BAZE I BAZIRANJE.docx

BAZE I BAZIRANJE

Postizanje određenje tačnosti proizvoda vezano je za niz poteškoća  poteškoća  koje izazivaju odstupanja. Zahtjevi u pogledu tačnosti određeni  određeni   su u većini slučajeva funkci jom  jom dijelova u sklopovima. Pri postavljanju uslova u pogledu tačnosti od strane konstruktora, mora se voditi računa o mogućnostima mehaničke obrade mehaničke  obrade  što   što  povezuje rad konstruktora i tehnologa. Sve površine koje površine koje formiraju jedan dio nisu podjednako bitne za funkciju. Neke od površina izdvajamo kao posebne i od njih zavisi funkcija proizvoda ili tehnologija izrade pa ih nazivamo osnovnim jednog  dijela sa površinama drugih dijelova obrazuju kinematske kinematske parove kao  što su  što su  površinama.  površinama. Te površine jednog  rukavac vratila i ležište, klip ležište, klip i cilindar itd. Ove osnovne površine kvalitetno obrađujemo i od tačnosti njihove izrade zavisi i kvalitet rada mašine. 0stale mašine. 0stale slobodne površine koje površine koje formiraju konfiguraciju dijela, često ne obrađujemo ili obrađujemo  obrađujemo  sa znatno manjom tačnošću u odnosu na osnovne površine. Zahtijevanu Za htijevanu tačnost dimenzija postižemo izbor izborom odgovarajućih dozvoljenih odstupanja. Dimenzije sa dozvoljenim odstupanjima postavljamo postavljamo na svim onim površinama koje moraju imati tačan međusobni položaj. Pored značajnih površina često  često  se pojavljuju linije ili tačke  tačke  u odnosu na koje se zadaju pojedine dimenzije značajne za značajne za funkciju dijela ili tehnologiju izrade. Sve te površine,  površine,  linije i tačke, koje tačke,  koje su bitne za funkciju dijela ili tehnologiju izrade, nazivamo zajedničkim imenom baze. VRSTE BAZA I NJIHOVA PODJELA

Prema funkciji i značaju za proizvodnju baze možemo možemo podijeliti na:  konstrukcione,  tehnološke i  mjerne baze. Konstrukcione baze predstavljaju površine, linije ili tačke u tačke u odnosu na koje nanosima kote i dozvoljena odstupanja koja definišu oblik definišu oblik i dimenzije predmeta. Nanošenje dimenzija Nanošenje dimenzija na radionički crtež treba crtež treba izvoditi tako da radnik u procesu proizvodnje čita kote, prenosi ih na radni predmet, a svako preračunavanje kota treba izbjegavati. Kotiranje dijelova moramo izvoditi kombinovanim načinom  jer nam osigurava osig urava dobro raspoređivanje dozvoljenih odstupanja i izbjegava se preračunavanje dimenzija (sl.1.)

Slika 1. Kombinovano kotiranje

slika 2. Lančano kotiranje

Kod kombinovanog kotiranja tolerancije susjednih mjera se ne prenose na susjedne mjere. Maksimalna dužina dijela prema kombinovanom kotiranju je 100,3mm, a minimalna dužina 99,7mm. Ako bi kotiranje izveli lančanim načinom, slika 2. tada bi se dozvoljena odstupanja od stupanja sabirala, pa bi maksimalna dužina iznosila 101,4mm, a minimalna 98,6mm. Vidljivo je da su odstupanja ukupne dužine znatno znatno van granica koje smo dobili kada smo odabrali pogodnu bazu b azu i pravilno izvršili kotiranje. Kod razrade konstrukcione konstrukcione dokumentacije, dokumenta cije, konstruktor mora voditi računa o funkcionalnim površinama,  jer u protivnom tehnolog tehnolog će imati mnogo mnogo problema pri projektovanju tehnološkog tehnološkog procesa izrade, a i kvalitet kvalitet proizvoda neće biti dobar.

Slika 3. Konstrukcione baze

Na slici.3 prikazano je kotiranje i dimenzionisanje vratila. Bazne površine su 36 i 57 jer su bitne za funkciju vratila. Rukavac 30 6 dolazi u sklop sa ležištem i da bismo obezbijedili funkciju ležišta, propisujemo dozvoljena odstupanja rukavca, a takođe, moramo propisati i odgovarajuća dozvoljena odstupanja ležišta da bismo obezbijedili klizni sklop. Takođe, na koti 57 treba obezbijediti sklop zupčanika sa vratilom koji mora biti stezni i osiguran klinom. Pored propisivanja dozvoljenih odstupanja za vratilo, moramo propisati dozvoljena odstupanja za provrt u glavčini zupčanika ali tako da se formira presovani sklop. Takođe, moramo propisati i dozvoljena odstupanja za žlijeb klina u samom vratilu i glavčini zupčanika, a osim toga i dimenzije klina moraju biti u granicama dozvoljenih odstupanja. Radionički crtež predstavlja osnovnu podlogu za projektovanje tehnološkog procesa. Između konstruktora i tehnologa postoje različita gledanja na međusobne položaje pojedinih površina. Konstruktor posmatra dio u onom položaju kako funkcioniše u samom sklopu, a tehnolog ga posmatra kroz proces proizvodnje. U procesu proizvodnje pojavljuju se posebne površine koje su bitne za proizvodni proces i mi ih nazivamo tehnološkim bazama. Tehnološke baze predstavljaju skup površina, linija ili tačaka u odnosu na koje se predmet orijentiše u

toku obrade i mjerenja. U procesu izrade radni predmet mora biti postavljen, centriran i stegnut u stezni uređaj (alat) koji određuje tačan položaj radnog predmeta u odnosu na ma šinu i alat. Ovo dovođenje radnog predmeta u određeni položaj nazivamo baziranje. Proces izrade se ostvaruje međusobnim kretanjem alata i predmeta stegnutog u steznom uređaju. U samom procesu proizvodnje radnik ne posvećuje istu pažnju svim površinama i neke mogu imati lošiji kvalitet obrađene površine sa dozvoljenim odstupanjima koje pripadaju otvorenim kotama. Sa gledišta tehnologije izrade za postizanje određene tačnosti dimenzija, geometrijskog oblika, položaja površina i kvaliteta obrađene površine, veoma su značajne površine koje osiguravaju tačan položaj radnog predmeta u odnosu na mašinu i alat. Te površine nazivamo tehnološkim baznim površinama. Tehnološke baze mogu biti osnovne i pomoćne. Osnovne tehnološke baze su one površine koje su značajne za funkciju proizvoda, dok su pomoćne baze one površine koje nisu bitne za funkciju proizvoda, a koje je tehnolog odabrao da bi olakšao izradu i poboljšao baziranje. Tehnološke baze mogu biti neobrađene, prethodno obrađene ili konačno obrađene površine. Baziranjem, radnom predmetu oduzimamo određeni broj stepeni sloboda kretanja. Svako tijelo u prostoru ima šest stepeni slobode kretanja:

 tri stepena slobode translacije u pravcu osa  x, y  i z,  tri stepena slobode rotacije oko osa  x, y  i z (slika 4). Oduzimanje slobode kretanja postižemo pravilom šest tačaka. U ravni  xOy nalaze se tri tačke (1, 2 i 3). Translaciju u pravcu ose  z onemogućava tačka (1), rotaciju oko x ose onemogućavaju tačke (1 i 2) i rotaciju oko ose y tačke (2 i 3). U ravni yOz se nalaze dvije tačke 4 i 5 koje onemogućavaju translaciju u pravcu  x  ose i rotaciju oko z ose. U ravni  xOz se nalazi tačka 6 koja onemogućava translaciju u pravcu y  ose.

Slika 4. Baze

Kod obrade na strugu, predmet izvodi glavno obrtno kretanje i zbog toga mu moramo oduzeti tri stepena slobode translacije i dva stepena slobode rota cije. Za obradu na bušilicama predmetu treba oduzeti svih šest stepeni slobode kretanja, itd.

Mjerne baze predstavljaju površine, linije ili tačke u odnosu na koje vršimo mjerenja pri izradi ili kontroli.

Može se desiti da su mjerne baze ujedno i tehnološke ili konstrukcione baze. Najbolje je kada su ove baze iste. Ukoliko ove baze nisu iste, projektovanje tehnološkog procesa postaje mnogo složenije jer zahti jeva preračunavanje dimenzija i uvođenje novih tolerancija, često mnogo strožijih nego što je to potrebno za ispravnu funkciju dijela u sklopu.