BBC_Ιστορία της ΔΡΑΧΜΗΣ.pdf

Αρχικώς

�------------------------------------------------------

----------

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012

ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ

διευκολύνουν τις οικονομικές συναλλαγές, διευκρινίζουν την κοινωνική σύμβαση της ανταλλάξιμης αξίας και, επιπλέον, προσφέρουν μερικές από τις περισσότερο σαφείς ιστορικές αφηγήσεις: Κορώνες και γράμματα, όπως λέει και το παιχνίδι με τα κέρματα. Στα διάφορα νομίσματα, κέρματα και χάρτινα, διαλέγουμε να παρουσιάζουμε ιστορικές απεικονίσεις επειδή η Ιστορία είναι εθνική, όπως και εκείνα. Τις διαλέγουμε, όμως, και επειδή η Ιστορία είναι από μόνη της ένα νόμισμα, ένα τεκμήριο αξίας. Ουσιαστικώς, κάθε οικονομική συναλλαγή περιέχει μία «ιστορική» συναλλαγή, μία διαπραγμάτευση μνήμης. Με τις εικαστικές τους επισημάνσεις, τα νομίσματα προσφέρουν μία απόδειξη

ότι η Ιστορία πέτυχε τους στόχους της, ότι διασφάλισε τη δυνατότητα της συναλλαγής. Η ιστορική αξία, λοιπόν, ανταλλάσσεται συγχρόνως με την οικονομική επειδή η κοινωνική συνείδηση υποστηρίζει ότι η μία επιτρέπει την άλλη. Η ιστορική καταγραφή, λοιπόν, δεν είναι μία απλή ακαδημdίκή μελέτη, μία επιστημονική εμμονή. Είναι το βασικό επιχείρημα της προόδου. Ένα από τα αφιερώματα αυτού του τεύχους περιγράφει πώς οι ελληνικές κυβερνήσεις χρησιμοποιούσαν την εισαγωγή διαφορετικών νομισμάτων για να διαχειριστούν τα προβλήματα της εθνικής οικονομίας. Διαφορετικές παραστάσεις, διαφορετικές κορώνες και διαφορετικά γράμματα εναλλάσσονταν στα ελληνικά νομίσματα. Κάθε νόμισμα, όμως, παρέμενε φορέας και σύμβολο Ιστορίας. Ασφαλώς, η Ιστορία δεν εξαργυρώνεται Συγχρόνως, όμως, η Ιστορία είναι, ίσως, ο μόνος τρόπος αξιολόγησης των όρων μιας συναλλαγής, δηλαδή μιας ανάγκης ή μιας επιθυμίας και του αντιτίμου της. Αλέξανδρος Μόρvτουvτακ

Περιεχόμενα ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012

Η ελληνική

μαθηματική πρόοδοs

ΣΕΛ.24

ι_

�ΞΞ�ii;;�;ι·�

__

Αναγκαστικέs φιλίεs ΣΕΛ. 32

Σε τι νόμισμα πληρώνονται τα λάθη; ΣΕΛ. 16

Θ Ε ΜΑΤΑ ΕΚΔΟΤΗΣ: ΙΩΑΝΝΗΣ Ν.ΦΙΛΙΠΠΑΚΗΣ ΔΙΕγΘγΝΤΗΣ: ΧΡΙΗΟΣ Δ.ΜΟγΛΙΝΟΣ Περιοδική Έκδοση Κυκλοφορεί κάθε μήνα

12 τι μαθαίνει από την Ιστορια η διεθνής πολιτική;

με την εφημερίδα

«δημοκρατία» ΔΙΕγθγΝΣΗ ΣγΝΤΑΞΗΣ Αλέξανδρος Μόρντουντακ

ΣγΜΒΟγΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Παναγιώτης Λιάκος

ART DIRECTOR

16 Οι προβλημ ατικές ισοτιμίες της ελληνικής οικονομίας

Κλεάνθη Καρεκλά

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Γιάννης Νάκος Αλεξάνδρα Χυδηριώτη

ΔΙΟΡΘΩΣΗ Ντίνα Πετροπούλου

ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΔΙΕγθγΝΣΗ Κατερίνα Μπότρος

ΣγΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΔΡΑΣΥΗΡΙΟΤΗΤΩΝ

24 Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

Τερέζα Ευγενίδου

ΠΡΟΒΟΛΗ Τατιάνα Κώτσου

ΔΙΑΝΟΜΗ & κγκΛΟΦΟΡΙΑ Απόστολος Αντωνόπουλος

ΠΑΡΑΓΩΓΗ Γιώργος Φιλιππάκης

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: ΔΗΜΟΚΡΑΥΙΚΟΣ τνΠΟΣ Α.Ε. Ερατοσθένους ι τ.κ. 116 35

32 Πολεμικές σχέσεις

Τηλ .Κέντρο:2130170400,Faχ:2130170401 BBC History is published by DEMOCRATιC PRESS under licence from ιmmediate Media Company Bristol Limited. Copyright © ιmmediate

Media Company Bristol Limited. All rights reserved. Reproduction in whole or part prohibited without permission. The BBC logo is a trade mark of the British Broadcasting Corporation and is used under

licence. © British Broadcasting Corporation 1996.

3 7 Το όχι και τόσο Ηνωμένο Βασίλειο

ΚΑΘΕΜΗΝΑ 9 42 Οι απαγορεύσεις στη γερμ ανική αγορά του 18ou αιώνα

Ορόσημα

Ιστορία και επικαιρ ότητα

9 Ξ

Η Ιστορία συνεχίζεται Βιβλία Προτάσεις για τnν ιστορικn βιβλιοθnκn σας

Διάφορα

46 Ιστορικοί πόθοι

[I II:J m m �

Μαθήματα Ελλάδας

Η επέλαση του ενόc; Εν τη γενέσει

Η Ιστορία στα σημεία Γελάει καλύτερα

�

ο 1

ο ση

α

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1887 �

Γεννιέται το Χόλιγουν από τα 500 στρέμματα ιδιοκτnσίας του Χάρβεϊ Γουίλκοξ. τα οποία τεμαχίζει και πουλά.

6

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1 982

Με απόφασn του ελλnνικού υπουργείου Παιδείας καταργούνται οι μαθnτικές ποδιές.

14

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1898

7

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1828

Συγκροτείται ο πρώτος τακτικός ελλnνικός στρατός με πρόνοια του Ιωάννn Καποδίστρια.

1

5

8

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1 692

Στο Σάλεμ τnς Μασαχουσέτnς κάποιος γιατρός αποφαίνεται ότι ο σατανάς έχει κυριεύσει τρεις νεαρές κοπέλες και θέτει τις βάσεις για το κυνnγι μαγισσών του Σάλεμ.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1857 τ

Πεθαίνει ο εθνικός ποιnτnς τnς Ελλάδας, Διονύσιος Σολωμός.

10

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1947

Η Συνθnκn των

Παρισίων ενσωματώνει τα Δωδεκάνnσα στnν Ελλάδα.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1936 Τ

Ο Αδόλφος Χίτλερ ανακοινώνει ότι είναι έτοιμο το «λαϊκό αυτοκίνnτο»,ο γνωστός Σκαραβαίος.

Ο βασιλιάς Γεώργιος Α' επιζεί απόπειρας δολοφονίας εναντίον του στnν περιοχn του Αναλάτου,όπου ανεγείρεται εκκλnσία για να γιορτάσει τnν επιβίωσn του. Είναι ο Άγιος Σώστnς στn λεωφόρο Συγγρού.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1959

ανατροπn του Μπατίστα,ο Φιντέλ Κάστρο αναλαμβάνει τnν προεδρία τnς Κούβας.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1677

Πεθαίνει ο φιλόσοφος Μπαρούχ Σπινόζα.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1 932 ....

Ο Αδόλφος Χίτλερ αποκτά τn γερμανικn υπnκοότnτα.

4

9

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1802

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1943

Γεννιέται ο συγγραφέας των «Αθλίων», Βίκτωρ Ουγκώ.

Πεθαίνει ο Κωστnς Παλαμάς.

2

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1950 Πεθαίνει ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρn, ένας από τους σnμαντικότερους μαθnματικούς παγκοσμίως.

11 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1959

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλι1ς και ο Αντνάν Μεντερές, αποφασίζουν συμφωνία για τnν ανεξαρτnσία τnς Κύπρου.

3

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 4ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1952 Το ραδιόφωνο του Παρισιού ανακοινώνει απόφασn του Συνδέσμου Σουnδών Λογοτεχνών να προτείνει το Νίκο Καζαντζάκn για Νομπέλ Λογοτεχνίας.

1945 Τ Ιεκινά n Συνδιάσκεψn τnς Γιάλτας, όπου οι Ρούζβελτ,Στάλιν και Τσώρτσιλ διαπραγματεύονται το μέλλον του μεταπολεμικού κόσμου.

1945 Περίπου 135.000 άνθρωποι σκοτώνονται στο συμμαχικό βομβαρδισμό τnς Δρέσδnς.

1809Τ Γεννιέται ο Κάρολος Δαρβίνος,ο οποίος διατύπωσε τn θεωρίας τnς εξέλιξnς των ειδών μέσω τnς φυσικnς επι � _ _ _ ---+------------------+-

λ�ο�γ�n�ς�·--����----τ---�=--+-

1 7 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1 8 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1598 Ο Μπόρις Γκοντούνοφ γίνεται τσάρος τnς Ρωσίας.

22 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1848 Ιεκινά στn Γαλλία n Φεβρουαριανn Επανάστασn,n οποία κατάργnσε τn βασιλεία.

28 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1986

Δολοφονείται ο πρωθυπουργός τnς Σουnδίας,Ούλοφ Πάλμε.

1971 Προσσε­ λnνώνεται με το διαστnμόπλοιο «Απόλλων 1 4» n τελευταία επανδρωμένn αμερικανικn αποστολι1 προς το φεγγάρι.

13 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

12 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ __

5 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1952 Η ελλnνικn Βουλι1 επικυρώνει τn συμφωνία ένταξnς τnς Ελλάδας στο ΝΑΤΟ.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1455 � Ο Ιωάννnς Γουτεμβέργιος χρnσιμοποιεί τnν εφεύρεσn του για να τυπώσει το πρώτο βιβλίο, τn Βίβλο.

1 9 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1945 Στn διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι Αμερικανοί ξεκινούν τnν επίθεσn στnν Ιβοζίμα.

20 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1827 Ο Ιωάννnς Καποδίστριας εκλέγεται κυβερνnτnς τnς Ελλάδας.

4 2 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1946 Ο Χουάν Περόν εκλέγεται πρόεδρος τnς Αργεντινnς.

29 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

1900 Γεννιέται το πρώτο βραβείο Νομπέλ τnς Ελλάδας,ο ποιnτnς Γιώργος Σεφέρnς.

5

Ιστορία και επικαιρότητα

Η Ιστορία συνεχίζεται...

ο Γιώργος Τραπεζιώτης εντοπίζει την ιστορική καταγωγή της επικαιρότητας

Πετρέλαιο αργό, ακίνητο

Η

Δύση διψά για πετρέ­ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ λαιο και πλέον μοιά­ zει ικανή να κάνει τα πάντα για να αποκτήσει πρόσβαση στα υπερπολύτιμα κοιτάσματα μαύρου χρυσού τηs Μέσηs Ανατολήs. Και για να το πετύ­ χει, μπορεί να κηρύξει «ακόμη και πόλεμο» λένε οι αναλυτέs, μόνο που στην περίmωση του Ιράν τα πράγματα είναι

δύνου αναφορικώs με τιs πρό­ σφατεs στρατιωτικέs ασκήσειs, που πραγματοποίησε στα Στε­ νά του Ορμούz, m θαλάσσια περιοχή, μέσω ms οποίαs δια­ κινείται ο μαύροs χρυσόs προs τιs διεθνείs αγορέs. Όπωs μετέδωσαν όμωs τα διεθνή μέσα ενημέρωσηs, η Τεχεράνη δεν ... ίδρωσε ιδιαιτέρωs από το ευρωπαϊκό

αρκετά πιο περίπλοκα Η ΕuρωπdίκήΈvωσn απ' ό,τι ήταν, για παρά­ πραγματοποίησε δειγμα, στην περίmωση , , του Ιράκ. στρατιωτικες ασκnσει ς Ταυτοχρόνωs, και στα Στενά τοu Ορμούζ σύμφωνα με την Διε­ θνή Υπηρεσία Ατομικήs εμπάργκο, το οποίο μάλιστα Ενέργειαs (ΙΑΕΑ), η Τεχερά­ σχεδιάστηκε να εφαρμοστεί νη τα τελευταία χρόνια εργά­ από την lη Ιουλίου. Απαντώ­ zεται πυρετωδώs επάνω στο νταs στιs απειλέs των Ευρω­ σχέδιο ανάmυξηs του πυρη­ παίων, κορυφαίοs Ιρανόs νικού ms προγράμματοs, γε­ πολιτικόs δήλωνε μάλιστα χαγονόs που κάνει m (δυτική) ρακτηριστικώs, ανήμερα ms διεθνή κοινότητα να ανησυ­ ευρωπαϊκήs απόφασηs, πωs χεί καθώs τα ιρανικά πυρηνι­ η χώρα του «πρέπει πρώτη να κά παραδοσιακώs θεωρούνται σταματήσει τιs εξαγωγέs του πιο ... επικίνδυνα από τα αντί­ μαύρου χρυσού πριν από mν στοιχα αμερικανικά ή ευρωπα­ lη Ιουλίου ώστε οι Ευρωπαί­ ϊκά όπλα μαzικήs καταστρο­ οι να αντιμετωπίσουν σοβα­ φήs. Επισήμωs λοιπόν, πρέπει ρό πρόβλημα». Και θα αντιμε­ να μπει άμεσα φρένο στα ύπο­ τωπίσουν, προβλέπουν ξένοι mα ιρανικά σχέδια, τα οποία, αναλυτέs! Αρκεί, βέβαια, να αν λάβουν σάρκα και οστά, ου­ σκεφθεί κανείs πωs ήδη η Γη­ σιαστικώs απομακρύνουν από ραιάΉπειροs τελεί υπό οικο­ m σφαίρα επιρροήs τηs Δύσηs νομική ύφεση και οι εξελί­ τα πετρελαϊκά κοιτάσματα ms ξειs, τουλάχιστον για το εγγύs χώραs. μέλλον, προβλέπονται, αν μη Και για να μην συμβεί κάτι τι άλλο, δυσοίωνεs. Κάτι αντί­ τέτοιο, μόλιs πρόσφατα η Ευ­ στοιχο βιώνουν και οι ΗΠΑ, ρωπαϊκήΈνωση αποφάσισε οι οποίεs όμωs παραδοσια­ να υποβάλλει το Ιράν στο μαρ­ κώs στηρίzουν την πολιτιτύριο τηs... σταγόναs προκει­ κή τουs και σmν γεωγραφική μένου να το συμμορφώσει πυ­ ασφάλεια, που (ωs ένα βαθ­ ρηνικώs, αλλά και για να του μό) μπορεί να τουs προσφέρει κρούσει τον κώδωνα του κιν6

Ο επικεφαλής της ΙΑΕΑ, Γιούκιο Αμάνο.

η «αγκαλιά» των δύο ωκεανών που την κρατούν μακριά από τιs εστίεs ms έντασηs. Σε μια εποχή, όμωs, κατά την οποία τα πάντα κρέμο­ νται από μία λεmή κλωστή τόσο σε οικονομικό όσο και σε στρατιωτικό επίπεδο κα­ νείs δεν μπορεί να προβλέψει με ασφάλεια την έκβαση τηs διελκυστίνδαs ανάμεσα σε Ιράν και Δύση. Μπορεί, ωστό­ σο, ευκόλωs να εντοπίσει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά

που, όπωs έχει δείξει η Ιστο­ ρία, μπορούν να συνθέσουν ακόμη μία σοβαρή πετρελα­ ϊκή κρίση καθώs οι ειδικοί εκτιμούν πωs στο ενδεχόμενο επιβολήs εμπάργκο στα ιρα­ νικά αποθέματα μαύρου χρυ­ σού, οι τιμέs του πετρελαίου πιθανόν να φτάσουν ακόμη και τα 250 δολάρια το βαρέλι.

Ο ΟΠΕΚ Ουσιαστικώs οι πετρελαϊκέs κρίσειs γεννήθηκαν τον Σε-

συνεχίζεται... mέμβριο του 1960, mν περί­ οδο δηλαδή, κατά mν οποία γεννήθηκε στη Βαγδάm ο Ορ­ γανισμόs Πετρελαιοπαραγω­ γών Κρατών (ΟΠΕΚ).'Εναs οργανισμόs, μέλη του οποίου έγιναν οι πέντε χώρεs με mν μεγαλύτερη παραγωγή μαύρου χρυσού (Ιράν, Ιράκ, Σαουδι­ κή Αραβία, Κουβέιτ, Βενεzου­ έλα) στοχεύονταs στη διασφά­ λιση των εσόδων τουs από τιs πετρελαϊκέs εταιρείεs, που μέ­ χρι τότε θησαύριzαν εκμεταλ­ λευόμενεs τον ορυκτό πλού­ το τουs. Το Ιράν αντέδρασε στο ευρωπαϊκό εμπάργκο με απειλές για αποκλεισμό των Στενών του Ορμούζ. Μόλιs επτά χρόνια αργό­ τερα όμωs, το πετρέλαιο απο­ ριόmτεs του οργανισμού ήταν ση των Αράβων κατά του Ισρα­ τέλεσε ισχυρότατο μοχλό πί­ γενικώs χαμηλού προφίλ, δε­ ήλ. Μία επίθεση με σοβαρέs εσηs στα χέρια των χωρών δομένου ότι ο ΟΠΕΚ έθετε αρνητικέs συνέπειεs καθώs οι - μελών του ΟΠΕΚ Συγκε­ Άραβεs κατά m διάρκεια του τουs στόχουs του, καθιέρωκριμένωs, το 1967, μετά τον νε τη Γραμματεία του, η οποία πολέμου πραγματοποίησαν Πόλεμο τωνΈξι Ημερών, ο μετακινήθηκε από τη Γενεύη εμπάργκο, το οποίο διατάρα­ ΟΠΕΚ κηρύσσει εμπάργκο ξε τη ροή του αργού πετρε­ στη Βιέννη το 1965, υιοθετούκατά ms Δύσηs και συγκεκρι­ σε τα εγκεκριμένα ψηφίσμαλαίου προκαλώνταs τεράστιο μένα στιs χώρεs που στήρι­ τα και συμμετείχε ξαν το Ισραήλ κατά τη διάρ­ κεια του πολέμου. Η απόφαση στιs διαπραγματεύ- Μετά τον Πόλεμο τωvΈξι σειs με τιs επιχειρή­ όμωs αυτή δεν τηρείται από Ημερών, ο ΟΠΕΚ κηρύσσει σειs. Επιπλέον, τα το σάχη τηs Περσίαs και τον μέλη αυξήθηκαν σε εμπάργκο κατά της Δύση ς βασιλιά τηs Λιβύηs, η οποία 10 κατά τη διάρκεια από το 1961 έχει γίνει το έκτο τηs δεκαετίαs. μέλοs του ΟΠΕΚ Παρόλα πλήγμα στην αγορά. Η τιμή αυτά όμωs, η αρχική απόφα­ του αργού πετρελαίου τότε Οι επόμενες κρίσεις ση για επιβολή εμπάργκο από Ο ΟΠΕΚ ανήλθε για τα καλά από τα 2,5 φτάνει στα 12 δολά­ τον ΟΠΕΚ δεν εφαρμόστηστη διεθνή σκηνή κατά m διρια το βαρέλι, μία αύξηση τηs κε ποτέ. Τέσ­ άρκεια τηs τάξηs του 300%, ενώ οι επι­ σερα χρόνια δεκαετίαs mώσειs του εμπάργκο είναι αργότερα, το του 1970 κα­ μεγαλύτερεs σε Ευρώπη και 1971, έρχε­ θώs οι χώ­ Ιαπωνία, οι οποίεs εξαρτώνται ται η ουσια­ ρεs-μέλη του, κατά 75% και 80% αντίστοιχα στική αντί­ που είχαν αυ­ από τον αραβικό μαύρο χρυ­ δραση των ξηθεί σε δέκα, σό. Η εξάρτηση των ΗΠΑ τότε πετρελαιο­ πήραν τον δεν ξεπερνούσε το 10%, αλλά, παραγωγών έλεγχο των προκειμένου να βοηθήσει την χωρών με τη Συμφωνία Το έμβλημα του ΟΠ Ε Κ. εσωτερικών βιομη­ Ευρώπη και την Ιαπωνία, δί­ τηs Τεχεράνηs, στην χανιών πετρελαίου νει το παράδειγμα τηs ενερ­ οποία ο ΟΠΕΚ κατόρτουs και απόκτησαν τον έλεγ­ γειακήs εγκράτειαs και καλεί θωσε να αναπροσαρμόσει όλα χο στην τιμολόγηση του ακα­ όλεs τιs χώρεs τηs Δύσηs να τα συμβόλαια με τιs πετρελα­ τέργαστου πετρελαίου στιs κάνουν το ίδιο. Η Ευρωπαϊκή ϊκέs επιχειρήσειs (εξασφα­ παγκόσμιεs αγορέs. Παρόλα Ένωση προσπάθησε να ανα­ λίzονταs έτσι μια ουσιαστιλάβει πρωτοβουλίεs για την κή άνοδο τιμών), ενώ μετά τον αυτά, η επόμενη πετρελαϊκή κρίση δεν γινόταν να αποφευ­ διαχείριση τηs κρίσηs, αλλά πόλεμο του Γιομ Κιπούρ το απέτυχε στην υιοθέτηση ενι­ 1973 κατάφεραν σχεδόν να τιs χθεί. Συνέβη το 1973 προs το 197 4 κι οφειλόταν στην επίθε- αίαs πολιτικήs. Οι χώρεs τηs τετραπλασιάσουν. Οι δραστη-

ΕΕ συμφώνησαν στην υιο­ θέmση του «New Strategy» ( 197 4), το οποίο προέβλεπε τη μείωση των εισαγωγών πε­ τρελαίου, την αξιοποίηση των εγχώριων δυνατοτήτων πα­ ραγωγήs ενέργειαs (κυρίωs πυρηνικήs), τον εξορθολο­ γισμό τηs χρήσηs ενέργειαs, τιs επενδύσειs σε προγράμ­ ματα έρευναs και ανάπτuξηs στον τομέα τηs ενέργειαs κα­ θώs σmν προώθηση (αν και σε περιορισμένο βαθμό) τηs χρήσηs ανανεώσιμων πηγών ενέργειαs. Το ξέσπασμα τηs Ιρανικήs Επανάστασηs το 1979, αλλά και η εισβολή τηs τότε ΕΣΣΔ στο Αφγανιστάν συντέλεσαν σm δημιουργία τηs δεύτερηs πετρελαϊκήs κρίσηs ms δεκα­ ετίαs. Εξαιτίαs τηs, η τιμή του αργού πετρελαίου έφτασε την εποχή εκείνη στα 35 - 40 δο­ λάρια το βαρέλι, με αποτέλε­ σμα η δημιουργηθείσα ύφεση σmν οικονομική δραστηριό­ τητα σε όλο τον κόσμο να επη­ ρεάσει σε μεγάλο βαθμό και την Ευρώπη. &:1 7

Ο διαχρονικός, �

παyκοσμιος ελληνισμός των ιδεών

του Κρίστιαν Γουάιλvτμπερyκ Κάθε μήνα, ελληνιστές ακαδημαΤκοί τοu εξωτερικού διαλέγουν να παρουσιάσουν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ελληνικής Ιστορίας

Α

Ο δρ. Κρίστιαν Γουάιλντμπεργκ

είναι καθnγnτnς Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστnμιο Princeton, όπου διευθύνει το Πρόγραμμα Ελλnνικών Σπουδών.

8

Ν ΠΡΙΝ ΑΠΟέναν αιώνα επισκεmόσασταν κάποιο συνηθισμένο πανεπιστή­ μιο και ρωτούσατε τουs ελληνιστέs καθηγητέs του για m στόχευση των ερευνών τουs, είναι πιθανό να σαs μιλούσαν, με εμπεριστα­ τωμένο ενθουσιασμό, για τον εσωτερικό ρυθμό ms ρητορείαs του Δημοσθένη, για τη χειρόγραφη παράδοση των πινδαρικών ωδών ή mν ιστορική καταγραφή τηs θλιβερήs παρακμήs τηs αθηναϊ­ κήs αριστοκρατίαs στη διάρκεια του Πελοποvνησιακού Πολέμου από τον Θουκυδίδη. Φορώνταs τα εμπριμέ παπιγιόν τουs (γυναικεία ρούχα δεν περιδιάβαιναν τουs δι­ αδρόμουs ms ακαδημίαs του 20ού αιώνα), οι συνομιλητέs σαs θα ύψωναν την εδραιωμένη σημαία του «ουμανισμού»:Ένα υπερήφα­ νο έμβλημα τηs σπουδήs τηs κλα­ σικήs Αθήναs, ms λογοτεχνίαs ms, τηs ιστορίαs και τηs τέχνηs τηs. Και μετά, εκείνοs ο μπερδεμένοs 20όs αιώναs έδειξε στην αυτοανακυρηγ­ μένη αριστοκρατία ms ευρωπαϊ­ κήs διανόησηs ότι η ουμανιστική παιδεία δεν προσφέρει ανοσία στη βαρβαρότητα. Οι κλασικέs σπουδέs, λοιπόν, υποτονίσmκαν στα σχολικά προγράμματα και ο τομέαs συρρικνώθηκε για κάποιεs δεκαετίεs, πριν επανακάμψει με απαράμιλλη ένταση και zωντάνια στη δεκαετία του 1990. Σήμερα θα

ήταν δύσκολο να βρείτε έναν ελ­ ληνιστή τηs παλιάs σχολήs, πολύ περισσότερο ένα συντηρητικό ελληνιστή. Οι κλασικέs και ιδι­ αιτέρωs οι ελληνιστικέs σπουδέs υιοθέτησαν καινούριεs μεθοδολο­ γίεs από τιs κοινωνικέs επιστήμεs. Ενστερνίστηκαν πρωτοποριακέs τεχνολογίεs, διεύρυναν τουs ορί­ zοντέs τουs και διέτρεξαν διαφορε­ τικά επιστημονικά πεδία με έναν τρόπο, τον οποίο δεν ακολούθησε άλλοs τομέαs των ανθρωπιστικών σπουδών. Πώs έγινε αυτό; Από τη μια, η περιέργεια νέων γενεών φοιm­ τών, την οποία ερέθιzαν ευφυείs προσαρμογέs αρχαίων μύθων και αρχαίαs ιστορίαs σε νουβέλεs, θε­ ατρικέs και κινηματογραφικέs πα­ ραγωγέs, οδηγούσε τουs νέουs στα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα.'Επειτα, ήταν και η πολιτιστική επανάστα­ ση τηs αποδοχήs γυναικών στη δι­ δασκαλία και έρευνα, η οποία προ­ σέφερε μία πνοή καθαρού αέρα, ένα πνεύμα υγιούs συναγωνι­ σμού και μία ανανεωμένη αίσθηση αβρόmταs στον τομέα. Και τέλοs, ήταν και η τεχνολογία. Το πρώτο cd, το οποίο δεν περιείχε μου­ σική ήταν μία ψηφιακή βιβλιοθή­ κη 1500 χρόνων αρχαιοελληνικήs λογοτεχνίαs, από την «Iλιάδα» του Ομήρου ώs την «Απόκρυφη Ιστο­ ρία>> του Προκόπιου και πέρα από εκείνη. Οι κλασικέs σπουδέs δεν

κοίταξαν πίσω και το διαδίκτυο εί­ ναι πλέον γεμάτο με ψηφιοποιη­ μένεs εικόνεs, εκδόσειs κειμένων, μεταφράσειs, προσαρμογέs, ερμη­ νείεs και παρερμηνείεs, όλεs τουs συνήγοροι του ευρέωs εννοούμε­ νου ελληνισμού. Οι περισσότερο προηγμένοι τεχνολογικώs με­ λετητέs των κλασικών επιδίδονται και πάλι στη συγκριτική ανάλυση πρωτότυπων χειρογράφων, ενώ κάποιοι φοιmτέs ανακαλύmουν ξανά τον ενθουσιασμό τηs εκμάθη­ σηs τηs αρχαιοελληνικήs ωs zώσαs γλώσσαs. Αν ο ελληνισμόs ανθεί σήμε­ ρα σε ένα απαράμιλλο κλίμα δια­ νοητικήs πολυμέρειαs και διερεύ­ νησηs, οφείλεται και στο γεγονόs ότι έχει επιπλέον απελευθερω­ θεί από mν περιοριστική εμμονή με την κλασική Αθήνα. Αντί να είναι η σπουδή ενόs συγκεκριμέ­ νου πολιτισμού σε μία συγκεκρι­ μένη ιστορική περίοδο, ο ελλη­ νισμόs είναι τώρα περισσότερο η συνεχήs εξερεύνηση μιαs ολό­ κληρηs περιοχήs, με mν Ελλάδα δικαίωs στο κέντρο τηs. Είναι, επίσηs, η διερεύνηση μίαs πολύ μεγαλύτερηs, εκτενούs περιόδου, η οποία διατρέχει τιs τρειs χιλιε­ τίεs, από τη Μινωική Κρήτη μέ­ χρι την mώση τηs Κωνσταντινού­ ποληs. Ειδικώs, οι ελληνιστέs, οι οποίοι επικεντρώνονται σm Βυzα­ ντινή Αυτοκρατορία, έλκονται όλο

Μαθήματα Ελλάδας

χει ιστορική περίοδοs του δυτικού πολιτισμού, η οποία δεν κοίταzε, με συνεχώs διαφορετικούs τρό­ πουs, προs την Ελλάδα προκειμέ­ νου να κατανοήσει τιs ρίzεs τηs και να προσδιορίσει την ταυτότητα και το χαρακτήρα τηs. Όσο εντυπωσιακέs και απαραί­ mτεs και αν είναι παρόμοιεs εξε­ ρευνήσειs των διαφόρων «ελλη­ νισμών», φαίνονται διαρκώs να εμποτίzονται με μια γλυ­ κόπικρη νοσταλγία. Κατά βά­ θοs, κάθε ελληνιστήs νοσταλΠQVίΟύ γεί την πρότερη Ελλάδα:Έναν κόσμο, ο οποίοs μπορεί να μην ήταν καλύτεροs, αλλά ήταν πολύ αντίθεση με όποια άλλη επιστήμη, λιγότερο βεβαρημένοs από το αυ­ η σπουδή ms ελληνικήs ιστορίαs, τέχνηs και λογοτεχνίαs κατευθύ­ ξανόμενο καταπιεστικό βάροs ms Ιστορίαs. Πώs, λοιπόν, επιβαρυν­ νει με συνέπεια την προσοχή μαs θήκαμε τόσο; Επί παραδείγμαστην περιφέρεια, χρονολογικώs και γεωγραφικώs, και μαs αναγκά­ τι, εκείνο, που με κρατά ξύπνιο τιs zει να συνδυάzουμε επισmμονικέs νύχτεs, είναι το γιατί ασπαzόμα­ προσεγγίσειs. στε ευχαρίστωs ιδέεs, τιs οποίεs οι Οι μεγαλύτερεs περιπέτειεs εί­ αρχαίοιΈλληνεs διανοούμενοι θα έβρισκαν απολύτωs αδικαιολόγη­ ναι πνευματικέs, και οι αρχαίοι τεs: Την πεσιμιστική άποψη πωs οι Έλληνεs μάs άφησαν μια ανεξά­ άνθρωποι, στιs περισσότερεs περι­ ντλητη προμήθεια δύσκολων ερω­ mώσειs, είναι από φύση κακοί. Για τήσεων και μεγάλων ιδεών προs συλλογισμό. Μπορεί κάποιοs να τουsΈλληνεs, η αναγνώριση του περάσει μια zωή εξερευνώνταs κακού δεν ήταν απλώs η κατάδειξή του. Είχαν να πουν ιστορίεs, τραγι­ τουs κλασικούs συγγραφείs και κέs ιστορίεs, και να ξετυλίξουν πο­ μια zωή επιπλέον μελετώνταs την επίδρασή τουs στουs αιώνεs, σmν λύπλοκεs αλληλουχίεs αιτιόmταs. πρώιμη αρχαιότητα, στο Βυzάντιο, Ίσωs ακόμη και να συμβουλευτούν στο Μεσαίωνα, στην Αναγέννηση μαντεία.'Εχει διαφορά αν νομίzου­ με ότι η ανθρώπινη φύση είναι εγκαι στη νεωτερικότητα. Δεν υπάρκαι περισσότερο από μία σύνδεση με άλλουs πολιτισμούs καθώs κα­ ταλαβαίνουν πόσο στενώs συνδε­ δεμένο ήταν εκείνο το τμήμα ms Ανατολικήs Μεσογείου όχι μόνο με τη Ρωμαϊκή Δύση, αλλά επί­ σηs με το Βορρά, την Ανατολή και το Νότο. Τότε, όπωs και τώρα, ό,τι συνέβη στην ελληνική επικράτεια είχε συνέπειεs παντού. Και έτσι, σε

Ό,τι συνέβη mην ελληνική επικράτεια είχε συνέπειες

Η Ακαδημία, ο χώρος των ιδεών, οπότε και του ελληνισμού.

Ο Διόν υσος όπως τον ζωγράφισε ο Καραβάτζιο.

γενώs κακή; Θα έλεγα πωs έχει. Μεγάλη... Σκεφτείτε m διαδεδομένη σύγ­ χρονη αντίληψη ότι οι άνθρωποι έχουν ελεύθερη και αυτόνομη βούληση. Είναι αδύνατο να βρεθεί στοχαστήs τηs αρχαιότηταs, ο οποί­ os να την κατανοεί. Ανακαλύψα­ με, στην ιστορική εξέλιξη, κάποια σημαντική ανθρώπινη δυνατότη­ τα, την οποία αγνοούσαν οιΈλλη­ νεs, ή κοροϊδεύουμε τουs εαυτούs μαs; Είναι και αυτή μία σημαντι­ κή ερώτηση για την κατανόηση ms ανθρώπινηs φύσηs. Και μετά υπάρ­ χουν τα εντυπωσιακά σύμβολα τηs αρχαιοελληνικήs θρησκείαs, χλω­ μά και απομακρυσμένα πια, αλλά παραδόξωs γνωστά, ιδίωs η τρομα­ κτικώs ελκυστική εικόνα του Δι­ ονύσου.Όπωs γνωρίzουμε πια, ο Διόνυσοs είναι μάλλον το αρχαι­ ότερο θρησκευτικό σύμβολο. Τι συμβολίzει, όμωs; Κάτω από το πέ­ πλο των δευτερευόντων συσχετι­ σμών του θεού με το κρασί, το σεξ και τη μανία, φαίνεται να ενσωμα­ τώνει μία σαφή διαμαρτυρία ενα­ ντίον τηs προσαρμογήs του αν­ θρώπου σε πολιτισμένο πλάσμα. Ο Νίτσε υποστήριzε κάποτε ότι δεν θα καταλάβουμε τουs αρχαί­ ουsΈλληνεs αν δεν καταλάβουμε το Διόνυσο. Θα μπορούσε να έχει πει: Αν δεν καταλάβουμε το Διόνυ­ σο, δεν θα καταλάβουμε τουs εαυ­ τούs μαs. [!]

9

Ο Ιωάννης Βελισσαρίου. Δεξιό: Η διάβαση της Κρέσνας από τον ελληνικό στρατό.

Κάθε μήνα, ο Φαήλος Μ. Κρανιδιώτης παρουσιάζει ιστορίες ατομικού ηρωισμού και προσωπικού παραδείγματος ΤΑΓΜΑΤΑΡΧΗΣ Ιωάvνηs Βελισσαρίου γεννήθηκε στιs 26 Νοεμβρίου 1861 στο Πλο­ έστι. Η απώτερη καταγωγή του ήταν από mν Κύμη ms Εύβοιαs. Η πορεία του στον ελληνικό σφατό δεν ήταν η συνήθηs, αφού μεταξύ 1894 και 1897 υπηρέτησε ωs αστuνόμοs, εναλλαγή καθηκόντων που γινόταν τότε για τα στελέχη του στρα­ τού. Άλλωστε και ο φοβερόs διοικητήs ms αστuνομίαs, ο Μπαϊρακτάρηs, ο τρόμοs για τα κοuτσαβάκια του Ψυρρή, ήταν αξιωματικόs του σΣτρατού και μάλιστα με διακρίσειs στο πεδίο ms μάχηs. Μετά mν αποφοίmσή του από το Γυμνάσιο, στιs 11 Μαρτίου 1881, κατατάχθηκε στο στρατό για να υπηρετήσει m θητεία του. Σmν διάρκειά ms έγινε δεκανέαs. Η στρα­ τιωτική zωή ταίριαzε στον ήρωά μαs, ο οποίοs παρέμεινε στο στράτευμα και το 1884 τον βρίσκει στον βαθμό του επι­ λοχία. Επιθυμώνταs mν ανέλιξή του, έδωσε εξετάσειs και πέτυχε σmν Στρατιωτική Σχολή Υπαξιωματικών. Αποφοί­ mσε τον Οκτώβριο του 1887 με τον βαθμό του ανθυπολο­ χαγού πεzικού. 'Οταν ξεκίνησε ο πόλεμοs του 1897, ο Βελισσαρίου, έχονταs επιστρέψει στο στρατό, πολέμησε ωs διμοιρίms

ο

10

του 4ου Λόχου του ΙΙΙ/5 Τάγματοs Πεzικού, που ανήκε στην 2η Ταξιαρ­ χία. Είναι γνωστή η τρα­ γική πορεία του πολέ­ μου αυτού, που οδήγησε σε κατάρρευση του μετώ­ που. Τα τότε σύνορα ms «μικράs και εντίμου Ελ­ λάδοs» βρίσκονταν σmν Μελούνα.'Οταν ο πανικόs από την προέλαση των Τούρ­ κων προκάλεσε την σύμπτυξη των ελληνικών δυνάμε­ ων, με ορισμένεs μονάδεs σε κατάσταση διάλυσηs, ο Βε­ λισσαρίου έδειξε για πρώm φορά το «μέταλλο», από το οποίο ήταν φτιαγμένοs. Ακόμη κι όταν όλεs οι άλλεs μο­ νάδεs είχαν υποχωρήσει, παρέμεινε στη θέση του και υπερασπίσmκε με γενναιόmτα mν ομώνυμη διάβαση τηs Μελούναs. Στον Α: Βαλκανικό Πόλεμο και ειδικότερα om νίκη του Μπιzανίου, που οδήγησε σmν απελευθέρωση των Ιωαν­ νίνων και ms Ηπείρου, ο ρόλοs του Βελισσαρίου ήταν κα­ θοριστικόs με mν απαράμιλλη ανδρεία του και το πνεύμα πρωτοβουλίαs που τον διέκρινε.' Ηταν κατεξοχήν αξιωμα­ τικόs ms πρώms γραμμήs. Σm γραμμή εφόδου ξεδιπλώ­ νονταν όλεs του οι πολεμικέs αρετέs και ενέπνεε τεράστιο κουράγιο και δύναμη στουs άνδρεs του στιs πιο δύσκολεs ώρεs, οδηγώνταs πάντα πρώτοs mν έφοδο, προκινδυνεύ­ ονταs. Η έναρξη του Α' Βαλκανικού Πολέμου τον βρήκε σmν 11 Μεραρχία, διοικητή τάγματοs του 4ου Συντάγμα­ τοs Πεzικού. Σm μάχη του Σαραντάπορου οι επιδόσειs του ήταν λαμπρέs, αλλά στο Μπιzάνι ήταν απαράμιλλεs. Οι επαειρήσειs από τον Δεκέμβριο του 1912 ώs τιs πρώ­ τεs μέρεs του Ιανουαρίου 1913 δεν είχαν ευοδωθεί για τα ελληνικά όπλα. Ο ταγματάρχηs, πλέον, Βελισσαρίου πολε­ μώνταs με το 1ο Σύνταγμα Ευzώνων είχε και τον πρώτο του τραυματισμό στο πεδίο ms μάχηs. Μια σφαίρα στο πόδι τον οδήγησε σε σύντομη νοσηλεία, κατά mν οποία ανuπο­ μονούσε να επισφέψει στουs άνδρεs του και om μάχη. Με τιs επαειρήσειs τελματωμένεs το Γενικό Στραm-

Η ε πέλαση του ενός

γείο ξεκίνησε μια νέα προσπάθεια στιs 16 Φεβρουαρίου, με στόχο mν υπερκέραση των οχυρών του Μπιzανίου. Η κύρια προσπάθεια του στρατού μαs θα γινόταν δυτικά των τουρκικών οχυρών, ενώ για mν υποβοήθηση ms θα εξα­ πολυόταν κατά μέτωπο, στο κέντρο ms εχθρικήs θέσηs και από mν ανατολική πλευρά, ισχυρό μπαράz του πυροβολι­ κού μαs. Το Β' Τμήμα Στρατιάs, προκειμένου να εκπληρώσει mν αποστολή του αποφασίστηκε να κινηθεί σε τρειs φά­ λαγγεs. Η 2η φάλαγγα, όπου ανήκε το Σύνταγμα του Βε­ λισσαρίου, με αφεmρία τα στενά ms Μανολιάσαs, ανέλα­ βε να προελάσει προs το ύψωμαΆγιοs Νικόλαοs και om συνέχεια προs το χωριό Πεδινή. Ο Βελισσαρίου, πάντα σmν πρώm γραμμή, πρώτοs των πρώτων, ενεθάρρυνε τουs ευzώνουs του, που έδιναν υπε­ ράνθρωπο αγώνα έναντι των Τούρκων βουmγμένοι om λάσπη και κάτω από δριμύ ψύχοs. Με τελικό κριτή των επεισοδίων του αγώνα πάντοτε mν ξιφολόγχη, ο Βελισ­ σαρίου κατάφερε να διεισδύσει ανάμεσα στο Μπιzάνι, mν Καστρίτσα και το Χιντzηρέλο, τουρκικά οχυρά που αντι­ στέκονταν ακόμη. Σmν θυελλώδη προέλασή τουs και μεαλλεπάλληλα άλματα κι εφόδουs, οι εύzωνεs του 1ου Συντάγματοs πή­ ραν στα χέρια τουs τονΆ γιο Ιωάvνη. Άξιοs σuμμέτοχοs σmν νίκη και ο Ιατρίδηs με το τάγμα του. Πλήθοs Τούρ­ κων ααμαλώτων και εχθρικού υλικού έπεσαν στα χέρια των Ελλήνων μαχητών. Ο Βελισσαρίου κι ο Ιατρίδηs ορ­ γάνωσαν αμυντικά mν τοποθεσία κι απέκοψαν mντηλε­ γραφική καιτηλεφωνική επικοινωνία του Μπιzανίου με τα Ιωάννινα. Η αμυντική γραμμή των Τούρκων κλονίσm­ κε συθέμελα και το ηθικό τουs καταρρακώθηκε. Υποχω­ ρούντεs Τούρκοι, αγνοώνταs mν κατάληψη του χωριού από τουs ευzώνουs του Βελισσαρίου και του Ιατρίδη, προ­ σπαθώνταs να υποχωρήσουν έπεφταν πάνω στιs οργανω­ μένεs θέσειs των νικητών και συλλαμβάνονταν ααμάλω­ τοι. Συνολικά πιάστηκαν 972 Τούρκοι (37 αξιωματικοί και 935 σφατιώτεs). Την ίδια νύχτα και μέχρι το πρω"l, ο Βελισσαρίου και ο Ιαφίδηs, έχονταs ήδη ασφαλίσει mν κατοχή κι υπεράσπι­ ση τουΑγίου Ιωάvνη, έστειλαν προφυλακέs προs τα Ιωάν­ νινα.Αφού διέσπασαν mν αμυντική γραμμή του εχθρού προωθούνταν προs mν πρωτεύουσα ms Ηπείρου, όπου ο ελληνικόs πληθυσμόs με αγωνία κι ελπίδα άκουγε τον αχό ms μάχηs. Η δικαίωση του αγώνα του Βελισσαρίου ήρθε αργά το βράδυ ms 20ήs Φεβρουαρίου. Οι εύzωνεs σκοποί των προ­ φυλακών οδήγησαν κοντά του μια αντιπροσωπεία που αποτελούνταν από δυο Τούρκουs αξιωματικούs, τον υπο­ λοχαγό Ρεούφ, τον ανθυπολοχαγό Ταλαάτ και τον επί­ σκοπο Δωδώνηs.'Εφερναν επιστολή του Εσσάτ Πασά και των προξένων των ξένων δυνάμεων στα Ιωάννινα για mν παράδοση ms πόληs στον ελληνικό στρατό, που ακολού­ θησε σκορπώνταs ξέφρενη χαρά και περηφάνεια σε όλο το έθνοs. Στον Β' Βαλκανικό Πόλεμο ο Βελισσαρίου διακρίθη­ κε και πάλι διοικώνταs το 1ο Σύνταγμα Ευzώνων om μάχη Κιλκίs- Λαχανά. Τότε κέρδισε, πρώτοs αυτόs, πριν από το Νικόλαο Πλαστήρα, το προσωνύμιο «Μαύροs Καβα­ λάρηs» γιατί εντελώs παράτολμα, για να εμψυχώσει τουs

άνδρεs του, σuνήθιzε να τουs οδηγεί πάνω σε ένα μαύρο άλογο, εκτιθέμενοs έτσι στα πυρά του εχθρού. Ο Βελισσαρίου πέρασε σmν αθανασία στιs l2 Ιουλί­ ου 1913, σmν μάχη ms Κρέσναs, στο ύψωμα 1378. Η VI Μεραρχία, σmν οποία ανήκαν και οι εύzωνεs ms μονά­ δαs του Βελισσαρίου, έπρεπε να κινηθεί προs το Ουράνο­ βο για να ενεργήσει κυκλωτική κίνηση κατά των βουλ-

Στnμάχn του Σαραvτάπορου οι επιδόσεις του

γαρικών δυνάμεων. Στο ύψωμα 1378 οι Βούλγαροι αντιστέκονταν λυσσαλέα στιs

μετωπικέs επιθέσειs που έκαναν οι εύzω­ νεs. Την επίθεση οδηγούσε το 9ο Τάγμα Ευzώνων του Βελισσαρίου. Οι απώλει­ ήταν λαμπρές, εs από τα σφοδρά πυρά του εχθρού είχαν προκαλέσει μεγάλεs απώλειεs στουsΈλ­ αλλά στο Μπιζάνι ληνεs μαχητέs, οι οποίοι, ελλείψει πυροήταν aπαράμιλλες μαχικών, χρησιμοποιούσαν ακόμη και πέτρεs (!!) κατά των Βούλγαρων. Σmν κορυφαία στιγμή ms μάχηs, γεμάτοs από πολεμι­ κό μένοs και θέλονταs πάση θυσία να καταλάβει το ύψω­ μα, ο Βελισσαρίου σηκώθηκε όρθιοs και κραυγάzονταs προs τουs ευzώνουs του

13

Διεθνής Μνήμη και να εκτοπιστούν περισσότεροι από δύο εκατομμύ­ ρια. Η σύρραξη ξεκίνησε σε μεγάλη κλίμακα στιs αρ­ χέs του 2003 και τα αίτιά ms εντοπίzονται σmν οικο­ νομική και πολιτική υπανάπτυξη ms περιοχήs. Υπό mν ηγεσία του Κόφι Ανάν το 2005, ο ΟΗΕ έθε­ σε έξι κριτήρια για m διεθνή επέμβαση, m διεθνή «Ευ­ θύνη Προστασίαs» (R2P) αμάχων πληθυσμών όπου αυτή η ευθύνη έχει εγκαταλειφθεί από τιs κρατικέs αρ­ χέs. Τα κριτήρια είναι: Δίκαιη αρχή, δίκαιοs σκοπόs (δι­ αρκούs ισχύοs ή μεγάληs κλίμακαs θηριωδίεs), ορθή πρόθεση (από μέρουs εκείνων που επεμβαίνουν), τε­ λευταία λύση (αφού έχει προηγουμένωs ασκηθεί πίε­ ση με διπλωματικά και οικονομικά μέσα), αναλογία μέ­ σων και ευοίωνεs προοπτικέs (υλοποίησηs ms εντολήs επέμβασηs). Το πρόβλημα είναι πωs ενδέχεται σε μία υπόθεση να ισχύουν όλα αυτά τα κριτήρια, αλλά εντούτοιs να μην γίνει επέμβαση: Αν και ο ΟΗΕ έχει προσφέρει αν­ θρωπιστική βοήθεια σε θύματα εγκλημάτων κατά τηs ανθρωπότηταs, έχει επιδείξει απροθυμία να δράσει εναντίον των θυτών. Τα εν δυνάμει κέρδη και το αίμα που χύνεται μπορούν να καθορίσουν αν κάποιο συ­ γκεκριμένο κράτοs θα συμμετέχει στιs δυνάμειs επέμ­ βασηs του ΟΗΕ και όχι απλώs στιs ειρηνευτικέs απο­ στολέs του. Το «σύνδρομο του CNN», δηλαδή τηs οmικήs έκθε­ σηs στα βάσανα των άλλων ανθρώπων, μπορεί να προ­ καλέσει mν ανάληψη δράσηs, αλλά η ιδέα τηs θυσίαs των πολιτών ενόs κράτουs για να σωθούν οι πολίτεs κά­ ποιου άλλου μπορεί να αποτρέψει τουs πολιτικούs από mν ανάληψη δράσηs. Η προσπάθεια των ΗΠΑ να θεμελιώσει τα επαειρή­ ματά τηs για mν ηγεμονία ms στη μεταψυχροπολεμι­ κή νέα τάξη πραγμάτων με μία επέμβαση σm Σομαλία το 1993-4 βασίστηκε στην υπόθεση πωs πολύ λίγο -ίσωs και καθόλου- αμερικανικό αίμα θα χυνόταν σε αυτή. Η επέμβαση έγινε μετά την αποσύνθεση του σομαλικού κράτουs και mν έκρηξη εμφυλίου πολέμου και λιμού στη χώρα το 1992.

Εκατομμύρια ιθαγενών πέθαναν εξαιτίας της προσπάθειας των Ευρωπαίων να αποκτήσουν γη.

Ί'ι μπορεί να κάνει τη διαφορά: Η δύναμη του λαού Παρά το γεγονός ότι τα κράτη έχουν θέσει ως προτεραιότητα το συμφέ­ ρον τους και οι δια κρατικές οργα­ νώσεις έχουν ως τροχοπέδη την εσωτερική διαφωνία, ορισμένες προ­ σωπικότητες και ομάδες βρίσκονται στην πρωτοπορία του αγώνα για την αποτροπή των γενοκτονιών. Κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η ανε­ ξάρτητη Βρετανίδα βουλευτής Έλεανορ Ράθμποουν έδωσε μάχη για να πείσει τη βρετανι­ κή κυβέρνηση να διαθέσει πό­ ρους για τη διάσωση των Εβραί­ ων. Η βοήθεια της Ράθμποουν στους πρόσφυγες είχε ως αποτέλεσμα το 1943 τη δημιουργία της Εθνικής

14

Επιτροπής Σωτηρίας από τη Ναζιστι­ κή Τρομοκρατία. Οι δημοσιογράφοι έχουν με τη σειρά τους ρίξει φως σε λιγότερο προβεβλημένες θηριωδίες. Το Πα­ ρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμά­ των, η Διεθνής Αμνηστία, η Ομάδα Διεθνών Κρίσεων και στη Βρετα­ ν ία η οργάνωση AEGIS έχουν δώσει αγώνα για να αναλη­ φθεί δράση εναντίον όσων διαπράπουν μαζικές πα­ ραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μ ία ποικιλία ανθρωπιστικών και φιλαν­ θρωπικών οργανώσεων προσφέρει βοήθεια στα θύ ματα.

Ο στόχοs ms ήταν η αποκατάσταση ms σταθερότη­ ταs, που θα βοηθούσε m διανομή ανθρωπιστικήs βοή­ θειαs. Ωστόσο, η ξαφνική συνειδητοποίηση τηs πολυ­ πλοκότηταs ms κατάστασηs σm Σομαλία από μέρουs των Αμερικανών μαzί με το θάνατο ενόs σχετικά μικρού αριθμού στρατιωτών τουs ανάγκασε mν Ουάσιγκτον να αποσύρει τα στρατεύματά τηs. Ο «παράγονταs Μογκαντίσου» στοίχειωσε τη στάση των ΗΠΑ καθ' όλη τη διάρκεια τηs γενοκτονίαs τηs Ρουάντα και των εμφυλίων πολέμων τηs διάλυσηs τηs πρώην Γιουγκοσλαβίαs και εξηγεί γιατί στη δεύτερη περίmωση, στη Βοσνία και το Κόσοβο, οι Αμερικανοί έκαναν χρήση αεροπορικήs κυρίωs δύναμηs (με ελα­ χιστοποιημένο τον κίνδυνο για τουs πιλότουs) εναντίον των σερβικών δυνάμεων. Η άρνηση χρήσηs χερ­ σαίων δυνάμεων σήμαινε πωs το 1999 αρχικώs δεν υπήρχε τίποτα που οι υπό mν ηγεσία των ΗΠΑ και τηs Βρετανίαs νατοϊκέs δυνάμειs θα μπορούσαν να πρά­ ξουν για να σταματήσουν την εθνοκάθαρση στο Κόσοβο. Μεταξύ του 1996 και του 2002, στο Κονγκό σημειώθηκε η πιο αιματηρή σύρραξη που έχει συμβεί οπουδήποτε στον κόσμο από την εποχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η κατάσταση σε αυτό το μεγάλο κράτοs ήταν πιο πιθανό να αγνοηθεί απ' όσουs υπερθεμάτιzαν για επεμβάσειs σε άλλεs χώρεs. Αν και διαπράχθηκαν μαzικά εγκλήματα κατά ms ανθρωπόmταs, δεν υπήρξε ξεκάθαρη υπόθεση γενοκτονίαs, για mν οποία θα σημειωνόταν αφύπνιση ms διεθνούs κοινόmταs. Τα περισσότερα εμπλεκόμενα σmν υπόθεση μέρη, συμπεριλαμβανομένηs ms Ουγκάνταs και ms μετά m γενοκτονία κυβέρνησηs ms Ρουάντα, είχαν εγκληματικέs εuθύνεs κι έτσι δεν υπήρχε «εύκολοs» διαχωρισμόs μεταξύ θυτών και θυμάτων. Η κατάσταση περιπλεκόταν ακόμη περισσότερο από mν παρουσία πολυεθνικών που εκμεταλλεύονταν τον ορυκτό πλούτο του Κονγκό. Υπάρχει σαφώs αντίθεση ανάμεσα σmν αποφασιστική και δαπανηρή χρήση έμψυχων και άψυχων μέσων από m Δύση στον «πόλεμο εναντίονms τρομοκρατίαs» και ms σιωπη-

"'

� _ !"�

'"� �

� � �� �

�"'

i1 8 �

� � �"' 8

�

�

�

'::;

5!

βοήθειά τηs προs το Σαντ:άμ Χουσε'fν στον πόλεμο κατά του Ιράν ακόμη και σε μία φάση, κατά την οποία δημο­ σιοποιούντ:αν οι ωμότητεs του Ιρακινού δικτάτορα σε βάροs των Κούρδων. Την ίδια στιγμή που η κυβέρνηση Κλίντ:ον εκφραzόταν υπέρ τηs επέμβασηs στο Κόσοβο, υποβάθμιzε τιs μαzικέs παραβιάσειs των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Αγκόλα χάριν των αμερικανικών δι­ καιωμάτων εκμετάλλευσηs του ορυκτού πλούτου τηs. νατοϊκή

Η κυβέρνηση Κλίντον

ρήs ανrίδρασήs τηs για τη Ρουάντ:α, το Κονγκό και -για ελαφρώs διαφορετικούs λόγουs- για το Νταρφούρ. Στην πραγματικότητα, υπάρχει η τάση να σημειώ­ νοντ:αι ανθρωπιστικέs επεμβάσειs μόνο όταν εξυπηρε­ τούντ:αι τα υλικά συμφέροντ:α εκείνων που τιs πραγ­ ματοποιούν. Η ανθρωπιστική ρητορεία έχει ανέκαθεν παραποmθεί και χρησιμοποιηθεί με σκοπό την εξυπη­ ρέτηση σκοπιμοτήτων εσωτερικήs ή εξωτερικήs πολι­ τικήs, όπωs καταδεικνύει η ιστορία των Βαλκανίων και τηs οθωμανικήs αυτοκρατορίαs. Στη δεκαετία του 1820, η Βρετανία υποστήριξε την Ελλάδα στον αιματηρό εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα τηs ενανrίον του «οθωμανικού zυγού» μόνο όταν αυτό τηs προκαλούσε λιγότερα προβλήματα απ' ό,τι η προ­ σπάθειά τηs να υποστηρίzει τουs Οθωμανούs με σκο­ πό να διατηρηθεί η, συμφέρουσα για εκείνη, ισχύουσα ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή. Σήμερα, ο συνεχιzόμενοs ρόλοs των μεγάλων δυ­ νάμεων ωs προs τη στήριξη βίαιων καθεστώτων ή ακό­ μη και στη δημιουργία τουs μέσω συμφεροντ:ολογικών επεμβάσεων, έχει υπονομεύσει τη διαδικασία ανθρω­ πιστικών επεμβάσεων. Η ιστορία επεμβάσεων τηs CIA στη Χιλή και τη Γουατεμάλα κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, η οποία συνέβαλλε στην εγκαθίδρυση ενόs αυταρχικού δεξιού καθεστώτοs και τη δημιουργία παραστρατιωτι­ κών, δολοφονικών σωμάτων αντ:ιστοίχωs, δείχνει πωs η Δύση αποτελεί τμήμα ενόs γενικότερου προβληματι­ ομού για τιs γενοκτονίεs, ίσηs σημασίαs με τουs ίδιουs τουs θύτεs μιαs γενοκτονίαs. Τα συμφέροντ:α των πέντ:ε χωρών - μονίμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείαs του ΟΗΕ (Ρωσία, ΗΠΑ, Γαλλία, Βρετανία και Κίνα) ευθέωs περιορίzουν τιs δυ­ νατότητεs του ΟΗΕ. Η κάθε μία εξ αυτών κατέχει τη νομική ισχύ του δικαιώματοs αρνησικυρίαs (βέτο) για κάθε προτεινόμενη στρατιωτική δράση ενανrίον ενόs κυρίαρχου κράτουs και καθεμία έχει καλέs, προστατευ­ τικέs σχέσειs με καθεστώτα που διαπράττουν μαzικά :fi εγκλήματα εναντ:ίον τηs ανθρωπότηταs, π.χ. η Κίνα με 8 τουs Ερυθρούs Χμερ ή η Βρετανία με την οικονομική

�

επεμβαση στο Κόσοβο υπό την ισε ζι ς ς τ πο υ β άθμ ι μ α κέ ηγεσία των ΗΠΑ π αρ αβι άσεις τ ων ανθρ ωπίνων και τηs Βρετανί­ αs ήταν εσφαλ­ δ ικ αι ωμάτων στην Αγκόλ α , , μένη, αλλά υπε­ χ αριν των αμερικ ανικων ρασπίσιμη. Παρά την εναντ:ίωση τηs δ ικ αιωμάτων εκμετάλλευ σης Ρωσίαs, η επέμβατου ορυ κτού π λούτου της ση απέκτησε νο­ μιμότητα από το εύροs τηs υποστήριξηs που έτυχε από τη διεθνή κοινότητα, όπωs δείχνει το αποτέλεσμα τηs ψηφοφορίαs 12:3 σε βάροs μίαs ρωσικήs πρότασηs κα­ ταδίκηs των νατοϊκών βομβαρδισμών. Δυστuχώs, η δρά­ ση στο Κόσοβο μοιάzει να είναι περισσότερο η εξαίρεση παρά ο κανόναs κι αυτό οφείλεται τουλάχιστον εν μέρει στη zημιά, που προξένησε στην ευαίσθητη ιδέα τηs απο­ δεκτήs επέμβασηs σε κυρίαρχο κράτοs η εισβολή του 2003 στο Ιράκ.

Δημόσια καταδίκη

Η διεθνήs κοινή γνώμη όπωs και άλλα κράτη στο Συμ­ βούλιο Ασφαλείαs του ΟΗΕ εκδηλώθηκαν δημοσίωs εναντ:ίον των δικαιολογιών των ΗΠΑ και τηs Βρετανίαs για την «αποδεκτή επέμβαση» στο Ιράκ. Πολλοί άνθρω­ ποι κατέβηκαν σε διαδηλώσειs σε ολόκληρη την Ευρώ­ πη υποψιασμένοι για τιs πραγματικέs προθέσειs τηs ει­ σβολήs στο Ιράκ. Η Ιστορία δείχνει τη διεθνή ανησυχία για τιs παραβι­ άσειs των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να είναι πλέον αυ­ ξημένη και η κοινή γνώμη κάθε χώραs έχει συμβάλλει σε αυτό. Τα στοιχεία που προκύπτουν από την υπόθε­ ση του Κοσόβου δείχνει πωs όταν οι απλοί πολίτεs είναι ευαισθητοποmμένοι απέναντι σε προσφυγικέs κρίσειs, θα αντιδράσουν με συμπάθεια που υπερβαίνει τουs υπολογισμούs βάσει των εθνικών συμφερόντ:ων τουs. Ωστόσο, το κοινό μπορεί να παραμείνει ανενημέρωτο ή στρεβλώs ενημερωμένο όπωs και ο νόμοs μπορεί να πα­ ραποιηθεί ή να παρακαμφθεί από εκείνουs με τη βού­ ληση και την επιρροή να το πράξουν. Επί του παρόντ:οs, η διεθνήs ρητορεία για ανθρώ­ πινα δικαιώματα υπερβαίνει κατά πολύ τη δέσμευση για υποστήριξη των θυμάτων γενοκτονιών, ενώ η δι­ απλοκή τηs Δύσηs με καθεστώτα που παραβιάzουν τα ανθρώπινα δικαιώματα υπονομεύει κάθε ισχυρι­ σμό τηs για μία παγκόσμια ηγεμονία βάσει αρχών. Η άλλη πλευρά αυτήs τηs εκτίμησηs είναι ότι «εμείs στη Δύση» είμαστε στην προνομιακή θέση να είμαστε ικα­ νοί να ασκούμε πίεση αν επιλέξουμε να ενημερωθού­ με και να δράσουμε. [] 15

ε κάθε I

Οι διαφορετικές μονάδες μέτρησης των ελληνικών οικονομικών δυσκολιών Στις 8 Φεβροuαρίοu συμπληρώθηκαν 179 χρόνια από την αντικατάσταση τοu φοίνικα από τη δραχμή. Η Σοφία Λαζαρέτοu χρησιμοποιεί την επέτειο για να καταγράψ ει την παράλληλη ιστορική πρόοδο της ελληνικής οικονομίας και των νομισμάτων της, αλλά και για να αναζητήσει τη σχέση ανάμεσα στις νομισματικές εναλλαγές και τις οικονομικές κρίσεις .

I ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΕΣ οικογένειεs είναι ίδιεs και απαράλλακτεs. Όμωs, κάθε δυστυχισμένη οικογένεια τη βαραίνει η δική τηs, η ιδιαίτερη δυστυχία». Η πρώτη αυτή φράση τηs Άvvαs Καρένινα του Τολστόι ανοίγει την αυλαία για ένα ταξίδι στη νομισματική ιστορία τηs νεότερηs Ελλάδαs. Το ταξίδι αυτό δεν είναι καθόλου χρήσιμο εάν ωs σκοπό του έχει απλώs και μόνο την αφήγηση των γεγονότων. Αντιθέτωs, πρέπει να επιχειρήσει την καταγραφή των αιτίων και των αφορμών, να κρίνει συμπεριφορέs και να εξηγήσει λάθη και παραλείψειs. Η Ιστορία συνήθωs δεν επιβραβεύει γι' αυτά που έγιναν αφού θα γίνονταν έτσι κι αλλιώs. Κρίνει αυστηρώs και κατακρίνει γι' αυτά που δεν έγιναν ενώ θα μπορούσαν να είχαν γίνει. Στον καιρό τηs άνθησηs και τηs γενικήs ευφορίαs, όλεs οι οι­ κονομίεs φαίνονται το ίδιο. Το κοινωνικό κράτοs των πλούσιων οικονομιών είναι αξιέπαινο και οι ρυθμοί ανάπτυξηs των λιγότε­ ρο αναπτυγμένων zηλευτοί. Η πε­ ρίοδοs τηs άνθησηs, όμωs, δεν δι­ αρκεί για πάντα. Συντόμωs, θα διακοπεί από μια περίοδο στασι­ μότηταs, ύφεσηs, παρακμήs, ακόμη και κατάρρευσηs. Η κρίση χτυπά κάθε οικονο­ μία διαφορετικώs, αναλό­ γωs με τιs ιδιαιτερότητεs,

τιs ιδιοσυγκρασίεs και τιs παθογέ­ νειέs τηs. Κάθε οικονομία βιώνει διαφορετικώs τη δική τηs, την ιδι­ αίτερη mώση. Οι αδυναμίεs, ξε­ χασμένεs στα χρόνια τηs ευημε­ ρίαs, παρουσιάzονται τώρα στο σύνολό τουs βαραίνονταs ακόμη περισσότερο την mώση. Καμία κρίση όμωs δεν είναι «πρωτόγνω­ ρη», «μοναδική», «αναπόφευκτη» ή «ξαφνική», όπωs συνήθωs την παρουσιάzουν οι πολιτικοί ή οι ασκούντεs την οικονομική πολι­ τική, που πρέπει τώρα να τη δια­ χειριστούν. Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική. Πρώτον, δεν βρι­ σκόμαστε πρώτη φορά ενώπιον ενόs επεισοδίου κρίσηs.'Εχουμε και στο παρελθόν βρεθεί στην ίδια θέση. Και δεύτερον, τα σπέρματά τηs είναι κρυμμένα στα ιδιαίτε­ ρα χαρακτηριστικά κάθε οικονο­ μίαs και τα πρώτα συμmώματά τηs έχουν αρχίσει να διαφαίνονται ήδη από τα χρόνια τηs ευφορίαs. Κεντρικό στοιχείο τηs τοιχο­ γραφίαs τηs ελληνικήs οικονο­ μίαs του 19ου και 20ού αιώνα εί­ ναι το νόμισμα. Στουs δυο αιώνεs τηs zωήs του νεότερου ελληνι­ κού κράτουs, το νήμα τηs εξέλι­ ξηs του εγχώριου νομισματικού συστήματοs ήταν άρρηκτα συνυ­ φασμένο με το νήμα τηs εξέλιξηs τηs αξίαs του εθνικού νομίσματοs. Οι δυνάμειs που ξετυλίγουν το νήμα αυτό ήταν αφενόs οι εγχώ­ ριεs δημοσιονομικέs διαταραχέs που οφείλονταν είτε στην εμφά­ νιση απρόβλεπτων και επειγό­ ντων γεγονότων, όπωs οι πόλεμοι

ή οι χρηματοοικονομικέs αναστα­ τώσειs, είτε στην εγγενή αδυνα­ μία επίτευξηs και διατήρησηs υγι­ ών δημοσιονομικών μεγεθών, και αφετέρου η σχέση του νομίσμα­ τοs με το διεθνέs νομισματικό κα­ θεστώs. Τρειs είναι οι διαπιστώσειs από την προσεκτική ανάγνωση τηs πο­ ρείαs του ελληνικού νομισματι­ κού συστήματοs και του τρόπου αντίδρασηs των νομισματικών και δημοσιονομικών αρχών: Πρώ­ τον, οι κυβερνήσειs τηs νεότερηs Ελλάδαs χρησιμοποίησαν σε με­ γάλο βαθμό τη νομισματική χρη­ ματοδότηση των διαρκών δημο­ σιονομικών ελλειμμάτων τουs. Δεύτερον, για τη μείωση του κό­ στουs δανεισμού τουs και την ευ­ κολότερη πρόσβασή τουs στιs διεθνείs χρηματαγορέs κατέβαλ­ λαν πολλέs φορέs προσπάθειεs να παρακολουθήσουν τιs πα­ γκόσμιεs νομισματικέs εξελίξειs και να εντάξουν τη χώρα στο διε­ θνώs αποδεκτό νομισματικό σύ­ στημα. Η επιθυμία τουs αυτή ήταν κάτι περισσότερο από φιλοπατρία. Υπαγορευόταν από την ανάγκη εξεύρεσηs φτηνών και άφθονων δανειακών κεφαλαίων. Τρίτο, η παραμονή τηs χώραs σε μια zώνη νο­ μισματικήs σταθερότη­ ταs κατέληγε συχνώs, όμωs, σε αποτυχία αφού δεν είχε προηγη­ θεί η επίπονη εκείνη διαδικασία τηs μεταρ­ ρύθμισηs τηs οικονομι­ κήs διάρθρωσηs με την ανάmυξη ενόs ισχυ­ ρού θεσμικού πλαισίου, που θα διασφάλιzε την

Η πρώτη αργυρή δραχμή, η οποία κόπηκε το 1832 (αλλά φέρει ψευδή ημερομηνία) και χρυσό εκατόδραχμο του 1 876.

εύρυθμη λειτουργία των δημοσιο­ νομικών και νομισματικών αρχών, ικανή και αναγκαία προϋπόθεση για την εμπέδωση τηs αξιοπιστίαs τηs χώραs και του νομίσματόs τηs. Το νόμισμα αποτελεί έναν από τουs σημαντικότερουs κοινωνι­ κούs και οικονομικούs θεσμούs. Διευκολύνει τιs συναλλαγέs, ενι­ σχύει την οικονομική δραστηρι­ ότητα, τιs αποταμιεύσειs και τιs επενδύσειs και συνεισφέρει στην οικονομική και κοινωνική ευημε­ ρία.'Ενα ισχυρό και σταθερό νό-

Κάθε οικονομία β ιώνει διαφ ορετικώ ς τη δική της , την ιδιαίτερη πτώση

Χαρτονόμισμα αξίας 5 φοινίκων.

μισμα συνήθωs συμβαδίzει με μια ισχυρή και σταθερή οικονομία. Αλλά και μια ισχυρή και σταθε­ ρή οικονομία διευκολύνει τη νο­ μισματική σταθερότητα, που με τη σειρά τηs συμβάλλει στην ομαλή λειτουργία των αγορών και προά­ γει την οικονομική ανάπτυξη. Με το βλέμμα στραμμένο στη νομισματική ιστορία τηs Ελλάδαs διαπιστώνουμε ότι όποτε η οικο-

νομία λειτουργούσε ομαλώs και αποτελεσματικώs, η νομισματι­ κή σταθερότητα εξασφαλιzόταν. Κάθε φορά όμωs που υπήρχαν οι­ κονομικέs αναταραχέs ή αναστα­ τώσειs εξαιτίαs είτε διαταραχών στο παγκόσμιο νομισματικό σύ­ στημα, είτε τηs εγχώριαs νομισμα­ τικήs αστάθειαs, η συνεπαγόμενη νομισματική αποσταθεροποίηση δημιουργούσε οικονομική αστά­ θεια με κύρια χαρακτηριστικά τη συναλλαγματική αβεβαιότητα, τον υψηλό πληθωρισμό, την πτώ­ χευση του κράτουs, τη συρρίκνω­ ση του εθνικού προϊόντοs, την ανεργία και τη μετανάστευση.

Στα χρόνια του κα νόνα χρυσού

«Ποιο νόμισμα διευκολύνει πε­ ρισσότερον ταs συναλλαγάs προs την Ευρώπην, η άγνωστοs δραχ­ μή ή το κοινόν τηs Ευρώπηs νόμι­ σμα, το φράγκον;» (Ευθύμιοs Κε­ χαγιάs, υπουργόs Οικονομικών, αγόρευση στη Βουλή στη συzήτη­ ση για την υιοθέτηση του διμεταλ­ λισμού, 30 Οκτωβρίου 1882). Το 1827, όταν ο Ιωάννηs Καπο­ δίστριαs επελέγη πρώτοs κυβερ-

17

νήτηs τηs νεοσύστατηs Ελληνικήs Πολιτείαs, οι εγχώριεs χρηματο­ οικονομικέs συναλλαγέs, αν και ήταν εξαιρετικώs περιορισμένεs σε μια κατεξοχήν εγχρήματη οι­ κονομία, διεξάγονταν κυρίωs με τουρκικά νομίσματα καθώs και με ξένα νομίσματα, όπωs το ισπανι­ κό δίστηλο, νόμισμα που ήταν ευ­ ρύτατα αποδεκτό στιs εμπορικέs συναλλαγέs. Το πρώτο ελληνικό νόμισμα κυκλοφόρησε το 1829. Ήταν ο αργuρόs φοίνικαs με χάλ­ κινεs υποδιαιρέσειs. Η ονομασία του εξάλλου ήταν εντόνωs συμβο­ λική: Παρέπεμπε στην προσπά­ θεια γέννησηs ενόs έθνουs-κρά­ τουs μέσα από στάχτεs. Με την κυκλοφορία του φοίνικα υιοθε­ τήθηκε ο μονομεταλλικόs κανό­ ναs του αργύρου. Άλλωστε, κοι­ νή πρακτική την εποχή αυτή ήταν η υιοθέτηση μεταλλικού (μονο­ μεταλλικού ή διμεταλλικού) νο­ μισματικού καθεστώτοs. Στα κα­ θεστώτα αυτά, νομίσματα από πολύτιμο μέταλλο (άργυρο ή χρυ­ σό) επιτελούσαν τιs τρειs βασικέs λειτουργίεs του χρήματοs: Μέσο πληρωμών, μονάδα μέτρησηs αξι­ ών και μέσο αποθεματοποίησηs πλούτου. Τα πολύτιμα μέταλλα μπορούν να υποδιαιρούνται χω­ ρίs να αλλοιώνονται, να ενσωμα­ τώνουν μεγάλεs αξίεs σε μικρό όγκο και βάροs και, συνεπώs, να μεταφέρονται με σχετικώs μικρό

κόστοs κι αν συνδυαστούν μετα­ ξύ τουs μπορούν να εξυπηρετούν συναλλαγέs τόσο μικρήs όσο και μεγάληs αξίαs. Είναι επίσηs αν­ θεκτικά στο χρόνο, κάτι που εί­ ναι ιδιαιτέρωs χρήσιμο για τη λει­ τουργία του χρήματοs ωs μέσου αποθεματοποίησηs πλούτου. Ωστόσο, ο οικονομικόs μαρα­ σμόs, τα ανύπαρκτα δημόσια έσο­ δα, οι μεγάλεs δημόσιεs δαπά­ νεs, αναγκαίεs για τη σύνταξη του νέου κράτουs και προπαντόs η αδυναμία εξεύρεσηs δανειακών πόρων εξαιτίαs τηs διεθνούs απο­ μόνωσηs τηs χώραs από το 1826, μετά τη μονομερή απόφαση τηs Εθνοσυνέλευσηs να μην εξυπη­ ρετήσει τα ξένα δάνεια των ετών 1824-25, κατέδειξαν την αδυναμία υποστήριξηs του μονομεταλλι­ σμού, με τελικό αποτέλεσμα την εγκατάλειψη του κανόνα αργύρου τον Ιούνιο του 1831 και την έκδο­ ση ακάλυπτου χαρτονομίσματοs για τη χρηματοδότηση των δαπα­ νών του κράτουs. Η πολιτειακή αλλαγή με τη δολοφονία του Καποδίστρια το 1831 και την έλευση του Όθωνα το Μάιο του 1832 προσδιόρισε και την αλλαγή στο εγχώριο νομι­ σματικό σύστημα. Με το διάταγμα τηs 8ηs Φεβρουαρίου 1833, Περί Ρυθμίσεωs του Νομισματικού Συ­ στήματοs, εισάγεται ο διεθνήs

Το 1929, όταν ξέσπααε το κραχ της αμερικανικής οικονομίας, η δραχμή αποκτούσε το δολάριο ως επίαημη αuναλλαγματική βάση.

18

κανόναs του διμεταλλισμού με αναλογία τιμήs των δύο μετάλλων 1:15,5 και η δραχμή ωs η νέα νομι­ σματική μονάδα. Αν και η ονομα­ σία τηs παραπέμπει στο πρώτο ελ­ ληνικό νόμισμα, που ήταν ευρέωs αποδεκτό στιs διεθνείs συναλλα­ γέs τηs αρχαϊκήs εποχήs, γρήγορα έγινε αντιληmό ότι δεν θα μπο­ ρούσε να αποτελέσει ένα ισχυρό και σταθερό νόμισμα παρά τη συ­ νομολόγηση του μεγάλου εξωτε­ ρικού δανείου του 1832 που χρη­ ματοδότησε την εισαγωγή του. Η ένδεια του ελληνικού δη­ μοσίου κατέστησε αδύνατη τη συ-

Κ ρίσε ις και νομ ίσ μ ατα

Από τα πρώτα χαρτονομίαματα δραχμικής αξίας, 1841. ΑΡΙΠΕΡΑ: Ο πρώτος διοικητήτς της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, Γεώργιος Σταύρου.

Η έλευση του Ό θωνα προσδιόρισε και την αλλαγή στο εγχωριο vομισματικο συ στημα ,

,

,

νέχιση κοπήs νομισμάτων από πολύτιμο μέταλλο. Οι προϋπολο­ γισμοί του Όθωνα, κυρίωs μετά τη μεγάλη περικοπή των δαπα­ νών από το 1838, μολονότι έκλει­ ναν σχεδόν ισοσκελισμένοι, ήταν ελάχιστα αναmυξιακοί με αποτέ­ λεσμα τα πενιχρά δημόσια έσο­ δα να κατευθύνονται αποκλειστι­ κώs στην πληρωμή των δαπανών εξυπηρέτησηs του ξένου δανείου. Χρυσά νομίσματα κόπηκαν ελά­ χιστα, αργυρά περισσότερα, ενώ χάλκινα κόβονταν κάθε χρόνο σε πολύ μεγάλη ποσότητα, αναγκαία για τη διενέργεια των συναλλα-

γών λόγω απουσίαs τηs ασημένιαs δραχμήs. Εξαιτίαs τηs περιορισμέ­ νηs ποσότηταs των κυκλοφορού­ ντων ελληνικών δραχμών επετρά­ πη και η παράλληλη κυκλοφορία ξένων νομισμάτων (29 αργυρά και 16 χρυσά), κατεξοχήν κίβδηλων με αποτέλεσμα τη διαφυγή των ελληνικών χρυσών και αργυρών νομισμάτων. Ο γνωστόs νόμοs του Gresham είχε πλήρη εφαρμογή στην περίmωση τηs δραχμήs. Η ελληνική χρηματαγορά γρήγορα πλημμύρισε με νοθευμένα ξένα νομίσματα, των οποίων η ονομα­ στική αξία ήταν μεγαλύτερη από την εσωτερική τουs αξία. Όπωs χα­ ρακτηριστικώs έγραψε ο Ε. Κεχα­ γιάs το 1875, η δραχμή... «κατέστη νόμισμα ιδανικόν», που χρησί­ μευε ωs «μέσον λογιστικήs ανα-

γωγήs των ξένων νο­ μισμάτων και των πραγμάτων αξίαs». Στιs 22 Ιανουα­ ρίου 1842 ξεκινά τιs εργασίεs τηs η Εθνι­ κή Τράπεzα ωs ίδρυμα «γενικήs τραπεzι­ κήs εξυπηρέτησηs». Με την ίδρυσή τηs, ει­ σήχθη στη χώρα έναs πολύ χρήσιμοs θεσμόs, τns τραπεzικήs πίστηs, αναγκαίοs για την κα­ ταπολέμηση τηs

29

και του νεοσύστατου τότε Πανεπιστημίου Θεσσα­ λονίκηs, ο Καραθεοδωρή δέχτηκε την πρόσκληση, ήρθε πάλι στην Αθήνα και παρέμεινε περίπου δύο χρόνια (διατηρώνταs παράλληλα τη θέση του στο Μόναχο). Λίγουs μήνεs μετά την άφιξή του στην Αθήνα υποβάλλει στην ελληνική κυβέρνηση μελέτη με τίτ­ λο «Περί τηs αναδιοργανώσεωs του Πανεπιστημί­ ου Αθηνών». Η μελέτη αυτή αποτέλεσε τη βάση του γνωστού νόμου 5343 του 1932, βάσει του οποίου λειτούργη­ σαν τα ελληνικά πανεπιστήμια μέχρι το 1982. Η κυ­ βέρνηση του Ελευθέριου Βενιzέλου τον διορίzει 30

κυ βερνητικό επίτροπο στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκηs. Ο διορισμόs αυτόs δίνει στον Καραθεοδωρή το βαθμό του πρυτάνεωs και το δικαίωμα να συμμετέ­ χει στιs συνεδριάσειs όλων των συμβουλίων των πα­ νεπιστημίων. Το 1932, επί κυβερνήσεωs Αλεξάνδρου Παπανα­ στασίου που διαδέχθηκε την κυβέρνηση του Ελευ­ θέριου Βενιzέλου, απολύθηκε τελείωs αδικαιολό­ γητα από τη θέση του κυβερνητικού επιτρόπου και επέστρεψε στη Γερμανία. Τον Οκτώβριο του 1936 επισκέφθηκε για δεύτε­ ρη φορά τιs ΗΠΑ προσκεκλημένοs από πέντε πανε-

Από αριστερά: Ν. Κριτικός, Ντ. Χίλμπερτ και Κ. Καραθεοδωρή.

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

πιστήμια τηs χώραs, όπου έδωσε πλήθοs μαθηματι­ κών διαλέξεων. Όπωs μου διηγήθηκε στιs 15/12/1999 η αεί­ μνηστη θυγατέρα του Δέσποινα Ροδοπού­ λου - Καραθεοδωρή, από το 1929 έωs και το 1932 ο πατέραs τηs, σε συνεργασία με τον Αϊνστάιν, φυγάδευσε πολλούs επιστήμονεs εβραϊκήs καταγωγήs εξασφαλίzοντάs τουs προσκλή­ σειs για εργασία σε πανεπι­ στήμια των ΗΠΑ. Η διαίσθη­ ση που διέθεταν οι μεγάλοι αυτοί επιστήμονεs συνετέ­ λεσε ώστε να προβλέψουν τη δυσάρεστη εξέλιξη των πραγμάτων με την άνοδο του ναzισμού. Το 1933 ο Α. Eiηsteiη κατέφυγε με τη σειρά του στιs ΗΠΑ. Το επιστημονικό έργο του Καραθεοδωρή τον έτα­ ξε μεταξύ των μεγάλων σύγχρονων μαθηματικών, προκάλεσε δε τη μεγάλη και επίσημη εκτίμηση τηs διεθνούs επιστημονικήs κοι­ νότηταs. Ο Κωνσταντίνοs Καραθεο­ δωρή έγινε μέλοs των Ακαδημι­ ών Επιστημών Βερολίνου (1919), Γκέτιvγκεν (1920), Μονάχου (1925), Μπολόνια (1926), Αθηνών (1927), Πα­ πικήs (1928) και Ρώμηs (1929). Παράλ­ ληλα ήταν μέλοs πολλών επιστημονικών εταιρειών, από τιs οποίεs δεσπόzουσα θέση είχε (για την εποχή που αναφερόμαστε) η εταιρεία Λι­ γκέων τηs Ρώμηs (dei Liηcei di Roma). Κατά τη διάρκεια του πολέμου (1939-1944) ο Κωνσταντίνοs Καραθεοδωρή εργάστηκε σκληρά κι αυτό οφείλεται, εκτόs από τη μεγάλη δημιουργική ωριμότητά του, και στο γεγονόs ότι ήθελε με την ερ­ γασία του να τραβήξει τη σκέψη του από τιs απάν­ θρωπεs στερήσειs και τουs περιορισμούs και από τα τραγικά γεγονότα που έβλεπε ή μάθαινε. Έγραψε περίπου 17 εργασίεs, από τιs οποίεs δη­ μοσίευσε τιs 10. Ασχολήθηκε παράλληλα με εκδό­ σειs ή επανεκδόσειs βιβλίων του. Πολυάριθμα είναι ακόμα τα σύντομα άρθρα που δημοσίευσε και οι πο­ λυάριθμεs οι διαλέξειs που έδωσε κατά την περίο­ δο αυτή. Ο Καραθεοδωρή και η οικογένειά του, η γυναίκα του Ευφροσύνη και ο γιοs του Στέφανοs, κατόρθω­ σαν να επιβιώσουν του μεγάλου πολέμου. Η θυγα­ τέρα του Δέσποινα βρισκόταν από το 1938 στην Ταν­ γκανίκα τηs Αφρικήs παντρεμένη με το βιομήχανο και ιδιοκτήτη φυτειών Θεόδωρο Σκούταρη. Την άνοιξη του 1947 ήρθε η βαριά ασθένεια (ίσωs καρκίνοs του ήπατοs) που τον έστειλε για πολλούs μήνεs στο νοσοκομείο. Λίγο πριν τα Χριστούγεν-

να του 1949 έδωσε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου την τελευταία διάλεξη τηs zωήs του. Πέθανε στιs 2 Φεβρουαρίου του 1950 σε ηλικία 77 ετών. Ο πρύτανns του Πανεπιστημίου του Μο­ νάχου ανήγγειλε στον ομόλογό του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ότι το «πνεύμα του διασήμουΈλληνοs μαθηματικού Κων/νοu Καραθεοδωρή επέταξεν ειs τουs αιθέραs». Ο Καραθεοδωρή τάφηκε στο νεκροταφείο του Μονάχου δί­ πλα στην αγαπημένη του Ευ­ φροσύνη. Ο καθηγητήs Erhard Schmidt είπε μεταξύ άλλων πάνω από το φέρετρο του Κωνσταντίνου Καραθεο­ δωρή: «0 μαθηματικόs κό­ σμοs έχασε έναν από τουs εξοχότατουs διαμορφωτέs του. Ο κύκλοs δράσεωs τηs γερμανικήs επιστήμηs έχα­ σε μία από τιs πιο τψημένεs προσωπικότητεs. ΟιΈλληνεs έχασαν ένα συνεχιστή του έργου των εν­ δόξων μαθηματικών προγόνων τουs κι εγώ, αν μου επιτρέπεται να μιλήσω για τον εαυτό μου, τον καλύτερο φίλο μου». Το επιστημονικό έργο του Κων­ σταντίνου Καραθεοδωρή ήταν τερά­ στιο. Στα άπαvτά του, που αποτελούνται από πέντε τόμουs με 3.500 σελίδεs τα οποία εξέδωσε η Ακαδημία Επιστημών του Μονάχου το 1954, περιλαμβάνονται 165 πρωτότυπεs φυσικο-

Σε συ νεργασία με τον Αϊνστάιν, φυγάδευσε πολλούς επιστήμονες εβ ραϊκής καταγωγής μαθηματικέs εργασίεs. Υπήρχαν ακόμα και lO αδη­ μοσίευτεs εργασίεs. Είχε συγγράψει δε 7 βιβλία, από τα οποία τα 6 ήταν μαθηματικού περιεχομένου και το 1 αναφερόταν στη γεωμετρική οπτική. Τα βι­ βλία αυτά είχαν εκδοθεί στη γερμανική και την αγ­ γλική γλώσσα. Η διεθνήs μαθηματική κοινότητα δεν λησμόνησε ποτέ τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Αμέσωs μετά το θάνατό του, αλλά και αρκετά χρόνια μετά, έγιναν και γίνονται ανά τον κόσμο διάφορεs εκδηλώσειs αφιερωμένεs στη zωή και το έργο του. Η συνεδρία τηs 23ηs Φεβρουαρίου 1950 τηs Ακαδημίαs Αθηνών με θέμα «Αγγελία θανάτου του τακτικού μέλουs τηs Ακαδημίαs Αθηνών, Κωνστα­ ντίνου Καραθεοδωρή» έκλεισε ωs εξήs: