Basikes Arxes Ths Oikonomikhs 8ewrias

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

ΰψιλον/μικρά βιβλία - 3 ■Copyright γιά τήν Ελληνική γλώσσα: ΰψιλον/ίι&ίι'α Μετάφραση: Πέτρος Τονντζας Μακέτα Εξωφύλλου: Δημήχρης Καλοχύρης ’Εκτύπωση: Νίχος Σανόαλής Α ' Εκδοση: Νέοι Στόχοι, 1972· ή Β' καί Γ' άνατύπωση άπό τόν Ιδιο Εκδότη Δ' Εκδοση: 'Ανδρομέδα, 1978 Ε' Εκδοση: ύψιλον/βιβλία, ’Οκτώβρης 1980 (Όλες οί Επανεκδόσεις είναι φωτολιθογραφικές άνατυπώσεις τής πρώτης τού 1972).

Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116. 1ος δροφος. τηλ. 36.19.724, ’Αθήνα 145

ΕΡΝΕΣΤ ΜΑΝΤΕΛ

Βα σικ ές ’Α ρ χ έ ς Ο ικ ονομ ικ ής Θ ε ω ρ ία ς Μετάφραση Π. Τούντζα

Τ βιβλία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος Ι.-Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ ... 1. Τό κοινωνικό ύπερπροϊόν ........................................ 2. ’Εμπόρευμα, άξια χρήσης, Ανταλλακτική άξία ........... 3. Ή μαρξική θεωρία τής Αλλοτρίωσης ........................ 4. Ό νόμος τής άξίας ................................................. 5. Καθορισμός τής Ανταλλακτικής άξίας τών έμπορευμάτων .............................................................................. 6. Τί είναι ή κοινωνικώς άναγκαία έργασία .................. 7. Καταγωγή καί φύση τής ύπεραξίας .......................... 8. Ή όρθότητα τής θεωρίας τής άξίας - έργασίας ........ II - ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ........... 1. Τό κεφάλαιο στήν προκαπιταλιστική κοινωνία .......... 2. Ή καταγωγή τού καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής . 3. Ή καταγωγή καί τά Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίματα τού σύγχρονου προλεταριάτου .............................. 4. Βασικός μηχανισμός τής καπιταλιστικής οικονομίας .. 5. Ή αύξηση τής όργανικής σύνθεσης τού κεφαλαίου ... 6. Ό συναγωνισμός δδηγεί στή συγκέντρωση καί στά μο­ νοπώλια ...................................................................... 7. Ή πτωτική τάση τού μέσου ποσοστού τού κέρδους ... 8. Ή βασική άντίφαση τού καπιταλιστικού καθεστώτος καί ο( περιοδικές κρίσεις ύπερπαραγωγής ..................... III 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

- Ο ΝΕΟΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ..................................... Ή προέλευση τού νεοκαπιταλισμού ......................... Μιά διαρκής τεχνολογική έπανάσταση ...................... Ή σπουδαιότητα τών έξοπλιστικών δαπανών ........... Πώς ot κρίσεις «υποβιβάζονται» σέ ύφέσεις ............. Ή τάση πρός ϊνα συνεχή πληθωρισμό ...................... Ό «οίκονομικός προγραμματισμός* ......................... Ή κρατική έγγύηση τού κέρδους ..............................

Σελ. 7 9 9 12 14 17 21 25 29 31 35 35 37 41 45 49 53 55 61 64 64 67 71 73 79 82 86

Πρόλογος στή γαλλική ίκδοση Τό τετράδιο αύτά περιλαμβάνει τά πρακτικά μιας βοράς μαθημάτων πού παρέδωοε ό Έρνέβτ Μ αντέλ κατά τή διάρ­ κεια ένάς μορφωτικού Σαββατοκύριακου, όργανωμένου άπό τήν Παριοινή Όμοβπονδία τοϋ Ενωμένου Σοβιαλιοτικού Κόμματος τά 1963. Ό Έ ρνέβτ Μ αντέλ είναι γνωβτός γιά τη μαχητική του δράβη μέβα βτούς κόλπους τόβο τοΰ βελγικού 3βο καί τού διεθνούς έργατικού κινήματος, δπως κα) γιά τις οικονομολο­ γικές του έργαοίες καί κυρίως γιά μιά μεγάλη Μαρξιβτική Πραγματεία τής Οίκονομίας (2 τόμοι — έκδόοεις Ζυλιάρ). Άπέκτηβε βτάν τομέα αύτάν μιά άδιαμφιββήτητη αυθεντία, καί τά «Τετράδια» (τοΰ Κέντρου Σοβιαλιβτικών Μ ελετώ ν) rlvai ευτυχή πού δημοοιεύουν τά μαθήματα αύτά μέ τά όηοϊα συμπληρώνεται έπιτυχώς ή βειρά των φύλλων των άφιερωμένων β’ αύτά τό πρόβλημα. Τά δημοβιευόμενα βήμερα μαθήματα είναι άναμφιββήτητα πολύ βύντομα, δταν ληφθεΐ ύπόψη ή οπουδαιότητα τοΰ θέματος, ώβτε είναι άδύνατο νά Ιβχυριβτεϊ κανείς δτι τά έ· ζαντλοΰν άπά έπιβτημονική άποψη. Μολαταύτα ό Έρνέβτ Μαντέλ, μέ δλη τή βαθύτητα πού τδν χαρακτηρίζει, έκθέτει ο' αύτά μ’ Ενα έξαιρετικά παιδαγωγικά τρόπο, τΙς βαοικές άρχές της μαρξιβτικης οίκονομικής θεωρίας καί τήν έφαρμογή της βτά προβλήματα τοΰ ουγχρόνου καπιταλιομοΟ.

I. Η ©€SPIA ΤΗ* ΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΡ€ΡΑΞΙΑ* Κάθε πρόοδος τοΰ πολιτιβμοϋ καθορίζεται οέ τελευταία Δνάλυοη άηό τήν αΟζηβη τής παραγωγικότητας τής έργαβίας. "Οοον καιρό ή παραγωγή μιας Ανθρώπινης όμάδας μόλις έπαρκεϊ γιά νά διατηρήβει βχΛ ζωή τούς παραγωγούς, βοον καιρό δέν ύπάρχει διόλου περίοοευμα πέρα άπό τό άναγκαίο αύτό προϊόν, δέν ύπάρχει καί ή δυνατότητα καταμεριομοΰ τής έργαοίας, έμφάνιοης τεχνιτών, καλλιτεχνών R έπιοτημόνων. Επομένως, πολύ περιοβότερο, δέν ύπάρχει καί κα­ μιά δυνατότητα γιά τήν άνάπτυξη της τεχνικής πού όπαιτεΐ Α καθεμιά άπό τΙς είδικεύοεις αύτές. :

Τό κοινωνικό ΰκερηροΐόν "Οβον καιρό ή παραγωγικότητα τής έργαοίας είναι τόοο χαμηλή ώβτε τό προϊόν τής έργαοίας ένός άτόμου δέν έπαρκεϊ παρά μόνο γιά τήν προοωπική του βυντΛρηβη, είναι άνυπαρκτός έπίοης καί ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό ς καταμεριομός καί ή διαφοροποίηση μέοα ατούς κόλπους τής κοινωνίας. Ό ­ λοι οΐ άνθρωποι βέ μιά τέτοια περίπτωοη είναι παραγωγοί καί δλοι άντικρύζουν τΙς Ιδιες βτερήβεις. Κάθε αΟζηβη τής παραγωγικότητας τής έργαοίας πέρα ά­ πό τό κατώτατο αύτό έπίπεδο δημιουργεί τή δυνατότητα ένός μικρού πλεονάοματος καί μόλις παρουοιαοτεΐ ένα περίββευμα προϊόντων, μόλις τά δυό άνθρώπινα χέρια άρχίοουν νά ιιαράγουν περιοοότερα άπό 8βα άπαιτεί Λ Ιδια ή ουντήρηβΛ τους, τότε μπορεί νά έμφανιβτεϊ έπίοης καί ή δυνατότητα έ­ νός άγώνα γιά τήν κατανομή αύτοΰ τοΰ ηεριοοεύματος. ■ ’Από τή οτιγμή έκείνη τό ούνολο τής έργαοίας μιας άνθρώπινης όμάδας δέν άποχελεϊ πιά άναγκαβτικά μιά έργαοία προοριομένη άηοκλειοτικά γιά τή βυντήρηβη τών παραγω­ γών. Έ να μέρος τής έργαοίας αυτής μπορεί νά διαιεθεϊ γιά τήν άπελευθέρωοη ένός άλλου μέρους τής κοινωνίας άπό τήν ϊδια τήν άνάγχη νά έργάζεται γιά τή ουντήρηοΛ του. 'Οταν πραγματοποιηθεί αύτή ή δυνατότητα ένα τμήμα τής κοινωνίας μπορεί νά μεχατραπεί βέ κυρίαρχη τάξη, πού

τήν χαρακτηρίζει κιιρί..», ιί> γεγονός δτι άπελευθερώνεται άπύ την ανάγκη να έργάίπαι ή ϊδια γιά τή δική της βυντήΗ ΐργαοία τών παραγωγών χωρίζεται άπό τη βτιγμή έκείνη οί· δυο τμήματα. "Ενα τμήμα τής έργαβίας αϋτής εξα­ κολουθεί ν« έκτελεϊται γιά τίιν ίδια τή βυντήρ ιβη τών πα­ ραγωγών αύτό τό όνομάζουμε ά ν α γ κ α ί α έ ρ γ α β ί α . "Ενα ϋλλο τμήμα τής έργαοίας αυτής χρηβιμεύει γιά τή ουντήρηβη τής κυρίαρχης τάξης· αύτά τό όνομάζουμε ύπερεργαβία. 'Λ ς πάρουμε £να ολοκάθαρο παράδειγμα, τίι δουλεία οτίς φυτείες, εϊτε βέ όριβμένες περιοχές καί όριβμένες έηοχές τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εϊτε άκόμη βτίς μεγάλες φυτείες (Ίπό τον 17ο αιώνα κΓ επειτα βτίς Δυτικές Ινδίες η βτά πορτογαλικά νηβιά τής Αφρικής. Γενικά βέ βλες τις τροπικές περιοχές ό ιδιοκτήτης τών φυτειών δέν προκαταβάλ­ λει τήν τροφή του βτόν δοϋλο· αυτός ό Ιδιος ό δούλος πρέπει νά την παραγάγει έργαζόμενος τήν Κυριακή ο’ Ενα μικρό κομμάτι γής πού τά προϊόντα του προορίζονται γιά τή δια­ τροφή του. 'Έξι μέρες τίιν έβδομάδα ό δούλος έργάζεται βτίς φυτείες- αυτή είναι μιά έργαβία τής όποίας τά προϊόντα δέν περιέρχονται β’ αυτόν, μιά έργαβία λοιπόν άπό τήν όποία δημιουργεϊται ένα κοινωνικά ΰπερπροϊόν; πού έγκαταλείπεται τήν Ιδια τη βτιγμή τής παραγωγής του καί πού άνήχει άποκλειβτικά βτούς Ιδιοκτήτες τών δούλων.. Ή έβδομάδα έργαβίας πού έδώ είναι έφταήμερη. χωρί­ ζεται λοιπόν βέ δυο μέρη: ή έργαβία μιας ήμέρας, τής Κυ­ ριακής, άποτελεϊ μιά άναγκαία έργαβία, έργαβία κατά τή διάρκεια τής όποίας ό δούλος παράγει προϊόντα γιά τήν Ιδια τή βυντήρηβή του, γιά νά διατηρηθεί βτή ζωή αύτός καί ή οϊκογένειά του' ή έργαβία τών ίξι ήμερων τής έβδομάδας όποτελεϊ μιά ύπερεργαβία, μιά έργαβία τής όποίας τά προϊόντα περιέρχονται άποκλειβτικά βτούς Ιδιοκτήτες καί χρηβιμεύουν γιά νά διατηρούνται βτή ζωή τ' άφεντικά, γιά νά βυντηροΟν~αι, δπως έπίοης καί γιά νά πλουτίζουν. "Ενα’δλλο παράδειγμα είναι ή περίπτωβη τών μεγάλων κτημάτων κατά τήν άνώτερπ φάβπ τών μεβαιωνικών χρόνων. ΟΙ γαϊες τών κτημάτων αύτών είναι χωριβμένες βέ τρία μέ­ ρη: £χουμε τΙς κοινοτικές γαϊες, αύτές που παραμένουν ώ ν ουλλογική ίδιοκτηβία, δηλαδή τά δάβη, τά λειβάδια, οί βάλ­ τοι κλπ - υπάρχουν έπίβης τά έδάφη βτά όποία ό δουλοπάροι­ κος έργάζεται γίά τή βυντήρηβη τής οίκογένειάς του καί αυ­ τού τού Ιδιου* καί τέλος υπάρχουν καί oi γαϊες βτίς όποιες ό 10

δουλοπάροικος έργάζεται γιο \ύ r.m τηρηθεί ό χωροδεβπότης. Γενική ή εβδομάδα έργαβια·, cl\cn έδώ έξαήμερη καί δχι πιά εφταήμερη. Χωρίζεται οέ δυό ϊ&α μέρη: τρεις μέρες τήν εβδομάδα ό δουλοπάροικος έργάζεται οτή γη τής όποίας τά προϊόντα περιέρχονται β' αύτόν, τρεις μέρες τήν εβδομάδα εργάζεται 6τμ γη του φεουδάρχη χωρίς καμιά πληρωμή, προβφέρει δωρεάν τήν εργοβία του γιά τήν κυρίαρχη τάξη. Μπορούμε να ηροοδιορίοουμε το προϊόν τών δύο αυτών πολύ διαφορετικών ειδών έργαοίας μέ μια διαφορετική ορο­ λογία. Κατά τό διάοτημα πού ό παραγωγός έκτελεί τήν α­ ναγκαία έργαοία παράγει τύ α ν α γ κ α ί ο π ρ ο ϊ ό ν . Κατά τύ διά6πψα που έκτελεϊ τήν ΰπερεργαβία ιιαράγει fvu >· ο ι \ ω ν ι κ ό ύ π ε ρ π ρ ο ϊ ό ν . Τύ κοινωνικό ύπερπροϊόν είναι, λοιπόν τό τμήμα τής κοιΜ.ινικήΓ παραγωγής πού. ένώ δημιουργεϊται άπύ τήν τάξη τών παραγωγών, τύ ιδιοποιείται ή κυρίαρχη τάξη μέ £να ύιιοιοδήιιοτε τρόπο, εϊτε μέ τή μορφή τών φυβικών προϊόντων, είτε μέ τή μορφή Εμπορευμάτων προορισμένων νά πουλη­ θούν. εϊτε μέ τή μορφή χρήματος. Ή υ π ε ρ α ξ ί α έπομένως δέν είναι τίποτα άλλο πα­ ρά η χρηματική μορφή τοΰ κοινωνικού ύπερπροϊόντος. "Ο ­ ταν ή κυρίαρχη τάξη ιδιοποιείται άποκλειοτικά μέ τή μορφή του χρήματος τό μέρος τής παραγωγής μιας κοινωνίας που Γίΐύ πάνω τύ όνομάβαμε «ύπερπροϊόν», δέν το άποκαλοΟμε πιά ύπερπροϊόν. αλλά όνομάζουμε αύτό τό μέρος «ύπεραξία». Αύτά άλλωβτε δεν είναι παρά μιά πρώτη προοέγγιοη οτόν όριομό τής ύπεραξίας πού θά ξαναβυναντήβουμε βτή ουνέχεια. Ποιά είναι ή προέλευοη τοΰ κοινωνικού ύπερπροϊόντος; Ιό κοινωνικό ύπερπροϊόν έμφανίζεται οάν τό άποτέλεβμα μιας άδάπανης ίδιοποίηβης — έπομένως μιας ΙδιοΗοίηβης χω­ ρίς κανένα άντάλλαγμα βέ άξία — τμήματος τής παραγω­ γής τής παραγωγικής τάξης άπύ τήν κυρίαρχη τάξη. "Οταν ό δούλος έργάζεται £ζι ημέρες τήν έβδομάδα οτ)ς φυτείες τού ιδιοκτήτη τών δούλων καί όλάκληρο τό προϊόν τής έργαοίας αύτής τό οφετερίζεται ό ιδιοκτήτης αύτός χωρίς κα­ μιά άντιπληρωμή. ή προέλευβη αυτού τού κοινωνικού ύπερπροϊόντος είναι ή δωρεάν έργαβία, ή μή πληρωνόμενη έργαοία πού προβφέρει ό δούλος οτόν ιδιοκτήτη τών δούλων. ‘ Οταν ό δουλοπάροικος έργάζεται τρεις ήμέρες τήν έβδομάδα ατά έδάφη τοΰ φεουδάρχη, ή καταγωγή αύτοΰ τοΰ είβοδήματος, αύτοΰ τοΰ κοινωνικού ύπερπροϊόντος, είναι πάλι ή 11

jih πληρωνόμενη έργαβία, ή δωρεάν έργαβία πού προβφέρει ό δουλοπάροικος. θά ίδοΰμε βτή ουνέχεια δη Α καταγωγή τής κατηταλιβτικής ύπεραξίας, δηλαδή τού εΐβοδήματος τής άβτικής τά­ ξης βτήν καπιταλιστική κοινωνία είναι άκριβώς ή Ιδια: είναι ή μή πληρωνόμενη έργαοία, ή δωρεάν έργαοία, ή έργαβία πού προοφέρει χωρίς άντιοτάθμιομα ό προλετάριος, ό μιοθοβυντήρητος, οτόν καπιταλιοτή.

Εμπόρευμα, άξΙα χρήσης καί Ανταλλακτική άξία Νά λοιπόν μερικοί βαοικοΐ όριομοί που άποτελοΰν τά £ργανα μέ τά όποία θά έργαοτοΰμε όλο αύτό τό διάοτπμα ό­ ταν βέ τρία οτάδια ft" άναπτύξουμε τή βειρά αυτή τών μαθη­ μάτων. Πρέπει πάντως νά προβθέβουμε καί μερικούς άλλους όκόμη: Κάθε προϊόν τής άνθρώπινης έργαοίας πρέπει κανονι­ κά νά έχει μιά χρηοιμότητα, πρέπει νά μπορεί νά Ικανοποιήβει μιά άνθρώπινη άνάγκη. 'Επομένως θά προβθέβουμε δτι κάθε προϊόν άνθρώπινης έργαοίας Ρχει μιά ά ξ ί α χ ρ ή­ β η ς. Ό βρος «άξία χρήβης» θά χρηβιμοποιεϊται έξάλλου μέ δυά διαφορετικούς τρόπους, θά μπορεί νά μιλα κανείς γιά τ ή ν άξία χρήβης ένός όριβμένου έμπορεύματος' θά μπο­ ρούμε έπίβης νά κάνουμε λόγο γιά τ 1 ς άξίες χρήβης γενι­ κά, όπότε καί θά μπορούμε νά άναφέρουμε δτι βέ κάποια κοινωνία δέν παράγουν παρά μόνο άξίες χρήβης, δηλαδή προϊόντα προοριβμένα νά καταναλωθούν άμεβα άπό αυτούς πού τά Ιδιοποιούνται (τούς παραγωγούς R τΙς διευθύνουβες τάξεις). Πλάϊ βμως β’ αύτή τήν άξία χρήβης, τά προϊόν τής άνθρώπινης έργαοίας μπορεί νά έχει έπίβης μιά άλλη άξία, τήν ό*,ν τ α λ λ α κ τ ι κ ή ά ξ ί α . Μπορεί έπίβης νά έχει παραχτεϊ δχι γιά τήν άμεβη κατανάλωβη τών παραγωγών A τών κυρίαρχων τάξεων, άλλά γιά νά άνταλλαχτεϊ βτήν άγορά, γιά, νά πουληθεί. Τό βύνολο τών προϊόντων τών προοριβμένων νά πουληθούν δέν άποτελοΰν πιά μιά παραγωγή απλών άξιων χρήβης, άλλά μιά παραγωγή έ μ η ο ρ ε υμ ά τ ω ν. Τό έμπόρευμα είναι λοιπόν Ενα προϊόν πού δέν έχει παραχτεϊ μέ τό βκοπά νά καταναλωθεί άπευθείας άπό τόν πα­ ραγωγό του, άλλά έχει παραχτεϊ μέ τό βκοπό νά άνταλλαχτεϊ βτήν άγορά. Κ ά θ ε έ μ π ό ρ ε υ μ α έπο μ έν ω ς

12

a p έ πει ά π α ρ α ί τ η τ α νά έ χ ε ι ταυτό­ χρονα μιά ά ξ ί α και μιά ά ν τ α λ λ α κ τ ι κ ή ά ξ ί α. Πρέπει νά ίχει μιά άξία χρήβης, γιατί αν δέν έχει μιά τέτοια άξία, δέν θά υπάρχει κανείς γιά νά τό άγοράβει, άψοϋ δέν αγοράζουμε ένα έμπόρευμα ηαρά μόνο μέ τό βκοπύ. νά τό καταναλώνουμε τελικά, νά ίκανοποιήβουμε μιά κάποια α­ νάγκη μέ τήν άγορά αυτή. "Α ν ένα έμπόρεϋμα δέν έχει κα­ μιά άξία χρήβης γιά κανένα ηρόβωπο, τότε δέ θά μπορέβει νά πουληθεί, θά έχει καταβκευαβτεϊ αβκοπα καί δέ θά έχει καμιά άνταλλακτική άξία, άκριβώς γιατί θά τοΰ λείπει κάθι· άξία χρήβης. Άντίβτροφα, κάθε προϊόν που έχει μιά άξία χρήβης δί ν ίχει άναγκαβτικά καί μιά άνταλλακτική άξία. Δέν έχει ΰνταλλακτικίι άξία παρά μόνο καί προπάντων βτό βαθμό πού έχει παραχτεϊ βέ μιά κοινωνία θεμελιωμένη πάνω βτήν αν­ ταλλαγή, μιά κοινωνία βτήν όποία ή άνταλλαγή είναι ένα βυνηθιβμένο πρακτικό φαινόμενο. Υπάρχουν άραγε κοινωνίες βτίς όποιες τά προϊόντα δέν Εχουν άνταλλακτική άξία; Στη βάβη τής άνταλλακτικής α­ ξίας κι’ ά κ ό μ α π ε ρ ι β β ό τ ε ρ ο βτή βάβη τοΰ έμπορίου καί τής άγοράς, βρίβκεται ένας όριβμένος βαθμός τοϋ καταμεριβμοΰ τής έργαβίας. Γιά νά μή καταναλώνονται τά προϊόντα δμεβα άπό τούς παραγωγούς, πρέπει νά μην παρά­ γουν τό Ιδιο πράγμα όλος ό κόβμος. "Αν μέβα βέ μιά όριβμένη άνθρώπινη όμάδα δέν υπάρχει καταμεριβμός τής έρ­ γαβίας, ft αυτός που ύπάρχει είναι έντελώς ύηοτυπώδης. εί­ ναι φανερό πώς δέν θά ύπάρχει κανένας λόγος γιά νά κάνει τήν έμφάνιβή της ή άνταλλαγή. Κάτω άπό κανονικές βυνθήκες, £νας βιτοπαραγωγός δέ θά θρίβκει τίποτε γιά ν’ ανταλ­ λάξει μ’ έναν άλλο βιτοπαραγωγό. Μόλις δμως βήμειωθεί έ­ νας καταμεριβμός τής έργαβίας,'μόλις υπάρξουν έπαφές άνάμεβα β£ κοινωνικές όμάδες πού παράγουν προϊόντα μέ δια­ φορετικές άξίες χρήβης, είναι δυνατόν ή άνταλλαγή νά είναι οτήν άρχή βυμπτωμαηκή, μά μπορεί βέ βυνέχεια νά γενι­ κευτεί. Τότε άρχίζουν λίγο - λίγο νά έμφανίζονται πλάϊ βτά προϊόντα πού δημιουργήθηκαν μέ τόν άπλό βκοπό νά κατα­ ναλωθούν άπό τούς παραγωγούς τους, άλλα προϊόντα πού παράγονται μέ βκοπό νά άνταλλαχτοϋν, δηλαδή έ μ π ο-

ρεύματα. Στην καπιταλιβτική κοινωνία, ή έμπορευματική παρα­ γωγή, ή παραγωγή άνταλλακτικών άξΐών, γνώριβε τή μεγαλύτερή της έπέκταβη. Αϋτή ρίναι ή πρώτη βτήν Ιβτορία τής

13

ανθρωπότητας κοινωνία, βτήν οποία τό μεγαλύτερο μέρος τής παραγωγής άποτελείται άπό έμπορεύματα. Δέ θά μποροϋβε πάντως νά Ιβχυριβτεϊ κανείς βτι δλη Λ παραγωγή είναι βτήν κοινωνία αύτή παραγωγή έμπορευμάτων. 'Υπάρχουν δυό κα­ τηγορίες προϊόντων πού παραμένουν β’ αύτήν άπλές άξίες χρήβης. Έ ν πρώτοις δλα δβα καταβκευάζονται γιά τήν αύτοκατανάλωοη τών χωρικών, δλα δβα καταναλώνονται δμεβα βτά Αγροκτήματα πού παράγουν αύτά τό προϊόντα. Αύτή τήν πα­ ραγωγή μέ βκοπά τήν ύύτοκατανάλωβη τών γεωργών, τή βρίβκουμε άκόμη καί βτίς πιό άνειπυγμένες καπιταλιοτικές χώρες δπως οϊ Ενωμένες Πολιτείες, άλλά δέν Δντιπροοωπεύει έκεϊ παρά ένα μικρό μέρος τής βυνολικής άγροτικής παραγωγής. "Οβο περιββότερο καθυβτερημένη είναι ή γεωρ­ γία μιας χώρας, τόβο μεγαλύτερο είναι γενικά καί τό ποβοβτό τής άγροτικής παραγωγής τό προοριζόμενο γιά τήν αύτοκατανάλωβη, γεγονός πού δημιουργεί μεγάλες δυβκολίες δταν πρόκειται νά ύπολογιβτεϊ άκριβώς τό έθνικό εΐβόδημα τών χωρών αύτών. Μιά δεύτερη κατηγορία προϊόντων πού είναι άκόμα ά­ ηλές άξίες χρήβης καί βχι έμπορεύματα μέοα οτό καππαλι6Όκό βύβτημα, είναι βλα δβα παράγονται μέβα βτά πλαίοια τής οίκιακής έργαοίας. Μολονότι ουνοδεύεται 'άπό τή δαπά­ νη πολλής άνθρώπινης έργαοίας, βλη αύτή ή βπιηκή παρα­ γωγή άποτελεϊ μιά παραγωγέ άξιών χρήβης καί βχι μιά πα­ ραγωγέ έμπορευμάτων. 'Οταν έτοιμάζεται ατό βπίτι ή βούιια, R βταν ράβονται τά κουμπιά, έχουμε νά κάνουμε μέ μιά παραγωγική πράξη, άλλά πού δέν έχει βμως καμιά οχέβη μέ τήν άγορά. Ή έμφάνιβη, έπειτα ή ρύθμιοη καί ή γενίχευοη τής πα­ ραγωγής έμπορευμάτων, έχει μετατρέφει ριζικά τόν τρόπο μέ τόν όποιο Εργάζονται οϊ άνθρωποι καί μέ τόν όποιο όργανώνουν τήν κοινωνία.

Ή μαρξική θεωρία τής Αλλοτρίωσης Έ χετε ήδη άκούβει νά γίνεται λόγος γώ τή μαρξική θεωρία τής άλλοτρίωβης.',Ή έμφάνιβη, ή ρύθμιοη, ή γεν!χευβη τής έμπορευματικής παραγωγής είναι βτενά βυνδεμένη μέ τήν έξάπλωβη αύτοΰ τού φαινομένου τής άλλστρίωοης. Έδώ δέ μπορούμε νά έπεκταθοΰμε βχεηκά μέ τήν πλευ­ ρά αύτή τοΰ ζητήματος. Είναι βμως όπωοδήποτε έξαιρετικά

14

σημαντικό νά έννοήβουμε αύχύ το γιγονός, γιατί ή έμπορευ­ ματική κοινωνία δέν καλύπτει μόνο τήν έιιοχή τοΰ kqhituλιβμοΰ. Περιλαμβάνει άκόμπ τή μ ι κ ρ ή έμπορευματικί. παραγωγή, γιά τήν όποία θά μιλήσουμε αύτό τΰ απόγευμα. Καί ύπάρχει έπίβης μιά έμπορευματική κοινωνία μετακωυταλιβτική. ή κοινωνία τής μεταβατικής περιόδου άνάμεβα (,τόν καπιταλισμό καί τό βοβιαλιβμύ, ή σημερινή οοβιετική κοινωνία, πού έξακολουθεϊ .άκόμπ βέ μεγάλο βαθμό νΰ ικιραμένει θεμελιωμένη πάνω βτήν παραγωγή ανταλλακτικών άξιων.;Όταν προσέξει κανείς μερικά βαοικά χαρακτηριστικά τής έμπορευματικής κοινωνίας, τότε αντιλαμβάνεται γιατί όριβμένα φαινόμενα τής άλλοτρίωοης δεν μπορούν νύ ύπιρπιχδηθούν βτή μεταβατική έποχή μεταξύ τού καπιταλισμού καί τού. βοβιαλιβμού, παραδείγματος χάρη βτή σημερινή σο­ βιετική κοινωνία. Τό φαινόμενο όμως αύτό τής άλλοτρίωοης δεν υπάρχει προφανώς — τουλάχιστο β’ αυτή τή μορφή — βέ μιά κοινω­ νία βτήν όποία είναι Αγνωστη ή έμπορευματική παικιγωγή όπου έπικρατεί μιά ένότητα άνάμεβα οτήν ΰτομική ζωή καί τήν κοινωνική δραβτηριότητα όλότελα στοιχειώδης. Ό άνθρωπος έργάζεται, κ’ έργάζεται γενικά δχι μόνος, άλλά μέσα η' lvq. ομαδικά ούνολο, πού εχει μιά διάρθρΰς ποβότηιας τών ύφαβμάτων πού άνταλλάββονται Εναντι όοιβμένης ποβότητας βουτύρου, ό καταμεριβμός τής έργαβίας θά τροποποιούνταν άμέβως. "Αν θά είταν γιά Ενα άτομο βυμφερότερο νά παράγει ύφάβματα παρά βούτυρο, θά Αλλαζε πραγματικά τήν παραγωγική του άπαβχόληβη, δεδομένου 8τι £έ θριβκόμαβτε παρά βτό κ α τ ώ φ λ ι ένός ριζικού καταμεριβμοΰ της έργαβίας, 8τι τά βύνορα άνάμεβα βτίς διάφορες τεχνικές είναι άκόμα ρευβτά καί 8τ» τό πέραβμα άπό τή μιά οικονομική δραβτηριότητα βτήν άλλη είναι άκόμα δυνατό, Ι­ δίως αν προβφέρει ωφελήματα Ολικά όλότελα φανερά. Μέβα βτήν Ιδιά άκόμα τή μεβαιωνική πόλη ύπάρχει έζάλλου μιά έζαιρετική ίβορροπία ύπολογιβμένη άνάμεβα βτά διάφορα έπαγγέλματριο τών βυζητήβεων μεταξύ άβτικής καί έργατικής τάξης δια­ τηρείται ευρύτερο. Έ τ β ι δημιουργεϊται ή δυνατότητα βταθεροποίηβης τοΰ καθεβτώτος πάνω βτή βάβη τών παραχωρήβεων που γίνονται πρός τούς έργάτες, μιας πολιτικής έφαρμοζόμενης βέ διεθνή κλίμακα βτή Δυτική Εύρώπη καί βτή Βό­ ρεια ’Αμερική, καί αύριο ϊβως άκόμη καί βέ πολλές χώρες τής Νότιας Ευρώπης, μιδς πολιτικής νεοκαπιταλιβτικής πού βαοίζεται πάνω βέ μιά άρκετά βτενή βυνεργαβία άνάμεβα βτήν έπεκτατική άβτική τάξη καί τΙς βυντηρητικές δυνάμεις τής έργατικής τάξης, καί θεμελιώνεται πάνω βέ μιά άνοδική τάtn τοΰ βιοτικού έπιπέδου τών έργατών. Μολαταύτα ή βαθύτερη σύβία δλης αύτής τής έξέλιξης είναι βτι τίθεται κάτω άπό βυζήτηβη τό καθεβτώς, είναι ή άμφιβολία βχετικά μέ τό μέλλον τοΰ καπιταλιβτικοϋ βυβτήματος, καί τό βημεϊο αύτό είναι πιά έκτός βυζήτηβης. Μέβα βέ δλα τά άηοφαβιβτικά βτρώματα τής άβτικής τάξης κυριαρχεί τώρα Α βαθειά πεποίθηβη δτι ό αύτοματιβμός τής Ιδιας τής οι­ κονομίας, δτι οϊ «μηχανιβμοί τής άγοράς» είναι άνίκανοι νά έξαβφαλίβουν τήν έπιβίωβη τοΰ καθεβτώτος, δτι δέν είναι δυνατόν νά άφεθεϊ κανείς βτΑν έβωτερικΑ αυτοματική λειτουρ­ γία τής καπιταλιβτικής οικονομίας, καί δτι άπαιτεΐται μιά διαρκώς ευρύτερη βυνειδητή έηέμβαβη, όλοένα τακτικότερη καί βυβτημαπκότερη, γιά νά βωθεϊ τό βύβτημα αύτό. Στό βαθμό πού Α Ιδια Λ άβτική τάξη δέν έχει πιά έμπιβτοβύνη βτόν αύτομαηκό μ η χα νικ ό τής καηιταλιβτικής οΐκονομίας γιά νά διατηράβει τό καθεβτώς της, χρειάζεται Α έ­ πέμβαβη μιας άλλης δύναμης γιά νά βωθεί μακροχρονίους αύ­ τό τό καθεβτώς, κι’ αύτή ή άλλη δύναμη είναι τό Κράτος. Ό νεοκαπιταλιβμός είναι Ενας καπιταλιβμός χαρακτηριζόμενος κυρίως άπό μιά αύξανόμενη παρέμβαβη τών δημοβίων ύπηρεβιών μέβα βτήν οίκοναμική ζωΑ. Ά π ’ αϋτΑν βλλωβτε έπίβης τήν βποφη καί Α τωρινή καπιταλιβτική έμπειρία βτή Δυ­

66

τική Εύρώπη δέν είναι τίποτε δλλο παρά ή προέκταβη τοΰ πειράματος τοϋ Ροΰζβελτ βτίς Ε νωμένες Πολιτείες. Γιά νά άντιληφθοΰμε τήν καταγωγή τοΰ βημερινοϋ νεοκαπιταλιβμοϋ πρέπει ώβτόβο νά λάβουμε έπίβης ύπόψη Ενα δεύτερο παράγοντα πού έξηγεί τήν αυξανόμενη κρατική έπέμβαβη μέοα βτήν οίκονομική ζωή, βυγκεκριμένα τόν ψ υχ ρ ό π ό λ ε μ ο Α γενικότερα τήν πρόκληβη τοΰ βύνόλου τών άντικαπιταλιβτικών δυνάμεων πρός τόν παγκόομιο καπιταλιβμό. Αύτό τό κλίμα τής πρόκληοης καθιβτά άπολύτως άνυπόφορη γιά τόν καπιταλιβμό τήν προοπτική μιάς βοβαρής νέας οικονομικής κρίβης τοΰ τύπου τής κρίοης του 1929 - 1933. Ά ς φανταοτεΐ κανείς τί θά ουνέβαινε βτή Γερ­ μανία, δν βτήν Όμοβπονδιακή Δημοκρατία της ύπήρχαν πέν­ τε έκατομμύρια άνεργοι ένώ βύγχρονα παρουβιάζεται Ελλει­ ψη έργατικών χειρών βτή Λαοκρατική Δημοκρατία της, γιά νά καταλάβει άμέοως τούς λόγους πού άποκλείουν μιά τέ­ τοια περίπτωβη άπό πολιτική άποψη. Γι’ σΰτό ή έηέμθαβη τών δημοβίων ύπηρεβιών βτήν οίκονομική ζωή τών καπιταλιβτικών χωρών είναι προπάντων ά ν τ ι - κ υ κ λ ι κ ή Α αν θέλετε έ ν α ν τ ί ο ν τ ώ ν κ ρ ί β ε ω ν .

Μιά διαρκής τεχνολογική έπανάσταση "Ας βταθοΰμε μιά βτιγμή β’ αύτό τό φαινόμενο χωρίς τϋ όποιο ό βυγκεκρ>μένος νεοκαηιταλιβμός πού γνωρίζουμε άπό 15 έτών βτή Δυτική Εύρώπη είναι άκατανόητος, δηλαδή αύ­ τό τό φαινόμενο τής μακροχρόνιας έπέκταβης. Γιά νά εύνοήβουμε αύτό τό φαινόμενο, γιά νά εύνοήβουμε τά αίτια αύτοϋ τοΰ κύματος μέ τή μακροχρόνια διάρ­ κεια πού έμφανίζεται άρχικά μαζί μέ τό δεύτερο ηαγκόβμιο πόλεμο βτίς Ενωμένες Πολιτείες, πρέπει νά θυμηθούμε δτι βτίς περιββότερες άλλες Επεκτατικές κυκλικές περιόδους πού γνωρίβαμε βτήν Ιβτορία τοΰ καπιταλιβμοΰ, ξαναβρίβκουμε βυνεχώς καί πάντοτε Ενα καί τόν Τδιο βταθερό βυντελεβτή, δη­ λαδή τΙς τεχνολογικές έπαναβτάβεις. Δέν είναι τυχαίο δτι προηγήθηκε τής περιόδου τής βταβιμότητας καί τής κρίβης τοΰ 1913 - 1940 Ενα κύμα έπεκταηκό αύτοϋ τού είδους. Πρό­ κειται γιά μιά Εξαιρετικά είρηνική περίοδο, βτήν Ιβτορία τοΰ καπιταλιβμοΰ τοΰ τέλους τοϋ 19ου αίώνα, κατά τήν όποία δέ βημειώθηκε Α βχεδόν δέ βημειώθηκε κανένας πόλεμος, δν έζαιρέβουμε τούς Αποικιακούς πολέμους, καί μέβα βτήν όποία μιά όλόκληρη βειρά άπό Ερευνες καί τεχνολογικές έφευρέ67

βεις d c όποιες είχαν θέβει κατά μέρος βιήν προηγούμενη φά­ ση, άρχιβαν νά έφαρμόζονται. Στήν έπεκτατική περίοδο πού διερχόμαοτε τώρα, μετέχουμε άκόμη καί βέ μιά έππαχυντική διαδικασία τής τεχνικής προόδου, βέ μιά άληθινή τεχνολο­ γική έπανάβταβη γιά τήν όποία άκόμη καί ό βρος 2η R 3η βιο­ μηχανική έπανάβταβη δέ θά άπέδιδε έντελώς τήν πραγμα­ τικότητα. Πραγματικά βριβκόμαβτε μπροβτά βέ μιά βχεδόν άδιάκοπη μετατροπή τής παραγωγικής τεχνικής, καί τό φαι­ νόμενο αύτό είναι μάλλον Ενα ύποπροϊόν τοϋ βυνεχοϋς έζοπλιβηκοΰ άνταγωνιβμοΰ, τοΰ ψυχρού πολέμου μέβα βτόν ό­ ποιο βριβκόμαβτε μονίμως άπό τό τέλος τοΰ δευτέρου παγκοβμίου πολέμου... Βέβαια δν προβεκτικά έξετάβετε τήν προέλευβη τών 99* τών τεχνικών μετατροπών πού έφαρμόζονται βτήν παραγω­ γή, θά ίδεϊτε βτι ή προέλευβη αύτή είναι βτρατιωτική, θά διαπιβτώοετε 8τι πρόκειται γιά ύποπροϊόντα νεοτέρων μεθόδων τής τεχνικής πού Εφαρμόζονται πρώτα βτά βτρατιωτικό το­ μέα, καί πού Επειτα βρίσκουν, άλλσιε νωρίτερα κι’ άλλοτε άργότερα, τήν έφαρμογή τους βτόν παραγωγικό τομέα, βτό βαθμό πού σχετίζονται μέ τή δημόοια ζωή. Αύτό τό γεγονός είναι τόβο άληθινό ώβτε χρηβιμοποιεϊται σήμερα βτή Γαλλία βάν Ενα θαβικό έπιχείρημα άπό τούς Απαδούς τής γαλλικής δύναμης κρούβης, πού ύποβτηρίζουν οι "ΐν δέν άναπτυχθεΐ αύτή ή δύναμη κρούβης, θά μείνουν άγνωστα βτή χώρα, ή τεχνική ή όποία μέβα βέ 15 ft 20 χρό­ νια θά καθορίζει Ενα σημαντικό μέρος τών παραγωγικών με­ θόδων τής βιομηχανίας, καί βλα τά ύποπροϊόντα τής πυρηνι­ κής τεχνικής καί τής βτενά βυνδεμένης μ’ αύχήν τεχνικής βτό βιομηχανιχό πεδίο. Δέ θέλω ν ’ άντικρούβω έδώ αύτή τή θέβη πού άλλωβτε θεωρώ άπαράδεκτη' θά ήθελα άπλώς νά τονίβω βτι έπιβεβαιώνει μάλιβτα μ’ Εναν τρόπο όλότελα «έξτρεμιβτικό», βτι οί περιβοότερες άπό tic τεχνολογιχές έπαναβτάβεις μέβα βτίς ό­ ποιες έξακολουθοϋμε νά ζούμε βτά πεδίο τής βιομηχανίας καί γενικά τής παραγωγικής τεχνικής είναι τά ύποπροϊόντα τών τεχνικών έπαναβτάβεων βτό βτρατιωτικό τομέα. Στό βαθμό πού Εχουμε έμπλακεϊ β’ Ενα μόνιμο ψυχρό πόλεμο πού χαρακτηρίζεται άπό μιά άδιάκοπη Ερευνα τεχνι­ κών μεταβολών βτά πεδίο τών έζοπλιβμών, ύπάρχει βτήν περίπτωβη αύτή Ενας καινούργιος βυντελεβτής, μιά πηγή βάν νά λέμε έξωοικονομική, πού τροφοδοτεί τίς βυνεχείς μεταβο­ λές τής παραγωγικής τεχνικής. Στό παρελθόν βταν δέν ύ­ πήρχε αύτή ή αυτονομία βτήν τεχνολογική Ερευνα, βταν ή 68

τεχνολογική Ερευνα έξαρτιόταν ούβιαβτικά άπό τίς βιομηχα­ νικές φίρμες, ύπήρχε Ενας πρόβθετος λόγος γιά νά καθορί­ ζεται μιά κυκλική πορεία αύτής της Ερευνας. Έ λ ε γ α ν : πρέπέι τώρα νά έπιβραδύνουμε τούς νεοτεριβμούς γιατί Εχουμε έζαιρεηκά δαπανηρές έγκαταβτάβεις καί πρέπει ν’ άρχίβουμε πρώτα μέ τήν όπόββεβη αύτών τών καινούργιων μηχανη­ μάτων. Πρέπει νά μάς γίνουν άποδοτιχά καί νά Εχουν καλυ­ φθεί τά Εξοδα τής έγκατάβταβής τους πρίν έπιδοθοΰμε βέ μιά καινούργια φάοη τεχνολογικών μεταβολών. Αύτό είναι βέ τέτοιο βαθμό άληθινό ώβτε οίκονομολύγοι, δπως παραδείγματος χάρη ό Σουμπέτερ, θεώρηβαν αύχόν ιόν κυκλικό ρυθμό τών τεχνικών έπαναβτάβεων βάν τή βαβική έξήγηβή της διάδοχης τών έπεκτατικών μακροχρονίων κυματώβεων fi τών μακροχρονίων κυματιβμών τής οταβιμότητας. Σήμερα αύτό τό οίκονομικό κίνητρο δέν παίζει πιά τον τόν Τδιο ρόλο. Στό οτρατιωτικό τομέα δέν ύπάρχουν άξιες λό­ γου αΙτίες γιά νά βταματήβει ή Ερευνα γιά νέα δπλα. 'Υφίβταται άντίθετα πάντοτε ό κίνδυνος δτι ό άντίπαλος είναι ένδεχόμενο νά βρει Ενα νέο δπλο πρίν τό βρείτε βεις ό Ιδιος. Υπάρχει έπομένως Ενας άληθινός πυρετός γιά μιά βυνεχή Ερευνα,'άδιάκοπη καί ούβιαβτικά χωρίς νά δίδεται προβοχή βέ οικονομικούς ύπολογιβμούς (τουλάχιβτον δβον άφορδ τίς Ενωμένες Πολιτείες), Ενα γεγονός πού βυνετέλεβε ώβτε τώρα τό ποτάμι αύτό κυλά βυνεχώς χωρίς καμιά διακοπή. Αύτό βημαίνει φυβικά δτι ζοΰμε μέβα βέ μιά άληθινή έποχή άδιάκοπων τεχνολογικών μεταβολών βτό πεδίο τής παραγω­ γής. Δέν Εχετε παρά νά έπαναφέρετε βτή μνήμη βας τί Ε­ χουν παραχτεί μέβα βτά 10 - 15 τελευταία χρόνια άπό τότε πού έλευθερώθηκε Α πυρηνική ένέργεια, μέ τήν έφαρμογή τοΰ αύτοματιβμοΰ, μέ τΛν άνάπτυξη τών Λλεκτρονικών ύπολογιβτικών μηχανών, τή μικρογραφιοποίηβη, τό λαίηζερ καί μιά όλόκληρη βειρά άλλων φαινομένων, γιά νά διαπιβτώβετε αύτή τή μεταβολή, αύτή τήν άδιάκοπη τεχνολογική έπα­ νάβταβη. Άλλά δποιος μιλά γιά τήν άδιάκοπη τεχνολογική έπα­ νάβταβη έννοεί μ’ αύτό τόν δρο τή βυντόμευβη, τόν ηεριοριομό τής χρονικής περιόδου πού άπαιτείται γιά τήν άνανέωαη τοΰ παγίου κεφαλαίου. "Ετβι έξηγείται ταυτόχρονα τόβο Λ έπέκταβη βέ παγκόβμια κλίμακα, πού βπως κάθίε μακροπρόθεβμη έπέκταβη βτό καπιταλιβτικό καθεβτώς καθορίζεται ούβιαβτικά άπό τό μέγεθος τών παγίων έπενδύβεων, ββο έπίβης καί ό περιοριβμός τής διάρκειας τοΰ οίκονομικοϋ κύκλου τής

θάβης, μιδς διάρκειας έξαρτώμενης Από τή μακροβιότητα τού παγίου κεφαλαίου. Στό βαθμό πού αύτό τό πάγιο κεφά­ λαιο άνανεώνεται τώρα μέ ταχύτερο ρυθμό, ή διάρκεια τοΰ κύκλου ουντομεύεται έπίβης· δέν έχουμε πιό κρίβεις κάθε 7 It κάθε 10 χρόνια, άλλά £χουμε ύφέβεις κάθε 4 - 5 χρόνια, δηλαδή μπήκαμε μέβα βέ μιό διαδοχή κύκλων πολύ ταχύτε­ ρων καί πολύ βυντομότερων άπό τούς προηγούμενους κύ­ κλους τής περιόδου πού προηγήθηκε του δευτέρου παγκοβμίου πολέμου. Τελικά, γιό νό τελειώοουμε αύτή τήν έξέταβη τών βυνθηκών μέβα βτίς όποιες άναπτύββεται βήμερα ό νεοκαπιταλιβμός, διαπβτώνουμε δτι ύφίβταται μιό μεταβολή άρκετά βημαντική, πού έχει βημειωθεί βέ παγκόβμια κλίμακα, βτούς βρους μέ τούς όποίους ύπάρχει καί έξελίββεται ό καπιταλιβμός. Άπό τό Cva μέρος έχουμε τήν έξάπλωβη τοΰ βοβιαλιβτικοΰ, δπως λέγεται, βτρατοπέδου, κι’ άπό τό άλλο μέρος ΰπάρχει ή άποικιακή έπανάβταβη. *Αν τό Ιβοζύγιο τής ένίβχυβης τοΰ βτρατοπέδου πού όνομάζεται βοβιαλιβτικό άποτελεΐ ούβιαβτικά Ιβοζύγιο ζημιών άπό τήν βποφη τοΰ παγκοβμίου καππαλιομοϋ — θά μποροΰβε ν’ Αναφέρει κανείς τή ζημία βέ πρώτες Ολες, τήν Απώλεια τών πεδίων γιό έπενδύαεις κε­ φαλαίων, τήν Απώλεια τών Αγορών, χίς ζημίες άπό δλες τίς πλευρές —, τό Ιβοζύγιο τής Αποικιακής έπανάβταβης, δβο πα­ ράδοξο κΓ fiv μπορεϊ αύτό νά φαίνεται, δέν έκλειβε άκόμη μέ μιό ούβιαβτική ζημία γιό τόν καιαταλιβτικό κόβμο. Άντίβτροφα ένας Από τούς παράγοντες πού άκολούθηβαν καί πού έξηγοϋν τήν εύρύτητα τής οίκονομικής έπέκταβης τών ίμπεριαλιβτικών χωρών πού γνωρίβαμε βλλωβτε β’ αύτή τή φά· βη, είναι τό γεγονός 6τ» βτό βαθμό πού ή Αποικιακή έπανά­ βταβη παραμένει μέβα βτό πλαίβια τής παγκόβμιας καπιταλιβτικής Αγοράς (έκτός τών περιπτώβεων πού βυντελεϊ βτή γέννηβη Αλλων κρατών πού λέγονται βοβιαλιβτικά), ύποβοηθεΐ τήν παραγωγή καί τήν έξαγωγή ειδών βιομηχανικού έξοπλιβμοΰ, προϊόντων τής βαρείας βιομηχανίας, άπό τίς Ιμπεριαλιβτιχές χώρες. Δηλαδή ή έκβιομηχάνιβη τών ύπαναπτύκτων χωρών, ή νεοαποικιοκρατία, Α Ανάπτυξη μιας νέας Αβηκής τάξης βτίς Αποικιακές χώρες, Αποτελοΰν Ενα δλλο ύπόβαθρο, μαζί μέ τήν τεχνολογική έπανΑβταοη, τής μακροπρόθεβμης έπεκτατικής τάβης βτίς προηγμένες καιηταλιβτιχές χώρες, κι Αφοϋ βτό βάθος 5χει τά Ιδια Αποτελέβματα, όδηγεί έπίβης βτήν αΟξηβη τής παραγωγής τών κλάδων τής βαρείας βιομηχανίας καί τών μηχανουργικών βιομηχανιών, τών βίο70

μηχβνιών πού καταβκευάζουν μηχανές. Έ ν α μέρος αύτών τών μηχανών βυνχελοΰν βτήν ταχύτερη άνανέωβη χοΰ πα­ γίου κεφαλαίου τών προχωρημένων καπιταλιοτικών χωρώνένα βλλο μέρος τών μηχανών αΰτών χρηβιμοποιεϊται γιά τΛν έκβιομηχάνίοη, τά βιομηχανικό έξοπλιομό τών νεοαπελευθερωμένων Αποικιακών χωρών. Μέ τόν τρόπο οΐίτόν μπορούμε νά άντιληφθοΰμε τί κρύ­ βει βαθύτερα Α νεοκαπιταλιοτική έμπειρία πού πρόκειται τώ­ ρα νά περάβουμε, καί πού ή βαθύτερη ούβία της είναι δτι άποτελεΐ μιά περίοδο μακροπρόθεβμης έπέκταβης τού καπι­ ταλισμού, μιά περίοδο πού βπως πιβτεύω θά είναι περιοριβμένη χρονικά, βπως ουνέβηκε μέ άνάλογες περιόδους βτό παρελθόν (δέν πιοτεύω καθόλου δτι αύτή Α έπεκτατική πε­ ρίοδος θά διαρκέοει αΙώνια καί βτι ό καπιταλιομάς βρήκε τώ­ ρα τΑ φιλοβοφική του λίθο πού θά τού έπιτρέπει νά άποφεύγει βχι μόνο τ)ς κρίβεις άλλά άκόμη καί τΑ διαδοχή τών μα­ κροχρόνιων κυκλικών περιόδων οχετικής έπέκταβης καί βχετικής οταοιμότητας), άλλά πού θέτει άντιμέτωπο γιά τΑν ώ­ ρα τό έργατικό κίνημα τής Δυτικής Εύρώπης μέ χά Ιδιαίτερα προβλήματα αύτής τής έπέκχαβης. Ποιά είναι τώρα τά βαοικά χαρακχηριβχικά τής έπέμβαβης αύτής τών δημοοίων ύπηρεοιών βτΑν καπιταλιοτικΑ οίκονομία;

Ή οκουδαιότητα τών έξοπλισττκών δαπανών "Ενα πρώτο άντικειμενικό φαινόμενο πού διευκολύνει τρομερά τΑν αυξανόμενη έπέμβαβη τών δημοοίων άρχών οτΑν οικονομική ζωΑ τών καπιταλιοτικών χωρών, είναι άκριβώς αύτΑ ή μονιμότητα τοΰ ψυχρού πολέμου καί αύτή Λ παράταβη τοΰ έζοπλιβτικού άνχαγωνιβμοϋ. Γιατί βταν πει κα­ νείς μονιμότητα τοΰ ψυχρού πολέμου, οταθερότητα τοΰ έξοπλιοτικοΰ άνταγωνιβμοϋ, βυνέχιβη ένός πολεμικού προϋπολογιομοΰ έξαιρεηκά ύψηλού, είναι βάν νά έννοεϊ μαζί τόν έλεγχο άπό μέρους τοΰ Κράτους ένός βημαντικού τμήματος τοΰ έθνικοΰ είοοδήματος. "Αν βυγκρίνει κανείς τΑν οίκονομία βλων τών βημερινών προχωρημένων μεγάλων καππαλιοχικών χωρών μέ έκείνη βλων των καππαλιβτικών χωρών πρίν άπό τόν πρώτα παγκόσμιο πόλεμο, βλέπει άμέβως τήν έξαιρεηκά βημαντική διαρθρωτική μεταβολή πού πραγματοποιήθηκε και πού είναι άνεξάρτητη άπό κάθε θεωρητικό ύπολογιβμό καί κάθε θεωρητική -άναζήτηαη. Αύτή Α μεταβολή 71

είναι τό άποτέλεβμα τΛς διεύρυνβης τοΰ στρατιωτικού άκριβώς προυπολογιβμοΰ μέβα βτόν προϋπολογιομό τών κρατών πού πρίν άπό τό 1Θ14 έκάλυπτε τά 4*. 5%, 6*, 7% τοΰ έθνικοΰ είοοδήματος, ένώ ό βημερινός προϋπολογισμός τών καπιταλιβτικών κρατών άντιπροβωπεύει τά 152, 202, 25* R άκό­ μη βέ όριβμένες περιπτώβεις καί τά 30% τού έθνικοϋ είοοδή­ ματος. Ή δ η λοιπόν έξαρχής καί άνεξάρτητα άπό κάθε βκέψη βχετικά μέ τό θέμα τού παρεμβατιβμοΟ, μέ αύτό καί μόνο τό γεγονός τής διεύρυνβης τών μονίμων έξοπλιβτικών δαπανών, τό Κράτος έλέγχει ένα οημαντικά τμήμα τοΰ έθνικοϋ είβοδήματος. "Εχω ύποοτηρίζει βτι αύτός ό ψυχρός πόλεμος θά διατη­ ρηθεί μονίμως γιά μιά μεγάλη περίοδο. Προοωπικά έχω πειοθεΐ γι’ α\!ιτό. Είναι μόνιμος γιατί είναι μόνιμη καί Α ταξική άντίθεβη άνάμεβα βτά δύο βτρατόπεδα πού είναι άντιμέτωπα βέ παγκόσμια κλίμακα, γιατί δέν ύπάρχει κανένα λογικό ένδόβιμο Ικανό νά μάς κάμει νά προβλέψουμε βραχυπρόθεβμα ft μεβοπρόθεβμα, είτε ένα έκούβιο άφοπλιβμό τής διε­ θνούς άβτικΑς τάξης άπέναντι βτούς άντίπαλους τούς όποίους θρίβκει άντιμέτωπούς της βέ παγκόομια κλίμακα, εΤτε μιά ουμφωνία άνάμεβα βτΛ Σοβιετική "Ενωοη καί τΙς 'Ενωμένες Πολιτείες, πού θά έπέτρεπαν άποτόμως τήν έλάττωβη βτό ήμιβυ, βτά 2)3 R τά 3)4 τών έξοπλιβτικών αυτών δαπανών. Ξεκινούμε λοιπόν άπό αύτο τό γεγονός: μόνιμες πολε­ μικές δαπάνες πού έχουν τήν τάβη νά μεγαλώνουν βέ βγκο καί βέ οπουδαιότητα ουγκριτικά μέ τό έθνικό εΐβόδημα R τουλάχιβτον νά βταθεροποιηθοΰν, δηλαδή νά αύξηθοΰν βτό βαθ­ μό πού τό έθνικό είβόδημα βρίοκεται βέ βταθερή διεύρυνοη β’ αύτή τή φάοη. Ά π ’ αύτό δέ άκριβώς τό γεγονός τΛς διόγκωοης αυτής τών βτρατιωτικών δαπανών άπορρέει καί ή βημαντική θέοη τών δημοοίων ύπηρεβιών βτήν οίκονομική ζωή. Ί ο ω ς γνωρίζετε τό άρθρο τό όποιο ό Πιέρ Ναβίλ δημοβίευβε βτή « Ν έ α Μ α ρ ξ ι β τ ι κ ή Έ π ι θ ε ώ ρ η β η» πρίν άπό λίγα χρόνια. ’Αναφέρει β’ αύτό μιά βειρά άριθμών πού παρουβίαβε ό είβηγητής τού Προϋπολογιβμοΰ τού 195Θ κι’ έπεβήμανε τήν πρακτική οπουδαιότητα τών βτρατιωτικών δαπανών γιά μιά όλόκληρη βειρά βιομηχανικών κλά­ δων. Ύπάρχουν πολυάριθμοι βιομηχανικοί κλάδοι άπό τούς βπουδαιοτέρους, μεταξύ έκείνων πού βρίβκονται «βέ άνοδο» οτόν τομέα τής τεχνολογικής προόδου, πού έργάζονται ούοιαβτικά γιά κρατικές παραγγελίες καί πού θά καταδικάζον­ ταν βύντομα βέ θάνατο Αν οί κρατικές αύτές παραγγελίες βτα72

ματοΟβαν: Α Αεροναυτικά, Α Αλεκτρονική, οΐ ναυπηγΑοεις, οΐ τηλεπικοινωνίες, άκόμη κα) ό τομέας τών καταβκευών τών πολιτικών μηχανικών, χωρίς νά ληβμονήβουμε καί τΑν πυ­ ρηνικά βιομηχανία. Στ)ς Ενω μένες Πολιτείες ύπάρχει μιά ανάλογη κατάβταβη- βτό βαθμό δμως πού οΐ Ανοδικοί ,αύτοί κλάδοι είναι έκεϊ πιό έξελιγμένοι κα) Α Αμερικανική οίκονομία ευρύτερη, Λ οίκονομία όλόκληρων περιοχών ίίχει βάν βξονά της αύτούς τούς κλάδους, θ ά μποροϋβε νά ύποβτηριχτεί δτι ή Καλιφορνίο πού είναι Α πιό άναπτυββόμενη Πολι­ τεία, ζεϊ κατΑ ένα μεγάλο μέρος Από τό βτρατιωτικό προϋπολογιβμό τών Ενωμένων Πολιτειών. "Αν Α χώρα αύτή άπεφάβιζε νά όφοπλιβτεϊ κα) νά παραμείνει βυγχρόνως καππαλιβτικΑ, θά έπρόκειτο γιά μιά καταβτροφΑ γιά τΑν Πολιτεία τής Καλιφορνίας, βπου ϊχο υ ν έγκαταβταθεΐ ή βιομηχανία τών πυραύλων, Α βιομηχανία τής πολεμικής Αεροπορίας, Α ΛλεκτρονικΑ βιομηχανία. Δέν είναι Ανάγκη νά καταφύγω βέ μιά ΑναλυτικΑ είκόνα γιά νά βας έξηγΑβω τ)ς πολιτικές βυνέπειες αύτής τής ειδικής κατάβταβης πάνω βτΑ βτάβη τών άβτών πολιτικών τής Καλιφορνίας: δέ θά τούς βρείτε άβφαλώς νά πρωτοβτατοϋν βτόν Αγώνα ύπέρ τού άφοπλιβμοϋΐ "Ενα δεύτερο φαινόμενο πού έκ πρώτης βψεως φαίνεται βάν νά βρίβκεται βέ Αντίθεβη μέ τό πρώτο: Α διεύρυνβη αύ­ τοϋ πού μπορεϊ νά τό Ανομάβουμε κοινωνικές δαπάνες, δλων έκείνων πού είναι βυνδεμένα Από κοντά R Από μακριά μέ τίς κοινωνικές Αβφαλίβεις, πού αυξάνονται βταθερά γενικώς βτούς δημόβιους προϋπολογιβμούς κα) κυρίως βυγκριτικά μέ αύτό τό ίδιο τό έθνικό είβόδημα άπό 25 - 30 χρόνια.

Πώς οΐ κρίσεις «ύποβιβάζονται» σέ ύφέσεις Αύτή Α αΰξηβη τών κοινωνικών άβφαλίβεων είναι τό Αποτέλεβμα πολλών φαινομένων πού βυμβάλλουν δλα μα­ ζί βτήν ηραγματοποίηβη αύτοϋ τοϋ βκοποϋ. Υπάρχει πρώτα - πρώτα Α πίεβη τοϋ έργατικοϋ κινΛματος, πού δπως πάντοτε Αποβλέπει βτό μετριαβμό ένός Από τά πιό βημαντικά χαρακτηριβτικά τής προλεταριακής κατάβταβ ης: τ ή ς Α ν α β φ ά λ ε ι α ς τ ή ς έ π ι β ί ω β η ς . Έφόβον Λ άξία τής έργατικής δύναμης δέν καλύπτει χονδρικώς παρά μόνο τίς άνάγκες τής καθημερινής άναπαραγωγής της, κάθε διακοπή βτΑν πώληβη αύτή τής έργατικής δύνα­ μης — δηλαδή κάθε έκτακτο γεγονός πού έμποδίζει τόν έρ­ γάτη νά έργάζεται κανονικά: άνεργία, άβθένεια, άναπηρία, 73

γερατειά — βπρώχνει τόν προλετάριο βέ μιά άθυββο άθλιότητας. Στίς άρχές τού καπιταλιβτικοΟ καθεστώτος δέν ύπήρχε παρά Α «φιλανθρωπία», ή Ιδιωτική ft δημόβια άγαθοεργία βτίς όποιες ό άνεργος έργάτης μηοροΰβε νά άπευθυνθεί βτήν άπελπιβ(α του μέ ύλικά άποτελέβματα άβήμαντα, άλλά έναν­ τι φοβερών τραυματιβμών γιά τήν άνθρώπινη άξιοπρέπειά του. Σιγά - βιγά τό έργατικό κίνημα έπέβαλε τήν άρχή τών (μερικών) κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ά β φ α λ ί β ε ω ν , άρχικά έθελοντικών, έπειτα ύποχρεωτικών, έναντι αύτών τών έκτάκτων περιπτώοεων: άσφάλιβη ίναντι άοθενείας, άβφάλιβη κατά της άνεργίας, άβφάλιοη έναντι τών γερατειών. Καί τε­ λικά Α πάλη αύτή κατέληξε βτήν άρχή τής (γενικής) κ ο ι ­ ν ω ν ι κ ή ς ά β φ ά λ ι β η ς πού θεωρητικώς θά πρέπει νά καλύπτει τό μισ&ιΐτό έργατοϋπάλληλο έναντι κ ά θ ε άπώλειας τοΟ καθημερινού ήμερομιβθίου. Υπάρχει έπειτα κι’ ένα κάποιο βυμφέρον τού Κράτους. Τά ταμεία πού βυγκεντρώνουν τά βημαντικά ποβά πού χρηβιμεύουν γιά τή χρηματοδότηβη αύτής τής άβφάλιβης διαθέ­ τουν βυχνά βημαντικά ρευβτά κεφάλαια. Μπορούν νά τοποθετήβουν αύτά τά κεφάλαια βέ κρατικά χρεόγραφα, δηλαδή νά τά δανείβουν βτό Κράτος (κατ’ άρχήν βραχυπροθέομως). Τό ναζιβτικό καθεβτώς είχε έφαρμόβει αύτή τήν τεχνική, Α όποία βέ συνέχεια έπεκτάθηκε βτίς περιββότερες καπιταλιβηκές χώρες. Ή όλοένα σημαντικότερη διόγκωβη αύτών τών κεφα­ λαίων τής κοινωνικής άβφάλιβης κατέληξε άλλωβτε βέ μιά Ιδιάζουβα κατάβταβη πού θέτει Ενα θεωρητικό καί πρακτικό πρόβλημα γιά τό έργατικό κίνημα. Αύτό τό τελευταίο θεωρεί δικαιολογημένα δτι τό βύνολο τών κεφαλαίων τών κατατεθει­ μένων βτά Ταμεία τής Κοινωνικής Άβφάλιβης — είτε άπό τους έργοδότες, είτε άπό τό Κράτος, είτε άπό κρατήβεις βτά Αμερομίβθια τών Ιδιων τών έργατών — άποτελεΐ άπλώς τμή­ μα τοΰ μιβθοΰ, ?να «έμμεβο μιβθό» R «άναβαλλόμενο μιβθό». Είναι ή μόνη λογική άποψη πού άλλωστε συμφωνεί μέ τή μαρξική θεωρία τής άξίας, γιατί πρέπει πραγματικά νά θεω­ ρηθεί βάν νμ ή τής έργατικής δύναμης τ ό β ύ ν ο λ ο τής άμοιθής πού εΐβπράττει ό έργάτης έναντί της, άδιάφορο άν τοΰ καταβάλλεται άμέβως (6 άμεσος μιβθός βέ μετρητά) η ύβτερότερα (άναβαλλόμενος μιβθός). Γιά τούς λόγους αυ­ τούς ή «ίβότιμη» διαχείριση (βυνδικάτα - έργοδότες R βυνδικάτα - Κράτος) τών ταμείων κοινωνικής άβφάλιβης πρέπει νά θεωρείται βάν μιά παραβίαβη ένός δικαιώματος τών έρ-' γατών. Άφοΰ τά κεφάλαια τών ταμείων αύτών άνήκουν ά74

ποκλειβχικά βτούς έργάτες, κάθε έπέμβαβη άλλων κοινωνι­ κών δυνάμεων έκχός τών βυνδικάχων βτή διαχείριβή χους πρέπει ν ’ άπορρίπχεχαι. ΟΙ έργάχες δέν πρέπει νά δέχονχαι πιά χήν «Ιβότιμη διαχείριβή» χών μιοθών -χους, βπως καί οϊ καπιχαλιοχές δέ δέχονχαι χήν «ίβόχιμη διαχείριβή» χών τρα­ πεζικών χους λογαριαβμών... Ή διόγκωοη βμως χών είβφορών βχήν κοινωνική άβφάλιβη βυνεχέλεβε βτή δημιουργία μιδς κάποιας «ένχαβης» μεχαξύ χοΰ άμέβου μιβθοΰ καί χοΰ άναβαλλομένου μιβθοΰ πού ό χελευχαϊος αΰχός άνέρχεχαι κάποτε μέχρι χών 40* χοΰ άλι­ κου μιβθοΰ. Πολλοί βυνδικαλιβχικοί κύκλοι άνχιχίθενται βέ νέες αύξήβεις χών «άναβαλλομένων μιβθών» καί θά έπιθυμούβαν νά βυγκενχρώβουν κίθε καινούργιο πλεονέκχημα άποκλειβχικά βχό μιβθό πού καχαβάλλεχαι άπευθείας βτόν έργάχη. Πρέπει ώβχόβο νά γίνει άνχιληπχό βχι βάν ΰπόβαθρο βχό γεγονός χοΰ «άναβαλλομένου μιβθοΰ» καί τής κοινωνι­ κής άβφάλιβης ύπάρχει Α άρχή χής τ α ξ ι κ ή ς ά λ λ η λ ε γ γ ύ η ς. Πραγματικά χά χαμεία άοθενείας, άτυχημάχων κλπ. δέν έχουν Ιδρυθεί πάνω βτήν άρχή χής «άτομικής έπανάκχηβης» (βχι ό καθένας είβπράχχει βχό χέλος χοΰ λογαριαβμοϋ β/u κατέβαλε fi β,χι ό έργοδόχης η χό Κράτος καχέβαλε γΓ αύχόν) άλλά πάνω βχΛν άρχή χής ά β φ ά λ ι ­ β η ς , δηλαδή χοΰ μέβου μαθηματικού ποοοοχοϋ κινδύνων, δηλαδή χής άλληλεγγύής: ββοι δέν παθαίνουν άτυχήματα πληρώνουν ώβτε αύχο) πού χά ύπέβχηβαν νά μπορούν νά καλύπχονχαι όλότελα. Ή άρχή που βρίβκεται βτή βάβη χής πρα­ κτικής αύτής είναι Λ άρχή τής τ α ξ ι κ ή ς ά λ λ η λ ε γ γ ύ η ς, δηλαδή τού βυμφέροντος πού έχουν oi έργάτες ν ’ άποφύγουν τή δ η μ ι ο υ ρ γ ί α έ ν ό ς ύ π ο π ρ ό­ λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ, πού βχι μόνο θά έξαβθένιζε τήν μαχηχικόχηχα τών έργαζομένων μαζών (κάθε άτομο θά είταν Ερ­ μαιο χοΰ φόβου βτι άργά η γρήγορα θά μποροϋβε νά πέοει μέβα β’ αύτό τό ύποπρολεταριάτο) άλλά θά ύπήρχε άκόμη ό κίνδυνος νά άποτελέβει ένα άνταγωνιβτή τους καί νά έπηρεάβει καί τούς μιβθούς. Κάτω άπό τούς βρους αύτούς άντί νά παραπονούμαβτε γιά τό «ύπερβολικό» μέγεθος τού άνα­ βαλλομένου μιβθοΰ, θά έπρεπε νά χονίβουμε χήν κ ρ α υ ­ γ α λ έ α ά ν ε π ά ρ κ ε ι ά χ ο υ , πού βυνχελεϊ ώβχε oi περιββόχεροι άπό χούς ήλικιωμένους έργάχες, άκόμη καί βτίς πλουσιότερες καπιχαλιβτικές χώρες, νά άνχιμεχωπίζουν μιά φοβερή πτώβη χοΰ βιοτικού τους έπιπέδου. Ή άποτελεβμαχική άπάντηβη βχό πρόβλημα χής «ένχαβης» μεταξύ άμέβου κα) έμμέβου μιβθοΰ είναι χό αΐχημα χής 75

άντικατάβταβης τής άρχής της αλληλεγγύης τής περιορισμένης βέ μόνη τήν έργαζόμενη τάξη μέ τήν άρχή τής Αλληλεγ­ γύης τής διευρυνόμενης βέ δλους τούς πολίτες, δηλαδή ή μετατροπή τής κοινωνικής άβφάλιβης βέ Ε θ ν ι κ έ ς Ύπ η ρ ε β ί ε ς (τής Υγείας, τής Πλήρους Άπαβχόληβης, τοϋ Γήρατος) π ο ύ θ ά χ ρ η μ α τ ο δ ο τ ο ύ ν τ α ι ά π ό μ ι ά π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή φ ο ρ ο λ ο γ ί α πά­ ν ω β τ ά ε ΐ β ο δ ή μ α τ α . Μόνο μ’ αύτόν τόν τρόπο τό βύβτημα τοΰ «άναβαλλομένου μιβθοΰ» καταλήγει βέ Ενα άληθινό καί βημαντικό ύψωμό τών μιβθών καί βέ μιά ά λ ηθ ι ν ή ά ν α κ α τ α ν ο μ ή τ ο ΰ έ θ ν ι κ ο ϋ ε i β οδ ή μ α τ ο ς πρός δφελος τών μιβθοβυντήρητων. Πρέπει άβφαλώς ν' άναγνωριβτεϊ δτι μέχρι βήμερα αύ­ τό δέν £χει πραγματοποιηθεί ποτέ βτό καπιταλιβτικό καθεβτώς βέ μεγάλη κλίμακα, και θά πρέπει μάλιβτα νά διερωτηθεϊ κανείς Αν ή πραγματοποίηβη ένός παρόμοιου βχεδίου μπορεί νά γίνει χωρίς νά προκαλέβει μιά καπιταλιβτική άντίδραβη τέτοια πού πολύ βύντομα θά όδηγοΟβε βέ μιό περίοδο έπαναβτατικής κρίβης. Είναι γεγονός βτι oi πιό ένδιαφέρουβες έμπειρίες τής Κοινωνικής Άβφάλιβης, δπως αύτή πού εΤχαμε βτή Γαλλία μετά τό 1944, R κυρίως ή ’Εθνική Ύπηρεβία Υγείας βτή Μεγάλη Βρεταννία μετά τό 1945, χρηματοδοτήθηκαν πολύ περιββότερο άπό μιά φ ο ρ ο λ ο γ ι κ ή έ π ι β ά ρ υ ν β η τ ώ ν Ι δ ι ω ν τ ώ ν έργαζομέν ω ν (κυρίως μέ τήν αΰξηβη τών έμμέβων φόρων καί μέ Ενα πρόβθετο βάρος βτήν δμεβη φορολογία πού θίγει άκόμη καί τά μέτρια έργατοϋπαλληλικά ήμερομίβθια, δπως παρα­ δείγματος χάρη βτό Βέλγιο), παρά μέ τή φορολογική έπι­ βάρυνβη τής άβτικής τάξης. ΓΓ αύτόν άκριβώς τό λόγο ποτέ δέν είδαμε μέβα βτό καπιταλιβτικό καθεβτώς μιά άληθινή κα) ριζική άνακατανομή τοϋ έθνικοΟ εΐβοδήματος διαμέβου τών φόρων, πού άποτελεΐ Εναν άπό τούς μεγάλους «μύθους» τοΰ ρεφορμιβμοΰ. Υπάρχει έπίβης καί μιά άλλη δψη τής αυξημένης βπουδαιότητας τοϋ «άναβαλλομένου μιβθοΰ», τών κοινωνικών άβφαλίβεων, μέβα βτό έθνικό εΙβόδημα τών έκβιομηχανιβμένων καππαλιβτικών χωρών: αύτός είναι άκριβώς ό ά ν τ ικ υ κ λ ι κ ό ς ά π έ ν α ν τ ι τ ώ ν κ ρ ί β ε ω ν χα­ ρ α κ τ ή ρ α ς τ ω ν . Έδώ ξαναβρίσκουμε Εναν άλλο λόγο γιά τόν όποιο τό άβτικό Κράτος, ό νεοκαιηταλιβμός, ένδιαφέ · ρεται νά εύρύνει τόν δγκο αύτοϋ τοϋ «άναβαλλομένου μιβθοΰ». Αύτός ό λόγος είναι δτι ό άναβαλλόμενος μιβθός παί­ ζει τό ρόλο ένός προβτατευτικοϋ μαξιλαριού, πού έμποδίζει 76

τήν πολύ Απότομη καί πολύ δυνατή πτώβη τοΰ έθνικοϋ είβοδήματος βέ περίπτωβη κρίβης. "Αλλοτε, βταν Ενας έργάτης Εχανε τήν έργαοία του, τό είβόδημά του έπεφτε βτό μηδέν. "Οταν τό Ενα τέταρτο τών έργατικών χεριών μιας χώρας έμενε άνεργο, τό έργατοϋπαλληλικό εΐβοδήματα έπεφταν αυτομάτως κατό Ενα τέταρ­ το. Συχνό έχουν περιγράφει τΙς φοβερές βυνέπειες αύτής τής πτώβης τών είβοδημάτων, αύτής τής πτώοης τής «ολικής ζήτηβης» γιό τό βύνολο τής καπιταλιβτικής οικονομίας. "Ε­ δινε βτήν καπιταλιστική κρίβπ τήν βψη μιδς άλυβιδωτής άντίδραβης πού προχωρεί προοδευτικό μέ μιά τρομακτική λο­ γική καί βόν έφιαλτικό έργο τής Είμαρμένης. "Ας ύποθέβουμε δτι ή κρίβη έχει ξεβπάβει βτόν τομέα πού καταοκευάζει είδη βιομηχανικού έξοπλιβμοΰ, καί βτι ό τομέας αύτός υποχρεώνεται έτβι νό κλείβει όριβμένες έπιχειρήβεις του καί ν’ άπολύβει τούς έργάτες τους. 'Η άπώλεια τών είβοδημάτων πού αΰτοί ύφίβτανται έλαττώνει ριζικών; τΙς άγορές τους βέ κατναλωτικά είδη. ’Απ’ αύτό τό γεγονός βημειώνεται ταχύτατα μιά ύπερπαραγωγή βτόν τομέα πού καταοκευάζει τά καταναλωτικά άγαθά, πού κι’ αύτός μέ τή βειρά του θρίβκεται ύποχρεωμένος νά κλείβει έπιχειρήβεις καί ν ’ άπολύβει Ενα μέρος τοΰ προβωτπκοϋ του. "Ετβι oi ηωλήβεις τών καταναλωτικών είδών πέφτουν γιά δεύτερη φο­ ρά καί τά άποθέματα βυββωρεύονται. Συγχρόνως έφόβον τά έργοβτάβια πού παράγουν καταναλωτικά άγαθά θά Εχουν πληγεί βαριά, θά μειώβουν R καί θά βταματήβουν τϊς παραγ­ γελίες τους βέ είδη βιομηχανικού έξοπλιβμοΰ, αύτό θά βυντελέβει βτό κλείβιμο καί νέων έπιχειρήβεων τής βαρειδς βιο­ μηχανίας, έπομένως θά έπακολουθήβει ή άπόλυβη μιδς ηρόβθετης όμάδας έργατών, έπομένως νέα πτώβη τής άγοραβτικής δύναμης γιά καταναλωτικά άγαθά, έπομένως μιά νέα Ενταβη τής κρίβης βτόν τομέα τής έλαφράς βιομηχανίας πού θά έπιφέρει μέ τή βειρά της νέες άπολύβεις καί οΰτω καθεξής. ’Από τή βηγμή βμως πού έφαρμόζεται Ενα άποτελεβματικό βύβτημα άβφάλιβης κατά τής άνεργίας, αύτά τά β υ ββ ω ρ ε υ τ ι κ ά άποτελέβματα τ ή ς κ ρ ί β η ς έ ξ α β θ ε ν ί ζ ο υ ν : ββο υψηλότερα είναι τά έπιδόματα άνεργίας, τόβο μεγαλύτερη θά είναι καί Α έξαβθένιβη τής κρίβης. "Ας ξαναπάρουμε τήν περιγραφή τής άρχής τής κρίβης. Ό τομέας πού καταβκευάζει είδη βιομηχανικού έξοπλιβμοΰ Αντιμετωπίζει μιά ύπερπαραγωγή καί ύποχρεώνεται ν’ άπολύβει Ενα μέρος τοΰ προβωπικοΰ του. ’Από τή βηγμή βμως 77

πού τό έπίδομα άνεργίας θά άνεβεί, ας πούμε, βτά 60* ιού Αμερομιβθίου, αύτή ή όπόλυβη δέ βημαίνει πιά τήν άπώλεια δλων τών είβοδημάτων τών άνέργων αύτών, άλλά μόνο την έλάττωοη τών είβοδημάτων αύτών κατά 40*. "Ενα δέκα τοϊς εκατόν άνεργοι βέ μιά χώρα δέ βημαίνει πιά μιά πτώβη τής όλικής ζήτηβης κατά 10* άλλά μόνο κατά 4*- 25* άνεργοι δέ βυντελοϋν παρά βέ μιά έλάττωβη τών έίβοδπμάτων κατά 10*. Τό βυββωρευτικό άποτέλεβμα πού βυνοδεύει αύτή τήν έλάττωβη (καί πού υπολογίζεται βτήν άκαδημαϊκΑ οίκονομική έπιβτήμη μέ τή χρηοιμοποίηβη ένός π ο λ λ α π λ α β ι α β τ ή β’ αύτή τήν έλάττωβη τής ζήτηβης), θά μειωθεί άναλογικά. Έπομένως oi πωλήβεις τών καταναλωτικών άγαθών θά μειωθούν πολύ λιγότερο· Α κρίβη δέ θά έπεκταθεί μέ τέτοιο έντονο τρόπο βτόν τομέα τών καταναλωτικών άγαθώναύτός ό τελευταίος τομέας θά άπολύβει λοιπόν πολύ λιγότερους άπό τό προβωτηκό του, θά μπορέβει νά διατηρήβει ένα μέρος τών παραγγελιών του βέ εϊδη βιομηχανικού έξοπλιβμοΰ κλπ. Μέ λίγα λόγια: Α κρίβη παύει νά εύρύνεται βπειροειδώς- «βταματδ» βτΑ μέβη τού δρόμου της. Αύτό πού βήμερα όνομάζουν «ϋφεβη» δέν είναι τίποτε άλλο παρά μιά κλαβικΑ καπιταλιβτική κρίβη «έξαβθενημένη» κάτω άπό τΑν έπίδραβη κυρίως τών κοινωνικών άβφαλίβεων. Στό έργο μου «ΜαρξιβτικΑ Πραγματεία τής Οικονομί­ ας» παραθέτω μιά βειρά άπό δεδομένα βχετιζόμενα μέ τίς τε­ λευταίες άμερικανικές ύφέβεις πού έμκειρικά έπιβεβαιώνουν αύτή τή θεωρητική άνάλυβη. Πραγματικά, κατά τούς άριθμούς αύτούς, φαίνεται πώς Α άρχή τών ύφέβεων τού 1953 καί τοΰ 1957 υπήρξε κεραυνοβόλα, καί μιδς τέτοιας εύρύτητας, πού άπό δλες τίς πλευρές μποροϋβε νά βυγκριθεί μέ τήν εύρύτητα τών βοβαρότερων καπιταλιοτικών κρίβεων τοΰ παρελθόντος (1929 καί 1938). Άντίθετα δμως μέ τίς πρίν ά­ πό τό δεύτερο παγκόβμιο πόλεμο κρίβεις αύτές, Λ ϋφεβη τού 1953 καί τοΰ 1957 έπαυβε νά διευρύνεται έπειτα* άπό όριομένους μήνες, έπομένως βταμάτηβε βτή μέβη τοΰ δρόμου της, κι’ έπειτα δρχιβε νά υποχωρεί. Τώρα μπορούμε ν ’ άντιληφθούμε όλότελα μιά άπό τίς θαοικές αίτίες τής μετατρο­ πής αύτής τών κρίβεων βέ ύφέβεις. Άπό τΑν άποψη τής κατανομής τοΰ έθνικοϋ είβοδήματος άνάμεβα οτό Κεφάλαιο καί τήν Έργαβία, Α διόγκωβπ τού βτρατιωτικοΰ προϋπολογισμού έχει ένα άποτέλεβμα άντίβτροφο πρός τό άποτέλεβμα πού έχει Α διόγκωβη τού «άναβαλλο­ μένου μιβθοΰ» γιατί όπωβδήποτε ένα μέρος τοΰ μιβθοΰ αύτοΰ προέρχεται πάντοτε άπό βυμπληρωματικές πληρωμές τής ά78

στικής τάξης. Ά πό τήν ϋποψη δμως τών ά ν τ ι κ υ κ λ ι κ ώ ν ά π ο τ ε λ ε β μ ά τ ω ν τους, ή διόγκωση τοϋ στρα­ τιωτικού προϋπολογισμού (των δημοσίων δαπανών γενικό) καί ή διόγκωση τών κοινωνιχών άοφαλίοεων παίζουν Εναν έντελώς δμοιο ρόλο βτήν «έξαβθένιβη» τής βιαιότητας τών κρίβεων καί δίνουν βτό νεοκαππαλιβμό μιά άπό τίς Ιδιαίτε­ ρός του βψεις. Ή άλική ζήτηβη μπορε! νά χωριβτεί βέ δυά κατηγορίες: ζήτηση καταναλωτικών είδών καί ζήτηβη παραγωγικών μέβων (είδών βιομηχανικού έξοπλιβμοϋ). Ή διόγκωση τών πό­ ρων τών κοινωνικών άοφαλίοεων έηιτρέπει τήν άποφυγή μιδς απότομης πτώσης τών δαπανών (τής ζήτησης) βέ κατα­ ναλωτικά άγαθά μετά τήν έναρξη τής κρίβης. Ή διόγκωση τών δημοβίων δαπανών (κυρίως τών βτρατιωτικών δαπανών) έπιτρέπει τήν άποφυγή μιδς άπότομης πτώσης τών δαπανών (τής ζήτησης) βέ είδη βιομηχανικού έξοπλιβμοϋ. Έ τ β ι στους δύο τομείς αύτά τά άνόμοια χαρακτηριστικά τοϋ νεοκαπιτα­ λισμού ένεργοΰν βχι δμως γιά νά έξαφανίβσυν τίς άντιφάβεις τοϋ καπιταλισμού — οΐ κρίσεις ξεβποϋν δπως πρίν, ό καπιταλισμός δέ βρήκε τόν τρόπο νά έξαβφαλίζει μιά άδιάκοπη άνάπτυξη λίγο - πολύ άρμονική — άλλά γιά νά μετριάβουν (τουλάχιστον προσωρινά, μέβα βέ μιά περίοδο έπιταχυνόμενης μακροχρόνιας άνάπτυξης καί μέ τίμημα ένα μό­ νιμο πληθωριβμό) τήν ευρύτητα καί τή βοβαρότητά τους.

Ή τάση χρός Ινα συνεχή πληθωρισμό Μιά άπό τίς βυνέπειες βλων τών φαινομένων γιά τά ό­ ποια μιλήβαμε πρίν άπό λίγο καί πού δλα τους έχουν άνηκυκλικές έπι δράσεις, είναι αύτό πού θά μπορούσαμε νά όνομάβουμε τάβη ένός μόνιμου πλπθωριβμοϋ, πού έκδηλώνεται μέ τρόπο όλοφάνερο μέβα βτόν καπιταλιβτικό κόβμο άπό τό 1940, άπό τίς άρχές R τήν παραμονή τοϋ δευτέρου παγκο­ σμίου πολέμου. Βαβική αΙτία αύτοϋ τοϋ μόνιμου πληθωριβμοϋ είναι ή βπουδαιότητα τοϋ στρατιωτικού τομέα, τοϋ έξοπλιβτιχοϋ το­ μέα, μέβα βτήν οΙκονομία τών περιββοτέρϋν άπό τίς μεγάλες καπιταλιβτικές χώρες. Γιατί ή παραγωγή πολεμικού ύλικοϋ έχει αύτό τό Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό δτι δημιουργεί μιά άγορασηκή δύναμη άκριβώς μέ τόν Ιδιο τρόπο βπως ή παρα­ γωγή καταναλωτικών άγαθών Λ ή παραγωγή είδών τοϋ πα­ ραγωγικού έξοπλιβμοϋ, — βτά έργοστάοια βτά όποια κατα­ 79

σκευάζονται τά τάνκς καί οί πύραυλοι, πληρώνονται ήμερομίβθια ΰπως καί βτά έργοβτάβια όπου κατασκευάζονται μηχανές R είδη υφαντουργίας, καί οί καπιταλιστές αύτών τών έργοοταβίων τσεπώνρυν Ενα κέρδος Ακριβώς δπως και oi καπιταλιβτές Ιδιοκτήτες τών βιδηρουργικών έργοατασίων η τών ύφαντουργείων — σέ Αντάλλαγμα δμως αυτής τής βυμΗληρωματικής Αγοραστικής δύναμης δέν ύπάρχουν συμπληρωμα­ τικά έμπορεύματα γιά νά διοχετευθοΰν βτήν Αγορά. Παράλ­ ληλα πρός τή δημιουργία τής Αγοραστικής δύναμης στούς δύο βαβικούς τομείς τής κλασικής οίκονομίας: τόν τομέα τών καταναλωτικών Αγαθών καί τόν τομέα τών είδών τοΰ παρα­ γωγικού έξοπλιβμοΰ, έμφανίζεται έπίβης οιι\ν Αγορά καί μιά ποβότητα έμπορευμάτων πού μπορούν νά Απορροφήσουν αύ­ τή τήν Αγοραστική δύναμη. 'Αντίστροφα, ή δημιουργία Αγο­ ραστικής δύναμης στόν έξοπλιστικό τομέα δέν Αντισταθμί­ ζεται Από μιά αΰξπση τοΰ δγκου τών έμπορευμάτων, είτε τών καταναλωτικών Αγαθών, είτε τών είδών πού χρησιμοποιούν­ ται οτήν παραγωγή, καί τών όποίων ή πώληση θά μπορούσε νά Απορροφήσει τή δημιουργούμενη μ’ αύτό τόν τρόπο άγοραβτική δύναμη. Ή μόνη περίπτωβη βτήν όποία οΐ στρατιωτικές δαπάνες δέ θά δημιουργούσαν πληθωρισμό θά εϊταν έκείνη κατά τήν όποία θά πληρώνονταν όλοκληρωτικά μέ τούς φόρους καί αύ­ τό βέ άναλογίες πού θά άφηναν Ανεπηρέαστες τελείως τΙς άναλογίες άνάμεβα βτήν άγοραβτική δύναμη τών έργατών καί τών καπιταλιβτών άπό τό £να μέρος καί άνάμεβα βτήν ά­ ξία τών καταναλωτικών άγαθών καί τήν άξία τών είδών τοΰ παραγωγικού έξοπλιβμοΰ άπό τό άλλο μέρος( ') . Αύτή ή κατάσταση δέν ύπάρχει σέ καμιά χώρα, άχόμα καί οτίς χώ­ ρες δπου ή φορολογική παρακέντηση φτάνει στό μεγαλύτε­ ρο βαθμό. ’Ιδιαίτερα στίς Ενω μένες Πολιτείες τό βύνολο τών στρατιωτικών δαπανών δέν καλύπτεται διόλου άπό τή φο­ ρολογία, άπό τή μείωβη τής συμπληρωματικής Αγοραστικής δύναμης καί αύτό τό γεγονός ϋχει σάν' βυνέπεια τήν τάβη πρός Ενα μόνιμο πληθωρισμό. Σύγχρονα ύπάρχει κι’ ίν α φαινόμενο διαρθρωτικής φ ύ­ σης βτήν καπιταλιβτική οίκονομία τής έποχής τών μονοπω1. Ό τνηος α Μ ς 6έν etvai iXojeXa Λχ&6ής. Γιά λίγους άχλοηοίηβτκ βέν {ιχολογίζουμί τό κοαοσιό τής άγοοαβτοτής δύναμης τών χαηταΧιατών χοΰ κοοοοίζπαι 1) γιά τις Γ6ι