izme­

zvuka, pojavu specifičnog i m a g e a , organizaciju »tematskih

đ u o s t a l o g ) e v o c i r a j u slike J a m e s a D e a n a , Elvisa Presleyja i

g l a z b e n i h večeri (rockabilly t u l u m a ) i kasniji n a s t a n a k d o ­

d r u g i h »sa s a m o g p o č e t k a « , i istim t i m z v u k o m ( k o d , r e c i ­

m a ć i h b a n d o v a , važnu u l o g u su odigrali i nešto odrasliji

m o , Stray C a t s a ) o ž i v l j a v a j u u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a ,

a k t e r i k o j i su i m a l i p r i s t u p » i n f r a s t r u k t u r i « i k o j i su s t v a r a l i

usvajajući o d r e đ e n u dinamičnost nastalu širenjem rocka

m e d i j s k e slike, te djelovali

kroz p o d r u č j a » p u n k o i d n i h « i s l i č n i h i z r a z a , n i j e m o g l a biti

I p a k , u p r v o m p l a n u s u bili m l a d i n o s i t e l j i s t i l a , čiji s e b r o j

s a m o »obična« večer, n e g o je za krug prvih p r i m a l a c a i

n a k o n s v a k o g v e ć e g p a r t y j a ili k o n c e r t a p o v e ć a v a o . K a o i

menađerski i organizacijski.

s t v a r a l a c a stila i m a l a status P o č e t k a . S u d j e l o v a n j e u » s a ­

u m n o g i m sličnim slučajevima, postojalo je jezgro o r g a n i ­

m o m početku«, osjećaj stvaranja scene i s a m o p o s t a v l j a n j a

z a t o r a i p r v e v j e r n e p u b l i k e , t e niz m a n j i h n e f o r m a l n i h

i s a m o p r o m o v i r a n j a sebe kao n o v o g aktera na sceni, to je

g r u p a i p o j e d i n a c a , iz r a z l i č i t i h k v a r t o v a i s r a z l i č i t i h s c e n a ,

o n o što k a r a k t e r i z i r a m n o g e s u b k u l t u r n e s t i l o v e i što m o ­

š t o z n a č i i s r a z l i č i t i m p r e t h o d n i m ili p a r a l e l n i m s u b k u l -

ž e m o pratiti u različitim v r e m e n s k i m r a z d o b l j i m a . P o n e k a d

t u r n i m i d e n t i t e t i m a , koji su se i sami priključili stvaranju

se, k a o u s l u č a j u p u n k a d e v e d e s e t i h , t a k a v p r o c e s p o k r e n e

r o c k a b i l l y c a r s k e s c e n e . K a k o s a m i a k t e r i p r i č a j u , i za. l e d je

i bez n o v e z v u č n e h i b r i d i z a c i j e k o j a r e a k t u a l i z i r a » o r i g i n a l n i «

b i o v e o m a b i t a n . K l a s i č n i i m a g e J a m e s a D e a n a , Presleyja

9Ć4

?Ć5

Benjamin Perasović

i prvih r o c k e r a , b i o je o b o g a ć e n n o v i m e l e m e n t i m a , a p o ­ s t i z a n j e što k o m p l e t n i j e g i m a g e a b i o j e d o b r o v o l j n o iza­ b r a n i z a d a t a k ( z b o g o p ć e krize u z e m l j i i p r i l i č n o t e ž a k m n o g i m a ) većine tadašnjih rockabillycara. Elementi vizual­ n o g identiteta su sljedeći: - cipele; j e d a n od važnijih »detalja«, visokog »simbo­ ličkog kapitala«, o d n o s i se na cipele »creepersice«. » M o ­ rao si imati creepers/ce«, naglašava jedan od tadašnjih rockabillyija. To su cipele s d e b e l i m ravnim d ž o n o m , a m o g l e su biti i više š p i c a s t e i z a o b l j e n i j e , o n e su p r i v l a č i l e pažnju o b l i k o m i b o j o m , m o g l o se naći raznih k o m b i n a ­ cija; jednobojne ljubičaste, crno bijele, plavo-žute, pro­ šarane, s u m e t n u t i m krznom itd. - č a r a p e ; jarkih i n e u o b i č a j e n i h b o j a , tirkizne, ljubi­ časte, ružičaste; - h l a č e ; i d e a l s u b i l e t r a p e r i c e , p o m o g u ć n o s t i Levisov poznati 5 0 1 m o d e l ; - m a j i c e s n e k i m m o t i v o m iz š i r o k o s h v a ć e n e (rani) r o c k i k o n o g r a f i j e , o d s t r i p a d o b a n d a ili g r a d a .

(Među

g r a d o v i m a London je bio najcjenjeniji); - j a k n a ; z a d i o a k t e r a n a j p o ž e l j n i j a j e bila k o ž n a , m a ­ d a s u b a s e b a l l j a k n e i m a l e istu t e ž i n u , k a o i » h e r i n g t o n k e « . J e d a n m a n j i b r o j l j u d i n a s c e n i (tediji) n o s i o j e d u ž e s a k o e , poput kaputića, sa zatamnjenim kragnama; - m a r a m a ; po mogućnosti crvena s bijelim š a r a m a ali bilo je i d r u g i h b o j a ; - »v/estern« k r a v a t e , s d v i j e š p a g i c e i b r o š e m k o j i ih s p a j a , kao i metalni okviri za vrh kragne na košulji; -

frizura; o p o n a š a n j e

nekoliko varijanti

»klasičnih«

rock'n'roll frizura, p o p u l a r n a »kokotica«. Sav t r u d , sve n a s t o j a n j e o k o n a v e d e n i h stilskih o b i ­ lježja i svi o s t a l i o b l i c i d r u ž e n j a , r i t u a l a i s t v a r a n j a s c e n e , o d v i j a j u se u k o n t e k s t u d r u š t v a č i j u d u b o k u krizu p r i z n a j u i službeni ideolozi s a m o u p r a v n o g socijalizma. To je vrijeme

266

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

(bez o b z i r a n a g o d i n u ili d v i j e r a z l i k e k a d a s e u » r o c k a b i l | y

njenica

škvadre« uključuju pojedinci s k o j i m a su v o d e n i d o d a t n i

r o c k a b i l l y s c e n e , u d o b a d o k n j i h o v b r o j nije p r e l a z i o d v i j e

razgovori za potrebe o v o g rada)

heterogenosti;

među

pripadnicima

prvih

aktera

k a d a grafit »živimo u

stotine, n a l a z i m o i o n e koji d o l a z e iz nižih, r a d n i č k i h o b i ­

mraku« (napisan na zgradi tadašnjeg Elektrotehničkog fa­

telji, k a o i o n i h k o j i m a roditelji p r i p a d a j u višem s o c i o e k o ­

k u l t e t a , d a n a s FER-a) t r e b a shvatiti (i) d o s l o v n o , j e r n a s t a j e

n o m s k o m s t r a t u m u . N e b i b i l o u p u t n o p o s e g n u t i z a rastez­

u vrijeme redukcija električne energije, uvođenja depozita

ljivim p o j m o m s r e d n j e k l a s e , i a k o n e s u m n j i v o d i o a k t e r a

na o d l a s k e u i n o z e m s t v o , u v r i j e m e u k o j e m je e k o n o m s k u

dolazi u p r a v o iz t o g sloja, jer bi t i m e z a m a g l i l i d i n a m i k u

krizu p r a t i l o d a l j n j e i n z i s t i r a n j e n a i d e o l o g i j i s a m o u p r a v ­

između evidentnih i značajnih materijalnih razlika unutar

n o g socijalizma i jednopartijskog m o n o p o l a . A k o p r o m o ­

j e d n e s u b k u l t u r n e g r u p e . B i t n o j e u o č i t i k a k o j e n a istoj

t r i m o e l e m e n t e b i t n e z a i m a g e r o c k a b i l l y stila, u o č i t ć e m o

sceni nastalo n e k o l i k o t i p o v a identiteta koji su, uz ostale,

da je većinu odjeće i o b u ć e bilo n e m o g u ć e p r o n a ć i u d o ­

bili d e t e r m i n i r a n i i e k o n o m s k i m k r i t e r i j i m a . T a k o j e n e t k o

m a ć i m d u ć a n i m a , i da su se c i p e l e , j a k n e i o s t a l e stvari

i m a o d o v o l j n o n o v a c a z a sve tri p r i z n a t e j a k n e , p a j e m o ­

morale nabavljati u inozemstvu. To bi m o g l o nekoga na­

g a o u š k o l u ići u b a s e b a l l j a k n i , na k o n c e r t u k o ž n o j , a

vesti n a p o m i s a o d a s u s e r o c k a b i l l y a k t e r i r e g r u t i r a l i i z

h e r i n g t o n k u o b u ć i z a susret u k a f i ć u ili n a n e k o m s l i č n o m

viših s l o j e v a d r u š t v a , d a j e n j i h o v a stilska p r i p a d n o s t o d r e ­

okupljalištu, d o k je netko drugi bio sretan s j e d n o m od

đ e n a u d o b r o j mjeri socijalnim statusom roditelja. Roditelj­

n a v e d e n i h j a k n i , izborivši n a teži n a č i n o d r o d i t e l j s k o g p o ­

ski d o m , i t o n e s a m o u s v o j i m e k o n o m s k i m d i m e n z i j a m a i

k l o n a o v a j g o t o o v o selekcijski p r a g identiteta i d o k a z i v a n j a

nekad doslovno presudnom količinom novca s kojim neko

stilske g r u p n e p r i p a d n o s t i . V i s o k i status n a sceni m o g a o j e

d o m a ć i n s t v o raspolaže, n e g o i sa svim ostalim s f e r a m a

t a k o ovisiti o k u p o v n o j m o ć i n e č i j i h r o d i t e l j a (jer o n i k o j i

utjecaja, kućne atmosfere i tipa o d g o j a , uvijek igra neku

su u l a g a l i u i z g l e d i stilska o b i l j e ž j a n i s u b i l i k r i t i z i r a n i n e g o

ulogu u procesu subkulturalizacije adolescenta i u procesu

c i j e n j e n i ) , a l i t o n i j e b i o j e d i n i t i p i d e n t i t e t a , jer z a v i s o k i

socijalizacije o p ć e n i t o . M e đ u t i m , zaključiti na osnovi spe­

status u d i m e n z i j i b u n t o v n i š t v a i l i d e r s k e p o z i c i j e u g r u p a ­

c i f i č n e ( n e ) d o s t i ž n o s t i m a t e r i j a l n i h p r e d m e t a r o c k a b i l l y stila

m a nije b i l o d o v o l j n o i m a t i s k u p u i p r o f i l i r a n u o d j e ć u , t u s u

o s o c i j a l n o m statusu n j i h o v i h r o d i t e l j a i d e f i n i r a t i ga »višim«

s e tražile n e k e d r u g e kvalitete. N a toj strani ( k o j u a m e r i č k i

bilo bi p o g r e š n o . Poznavajući d i o scene i škvadri koje su

s o c i o l o z i p e d e s e t i h i b r i t a n s k i s e d a m d e s e t i h s m j e š t a j u u niže

je činile, m o ž e m o sagledati dva bitna aspekta života r o c k a ­

klase) o b n o v l j e n o j e »tjelesno« d o k a z i v a n j e k o j e n a j č e š ć e n e

billy g r u p a k o j a u t j e č u n a p r o c j e n u u t j e c a j a m a t e r i j a l n o g

ide d o »štemerskih« d o k a z i v a n j a , ali u k l j u č u j e t e m p e r a m e n t

s t a t u s a o b i t e l j i n a p r i p a d n o s t t o m stilu. T o je, s j e d n e s t r a ­

i b u n t o v n i č k i i m a g e k o j e g s e r o c k a b i l l y stil n e m o ž e o d r e ć i ,

n e , r o d i t e l j s k i d o m čiji s a m s o c i j a l n i p o l o ž a j p r o c j e n j i v a o

pa se u »tjelesnoj« d i m e n z i j i sreću k l a s i č n i a s p e k t i » k v a r t o v -

na o s n o v u p o z n a v a n j a dijela ljudi sa scene i r a z g o v o r a s

skih« škvadri, g d j e u n u t a r d r u ž e n j a i p o j a v e škvadri na za­

n j i m a , a s d r u g e strane s a m a scena i na njoj p r i s u t n a p r i ­

j e d n i č k o j s c e n i d o i z r a ž a j a d o l a z e »čvršće« o s o b i n e i n a ­

h v a ć a n j a ili n e p r i h v a ć a n j a v a r i j a c i j a u i m a g e u i e v e n t u a l n o

stup koji osigurava liderske pozicije, a to se ne k u p u j e

s u g e r i r a n i h p o r u k a o n e č i j e m s o c i j a l n o m s t a t u s u . U vezi sa

n o v c e m . Z b o g d i m e n z i j e » d e č k a s a ulice« »iz k v a r t a « , ( i a k o

socijalnim statusom roditelja, o d m a h n a m se n a m e ć e či-

s v a k a š k v a d r a u o p ć e n e m o r a biti t e r i t o r i j a l n o z a s n o v a n a )

?68

269

Benjamin Perasović

i potrebe postizanja specifične karizme, b u n t o v n i č k o g i žestokog i m a g e a , stvorena je o d r e đ e n a ravnoteža statusu do kojeg se na sceni dolazi k u p o v n o m m o ć i . Pošto je na r o c k a b i l l y sceni u p r v o j fazi b i l o n a g l a š e n o p o s t o j a n j e š k v a ­ d r i , s v o j e v r s n a r a v n o t e ž a o k o j o j je riječ s v j e d o č i l a je o raspodjeli utjecaja, u kojoj, primjerice, novac daje neko­ m e v e ć u m o g u ć n o s t i z r a ž a v a n j a i s t j e c a n j a u g l e d a , ali i o n i m a iz nižih s l o j e v a o m o g u ć u j e t r a d i c i o n a l n o d o k a z i v a n j e i stjecanje u g l e d a n a p l a n u liderstva z a s n o v a n o g n a č v r š ć i m , b u n t o v n i j i m , » m u š k i m « p r i n c i p i m a š k v a d r i u k o j i m a »prefini« d e č k o n e m o ž e v o d i t i g l a v n u riječ. O v o s u stvarni p r i m j e r i , ali i z a b r a n i n a m j e r n o z b o g z a o š t r a v a n j a p i t a n j a o s o c i o e ­ k o n o m s k o m p o l o ž a j u roditelja koji m n o g i autori s m a t r a j u snažnom determinacijom tipa adolescentske subkulturali­ z a c i j e , jer r a z u m l j i v o j e d a s u n a s c e n i p o s t o j a l i m n o g i »prijelazi« i da k o n k r e t n i a k t e r i nisu u v i j e k s l i j e d i l i »čiste t i p o v e « . N o , t a k v i o s n o v n i t i p o v i jesu p o s t o j a l i , a k a d s e scena proširila sa dvije stotine na dvije tisuće l j u d i , o n d a su se o d r e đ e n e g r u p e imale veću m o g u ć n o s t profilirati i po obilježjima razlike »finih, pristojnih, b o g a t i h « i »žestokih d e č k i iz k v a r t a « s još više m e đ u t i p o v a i » p r i j e l a z a « . S a m i a k t e r i u k a z u j u n a s v o j e v r s t a n »svijet d o v i t l j i v o s t i « koji je n a s t a o na o s n o v u n e p o s t o j a n j a uvjeta za n a b a v u m n o g i h p r e d m e t a p o t r e b n i h u o b i l j e ž a v a n j u stilske p r i p a d ­ nosti.

Z a n i m l j i v p r i m j e r u n u t a r t o g »svijeta d o v i t l j i v o s t i «

predstavlja frizura i načini r a d a na vlastitoj frizuri, u p a d l j i ­ v o m i b i t n o m e l e m e n t u r o c k a b i l l y stila.

Riječima samih

a k t e r a : » Č u j , gel ti nije bio d o v o l j a n . To i ne s p o m i n j e š , s a m o učvrstiš k o s u , a l i t r e b a o t i j e b r i l j a n t i n , t o s e t r a ž i l o . Teško ga se m o g l o naći, onaj tko ti je d a o informaciju gdje ga možeš nać, p u n o ti je p o m o g a o , cijenio si čovjeka. Postojala je jedna a p o t e k a , u centru, gdje si ga p o v r e m e ­ no m o g a o kupiti, to je bilo super. A k a d nisi... svatko je s t v a r a o s v o j u m a l u r a d i o n i c u , n e b i v j e r o v a o š t o s e sve 270

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

k o r i s t i l o ; n i v e a k r e m a , sve d r u g e isto, p j e n a z a b r i j a n j e ,

g r a n i c a t o l e r a n c i j e p o m i č e i g o v o r i o s a m o m stilu o k o j e m

z n a l o j e pasti i p a r k a p i u l j a . . . m a m i n l a k z a k o s u j e isto

j e riječ. R o c k a b i l l y j e u p r a v o z b o g o d r e đ e n e z a o k r u ž e n o s t i

š l j a k a o p o n e k a d . « » M a , b i l o j e o n o , uletiš u k u p a o n i c u i

i p r o f i l i r a n osti b i o p r i v l a č a n d i j e l u a d o l e s c e n a t a , k a o što j e

z m i k s a š sve što t i s e n a đ e p r i r u c i . . . z a o n o g a t k o j e h t i o

l a b a v i j i o k v i r p r i v l a č a n d r u g i m a . T o što j e c r v e n a p i o n i r s k a

baš veću k o k o t i c u , koristila se i v o d a sa š e ć e r o m « .

m a r a m a m o g l a funkcionirati k a o priznati d i o izražavanja

Iz nekih drugih primjera v i d i m o kako akteri, unutar ta­

s t i l a , n e z n a č i d a n e k i d r u g i p r e d m e t , v a n stilskih k o o r d i ­

d a š n j e g konteksta s o c i j a l i z m a i p o n u d e r o b e (a uz p r e d m e t e

n a t a , n e b i i z a z v a o č u đ e n j e , o d b i j a n j e , n e g o d o v a n j e ili

p o t r o š n j e t a k o đ e r vezane »situacije r a n g i r a n j a « i p r o c j e n e

p o d s m i j e h , p o s e b n o u prvoj fazi, k a d a postoji nastojanje

»razina ukusa« o d r e đ e n i h društvenih g r u p a ) p r e u z i m a j u , iz

k a s v o j e v r s n o j k o n s o l i d a c i j i stila.

o n i h d u ć a n a k o j i s u bili s i m b o l i m a s o v n o s t i i »niske« r a z i n e

P r o s j e č n a d o b a k t e r a u p r v o j fazi k r e t a l a se od 1 6 i

ukusa, pojedine predmete (poput čarapa) i pridružuju ih

1 7 g o d i n a , uz primjetnu generaciju od 20 i 21 g o d i n u , no

s v o m r a z r a đ e n o m i m a g e u . »Kužiš, t i nisi m o g a o n a ć i t a k v e

s r e d n j a š k o l a i o v d j e o s t a j e o s n o v a s k o j e na s c e n u stiže

stvari u d u ć a n i m a , p o s e b n o n e u o n i m , k a o b o l j i m . J a s a m

v e ć i n a a k t e r a . S o b z i r o m na p o s t o j a n j e »tvrđeg« i » m e k š e g «

j e d n e č a r a p e n a š a o u » U n i k o n z u m u « , kužiš, t a m o g d j e i h

dijela aktera koji čine rockabilly scenu (kao i većinu d r u ­

n i t k o n e b i t r a ž i o , d i k u p u j u o n i z a d n j i , o n o , kužiš, k o k u ­

g i h ) , o v d j e j e p o t r e b n o r a z m o t r i t i k a k o »tvrđi« d i o u s v a j a

p u j e n e š t o za o b u ć ' u U n i k o n z u m u , b i l e su s k r o z k r i č a v e i

e l e m e n t e stila, u p o č e t n o j f a z i , i z g r a đ u j u ć i s p e c i f i č a n v r i ­

uklopile su se odlično.«

j e d n o s n i sustav n a t e r e n u » m u š k o s t i « i d o k a z i v a n j a , l a k o j e

U n u t a r n a s t o j a n j a o k o što k o m p l e t n i j e g i z g l e d a ( k o j i

glazba i ovdje bila presudna, o m o g u ć u j u ć i prva okupljanja

se kretao u n a v e d e n i m k o o r d i n a t a m a , što ipak uključuje

o k o r o c k a b i l l y stila, z a j e d a n d i o a k t e r a m o ž e m o ustvrditi

varijacije u e l e m e n t i m a i o m o g u ć u j e stvaranje različitih

da s u , s j e d n e s t r a n e v a n j s k i i z g l e d i p r o f i l i r a n i i m a g e , a s

k o m b i n a c i j a za individualno izražavanje) m o g u ć e je naći i

d r u g e d r ž a n j e , v r e d n o t e i n a č i n p o n a š a n j a , bili j e d n a k o

primjere koji svjedoče o dozi h u m o r a i toleranciji p r e m a

v a ž n i k a o i g l a z b a , a k o ne i v a ž n i j i u p r o c e s u p r i k l j u č e n j a i

eksperimentima, poput nošenja pionirske, crvene m a r a m e .

vlastitog doprinosa nastajućoj sceni. Razgovarajući s p r e d ­

To je tipičan primjer, p o p u t m n o g i h sličnih koje je interpre­

s t a v n i c i m a o n o g d i j e l a k o j i j e veći n a g l a s a k s t a v l j a o n a

tirala britanska sociologija subkulture m l a d i h , preuzimanja

g r u p n u p o v e z a n o s t i k o j i nije s u d j e l o v a o t o l i k o u o r g a n i ­

o d r e đ e n o g p r e d m e t a iz j e d n o g konteksta i značenja, koje

zaciji, puštanju glazbe i koncertnim aktivnostima, m o ž e m o

je s n j i m p o v e z a n o , i p r o m j e n e z n a č e n j a , u o v o m s l u č a j u

čak uspostaviti redoslijed po k o j e m je netko bio privučen

pionirske m a r a m e u rockabilly m a r a m u , gdje prepoznava­

atraktivnim i z g l e d o m , zatim »središnjim p r e o k u p a c i j a m a « ,

nje m a r a m e i k a o pionirske zapravo d o d a j e na vrijednosti

koje u ovakvim slučajevima akter zapravo doživljava kao

i prepoznavanju s a m o g čina preuzimanja i preoblikovanja.

i m p l i k a c i j e i m a g e a u s v a k o d n e v n o m životu, pa tek o n d a

Eksperimentiranje s elementima imagea jedan je od p o k a ­

g l a z b o m . G l a z b a s e t a k o » p o d r a z u m i j e v a l a « , a o n o što 2 7

zatelja otvorenosti i zatvorenosti različitih s u b k u l t u r n i h g r u ­ p a . N e k e g r u p e (škvadre) njeguju čvršće g r a n i c e i m a g e a i u svakoj p o j e d i n o j situaciji m o ž e se p r o m a t r a t i k a k o se 272

27

O v d j e je riječ o o n o m dijelu rockabilly aktera koji nije neposredno sudjelovao u glazbenom utemeljenju scene. Stav o »podrazumijevajućoj« glazbi ne umanjuje njenu važnost, ali naglašava druge dimenzije,

273

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

j e p r i v l a č i l o sceni b i o j e i m a g e i d r ž a n j e . O s o b i t o j e z a ­

»punoj opremi«, dakle dvadesetak »kokotica«, jakni, creeper-

n i m l j i v a i n t e r p r e t a c i j a s a m i h a k t e r a , k o j i g o v o r e o specifič­

sica, n a j e d n o m m j e s t u , u g r u p i , p a n a m m o ž e biti r a z u m ­

n o m » k o d e k s u časti«, što nije n i m a l o s l u č a j n o , k a k o s o b z i ­

ljivo ushićenje koje su akteri dijelili (i k o j e g se m n o g i sa

r o m na naslijede koje rockabilly obnavlja i koje posreduje

s l i č n i m u s h i t o m sjete i d a n a s , d e s e t a k g o d i n a n a k o n o p i ­

niz f i l m o v a s m o g u ć n o š ć u s n a ž n o g u t j e c a j a , t a k o i s o b z i ­

s a n i h d o g a đ a j a ) p r i l i k o m g r u p n e š e t n j e d o k i n o t e k e , što

r o m na s v a k o d n e v n i život škvadre i situacije u kvartu, na

više g o v o r i o r i t u a l u , i d e n t i f i k a c i j i , a u t o p e r c e p c i j i , g r u p n o j

k o n c e r t u , p l e s u , u k a f i ć u i t d . »Ferka« - to je b i o z n a č a j a n

prezentaciji i osnaživanju n e g o o p u k o m »odlasku u kino«.

t e r m i n , k o j i o b j a š n j a v a p o i m a n j e časti i p r i s t u p a m o g u ć e m

Muški dio rockabillycara bio je u većini, na svakog

s u k o b u . »Jedan na jedan«, to je osnovni sadržaj p o j m a

d e s e t o g d o l a z i l a b i p o j e d n a d j e v o j k a . ( O v d j e j e riječ o

»ferka« ( o d e n g l e s k e riječi »fair«) i o n n a m u k a z u j e n a o b ­

g r u p a m a koje se druže češće i i m a j u čvršću strukturu od

n a v l j a n j e n e k i h » s t a r o š t e m e r s k i h « p r i n c i p a . M e đ u t i m , inter­

šireg k r u g a p o z n a n i k a i p o v r e m e n i h susreta u n e k o m k l u ­

vjuirani akteri o d b i j a j u u s p o r e d b u sa š t e m e r i m a , n a g l a ­

bu. Na m n o g i m mjestima, u poznatim klubovima gdje se

šavajući neagresivnost, nezainteresiranost za stvaranje frke

m o g l a č u t i r o c k a b i l l y g l a z b a , m u š k a r c i nisu bili t o l i k o b r o j ­

(»tučnjave«) k a o o b l i k a z a b a v e . » N e s m i j e š u s t u k n u t i , t o j e

č a n o zastupljeniji, ali je jedan d i o djevojaka bio, vlastitim

dosta važno, pa m a k a r d o b i o batine. Dobiti batine od ja­

o d a b i r o m , p o m a l o »izvan«, što s e v i d i i i z izjava p o p u t

č e g n i j e s r a m o t a , a l i n e s m i j e š u s t u k n u t i , p o v u ć i se.«

ove: »Nisam ti ja rockabilly, ali volim doći p o v r e m e n o na

O v a k v i stavovi izraz s u j e d n o g p r i s t u p a m n o g i m p o t e n c i ­

n j i h o v u v e č e r isplesati se«.)

jalnim situacijama u kojima sukob m o ž e eskalirati u tuč­

U s p e c i f i č n o m m i j e š a n j u m o d e l a »finih i pristojnih, s

n j a v u , u k o j o j » o b r a z « , »čast« p r i p a d n i k a š k v a d r e n e s m i j e

n o v c e m k o j i o m o g u ć u j e stilsko i z r a ž a v a n j e « i »žešćih, p o n o ­

biti p r o k o c k a n a , a l i i s k a z u j u i » p a s i v n i j u « d i m e n z i j u u k o j o j

snih, James Deanovskih škvadri osamdesetih«, a na osnovi

j e j a s n o d a r o c k a b i l l y š k v a d r a ( o k o j o j j e riječ, a n a o s n o v i

glazbe, i m a g e a i interakcije unutar grupa i m e đ u g r u p a m a

s p o z n a j a o sceni m o ž e m o z a k l j u č i t i d a n i j e b i l a u s a m l j e n a

na k o n c e r t i m a i o k u p l j a l i š t i m a , završava prva faza u kojoj

u t a k v o m p o n a š a n j u ) n e ć e i z a z i v a t i , tražiti f r k u i p r v a z a ­

je stvorena zajednička »rockabilly scena«. Pred kraj o s a m ­

počinjati

specifičnom

desetih scena se proširila, o b u h v a ć a j u ć i p a r tisuća m l a d i h

o s n a ž e n j u k u m u j e č i n j e n i c a svijesti a k t e r a o v l a s t i t o m iz­

s a m o u Z a g r e b u . O s i m splitskih »Đavola« koji nisu n i m a l o

g l e d u , d o izražaja j e d o l a z i o u s i t u a c i j a m a k o j e u o p ć e n i s u

t i p i č a n r o c k a b i l l y b a n d , ali o d 1 9 8 4 . n a različite n a č i n e

s p o j e n e s a s i m b o l i č k i m ili s t v a r n i m n a s i l j e m ; o d k o n c e r t a

u n u t a r p o d r u č j a glazbe i o d i j e v a n j a z a g o v a r a j u revival p e ­

ili g l a z b e n e s l u š a o n i c e d o z a j e d n i č k o g o d l a s k a u k i n o .

desetih i šezdesetih g o d i n a , s p e c i f i č n o m »povratku korije­

»Zajednički o d l a z a k u kino« nije t a k o b a n a l n a stvar k a o

n i m a « i sve š i r o j r o c k a b i l l y s c e n i p r i d r u ž i l i s u s e i n o v i d o ­

što z v u č i , d o v o l j n o je z a m i s l i t i d v a d e s e t a k ili j o š više l j u d i u

m a ć i akteri - b a n d o v i , p o p u t »Fantomi«, »Greaseballs«,

sukobe.

Kolektivni

identitet,

čijem

» M a č k e « , » M o o n l i g h t Cats«, »Rocking kids«. U p r o s t o r i m a a može sugerirati i činjenicu šireg presjeka skupa s naslijeđem rock kulture uopće, gdje b a n d o v i poput Clasha, sinonimi za punkerske ili neke treće subkulturne stilove, također m o g u funkcionirati i unutar rockabilly svijeta, p o s e b n o s pjesmama p o p u t »brand new cadillac«.

274

p o p u t » L a p i d a r i j a « , n o s i t e l j i r o c k a b i l l y stila m o g l i s u p r i s u ­ stvovati »multimedijalnoj« p r o m o c i j i vlastitog stila, z a p r a v o uživati u v l a s t i t i m o s n o v a m a s t i l a , t a k o što su u j e d n o j v e 275

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

ceri p a r a l e l n o tekle i projekcije f i l m o v a , g l a z b a sa p l o č a u

s p o n t a n i j a , m a l o više »divlja« ( p o s e b n o u o d n o s u na ples),

p r o s t o r u z a p l e s , i k o n c e r t i n a terasi ( » M a l o m L a p u « ) .

bilo j e više kožnih n e g o b a s e b a l l j a k n i , nešto m a n j e d j e ­

N o v e g e n e r a c i j e rockabillycara dolaze na s c e n u , a u

v o j a k a , i više a l k o h o l o m r a z g a l j e n i h a k t e r a . Kset j e t v o r i o

s k l a d u s već p o s t o j e ć i m r a z l i k a m a u g l a z b i i d r u g i m p r e ­

s v o j e v r s t a n »mix« K u l u š i ć a i Đ u r e . N o , riječ j e o j e d n o m

f e r e n c i j a m a unutar do tada prilično u r a v n o t e ž e n o g (da ne

periodu, unutar 6 mjeseci, a kontakti s akterima scene

kažemo

do

o m o g u ć u j u uvid u stalne p r o m j e n e koje nastaju uslijed

segmentacije i djelomične fragmentacije scene, na poklo­

d e f i n i r a n j a i r e d e f i n i r a n j a s i t u a c i j a i p r o s t o r a , na o s n o v i

n i k e i s k l j u č i v o s t a r o g i » i z v o r n o g « z v u k a , n a »surfere« (koji

i n t e r a k c i j a u n u t a r s c e n e i o n i h s o k o l i n o m , pri č e m u s e

s u inzistirali n a o b n o v i » B e a c h Boys« z v u k a )

miješaju glazbene preferencije i statusna podrška i m a g e u ,

homogenog)

kolektivnog

identiteta,

dolazi

n a striktni Stray

s d o b n i m ili k v a r t o v s k i m k r i t e r i j i m a o k u p l j a n j a , u k o n t e k s t u

Catsima), na psycho-billy (u kojem su C r a m p s najpoznatiji

promjena dj-a, organizacije koncerata i programa uopće,

predstavnici) itd.

t e p r o m j e n e a t m o s f e r e u o d r e đ e n o m p r o s t o r u ili n e k e d r u ­

rockabilly osamdesetih

(simboliziran

najcjenjenijim

O s i m g l a z b e , p o s t o j a l i s u i d r u g i kriteriji r a z l i k o v a n j a koji su pridonijeli rastezanju scene tako da je o n a izvana

g e i n t e r v e n c i j e u o n o što s e s o c i o l o g u m o ž e u č i n i t i t r a j n i m ili k a r a k t e r i s t i č n i m .

m o g l a i z g l e d a t i » r o c k a b i l l v č a r s k i « , ali s e p o g l e d o m i z n u t r a

Z a d i o »žešćih« r o c k a b i l l y a k t e r a m o ž e s e reći d a p r e d ­

s t i c a o u v i d u z n a č a j n u r a z d v o j e n o s t strasti k o j a r e z u l t i r a

stavljaju s v o j e v r s t a n o d g o v o r n a n e s t a j a n j e š t e m e r s k o g » k o ­

f r a g m e n t a c i j o m . M e đ u tim d r u g i m kriterijima miješali su se

d e k s a časti«, g d j e s e a g r e s i v n o s t n e n j e g u j e p o p u t o v i s n o s t i ,

o n i već s p o m e n u t i m a t e r i j a l n i , k v a r t o v s k i , kriteriji p r e f e r e n ­

a l i s p r e m n o s t z a s p e c i f i c i r a n o m a n i f e s t i r a n j e seta m u š k o s t i ,

cija tipa zabave, g d j e , primjerice d o m i n a c i j a a l k o h o l a kao

ponosa,

instrumenta

provoda

m o ž e biti

izazvana

nekim

drugim

sredstvom, pa da to implicira i podjele m e đ u neformalnim

tjelesnog

dokazivanja,

popunjava

ono

prazno

mjesto nastalo štemerskim neograničenim uživanjem u n a ­ silju b e z i k a k v o g » e t i č k o g k o r e k t i v a « .

g r u p a m a . Sto b i i s t r a ž i v a č , s o c i o l o g , z a p a z i o p r o m a t r a ­ n j e m u d r u g o j fazi r a z v o j a z a g r e b a č k e r o c k a b i l l y s c e n e , bez značajnijeg konzultiranja sa s a m i m a k t e r i m a ? Prvo bi ustanovio postojanje rockabilly večeri ( m i n i m u m i n f o r m a ­ c i j a m o r a p o s t o j a t i , d a s e p r a v i l n o o d č i t a j u p o j e d i n i nazivi t e m a t s k i h v e č e r i u p o j e d i n i m k l u b o v i m a a k o v e ć nisu n a ­ v e d e n i e k s p l i c i t n o ) i z a p u t i o se u K u l u š i ć , Đ u r u ili KSET. T a m o b i p r i m i j e t i o različitost a t m o s f e r e , z a s t u p l j e n o s t i m u š ­ k i h i ž e n s k i h a k t e r a , d j e l o m i č n u različitost g l a z b e , i r a z l i k e u i m a g e u . T a k o j e u j e d n o m p e r i o d u (što o z n a č a v a d r u g u f a z u razvoja) u K u l u š i ć u a t m o s f e r a bila m i r n i j a , v e o m a m a l o ( p o n e k a d n i m a l o ) p i j a n i h i »žestokih d e č k i « , n e š t o više b a ­ s e b a l l j a k n i i n a j v i š e d j e v o j a k a . U Đ u r i je a t m o s f e r a b i l a 2/6

277

Benjamin Perasović

Navijačko pleme

Subkultura

nogometnih

huligana

predstavlja

jedino

područje u o v o m r a d u o k o j e m postoji već opsežnija d o ­ m a ć a s o c i o l o š k a l i t e r a t u r a . (Buzov i sur., 1 9 8 9 . , P e r a s o v i ć , 1 9 8 9 . , F a n u k o i sur., 1 9 9 1 . , Lalić, 1 9 9 3 . ) N a č i n j e n j e p r e ­ g l e d s t r a n e l i t e r a t u r e i p r i k a z svih b i t n i h t e o r i j a i p r i s t u p a , od o n i h koji p r e v l a d a v a j u u p o p u l a r n o j kulturi, p o p u t r a ­ širene p r e d o d ž b e o a l k o h o l u i nasilju k a o d o v o l j n i m uzro­ cima, manifestacijama i ujedno objašnjenjima problema n o g o m e t n o g huliganizma, o nezaposlenosti i pretjerano perm i s i v n o m d r u š t v u , što o v a k o s p o j e n o u j e d i n j u j e i »lijevu« i »desnu« perspektivu procjene i implicirane p o t r e b e p r o ­ m j e n e s t a n j a (i/li n e z a p o s l e n o s t i i/li p e r m i s i v n o g d r u š t v a ) , k a o i a k a d e m s k e pristupe, p o p u t teorije »aggra« i rituali" z i r a n e a g r e s i v n o s t i Petera M a r s h a i s u r a d n i k a , m a r k s i s t i č k i pristup Taylora i C l a r k e a o n o g o m e t u k a o kulturi radničke klase i s u v r e m e n i m reakcijama n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a n a d e k o m p o z i c i j u s a m e klase i uvjete t a d a š n j e g k a p i t a l i ­ z m a , D u n n i n g o v e historijske škole koja se d i j e l o m p o k l a p a s britanskim klasnim pristupom i dekodiranjem medijskih d i s k u r s a p r i s u t n i h i u b i r m i n g h a m s k o j š k o l i , č e m u je Lalić (1993.) p r i d o d a o i pristup talijanskog sociologa Dal Laga o svijetu s p o r t a i n a v i j a č k o g r i t u a l a k a o z a s e b n o g , n e o v i ­ s n o g svijeta i g r e i s i m b o l i č k i h s u p r o t s t a v l j a n j a . K a d a z a p o ­ č i n j u d o m a ć a i s t r a ž i v a n j a , u svjetlu p o s t - h e y s e l s k o g p o j a ­ č a n o g zanimanja javnosti za n o g o m e t n i huliganizam i n a ­ silje k o j e n i j e i z o s t a j a l o n i u n a š i m u v j e t i m a , a u t o r i s e s r e ­ ć u s p o s t o j e ć i m n a s l i j e đ e m d o m a ć e (kritičke) s o c i o l o g i j e sporta. N o , pristup, koji je p r o m a t r a o »sportsku publiku« i m n o g e d i m e n z i j e o d n o s a s p o r t a i d r u š t v a , nije m o g a o p r u ­ žiti z a d o v o l j a v a j u ć i k a t e g o r i j a l n i a p a r a t z a n o v o n a s t a l i

278

Benjamin Perasović

f e n o m e n . Sociologija sporta je sociologiji subkulture m l a d i h o s t a v i l a n e o p h o d a n kritički s m j e r r a z m i š l j a n j a o vezi s p o r t a i d o m i n a n t n e k u l t u r e i i d e o l o g i j e , što je b i l o k o r i s n o u a n a l i ­ zi p o n a š a n j a i n s t i t u c i o n a l n i h , p o l i t i č k i h i s p o r t s k i h , k a o i medijskih aktera uključenih u kontekst n o g o m e t n o g hulig a n i z m a . T a k o je jedna od prvih uloga sociologije u o v o m p o d r u č j u bila r a z o b l i č a v a n j e p o p u l a r n o g d i s k u r s a k o j i s u s t v a r a l i različiti s p o r t s k i , p o l i t i č k i a k t e r i , m e d i j i i m o r a l n i p o d u z e t n i c i , o t o m e da je h u l i g a n i z a m b o l e s n a izraslina na tijelu d r u š t v a i s p o r t a ( d a k l e z d r a v o g ) k o j u se m o ž e (i o d m a h treba) kirurškim nožem odstraniti. Trebalo je o b j a ­ sniti d a n o g o m e t n i h u l i g a n i , u n a t o č s i m b o l i č k o m i s t v a r n o m n a s i l j u , n i s u p o s l a n i s n e k e d r u g e p l a n e t e , n e g o žive svoj život i u školi i u r o d i t e l j s k o m d o m u , o d r a s t a j u u i s t o m s o c i ­ j a l n o m svijetu koji p o n e k a d predstavljaju n j e g o v i »sport­ ski i d e o l o z i « . N e m o g u ć e j e o d v o j i t i p r o b l e m n a v i j a č k o g n a s i l j a o d niza a s p e k a t a k o n t e k s t a u k o j e m s e j a v l j a , o d j e z i k a s p o r t s k i h m e d i j a k o j i vrvi r a t n o m i m i l i t a r i s t i č k o m t e r m i n o l o g i j o m , k a o i d r u g i h e l e m e n a t a konteksta »sport­ skog d o g a đ a j a « , do izvansportskih aspekata socijalizacije, roditeljskog, školskog i o p ć e g društvenog okruženja. To je bila osnova za prepoznavanje d o m a ć e g m o r a l n o g p o d u ­ zetništva

koje se k a m p a n j s k i o g l a š a v a l o p o d s j e ć a j u ć i

u

n e k i m p e r i o d i m a na klasične opise m o r a l n e p a n i k e , i na sličan tretman p r o b l e m a p o p u t o n o g a u britanskim m e d i ­ j i m a . N o , o p ć a kritika d o m i n a n t n o g diskursa o p r o b l e m u n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a nije b i l a d o v o l j n a z a r a z u m i j e ­ vanje f e n o m e n a , a sociologija sporta nije o m o g u ć a v a l a spoznaju specifičnih interakcija usko profiliranog dijela n a ­ v i j a č k o g svijeta s a š i r i m s v i j e t o m s u b k u l t u r e m l a d i h , p a s e nametnula o d r e đ e n a p r o m j e n a perspektive i pristup no­ g o m e t n i m navijačima kao specifičnoj subkulturi.

(Nedo­

s t a t k e k l a s i č n o g L e B o n o v s k o g p r i s t u p a izrazili s m o n a m j e r ­ n o u sebi k o n t r a d i k t o r n i m p o j m o m » p e r m a n e n t n e g o m i l e «

28o

Benjamin Perasović

z a n o v o n a s t a l o g n a v i j a č k o g i s u b k u l t u r n o g a k t e r a . ) Prije bilo k a k v o g službenog istraživanja n o g o m e t n i h h u l i g a n a , već u v i d o m u n a s t a j a n j e » n o v o g o t p a d n i š t v a « s r e d i n e o s a m ­ desetih, primjećujemo »urbanizaciju« n o g o m e t n i h navijača i sve o t v o r e n i j u i r a z n o v r s n i j u i n t e r a k c i j u i z m e đ u p o j e d i n i h r o c k - s u b k u l t u r n i h s c e n a i n a v i j a č k o g stila u n a s t a j a n j u . U pristupu n o v o m f e n o m e n u z a p o č e l o se s historijskim tipo­ vima

navijača, od starih,

preko dinamičnijih,

miješanih

o b l i k a u k o j i m a su još » o t a c i sin« išli z a j e d n o na u t a k m i ­ c e , ali s e r a z v i j a l o a k t i v n i j e b o d r e n j e i rast n a v i j a č k i h r e k v i ­ zita, do n o v o g o b l i k a koji je generacijski n a g l a s i o , i p r o ­ storno,

n a o d r e đ e n o m dijelu s t a d i o n a , obilježio vlastitu

samostalnost. V e o m a sličan, a k o ne identičan proces, zbi­ v a o se u V. Britaniji d v a d e s e t a k g o d i n a ranije. K o d nas je p r v o u o č e n rast svijesti o s e b i . N a v i j a č i su u n o v i n a m a gledali sami sebe i zaključivali o potrebi p r o m j e n e raspo­ reda klupskih boja na zastavama, zbog medijske upečatljivosti. O n i su postajali zaseban akter. U t o m p r o c e s u pre­ sudnu ulogu o d i g r a l a je razmjena informacija i raznoliki kulturni utjecaji, kako sa stvarnim subkulturnim akterima drugih, ne-nogometnih scena, tako i s medijski posredo­ v a n i m » r e p r o m a t e r i j a l o m « svjetske u r b a n e p o p - k u l t u r e . N a ­ v i j a č i s u p o č e l i i z g r a đ i v a t i svoj vlastiti s u b k u l t u r n i stil. P o d ­ sjetimo se - oni su do n e d a v n o v e ć i n o m smatrali svoje d u g o k o s e v r š n j a k e » p e d e r i m a « ili » s m r d l j i v i m h a š k i ć i m a « ( d r o g a š i m a , u s p l i t s k o j verziji) k o j e t r e b a t u ć i . T a k o đ e r , i ovi su v e ć i n o m navijače smatrali s e l j a č i n a m a , a njihovu s t a d i o n s k u k u l t u r u s m j e š t a l i bliže r o d i t e l j s k o j n e g o v l a s t i t o j . (Dio subkulturne scene će to mišljenje zadržati u n a t o č n a ­ vijačkoj subkulturalizaciji, posebno zbog nasilničkih o b i ­ lježja.)

Sada,

kad

počinje

proces

izgradnje

navijačkog

s u b k u l t u r n o g stila, p a r a l e l n o s tim »otvaranjem«, p o č i n j e teći i proces o t v o r e n i j e g d o l a s k a na s t a d i o n o n i h koji zadr­ ž a v a j u s v o j a v a n j s k a o b i l j e ž j a p u n k e r s k i h , m e t a l ili s l i č n i h

282

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

o p r e d j e l j e n j a . S t v a r a se n a v i j a č k i jezik i svijet, p o s e b n a

a nije bilo n e o b i č n o i da navijači k o m b i n i r a j u d u g u k o s u ,

subkultura, ali na osnovi p r e u z i m a n j a m n o g i h e l e m e n a t a

n a u š n i c e , j a k o k r a t k u k o s u , ili č i z m e i z n e k o g p r e t h o d n o g

k o j i su bili k a r a k t e r i s t i č n i za r o c k e r s k a i s r o d n a p o s r e d o v a ­

ili t a d a š n j e g , r o c k e r s k o - s u b k u l t u r n o g i m a g e a .

nja subkulturnog identiteta. Koji su to e l e m e n t i , čije p r e u ­ z i m a n j e s e o d v i j a n a više r a z i n a ?

6 . Ples n a s t a d i o n u . P o j e d i n e n a v i j a č k e g r u p e s u g a p r o v o d i l e č e š ć e a n e k e r j e đ e . U Z a g r e b u su ga zvali »let

1 . Svijest o p r i p a d n i š t v u š i r e m ( m e đ u n a r o d n o m ) n o ­

m e g o « , i taj j e p l e s z a p r a v o s p o j p u n k e r s k o g p o g o p l e s a ,

g o m e t n o m p l e m e n u . Prepoznavanje uzora, »ideal-tipskih«

sa »slamom« hard-coreovaca, spojen m e đ u s o b n i m hvata­

s u p l e m e n i k a u e n g l e s k i m n a v i j a č i m a , želja za p o t p i s o m ,

n j e m i o d g u r a v a n j e m . Pri i z v o đ e n j u t o g p l e s a , o d r a s l i p r o ­

za zajedničkim n a z i v n i k o m koji sada s i m b o l i č k i sadržava i

m a t r a č i sa t r i b i n e » Z a p a d « ( k a o i n e k i n o v i n a r i u p o č e t k u )

b r i t a n s k u z a s t a v u d o n e s e n u n a s t a d i o n , č i m e s e svijest o

mislili s u d a s e n a v i j a č i t u k u m e đ u s o b o m .

p r i p a d n i š t v u i s t o m p l e m e n u ( s u b k u l t u r i ) i z r a ž a v a . (To j e k a ­

7. D o l a z a k n a v i j a č a , s vlastitim o b i l j e ž j i m a , na r i t u a l e

r a k t e r i s t i k a svih r o c k e r s k i h s u b k u l t u r a čiji s u u z o r i n a j č e š ć e

r o c k - s u b k u l t u r e i d o s l o v n o d i j e l j e n j e iste s c e n e na k o n c e r t i m a

u A m e r i c i ili V. B r i t a n i j i , p r i č e m u č a k i s p o m e n u t i s i m b o l ,

ili u k l u b o v i m a .

britanska zastava, pripada m n o g i m rockerskim subkulturnim prisvajanjima osamdesetih u Hrvatskoj.)

Uz ove e l e m e n t e , koji p o d s j e ć a j u na u o b i č a j e n e d i ­ m e n z i j e g l a z b e n i h s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a , n a v i j a č i iz­

2. Pisanje grafita a u t o - l a k s p r e j o m . Potreba za z i d n i m

g r a đ u j u svoj stil p r i s v a j a n j e m r o c k e r s k o j s u b k u l t u r i n e p o ­

oglašavanjem svog postojanja i snage. (Punkerskom sub-

znatih kultnih p r e d m e t a , p o p u t »bengalki« (signalnih baklji)

kulturom obilježeno ispisivanje cijelog g r a d a i stalna ka­

i dimnih

rakteristika v e ć i n e r o c k e r s k i h i s r o d n i h s u b k u l t u r n i h stilova.)

stvaranja b a n d o v a , koji i m a j u svoje i m e , a o s i m o p ć e g

3 . U p o t r e b a e n g l e s k o g jezika. Pojava t r a n s p a r e n a t a n a e n g l e s k o m jeziku.

kutija.

Dok na

rock sceni

postoji m o g u ć n o s t

o d r e đ e n j a » p u n k e r i « ili » m e t a l c i « o n i m a k o j i n e m a j u b a n d n e p r e o s t a j e ništa d r u g o , n a v i j a č i s u s v o j i m g r u p a m a d a l i

4 . E k s p e r i m e n t i r a n j e s d r o g o m . D o k s u a l k o h o l uvijek

i m e n a . V e ć i n o m postoji j e d n o ime i teritorijalne »podružni­

dijelili, pripadnici rockerskih subkultura u j e d n o m p e r i o d u

ce« ali u n e k i m s r e d i n a m a , p o p u t Z a g r e b a , n a p o č e t k u

imali su g o t o v o ekskluzivno pravo eksperimentiranja s d r u ­

n a v i j a č k e s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a s t a o j e niz z a s e b n i h g r u p a s

g i m d r o g a m a , što s u o d k r a j a s e d a m d e s e t i h u S p l i t u , a o d

n a z i v i m a p o p u t »Blue Lions«, » N e w Blue G e n e r a t i o n « ,

sredine o s a m d e s e t i h i u d r u g i m g r a d o v i m a p o č e l i dijeliti i

»Blue m a d n e s s « i t d . Svijest o p r i p a d n i š t v u š i r e m p l e m e n u

s n a v i j a č i m a , što je m n o g e i d a l j e č u d i l o .

nije v e z a n a s a m o u z E n g l e z e . Š a l o v i t a l i j a n s k i h , k a o i š p a ­

5. Prisvajanje o d r e đ e n i h o d j e v n i h p r e d m e t a , tipovi fri­ zure, naušnice u u h u .

n j o l s k i h ili n j e m a č k i h k l u b o v a u o b i č a j e n i s u n a n a š i m s t a ­ d i o n i m a o s a m d e s e t i h , k a o i z a s t a v e B r a z i l a ili k o n f e d e r a ­

Najprepoznatljiviji simbol navijačkog identiteta iz tog

c i j s k a z a s t a v a a m e r i č k o g J u g a - z a s v a k u z e m l j u ili s i m b o l

p e r i o d a (zadržao se, u nešto m a n j o j mjeri, i d a n a s ) , a k o za­

z n a l o se zašto je na s t a d i o n u . D o k su u t a d a š n j o j J u g o s l a ­

n e m a r i m o klasična obilježja poput k a p a , šalova i zastava,

viji n e k i n o v i n a r i o b j a š n j a v a l i n a v i j a č k e p a r o l e u H r v a t s k o j

p r e d s t a v l j a spitfire j a k n a (»spitka«). T i m e s u s e j o š više p r i ­

p i s a n e n a t a l i j a n s k o m jeziku » d e s n i č a r s t v o m « , nisu m o g l i

bližili p o d r u č j u u k o j e m s u d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l o v i m l a d i h ,

o b j a s n i t i p o j a v u t a l i j a n s k o g n a z i d o v i m a i s t a d i o n i m a Sr-

284

285

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

b i j e , u s r e d ć i r i l i č n e o b n o v e . T o j e z a t o što n i s u z n a l i d a

vanje specifičnog, urbanog, subkulturnog navijača od rodi­

t a l i j a n s k i n a v i j a č k i č a s o p i s »Supertifo« o b j a v l j u j e i s k l j u č i v o

teljske k u l t u r e , ali j e b i t n o i znati d a j e d o b a r d i o t e r o d i t e l j ­

fotografije navijača, da je popularan m e đ u našim navija­

ske kulture t a k o đ e r b i o d i j e l o m svijeta n o g o m e t n i h n a v i j a č a .

č i m a , i da talijanski predstavljaju uspješan spoj južnjačke

Svijet n o g o m e t n i h n a v i j a č a , p r i j e s t v a r a n j a n a v i j a č k e u r b a ­

scenografije s engleskim primjesama n a v i j a č k o g rituala, te

ne subkulture m l a d i h , b i o je, s a m po sebi, već na r u b u

da su prisutniji u p e r i o d u u k o j e m je e n g l e s k i m k l u b o v i m a

»devijantnosti« i specifične subkulture unutar v e o m a b e n e -

poslije Heysela bilo z a b r a n j e n o sudjelovanje u e u r o p s k i m

voletnog prostora za takve aktivnosti rezerviranog u d o m i ­

kupovima.

n a n t n o j kulturi. To je prostor tolerancije koji ne n a r u š a v a

O d i k o n o g r a f i j e r e g g a e g l a z b e n i j e uzeta s a m o m a r i ­

p o v r e m e n o osuđivanje u d o m i n a n t n o j kulturi, koje se javlja

h u a n a , n e g o i r a s t a f a r i j a n s k a (etiopska) z e l e n o - ž u t o - c r v e n a

z b o g »prelaska granice« (bilo koje g r a n i c e d o p u š t e n o g a ,

trobojnica. Period u kojem su navijači morali krišom p o ­

bilo da se radi o količini a l k o h o l a , j a v n o m redu i m i r u ,

s u đ i v a t i p l o č e Pink F l o y d a , d a i h n e v i d i n e t k o o d n j i h o v i h ,

n a s i l j u , p o l i t i č k i m s l o g a n i m a i s i m b o l i m a itd.) jer i d e n t i t e t

želeći čuti s n i m l j e n e n a v i j a č e L i v e r p o o l a i E v e r t o n a , u h v a ć e n e

j e s v e d e n n a s l o b o d n o v r i j e m e i status » h o b i j a « , t a k o d a

u p a r m i n u t a s t a d i o n s k o g z b o r a i u m i k s a n e u s k l o p u pje­

o s i m n a v e d e n i h » p r e l a z a k a g r a n i c e « strastveni n o g o m e t n i

s m e »Fearless«, d e f i n i t i v n o j e p r o š a o . U r b a n a g e n e r a c i j a , n e

n a v i j a č u p r e d - s u b k u l t u r n o m p e r i o d u m o ž e biti u s v o j o j

više s a m o » n a v i j a č a « , n e g o n o s i t e l j a z a s e b n o g s u b k u l t u r n o g

s r e d i n i kritiziran u n u t a r iste g r u p e s a s t r a s t v e n i m r i b i č i m a ,

stila, o b i l n o je koristila g l a z b u u p o s r e d o v a n j i m a s v o g ž i ­

i g r a č i m a b r i d ž a , p l a n i n a r i m a ili b i l o k o j i m a k t e r i m a k o j i

v o t n o g stila, u n u t a r s p e c i f i č n e n o g o m e t n o h u l i g a n s k e a p r o -

s e , p o p e r c e p c i j i v e ć i n e , »previše« p o s v e ć u j u i n a č e n e u p i t ­

p r i j a c i j e . Razvija s e n o v i d e s i g n z a s t a v a , š a l o v a . P o l i t i č k i

n i m ili č a k p o ž e l j n i m h o b i j i m a i a k t i v n o s t i m a . A k t e r o v a

a n g a ž m a n d i j e l a n a v i j a č a i z r a ž a v a se i z a s t a v a m a B a s k i j e i

sredina će p r o b l e m a t i č n i m smatrati u p r a v o taj »prelazak

K a t a l o n i j e ( p o s e b n o u T o r c i d i ) , s k a n d i r a n j e m »IRA, Belfast« i

g r a n i c e « h o b i j a ili s l o b o d n e a k t i v n o s t i , p r o c j e n j u j u ć i s t u ­

p o k u š a j i m a s i m b o l i č k o g naglašavanja hrvatskih obilježja u

p a n j ugrožavanja n o r m a l n o g s v a k o d n e v n o g života u k o j e m

situaciji k o j a je s t r o g o k o n t r o l i r a l a »zastave bez p e t o k r a k e « .

rad i zarađivanje, bračne i roditeljske obaveze čine osnovne

U p o t r e b o m e l e m e n a t a i o b r a z a c a iz tradicije g l a z b e ­

k o o r d i n a t e . Za razliku od V. Britanije i njenih klasnih svje­

no p o s r e d o v a n i h subkulturnih stilova, i stvaranjem vlasti­

tova, n o g o m e t je u Hrvatskoj bio i ostao d i j e l o m d o m i n a n ­

tog rituala, slenga, i m a g e a , navijači su se udaljili od ro­

t n e k u l t u r e , i a k o u sebi p o z n a p o d j e l e ( Z a p a d i Istok s t a r i h

diteljske kulture. N o g o m e t je, m e đ u t i m , uvijek b i o d i j e l o m

stadiona) koje su socijalno uvjetovane. Toleranciji prema

d o m i n a n t n e kulture, i prije nastajanja s u b k u l t u r n o g , o d r a ­

n o g o m e t n i m navijačima i m u š k o m obrascu socijalizacije

s l i m a teže s h v a t l j i v o g s a m o i z a b r a n o g » h u l i g a n a « , n o g o ­

pridonosili su m e d i j i , od sportskih koji su uvijek g o v o r i l i o

m e t n i n a v i j a č i m a o j e svoj status u d r u š t v u . » N a j v a ž n i j a

» d v a n a e s t o m i g r a č u « d o televizijskih serija p o p u l a r n i h s e ­

s p o r e d n a stvar n a svijetu«, k a k o s u n o g o m e t u t e p a l i n o v i ­

d a m d e s e t i h g o d i n a , u k o j i m a muškarci skrivaju mali radio

n a r i , m u š k a i kolektivna igra i njeni fanatični privrženici,

u k o n c e r t n o j d v o r a n i k a k o b i m o g l i p r a t i t i u t a k m i c u . Tri t e ­

cijeli svijet u z b u đ e n j a i k l u p s k i h i d e n t i f i k a c i j a , sve je to b i l o

meljna područja koja obilježavaju d o m i n a n t n u kulturu u

i ranije p o z n a t o . O v d j e je važno uočiti n e o s p o r n o u d a l j a -

svijetu n o g o m e t a (i šire) jesu k o m p e t i c i j a , m u š k o s t i a l k o h o l .

286

287

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

T a ć e p o d r u č j a ostati b i t n i m o d r e d n i c a m a n o v i h s t a d i o n -

koja se n a k o n d o g a đ a j a raziđe i prestane postojati, n e g o

skih a k t e r a , d j e l o m i č n o r i t u a l i z i r a n a , » r e c i k l i r a n a « s u b k u l -

subkulturne g r u p e s vlastitim n a v i j a č k i m identitetom koji se

turnim navijačkim djelovanjem i ponekad propitivanjem.

ne gubi p o n e d j e l j k o m u školi, u roditeljskom d o m u , na

Za razliku od straha roditeljske kulture p r e d izbijeljenim

p o s l u ili s t u d i j u . F a n u k o i sur. ( 1 9 9 1 . ) n e v i d e j a s n o o v o

licima i p r e o k r e n u t i m križevima d a r k e r a , koji se zasniva na

profiliranje navijača, iako u svom istraživanju zapravo d o ­

nerazumijevanju i nepoznatome, u slučaju n o g o m e t n o g hu-

k a z u j u d a s u o d četiri g r u p e m l a d i h (»agresivni BBB«, » n e a -

l i g a n i z m a p r i s u t n o j e r a z u m i j e v a n j e , a l i i g n j e v što s u » d o ­

gresivni BBB«, »mirni n a v i j a č i « i »nenavijači«) u p r a v o » a g r e ­

m a ć e « k a r a k t e r i s t i k e p o n a š a n j a v r a ć e n e r o d i t e l j s k o j kulturi

sivni BBB« (a to su s u b k u l t u r n i a k t e r i , t v o r c i i n o s i t e l j i z a o ­

istim j e z i k o m , p o p u t s l i k e ( n a s i l n i č k e ) u o g l e d a l u . M l a d i

k r u ž e n o g ž i v o t n o g stila) sličniji u p r e f e r i r a n j u » d i s k a č a i

n a v i j a č i , m e đ u k o j i m a s u bili n o v o f o r m i r a n i s u b k u l t u r n i

kafića« n e n a v i j a č i m a , n e g o v l a s t i t i m , m a n j e ž e s t o k i m s u p l e ­

akteri, simboličkim i stvarnim nasiljem provocirali su d o m i ­

m e n i c i m a i o n i m a koji navijaju m i r n o i t r a d i c i o n a l n o . Uz

nantnu kulturu, a n a c i o n a l n i m t e m a m a službenu kulturu.

a n a l i z u p o d a t a k a u vrsti n a s e l j a r a n e s o c i j a l i z a c i j e o č e v a

O d d v a n a e s t o g i g r a č a postali s u prvi igrač, samostalni

ispitanika, iz kojih se vidi n a j u r b a n i j e p o r i j e k l o »agresivnih

a k t e r k o j i d o b i j a p r v e , a n e p o s l j e d n j e m i n u t e »TV d n e v n i ­

BBB« u o d n o s u n a o s t a l e g r u p e m a n j e p r o f i l i r a n i h i a g r e ­

k a « , n a s l o v n e , a n e s p o r t s k e s t r a n i c e d n e v n i h n o v i n a . Isto­

sivnih n a v i j a č a , p o t p u n o j e r a z u m l j i v o o k a k v o m a k t e r u s e

vremeno, njihova djelatnost i medijska prezentnost odvi­

r a d i i na k o j o j sceni a k t e r d o k a z u j e svoj i d e n t i t e t u c j e l o ­

j a l a s e j o š u v i j e k u vezi s a s p o r t s k i m d o g a đ a j e m , b a r e m

k u p n o m životu, kojega je utakmica samo mali, iako pre­

f o r m a l n o i p r o s t o r n o . S a š i r e n j e m s u b k u l t u r n o g stila n a

s u d n i d i o - riječ j e o s c e n i z a g r e b a č k e u r b a n e m l a d e ž i n a

s t a d i o n e s u stigli i o n i a k t e r i k o j i n i s u u p o z n a t i s a s a m o m

kojoj su i raznovrsne subkulturne g r u p e . D r u g a polovica

i g r o m , a m e đ u jezgrama navijačkog rituala nije m o g u ć e

osamdesetih, i osobito njen kraj, predstavljaju period u

uvijek p r a t i t i u t a k m i c u , č a k i p o d p r e t p o s t a v k o m p o z n a v a ­

k o j e m j e n a v i j a č k a s u b k u l t u r a u š l a u d o t a d više ili m a n j e

n j a p r a v i l a i f i n e s a i g r e . P o n a š a n j e n a v i j a č a sve s e više

izolirana područja rock-subkulture, uključujući i one dije­

udaljavalo od igre na terenu, pa i od n e p o s r e d n o g sport­

l o v e k o j i s a d r ž e » a n t i - n a v i j a č k i « n a b o j , što d o v r š a v a p r o ­

s k o g k o n t e k s t a u o p ć e . N a r a v n o , t a vrsta d i s t a n c e o m o g u ­

ces » n o v o g o t p a d n i š t v a « i p r e d s t a v l j a r u d i m e n t e z a n o v e

ć i l a j e u p o j e d i n i m m o m e n t i m a još v e ć i u t j e c a j n a s a m u

p o d j e l e na o t p a d n i č k o j sceni, k o j e će obilježiti devedesete

i g r u , jer navijači su znali » p o t p u n o poluditi« i p o č e t i o d j e ­

godine.

d n o m u r n e b e s n o navijati, paliti bengalske vatre i skakati,

T o r c i d a u S p l i t u , B a d B l u e Boys u Z a g r e b u , A r m a d a u

z a v r i j e m e d o s a d n e i g r e o k o s r e d i n e t e r e n a , što n e m o ž e

Rijeci, K o h o r t a u O s i j e k u , k a o i d r u g a n a v i j a č k a p l e m e n a ,

ni igrače ostaviti r a v n o d u š n i m a . Ipak, u o s a m d e s e t i m g o ­

uključujući i brojne podružnice većih navijačkih g r u p a , ni­

d i n a m a č e s t o j e n a v i j a č k a u t a k m i c a i m a l a svoj t i j e k , o d r e ­

su h o m o g e n e i na jedan p o j a m svodive grupe, p o s e b n o

đ e n prvenstveno ponašanjem i pokretima suparničkih n a ­

a k o i h g l e d a m o (i) i z v a n s t a d i o n s k o g r i t u a l a . Lalić ( 1 9 9 3 . )

vijača i policije, a o n a na terenu svoj. lako je stadionski r i t u a l b i o o s n o v n i i k o n s t i t u t i v n i e l e m e n t s u b k u l t u r n o g stila n o g o m e t n i h h u l i g a n a , on nije o k u p l j a o »sportsku publiku«

288

u s v o j o j studiji o T o r c i d i p r o n a l a z i 4 t i p a n a v i j a č a ; » n a v i j a č - n a v i j a č « , » n a v i j a č iz t r e n d a « , » n a v i j a č n a s i l n i k « i » n a v i j a č - p o l i t i č k i aktivist«. J a s n o j e d a a k t e r i d j e l u j u z a j e d n o u

289

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

t e m e l j n o m ritualu i da orijentacije, s o b z i r o m na prisutnost

okupljanju kraja osamdesetih) n e g o upravo (sub)kulturo-

i interakciju t i j e k o m i izvan s t a d i o n s k o g d o g a đ a j a , f o r m u ­

loški u s m j e r e n i a k t e r i , k o j i d o ž i v l j a v a j u n a v i j a č k i »đir« k a o

liraju m e đ u s o b n o m k o m u n i k a c i j o m , p a d o i z r a ž a j a i o b l i k a

u ž i v a n j e i n e p r o c j e n j i v p r o v o d . » N a v i j a č i iz t r e n d a « u Laliće-

povezanosti dolaze i nasilnički, i politički, i hedonistički, i

voj studiji d a j u najviše »hedonističkih« o d g o v o r a . Bez n a m j e ­

k l u p s k i i m p u l s i . S o b z i r o m n a t e m u o v o g r a d a i tezu ( u n a ­

re za osporavanjem konstantnog subkulturnog karaktera

v i j a č k o m s l u č a j u više p u t a p o t v r đ e n u i u r a d o v i m a d r u g i h

dijela navijačkih okupljanja od kraja sedamdesetih do d a ­

autora) o nastajanju urbanih subkulturnih stilova, p o t r e b n o

n a s , t r e b a u p o z o r i t i n a s p e c i f i č a n m o m e n t n a s t a j a n j a stila

je Lalićevu tipologiju n a d o p u n i t i perspektivom k o j a a n a l i ­

i o t v o r e n o s t i p r e m a d i j e l u r o c k - s u b k u l t u r e , što o b i l j e ž a v a

zira » n a v i j a č a iz t r e n d a « i z a h v a t i t i u o n a j d i o ( a u t o ) d e f i n i -

polovicu osamdesetih, kao i na procese daljnje afirmacije

cije a k t e r a koji se o d n o s i s p r a m svojevrsnog »mainstrea-

t e o t v o r e n o s t i , a l i i n j e n e n e g a c i j e . N a p e t o s t i z m e đ u »se­

m a « . To je o s o b i t o z n a č a j n o učiniti u p o d r u č j u n a v i j a č k e

ljačina« i predstavnika » u r b a n o g dira« t a k o đ e r nije n i k a d

s u b k u l t u r e , jer j e o n a u s p e c i f i č n o m o d n o s u s p r a m d o m i ­

nestala sa stadiona, o n a je d i o stalnog redefiniranja i in­

n a n t n e k u l t u r e , p o č e v š i o d s a m o g s t a d i o n s k o g r i t u a l a , koji

terakcije. Unutar Torcide m o g u ć e je prikazati put višestru­

se odvija uz m n o g e aktere roditeljske kulture i TV k a m e r e ,

ke p r o m j e n e mjesta sa »sjeveroistoka« na »sjeverozapad« i

d o složenijeg o d n o s a koji uključuje p r e p l e t a n j e subkultur­

o p e t n a » s j e v e r o i s t o k « u j e d n o m n o v o m svjetlu - p o n o v ­

n i h i širih sadržaja d o m i n a n t n e kulture. N e m a s u m n j e da

n o g n a g l a š a v a n j a razlike s p r a m » l a p a n a « , » č o b a n a « i slič­

navijači

n i h » s k o j i m a s i p r i s i l j e n n a v i j a t i n a istoj s t r a n i s t a d i o n a « .

predstavljaju

poseban

subkulturni

stil

na sceni

društva. O n i bi to bili i bez e l e m e n a t a koji p o d s j e ć a j u na

D o k karakteristike g r u p n o g rituala i karakteristike n o g o ­

subkulturne stilove inspirirane rock k u l t u r o m . N o , s o b z i ­

metnog

r o m na razlikovanja u r b a n o g i r u r a l n o g , na percepciju tih

( » t o p l a struja g o m i l e « ,

razlikovanja i upotrebu u akterovim definicijama sebe i

u l o g a rekvizita, a k t i v n o b o d r e n j e , a n t a g o n i z m i i k o d k o m u ­

d r u g o g a , p o t r e b n o j e pitati o k a r a k t e r u »strukture o s j e ć a j a «

nikacije s » d r u g o m stranom«, simboličko i stvarno nasilje,

koji stoji iza u r b a n i h a k t e r a , o n i h koji s u p r i d o n i j e l i i z g r a d n j i

h e d o n i z a m ) , p r e p o z n a v a n j e različitih stilova u n u t a r n a v i ­

plemena

uopće

ostaju

na

jednoj

ekspresivizam,

razini

trajne

oblici okupljanja,

n a v i j a č k o g stila i » d i j a l o g u « s r o c k s u b k u l t u r o m na p o č e t k u

jačkog

c i j e l o g p r o c e s a . Temelji te strukture osjećaja n a l a z e se u

m l a d i h z b o g o n i h n e s t a l n i h , teže u h v a t l j i v i h , a l i z n a č a j n i h

svijeta

posebno

je

važno

sociologiji

subkulture

g l a z b e n o m miksu »novog otpadništva« sredine osamdese­

p r o m j e n a strukture navijačkog p l e m e n a . T a k o jedna o d

t i h , k a o i u d r u g i m r o c k e r s k i m i s r o d n i m i s k u s t v i m a kolektiv­

urbanih navijačkih g r u p a , d o b r i m dijelom nesvjesno, svo­

n o g transa, pjevanja i plesanja, lako je d i o navijača do t o g a

jim

došao

utjecaj

m o g u ć i , a l i još n e r e a l n i s m j e r , a t o j e o d » n a v i j a č a - p o l i -

rock-kulture je evidentan, u n a v e d e n o m p e r i o d u . Činjenici

t i č k o g a k t i v i s t a « (koji s e n i k a d n e ć e i z g u b i t i z b o g j a v n o s t i i

da

pridonosili

relativne sigurnosti s t a d i o n s k e k o m u n i k a c i j e ) i » n a v i j a č a - n a -

s a m o » n a v i j a č - n a s i l n i k « i » n a v i j a č - p o l i t i č k i aktivist« ( i a k o i

silnika« (koji se m o ž e u j e d n o m p e r i o d u p o v u ć i , što p o k a z u j e

o n i nose trendove sa s o b o m , revitalizirajući i profilirajući

p r i m j e r T o r c i d e iz sredine devedesetih, k a o i eksplodirati

štemerske grupe, priključujući se politizaciji i n a c i o n a l n o m

p o s r e d o v a n k o n t e k s t o m , p o p u t BBB) p r e k o p r i m a t e l j a , a l i i

2QO

i

bez

tuđih

subkulturnih

posredovanja,

je navijanje bilo s m a t r a n o t r e n d o m nisu

djelovanjem

u devedesetim

godinama

nagovještava

291

Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

s t v a r a t e l j a n a v i j a č a » t r e n d a « (koji m o ž e i m a t i »višak u r b teta« i k o m u n i c i r a t i s n e n o g o m e t n o m s u b k u l t u r n o m <

Heavy-metal: as špadi

n o m ) , p r e m a » n a v i j a č u - n a v i j a č u « koji u z a l o g u cijele priče p o č e t k a drži n a j m a n j e destruktivni e l e m e n t - l j u b a v . D i c k H e b d i g e je u s v o j o j n a j c i t i r a n i j o j k n j i z i , o s u b k u l ­ turi i z n a č e n j u stila, p i s a o k a k o j e h e a v y - m e t a l » č u d a n s p o j hipijevske estetike i n o g o m e t n o - n a v i j a č k e muškosti«. S u b ­ kultura je p u n a »čudnih spojeva«, čak i k a d o s t a j e m o »sa­ m o « n a t e r e n u g l a z b e k a o o s n o v e z a p o s r e d o v a n j e stila i i d e n t i t e t a , a još više p r o š i r u j u ć i je n o g o m e t n i m h u l i g a n i z m o m i raznolikim kombinacijama vrijednosnih orijentacija. N o g o m e t n i h u l i g a n i z a m n e m o r a biti u k l j u č e n u r a s p r a v u 0 heavy-metalu, posebno ako p r o m a t r a m o američku scenu, što n a s l i č a n n a č i n v r i j e d i i z a p u n k i r o c k - k u l t u r u u o p ć e , koja je u Britaniji z n a č a j n i m d i j e l o m prožeta (sub)kulturom tribina i p l e m e n s k i m s l j e d b a m a n o g o m e t n i h k l u b o v a , a to u a m e r i č k i m uvjetima ne postoji. M e đ u t i m , i o v d j e se p o ­ navlja priča o raznovrsnim oblicima subkulturnih afilijacija 1 i d e n t i f i k a c i j a , p o s e b n o k a d je riječ o n a š i m u v j e t i m a i p o s r e d o v a n j i m a » m e t a l « ili n e k o g d r u g o g i d e n t i t e t a u k o n ­ k r e t n o m kontekstu. Pošto heavy-metal i m a svoje korijene u h a r d - r o c k u , neki su akteri, poznati iz razdoblja h a š o m a n ­ ske scene s e d a m d e s e t i h , k a o ljubitelji o d r e đ e n o g zvuka, u o s a m d e s e t i m p o s t a l i » m e t a l c i « s r a z l i č i t i m n a g l a s c i m a , ili s u t o bili v e ć k r a j e m s e d a m d e s e t i h . N e s u m n j i v o s u z v u č i ( i njihova subkulturna p r e r a d a kroz interakciju individua i škvadri)

Led Z e p p e l i n ,

D e e p Purple,

I r o n Buterfly,

Blue

Oyster Cult, Black S a b b a t h i d r u g i h , pripremili teren i p o ­ mogli m n o g i m a u traženju afektivne zajednice koju punk i novi val neće pomesti s pozornice. Jedan takav afektivni savez n a s t a o je u našoj sredini r e c e p c i j o m n o v o g vala britanskog heavy metala ( N W O B H M ) , b e n d o v a p o p u t Iron M a i d e n , J u d a s Priest, S a x o n , U F O i t d . U p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h s c e n e s u još u v i j e k o d v o j e n e , svaki p r a v a c

2Q2 293

URBANA PLEMENA

koji se osamostali m o ž e naći vlastitu p u b l i k u koja p o n e k a d l j u b o m o r n o č u v a g r a n i c e stila, u z s t a l n o p o s t o j a n j e » n e ­ v i d l j i v i h « s l j e d b e n i k a j e d n o g stila, ili l j u d i k o j i k o m b i n i r a j u više s t i l o v a . U z d u g u k o s u , k o j a j e n a k o n n e s t a j a n j a h i p i jevskih a k t e r a p o s t a j a l a u g l a v n o m s i n o n i m m e t a l a c a ,

u

jednom specifičnom razdoblju od par godina, dio aktera u o b l i č a v a i m a g e ; koriste s e p r i š i v k e n a k l a s i č n i m t r a p e r

AKTER A: Sve je to k o m e r c i j a l a , M T V , p r o d a n e duše... AKTER B: Zašto? Pa sad više n i s m o m a l a sekta čiju m j u z u nitko ne k u ž i , sad to sluša više l j u d i , a m j u z a je i d a l j e žestoka... j a k n a m a , crna kožna je također u upotrebi, pronalaze se u k r a s i , r e m e n j e i n a r u k v i c e p o p u t o k l o p a ili z a k o v i c a , m a ­ jice s i m e n i m a b e n d o v a ,

m a r a m e , itd. A C / D C postaje

2Q5

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

» p u č k i « m e t a l b e n d , i u n e d o s t a t k u o r i g i n a l n e p r i š i v k e ili

N a š a je s p e c i f i č n o s t što su u u v j e t i m a j e d n o p a r t i j s k o g s i ­

majice, m n o g i će u žaru obilježavanja posegnuti za kemij­

s t e m a p u n k e r i i n o v o v a l c i č e s t o bili s u m n j i v i i d r ž a n i p o d a ­

s k o m ili f l o m a s t e r o m k a k o b i t a četiri s l o v a i » m u n j e « o s t a l i

lje o d n e k i h m e d i j a , p a s u o n d a lakši u l a z a k h a r d i h e a v y

t r a j n o n a i z b l i j e d j e l o j t r a p e r j a k n i . N a r a v n o , z a estetski

bendova u javnost smatrali zaslugom njihove apolitičnosti

osjetljiviji d i o s u d i o n i k a m e t a l n o g p r o f i l i r a n j a p o č e t k a o s a m ­

i » r e a k c i o n a r n o s t i « k o j a n e p r o p i t u j e svijet u k o j e m ž i v i , n o

desetih takve su intervencije bile tužnim s i m b o l o m n e u k u ­

to je također obilježilo s a m o jedan specifičan trenutak

sa. Kao i na svim d r u g i m subkulturnim s c e n a m a , postojale

ideologizacije kraja s e d a m d e s e t i h , prije nastajanja n o v o g

s u b r o j n e p o d j e l e i i n d i v i d u a l n e različitosti u n u t a r o p ć e g

otpadništva i miješanja dijela rockerske (sub)kulture s n a -

heavy-metal p l e m e n a , a glazbene preferencije predstav­

stajućim stilom n o g o m e t n o g h u l i g a n a . Ipak, u svjetskim

l j a j u s a m o j e d a n ( p r e m d a k l j u č a n ) kriterij r a z l i k o v a n j a , u z

r a z m j e r i m a p o z n a t o j e o m a l o v a ž a v a n j e ili i s m i j a v a n j e h e a v y -

d o b , k v a r t o v s k u ili š k o l s k u l o c i r a n o s t , s t u p a n j u r b a n i t e t a ,

- m e t a l a k a o p r i g l u p o g i n e k r e a t i v n o g , politički v e o m a n e k o ­

s l e n g , p o r o d i č n u p o z a d i n u i d r u g o . U b r z o ć e , z b o g više

r e k t n o g stila. N a j a v l j u j u ć i p r i l o g o h e a v y - m e t a l u u Q u o r u m u ,

dimenzija diferencijacije, gdje je glazba p o n o v o presudna

Rizvanović ( 1 9 9 2 . ) ga naziva najvitalnijim i n a j p o p u l a r n i j i m

ali ne i jedina, o p ć i p o j a m h e a v y - m e t a l a postati preuzak i

rock ž a n r o m i »koliko g o d se sline i prezira trošilo, ta č i ­

neupotrebljiv. Kraj sedamdesetih i početak osamdesetih,

njenica n i k a k o se ne može osporiti«. I Mirel K o m a d , a u t o r

uz d j e l o m i č n u s m j e n u generacije i svjetonazora (od hašo-

tog instruktivnog priloga u Q u o r u m u , o d m a h na početku

m a n s t v a n a p u n k i n o v i val) u d o m a ć o j p u b l i c i s t i c i b l i s k o j

p o k a z u j e d a j e svjestan o p t u ž b i z a m a č i z a m , r a s i z a m , s o ­

s u d i o n i c i m a z b i v a n j a i široj s c e n i , n i j e s e n a š l o p u n o l i j e p i h

t o n i z a m i konzervativizam, koje često u p u ć u j u ljudi »koji

riječi z a m e t a l p l e m e . O s i m što j e n o v i m e t a l v a l i s p r a ć e n

nisu č u l i više o d d v i j e H M p l o č e u životu«. D o p u š t a j u ć i

p o h v a l a m a z b o g p r i h v a ć a n j a p u n k e r s k e žestine i z a b o r a v ­

m o g u ć n o s t n e g a t i v n e k r i t i k e z a niz b e n d o v a k o j i m a s e d o ­

l j a n j a n a b a l a d e ( k a o d a žestine u r o c k u n i j e b i l o p r i j e

kazuje loša strana »metala«, K o m a d na p o č e t k u teksta

punka) d u g o k o s i gitarski heroji smatrani su svojevrsnim

m o r a e k s p l i c i r a t i : » H M nisu Kiss, B o n J o v i , E u r o p e , M o t l e y

atavizmom intelektualno živahne scene post-punk rocka.

C r u e , A e r o s m i t h , C i n d e r e l l a , Poison, Black C r o w e s , Tesla i

Polet, k o j i j e h a š o m a n e b r a n i o o d k o n z e r v a t i v i z m a i m o ­

n j i m a slični.« ( K o m a d , 1 9 9 2 . , str. 1 7 9 . ) H a r d - r o c k i h e a v y -

r a l n e p a n i k e , s t v a r a j u ć i s c e n u , o b j a v i o j e više t e k s t o v a

-metal uvijek su imali b r o j n e sljedbenike u našim krajevi­

»protiv h a š o m a n a « z b o g n j i h o v o g o d b i j a n j a n o v i h z v u k o v a ,

m a , i oni kao da ne m a r e za negativne kritike, pa ni za

z b o g » k a t a s t r o f a l n o loših p l o č a « k o j e h a š o m a n i i d a l j e m e d u

podjele u p u ć e n i h , spajajući u svojim ritualima i o n e vri­

s o b o m r a z m j e n j u j u , a t o s u p r v e n s t v e n o bile p l o č e p s i h o -

jedne, i o n e kojih bi se K o m a d o d r e k a o . »Metalci« su već

deličnog, i teškog, metaliziranog rocka. Također, s obzi­

više o d d v a d e s e t g o d i n a p r i s u t n i n a s u b k u l t u r n o j s c e n i , n o

r o m na političnost i kritičnost p u n k a i n o v o g v a l a , o n d a š n j i

sve stilske v a r i j a c i j e k o j e s u s e d o g o d i l e o t e ž a v a j u u p o t r e b u

m e t a l se d o ž i v l j a v a o k a o »društveno prihvatljiv« i t a k o za

samo toga pojma. Sredinom osamdesetih, segmentacija

svjesne u r b a n e o m l a d i n c e ( p ) o s t a o r e a k c i o n a r a n . N i s u t o

( s t v a r a n j e p o d s t i l o v a k o j i s u još u v i j e k d i o o p ć e g p o j m a )

specifičnosti naše sredine, n e g o d i o priče o statusu koji

prelazi u f r a g m e n t a c i j u heavy metal scene u Hrvatskoj, g d j e

metal i m a u n u t a r rock-kritike i publicistike u svijetu u o p ć e .

d i o a k t e r a p o č i n j e i z b j e g a v a t i »heavy« o d r e đ e n j e , s m a t r a -

296

297

Benjamin Perasović

jući g l a z b u , tekst, i m a g e , c j e l o k u p n i d o ž i v l j a j n o v i h m e t a l b e n d o v a d o v o l j n o različitim za distancu od heavy klasike. N o v o o d r e đ e n j e n a j č e š ć e j e b i l o » s p e e d « , »trash«, » b l a c k « ili » d e a t h « . ( M n o g i nisu bili p o t p u n o s i g u r n i n a k o j i b e n d p r i m i j e n i t i k o j u o d o z n a k a , a l i s u svi n a g l a š a v a l i k o l i k o j e s p e e d ili t r a s h d r u k č i j i o d » h a r d & h e a v y « b e n d o v a . ) U p o ­ znavši n o v e g e n e r a c i j e m e t a l a c a s r e d i n o m o s a m d e s e t i h , m n o g o puta s a m zabilježio o v a k v e izjave: » N i s a m ja heavy m e t a l a c , to je nešto d r u g o , postoje velike razlike, ja slu­ š a m s p e e d / t r a s h metal« itd. Putujući s ljubiteljima m e t a l a n a k o n c e r t e , m o g l o s e u o č i t i već s p o m e n u t o s t i l i z i r a n j e , različit i m a g e , t a k o d a j e b i l o o d m a h j a s n o t k o n a k o n c e r t , na kojem zajedno nastupaju A C / D C i Metallica, ide zbog prvih, a tko z b o g d r u g i h . N a s t a n a k trash m e t a l a d o n i o je promjene u tekstovima (prema socijalnim, ekološkim i d r u g i m t e m a m a r a s p a d a civilizacije) a g l a z b e n a i v e r b a l n a a n g a ž i r a n o s t , ž e s t i n a i b r z i n a , h r a n a za s a t e i s a t e h e a d - b a n g i n g a i transa, snažno su otvorili prostor subkulturne identifikacije i o m o g u ć i l i n o v i m a k t e r i m a izlazak na s c e n u . Razdoblje s u k o b a s p u n k e r i m a trajalo je kratko, i nije o b u ­ h v a t i l o sve g e n e r a c i j e i s u b k u l t u r n e a k t e r e , a č e s t o je b i l o posredovano kvartovskim kontekstom i teritorijalnim (novozagrebačkim) napetostima mladih sudionika scene. M e t a l l i c a je b i l a k u l t n i m b e n d o m i g r a f i t i s b a z i č n i m l o g o m p r e p l a v i l i s u g r a d g o t o v o k a o u d o b a »nevv p u n k « g r a f i t a . S o b z i r o m na ž e s t i n u , M e t a l l i c a , S l a y e r , A n t h r a x , i s r o d n i b e n d o v i , v e ć s u bili d a l e k o o d m a k l i o d s t a r o g p u n k a i m o g l i su se m j e r i t i s h a r d - e o r e o m , m e đ u s o b n o se i n s p i ­ rirati i s t v a r a t i z a j e d n i č k u s c e n u , n o g r a n i c e s u b k u l t u r n i h stilova p o n e k a d se drže na p r e d r a s u d a m a i s t r a h u , p o t p u ­ n o m i m o r a z v o j a g l a z b e ili s u r a d n j e b e n d o v a . T o j e b i o s l u č a j i u Z a g r e b u . Priča o m e t a l c i m a k a o m a e h o t i p o v i m a opsjednutim s o t o n o m , smrću, pokoljem, p a k l o m , krvlju, sveopćim uništenjem, zadržala se i na s a m o j subkulturnoj

2p8

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

sceni, j e d n i m d i j e l o m z b o g stvarne tematike koju njeguju

T o l k i e n , a u t o r G o s p o d a r a p r s t e n o v a , književnik D a n i l H a r m s

o d r e đ e n i b e n d o v i (Slayer) a d r u g i m d i j e l o m z b o g p r e d r a ­

i glumac Arnold Schwarzenegger. Od klasičnog filmskog

s u d a k o j e m o g u i m a t i f u n k c i j u u č v r š ć e n j a v l a s t i t o g stila,

horrora i testiranja novih granica podražaja i percepcije

gdje, recimo, »angažirani« bendovi misle k a k o su jedini u

morbidnosti, do našeg političko-dokumentarnog

t o m polju. S o b z i r o m na d o m i n a c i j u glazbe n a d tekstom u

civilizacije ratova i ekoloških katastrofa, akteri m e t a l stva­

identifikacijskim k o r a c i m a d o m a ć i h subkultura, a na osno­

r a l a š t v a o m o g u ć u j u K o n a n i m a ili n e k i m d r u g i m , z a g r e ­

v u sve č e š ć e g m i j e š a n j a s t i l o v a , s r e d i n o m o s a m d e s e t i h j e

b a č k i m ili s p l i t s k i m s r e d n j o š k o l s k i m r a t n i c i m a , d a s e s u o č e

m a n j i ali k r e a t i v n i i u t j e c a j n i d i o n o g o m e t n i h n a v i j a č a p r e u ­

s tim p r o b l e m i m a k a k o znaju i m o g u . N e k i će to činiti s

z e o ž e s t o k e r i f f o v e i h r a n i o se M e t a l l i c o m i S l a y e r i m a u o č i

prijateljima na k o n c e r t u , neki će se posvećivati d e t a l j i m a

m i t s k i h g o s t o v a n j a , bez o b z i r a o č e m u j e o d r e đ e n a p j e ­

i m a g e a , neki će sudjelovati u nasilničkim aktivnostima,

s m a pjevala. M n o g i metalci su sudjelovali i u stadionskim

d r u g i ć e s e nasilja g r o z i t i , d o k ć e treći d o p u s t i t i d a i h riffovi

ritualima,

neovisno o

iz zvučnika prenesu u stanje t r a n s a , bez obzira na v e r b a l i -

b e n d o v i m a , s p u n k e r i m a koji su se t a k o đ e r hranili žesto­

z a c i j u . Još o d h i p i j e v s k o g i t e š k o r o c k e r s k o g r i t u a l a v i t l a n j a

k o m g l a z b o m u o č i u t a k m i c e . T a k o s u naši d o m a ć i a k t e r i ,

g l a v o m (i kosom!) koje podsjeća na derviški o b r e d , trans

metalci i punkeri, osim sukoba i evidentiranih tučnjava,

se n a m e ć e k a o p r i m j e r e n o objašnjenje cilja i karaktera ne

z a p o č e l i i z a j e d n i č k i »let m e g o « ples n a s t a d i o n u , m o ž d a i

s a m o heavy-metal glazbe i subkulture s n j o m u vezi, n e g o

p r i j e n e g o što s u t o m o g l i iskusiti n a n e k o m c r o s s o v e r

i m n o g i h drugih rituala subkulturne scene. Transičnost je

koncertu u g r a d u . P o j a m metalca nikad nije bio j e d n o z n a ­

v i d l j i v a i o n a n a m e t a l sceni m o ž e biti r a z n o v r s n o u s m j e r e ­

č a n , a o s a m d e s e t i h s e još više u s l o ž n j a v a m o g u ć e z n a č e ­

na ili p o s r e d o v a n a . Ples v e ć i n e m e t a l a c a (koji je s o b z i r o m

n j e . K a d s u B a d B l u e Boysi z a p o č e l i s o b l i k o v a n j e m s v o g

na crossover varijante i m a o i svoje faze trčanja, bez m a ­

stila i p i s a n j e m g r a f i t a n a š i r o k o m p o d r u č j u , m o g l o s e

hanja glavom), h e a d b a n g i n g , podsjeća prvenstveno na

p r o n a ć i više primjera k o m b i n i r a n j a pripadnosti. Već s p o m e ­

šamanističku praksu i stanja transa.

tvoreći

jedan p o s e b a n crossover,

horrora

n u t i g r a f i t » M e t a l l i c a , B B B , S p a n s k o « (a m o ž e i » A n t h r a x ,

Autori p o p u t Willa Strawa (1990.) naglašavaju pri­

T o r c i d a , Sućidar«) g o v o r i n a m o kvartovskoj i specifičnoj

g r a d s k o i srednjeklasno podrijetlo metalaca, no hrvatsko

subkulturnoj identifikaciji, gdje akter u potpunosti spaja

iskustvo, k a o i k o d d r u g i h subkulturnih stilova, govori o

s v o j e n a v i j a č k o p l e m e s p l e m e n o m z v u k a i p o n o s n o ističe

nižim i višim, prigradskim i g r a d s k i m , raznovrsnim mjesti­

teritorijalnu usidrenost na urbanoj m a p i . N e s u m n j i v o je

ma o b l i k o v a n j a j e d n o g identiteta koji nije vezan uz p o s e ­

riječ o m e t a l c i m a , no m e t a l c i su bili i o n i k o j i n i s u išli na

b a n društveni sloj, n e g o uz ritual, zvukove, trans. Heavy

u t a k m i c e , a k v a r t o v s k o o b i l j e ž j e t a k o đ e r nije b i l o o b a v e ­

m e t a l je v e z a n i uz set m u š k o s t i , m i s t i k e i s n a g e , s i r o v e

zno, g r u p a metalaca m o g l a je postati škvadrom neovisno

e n e r g i j e , uz ž i v o t u s t r i p u , u m j e t n i č k u v i r t u o z n o s t i u s p o ­

o k v a r t u , z b o g iste š k o l e ili n a p r o s t o g l a z b e n i h , p o v e z u j u ­

r e d b u s k l a s i č n o m g l a z b o m (ne s a m o z b o g S a t r i a n i a ) i v e ­

ćih struktura osjećaja i želja. Mirel K o m a d ( 1 9 9 2 . ) n a v e o je

zan je uz stigme m a č i z m a , konzervativizma, sotonizma,

d v a n a e s t a p o s t o l a t e š k o g m e t a l a , m e đ u k o j i m a s u pisci i

k a k o u d o m i n a n t n o j kulturi, t a k o i na dijelu subkulturne

redatelji, u g l a v n o m h o r r o r a , a m e đ u d v a n a e s t o r i c o m su i

s c e n e . Bez o b z i r a što j e m e t a l p r i j e t r a s h r e v o l u c i j e b i o

3 0 0

301

Benjamin Perasović

p o t p u n o »politički nekorektan« (a za neke je to o s t a o z a u ­ vijek) i što su p u n k e r i u r a n o j fazi b i l i i z r a v n o u s u k o b u s

URBANA PLEMENA

Hip-hop

metalcima, doživio sam bezbroj puta da i najortodoksniji protivnici m e t a l a puštaju p j e s m u »Ace o f Spades« o d M o t o r h e a d a , uživajući u njoj na punkerskim, h a r d - c o r e tulu­

K a d a je u ljeto 1 9 9 2 . b u k n u o c r n a č k i protest u L. A . - u ,

m i m a . Kasnije, k a d je već i crossover izveden, bilo je lako,

k a d a j e o b l a k d i m a o d u l i č n e p a l j e v i n e s i g n a l i z i r a o rat, s l i ­

no m o ž e m o i r a n i j e g o v o r i t i o m e t a l d o p r i n o s u o t p a d n i č k o m

jepi gnjev i strah za b u d u ć n o s t a m e r i č k e talionice, t a d a su

i protestnom frontu m l a d i h . N a k o n crossovera, p r e m a kraju

v o d i t e l j i televizijskih m r e ž a p o č e l i p o z i v a t i »crne l i d e r e « .

osamdesetih i početku devedesetih, g d j e se s p e e d / t r a s h /

N o , b i l o j e k a s n o . T o više nisu bili n i k a k v i c r n i l i d e r i . Pravi

hard-core miješaju s noise, hip-hop, ska, techno i drugim

lideri

izrazima, karakter protesta m o ž e se tumačiti s a m o uz pot­

p o k r e t a bili s u r a p b e n d o v i .

p u n o p o z n a v a n j e k o n k r e t n o g a k t e r a , bez z a k l j u č i v a n j a n a osnovi predrasuda.

spontanog,

osvetničkog

Jamajkanska tradicija

i

anti-integracionističkog

p o k r e t n o g sound systema

uka­

z u j e n a v a ž n u u l o g u d j - a , k o j a izlazi i z n a š e g u o b i č a j e n o g p o i m a n j a p u š t a n j a g l a z b e ili z a b a v e , i p r e t v a r a se u i n f o r ­ miranje, posredovanje i artikuliranje problema u zajednici. Iz takve tradicije, koja p o z n a j e t o a s t i n g , talk over, r a g a m u f f i n i s l i č n e m i k r o f o n s k e i s t u p e , dj K o o l H e r c s t i g a o je u Bronx, i t a m o u prvoj polovici sedamdesetih usavršio miks a n j e više p l o č a i s t o v r e m e n o , k o m b i n i r a j u ć i tekst, različite glazbe, unutar koncepta timskog rada na pozornici. D o p r i ­ n o s o m d j T e o d o r a g r a m o f o n sve više p o s t a j e i n s t r u m e n t , ploča se poteže naprijed n a z a d (scratching), a n o v e efekte u s a v r š a v a G r a n d m a s t e r Flash ( J o s e p h S a d l e r ) k o m b i n i r a ­ jući e l e k t r o n i k u i h a r d - f u n k . A f r i k a B a m b a a t a a d o v o d i u vezu nastajuću g l a z b u s rasnim i s o c i j a l n i m p r o b l e m i m a , osniva Zulu N a t i o n 1 9 7 5 . i okuplja m l a d e s ulice, suprot­ s t a v l j a j u ć i s e s u k o b i m a b a n d i i u z i m a n j u h e r o i n a , što ć e ostati o b r a z a c j e d n o g tipa c r n a č k o g g l a z b e n o g i s o c i j a l ­ n o g a k t i v i z m a u susjedstvu, o s n a ž e n o g a v e l i k i m r e v i v a l o m M a l k o l m a X-a i c r n a č k o g pokreta u o p ć e , kroz rap b e n d o ­ ve kraja osamdesetih. Od p o č e t k a je riječ i o n a č i n u ž i v o t a , o r i t m u u l i c e , o n i ž i m ili o b e s p r a v l j e n i m s o c i j a l n i m s l o j e v i m a , b o j o m k o ž e izdvojenih iz proklamirane jednakosti (pred z a k o n o m ) . Afrika

302

303

URBANA PLEMENA

Bambciataa m e đ u prvima će početi govoriti o hip-hop kul­ turi, a ne s a m o o glazbi. D u g o g o d i š n j e povezivanje c r n o g o s v j e š t a v a n j a s g l a z b o m , u svjetlu n a s t a n k a n o v i h i m e n a i novih p r o b o j a na rubne i srednje dijelove široke scene k r a j e m sedamdesetih i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h (od Sugarhill G a n g d o R U N D M C ili K u r t i s B l o w ) o m o g u ć i l o j e erupciju vulkana rap stvaralaštva u d r u g o j polovici, p r e m a kraju osamdesetih. U našoj sredini, Slavin Balen o d i g r a t će utemeljiteljsku i n a j v a ž n i j u u l o g u ; još 1 9 8 4 . v o d i o j e , n a t e k o s n o v a ­ n o m e radiju 1 0 1 , emisiju »electro funk premijera«. To je r a z d o b l j e k a d a i n a š i »klinci«, p u t e m i n o z e m n i h m a g a z i n a i f i l m o v a , o t k r i v a j u b r e a k - d a n c e . List » B r a v o « , n a m i j e n j e n n a j m l a đ i m a koji postaju akteri, z n a o je p o k l o n i t i i p l o č u u n e k o m izdanju, a to je bio g o t o v o jedini način dolaženja do i n f o r m a c i j e j a k o m l a d i m l j u d i m a u j a k o i z r a ž e n o j krizi t a ­ dašnjeg društva, o g r a n i č a v a n j a putovanja i štednje ener­ gije. U m n o g i m našim g r a d o v i m a nastaju break d a n c e ekipe, s vlastitim i m e n i m a i vlastitim središnjim p r e o k u p a ­ c i j a m a ; p i s a n j e g r a f i t a p r v i p u t izlazi i z o k v i r a , p r i m a r n o o d r e đ e n o g s a d r ž a j e m , i n a g l a š a v a s l i k u , crtež, potpis. Split­ s k o istraživanje g r a f i t a l i j e p o p o k a z u j e prisutnost i o v o g , b r e a k d a n c e , e l e c t r o - f u n k stila m e đ u t o r c i d a š k i m , p u n k e r s k i m i d r u g i m g r a f i t i m a . U Z a g r e b u se p o j a v l j u j u B r e a k 1 0 1 , Red W o r m s , B r e a k T N T i p o č i n j u » b r e j k a t i « , i z v o d i t i a k r o b a c i j e p o u l i c a m a u z n e i z b j e ž n i k a z e t o f o n ili n e k i s l i č a n izvor z v u k a . M e đ u p r v i m a k o j i p o č i n j u » r e p a t i « j e M a s t e r Keops, legendarni Renmen, grafiti crtač p o d i m e n o m Fu­ tura 2 0 0 0 . Inspiriran K e o p s o m , 1 9 8 5 . pojavljuje se Frogy, a t a k o đ e r i Z w e k . Z b o g U n i v e r z i j a d e 1 9 8 7 . svi g r a f i t i u g r a d u s u p r e b r i s a n i , što j e r a s t u ž i l o s c e n u z b o g n e m o g u ć ­ n o s t i n a k n a d n e d o k u m e n t a c i j e s t v a r a l a š t v a . N a s t a j e i EFA ( d o m a ć a s k u p i n a ) E l e c t r o F u n k Artists, p r a t i s e D M C o k u ­ pljanje, Balen pokreće d o g a đ a n j a u velikogoričkom klubu

305

URBANA PLEMENA

1 0 0 , dakle nastaje scena o k o d o m a ć i h break d a n c e ritua­ l a (koji z a h t i j e v a j u b o l j u t j e l e s n u s p r e m n o s t i v j e š t i n u n e g o b i l o k o j i plesni ritual s u b k u l t u r n e s c e n e ) , g r a f i t i e k s p a n z i j e , u p o t r e b e m i k r o f o n a ( M C znači M a s t e r o f C e r e m o n y , a i z g o ­ v a r a n j e teksta se naziva r e p a n j e m ) i m e đ u n a r o d n e r e l e v a n t nosti takvih s a d r ž a j a u t a d a š n j o j kulturi m l a d i h . S l j e d e ć e g o ­ d i n e , 1 9 8 8 . , D a m i r Ludvig ( M C W u m a h ) n a g o v j e š t a v a a u ­ torsko profiliranje d o m a ć i h aktera, a scena dobiva z a m a h t e m a t s k i m v e č e r i m a ( p o n e d j e l j k o m ili p e t k o m ) u t a d a š n j e m Pressu, k r a t k o t r a j n o m k l u b u m l a d i h u s k l o p u O K C - a . U Rijeci se, t a k o đ e r u t o d o b a ( o k o 1 9 8 8 . ) o k u p l j a j u M C B u f f a l o , d j P i m p , U g l y Leaders; riječka s c e n a ć e , i z m e đ u o s t a l o g , biti poslije p o z n a t a p o p r v o m a l b u m u U g l y L e a d e r s a , r a đ e n o m u DiY t r a d i c i j i , bez n o v a c a i uz p o d r š k u r a p e k i p e . H i p - h o p k u l t u r a u svijetu p r i s u t n a je u r a z n o l i k i m m e ­ d i j i m a i o b l i c i m a . Kroz f i l m Spike Leeja ( D o t h e Right T h i n g ) p r o v l a č i se Fight the Power, p o z n a t a p j e s m a j e d n e od u t j e ­ c a j n i j i h g r u p a , Public Enemy, a f i l m se g l e d a o i u n a š i m prostorima. Prekretnica u relativno s p o r o m nastajanju d o ­ m a ć i h h i p - h o p autora nastaje 1 9 9 0 . U s a m o dva d a n a , d v a k o n c e r t a , 1 0 . i 1 2 . svibnja, p r v o u Ksetu, pa o n d a u Skucu. Uz Budweisser, M r . C l e a n a i HC Boxera, koji su u s v o m r a p u koristili g i t a r e i b u b n j e v e , p o j a v l j u j e se Diffo, (Different organisation) u klasičnoj h i p - h o p postavi s g r a ­ m o f o n i m a , miksetom i MC W u m a h o m . Na koncertu su, u p u b l i c i , i Electro T e a m , koji će g o d i n u d a n a poslije n a p r a ­ viti v e l i k i p r o b o j n a g l a z b e n o j s c e n i , d o k a z u j u ć i s e u n u t a r n a j š i r e g m a i n s t r e a m a i p o k a z u j u ć i u n a š o j s r e d i n i na p u t uspjeha kojim su krenuli i m n o g i američki reperi, razoča­ ravajući time p o d z e m n e aktere i o n a j h i p - h o p koji se ne­ g a t i v n o o d r e đ u j e p r e m a p o p u i k o m e r c i j a l i z a c i j i . Fresh Jay, prvi p r a v i t u r n t a b l e i s t , s v o j o m i n o v a t i v n o š ć u i u p o r n o š ć u t r a j n o će obilježiti scenu, osvajajući kasnije 4. mjesto u svijetu,

mijenjajući stilove g l a z b e ali ostajući t e m e l j c e m 307

Benjamin Perasović

prvih d a n a e l e c t r o i h i p - h o p s c e n e . S n j i m s u , iz i s t o g kvart a , još d v a p r i j a t e l j a k o j i ć e biti d j e l a t n i a k t e r i : G o - C u t i d j Furious. Break d a n c e scena od polovice osamdesetih, d o m a ć i g r a f i t i n a z i d o v i m a , i sve j a č a r a p s c e n a t v o r e p o d l o g u z a s u b k u l t u r n e ž i v o t n e s t i l o v e , b e z o b z i r a što j e d i o t a d a š n j i h rockerskih aktera s p o d s m i j e h o m g l e d a o na electro glazbu smatrajući je p r o d u ž e n j e m disco glazbe. I mainstream m o ­ ž e biti m j e s t o n a s t a j a n j a (ali n e i t r a j n o g o s t a j a n j a ) s u b k u l ­ t u r e , a u z i m a n j e d r o g a n i j e kriterij n e č i j e s u b k u l t u r n o s t i , što j e t a k o đ e r b i o j e d a n o d p r i g o v o r a o k o r j e l i h b r i j a č a m l a d i m breakerima. N a i m e , jedna o d karakteristika tadaš­ nje s c e n e j e p o t p u n a o d s u t n o s t b i l o k a k v e d r o g e , l e g a l n e ili i l e g a l n e , u b r e a k d a n c e i e l e c t r o r i t u a l i m a . M o ž d a je n e ­ t k o tu i t a m o p o p i o k o j e p i v o , ali u m j e r e n o , i to je b i l o sve, p i j a n s t v o nije b i l o p r i m j e t n o , niti n a z n a k a b i l o k o j e g d r u ­ g o g sredstva. U istom r a z d o b l j u , k a d se etiketa š m i n k e k a ­ c i s v e m u što n i j e v i d l j i v i r o c k e r s k i o t k l o n o d k o n v e n c i j a (stvarajući t a k o n o v u k o n v e n c i j u u n u t a r s u b k u l t u r n e scene) i kad šminkerski akteri počinju uzimati d r o g e , b r e a k beat i h i p - h o p s c e n a p o t p u n o j e »straight«, n o t i m e n j e n o f o k u s i r a n j e n a »uske s a d r ž a j e « n e r a z u m l j i v e r o d i t e l j s k o j k u l t u r i nije ništa m a n j e s u b k u l t u r n o , niti j e n j i h o v o b r i j a n j e m a n j e b r i j a č k o z a t o što s e n e d r o g i r a j u . S u p r o t n o t o m e , o s j e ć a j p o v i š e n o g s t a n j a svijesti u d o b a k o d j e s c e n a b i l a m a l a i jedinstvena, vratolomije plesa, noćna oslikavanja zidova, p r v a r e p a n j a , t o g o v o r i o v e l i k o m b r i j a č k o m n a b o j u , bez obzira na izostanak tipičnih brijačkih »pomagala«. N a r a v ­ n o , s c e n a će se sve više širiti, a veliki v a l r a p b e n d o v a s kraja osamdesetih i na s a m o m početku devedesetih privući će druge subkulturne aktere. M e đ u utjecajnim b e n d o v i m a koji su p o s r e d o v a l i subkulturne identitete p u n o širem k r u g u urbanih plemena od dotadašnjeg, prvog plemena d o m a ć e h i p - h o p s c e n e bili s u :

308

P u b l i c E n e m y , N W A , G a n g Star,

Benjamin Perasović

G e t t o Boys, Erik B & R o k e e m , Silver Bullet, LL K o o l J, U l t r a magnetic M C - s , Boogie D o w n Productions i m n o g i drugi, k a o i kasniji s a m o s t a l n i r a d o v i D r D r e , Jce C u b e i p o s e b n o Ice-T s d o d a t n i m B o d y C o u n t b e n d o m . Kraj o s a m d e s e t i h o z n a č a v a b r o j n e crossover varijante u g l a z b i , pa i velike p l e m e n s k e m i x e v e p o p u t susreta r a d i k a l n i h r e p e r a s a s p e e d i trash m e t a l c i m a , g d j e po d v a b e n d a , iz s v a k o g p l e m e n a po j e d a n , zajednički izvode pjesme, p o p u t o n i h na k o m p i ­ laciji » J u d g e m e n t n i g h t « . Z a j e d n o s t i m p r o c e s o m , n a n a š o j s u b k u l t u r n o j s c e n i sve širi k r u g l j u d i p r i s v a j a e l e m e n t e h i p - h o p identiteta, d a k l e i oni akteri koji su »preskočili« fazu b r e a k b e a t a , g r a f i t i s c e n u ili r a n i h i p - h o p , b o r a v e ć i u t o d o b a n a d r u g i m , r o c k e r s k i m ili s r o d n i m s u b k u l t u r n i m s c e ­ n a m a . T o p r o š i r u j e o s n o v n u ( u p o g l e d u d r o g e »straight« grupu) koja je postojala prije žestokog pokreta rap aktivizma kraja osamdesetih. Poslije r a t a , k o d n a s n a s t a j e , u d v i j e f a z e , šira s c e n a autentičnih d o m a ć i h h i p - h o p kolektiva. Pisanje grafita ta­ k o đ e r i m a svoj r e v i v a l , p o j a v l j u j u se, m e đ u o s t a l i m a , Y C P i U M F , Soee (današnji Leon). U Z a g r e b u , Slavin Balen p o ­ novo

predstavlja temeljnu

i

integrativnu točku

hip-hop

s c e n e , a e m i s i j a R a p p o t e k a ključ i n f o r m a c i j a i i n t e r a k c i j e . B a l e n u se p o s l i j e p r i d r u ž u j e i Frks, k o j i će p o k r e n u t i B l a c k O u t emisiju, zaslužnu za poticaj novim akterima i pretva­ r a n j e u » p r o j e k t « . U 1 9 9 2 . T a r g e t (iz d a n a š n j e g T r a m 1 1) i d j S a m u r a i r a d e svoj d e m o , 1 9 9 3 . u S p l i t u n a s t a j u TBF (The B e a t Fleet). D o m a ć i r a p d o s p i j e v a i n a t o p - l i s t e , p r i ­ m j e r i c e Fresh Style ( a t o s u Fresh Jay i M C W u m a h ) p r o v e l i s u s e d a m t j e d a n a u v r h u s a s v o j o m »VVicked a t V V e e k e n d « , a nešto kasnije uspjeh postižu Y o u n g Lordz s p j e s m o m » Ž i v o t v e l i k o g g r a d a « . Y o u n g Lordz s u z n a č a j n i i z a t o što s u m e đ u p r v i m a u p o t p u n o s t i o d b a c i l i e n g l e s k i jezik i t e ­ pali s a m o na hrvatskom. Grafiti scena i jezgra d o m a ć e g r a p a uvijek s u p r e d s t a v l j a l i z a j e d n i č k i senzibilitet. ( Z a p r a v o , 3IO

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

postoji već p a r g e n e r a c i j a koje u s v o m s v a k o d n e v n o m

k a s a m e g l a z b e . D i o r e p e r a j e g r a d i o r e p u t a c i j u n a kritici

životu

d r u š t v a i c i v i l i z a c i j e , o p i s u ž i v o t a u g e t u , a ne na s e k s i z m u .

utjelovljuju

sva

4

elementa

koja

hip-hop

kultura

s m a t r a k o n s t i t u t i v n i m za s v o j e p o s t o j a n j e ; a to su g r a f i t i

K a d su u n a š o j s r e d i n i d j e v o j k e (Scats) ž e l j e l e p r o g o v o r i t i

b r e a k , t u r n t a b l e i s m i M C . ) I z b o r e n je prvi l e g a l n i z i d , u

protiv n a s i l j a n a d ž e n a m a , t a k o đ e r s u s e poslužile r e p g l a z ­

Varšavskoj, a

1 9 9 5 . grafiti scena b o g a t i j a je za časopis

b o m i o b l i k o m i z r a ž a v a n j a . T a k o đ e r , m n o g i b e n d o v i izrazito

(fanzin) Z G B K a o s , a to je d o i s t a b o g a t s t v o i najviši ( s u b ) k u l -

antiseksističke i a n t i r a s i s t i č k e o r i j e n t a c i j e služe se h i p - h o p o m

t u r n i k a p i t a l k o j i s e n a t o j sceni k o d nas m o ž e sresti. Po­

u svom uobličavanju glazbenih i d r u g i h izraza.

slije 1 9 9 5 . , g o t o v o svi p j e v a j u ( r e p a j u ) n a h r v a t s k o m . H i p -

Kraj devedesetih k o d nas obilježava treći val h i p - h o p

- h o p je takav oblik, d o v o l j n o s l o b o d a n i na »sample« orijen­

b e n d o v a i svojevrsna popularizacija. Tekstovi su d o b r i m

tiran, koji o m o g u ć u j e izražavanje na s v o j o m jeziku, koje

d i j e l o m snažni i d u b o k o uronjeni u socijalni i e k o n o m s k i

n i j e ništa m a n j e p r o t o č n o , s t i l i z i r a n o i a u t e n t i č n o n e g o re-

kontekst s v a k o d n e v n o g života, g d j e većina aktera p r i p a d a

p o v a n j e n a e n g l e s k o m . H i p - h o p j e n a j č e š ć e l o k a l a n , p a je_

subkulturnoj sceni, dijeleći sudbinu ostalih i p o g a đ a j u ć i

p r i r o d n o da zagrebački bendovi g o v o r e kvartovskim ša­

precizno bolne točke stvarnosti, k a o i proslavu zajedništva

t r a m a , k a o i splitski ili r i j e č k i . U o s t a l o m , d o k u Z a g r e b u ili

i u l i č n e u m j e t n o s t i . T e k s t o v i m a Beat F l e e t a s o c i o l o g Lalić

S p l i t u e k i p a » r e p u j e « ili » r e p a « u R i j e c i » r a p i r a « . D a n a š n j i

p o j a š n j a v a »splitsko s t a n j e u m a « , o b j a v l j u j u ć i ih u knjizi

hrvatski reperi doživjeli su pozive u k l j u č n e studije za

k o j a s e b a v i o v i s n i c i m a o h e r o i n u (Lalić, N a z o r , 1 9 9 7 . ) R a ­

p r o d u c i r a n j e rap glazbe u svijetu, v e l i k o g o r i č k i M e g a b l a s t

zočaranje generacije s kraja o s a m d e s e t i h , koja je doživjela

osvaja

break

komercijalizaciju hip-hopa u Americi tijekom devedesetih,

p l e s a , u p i s u j u ć i n a š e k v a r t o v e n a u r b a n o j m a p i svjetske

dakle razblažavanje i razvodnjavanje radikalnosti, o n a k o

subkulturne interakcije.

kako je percipirana kod nas, nekad u g l a v n o m preko g l a ­

nagrade

na

međunarodnim

natjecanjima

J e d a n o d n a j č e š ć i h p r i g o v o r a k o j e a n a l i t i č a r i (ali i

z b e a n e k a d i p r e k o t e k s t a , s a d a je u s t u p i l o m j e s t o u s h i ć e ­

a k t e r i s u b k u l t u r e ) u p u ć u j u h i p - h o p s c e n i jest o n a j o s e k s i ­

n j u z b o g još j e d n o g ž i v o t n o g v a l a h r v a t s k e h i p - h o p s c e n e i

zmu i maskulinizmu. Seksizam i maskulinizam velikog d i ­

pripadnih

jela a m e r i č k i h repera nesumnjiv je, neki su se u p r a v o na

l a k o su u r o n j e n i u k v a r t o v s k u p r i č u , p o n e k a d i u n a č i n r a z m i ­

to i o s l a n j a l i p r i l i k o m m e d i j s k o g p r o b o j a ( p r i m j e r i c e 2 Live

šljanja kvartovskih ratnika, d o m a ć i reperi s u r a đ u j u i p o k u ­

C r e w ) . O t o m e postoji rasprava na s a m o j sceni u A m e r i c i ,

šavaju prevladati već mistificirane animozitete p u r g e r a i

reperskih

plemena

koja

cijene

individualnost,

kao i m e đ u akademskim akterima kulturnih studija, č e m u

t o v a r a . D o b a r je primjer El Bahatee i n j e g o v a pjesma »go­

se p r i d r u ž u j e i p r o b l e m » c r n o g n a c i o n a l i z m a « i s e p a r a t i z m a .

v e d i n a « , u k o j o j s u r a đ u j e sa s p l i t s k i m TBF i p r o t e s t i r a (ne

U r b a n i t e t koji d i j e l e i Bronx i S p a n s k o , S k a l i c e i S o u t h C e n ­

sa strane, n e g o iznutra, a k o g o v o r i m o o polju sukoba) p r o ­

tral, nije identičan, ali je d o v o l j n o zajedničkih dimenzija

tiv b e s m i s l e n e e s k a l a c i j e n a v i j a č k o g n a s i l j a i z m e đ u B o y s a i

k o j e o m o g u ć u j u o b l i k e a d o l e s c e n t s k o g ž i v o t n o g stila z a ­

Torcide, završavajući pjesmu psovkom u kojoj, a k o se na­

s n o v a n o g n a r a p g l a z b i i g o v o r u . T o što j e u j e d n o m raz­

s i l n a s p i r a l a n e m o ž e p r o m i j e n i t i , o t p i s u j e i »vaše s i n j e

d o b l j u k o d dijela b e n d o v a p r e v l a d a v a l o seksističko r a s p o ­

m o r e « i » m o j e z a g r e b a č k o g o r j e « . N o , treći v a l h i p - h o p

loženje p r e m a ž e n a m a ne znači da je to nužna karakteristi-

s t v a r a l a š t v a još j e p r e v i š e živ d a b i s m o g a p r o s u đ i v a l i .

312

31

Benjamin Perasović

Subkulturne grupe i novi društveni pokreti

N o v i d r u š t v e n i p o k r e t i , bez o b z i r a n a u t e m e l j e n u k r i t i ­ ku s a m o g p o j m a (Hetherington, 1 998.) predstavljaju fe­ n o m e n koji je u literaturi najčešće vezan uz o s a m d e s e t e g o d i n e , u z rast »zelenih« n e s a m o k a o p o l i t i č k e s t r a n k e , n e g o j e d n o g p o k r e t a i skupa senzibiliteta iz k o j e g a su ze­ lene stranke i proizlazile. M i r o v n i , ekološki i feministički p o k r e t i bili s u t i p i č n i z a n a z i v n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a , iako su pokreti za regionalnu a u t o n o m i j u , za prava razno­ vrsnih m a n j i n s k i h i m a r g i n a l n i h g r u p a , k a o i squatterski pokreti, z a j e d n o činili scenu »novih pokreta« k o j i , d o b r i m d i j e l o m , i nisu b i l i t a k o n o v i , ali s u d o l a z i l i n a k o n r a d n i č ­ k o g p o k r e t a i e p o h e koju je taj socijalni p o k r e t obilježio, n a g o v j e š t a v a j u ć i ili d e t e k t i r a j u ć i , p o s u d u m n o g i h a u t o r a ( H a b e r m a s , Feher, Heller, Touraine) p r o m j e n e u socijalnoj strukturi i karakteru društva najčešće z v a n o g »postindustrijskim«, ali i p r o g r a m i r a n i m , društvom znanja, i n f o r m a t i č k i m d r u š t v o m itd. Sredinom osamdesetih, prvo u Sloveniji a zatim i u H r v a t s k o j , p o j a v l j u j u se g r u p e koje d j e l u j u u s k l a d u s prak­ s o m novih društvenih p o k r e t a . To su bile različite inicijati­ ve, koje u g l a v n o m pokrivaju područje ekologije, mirotvor­ stva, ženskog p o k r e t a , ljudskih prava o p ć e n i t o , ali i prava r a z n o v r s n i h m a r g i n a l n i h g r u p a n a vlastiti i d e n t i t e t i j a v n i život, b e z o b z i r a n a d u h o v n o , s e k s u a l n o ili n e k o d r u g o opredjeljenje koje se razlikuje od k o n v e n c i o n a l n o g i d o ­ m i n a n t n o g . S o b z i r o m na opći kontekst (Černobil) i v e ć u z a i n t e r e s i r a n o s t šire j a v n o s t i z a e k o l o š k e p r o b l e m e ( n e g o , p r i m j e r i c e , z a » m i r o v n i p o k r e t « koji s e t a d a v e ć i n i č i n i o besmislenim), te na osnovi izborenih uvjeta za l e g a l n o djelovanje,

314

podrškom

»omladinske organizacije«,

grupe

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

s l o v e n s k i h » z e l e n i h « u s p j e l e su stvoriti o n o što se u k l a s i č ­

k o j i s u uživali z n a t n e s l o b o d e i i s t o v r e m e n o bili d o b r i m

n o j t e o r i j i j o š o d L . V . S t e i n a z o v e » d r u š t v e n i p o k r e t « . Razli­

d i j e l o m alternativno orijentirani ( M l a d i n a ) uspostavila je i

k a k o j a s e p r i t o m e p o j a v i l a u o d n o s u n a p r i s u t n o s t sličnih

središnjim prikazala, osnažila mirovnjake, e k o l o g e , feminist­

i n i c i j a t i v a i e v e n t u a l n i » p o k r e t « u H r v a t s k o j p r i j e s v e g a je

kinje, kao i duhovnjake, gay grupe, punkere i alternativno-

determinirana specifičnošću političkog sustava i ( s a m o ) p r o -

-umjetničke aktere, na način n e d o s e g n u t i u nekim z a p a d ­

m j e n o m k o j u je izvela »ZSMS«. Riječ je o p r o c e s u l i b e r a l i z a ­

nim sredinama.

cije, o stupnju otvorenosti, postojanju d i j a l o g a i tolerancije

Za naš rad je važno naglasiti prisutnost subkulturnih

r a z l i č i t o s t i , o o p ć o j k l i m i u k o j o j su se p o j a v i l i s l o v e n s k i

s t i l o v a na s c e n i n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a i i n i c i j a t i v a u S l o ­

akteri »novih društvenih pokreta«. Presudno je u t o m p r o ­

v e n i j i . N a s p e c i f i č n o j sceni k o j a j e t a d a p o s t o j a l a m o g l i s u

cesu bilo mijenjanje s a m e o m l a d i n s k e organizacije, koja

s e p r o n a ć i p o z n a t i stilovi p o p u t p u n k e r s k o g , h i p i j e v s k o g ,

se otvorila

im

k a o i stil n e k o n v e n c i o n a l n o g s t u d e n t a , k o j i j e u j e d i n i o o v e

a u t o n o m i j u djelovanja nezamislivu u tom periodu u d r u ­

»strukture o s j e ć a j a « k a o s t r u k t u r e o t p o r a i s a m o r e a l i z a c i j e ,

prema

novim

inicijativama

osiguravajući

g i m r e p u b l i k a m a . Bit t o g p r o c e s a je u igri l e g a l n o s t i i l e g i ­

na različite n a č i n e (ne)dokazujući svoju p r i p a d n o s t v a n j ­

timnosti: o m l a d i n s k a organizacija je pružila legalnost dje­

s k i m o b i l j e ž j i m a . Prisutni s u i d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l o v i , k a o i

l o v a n j u i n i c i j a t i v a i p o k r e t a , a o n i n j o j l e g i t i m n o s t č i j a je

m n o g i m l a d i koji n e p r i p a d a j u p r o f i l i r a n i m s u b k u l t u r a m a ,

kriza b i l a o č i g l e d n a . M o g u ć e s u i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e k o j e

a l i s u u p r i m a r n o e k o l o š k o m , f e m i n i s t i č k o m ili n e k o m d r u ­

bi

povezivale »početke postindustrijske modernizacije« s

g o m a n g a ž m a n u d i j e l i l i širu r o c k i p o p k u l t u r u m l a d i h , što

teže i s t r a ž l j i v i m o b l i k o m p o l i t i č k e v o l j e i p l a n s k o g r e f o r m a ­

je o s o b i t o dolazilo do izražaja prilikom manifestacija, d e ­

torskog zahvata u s a m o p r o m j e n u ključnih političkih aktera

m o n s t r a c i j a i »fešti« p o v o d o m n e k i h k a m p a n j a i a k c i j a .

(organizacija), no o v d j e je važan okvir koji je o m o g u ć i o

U H r v a t s k o j su t a k o đ e r , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e ­

nastajanje mreža aktera, m e đ u kojima su i oni k o j i m a se

tih, nastale slične g r u p e i inicijative, no javna scena nije

b a v i m o - subkulturni akteri. Postojanje medijske integra­

zabilježila t a k o m a s o v a n , ni medijsko-interpretacijski utje­

tivne t o č k e ( p r i m j e r i c e , M l a d i n a i T r i b u n a , a n i j e z a n e m a ­

c a j a n život » n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a « . N o , b i l o b i p r i l i č n o

riva n i sve šira s c e n a » m i k r o - m e d i j a « , p o p u t f a n z i n a ) , u z

n e z g r a p n o i p r e v i š e j e d n o s t a v n o z a k l j u č i t i da su u S l o v e n i j i

legalno djelovanje i spomenuti kontekst prodiranja eko­

postojali pokreti, a u Hrvatskoj ne, i a k o to na j e d n o j razini

l o š k i h t e m a u s v a k o d n e v n i život, o m o g u ć i l o j e n a s t a j a n j e

stoji. Ta razina se o d n o s i na kvantitativni aspekt, m a s o v ­

h e t e r o g e n i h a k t e r a z v a n i h »novi d r u š t v e n i p o k r e t i « , č i j e d j e ­

nost i javne manifestacije, k a o i na kvalitativni aspekt d j e ­

lovanje, po ciljevima, senzibilitetu, m e t o d a m a rada i pri­

lovanja i utjecaja, medijske prisutnosti i izgradnje mreža i

sutnim životnim stilovima, p o d s j e ć a na slične pokrete i

institucija. M e đ u t i m , jedino je ekološki pokret uspio m o b i ­

g r u p e p o z n a t e p o d istim i m e n o m i z z a p a d n i h z e m a l j a . Č a k

lizirati z n a č a j a n b r o j l j u d i , a s u s t a v a l t e r n a t i v n i h m r e ž a i

i više n e g o j e t o b i o s l u č a j u n e k i m d r ž a v a m a Z a p a d a ,

m e d i j s k i u t j e c a j o k o j e m j e riječ bili s u šire z a s n o v a n i o d

zbog specifičnog političkog konteksta i m a n j e g geograf­

ciljeva i prakse »novih društvenih pokreta«. Pokretima su

skog prostora, g r u p e intelektualaca ostvarile su značajan

p r o g l a š a v a n e inicijative p o p u t d u h o v n e , mirovne, i nije v e ­

utjecaj raspravom o civilnom društvu, a naklonost m e d i j a

lika

3l6

pogreška oznaku

»ndp« pripisivati

akterima koji

u

317

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

s v o m d j e l o v a n j u i i d e n t i t e t u sliče i d e a l - t i p s k i m p r e d s t a v n i ­

bi smjela izvoditi determinističke zaključke o n e p o s t o j a n j u

c i m a sličnog d j e l o v a n j a na Z a p a d u , ali je p r o b l e m a t i č n o

p o s t m a t e r i j a l i s t i č k i h v r i j e d n o s t i t a m o g d j e z a n j i h nisu o s i ­

stvoriti sliku o b r o j n i m d r u š t v e n i m p o k r e t i m a k o j i d j e l u j u

g u r a n i » m a t e r i j a l n i uvjeti«. C i j e l a h i s t o r i j a p r e n o š e n j a s e t o ­

m a l o s j e v e r n i j e o d p o d r u č j a n a k o j e m s e ništa s l i č n o n e

va gesti, i m a g e a , struktura osjećaja i vrijednosti, koja je

d o g a đ a . M e đ u rijetkim (a s obzirom na doticanje konkret­

na djelu desetljećima u subkulturi m l a d i h , svjedoči o p r o ­

nih aktera neosporno jedinim) studijama o v o g p r o b l e m a i

cesu stvaranja efektivnih zajednica i konkretnih aktera koji

perioda nalaze se radovi Inge Tomić-Koludrović ( 1 9 9 3 . ,

slično pulsiraju u različitim s o c i o e k o n o m s k i m i političkim

1 9 9 6 . , 1 9 9 8 . ) . U tim r a d o v i m a d o b r o je prikazan politički

k o n t e k s t i m a . T a k o đ e r , n e m o ž e m o niti z a z a p a d n e z e m l j e

k o n t e k s t u H r v a t s k o j k o j i nije o d g o v a r a o n a z a h t j e v e k r i ­

govoriti o jednostavnoj promjeni koju postindustrijalizam

z n o g v r e m e n a , koji je b i o represivan i nije d o p u š t a o , struk­

o s a m d e s e t i h stvara na sceni životnih stilova, g d j e u skladu

t u r n o n i i d e o l o š k i , širu a r t i k u l a c i j u a l t e r n a t i v n i h i n t e r e s a n i

s promjenama

uključenje aktera u tržišno postavljenu postindustrijsku m o ­

o k u p l j a n j a i g r u p n i h i d e n t i t e t a , g d j e s e ž i v o t n i stilovi i n d i ­

kao da

p r e s t a j e važiti

subkulturni

oblik

dernizaciju i p r o m j e n e strukture u tadašnjoj »najpermisiv-

vidualiziraju u p o t r o š a č k o m imperativu. A k o je s a m o to

nijoj republici«. Ipak, uz d o b r u analizu f u n k c i o n i r a n j a t a ­

točno, kako ć e m o , uz neosporni pravac individualizacije,

d a š n j e g sistema i istraživanje samih aktera, koji su d j e l o ­

o b j a s n i t i p o k r e t e n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a , rast s u b k u l t u r e

vali u Hrvatskoj (»Žena i društvo«, »Svarun«, »ženska g r u p a

n o g o m e t n i h h u l i g a n a koji s u središte b o g a t e E u r o p e (Heysel)

T r e š n j e v k a « , m e d i j s k a u l o g a »Starta«), m a k r o s o c i o l o š k a p e r ­

u p r a v o s r e d i n o m osamdesetih obilježili stilom h o r d e , g r u p ­

spektiva i k o m b i n a t o r i k a p r e d m o d e r n o g , m o d e r n o g i post-

n o g identiteta unutar n o g o m e t n o g p l e m e n a ?

m o d e r n o g (postindustrijskog) kao smjer zaključivanja, o d ­ vodi autoricu do negiranja implikacija koje se n a d a j u iz s a m o g e m p i r i j s k o g m a t e r i j a l a . G r u p e k o j i m a j e cilj s t v a r a ­ nje šireg p o k r e t a , k o j e d j e l u j u u s k l a d u s t i p o m k a m p a n j a , t e m a i »središnjih p r e o k u p a c i j a « bliskih e u r o p s k i m » n o v i m pokretima«, koje u svojim a k c i j a m a slijede »djeluj l o k a l n o misli g l o b a l n o « p r i n c i p e e k o l o š k o g i s r o d n o g a k t i v i z m a , i koje b r o j č a n o p r e m a š u j u slične g r u p e u Sloveniji, ostajući izvan v i š e d i m e n z i o n a l n o i d e o l o š k o g , n e s k l o n o g m e d i j s k o g i p o l i t i č k o g b l o k a u H r v a t s k o j , m o r a j u biti p o j m o v n o o d ­ vojene od sličnih g r u p a u susjednoj republici i o s o b i t o o d ­ vojene od nositelja sličnih životnih stilova u z e m l j a m a koje su na osnovi postindustrijske strukture o m o g u ć i l e »postmaterijalističke vrijednosti« i nove društvene pokrete. N e o ­ s p o r n o t o č n a p r e t p o s t a v k a o razlici strukture društva i o (post)industrijskom k o m p l e k s u prostora koji a n a l i z i r a m o ne

318

G r u p e , koje su djelovale »u d u h u novih društvenih p o ­ kreta«, važne su ovdje prvenstveno z b o g područja koje d i j e l e sa s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a . U H r v a t s k o j , s l i č n o k a o i u Sloveniji, nastao je aktivistički o b l i k s p a j a n j a n e k o l i k o a d o l e s c e n t s k i h , više ili m a n j e p r o t e s t n i h , s u b k u l t u r n i h s e n ­ zibiliteta. Akteri g r u p a bliskih n o v i m društvenim p o k r e t i m a bili s u n e š t o stariji o d p r o s j e č n i h p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n e s c e n e , ali su u m n o g i m d i m e n z i j a m a dijelili j e d n u širu s c e n u . Alternativna scena je p o j a m koji u o v o m slučaju o z n a č a v a prostor u k o j e m se sreću akteri subkulture, a l t e r n a t i v n o -kazališni i drugi umjetnički projekti, k a o i akteri pokreta i inicijativa. Za vrijeme djelovanja g r u p e Svarun g o t o v o sva­ ka javna akcija bila je praćena o d r e đ e n i m zvukovima, od k a z e t a d o o r g a n i z i r a n j a k o n c e r a t a ili p r i k l j u č e n j a k o n c e r ­ t i m a i d r u g i m s l i č n i m d o g a đ a n j i m a n a s u b k u l t u r n o j sceni s a svojim š t a n d o v i m a , peticijama protiv g r a d n j e atomskih c e n 3IO

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

t r a l a , z a b i c i k l i s t i č k e staze, l e c i m a , b e d ž e v i m a i c j e l o k u p ­

OK S S O H Trnje p o t p u n o ilegalno, i na kraju legalno u

n o m s v a r u n o v s k o m i k o n o g r a f i j o m k o j a nije p u n o o d u d a ­

sklopu sveučilišne konferencije t a d a š n j e o m l a d i n s k e o r g a ­

rala od m n o g i h sličnih g r u p a sjevernije i z a p a d n i j e . Na tim

nizacije. Ekologija, nenasilje, ravnopravnost spolova, d u ­

m j e s t i m a d o š l o je do susreta različitih s u b k u l t u r n i h g r u p a ,

hovnost, antiautoritarnost, to su bile uporišne t o č k e o k u p ­

d o već p o z n a t o g spajanja punkerskih, g a r a ž n i h , h a r d - c o r e

l j a n j a i a k c i j e . S v r e m e n o m se f e m i n i s t i č k a g r u p a o d v o j i l a i

i noiserskih impulsa s hipijevskim, p s i h o d e l i č n i m , nježnijim

započela djelatnost k a o »Ženska g r u p a Trešnjevka«. Svarun

senzibilitetima. M i x životnih stilova i subkultura m e đ u nosi­

je prestao s r a d o m kad je z a p o č e o proces s l o b o d n o g po­

teljima Svarunovih akcija i kruga od par stotina simpatizera

litičkog organiziranja, a jedan dio ključnih aktera priključio

b i o je j o š s l o ž e n i j i ; tu su se n a š l i i a k t e r i n o v o g o t p a d n i š t v a

s e k o a l i c i j i » e v r o p s k a z e l e n a lista« n a p r v i m i z b o r i m a . A R K

k o j i m a n i n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m nije b i o s t r a n , r a s t a f a r i -

i Z e l e n a a k c i j a t a k o đ e r v u k u d i o s v o j e j e z g r e iz S v a r u n a , a

janstvom inspirirani akteri, kao i oni kojima su glazbena

s l i č a n s e d u h m o ž e osjetiti i d a n a s n a a l t e r n a t i v n o j s c e n i ,

p o s r e d o v a n j a bila izvan životnog stila, nalazeći d o v o l j n u

zbog postojanja zelenog aktivizma, ZAP-a, Attacka, žen­

z a o k r u ž e n o s t u p r i m a r n o e k o l o š k o m , ili p r i m a r n o f e m i n i s ­

skih m r e ž a ( b . a . b . e , , , i n f o t e k a , ženski s t u d i j i , a u t o n o m n a

tičkom a n g a ž m a n u . Težina i specifičnost rada takve grupe

k u ć a . . ) L u n e , i S h i v i n i h s l j e d b e n i k a k o j i » b r a n e istinu«.

u uvjetima o n d a š n j e g konteksta i političke k o n t r o l e nije o v d j e p r e d m e t r a z m a t r a n j a , n o z b o g s p o m i n j a n j a »Starta« i ( » n o v e sitne b u r ž o a z i j e « k o j a b i g e n e r i r a l a n o v e k u l t u r o ­ loške i e k o n o m s k e sklopove) u v r i j e d n o m d o p r i n o s u T o mić-Koludrović, treba pojasniti dvostruko odbijanje koje je karakteriziralo Svarun i slične aktere; uz o d b i j a n j e d o m i ­ nantne kulture, kako u njenoj dimenziji službene ideologije koja je propisivala s a m o ovlaštene aktere, t a k o i u d i m e n ­ ziji t r a d i c i o n a l n o - p a t r i j a r h a l n e k u l t u r e i o n e d o m i n a t n e u urbanim središtima, koja je dijelom građanska, Svarun je simbolizirao odbijanje i o n o g rudimentarno »novopotroš a č k o g « d i j e l a a k t e r a u n a s t a j a n j u , pa je u »Startu« p r e ­ p o z n a v a o s n a g u k o j a j e s a s u p r o t n e s t r a n e b a r i k a d e , ili s a suprotne strane (kontra)kulturološkog k o d a , k o j i m je o b i ­ lježen h o r i z o n t d j e l o v a n j a n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a , č a k i t a m o g d j e ih na n e k i n a č i n »nije b i l o « - u H r v a t s k o j . U drugoj polovici osamdesetih, u specifičnoj politič­ koj k l i m i , Svarun p o k u š a v a djelovati k a o » r a d n a g r u p a « pri S S O , d a b i i z b o r i o l e g a l n i status. Prvo r a z d o b l j e a k t i v n o s t i bilo je p o l u - l e g a l n o , zatim, n a k o n izbacivanja iz okrilja 32 O

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

d a r a j u o d m o d e l a koji j e p r i s u t a n u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i , i a k o

0 upotrebi droge na subkulturnoj sceni

p o v r e m e n i masovni pokreti m l a d i h , koji u p o t r e b o m poje­ d i n i h d r o g a p o s r e d u j u vlastite životne stilove, š o k i r a j u r o d i t e l j ­ sku k u l t u r u k o j a p r e f e r i r a d o n e k l e d r u k č i j e d r o g e . U j a v n o ­

D r o g e m o ž e m o podijeliti p r e m a loškim

svojstvima

[halucinogeni,

njihovim farmako­

poput blažeg

cannabisa i

sti s u p r i s u t n i m n o g o b r o j n i s t e r e o t i p i , m e d i j s k i o s n a ž e n e i d e o l o g i j e k o j e m i s t i f i c i r a j u d r o g e i z vlastite p e r s p e k t i v e ,

j a č i h L S D - a , p s y l o c i b i n a i m n o g i h d r u g i h , opijati, p o p u t h e r o i n a , m o r f i j a , h e p t a n o n a , svih d e r i v a t a o p i j u m a u k l j u ­ č u j u ć i i č a j o d m a k o v i h g l a v i c a , solventi p o p u t l j e p i l a ili acetona,

barbiturati,

amfetaminske

droge,

kokainske,

itd.),

p r e m a l e g a l n o s t i ili i l e g a l n o s t i p o s j e d o v a n j a i n a b a v e , p r e m a t i p u i intenzitetu ovisnosti (psihološke i tjelesne) koju izazivaju, a p o d j e l a na l a k e i teške d r o g e t a k o đ e r je u j a v n o j u p o t r e b i . N i k o t i n i a l k o h o l (u7 k o f e i n ) p r e d s t a v l j a j u n a j ­ rasprostranjenije d r o g e na našem području, o n e su u k o ­ r i j e n j e n e u k u l t u r i i n j i h o v a u p o t r e b a d i o je s v a k o d n e v n o g ž i v o t a , u k l j u č u j u ć i m n o g e o b l i k e teške o v i s n o s t i , k a o i d r a ­ stičnog razaranja socijalnih odnosa i individualnog zdrav­ lja. N j i h o v a u p o t r e b a snažno obilježava i subkulturne g r u ­ p e , i a k o p o v r e m e n o o d r e đ e n i s u b k u l t u r n i stilovi o d b a c u j u tradicionalne (s o b z i r o m na naše društvo) d r o g e , s m a t r a ­ jući i h s u p r o t n i m n o v o i z b o r e n i m » s r e d i š n j i m p r e o k u p a c i ­ j a m a « p o j e d i n o g ž i v o t n o g stila ( p o p u t r a n i h h i p i j a ili d o ­ b r o g d i j e l a p r v i h r a v e r a z a k o j e j e a l k o h o l izraz n e d o p u ­ š t e n o g p r i m i t i v i z m a ) . T r e b a s p o m e n u t i i » s t r a i g h t - e d g e « us­ mjerenje koje je najviše p o v e z a n o s h a r d - c o r e g l a z b o m , ali

z a s n o v a n e n a s t r a h o v i m a i t i p u t r a d i c i o n a l n e svijesti, k a o i

p o s t o j i i n a široj s u b k u l t u r n o j s c e n i , u n u t a r k o j e g a s e o d ­

n a o d r e đ e n i m m a t e r i j a l n i m i n t e r e s i m a p r o i z v o đ a č a ili p r o ­

b a c u j u sve d r o g e i z a g o v a r a v e g e t a r i j a n s t v o . I p a k , n a

d a v a č a l e g a l n i h i i l e g a l n i h d r o g a . Kriterij l e g a l n o s t i t o l i k o

m n o g i m d i j e l o v i m a s u b k u l t u r n e s c e n e , o d B e c k e r o v i h jazz

j e još u v i j e k j a k d a u j a v n o s t i p o j a m d r o g e n a j č e š ć e p r e d ­

glazbenika, preko m o d s a i rockera, kontrakulture šezdese­

stavlja s i n o n i m za ilegalne d r o g e . Rascjep i z m e đ u p o p u ­

tih, punkerskih g e n e r a c i j a , do britanskih ravera iz studije

larnih (pučkih) predodžbi i spoznaja nastalih unutar široke

Sarah T h o r n t o n , uvijek se ekperimentiralo s b r o j n i m d r o ­

subkulturne scene d u b o k je već zbog činjenice desetljeći­

g a m a , kako legalnim i dostupnim, tako i onim ilegalnim.

ma d u g o g eksperimentiranja subkulturnih i drugih mladih

U svom posezanju za d r o g a m a , mladi u g l a v n o m ne o d u -

(koji u m e đ u v r e m e n u v e ć i m a j u i u n u k e ) s n a j r a z l i č i t i j i m

324

325

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

vrstama dostupnih i »nedostupnih« droga i načinima njiho­

Prijelaz iz s e d a m d e s e t i h u o s a m d e s e t e d o n i o je niz

v e u p o t r e b e , g d j e p o s t o j i iskustvo t e š k o g o b l i k a o v i s n o s t i o

sličnih »šokova« o n i m p r i p a d n i c i m a subkulturne scene koji

h e r o i n u i a l k o h o l u , k a o i iskustvo š i r o k o g spektra eksperi­

su preferenciju p o j e d i n i h d r o g a učinili konstitutivnom za

mentiranja i upotrebe drugih droga (posebno pušenja can-

stil s v o j e uže i šire š k v a d r e . K a o što su t r a v u p o č e l i pušiti i

nabisa koje traje nekoliko generacija) u kojem akteri shva­

šminkeri, t a k o je i d i o štemera p o č e o miješati c a n n a b i s s

ć a j u d a o v a j d r u g i niz, k v a n t i t a t i v n o n e u s p o r e d i v o veći i

uvijek p r e v l a d a v a j u ć o m u p o t r e b o m a l k o h o l a . O b l i k o v a n j e

kvalitativno drukčiji, nije rezultirao ovisnošću i t r a g i č n i m

stila n o g o m e t n o g h u l i g a n a i s u d j e l o v a n j e d i j e l a n a v i j a č a u

posljedicama koje visokokriminalizirani heroin u kratkom i

»novom otpadništvu« sredine osamdesetih snažno je proši­

l e g a l n i a l k o h o l u d u ž e m r o k u izaziva p o k o r i s n i k e i d r u š t v o

rilo

u o p ć e . S l i k a , k o j a s e u j a v n o s t i n a j č e š ć e veže u z s a m p o ­

s t a v o v a i r a s p o l o ž e n j a m e đ u g r u p a m a k o j e nisu b i l e s k l o ­

j a m d r o g e , uvijek je o n a koja se o d n o s i na h e r o i n , krimi-

ne

n a l i z a c i j u , i t e š k u , t j e l e s n u o v i s n o s t . K a d a a k t e r i o n o g raz­

Promjena je doista bila velika - o n a j tko bi na stadion d o ­

nolikog dijela subkulturne scene koji upotrebljava d r o g e slušaju d o m i n a n t n i javni g o v o r o d r o g a m a , koji z b o g či­ njenice ilegalnosti spaja u značenju heroin s c a n n a b i s o m , o n d a i m s e č i n i d a s l u š a j u n e k i d r u g i , d a l e k i i č u d n i jezik, koji o d u d a r a od s v a k o d n e v n o g života i iskustva. U Hrvatskoj, u drugoj polovici sedamdesetih, hašo­ m a n i su predstavljali aktera koji je e k s p e r i m e n t i r a o sa svim d r o g a m a , dok su šminkeri i štemeri o g r o m n o m v e ć i n o m

područje

pušenja

subkulturnim

cannabisa,

odmacima

od

pridonoseći dominantne

promjeni stvarnosti.

n i o j o i n t s e d a m d e s e t i h g o d i n a , m o g a o s e susresti s g n j e ­ v o m o k o l i n e i realnim » š a m a r o m « protiv d r o g e o kojoj su neznanje tadašnji navijači dijelili sa svojim r o d i t e l j i m a , d o k u o s a m d e s e t i m p a l j e n j e j o i n t a n a s t a d i o n u p o s t a j e sve u o ­ bičajenije. U drugoj polovici osamdesetih navijači (poseb­ no u Splitu) u p o t r e b l j a v a j u i t e ž e d r o g e , što ih d o d a t n o k r i m i n a l i z i r a i d i j e l o m u d a l j u j e sa s t a d i o n a i n a v i j a č k e s c e n e . D r o g e bez sumnje djeluju u skladu sa svojim f a r m a k o l o š ­ k i m s v o j s t v i m a , a l i s o b z i r o m na s o c i j a l n u i i n t e r a k c i j s k u

bili v e z a n i u z a l k o h o l . N a d i j e l u h a š o m a n s k e s c e n e u p o ­

konstrukciju s u b k u l t u r n o g svijeta i z n a č e n j a , m n o g e d r o g e

trebljavalo se sve: od a l k o h o l a čiju u p o t r e b u su dijelili s

m o g u biti r a z l i č i t o u p o t r e b l j a v a n e , u n u t a r r a z l i č i t o g s u b ­

d r u g i m a , do ljepila, cannabisa, »maminih« t a b l e t a , LSD-a,

k u l t u r n o g stila, p r o i z v o d e ć i i r a z l i č i t e u č i n k e i u k l a p a j u ć i se

opijata i svega d r u g o g a . Već kraj sedamdesetih predstav­

u različite m o d e l e ž i v o t a i s u s t a v e v r i j e d n o s t i , b e z o b z i r a na

lja p r o m j e n u - p u š e n j e c a n n a b i s a p o l a k o se širi u k u l t u r i

ista f a r m a k o l o š k a svojstva. S n e k i m d r o g a m a , p o p u t c a n ­

mladih u o p ć e , o n e grupe h a š o m a n a za koje bi britanski

n a b i s a , lakše se eksperimentira i socijalno oblikuje znače­

s o c i o l o z i rekli d a s u i m a l i h o m o l o g a n o d n o s p r e m a p u š e ­

nje u z i m a n j a , d o k je to s h e r o i n o m teže, ali ne i n e m o g u ć e .

nju cannabisa, g l a z b o m i d r u g i m v r e d n o t a m a i p r a k s a m a

H e r o i n j e ( k a o i a l k o h o l n a d u ž u stazu) t e š k a d r o g a k o j a

s v o g ž i v o t n o g s t i l a , bili s u š o k i r a n i k a d a s u č u l i ili p r i m i j e t i l i

izaziva visoku tjelesnu ovisnost, pa n j e g o v a duža u p o t r e b a

da »šminkeri puše travu«.

o n e m o g u ć u j e pripadnicima subkulture provođenje ostalih

2 8

subkulturnih aktivnosti i interesa, transformirajući aktere u O v d j e se vidi k a k o subkulturni akteri prepoznavaju č i n j e n i c u p o z n a t u iz medicinskih istraživanja o ž e n a m a koje više od m u š k a r a c a postaju ovisne o sedativima.

3?6

n o v u , heroinsku s u b k u l t u r u . P r e d r a s u d e , stereotipi i mistrfikacije koje obilježavaju roditeljsku i medijsku kulturu kod

327

Benjamin Perasović

n a s , nisu z a o b i š l e u p o t p u n o s t i s a m u s u b k u l t u r n u s c e n u na kojoj se često n e k a d r o g a uspostavlja k a o »tipična« za p o j e d i n i s u b k u l t u r n i stil, u p e r c e p c i j i s u b k u l t u r n i h a k t e r a . Ta percepcija se m i j e n j a , interakcijom i iskustvom, uz k o ­ m u n i k a c i j s k u p r o p u s n o s t v e ć e g d i j e l a s c e n e , p a t a k v i ste­ reotipi brzo nestaju, a nastajanje novih o b r n u t o je propor­ c i o n a l n o p o z n a v a n j u šire s c e n e r a z n o l i k i h a k t e r a . A k o j e Dick H e b d i g e sebi dozvolio rečenice p o p u t »Radnička kla­ sa + m o d + s p e e d ( a m f e t a m i n ) = a k c i j a « i » s r e d n j a k l a s a + h i p p i e + m a r i h u a n a = p a s i v n o s t « ( H e b d i g e 1 9 7 6 . , str. 9 6 . ) , nije č u d n o što p r i p a d n i c i s c e n e k o j a e k s p e r i m e n t i r a s d r o g a m a , poznavajući mogućnosti m o ć n i h izražajnih obli­ k a , h o m o l o g i j a i stila p o t k r i j e p l j e n o g o d r e đ e n o m d r o g o m , p o n e k a d s t v a r a j u p r e j e d n o s t a v n e ili n e i s t i n i t e p r e d o d ž b e k a o što s u h a š o m a n i - h a š i š , p u n k e r i - l j e p i l o , m e t a l c i - p i v o , darkeri-tablete,

rockabillycari-whiskey, raveri-ecstasy, tor-

cida-heroin, psihodeličari-LSD, šminkeri-kokain itd. U p o ­ j e d i n i m p e r i o d i m a d o i s t a j e n e k i s u b k u l t u r n i stil b i o p o v e ­ z a n s n e k o m d r o g o m , a l i o n o što k a r a k t e r i z i r a c i j e l u s c e n u jest širenje i n f o r m a c i j a , širenje t i p o v a d r o g e i t i p o v a u p o t r e ­ b e k r o z sve s u b k u l t u r n e g r u p e , izlazeći i z v a n o k v i r a s u b k u l ­ t u r e , u širu k u l t u r u m l a d i h ( k a o i starih). D a n a š n j a situacija je d v o s t r u k o o b i l j e ž e n a ; s j e d n e strane, p u š e n j e c a n n a b i s a izašlo j e izvan s u b k u l t u r n i h s t r u k t u r a , t i p o v i d r o g e r u š e ste­ r e o t i p e o v e z a n o s t i uz p o j e d i n e s t i l o v e , d u g a č k e »rizle« i č a s o p i s i p o p u t » h i g h t i m e s « m o g u s e bez p r o b l e m a k u p i t i na k i o s c i m a , a s d r u g e s t r a n e r e p r e s i j a je s n a ž n i j a , u p r a v o p r e m a lakim d r o g a m a i m i k r o - k o l i č i n a m a čije p o s j e d o ­ vanje je u drugoj polovici devedesetih od n e k a d prekršaj­ n o g , p r o m j e n o m zakona postalo krivično djelo. D r o g e s u d i o svijeta m n o g i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , ali o n e nisu n i k a d u s a m l j e n e u p r o f i l i r a n j u s u b k u l t u r n i h i d e n ­ t i t e t a . S u b k u l t u r n i stilovi p o n e k a d n a g l a š a v a j u o d r e đ e n i t i p d r o g e , ali nigdje se nije d o g o d i l o da neka subkultura i m a

328

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

ekskluzivno pravo r a s p o l a g a n j a f a r m a k o l o š k i m i simbolič­

k o g s t a ž a , p a p o r a s t k r i m i n a l a p r v e n s t v e n o m o r a m o vezati

k i m o s o b i n a m a d r o g e . D r o g a m o ž e biti s a s t a v n i d i o n e č i j e

uz činjenicu teškog n a b a v l j a n j a p o t r e b n o g n o v c a za ile­

subkulturne s v a k o d n e v i c e , ali jasno nastajanje subkulture

galnu d r o g u , a poznavanje količina potrebne droge, cije­

i s k l j u č i v o o k o n e k e d r o g e ili d j e l a t n o s t i s d r o g o m p o v e z a ­

na i načina prodaje ukradene robe o m o g u ć u j e spoznaju

ne vidljivo je g o t o v o isključivo na primjeru h e r o i n a , k a o i na

visokih brojki koje g o v o r e o nekoliko stotina krivičnih djela

p r i m j e r u n a s t a j a n j a »krimi« s u b k u l t u r e viših p r e p r o d a v a č a ,

j e d n o g o v i s n i k a u šest m j e s e c i d o g o d i n u d a n a . U p e r i o d u

što p r e d s t a v l j a k l a s i č n i s o c i o l o š k i o b r a z a c d e l i n k v e n t n e s u b ­

1 9 9 3 . / I 9 9 4 . , t i j e k o m istraživanja p r o b l e m a o v i s n o s t i , b o ­

kulture, struktura učenja i socijalizacije subkulturnih aktera

r a v i o s a m o k o šest m j e s e c i s v a k o d n e v n o n a o d j e l u o v i s n o ­

u n u t a r ( k r i m i n a l n o g a ) svijeta o d r a s l i h d e a l e r a .

lako se

sti K B C »Sestre m i l o s r d n i c e « u V i n o g r a d s k o j . S u d j e l o v a o

u n u t a r svake s u b k u l t u r n e g r u p e m o g u izdvojiti o n i k o j i m a

sam u ispunjavanju ankete k o j o m su se dobili opći p o d a c i

d r o g a postane bitan, pa i najvažniji d i o aktivnosti na p u n -

o ovisnosti, d o b i , o b r a z o v a n j u , stažu na ovisničkoj sceni,

k e r s k o j , r a v e r s k o j , n a v i j a č k o j ili n e k o j d r u g o j s l i č n o j s c e n i ,

t e r a p i j i i t d . O v d j e j e v a ž n o u o č i t i o n o što s e a n k e t o m n i j e

ipak takvi akteri ostaju na svojim s c e n a m a . Č a k i u slučaju

d o b i l o , a to su aspekti s v a k o d n e v n o g života, sleng i p o ­

ovisnosti o h e r o i n u , a k t e r i n a s t o j e zadržati »svoj stil« a l i o v i ­

sebne karakteristike života u b o l n i c i , na o d j e l u koji i m a

snost o heroinu je toliko snažna da većini to o n e m o g u ć i ,

d v a d e s e t a k kreveta za »drug free« t r e t m a n i stotine ovisni­

p a s u m n o g i o v i s n i c i , p o v l a s t i t i m r i j e č i m a »prije« b i l i p u n ­

ka koji se liječe a m b u l a n t n o . S o b z i r o m na s u b k u l t u r n a

k e r i , t o r c i d a š i , m e t a l c i ili n e š t o d r u g o ( n a s t o j e ć i n a različite

obilježja primjećuje se specifično »zamrzavanje« nekadaš­

n a č i n e vratiti svoj p r i m a r n i s u b k u l t u r n i i d e n t i t e t ) , a »sad« su

njih subkulturnih aktivnosti k o d dijela a k t e r a , d j e l o m i č n o

pripadnici heroinske subkulture.

n a p u š t a n j e o n i h sadržaja koji nisu i m a l i veze s h e r o i n o m ,

Subkulturu ovisnika o heroinu m o g u ć e je promatrati

što akteri doživljavaju na različite n a č i n e , ali sa sličnim

p o s e b n o , iako se o n a i dalje prepleće s d j e l o v a n j e m d r u g i h

priznanjem o dominaciji heroina nad ostalim područjima i

s u b k u l t u r n i h a k t e r a , p o n e k a d j a v n o i s k a z u j u ć i s v o j status,

stvaranju osnove (osnažene v r e m e n o m i e n e r g i j o m koja se

p o p u t pripadnika Torcide koji su za vrijeme liječenja od

m o r a uložiti u i l e g a l n e a k t i v n o s t i o k o n a b a v e ) z a s p e c i f i č ­

o v i s n o s t i o h e r o i n u u Z a g r e b u d o š l i na u t a k m i c u D i n a m a i

n u h e r o i n s k u s u b k u l t u r u . U t o j s u b k u l t u r i teže j e o d r ž a t i

H a j d u k a s transparentom »Torcida - odjel ovisnosti«. Ipak,

š k v a d r e , a veze su č e s t o p l o d z a j e d n i č k i h p r e k l a p a n j a u

postoji i z n a č a j a n broj ovisnika o h e r o i n u koji nije p r i p a ­

načinima

dao profiliranim subkulturnim grupama, a u zagrebačkom

M n o g i navode da je raspadanje škvadre bio uvod u peri­

krađe

ili d r u g i h

oblika dolaženja do droge.

kontekstu ni izdaleka u tolikoj mjeri g r u p a m a navijačke

o d o v i s n o s t i , jer d o k s e š k v a d r e k o j e z d j e d n o p u š e c a n n a ­

e k s p r e s i v n o s t i k a o što j e t o s l u č a j s a S p l i t o m . O v i s n o s t o

bis m o g u održati v e o m a d u g o ( i d u ž e n e g o zamišljena

h e r o i n u u d v o s t r u č i l a s e n a k o n r a t n o g p e r i o d a , proširivši

»prosječna škvadra« bilo kojeg usmjerenja) heroin zbog

socijalnu b a z u , smanjivši d o b i p r e t h o d n o iskustvo s d r o ­

s v o j e s n a g e , s k u p o ć e , i l e g a l n o s t i , d j e l o v a n j a , rasta t o l e ­

g a m a prosječnog ovisnika, utječući snažno na porast kra­

rancije, dakle i farmakoloških i socijalno kontekstualizira-

de i d r u g o g k r i m i n a l a . Istraživanja p o k a z u j u da najveći

n i h s v o j s t a v a n a j č e š ć e r a z b i j a sve d r u g e , i z v a n h e r o i n s k e

broj ovisnika nije činio krivična djela prije p o č e t k a ovisnič-

oblike povezivanja, kao i heroinski zasnovani oblik škva-

330

331

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

dre na dužu stazu. Iz t o g a se d j e l o m i č n o isključuju oni ko­

nativnim socijalnim r a d o m « i koje su često financirane od

j i m a m a t e r i j a l n i uvjeti m o g u d a t i š a n s u z a d r ž a v a n j a d o b ­

države, pokazuju kako mladi uključuju ovisnike u svoje

rog dijela ličnosti skršene r i t m o m n a b a v l j a n j a h e r o i n a u

z a j e d n i c e (koje m o g u biti d i j e l o m ili p o m i j e š a n o p u n k e r s k e ,

prosječnim uličnim uvjetima. Sleng koji se razvio o k o he­

s q u a t t e r s k e , n a v i j a č k e , r o c k e r s k e , h i p i j e v s k e itd.) u k o j i m a

roina o d n o s i se na djelovanje d r o g e (flash, stonaža, klju­

se č e s t o t o l e r i r a a l k o h o l i c a n n a b i s , i p o s t o j e o b l i c i z a j e d ­

canje itd.), s a m u d r o g u (horse, žuto, spuštalica, tvrdo), na

ničkog rada na koncertima, u d u ć a n u , proizvodnji postera,

o b l i k p a k i r a n j a ( u o b l i k u p a n j a ili p i z a ) , u z i m a n j a (šut, p o

šalova, k a p a itd. Takav pristup p o m o g a o je m n o g i m ovisni­

n o s u , f o l i j a , g u n , p u k n u t i s e , z a v i d a t i , f u r a t i , r o k a t i , itd.) i

c i m a o h e r o i n u , a na našoj sceni t a k o đ e r postoji m o g u ć ­

n a p r o b l e m e n a b a v e ( š a n a , v a l a , p u k n u t i a u t o , ria, še-

nost » m o d e l s k o g utjecaja« u k o j e m se s p e c i f i č n o m dijelu

m a . . . ) . D o b a r d i o slenga akteri heroinske subkulture dijele

(nikako ne svima) ovisnika o heroinu pokazuje da se ne

sa svojim ( d j e l o m i č n o prijašnjim) širim subkulturnim kru­

m o r a j u o d r e ć i s v o j i h s u b k u l t u r n i h o b i l j e ž j a , g l a z b e ili i m a ­

g o m , ili d r u g i m , g r a d s k i m i r e g i o n a l n i m p o d r u č j i m a s k o ­

g e a , d a k l e d a m o g u i u a p s t i n e n c i j i ostati m e t a l c i , p u n k e r i ,

jih n a » l i j e č e n j e « d o l a z e . Z a v r i j e m e l i j e č e n j a m n o g i n a s t a ­

n o i s e r i i s l i č n o , pri č e m u j e p r e s t a n a k u z i m a n j a h e r o i n a

v l j a j u s d r o g i r a n j e m , p r i t i s n u t i na l i j e č e n j e p o l i c i j o m i s u ­

uvjet o s t a j a n j a p u n k e r o m , m e t a l c e m ili n a v i j a č e m , b a r e m

đ e n j i m a , k a o i r o d i t e l j i m a ili n e k i m d r u g i m r o đ a c i m a ili

d o k s e u svijetu n e p r o m i j e n i d o m i n i r a j u ć a p r o h i b i c i o n i s t i č -

partnerima. S obzirom na osnovnu temu o v o g rada, uo­

ka paradigma.

čen je problem nepostojanja pluralnijeg pristupa tretmanu, o s o b i t o u svjetlu » a l t e r n a t i v n o g s o c i j a l n o g r a d a « i p o t e n ­ cijala koji s a m a subkulturna scena i m a u m o g u ć n o s t i p r u ­ ž a n j a p o d r š k e o n i m a k o j i se žele riješiti ovisnosti o h e r o i n u . O s i m u b o l n i c i , ovisnici se k o d nas m o g u liječiti i u k o m u ­ n a m a , p o p u t o n i h j a v n o s t i p o z n a t i h , sestre B e r n a r d i c e i sestre Elvire. N o , n a o b a m j e s t a p o s t o j i e k s p l i c i t n o ili i m ­ plicitno sugeriranje devijantnosti k o m p l e t n o g n a č i n a života k o j i j e z a d i o a k t e r a b i o p o v e z a n s n e k i m r o c k e r s k i m ili navijačkim subkulturnim stilovima. Ovisnici o heroinu d o ­ l a z e iz različitih s o c i j a l n i h i ( s u b ) k u l t u r n i h k r u g o v a i za n e k e od njih se postojeći oblik tretmana p o k a z u j e p r i m j e r e n i m . M e đ u t i m , n e k i m a k t e r i m a je teško prihvatiti o d b a c i v a n j e g l a z b e ili i m a g e a , s v o j e » i n i c i j a l n e d e v i j a c i j e « u o č i m a sis­ t e m a , k a o uzročnika kasnije ovisnosti, p o s e b n o z b o g zna­ n j a o g o l e m o m b r o j u v r š n j a k a koji i m a j u s l i č n e f r i z u r e , jakne, sleng, g l a z b u i ritual, a n e m a j u veze s h e r o i n o m . Iskustva z a p a d n j a č k i h g r u p a k o j e m o ž e m o n a z v a t i »alter-

332

333

Benjamin Perasović

Devedesete: subkultura u ratu

Raznovrsnu subkulturnu scenu uoči rata nije m i m o i ­ š a o v a l p o l i t i z a c i j e s k r a j a o s a m d e s e t i h g o d i n a , pri č e m u od navijačkog plemena, preko darkera, do ne-navijačkih p u n k e r a , h a r d - c o r e o v a c a i s u b k u l t u r n i h a k t e r a bliskih d j e l o ­ vanju »novih društvenih pokreta«, p r i m j e ć u j e m o značajne razlike u n u t a r o t p o r a p r i j e t e ć o j M i l o š e v i ć e v o j p o l i t i c i ; o d n a c i o n a l n o državotvornih, antisistemskih i p r o d e m o k r a t s k i h , preko neartikulirano o b r a m b e n i h do antinacionalističkih i a n a r h i s t i č k i h o r i j e n t a c i j a , u z još u v i j e k p r i s u t n u a p o l i t i č n o s t i u r o n j e n o s t u vlastite s u b k u l t u r n e s a d r ž a j e . Agresija na Hrvatsku prouzročila je višestruke o d g o ­ vore brojnih subkulturnih grupa. Većina pripadnika subkul­ t u r n e s c e n e u k l j u č i l a se u rat na r a z l i č i t e n a č i n e ; s o b z i r o m na p o z n a v a n j e d o m a ć e subkulturne scene i s o b z i r o m da navijači predstavljaju s a m o jedan d i o te scene (a njihovo uključenje se pretpostavlja), m o ž e m o zaključiti da je o b ­ r a m b e n i karakter rata bio p r e s u d n o m činjenicom u m o t i ­ vaciji s u d j e l o v a n j a m n o g i h urbanih i subkulturnih m l a d i h k o j i bi u d r u k č i j o j s i t u a c i j i r e a g i r a l i s m a n j e e n t u z i j a z m a sliko p a l j e n j a r e g r u t n i h p o z i v a p r e v i š e s u d o b r o bile p o ­ znate m n o g i m a k t e r i m a . D a k l e , najveći d i o scene (unutar kojega navijači predstavljaju najbrojniju skupinu) priključio se o b r a n i (kako d r a g o v o l j n o tako i sačekavši mobilizacijski p o z i v k o j e g a s e k r a j e m ljeta 1 9 9 1 . l a k o m o g l o p r e d v i d j e ­ ti), j e d a n d i o je o t i š a o u inozemstvo, mali d i o p o k u š a o d j e l o v a t i protiv r a t a n a g l a š a v a j u ć i l j u d s k a p r a v a i n e g a t i v n e aspekte d o m a ć e nacionalne homogenizacije, a d o b a r dio je n a s t a v i o živjeti, i u r a t n o m k o n t e k s t u , k o l i k o je m o g u ć e u skladu sa svojim s u b k u l t u r n i m p r e f e r e n c i j a m a , pa je već pri p r v o m s m i r i v a n j u s u k o b a u Z a g r e b u p o č e l o nastajati

334

Benjamin Perasović

ekstatičko t e c h n o p l e m e . O n a j d i o koji se na različite na­ č i n e p o k u š a v a o suprotstaviti r a t u , p o k r e t a n j e m A r k z i n a o m o ­ gućio je značajnu subkulturnu zonu za nove aktere sredine devedesetih, g d j e se u teškim uvjetima retradicionalizacije d r u š t v a i p a k s t v a r a j u i o s n a ž u j u različite s u b k u l t u r e i p o j e d i n k e , mjesta raznovrsnih susreta. Ti susreti, na s t r a n i c a m a A r k z i n a , i u s k l o p u šire d j e l a t n o s t i č a s o p i s a , bili su j e d i n ­ stveni u n a š o j s r e d i n i po s p o j u t e k n a i p u n k a , l j u d s k i h p r a v a i hedonizma, hrabrog suprotstavljanja deložacijama i in­ ternet surfanja, Žižekove teorije i r o c k - n o v i n a r s t v a , teksto­ va koji su opsjednuti v r h o v n i k o m i n a g o m i l a n i m autorite­ t o m , i onih kojima je osnovni problem dominacija housea n a o d r e đ e n o j s c e n i . A r k z i n nije s a m o p i s a o o a l t e r n a t i v n o j sceni, n e g o ju je d o b r i m d i j e l o m i stvarao, o k u p l j a j u ć i i subkulturne, urbane aktere jedne prilično drukčije Hrvatske od o n e službene. A k o se v r a t i m o s a m o m početku rata, uočit ć e m o za našu t e m u dvije zanimljive dimenzije - nastajanje i m a g e a hrvatskog vojnika i uloga subkulturnih mladih u tom pro­ cesu, k a o i kratki glazbeni pokret »ratne pjesme« u n u t a r pravaca poznatih subkulturnoj sceni. V e ć n a k o n p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , slike h r v a t s k i h v o j ­ n i k a , m e đ u k o j i m a s u bili z a s t u p l j e n i s u b k u l t u r n i s i m b o l i , ušle su u sve d o m o v e . S p o j t r a d i c i o n a l n o g i m o d e r n o g , spoj krunice s t r a k o m o k o glave, ray-ban n a o č a l a m a , d o m i n i r a o je t i m s l i k a m a . P o s e b n o je z n a č a j n o što su punkerske frizure, naušnice u ušima i slična obilježja jasno izražavala

subkulturnu

pripadnost

onim

adolescentskim

u r b a n i m p l e m e n i m a kojih se d o b a r d i o roditeljske kulture g n u š a o ili b o j a o , p o i s t o v j e ć u j u ć i i h s b o l e š ć u , d e v i j a c i j o m , parazitizmom, destrukcijom i d e k a d e n c i j o m . K a d a su p o ­ č e l e serije e m i s i j a p o p u t » s d o m o v i n s k i h r a t i š t a « , u k o j i m a su se ljudi javljali t e l e f o n i m a , deseci roditelja smatrali su p o t r e b n i m j a v n o r e ć i » i s p r i č a v a m s e , ž a o m i j e što s a m

336

Benjamin Perasović

mislio/mislila da takva naša mladež s a m o pije i drogira se i p r a v i n e r e d , i i m a te č u d n e f r i z u r e , a s a d v i d i m o t k o su naši b r a n i t e l j i , h v a l a im« i s l i č n o . N o g o m e t n i n a v i j a č i , p u n ­ keri, s p e e d metalci i d r u g i donijeli su svoju estetiku izravno n a ratište i o b i l n o p r i d o n i j e l i n a s t a j a n j u i m a g e a h r v a t s k o g v o j n i k a u p r v o j fazi r a t a , k a o u r b a n o g r a t n i k a . O p e r c e p ­ ciji v l a s t i t o g u r b a n i t e t a n a s p r a m » r u r a l n o g « n e p r i j a t e l j a i o elementima rock i p o p kulture u i m a g e u hrvatskog vojnika pisali s u , u s a m o m t i j e k u r a t a , V e r a H o r v a t Pintarić ( 1 9 9 1 . ) kojoj nedostaje uključenje n o g o m e t n i h navijača u proces koji smatra rockerskim u r b a n i m u p l i v o m na i m a g e , i Z l a tko G a l i ( 1 9 9 1 . ) koji je urbanitet u i k o n o g r a f i j i hrvatskog r a t n i k a p o k a z i v a o u svjetlu š i r e g p o s r e d o v a n j a r o c k i p o p k u l t u r e . S u b k u l t u r n a p r i p a d n o s t i ž i v o t n i stilovi m a n i f e s t i r a l i su se u s v i m d i m e n z i j a m a r a t n o g ž i v o t a - u i m e n i m a v o ­ d o v a , s a t n i j a i b r i g a d a ( o d t i g r o v a , c r n i h m a m b i , rizli, d o štrumfova, pustinjskih lisica, t e r m i n a t o r a , u r a z u m i t e l j a , Ba­ n i j a A n g e l s a ili m a l i h l e t e ć i h m e d v j e d i ć a ) , u n a z i v i m a p o ­ put » T h e r m o n u c l e a r VVarriors« n a p i s a n i m a » k l i n a s t i m p i ­ s m o m « (tipičnim za hard-core subkulturu) na tenku, k a o i n o š e n j e m spitfire j a k n i u p r v o m p e r i o d u , ili d o n o š e n j e m d r u g i h o d j e v n i h p r e d m e t a i n a k i t a i z vlastite s u b k u l t u r e n a ratište. U p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , k a o e k s t r e m n e s o c i j a l n e situacije, došlo je do približavanja aktera subkultura i d o ­ minantne kulture, medijski prikazano i osnaženo brojnim s v j e d o č a n s t v i m a , g l a z b o m (Brothers i n A r m s u p o s l j e d n j i m k a d r o v i m a G o r d a n a Lederera) i s i m b o l i z i r a n o p o l u g o l i m G o p č e v i m mahnitanjem pokraj predsjednika države. N o , n a k o n p r v e f a z e r a t a p o n o v o s u s e p o j a v i l e izjave k o j e »nedisciplinu« povezuju s obilježjima (poput trake o k o g l a ­ ve), a s a m o smirivanje rata, i faze relativno m i r n o d o p s k o g života u nekim s r e d i n a m a , donijeli su p o v r a t a k u o b i č a j e n e distance subkultura i roditeljskih kultura, s n e k i m n o v i m (auto)definiranjima urbanog i ruralnog.

338

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

N a g l a z b e n o j s t r a n i , s u b k u l t u r n a s c e n a d a l a j e u pr­

protesta protiv g l a v n o g g r a d a u Z a g r e b u , p r i r o d n o , uslijedi.

voj f a z i , u d o b a s a m o g p o č e t k a r a t a , n e k o l i k o ž e s t o k i h

N o , to je bio usamljeni primjer posredovan kontekstom i

o d g o v o r a , da bi s v r e m e n o m ustupala mjesto glazbenim

specifičnim v r e m e n o m , nakon rata komunikacija na rocker-

pravcima

zadanim,

skoj i široj s u b k u l t u r n o j sceni b i l a je d e f i n i r a n a k l a s i č n i m

šablonskim s a d r ž a j e m . Punkerski n a b o j s jedne, i reperska

bližim

p o p (pučkim) usmjerenjima

i

» u n u t a r « i »izvan« r a z l i k o v a n j i m a , k o j a d o p u š t a j u r a z n o l i k o s t

otvorenost s d r u g e , najbolje obilježavaju d o p r i n o s . Psiho-

p a i n e t r p e l j i v o s t m e đ u a k t e r i m a , ali n e m i j e š a j u p o d r u č j a

m o d o je napravio vjerojatno najbolju pjesmu karijere. Rap,

s u b k u l t u r e i šire, r o d i t e l j s k e k u l t u r e .

koji n a j č e š ć e n e bježi o d r a s n i h ili e t n i č k i h p r i p a d n o s t i (ali ih m o ž e različito n a g l a š a v a t i , gdje uz gerilsku žestinu m o ž e p o k r i v a t i i a n t i r a t n e s t a v o v e , p r i m j e r i c e u Italiji), na n a š i m p r o s t o r i m a d o k a z a o s e 1 9 9 1 . ; M c B u f f a l o u Rijeci i z g o v a r a svoje g e n e r a l i m a i č e t n i c i m a , Montažstroj d o s p i j e v a j u na M T V s »Yo f o r C r o a t i a « , E l e c t r o T e a m s » M o l i t v o m za m i r « o s v a j a j u i g l a v n u struju g l a z b e u zemlji, a h r v a t s k o - a m c rički t r i o C L F n a m a t e r i n s k o m e n g l e s k o m s t v a r a j u k u l t n u p j e s m u » H r v a t s k a m o r a biti s l o b o d n a « k o j a , u n a t o č r a t n o j destrukciji u t i j e k u , nije b i l a p u š t a n a u s l u ž b e n i m m e d i j i m a zbog psovanja Miloševića i drugih oblika tipično reperskog (»kvartovskog«) p r o s t a č e n j a . K o n c e r t p o d n a z i v o m » N o i s e S l a w o n i s c h e Kunst«, o d r ­ žan u Z a g r e b u u d o b a rata, na k o j e m su nastupili preži­ vjeli č l a n o v i o s j e č k e r o c k s c e n e , u k a z u j e n a p e r i o d u d r u ­ štvu u k o j e m j e , i z m e đ u o s t a l o g , s t v o r e n i o s j e ć a j g o r č i n e s p r a m »Zagreba«, e m o t i v n o ukorijenjen u iskustvu r e g i o ­ n a l n o g k o n t e k s t a k o j e m ( k a o u s l a v o n s k o m ili d a l m a t i n ­ s k o m s l u č a j u ) m n o g i p r e k i d i v a t r e nisu d o n i j e l i

stvarno

s m i r i v a n j e , p a , bez o b z i r a n a p r o c j e n u n e č i j i h s t a v o v a ili oblik nastajanja emotivnih uvjerenja, m o ž e m o ovaj k o n ­ cert s m a t r a t i t o č k o m k o j a o b i l j e ž a v a r u d i m e n t e » p o s t - e n t u zijastične« faze. N a v e d e n i koncert, i a k o je p o č e o uzvicima » Z a g r e b n e ć e pasti« i o p i p l j i v o m n a p e t o š ć u u z r a k u , z a v r š i o je kao primjer subkulturne k o m u n i k a c i j e izvođača i publike neovisno o regionalnoj pripadnosti i m i m o bespotrebne »tko j e više d a o « p o l e m i k e , k o j a o b i č n o n a k o n » r e g i o n a l n o g « 340

341

Benjamin Perasović

Techno pleme

URBANA PLEMENA

nekolicini neformalnih g r u p a i škvadri, gdje se miješaju stariji a k t e r i z a g r e b a č k e s u b k u l t u r n e s c e n e s m l a đ i m a , a l i sve i n f o r m i r a n i j i m , n o v i m l j u d i m a .

Iz prijateljskih g r u p a

izdvajaju se dj-i, organizatori partyja, oni koji r a d e na d e k o ­ » J e d i n o (sub)kultura«, d o o i a ć L p o k r e t ekstatičkih ritua­

raciji, svjetlima, promociji n o v o g oblika glazbe i druženja,

la c j e l o n o ć n o g ravea, započinje u d o b a rata, z a p r a v o u p r v o m p e r i o d u relativnog smirivanja ratni|i^uJ p a , d o k o b l i k o v a n j e i širenje, profiliranje scene obilježava 1 9 9 3 . g o d i n u . O d prvih grupica d o desetak tisuća ravera, u Hrvatskoj se p o n o v i l a priča karakteristična za m n o g e d r u g e e u r o p s k e s r e d i n e , i t o u u v j e t i m a r a t a , što o m o g u ­ ćuje zanimljivu napetost u interpretacijama kontekstualnih određenja. J e d a n od prvih (jasno je k a k o teško n a l a z i m o upravo j e d a n »prvi« p a r t y ) l e c h n o partyja o d r ž a n j e u a t m o s f e r i n e ­ izvjesnosti, p o č e t k a r a t a i z a j e d n i č k i h o d l a z a k a u s k l o n i š t a , u prosincu 1 9 9 1 . Organizatori tvrde da je oblik zajedni­ štva ( n j i h o v i m r i j e č i m a : » z a j e d n i č k a š p i k a , tip l u d i l a i s o l i ­ d a r n o s t i « ) k o j i je s t v o r e n s p e c i f i č n o m » s c e n o m « s k l o n i š t a i uzbuna, pridonio uspjehu tog partyja. Nije bilo uzbuna te n o ć i , i a k o ih je b i l o i p r i j e i p o s l i j e . Č i m se rat u Z a g r e b u m a l o smirio, o d proljeća ' 9 2 , uslijedilo j e još n e k o l i k o p a r t y j a na k o j i m a se » s t r o b o light« i » b l a c k light« sve više koriste u k o m b i n a c i j i s p o s e b n o p r i r e đ e n i m i n s t a l a c i j a m a , glazba je nova i širem krugu subkulturne scene p o t p u n o n e p o z n a t a , a p r i k a z i v a n i su i »kult-filmovi« p o p u t j a p a n s k o g

s osjećajem »hvatanja

»Akira«. Na t i m , prvim t e c h n o partijima, u o b i č a j e n o je bilo

scenu i time, barem d j e l o m i č n o g , prevladavanja kočnica

d o ž i v j e t i n e š t o n e u o b i č a j e n o , pa su se p l e s a č i s u s r e t a l i i sa

izazvanih ratnim stanjem

s a d r ž a j i m a p o p u t » b r a i n - m a c h i n e « , ili p o n u d o m d o t a d n e ­

n o r m a l n o g ž i v o t a k o j u j e i z a z v a o rat i o k u p a c i j a t e r i t o r i j a .

p o z n a t i h » e n e r g e t s k i h p i ć a « . U p r v o j fazi r a z v o j a , m e đ u

U z a sve o n e » n e - g l a z b e n e « s a d r ž a j e k o j i s u p r a t i l i p r v e t e -

i n i c i j a t o r i m a i a k t e r i m a p o s t o j i j e z g r a (ili, n e k o l i k o »jezgri«) od 3 0 - 5 0 ljudi, z a p r a v o nekoliko škvadri i p o j e d i n a c a . Pro­ m a t r a n j e prve faze n a s t a n k a t e c h n o scene o d v o d i nas bliže

342

priključka«

na

zapadnoeuropsku

i općom atmosferom blokade

chno-partyje i pridonosili novoj atmosferi, neuobičajenosti, r a z m j e n i i n f o r m a c i j a u p o č e t n o m p r o c e s u o b l i k o v a n j a senzi­ b i l i t e t a i t i p o v a i m a g e a , p r i m a r n a j e , k a o i uvijek u o k u p l j a -

343

Benjamin Perasović

nju o d r e đ e n o g » p l e m e n a zvuka«, bila g l a z b a . G l a z b a j p r a d i k a j n o ^ o d u d a r a l a , ne s a m o od rocka i srodnih stilova, negoJj^omTčpS^^

URBANA PLEMENA

Kraftvverk i s l i č n i . M e đ u š k v a d r a m a k o j e s u s t a j a l e iza p r v i h techno okupljanja bila je jedna g r u p a vezana uz zvukove Joy D i v i s i o n , C a b a r e t V o l t a i r e , R e s i d e n t s , T u x e d o M o o n ,

vati u z o z n a k u » t e c h n o « , p r i d o n o s e ć i a v e r z j j L s v i h a l e d o t p -

N e w O r d e r , i koja je v e o m a rano bila informirana o de-

Ija koji su se g n u š a l i k o m e r c i j a l n i h i d i s c o i d n i h » d a n c e -

troitskoj sceni, j e d n o m od mjesta začetka techno zvuka u

-pop« pjesmica, S vokalima i sladunjavim a m n z m n n i r r i g

svijetu. S o b z i r o m na naše prve t e c h n o aktere i njihov g l a ­

»Prvo p l e m e « , o d n o s n o s k u p š k v a d r i i p o z n a n i k a , o k u p l j e ­

zbeni put, o s o b i t o se p r i m j e ć u j u p u n k , new w a v e , electro,

no o k o t e c h n o / h o u s e / t r a n c e glazbe i prvih partyja, s ra­

industrial, experimental, d u b , h i p - h o p , a sigurno i drugi, ra­

zličitih j e s c e n a s t i g l o u p o d r u č j e s t v a r a n j a n o v e s c e n e ; t u

niji i k a s n i j i u t j e c a j i k o j i su o b l i k o v a l i u k u s k l j u č n i h a k t e r a

su bili i n d i v i d u a l c i i g r u p e k o j i su još p r i j e r a t a u p o z n a l i

prije širenja a c i d - h o u s e i techno glazbe. Jedan m a n j i d i o

»acid-house« glazbu, dugogodišnji pripadnici scene koja

prvih aktera činili su m l a d i ljudi, k o j i m a je n o v o n a s t a j u ć a s c e n a b i l a p r v o s u b k u l t u r n o i s k u s t v o u ž i v o t u . Izvori i n f o r ­ m a c i j a , p o s e b n o v a ž n i u p r v o j f a z i , bili s u r a z n o v r s n i ; m e ­ đ u n a r o d n i k o n t a k t i , o s o b n o iskustvo s t e c h n o d o g a đ a j a u i n o z e m s t v u , ( M ) T V i d r u g i m e d i j i , I n t e r n e t (koji j e t a d a z a ­ p o č i n j a o svoju prvu institucionalizaciju m e đ u n e f o r m a l n i m g r u p a m a »civilne scene«), prvi d o m a ć i » m i k r o m e d i j i « (flyeri) i , n a r a v n o , u s m e n a k o m u n i k a c i j a , »priča« k o j a j e k r e n u l a g r a d o m o n o v o j g l a z b i i stilu u n a s t a j a n j u . N i j e t r e b a l o p u n o v r e m e n a (niti šest m j e s e c i ) d a s e s t o t i n j a k l j u d i č v r š ć e o k u p i o k o z v u k o v a , p l e s a i n o v o g o b l i k a r i t u a l a , u z još n e k o l i k o stotina o n i h koji su b a r e m j e d n o m došli na party ili s u bili i n f o r m i r a n i o d p r i j a t e l j a . D r u g u f a z u , ili p r o š i r e n j e i n i c i j a l n e faze n a p r a v u p r v u fazu razvoja o z n a č a v a p o č e t a k »institucionalizacije«, o d n o ­ sno p o s t e p e n o g uspostavljanja stalnih termina za t e c h n o u z a g r e b a č k i m k l u b o v i m a , što d a j e n o v u » b r z i n u « , o s i g u r a v a

svoje životne stilove u g l a v n o m p o s r e d u j e g l a z b e n i m prav­

stalno mjesto razmjene i n f o r m a c i j a i d a j e novi z a m a h ra­

c i m a i p r i p a d n i m i m a g e i m a . D i o ljudi u svojoj je s u b k u l -

s t u ć e m t e c h n o p l e m e n u . ( U toj p o č e t n o j fazi n e m o ž e j o š

t u r n o j o s o b n o j ( i g r u p n o j ) historiji p r o š a o i d e n t i f i k a c i j s k u

d o ć i do »zagušenja« i rutinizacije u kojoj stalni termini na

( t a k o đ e r s e m o ž e reći i » a l t e r n a t i v n o - o b r a z o v n u « ) l e p e z u

istim m j e s t i m a s m a n j u j u k v a l i t e t u i e n e r g e t s k i n a b o j p r o v o ­

o d š e z d e s e t i h d o p u n k a ; t u s u s e našli i o n i k o j i s u v o l j e l i

d a z a d i o r a v e a k t e r a k o j i teže » c j e l o v i t i j e m « d o g a đ a j u i

e k s p e r i m e n t e s » e l e k t r o n i k o m « u r o c k u , ili n e š t o n a g l a š e ­

d o ž i v l j a j u . ) Prvo s e u s t a l i l a s r i j e d a u G j u r i k a o v e č e r z a

nije linije k o j e p r e d s t a v l j a j u M i k e O l d f i e l d , T a n g e r i n e D r e a m ,

techno glazbu, a o v u fazu razvoja karakterizira i nastanak

344

345

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

n o v i h p r o s t o r a k o j i d o t a d a nisu bili z n a č a j n i u t o p o l o g i j j

j i m a se odvijala o s n o v n a interakcija i oblici profiliranja

z a g r e b a č k e k l u p s k e s c e n e , a l i s u tek s t e c h n o m d o b i l i svoj

afektivnih zajednica.

n o v i i d e n t i t e t , p o p u t A q u a r i u s a , ili k u l t n i h S p a c e A g g r e s sora i kašinskog M u n g o s a . Ta faza traje do kraja 1 9 9 3 . , N j u obilježavaju »prva p l e m e n a « i jedan neponovljivi osje­

Glazba

ć a j p o č e t k a i s t v a r a n j a z a j e d n i č k e s c e n e . Riječ je o s l i č n o m o s j e ć a j u , n a o p ć o j razini s t v a r a n j a s c e n a , bez o b z i r a r a d i l i se o p r v i h p e d e s e t a k »spiffire« j a k n i i l o z i n k a m a n o g o m e t ­ n o g p l e m e n a , o »creepersicama« r o c k a b i l l y c a r a , o mreži h a r d - c o r e f a n z i n a , o g r u p a m a b r e a k p l e s a č a ili p r e p o z n a ­ v a n j i m a g r a f f i t i p o t p i s a . N o , taj o s j e ć a j s t v a r a n j a s c e n e , m e đ u s o b n o g osnaženja, identifikacije i osvajanja prostora, nije isti u s m i s l u i d e n t i č n i h e m o c i j a , t i p o v a p r a k s i , stilizaci­ je, k a o što nisu isti ni z v u k o v i , i m a g e i , v r e d n o t e i sve o n o š t o č i n i o d r e đ e n i s u b k u l t u r n i izraz. D o k n o v o u s p o s t a v l j e n i nogometni huligan prepričava bacanje kamenja na poli­ c i j u , f a n a t i č n o n a v i j a n j e , t r a n s p a r e n t e ili t u č n j a v u s p r o t i v ­ ničkim

n a v i j a č i m a , dijeleći

ushićenje z b o g m e đ u s o b n o g

uličnog prepoznavanja suplemenika, dotle novouspostav­ ljeni r a v e r p r e p r i č a v a s a s v i m d r u g e i d r u k č i j e e l e m e n t e životnog stila, t a k o đ e r uživajući u m e đ u s o b n o m p r e p o z n a ­ vanju suplemenika. Udarci »velikog bubnja«, p o p u t sprave za dozivanje pustinjskih crva na pješčanoj planeti (Dune) o m o g u ć i l i s u j e d a n n a g l a š e n o ritualni d o ž i v l j a j , k o j i u iskus­ tvu g l a z b e , p l e s a , e k s t a t i č k i h s t a n j a , k a r n e v a l s k e a t m o s f e r e i miroljubivosti, sadrži g o l e m i informacijsko-identifikacijski n a b o j , koji se sa s u p l e m e n i c i m a dijeli i o b l i k u j e , a » r a d o ­ snu vijest« k o j a iz n a b o j a izvire p r i o p ć a v a s v i m p o t e n c i j a l n o zainteresiranima. Promotrimo glavna obilježja techno sub­ kulture u Z a g r e b u do kraja 1 9 9 3 . , od kojih su neka ka­

Postojala je tendencija da se n a đ e j e d n o i m e za r a z n o ­ v r s n u g l a z b u , a l i t o n i k a d a n i j e u s p j e l o . Riječ j e o r a z v o j u stila k o j i j e z a p o č e o s » a c i d - h o u s e « g l a z b o m , a p o j m o v i k o j i nisu n a j p r i m j e r e n i j i , n o i z r a ž a v a j u o d r e đ e n e z a j e d n i č ­ k e n a z i v n i k e i o p i s u j u g l a z b e n e p r a v c e jesu t e c h n o , h o u s e i t r a n c e . » T e c h n o « se u H r v a t s k o j d u g o v r e m e n a k o r i s t i o k a o zajednički nazivnik b r o j n i h stilova koji su se t i j e k o m 1 9 9 3 . m o g l i čuti u n u t a r jedne n o ć i , i koji su m o g l i uključi­ vati trance, house, h a r d - t r a n c e , h a r d - c o r e , u c i d , industrial i brojne podvrste koje su već g o d i n u d a n a kasnije proiz­ vodile nove oblike i hibride.

Problem održanja jednog

i m e n a s a s t o j a o s e u t o m e što s e » t e c h n o « u d r u g i m e u r o p ­ skim z e m l j a m a koristio k a o naziv j e d n o g užeg p r a v c a , d o k j e » h o u s e « b i o z a j e d n i č k i m n a z i v n i k o m šire s c e n e . »Rave« je naziv za s a m o o k u p l j a n j e , koji datira još iz šezdesetih g o d i n a i kontrakulturnih rituala psihodeličkih dugih k o n ­ c e r a t a ( p o p u t Pink F l o y d a i z 1 9 6 6 . , ili v e ć i n a k a l i f o r n i j s k e scene), o b n o v l j e n u V. Britaniji p r i l i k o m »manchesterske re­ v o l u c i j e « u k o j o j su uz e l e k t r o n s k u g l a z b u s u d j e l o v a l i i r o c k e r i p o p u t H a p p y M o n d a y s ili S t o n e Roses. Rave j e p o s t a o svojevrstan sinonim za c j e l o n o ć n o okupljanje uz t e c h n o / house/trance i srodnu glazbu, u britanskim sociološkim s t u d i j a m a iz s r e d i n e d e v e d e s e t i h s p o m i n j e se č a k i p r o s j e č ­ nih

1 2 0 - 1 4 0 b p m na tadašnjim raveovima . U svakom 2 9

rakteristična za rave kulturu u o p ć e , a n e k a za naš kontekst ili s a m o f a z u o k o j o j j e riječ, u k l j u č n i m d i m e n z i j a m a g l a z ­ be, strukture partyja kao t e m e l j n o g rituala, plesa, d r o g e , vanjskog izgleda, ponašanja, pojmovnika i klubova u ko-

346

»bpm« znači »beats per minute«, no s o b z i r o m na postojanje »chill-out« d v o r a n e za o d m o r od bržeg plesa i glazbe u kojoj na s v a k o m v e ć e m raveu t a k o đ e r nastupaju dj-i puštajući m n o g o sporiju g l a z b u , 1 uz č i ­ njenicu m n o g i h prelazaka ove »gornje« g r a n i c e na velikim g a b b e r pa i h a r d trance r a v e o v i m a , čini se da ovi a u t o r i griješe u procjeni.

347

URBANA PLEMENA

s l u č a j u , g l a z b a j e n a g l a š e n o i n s t r u m e n t a l n a , bez v o k a l a , osim u ponekim kratkim »sampleovima«. Na svakom ve­ ć e m r a v e u z v u č n i c i o m o g u ć u j u tjelesni d o ž i v l j a j g l a z b e . U stvaranju g l a z b e bitni su digitalni s a m p l e r i k o m p j u t e r , uz » k u t i j e r i t m a « i » s v n t h o v e « , a R o l a n d o v » 3 0 3 « p o s t a o je

kultnim »instrumentom«, identifikacijskim mjestom acid glaz­ b e p o k o j e m j e c i j e l a r a v e k u l t u r a u literaturi p o n e k a d i m e ­ n o v a n a i k a o »kultura tristotrojke«. (Kasnije će, n a r a v n o , novi pravci techno/house glazbe legitimirati sebe upravo p o n e k o r i š t e n j u t r i s t o t r o j k e , d a b i joj s e n a k o n p a r g o d i n a vratili n a m i n i m a l n i j i n a č i n itd.)

Party Party n a t e c h n o s c e n i i m a u l o g u k o n c e r t a u . r o c k k u l ­ t u r i . Bez o b z i r a n a t o n a s t u p a j u l i o n i k o j i g l a z b u s t v a r a j u u

349

URBANA PLEMENA

s t u d i j u (uz p o m o ć D A T - a ) »uživo« u s k l o p u p a r t y j a ili n e , s r e d i š n j a l i č n o s t z a j e d n i č k o g r i t u a l a j e »djjc_Dj p u š t a p l o č e , a l i t a k o da »miksa« b a r e m svaki završetak p r e t h o d n e i p o ­ č e t a k s l j e d e ć e p l o č e » n a b e a t « , što z n a č i d a m o r a s a v l a ­ dati »umjetnost neprekidnog beata«, spajanja pjesama u permanentnom,

neprekinutom

nizu,

u čemu mu

posao

d o n e k l e olakšava postojanje kontrole brzine p l o č e na d a ­ n a š n j i m p r o f e s i o n a l n i m g r a m o f o n i m a . S v a k i p a r t y t r a j e što j e d u ž e m o g u ć e , a č e s t o s e n a k o n v e ć i h ili z n a č a j n i j i h p a r t y j a ^ r g a n i z i r a »after h o u r p d r t y « k o j i t r a j e o d u j u t r o d o p o s l i j e p o d n e s l j e d e ć e g d a n a , n a i s t o m ili n e k o m d r u g o m mjestu, lako su klubovi preuzeli tip glazbe i z a b a v e , o r g a ­ niziravši niz p a r t y j a , p o s e b n u u l o g u i g r a j u » j e d n o k r a t n i « (ili b a r e m r i j e t k o , j e d n o m g o d i š n j e o d r ž a v a n i ) partyji n a s p e c i ­ fičnim lokacijama poput Vidikovca na Sljemenu, L u k a v e c g r a d a , M i k u l i ć i d v o r a ili l e g e n d a r n i h o t v o r e n i h p r o s t o r a , p o p u t G o r s k o g kotara. Za vrijeme partyja najčešće n e m a nikakve verbalne komunikacije, m i k r o f o n o m , između dj-a ili d r u g i h i z v o đ a č a i p u b l i k e ( p l e s a č a ) .

Ples PlesJe_osnpvna a k t i v n o s t - a - S - j p b z i r o m na glazbu i d u g o trajanje, ovaj ključni oblik techno rituala ima m n o g e odlike i n d i v i d u a l n o g i kolektivnog transa. Tipovi plesa su raznovrsni i svaki p o d p r a v a c u g l a z b i (od d e t r o i t s k o g h o u s e a , p r e k o G o a - t r a n c e a , do h a r d - c o r e a ) sadrži i neke vlastite tipove k o r a k a , kretnji, koji se m i j e n j a j u i bivaju kreirani na i n d i v i d u a l n o j i g r u p n o j razini s a m i h a k t e r a p l e s a . N e m a r a z l i k e po s p o l u u o b l i c i m a p l e s a i u l o g e m u š k i h i ž e n s k i h p l e s a č a s e n e r a z l i k u j u , niti j e s a m p l e s t a k o žestok ( g r u b ) d a isključuje d i o d j e v o j a k a ( p o p u t »slam« ili »let m e g o « p l e s a ) A ) p r v o j f a z i , pri p l e s u r u k e s u više k o r i š t e n e n e g o k a ­ s n i j e (što se p o k l a p a i s i s k u s t v i m a b r i t a n s k i h i s t r a ž i v a č a ) . 351

URBANA PLEMENA

/Droga ) M D M A (Ecstasy) u j a v n o s t i p r e d s t a v l j a s i n o n i m r a v e r s k o g o k u p l j a n j a , i t o č n o j e d a ecstasy i g r a z n a č a j n u , a l i n e i apsolutno determinirajuću ulogu u rave kulturi. Ideal-tipski r a v e i u z i m a ecstasy (čije j e s t v a r n o , l a b o r a t o r i j s k o i m e b i l o e m p h a t y ) , a i z b j e g a v a a l k o h o l , no u sty a rn q s j j _ p o s t o j e m n o g i oblici miješanja i j g z n o j / r s n e j ^ d r o g e , na što u t j e č u i c i j e n e , pa je u p r v o j . f a z i . š i r e n j a , r a v e a , p r i j e s p u š t a n j e c i j e n e ecstasyju d i o l j u d i u z i m a o LSD z a t o što j e b i o jeftiniji. B r i t a n s k a i s t r a ž i v a n j a p o k a z u j u d a tipično raversko raspoloženje dijele i oni koji uzimaju, k a o i oni koji ne u z i m a j u M D M A , i da v e ć a razlika u euforičn o m i ekstatičkom stanju postoji između regularnih i p o ­ v r e m e n i h »clubbera« n e g o i z m e đ u o n i h koji uzimaju o d r e ­ đ e n u d r o g u ili n e . Z b o g f a r m a k o l o š k i h s p e c i f i č n o s t i e c s t a ­ sy se ne može uzimati regularno (recimo v i k e n d o m ) duže od dvije g o d i n e a da bitno ne promijeni učinak i v i s o k o m t o l e r a n c i j o m bez e f e k t a r a z o č a r a k o r i s n i k e i n a t j e r a i h n a p a u z i r a n j e ili n a p r o m j e n u d r o g e . I p a k , u m n o g i m g r u p a ­ m a t e c h n o s c e n e , ecstasy j e p r e d s t a v l j a o h o m o l o š k i i i n t e ­ gralni o d n o s vrijednosti, glazbe, plesa i raverskog života, p o p u t c a n n a b i s a i LSD-a u hipijevskoj kulturi. O n i m a koji s u d u ž e n a s c e n i , »E« s i m b o l i z i r a j e d n u f a z u (što o v i s i l o — v r e m e n u priključenja sceni), a sami akteri mistificiraju i d e ­ m i s t i f i c i r a j u u p o t r e b u ecstasyja s t a v o v i m a o d »bez t o g a n e b i h u s p i o shvatiti t u g l a z b u p r v i p u t « p r e k o n a j č e š ć e g » b i ­ t a n j e ali n e i p r e s u d a n « , d o » n i k a d m i nije b i l o v a ž n o « .

Vanjski izgled S jedne strane, prisutna su obilježja p o p u t srebrne boje i svih s l i č n i h »svemirskih« i » s k a f a n d e r s k i h « a s o c i j a c i j a , d u ­ g a č k e » p a t u l j a k « k a p e , s p o r t s k a o d j e ć a , u n i f o r m e »čistoće« 353

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

ili s l i č n e j a k n e k o j e u k o n v e n c i o n a l n o m s v i j e t u o m o g u ć u j u

n o s t i , k a o i d r u g d j e n a Z a p a d u . N o , nije svaki t e c h n o p a r t y

r a d n i c i m a f l u o r e s c e n t n u zaštitu o d n e p a ž l j i v i h v o z a č a . T a ­

garancija takvog o s l o b o đ e n o g prostora u k o j e m žene m o g u

k o đ e r , p r v u f a z u o b i l j e ž a v a j u z v i ž d a l j k e i slični i n s t r u m e n t i ,

s l o b o d n i j e d i s a t i , p o s e b n o u svjetlu m a s o v n o s t i , k o m e r c i -

b a l o n i , u k r a s i k o j i svijetle p o d » b l a c k - l i g h t « i z v o r i m a , d j e č ­

jalizacije i prisutnosti o d r e đ e n o g tipa glazbe u »prosječnoj

j e i g r a č k e , d u d e , baterijske l a m p e r a z n i h o b l i k a i b o j a svje­

diskoteci«. Takav prostor je garantiran a k o g o v o r i m o o

tla p r i č v r š ć e n e za o d j e ć u , a na p o č e t k u su p o p u l a r n e b i l e i

prvim a k t e r i m a , ljubiteljima techno glazbe, raverima koji

m a s k e kakve biciklisti nose u velikim e u r o p s k i m g r a d o v i m a

su stvarali scenu i p o n a š a n j e uobličili višestrukim p o s r e d o ­

zbog z agađenog zraka, uz pokoju pravu gas-masku pod

v a n j i m a g l a z b e , d r o g e , plesa, na osnovi e m p a t i j e i inter­

k o j o m je jako vruće plesati. N o , s d r u g e strane, i a k o je ple­

akcije.

me i m a l o svoje boje i tipove o b l a č e n j a , na sceni je posto­ j a l a p o t p u n a o t v o r e n o s t i t o l e r a n c i j a svih z a m i s l i v i h n a č i n a oblačenja i tipova izgleda. Nije bilo diskriminirajućih p o ­ g l e d a , pluralizam stilova b i o je z a g a r a n t i r a n i karnevalska p o v o r k a p r i h v a ć a l a j e sve m a s k e k a o i o n e n e m a s k i r a n e .

Pojmovi i slens Energija, svemir, b u d u ć n o s t , m u t a c i j a , trans, m a y d a y , vječnost, digitalno,

magija,

regeneracija,

rave,

forward

e v e r - b a c k w a r d n e v e r , k a o i nizovi d r u g i h p o j m o v a k o j i

Ponašanje

karakteriziraju kasniju f r a g m e n t a c i j u stilova t e c h n o kulture k o d n a s i u svijetu služe n a m k a o o r i j e n t i r i u p r e p o z n a v a ­

G o v o r i t i o k a r n e v a l s k o j a t m o s f e r i nije p r e t j e r i v a n j e , uz

n j u n o v o g s e n z i b i l i t e t a . E n g l e s k i jezik, k a o i u k o m p j u t e r ­

zviždaljke i b a l o n e , svemirska odijela, gas m a s k e , i eksta-

s k o m s v i j e t u , p r e v l a d a v a . U r a v e r s k i (a o n d a iz n j e g a i d a ­

tičke, e u f o r i č n e o b l i k e p o n a š a n j a u n u t a r kojih je ples d o ­

lje) r j e č n i k ušli su m n o g i p o j m o v i . S t a r e i p o z n a t e r i j e č i ,

m i n a n t n a djelatnost, t e c h n o party se od p o č e t k a r a d i k a l n o

p o p u t »party« d o b i l e s u n o v o z n a č e n j e - n i t k o n i j e u p o t r e ­

razlikovao od većine rockerskih i srodnih okupljanja. Z n a ­

b l j a v a o n i j e d n u d r u g u riječ z a o s n o v n i o b l i k o k u p l j a n j a , a

č a j n a r a z l i k a u a t m o s f e r i o s o b i t o je b i l a v i d l j i v a u p o d r u č j u

hrvatski, slengovski prijevod p o p u t »tulum« nikad nije m o ­

nasilja: nije ga b i l o . To je ostala karakteristika scene i u

g a o d o ć i u o b z i r , p a j e »party« i z g u b i o (za r a v e a k t e r e ) b i l o

d r u g o j fazi, k a d a su o k u p l j a n j a s par stotina narasla na

koje d r u g o značenje osim s a m o g raverskog rituala. O b i č a j

par tisuća, ne mijenjajući d o m i n a n t n o miroljubivu a t m o ­

je da svaki party i m a svoje i m e , p o p u t »reunion«, »social

sferu u v a ž a v a n j a d r u g o g a , p l e s a i n e v e r b a l n e k o m u n i k a ­

z o m b i e t r a n c e « »eternity«,

cije. Struktura g l a z b e i struktura s a m o g d o g a đ a j a o m o g u ­

» l i q u i d sky«, » R a v e o l u t i o n « i t d . I z p o j m o v a s e r a z a b i r e d i ­

ćili s u s n a ž n o n a g l a š a v a n j e n e v e r b a l n e k o m u n i k a c i j e , što

menzija tehnologije, budućnosti, svemira i trenutka čovje­

z a p a ž a j u svi i s t r a ž i v a č i . J e d n a o d n a j p r i s u t n i j i h č i n j e n i c a u

čanstva, kao i mistična, empatička, psihodelička tradicija

sociološkim istraživanjima rave kulture je s m a n j e n i masku-

kontrakulture šezdesetih, spojena s » d u h o m vremena« kroz

linistički n a b o j i o t v a r a n j e n o v o g i d r u k č i j e g p r o s t o r a za ž e n u

cyber-punk i ikonografiju »Blade Runnera«. N a r a v n o da će

u r a v e k u l t u r i . To se v i d j e l o i u p r v o j fazi r a z v o j a t e c h n o

h a r d - c o r e ( i h a r d - a c i d ) p o s e g n u t i z a »total d e s t r u c t i o n «

scene u Hrvatskoj, g d j e je senzualnost bila ispred seksual-

n a z i v o m , što n e s m i j e n a v e s t i n a d o s l o v n o s t jer v e ć o t p r i j e

354

» a u d i o sex

in

zero gravity«,

355

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

p o z n a j e m o rock upotrebu takvih p o j m o v a , pa i o n u Boba

su bile minimalističke ali snažne, i oni k o j i m a je bilo stalo

M a r l e y a , a o v d j e se r a d i o p o v e z u j u ć i m p o j m o v i m a g l a z b e ­

d o g l a z b e i p l e s a nisu o b r a ć a l i p a ž n j u n a d e r u t n o s t p r o ­

n o g i plesačkog senzibiliteta, od nizozemskog hellraisera

s t o r a k o j i je n e k a d s l u ž i o za s k l a d i š t e i s a s t a n k e » m j e s n e

d o t r n j a n s k o g a g r e s o r a . U s l e n g u s e p o j a v i o i niz n o v i h

z a j e d n i c e « , p a niti n a p o n e k o g š t a k o r a k o j i b i u j u t r o i z a ­

r i j e č i , v e z a n i h u z širu t e c h n o s c e n u , vrste g l a z b e , d r o g a i

š a o ljut z b o g c j e l o n o ć n e b u k e . Z b o g vlastite i l e g a l n o s t i

p l e s o v a , stilove., m i k s a n j a k o d d j - a i t d . P o n e k a d s e i z e n ­

S p a c e A g g r e s s o r nije

g l e s k e riječi i z v e d e h r v a t s k a , p a s a d p o s t o j i g l a g o l »čilirati«

postojanje bitno je obogatilo tada nastajuću zagrebačku

ili u z a g o r s k o m d i j a l e k t u »ščilirati«, š t o d o l a z i o d » c h i l l - o u t «

rave scenu. To je bio prostor slobode i potpune a u t o n o ­

prostora koji je d i o s v a k o g većeg, a na Z a p a d u i m a n j e g

m i j e . S o b z i r o m na p o n a š a n j e i t o l e r a n c i j u u u ž e m k r u g u

techno o k u p l j a n j a . (Jedan primjer slenga s novije scene,

koji je t a m o s v a k o d n e v n o b o r a v i o , m o ž e se reći, bez pre­

koji d o n o s e s a m i akteri i koji je d o s t u p a n na internet stra­

tjerivanja i imajući na u m u k o n k r e t n e aktere i d o g a đ a j e

n i c a m a urbane techno ekipe kraja devedesetih, nalazi se

p r i l i k o m » p r o p u c a v a n j a « ili p o t e n c i j a l n o p r o b l e m a t i č n i h s i ­

m e đ u prilozima.)

mogao

trajati d u g o ,

ali

njegovo

tuacija, da je Space Aggressor bio većinom neosviještena, alternativna i antipsihijatrijska klinika za s p o n t a n e g r u p n e

Klubovi

terapije. T o m prostoru i g l a v n i m a k t e r i m a , koji su činili p o s e b n o p l e m e , bila je i m a n e n t n a kritika komercijalizacije

V e ć s u s p o m e n u t i k l j u č n i k l u b o v i k o j i o b i l j e ž a v a j u pr­

dijela scene u Z a g r e b u . Taj je prostor b i o s v j e d o k o m pr­

v u f a z u : G j u r o , A q u a r i u s , kašinski M u n g o s (zvan najčešće

v o g d o m a ć e g » c r o s s o v e r a « , susreta » p u n k e r s k o a n a r h i s t i č ­

s a m o »Kasina«) i S p a c e A g g r e s s o r . G j u r o n a k o n p o č e t n i h

k e š k v a d r e « s t e c h n o s u b k u l t u r o m z a k o j u s e nije m o g a o

o k u p l j a n j a p r e u z i m a u l o g u jedinog kluba s »odijevno te­

upotrijebiti ni jedan od stereotipa (ionako v e ć i n o m neute­

m a t s k i m « v e č e r i m a ( p o p u t s / m ili »kinky« o d r e đ e n j a u i n o ­

m e l j e n i h ) o »šminki« i » m a i n s t r e a m u « . S p a c e A g g r e s s o r je b i o

zemstvu), Aquarius postaje sinonim techno i trance večeri,

p o d z e m n o mjesto, u k o j e m je agresija iz i m e n a o z n a č a ­

a p o s l i j e za p r o f e s i o n a l i z a c i j u , h o u s e u s m j e r e n j e i s t r a n a

vala s a m o d i o glazbenog p r o g r a m a (hard-core), isključu­

g o s t o v a n j a . Kasina prelazi put od privatne z a b a v e i n e o ­

jući bilo kakvu stvarnu agresiju.

graničene slobode »prvog plemena« do velikog i preure­

K a d a su j e d n o m s t v o r e n a , g l a z b o m i širim ritualnim

đ e n o g k l u b a z a više o d t i s u ć u l j u d i k o j i u k a s n i j o j f a z i

iskustvom

povezana

techno

plemena

(drugim

riječima,

prate stalne racije uključujući i p r i v r e m e n o zatvaranje. D o k

»neformalne grupe mladih, škvadre i pojedinci, okupljeni

su G j u r o i A q u a r i u s , k a o i Kasina n a k o n svoje prve faze,

o k o s l i č n o g ž i v o t n o g stila«), a t a j s e p r o c e s p o n o v i o n e k o ­

klubovi s ulaznicama, redarima, k o n o b a r i m a itd, Space

l i k o p u t a u p o s l j e d n j i h šest g o d i n a , p r i p a d n i c i n o v e s u b k u l ­

Aggressor je specifična pojava, poput nekog z a p a d n o e u ­

t u r e nisu ovisili s a m o o k l u p s k i m o k u p l j a n j i m a , n e g o s u

ropskog squatta, o m o g u ć e n o g ratnim kontekstom i činje­

često u m a n j i m g r u p a m a , m a k a r i pokraj otvorenog auta

n i c o m d a s u iza n j e g a stajali m a l i , k v a r t o v s k i , a l i d r a g o v o ­

( s k a z e t o f o n o m ) »rejvali« m i m o b i l o k a k v i h o r g a n i z i r a n i h

ljački a k t e r i još t a d a r e l a t i v n o svježe u s p o m e n e n a » 1 9 9 1 . « .

d o g a đ a n j a . S v u d a g d j e j e b i l o s t r u j e (uz k u p n j u j e f t i n i j i h

Ulaz je u Space Aggressor uvijek b i o b e s p l a t a n , d e k o r a c i j e

agregata), u privatnim prostorima kao i javnim, prepoznat-

356

357

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

ljivi z v u k o v i » t r i s t o t r o j k e « o m o g u ć a v a l i su i p r e p o z n a v a n j e

g a t s t v o i o d n o s s r o c k e r i m a b i o je s v e d e n na š a l u i p o z i v

p o k r e t a , gestikulacije. D o g a đ a l o se, u skladu sa s p o n t a -

» d o đ i t e n a p a r t y « . P r e d s t a v n i c i m e d i j a i š i r e g d r u š t v a bili s u

n o š ć u , da se g r u p i c e ravera sretnu d o k iz a u t a koji na se­

s r e t n i što s u slike s p o r t s k i h d v o r a n a p r e p u n i h i z b j e g l i c a

m a f o r u stoji g r m i p o z n a t i r i t u a l n i z v u k , i d a s a m i o r g a n i z i ­

z a m i j e n i l e slike istih d v o r a n a p u n i h m l a d i h k o j i p l e š u . S

raju party na p r v o m parkiralištu. O s j e ć a j p o k r e t a nije bio

o b z i r o m n a brzi rast h r v a t s k e t e c h n o s c e n e i a t r a k t i v n o s t

lišen n i k l a s i č n i h o b l i k a i z r a ž a v a n j a p r i p a d n o s t i i k o m u n i ­

v e l i k i h r a v e o v a , s t o t i n e l j u d i s u stizale i z S l o v e n i j e , M a đ a r ­

kacije s o k o l i n o m , p o p u t pisanja grafita (kakvi su obilježili

s k e , A u s t r i j e , p r e d s t a v l j a j u ć i p r v e turiste u z e m l j i još u v i j e k

osamdesete),

pa su zagrebački zidovi upoznali simbole

u v u č e n o j u rat. M e đ u t i m , n a k o n p r v i h v e l i k i h r a v e o v a , z a ­

svojedobno kultnog njemačkog »Mayday« techno okupljanja

p o č i n j e m o r a l n a p a n i k a , prvenstveno z b o g ecstasyja, at­

(više d e s e t a k a tisuća m l a d i h d v a p u t a g o d i š n j e ) , i m e n a d j - a ,

m o s f e r a se u š i r e m d r u š t v u m i j e n j a , u n o v i n a m a su se č a k

podstilova, k a o i n a j u o b i č a j e n i j i , tipični grafit »rave on!«

m o g l i p r o č i t a t i tekstovi » k a k o p r e p o z n a t i r a v e r a « ( k o n z u ­

Prva f a z a r a z v o j a t e c h n o s c e n e u Z a g r e b u z a v r š a v a

menta i dealera d r o g e istovremeno), po h l a č a m a i m a j i ­

1 9 9 3 . , kada na kraju g o d i n e i p e r i o d a širenja u k l u b o v i m a ,

c a m a » 2 d o 4 b r o j a v e ć i m n e g o što b i t r e b a l o « . J e d n a o d

kao i povremenim, manjim »jednokratnim okupljanjima«,

posljedica o d n o s i l a se i na o t e ž a n o d o b i v a n j e dozvole za

t e c h n o akteri d o b i v a j u » m e đ u n a r o d n o priznanje«, o d n o s n o

održavanje ravea. Z b o g pritisaka izvana (racije, prekidi,

svoj p r v i veliki r a v e ( n a z v a n » U n d e r city r a v e « u a t o m s k o m

p r e t r a ž i v a n j a i t d . ) , ali i z b o g g l a z b e n e f r a g m e n t a c i j e k o j u

skloništu ispod G r i č a ) s g o s t o v a n j i m a stranih DJ-a i 3 0 0 0

veliki o r g a n i z a t o r i nisu p r a t i l i , k o n c e p t m a s o v n i h o k u p l j a ­

okupljenih ljudi.

nja je z a m r o . Scena je nastavila postojati, promijenivši već

D r u g u f a z u o z n a č a v a j u t a k v i , i još veći r a v e o v i . N a k o n

n e k o l i k o generacija, i poslije 1 9 9 6 . karakterizira je o d v a ­

uspjeha ravea » p o d G r i č e m « , n a k o n svega g o d i n u d a n a u

j a n j e z a s e b n i h p r a v a c a u više m a n j e o d v o j e n e s c e n e . D o k

kojoj se prvih stotinjak ravera »prepoznavalo po g r a d u « ,

su na p o č e t k u r a v e a u H r v a t s k o j i t r a n c e i h o u s e i h a r d - c o r e

t i j e k o m 1 9 9 4 . uslijedili s u d o i s t a veliki r a v e o v i (Brave Rave,

m o g l i biti p r i s u t n i u n u t a r j e d n e » t e c h n o v e č e r i « , u k a s n i j o j

Future Shock, G a l a c t i c a ) sa 6 - 7 tisuća prisutnih (plešućih)

fazi g l a z b a s e t o l i k o p r o f i l i r a l a d a s u o d r ž a v a n i ( k a o i d r u ­

l j u d i , u s p o r t s k i m d v o r a n a m a i na V e l e s a j m u . S t v o r e n a je

g d j e u svijetu u s p e c i f i č n o m p e r i o d u ) s a m o h o u s e ili s a m o

široka scena, profilirane su m n o g e škvadre i senzibiliteti,

t r a n c e p a r t y j i . J u n g l e i G o a s u stvorili z a s e b n e s c e n e , a

unutar zajedničkog nazivnika techno scene, gdje su se za­

house je u Z a g r e b u b i o najzastupljeniji i p r o f e s i o n a l n o p o ­

j e d n o nalazili i a k t e r i iz jezgra 1 9 9 2 . / 9 3 . , k a o i m n o g i n o v i

d r ž a v a n i p r a v a c . D a n a š n j a s i t u a c i j a p o k r i v a više g l a z b e n i h

r a v e r i . U p r v o j i u p o č e t k u d r u g e f a z e r e a k c i j e d r u š t v a na

usmjerenja i orijentacija koje su na početku bile r u d i m e n ­

rave » p o k r e t « n i s u b i l e n e g a t i v n e . P r o b l e m i i k r i t i k e p o j a v ­

t a r n e a sada su stvorile okvire m a n j i h zasebnih s c e n a , na

ljivali su se u n u t a r šire s u b k u l t u r n e s c e n e , jer su se n e k i

kojima se opet odvija priča o povezanosti o d r e đ e n e g l a ­

rockeri

naljepnicom,

zbe, mjesta, vrednota, preferencija i m a g e a , sa životom

koja je govorila »90-es: no more fucking rock'n'roll!« no

g r u p a i i n d i v i d u a . Rave j e p o s t a o š i r o k p o j a m , t a k o d a

t e c h n o akteri se nisu toliko uključivali u p o l e m i k e , p o n a š a l i

n e k i d i j e l o v i iste s c e n e z a p r a v o više sliče n e k i m a k t e r i m a

su se p o p u t sretnika kojima je d a t o neprocjenjivo b o -

izvan scene n e g o jedni d r u g i m a . Nije li p o d z e m n i , h a r d -

358

našli

uvrijeđenima

jednom

techno

350

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

-acid-industrial zvuk, uz otpadnički i m a g e , »žicanje za pivo«

nja k a o i približavanja, koja se m o g u p o k l a p a t i sa stilovi­

i o k u p l j a n j e na š t o j e f t i n i j i m i z a b a č e n i j i m m j e s t i m a sličniji

ma i p o d v r s t a m a . T a k o je, primjerice, u Z a g r e b u o m i l j e n a

p u n k / n o i s e / t r a s h a k t e r i m a n e g o a k t e r i m a koji vole povr-

»frankfurtska škola« utjecala na d i o kasnijeg profiliranja

šniji h o u s e , o d j e ć u i z b u t i k a , s k u p a k o l a i e k s k l u z i v n a m j e ­

l j u b i t e l j a » g o a - t r a n c e a « , k a o što j e h a r d - t e c h n o i a c i d - i n d u -

sta? N i s u l i » U n d e r g r o u n d Resistance« s v o j i m p r o g l a s i m a

strial g l a z b a i z S p a c e A g g r e s s o r a , s p r i p a d n o m a t m o s f e ­

bliži o t p a d n i č k o j s u b k u l t u r i s t a l n i h p u t n i k a i t e c h n o n o m a d a

r o m prostora, p r i p o m o g l a uključenju i hibridizaciji punker-

( p o p u t Spiral T r i b e ) bez o b z i r a što će se svi z b u n i t i »Detroit«

sko-hc-anarhističkih senzibiliteta s d i j e l o m raverske scene,

o d r e đ e n j e m ? Zajednički nazivnik još uvijek postoji, no za

i istovremeno ih o d m a k l a od o n o g dijela house strukture

s v a k u k o n k r e t n u s i t u a c i j u i za s v a k o g i n d i v i d u a l n o g i g r u p ­

k o j i je k r e n u o u s m j e r u v o k a l i z i r a n i h a r a n ž m a n a i d r u k č i j e

nog aktera on podliježe novim definicijama i postupcima

artikulacije do n e d a v n o sličnih plesnih večeri.

redefiniranja. Poznavanje bilo koje subkulturne scene na­

strane, do n e d a v n o dominirajući house m o g a o bi iz nove

S druge

meće zaključak o heterogenim akterima, o raznolikim pre­

p e r s p e k t i v e tražiti i m a g e p o d z e m l j a , u s k l o p u d o m i n a c i j e

ferencijama

tako

A s t r a l i s a i K r a l j e v s t v a u »Bestu«. N o , g l a z b e n i a s p e k t č i n i

m o ž e m o govoriti o t e c h n o senzibilitetu k a o u h v a t l j i v o m u

s u m o j e d n u d i m e n z i j u , i on se križa s t i p o m p r o s t o r a u

m r e ž i a k t e r a k o j i č i n e s c e n u , ali n e m o ž e m o j e d n o z n a č n o

k o j e m se o d r e đ e n a g l a z b a p u š t a , s c i j e n a m a p i ć a i u l a z n i ­

o d r e d i t i sve a k t e r e . Razlika i z m e đ u p r v i h d a n a i n a j n o v i j e

ca, s karakterom redara, učestalošću racija na o d r e đ e n o m

situacije je velika, no oblik »obraćenja« koji se d o g o d i

m j e s t u , g u s t o ć o m (ili o s e k o m ) d o g a đ a n j a n a t e c h n o s c e n i

p r e p o z n a v a n j e m zvukova i uključenjem u intenzivni doživ­

u

ljaj r a v e a , n a s l i č a n n a č i n s e d o g a đ a i u p r o m i j e n j e n i m

koje sa s o b o m nose s a m e škvadre i njihova školska, kvar-

uvjetima. Karnevalska atmosfera ne dominira kao u p o ­

tovska, d o b n a , spolna i roditeljska specifičnost. T a k o d o ­

četku, ali se unutar barem polugodišnjih perioda djelo­

b i v a m o više i m a n j e p r o f i l i r a n e a k t e r e , k o j i s e z a j e d n o s

m i č n o o b n a v l j a , p o d s j e ć a j u ć i p o n e k a d n a prvi val euforije.

g l a z b o m i kontekstom mijenjaju, pridonoseći stvaranju n o ­

D a n a š n j i uvjeti i f r a g m e n t a c i j a s t i l o v a , k a k o u svijetu t a k o i

v i h » a f e k t i v n i h z a j e d n i c a « , užih i širih s a v e z a n a t e c h n o

unutar z a j e d n i č k o g ž i v o t n o g stila,

pa

pojedinim periodima,

i

mnogim drugim dimenzijama

kod nas, o m o g u ć u j u uspostavljanje paralelnih scena u n u ­

sceni, koja nije berlinskim z i d o m o d v o j e n a od d r u g i h sub­

tar n a o k o h o m o g e n o g p r a v c a , g d j e »techno subkultura«

kulturnih scena, pa se njene granice p o m i č u u procesu

može

subkulturalizacije i

označavati

područje

sasvim

uočljivih

zajedničkih

stalnog

redefiniranja,

razdvajajući

u

t o č k i , i bez o b z i r a n a t o s a d r ž a v a t i a k t e r e k o j i d i o iste s c e n e

j e d n o m m o m e n t u h o u s e od t r a n c e a u g l a z b e n o m , ali i

s m a t r a j u m a i n s t r e a m o m i sebi s u p r o t n i m s v i j e t o m . Za pri­

s v a k o d n e v n o m životu m n o g i h a k t e r a , a spajajući ih u d r u ­

m j e r e n u a n a l i z u razlika u n u t a r t e c h n o senzibiliteta n e o p h o d ­

g o m m o m e n t u , b i l o p r e k o s a m e g l a z b e , ili p r e k o n e k e o d

no bi bilo analizirati samu glazbu, njenu strukturu, t o n o v e i

navedenih dimenzija.

u g o đ a j jer » f r a g m e n t a c i j a stilova« ne o z n a č a v a neki t e h n i ­ čki proces, n e g o u o v o m slučaju ukazuje na p o s t o j a n j e »strukture osjećaja«, na a k t i v n o proživljavanje z v u k o v a i interakcijski o b l i k o v a n i h struktura, g d j e postoje u d a l j a v a -

3ĆO

36l

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

Fanzini

o t p a d n i č k i h , n a j č e š ć e n a g l a z b i z a s n o v a n i h ili b a r e m s g l a z b o m povezanih scena. U Hrvatskoj su fanzini, k a o i d r u g d j e , bili p r e t e ž n o p o v e z a n i s g l a z b o m , ali su uvijek

Fanzini (fan/zine) su nastali k a o »magazini za ljubite­ lje«, a d i o t o g i z v o r n o g z n a č e n j a n a s t a l o g u svijetu r o c k kulture m o ž e m o primijetiti i d a n a s , kada još uvijek dosta fanzina piše o g l a z b i , b e n d o v i m a , k o n c e r t i m a , d o n o s e ć i intervjue i d r u g e i n f o r m a c i j e bitne za scenu životnih stilova okupljenih o k o glazbe. M e đ u t i m , fanzini označavaju i p u ­ n o širi p r o s t o r n a j r a z n o v r s n i j i h » n e z a v i s n i h i z d a n j a « , šireći područje glazbe prema nekim srodnim socijalnim pokreti­ m a i s e n z i b i l i t e t i m a ( k a o u s l u č a j u p u n k / h c f a n z i n a ) ili z a o ­ bilazeći glazbu u potpunosti. Riječima j e d n o g od aktera fanzin scene - »ako imaš

primjeri

iskakanja

iz p r e t p o s t a v l j e n o g o k v i r a

autori pišu o svojim p u t o v a n j i m a , t a k o đ e r i fanzini puni poezije, stripa, e k o l o g i j e , a u t o b i o g r a f s k i h skica a d o l e s c e ­ n a t a , a s a m a g l a z b a (svijet g l a z b e n i h p o s r e d o v a n j a n a s u b k u l t u r n o j s c e n i ) m o ž e b i t i p r i s u t n a u m a n j o j m j e r i , ili p o t p u n o z a o b i đ e n a . U slučaju d u ž e g izlaženja n e k o g f a n ­ zina, m o ž e m o pratiti i p r o m j e n e u s a d r ž a j u , i nije rijedak slučaj da neki fanzin z a p o č n e k a o isključivo »glazbeni«, a k a s n i j e p r o š i r i i d o n e k l e p r o m i j e n i s a d r ž a j p o s v e ć u j u ć i sve logiji, p o l i t i č k o m sustavu itd. M o g u ć je i o b r n u t proces, »natrag glazbi« n a k o n razdoblja političkog a n g a ž m a n a .

nešto p a p i r a ,

o l o v k a a k o n e m a š s t a r u p i s a ć u m a š i n u ili k o m p j u t e r , i t o j e to«. F a n z i n i n a s t a j u i n e s t a j u , n e k i i z a đ u s a m o j e d n o m , neki o d r ž e kontinuitet o d više g o d i n a . P o t p u n o s u nezavi­ sni o d s u s t a v a p o r e z a , k o n t r o l e i k o n v e n c i o n a l n e d i s t r i b u ­ cije. Tiraža m o ž e biti u r a s p o n u od »unikatnih« f a n z i n a ( g d j e sve s t r a n i c e ili s a m o n e k e , u m e t n u t e , s v j e d o č e o n e p o n o v l j i v o s t i i s k u s t v a ili t e š k o ć a m a d a l j n j e g f o t o k o p i r a n j a ) d o b r o j k i o d n e k o l i k o s t o t i n a ili v i š e , z a p r a v o d o ž e l j e n o g u m n a ž a n j a k a k v o je i m a n e n t n o fanzinskom stvaralaštvu i anti-copyright principima, gdje fanzin svojom strukturom zove na daljnje f o t o k o p i r a n j e i širenje mreže. Fanzini su »mikro-medij«, oni sudjeluju u povezivanju, uspostavljanju i a u t o r e f l e k s i j i p o j e d i n i h s c e n a . F a n z i n i m o g u biti i s c e n a za s e b e , izvor i d e n t i f i k a c i j e u p o d z e m n o j k r e a t i v n o s t i i e k s p r e s i v i z m u , svijet z a s e b e u svijetu k o j e m v l a d a d r u k č i j a logika tiskanja i profita. Također, fanzini sudjeluju u o s n a ženju (individualnom i g r u p n o m ) subkulturnih aktera, u širenju i horizontalnom povezivanju m n o g i h m a r g i n a l n i h ,

36?

i

b e n d o v a , intervjua i recenzija. Postoje fanzini u k o j i m a

veći prostor društvenim p o k r e t i m a , ljudskim p r a v i m a , e k o ­

i d e j u , i n f o r m a c i j u , f o t k u , n e š t o što želiš r e ć i ili p o d i j e l i t i s d r u g i m a , treba ti s a m o fotokopirni stroj,

postojali

Najveći val fanzinskog stvaralaštva d o g o d i o se u Hr­ vatskoj p o l o v i c o m d e v e d e s e t i h , k a d a je izlazilo o s a m d e ­ setak fanzina. Ti fanzini svjedoče o s n a ž n o m »uradi sam« p o k r e t u , koji m o ž e m o smatrati i svojevrsnom o b n o v o m p u n k / h c identiteta u specifičnom kontekstu r a t o m optere­ ć e n o g društva. Punkerska simbolika otpora i radikalne kri­ tike p o s t o j e ć e g svijeta k a p i t a l a b i l a j e o s a m d e s e t i h p o m i ­ ješana s p u n o širim k r u g o m adolescentskih suprotstavlja­ nja roditeljskoj kulturi,

u s v o j e v r s n o m » z o o l o š k o m vrtu«

subkulture u uvjetima socijalizma (Tome), da bi već počet­ kom stranačkog pluralizma omogućila političko djelova­ nje, poput z a g r e b a č k o g slučaja punkerskog priključenja t r a n s n a c i o n a l n o j r a d i k a l n o j stranci M a r c a Panelle. Počet­ kom kojeg

devedesetih,

djelovanje

prati fanzinsko

šibenskog

benda

»Nula«,

stvaralaštvo V e d r a n a M e n i g e ,

uz

brojne druge aktere nastajuće scene, o m o g u ć u j e g o v o r o n e č e m u što p r e l a z i g r a n i c e p u k o g »revival« p o k r e t a . A k o se glazbeni dio može podvesti p o d revival, vrijednosni i p o l i t i č k i d i o (često o d g l a z b e n e o d v o j i v p o i s k a z i m a a k t e 3Ć3

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

ra) u r a t n o j h r v a t s k o j s i t u a c i j i s v j e d o č i o b r e m e n i t o m p o l o ­

će p o g o i slemanje, kao oblici plesa u kojima dolazi do

žaju novih a n a r h i s t a na sceni društva koje je čvrsto o d r e ­

s n a ž n o g k o n t a k t a s o s t a l i m a , često biti p r e d m e t o m ras­

đ e n o d r ž a v o m . Dok bi zapadni sociolozi nezainteresirano

p r a v e , naglašavajući razliku i z m e đ u slučajno p o k u p l j e n e

o d m a h n u l i r u k o m n a još j e d n u n o v u seriju o b n a v l j a n j a

m o d r i c e u stanju transičnog skakanja i n a m j e r n o usmjere­

i m a g e a u sferi k u l t u r n e i n d u s t r i j e , s m a t r a j u ć i n o v i t e t p u n k a

n o g u d a r c a koji većina scene smatra nedopustivim upli­

sredinom devedesetih n e m o g u ć i m , u Hrvatskoj mladi punk

v o m muško kompetitivnih, agresivno alkoholiziranih oblika

akteri, u (po)ratnom kontekstu postaju p o p u t društvenog

p o n a š a n j a . M n o g i će akteri, u p r a v o u f a n z i n i m a , priznati

pokreta, a samoborskim pendrecima i medijskim zanima­

da ne žive uvijek u s k l a d u s v l a s t i t i m p r i n c i p i m a , što s o c i o ­

njem za sukobe o z n a č a v a j u aktera koji je sociološku ras­

logiji n a m e ć e oprez, potrebu izbjegavanja poistovjećenja

pravu o autentičnosti učinio besmislenom. O n a j tko nije

fanzinske stvarnosti sa c j e l o k u p n o m stvarnošću s v a k o d n e ­

osobno

i

v n o g života sudionika scene. Ipak, već s a m o čitanje fanzi­

srodnih aktera, m o ž e sakupljanjem fanzinske g r a đ e dosta

na p o m o g l o bi o n i m a koji ne m o g u razumjeti k a k o nešto

toga rekonstruirati. Fanzinska scena u nekim p e r i o d i m a ,

t a k o b a n a l n o i m a r g i n a l n o k a o podvrsta već marginalizi­

baš k a o i p u n k / h a r d - c o r e scena uopće, pokazuje da »peri­

r a n o g g l a z b e n o g stila m o ž e p o s t a t i š i r o k o m i s l o ž e n o m

ferija« m o ž e o b i l | e ž a v a t i s n a ž n i j u p r o d u k c i j u n e g o » c e n t a r « ,

o s n o v o m za stvaranje vlastitog identiteta. U f a n z i n i m a , p o ­

o d Požege, p r e k o Siska, Č a k o v c a , Splita, d o Z a g r e b a .

s e b n o o n i m a iz sredine devedesetih, n a l a z i m o i specifičnu

proživio

nastajanje

punk-hc-anarho-eko-tribal

F a n z i n i s u d o b a r p r i m j e r z a s e b n o s t i s u b k u l t u r n i h svje­

p o t v r d u teze o »crossoveru« i f r a g m e n t a c i j i k a o d v a p r o c e ­

t o v a . O n o š t o s e v a n j s k o m p r o m a t r a č u č i n i k a o »uski d i o

s a subkulturalizacije. Z a j e d a n d i o f a n z i n a m o ž e m o reći

s t v a r n o s t i « , o n o što j e u s l u ž b e n o m svijetu d e f i n i r a n o k a o

da nastaju na osnovi fragmentacije, odvajanja glazbenih

p u k i g l a z b e n i stil, u f a n z i n i m a s e o t k r i v a o n a k v i m k a k v i m

stilova u zasebne cjeline g d j e postoje veći i m a n j i p o m a c i

s u g a s a m i a k t e r i s h v a t i l i i n a č i n i l i , k a o š i r o k i svijet r a z n o ­

u o n o m e što p r a t i i d e n t i f i c i r a n j e s g l a z b o m , a to je d r ž a ­

vrsnih g l a z b e n i h i d r u g i h p o s r e d o v a n j a n e č i j e g ž i v o t n o g

nje, intervencije u i m a g e , p r o m j e n e u značenju, vrijedno­

stila i i d e n t i t e t a . V i z u a l n i d o j a m p r i č i t a n j u d i j e l a f a n z i n a

stima i stavovima. Drugi d i o fanzina, uključujući i o n e prve

p o k l a p a se s g l a z b o m k o j u predstavljaju. Uživanje u glaz­

sagledane u vremenskom razdoblju od nekoliko godina,

b i , o d »Preslev riots« d o d a n a s , z a b r o j n a u r b a n a p l e m e ­

p o š t u j u s k u p n a i m e n a k a o n e k e o r i j e n t i r e ili k o o r d i n a t e , a l i

n a p r e d s t a v l j a tjelesni d o ž i v l j a j . M e d i t a t i v n a r e c e p t i v n o s t i

naglašavaju individualno i grupno kombiniranje skupnih

o t v o r e n o s t z v u k o v i m a u s j e d e ć e m p o l o ž a j u nije n e p o z n a t a

i m e n a , o d n o s n o cjelokupnog naslijeđa glazbenih i subkul­

urbanim p l e m e n i m a , od hipija do današnjih »ambient« i

turnih stilova. Ne radi se s a m o o p r a v c i m a koje već sami

»chill o u t « o k u p l j a n j a , n o k a d a j e riječ o f a n z i n s k o j s c e n i ,

glazbeni akteri (bendovi) miješaju u svojim p j e s m a m a (a to

tu p r e v l a d a v a j u žestoki a k t e r i i žestoka g l a z b a , k o j a se o s j e ć a

j e p r o c e s stariji o d f a n z i n s k e s c e n e i z d e v e d e s e t i h ) , n e g o

u želucu i pozdravlja š a k o m , i koja sugerira b a r i k a d u prije

se n a g l a š a v a identitet izboren m i m o predvidljivih ( » o b a v e -

nego nirvanu.

z u j u ć i h « ) z a j e d n i č k i h n a z i v n i k a , b e z o b z i r a j e l i riječ o j e d ­

O g r a n i c a m a simboličke i stvarne agresivnosti

ras­

pravlja s a m a scena, u fanzinima koji postaju j a v n o m d o ­ m e n o m , javnim prostorom komunikacije plemena. Tako

3Ć4

nom

( p r i m j e r i c e - »punk«)

ili o z b r o j u više n j i h

(hard-

-core/speed m e t a l / h i p - h o p . . . ) . N a r a v n o , za dio fanzinskih a k t e r a g l a z b a k a o t a k v a nije više d o v o l j n a z a i d e n t i f i k a c i j s k i 3Ć5

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

proces, o n a ga čak, po njihovim vlastitim riječima, m o ž e i

pokreta s kraja osamdesetih, istovremeno studenti novi­

falsificirati, p r i m j e r i c e k o d o n i h s u d i o n i k a k o j i t e ž e d r u š t v e ­

narstva, s d r u g i m k o l e g a m a i s u p l e m e n i c i m a p o k r e n u l i su

n o m pokretu i društvenoj promjeni, pa se ne m o g u pomiriti

s r e d i n o m d e v e d e s e t i h T r i b i n e , n a š d o m a ć i n a v i j a č k i list,

s t e n d e n c i j o m k o j a je s t a l n o p r i s u t n a , a to je da se sve svodi na glazbu i d o b a r p r o v o d .

k o j i je n a k o n i z l a ž e n j a u R i j e c i , u i z d a n j i m a N o v o g lista, kasnije u Z a g r e b u n a s t a v i o p o d i m e n o m » N a v i j a č k a tribina«,

G o t o v o sve s u b k u l t u r n e g r u p e o k u š a l e su se u i z d a v a ­

l a k o to nisu fanzini u striktnom »uradi sam« o d r e đ e n j u ,

nju n e k o g fanzina, no d a l e k o najveći broj fanzina nastao

m o ž e m o i h p r o m a t r a t i k a o a u t e n t i č n e n a v i j a č k e n o v i n e jer

je u okrilju h a r d - c o r e p u n k p o r o d i c e , p r o š i r e n e s v a r i j a c i ­

su ih uređivali i pisali s a m i navijači, na osnovi pretpostav­

j a m a i f r a k c i j a m a p o p u t n o i s e , t r a s h , g a r a g e , g r i n d , ili

ljenog »pokrivanja« p r o d a j o m , koje nije uvijek uslijedilo.

naprosto n a g l a š a v a n j e m o d r e đ e n j a »nezavisno«.

N a v i j a č i su i inače na drukčiji način vezani uz d o m i n a n t n u

N o g o m e t n o p l e m e j e u svijetu s t v o r i l o t i s u ć e f a n z i n a ,

kulturu, pa onaj podzemni i antikompeticijski naboj iska­

no u Hrvatskoj se navijačka k o m u n i k a c i j a o d v i j a l a nešto

z a n s a » n e pJati više o d . . . « u z a g l a v l j u n e k o g f a n z i n a o v d j e

d r u k č i j i m s m j e r o m . Prvi n a v i j a č k i list k o j i j e u t j e c a o n a

izostaje, no to je obilježje s a m o m a n j e g dijela r a d i k a l n e

d o m a ć e n a v i j a č e , još u d o b a s o c i j a l i s t i č k e J u g o s l a v i j e , b i o

» r o c k « ( p u n k / h c / n o i s e ild.) k u l t u r e , p u n a široj s c e n i r o -

je talijanski »Supertifo«. To nije klasični fanzin, z a p r a v o se

ckerskih stilova m o ž e m o naći desetine p r i m j e r a u k o j i m a

r a d i o r e l a t i v n o k o n v e n c i o n a l n o j reviji » o r g a n i z i r a n o g n a ­

akteri p o k r e ć u n o v i n e o vlastitoj kulturi n a d a j u ć i se k o m e r ­

v i j a n j a « , k o j a o b j a v l j u j e i s k l j u č i v o slike n a v i j a č a i n a v i j a č k e

c i j a l n o m o p s t a n k u , k a o što s u t o r a d i l i i p o k r e t a č i T r i b i n a .

o g l a s e z a p r o d a j u , k u p n j u ili r a z m j e n u n a v i j a č k i h r e k v i z i t a .

S obzirom

S u p e r t i f o je o b j a v l j i v a o i r e p o r t a ž e o n a v i j a č k i m g r u p a m a ,

z n a č a j n o je primijetiti k a k o su navijački novinarski akteri u

k o m e n t i r a o nasilje i poticao navijačke koreografije n a s u ­

svom urbanitetu dosegli stupanj o d m a k a od prevladavaju­

p r o t t u č n j a v i . I p a k , s i m b o l i k a i d i n a m i k a n a v i j a č k o g svijeta

ćeg i konvencionalnog pristupa ubacivanja golih žena u

na

pretpostavljeni

maskulinizam

i

seksizam,

u c i j e l o s t i je b i l a z a s t u p l j e n a u S u p e r t i f u . Tu su s v o j e a d r e ­

n o v i n e r a d i b o l j e p r o d a j e . Riječ j e o i n t e r v j u u k o j i s a m v o ­

se i s l i k e slali i n a v i j a č i iz H r v a t s k e , n a d a j u ć i se da će r e ­

d i o s urednicima Navijačke tribine i njihovim o d g o v o r o m

d a k c i j a o b j a v i t i sliku n j i h o v e n a v i j a č k e g r u p e . K a o š t o s u

na postavljeno pitanje o slikama kakve je objavljivao k o n ­

se d o m a ć i p u n k e r i trudili d o č a r a t i izlomljene kolaže ranih

k u r e n t s k i »tifo«, g d j e b i š a l o v i , z a s t a v e i p i s m a č i t a l a c a n a

punk intervencija,

k r a j u bili r e d o v i t o z a č i n j e n i s i s a m a i g u z i c a m a .

dosljedno primjenjujući

ljubav

prema

d i s t o r z i j i sa z v u č n o g na l i k o v n i izraz, t a k o su i n a v i j a č i stvorili s v o j e » k o l a ž e « , k o j i nisu bili a s i m e t r i č n i n e g o s i m e ­ trični ( n a j č e š ć e 4 f o t o g r a f i j e u j e d n o j , sa s i m b o l o m u s r e ­ d i n i ) i k o j i nisu b i l i n a m j e r n o » p r l j a v i « , n e g o s u t r e b a l i biti što čistiji i po m o g u ć n o s t i u b o j i , da se v i d e p r e f e r e n c i j e n a r a n č a s t i h ( T o r c i d a ) ili r a z n o b o j n i h ( B a d B l u e Boys) d i m ­ nih kutija, k a o i d r u g e nijanse boja na š a l o v i m a i zasta­ vama.

366

Utjecajni navijači, ključni organizatori navijačkog

»Mi to ne b i s m o o b j a v i l i . . . nije da se n a m a ne sviđa­ ju g o l e d j e v o j k e , ali to o b j a v l j i v a t i . . . to bi bilo n e k a k o pri­ z e m n o (drugi d o b a c u j u »primitivno«) i bilo bi jasno da time s a m o želimo privući p u b l i k u . . . ako nekog zanimaju gole c u r e m o ž e k u p i t i e r o t i k u , z a š t o d a k u p u j e n a v i j a č k i list?« O s n o v n a razlika između p u n k e r s k i h / h c i srodnih f a n ­ zina, u o d n o s u na navijačke n o v i n e , u Hrvatskoj sredine d e v e d e s e t i h , n i j e s a m o u o d n o s u p r e m a p r o f i t u (jer t u s e

367

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

o k l i z n u i g l a z b e n i a k t e r i ) ili u i z g l e d u , n e g o p r i j e s v e g a u

s i m b o l i č k i svjetovi i a r t i k u l a c i j e i d e n t i t e t a m o g u s e o d č i t a t i

odbacivanju/prihvaćanju kolektivnog (nacionalnog)

iden­

iz fanzina, nezavisnih m e d i j a koji su sami scena za sebe,

titeta, koji se u s l u č a j u n a v i j a č a m o ž e p o k l o p i t i s rituali­

istovremeno funkcionirajući kao alternativna informacijska

ma d o m i n a n t n e kulture, iako i tu postoje o d m a c i . Dok su

m r e ž a , p o s r e d u j u ć i i o s n a ž u j u ć i niz d r u g i h s u b k u l t u r n i h

o s a m d e s e t i h n e k i p u n k e r i tvrdili k a k o j e n a j b o l j i p o g o o n a j

scena.

na stadionu, u devedesetim dolazi do diferencijacije, gdje

Z a ilustraciju f a n z i n s k o g s t v a r a l a š t v a o d a b r a l i s m o v e ­

punkeri d o b r i m dijelom napuštaju prostor zajedničkog su­

ć i n o m fanzine iz sredine devedesetih, uz p o n e k i raritet,

d j e l o v a n j a u ritualima n o g o m e t n o g p l e m e n a , a taj prostor

p o p u t subotičkog »plesa...« iz osamdesetih. Kako je d r u g a

p o p u n j a v a j u n o v e g e n e r a c i j e s k i n h e a d s a , sve m a n j e v e z a ­

p o l o v i c a d e v e d e s e t i h o b i l j e ž e n a s u k o b i m a skinsa i p u n k e r a ,

nih uz g l a z b u , a sve više uz n o g o m e t i a d r e n a l i n s k u ovisnost.

a n i s m o uspjeli p r o n a ć i niti j e d a n d o m a ć i s k i n h e a d s f a n z i n ,

Bez o b z i r a na k r v a v e s u k o b e p u n k e r a i s k i n h e a d s a , svijest o

d o n o s i m o n e k o l i k o i l u s t r a c i j a skins s u b k u l t u r e i z d o m a ć e g ,

p l e m e n s k i m različitostima d a l e k o je veća unutar scene n e g o

n a v i j a č k o g tiska, i iz i n o z e m n i h p u b l i k a c i j a . T a k o đ e r , z b o g

u r o d i t e l j s k o m , m e d i j s k o m svijetu s p e k t a k l a .

Č a k ni oni

p o s e b n o s t i s t r a i g h t - e d g e stila i bliskosti sa h c - p u n k - a n a r h o -

p u n k e r i k o j i s u n a p a d n u t i , i z b o đ e n i n o ž e m ili p r e b i j e n i , n i ­

- k r u g o v i m a , d o n o s i m o n e k o l i k o l e l u k u i ilustracija s t r a i g h l -

k a d n e ć e tvrditi da su svi skinsi isti, jer o n a j t k o je u r o n j e n u

-edge pokreta.

p l e m e n s k u ( k v a r t o v s k u , u l i č n u ) s u b k u l t u r u , t k o traži e l e m e n ­ t a r n e i n f o r m a c i j e i z f a n z i n a ili » u s m e n e p r e d a j e « , t a j z n a d a p o s t o j e i s k i n h e a d s i koji nisu rasistički n a s i l n i c i . U f a n z i n i m a s e n a l a z i m n o g o t o g a što p o d p o j m o m » a u t o r e f l e k s i j a s c e n e « m o ž e služiti p o p u t s e m i n a r a i z k u l ­ turnih studija. Vječna p o l e m i k a o podzemlju i establishm e n t u o v d j e j e d o v e d e n a d o k r a j n o s t i i p r e d s t a v l j a stvar o s o b n o g (ali i g r u p n o g ) i z b o r a . N a r a v n o , a m b i v a l e n c i j e postoje, a komercijalizacija nekog b e n d a m o ž e se odviti jako brzo i iznenaditi s a m u scenu. Kada je N i r v a n a snimila B l e a c h a l b u m , r e c e n z i r a n j e u svim n e z a v i s n i m f a n z i n i m a , a d r u g i a l b u m , k o j i je d o n i o v e l i k u t i r a ž u , r e c e n z i r a n je u »Vjesniku« i » V e č e r n j a k u « , što p o k r e ć e p o n o v o val p o l e m i k a u f a n z i n i m a , a š i r o j sceni d o n o s i još j e d n u o b n o v u » h a š o manskih« identiteta p o d i m e n o m »grunge«. Ekspresivnost i s n a g a d o ž i v l j a j a , intenzitet i » g r a n i č n o s t « subkulturnih situacija zajedničke su karakteristike svako­ d n e v n o g života većine u r b a n i h p l e m e n a . Te sličnosti, k a o i njihove razlike, estetsko-političke preferencije, nijansirani

368

371

372

III. dio

ZAKLJUČAK: PREMA SOCIOLOGIJI URBANIH PLEMENA

U o v o m dijelu p o t r e b n o je rezimirati n a z n a č a v a n j e s o c i o l o g i j e subkulture iz p r v o g dijela, a zatim to učiniti sa s p o z n a j a m a iz d r u g o g dijela, iz istraživanja subkulturnih stilova i identiteta u Hrvatskoj. O d n o s o v a dva dijela n a ­ m e t n u o je specifičnost trećeg, u kojem p o j a m u r b a n o g p l e m e n a govori o današnjoj sociologiji, k a o i životu, raznovr­ snih aktera do sada nazivanih s u b k u l t u r n i m , kontrakulturn i m ili a l t e r n a t i v n i m . Za sociologiju subkulture m l a d i h (koju m o ž e m o i druk­ č i j e zvati n e m i j e n j a j u ć i s a d r ž a j , o d n o s n o » p r e d m e t « ili -jt s u b j e k t e i s t r a ž i v a n j a ) v a ž n o j e u o č i t i vlastite p o č e t k e , bez obzira na s a m p o j a m subkulture, koji ne karakterizira istraž i v a n j a č i k a š k e š k o l e , ali č i j e r a z u m i j e v a n j e n a l a ž e p o š t o ­ v a n j e s v a k o g p r i s t u p a u s m j e r e n o g više ili m a n j e z a s e b n i m adolescentskim svjetovima, područjima, životnim stilovima. D o k se p o j a m subkulture utemeljuje u američkoj raznolikosti, k a k o i m i g r a c i j s k i h (i d r u g iih) h) rasnih, etničkih, konfesio-

383

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

nalnih, tako i d o b n i h , spolnih, klasnih i statusnih dimenzija

vrijedi i u d a n a š n j i m uvjetima. T o m dijelu teorije o delin­

nastajanja posebnih društvenih g r u p a i njihovih svjetova,

kventnoj subkulturi, s današnje distance treba pridodati

(sub)kultura, »moralnih regija«, »sub-društava«, »zajednica«,

spoznaje o drukčijim načinima posredovanja u stvaranju

d o t l e za i z d v o j e n i j i a d o l e s c e n t s k i svijet i u n j e m u n a s t a j u ć e

s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , jer n a m i n a č e n e d o s t a j u d v i j e b i t n e

subkulture m l a d i h , m o r a m o sačekati »sociologiju devijacije«

dimenzije: prva se odnosi na nemogućnost individualnog,

i njena definiranja »delinkventne subkulture«. »Devijacija«

svjesnog stvaranja subkulturnih obrazaca

na p o č e t k u p r o u č a v a n j a subkulture m l a d i h nije slučajna,

C o h e n o v o g i srodnih r a d o v a , a na osnovi poznavanja d o ­

ona govori o »pređenoj granici« društvenih n o r m i , o krimi-

sadašnjih načina stvaranja subkulturnih stilova, postojanje

koja slijedi

iz

nalizaciji prvih »subjekata istraživanja«, iako su g r u p e »de­

i takvih aktera, individualnih i g r u p n i h , n a m e ć e se k a o ne­

linkventne subkulture«, proučavane zbog p r o b l e m a devija­

zaobilazno. Druga je dimenzija medijskog posredovanja,

c i j e , p r e d s t a v l j a l e širu s u b k u l t u r u »street c o r n e r « m o m a k a

koja

(»dečki iz k v a r t a « ] za k o j u su i t a d a š n j i k l j u č n i a u t o r i ustvr­

boyse«, ali d a n a s je z b o g širenja s c e n a , autorefleksije, p o ­

dili d a u k l j u č u j e p r v e n s t v e n o »fun« ( z a b a v n e ) a k t i v n o s t i k o j e

s t o j a n j a »rock«, »rave« i s r o d n i h k u l t u r a , t a k o đ e r n e z a o b i l a ­

n a j v e ć i m d i j e l o m nisu d e v i j a n t n e . (A. C o h e n , 1 9 5 5 . ) G e ­

zna. Interakcionistički pristup može p r i p o m o ć i povezivanju

neracija a u t o r a k o j a p r o b l e m u prilazi iz interakcionističke

ovih

perspektive, temeljito je uzdrmala korekcionalistički pristup,

na kvalitativnom

svaku implikaciju p a t o l o g i j e , te p o i m a n j e devijacije, stvo­

nju) a k t e r o v e d e f i n i c i j e s i t u a c i j e i p r o c e s a i n d i v i d u a l n i h i

rivši

kolektivnih redefiniranja situacije.

teoriju

etiketiranja

u n u t a r šire

perspektive

reakcije

društva na devijaciju. N o , M e r t o n o v i učenici iz pedesetih g o d i n a nisu d e v i j a c i j u t r e t i r a l i p a t o l o š k i , n e g o s u u k a z a l i na procjep i z m e đ u kulturno postavljenih aspiracija i struk­ t u r n i h b l o k a d a o s t v a r e n j u tih a s p i r a c i j a . J e d a n d i o n j i h o v e t e o r i j e b e z s u m n j e j e još u v i j e k a k t u a l a n , p o s e b n o o n a j o referentnim g r u p a m a , referentnom okviru i procesu nasta­ j a n j a s u b k u l t u r e . Bez o b z i r a d a l i ć e m o p r i h v a t i t i o p i s k o j i g o v o r i o n a s t a j a n j u s u b k u l t u r n e s o l u c i j e n a (strukturni) p r o ­ b l e m , bojeći se determiniranja i lociranja »jednog« proble­ m a , i m a j u ć i n a u m u s u v r e m e n o d r u š t v o , o s t a j e n a m o n a bit s a m o g procesa, u kojem je primarna g r u p n a djelatnost, stvaranje vlastitih rituala, s l e n g a , g r u p n o g sustava s i m b o l a i vrijednosti. Zardjurri o4ipcadma subkulture (kriminalna, konfliktna i subkultura povlačenja) m o g u n a m se d a n a s činiti p r e j e d n o s t a v n i ili č a k j e d n i m d i j e l o m n e u t e m e l j e n i , ali d j e l o v a n j e r e f e r e n t n e g r u p e i n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n e , t o

384

pedesetih

možda

dimenzija,

nije

naglašavajući

obuhvaćala

tipične

razumijevanje

»corner

(zasnovano

metodologijom omogućenom poznava­

A k o s e skepsa z b o g s m j e š t a n j a s u b k u l t u r a m l a d i h i s k l j u ­ čivo u d o n j e slojeve društva nije pojavila prije šezdesetih ( a n e k i m a s e nije p o j a v i l a n i p o s l i j e , p o p u t p r e d s t a v n i k a b i r m i n g h a m s k e škole), o n d a je pojava kontrakulture m o g l a biti d o b r i m r a z l o g o m . N a r a v n o , i k o n t r a k u l t u r u j e m o g u ć e ( a k o s e t o j a k o želi) svesti n a » s r e d n j u k l a s u « , a l i o v d j e j e v a ž a n sav s p e k t a r k o j i se u d o b a g o v o r a o k o n t r a k u l t u r i s kraja šezdesetih p o j a v i o , i koji uključuje eksploziju b r o j n i h (subkulturnih)

adolescentskih

životnih

stilova,

pokreta

i

i d e n t i t e t a , j e d n i m d i j e l o m o m o g u ć e n u i š i r e n j e m sve d i f e ­ r e n c i r a n j e r o c k - k u l t u r e . K o n t r a k u l t u r a n e predstavlja j e d n o g a k t e r a , n e g o s k u p r a z n o v r s n i h senzibiliteta koji s u , u s p e c i f i č ­ n o m k o n t e k s t u , stvorili š i r o k u z a j e d n i č k u s c e n u . T a s c e n a n i j e b i l a l i š e n a s u p r o t n o s t i , i zaista s e v e o m a u d a l j e n i m a čine akteri hipijevskog k o m u n i t a r i z m a , y o g e i prosvjetljenja, psihodelične glazbe, svojevrsnog »iskakanja« iz socijalnog 385

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

vlaka, nasuprot studentskim aktivistima, organizatorima d e ­

p o s r e d u j u svoj ž i v o t n i stil i i d e n t i t e t , k o n t r a k u l t u r n e i n t e n ­

m o n s t r a c i j a i b r o j n i m »klasičnim r e v o l u c i o n a r i m a « r a d i k a l n i h

cije, slike, pjesme i geste t o g »skupa senzibiliteta«, m o g u

političkih g r u p a . Ta se suprotnost održala, u nešto drukči­

biti o s n o v o m n e č i j e g s u b k u l t u r n o g , ž i v o t n o g stila. Bilo bi

jim o b l i c i m a , ali na sličnim o s n o v a m a , i u devedesetim g o ­

p o g r e š n o hipijevsku ikonografiju i glazbu smatrati v e z a n o m

d i n a m a , primjerice u V. Britaniji k a d a se raverska, a n t i - c e -

u z s a s v i m o d r e đ e n o g a k t e r a k o j i »briše g r a n i c e s l o b o d n o g

s t o v n a , s q u a t t e r s k a i šira s c e n a » n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a «

i r a d n o g v r e m e n a « i n e u v i d j e t i k a k o h i p i j e v s k i stil m o ž e

podijelila u r e a k c i j a m a na represiju »criminal justice billa«,

biti d i o s u b k u l t u r e isto k a o i p u n k e r s k i . D i c k H e b d i g e j e

g d j e su neki s m a t r a l i da t r e b a »kili«, a neki »chill« »the bili«.

razlikovanje kontrakulture i subkulture učinio udžbeničkim,

N e k e d o d i r n e točke su ipak postojale, a šarenilo scene je

i to razlikovanje i m a smisla a k o se p r i m j e n j u j e s o b z i r o m

pridonosilo polemikama, kao i »ravnodušnom« paralelnom

na stvarni sadržaj, a ne na smrznute, ideal-tipske aktere,

p o s t o j a n j u , ili p o k u š a j i m a s p a j a n j a , p r i m j e r i c e n a n a č i n

k a k o t o p o n e k a d k o d b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a izgleda, pri

y i p p i e g r u p a c i j e ili d a n a š n j i h r a d i k a l n o - e k o l o š k i h , r a v e r -

č e m u su vječno spojene karakteristike p o p u t »punk glazba

skih p l e m e n a . Z a s o c i o l o g i j u j e b i t a n s p o j t e m a i s e n z i b i l i ­

- s l o b o d n o v r i j e m e - r a d n i č k a k l a s a - s u b k u l t u r n i stil -

t e t a , gesti i z v u k o v a , n a s t a j a n j e » k o n t r a k u l t u r n o g n a s l i j e đ a «

o t p o r k r o z r i t u a l e bez f i l o z o f s k o p o l i t i č k e a r t i k u l a c i j e « i » h i -

k o j e je u k l j u č i l o r a z n o v r s n e i m p u l s e i k o j e je, uza sva m e ­

pijevska rock glazba - brisanje granica s l o b o d n o g i rad­

dijska p r i l a g o d a v a n j a , č e s t o i m a l o m i n i m u m d o k u m e n t a -

n o g v r e m e n a - s r e d n j a k l a s a - k o n t r a k u l t u r a - šira f i l o z o f -

rističke u v j e r l j i v o s t i . T a j s p o j , k o j i d o n e k l e o m o g u ć u j e o p ć a

sko-politička artikulacija pobune«. Ne samo da određena

o d r e đ e n j a » d u h a šezdesetih« nalazi se, u s v o j i m medijski

glazba i i m a g e , u o v o m slučaju hipijevski, postaju dijelom

p r e r a đ e n i m o b l i c i m a , a l i i i z r a v n o m iskustvu a k t e r a k o j i nisu

s c e n e » k o j a se z a s n i v a u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a « i m o ž e

svi n e s t a l i s a s c e n e , u p o d r u č j u k o j e j e o b i l j e ž e n o k a k o

sugerirati adolescentske aktere p o p u t zagrebačkih hašo­

rock-kulturom, tako i praksom društvenih pokreta. Ne ula­

m a n a , n e g o se može dogoditi i suprotno - da ona d r u g a

zeći u r a s p r a v u k o j a p o s t a v l j a p i t a n j e o k a r a k t e r u k o n t r a ­

glazba i i m a g e , vezani uz p u n k k a o »subkultura radničke

kulture k a o društvenog pokreta

klase« i »osuđena« na g r a n i c e s l o b o d n o g v r e m e n a , p o ­

(implicirajući

jednadžbu

k o m p e t i c i j e i t r a ž e ć i »rezultat u t a k m i c e « p o k r e t a i s i s t e m a ) ,

staje o b i l j e ž j e a k t e r a k o j i n i j e ništa m a n j e p u n k e r s k i , a l i

s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e p r v e n s t v e n o m o r a uvažiti p o s t o j a n j e

svojim »iskakanjem« iz društva, n o m a d s k i m n a č i n o m živo­

raznolikog

ta,

»repromaterijala«,

dakle onih

oblika

kontra­

angažmanom

u

squatterskim

»slobodnim

zonama«,

k u l t u r n o g naslijeđa koji su ( p o n e k a d u neprepoznatljivoj

zapravo sugerira kontrakulturnog aktera, po definicijama

formi) na raspolaganju novijim generacijama u njihovom

britanskih a u t o r a .

p r i s t u p u svijetu i d j e l o v a n j u , p r e u z i m a n j u i p r e o b l i k o v a n j u , o d u p o t r e b e »zvučnih entiteta« d o aktivnosti » e k o l o š k o g pokreta«. Ključne t e m e kontrakulture i danas su prisutne^ o s a m d e s e t i h se d o g o d i o revival »novih društvenih p o k r e t a « a devedesetih »druga psihodelička revolucija«. N o , s o b ­ z i r o m na osobine rock-kulture i načine kojima m l a d i ljudi

386

K o n t r a k u l t u r a je, uz s t v a r n o i svjesno n a s t o j a n j e p r e m a brisanju granice radnog i s l o b o d n o g vremena, o s o b n o g i p o l i t i č k o g , j a v n o g i p r i v a t n o g , uz o b n o v u z a b o r a v l j e n i h i »odbijenih« znanja, mitova i d u h o v n i h praksi, uz t e m e oslo­ b o đ e n j a i politiku identiteta m a r g i n a l n i h i stigmatiziranih g r u p a , i u z m n o g e d r u g e d i m e n z i j e k o j e s u g a j i l i »novi d r u -

387

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

štvemjaokreti« u g o d i n a m a n a k o n s e d a m d e s e t i h , istovre­ meno o s i g u r a t e ^

preuzeti su u najvećoj mjeri od američke teorije delinkven­ tne subkulture, gdje je subkultura zapravo grupna solucija

sredovanja u p o d r u č j u koji s o c i o l o g i j a o z n a č a v a s u b k u l -

na p r o b l e m , a p r o b l e m je l o c i r a n u klasnoj strukturi d r u ­

turnim, gdje d o b r i m d i j e l o m vlada »industrija s l o b o d n o g

š t v a . U z k o n c e p t »središnjih p r e o k u p a c i j a « i f u n k c i o n a l i s t i č -

vremena« i g d j e m l a d i , »unutar granica s v o g a . s l o h o d n o g

k o s m j e š t a n j e s u b k u l t u r e u niže s l o j e v e d r u š t v a , u z o s n o v u

v r e m e n a « , p r i h v a ć a j u i s t v a r a j u ž i v o t n e stilove,- a f e k t a e

koju su Mertonovi učenici ocrtali analizom vršnjačkih te

zajednice i identitete koji se ne g u b e p r e l a s k o m . j z s l o b o d -

statusno i mobilizacijski deprivilegiranih grupa, birmin­

nog vremena u » v r i j e m e « j k p j e j ^ ^

g h a m s k i a u t o r i s u d a l j e razvili k o n c e p t s u b k u l t u r e k a o

/

ili p o s l a

Koncept m o r a l n e panike jedan je od ključnih konce­

s i m b o l i č k e solucije, s i m b o l i č k o g razrješenja proturječnosti

pata sociologije subkulture, nastao unutar interakcionistič-

kolektivno doživljene u matičnoj klasnoj kulturi. O n i su

ke perspektive societalne reakcije, uz e l e m e n t e teorija o

sagledavali »strukturne b l o k a d e « (koje se za a m e r i č k u t e o ­

p o n a š a n j u ljudi u k a t a s t r o f a m a . K o n c e p t se p o k a z a o p l o d ­

riju p e d e s e t i h j a v l j a j u k a o b r a n e o s t v a r e n j u a s p i r a c i j a nižih

nim u detektiranju j e d n o g od tipičnih procesa u

kojem

slojeva), u kontekstu kapitalizma, pomičući se tako od Durk-

d o m i n a n t n a kultura reintegrira svoje vrijednosti o p t u ž i v a ­

heima M a r x u i stvarajući svoju p a r a d i g m u pristupa subkul­

n j e m » n a r o d n i h đ a v o l a « , što p r e d s t a v l j a p r e d v i d l j i v u k a ­

turi m l a d i h u k o j o j d o m i n i r a j u i n t e r p r e t a c i j e A l t h u s s e r o v i h i

rakteristiku o d n o s a v l a d a j u ć e kulture i subkultura m l a d i h

Gramscievih p o j m o v a . Birminghamska je tradicija znala

u o p ć e . O s i m C o h e n o v e , »klasične« studije o m o r a l n o j p a ­

p o s e g n u t i i za B a r t h e s o m , k a o i za d r u g i m n a s l i j e đ e m » k u l ­

nici k o j a j e » s t v a r a l a « m o d s e i r o c k e r e ( C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . ) ,

turnih studija« čije p o d r u č j e dijeli i o b o g a ć u j e , pa n a m je

ključni b i r m i n g h a m s k i autori također su razotkrivali stvara­

o s t a v i l a m n o g o i n s p i r a t i v n i h »čitanja« stila. T a k o j e H e b d i g e

nje »narodnih đavola« od m l a d i h crnih » m u g g e r a « ,

p r i s t u p i o s u b k u l t u r n o m stilu

pri

u

pet dimenzija:

namjerna

č e m u se p o n o v o razobličuje proces »društvene proizvodnje

k o m u n i k a c i j a , b r i c o l a g e , revolt, h o m o l o g i j a i značenjska

vijesti« i m e h a n i z a m m e d i j s k o g s u g e r i r a n j a s o c i j a l n o g k o n ­

praksa. Umjetnost i životnost (makar simboličkog) p r e o ­

s e n z u s a . ( H a l i i sur. 1 9 7 8 . , p r e m a T h o m p s o n , 1 9 9 8 . ) S

kretanja svog p o d r e đ e n o g p o l o ž a j a u društvu, načini stva­

obzirom

kulturne promjene

ranja »buke« i smetnje, izazova v l a d a j u ć e m » s i m b o l i č n o m

k o j e s t v a r a j u u v j e t e z a B e c k o v o » d r u š t v o rizika«, T h o m p s o n

redu«, širina spektra »suprotne uniformnosti« koji uključuje

(1 9 9 8 . ) p r o š i r u j e k o n c e p t F o u c a u l t o v i m u v i d i m a u d i s k u r z i v ­

d i s t a n c u , p o n e k a d a u t o r e f l e k s i j u i različite r a z i n e a r t i k u l a ­

ne i r e g u l a t o r n e prakse koje se tiču seksualnosti, aktualizi­

cije, to su neki od e l e m e n a t a koji n e s u m n j i v o p r i p a d a j u

rajući koncept m o r a l n e panike u p o d r u č j i m a reakcije društva

onim

n a sex, A I D S , ženske š k v a d r e , i » n o v o o t k r i v e n e « rizike p o v e ­

koje nalazimo širom Europe. Poznavanje detalja na kojima

z a n e s p r o b l e m o m nasilja n a d d j e c o m . T h o m p s o n o v a je

s e s u b k u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u stil p r e p o z n a j u , o m o g u ć u j e

sociologija m o r a l n e panike otkrila nove aktere m o r a l n o g

kredibilitet H e b d i g e u , Willisu, Clarkeu i d r u g i m a u t o r i m a ,

poduzetništva u kontekstu z a p a d n o g društva devedesetih.

bez obzira na to d i j e l i m o li s n j i m a klasnu determiniranost

na strukturne,

tehnološke i

Birminghamska škola označava najproduktivniju g r u ­ pu autora u o v o m području. Temelji definicije subkulture

388

općim

karakteristikama

dijela

subkulturnih

grupa,

i p e r s p e k t i v u u k o j o j se d o s e g s u b k u l t u r e m o ž e u č i n i t i » s a ­ mo simboličkim« i razočaravajućim u p o g l e d u p r o m j e n e

38g

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

klasnih o d n o s a . Subkulturni su akteri, u b i r m i n g h a m s k o j

S a r a h T h o r n t o n d o b r o ilustrira p o m a k o d »subkultur­

Školi, d o b i l i p u n o više s a m o s v i j e s t i i s p o s o b n o s t i , a r t i k u l i ­

nih studija«; tijekom četverogodišnjeg istraživanja klupske

r a n o g o d b i j a n j a k o j e u k l j u č u j e s l o ž e n i j e o p e r a c i j e (protiv

kulture i raveova, oslanjajući se na B o u r d i e u a , opisala je

čega je S. C o h e n protestirao tvrdeći da »klincima d a j e m o

» s o c i j a l n u l o g i k u s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a « z a što j o j j e n e o p ­

p r e v e l i k teret k o j i o n i n a s v o j i m l e đ i m a n e m o g u nositi«),

h o d n o bilo promisliti i odrediti p o j a m »mainstreama«. M e ­

n e g o što s u t o i m a l i u i n t e r p r e t a c i j a m a » d e l i n k v e n t n e s u b ­

đ u t i m , H e b d i g e o v e d i h o t o m i j e , višestruka suprotstavljanja

kulture«, ali su i s t o v r e m e n o , k a o akteri s i m b o l i č k e solucije

» a v a n g a r d e protiv b u r ž o a z i j e , p o d r e đ e n o g p r o t i v d o m i n a n t ­

(pa i s v o j e v r s n e o p s t r u k c i j e v l a d a j u ć e g s i m b o l i č k o g p o r e t k a )

n o g , subkulture protiv m a i n s t r e a m a « , tvore »redoviti ideal

svedeni na n e m o g u ć n o s t »stvarne p r o m j e n e « i ukotvljenost

k o j i s e m r v i k a d g a s e p r i m i j e n i n a historijski s p e c i f i č n e

u klasnoj strukturi z a t v o r e n o g društva.

g r u p e m l a d i h « . ( T h o r n t o n , 1 9 9 5 . , str. 9 3 . ) T h o r n t o n j e a n a ­

Lawrence Grossberg, kao predstavnik američkih kul­

lizirala i d r u g e k o n c e p t e britanske s o c i o l o g i j e subkulture,

turnih studija koje d o b r i m d i j e l o m nastavljaju tradiciju bri­

pokušavajući

tanskih, prigovorio je birminghamskim autorima zbog foku-

autori p o p u t H e b d i g e a zastupaju polaritet u kojem sa su­

pronaći

određenja

»mainstreama«.

Tako

siranja na s u b k u l t u r e i n j i h o v e stilove u n u t a r j a s n i h g r a n i c a i

p r o t n e s t r a n e s u b k u l t u r e i » d c v i j a n t n e a v a n g a r d e « stoji

v a n j s k i h o b i l j e ž j a , š t o o s t a v l j a izvan a n a l i z e v e ć i b r o j m l a ­

d o m i n a n t n a kultura i buržoaska ideologija. Geoff M u n -

d i h koji č i n e sličnu s c e n u , o n u k o j a s e n a z i v a , p r i m j e r i c e ,

g h a m , slično k a o i A. M c R o b b i e , subkulturi i devijantnoj

» r o c k - k u l t u r o m « , g d j e veći b r o j l j u d i s u d j e l u j e u r i t u a l i m a i

avangardi suprotstavljaju m a s o v n u kulturu i komercijalnu

svoje afektivne zajednice oblikuje oslanjajući se na stilove

i d e o l o g i j u (koju je M c R o b b i e prikazala u n o v o m svjetlu,

rock glazbe, n i k a d ne povlačeći tako radikalnu crtu zatva­

naglašavajući kako »mainstream« komercijalnih diskoteka

r a n j a u p r e c i z n o o d r e đ e n e stilske k a t e g o r i j e i o b i l j e ž j a . T a j

nudi m o g u ć n o s t i kreativne ekspresije, kontrole i o t p o r a za

prigovor je o p r a v d a n , i aktualan u o v o m radu z b o g p o ­

djevojke i žene). Svojoj shemi »značenja m a i n s t r e a m a « u

s t o j a n j a r o c k k u l t u r e i r o c k p u b l i k e u H r v a t s k o j , i z v a n čvrsto

britanskoj sociologiji Thornton pridodaje Simona Fritha,

definiranih subkulturnih g r u p n i h pripadnosti, a sa sličnim

koji je strani » m a s o v n e kulture i k o m e r c i j a l n e i d e o l o g i j e «

»središnjim p r e o k u p a c i j a m a « , strukturama osjećaja, i n a ­

( p o p r a d n i č k e klase) s u p r o t s t a v i o r o c k s r e d n j e k l a s e , š t o

č i n o m života koji svjedoči o svijetu subkulturnih afilijacija

Thornton imenuje studentskom kulturom i obrazovanom

bez j e d n o z n a č n e p r i p a d n o s t i n e k o m o d p r o f i l i r a n i h p u n -

a v a n g a r d o m . Stephen Evans, u s v o m r a d u o klupskoj k u l ­

kerskih, heavy-metal, dark, hipi, i ostalih identiteta.

turi Sheffielda, t a k o đ e r m a i n s t r e a m o m o d r e đ u j e k o m e r c i ­

Devedesete g o d i n e d o n o s e nove aktere, prvenstveno »rave k u l t u r u « , a l i i n o v e p r i s t u p e , koji (često n a p r i m j e r u s a m o g ravea) o d b a c u j u m n o g e ključne-postavke birming j i a m s k e J & o j e _ D i c k H e b d i g e j e , još prije v e ć i n e kritika k o j e su

njegovom

pristupu

upućene,

djelomično

promijenio

p e s p e k t i v u , p r i h v a ć a j u ć i d i o t r a d i c i j e » p o s t m o d e r n e kritike« i opraštajući se od ideje »kulture o t p o r a « . 3QO

jalnu kulturu diskoteka koje puštaju p o p (top 40) hitove za m l a d e iz radničke klase koji ranije n a p u š t a j u š k o l o v a n j e , a njima suprotstavlja alternativu, p o d z e m n i j a mjesta na k o ­ jima uz najnovije eksperimente s g l a z b o m u g l a v n o m plešu studenti. Zastupajući ideju pluralnosti subkultura i p r o m a ­ trajući »mainstream« k a o »skup subkultura«, T h o r n t o n ne želi, p o p u t G r o s s b e r g a , odbaciti važnost p o j m a - u p r a v o

39

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

je njeno istraživanje p o k a z a l o koliko je pozicioniranje s p r a m

voriti o » s c e n a m a « , » g o m i l a m a « , » n e f o r m a l n i m g r u p a m a « ,

»mainstreama« ključno u stjecanju subkulturnog kapitala.

»plemenima«, »kulturama«, »škvadrama«, »afektivnim zajed­

Dakle, k a o koncept u sociologiji kulture, »mainstream« se

n i c a m a « , a d a p o n e k a d g o v o r i m o o istoj ili s l i č n o j s t v a r i .

smatra n e p r i m j e r e n i m , ali j e o n i s t o v r e m e n o m o ć a n n a č i n omladinskog

zasnivanja

socijalnog

svijeta,

dokazivanja

kulturne vrijednosti i potraživanja subkulturnog kapitala.

Problemi s kojima završava posljednje poglavlje socio­ logije subkulture, gdje se p o n o v o propituju osnovni poj­ m o v i i kritički v r e d n u j e p r e t h o d n a t r a d i c i j a , p r e d s t a v l j a l i s u

Promjena perspektive u o d n o s u na b i r m i n g h a m s k u

i početak dijela o subkulturama (urbanim plemenima) u

tradiciju o g l e d a se i u d r u k č i j e m p r o b l e m a t i z i r a n j u p o j m a

H r v a t s k o j . O d č i k a š k e š k o l e , p a sve d o d a n a š n j i h » p o s t -

razlike. D o k je razlika k a o takva m o g l a sugerirati o t p o r

-subkulturnih« studija, postoje teorijske cjeline, koncepti i

konformiranju i p o d v r g a v a n j u , te funkcionirati k a o devija­

d i j e l o v i p r i s t u p a k o j i nisu p r o t o k o m v r e m e n a i m i j e n a m a

c i j a i d i s i d e n s t v o , k a o » d o b r a p o sebi« u n u t a r p o g l e d a k o j i

društva postali neupotrebljivi. U n u t a r istraživanja subkul­

p r i r o d u m o ć i vidi u n a s t o j a n j u p r e m a » k o n s e n z u s u « ili » h e ­

turnih g r u p a u Hrvatskoj, g o t o v o svaki p e r i o d g l a v n i h so­

gemoniji«, dotle danas, u postindustrijskom društvu, potro­

c i o l o š k i h t e o r i j a m o g a o j e biti a k t u a l i z i r a n ; prvi r a d o v i o

šači su poticani da se individualiziraju, a o p e r a c i j e m o ć i

» š k v a d r a m a s u g l a ulice«, kasnija istraživanja » g a n g kul­

favoriziraju klasifikaciju i s e g r e g a c i j u , pa je politika razlike

ture«, teorija etiketiranja, kontrakulturna tradicija, koncepti

p r o b l e m a t i č n a , i primjerenije se izražava k a o d i s k r i m i n a ­

m o r a l n e p a n i k e , b i r m i n g h a m s k o d e k o d i r a n j e stilova i »so­

cija i distinkcija.

c i o l o g i j a rocka«, te »ekspresije identiteta« d a n a š n j i h » h o r i ­

Kag^štcL^ociologija subkulture započinje bez s a m o g

z o n t a l n i h p r i č a « , svi m o g u biti p r e p o z n a t i u s t v a r n o s t i i p r i ­

p o j m a subkulture, t a k o s e čini d a d a n a s n a o d r e đ e n i n a ­

mjerenim pristupima fenomenu štemera, šminkera, hašo­

čin »završava«, o d n o s n o b a r e m dolazi u fazu k a d a p o j a m

m a n a , punkera, hard-coreovaca, rockabillycara, darkera,

s u b k u l t u r e n e m o ž e više biti » h i p o t e z a p o sebi« ( k a o u s l u ­

n o g o m e t n i h huligana, metalaca, noisera, ravera i m n o g i h

č a j u » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « ) p a n e s t a j e , ili r a v n o p r a v n o

d r u g i h » u r b a n i h b r i j a č a « , o n i h k o j i t v o r e istu s c e n u , n e iz­

d i j e l i svoj p o l o ž a j s d r u g i m p o j m o v i m a . N o , t o n e z n a č i d a

r a ž a v a j u ć i j a s n o o m e đ e n u stilsku p r i p a d n o s t ili k o m b i n i ­

n e s t a j e svijet ž i v o t n i h s t i l o v a i a d o l e s c e n t s k i h s i m b o l a i d e n ­

r a j u ć i više n j i h z a j e d n o .

titeta, o n a j Parkov u r b a n i »laboratorij«, a z a p r a v o riznica

U Hrvatskoj, u s p e c i f i č n o m d r u š t v e n o m kontekstu koji

podataka o akterima, o d n o s i m a , »strukturama osjećaja«,

o b u h v a ć a p e r i o d s o c i j a l i z m a , krize s i s t e m a » s a m o u p r a v n e «

»značenjskim p r a k s a m a « , o p r o s t o r i m a života i o b l i c i m a n j e ­

k o m b i n a c i j e tržišta i » k o m a n d n e e k o n o m i j e « j e d n o p a r t i j s k e

govih urbanih posredovanja. Upotreba pojma subkultura

v l a s t i , r a t a i p r o m j e n a k o j e d o n o s e »tranzicijski« p e r i o d ,

ovisi o t e o r i j s k i m p o l a z i š t i m a p o j e d i n i h a u t o r a , i r a s p r a v a

s u s r e ć e m o brojne subkulture m l a d i h , subkulturne stilove i

koja se vodi o njegovoj primjerenosti s a m o o b o g a ć u j e so­

identitete kakvi, na sličan n a č i n , postoje i na Z a p a d u . N a ­

c i o l o g i j u , jer s e z a s n i v a n a i s t r a ž i v a n j u s l i č n i h ili istih f e ­

šoj sociologiji (dijelom i z b o g kasnijeg početka istraživanja

n o m e n a , a o n o što p r i d o n o s i s o c i o l o š k o m r a z u m i j e v a n j u

i p r o m i š l j a n j a d o m a ć e s u b k u l t u r e ) nije t r e b a o t o l i k i v r e m e n ­

o d n o s i s e n a s a d r ž a j i s t r a ž i v a n j a , n a život g r u p a i i n d i v i d u a ,

ski p u t u k o j e m s o c i j a l n a t e o r i j a d o b i r m i n g h a m s k e p a r a ­

t e n j i h o v o s t v a r a n j e ili p o d n o š e n j e s v i j e t a , p a m o ž e m o g o -

d i g m e i o d nje p r e m a a m e r i č k i m k u l t u r n i m s t u d i j a m a s t v a r a

3Q2

393

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

i proširuje p o j a m subkulture od vršnjačkih škvadri i »bandi«

nim pravcima i pripadnim s i m b o l i m a . N o , vrlo često se uz

teritorijalnih o k u p l j a n j a m l a d i h iz o d r e đ e n i h slojeva društva

g l a z b u v e ž u i - d r u g i e l e m e n t i p a j e g o t o v o s v a k i stil v i š e d i -

( » z a j e d n i c e niže k l a s e « ) , p r e k o »sustava v r i j e d n o s t i « i s u b ­

m e n z i o n a l a n . O n i k o j i m a g l a z b a nije p r i m a r n a u i z g r a d n j i

kulture k a o »simboličke strukture«, p o l j a d j e l o v a n j a zna-

stila ( š m i n k e r i , š t e m e r i , n o g o m e t n i h u l i g a n i , skateri) n i s u

č e n j s k i h p r a k s i , d o širih »rock f o r m a c i j a « i » a f e k t i v n i h a l i ­

o d n j e o d v o j e n i , n e g o sve više u k l j u č u j u g l a z b u u s v o j e

jansi«. G r o s s b e r g o v o š i r e n j e H e b d i g e o v i h p o j m o v a u n a ­

r i t u a l e , p o s u đ u j u ć i ( k a o u s l u č a j u n a s t a n k a stila n o g o m e t ­

šim uvjetima p o k a z a l o bi se k a o nužna posljedica uvaža­

nih huligana) i d r u g e e l e m e n t e konstituiranja i m a g e a , iz

vanja rezultata istraživanja; bez obzira na »vizualni d o j a m «

»rock-kulture« i srodnih glazbenih (sub)kultura.

i druge aspekte zavodljivosti koja sociologa m o ž e natjerati na istraživački p l a n o b u h v a ć a n j a profiliranih, vidljivih sub­ kulturnih stilova, već i prva razina p r o m a t r a n j a , bez su­ djelovanja, pokazuje da određeni akteri dijele i zajednički stvaraju vlastitu s c e n u , pri č e m u g r a n i c e stila i o b a v e z a » u n i ­ f o r m i r a n o s t i « nisu n e p o m i č n e , n e g o č e s t o u k l j u č u j u a k t e r e koji izmiču j e d n o s t a v n o m s u b k u l t u r n o m svrstavanju. Raznovrsnost i heterogenost aktera ne isključuje m o ­

J e d a n o d p r v i h c i l j e v a o v o g r a d a (istraživanja) b i o j e pokušaj rekonstrukcije stilova i identiteta u posljednjih d v a ­ desetak g o d i n a , u skladu s o p ć i m određenjima subkulture i o g r a n i č a v a n j e m na subkulturu m l a d i h . Pokazalo se da m l a d i ljudi, bilo na osnovi poznatih i priznatih područja d o m i n a n t n e k u l t u r e ( k a o što j e n o g o m e t n o n a t j e c a n j e ) , b i l o na osnovi p o d z e m n i j i h , generacijskih sfera u koje d o m i n a n t n a kultura također intervenira (dobar primjer je

gućnost stvaranja zajedničkih nazivnika, i sociološko istra­

rock-kultura), aktivno prihvaćaju postojeći, makro i mikro

živanje treba pokazati k a k o se ti »zajednički

m e d i j i m a p o s r e d o v a n i »repromaterijal« (od »zvučnih enti­

nazivnici«

stvaraju i o d r ž a v a j u , mijenjaju i miješaju. Sociološko n a ­

teta« d o d r u g i h » k u l t u r n i h p r o i z v o d a « ) i s t v a r a j u s v o j e ž i ­

slijeđe iz o v o g p o d r u č j a , primijenjeno na situaciju u Hrvat­

votne stilove koje n a z i v a m o subkulturnim u o n o j mjeri u

s k o j , s v j e d o č i o a k t u a l n o s t i v e ć i n e t e o r i j a i k o n c e p a t a , bez

k o j o j se razlikuju od uže i šire roditeljske kulture. »Devijacija«

o b z i r a što p o k r i v a j u v e ć i v r e m e n s k i p e r i o d u n u t a r k o j e g a

ili » n e p r i h v a t l j i v o s t « m o ž e b i t i o d m a h u o č l j i v a , a l i s u b k u l -

je z a p a d n o društvo doživjelo strukturne p r o m j e n e od i n d u ­

t u r n i m a p o s t a j u i o n e g r u p e k o j e p r e u z i m a j u neki » n e p r o -

strijskih d o p o s t i n d u s t r i j s k i h o b l i k a , a t o g o v o r i o p a r a l e l ­

blematičan« sadržaj posvećujući mu se na »problematičan«

n i m svjetovima, o hrvatskoj (sub)kulturnoj stvarnosti koja

n a č i n , u l a ž u ć i u n j e g a vlastite strasti i p r e o b l i k u j u ć i z n a č e ­

sociologu nameće distanciranje od ekonomskog determi­

n j a s o b z i r o m n a p r o c e s s t v a r a n j a v l a s t i t o g stila, i d e n t i f i k a ­

nizma. Rekonstrukcija subkulturnih stilova i identiteta u H r ­

ciju i g r u p n u pripadnost.

vatskoj od 70-ih do 9 0 - i h o m o g u ć u j e uvid u d i n a m i č n o p o d r u č j e kulturnih praksi a d o l e s c e n t s k o g svijeta života, u obilježenost tog

područja

socioekonomskim

kontekstom

u ž e i šire r o d i t e l j s k e k u l t u r e , a l i i u n e s v o d i v o s t s u b k u l t u r e m l a d i h na bilo koji j e d n o z n a č a n n a č i n , k a k o »izvana«, ta­ k o i »iznutra«. V e ć i n a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a o b r a đ e n i h u o v o m r a d u z a s n i v a s e n a g l a z b i i svoj i d e n t i t e t p o s r e d u j e g l a z b e -

3Q4

H a š o m a n i , šminkeri i štemeri, koji obilježavaju d r u g u p o l o v i c u i kraj s e d a m d e s e t i h , m o g u biti p r o m a t r a n i k a o konkretni akteri, konkretne škvadre i pojedinci u vremenu i p r o s t o r u , ali i k a o »simboličke strukture«. D o k konkretni akteri nestaju s pozornice, i novi kontekst s n o v i m akterima o m o g u ć u j e n o v e e l e m e n t e p o s r e d o v a n j a , o n o što j e u b i t i simboličkog sustava (šminkerskog, štemerskog, h a š o m a n -

395

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

skog) na različite n a č i n e ostalo je prisutno t i j e k o m cijelog

biti p o n o v l j e n n a a d o l e s c e n t s k o j sceni ž i v o t n i h s t i l o v a . O n i

r a z d o b l j a , d o d a n a s . Šminkeri pri t o m e predstavljaju naj-

su, i a k o stidljivo, počeli s i n t e r v e n c i j a m a (koje su naslijedili

fluidnijeg aktera, i šminkerske obrasce m o ž e m o naći u n u t a r

od hipijevske tradicije) u t r a d i c i o n a l n e o b l i k e » m u š k o g « i

g o t o v o s v a k o g s t i l a , d o k b i m i j e n e »čiste š m i n k e « t r e b a l o

» ž e n s k o g « i z g l e d a i stvorili p r v e o t p a d n i č k e m o d e l e s u b k u l ­

pažljivo analizirati i propitivati u zasebnim istraživanjima.

t u r n o g o t k l o n a o d d o m i n a n t n e s t v a r n o s t i , k o j i s u bili n e r a ­

P r o b l e m o d r e đ e n j a š m i n k e r s k o g stila m o ž e s e p o j e d n o s t a ­

zumljivi roditeljskoj kulturi.

viti a k o g a v e ž e m o u z g l a z b u , a l i t o n e m o ž e biti o p ć e

Š t e m e r i su i m a l i s v o j e » z l a t n o d o b a « u š e z d e s e t i m i

određenje, n e g o s a m o prikaz trendova p o p u l a r n i h u o d ­

s e d a m d e s e t i m , ali

r e đ e n o m p e r i o d u na o d r e đ e n o j sceni, gdje je u šminker­

sredinom osamdesetih o m o g u ć i l o je značajna ispoljavanja

s k o m m e n t a l i t e t u d a sluša » o n o što j e in«. O s i m što s e

»strasti p r e m a frci«, č e m u s e d i o š t e m e r a p r i k l j u č i o s u d j e l u ­

m o r a n a z n a č i t i o k o j e m v r e m e n u i p r o s t o r u se g o v o r i u

jući u m a s o v n i m t u č n j a v a m a i n e r e d i m a , u k l j u č u j u ć i i o n e s

s l u č a j u p o j e d i n o g a k t e r a , jer t o p o j a š n j a v a m n o g o u p r i ­

p o l i c i j o m , k o j e d a l e k o n a d i l a z e s l i č n a iskustva i z p r o š l o s t i .

mjeru o d n o s a »šminke« i glazbenih stilova, za p o o p ć e n i

S t e m e r s k i stil t a k o đ e r o s t a j e p r i s u t a n , i a k o s a z n a t n i m r a ­

g o v o r o šminkerima m n o g o je važnije uočiti stalnu z a o ­

zlikovanjem aktera u pojedinim periodima, kako s obzirom

kupljenost vlastitim k o d o v i m a sugestije s o c i j a l n o g statusa.

na p r o m j e n e u »unutarnjem« štemerskom krugu (principi,

P r o b l e m i k o j i s e k o d o d r e đ e n j a š m i n k e r a j a v l j a j u slični s u

p o n a š a n j e ) t a k o i s o b z i r o m na p r o m j e n e koje nastaju

d a n a š n j i m p r o b l e m i m a o d r e đ e n j a » m a i n s t r e a m a « , i teze o

p r e u z i m a n j e m d o t a d a š n j i h » v a n j s k i h « (»tuđih«) o b i l j e ž j a i

pluralnosti »mainstreama« kao skupa subkultura potvrđuju

u k l j u č e n j e m novih sadržaja u unutar-štemerski krug (glaz­

se d i j e l o m i u o v o m r a d u , z b o g m o g u ć n o s t i smještanja

b a , i m a g e , d r o g e itd.).

s t v a r a n j e stila n o g o m e t n o g h u l i g a n a

š m i n k e r a u više r a z n o l i k i h s t i l o v a , č e m u se p r i d r u ž u j e p e r c e p ­

Punk a k t e r i , n a s a m o m k r a j u s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m

cija d r u g i h s u b k u l t u r n i h aktera o š m i n k e r i m a k a o p a r a d i g ­

o s a m d e s e t i h , predstavljaju prve d o m a ć e aktere koji rock-

matskom primjeru »mainstreama«. N o , krajem sedamde­ setih, u kontekstu o d n o s a s h a š o m a n i m a i š t e m e r i m a nije riječ s a m o o s i m b o l i č k o j strukturi, n e g o o k o n k r e t n o m a k t e r u k o j i se » i g r a s o c i j a l n o g s t a t u s a « u d i s k o t e c i i d r u g i m p r o ­ storima, uz d j e l o m i č n o subkulturni n a č i n stvaranja stila, druženja i p r o v o đ e n j a subotnjih rituala.

-kulturu m a s o v n o koriste za izravni i aktivni o d n o s p r e m a d r u š t v u , s p a j a j u ć i p o k r e t » p o v r a t k a u g a r a ž e « i protest p r o t i v »udaljavanja izvođača i publike« s otvorenom kritikom po­ litičkog i društvenog sistema. N a k o n kraćeg perioda p o ­ č e t k a » n o v o g v a l a « (koji je s j e d n e s t r a n e k r i t i č a n i k r e a t i ­ v a n , te p r i h v a ć e n z b o g » u m j e t n i č k o g d o j m a « , a s d r u g e se

H a š o m a n i ć e »ostati p r i s u t n i « , i a k o p o n e k a d n e v i d l j i ­

o s l a n j a na p o p u l a r n i j e o b l i k e izraza i biva p r i h v a ć e n u ši­

v i , jer taj s u b k u l t u r n i stil u sebi n o s i d o b a r d i o p e r i o d i č n o

r e m k r u g u ) u k o j e m su p u n k e r i bili i z m i j e š a n i s d r u g i m

obnavljajućih uporišta rock-kulture, a neke dijelove hašo­

a k t e r i m a , i to p r v e n s t v e n o u m e d i j s k i m i n t e r p r e t a c i j a m a ,

m a n s k o g i m a g e a preuzeli su i zadržali m e t a l c i , k a o i d r u g i ,

o n i u b r z o , p r o p o r c i o n a l n o v l a s t i t o m o d v a j a n j u o d šire p r i ­

suvremeni akteri rock scene. S o b z i r o m na usidrenost ve­

h v a ć e n o g » n o v o g v a l a « , stječu status m a r g i n a l n e i r a d i k a l n e

ć e g d i j e l a o b i l j e ž j a stila u svijetu g l a z b e , h a š o m a n i p r e d ­

subkulture koja povremeno,

s t a v l j a j u m o d e l s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a k o j i ć e više p u t a

d o ž i v l j a v a svoj r e v i v a l .

396

kao sredinom devedesetih,

397

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

S r e d i n o m o s a m d e s e t i h n a s t a j e niz s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ,

h o l itd..) D o k r a j a o s a m d e s e t i h p r o c e s f r a g m e n t a c i j e , k a o

k o j i , s j e d n e strane g o v o r i o » n o v o m o t p a d n i š t v u « i s p a j a n j u

i m i j e š a n j a stilova i n a s t a j a n j a n o v i h , g o v o r i o r a z g r a n a t o j

s t i l o v a , a s d r u g e o f r a g m e n t a c i j i . I s t o v r e m e n o se o d v i j a o

subkulturnoj sceni na kojoj

p r o c e s u k o j e m j e b i l o sve teže p r e p o z n a t i p r i p a d n i k e n e ­

» n o i s e « s i m b o l i z i r a j u n o v e i d e n t i t e t e , n o i s t o v r e m e n o s e niz

k o g p a r t i k u l a r n o g stila, i o n a j proces koji je svaki d e t a l j ,

identiteta i k o m b i n a c i j a pojavljuje u »koalicijskim« oblici­

p o p u t b o j e v e z i c a ili n a č i n a n a k o j i j e k o š u l j a v e z a n a o k o

ma »afektivnih saveza«. U o č i rata, d j e l o v a n j e m »Galerije

struka, učinio bitnim i selekcijskim obilježjem. To je p e r i o d

ESCE«, s t v o r e n a j e i n t e g r a t i v n a t o č k a d o b r o g d i j e l a a l t e r ­

u kojem navijači dovršavaju proces izgradnje subkulturnog

nativne scene i raznovrsnih, v e ć i n o m o t p a d n i č k i h , protest­

stila, s m j e š t a j u ć i s v o j u k u l t u r u d a l j e o d r o d i t e l j s k e , n a p o ­

nih (kao i onih s »umjetničkom legitimacijom«) subkul­

z o r n i c u u r b a n i h stilova života na k o j o j su i s u b k u l t u r e m l a d i h .

turnih stilova života. Jedan od ključnih aktera te scene,

O n i preuzimaju muškost, alkohol i kompeticiju, iz roditeljske

z a g r e b a č k i b a n d »Sexa«, s v o j i m o d l a s k o m u N i z o z e m s k u i

pojmovi

p o p u t » g a r a g e « ili

k u l t u r e , stilizirajući i r i t u a l i z i r a j u ć i o b r a s c e p o n a š a n j a , n a ­

tamošnjim susretom sa squatterskom scenom o m o g u ć u j e

s l j e đ u j u ć i š t e m e r s k u a g r e s i v n o s t , ali n e g u b e ć i u p o t p u n o s t i

»studiju slučaja« iz koje se vidi k a k o f u n k c i o n i r a sistem

ni drukčije, duhovite i m n o g o mekanije oblike ekspresije

etiketiranja i p r o v o đ e n j a političke korektnosti na dijelu

koji g o v o r e o ljubavi, iskazujući p o n e k a d lucidne p r i m j e r e

»alternativne scene« squattiranja i specifičnog političkog a n ­

( a l t e r n a t i v n o g ) kazališta n a t r i b i n a m a . U d e v e d e s e t i m a , n a ­

gažmana.

vijači u kontekstu p r o m j e n e i m e n a » D i n a m u « postaju i p o ­ litički, o p o r b e n i akter, k o j e m predsjednik države piše pi­ s m a , i k o j e g z a h v a ć a r e p r e s i j a k a o i p o d r š k a šire j a v n o s t i (donekle ambivalentna zbog akter n o g o m e t n o g

iskazanog

huliganizma

nasilja)

postaje simbol

u

kojoj

urbanog

o t p o r a retradicionalizaciji društva. Darkeri su bili u z r o k o m relativno kratke, ali snažne k a m p a n j e m o r a l n e p a n i k e . O n i s u »preplašili« d i o r o d i t e l j s k e k u l t u r e s v o j i m b i j e l i m l i c i m a , c r n o m b o j o m i o p ć e n i t o i m a g e o m koji je, k a o r e c i m o i h a š o m a n s k i , h e a v y - m e t a l ili p u n k e r s k i , b i l o t e ž e o d č i t a t i k a o »svog« p o s e b n o o n i m m o r a l n i m p o d u z e t n i c i m a k o j i strepe od drukčijeg k a o t a k v o g , i od netradicionalnih s p o l ­ nih uloga. Rockabillycari n a m pokazuju kako je od šezde­ setih d o o s a m d e s e t i h r a n a r o c k - k u l t u r a o s t a v i l a t r a g a u d r u š t v u stvorivši u v j e t e ( g e n e r a c i j s k e i u r b a n e ) u k o j i m a r o c k a b i l l y stil nije b i o » d r u š t v e n o n e p r i h v a t l j i v « , o s i m u d i ­ m e n z i j a m a k o j e s e n e t i č u s a m o g stila n e g o o p ć i h m j e s t a s u k o b a a d o l e s c e n a t a i o k o l i n e (ocjene, izlasci, seks, a l k o -

3Q8

.Prisutnost s u b k u l t u r n e s c e n e n a s p e c i f i č a n n a č i n s e osjetila u d o b a rata, k a d a sudjelovanje dijela te u r b a n e scene u obrani označava definitivni ulazak d o n e d a v n o ot­ p a d n i č k i h , n e p r i h v a t l j i v i h f r i z u r a i s i m b o l a u sve d o m o v e , p u t e m m e d i j s k e s l i k e , što j e niz r o d i t e l j a p o t a k l o n a » j a v n a ispričavanja«. M e đ u t i m , takav period m o g a o je trajati sa­ m o p a r m j e s e c i , jer u s i t u a c i j i k a d a n e m a e k s t r e m n e s i t u a ­ c i j e p o p u t r a t a , više ili m a n j e u o b i č a j e n a d i s t a n c a s u b k u l ­ ture i d o m i n a n t n e kulture p o n o v o se uspostavlja. R a z d o b l j e n a k o n rata karakterizira n a s t a n a k rave s c e n e , koja je od prvih, manjih okupljanja dosegla masovnost r o c k - k u l t u r e , m j e r e n u d e s e c i m a t i s u ć a , i k o j a je u b r z o u n u t a r s e b e s t v o r i l a n o v e p o d s t i l o v e . Rave j e n a g l a s i o h e d o n i z a m i r i t u a l , ples i t r a n s , i m a o je s v o j e b o j e i o b i l j e ž j a , a l i i v e l i k u otvorenost za raznolikost o d i j e v a n j a . Rave kultura predsta­ vlja nastavak psihodeličkog pokreta iz d o b a kontrakulture, a zbog upotrebe droge odnos s dominantnom kulturom č e s t o i m a o b l i k m o r a l n e p a n i k e i r e p r e s i j e . Raveri s u , n a k o n

399

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

z a v r š e t k a f a z e v e l i k i h o k u p l j a n j a (što j e u z r o k o v a n o r a z l o z i ­

n o k o a l i c i j s k u ) s u b k u l t u r u m l a d i h k o j o j j e još u v i j e k g l a z b a

m a u n u t a r s c e n e , a l i i p r i t i s c i m a o k o l i n e ) stvorili niz m a n j i h

m e đ u temeljima scene.

scena i priključili se procesu profiliranja zasebnih stilova,

D a k l e , o d kraja s e d a m d e s e t i h d o p r e d kraj d e v e d e ­

koji o b i č n o k a d b u d e d o v r š e n , z a p o č i n j e ( p o n e k a d i prije

s e t i h , u H r v a t s k o j je n a s t a l o , i na r a z l i č i t e n a č i n e o s t a l o

n e g o j e p r o c e s i n d i v i d u a l i z a c i j e p r a v c a završio) s » n o v o m

prisutno, petnaestak subkulturnih stilova, m e đ u k o j i m a su

i n t e g r a c i j o m « . S r e d i n u d e v e d e s e t i h karakterizira revival p u n k /

m n o g i , u p e r i o d i m a vlastitog najvećeg narastanja, u Z a ­

hard-core subkulture, koja sada, u uvjetima zagarantira­ n o g m i n i m a l n o g i n s t i t u c i o n a l n o g o k v i r a z a (vlastitu) p o l i ­ t i č k u , i d e j n u i d r u g u različitost (bez o b z i r a n a s t i g m a t i z a c i j u i represiju), jednim svojim d j e l o m sudjeluje u anarhističkim, feminističkim, vegetarijanskim, squatterskim i d r u g i m inicija­ t i v a m a k o j e s u u vezi s p u n k / h c s c e n o m o d n j e n i h p o č e ­ t a k a u svijetu. Politiziraniji d i o subkulturnih g r u p a na su­ p r o t n o j strani t r a d i c i o n a l n o g p o l i t i č k o g s p e k t r a (za taj »spek­ tar«, z a » l i j e v o - d e s n i « o k v i r p r o s u d b e n a š e i s t r a ž i v a n j e p o ­ kazuje da je najvećim dijelom n e p l o d a n za analizu i vred­ novanje djelatnosti subkulturnih grupa i simbola) predstav­ ljaju skinheadsi koji u svojoj trećoj generaciji u Z a g r e b u stvaraju e k s t r e m n o d e s n o jezgro koje u p o t p u n o s t i slijedi o b r a s c e p o n a š a n j a z a p a d n i h »nazi-skinsa«. D e v e d e s e t e su i g o d i n e u k o j i m a c r t a č i g r a f i t a (»vvriteri«) p o p r v i p u t s t v a ­ r a j u s c e n u k o j o j s u g r a f i t i p r i m a r n i izvor stila. D o s a d a s u g r a f i t i bili s v o j e v r s t a n » s u b k u l t u r n i i z l o g « , g d j e s m o bili svje­

g r e b u m o g l i okupiti tisuće m l a d i h . Poznavanje te scene n a v o d i n a o p r e z pri b i l o k a k v i m g e n e r a l i z a c i j a m a , jer u n u ­ t a r o k v i r a iste g r u p n e (stilske)

pripadnosti nailazimo na

različite aktere, pa p o j a m , r e c i m o , p u n k e r a , znači sasvim nešto d r u g o p o č e t k o m osamdesetih n e g o petnaest g o d i n a k a s n i j e , k a o što u i s t o m v r e m e n u n a l a z i m o različite o r i ­ j e n t a c i j e n a istoj ( p u n k e r s k o j , m e t a l itd.) s c e n i . P o s e b n o u u v j e t i m a d e v e d e s e t i h g o d i n a d o g a đ a j u s e brzi o b r a t i i k o m ­ biniranja stilova, pa dio, primjerice punkerskih/hc aktera n e želi n a p u s t i t i s c e n u n a k o j o j s e n a l a z i , a i s t o v r e m e n o u l a z i u t e c h n o / t r a n c e k r u g o v e , p a n a istoj s c e n i d o l a z i d o e m o t i v n i h rasprava o sceni s a m o j , g l a z b i , r a z l i k a m a , per­ c e p c i j i d r u g i h , i o k o n a č n i m u t j e c a j i m a g l a z b e , stila i r i t u a ­ l a n a s v a k o d n e v n i život. Z a t o b i e t n o g r a f s k i p r i k a z ž i v o t a ovih urbanih plemena bio poželjnom o s n o v o m interpreta­ cija i zaključivanja.

doci oglašavanja vlastitog postojanja većine subkulturnih

A k o je ispunjen jedan od prvih ciljeva rada, o n a j o

stilova, čijim a k t e r i m a je bilo važno prenijeti na zid osnov­

rekonstrukciji subkulturne scene koja k a o »opća povijest

n e s i m b o l e ili i m e n a b e n d o v a , n o d a n a s d o m i n i r a j u » a u ­

s u b k u l t u r e « postoji g o t o v o isključivo u n a r a t i v n o j kulturi u r b a ­

torski« grafiti, koji sadrže u g l a v n o m »samo« potpis a u t o r a i

nih p l e m e n a , u mitovima i l e g e n d a m a , a zapravo genera­

v o d e b o r b u o k o etikete i l e g a l n o g a i v a n d a l s k o g a , k a o i

c i j a m a p r e p r i č a v a n i m » d o k u m e n t a r n i m a « s u b k u l t u r n o g života

etikete u m j e t n i č k o g a i kreativnog. D o m a ć i graffiti akteri

u H r v a t s k o j , o n d a se, u z d u ž n o p o š t o v a n j e n e p o n o v l j i v o s t i

u b r z o su d o s t i g l i svjetske s t a n d a r d e i u k l j u č i l i se u m r e ž u

i n e s v o d i v o s t i o v o g svijeta ž i v o t a m o r a p o s t a v i t i i p i t a n j e :

f a n z i n a k o j a krasi g r a f f i t i s c e n u . P o m a k o d g l a z b e k a o o s ­

» p o s t o j i li n e š t o što je s v i m a z a j e d n i č k o ? « S o b z i r o m na

n o v n e p o d l o g e z a p o s r e d o v a n j e ž i v o t n o g stila p r e d s t a v ­

s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e u s v i j e t u , o v o p i t a n j e i m p l i c i r a i test

l j a j u i » s k a t e b o a r d e r i « , k a o i »rolleri« i s l i č n e s u b k u l t u r e

primjenjivosti p o j m o v a nastalih u istraživanjima američkih i

»sportskog d u h a « , ali t a k o đ e r i u r o n j e n e u o p ć u ( d j e l o m i č -

britanskih subkultura, u našim uvjetima.

4 0 0

401

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

Jedna od prvih dimenzija koja se n a m e ć e k a o zajed­

pokret u plesu, odjevne predmete, snopove značenja, sleng,

n i č k a jest o n a k o j a g o v o r i o s l o b o d n o m v r e m e n u . D a k l e ,

t k o s e i z b o r i o z a vlastiti i d e n t i t e t , taj ć e vlastite s i m b o l e

sve o v e s u b k u l t u r e n a s t a j u u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a . Što

i d e n t i t e t a n a s t o j a t i z a d r ž a t i i u sferi š k o l e , r o d i t e l j s k o g d o m a

ih čini s u b k u l t u r a m a , po č e m u je n a č i n p r o v o đ e n j a slo­

ili p o s l a . N i j e n e t k o p u n k e r (ili m e t a l a c , h a š o m a n , d a r ­

b o d n o g v r e m e n a subkulturan, kad i roditeljska kultura p o ­

k e r . . . ) s a m o n a k o n c e r t u ili v i k e n d o m ( m a d a i m a i t a k v i h

znaje i priznaje različita o p r e d j e l j e n j a , h o b i j e , p o t r o š a č k e

s l u č a j e v a , k o j i g o v o r e s j e d n e s t r a n e o represiji r o d i t e l j s k e

navike i s i ! Roditeljska kultura nije h o m o g e n akter, i nju

k u l t u r e , a s d r u g e o i n d i v i d u a l n o j »šetnji«, » t r a ž e n j u « , l a b a ­

s e m o ž e p r o m a t r a t i k a o skup subkultura, n o o n a i m a jasnije

v i m v e z a m a s a s u b k u l t u r o m ili p a k p r i p a d a n j u n e k o l i c i n i

izražen zajednički nazivnik i prepoznatljivije n o r m e , često

s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ) , n e g o ć e v e ć i n a p u n k e r a t o biti i k o d

ne o d r a ž a v a j u ć i vlastitu diferenciranost k a d a je o d n o s s

k u ć e i u š k o l i . I d e n t i t e t je i n d i v i d u a l n i i g r u p n i . Ne s a m o

a d o l e s c e n t i m a u p i t a n j u . T o što s e s v o j e v r s t a n p r o c e s s u b -

k a o identitet p o j e d i n c a koji se o d n o s i i p o t v r đ u j e u g r u p i

k u l t u r a l i z a c i j e o d v i j a (ili z a p o č i n j e ) u sferi s l o b o d n o g v r e ­

(škvadri), n e g o i k a o m o g u ć n o s t da individualni identitet

m e n a , n i j e s p o r n o . O n o što m o ž e m o z a k l j u č i t i n a o s n o v i

( r e c i m o , punkerski) b u d e i g r u p n i , bez s t v a r n o g s u d j e l o v a n j a

istraživanja subkulturnih g r u p a , to su karakteristike s a m o g

u stalnom druženju pojedinačne škvadre, nego kao sudje­

procesa. On n a m , u dimenziji nastajanja pojedinih stilova,

lovanje u polju (subkultura k a o s i m b o l i č k a struktura) k o j i m

govori o primanju, preuzimanju, preoblikovanju, o upo­

s e i d e n t i t e t i p o s r e d u j e , što o m o g u ć u j e o s j e ć a j p r i p a d n o s t i

trebi glazbe, d r o g e , o d j e ć e , p r e d m e t a , jezika, o r a d n j a m a

n a j š i r e m , z a m i š l j e n o m p l e m e n u . To su d r u g i istraživači

koje se najčešće d o g a đ a j u n e p l a n i r a n o i neosviješteno na

izrazili r a z l i k o m s u b k u l t u r e i n e f o r m a l n e g r u p e , g d j e p r v o j

početku, a kasnije uključuju autorefleksiju, koja u m n o g i m

m o g u p r i p a d a t i i p o j e d i n c i ili p o j e d i n k e »bez č v r s t e š k v a ­

p r i m j e r i m a iz o v o g r a d a svjedoči o »refleksivnoj m o d e r n i «

d r e « . U p r o p i t i v a n j u i d e n t i t e t a t r e b a uvažiti i a k t e r o v u d e f i ­

(ili p o s t m o d e r n i ) . P o p u t p s i h o a n a l i t i č a r a , čiji k l i j e n t i g o v o r e

n i c i j u s i t u a c i j e , jer d o k j e o n / o n a z a a k t e r e d o m i n a n t n e

o v l a s t i t i m p r o j e k c i j a m a ili e d i p o v o m k o m p l e k s u , s o c i o l o g

k u l t u r e ( u š k o l i , n a p o s l u , k o d k u ć e itd.) d r u k č i j e » i d e n t i f i ­

također susreće,

c i r a n / a « ( k a o s i n / k ć e r , u č e n i k / u č e n i c a , ili s u b j e k t n e k o g

na

raznovrsnim

obrazovnim

razinama

s u b k u l t u r n i h a k t e r a , g o v o r o » s u b k u l t u r i « ili d r u g e o b l i k e

drugog

pripisanog

identita

koji

bolje odgovara

samom

refleksije, uključujući p o n e k a d i p o j a v u p r e n e s e n i h s o c i o ­

p o j m u , p o p u t D a l m a t i n a c , k a t o l i k ili H r v a t ) z a d o b a r d i o

loških tekstova u fanzinima i sličnim »mikro m e d i j i m a « sub­

aktera subkulture izboreni identitet m o ž e se protiviti »glav­

kulturne scene. N o , na sličan način susrećemo i internali-

n o m statusu« ili g a u v a ž n o s t i p r e r a s t a t i , pri č e m u v a n j s k a

zirane stereotipe.

obilježja stoje na r a s p o l a g a n j u u m n o g i m s i t u a c i j a m a u

S u b k u l t u r a s t v a r a vlastite » s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e « . T o što p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a j č e š ć e z a p o č i n j e u »sferi s l o b o d n o g v r e m e n a « n i k a k o ne znači o g r a n i č a v a n j e re­ z u l t a t a t o g p r o c e s a (a rezultat je i d e n t i t e t i s i m b o l i č k a p o t v r ­ da p o s t o j a n j a »afektivne zajednice«) na sferu s l o b o d n o g v r e m e n a . O n a j tko je otkrio svoje zvukove, aktere g l a z b e , 402

kojima akter u skladu s vlastitom individualno-psihološkom spremnošću, sposobnošću i ž e l j o m / p o t r e b o m intervenira­ n j a , m o ž e naglasiti vlastitu p r i p a d n o s t i identitet, uz često p r i s u t a n rizik s t i g m a t i z a c i j e . V e ć više p u t a s p o m e n u t o » m e d i j s k o

posredovanje«

o d v i j a s e n a više r a z i n a , u k l j u č u j u ć i svijest v e ć i n e a k t e r a o 4 0 3

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

različitim o b l i c i m a »medijskog p o s r e d o v a n j a « . U rock-kulturi

zaboraviti postojanje »mikro-medija« kakvi su flayeri, f a n ­

s t a l n o se o b n a v l j a » m e d i j s k a svijest«, n a s t a v l j a j u ć i i r a s p r a v e

zini i slični m a t e r i j a l i n a s t a l i u n u t a r n e k e s c e n e .

zasnovane na p r o b l e m u autentičnosti, p o b u n e , ko-optacije

Individualno i g r u p n o »aktivno prihvaćanje« i stvara­

(rekuperacije, integracije, »obesmišljavanja«, jezikom sub­

nje »repromaterijala« za sljedeća preoblikovanja odnosi se

k u l t u r e » p r o d a v a n j a duše«) i č e s t o u o b i č a j e n o g e m o t i v n o g

na medijska p o s r e d o v a n j a , ali nije isključivo uz njih veza­

s v r s t a v a n j a s p r a m » m a i n s t r e a m a « . M e d i j s k a svijest j e p o ­ j a m k o j i u sebi s a d r ž i i » t a k t i č k u « k o m p o n e n t u , n o d o g a đ a se da a k t e r i k o j i bi htjeli biti p r e d s t a v n i c i k r i t i č k e svijesti o medijima (u subkulturi prisutno izjednačavanje mainstreamovskog niveliranja ukusa s nepoželjnim, represivnim i m a n i p u l a t i v n i m , s i m b o l i z i r a n o o t p o r o m M T V - u ) m o g u biti p r e t v o r e n i u p r i v r e m e n e »zvijezde« v e l i k i h m e d i j a i o n d a p r u ž i t i n o v e m a t e r i j a l e refleksiji r o c k - k u l t u r e k o j a p o n e k a d nastavlja sociološke rasprave o »mainstrcamu«, »kulturnoj industriji« i m e d i j s k o m utjecaju, aktualizirajući t a k o r a s p r a ­ v u k o j a j e » k l a s i č n a « z a g o t o v o sve s u b k u l t u r e m l a d i h , o n u o »pravim« (autentičnim, iskrenim, u p u ć e n i m , stalnim) i »kri­ vim« predstavnicima n e k o g stila, koje se o b i č n o naziva »pozerima«, i koji su » n e u p u ć e n i , privremeni, p o m o d n i , n e a u t e n t i č n i « . R i j e č i m a j e d n o g p u n k e r a i z p e t e ili šeste g e ­ n e r a c i j e užih i širih o b n a v l j a n j a stila, uz v i d l j i v i j a k m a s k u linistički n a b o j : » N a s j e t a d b i l o m a l o , v e ć i n o m d e č k i , l j u d i s u n a s g l e d a l i č u d n o , bili s m o k o n e k a s e k t a , a l ' o n d a j e

n o ; interakcija m e đ u pojedincima i škvadrama, nastaja­ nje scene i profiliranih aktera, o m o g u ć u j e postojanje sub­ k u l t u r e i k a o »strukture u č e n j a « , u k o j o j se, uza sve o s t a l o , m o ž e učiti i m i j e n j a t i s p e c i f i č n a » m e d i j s k a svijest«. K r i t i č a r i birminghamskih teorija i koncepta m o r a l n e panike prigo­ varaju z b o g n e d o v o l j n o u o č e n o g pozitivnog efekta kojeg negativno predstavljanje u medijima d o m i n a n t n e kulture m o ž e i m a t i u s u b k u l t u r i , i to je o p r a v d a n p r i g o v o r , a l i se time realna opasnost od

m o r a l n e p a n i k e nije s m a n j i l a ,

p o s e b n o a k o u n e k o m kontekstu, kakav je b i o hrvatski u d o b a afere »crna ruža«, m o r a l n a p a n i k a uzrokuje izravne posljedice u subkulturi, primjerice z a t v a r a n j e m prostora za g l a z b u i r i t u a l s t i l a , uz š i k a n i r a n j a i m a r g i n a l i z a c i j u u n e k o j sredini. Koliko g o d ovi m e h a n i z m i nastajanja i o d r ž a v a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a bili z a j e d n i č k i s v i m a , i p a k p o s t o j e z n a ­ č a j n e razlike m e đ u p o j e d i n i m g r u p a m a , pa d i o prijetnji (i radnji) koji bi bio p o t p u n o p o g u b a n za, primjerice, dar-

M T V isfurao G r e e n Day i proglasio to p u n k o m , pa ti se

kere, ne u z b u đ u j e previše n o g o m e t n e h u l i g a n e koji j e d n i m

ovdje, na ovim klupama'

počela okupljati gomila ljudi,

svojim značajnim dijelom priželjkuju nerede, tučnjave, i

klinaca ali i d r u g i h , mi s m o se čudili, i o n o , riknuli s m o ,

spremni su na m n o g e oblike represije. Na s i m b o l i č k o m

3 0

o d j e d n o m j e b i l o i c u r a i s v e g a , l u d n i c a . . . v i d i š t i šta m e ­

p l a n u r a t n i c i s t r i b i n a još više d o k a z u j u p o t i c a j n i e f e k t n e ­

diji r a d e , h a ? «

gativnog prikazivanja djelovanja n o g o m e t n o g huliganizma

Medije i mogućnost posredovanja nalazimo danas u g o t o v o s v a k o m s u b k u l t u r n o m stilu, pri č e m u n o s a č e zvuka također m o ž e m o smatrati dijelom medija, a ne s m i j e m o 30

Razgovor se vodio u parku u kojem se već desetak g o d i n a , u različitim intervalima s različitom brojnošću, okupljaju punkeri (uključujući h a r d -core i neke druge stilove koji u devedesetim o b i č n o idu zajedno). 4 0 4

u m e d i j i m a , jer u p r a v o je »televizičnost« H e y s e l s k e t r a g e ­ dije potaknula identifikacijske procese s n o g o m e t n i m hulig a n i z m o m u navijačkoj subkulturi, uključujući i Hrvatsku. A k o p o d i j e l i m o agresivnost na s i m b o l i č k u (ritualiziranu) i s t v a r n u ( r i t u a l n u ) i p r o m o t r i m o sve s u b k u l t u r n e s t i l o v e u Hrvatskoj, zapazit ć e m o sljedeći spektar:

4 0 5

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

Na j e d n o m kraju, na kojem je simbolička i stvarna

O n o što j e z a j e d n i č k o s v i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a i z

agresivnost n a j m a n j a , smješteni su h a š o m a n i , darkeri i

o v o g r a d a , to su dimenzije unutarnje strukture, koje u

raveri. Na d r u g o m su n o g o m e t n i huligani, k o d kojih je i

v r e m e n u i p r o s t o r u n a r a v n o v a r i r a j u . Riječ j e o s p e c i f i č n i m

simbolička i stvarna agresivnost visoka (iako ne predstavlja

»koncentričnim krugovima« m e đ u kojima postoje obostrani

j e d i n u , a z a n e k e g r u p e u n e k i m p e r i o d i m a niti t i p i č n u a k ­

utjecaji i prijelazi. U p r v o m , n a j m a n j e m k r u g u , nalazi se

t i v n o s t ) . U p o t p u n o istu g r u p u s p a d a j u o n i k o j i z a s e b n o m

»kreativna jezgra«. Od o s n o v n i h oblika prihvaćanja i proži-

n a v i j a č k o m stilu d o d a j u i m a g e s k i n h e a d s a , p a t a k o t v o r e

vljavanja, p r e r a d e zvukova, r a z g o v o r a , f i l m o v a , nesvjesne i

» n a v i j a č a - s k i n h e a d a « jer n e m o r a svaki s k i n h e a d biti n a ­

svjesne p r o c j e n e z n a č e n j a i u t j e c a j a p o j e d i n i h v e r b a l n i h i

v i j a č , i a k o t o v e ć i n a u d e v e d e s e t i m jest. D o n a v i j a č a s e

n e v e r b a l n i h i n f o r m a c i j a n a s v a k o d n e v n i život, d o v l a s t i t o g

smještaju pripadnici o n i h g r u p a koje su »miješane« s na­

stvaranja »subkulturnog materijala« i doprinosa sustavu

vijačkim stilom, poput »navijač-metalac«, »navijač-punker«

s i m b o l a , kreativna jezgra igra u l o g u »prvog aktera«, nosi­

ili » n a v i j a č - r o c k a b i l l v č a r « . Tu su i svi o n i k o j i su s u d j e l o v a l i

t e l j i c u stila. U jezgri m o g u biti p o j e d i n c i i š k v a d r e , m l a d i ,

u mixu d r u g i h rockerskih subkulturnih stilova s navijačkim

a l i i stariji k o j i m o g u k u m o v a t i p r i s t u p u s r e d s t v i m a z a š i r e ­

stilom

Zatim,

n j e i p o t v r đ i v a n j e stila ( d i s k o t e k e , s l u š a o n i c e , m e d i j i , k o n -

(poput »novog otpndništva« osamdesetih).

p r e m a d r u g o j strani s p e k t r a , n a l a z e s e p u n k e r i , m e t a l c i i d r u ­

certne d v o r a n e , studio, o p r e m a , o d j e ć a , tiskare itd.). Uz

ge g r u p e koje njeguju svojevrsnu simboličku agresivnost, i

k r e a t i v n u j e z g r u o b i č n o n a s t a j e d r u g i k r u g , k o j i č i n e svi

r i j e t k o k a d a s t v a r n u . R o c k a b i l l y c a r i s u , izuzev j e d n o g d i j e l a

koji se identificiraju sa s c e n o m u nastajanju, pa ga m o ž e ­

s p o č e t k a scene koji je o b n a v l j a o z a b o r a v l j e n u »štemer-

m o zvati i p r v i m k r u g o m s i m p a t i z e r a . D r u g i k r u g s i m p a t i ­

sku« i n e - p r i m a r n o - a g r e s i v n u e t i k u , bili v e l i k o m d i j e l o m t a ­

z e r a , a t r e ć i u o p ć e , t a k o đ e r je p r i v u č e n j e z g r u i s c e n i , a l i

k o đ e r izvan s t v a r n e i s i m b o l i č k e a g r e s i v n o s t i .

s e n e u k l j u č u j e u s v e a k t i v n o s t i , ili s m a n j i m i n t e n z i t e t o m

dominantnoj

kulturi

djeluje agresivno

(jaka

O n o što crne

s u d j e l u j e u s t v a r a n j u s c e n e . Z a s v a k i stil j e m o g u ć e p o k a ­

b o j e , s t i s n u t e š a k e , m r t v a č k a g l a v a ili » n e r a z u m l j i v i « s i m ­

buka,

zati k a k o s u s e k r u g o v i širili i s u ž a v a l i , c i j e p a n j e m j e z g r e

b o l i ) m o ž e b i t i , p o s e b n o u s l u č a j u h a r d - c o r e s t i l a , izraz

n a s t a j a l e m a n j e s c e n e , ili s e ista s c e n a o d r ž a v a l a r a z l i č i ­

nenasilnog aktera i simboličnog naglašavanja zategnutosti

tošću opcija u istom p l e m e n u , g d j e , primjerice k o d navija­

i težine p o l o ž a j a v l a s t i t o g s v j e t o n a z o r a ( v e g e t a r i j a n s k o g ,

č a , postoje oni kojima je draža scenografija i bavljenje

feminističkog,

u

vizualnim d o j m o m aktera, izradom transparenata. Pored

d r u š t v u . O b l i c i plesa (»slam«, » p o g o « , »let m e g o « , v j e r o j a t n o

njih su oni koji i m a j u organizacijskih sposobnosti, uz njih

i » h e a d b a n g i n g « a o s o b i t o »stage diving«) karakterističnog

n e r e d i m a skloni i »ratnim o p e r a c i j a m a « vični akteri itd. U

z a p o j e d i n e s u b k u l t u r e , m o g u p r o m a t r a č u »sa s t r a n e « i z g l e ­

n e k i m p e r i o d i m a širenja scena i njihovih stilova, treći k r u g

d a t i v e o m a o p a s n o , prijeteće, a g r e s i v n o ili a u t o d e s t r u k t i v n o ,

s i m p a t i z e r a m o ž e n a r a s t i n a d e s e t a k t i s u ć a i više m l a d i h

no u o g r o m n o j v e ć i n i s l u č a j e v a r a d i se o r i t u a l i m a u k o j i ­

k o j i m a p r i s u t n o s t n e k o m r i t u a l u iza k o j e g stoje s u b k u l t u r n e

miroljubivog,

radikalno-ekološkog

itd.)

m a i s p o d p o v r š i n e » s i m b o l i č k e a g r e s i v n o s t i « n e leži s t v a r n a

g r u p e m o ž e biti s a m o » j e d a n o d p r o v o d a « ili p a k izraz p r i ­

agresivnost, n e g o ne-agresivna k o m u n i k a c i j a vlastitim je­

bližavanja određenim strukturama osjećaja i afektivnim za­

zikom uz puno uvažavanje drugoga.

jednicama.

406

407

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

O n o što t a k o đ e r k a r a k t e r i z i r a v e ć i n u i s t r a ž i v a n i h s u b ­ k u l t u r n i h g r u p a jest p o s t o j a n j e » t v r đ e g « i » m e k š e g « p r a v c a

trakulture i maglovitog određenja »progresivnog« rocka i psihodelije.

u n u t a r i s t o g ili s l i č n o g stila. U n e k i m s i t u a c i j a m a t o d o v o d i

Punk, j e d n a od »subkultura r a d n i č k e klase« u V. Bri­

do nastajanja s e g m e n a t a scene koji se s v r e m e n o m p r e ­

taniji, unutar svojih nekoliko generacija u Hrvatskoj i u pe­

tvaraju u samostojnije fragmente. Ponekad u javnosti pre­

r i o d i m a v e ć e g »revivala«, u s v o j i m p r e p o z n a t l j i v i m » k r e a ­

v l a d a v a j e d a n s k u p n i t e r m i n z a v a r i j a n t e stila k o j e u n u t a r

tivnim jezgrama«,

s c e n e i z g l e d a j u v e o m a u d a l j e n o , ali s e o d r ž a v a z a j e d n i č k i

» d e č k i iz k v a r t a « i n i ž i h s o c i j a l n i h s l o j e v a , k a o i f a z e u k o ­

n a z i v n i k . J e d n a o d k a r a k t e r i s t i k a m o r a l n e p a n i k e i jest u

j i m a p u n k e r s k u j e z g r u č i n e d j e c a »viših s r e d n j i h « i b o g a t i h

t o m e d a p o o p ć u j e i , r e c i m o , » d a r k e r i m a « s m a t r a sve k o j i

s l o j e v a d r u š t v a . B a d B l u e Boysi s u t a k o đ e r p r o š l i više s v o ­

n o s e c r n o , p r o i z v o d e ć i svoj d v o s t r u k i u t j e c a j n a z b i v a n j a

jih f a z a , p r i č e m u j e i m a g e » d e č k a i z k v a r t a « i n a s t a j a n j e

o k o scene.

subkulturnog aktera bilo p r a ć e n o bliskošću dijela jezgre s

poznaje faze obilježene d o m i n a c i j o m

V e ć i n a p r o m a t r a n i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a s v o j i m j e iz­

o t p a d n i č k i m m j e s t i m a na k o j i m a su se sretali s p u n k e r i ­

g l e d o m predstavljala »alternativnu u n i f o r m i r a n o s t « što je

m a i h a r d - c o r e o v c i m a , što i h j e o d m a k l o o d p r e t h o d n o

izazivalo gnjev predstavnika institucija d o m i n a n t n o g d r u ­

prevladavajućeg obrasca »na C i b o n u pa u Saloon«. Mo

štva. Suprotna u n i f o r m i r a n o s t nije izražena s a m o klasičnim

g u ć e je pratiti utjecaj, k a o i reakcije na utjecaj socio-

i j a s n o v i d l j i v i m t i p o v i m a o d i j e v a n j a ili f r i z u r e , n e g o se u

-kulturnog položaja roditelja u subkulturi m l a d i h , unutar

m i j e š a n i m g r u p a m a postiže m o g u ć n o s t d a »alternativno-

još uvijek inspirativnih o b r a z a c a koji su ponudili američki

- u n i f o r m n o « djeluju i oni akteri koji n e m a j u k o h e r e n t a n

a u t o r i , o tipu socijalizacije u nižoj i srednjoj klasi, p o s e b n o

i m a g e , nego, poput m o d s a u Engleskoj, provociraju u p r a v o

u svjetlu č i n j e n i c e d a j e » e t i k a r e c i p r o c i t e t a « b i l a z a k o n o m

izgledom tipičnim za d o m i n a n t n u kulturu, urednim o b l a ­

većine škvadri na subkulturnoj sceni, i da je bila osnažena

č e n j e m »ali d r u k č i j i m d r ž a n j e m « .

hedonističkim aktivnostima, odnosno ravnopravnom po­

Z a j e d n i č k o klasno o d r e đ e n j e neizbježno je u većini

d j e l o m »općeg dobra«, prevladavajući obrasce socijaliza­

američkih i britanskih interpretacija subkultura m l a d i h . U

cije koje j e netko d o n i o o d k u ć e ( r e c i m o C o h e n o v u »etiku

n a š e m istraživanju d o k a z a n i su utjecaji s o c i o e k o n o m s k o g

i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o s t i « ) ili u t j e č u ć i n a n e č i j e i z d v a j a n j e

statusa i p o s e b n o k u l t u r n o g milieua ( u r b a n o - r u r a l n o , tra-

i t r a ž e n j e d r u g e š k v a d r e . Etika r e c i p r o c i t e t a i m p e r a t i v je u

d i c i o n a l n o - m o d e r n o , s p e c i f i k u m i h r v a t s k i h r e g i j a itd.) r o ­

m n o g i m p l e m e n i m a , a rituali često uključuju i velike k o l i ­

ditelja na proces subkulturalizacije a d o l e s c e n a t a , no ti utje­

č i n e a l k o h o l a ili p u t n e k a r t e k o j e t r e b a p l a t i t i , p a j e l a k o

caji nisu presudni za tvrdnje o k l a s n o m karakteru subkul­

z a m i s l i t i niz s i t u a c i j a u k o j i m a n e k i a k t e r i n e p r i s t a j u n a

tura m l a d i h . N a o s n o v i p o z n a v a n j a v e ć i n e u r b a n i h p l e m e n a

dijeljenje novca, na princip da svatko pridonese m a k s i m a l ­

n e m o ž e m o tvrditi, p o p u t M e r t o n o v i h učenika, d a s a m o

no (odnosno, koliko tko posjeduje), i time d o v o d e u pitanje

niže k l a s e s t v a r a j u s v o j e s u b k u l t u r e , i l i , p o p u t b i r m i n g h a m -

s v o j o p s t a n a k u g r u p i . S o b z i r o m n a intenzitet d o ž i v l j a j a

skih a u t o r a , smještati p u n k e r e , skinheadse, m o d s e , ro-

( k o j i m o ž e , a l i i n e m o r a , biti p o v e z a n s o p a s n o š ć u , n a s i ­

ckere i slične isključivo u r a d n i č k u klasu, a djeci s r e d n j e

ljem) i osjećaj sudjelovanja u zajedničkom ritualu, m n o g i

klase ostavljati s a m o m o g u ć n o s t p o k r i v a n j a prostora k o n -

pripadnici subkulture,

408

urbanih

plemena,

iskazuju veliku

40Q

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

solidarnost prema »suplemenicima«, pa se na gostovanji­ ma navijača,

koncertima i specifičnim partijima g o t o v o

redovito primjećuju obrasci etike reciprociteta i o b a v e z n e p o m o ć i o n i m s u p l e m e n i c i m a k o j i nisu u s t a n j u p l a t i t i k a r t u ili n a r u č i t i s e d a m n a e s t u t u r u p i ć a ili n e š t o s l i č n o .

u s o c i o l o g i j i p o s t o j i živa r a s p r a v a o ( n e o ) p l e m e n i m a , k a k o u

području zasebnih studija subkulture,

kontrakulture i

»novih društvenih pokreta«, t a k o i u promišljanjima p o s t m o dernosti i karakteru društva krajem stoljeća. T a k o Heterington (1998.), Polhemus (1995.), Maffesoli (1996.), B a u m a n

Subkulturne g r u p e u Hrvatskoj pokazuju i m o g u ć e

( 1 9 9 1 . ) i d r u g i u v o d e p o j a m p l e m e n a u svoje r a d o v e , d o k

m i j e š a n j e k l a s i č n i h o b r a z a c a ; f i z i č k o n a s i l j e i set o p e r a c i j a

s a m a scena kontrakulture, subkulture, raznovrsnih aktera

» d o k a z i v a n j a m u š k o s t i « , k o j e b i t r e b a l o biti o b i l j e ž j e nižih

glazbe, ekoloških

klasa, biva p r i h v a ć e n o od znatnog dijela a d o l e s c e n a t a iz

k o r i s t i t u riječ t a k o d a b i i bez v l a s t i t o g o s j e ć a j a p o t r e b e

s r e d n j i h i viših k l a s a , d o k n e k e » m e k a n i j e « o b l i k e i z r a z a ,

g o v o r a o urbanim p l e m e n i m a morali u kontekstu subkul­

d u g u kosu, kulturu psihodelije i slično, k o d nas d j e l o m i č n o

ture respektirati »akterovu definiciju«. Sociologija u r b a n i h

p r i h v a ć a j u i a d o l e s c e n t i iz nižih s o c i j a l n i h s l o j e v a . P o t r e ­

plemena uvažava d o b a r dio naslijeđa sociologije subkul­

b n o j e u o č i t i d j e l o v a n j e s o c i o k u l t u r n o g p o l o ž a j a uže r o d i ­

ture. Također, nasljeđuje se p r o b l e m dvostrukog značenja

teljske kulture n e k o g a k t e r a , z b o g o b j e k t i v n o g u t j e c a j a , ali

kada govorimo o pojedinom

i z b o g r a z n o v r s n i h o b l i k a više ili m a n j e o s v i j e š t e n o g d j e l o ­

a k t e r u ( r e c i m o p u n k e r i » s M a ž u r a n c a « ili k a š i n a r i ' 9 3 ) ili

v a n j a s u b k u l t u r e n a t a k a v u t j e c a j , n o n i j e m o g u ć e niti j e ­

o p ć e n i t o o p u n k p l e m e n u ili t e c h n o p l e m e n u . S o b z i r o m

dan

unutar posljednjih

n a »mi« o s j e ć a j , k o j i s e u p l e m e n u j a v l j a , m o ž e m o g o v o r i t i

dvadesetak g o d i n a podvesti p o d p o j a m s a m o j e d n o g o d

o u ž e m i š i r e m »mi« o s j e ć a j u , a v e o m a b i t n i m a s p e k t o m za

socijalnih slojeva društva.

sociologiju urbanih plemena smatramo odnos između po­

o d o p i s a n i h subkulturnih stilova

V e ć više

puta

spomenuto

je »urbano

pleme«

pokreta,

novih

n o m a d a , već o d a v n o

plemenu

kao

konkretnom

kao

jedinca i škvadre, unutar p l e m e n a . S o b z i r o m na situaciju

svojevrstan s i n o n i m p o j m a subkulture. Taj se p o j a m n a m e t ­

na adolescentskoj urbanoj sceni, škvadra ostaje o s n o v o m

n u o više p u t a : s r e d i n o m o s a m d e s e t i h t i j e k o m i s t r a ž i v a n j a

p l e m e n a , ali s e d o g a đ a j u i p o m a c i k o j i g o v o r e o » n o v o j

nogometnih navijača i njihove subkulture, višegodišnjim

fleksibilnosti«, gdje postoji osjećaj pripadništva p l e m e n u

praćenjem subkulturne scene i razmišljanjem »unutrag«, a

bez n a s i l n e » k o l e k t i v i z a c i j e m i š l j e n j a i o s j e ć a j a « .

p o s e b n o u svjetlu n a s t a n k a »rave k u l t u r e « , » u r b a n o p l e m e « pokriva mrežu o d n o s a i strukturiranje škvadri i p o j e d i n a c a na subkulturnoj sceni, proširenoj bliskim a k t e r i m a p o p u t alternativno-kazališnih grupa, ekoloških, »kontrakulturnih« i srodnih g r u p a kakve su o b i č n o činile p o j a m »novi d r u ­ štveni p o k r e t i « .

Sociologija urbanih p l e m e n a u našoj sredini i m a m o ­ gućnost povezati tradiciju istraživanja u etnologiji ( R i h t m a n -Auguštin, 1 9 8 6 . , 1 9 8 8 . , 1 9 9 1 . , Povrzanović, 1 9 9 1 . , Priča, 1 9 9 0 . ) sa s o c i o l o g i j o m s u b k u l t u r e , i z a j e d n i č k i m istraži­ v a č k i m r a d o m d o b i t i p o t p u n i j i u v i d u d i n a m i č n i život u r b a ­ nih p l e m e n a (subkultura, životnih stilova).

Z a razliku o d s r e d i n e o s a m d e s e t i h , k a d a u s o c i o l o š k o j

U o v o m radu naznačuje se specifična kultura slušanja

l i t e r a t u r i nije b i l o r a s p r a v a o p l e m e n i m a i k a d a b i u p o t r e ­

glazbe i proces prihvaćanja, preuzimanja, preoblikovanja

ba tog p o j m a kod d o b r o g dijela autora bila shvaćena

»zvučnih entiteta«, k a o i r a z n o v r s n o g , sa z v u k o v i m a , s l i k a m a i

m e t a f o r i č k i (što o n a n e m o ž e izbjeći u p o t p u n o s t i ) , d a n a s

pokretima povezanog »subkulturnog repromaterijala«. M e -

4IO

411

Benjamin Perasović

đ u t i m , u t o m procesu nije naglašen jedan n j e g o v ritualni

PRILOZI

a s p e k t - z a j e d n i č k i r i t u a l o n i h koji s u razvili m o g u ć n o s t z a j e d n i č k o g s l u š a n j a g l a z b e (što u o p ć e nije l a k o , o s i m a k o se g l a z b a ne s m a t r a p u k o m » p o z a d i n o m « ) , i što je s t i m u v e z i , m o g u ć n o s t z a j e d n i č k o g i i n d i v i d u a l n o g t r a n s a . Isku­ stva t r a n s a n a l a z e s e n a s v i m č v o r n i m m j e s t i m a ž i v o t a ur­ banih plemena i njihovih rituala. »Empovverment« teorija G r o s s b e r g a , koja se n a k o n istraživanja i raznolikih pristu­ pa p r o b l e m u »subkulture mladih« nameće kao jedna od n a j p r i m j e r e n i j i h , m o r a l a b i biti o b o g a ć e n a t e o r i j o m t r a n s a , a n a l i z o m ekstatičkih i srodnih stanja koja prate raznovrsne

Politička korektnost u subkulturi: slučaj Sexa

rituale različitih a k t e r a . J e d a n pravac analize rave kulture v e ć ide p r e m a M a r c e l u M a u s s u i B a t a i l l e u p r o p i t u j u ć i t r a n s , a drugi p o j a m plemena ne smatra samo analitičkim poj­

Sexa j e n a s t a l a u Z a g r e b u još 1 9 8 0 . g o d i n e . I m e b a n ­

m o m , nego i »taktičkim«, d j e l o m i č n o obnavljajući d i o zna­

da p o v e z a n o je s k o v a n i c o m »sedativ eks a p o t e k a « . Do

čenja s kraja šezdesetih.

1 9 8 6 . , o d r ž a l i s u niz k o n c e r a t a , e k s p e r i m e n t i r a j u ć i s a z v u ­

N e k a d j e o d r e đ e n j e »rock« b i l o d o v o l j n o d a

izrazi

kovima

na tragu

Hendrixa,

Gang

of Four,

Pere

Ubu,

spektar podstilova koje mladi »upotrebljavaju« u procesu

C a p t a i n Beefheart. Iz tog d o b a postoji nekoliko s n i m a k a ,

s u b k u l t u r a l i z a c i j e , i a k o t o nije b i l o d o v o l j n o p r e c i z n o n i

a č l a n o v i b a n d a ž a l e što s u s n i m c i v e ć i n o m n e k v a l i t e t n o

o n d a , no danas je to nemoguće ako želimo obuhvatiti

p r o d u c i r a n i , s m a t r a j u ć i r e l e v a n t n o m j e d i n o k a z e t u »Sexa

šarenu scenu glazbenih posredovanja. Tako bi općeniti

Live« s n i m l j e n u u K o p r u 1 9 8 6 . U p r a v o o d 1 9 8 6 . b a n d p r e ­

p o j a m koji o p i s u j e i d e n t i f i k a c i j s k u o s n o v u » r o c k - s u b k u l t u r e «

staje s r a d o m , a pojedini članovi sudjeluju u z a g r e b a č k i m

m o g a o biti » p l e m e z v u k a « , n a r a v n o , u m n o ž i n i z v u k o v a i

»alter« k a z a l i š n i m p r o j e k t i m a s t v a r a j u ć i g l a z b u k o j a s e s r e ­

n a č i n a n j i h o v e u p o t r e b e , i u m n o ž i n i p l e m e n a (škvadri) k o j a

će s »Einsturzende N e u b a u t e n « .

z v u k o v e p r e u z i m a j u . N o , g l a z b a nije i z o l i r a n a o d s l i k e i

b a n d s e o k u p l j a p o n o v o , i , k a k o s a m i k a ž u , č i n e svoj »fi-

N a k o n dvije g o d i n e ,

p o p r a t n i h stilskih m a n i f e s t a c i j a , p a b i p l e m e z v u k a z a p r a v o

n a l step i n t o s u n n y n o i s e a n d s h a d e d c o r e a r e a o f d i s t o r t ­

n a g l a š a v a l o zajedničke karakteristike različitih a k t e r a u n u ­

ed m e t a l a n d g r o t e s q u e electricity«. N i k , Bic, Saša i I g o r

tar niza p o s e b n i h subkulturnih stilova.

predstavljaju Sexu od 1 9 8 8 . , uspješno snimaju i sviraju,

»Pleme zvuka« o s o b i t o funkcionira k a o d o b a r p o j a m u svjetlu r a v e k u l t u r e , g d j e je riječ o z v u k o v i m a , v i b r a c i j a ­ m a , plesu i t r a n s u , pri č e m u se zvukovi stvaraju uz p o m o ć suvremene tehnologije.

No i druga, rockerska plemena

t a k o da i u š i r i m o k v i r i m a p o s t a j u p o z n a t o i p r i z n a t o i m e u dimenziji b u k e i artikulacije tijela. Nižu se d o b r e recenzije u Ritmu, H e r o i n i , M l a d i n i , u jednoj emisiji švedskog radija d o l a z e n a t o p listu »nezavisnih« i p r e t j e č u m n o g a » t u r b o - p o -

zvuka imaju svoje rituale i svoju historiju, čijem r a z u m i j e ­ vanju može pridonositi sociologija urbanih p l e m e n a . 412

Teksl je d j e l o m i c e o b j a v l j e n u l j u b l j a n s k o m časopisu »Razgledi«. 413

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

p u l a r n a « i m e n a p o p u t » Č a r t e r U S M « ili » M a n i c S t r e e t P r e a -

n j u j u ć i r a d i k a l n o s t . Sexa s e s a v r š e n o u k l a p a l a u a t m o s f e r u

chers«. Sexa je s v e u k u p n o o b j a v i l a : » V e p r o v i u g r a d u , EP

koja je nalikovala na squatt, uz m a k r o b i o t i č k e sendviče,

k a z e t a , 1 9 8 8 . , » N o S l e e p Till Pussy«, LP, 1 9 8 9 . , H o w S u ­

š a n k , u z svjetski z n a č a j n e n e z a v i s n e b a n d o v e , u z p r e d ­

p e r m a n D i e d « , serija k a z e t a , 1 9 8 3 - 9 0 . , »The J e a n e J o n e

stavnike

Story«, V i d e o , 1 9 9 1

»Pussy i n t h e Sky w i t h D i a m o n d s / T i

kulturno podzemlje i aktere novih umjetničkih eksperime­

d a m j a , SP, 1 9 9 1 . , S e x a j e p o s t a l a j e d n i m o d s t u p o v a t a ­

nata k a o i uz nove h a r d - c o r e , p u n k , noise klince, uz ras-

dašnje zagrebačke alternativne scene.

Djelovanjem G a -

t a f a r i j a n c e , s o c i o l o g e i p i j a n c e . Sexa j e o d u v i j e k b i l a p o ­

mogućnost generacijskog

v e z a n a s r a d i k a l n i m k a z a l i š t e m , s K u g l o m i o n i m š t o je iz

lerrije u Z a g r e b u dijaloga

je stvorena

unutar scene,

mogućnost povezivanja aktera.

novog

alternativne televizije,

uz

svojevrsno

K u g l e n a s t a l o , sa Sisom (Zeljko Zorica) i n j e g o v i m »Upla­

kon­

š e n i m Ž i r a f a m a « . Sexa j e s t a l n o s u d j e l o v a l a u r a d u G a l e r ­

cepta rada G a l e r r i j e sta­

r i j e , n e s a m o t a k o što j e n a s t u p a l a n a p o z o r n i c i ili t a k o što

jali s u l j u d i p o p u t H e l e n e

j e Bic b i o j e d a n o d G a l e r r i j i n i h d j - a , n e g o t a k o što j e b i l a

Klakočar i Indoša (Damir

s t a l n o p r i s u t n a , što su l j u d i k o j i su č i n i l i b a n d č e s t o bili u

Bartol)

Galerriji i o k o nje, sudjelujući u svim d i m e n z i j a m a života

»Kugla

Iza

različitih

berlinske

starog

ratnika

Glumišta«.

Duh

k o j i se o d v i j a o (i n a s t a j a o ) o k o G a l e r r i j e . U G a l e r r i j i Esce

»Kugle« je bio definitivno

bio je stvoren prostor slobode, » a u t o n o m n a zona«. N e ­

n a s t a n j e n u G a l e r r i j i , i to

s u m n j i v o j e d a k r u g ljudi koji s e t a m o o k u p l j a o i m a o o d r e ­

n e s a m o z a t o što s u u z

đ e n u f i z i o n o m i j u , m e đ u t i m t a j k r u g nije m o g u ć e l a k o o d ­

I n d o š a tu bili i d r u g i č l a ­

r e d i t i ili j e d n i m p o j m o m d e f i n i r a t i , o s i m a k o n e p o s e ž e -

novi

porodice,

m o z a o p ć e n i t i m i z a »fini r a d « k o m p r o m i t i r a n i m t e r m i n i ­

nego i zaslugom novih,

m a p o p u t s u b k u l t u r a , a l t e r n a t i v n a s c e n a , ili p a k o d r e đ e ­

do t a d a n e p o z n a t i h m l a d i h ljudi koji su stupili na s c e n u . U

n j i m a koja g o v o r e o g l a z b e n i m p o d l o g a m a životnih stilova

Galerriji su se održavali koncerti, izložbe, g l a z b e n e slušao­

p o p u t punk, h a r d - c o r e , noise, roots reggae, d u b , r a p ,

nice, predstave, video-instalacije, razgovori, projekcije, k a o

h i p - h o p , h a r d - f u n k , jazz i t d . U G a l e r r i j u s u d o l a z i l a r a z n o ­

i k o m b i n a c i j e svih n a v e d e n i h t i p o v a d o g a đ a n j a . O d r e đ e n i

lika u r b a n a p l e m e n a i pogriješio bi o n a j t k o bi o d u h u

p r o s t o r u v i j e k j e o s t a j a o s l o b o d a n , što n i j e išlo n a štetu

Galerrije

v e ć o r g a n i z i r a n i h i d o g o v o r e n i h p r o g r a m a . M i n i m u m tri

mehanički

različite g e n e r a c i j e (srednjoškolska, studentska i »preko tri­

m a t r a č u bi se, u j e d n o m s l u č a j u , G a l e r r i j a m o g l a učiniti

Kugline

sudio

na

zbrajajući

osnovi

analize

»imena«

pojedinih

pojedinih

imagea,

plemena.

Pro­

deset«) s u s r e t a l e su se u G a l e r r i j i na r a z l i č i t i m s a d r ž a j i m a ,

t i p i č n i m s q u a t t o m ili p r o s t o r o m n e k o g r a d i k a l n o g t a l i j a n ­

a t i j e k o m n e k o g k o n c e r t a ili p r e d s t a v e g o m i l o m s u k r u ­

skog »Centro Sociale«, u k o j e m se ljudi s p r e m a j u za bari­

žila i d j e c a ispod deset g o d i n a starosti. Z a g r e b je t a k o d o ­

k a d e ili o b r a č u n s p o l i c i j o m , n e t k o d r u g i m o g a o b i g o v o ­

b i o potencijalnu integrativnu točku d o b r o g dijela alterna­

riti o G a l e r r i j i k a o p r i m j e r u m i r o l j u b i v o s t i i f r e a k o v s k o g

tivne s c e n e , a a r t i s t i č k o - a n a r h i s t i č k i stav v o d i t e l j a G a l e r r i j e

stvaralaštva za vlastitu d j e c u , treći bi a n a l i t i č a r m o g a o

p r i d o n i o je širenju zajedničkog nazivnika scene ne srna-

z a k l j u č i t i o i n d i v i d u a l n o - u m j e t n i č k o j razini k o j a z a s j e n j u j e

414

415

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

d r u g e a k t i v n o s t i , a četvrti bi m o g a o g o v o r i t i o a l t e r n a t i v n o j

s n o v i m a u t o r i t e t i m a k o j i b i » m o g l i d o p u s t i t i d a isti l j u d i

psihijatrijskoj ustanovi u kojoj postoji nesvjesna psihote­

koji s a d a v o d e G a l e r r i j u nastave s p r e z e n t a c i j o m likovne

metodom

u m j e t n o s t i , ali n i k a k o ne i s k o n c e r t i m a , sa s v i m o n i m što

d j e l o v a n j a - t o l e r a n c i j a i u v a ž a v a n j e različitosti, n e p o s t o j a ­

dovodi narkomane i huligane u prostor Studentskog cen­

rapijska

zajednica

s

osnovnom,

implicitnom

n j e presije k o j a j e o b i č n o v e z a n a u z n o r m e i v r i j e d n o s t i

tra, i stvara buku.« U tim d a n i m a bilo je p r i j e d l o g a da se

d o m i n a n t n e kulture. Većinu o r g a n i z a m a koji su se nasta­

G a l e r r i j a pokuša održati n e k o m a k c i j o m , protestima, štraj­

nili o k o G a l e r r i j e n i j e z a n i m a l a s l u ž b e n a p o l i t i k a , z a n e k e

k o m g l a đ u , z a t v a r a n j e m u G a l e r r i j u , n o uvjeti z a t a k v o što

a k t e r e m o ž e m o r e ć i d a s u bili i n s p i r i r a n i s p e c i f i č n i m (vlasti­

iz d a n a su u d a n n e s t a j a l i . Prije n e g o su l j u d i iz G a l e r r i j e

tim) s p o j e m M a r x a i B a k u n j i n a , z a n e k e d a s u p r i m a r n o ( a

p o v u k l i n e k i p o t e z , p r v e žrtve i z p r o l j e ć a 1 9 9 1 . n a g o v i j e ­

n e k a d i i s k l j u č i v o ) s l i j e d i l i p a r a d i g m u Lou R e e d a , b i l o j e t u

stile su r a z d o b l j e s k l o n i š t a , s t r a h a i r a t a , u k o j e m na d n e v ­

i š t o v a t e l j a H a i l e a S e l a s s i e a , k a o i o n i h k o j i su » r a d i l i « za

n o m r e d u n e ć e biti G a l e r r i j a niti išta s l i č n o .

Psychic TV. U G a l e r r i j i nije p o s t o j a o » n a c i o n a l n i « g o v o r ,

Sexa stiže u N i z o z e m s k u u l j e t o 1 9 9 1 . Đ o k o (s k o j i m

pogotovo ne na nivou argumentacije. T a m o su se mogli

s u p r o d u c i r a l i z a d n j u »singlicu«) p o z n a v a o j e n e k e l j u d e u

č u t i p o t p u n o n a d r e a l n i i s q u a t t e r s k i »fuck t h e s v s t e m « t i p o v i

R o t t e r d a m u , gdje su se na s a m o m p o č e t k u i smjestili.

a r g u m e n t a c i j e , a l i o n a k o j a b i b i l a » h r v a t s k a « ili » s r p s k a « ,

Došli su u veliki squatt, o g r o m a n prostor p o p u t neke škole

n i j e p o s t o j a l a . N e z n a č i d a s e b a š n i k a d nisu k o m e n t i r a l i

ili b o l n i c e . T a j s q u a t t v o d i l i s u l j u d i » p r e k o t r i d e s e t e « k o j i

d o g a đ a j i i Slobini predvidljivi p o h o d i , ali nitko o n i č e m u

su prošli p e r i o d e aktivnosti u različitim d r u š t v e n i m p o k r e ­

nije a r g u m e n t i r a o polazeći od n a c i o n a l n o g identiteta k a o

t i m a , bili s k l o n i u m j e t n i č k i m e k s p e r i m e n t i m a i v o d i l i svoj

p o z i c i j e . Sexa n i j e n i m a l o o d u d a r a l a o d t a k v o g o p ć e g n e -

život uz p u n o u v a ž a v a n j e D r u g o g a . T a k o je p r v o iskustvo

-političkog (manjim dijelom anti-političkog, dijelom anar-

življenja u squattu, u k o j e m ostaju o k o mjesec d a n a , za

histički-lijevo-simbolički političkog) i n e - n a c i o n a l n o g duha

Sexu bilo pozitivno, nastavili su disati sličan zrak k a k v o g su

G a l e r r i j e Esce. U s k l o p u V i d e o p r i č e o S e x i , k o j a j e o b j a v ­

udisali u Galerriji. N a k o n dolaska u A m s t e r d a m i b o r a v k a

ljena p o č e t k o m 1 9 9 1 . i prikazana u Galerriji, postavljeno

k o d p r i j a t e l j a , Sexa s a k u p l j a i n f o r m a c i j e o s q u a t t o v i m a i

j e p i t a n j e č l a n o v i m a Sexe, n a e n g l e s k o m jeziku z b o g p r e ­

odlazi u j e d n u z a p o s j e d n u t u k u ć u u »Amstel kade«, u kojoj

zentacije u inozemstvu, o t o m e od k u d a su, iz koje zemlje.

je već bila zagrebačka HC punk ekipa s »Mažuranca«

Bic o d g o v a r a » M i s m o i z Z a g r e b a , i z H r v a t s k e , a l i isto m o ­

(Radi se o n e k o l i k o g r u p a p u n k e r s k e i h a r d - c o r e š k v a d r e

ž e m o reći i d a s m o i z J u g o s l a v i j e « . T u s e u k a d r u p o j a v ­

k o j e su se o k u p l j a l e u p a r k u na M a ž u r a n i ć e v o m t r g u u

l j u j e i N i k k o j i d o d a j e »ja s a m i iz A u s t r a l i j e « . U p r o l j e ć e

Z a g r e b u i kojih je tridesetak d o s p j e l o u A m s t e r d a m 1 9 9 1 . ,

1 9 9 1 . , uoči početka intenzivnijih sukoba i rata u Hrvat­

z a p o č e v š i s a s q u a t t e r s k i m ž i v o t o m . ) T u Sexa o s t a j e o k o

s k o j , Sexa s n i m a s v o j u s i n g l - p l o č u »Pussy i n t h e Sky w i t h

d v a t j e d n a , o d l u č i v š i p r o n a ć i vlastiti s q u a t t . U p u s t i l i s u s e u

D i a m o n d s « koja je m i k s a n a u »Guru« studiju u N o v o m

u o b i č a j e n u p r o c e d u r u , što z n a č i d a s u otišli u j e d a n o d

S a d u , gdje se kao producent pojavljuje i Djordje Deliba-

»squatt-barova«

šić, s k o j i m z a j e d n o p l a n i r a j u p u t i n a s t u p e u N i z o z e m s k o j .

s q u a t t i r a n j e . T a j s q u a t t b a r , p r e s u d a n z a sve k a s n i j e d o ­

G a l e r r i j a Esce u t o d o b a p o l a k o p r e s t a j e s r a d o m s u o č e n a

g a đ a j e , zvao se »Molli« (naziv, iz m i l j a , za » M o l o t o v -

4l6

potražiti

adresu

praznog

prostora

za

417

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

- k o k t e l « ) . U M o l l i , k a o i u sve d r u g e s q u a t t b a r o v e , t r e b a l o

t o n o v i , a l i bez s v a đ e i bez u v r e d a , s a m o što j e o č i g l e d n a

je u ć i , p r e d s t a v i t i se i p i t a t i za » u r e d o v n o v r i j e m e « , u k o j e m

b i l a r a z l i k a u p r i s t u p u , s t a v o v i m a , jeziku k o j i s e k o r i s t i . N a

m o ž e t e p o t r a ž i t i » s t r u č n j a k e z a b r a v e « ili n e k e d r u g e o d g o ­

o p t u ž b e za seksizam (zbog o m o t a singlice) članovi b a n d a

v o r n e z a v a š e b u d u ć e s q u a t t i r a n j e . Svaki s q u a t t b a r i m a o

s u o d g o v a r a l i o b j a š n j a v a n j e m Sišove u l o g e n a sceni u o p ć e

je k n j i g u u k o j u su se u p i s i v a l e a d r e s e p r a z n i h s t a n o v a ili

(jer Z e l j k o Z o r i c a j e a u t o r o m o t a ) i n j e g o v a d o t a d a š n j e g

sličnih p r o s t o r a , p o d a c i o vlasniku, koliko d u g o je prostor

r a d a . S m a t r a l i s u d a Sišov izraz t r a n s c e d i r a p r i č u o s e k s i ­

p r a z a n , k a d a s e p r e d v i đ a r u š e n j e , i s l i č n o . Sexa u M o l l i u

z m u i da se kroz o m o t j e d n o m b a n d u koji je »protiv stru­

nailazi na m o m k a koji je č u o za b a n d i i m a njihovu p l o č u .

je«, uz r e p l i k u na B e a t l e s e i n j i h o v Sgt. P e p p e r , ž e l i o izraziti

» I ' m r e a l l y g l a d t o m e e t y o u , guys.« Pretražili s u k n j i g u i

stav p r e m a p o p - i n d u s t r i j i k o j a z a s i g u r n o i s k o r i š t a v a s e k s u a l ­

u s t a n o v i l i k a k o u n j i h o v o m k v a r t u n e m a p r a z n i h s t a n o v a ili

nost. D j e v o j k a k o j a je s u d j e l o v a l a u r a s p r a v i rekla im je da je

prostora p o g o d n i h za squattiranje. Z a p r a v o , ljudi iz M o l l i a

o n a bila silovana i da ne m o ž e vidjeti njihov o m o t drukčije

nisu »uredno vodili

temeljito

n e g o k a o s e k s i z a m . S o b z i r o m n a riječ »pussy« d e č k i s u

p r o m a t r a l i svoj k v a r t d a b i u b i l j e ž i l i p r o s t o r e z a s q u a t t i ­

p o k u š a l i o b j a s n i t i svoj » b a c k m i n d e d E n g l i s h « , n e d o v o d e ć i

r a n j e , d a k l e z a u s e l j e n j e . T o j e Sexa s h v a t i l a n a k o n p o s j e t e

u pitanje činjenicu da netko s takvim o s o b n i m iskustvom

s q u a t t u k o j i se n a l a z i o u i s t o č n o m d i j e l u g r a d a , i k o j i se

stvari t a k o v i d i . B i l o je riječi i o r a t u , o p ć e n i t o , i o p o l i t i c i ,

z v a o »Prva p o m o ć « (Eerste h u l p ) . U Prvoj p o m o ć i s u Sexi

a l i sve p r i l i č n o n e p o v e z a n o . Č l a n o v i Sexe nisu d o ž i v j e l i

evidenciju«,

nisu

dovoljno

savjetovali d a o d u d o j e d n o g individualca, starog freaka

razgovor posebno dramatičnim da bi mu poklanjali previ­

koji je i m a o svoju evidenciju s t a n o v a . Taj im je »freak«

še p a ž n j e u k o n t e k s t u m n o g i h ž e s t o k i h i » u b r i j a n i h « r a z g o ­

p o m o g a o , d a o i m a d r e s u , sve još j e d n o m p r o v j e r i o , a k a k o

v o r a na sceni. Ipak, odnosi sa squatterima iz M o l l i a su

se s t a n n a l a z i o u i s t o m k v a r t u k o j i je b i o u n a d l e ž n o s t i

n a g l o zahladili, i d i o ljudi iz t o g kruga naprosto je prestao

M o l l i a , vratili su se o d a k l e su i k r e n u l i . U M o l l i u su ih d o ­

p o z d r a v l j a t i č l a n o v e Sexe n a u l i c i . S e x a d o l a z i u M o l l i z a

čekali s r d a č n o , nije bilo n i k a k v o g p r o b l e m a o k o d o g o v o r a

Božić i t a m o ne nalaze g o t o v o n i k o g a , osim jedne d j e v o j ­

i kasnijeg squattiranja. T o m prilikom su o n o m m o m k u koji

ke za š a n k o m . P o p i l i su p i ć e , šalili se » k a k o č a k i u o v a ­

i h j e prvi p u t d o č e k a o i k o j i j e p o z n a v a o b a n d , p o k l o n i l i

k v o m r e v o l u c i o n a r n o m c e n t r u n e m a n i k o g a n a Božić jer s u

s i n g l i c u , tek o b j a v l j e n j u p r e d o d l a z a k iz Z a g r e b a . Sexa je

svi otišli n a r u č a k k o d r o d i t e l j a « i o t i š l i , n e z n a j u ć i d a i m j e

nastavila dolaziti u M o l l i (u k o j e m je, za razliku od nekih

t o b i o p o s l j e d n j i p u t . Poslije N o v e g o d i n e , k o d Sexe d o l a z i

d r u g i h squatt b a r o v a , bilo i žestokih pića s v e o m a niskim

j e d a n o d z a g r e b a č k i h p u n k e r a i prvi p u t d o n o s i vijesti » d a

c i j e n a m a ) i k a d s u j e d n o m p r i l i k o m p o n o v o sreli d e č k a k o ­

s e p o s q u a t t o v i m a p r i č a o Sexi, d a p o s t o j e n e k e stvari n a ­

j e m s u p o k l o n i l i s i n g l i c u , pitali s u g a s v i đ a l i m u se. D o b i l i

p i s a n e , i d a sve z v u č i v r l o l o š e p o b a n d « . N a k o n t o g a

s u h l a d a n o d g o v o r » d a , it's O . K . « i u b r z o j e p o č e l a d i ­

S e x a p o k u š a v a o t i ć i u M o l l i , ali i h o d t a m o o d m a h i z b a ­

skusija s još n e k o l i k o l j u d i iz M o l l i a . R a z g o v o r je t r a j a o o k o

c u j u n a u l i c u , bez o b j a š n j e n j a , s r i j e č i m a » z n a t e v i d o b r o

p o l a s a t a i n i t k o i z Sexe nije s l u t i o k o l i k o ć e o n d r u g i m a

z a š t o « . J e d a n s q u a t t e r i z M o l l i a , j e d i n i k o j i i h nije n a cesti

biti k l j u č a n u c j e l o k u p n o m r a z v o j u d o g a đ a j a . R a z g o v o r s e

p r e s t a o p o z d r a v l j a t i , o b j a s n i o i m j e što s e d o g o d i l o : d v a

v o d i o o seksizmu, ratu, životu, pitanja i o d g o v o r i , polemički

p a r a , J a r o e n , Siska, Y v o n e i njen d e č k o , koji su n a j u t j e c a j -

418

419

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

niji u t o m k r u g u , p r i o p ć i l i s u d r u g i m a k a k o j e S e x a s e k s i -

s t i g l o c i r k u l a r n o p i s m o k o j e o b j a š n j a v a seksistički i fašistič­

stički b a n d , d e s n i č a r s k i i n e p o ž e l j a n . S a s t a n a k , z a k l j u č a k ,

k i k a r a k t e r Sexe, e k i p a i z B r e d e r e a g i r a l a j e t a k o što s u

g o t o v o . Isti l j u d i s u n a p i s a l i i tekst u k o j e m k a ž u d a s u p o ­

poslali pismo squatterskom glasilu Grachtenkrant, prote­

duzeli a n a l i z u , istraživanje tekstova i ustanovili »seksističke

stirajući z b o g p o n a š a n j a g r u p e iz M o l l i a , osuđujući stalji­

t i r a d e i p r o p a g a n d u « . Sve je v e ć b i l o g o t o v o , a č l a n o v i

n i s t i č k o d i j e l j e n j e n a r e d b i i m i š l j e n j a d r u g i m a . T a j tekst s u

Sexe s u bili z b u n j e n i , r a z m i š l j a j u ć i k a k o r e a g i r a t i , što n a ­

p o t p i s a l e četiri d j e v o j k e i z B r e d e , i m e n o m i p r e z i m e n o m ,

praviti. D o k oni razmišljaju, u squatterskom glasilu » G r a c h -

za razliku od svih d r u g i h t e k s t o v a u k o j i m a se Sexu o s u đ u j e

t e n k r a n t « izlazi tekst u k o j e m s e t v r d i d a »Sexa n e m a ništa

i koji su potpisani kolektivno k a o »zaključci sa sastanka«.

za pokazati osim g o l o t i n j e i šetnje g r a d o m s hrvatskim

N a k o n t o g a , n a r a v n o , u i s t o m listu s u ž e s t o k o p o p l j u v a l i

s v v a s t i k a m a « (!?). N a k o n n e k o l i k o t a k v i h t e k s t o v a , s t e š k i m

r e a k c i j u i z B r e d e : B r e d a š a l j e o d g o v o r , veliki k o l a ž - p o s t e r

o p t u ž b a m a , ljudi iz M o l l i a su poslali c i r k u l a r n o p i s m o c i ­

s n a t p i s o m » g o l o t i n j a je l i j e p a « , na a d r e s u M o l l i a , i tu je

j e l o j n i z o z e m s k o j s q u a t t sceni u k o j e m sve o s t a l e o b a v j e ­

p r i č a s r e a k c i j a m a z a v r š e n a . Sexa se nije m o g l a p o m i r i t i s

štavaju o seksističkoj, fašističkoj orijentaciji b a n d a , a k r u n a

t a k v i m r a z v o j e m s i t u a c i j e , n e š t o s u htjeli u č i n i t i . U k r u g u

s v e g a s u b i l i p o s t e r i s l i c i m a č l a n o v a S e x e k a k o b i i h svi

Sexe i prijatelja nastala su dva teksta, j e d a n koji se bavi

m o g l i p r e p o z n a t i i p r o t j e r a t i sa s c e n e . Jezik k o j i se koristi

a n a l i z o m o m o t a s i n g l i c e i d r u g i k o j i o b j a š n j a v a što s e

p r o t i v Sexe, r e č e n i c a u k o j o j s u n e p o ž e l j n i m a o z n a č e n i

z a p r a v o d o g a đ a l o o d p r v o g d o l a s k a u M o l l i , što s u č i n j e n i c e

» č l a n o v i b a n d a , n j i h o v i m e n a d ž e r i i t e h n i č k o o s o b l j e « svje­

o posterima, pločama, o m o t i m a i tekstovima pjesama, a

d o č i o g o v o r u koji se odvija p o t p u n o m i m o s a m o g b a n d a ,

što e t i k e t i r a n j a . Sa s v o j i m t e k s t o v i m a , S e x a i p r i j a t e l j i otišli

b e z p o z n a v a n j a e l e m e n t a r n i h č i n j e n i c a , jer Sexa n i k a d n i j e

s u u r e d a k c i j u N N - a , g l a v n o g s q u a t t e r s k o g lista z a c i j e l u

bila b a n d koji bi i m a o »menadžere i t e h n i č k o osoblje«.

N i z o z e m s k u . O b j a s n i l i s u s i t u a c i j u i p o k a z a l i tekst, izrazili

K o m p l e t n a je priča bila z a o k r u ž e n a prije n e g o što se Sexa

želju d a s e u N N - u o b j a v i m i š l j e n j e o n o g a k o m e j e v e ć

s n a š l a , bez s t v a r n e m o g u ć n o s t i z a r e a k c i j u . I p a k , svi s u

p r e s u đ e n o n a l o k a l n o m n i v o u . U r e d a k c i j i s u bili d o b r o

željeli r e a g i r a t i , n a p i s a t i n e š t o , o b j a s n i t i . Č u đ e n j e i z b u n j e ­

p r i m l j e n i . N N j e i m a o i d e j u » p o m i r e n j a Sexe i M o l l i a « , i ž e ­

nost i dalje su d o m i n i r a l i , od uspješnog stupanja na nizo­

ljeli su p o s r e d o v a t i u s l u č a j u . R a z g o v o r u r e d a k c i j i je z a v r ­

zemsku squatt scenu do anatemiziranja i protjerivanja nije

š i o r i j e č i m a » n a z o v i t e n a s z a n e k o l i k o d a n a p a ć e m o vidjeti

p r o š l o niti tri p u n a m j e s e c a . N o , n a » c i r k u l a r n o p i s m o « ,

što d a l j e « . Z a p a r d a n a , Sexa d o b i v a o d g o v o r u k o j e m

koje su squatteri iz M o l l i a poslali svima, stigao je o d g o v o r

djelatnici N N - a objašnjavaju kako su pokušali razgovarati

iz Brede. Breda je g r a d i ć na jugu Nizozemske u k o j e m je

s v o d s t v o m M o l l i a , a l i da o v i u M o l l i u ne žele ni č u t i o n e ­

Sexa n a s t u p a l a , u o r g a n i z a c i j i l o k a l n i h s q u a t t e r a . (Sexa je, u

k o m s u s r e t u ili r a z g o v o r u , jer s u » d o v o l j n o p r i č a l i « . S e x a

nekoliko mjeseci, održala oko četrdesetak koncerata širom

n i j e d r u g o n i o č e k i v a l a , n o što j e s o b j a v l j i v a n j e m t e k s t a ?

N i z o z e m s k e , a o s i m po s q u a t t o v i m a svirali su i u A m s t e r -

NN bi ga želio objaviti, ali bi ga t r e b a l o skratiti. K a d je

d a m s k o m r o c k - h r a m u , »Paradisu«, kao p r e d g r u p a b a n d u

p o s t a l o j a s n o d a s e i o t o m e m o ž e r a z g o v a r a t i , d a z a Sexu

S w a n s . ) Ljudi i z B r e d e b i l i s u j a k o z a d o v o l j n i S e x i n o m svir­

n e m a p r o b l e m a a k o s e tekst s k r a t i , o d g o v o r n i i z N N - a

k o m i Sexa je u B r e d i u v i j e k b i l a l i j e p o p r i m l j e n a . K a d a je

u p o t r i j e b i l i s u z a d n j i a r g u m e n t : » Z n a t e , m i s m o tekst p o k a -

4?0

421

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

zali l j u d i m a i z M o l l i a , a o n i s u n a m rekli k a k o u o p ć e n e b i

p r e p o z n a t i i i z b a c i v a n i , t i j e k o m svih o v i h g o d i n a a n a t e m a

na to o d g o v a r a l i . A a k o oni neće odgovoriti, o n d a ni mi

je ostala n e p r o m i j e n j e n a . Stotine m l a d i h ljudi koji su iz

n e m o ž e m o o b j a v i t i v a š tekst.« T o j e b i l o sve o d N N - a i

H r v a t s k e d o l a z i l i u A m s t e r d a m ili d r u g a , o k o l n a i m a n j a

t a k o j e p r o p a o p o k u š a j d a s e g l a s Sexe o t e š k i m o p t u ž b a ­

m j e s t a p o p u t H a a r l e m a , m o r a l i s u s e i z j a š n j a v a t i »za ili

m a č u j e n a d i j e l u s q u a t t e r s k e s c e n e p r e k o n j e n o g »save­

p r o t i v Sexe« d a b i u o p ć e d o b i l i m j e s t o u s q u a t t u . Ista p r o c e ­

z n o g « m e d i j a . N a k o n t o g i s k u s t v a , Sexa o d l u č u j e p o s l a t i

d u r a p o n o v i l a bi se i u s l u č a j u da c i j e l a g r u p a iz H r v a t s k e

svoj n a p i s a n i m a t e r i j a l n a a d r e s e t r i d e s e t a k s q u a t t o v a i

želi z a j e d n i č k i s q u a t t i r a t i n e k i p r o s t o r , g d j e b i i z j a š n j a v a n j e

t i m e zaključiti p r i č u . J e d i n a r e a k c i j a stigla je iz n a j p o z n a t i j e g

p r o t i v Sexe b i l o n e o p h o d n o u p r o c e s u o b j a š n j a v a n j a b u ­

a m s t e r d a m s k o g s q u a t t a , F r a n k r i j k a . U p i s m u Sexi, s q u a t t e r i

d u ć e akcije lokalnim squafterskim autoritetima, m a l i m »cen­

iz F r a n k r i j k a z a k a z a l i su s a s t a n a k , pozvali b a n d na r a z g o v o r .

t r a l n i m k o m i t e t i m a « . D i o tih lokalnih autoriteta p r i h v a t i o je

U z a k a z a n o v r i j e m e , u s v i b n j u 1 9 9 2 . , S e x a se p o j a v i l a u

»slučaj Sexa« k a o n e š t o što j e n a p r o s t o d a t o , n e u p i t n o p r i s u ­

F r a n k r i j k u . T a m o s u susreli d e s e t a k l j u d i , o d k o j i h s e z a

t n o k a o n o r m a l n o s r e d s t v o d i f e r e n c i j a c i j e , vlastite o b a v e -

b a r e m p o l o v i c u činilo da su se tu zatekli s l u č a j n o . Sasta­

z u j u ć e p o l i t i z a c i j e i i n t e g r a c i j e . O t o m e se ne r a s p r a v l j a ,

n a k je vodila jedna utjecajna squatterica, kratko i tvrdo

nego se naredba provodi.

ponovivši »zajednički prihvaćene stavove«: »Mi s m o vaše p i s m o pročitali, ali v a m ne v j e r u j e m o , mi i dalje m i s l i m o d a ste seksisti.« N a k o n t o g a č l a n o v i Sexe p o s t a v i l i s u p i t a ­ n j e o t o m e što k o n k r e t n o l j u d e s m e t a u p i s m u , p a j e j e d a n o d p r i s u t n i h p o č e o g o v o r i t i k a k o g a s m e t a što s u v r i j e đ a l i »tu i tu« o s o b u , s p o m i n j u ć i p r i m j e r e k o j e n i t k o o d Sexe i p r i j a t e l j a n i j e m o g a o p r e p o z n a t i . » O p r o s t i , jesi l i č i t a o n a ­ še p i s m o « , pitala je e k i p a iz Sexe. »Pa, z a p r a v o ne.« »A jeste l i v i d r u g i č i t a l i n a š e p i s m o ? « P o k a z a l o s e d a n i t k o o d prisutnih nije p i s m o p r o č i t a o . To je m a l o p o k o l e b a l o vo­ d i t e l j i c u s a s t a n k a k o j a j e r e k l a »ja n i s a m z n a l a d a o n i nisu pročitali. Mi s m o to čitali, imali s m o sastanak, a pošto je sad ovakva situacija, neka i drugi pročitaju, pa kad pro­ č i t a j u m i ć e m o vas zvati«. T a k o j e z a v r š i o » r a z g o v o r « u F r a n k r i j k u , a n a s l j e d e ć i i h više n i t k o n i j e p o z v a o . Z a Sexu t u p r e s t a j e svaki a n g a ž m a n o k o v l a s t i t o g » s l u č a j a « . Č l a n o v i b a n d a i svi d r u g i p r e p o z n a t i k a o n j i h o v i p r i j a t e l j i ili s i m p a ­ tizeri o s t a l i s u n e p o ž e l j n i n a s c e n i k o j u k o n t r o l i r a »svjesna manjina«. Već se p u n o puta d o g o d i l o da za vrijeme n e k o g k o n c e r t a u s q u a t t u č l a n o v i Sexe ili n j i h o v i p r i j a t e l j i b u d u

422

Sexa j e u g l a v n o m prestala p o s t o j a t i k a o b a n d . N e z b o g etikete koju su dobili na squatt sceni, n e g o z b o g o s o b n i h , u m j e t n i č k i h , privatnih r a z l o g a i različitih p u t e v a . I p a k , to što su d o ž i v j e l i s u d a r s i d e o l o š k o - e g z e k u t i v n i m t e n k o m koji pretendira (i u n e k i m s l u č a j e v i m a , p o p u t o v o ­ g a , očito uspijeva) na ostvarenje u l o g e vodstva, »glave« squatterskog tijela, predstavlja značajno i teško o s o b n o i s k u s t v o z a sve n j i h , p o s e b n o z b o g č i n j e n i c e što s e sve o d ­ vija na »alternativnoj sceni«. N a k o n posjeta Frankrijku, za Sexu j e p r i č a b i l a z a v r š e n e , n i t k o nije više ž e l i o stvar p o n o v o p o t e z a t i , d o k a z i v a t i n e š t o , b o r i t i se. P r e v a g n u o j e o s j e ć a j n e m o g u ć n o s t i k o m u n i k a c i j e i svatko se o k r e n u o s v o m ži­ v o t u , p r a t e ć i s q u a t t e r s k o inzistiranje n a s l u č a j u ( n e p r e k i d n a i z b a c i v a n j a Sexe i p r i j a t e l j a s k o n c e r a t a ) p o p u t n e k o g t u ž ­ n o g f o l k l o r a g r a d a u k o j e m žive. S e x a , k o j a j e b i l a z n a ­ č a j a n a k t e r z a g r e b a č k e a l t e r n a t i v n e s c e n e , nije s e ž e l j e l a p r e t v o r i t i u p o l i t i č k o g a k t e r a k o j i bi u N i z o z e m s k o j v o d i o b o r b u s centralnim komitetima squatterske scene. Ta scena nije t a k o h o m o g e n a , na n j o j , uz komitetlije koji često m o ­ r a j u sebi i d r u g i m a d o k a z i v a t i k o j e s u k o o r d i n a t e p o l i t i č k e

493.

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

korektnosti i »ispravnog puta«, postoje m n o g i čisto h e d o ­

na

problem

»izdajnika«,

pronalazeći

neprijatelje

unutar

nistički ili i n e r t n i l i k o v i , p o s t o j e i b r o j n i f r a g m e n t i s q u a t t e r -

pokreta. Tijekom 1 9 8 6 . , a p o s e b n o n a k o n policijske d e l o ­

s k o g prostora koji nisu uklopivi u »ce-ka« n a č i n mišljenja i

žacije i hapšenja squattera iz ulice O k e g h e m s t r a a t , p o č e l a

ponašanja. M n o g i eko-tribal-anarho sudionici squatt sce­

j e d j e l o v a t i s a m o z v a n a »istražna g r u p a « (investigation g r o u p )

ne (o g a b b e r i t e c h n o squatt akterima da i ne g o v o r i m o )

k o j a j e z a svoj z a d a t a k o d r e d i l a p r o n a l a ž e n j e i z d a j n i k a ,

uvijek bi na drukčiji n a č i n pristupali o m o t i m a p l o č a i vi­

o n i h k o j i s u p o l i c i j i d a v a l i i s k a z e . D i o t e »istražne g r u p e «

b r a c i j a m a l j u d i , p o s e b n o d e f i n i r a n j i m a tih v i b r a c i j a , jer n e

k a s n i j e ć e s e b e p r o g l a s i t i z a » p o l i t i č k o krilo« i u p r a v o s u

d o g a đ a se prvi put da netko »krivo zabrije«, do s a d a su

o n i uveli p r a k s u t i s k a n j a f o t o g r a f i j a » i z d a j n i k a « n a v e l i k i m

l j u d i iz zla sektaštva n e š t o i n a u č i l i . Uz t o , što je Sexi b i l o

p o s t e r i m a . Ta se g r u p a s u k o b l j a v a l a s ostalim amster-

v a ž n o , p o s t o j i i više s t o t i n a m l a d i h s q u a t t e r a iz H r v a t s k e .

d a m s k i m squatterima, n a m e ć u ć i svoju »vodeću ulogu« i

Sexa nije od njih tražila nikakvu »solidarnost« u n a m e t n u ­

s t v a r n u vlast u n e k i m s q u a t t o v i m a k o j e s u s m a t r a l i s v o j i ­

t o m s u k o b u i žigu koji im je utisnut; bilo je jasno da ljudi

m a , p r o g l a š a v a j u ć i i h » p o l i t i č k i m s q u a t t o v i m a « . N a k o n što

m o r a j u živjeti u u v j e t i m a k a k v i j e s u , a d i o tih u v j e t a b i l a je

s u aktivisti » p o l i t i č k o g k r i l a « p o k u š a l i s p r i j e č i t i o d r ž a v a n j e

i č i n j e n i c a n e o p h o d n o g i z j a š n j a v a n j a o Sexi k a o kriterij

»ženske v e č e r i « u s q u a t t u »Eerste h u l p « (i t i m e p o k a z a l i svoj

o p s t a n k a u s q u a t t o v i m a . Solidarnost je bila prisutna na

»klasični« » r e v o l u c i o n a r n i « s v j e t o n a z o r k o j i n e d o p u š t a ž e ­

d r u k č i j i n a č i n - Sexa j e s m a t r a l a v a ž n i j i m d a m l a d i l j u d i

n a m a , crncima, etničkim m a n j i n a m a , homoseksualcima,

p r i s t i g l i i z Z a g r e b a i d r u g i h m j e s t a n e d o b i j u istu e t i k e t u ,

bilo kojim marginaliziranim posebnim g r u p a m a okupljanje

da m o g u započeti s n o r m a l n i m squatterskim ž i v o t o m u

i raspravljanje o svojim p r o b l e m i m a ) d o š l o je do teških

k o j e m s e n e ć e m o r a t i b a š č e s t o sretati s k o m i t e t l i j a m a , i

s u k o b a , m e đ u s o b n i h fizičkih o b r a č u n a , p r a v o g rata izme­

u k o j e m m o g u svoje mišljenje sačuvati za sebe. N i t k o iz

đu squattera. O n i squatteri koji su sebe proglasili p r a v o ­

Sexe nije ž e l i o s v o j o m a k t i v n o š ć u o t e ž a t i ž i v o t z a g r e b a č k o j

vjernim političkim aktivistima i svoju vlast nametali silom

i široj squatterskoj škvadri iz Hrvatske, b a n d je i o n a k o p r e ­

(uključujući i premlaćivanje, k a o i o d u z i m a n j e n o v a c a od

s t a o p o s t o j a t i , a o s o b n o iskustvo i z c i j e l o g s l u č a j a g o v o r i l o

s q u a t t e r s k i h g r u p a s k o j i m a su bili u s u k o b u ) i z g u b i l i su

je o u z a l u d n o s t i d a l j e g o b j a š n j a v a n j a .

b i t k u n a n i v o u c i j e l o g A m s t e r d a m a i 1 9 8 8 . više nisu p o ­

L o g i č n o je z a p i t a t i se - k a k v a je h i s t o r i j a s q u a t t e r s k o g

stojali k a o djelatan akter na sceni. Knjiga završava s tim

p o k r e t a u A m s t e r d a m u , je li to što se d o g o d i l o Sexi n e k i

r a z d o b l j e m . N o , bez o b z i r a što s e » p o l i t i č k o k r i l o « n i j e v r a ­

p r e s e d a n , je li takvih etiketiranja i o r g a n i z i r a n i h a n a t e m i ­

tilo na s c e n u u s v o m o b l i k u iz 1 9 8 6 7 8 7 . , »slučaj Sexa« u k a ­

z i r a n j a ( d o slike n a p o s t e r u ! ) b i l o i r a n i j e , m e đ u d o m a ć i m

zuje na nastavak jedne politike koja sebe i »pokret« o s n a ­

(nizozemskim) akterima,

knjizi

žuje p r o n a l a ž e n j e m n e p r i j a t e l j a . P o p u t m o r a l n e p a n i k e k o j a

S q u a t t i n g b e y o n d the M e d i a «

se širi u d o m i n a n t n o j k u l t u r i , i o v d j e je p r i s u t n o o b r a ć a n j e

(Adilkno, 1 9 9 4 . ) n a l a z i m o detaljan opis nastajanja »poli­

s e b i . U t e k s t o v i m a o s u d e Sexe, u p o j m o v i m a k o j i s e u p o ­

t i č k o g krila s q u a t t e r s k o g p o k r e t a « u A m s t e r d a m u , i z k o j e g

t r e b l j a v a j u , slika j e d n o g noise b a n d a i prijatelja pretvara

»Cracking the M o v e m e n t :

bez j e z i č n e b a r i j e r e ?

U

se vidi k a k o je m a l a g r u p a agresivnih i isključivih squattera željela postati »tvrdom jezgrom«, fokusirajući svoju p a ž n j u

4?4

s e u sliku n e k e m o ć n e o r g a n i z a c i j e , seksističke z a v j e r e koja o d j e d n o m i m a svoje m e n a d ž e r e , tehničko osoblje i

425

URBANA PLEMENA

Benjamin Perasović

slično. Tu se m o n o l o g Mollia razotkrio p o p u t d o m i n a n t n e

r a d i l o se o i m p l i k a c i j a m a s t a v o v a i t v r d n j i k o j i bi i n a č e , u

k u l t u r e k o j a s e o b r a ć a sebi s a m o j p r o z i v a j u ć i h u l i g a n e ,

d u h u n o i s e š k v a d r e , b i l i z a u v i j e k o s t a v l j e n i s p o n t a n o s t i ili

narkomane, ne vodeći računa zapravo o punkerima, m o d ­

samorazumljivosti. To je bilo pitanje kako se predstaviti,

s i m a , t e c h n o f r e a k o v i m a ili b i l o k o j i m d r u g i m o d » f o l k d e -

što n a p i s a t i n a p l a k a t i m a i p o z i v n i c a m a , k a o o d r e đ e n j e

vils«, r e i n t e g r i r a j u ć i s v o j e » t e m e l j n e v r i j e d n o s t i « , k a o što s u

z e m l j e i z k o j e b a n d d o l a z i . Č l a n o v i Sexe r a z m i š l j a l i s u n a

s e r e v o l u c i o n a r i i z M o l l i a o b r a ć a l i n e Sexi, n e g o s v o j o j

s l j e d e ć i n a č i n : »Ako k a ž e m o d a s m o i z J u g o s l a v i j e , t o o n d a

»partiji«, nastojeći se učvrstiti, o b n o v i t i svoje » t e m e l j n e vri­

z n a č i d a s m o i z S r b i j e ili C r n e G o r e . Pošto n i s m o , t a k v o

j e d n o s t i « n a o s n o v i p r o z i v a n j a i l o v a n a v j e š t i c e , seksiste,

određenje bi bilo politička činjenica. A k o k a ž e m o da s m o

fašiste, kapitaliste, nacionaliste itd. N a r a v n o , to ne znači

iz Hrvatske to ne znači da mi nužno p o d r ž a v a m o T u đ m a n a ,

da treba nastaviti z a č a r a n i k r u g generalizacija i p r o g l a š a ­

to je s a m o realno, g e o g r a f s k o situiranje b a n d a u zemlju iz

vati svaku squattersku težnju za o r g a n i z a c i j o m r u d i m e n t i ­

k o j e dolazi.« O v a k v o r a z m i š l j a n j e , k o j e m j e p r i m a r n a želja

m a s t a l j i n i z m a ili č a k cijeli p o k r e t o p t u ž i t i , n a n a č i n t i p i č a n

b i l a »ne p o l i t i z i r a t i « i n a o s n o v i r e a l n o s t i n o v i h d r ž a v a n a

za d o m i n a n t n u kulturu, za sektaštvo, morbidnost, agresiv­

p o d r u č j u bivše Jugoslavije informirati nizozemsku javnost o

n o s t , e k s t r e m i z a m ili b i l o k o j i i z a m . O n o što j e o v d j e b i t n o

t o m e iz koje zemlje dolazi zagrebački b a n d , izazvalo je

u o č i t i jest p o s t o j a n j e , n a s q u a t t e r s k o j s c e n i k a o i n a d r u ­

p o t p u n o suprotne reakcije na squatterskoj sceni. Z b o g spe­

gim

korektnosti«

cifičnog, p r i m i t i v n o g , » z a p a d n o g « Ijevičarstva, d o b a r d i o

koja se proteže do nijansiranih obrazaca s v a k o d n e v n o g

te scene s m a t r a o je s a m o Jugoslaviju p r i r o d n o m , razumlji­

života. U slučaju squatterske scene (njenog d o b r o g dijela)

v o m , g e o g r a f s k o m o d r e d n i c o m , p o j m o m koji n e remeti

d o š l a je do izražaja činjenica p o s t o j a n j a , s j e d n e strane

p o z n a t i r e f e r e n t n i o k v i r , d o k s u H r v a t s k u ili S l o v e n i j u , k a o

n e p i s a n i h p r a v i l a k o j a o d r e đ u j u k o j i b a n d o v i , k o j a vrsta

takve, k a o p o j a m države (zemlje), smatrali političkim, des­

p i v a ili h r a n e , k a k v e j a k n e i k a k v i s i m b o l i u l a z e u p o d r u č j e

n i č a r s k i m s t a v o m . K a o što s u G a d a f i ili H o m e i n i u v i j e k bili

» k o r e k t n o g « ili » n e k o r e k t n o g « , a s d r u g e s t r a n e p o s t o j i m i ­

» g o o d g u y s « u d i j e l u s q u a t t e r s k i h I j e v i č a r s k i h sekti ( z b o g

n i m u m f o r m a l n e o r g a n i z a c i j e k o j a m o ž e o l a k š a t i (ali p o n e ­

svog antiamerikanizma), tako se na početku rata formirala,

k a d , k a k o v i d i m o , i otežati) squatterima njihov squatterski

na dijelu scene, squatterska simpatija za srpsku (»jugosla­

ž i v o t , o d p r v o g u s e l j e n j a d o p r o b l e m a k a o što j e d e l o ž a ­

vensku«) p o z i c i j u p r o t i v » n a c i s t a « , s e c e s i o n i s t a , s l o v e n s k i h i

c i j a ili p a k l e g a l i z a c i j a . U vezi s e k s p l i c i t n o p o l i t i č k i m d i j e ­

h r v a t s k i h » g e r m a n o f i l a « . U t a k v o m s l j e p i l u Sexa j e s a m i m

l o m » p o l i t i č k e k o r e k t n o s t i « , s l u č a j Sexa i l u s t r a t i v a n j e z a

s p o m i n j a n j e m Hrvatske bila na terenu politički nekorekt­

d i o s q u a t t e r s k e s c e n e i t a d a š n j i stav d i j e l a m a l i h l j e v i c a r -

n o g a , iako bi ozbiljna analiza pokazala d u b o k u antinacio-

s k i h g r u p a b l i s k i h s c e n i . Sexa, u d o b a s v o j e d j e l a t n o s t i u

nalističku usmjerenost b a n d a . Većina m l a d i h squattera (od

Z a g r e b u , nije n i k a d problematizirala aspekte svog djelo­

m a n j i n e k o j a je u o p ć e »politički aktivna«) ne o b l i k u j u svoju

v a n j a n a n a č i n k a k o t o r a d e » p o l i t i č k i svjesni« s q u a t t e r i

p o z i c i j u s p r a m H r v a t s k e ili S l o v e n i j e p o z n a v a n j e m s i t u a c i j e

Z a p a d a . Došavši u A m s t e r d a m , u d o b a rata i priznanja Slo­

na terenu, n e g o o d n o s o m p r e m a vlastitim m e d i j i m a i d o ­

v e n i j e , Hrvatske i B o s n e i H e r c e g o v i n e , Sexa je s a m o j e d n o m

m a ć o j politici kojoj se žele r a d i k a l n o suprotstavljati, uz neke

p r o b l e m u posvetila p o s e b n u pažnju i zajedničku raspravu,

naslijeđene Ijevičarske d o g m e i o p ć u razmaženost z a p a d -

426

scenama,

određenog

oblika »političke

427

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

n j a k a ( » a m e r i č k o g « t i p a ) koji u u l o z i turista s m a t r a g n j a v a ­

p o b j e g l i iz Istočne E u r o p e p r e d d e s n i č a r s k i m i n a c i o n a l i s t i č ­

ž o m učiti i m e n a n e k o l i k o n o v i h z e m a l j a n a tlu d o t a d a š n j e

kim diktaturama. N a m a je trebalo neko vrijeme dok smo

»jedne«. S p e c i f i č n a o t v o r e n o s t z a g r e b a č k e a l t e r n a t i v n e s c e n e

t o skužili«.

s kraja osamdesetih i početka devedesetih, simbolizirana S e x o m i p r i j a t e l j i m a , u z a sve p o z n a v a n j e i d i j e l j e n j e p r i n c i ­ pa anarhoidnih, punkerskih hard-core noise subkulturnih p o k r e t a i s t i l o v a , susrela se s p r o b l e m o m » p o l i t i č k e k o r e k t nosti«, e t i k e t i r a n j a i » u č i n k o v i t o g « a n a t e m i z i r a n j a . Č i n j e n i c u o s t a j a n j a n a široj a l t e r n a t i v n o j sceni ograničenim

dosegom

staljinističkog

m o ž e m o objasniti djelovanja

koje

je

vezano uz s a m o n e k o l i k o squatterskih g r u p a , te p r o m j e ­ n a m a koje su se na s a m o j squatterskoj sceni d o g o d i l e , o m o g u ć u j u ć i niz n o v i h i d e n t i t e t a ( p o p u t g a b b e r s q u a t t o v a , t r a n c e squattova) i priznajući »divlje squattere« r a v n o p r a v nim akterima. Sam protok vremena o m o g u ć i o je drukčiju p e r c e p c i j u o n i h k o j i d o l a z e »iz H r v a t s k e « , p a j e i n a v i s o k o p o l i t i z i r a n o m dijelu scene taj p o d a t a k s a d a i p a k s m j e ­ šten u g e o g r a f s k a a ne p o l i t i č k a ( a u t o m a t s k i d e s n i č a r s k a ) o d r e đ e n j a , k a o što j e t o b i o s l u č a j 1 9 9 1 . Pošto s e m e h a n i ­ zmi političkog izjašnjavanja ne p o k r e ć u t a k o lako u situaciji u k o j o j g o l i život, s t a n ( s q u a t t ) , p i v o i g l a z b a p r e d s t a v l j a j u osnovne koordinate, i pošto je d o b a r dio amsterdamskih squattera b i o sličan u svojim preferencijama glazbe i n a č i n a zabave pristiglim z a g r e b a č k i m p u n k e r i m a , trebalo je proći o d r e đ e n o v r i j e m e d o k »slučaj Sexa« i d r u g i o b l i c i s u k o b a z b o g »političke korektnosti« (Heineken p i v o , primjerice, p o ­ d i g n u t o k o d nekih a k t e r a n a s i m b o l i č k u , d a k l e s a m o b o j k o t a vrijednu razinu M c D o n a l d s a ) nisu utjecali na p e r c e p c i j u z a g r e b a č k e škvadre koja se preselila u A m s t e r d a m . J e d a n od mladih zagrebačkih »noise-brijača«, pristigao u p r v o m v a l u n a s q u a t t e r s k u s c e n u , još p r i j e Sexe, o v a k o j e n a k o n četiri g o d i n e r e z i m i r a o iskustva p r v i h s u s r e t a s d o m a ć o m s c e n o m : »Sad v i d i m k a k o su nas d o m a ć i squatteri doživ­ l j a v a l i . P a m i s m o z a n j i h svi bili m l a d i k o m u n i s t i k o j i s u

428

42Q

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

jući š m i n k e r e , š k o l s k e k o l e g e , č e k a j u ć i d a n a s t a v a z a v r š i ,

Giozg'

dotle će za drugi d i o škvadre d a n krenuti nešto drukčije. N a ć i ć e s e p o k r a j d u ć a n a , k a o i svih d r u g i h d a n a . S k u p i t i l o v u , užicati, po m o g u ć n o s t i ukrasti u s u s j e d n o m d u ć a n u

P o z n a t a j e č i n j e n i c a d a p u n k e r i , m e t a l c i , stari i n o v i

n e š t o (»pa n e b u m v a l j d a k r a l t u u d u ć u d i s m o s v a k i

subkulturnih

d a n « ? ) , i k u p i t i j e f t i n o v i n o i k o l u . N a p r a v i t će b a m b u s i

s t i l o v a žive v e ć i n o m u sferi » s l o b o d n o g v r e m e n a « . M o ž e

piti, komentirajući sinoćnji d o g a đ a j k a o i njihova »braća

n e t k o _ j T a r a v n o , s v o j i m i z g l e d o m j d p k a z i v a t i vlastiti ž i v o t n i

po i m a g e u « k o j a su u t o m m o m e n t u u š k o l i . I z m e đ u 1 3 i

stil i u š k o l i , na p o s l u , u r o d i t e l j s k o m d o m u , s m a n j e ili

14 sati, d o ć i će d i o o n i h koji idu u š k o l u , netko da bi se

više p r o b l e m a , ali t a d a n e i z b j e ž n o f u n k c i o n i r a i u l o g a u č e ­

pridružio b a m b u s u , netko da bi m a l o »stajao« i otišao kući

n i k a , r a d n i k a , s i n a ili kćeri' i s l i č n o . Tok k a d a se d o đ e u

na ručak. O n a j d i o škvadre koji je z a p o č e o s b a m b u s o m ,

k l u b , n a k o n c e r t , ili n a p r o s t o i s p r e d n e k o g k i o s k a , n a p a r ­

s k u p i t ć e z a n o v u t u r u i n a s t a v i t i stajati p o r e d d u ć a n a p o ­

kiralište, pokraj d u ć a n a , na bilo koje mjesto g d j e se n a l a ­

put stalnog hedonističkog upozorenja svim p u t n i c i m a na

freakovi, darkeri

i

brojni

pripadnici drugih

/

ze s u p l e m e n i c i , tek t a d a se živi a u t e n t i č a n i p o t p u n ž i v o t .

relaciji š k o l a - r o d i t e l j i - p o s a o - z a b a v a . S v r e m e n o m , oni koji

O v d j e n e m i s l i m p i s a t i o f e n o m e n u » v i k e n d - p u n k e r a « ili

»stoje i s p r e d d u ć a « p o s t a j u p r i m a r n o b o e m i , o t k a č e n j a c i ,

l j u d i na

p i j a n c i , p a t e k o n d a p u n k e r i , m e t a l c i ili n e š t o t r e ć e . S g o ­

povratku s koncerta m i j e n j a j u g a r d e r o b u i skriveni od ro­

d i n a m a se p o m i j e š a j u p r i p a d n i c i r a z l i č i t i h s t i l o v a i t a k o u

d i t e l j s k o g p o g l e d a s k i d a j u n a k i t ili n e k e d r u g e » p r o v o c i r a -

s v a k o m kvartu m o ž e m o naći j e d a n otpadnički front o k u ­

juće« ukrase. T a k o đ e r nas ne z a n i m a ni o n a j d i o koji h r a ­

pljen o k o a l k o h o l a , ljenčarenja i n o ć n o g b d j e n j a , kojf

» v i k e n d - h i p i k a « , ili o s c e n a m a

u kojima mladi

b r o nosi svoje n a u š n i c e , kožice, n a r u k v i c e , j a k n e i o s t a l o

p o n e k a d s a m o s l e n g , u r b a n i štih i r o c k r a z l i k u j u o d » k l a ­

p r e d p o g l e d e r o d i t e l j a ili p r o f e s o r a . O v d j e s e r a d i o o n o m

sičnih« a l k o h o l i č a r a , koji t a k o đ e r svuda i m a j u svoja m j e ­

d i j e l u s c e n e k o j i j e p o t p u n o »na r u b u « , o l j u d i m a k o j i s u

sta, g d j e je prosjek g o d i n a iznad pedeset. To je o n a o p a s ­

»iskočili« i z d r u š t v a i n a č i n a ž i v o t a k a k a v s e o b i č n o o d

n a c r t a , p o k o j o j h o d a T o m W a i t s ili, n a d r u g i n a č i n , N i c k

strane većine prikazuje kao n o r m a l a n , poželjan, uobičajen

C a v e , i koja govori jezikom subverzije i destrukcije, n a p u ­

i zadan. Zamislimo g r u p u , recimo punkera, na koncertu:

štanja »normalnosti« i g r a đ a n s k o g a života, gdje n e m a ro-

Pivo, b a m b u s , žesta, s k a k a n j e , k l u p k o t i j e l a , z n o j , m u ško-ženska

priča,

m a l o p o l i t i k e ili s o c i j a l e ,

zajedništvo,

mantičnosti p o b u n e osim u vlastitom otpadništvu i rijetkim t r e n u c i m a , uz s a m o u n i š t e n j e k a o vidljivi p e č a t priče.

prepoznatljivi i m a g e , W C - p r i č e , redari koji tlače, fajrunt.

Krenuo sam u jedan od zagrebačkih perifernih kvar-

Prije ili k a s n i j e , i d e s e k u ć i . S u t r a j e n o v i d a n . U t o m » s u ­

t o v a , b i o j e r a d n i d a n , v e č e r i još uvijek t o p l o . K a f i ć i , u o b i ­

tra« leži r a z l i k a . D o k ć e d i o k r e n u t i u š k o l u , p r e p r i č a v a j u ć i

č a j e n e g r u p i c e , g l a z b a o d ljige d o žestice. V r i j e m e o d m i č e

p o d v e l i k i m o d m o r o m k a k o s u »izašli n a bis i r a s p a l i l i s t a r e

i kafići se zatvaraju, ljudi o d l a z e k u ć a m a . O s t a j u škvadre

C l a s h i Pistolse« ( p o p u t G B H u K u l u š i ć u ) , p r e z i r n o g l e d a -

k o j e n e m a r e z a k a f i ć e , jer t u u blizini j e n j e g o v o v e l i ­ č a n s t v o k i o s k k o j i r a d i c i j e l u n o ć . Ljudi s t o j e u m a n j i m

Tekst iz kolumne »Benzin: The Voice of G o n g « u časopisu »Heroina«. 4 3 0

g r u p a m a i p o v r e m e n o odlaze prema kiosku po piće, k a o 431

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

p r e m a n e k o m s v j e t i o n i k u k o j i svijetli u m r a k u f i n o g , m i r ­

p o t e k l a tri p o t o k a i u p o d n o ž j u se n a p r a v i l o j e z e r o . Tu se

n o g , u r e d n o g i v e ć i n s k o g ž i v o t a svih o n i h t i s u ć a l j u d i k o j i

Siva n a p i o v o d e i o t i š o , a to m j e s t o ti je s a d t u r b o svetište«.

s p a v a j u o k o nas u velikim b e t o n s k i m z g r a d a m a . Prolazi i p o l i c i j a , n a v i k l a n a s t o t i n a m a p u t a već l e g i t i m i r a n e f a c e . P i j a n s k i r a z g o v o r i , r i z n i c a l i k o v a . Prilazi m i j e d a n ; » J e b a l t i pasmater čovječe, pa to ni normalno. I m a m frenda, tam živi, u z g r a d i . O ž e n i l se, ima neki kurac od šljake, d o m a č m r l j i , k l i n c i , n i k a m ne i d e , ševi se j e d n o m t j e d n o a to i nije neka ševa - pa d a j mi ti sad reci, je li to život? Ma k u r a c , č o v j e č e , n i s a m j a o d a v d e . Kužiš, j a n i s a m o d a v d e , ja ti o v o ne k u ž i m , č o v j e č e . Jesi li č u o za G r i m a n d e r s e n o v e bajke? M o r a l si čut za G r i m a n d e r s e n o v e b a j k e , j e b e m t i . E, viš, j a s a m t i lik i z t i h b a j k i . J a n i s a m o d a v d e . « Otišao sam do kioska po pivo, i kad sam se vratio, isti j e tip o p e t i m a o m a l i m o n o l o g . »Ja n i s a m o d a v d e j e b e m t i . Ići ć u o p e t u N e p a l , i a k o

N o ć j e o d m i c a l a , n a I s t o k u j e p o s t a j a l o svjetlije, k i o s k j e još r a d i o , s a m o što j e p o n e t k o (isto k a o prije m j e s e c d a n a k a d a j e Pošip p o s t a o Božib) i z g o v a r a o » g i o z g « . V i d i o s a m l j u d e koji su bili (ili su to još uvijek?) m e t a l c i , p u n k e r i , hipici i navijači. S a d a ih ujedinjuje g i o z g i n o ć n i ž i v o t u k v a r t u . K o j e j e o v o j u t r o p o r e d u ? Sto p r i č a j u p o ­ g l e d i k a d s e s r e t n u , u j u t r o d o k prvi i d e n a p o s a o a d r u g i m o l e ć i v o žica z a s e n d v i č n a k o n n o ć i u k o j o j j e ž e đ u v i j e k ispred gladi? O d l a z i m razmišljajući o rock-kulturi, h e d o n i ­ z m u , boemštini, identitetu rockera i identitetu p i j a n c a . O re­ l a t i v n o s t i n o r m a l n o g . O S h i v i , ševi j e d n o m t j e d n o i ž i v o t u p o k r a j g i o z g a . O t o m e što ć u reći k a d a m e n a p o s a o o d l a ­ zeći s u s j e d i b u d u p i t a l i » k u d a t a k o r a n o , što s m o v r i j e d n i danas?«

s a m t a m bil u z a t v o r u . Z a t v o r u N e p a l u , j e b e m t i m a t e r , a l i o p e t bi išo. A b e d je b i l , č o v j e č e , p r v u n o ć u z a t v o r u skužil s a m da se n e m r e m ni okrenut, ko sardine s m o bili nasla­ g a n i . D o b i š o d m a tri vrste b u h a , j e b e m t i , o n e k a j s k a č u s u još n a j b o l j e . T o t a l n i b e d . N e m a š o p ć e v o d e a k s e n e d i g n e š u četiri i č e k a š r e d do šest. I o n d a s k u ž i š , j e b e m t i m a ­ ter, i p r v o g f r a j e r a do s e b e - p u f , r a s p a l i š ga š a k o m u glavu. D a , čovječejebemti, rukneš ga i o n d a te o d v e d u u s a m i c u n a tri t j e d n a . S t a v e t e u l a n c e , a l i i m a š o s i g u r a n u v o d u j e d n o m d n e v n o i n e m a š b u h a , čovječe!« Tu se već i š k v a d r a zainteresirala i n e t k o je pitao o N e p a l u o p ć e n i t o (jer u k v a r t o v i m a i m a l j u d i k o j i s e niti d o g r a d a n e m i č u , a k a m o l i u N e p a l ) . Slijedi o d g o v o r : » N e p a l je super č o v j e č e . Z n a š l i tko j e b i o Siva? Kužiš, o n o , d a v n o , bil j e B o g č o v j e ­ č e , a v o l i l je j a k o pit i d u v a t pa mu se o s u š i l a u s t a i bil je jako ž e d a n . Popizdil je kaj n e m a n i g d e v o d e i zabil je troz u b a c u b r d o . K a d je izvukel trozubac iz stijene, o d m a h su

432

433