Azem Kozar- Uvod u Historiju, Tuzla, 1994.

Vi A

'.'ffV* H*

10it^J\T'.

®y» ii

I

‘•C rK !?« io .

F-a*,,«,?' V.

Tusfa 1994.

Recenzenti: Prof, dr Enver Haiilović Đr Salih Knienović Sulejman Flarnić, prc-'f.

.• rM'MM Mt««. A«»l

Skripta je odobrena odlukom Kastavno-naučnog vijeća Filozofskog fakulteta u Tuzli, broj 01-2-213/94 od jula 1994, godine, a namijenjena je studentima prve godine na Odsjeku ?a historiju-geografiju.

SADRŽAJ

I UVOD iJ . 1.2.

1.3. 1.4.

2.1, 2.2, 2.3,

2e4.

2.5.

u I I STORIJA . sirana ITedniset i iadatiiik historije , . . . 7 Podjela historije ......................................................... I . I L Vremenska podjela ................................................................... 10 1.2.2. Tcritvrijalno podjela ........................................... 14 1.23. Podjtla po sadržini i problem atici...............................................15 Problemi metode u historiji .............................................................17 Struktura Historijske m e to d o lo g ije ...................................................18

II inSTORIOGRAFIJA VRSTE HISTORIOGRAFIJE Nastanak \ razvoj h isto rio g ra fije........................................................23 Vrste histoplogratije 2 Literarna historiografija ^ .................................................. 25 2.3.L Hisionograjija srarog vijeka ................................................... 25 2.3. LI. Slara Grčka . ........................................................?5 2.3.1.2. Stari Rim , ........................................... 23 2.3.1.3. Stari istok .......................... 30 2.3.2. Hisirhgivfija srednjeg vijeka . ^ . 31 2.3.2 U Historiografija latinskog Z a p a d a ............................... 33 23.2,?, Vizaniijska h isto rio g r a fija ......................................... 35 2.3.2,i. Arapska historiografija ......................................... 35 23.3. Humanistička i erudiiska historiografija ............................... 38 Filozofelca h is t o r io g r a f ij a ........................... •....................... _ . , 40 2.4.1. RacionalistiŠca h istoriografija........................ , : . . 40 Z4.2 Idealisvčka hisioriogf'afija ................................................ 43 2.4.3. Historiografija romantizma . .............................................. 45 iSocioIoštoa-historiografija................................................. 47 2.5.L Pozitivistička historiografija .............................................. ^7 2 5 .2 Njemačka historiografija ........................................................ 49 2.5.3. Francuska strukturološka historiografija ................................49 1.54. Marksistička historiografija . . . . ............................... 54 2.5.5. Sodji. i.stička historiografija . .. ^ . , . , . . 55

III MEIODOLOGIJA HISTORIJSKI IZVORI 3,1. iikvjam historijsidh i z v o r a ................................................................. 61 33. Kiashlkadj. j historijskih izvora ......................... 6 ’ 3. .2}. Izvori i nvg i dntgog reda ........................................ ’. 62

.12.2, PrWKf^flH sekundarni izvori 2

.

2

.

.

J

Č

Š

^

^

i

r

M

i

v

t

/

n

.

.

.

.

. . . . '

63 64 65 f>: 6d

.......................................................................................................................................................................................

7 2 4. {zW iipb sadržini Vrvie hislorijskih izvoru . . . . . . . . .............................. 3.3.1. Povelje i (tktit 3.3.2. Anali i hronike ......................................... Autobiografski izvori .............................. 3.3.4. N o v i n e ............................................. 3.3.5. Pisma ........................... 3.3.6. Materijalni o s t a c i ........................................ 3.3.7. Usmena iradicijn . . . . . . . . . 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5.

6 6^: 7C 7 71 77

PRIKUPUANJE IZVORA 1 OBAVJEŠTENJA Izbor teme obrađivanja .................................. Bibliografija ............................. ‘Arhrn ......................... Biblioteke ................................................. Radna bibliografija .......................................................

73 7.3 78 81 S4

ICRITIKA IZVORA 5.1. Pojam 1 zadaci ......................... 85 5.2. Falsifikat, ioteq>olacija, zabluda , ......................... 85 5.3. Kritika izvora i pomoćne historijske discipline . . . . . 87 5.4. Utvrđivanje vremena nastanka teksta ....................... . , . 92 5.5. UtvrđlvsF\|c m j^ta nastanka teksta . ............................... 94 5.6. Uivrđivanje autom telcsta ......................................... 95 5.7. Utvrđivanje zavisnosti tekstova ......................... 97 5-8. Publikovanje Izvora , . , , ......................... 100 5.9. Kritičko sređivanje priStupljenog materijala . . . . ^ . i02 5 .H>. Interpretacija teksta . ........................................... • . 104 5.11. Kritika iskaza SINTEZ.A 6.L Kvkarftinkadja p o d a t a k a .................................... ..... III 6.2. Korištenje met(^e u historiografiji Hl 6.3. Sinteza kao znanstveni inctod . . - 114 6. 3. ! . Radna hipoteza i plan istraživanja . . . . . . . . 115 6. 3.1 Objašnjenja i uopšravanja ...........................................11^ EKSPOZICIJA7.L Pitanja izraza i izražajnih s r e d s t a v a ................................................121 7.2. Struktura historijskog r a d a ...............................................................122 7.3. Vrsie historijskih r a d o v a .................................... 123 I

BlBLJOGRAFtJA KORIŠTENIH R A D O V A

•

^

I

UVOD

/

i.

/< / T 7 / /7

HISTORIJA. I. L P i &imet i zadatak historije kpilh je.! p jn ik la Jjtstgjnja kao posebaa d ie la tn g š n iu a š E ;^ ^ JI p n j e ^ »proviprefiii„v u^ t «) j e _prvpi^ttnft v a!a_ znanje steCeno raspitivanjein i siBgamCTrTzSlimpozSSiS!^^^^^ KOji su se gčtii Irn ajžg g; jzlagatiTe zbivanja iz proglosti. U tom značerJu riječ se yipQ tSM aya4olkQ d >Užsa hi?iorlie«..u. S.^stoIisću pritfen&ve,ere...Rlieč »historia« ie u toku dva i po milenija, koIiko~SE-aor2ata u upptrehi u m n cj^ lS T je M ^ a Inifc šVdju sadfžinip H ^jcđQ .^sa...ni.Q m _se u nekim evropskim jezidiriB tžggiigbliaVfiiiU njčt- km~e; vode p o rite k lo -o d - đ r ugog korijena." n p r. Jtiemačka riječ » G ^ c h ichte«. (od _ _koja _ i« r?-događaji) ima isto žnaCenič kao siovenačka >^godovina« - nhje vode porijeklo bd glagola sej-:. »desiti se«,.Jako_je kod npžlrig naziva »hii^tnria« u osnUvI žgižčenia žnanje o prošlim dogaaatim8^texuniLgsst3.mnk). a kod posebnih naziva kao »Geschichte« »li lujc opadanje grada Briža, koji jc u 13. i tj4^stoljeću značio ono .?io dan ? znače London ili Njujork, ona ne m ožc!inimoići taloženje koje jc poste p n o zatvaralo njegov« luku i um rlvljavaio trgovački prom ei, U. suštini P ''■to tcg histprjc niože,,.^^^^^ tam o gujc se ima posla sa iiudirna. I ^' ic arv'črveli1^o’|rani ]a-Dreclstavt{žlo polaznu o s n o m na kojoj se pradita period;Var.ip » nkvtrJ) ja a rk ststič k ć historiografija. Kasniji m arksisti _sii m nogo pažnje posvećivali razradrvanju ekonom skih form acija društva. O ne su, dijeljene i um nožavane tako da se došlo Sve do »13 Pfenoda kroz koie j e prošlo dni-štvo« (kod Ju&toslovenskog marSŠiste F ilipa Filipovića). U bivšem Sovjetskom Savezu j e ta tendencija, koju je n a r o a to zastapila tzv. »škola Pokrm'Skog«, preidnuta 1934. intervencijom Josipa Staj/ina. O n je u kritičkim prim jedbam a na udžbeniVe historije oživio i orvaničio staru periodizaciju na start, srednji i novi viiek,^ dajući joj novi sađržsj, tako da su trariidnfiađni^ periodi izjeda načetu sa ekonom skim form acijam a društva. Pri tom e je iz^Tšeno potnjcranje granice izm eđu s r ^ n j s g i novog vijeka na početak fraacnske revolucije. E konom ske fo rm a d ie kod Staljina, razlikuju se ođ Marfcsovth i idu sljedećim redom : prvobitna zajednica - ndpovara prahistorili: ropstvo - odgovara starom vijeka: feudalizam - ođgov-ara sredRisttl W e k a . ali uM |uču|e i 16. 17. i 1«. stoljeće; kapitalizam - odgovara aovom rijeku d o 1917. i sodlalizam od 1917. jp đ tn e. Već na prvi pogled su brim iietne m n o g e m ap|kavosti ove perioaizacije: historijski razi'aj nije u cjelint obilježen karakteristikam a koje važe za odgovarajuću ekonom ska •formaciju društva, poslije 1917. su u ogrom nom dijelu svijeta vladali kspltailštifiki odnosi, u periodu od 16. do 18. stoljeća su se u vtJs aenislja izgrađivalig^pitalistički o d s m i, feudalni odnosi su se izgradili lek tri stoljeća^š^Hjl^.frirRialnog početka »ejKihe feudalizma« itd. P ored toga ona a a tilo đ ^neđoajjedm istj: ra ep o h u socijalizma su npr, bili đov^oljni ;-.ocsiaiisiiči^(odnosi sam o u jednoj zetrJji (SSSR-u). đok za kspitaflKtlCku epohu nisu ^bili dovoljni kapita istički odnosi izgradh'aiti u tolra^ tn stoljeća u nekoliko najnapređraijEh cvTopskih država, f e o tako Je s iriš e velika uloga u ovoj periodizadji pripisana revoluciiam s f ofe čine osrlm-mi kriterij č i^ v e podjele, m ada se pri tom e nije postupale dosljedno, p p r. iako je j ^ i n o francuska revolucija po svom značaju za razvitak č ftp o g svijeta inogla da bude važna kronološka granica između srednjeg i novog rijeka, ona je u ovoj periodtzadjš pom jerena unazad do početka cngpske bufžosske rcviolucije 1642. godine. Za to nisu poslojaU neki (iublii teoretski razlozi, već jednostavno nam jera đa se opSto periođizadja uskladi sa periodizacijom ruske historije, lako da novi vijek u nsskoj his­ toriji počinje- s P etrom VeliSdm (1672-1725), čija vladavina zaista zrtači im ala veliki uticaj t na stfvatatžja o periođizaćiji u juznošrovensfcim zeiSTfama pa i u Bosni i Hercegovim , što le našlo odraza i u školsk»m- program im a,- p a i Ha urdverzUethria. M eđutim, baš u BiH su se Čule i prve riječi kritike sovjetske periodizacije.

Njen giavtii nosilac je pruf. di. U referatu na Drugom kongresu historičara Jugrisiavljc održanom u Zagrebu 1958. godine i saopStcnju iia 11. internacionalnom kongresu historičara u Stokholm u Đurđev cm/j/^KUn, a tirne i jugoslovensku pftriodi/jiciiti. -Oo premalo pažnje obraća privrednom razvoiu. a oslania se na oblike rinisivene i pravce nadpiacinu-. koic suviše pojednostavliuie. zatim žtO neopravdano uopitava icdan tip ekonom ske form acije d n jgn'a ya rit^ha n kojima ie upnivrtn prvOiijatn ti[-Kwa šio apsnintiTirajiići rCVOlUCijC ^cmalizujc granice medu pojedinim epoham a stavljajući prijelaz iz feudalizma u kapitalizam tia nepogodnu nrelomRtcu. i što evropski raz­ vitak 11 prefikapitaiisiićko doba aj^niuliznie i priiifiienjuje na čitav svijet. iako ic sasvim jnsnn da se svi dijelovi .svijefa nis« jednako ni ra š ^ nomierno. Polazeći od toga da postoje razne vrste ekonom skih m rm acija društva i đa one cgzi.siiraju upttređo, Đ urđev se zalaže za staru. tradicionalnu perinđizaciiu koja je »neutralna« je r nc leži da pojedinim historijskim periodima pripiše jeđinsiveni ekonom ski i dru.šiveni sadržaj, a ipak vjerno odražava krupne prom jene u farzitk u E vrope i svijeta. I tekuća 'erozija socijalizma, pokazuje stni m anjkavost sovjetske periodizacije. ' Periodizaciia sviciskc historije, koja jc unijela izvjesnu zbrku i kod nas, ima relativno mali prakiiCni znaćat. U stvari, radi se o tom e da jednu oštru i jasnu periodizaciiu historičari unose izvana n historijski proces. dok u samom historijskom razvoju postoji kon tin u itet i tek u 'posm atran-' iu d u g ih vrf.m ffnckiti inl..rv-iL a

sn< tinslrp. r a z iik e

Izm cd U

pojedinih razdoblja. O tuda je periođizacija s\'jemke historije u dobroj mjeri stvar konvencije a dolazi do izražaja u opštiin pregledim a historije i Školskim programima. No, periođizacija historije ima i svoju drugu stratru. U praktičnom radu historičari su prisiljeni da lironoioSki preciznije dijele velike periode, da ih dijele u okvifu historije pojedinog naroda ili još m anjih zajednica. U tom oblikti periođizacija je svakodnevni problem historičara s kojim se sreće od izbora teme, pa do njenog raščlanjavanja i razrade. M anir dobrog historičara sc Često prepoznaje po tom e kako je raSčlanio i vremenski podijelio materiju koju izlaže. Raznolikost predm eta kojim a sc historičari bave ne dozs'Oljavaju da sc od nekih najopšvijih uputsiava za periodizaciju, ide dtrfjc i podrobnije, ali treba znati da rccepata u lom pogledu nema. InakrT^^ rS e m e pravilne nĆH^f?iKHje|?mo raju sc. im ati na ----------------—............ - - - uni'u sTjedĆĆrnosnmdkTlgČcfa:f “^ Periođizacija mof£rttrti zasnovaita rta ćinjenieam a-ili shva+anji.ma samog vremena ktijć se proučava, a granice m oraju biti odabrane tako^dasc može.xfoluizaiLdJ 4 i£CdsJ.ay!jaju .neku g rekreinicu u historijskon?j:až.voju; ----------n J S v a k i hislOiijski period mora biti zaokružena cjelina koja se jasno NačeicTpu konrr~e~\T št periođrzacija-nTOra biti jedinstveno i T d o sljcd n o primijenjeno, takt) đa se npr. ne sm ije za početnu granicu jcd' 4 tQg-pcrioda uzeli događaj iz "poltučkc historije, završnu neki utomenat iz privrcdntig ili druSivcnog razvoja. 13

Ova načela jc znatno lakSe prtmjanjivati-4cod periodizacije velikih vrem enskih cjelina nego kixJ kračih vrem enskih razdoblja, kada uspjeSnu periodizaciju može izvršiti sam o onaj ko u detalje poznaje događaje i n jlh o tm -p o v ezan o st. Evo nekoliko prirt5jerar''X(spjde—i— neuspjele periodizacije iz balkanske historije;- Naime, u štaroj-literaturt dosta-Često— sc vršila periđđizacfja p o vladavihi pojeđlnih vladara. U'OšnTtvi fO jg'fffr--"" rnaiištička pčriSaTzšcij'a koja s^e n e rnože sniatrafr"D pr3vđanam —i~uspjeSnom, ali ima m om enata kada prom jena na prije.stolu može da znači-' hi^PlijSku prcKreiOLCu, kao npr. m om enai poslije smrti bosanskog kralja T vrtka. 1. od kada jc -č ita v razvaj. bosanskLjđtiave_ktenuo. naravno nc sam o,zbog toga,druR im piuetu. Na-iakvoj podjclLse-zasnivaperiod koji s e ^ obično naziva »doba Nem aniča« u srpskoj historiji, ili »Subič^«. »Af-__ padović««fr i sličo o u h R 'atsk o j historiji itd. Z n atn o veća opasnost prijeti historičar»--kada~kao polazišt£_zJL« periodizaciju uzima neke form alne granice. Problemi sw još teži kada treba raščlaniti kraće dijelove historijskog razvoja, kakav je prim jer his­ torija narodnoosIobodilaCkog rata (hfoR -a). Tu postoji periođizacija po godinam a: 1941, 1942, 1943, 1944, i 1945. zatim, periođizacija po ofanzivama koja je do skoro bila vrlo popularna u^pT{karivaa|u_bjsjprije N O R -a u školam a. Ova periođizadja .očigledno sJtjcdi sLvarj).e..razvQjne ela p e narodnoosIobodilaCkog pokreta (N O P-a), ali je suviše vezana ^ vojne akcije, u njoj ne dolaze..do izražaja velild opšti preiom ni dog ađ aji^ kao š ia .je .D ru g o zasjedanje-A V N O J-a, odnosi se satno na jedan dio N O P-a, a ne vocfi računa o razvoju NOB-a u različitim Itojeviraa tađafhjtT' Jugoslavije itd. ** ' Na osnovu svega naznačenog proizilazi da periođizacija nije nimalo jednostavan i lak posao, već ona trazi solidno poznavanje historijskog raz­ voja i m etodskih načeta ove znanosti. \ .^ 1.2.Z Teritorijalnapodjeln .Sa asnekta prostora na kom e se proces odvija podjela historijskog razvoja^ejdaišikajedaosiavnija te ito hrnnoloska podjela, ali i ona _ ^ ^ e jđ a lc k a je đ a o s ia ^ J ia nego šib što je 6 4 žmhleme. im a svoj svoje^im blem e. Prikazivanje historije čitavog svijeta svijeta" jc predstavljalo am biciju još nekih antičkih historičara npr. Polibija. U s r^ n ie m vitcku su » u n iv c rp ln e hronike« dosta če.sta pojava. Ali tek ie 18. stolječe dobT velikih hisconia sviigt^-fo-rrtečtm a-W ea-je4iw »-od njm svjetska historija ie »sistem atska zbjrka činjenica pom oću Hk«aiih se...iy tfriri*"ij'> razum iieti danažnie stante .sviicta i ljudskog roda«. N.iiče.šče ^ — __ icdftu hi.storiju svijeta, oreovladuic shvatan je da h istorj[a s v i[ c ta 'nife skup historija raznih naroda i d«ava,_ ^ jvcć-zla-j g nien~žadaTaP u tom e da pokaže »Dovc/ano.srhistoriiRVjJ.iiih^/ n aro d a t okvire velikih zbivanja kola ih oove 2u i u « j ^ cč u 19. sto ljžću je Aialz? kvantum znanja o historiji raznih naroda premašivao moć h is ife ^ tra pojedinca pa su Jiistorije svijeta pisali kolektivi znanstvenjka. 1 danas se pojavljuju historije sviieta različitog obim a među kojima su: H isto irc, g enerale dcs Civili.sati ons 1-VIl. 1955-1957: Vsemirnaja istoiija 14

fAkademija nauka SSSFj,; Cambridge A ncicnt H istorv 12 sv.. 1924-1939, JtdT ^ ^ ^ ^ ~ "Z natno -fiešči- okvir u-kome.JiistozičarL^u^ikazuju. p rc ^ o s L su his- _ lorije pojedinih naroda i; država. U osnovi se radi o istom načinu rađa k a ^ ” na his4oriji»wtjeta. I ovdje je cilj prikazivanje razvoja q elin e. Problem se~"* pojavljuje-fcod utvrđivanja odnosa ovako ograničenih cjelina (narod, rir?ava^4vtTWffnjt-ifttiuu4a)-.pfema-»veniii n n n in f žto je OStaio izva n ' njihovitrokrirar'PoHtiCfcc granice, cinička iU je a C k a -o b U je i^ ,g e o ^ a fs k i olcv” • sličjio iTisg-u sivarnonr historijskom -razvoju- predsiavljali neke prepreke k()je bi onem ogućavale povezanost i djelovanje ljudi. G ranjčnp ^ linije koje u ovom pogledu historičari poviače jasn ije su i m anje f g t ^ ’*’e od onih koje upotrebljavaju u vremenskoj podjeli, ali teSkoćc o si ' Granice su relativne i zboe toga hisioriia iednoti naixxla jtLidCŽ"* vodili rflTniTa 1 n svem u-^o je povezivalo s d m p im narodim a ilQ 1 kod ove vrste podjele historičar mora ostati vjeran načelu p # podjelu vršio. Ako je polazio sa stanovišta etničkih razlik a đ u Ž |i^ 6 ^ đ a prali razvoj naroda i izvan političkih ili geograf&kih-granica, a ako je pod­ jelu tTšio s gledišta" po'UiCke organizacije m ora voditi računa o “njenom šlrenjTi T S m an jiv a n ju -ro - eventualnim tuđim etničkim elem entima u njenom okviru. Kao p ;.m jcr za icikoče-OvcLsrrsleLraažfi se.navesti B psna^ U početku je to oblast u gornjem toku rijeke Bosne. K asnije sc bosanska drJava višestruko proširila da bi te-potom -njena te rito rn a jio n o v o sman] ila. 2ibog svega- loga jc^pofiodniie-datrredm et istraživanja buđe'šreićfnjovjckovnatjesaftska^lcžava.ncgo-liJBosna. S a- aspekta- pros taia.„hi5tQjrijs]^, matecijausfi. n iQ ^ gifteUtT ~ h a 'j o r ' maitje jedinice; regije,' gradove. j_ sela. O va lokalna hisi6nia'T m a"svo|e osobenosii koje se prije svega ogledaju u naročitom odngsu premaT!fiš'-'“ toriji širih oblasti i područja. Po pravilu Je razvoj lokalnih zajednica tijes­ no vezan za Šira područja, pa zbog toga lokalna historija m ora naći pravu •mjeru između opStih zbivanja i konkretnog razvoja u lokalnom okviru. Ne može se npr. govoreći o padu jednog grada pod tursku vlast u njegovoj lokalnoj historiji izn o žti čitav historijat turskih osvajanja. U pravo zbog problema ove vrste težište lokalne historije i njena prava vrijednost leže na području razvoja privrede i društva. U lom e uvijek im a dovoljno specifičnosti koje daj i .sadržinu lokalnoj historiji. Isto tako privredni i društveni procesi se detaljno mogu izučavali upravo u lokalnim ok)4rimT~Tčk~ poriije~čt-t-vo.^mja.jafit)va o poj'edinim malim oblastim a ili naseljima moguće j t i vršili uopćavanja koja m ogu da važe j a veća područja. Upravo zbc j toga u m odernoj znanosti lokalna historija tlobijaT" veliki značaj. R anije ; bila veoma zapostavljena i prepuštena am aterim a koji su jc pisali krajnje .'nestručno.

\ /. 2.?. Podjela po sadnini i problematici

\3 s ^

J4isiorijska_ maferi sc najkasnije počela dijeliti po sađržijtLpdiitiii^ no 00 nojedinim stra nama ili aspektim a ljudskog života i djelovanja. "Danas je i la podjela veoma razrađena, gostoii Cftav n iz posebnih »hisiori ja«-prava, p riv re d i književnosti, svih grana umjctridSli, trgovine, ich-

,

' a

t S

1--'

njkCi_^ iro < |n ih znanosti, frtozofijc, medicine, farmacije, reiipip itrj Ponekad se historija Kao jeclmsivćna znanost gubi iža sviti ovih poscbnili »stručnih« historija, koje u NjcmaCkoj nazivaju fachvvisscnscftaftca, OV'3 veoma razgranata_podiela je nastala iz dvije vrste potreba; 1. šio siTpoiedine struke n ic c o ^ le svoiu hisioriiu iz leznu za unapreaivan.jem m etoda i potrebe za poznavanjem svoga unutrašnjeg razvoja- i 2. što |c proučavanie razvota poiedinih struka zahtijevalo naročita stručna znan-^ ja kojima ne raspolažu pravi historičar? N a taj način je stvoren tip hiT~ lončara specijalista koji su sve visc razrađivali problem e historije svoje struke. Postoji bitna razlika između načina pristupa predmetu izučavanja kod historičara pojedinih struka i opšteg stručnjaka - historičara. Ona sc može izrazili u načinu na koji jedan ili drugi posiavijaju pitanja. His­ toričar posebne struke, npr. fizike, istražuje kakvu je prošlost imala fizika, dok historičara inieresuje kakvu je fiziku imala prošlost u određenom raz­ doblju. U ispitivanju historičara specijaliste sve je potčinjčno ispitivanju sam e struke, veze sa opStim razvitkom društva t ideje nc dolaze do izražaja, iz zbira svih m ogućih posebnih »historija« se nikad ne bi mogla dobiti stvarna slika razvitka svijeta, je r su one lišene svijesti o opštoj povezanosti pojedinih strana historijskog procesa. Historičar fizjkc će npr. baveći sc historijom pronalaska elektriciteta, obratili pažnju na utvrđivanju čislo znanstvenih prcduslova ovog otkrića; dotadašnja znanja i eksperim ente, tehničke detalje eksperim enata i. rezultate i posljedice za dalji razvitak ove grane fizike i njene teorije. H istoričar će, pak, ovo otkriće stavili u okvir opšiih napora za upoznavanje prirode na svdm pol­ jim a, otkrivati smisaoTtiegovlIi rezultata za stvaranje slike o svijetu u to i kasnije vrijem e i ukupnih rezultata za dalji razvitak privrednih snaga. Isto tako nem aju sve specijalne historije isti značaj za- upoznavanje his­ torijskog razvoja. Drukčija je npr. uloga historije privrede od historije mazike. Z bog toga, m oia b iti iješnjc'povezanosti IZrneauTurtonje priv::^ rede, društva ili pravo j p iav e hisior+j& -H istoričm n e može prepuštati _ istraživanje privrede ekonom istim a, kao-Sto -m ože-prepustiti h isto riju '' m uzike mužiKolozima. Jer, specijalni historičar privrede ne m ože ostati sam o na svpJira_ekonfimskih znanjim a, već m ora poznavati historijski m etod i način istraživanja kao i čitavu historijsku problem atiku; đtrtrflelcr* historičar pojedine uže struke (muzikolog, prirodnjak \ st.) to i ne mora znati. Danas se sm atra da je za bavljenje historijom privrede, društva i prava potrebno potpupo ohpizfivanje hism iJčara-i-posebna znanja iz tih

struka.

—

;______ —-i—

Sve veća podjela itieđu znanostim a, kao i pojava čitavog niza novilr" znanstvenih disciplina, om ogućila je produbljivanje istraživanja u pojedinim oblastim a, ali je istovrem eno dovela i đo slabijcnja veza koje su ih povezivale u jed n u cjelinu. Proučavanjem ljudskog dniSiva sc bavi čitav niz znanstvenih disciplina; historijskih, socioloških, ph i geografskih i filozofskih, ali m eđu njima im a sve m anje veze i svjesne težnje da koor­ diniraju svoj rad. Kao reakcija na takvo stanje javio sfe u Francusko] u p o ćetk u sfrijgistoljeća pokret za približavanjem raznih znanosti koje se bave prt^blpl^m a čovjeka i društva. I neki ugledni znanstveni časopisi djeluju d'đu'fiT^ie tendencije, ali to još uvijek nc daje značajnije rezultate. 16

Nešto drukčiji je siučaj sa drugim m etodskim zahijevom; da se u prikazivanju historijskog razvoja ne vrši m eitanička t neprirodna podjela na privrednu, pravnu, kulturnu, književnu i drugu historiju. Npr. mnoga historijska dje a iz pozitivističkog perioda historiografije obrađivata su u kontinuitetu političku i djciim ično društvenu historiju, da bi u posebnim poglavljima statički prezentovala podatke o stanju na polju pravnih znanosti, privrede, kulture, vjere, pojedinih ustanova Itd. Tatcvim načinom prikazivanja nije se mogla stvoriti siika o jedinstvenom razvoju i uzajam ­ noj povezanosti pojedinih strana ljudske aktivnosti. Danas je u djelim a dobrih historičara takva praltsa sasvim napuštena..T o, svakako, ae z n a č j, , da se u historijskoj znaaosii ide n a suzbijarUe specjjainosti i posebnog ispitivanja pojedin,ihy!đOTa Ijtidsice djelatnostšl ........... _ 1.3. Frelilemi metode at. h is to riji. f l M Spcdfggnosti p fpdm eia p o sta v listu O dređene a ran tcem op u ćn osiim a h isto fjjsk o a saznanja i o d red u fu p o seb n e p u ie v e knitma se dolazi do .saznanfa. H istoričar n ije u m o g u ćn o sti da im a n e p o s­ redan uvid u zbivanja iz yjFoSlosti. izm&au fd.štOfnskOe razvota. ti. prošlosti, koji su doživljavah ljudi ođ krvi i m esa , i historičara k oji tu prošlost istražuje, nalazi s e jcdrsa sp o n a koju sačinjavaju o s ta d p ro šlo sti u najširem sm islu riječi, a koja s e u zn an stvenoj ter m in o lo g iji naziva hisjorpcifirn i?vnrima S am o p rek o njih historičar đ olaz! u d odir sa p red ­ m etom svoga interesovanja. R azu m ljivo je đa takav p oložaj stvara v eo m a velike problem e. Prije svega, m ogitcn ost u n ozn avan ia jednog od ređ eriog dijela pm šlo.sti 7.s.vi.si od u k oiik oi ie n tieri o n a za .sohom o sta v ila tragove fizvorev. vrem en sk i n ^ rin d i ; p rocm ri knjt m n ^ u im a ti svoju h isioriiu iz'p ro sto e razloga što n e p o sto je i2%'ori iz kojih bt s e on a

S druge strane, problem ima i svoju b 'a iitaiiv n u stranu. H istoričar ne može prošlost poznavati kao savremenik.- već ie .sagledava u jednoi jctrospekth'i u kojoj vnjem e predstavlja dubinu, ort m ora da o sien i.siov^ icrneno i realnost r).Rtšl6.štl 1 bjćmruaaijenosiL. V rijem e koie ga odvaia od pro.slosli je ispunjeno iconkretrnm razvitkoiTT koji im a svoje rezultate i posljedice boji posredno djeluju na njegovo iskustvo. Prošlost je savicineiiiku mogla biti zbrkana, nejasna i beskrajno složena a hitoričar te mora učinili razumljivom, o tkriti opštc linije, s mi.sao t v'riiednost zbivanja. "DiilUS šd ilLMOfijćvn "r'ie'može nazvati oticnvinje i prikazivanje što jć~ snoguče većeg broja Činjenica Jednog određenog dijela prOšlbsti. To znači da sc historija nc može odvojili od historičara. U proces'u historijskog saz­ nanja čovjek - histori&sr igra veoma aktivnu ulogu. Dobumcirsti {u «aj.rirerrt smislu riječi) nikad ne govore sami, niti je u njima sakrivena his­ torijska sivanio.i)l, DokunicnUma iiistark'iar m ora đa postavlja pitanja, da čini stalan napor u otkrivanju smisla u vijeslim a koje rnu preko dakunienaia dola?x. Lični činilac, t|. historičar, je u našoj znanosti toliko jak đa se javlja shvaiaiije da dva historičara, na osnovu potpuno istih iz­ vora. ne bi fiapisali dvije jednake historije. Ovako .velika uloga histoiičara dovodi do novih problem a. Preko čovjeka koji je uvijek pripadnik jcan e određene klase, dio jedne društvene'’ 17

.jfcd in e , neprekidno se sadašnjost upliće u tum ačenje proSlosti-bilo preko otvorene pristr~ašnnsti t zastupanja ot'Federuh klasnih? n ad o jrainifT vjerskih ih staleških interesa., bilo u obliku nesvjesnog p re n n ^ n ja u prošlost onih shvaiania knia vladala u sredini u kojoj živi h i s t o r i k Prin P jera za lo ima bezbroj. Pom enim o .samo historijsku literaturu koja nastaje oko teritorija za koje se bore dvije države, ili nacionalne historije pojedinih naroda u periodu bujanja nacionalizma u 19. pa i u 20. stoljeću itd. i U želji da dostigne u sigurnosti i taćnosti prirodne znanosti, pozitivistička historiografija je nastojala da isključi svaku pristrasnosi, naklonost ili slabost, jražcći od historičara da bude potpuno neutralan i da kao fotografski aparat vjerno reprodukuie »historiisku stvarnost«. Kod prosuđivanja i ocjenjivanja »oBjcktivizma« m ora se imati rta umu razlika između otvorene iti prikrivene pri.siranosti i stavljanja historije u službu određenih poiiiičkih.' socijalnih, vjerskih, nacionalnih ili biio kalcvih len" (lenciia s~~1cdne sirane, i nužnu, neizliježnii »-nfint)|Rktivnn.sl« s rinipe Strane. Čovjek je ^eslo sputan vezama aaištv en e i iđćbloŠke zavjsnosn,..,. "njegovo m iS ljc n je 'i'ć ita v duhovni život su zavisni od znanja, iđeja.,i ,,,. osjećanja koji vladaju u jednoj epohi. Svijet ideja je sa ^ _____________ izm eđu ostalog, određen klasam a 1 njihovim suprbthbslirna, preko njega m isao pojedinca nc postaje sam o vremenski uslovljena, već i klasno usm jerena. V rlo značajna uloga historičara, ij. istraživača, se.ju -pxacesu_historijskog saznavanja m anifestuje u vrijednosti znanstvenog rezultata, koji jc u direktnoj zavisnosti ođ sposobnosti historičara da dobro poznaje i adekvatno prim ijeni historijski m etod. ............................................ Od historijskih izvora, kao jedinog sredstva upoznavapja,.jimšIosli, đo gotovih rezu ltata koji se iznose u obliku usm enog ili pisanog sastava, do.sta Je dug i kom plikovan pm . Iskustvo ogrom nog broja znanstvenika, koji su na.raznim stranam a radili u toku posljednjeg stoljeća, izgradiloje b ro jn a i p re cim a.,ara„vil3-Jkata..saćitiiavaiu._J)tž.torijsku fnelodplogjju^ ia -... pravila su j£ .,.u ..tgkji^ m ijenjala i usavršavala, jer je praksa—* vrem enom otkrivala m anjkavosti pojedihiT ' p j a vlla," a uporedo stim su nastajala i nova pravila. M etodologija se stalno ""usavršavala upoređo sa napredovanjem znanosti. U svemu tom e uloga m etodologije u obučavan­ ju historičara j e velika i sasvim razumljiva što nije sporno. M eđutim , još uvijek se ponegdje„pQtav.liuie_ d ilem a kod pitanja ;;la li metodologija kao^ svđjevrsna obuka treba đa se vr?i kroz poseban pređničf TlU pak, kroz praktično učenje »zanata« historičara u svim njegovim sastavnim dijelovim a. Talo'oj dilem i nem a mjesta - oba ova načina obuke imaju podjednako veliku vrijednost, te ih treba kom binovaii. j 1 1.4. S tr u k tu ra h tid o rijsk e R iefotlologlje \ N akon svega što jc naznačeno treba odgovoriti na pitanje: Iz čega se sastoji historijska m etodologija? Po.što » radu na historiji sve počiva na h is io r ijs k im ia d Q ia m a .iU ^ ^

m g t n d o lo ji ii f c j a b u h v a i a - D r ik i p ji a B li - l

navanie h ism m šk ttw z w ra .-k o jih ima u o grom nom broju. S pe"riod ao 12. stoljeća oni -su rijetki, a zatim njihov broj raste, tako đa su Ofri"5.' 18

stoljeća već vrlo brojni, da bi u 19. postali ncnrebroiivi. na - dokumcnte,.dok raznih ostataka starl}Th~vretnćna t ^ o đ e ima r t ^ ^ r V e ć od 16. stoiieća započeo ie Proces ~pubTiE)^ir^1žvO Tn B # ^ l ) ^ knjigama ili velikim kolckcijania, žto jc nezadrživo n a p r c d o v a lp ls ^ d b danas. Na taj-način um noženi pojcdinf dokum enti postali su prislHpaćnf -vetikem bre|u-djudi,"ćim e je orhbg^ućen veiikj n ap red ak historije. Ipak-; Jtampaftim-pobhkaeŠiama obohva& n je jsa m p m aiid io -izv o rn e grade (iz-.. voraj Tttr-prctBžrtOTa ■starije periode historije, m ada je veom a m n o g tr ' publikacija ove vrste nastalo r za novija historijska razdoblja. Za his­ toričara jc bitno i tO; da se zna orijcntisati u ovim publikacijam a izvora. Međutim, pošto nije ni iz daleka sve objavljeno, o n isto tako m ora poz­ navati rad ustanova ;U kojima £e historijski izvori čuvaju. T o su arjij ^ muzeji i iu'hlintelce,'fnjp žc li se. i u kolikoi m icri. vjcm vaii on o m e Sto izvor .kazuje. Kritika ie najvažniji dio historijske m etodologije i njenim usavršavanjem jc oAiogućen krupan napredak u razvitku historijske, znanosti. ICfjtika je iz. historije prognala legende, nepouzdanu tradiciju i druge mnogobrojne, i raznovrsne zablude, što je ulivalo povjerenje u njene mogućnosti i sposob.rosti da otkriva historijsku istinu. Kad sc pomoćd kritike utvrdi pouzdanost činjenica o kojim a izvori govore, historičar dolazi pred najteži i najm anje razrađeni dio historijske m etodologije koji sc bavi učenjem o tom e kako se povezuju historijske. činjenice, u.spostavliaiu razvojni tokovi, te ka'ko sc vrši generalizacija i sin!9

-Teza DOicdinih elem enata Taj din m eindolpgijc pr».-iundi da JiistoriograSi'a kao specifična vrsta intelektuaine ijudske dieiatn id i po stoji oko dva i p o m iienija. Prve korake ka iustorsogfjtfiji učinili tfc narodi Starog istoira a tem elje su joj postavili Grci. Nastala je kao vi|»ta lite ratu re i prešla veom a speafiCan put;do cgzalctne znanosti. Razvijala se neravnom jerno i proiiviječno. Njen položaj ji karakter je uvijek bk) bf ' u■ zavisnosti — ------- ođ političkih, ideoloških i^ drugih .— ■■ društvenih snih uticaja. Na foj osnovi nastala je pragm atičnost historiografije. Nakon spajanja sa filozofijom historije pojavio se m eđu njima sukob koji je postajao sve izraženiji stvarnim razvitkom historiografije u historijsku znanost. No, i pored i*/ih složenosti u razvitku historiografije, može se pratit! pioces-njenog narastanja od vrste literatu re u egzaktnu historijsku ■innnrnt fc-gii još pijp. rtfSfrip.n . ' 22. Vj-ste historiografije -TOŠ a Staroj gičkpj historiografi i pravljena je razlika između pragii^U čae i narativne hi.štorije. T u pod etu su pravili i.h{}m aaisii/a pozni humaiusti su je uveu u ŠK O ie. Iako je postala prevaziđđha Tzasfhrjela ona je posluži a kao osnova za nove podjele. Novija historiografija se puno vezala sa bvom klasičrtrom podjelom . Tako npr. istaknuti .ioričar Johan>fiustav D roizen (1808-1884) ne ide m nogo TOOiSe aticiect tztacanje u historiji na istraživačko, narativni .-i diskusivno. Ova podieta sc staze sa rarinom 'kada |e historl jtoučno-lcritjčke literature. Nešto drugačije prilaze podjeli F ridrih Niče f 1844-1 m onum entalna, antikv^rna i kritička. Naravno, o bje ove podjele ncir^iju 'puno veze sa sivarnini karakterom 1 razvitkom historiografije, Ozbiljniji odnos, pak, zaslužuju podjele koje uzimaju u obzir stvarni razvitak his­ toriografije u svoje vrij ime. ■ Fridrih Hcgel fl ?70-1831) fepodiip.lin bfgtf;>rioigrafij»i na- prvobit­ nu reneksivnti I fiirizdfeku hisiorjlffiR efieksto^ datje. dijeli n.i opštti, pragmatičnu, kritičku i spbrijalnii Ova podjela odgovara raA ilku mSToriograiijc zaključno sa racionahstim a. KJasičn« podjelu na narativnu i pragm atičnu historiju proširio jc . Ernst Berbajm f 18.50-1942). O n razlikuje tri stadija historiogr-afije; narativnu, poučnu ili rr'igntaiičnu j razvojnu ili genetičku historiju. Ovoj B a u c rkkao a o a&**vrti stupanj dodaje 5ocio io šj!:u _ h ist0 fi|u .^a pođpodjeli V. Baucr .23

je la jc postala školska u njemačkoj historiografiji (a i drugim). Slabost joj jc Sto u je d n u v rsiu slavlja različiie hisioriogra/ije, a ne razlikuje idealis-

ttJlcu i sociološku historiografiju. Karl M arks razlikuje: »takozvanu objektivnu«, »subjektivnu« i »filozofsku« hisiofiiij. D otadašnju hisiorio^ratiju naziva »idealnom « a" znanstvena »realnom«. M arks ie. kako se zna, do svog vrem ena iinao Idealističku historiografiju kao i racionaliste i historičare restauracije. Naglašavao je realističke stran e francuske i engleske historiografije svoga vremena. ^ J t UfflitjgtfikOi znanosti historiografija se dijeli na ^ntičku. feudalnu, G m arksističlfiv što je opSleprihvačeno i u historiografijam T gotovo svih zem alja istočog (socijalističkog) svijeta. M eđutim , u sav­ rem enoj historiografiji n ije d a k o izvršiti razgraničenja na idealističku i m aterijalističku. Podjela koia se susreće u sovjetskoj historiografiji i ; dru gdje ie ideološke p riro d e j n e uztma u obzir stvarni razvitak hi«torijške znanosti. Osirn loga, najnovija događanja u tzv. socijalističkom svijetu na kraju2tr§loljeća pružaju dodatne razloge za oprez. m to rićar B oao G rafenauer daje jclasifikaciiu hisskriPtivnu. pragm atičnu, geneucku i sociotosku his-f podjela je sa form alne sirane slična Bauerovoj. M eđut teliau er raz ikovanju sociološke od genetičke his |j|;;d ru g i značaj, n aročito zbog loga što dogradnju sociološke loriografl esvezuje sa M arksovim učenjem i njegovim uticajem na raz­ histonoj voj historiografije. A po sarajevskom historičaru Durđevu genetičld his­ toriografija j e širi pojam koji obuhvata viSe vrsta^pa i s o c id la l^ historiografiiu.' !^n iststira na raVlicf ---—izmpzm genetičke_hiStQrfografiie.Jkoiaie svoj evoludonizam postavljala ha opšte fil07xtfskim principim a i koia naziva filozofskomi), t o n e historiografije koia je na^ neki način SVOJ Je evom aom zam ira:ijla u đniStvenom razvitku. Dakle, socioioli genetička historiografija. O n dalje razlikuje historiografiju koja svoj Inosociološki evolucionizant prem a M arksovom učenju stavlja na prirođnohisiorijsku osnovu. Đ urđev tu dosljednu m arkšistiSlht'historiografiju svrstava u posebnu vrstu historiografije kao njen najviš't stupanj razvoja. Po njemu jedino o n a predstavlja dosljednu geo.etičktt, historiju u kojoj su evoluciomzam i, historizam dovedeni u sklad ij. u historijski evolucionizamr ■■ b' ~ O lnhalno posm atraiući i pnferino.«itav!mjitći razvojni put hisg ^ io g rafije čini setmogiićlin razlikovati sijedeće vrste: ^ t ^ t e r a r n a historiografija, koia obuhvata. historiografi|u starog i srccB^ vijeka, le hum anističku i eruditsku historiografnu: ^m y»iQ zofska Itfstoriografiia. u kojoj osotanf činft-fsnOBžlističkž i idea.lj;^ 4 k a historiografija: 3. T Sociološka hfstorioprafiia. koja obuhvata oozivisričku Jiis fiju. historiografiiu niemačfce škole, francuskuu strukturalm U iis^ loridgrafljn. niarkstšticicm sn c ijalK fie trirh fttO flg e^ " Ovu podjelu historiografije protežirali su m nogi fi'Storičari u Bosni i Hercegovini, i drugim južnoslovenskim zem ljam a, a m eđu njima i Branislav Đ urđev, s tim Sto o n razlikuje kao posebnu vrstu đšjalektičko24

i/ i" njoj dosljednu socijalističku historiografiju koja se zasniva na prirodnohistorijskom shvatanja razvitka čovječansiva.

23. L iterarna hlstoritsgr-gfija Osnova za nastanak historioRtafijg sadržana ie ovdje u epu i mitu. 21a razliku od najstarije narodne iradtcijc o minuhlm događajim a, raznih predanja, zapisa i natpisa o pojedinim događajim a i ličnostim a, koji sc javljaju kod mnogih naroda, a koji su riSe fragm entarrtog karaktera, noiavom ena i mita dobila se ctdina iako im lendcnciia nije bila historiografska.. Na loj osnovi izrastala le histon6grnl'n»' kao posebna književna vrsta ostam ći dueo vrstom ntarattire- I sK-ve karak'Tensiike nosi hisioriogrEfija starog i srednjeg vijeka, te num anistička \ ertiditska historiografija.

13.]. Historiografija starog vijeka pisma u 4. Kiilenijii is-|f ■ p.n e. (p VEro sto r Egipta i Bliskog — I Od» Ipojave ■A pr------------------toka) može se pratiti pojava historijskesviiesti koja u krajnjem rezultira u potrebi da se značajna zbivanja zabilježe. V rem enom je »» potreba pns~ iajaia sve tzaittrenciranlja i razuđcnija, javljajući se postepeno na p ro s­ toru svih zemalja i naroda starog svijeta: G rčke, Istoka i Rima.

_ —

23.1.1. Stara Grčka zadatke

sloiTečZ iJeCe

\t.u.a.jfFn tome se ostanjata na uepostediib saZltaiije pređanjc. Razlikovala se od epova i mito%'a iežn om za o bjektivnigi prikazivanjem događaja, ali nije pružala potFebnooB jašnjenje: dogaHaja, događaja. 'ošiiTritakC Ua su-tu ŽCljč i fiarajere heroja i ličnosti, stavljajući sve u osnove religijskog tum ačenja odnosno objašnjenja sudbinom . Prt'i grčki historičari bili su logografi (»logos« - pisano kazivanje n a s u p ^ »cposu« - usmenom kazivanju 17a poiavih su še na obalam a ~Mate Aziie -- gdie i prve IH om erove) pocrne »lliiada« i »Odiseia«. Na o s ­ novu predanja rTffttnva n ^ j a l t 'sU Uk lekGllSlimilU histonju grčkifv erBi/'r plemena, gradova? genealogiju pojedinih aristokraLskih rodova K i siicno, a sve uz prisutna uijepšavanja kako bi svoje djelo napravili Što in ter­ esantnijim za čitaoca. Pri lornc su historijske činjenice postajale sporedna stvar, već sc pričalo u stilu »pričaju«, »većina kaže« iid. Osnovni motivi antičkih pk ara političke naravk dok ih podaci o ekonom iji, ili životu širokih narodnih masa nisu inieresovaii. Jako su izražene aristokratske i demokratske orijentacije pisaca. Izuzetnu pažnju pridaju pozrsalim ličnos­ tima dajući im značaj jiokreiačkih snaga društva. P ružah su podatke i o tzv. »varvsrskom« svijetu u susjedstvu G rčke, te m noge geografske i e t­ nografske podatke. Mlađa pokoljenja iogografa koristila su se i dokum en­ tacionim maierijalom. .

'

'^25

M eđu prvim i najpoznatiiim iogogralim a spada Helraigi Mtletski (kraj 6. i početak 5. stolječa p.n.e.), koji u svom dijelu »Genealogija«! kako i sam navodi, unosi iz legendarne prošlosti »samo ono Sto je sm atrao za potrebno«, m ada je njegova kritičnost na nivou subjektivnog racionalizm a. Prvo djelo grčke historiografije napisao i^ e r o d g P iz Hatikamasa (oko 485-oko 425. g. p.n.e.) pod nazivom »HikdnjS^grčko-pereiiskih

Predstavlja glavni izvor za historiju grčko-,persijskih ratova. H erodom vo djelo (dijeli se na devet knHf»a tj. dijelova) pred.stavlja prvi p o ^ a j da se objedini raznovrstan m atenjal piiKBfUjen gledanjem, slušanjem i čitanjem djela prethtxlnika na nhtadi n.snnvne ie.me njegovog djela - borbe izm eđu G rka i »varvara«. Priča zanirnljivostilom slobodnog / I pripovjedača. K oristio se usm enom (za svoje doba) i pisanom tradicijom y (za protekla vrem ena). Razum ljivo, njegovo djelo ima značajnih nedos- ' tatatca; stran a su m u elem entarna pravila historij.ske kritike, ne razumije zakonom jernosti historijskog procesa i uzročnih veza medu događajima, vjerodostojnost njegovog kazivanja zavisi od kvaliteta izvora koje je koris­ tio itd. N aravno, nesavršenost sredstava za otkrivanje istine, neizgrađenost načina historijske kritike, nesigurnost izvora i siicno uticali su n a obilje nedostataka u njegovom đjei«, M eđutim , kao narativni pripovjedač koji sam o opisuje d o p đ a je . n e'p itaju ći za njihovu uzročnu boveza'nnst- n n 'ie uieirietiio nairaširenin tin atitičke m storiopratne koii se. r»rfr4 17 ' Q đ lijs to n je s e traži d a bude i »j da služi obrazovanju g ra đ a n a i drfavnitra H istoritsko zbiv an te tumaCenO je kan p n ro o a n

^ro c es7 uslovijen vječnom prirodom ljudi koja se ne miienia. oa se i h is Jo rijsk o .zo iv aaje ponaviia tako đa ie m oguće na osnovu prošlosti naučitr ? ta Č ese o o g oaiti u bueuičnosti. Osnivač top poučno-pragmattCkog p r a i ^ h g. p.n.e.i.~die dielo »H istorija« » « knjiga (histonia p elo p o n esfah ratova od izbijanja 431. do 411. godine) predstavlja retnek cijelo antičke historiografije. ICarakteriSe ea kritičan rtute { kritiCkcT ispitivanje obavijesti, oilo da su u pitahjir'člokum eiita prošlosti ilK svjedočenja očevidaca. O tom e T u k id itl'k sž e J^ e k a se zna đa sam do g ađ aje, (davne prošlcistil^rekonsuuisao poifllfču' najv|erodbsiojii!jih , sv je d o c a n s ta ^ ša išcfpnoJciERgkvu~-đezvelja¥a-n|ihova-staro^^ Cl siiitr j rem en im 'd o g adnjfnta je p issn \» jfl ne'sm atram da bi bilo ii skladu s mojim ' zadatkom k ad a bih zapisivao sve ono što sam čuo b d biloTtO ^ fti rcf§io bih sam m ogao pretpostaviti, ali sam zapisivao događaje čiji sam bio očevidac, kao i o n o što sam čuo ođ drugih, poslije što je moguće savjes­ nijeg provjeravanja svake činjenice, uzimajući ih svaku za sebe pojeđinačno< ^ Iz ovog se vidi da Tukidil .nije običan pripovjedač Herodotpvog stila. O n isiražuje 4 )fijUščke.postupim.kDjLs.u đovelijlo pelo rata, obrazlaže .đipioniatske,pregovore,,objašnjava socijalne pokrcte'u 'T o k u ra ta itđ. . Svojstvena mu js predstava o raico.nomjernostima h[7;i6riiskih 26

/

pojava. Tvorac ie »lednositane političke hisioiriie koja je postizala svoj vrhunac u stiliziranoj i idealiziranoj ratnoj priči, u kojoj su peifioloSki motivi istaknutih i'čnosti osnovni pokretači historije. KarakteriSc ga i strogi realizam, trt J vena kritika, te odsustvo svjesne lendencioznoijti. M edu n e p l^ e d n im Tukiđitovim nastavljačim a značajno jc nom enuti/Klorijske pojave poSmatra u uzajam noj povezanosti. Kriiički^se odnosi prema izvorima, čak i svjedočenjima očevidaca, viSe se c>slahjajući na svoje iskustvo je r su po njem u »oči vjerniji ssjedoci ođ ušiju«. Stmatra da historičar mora p c t j n ^ t t liude. -piaedittitJaaiM ntere s o ^ i j vninim i nolitičldm poslovima, p u t O T O t i p o raznim zemliama r s ngnb. Veliki značaj je pridavao utozi ličnosti u h isto rijL , Pisanjem opSirnih historiografskih djela, iako sa znatno smanjenom dozom kritičnosti,; bavili su se mnogi grčki historičari. Značajno je pom enuij D iodorajsa Sicilije (druga polovina 1. stoljeća p.n.e.) koji je napisao djelo »His orijska bibliotelm« (obuhvata historiju zemalja Istoka, Grčke i R im a),.zatim T roga Pompeja koji je napisao »Historiju svijeta«. Pluiarha (46-120) kojrjerizraO lirTJpStu historiju G rčke i Rima u vidu biografija poznatih historijskih ličnosti itd. Objašnjenje zbivanja na ovom stu p n ju razvoja historiografije nije biio svrha već sredsjvo da se postigne literam o-poučni cilj! Pitanje uloge čovjeka u prirodno jsredini i clrušlvu historiografija je ostavljala kao proh lem filozofiji, a on."?, se bavila ocjenjivanjem događaja i ličnosti. Pajavljujc se i kritički odnos prem a izvorima. Ipak, ovdje se ne radi o pravoj his lorijskoj kritici (po jB. G rafenaueru to je kritika »po zdravoj pam eti«), jer se nije uporedo sa icriiikom događaja i ličnosti I kriiikom izvora razvila i tehnika ispitivanja izvora. 2.3.I.2.S tari t.im Rim ska historiografija sc razvila rtod utićaiem erčkc historiogralijc pa suTpfveTiisU)) ' TpisjTii Grci n a sv o m je.7Jku. U d»ha pnnoy raŽviTBi rrmšKCT|> gratla?p;^ j llru štv a i ji rimjdcrip6isin7ingrafiji vladao jc pOuCnt)27

progni^čJcj pfgvac, mada je rimska historiografija u pogledu kritike iz­ vora i objašnjenja historijskog zbivanja Jedva dostizala stupanj grčke hisio n o g ra fip . R im ijanf I fTjthii }fwirwii“^ koristili kao obrazac za svoju hktnrij.i i k u in tm iP r; tome je bitnu ulogu imala njihova duboka povezanost sa prošlošću koju je pobuđivao kult predaka u rimskoj porodici. Zbog toga je historija kod Rim ljana bila veći t značajniji uzor nego kod Grka i autoritativniji izvor pouka o ljudskim m anam a i vrlinam a. Jedna od glavnih karakteristika rim ske historiografije je prikazivanje događaja u skladu sa porodičnim i političkim interesim a. Počeci rim ske historiografije padaiu u 4. stolieče p.n.e.. a prvo d iela napisano ie teR~3t>ttH pOrfima 3. stoiieća p.n.e. Jedan o d giavtun iz v o rr koii su rimski historičari koristiti su fasti - ti. spiskovi mliina ftaiVišIlT N a to n z iia tn flu: t?vr:kOffžufelciJasli-ĐO kolima se i računalo vriictne. Nai raniji-Jod his-, ibrijskoj; izraza,.j^edstavljaju ljetopisi. kojlJ l- v ti^ - ž M c a in e podatke o valnijim događajim a, o kultu, obredim a. ~~žriihingHfimg.~~~ratoviiRa i - epjdgm !j3m a.x.sLJC aa.zn3čajan hištoriisB izvbf pbslužiff i razni porodičnLdofcumenti. '---------- ---------P rv o Drozno ^ d je io , po&većeno rimskoj prošlosti jood narivom »Ljetopisi -pOČii tnjc-j tio je fasta i ljetopise pontifika, te usmena predanja privatne arhive. ju karakteriše ............... P iktor je udario lepielje rimSkOj-aa bitnu riiagku 1 izmrvi jennp.. Na rir.gToT^i srepeh p ško Počeih anafisUku ,6 ie tvorac liaUnske um jetničke p ro ze diela naTUgl'ihsltom K atbn pod nazisiom »Počeci« ti kom e izlaže histoTimHĆtma od njegovog osnivanta d b 149^g7tt.TR r5^ie5m rtL7 7 ■ . TllJM -ro n rsto lig ću p.n.e.. uplavnonoiod uticaiem PoUbija, pojaviia su scTdtela koja nisu im ala'_k8rakter ljetopisa. ~Vtfeim ae-takve his« to rio g raS je-p red siav ijaljat SalUstiie IGišp ?86,-34:i?. pm.erJrTuk.iđilav i Fblibitsv^lfedbeitilc S a ^ i ^ n a su mTntvf=dtetar)»Ori4arilimfl6i5hyifarl«4 T M ^ rfin sk m tP T F iS e na tem elju vlastitog političkog iskustva i v je lu tlo s^ t^ n i^ z v Q ra ,:a -^ tisric L s e .i obim nom -rne& aatskom ittgratttrmn-. Za njega j e historijai-gKthaietik e a ova dio govorništva. Svbiim govorim a (koji su upačl''ali "hlafei&i^re.. dobra_i-zla)-CKiu^vljavao-je-slušacffiiLLJitooc£. Po n je r r iu 'l^ ^ ^ ^ P k v a r e n o s ti rim ske države proizilaze irj pokvarenosii r r i m , t o r f s t a p |t g g : i Iz o ^ f c ^ t e m en a jteg to b ilazna su diela Marka Tulita Ct£Sf:fma člngrgDUOri. pisma i rasprave. Od znac . iDffiK * . i turnu htstonju> K tm a. Inacc, C iceron jc bio veliki politiraf, eminentjin govornik i jed an ođ najobrazovanijih ljudi svoga vrem ena. Cezarovo djglo (»Bilješke o galskom ratu« i »Biltežkc o građansJtont-jaož«) ie-znaćsf vnjpu JnStorTju u čem u je im,stQlja4ima-ostaf^uzer-gmogiritipSČi£naT-°° V rh u n ac n m sk e analisiike prcri.siavl|a-djelo-334a.l.iyt!3 (55l-g..n.el 17. g. n.c.V^ e opSirn n lo b raduib rim sku nroSlost od najstarijih vremna ^doT>. g. Ono-pFedstavl|a-?paljiatskn slavljenje dosUgnuča Rirnsice 28

■anlRiljiv pripovjedaćig naCin. U viic je o rim ier za h isfo n iiF IS o vrstu inerafure, to jn j-stn ju al slušali i čitali kao ep ili t r i eeai[tr a~au-rem-histsrtCaifl glavinu pažnJu~ptJSve{;jvair"nrnJetnrčkom izrazu bez pbšežSTi|a u Istraži'i^ a ftje K istfjjsto li^ ^ ------------------------------------

D'ornićijanWe vladavine. N a s to ia d ^ e 'a a p iferi^ er BiržBje~t~pn'5rrasnosti (Bsine'frg eršludioTi.~lP a frfem ii ćitj[-Vmo?r!a-ieTia->>ne.pref37j ctrrfce nrekti vrTlRFl đ a ls e h rđ ave~n ieci i diela plaše p o to m stv a l aram rite«. iz la ž e lfetop lsn orO đ tajava .pOiriž^-na.syl.i.et a rtsio k ra iijei ^ o rtS ticrse raznovrsnim izvorišna, l ako m u nije cilj ispitK’'ahj&rveč~ rfla g a n ie Rfetorije, njggovo“đ|e}o~še od lik u je značajnim sfepefio'rh v jer o d o sto jn o sti. N jegovi pogteđr-jmE|i:iirMa£Gg:;ut»eaja:iia:;hisTOno^^ i-4 9 =--stotjeia...| neki njegovi'zaključci - kao nnr. da v o iska o rcd sta vfjy~v^gjm)-"-v}i^*:f^^

veTiko^žij žnačaja ržatžtb d e rnog hisiOri2ara^““

°

.....

''0 :d:T (i.stbrs|syb--kornptia«|a-aijžS^ » H isto riju « A neja R ora, »A ntičk e noći« A u la G eiija. prepisku P lin ija M la đ eg uđ^ iT iito ri]u 'jT v iq šk o ^ naroda (od p ostan ka švf}eta""dg6 6 :~1r.-Y n ap isao jc jeriejslčr ptsać' J o sip F iavije ( 45- ' l 25 ) u d jelim a T lJevrejskr-rai« i

»Judeiške'starifieV.

' ■ — --------historijske biografije ^ značajno jc pomenuti »Biografije dvanaest čarevaTT»Biografije zn a n ren rtib -rets« i grantStTčara« UaiaTS^ t o n i j a 'iVanlcvaIa~X7D:^loOTr'kcpri-jg-Bžtvaa'Veliku popularndšt'a'iroliijenit obrascu su otsani srednioviekovnf životopiširT u su-i----------------------------------------------- »«;------ »=•— otirađene" (drrđdffje m'oraU lik nego histxji;i|ske-.događaie,.,sv.e,.uz...p.eČai_duboke piSčevd reiigioznesli. " PosiiedniLi^afcfiuti liistoričac-stafeviefeovne rim ske historiografije j e / ^ n a n M arkelin (330-4f)0) čije djelo .»Rerum gesiarutn iibri AX)v.i«~' izlaže rimsku bisioriju od vremena Nerve do sm rti V alensa (96-378). To je ozbiljan i samostalan historičar čiji Je uzor Tacti. S m atra da historičar mora biti objektivan i nepristrasan, da mu je istina glavni cilj, pa u vezi sa tim kaže:g>:^ historičara koji svjesno prećutkuje događaje re kao bih da O bm anfuj^vto talik'^ krn.iff) ( pnat kop izm 'šjja n n n čf-ga ai.ka3 jiije bilo«. M oderna historijska znanost je kao nasljednica antičke his­ toriografije preuzela neke tijcne crte koje je dalje razrađivala i usaviiavala, odbacujući istovrem eno i brem enite nedostatke. Preuzela jc i razvijala ideju o razvitku čovječanstva, o historijskoj uzročnosti događaja. 0 vjerodostojnosti istorijskih izvora, o težnji za obje.ktivnošču izlaganja i slično, a odbacila je njenu iracionalnost, jednostranost, stavljanje u centar ( pažnje pojedinih ličnosti kao pokretača historije i si. U antici historija nije sm atrana znaaošču već nekom sredinom izm eđu znanosti i um jctnos-

l7rn\ro\

®

ti. Im aia je pragm atične ciljeve - da pom ogne vojskovođama i nicim a da pravilno ocijene savrem cno stanje, a običnom puku da predstavi prim jere junaStva, poroka itd. Zbog svega toga ie obilku iz­ laganja pridavan veći značaj nego sadržini diela. Prisutna su preuveličavanja, govori po pravilima retorike i sL M alo antičkih his­ toričara je im alo d ar Livija i Tacita, a malo ih Je pošlo primjerom T u kidita i Polibija. Sve ove (i mnoge druge) osobenosti upućuju his­ toričara (i čitaoca) na opreznost kod konšlenja djeia antičke hi.storiografije. 2.3.I.3. Stari IstoldV ... N arodi Staroga? istoka izgradili su u toku svoje, duge historije najstarije civilizacijske i kulturne vrijednosti i S e s ^itno, uiicale na ukupni razvitak susjednih naroda antičkog svijet® Ovo posebno Irada su u pitanju k u ltu re starog Egipta, M « p o iam ije , Palestine i S irije.W a tpm prđšidT.« su ponikla prva klasna društva u-historiji-i&jvje&Bnstvit^e pos­ tavljeni tem elji m aienjalnoj f duhovnoj kulturi, koju su potom usvojili i u prerađ en o m obliku prenijeli Grci i Rim ljani, a Sto je, u krajnjoj liniji, pos­ tala tekovina savrcm ene kulture čovječanstva. Sve d o početlra 19. stoljec^ svjetska h is to rio g ra fa o S tarom istoku? bila je nerazvijena. T ek tada, zahvaljujući,.brojnim arheoldSlutii iško'pavam itha 1 n ap retk u u dešifro%an|ut:raznovrsnih pisaina kojim a su se narodi S tarog istoJca rorLstili, historičari dobijaju fiouzdanu osnovu za svoja istraživanja koja su dala značajne rezultate.; Ipak hiatglija=namda S tarog isto k a u BosniJ-HerCegovini nife sve do. danas-dobila svoje pravo m jesto 1 značenje u n a stavnim lplahdvlniaj program im a. Z a sada i samo skretanje-pažflje n a'o v o pitanje, uz neke evidentne program ske pom ake, čini značajan d o p rinos adekvatnijem tretm anu tog pitanja. Istraživania pokazuju da su u zem ljam a Starog istoka nastali mnogi historijski tek sm ri i ijteram i spom enici kao posebne vrste his­ toriografskih d jćla., U histdrijske tekstove spadaju k arakteristi& i ;natpisi careva posvećenih vojnim pohodim a, zatim autobiografije rafeva, kakve su auto b io g rafije cara Iđrim a, te cara A lalaha (15. stoljeće p.n.e.), potom hro n ik e kakve su npr. hetske hronike k oje donose opis spoljnopolitiCkih b o rb i o d 15. d o 13, stoljeća p.n.c. itd. U te ra rn i spomenici: pripovjetke, priče i m otivi, pružaju podatke o duhovnoj kulturi i sdcijaliiim odnosim a naro d a u zem ljam a S tarog istoka. U poznavanju staroisiočnog društva bitno doprinose sačuvani raz­ novrsni d o k u m en tarn i spom enici: zakoni (poznati Ham urabijev zakon i drugi), izvještaji, ak ta, ugovori i si. Z načajan pisani spom enik za ovo doba predstavlja Biblija, kao zbornik starojcvrejskih legendi, historijskih p red an ja, hronika i publicističkih djela objeđin enih u 2. stoljeću p,n.c. O đ posebnog značaja za staroistočnu listoriju su histofografskž djela pisana na grčkom i latinskom jeziku. R adi se o djelim a antičkih his toričara i geografa, o d kojih su mnogi lično obišli Egipat, M esopotamiju Siriju i d ru g e zemlje, a neki su pisali i na osmoto obavjeStet«|a iz drug ruke. 30

' gramatike, J(OilogijeU.JUQZqfe,^^ jejptviltold prema samoslalr | ij zgansivenoj disciptinL i BBmgliJtil; lantsti historičari iiJljjemagknLsifalf4t;j nad P o in tig erf« jiistorija G ota«), a ii Engleskoj Toraaši ■prgt}ynik«ie®E! j iciie. sa .syQicim-'''U to p iio in \ .Od reot 'aiškog,t!isQ yegsk|h,hi§tQ M m .tje^-----------------------------------------------------kupa sa jan slgv \ j^kira f §Jom ! 0 ppajeklu i histpriji $lQyejB,aII,,jUE! Mavra 5rbinija sa djelc h ’d kraljevstvu Slovena". ; : Značaian t^icai na raavoi tustortografiiCLimao le Jiokret ceformaciic

ji^fora., M ^ u tim ? Sto se liče objaSnjenja historijskog zbivanja i reformacija i konirareform acija su ostale na religijskom slanovniStvu koje sc nije u biti razlikovao od srednjovjekovnog. O b je su bile najviSe izražene u Njemačkoj, Sto jeiostavilo trag i u historiografiji. N apredak kritičnosti vidljiv, jc^n -h isto riji.crk v e (nazvanam . Mag. debuSlce.centurije jer Jc prjkiipio' graiju M alija V lačić (1520-1575). Svfha , 9vog djela je da se ,sakf4p.iJ?iy6 rna građa i prikaže razvoj K ristova učenja kroz Stoljeća, tj. sukob "prave* (K ristove) i 'krive* (A nlihrislove) crkve, te da omogući protestantim a lako p ro n alaženje, podataka za njihovu an-

SvojevTstan^spcijaim E’’®**'?. Yl®5k!?- polem ike predstavlja hiyorij|jiro f elo ’; "f^epnšte crkve i ieretika" n|eroačkog pjptestanta?GatJ4 đa A rnolda (1666-X7,14), .u.JcojfiJmJse o s u d u js T k ^ gricva i protestantizam , a p ra v a . c r l ^ vif^ krugu progonjenih briSćanskih j'eretika. JS3lla5am|gLi^^ .. D ok je ran,te kolicaasB uglavnom bila sam o osobina stvaraiačkcg duha pisaca, u I"* stoljeću ona postaje i o ru đ e za donffjfffnjf tinitosti izvora. I-Rad, erudita se tem eljio na knlelftitm a m ^ L sUtucionalizovanom (arHivr hibiioteke) ictro4it,anj« P ostepentT T nr stvaraju m etode i. tehnika historijske znanosti koje su svoj kiasični oblik dobili lek u 19. stoljeću. g>;^/latab /»ritrtiia ranliitvara) bio je rta jjU >r>njtV/» “ iTvnrc». 7 a !■» pnrfhp nastaju novc znanstvcne discipline paleografijardipi 1 lirlaiika, epigTafika,'šyragisiika, heraldika, hronologija i druge, koje od početka 19. stoljeća nazivamo pom oćnim historijskim znanostima. Tc ,.nici..u. , (1632, ^ „ ..................... |en e.n a isprave č sc’je udario iemelje’diploraatici. ■'

39

. najveće-poauhvate-J/4lavania-i2vQra.,.p,r.udi M sioriogrfijc ip a d a .žbir{a::histortia«;Svgta uMivgm 'A čia Š anctotutn* koju je 1643. ^oUic zapoCco izdavati Z an Btjden ( b % - l h 6 5 r a završena je ick u 19. sloijeću. Tu su i djela: "Palrografija Grčke* izdala 1708. godine. "M onumenta G erm anica hisiorica* štam pana 1826. godine, zatim ćErigjčnilf {liptnmaiike* i "Zbirka srednjovjekovnih povelja'ri'z francuske historije itđ. maiičiiji bisiOTijii.u eruditsku historiogtafijui..M eđutim,.djeIa eru d ija'- antikvara.,(iehniIžra,,,hB bila su namijenjena sam o hisiorićarim a .stručnjacima. Kislorij% još uvjjck nije bila odvojeha Od erudicije i bila-jc vrstaJiier®9r,fiL(knp^ Proces njihavog..^pajanja.je -trajap sve dp stoljeća. H istoričari su od sakupljača činjenica, njihovog sređivanja i utvrđivanja vjerodostojnosti m orali krenuti prem a njihovora objaSnjavanju i uopStavanju. Taj put je vodio preko historiografije jifpšvijećenbsfi 2,,4.JjjlQZQfs|!a.hij;tori Borasc^znam a-t-razvitalL-historioprafiie u-48r.5tQlieć.a: snažno- su micati i na-razvoi historiografiie.^avljaiu-sfc.3;nanst"'“ni"^'' ra7viijcf|m razuma^ fracionalisti). odaosno f^ in je žili-M psrednim -m ctodoihi g r a n p s k a ^ ^ 0 ^ ^ uticala n a ,oblikovanje nekih ppgleda_M, h M o n p g ra ft,..u k až u ju ći.d ^ psn s )m e T ^ k te ^ histQrijskom..ltažritku«treba.,tražifi u druStvup njegovim snagam a7 ' "

jenice i da na osnovu toga dadne objašnjenje i izvede zaklj^Sak. Tim e se ona bitno razlikovala ođ ranije pragm ati& o-kritičke i racioioalističke his­ toriografi e. N jen znanstveni d lj sc odnosio na ispitivanje izvora i utvrđivao e činjenica što je dobro, ali je njena m anjkavost i bgraničenost proizilazi a iz njene idealističke ljušture koja joj je onem ogućavala pos­ tizanje cjelovite objektivnosti.

2 J 3 ..F(pdonalistička historiografija

ftad o n alističk a filoiKtfiia postala ie tem elj i>rosvjetitel|ske hisjg rio n ra fife tx. stn l|eea7lfo|a .se ponajviše razvila u Francaskot. ali i u Engleskoj, usiji itđ. ' engleskoj,.N jem ačkoj, R -----------Veliki utieaj na prosvjetiteljsku historiografiju iraa|0"je^^^-m -R enea Dekartrta4rlS96-16Šm. Po DekaTiu zn an o st j e JtfeJna sa vi . žnanstvenih područja, ali se u bili sve svodi na m ateihaiiki^'^O j pošlo «e 40

Posebno m jesto za izučavanje posljednjih stoljeća staroisiočnog perioda pripada grčkom historičaru H erodotu, k o ji žc prvi dao pisani pregled starCistocnog svijeta po kojem je često^-pujovaoi Opisao jc prirodu, način života, običaje, zapisao mnoga predanja i legende iz njihovog života. Sa velikim poStovan em on sc odnosio prem a kulturi naroda Starog istolta isHčući njen uticaj na antički svijet. Z n atn o manji značaj imaju svjedočanstva Ktesije sa Knida (druga polovina 5. .stolje«j p.n.eri koji je u svoj pregled astrske historije unio ranoštTO legentii; zatim Đ iodora sa S ta lije f l . stoiječe p.n.e.) koji jc jodrobno opisao legendarni život osniva-Ča'Afisrjskog carstva, te Strabona 1. stoljeće p.n.e.) koji u svojoj »Geografiji« daje opis prirodnih uslova riesopotamsje itd. Na grčkom jeziku pisali su i neki đontaći historii^ri. M edu njima sc izdvaja egipatski sveštenih M anetoit (3. stolječe p.n.e.) koji je koristeći a r ­ hive nranšova nastojao da upozna grace čitaoce sa historijom Egipta. 1 Vavilonjanttt Berosos.(4. i 3. stoljeće p.n.e.) je pisao o zemljama prednje Azije. Kao svešlenik M ardukovog hram a u V arilo n u imao jc mogučno-Sti da koristi arhive. Poznavao je i grčku kulturu. Njegovo h is­ torijsko djelo sastoji se ir tri knjige. U prv’oj su obrađeni \'avi!onski motivi, u drugoj historija M csopotam ije od legendarnog potopa do vlade cara Pula, i u trećoj historija kdesopotam ije đ o sm rti Aleksandra Makedonskog. Staroisiočna civilizacija i kultura, o kojoj sam o dijelom govore naznačena djela, postala je temelj za razvoj grčko-rim ske cm lizacijs i kul­ ture. ■ Z 3 .Z H istoriograf ja srednjeg vijeka

'

Srednjovjekovna historiografija razvila se na antićkoj baštini. Globalno uzevši, postoji hriSćanska historiografija (lajinskog Zapada i grčkog V izanta) i arapska historiografija. Pozna antitra i .grfdnji.ifijplr ra-ruij«]« r{^|i^tOzm popieđ na SrijCt koji se u historiografiji m anifestuje u nastajanju svjetsko-bistorijskih koncepcija. Antička historiografija se nije bavila pitanjim a smisla historije čovječanstva. HriSčansko učenie, posebno u prvim ’ stoljećim a srednjeg vijeka, o jedinstvu ljudskog rocfa (povezanog istim grijehom , spasenjem i posljednjim sudom ), o borbi božjeg i zem aljskog carstva i slično plasiralo je u historiografiju na tim osnovam a cjelovit ptsgled na svijet. Po ovom, isključivo religioznom gledištu, vrijem e 22 srenare te za historiju bogumilstva pismo patrijarha "[eufilakta * i nreTvirara Kozmc; Ovdje posebno treba istaći djela - a IConstantina K or V tl Po rfirogenit: ogenita/kota spadaju među najznača nije vizantiiske tiiske izvore. N{eggVri rtiein »iift~an«nmistrii{ndo im peno« (iri In i u carstvom «) g ate đbšla podataka o živbtu toga doba, o narodima i zemljama sa kojima je Vizantita do lazila u odif. " ~Z a~fi^fi6d vladavine civttnog plemsttra (1Q25-1( ijsstačajftija je aHronoToeiia« M thaila Psčla; knja. prcdslavlja, remgk iJjfil2_5ISdnjovjejrovne m em o arske litefat.urc.jTu je i historijsko djelo Mihajla A talijata, Kckavmenov »S trj|te gikQibic>-te-CFkvw>&-noveUe-kaieJadglEUiie -POlQvine Ip s to r ijiv 11. stolje^ čine glavni izvc xina i Anđela najznačlinija su diela Ane ujnmufnp (»AfekgtJAda«), V rijcnija, .lovansj Rinama i ^ i [ ; i f e Honi|ata. koja pružaju priftatkft | o okolnim narodirfia: D jelo Georgija A^r o ^ t a , Teodora Skutariota, Georgija Pahimb^a, Nićifora Grigore I driieih. pružaju podatlič o Vrcnlčnu latinske vladavine iTSSiTiiracile viza.nfiiskog carstva i^le apostola T " kral|e:vi;« i »S;oMiftta£,7Kuri^ A n a li' predstavljaju ^ ,q p jin e n tg h o djelo je.feao. is^vor poslužilo kasnijim historičarim a, ijggadajg. prem a godinam a hiđire. Obuhvata događaje od padicije. Poiđat'Ee'je šS u p ljap ^t |z usm ene/trad iciie (s®hipjnih,.p«tp%'anja ), ,i2,.pređ®anjai,Š!dI?a,,f D jelo »^pm Ž ntar ^ r ‘an 2 «.|e .\crJo iscrpno pa j e služilo kao uzor mnogim, kasnijim prevodidćima. Kuf’ana- .U ž i^ p je

. A r a p a « . ..................... -............ ............................. .svir k a fe3je jei sačuvino u ,i2vcKiu . {aod, .Jia2TOm^ IKrađe i rudnici dragulja«. P redm et .pbrade njegovog djeia. su i tem e sa inđo-^rsi}.skpg, " rim skog i jevrejskog prostora. M a s 0 i prvi u arapsku historiografiju uvodi m e t^ p jp g iju u pisanju his pa m jesto hronološkog.. izoko, dinastija, fcraljma i o a r t^ a , pnaka' kako je. to k S n ije radio tuba H aldun/ JNakpn_,Tabarija. i.^ M . arapska historiografija .naglo opada. Z n ačajn o ie.n p m e au tl .^-A .thlra (H6CH1234) koji Je u svom djelu »Pot­ pune. knjigg,.hrarrilca« šažeo-J'abarijevo djelo i-produžio iriaganje-do 123,1. godine. A Jy a ^ ri--(1 1 ^ 1 2 5 7 ) je ,n a p isa o ppStu historiju od stvaranja sv iie ta đ o i2 56. e. a lK ^ M a llik a n ie ’p rri musliman..kpji je .sastavio rječnik nacionalnih bipgritfija. Djela srednjovjekovnih arafiSKih .hi.siorič3ra nisu bila poznata srSnjovJekovisoj Evropi i/eć su E-tasnlJeVrevedeits na ev­ ropske jezike. Y sč je n 22n,ačcnp.da je posredstvom m nsiinianske Spanije.u zapađ.jri)4,,Evi0 pu.idošpio uticaj napredne arapske kulture t civilizacije. Međutim, arapska -znamstvena dostignuća na tlu španife su zastajals za onim a iz istočnog kalifata na mnogim poljim a pa i u historiografiji.

Mcdu .najt uiji|®,andaluzijskini hisloričarima spada Ibn-Untar (? 977) iz KoMovej pQ|uostrva-do-vIadavipe-Jždard?ahm anO lI..JZ flata^ .produktivniji od lijega bio je ibnrFfhlsf (98 7 -1076) iz Koržove, čije djelo obuhvata 50 našlovff^ dpk jc S :M a r rakušhi. Među veijkim7brojeih andalužij^ biografa značajno mjesta pripada Al-Farađjju i Ibn-Bashk{»yalu. ipakjjheir snmnjff, dya n aj/n afaj^ .liju ■ilf'nTičara poznop sredrijoviekovlfa sii Al-Hatib (131313J4) i naročito jlfettfHaddun ( ^ 3 2 0 4 0 6 ) . najveći histori&r arapskog srednjeg rijeka, ktiga ni u nekoliko narednih stoljc^ća hiko nije nadmašio u arapskom svijetu a ni u Evropi-I ^ rH atib , porijeklom iz Sirije, pisac i državni^ napisao je preko šezdeset djela: iričaitt kojima suJJu slorifSka. Sačuvana je trećina od koj ih je naj7.načajnij&j>kt»^^"*'M^ G ranade« »cu T unisu, saveznik i prija j A l-H atiba. igrao ie važnu ulogu u ipanije... U čestvovao |e u pregovorima s pnžnatim 1 rimurc Dta koji-obrađuju »Kniira istaknutih^ p rim jer___ historiju A rapa. P ersUanaca t B erbera«, koie še iz tri cjeline: h dio ■ (donosi historiju B erbera i m uslim anških dinastija u sieverhoi Africi). Najznačajniji su j koji ij^ av o m d onijeli slavu ovom znanstveniku- Tu |£ aldum i; po prvi p u t u ovoi znanosu.. ■■■ Vog razvititca ia se zasmva na spolu p riro d n ih (m oralnih i dunovnini snaga nan izučavao i isla rn šg O g ra p sk O -jfe tvoT O® s ta n o v n iS tra m io m a đ a Dvor na pitanje po kojim zakonim a n a staju i p ro p a d aju države. Po njem T historiia" treba da istražuje .sve nbtasti (iriištvepog žnlOfa. Preteča je teorije Moriie cikličnog razvitka. P o sveobuhvatnom_ i filoz DBkom posm atranj u n tsto n je bez prem ca je u historiografiji ne samo išlaii iskog Svijeis već isine; karakteriše bogata M amelučki.g,peaod arapske mada? saAodšus tvom

J...turskoj s f idtnovjekoi emg^na nije'p o k^ npnF porfe ^ ^ Idvehskth zein'alji ; ;e sporo oslobarfataTsITjučtvo negativ n ^M fe rp rcta cije Tiitske državeZkoj i SEviŠć od četiri stoljeća z a d a l a na ovim fprosionm a ^ 0 1878._ađaQSt i i g i r T o T i n e l T o ica 1 na ,i>bsan'sko-hcrcegi i ičku historiografiju. ipaRTpostep en o le pfobilana~trr ideoioSko-državh.' drišCatisKa liušTurarTStortert lusiuTanSto ie~. fznleau ostatoe. rezultiralo u osnivanju Orijent jfnog instituta u ž arhivi. niuz e iji-b ild io tck e.in stiL u lL is l.3 dao krupan^đ o p rin o s p rik upljan)u iw ora i znanst / m oj obradi to n peritxla n ale h iito rite . U napređenjem 37

^ s đ u d rž a v n e .^ O S C re n £ .s a [? ^ £ .T O ^ arhivima IsiamhulaJ ^ k are postoji brojna sredniovfekovna arhK'slra p»ćHf, nf.7anhttg7naro fljStOnjSKlj Spoznaju sred n jn ^ek o v n e bi‘cla m a _ i k u l tMrft Nta nsnnvii t« g ra d e td eh eri. berati. fe rm a n i.^ džni, hujiiriildijglAl.)-vgć su na»t«lg jja c . t^u_.kl!iEna7Eis|Qiijska-.djela-koja_bez--pralrasuda_,Qtyara|u sva pitanja JursjkpgJtednjovlekovlIa. ? " ...... . ' - , itskahistoriografijo Porast Iitira ja ffratiaggjY|t 4r d m ito L ita preiazu iz srednjeg u novi vijek^ (vrijem e h u m an ijm a i -renesanse) d io n i J e . i . p o v e^rti iniereF^za" inten :m h o g a .^ lttig jt^ U-zemliamaJSvrope, a činjeni;^ ostavila je traga . . tTa l u nistoriografiji. >-j©--d0 -^£Tskivanja -shvaianja cricvene i s^njgy]ekQyiife. hjstoriografije-i MivljavanjaTaterssa-za^ sbvatanja,kpja-doyode do pojave političko-retorskih-škola pojariža su se j P/i-JtiMiS: taknutiiL pfcrfštaimMa^u : ^ ^ :li-jJt'(anČes|tp GjaC^Etdini. i a a i ^ I 3 6 g i l M 4T napisao Firence« u 12 napisao j& '■ ■ ijos^ekOvniBriegendama, naslg n jig ® - u ^ ^ e je ,j9 ^ ^ ^ aglo-14Q4..k>dins,.-Ovo djelo u-'4 ^ .I^-SO'Iri^avnog jntffmsa i SjdOjdjala->>Hi5toriJa y„n^znaeajijphjittJitalije.-ističe da jSLiS-'-------

kritici historijskih izvora pridaju eruditi vt.ig (ia rri:ia < 7 j -nAjž- fg ističnži potr^hn otkrivanja falsifikata kod sm ihJsprava i dm glbltgK iaE^M isam je otkfiO-jjinjenMauta j it ^ n š t a n t in g v a Jargv^ ^ ^ ^ ^ e ? H E 1 0 ) n s ia h t in „ n a p£3Četlai 4., stbjjcća. predao, papi zapaamliliHWiaiBBlcPg:carstva-falsifikat^ utvrđujući da jp pisana srednjovdm). latinskim Jezikom. ; lOiahftmanijaigki-histbTičari-mislilac-jsUcao se 4 a n Bodcn_(li2 9 1596) u_t;raneuskm pravi! fniHp.tra W kojp.g proiStjĆU znatlDsti, oiegova sodiafna soctiafna prava: ria slobodu, jednakost, svotiitu svojinu žtd. D ruštvo jtee zbir : pojedinaca sa određenim svojstvima i težnjam a na o s n ^ u kojih treba propisali društvene zakone, l a k o bi se mogia protum ačiti prošlost a na osnovu nje otvorila bi se perspektiva ka idealnom društvu.''Na taj način jc i prosvjetiteljska historiografija dobila pragm atičan značap^ d^a odgoji buržoaziju tako da shvati da svoje interese m ože ostvarit^^i novom "razumnom društvu". Buržoazija, kao prosvijećeni vrh društva, nai čelu sa vladarom, je i glavna pokretačlca snaga društva, dok Šire društvene slojeve prosvjetitelji ntsu uzimali u obzir. Prosvietileljt su postavljali problem atiku uzroka i posljedica pojava i dogaJaiaj^biasnjavajuC i sve r3zutnorn~T~iSKustvom7 Po njim a, zadatak historije nije samo da p n k ažc i objasni politička zbivanja već i prom jene u običajima, zakonima, kulturi i ekononsskotn životu i tla na laj način dadne "duh naroda". Kosmopolitizam faciQnafisto,--k2 rakl,^p|e p ro šire n je , pažiije,. Iti toriografije i na vaaevropske narode i §tyaranjš pojm a svjetske kult

shvatanje o "apstraktnom čpvjgku" i *aristrakrnom,.pravu*„.,(^^^ j j ---■ • .a-Jaaprji-

...

f": . -V jg (Q.odraz njihove tcin je đa utvrde osnove burloa.skog SFui!tva KojCse rađalo. Njihovi sljedbenici socijalutopisti su na sličan redak. Kasnije Ka način tražili najrazumniji poredak. je racionalizam im ao odraza u njemačkoj idealističkoj filozofiji Dfifi i filozofiji historije, le na druga shvatanja, a naročito na pozitivizarn. .^Ichist0ii;^šn-,,prgsvjetitelja.-.se,.pgieda-,aL„rijihovpm -.-k negativnom stavu prem a-srednjem ; vijeku, ali je, pozitivno to što jc racionalizam .pdlttčnp ras|c|nuQ sa ,^^^im n^ti^dm _T m a3tnstoB dgi:afiju. RaćTdnalirarh je pođvrgao antičke izvore.Ttrtfjci po ’®Hir^prn! razumu,*., mada je prema epovima i pričam a kaci najstarijim izvorima pokazao i fiipcrkriiiku. Ipak, raciofiaiizam je 'žađržao odlike fiierk|ne;.histgrije, pokazuju i djela najistalm utijili prosvjetiteljOSI^S^^^^^ ____ Uzor historiografije p r o s v j^ n o s ti bio jc frančuškr m islilac i his­ toričar 1778). O n.sc bavio svim pitanjim a sav’ rem ene historije, p o sta v to ^ e tem elje svjetske historije, uveo pojam "univerzalna hisior^'a", te pojam "filozofija historije". Preteča je struk­ turalne hisiorije. Zbog svega toga ga mnogi nazivaju "ocem m oderne his­ toriografije". U djeiu "Stoljeće Luja X IV ” V oljer je napusijo usku političku hi.storiju proširujući Interesovanjc na različita područja društvenog živoi^ služeći sc pri obradi prim jerom odvojenih ladica. Taj pristup je doveo dg,« problem a kod povezivanja pojcdinh.® pekaia društvenog životdfgdnošno

7

41

do gubljenja cjeline u prikazivanju,događaja^Drugo -VoUerovo djelg 'Esej g običajirna i duhu naroda" pfedstgvjja, prvi pokušaj obrade sy|ejskc,his‘^gdJ4J=S?ffla4?,pgleda^njegQi;,kQsmppQ.flU^^ o prvenstvu E vrope pred pstahm svijetom. Između csiaiog,.yoIter je isticao -u licaj Au;apa na evropsku kn ‘ o d fra n c u s k ifr-^ ^ ^ g ^ S ja -tre im 7 l5 ia č n in 5 [m T js k 6 7 tijd 5 '’ Duh

razvoj4t1štorijske,nu5ii...U,pjemu Mot Pri kojoj se svi narod? prvd su y to ;a !d K -^ ^ se ,x ^ iž u fi® h i v p , - ^ k r ^ o p ^ poslali vaivari.jR azY jtak,p institucija se pg rijem uji^ p ^ Jl1cajb{p^€bgrafske-&redfflev a-R ^ klime. U o \0 m 2 p tsi^k ts ^ m m aterijalizm il7W ^ slijed ii j rnaierija! isti 18. slo ije6L-KasfiTji raciona iis ti S f tu p a f f s u ’te b riju o ’pi^ u im ljs k Francuska prosvjetiteljska historiografija imala, je , gđjek,®, E ngleskoj. ,pf?gll?d engl^lce povijesti tiapišab jc Đarid,,Hjum (17111776) poznat? fjigzgf skepticizm a, historičar koji je'' u svoje djeib ugradio 'p M l^ a'T 'fb sv jetiteijsk e filozofije je Edvard G ibon (1737-1788). U svojoj "Historij? propadanja j,„ p a d a ,, Bltoskog carstva" G ibon je u hisigrijskom .ko n tih u itetu bbrad!d.xažyQj-,,rim^^ države ođ 2.’ stoljeća p.nie. do pada Carigrada 1453. gođirie. 2 a propast R im skog carstva okrivio je h'rišćansku crkvi!. - ' Sljedbenika prosvjetiteljstva bilo je i u Njem ačkot. m eđu kojima je najpoznatiji A rn p ld -H e re n ~(17g{j71g^l7ekonom iki histori^^^ nćeniić Mo n teskiiea. O n le istražio kako_:radovoljenie, m aterijalnih potreSaf& v______ __ Tori Iom umić titDSlLkaou&blikom aklivnoš biografija um |etnika).7.bariO- se_ Johan Vilketm an -(1717-1768). P6d uticaiem Ž an-2aka_& usQ ® fi7 ? 9 -T ^ 5 T stvarao je pjesmOtiiOTfih Stier (1759-1805), p reteča jp m an tiz m a, koji je tradicionalndni šfiviTan^ tđ rio g fau je kao srSdstva za oprav3anje? vlašl~plerhStva i vladaraVTuprostavio shvatanje da historija pokazuje opravdanost zahtjeva građanskih sloboda. M eđu italijanskim racionalistim a je Đ anbatista Viko (1668-1744), p - ^ upTotBO-p(^iavjgtrte!jj$;om 4 ži®iQfitru'skom progresu ćovječartštva zagovarao koncepciju cikličnog razidtka. po koioTse svi narodT razvijaju s~mtgtiTuTući se na historiiskoLnoZornici fslične stavove je još u 14. stol jeću p lasijaoIE ilH ild un ). Kao n ajp o znati.e pfcdstavnike ruske pŽOsvietiteJjske tiistoriografije treba pom enuti-V asilja-Tatiščeva (1686-1750) k o i r j c l a o sudionik refor-

PQlirigkQgJivoLaG?aiinUriihaida ^ m o n m o v ^ ^ M iha/la Šćerbatova fl7.3JLA290.)Jroij-su--tsticaUjitsiQrjjsku ulogu ruskog p lem stva.. te Nilćolaja K aram zina fl766-3826)ukoil4e.svcttom "-Historiionrruske-države" sna ž n o Rticao-najazvoj-ruske-plem ićke-historiograriie. Francuska bnržoaska revolucija.j.e,.snažno uticala na-jazvJiak_tii.storiogr;rafije u znanost, posebno t.iiEft...gto..... ie.-poka 2afa - znaćai tnasa -t -iz

omogućila da a r ’jivi postanu ustanove o t v o r ^ e j liveni rad. ^o g m a žna ;ajno d]Hov4ajBRta~lristOfijsk«--mis1i®Tinao je francuski socijalista uto »ista Sen Sinton ( 1760-1825). U svojim djelim a * 0 industrijskom sistedu", "TT^starom i novom poHličkom sistemu* i drugim ,iydao~ jeT ur' gemjainih i vizionarskih misli i ideja. Z a razvoj h is to r io g r a f ij^ p g ^ n o je značajno njegovo zapažanje o važnosti rada; i razritkajir'*'-^ izz, raz­ li koji vitak društva, dijeleći društvo na klasu in d u strija la c Idr.). Po učestvtBju u p r o ;! odnji) i parazita (plemstvo- vojska,|birg|. Jlju d im a tjjemu, nužan je;socijalni prevrat kako bi političko u p |^ opravljati zamijenilo upravljanje proizvodnjom , pa će u novornJsisf industrijalci i z;} tnslvcnici, jer se spas nalazi u ra z v iti^ iiduslrije i znanosti. Njegovi^ učenje im alo je uticaja na pozitiviste (C ^ |f^ n ta i đr.) i historiografiju rf jtauracije. • ■141 m m * U toku 19. btoljVća značajno jft porasla idnpaJtisinriie U društvenom [^‘raćionališnO dm s h ^ ta n jtm ^ prosvietuetja, ugtavmom

fiv o m : t^ o 'o l

pojavijv, . _ prirode' i' društvi. M eđutim , idealistički p'rištup tom e sveo le pokret i prom jene isključivo na ljudske ideie. N a te nove ideie b itno ic uticaTS' 'memaćka klžsićnaldeatisućka filozotua. N ieni naiizraznifi p rfd s ta v p ir i^ mulisao je ideju gvoludfe.

_______ ________

fetačke snage u liistoriji Herder vidi u vanjskoj prirodi i unutraln^ . svojskrima ČorickkJfeCd se tneđusobnaiazlikuju^im aju svflifmibđene osobine koje izviru iz Bogom datog "duha narodaDč a a u S ucašnie snage svakog naroda, ^ e vrijednosti naroda pj-oiziiaze iz njegovog "sopstvenoe duha*. HerdaravoTim tanie da pokretačke snagcJtistonisLčiaeJtoleklivnc druitvene snage, g ne neke "mudre* ličnosti; dalo je plodan podsticaj mzvbju historiiskeznaiiostr ~ .D oprings učvršćivanja ideje o historijskom kretanju dao« je filozof Im an u elK ag rT rT ^ koiTpokrelaGte sn a^ T T in stn nIJ! ^ vjdi iistiprotihova

Irih fcieggl C177firlS31),A ao o s n i v a č dijalektike i teoriie diialek ličkog jedinstva, šm aira da svijet objektivno postojt._a d a JC-iU£gova osjnova.u apsoluirtdj jdeji, tc đa sc svijet razvija u sm islu saznanja te ideje i .sopstvenog izjedtCčavanja s a 'n jtTtfi U atae, sviiet |e proccšjšarnoražvifka ~1 samdšpožhajC'—tfTSSluTne ideje, p n ’ Ccmu postoje unutrašnje "ptPttvutječnoStrTf'.mcau ifiatcn iain e'p riro d e i njenog vraCnia'duIvBv n ^ ‘sulfini. Na Tat n a a n jc Hegčl svojo) m o w iiji d ao lacalislički p ristu p u iT at.vlfk'irSvncta. Imao je veliki b'rdj šlfčdbemka, a K arl

^ r k s jc ođ njega uzeo dijalektički m etod kom e je dao:m aterijalističku osnovu. ' _ — ■ ; Hcgclova dijalektika i filozo'fija historije imali su; veliki uticaj na razv'oj historijske misli. Sadržavale su genijalna otkrića oktvarnom ravo/iiku čovječanstva, ali u krajnjem idealističkom obliku. H istorija ^ _ tu javjja kao ostvarenje tog idealnog cilja, a sve u okviru držkvc d .kojoj se jedino i5e|a7nbže i ragitj._ Qva i druga slićna shvataniT Idratlstl odražjIa su se na sRvatanie historije kaoTištvarenje~ideja šavrem etie gpOtićT T o [e7čzuT ~ tiraio pozitivnim islraživaTikim dostigniićiSTar'Tatarj5^'’o snovna učenja hjemaCkeldeali.stičke iiiozotiić sproveb ii prafcsHitstor'i2|irVi[ieni Hujbb o lC (1767-1835), koji je htstoniu sm atrao d i n a m i c k t ^ s i li ^ . k ^fftte: Tjudslči ra z u m m o ž e ovladati; I nn jstitie značaj države i naclie u hisGoroL HistOFtogranj? jc u ovoj fazi ra zv o ja~ ^ staia gehetička RišTortja / a z TičiTa~dg"svTfn 3Tet1iD am {ri) 0^ pred sobom pravi znanstveni' cilj koji zbog svoie ideološke ljušture nije mogla ostv® ltL IdeaTištičk®" Filožonja j e snažno u ticala da glavni predm et istraživanja nje'fficFČRe~inš:~ toriogfafije postane~3ržava. tj. političke pojave, shvaćenadcao izraz ideja, ^ali neT S anbši m ^ u društveaijn snagama. Djelim a B ertholđa N ib u ra'i L eopolda R ankea dovršeno jelspajanje historijske erudicije i h is to rij^ e analize kao dva zasebna kolosijeka u raz­ voju historije kao znanosti.. Naim e, eh id iti su preko pom oćnih his­ torijskih znanosti priprem ali?kritička izdanja izvora, dok su na drugoj strani historičari opisivali historijske činjenice na osnovji neprosjereniii obavještenja. Pod uticajem rom antizm a, idealističke filozofije;, razvoja historijske tehnike i m etodologije, historija je u Njemačkoj postala veoma uticajna na razvoj duhovnog:života u 19. stoljeću. H isipnja se najprije razvijala na reorganizovam ra univerzitetim a, putem t ^ . sem inara u kojima su studenti uz pom oć nastavnika učili svoj zanat. R azvoj historije pođstican je i raznim organizacionim oblicim a izvan univerziteta, kalrav je poduhvat izdavanja građe u okviru "M onum enta G e rm ^ ic a hostorica", koji je postao škola za stru čn e poduhvate u drugim zemljaina, JBerth o ld N ibur (1776-1831) je prvi povezao rom pntičataki način opisa zbivanja sa Krutcjctm postupkom m stornske erudigne. Sto je došlo do Tgra2a|amrTrjegOYOf"RinKkj5j h m onjl": T L . TognOia R an k e.7 1795-18861 ie bitno uticao na razvoj historijske znanosti u NiemaćKOf. fcv^ Americi- Napisao je rem ek-aielo rntsjlćfnc historijske znanosti pod nažjvnm "H istorija rom anskih j gertnanšBh n-mSd« 1495-17Vi", » l-njc.m G snpj-otstavio pragma3iC»oi1i»što^ i . ic t 6 azapravo snovni predističući da želi pisati o b jelaiv n b -k ak ri'ie'itp ® if a w bbilo* ilo l O Ošftb\Ci R ^ m etm jegovog istraživanja j e grMva okM ta?eni novije Etstorije smatra'o

hIstnriCafim yprd1tiCkenElorij® f 1R ankeovo~učenje o o i ^ v i i idejam a i njem ačka idealistička ihkama u vn|{3ne~~tije(ltw1enia yeatn)cnia Olozofij® jodgbvarali su pi^ Njemačke; pa če ostali i tem elj njene hfs ^ ^ ^ I. stoije ^p a Njem ački idealistički historizam je državu sm atrdb oieiovja'.jcm eiičkih vrijednosti, čime je liavan ideološki podsticaj njemačkom im44

Š -

jx:rijaiizmu. u itisiuuogtajsjs UOtVZĆ |.f\yubic. cijelaEHoSću državnika, dipložnaia i vojskoi'ođa, tvrdeći đa 'RjemaCki duh" nalazi svoj vrhunac « njemačkoj državi na čelu sa Pi-uskoni. U zdizanjem države na slupan] svetinje i ideološki tum ačeći Rjenu tradiciju njem ačka historiografija je uticala na izgradnju misli o izuzetnoj ulozi Njemca u his­ toriji, a lio će u krajnjem dovesti do nadzm a. Na njemačku Jiistoriografiju je odlučujuće uticala pruslca šk o la. proiza-ria iz RankeovELJlkalia^ koia je bila sredstvo p o lifick e'b o rb e za 'u iedinishjS-Niemačlce-pad-vođstvom_g£uske„ Tu školu je rKnova.o,.jQton TriistavllDroizen „(isasasg.4.)... On_ji_JK uskan5-vQ |aarn_.d.^pgtim >jra7 morala i kulture, tvrdeći da sam o m oćna država može; spasiti narod od ,p m pasii_ ^teduiim,, pr6|žeh'~^~~' bavi 'T pitannma znanstvene? 'mijuidologije. otklonivši neke 'sTabbštT R ahkcove škole; O t r j c ' pivj istraživački postupak podijelio na'Setiri stupnia: heuristiku, krinku, ihter-preiaciju i nrezcntaaiu tu kojoj je razlikovao četiri oblika). K ao hisToriCar idealističkog hisiorizm a isticao je individualnosti neponovljivost historijskih činjenica koje po njegovom m išljenju p e podliježu generalizaciji. Nešto drugačiju ulogu države (snažne prem a vani sa čvrstom ru k om OTLA

.«{A V J'*>

T^S «>>A PrtJ'Ca*'«

^ Ij rVI ML

/I C1^

T rai;^e~d834-i896) k o jiJe p o državao'D roizcnovu pruskog ' vojnog despotizm a,-la-..^odaE:_M Qmzen (1817-1903), osm vaifantiC ke pravne historije i pisac poznate "Rimske h is to r i|e V '^ n s k S ibeltm in .^hTalanliina. Z načajan doprirnos jc đ a o na pOIfCf hum izm atike'l epigrafiEc T 'proširio jc i interes istraživanja sa uskepofitičkih na Sira društvena pitanja. ,Njemački historičari bavUjsu se jpitaEtJima ekonDiniike historije os-

arvi jra ovog perioda isticaolc* k u ltu rn o jed in stv o i d u h o v n i k b n titiu iiet E v ro p e.

PožLuticajem njemačke idealističke historiografije stvarao ie ScrgcL Mihatlovič Solovieili (1820-18791 najveći ruski h lsto ri& r-t9 r:S tG ltefeein prihvata načelo žakonitosli hisiorijskOR razvoja, ali dražvi pridaje glavnu ulogu u to m ražvoiu ptafib».Q-isfičučj-furzilivan.-anača?MliŽalg~a~Ruiiii■ NjegorLučenik VasUj-jOsipctvič KJiučevski (1841 -1911) je pod u fić a jt^ pozitivi/ma pn.sehno i.straživao društvene stru k tu re ekonom škog't kulrtir.riifig-Eazvoja.—

2. 4.3. Hisloriogiafija romansiznia ..Pod .ytic3j£.m. fraucuskcJiu^r^^^ revolucije d o ^ o jc đ o g rg iry an c ■U. shv^atanjima 0 značajlU -zađ aiain a-fisfiiirđ g , ^ ^ đ č g T a a o izražaja i >,

4J

u n u tar opStih duhovnih strujanja rom antizm a. U suštini se radi o sukobu dem okratskog sa m onarhističkim načelom razvoja i uređenja društva. Na jednoj strani se protežira ideja slobode i jednakosti suverenog naroda (Francuska i Engleska - u kojima je nacionalno ujedinjenje završeno) a na drugoj sirani je feudalna historijska državna ideja u Njemačko , u kojoj proces ujedinjenja nije bio iz\'ršen. T e-o k o ln o sji dale su oia>-ir his­ toriografiji rom antizma u N jem ačkoj, te u FrancusJcoi i EnEleskoj. U ^ N je m a č k o j su rom antičari odbacili cjelokupno misaono shvalŽB je_^rosrietitel(|® ?aJdeji^[adonajB t|?o2d® vid vidjevši ua>r z T d r u j ^ t u j i oredak u vrijem e prije fLancuske rCTOlućiie protiv čijih ideja..se-boreJR o m a n tič ari plasiraju shvatanja.o organskom jedinstvu države ji d ro iš tv a ^ ^ okvirim a takvog reda* vide mogućnost raz^ K a "narodnog duha* sopstvenoe" M rodž. R om antičari " šu pažnjThaROTErCne'iđej‘€ ^ p r6 5 lo šli7 te na konkretiiTpfavtrar,TeKgibžna i politička shvatanja. ćraJ_naglašeni_hEtQ rijsM --poM z,_ti. "bježanje u prošlost* jednostrano shigitajući savremenost» /cdveo je rom ahtičarcTr histo rizam koii se razvfjaZuJHiš.rorijškQj_gkQlEpr a ^ čelu .sa F narihom Saidaj ijero4-LTŽ9- lS 6i),_a_kQj a Je_jazMj.8^ i t i k u ’ racional'is ta? o •prirodnom pravuš. U zdizanje vlastite nacije, Sldjučtvanje'fevd lu a d h nih prom jena i uticaja izvana na njem ačE udruS lveutrSR afR ^l^eflnavodno, to ne odgovara 'outiu niešnačkpg naroaa'.T tlsioriografija-jirpostala važno sredstvo u rOkanta—v iasto d i^sar-N afativ n a-^em an tišarsk a-h isto riograTitao đ r ^ i a se do četrdesetih godina 19. sto ljeća^ U-Francuskoj-5e-pi3® p o jay ilo n isg m in ® h isl 6 rijsfca ifcoJa,.lQ j® je jđ je le prosvijećenosti nastojala prilagoditi prom jenam a_nakon fi^ncuske revioluaieT iskušlvim ^izm iStavnlh boriti iTvrifeme festiuracije. Isitffiralni ■ doSl v 'ast krupne buržoazije koia je_______ iy /n » i|rijn i^ _ lja ft-^ S B « ..a-Daviu SU se 1 pitanjim a Masne borbr buržoazije i vpleinstva. Svoja istriliv ah ja ogfaničav'aju na političke p roblem e p ro s ld st^ 'n a sto je ć i da revnosno služe potrebam a dnevne politike. Bili su izvrsni pisci-pripovijedači.- N ajpoznatiji predstavnici pve Škole su O gisten T leri ( 1795 - 1856 ).,Koji je zastupao tčbnjiTkiasiie borbe kao poTčretačke v S n a^h S to rijsK o g r a ž n ja , z a ti^ Fransoa crizo ( U b i ­ ti u imovinsRim odnosim a itd. (1798pristupu historiji i pDdavanpi z n a S j ^ svim područjim a d n ^ tv en o g života. Slv a ta o je pod uucaiem njem ačkog rom antizm a i idealtstigk&.filozofije. ?Prthvatio j e l ^ erderovo i ro m an tiesrško učen je o "duši* narodaj^ sm atrajući đa Jc pokretačka snaga francuske revolucije^"^iEša*‘ffairćusk5g naroda. Po njem u *duh" naroda se ne izražava samo/U politici već i u kulturi. Z a razliku ođ liberalnih his­ toričara MiSle jV vejičao franfiuski narod. iCao izraziti rosnantičar o b j e n asto jao spoznati prošlost ljudi j^veTtjnTn i sanjarenjem, a nc- razitmom. T o M išlea čini više pjesnikom pripovjedačem nego hsstoričsrem sa racionalnim ciljem. J J Engleskoj | e historiografija, u prvoj polovini 19. stoljeća, bila gra^na knjifevriošnra_šiužila_je..političkQj_borbi kpjizer^^^ libcraŽnih snaga. Z o aćain a ip rn itjantižarsfca djelatnost Tomasii lCaflafa (1795-1881), 46

j

* . žesiokogJcgtičailt-biKloazijc, o d lučnog protivnika racionalizm a i pobor­ nika iiieniačkogJiom antizina i td'eatistiiRe"in6zofUčrRSSplHEnu^Tniaira anarhiiom a^ K r e t a č c razvoia ridiTr*)pTOjiTiv«r*lKif^B^^ gomila samo slijed?« : ~ " 5. ItodploSSra historiografija 1^Sl 020fsW doiaclaSnjeg kS-

FiacniM m e l o a C i l E ^ E l p pretpostavki nim i znansivet.* ti zakom lSsttm ari^oiavItgie se p o zu m zai ržViijSnie zasniva a iisp U iv a n |u i utvrđivanju IfOgitfrinR činjenica")'za " a pstraktnbsti. U n je od liku od filozofs je historije koja ~p5t3v® Tacionati'žma uzefi ideju o razvitku'ČOvječaftStva; iz narofcer^društvu em ­ pirizam kao osncfvni m etodološki princip, suem eči istovrem eno raskidu sa "metafizičkim" | netodora filozofekih pretpostavki. Pozitivizairi ie razvitak čovječanstva shvjaiin isključivo kao drušivcni

-g£2& li^ (umačečiruktipni ram tak Covjećanstva “Rao^đrtiSlt^ai' razlvitak.mhzitivižlm ziiivu ~fS « v 6 r ig socioioSKu hjstorijii kofnf je dab ~ šo c io lo šku “• — atiku. unijeižo ranije ’e filoz - o -|u -je ugratfen~karaR-' shem filozofske shematike~g~k pod tisiorijska m isao ptBiije K onta "razvija uticajem razvitka?-biologije, postignuća u atrbpogeografiji, etnologiji,’a r­ -----heologiji i lingvistici, S to je rezulr-—' tiraio- usvajanjem novih m etodoloških prilaza u historiografiji. U toku 19.%tolicća pojavio sc marksiram kao prirodno-historipko učenic-.o rarvfiir:ii r^vieća&ttv® La_ieQtiia razvitak liuđske svijesti obiaSniava materijausuČKi O lisipm slci. ne apsulitizirajući čovjeku prirodu u odnosu na društvo niti obrnuto. ?n(TpoziiivisticKirh i rnairk^tičkim uticaiem krajem I9. stoiieća ^^nla7^ri7^ raTvnjj. »irnnr.mtif/-~^ I s o o ia ln e historiie. Sto ic nam elnulIT

poTrsbtr za revižjomi

teoretskih

pretpostavki d ie le zn a n o sti Jer. nisu; m ogli is tra ž i^ ti TheTodoIogijom k^o djelatnost isiaknuIih liCntiStL su bilafneophoana znanstvena~udpSt4vania. u m o a su. na prelasku u 7f). sto ljeće nastali novT SmicroM na novim teoretskim p rc tpostavkama. ti z a p o č e o je pfpcžgi prci ■ varanja historije u z n a n o s tT ne^aTnaro-pgledinaĆntm događaiim a. vec o .ilfusivu u proslosli. Dfosios'li. la i Proces proces ie~ponaivigc ic p o najviše našao o d raza ra za u Ni Njemačkoj t "Srrancuskni h is io rto ^ filT T j^ a n c u š Eoi hi5tork?eriTfnrtnocitgnsOč k o r h i s t o r i b e ^ ^ koja se temeljila na marksizmu, te u historiografijam a nekih drugih zem atia b vrnpc i "Amerike. ek b ljo m ik L j_ iiiča šlv en j _ prosgs4

fi.5.1. Pozitivistička historiografija stala j e L i i J r a n eiLSknj- a imala je naročito u E ngleskoj. Z a razliku o3 njemačkih historičara laeansiičkc h islo n o g fifijc koji su se pretežno bavili 47

dnevne poJilike, francuski hisusmjerili na istrafianjc socijalnili d ru sfv en ffi» m |en iča. Na taj nač/n je stvarana socijalna podloga za p o zitiv isiiep rid cje, koje su izražene u djelima historičara AJelćsis de“Tjokvila (1805-1859), historičara francuske revolucije, zatim Nima đ Kulunža (1830-1889), koji je pokretačke snage druSivenog razvitka tražio u ši dm društvenim slojevim a itd. Nakon revolucije 1848. godine, kada su se žiri društveni slo evi pojavili kao politički činilac, produbljuje se interes za ekonom ska i društvena pitanja. U historiografiji sc pojavilo uvjerenje đa pored prirod­ nih postoje i društveni zakoni kojj se mogu otkrili pom olu nove znanosti ( o r i & r t ^ ^ ^ ^ p j e t iniercsovanje

K:

15 Opist Kont ( 1789-18571 u svom""Kursu poznivne filozofije". ^' D efinišući zakone koii određu|u eR/istenčiju i razvoj .a sc i kulturna in­ tegracija svijeta m ože izvršiti na religijskoj osnovi. rrc ra s ta n je N jem ačke u veliku imperijalističku silu uticalo ie na heroizaciju rata, na uzd.?zanje im perijalizm a, militarizma i nacionalizma kao najviših etičkih vrijednosti, l i m shvaianjim a se pridružilo i i^ičenje g rasi kao osnovi izrastajućeg nacizma. Prem a nacizmu osnovna pokretačka' snaga kroz historiju btia je borba "viših" (biicH narodi) I "nižih* rasa (naro d i crn e i žute rase) za životni prostor. Nacistička ideologija je mjesto germ anske rase vidjela na čelu "viših" rasa koja prem a učenju o "lavi i tlu", m ora ovladali cijelim "krvnim i duhovnim prostorom njemačkog čovjeka". Z a ostvarenje tog cilja nacizam jc angažirao sve raspoložive privredne i društvene potencijale. Z ad atak historičara bio je da oprai-đaju nacističko učenje o ugroženosti "zdrave" ("više") rase od "niže" rase ("otrova kui50

ture'), da posuve; btoloSki temelj idejam a o "čistoti’ ger tnske rase, da odgajaju u duhu nacističkog m orala p o kojem je odbijanje uništenja drugih rasa jedini j’iije h itd. Nacistička I Jeologija učinila je k r a j ' njem ačke znar.'.tvene his­ toriografije, Med j historičarim a su p ^ i o j a ie dvije struje; uPn, n id o n alistička i ekspa rziontsiička (koja se prilagodila ra d z m u ), t Hberalno-koazep ftivna - kod koje jc taj proces takao nešto s,iorije. Ipak, verina njemačkih istoričara se p rilag o d ib nacizm u odobravajući njegove osvajačke pođuh« iie. 1 nakon drugog svietskog rata neki *iistoričari pokušali su o p ra/d ali ratn u katastrofu. M eđu njim a su najpcznaliji Fridrih Mejneke | G erh ard R iter (1 ^ 8 -1 9 6 7 ), najpoznatiji pcsftjeratni zapadnonjemački ihisioričar- '^vi su se oni truditi đa korijene ; ;rizma nađu izvr"’ Njemačke, u m aterijalizm u, dem okratiji, francuskoj o vduciji itd. ipak, a vrijeijie oporavka ekonom ske m oći N jem ačke šezdesetih i sedamdesetih godma 20. stoljeća'm ijenja sc stanje i u historiografiji H is­ torija se počinje o k retali druSiveniro zakonitostima^ postavljali pi inja strukturalne historije i slično sve to zahvaljujući pojavi pleljade m đih historičara. Bio je to definitivan raskid sa klasičnim historizm om . 1 5 .3. Francuska strukturalna historiografija Drugim sm jerom ođ njem ačke kratala se francuska historiografija 19. 3 naročito 20njioljeća. Naime, službena filozofija francuske historijsl e škole 19. stoljeća bila su pozitivistička .shvatanja O. K onta i H. Tajnea Ali, nemogućnost realizacije pozitivističkih shem a dovodi d o odbacivani; svakog uoDŠtavania i do ponovnog jačanja em prizm a u form i nizanja čin jenica bez dubljeg tum ačenja, io sužavanje p re d m e ta n iistn rite na~ utvrđivanje ćinlenica iz dokum enata, prim orava historičare da sc bave političkom historijom, m ada je p o z itiv i^ m stavljao težište na izučavaftiesociialno-ekonomSidh faktora r ^ o j a . T akva shvatanja našla su~ lm z~ a poznatom priručniku "Gvod u hisionjšku n a u k u ' koji su napisali Šari Senjobos (1854-F442) i Sari Langloa (1863-1929). N jihovo shvatanje u ovoj knjizi kreće s e izm eđu dvije misli: početne- “historiju radim o .s dokum entim a’ i završne-'historija je sam o realizacija dokum enata". Po mirna, historija se pojavljuje kao zbir činjenica izvađenih iz dokum enata. Činjenice se nalazč u izvorima koje h istoričar m ora "objektivno* opisati na če n u se, po ovijti autorim a, završava uloga historičara. Francuska historijska škola razvijala je dalje konkretne- metode uopSi avanja u historiji, nastojeći da "historijska sinteza" postane .stvarna racto ia koja kao Sociološki prikaz karakteriše historijsku znanost. Odbacil: je pozitivistička i neokantovska shvatanja i izgradila?novo stru k ­ turalno shvatanje u hishtoriografiji. Suština ovog učenja je u- p^ji.Cavanju i spoznaji struktura, pri čemu sc služi m etodam a d ru g U ^ ^ ^ tv c n ih znanosti, a poscbr c sociologije zbog čega je često nazivajt historijom. Preteča te nove škole bio je belgijski h is tp n | (1862-1935), koji Je po tek ao iz R ankeovog se m in a ra /a l| Lam prehtove Sko^| udario tem elje društvenih: struktutal strukturalna hisio i ’a ponikla jc iz grupe historičara okupjjc

rija Bera (1863-1954). On je svojom !Revijom historijske sinteze" i ukup­ nim znanstveno-organizacijskim radom , reagujući na teoriju faktora, inSlSnraO nđ leorelsicom uopStavanju i jedinstvenom pogledu na svijet, čime je d o prinio većem povezivanju hum anističkih znanosti. * U okviru opšte krize buržoaskc znanosti krajem 19. stoljeća i pojave sociologije, javljali su se mnogi smjerovi koji su'iiticali na razvpi francuske strukturalne histOfiografije; rezultlrajući pojafom tzv. analUa, ij. grupe historičara koja se okupila oko časopisa ’Anaii*|a čije učenje je i danas temelj francuske (i Sire) historiografije. Postoje tri faze u djelo vanju Škole analjsiaj prva, od njene pojave do osnivanja "Anala" 1929. godlne.'đniga, od~i929 d o druggjg svjetskog rata, treća, o d to h h o ve "Anala* 1946. đo danas« N osiočni?em a~ ahaIp;ta'su: lecijalista za 16. sto ljećeT i MhflT B lolfriB 86 194 4 ) .:,p ^ ^ ^ | ^ i p ,histnr«'?a r evr n nskng feiidali7.ma--naročito francuske a p r a r n e i ^ ^ ^ ^ [ | Ž n jih je i Zrn4 t.efnvr ( 1874-1959), historičar francuskelif i ^ S p ^ O d 19Ž6."glavni predstavnik analista pos ta ie je r h a n d B r o d i ž l j ^ r a f l ^ ^ ^ is t o r ijii Ifi

a n a nrprtpnj^|■‘■ 'A n a b * pom a-/ p

rili sarldhju¥predstavnici raznih druStvenih znanosti iz Francuske i dru gih zem alja Evrope i'švijeia. ' Z a predmet svog istraživanja analisti uzimaju "socijalne gru negirajući tezu "velikih ličnosti” kao isključivog objektaTpŠTor , je donekle uticala njem ačka "Kultugeschichte" 19. stoljeća koja je bacivala usku političku historiju, te njemačka socioloSka škola K. L am prehla, a naročito sociološka škola belgijskog historičara H. Pirena. A nalisti nastoje da pobiju pozitivistiOcu teoriju fa|f|ora i otvore put jedinstvenom shvatanju historijskog procesa. Oni prihi^laju stanovište zakonitosti historijskog razvoja na ekonom skoj osnovi, ^li glavnog pok­ retača n c vide u proizvodnim snagam a i načinu proizv'odnie (kao m arksis­ ti), već u nekim drugim ekonpm sldm kategorijama. S u š tin a učenja se svodi protiv tipične tradicionalne historiografije (politike i diplom atske n tsto n ie iTi historije dogadaia'i.Jrbia se po analistim a bavi nebitnim dogadaitnia dok dubinski tokovi ostaju nepoznati. TfistoriČari ne mogu bitt kolekcionari slučajnih Cinjenica| H istorija treba đa bude problem atska, a ne autom atska, đa se bavi obradom ekonontskosocijainih organizacija i prilika. O dbacuiu f^ z itiv is l'čk;nAhvaranje ria-.te historija nalazi gotova u dokjim cniim a. a da historičar tic ba da “očisti’j prepriča "činjenice*, tvrdeći! da h k tn rifa r stvara histr^ijii tek svojim 'm eto_____________________________________ d o m ra aa, pri čemu po aav lja svoju hipotezu i istray.ivački program koji se m ora tem eljiti na teoretskim saznanntna. | Analisti sc odlučno zalažu protiv uske političke historije koju je u to vrijem e posebno razvijala zapadnonjem ačka historiografija, a za proširenje historijske tem atike. M eđutim , analisti odbacujju problem raz­ m atranja klasnih borbi, u Čemu se razlikuju ođ marksista. Protive sc uskopolitičkim shvatanjim a historije njem ačkih historičarajpo kojoj velike ličnosti stvaraju historiju bez obzira na ekonom ske i socijalne uslove,

52

čime su oni, praktično, odgovornost zs. nacizam žcijcii svesti gotovo isključivo na samog Adolfa Hitlcra. Analisti pridaju veliki značaj druStvenoj funkciji historije, težnji za povezivanjem društvenih znanosti, stvaranju cjelo\'itc koirccpcijc svijeta, koristeći sc metodama sociologije i ekonom sldh znanosti, a naročito slaiisiičkom meuidorn. Predm et flfplainnsti .anali-sta je u društvu ti. socijalne grujte, obični "susjed s ulice" a ne "velike ličnosti". O ni ukazuju na potrebu akluelnosti svih znanosti, pa i historije. Ali, to atiaiistc ne vraća na pragmatizam, tj. na podržavanje teza dnevne politike kakav je slučaj sa njemačkom i. nekim drugim historiografijam a evropskog Z apada. ^maliste karakieriSe proširenje upotrebe izvora, ne,sam o pisanih već svega "Sto pripada čovjeku, služi čovjeku, ođržzrva čovjeka". Z agovor­ nici su kolektivnog rada na liistoriji. f / Najpoznatije djelo analitičke škole je im pozantna B r ^ e i ova knjiga 0 Sredozemlju u doba Filipa II. zatim , kolektivno djelo "H istorija i niene metorift* kan značajan i jedinstven "korpus historijske doktrine", izm eđu ostalog, u ovom dijelu se obrađuju kategorije "■vrijeme i prostor" na kojima počiva liistorija, koja kao znanost treba da postane “predznanost" budućnosti. Važno je pom enuti i ediciju "Sudbine svijeta" u redakciji Fevr-Brodel, koja ima za cilj da obradi određeni broj svjetskih problem a važnih za razumijevanje sadašnjice, te kolekciju "Opća historija civilizacije", objavljenu poslije drugog svjetskog rata. Shvatanja a nalista se razlikuju ođ shvatanja m arksista u suštini na tri osnovna problema: l. susttna eKonomšEe Baze ntsu proirvodnia i proizvodni odnosi već saobraćair trgovina i~'iinanstigr~ 2r~ni ' ' dijalektičkog jedinstva noiava i 3. osnova njihovog učenja j e _______ svije»;t" i trvT kolektivna psihologija - kao proizvod ekonom sko-sociialrie s r b in e .,O marksizmu ttrociei kaže- -iviartfsi^am nije n.-iš he.prijatelt niti nas on plaši. Za- nas*ie on problem atika, koia je danas nužni dio svake ozbiline historiiske analižeVvažah način pristupanja socijalnoj realnosti, a l i ne i jedini način: Njegova nas stajališta nc zanim aju isključivo, ali ona nas ' uvnek zanimaiu*. ’ Analisti imaju m nogo dodirnih lačaka s historičarim a istočno-evropskih (socijalističkih) zemalja, poseno u m etodu rađa na ekonom skoj i socijalnoj historiji, na korištenju statističkom m etodom itd. Isiočno-cvropski historičari, pak, posebno ru.ski, krittkuju "idealističke" elem ente i "buržuaski objektivizam* analista. Analistička škola ima i nckilt p ro tisTirječnosti. Iako sc pojavljuje kao negacija poalivizm a ona, ipak, uzima od pozilivizma .svoje osnovne koncepcije koje dalje razvija, mada pokreće i niz novih shvatanja i in­ icijativa. Iako ićži "totalnoj historiji" cjelokupnog čovječanstva (»staje ograničena u krugu "zapadne kulture"..O biluje bogatim i ks'aliicinim znamstvenim radovima, ali i nciazradenim deklaracijam a koje ovu školu proglašavaju jedino ispravnom. Ipak, njeno sh v a ta n je . s v j c i s ^ hi-sjoriiskog procesai koji prolazi kroz dviie revolucije: "neolitskurevoltnritu", koie šu su izrasla zcm lioradnička dru.štva. i "m odernu industriisku iz koje industrijsku revoluciju* knja p š traje, jcsic i opštcprihvačeno shvatanje u savrem enoj' cvropskkoj hislonogratiji. ;

Zaslugoiip/analisia francuska hisioriogranja obrađuje sva područja društvenog života i zauzima visoko mjesto u akluelnoj svjetskoj his­ toriografiji. 2.5.4. M arksistička historiografija ^ r k s i z a n ) je sistem n a u č n i h < a 7n a n | ; i i p n pleda na svijet, teoretsko D bjašnjenje preobražaja č o v j e č a n s t v a ; ? k l a s n o g i i h h z k l a s n n društvo i kao lakav idejna osijova borbe radničke klase. Niefovu osnovuCini dijalek­ tički i h i s l o r i j . s k i m a t e r i j a l i z a m .

I

zasnivao tici, engleskoj političkoj ekonom iji, francuskoj materijalističkoj fil utopijskom socijalizm u i sopslventm istraživanjima. Po njem u, osnovna p o k retačka snaga u historiji je klasna hnrha, knja sp ii kapitalizm u vodfc ■između buržoazije i p roleterijata. Klasna borba itehiinovno vodi diklaturisi p ro le ta rija ta koja če.VeoRtvapti u Besklasnom društvu, koie te perspektiva i ilovječanstva^P roces razvitka čoviefrnstva marksizam shvata kao prirod^ n o -h isto riista p r o c t^ n e apsohuizujući ni Covtekovu prirodu u odnosu na društvo, niti ie društvo neka izolovana stla koja izrasta sama od sebe. " Š h v a ta n je ~ č ^ o v o g prožim anja i stalnog raw oja omogućava đllaletičkT m aterijalizam . M arksizam na druStveno-historiiski razvoi gleda kao na složen dijalektički proces koji se odviia po određenim zakonima, koji n is^ statičn e sile prom jenjive kategortie. O n ne odvaja ljudsku prirodu od .društvene p rirode čovjeka čiie jedinstvo dolazi do izražaja u historijskom ..lasvojm 5, ■K orijen e rtništvenih g d n o ta Marlre traPi |i načiriBproizvodnic llffir;lć: _po njem u, m aterijalna proizvodnja osnova iz koje izrastžtju pfocesi u ’ d ri^ tv en o m , političkom i duhovnom životu.^?druživanje u m aterijalnoj proizvodnji uzrokuje proizvodne odnose u okviru kojih teče proces proiz­ vodnje u skladu sa određenim siepenom razvoja proizvodnih snaga. Proiz­ vodne snage i odnose M arte svrstava u bazu, a institucije, politički i d ruštveni život u nadgradnju đruStra. .hlarlTsovg iičenje, iznijelo u brojnim radovima, prihvatio te^ razrađivao i dopunjavao niecov sa9rem enik i istomi-šljenik Fridrih"Enccls (1820-1895).’^ lako su M arks i Engels prije svega sociolozi i filozofi, neki njihovi radovi m ogu se sm atrati i historiografskim . Ovo zbog toga Sto oni nastoje " da sa k u p e izvorni m aterijal, da ga kritički analiziraju i na kraju inteifp re lira iu utvrđene činjenice; Pri tom e oni sm atraju da je za obradu historijskih činjenica po treb n a teorija, ali da ona ne može pružiti gotove recepte i form ule. Z a historičare je značajno njihovo shvatanje ideologije vladajućc klase zbog toga što se historičari često susreću sa izvorima koje su pisali baš pripadnici vladaj uće Idase. Inače, M arte i Engels su u vrijeme o b likovanja svoga učenja učili ođ tadašnje francuske i engleske his­ toriografije. Prem a njem ačkoj iđeolističkoj filozonji su imali veoma k ritičan stav. 54

Pod uticajei i M arksističkog u 6 :nja nastala su, krajem 19. i početkom .20 stolj< ( i , nlnoga djela socijalističke historiografije sa ciljem da mobiiišu prote I rijat, p ^ iz a n je m njegove klasne svijesti, i u his­ toriografiju uvedu j iraživanje društvenih stru k tu ra s težištem na klasnim / borbama. Među na j oznatijira su historijski radovi Karla K autskog (1859- / 1938), u kojima " u ž i k orijene proleterske klasne borbe u prošlosti,*! Franca Mermga ( l i ’46-1919), čija su djela važna za uspon njem ačkog socijalističkog pokibta, te revizioniste .E duarda Berstajna (1850-1932) i Hajnriha Kunotb (1 862-193^. H istoriografijom se bavi i francuski socijalista Žan Žoi a a n jim a izučavanja zakona histonjsfcog razvoia bavili su sc N ikolai G avrilovič Černlševslu ?(1828-1889) i N ikataj AJeksandrovič E>obrolhj iuhošL (1836-1861). V r « M eđutim , kao marksistički historičar .prvi "je ^ uR i izuCavi o prošlost G eorgij Valentinovič Plehanov (1856-1918), koji- je imao u licaja i na evropsku socijalističku m isao. U svojim brojnim djelim a zasnov inim na m aterijalističkom shvatanju, ukazao je da R usija, suprotno gledan ima "narodnjaka”, m ora krenuti kapitalisličlum p u tem razvoja kao i zemlj I zapadne Evrope. O riginalna su m u shvatanja o uticaju U ibosti na historijski razv'oj, te?o razvoju ruske d ruštvene misli. Pobornik marksizitfa a R usiji je V ladim ir lliić? 1 olazeći od marksisiickog sianW ista o klasnoj b o r b i __ retaču razvoja, Lenjln je nastojao dokazati zakonitost rus! razvoja koji mora ’ proći i kroz kapitalističke odnos ekonomsku i političku suštinu im perijalizm a kao najvišeg« ku kapitalizma, tvrdeći da on ulazi u um iruću fazu, a-'d čovjedanstva u besl^asnom - kom unističkom društvu. S v o ja * P ^ iš ta je iznio u brojnim rćdovim a. Ovo učenje uzeto je kao o s n c ^ 'i u his­ toriografi i tzv. soc?t:Iističkog svijeta 20. stoljeća, između ostalog i u historiografi i južnoslovenskih zemalja. ' 25.5. Socijalistička historiografija Veliki svjetski događaji u 2Q. stoljeću, posebno oktobarska revoluđja, te prvi i!đrugi svjetski rat, kada j c došlo do uspostavljanja^ socijalizma, uticali s? na to da m arksizam dobije određenu socijalnu pod­ logu., To ie imalo zhatnog odraza i na historiografiju, k o ia je prihvatila inarksisticko-lcm inističko učenje.^Ova faistoriografiia. nazvana socijahsličkorn ili postm af j stsličkom, prvenstveno j e skonccntrisana u Sov­ jetskom Savezu, da j" no završetku drugog svjetskog rata uhvatila korijen I u drugim socijalis i "kim zemljam a Evrope, pa i u socijalističkoj Jugos­ laviji. H istoričari o\ s orjentacijc stvarali su i u drugim zem ljam a Evrope i svijeta. ‘ '

55

Socijalistička hisioriogpfija imala je više etapa u sri)m razvoju koje f p o k l a p a j u

sa p ^ g d i m a u raTvoji«sgg j a t i s t ^ o g pokrgia: đo

1917, zatffM do kraja drugog svjetskog rata t nakon ratafJlMedutlm, dva su osnovna gledišta u okviru socijalističke htsionogranje: pivo, Roje se zasniva na dosljednom usvajanje marksisiiCko-lenjinistiCko^lfiCenjaj, i drugo, u STCijalističkoj literaturi poznato kao revizibnizam, a tlffcome dom inira staljinistička historiografija. . Proces Stvaranja socijalističke historiografije je pratio sukob pobor­ nika m arksističkog shvatanja sa naslijeđenim shvatan|im a iz prošlog stolječa, te onim shvaianjim a koja su nastajala pod uticajem savremene evropske građanske historiografije. Na neke osobenosti u njenom razvoju i učenju ukazaćem o na prim jeru sovjetske i južnoslovenske his­ toriografije. ■ U sovjetskoj historiografiji je do početka trjđesetih godina dom iniralo Lenjinovo shvatanje. Potom je gđ sredine tridesetih godina db 1956. godine nastupilo vrijem e staljinizma, da bi nakon toga započćo p ro ce^p g stepencđestaljinizacijc. C j^ jtv n i organizator sovjetske historiografije je Mijiail Nikolajevič Pokrovski (1868-1932), osnivač Škole prve generacije marksističkih his­ toričara u Sovjetskom Savezu. Pokrovski j e odstupio od nekih marksistiCko-lenjinistjčkih stavova. Z a njega, je trgovački kapital osnovni jrokreiač ruskog razvoja, a n e način proizvodnje i proizvodni odnosi. Težište rada>|Pokrovski je stavio na apstraktne generalizacije društvenih pojava i netiđređene socioic^kc shem e. Njegov rad je ostao u okviru ekonom ske problem atike. , _£ragm npC nu i dogm atslhi reviriju osnovnih načela m arksizm a i len-;'. iinizmalzvrf@1e"Jt>sip V isaribnovič Staliin f 1879-1954) tridesetih godina -----------------------------------------------20 . ie)u čeaj€ T tei^k d 'd ecen i’ a postalo dom inantno u gotovo cijelom iCkoin svijetu. Staljin i njegovi sljedbenijri u sociologiji i historio.^ ’trali su svoje učenje razradom postavkk M arksa, Engetsa i Lenj hfim, oni su napuštajući d i j ^ k t i ^ i apšolutižirajući ulogu dl tizovali dfruštveni rarvifžkTTđSologfeirali K^nlthro i znanosti iči za ideološkom državom koja kontrgiiSe sve tekove

društvenog životaStaljinizam plasira shehtu o pet društveno-ekonom skih forgta^ija historijskog razvitka čovječanstva: prvobitna zajednica, ropst vo, feudalizam, kapitalizam i socijalizam . Sto je suviše pojednostavljen p istup. Po ovom učenju sm jena |niStveno-ekonom skih fo rn ^ cija predstai ’lj3 i opštu zakonitost u procesu razvitka čovječanstva; Staijinlžam nom ina no zahtijeva da se histprijskiin problem im a priđe h isto rijsk iišto jc u suprot­ nosti sa navedenom shem atikbm koju u praksi (h isto r ogrpfiji) sprovodi. Staljinizam je usvojio neka gledišta karakterisučna za Koniov pozitivizarn, a što se ogleda u izvjesnom izjednačavanju pojma čovječanstva i pojm a ljudskog društva, da je razvitak čovječanstva samo društveni proces, da je sm jena đruštveno-ekonom skih formacija na neki način su ština razvitka čovječanstva i si. D akle, s ia |in iz 2 m je apsuluUzirajući pojam društva uklonio pojam čovjekove prirode iz marksiz­ ma. A psolutizirajući ulogu revolucije staljinisii (i driigi ||)sim a rla isti) su od revolucije "napravili apsoliit koji rješava sve". Ovi stayovi približavaju 56

čovječanstva lumači ckonoi-nskim činiocim a. MĆđulint, š e z d d c iih gotiina 20. sioljcća, sovjetska, pa i o.slala socijalistička historiografija, počela sc oslobađati titicaja staljinizma, nastojcči da .se pridržava markšitičfeih posliivi. Postigla je značajne re z u lta te u ob rad i' h isio rije azijskih n aroda. Međutim, IdeoioSkc osobenosti socijalističke historiografije su se i dalje zadržale. Marksovo i Lenjinovo učenje našlo je, osim naznačenog, svojih dosljednih pobornika i u djelim a Južnoslovenskih historičara, pa i his­ toričara u Bosni i Hercegovini. Suština tog' gled.aiija na historijsku znanost, na polaetačkc snage u razvitku čovječanstva, na osnovne probleme historijske znanosti najjasnije je izražena u djelim a dugogodišnjeg profesora sarajcv.skog U niverziteta B. Đurdova. F)urilcvi4 htstoriiu gleda kao na prirodno-hislorijsku znanost, uzimajući '*ućTosnbv osnov za. za to u mai m arksističkom ksis shvatanju razriika[|.,Č!3vječanstva kao prirodno-hislorijskog procesa, Siiprostavljaj u ci se" apsolulnt) sociološkom shvalanji^ ž ^ p t o ve teorije,., Đ urđev .stoaira da “hisioriia mora Fiti saobražćha razvitka čo v ječanstva naroda i naeijaj?lg^ji?^'p»^i^ U svojoj osnovt prirodanva o digrava se u hisionjskim drustveniM o f c v ^ ^ ~pižvj_značaj Đ urđevog shvatarija h isiO fi]e -,se --jn a ž x _ ja z ^ 3 0 jj^ -u |jQ z ^ shva'tanjem Jiišiorižm avt-evoiičidaižnta u hiSldfifi. Tiih pi^anjlm®-ii^^oss^eU^ j i j im a g urdev : ukazuie'lm po tfeb tL d iialck u čk o ^p fi^m ianja g^olučionizm a i historfzma u historijskoj.ztiano&ti. ta_P8 te-da le gvolucio n izam potrebTmŠta^tl^u fiistorijiike?ofcwr»i,fflažerije®itisheHg&ein^^ na razTiiIS!!BTOlj^nog, histpriznta od o h o ^ koji se javTia u hisioriografiji. te?na potrebu njegovog povezivanja' sa evoTucionizmom, koji se uzajam no dopunjavaju ali i ograničavaju. " ' ■ Osnovne zakonitosti u razvitku čovječanstva leže, po Đ urđevu, u prožimanju m aterijatnog (posebno ekonom skog) i na toj osnovi zas­ novanog društvenog napretka. fCao i svi m arksisti, i Đurđev stvarni pravac razvitka čovječanstva vidi u 'podruštvljeriom čovječanstvu* k oje vodi ■uspostavljanju komunizma. Na manjicavosti m arksističke i socijalističke historiografije ukazuje građanska historiografija - posebno historičari njem ačkog dinam ičkog historizma i francuske strukturalne historiografije. Neke; teo re tsk e i ideološke postavke (o besklasnom društvu i si.) n eg ira'i pgisutna kriza S(Xijalizma. Da ii je u pitanju trenutna historijska osjeka iiicpl& viia kriza (apstraktnosi, ncprim jenjivosi i si.) ovog shvatanja poivrdiće vrijetrte. Sve lo ide u prilog činjenici da jc veoma pojednostavljena podjela savrcm ene historiografije na ncnaućnu - građansku i naučnu - m arksističku, izvjesna je, pak, činjenica d a je ukupno ljudsko društvo prošlo kroz o d ređ en e faze razvoja čije zakonitosti nisu u cijelosti utvrđene, a na čem u historijska znanost treba da uporno radi i potvrđuje svoju egzaktnosi, bslobajući sc ideoloških okova. Time će se stvorili pretpostavke za spoznaju svih bitnih pitanja historijskog razvoja. 57

J*-.

1^

lO S T O R IJS fa IZVORI 4.1. Pojam historejfiidlj izvora Do sada |e više piiia ujKitrebljav'an term in .historijski izvori. Njihovim đefinisanjem su se bavili mnogi historičari. U suštini, radi se o posrednicima između historičara i prošlosti, pa otuda i potreba đa se bliže priđe njihovom prom atranju. ^ i s i o r i j.ski im tri .su tekstovi, predm eti ili činjenice koji pružaju saznaniato proslosti.p^oznaLo ie da tekstovi t bredm eti historusio izvori, ali ie to manie noznato m činjenice. N nr. činjenica đa i danas na ' teritonjiTirčkig~rAi.oaru}e ima naziva m iesta stovensknu non'ieicia~govori ' ga su ncKaa i u ove Kraieve dopirali Sloveni. Ili, činjenica da se na Gos^ošvetskom polju o drža\S o obred ustoTičanjaZkoniSkih voivodi l u određenoj formi nrura Historičaru podatke o starom slovenskom d ru štvu i -----uređenju. ^ ~~7 jž ^ v r i j e m e formutisanja iiktnrijgL-^« mpiodoingije u hi.storijske izvore su se računali samo tekstovi, što je bila posljedica veom a uskog inter' esovanja za historiju političkih događaja k ao i R srazrađenosti m etoda istraživanja. Tada š» historičari radili isključivo na osnovu tekstova. I mnogo kasniju, krajem 19. stolječa, poznati francuski historičar Šari Sen­ jobos, Jedan od teoretičara poriiivisUčke m etodologije, tvrdio je đa se »historija pravi pomoću dokum enata«. K asnije .su se, pod uticajem ..aju.heoiogldh nalaza i rezultata u proučavanju prahistorije. i predm eti počeli. računali u historijske izvore. iPbd njima' su se p o d r^ u tn ijev ali: oruđa i oružja, umjetnički spom enici i građevine, te ostaci ljudskih skeleta iz prahistorijskog perioda i uopšte tragovi ljudskog djelovanja u prirodnoj sredini. Tek u najnovije vrijem e je pojam historijskih izvora proširen i na činjenice. U posljednje vrijem e una i pokušaja da se. u historijske izvore uvrste i podaci o ljudskoj prirodi i prirodnoj sredini, kao i historijska znanja koja omogućavaju da se razum iju đrugt izvori. O vako širok pojam historijskih izvora za koji se upotrebljava naziv »izvori historijskog saz­ nanja« nije metodološki opravdan. Ovo zbog toga Sto se tim e potencira biološka sirana čovjekovog bića koja je irvan str/arnog interesa historije, te Sto se u izvore računaju i znanja dobijena iz irvora. i^ ič h ts ird u ic iia historj|s td h m rera Pošto izv'ori obuhvaćaju veliki broj veom a različitih elem enata: od kamene sjekire do djela m oderne arh itek tu re, i od srednjovjekovne, hronike do sveščiće nekog đaka, to se veom a rano osjetila po treb a da se izvrši njihova klasifikacija. U činjen je čitav niz ozbiljnih pokušaja podjele sa raznih stanovišta, ođ onih form aiisiičkog karaktera (npr. po m aterijalu 61

tii obliku i si.) pa do veoma suptilnih pristupa: Žan Mobijon, J. Lefevr, K. Erslev, B. Bauer, P. Kirn. E. Berhaim , Jo han Ornj/e.n. Bbgo G rafenauer, M irjana G ros, B ranislatrĐ m dev'itd^ d Drojzenu sav historiislo m aterijaL predstavlja »nreostatke« prošlosti, tfok .su ra niega izvon uži poiarnTKaš: hije su pod nislori/skim izvorima podrazumijevani svt »preostacf«, a to shvatanje vlada i danas, K im u izvori su tekstovi, prpdmpii i činjenice iz kojih se saznaje prošlo-sTTa pn B eidiajm uizvori se diiele na preostatke i tradiciju.. B a u e o a z l i k u ^ u širem i užem smislu, a Erstcv dijeti jzvore na prim araeT lekinnferne: iTOBO G rafen au erjji svom udžbeniku historijske metodologije »Struktura in tehnika zgS jovinike vcde« sm atra da je jedino opravdana podjela izvora sa ašjKikta kritike, dajući dvije podiele: 1 . na izvore prve ruke tj. neposredna* svjedočanstva i izvore druge rukfe ti. posredna, rad ip ijir ~ -----"PitanjemdH&tofijskihJzv o ra podrobno se bavio i B-SurđsMr-On TOd ^bisiorijskim-dzvoijma podrazum ijeva »izvore pozitivnog Saznanja u hisVoriografiji« koii obinivaTaTu: m aten jaLjiom oćnih tiistorijskjlT dl^i'^ina i tt&rjiaj o prirodnoj osnovi historijskog zbivanja. Dijeli ih na: izvore fbg'žaznanja, iiistorijske izvore i historijske izvore u užem smislu. iistorijski izvori u tižem sm islu su: oni koji tehmCKim sredstvima daju jnrogm TgltkuTfgtO T^m m agnctofonitesnim ci i si.), zatini p r e ^ t a č i l ^ ' [heološki i etnografski m a te n jal, tekovine), spom enici i akta (arhivski m atenlial), sv j^ o č a n stv a fpisana, usmena i likovna neposrednih ka), tra dičija (plsana,_usmena iTiian^ l t a r o a f i a tradicija 1 1 trg|>gvi , čflla 2kQirL ctnoffaM com 7 l^ ig k om f d n ifjom m aterijalu, tragovi na — • Jedino opravdano polazište u podjeli izvora jeste njihot'a vrijednost za istraživanje. Sa gledišta kritike tzvora ova podjela ne vodi računa o karakterističnim obUježjima koje pruža sama suština izvora, već iste unosi izvana. M edutiih, iako ova podjela im a manjkavostJ (isti izvori se mogu računati u razn d grupe), ona je praktički daleko korisnija od OBiii jiodjela koje siUogički dbsljeđtiiije. aspektg kritike izvori se m ogu podijeliti na više načina i to: p rem a odnosu na događaje ili p roee.se o kojima govore na izvore iprvog j z v o r e d n tgog reda; - — prem a odnos« izvora_pisrna_ istraživača na prim am e i sekun­ d arne; ......... @ p re m a saznajnoj vrijednosti na ostatke iMrsdtdju; ^ ;p r e m a sadržini na izvore za historiju privTeđe. prava, društva, umje tn o sX religije itd.

4.2.1. Izvon prvog i drugog reda prvog i drugog reda može se nrim ijeniti n.a iHeheJ i to nriie sve ga na one ko ii su nastali _ predmeta~ 7T!raietijafnttr{žt'o ra)' ova podjela se m ože prim ijeniti sam o izuzetno. Osnovno polazište je o d n o s izvora prem a događaju o kom e govori. Izi'ori prvog reda (odnosna 62

izvori nrvc ruke) su ()ni izvori za koje sc m ože utvrditi da su imaii ncpos'T e d an d o d irsa d o g a3 ijim a 'o kojim a govord, dok svi o stali spadaju u iz. T o re drugog reda, u ^ v ari. svaki izvor, uTcuIikonmjerHarSjertta iziniSljtsrma . govori 0 stvarima koje sc u krajnjoj liriji zasnivaju na nekom izvoru prvog reda. U suštiiti se pitanje svodi na to da li je izm eđu izvora i događaja biio kalcvih-jiosrednika ili nije. AKod izvora prvog reda, koji već po d e finiciji im aju neposredan d ledu historiisidm izvorim a ima i lakvit lo ii govore nA osnp\iulPig© fi^ 4 f i . . a i ^ l u s t S i |^ 1 z w 5 kpE5 sačuvan. To .siLsek^unđarni izvon.T lazuM titvole da SIĆ vnžironlm ajji..sas^ g5^^-tš^aŽ^van^u"i^EO o n L k o ir ledini govore B- hekom. ijavi (prm iarni izvo ri). Qva podjela je veom a dragocjena jer _ 3 5 = ^ v č č £ Ia z iilta ižntcauTzvora t lileraturdl) Fo detinict|i 5i tipr. u {|i.stbr!jske izvoTeTpađala i đ J e lF h isfo rlS a ra Ič o ja ^ v o re o nekom razdoblju dalje prošlosti, a napisana su na osnovu izvora koji su sačuvani i pristupačni drugima. M eđutim , jasno je da istraživanja m oraju biu zas novana na izvorima, a;ne na ovakvim historijskim djelim a, pa.sajpjftaitt.his torijskoj term inologiji i nc nazivaju izvorima već lite r a tu r O jtj^ H ^ ^ a i sekundarnilijzvora kbji se ne računaju u literaturu, već u smislu riječi. Npr. srednjovjekovna historijska djela k o ia * )iS ^ ^ ja s ta v

uključuju neki drugi slariji spis. Suština cijele ove podjele je u iorne.što jedna vijest _ina i koliko puta ponovljena ne đobija nišid u vrijednosii.'

VfUCđUOSl 23 /iKtOr/fSkO Saxnan|e inia sam o pr^ T v n r iz koga su svi osiaii ^crpili obavještenja. Događa, se da izvor koji je Jugo sm atran za prim aran ^ s ta n e 's e k u n d a ra n jer se otkrilo đa je iskorišćavao vijesti nekog starijeg izvora. Sam o prim arni izvor ti historijskom istraživanju mOžc biti dokaz. Z a to se u^pralcjtičnom radu m oraju strogo odvajati izvori ođ literafurc koja s p a d a ^ ^ f e tin d a r n c izvore. Literatura se u historijskim djelima navodi z b ^ ^ ^ ^ p v r š n i h dopunskih objašnjenja, zbog zauzim anja slava i s u p r o ts ts f ^ ^ ^ ^ M lih i mišljenjim a ili objašnjenjim a i slično, ali ne i kao dokaz. « i tradicija

Podjela na o statk e i tradiciju je u m etodskom p ogledu najvažni a. iako je neki historičari osporavaju. Žasniva se n a činjentci da su neki zvori svjedočanstva p o volji svojih autora, a da su drugi nastali uzgred lo kao sastavni dio historijskog zbivanja o kom e govore. l 2a/ari-kQji su nastpli iz_ nam jere da pruže, obavješte-nj« spadajir-u—t ^ iciju. dok oni kojj s r e ^ t ^ a j u .svjedočanstva sam im tim što su o stali sačuvan i s p d aju u os=^ iaUžg^U o statk e spada više vrsta izvora, medu kojim a-k »»»tit-t broj pisanih J z v o i^ tek sto v a).* l u spađajuisve a n ien ic e koie slu fc kao izvori, zatim TaSičali. Obredi itd. N atpis na nekom ecipaukom hram u U kom e se proslavlja' vladar "koji ga je podigao svrstava se u tradiciju, a sam hram je os­ tatak. Jedan isti izvor m ože, i to je dosta čest siučm, spadati i u ostatke i u tradiciju, zavisno o d tačke gledišta. Jedna krajiška m uslim anska epska pjesm a (npr. o M uji i H alilu) spada u tradiciju utoliko Sta svjesno teži da proslavi te ličnosti i opjeva njihove borbe. Ista ta pjesm a, nastala kao rezultat kulturnog stanja svoga vrem ena, kao svjetfočaiBtvo o jednom ukusu, kao ogledalo u kom e se ođslikavaju ideali jedne sredine, spada u ostatke. ■ a d i ^ o buhvatat usm enu tradig i ^ J n u t o v j ^ c r i d e . pj ng-^eSealSgjie). pisanu trad H tiil 5 M J [ g i j C ^ ^ t o r i j e g r a a o i^ i~ a r3 a v a / p t n ^ r i j e , n tr ' - Dublidsnini-fteTtg!. nnvm s. TZV. »crvene«, »plave«. »b{jele«.T j itici-vl a d a r ^ t g r ^ pism a narm jentena tavam fi itd V.l ikatmu— 1 (Koinpozicije hisinrifšlco e s a đ r ž a p ° ^ taci su-H gpolikiii i-raznovrsmiV ^ t r a d i c i j e . Q ni obuhvataju: arhitektonske spnm e.aiker-ecudaJ“esne ostatke i sL). ^ ; a tim društvene o statk e fnhičaje, obrede, institucije, ičzik. ličn® •-ppngr»fe4fa-J-driiga im ean itd ), pi'innn.n£latkp A ^tkonC. akta. pOVCRe, ^ prepisku, vapiBnilc«, renir.Hr., ra f lu n ^ p riz n a n ic e | irt )

U procesu j|s(E^yanja-x»stacj. i t r a đ i c i j a T u ^ različit pristup i različit k r i t i c i postupak istraživača. IzvoTri'riz grupe tradicija daju povezanu sliku događaja koju je oblikovao sam autor. U tom e je prednost tradicije nad ostacim a koji su, 64

po pravilu, nepovezani m eđu sobom . y radicija^ nr p»sre.dnn {.nvari n zbivanjima, đok iz ostataka tek historičar izvlači oodatke i to n nnni mieri - u kojoj je sam sposOPatrdTih o tk EgfiTBaTžbog toga izvori, koji spadaju u ostatke, po pravilu, ne m ogu da obm anjuju, Sto sa tradicijom nije slučaj. rdavni napor historičara kada koristi izvore koji sp adaju u trad iciju se sastoji u k ritic i. u otkrivanju saznanja koliko je izvor mogao ili koliko je htio đa pruži istinitu sliku zhivania. Kod o.staiaka se glavni n an o r sastoji u tome da se izvor iskoristi tj. da se upotrijebi kao sviedo&instvo. Bilo jc ' potrebno da se historijska m etodologija razvije i usavrši da bi se ostaci u većoj mjeri iskoristili kao historijski izvori. D anas se pouzdano može reći đa ostaci u radu historičara imaju 'jirednost nad tradicijom . U starijoj literaturi, naročito francuskoj, ova podjela im ala je drugi naziv. O no Sto odgovara tradiciji nazivalo se narativnim , a o n o Sto odgovara ostacim a dokumentarnim izvorima. 4.14. Izvori po sadržini po sadržini ftij. po oblastim a historiie za frodteli iaikeVje čisto praktične prirode? O nafituži za to dft’T o.u koie pruž ^ nepreglednom moru, tzvora za razne periode h istorije iždvoie vrste izvora notedine oblasti nistorušice znanosti! Nisu sve vrste izvora 'pođjH lnako važne u svim razdobljim a. Npr. savrem eno doba će m alo ko obrađivati po materijalnim ostacim a posto im a na raspolaganju veoma brojnu i raznovrsnu pisanu izvornu aruivsku građu. Ili, jedna m edalja iz 15. stoljeća je u svakom pogledu veoma interesantan izvor; njen natpis može govoriti o nekoj ličnosti, o događaju povodom koga je iskovana, a da o tom e svemu nc znamo ništa iz drugih tzvora. U 19. sltdjeću se, pak. ptaklično ne može desiti da m edaija govori o nečemu Std se sa druge strang ne bi moglo saznati. Ali, ona ostaje izvor za h istorija um jetnosti, dakle samo za jednu određenu granu historije. Ili drugi p n rn jer. Povelja Kulina bana je izvor za čitavu bosansku historiju 12 . stoiieća: za historiju prava, društvenog uređenja, privrede itd. Jedna povelja ili zakon iz druge polovine 19. stoljeća već im a nsupoređivo m anji značaj, za njih će biti zainteresovana samo neka grana pravne historije, š to se> vise bližimo , našem vrem enu broj izvora naglo raste, a uporedo s tim raste i po treb a da se izdvajaju i posebno tretiraju izvori za pojedina područja historijske znanosti. Glavne grupe čine izvori za historiju privrede, prava, društva, umjetnosti, crkve, za ratnu historiju iiđ. 4 J . Vrste hlstorijskift izvora Historijska m etodologija m ora vodili računa i g najvažnijim iz­ vorima za pojedine hisiorijske epohe. A razne vrste iz v o ra ^ a ž e i različit pristup od strane historičara i često specifičan kritički p o stu p ak , sud­ jelovanje raznih pomoćnih disciplina itd. Sa tehničke stran e gledano razne vrste irvora sc nalaze u različitim ustanovam a gdje im aju svoje popise i obavještajna sredstva. Z bog svega toga historičar m ora bili dobro upoznat sa glavnim vrstama irvora, a to je m oguće samo u globalu, uglav65

nom zbog velikog broja •izv o ra T različitosti njihovih problem a u pojedinim periodim a, b e ia l njji i potpuniji pregled vrsta izvora mogu pružit! posebne m etodologi c (antičke, srednjovjekovne, m oderne his­ torije i si.) Polazeći od najnovije historije ka. svp dnhljnj p ro šlosti prao se srećemo, ša izvoriirTa nastalim m o d e r n i tehnikom bilježenja. Ove vrste im ir a su se pojavile tek u posljednjim deccnijam a a u budućnosti će ■dobija.ti sve veći značaj. T n s ir fninnrafije, rilmovi, fnnogram i. magnelofonsk e i video Irake najrazličinijh vrsta i sl. Njihova upotreba je sve masovnija u m nogim oblastim a života. Odlikuju sc tim elšto mehanički vjerno bilježe tonsku ili vizuelnu siranu zbivanja, iti obje istovremeno. Kod njih predm et historijske kritike nisu sami rezultati bilježenja {mada su falsifikovanja mogu&i), već izbor onoga što je biJježeno. Jer, ovakvi iz­ vori su nastali po svje.SP.om izboru autora u kome su mogle da đodu đo izražaja različite tendencije. Oni su i fragm entarni. Bilježe se krupni događaji, govori, diskusije na sastancim a itd. Tonski i foto zapisi (biljeSke) su već do sada u viSe slučajeva imale ulogu dokaznog materijala, pa su u tom sm i^ u naročito interesantni za historiju. Ove vrste izvora se čuvaju u arhivim a koji ih na poseban način evidentiraju t stavljaju na raspolaganje korisnicim a. 't

4.3.1. P o v e lje i akta

■ i

NajznaCajitiji po svojoj ulozi u historijskom istraživanju su izvori nastali iz raznovrsnih poslovnih odnosa. T e vrste izvora i danas preovlađuju, n ajbrojngi su a m ogu se pratili sve đo veoma daleke prošlosti. Najglavnije su dvije vrste: povelje i akta. Obie vrste predstavljaju pismena sv}edočan.stva pgslovneUli pravne sadržine. nastala tokom djelovanja us^ lanova ili p o ied fn a c a T ^ u a lje se oankuju tim e što su sastavljene u rišcm anje ođređerioi form i, i sto stt, po pravilu, nastajale pbieđjnačno. ---------•- •koji je =- bio povod-• njihovom -----ržeći u sebi sve elem ente e sadrŽ obavljenog posla jjo sta n k u . A k ta su. m eđutim , sastavljana__________ u slobodnijim formama tu toku viem eua^tJ iu u n t su postale veom aa'raznolikc) raznolike) t nastajala su združeno združt u većem broju povddom istog posta. Svaka povelja je u izv/jesnom smislu indlvidualnosl, a akt sam o sastavni dio fascikla. Povelja se može razumjeti sam a za sebe, a ak t tek u zajednici .sa ostalim a. HronoloŠki posm atrano povelje i ak ta se sm jenjuju. Do 16. stoljeća je suvereno vladala povelja (m ada je bilo i ak ata) a od lađa povelje, usljed kom plikovanosti poslova i razvitka adm inistrativne prakse, ustupaju m jesto aktima. U novije vrijeme povelje su dobile izvjesnu paradnu ulogu (razne diplome), đok su akta p o tp u n o preovladala. D ok se za 16. stoljeće jo,Š mogao utvrditi izvjestan Droj tipova i formi akata, za docnija vrem ena jc to postalo sasvim ostatke, njihova sigtuno.si i Pošto su nastali u cjelini uzevši, ne obm anjuju niti iskrivljuju slinu. ,Od svih i izvori daju najviše podataka. Sa. ■aspekta kn tik e kočT najvažnije pita n ie autentičnosti, koja se ,jim d u je veom a ^ la ž e m m i iznijansiranim p o stu p d m a istraživača.

66

I

I

-Utvrđivanjem aiutemiCnosii povelja na osnovu pisma i form e bavi sc— i-posebna prtmoćn« historijska disciplina koja se naziva - diplom atika. K od ispitivanja aulentičnćsti akata m anje pažnje se posvećuje analizi form e, a više uzajamnom odnosu između jrojcdinih akata. K ako i u obavljanju poslova ponekad postoji težnja d a se stvari iz raznih interesa nctačnu prikažu, moguće je d l autenlićnc povelje ili akti sadrže neistinite podatke. Z ato je ^ r a d u sa ovlom vrstom izvora v e n m n jvažnjt i u n u tra šn ja kritika J ( 0|a ispituje istinitost iskaza. ^traia vrsta- sR gjjnopoliličkai upravna, vojna, suđsk® nnanstiskaJtd. NekeTbd ovih vrsia postavliaiu o ^ e b n e ptObleine. Stui?" 'T ^ lip ljn o p o litič k ill se, naročito za starija vrernena, m ora voditi računa 0 tom e da se prepisjca vodila dvostruko, po jednom kanalu za koji s e vjerovalo đa može d^ći u nepoželjne ruke, i pO drugom strogo tajnom . Podaci su se u takvim slučajevim a veom a razlikovali. Sasvim osobitu opreznost i kritičnoši zahljevaju, zbog svoje prirode, špijunski i koni'identski izvještaji. Kl>d sudskih akata se, pal^ m dra pazili Sta je od raznih iskaza svjedoka već na sam om sudu odbačeno kad sum njivo i nepouzdano itd. I ; • U toku poslovrUh odnosa nastaju i raznovrsni registri koji se u raz­ vijenijim državama vode ođ 16. stoljeća. T o su posebne knjige u kojirna su sukcesivno unoSeni j podaci određene vrste: o porezim a, o izdatim uputstvjma ili nartedbama, dodjeljenim zerhljtštim a, prihodim a i rashodim a itd. PositjJi bezbroj vrsta ovakvih prdtokola. O vdje spadaju i zakoni i z^konodavisi tekstovi koji su sačuvani u dosta pouzdanim lekstovijma, ali se ko(| njih postavlja pitanje u kojoj su m jeri bili poštivani 1ožitvo(|voreni. t ^

i

I'

4.5.1 A nali i hronike

Historiografski? izvori postoje u svim vreiitonima.v Ijudske prošlosti. V ec ie sta n vijek im ao svoje velike h is | značajna djela. Psihojoski korijeni pojave historijskih djt * želji da se djelovanje ljudi spast ođ zaborava, k ao i iz potr< prošlost. Stari vijek je dao i osnovne form e historijskog p: su se održale i kroz d je li srednji vijek. N pr. zvanične liste vrši funkcija, vodene iz godine u godinu i dopunjavane .d isg a đ a jim a jra to v i, epidem ije, prirodne poJave'T«L),7p ^ g ^ | U k j e z g m - d z kojcp su se razvili anali. IJ n jima je izlaganje nepovezano, a o n jen ice se »nižu hronoloSktm redom . Kasnije se naziv anali upotreblfavao i za hisj£idj£k»-djel 2L4žaiemnih p i s a c a j z legendi, ptesam a i m itova se razvila” ' ximga vrsta historijskih djela tzv? »histofijc« u užem šinišnr njeci kojeTu .^ t aoci p rim ali kan književna djela. U njim a je sve bilo potčm jeno u m jet­ ničkoj formi osim zahtjeva da sc iznosi istina. Ova, djela su bila prožeta -I2lPrikom. Pored ,analaJj*tiisiorua«..sve d o našee vrem ena su se održaJe i ^ J J o g ra iip jncoiim a jc kazivanje usrodsređeno oko n e k e ls ta k ith te llčnm ti. U antiCkittrTlTSfBjbiž^ekovniin fnografljarha više su p risu tn e uimefflKRe'” težnje nego kritičnost. J U srednjem vijeku su neke o d tri nazna& ne osnovne f o r m ^ ohile izvjcsnejasobenosti. T ako 67

uk iju tu ju neki drugi slariji spis. Suština cijele ove podjele je u lo rn e ito jedna vijest nta; koliko puta ponovljena ne đobija niSid u vrijednosii,"

VfllCđnOSl Zžifiisiorifsfeo sayjiafl|e ima sam o prvi izvor iz koga su svi osiaii .crp ili obavjeSifenja, Događa, se da irvor koji je dugo sm atran za prim aran postaneT ekiniđaran jer se otkrilo da je i-skorišćavao vijesti nekog starijeg izvora. Sam o p rin tarhi izvor ti historijskom istraživanju mOže biti dokaz. Z ato se u„praktiCnom radu m oraju strogo odvajati izvori od literafurc koja spada ndarnc izvore. Literatura se u historijskim djelima navodi zl jrsnih dopunskih objaSnjenja, zbog zauzim anja stava i suprotst; n itn mišljenjim a ili objašnjenjim a i slično, ali ne i kao dokaz. S 7 i tradicija

\j

‘ i’

r-

Podjela na o statke i tradiciju je u m etodskom najvažni a, iako je neki historičari osporavaju. Zasniva asniva se na činjenici čin da su neki zvori svjedočanstva p o volji svojih autora, a đa su drugi nastali uzgred lO . nastj!di kao sastavni dio historijskog zbivanja o kom e govore., _____________ iju: iz nam jere da pruže. predstavljaju svjedož^pova sam im 'tim rio 'i a i t e A f o statk e spada viSe vrsta iTvom, medu knjima-je veliki h roj pisanih izvora {tetetova). T u soađajui sve činienice koje slu fe kao izvori, zatim Dređi itđ. N atpis na nekom egipatskom hram u U kom e se proslavlja vladar koji ga je podigao svrstava se u tradiciju, a sam hram :e oslatak. Jedan isti izvor m ože, i to je dosta čest slučm, spadati i u o sta t te i u tradiciju, zavisno o d tačke gledišta. Jedna krajiška m uslim anska epska pjesm a (npr. o MuJi i H alilu) spada u tradiciju utoliko Sto, svjesno teži da proslavi te ličnosti i opjeva njihove borbe. Ista ta pjesm a, nastala kao rezultat kulturnog stanja svoga vrem ena, kao svjerJočaiEtvo o jednom ukusu, kao ogledalo u kom e se ođslikavaju ideali jedne spedine, spada u ostatke. !jYadidia obuhvata: usm enu tradiciju rm ilovt| »eg^fjde. pjesm e his-, h isto riie g t ^ o i r a i ^ A v a V r n uh ijčisn k n-fteT ^ ^ ^

i

granje, itiir);— »crvene«. >>Đtave«r»bIjele-T T t i" i7 jn ^ ^

r> firfa^/TiojpdE 5ri jvlFi"*?!! tiada| p'n .se srećem o sa izvorima nastalim m odernom jp.hniknm bilježenja. Ove vrste iz\'ora su se pojavile tek u posljednjim deccnijama a ii hiifl!ićnn.sii će _ d ab ijati sve veći značaj. Tn sir foinnrafijp, filmovi, fnnngrami. tngpn elo io n ik e i video Irake najrazličitijjh vrsta i sl. Njihova upotreba je sve m asovnija u m nogim oblastim a života. Odlikuju sc tim eišto mehanički vjerno bilježe tonsku ili vizuelnu siranu zbivanja, ili objfe istovremeno. Kod njih predm et historijske kritike nisu sami rezultati bilježenja (mada su falsifikovanja m oguća), već izbor onoga što je biJježeno. Jer, ovakvi iz­ vori su nastali po svjesnom izboru autora u kome su mogle da dodu do izražaja različite tendencije. O ni su i fragm entarni. Bilježe se krupni događaji, govori, diskusije na .sastancima itd. Tonski i foto zapisi (blijeske) su već dp sada u viSe slučajeva imale ulogu dokaznog materijala, pa su u tom sm p lu naročito interesantni za historiju. Ove vrste izvora se čuvaju u arhivim a koji ih na poseban način evidentiraju i stavljaju na raspolaganje korisnicim a. 4.3.1. P o v e lje i akta

,

,

Najznačajniji po svojoj ulozi u historijskom istraživanju su izvori nastali iz raznovrsnih poslovnih odnosa. T e vrste izvora i danas preovlađuju, n ajbrojngi su a m ogu se p ratiti sve đo veoma daleke prošlosti. Najglavnije su dvije vrste: povelje i akta. O bie vrste Dredstavliaiu pismena sviedočan.stva pgslnvne ili pmviiiejiadržinft. nastala trtkom dieiovania us­ tanova ili poiedfnacaT^B k eije se odiikuju tim e što su sastavljene u vižcm anje odrederioj f o r in if i sto su, po pravilu, nastajale pojedinačno, sadržeći u sebi sve elem ente obavljenog posla koji je bio povod njihovom ?^ t a n k u. A k ta su. m eđutim , sastavljana u .slobodnijim formama fu toku vTenteuarttJ fuiti'i^ su postale veom a raznolike) i nastajala su združeno u većem broju povddom istog posla. Svaka povelja je u izi/jesnom smislu individualnosl, a 'a k t sam o sastavni dio fascikla. Povelja se može razumjeti sam a za sebe, a ak t tek u zajednici .sa ostalim a. HronoloŠki posm atrano povelje i ak ta se sm jenjuju. Do 16. stoljeća je suvereno vladala povelja (m ada je bilo i ak ata) a od lađa povelje, usljed kom plikovanosti poslova i razvitka adm inistrativne prakse, ustupaju m jesto aktima. U novije vrijeme povelje su dobile izvjesnu paradnu ulogu (razne diplome), đok su akta p o tp u n o preovladala. D ok se za 16. stoljeće još mogao utvrditi izvjestan broj tipova i formi akata, za docnija vrem ena jc to postalo sasvim nem oguće., I povelje i akta predstavljaju ostatke, njihova sigttrnosi i ^pogodnost ^ lusto n isk a istraživania ie veom a velika. Pošto su nastali u toku ooavijanja*poslova, ovi izvori, u cjelini uzevSi7 ne obm anjuju niti iskrivljuju istinu. .Od svih o.stataka ovi izvori daju najviše podataka. Sa. ■aspekta kritike kcm njih jc najvažaije p i t a n j e autentičnosti, koja se ^utvrđuje veom a j j o ž e niiTi-i ižnijansiranim p o s tu i^ m a i-straživaća.

66

1-

^I iivrđivan}em aiuteniiCnosti povelja na osnovu pisma i form e havi_s c J.nnsehna pomoćnaJiištoriiska aisciplina koja se naziva -d io lo m a tik a iJ Cod ispitivanja autenličndsti akata m anje pažnje se posvećuje analizi form e, a viSe uzajamnom odnosu između {»jedinih akata. Kako i u obavljanju poslova ponekad postoji težnja đ a se stvari iz raznih interesa nctaćno prikažu, moguće je d i autentične povelje ili akti sadrže neistinite podatke. Z ato je u radu sa ovpm vrstom »zvora venm a-jvažna i iiniitrajinja.kritikal . koja ispituje istinitost iskaza »ikaiT lm A vjšp vrsta- sDolinoDOliliCka. upravna, vojna, sudska, imansiiska itd. N čker 6d~dvnrvrsta postavljam p O ^ b n e fifoblenTe. T ^ 's ip ijn o p o litič k ili se, naročito za starija vrernena, m ora vodili računa 0 tom e da se prepisjca vodila dvostruko, po jednom kanalu za koji se vjerovalo da može d^ći u nepoželjne ruke, i { » drugom strogo tajnom . Podaci su se u takvim sluOtjevima veom a razlikovali. Sasvim osobitu opreznost i kritičnost zahljevaju, zbog svoje prirode, špijunski i konfidentski izvještaji. Kdd sudskih akata se, pak, m ora pazili šia je od raznih iskaza svjedoka već na sam om sudu odbačeno kao sum njivo i nepouzdano ild.

I

!

■

U toku poslovtUh odnosa nastaju i raznovrsni registri koji se u raz­ vijenijim državama vode od 16. stolječa. T o su {tosebne knjige u kojim a su sukcesivno unoSeiti i podaci određene vrste: o porezim a, o izdatim uputstvim a ili narbdbam a, dodjeljenim zerhljtštim a, prihodim a i rashodim a itd. Posit^ji bezbroj vrsta ovakvih protokola. O vdje spadaju i zakoni ]i zakonodavisi telditovi koji šu sačuvani u dosta poirzdanim tekstovima, ali se korj njih {»stavlja pitanje u kojoj su m jeri bili poštivani 1ožitvo|voreni, t d

I

f

%

4.3.1 A nali i hronike

Historiografski izvori postoje u svim v rem enim a| ljudske prošlosti. V e Sie sta n vijek im ao svoje velike značajna djela. Psiho oski korijeni ftojave historijskih želji da se djelovanje judi spast od zaborava, kao i iz {X prošlost. Stari vijek je d ao i osnovne form e historijskog ^ . . ^ su se održale i kroz cijeli srednji vijek. N pr. zvanične liste t ^ i l a č i javnih funkcija, vodene iz godine u godinu t dopunjavane { » d a a m Ž .o iVaiatm? - d o g ađajim a (ratovi, epidem ije, prirodne pojave~ltđ.),,p r ! ^ i i v i i i £ i c a ^ i ^ -12 kojcp su se-fazwili anali. IJ njima ic izlaganje nc{K ?veaŽ»tallm ieB ic£ss»nižu hronoloSktm redom . Kasnije se naziv anali upotrebljavao i za hisia d j& to -d k la -poiedttiih p isača?tz legendi, pjesam a i m ito ito se razvila dn iga vrsta hi.sinrijskfh djela tzv »historije« u užem slm siu njeći koje šu -ćiia o ri-jpri maU kan književna djela. U njim a je sve bilo potčm jeno u m jet­ ničkoj formi osim zahtjeva da se iznosi istina. Ova diela su bila prožeta reto rikom. Pored anala t »historija« sve d o našeg vrem ena su se održale i Jblogtafngjnčojim a jc kazivanje usrodsreden o oko n ek e lšta k n u te ličnosti. U antičkim T lr č d r tjo ^ e k iim tin r b io ^ ^ šu p risu tn e un^eintCRe" težnje nego kritičnost. J U srednjem vijeku su neke od tri naznačene osnovne fo rm c jlohile j 2vjcsne.xisobenošii. T ako jc n ž S ta ir7 n ^ filk a ~ R 0 |r|^ 67

p jjtjig sa analim a po hronnloškom načelu u izlaganju, nli je u njim a i/. Saoan e nove^ant^ a '■‘kvtr vcom a širo k-, tako da m noge sfcd n jo v jek o v n r J--- T ----------rfiv>wjwyjw.rvH,.T«|'

Jm inike Icžc da

budu »svietskc historiie«. Izlaganjem živoia sveiiielja i

m učenika u biografskoj formi nastaju hagiografijc, ii kojima čuda preovlađuju nad sivarnim životom junaka kojima je hagiografija, nam ijenjena. U doba hum anizm a nastaju nove forme historijskih radova, uglav­ nom po uzoru na antičke. Izražene umjeiniČKe i publicističke preokupacije znatno sm anjuju vrijednost humanističkih spisa kao his torijskih izvora. O ni kroničari koji jednostavno izlažu događaje su daleko konsniji nego učeni hum anisti kod kojih izvješiačcna forma prikriva blijedu i praznjikavu sadržinu. Historij.ski spisi iz ovog doba mogu daleko bolje da posluže kao izvor za vrijem e i sredinu u kojoj su nastali nego za o n o vrijem e koje opisuju. Ka.snije se to joS. više o sje ti. Tako se VoUerovn »Stoljeće Luja XIV« u historiji upotrebljava kao izvor za upoznavanje V olterovih političkih i drugih shvatanja, te kao izvor za doba pro.svijećenostt, ali ne t kao izvor za doba Luja XIV, Prateći dalji razvitak historijske znanosti prim jetno je opadanje inleresovanja za ove vrste historiografskih izvora, ali je knttka tih izvora vrem enom razrađivana, norm e i pravila kritike u historiiskai merndnlogUT su usavržavane; 0 tom e će bitt vise nječi u poglavlju posvećenom kritici.

1

■ 1^

4J.S. Autobiografski izvori V e o m \‘yažnu grupu historijskih izvora predstavljaju;autobiografsld izvori. P g st|O j^ e k o lik o osnovnih vrsta tih izvora koji se m eđusobno m anje ali svima je zajedničko to što su i po sadržini i po područJtU ^ ^ ^ ^ anja vezani za onu ličnost koja je tekst stvorila, i spadaju u tradiciju, jer su nastali :iz nam jere da p o k a ž u d o g a đ a j i . Osnovne vrste autobiografskih izvora su d n e v n ic i^ p fflp l^ ri i autobiografije. Autobiografeke elem ente sadržč m nogi d rit^ ? 1žvori, npr. putopisi, akta (naročito molbe) i predstavke), povelje itd. stepcrio (ne obavezno iz dana u ^an), Apojž dijelovi su zapisani neposredno ^hivanja koje opisujii T a zbivanja su, n® iekljiačin p^rana.sa-aulprom . po čemu se dnevijici ~raziikuiu od r a z n i h < ; { u ž h e n t h - s p i « ia k n j i i r n a j u naziv dnevrtika, »npr. IbrodsjSTfnevmik, dnevnik nekog vojnog Štaba, dnevnik rada raznih us­ tanova i sl.^gfavnom su dnevnici p t^ n i za ličnu upotrebu, ali i ; sadržati isključivo autobiogTafske cTemenRr"Mcrtietko se u njih unose iskltučivo aut '' pisma, novinski članci, prim jedbe na pročitanO'Stivo,‘'pfaTcttČhe prjbiiješke? i slično, u kojima—nt5Q ''šM fžani lični doživljaji autora. Jedan ođ najčuvenijih dnevnika »i D iarii«. mletačkog vlastelina T^pi< nekop obfcda i sl.). Najčešće se kazivanje autobiografskih, kao i historiografskih, izvora dopunjava i kontioliSe podacim a iz dokumenata. Dešava se, isto tako, đa naru autobiografski izvori ob ašnjavaju nastanak pojedinih akata ili drugih dokum enata. Npr. dokum enta usvojena na velikim sastancim a savezničkih lidera u drugom svjetskom ratu (u T eheranu, na Jaiti i dr.) veom a dobro osvjetljavaju memoari njihovih učesnika. Korištenje autobiografskih izvora jrostavlja t niz problem a. Na prvom mjestu je pitanje njihove autentičnosti. P oznato je da postoji ogroman broj falsifikovanih m em oara koje su napisali »pisci duhovikrijući se iza imena neke poznate i in teresan tn e ličnosti. Motivi njihovih prevara su različiti: od čisto kom ercijalnih do propagandističkih. Najčešće su žrtve falsifikata nirive ličnosti za koje se sm atra da su mogle znali neke tajne iz visoke državne politike. Poznat je slučaj sa »memoarima« sovjetskog diplom ate Litvinova, koji su navodno dospjeli đo Švedske gdje su i objavljeni, ali su za kratko vrijem e razotkriveni kao falsifikat. Falsifikovanih dnevnika i m em oara jc bilo i u ranijim vremenima-Z a to s e puna pažnja mora ob ratiti na okolnosti pod kojima (C tekst sačuvam kako je dospio u jam ost. da Ti ie pisan autoriavom rukom. da li trna izmjena i um etaka itd. Isto tako sasvim je izvjesno da su i u pro.?losii, 3 i danas, mernoato. pisali i pišu ljudi koje je na neki način 69

angažirao au to r; zbog nedostatka sopstvenog literarnog talenta ili vrem ena i sl. Jedne ođ najslavnijih m em oara ovog doba - britanskog državnika V insiona Č erčila priređivao je čithv štab stručnjaka na čelu sa oksforđskim profesorom D ikinom ,'m ada je i ČerCilovo učešće bilo vrlo veliko, Sto se vidi iz sam og teksta, a Sto nije uvijek slučaj. Z ato se u ovak­ vim .slučajevima, koji nisu rijf>ttri, ntvrđbi u -kolikoj mjeri je samo J ic e , čiji .&e_živQi opisuje učestvovalo u stvaranju memoara ili autobiografije (?a dnevnike ovo nije karakteristično, ali ima primjera i da je neko u im e drugoga vodio dnevnik). Ipak za autobiografske izvore najvažnija su pitanja koja postavlja unutrašnja kritika, a to je prije svega, zašto je napisan izvjestan autobiografski telcst? Najčešći povod su težnje au tora da o p ravdaju ili objasne svoju ulogu u zbivanjima. Pri tome, razum ije se, n ije u prvom redu težnja autora da se kaže:potpuna istina, već nastojanje da se sam a u to r prikaže u što povoljnijem svijetlu. N aročito su problem atični autobiografski tekstovi ličnosti potisnutih iz javnog života, koje se, obično u mem oarim a obračunavaju sa stvarnim ili ,, zam išljenim krivcim a za svoj neuspjeh? prikazujući svoju ulogu značaj­ nijom nego što je stvarno bila. Z ato se uzim a da su korisniji memoari nekih d ru g o razred n ih ličn o sti knje. sn bile d o b ro upućene u stvari ali nisj^ iw"'f!đ fn f|rafija H m jftlnjčkl »fponip 'lici Dostavljaju U -gg gled jU iritigkOE istraživanja islA /ahij^-vf kan i pkani iTvnri. I trn/l

njib ie važno utvrditi: vrijem e i m jesto nastanka, autora, istinitost stvari- « predstavljenih na j cdnom takvom Spomeniku itd. Ovdje se postavljaju i specifična pitanja u vezi .va formom i problem im a stila, čije ispitivanje traži posebnu stru čn o st.^ rn iičav anjcm m aterijalnih ostataka bavi sc a r­ heologija a um jetničkih djela historija um jetnosti. 4.3.7. Usmena tradicija po seb n u vrstu izvora čine usmeni izvori ili usmena tradicija. Jedni od^npBJsu^viže,. a d ru iti'm an ie ptmzdani. 'l'&kć se usm eno Kazivanje bcevica n dogadajttna--a--koiinia ‘ic_učestvovao skoro t.n e razltkujTIid iB£SfiaEa;^Usmcno kazivanje je, inaCcTneka vrsta improvizacije, pa otuda ima više mogućnosti đa sc napravi pogreška. Saznajtia vrijednost usmeno . iznijetih uspom ena i m em oara ie jednaka. Z ato ovakve iskaze, ili »izjave« učesnika, historičari koriste, naravno, sam o za najbližu prošlost. Takav je prim jer akcije na zapisivanju izjava učesnika u ooslobodilačkom ratu 1941-1945. Tim e je spašen od zaborava izvorni m aterijal od velike važnosti, jer se u ratnim usiovima srazm jerno m alo zapisivalo, naročito u uslovima ilegalnosti. M eđutim , u korištenju ove grade, i druge tzv. m e m ^ rs k e literature, potreban je veliki oprez. t D ruge, vrste usmenog^ kazivanja su daleko nenouzdanije. Takav jc

i

1

I

1

31

1

•|t)

li

lokalitcTiU spoinenik. V rlo su broine i popularne kod lakovjerne bablike. RalčeSće su to takozvane ettalogke feg»r.rte (od grčkog ai»iia - uzrekV. kod kojih neko ime, obiekat. nhrert i stiAnO včij« | T ako su npr. za opštu historiju starog vijeka veom a bitne studije: V. (f V. Stnive, D. P. K alistrov, Stara G rčka, Sarajevo 1959; N. A. Maškin, Is| to rija S ta ro g R im a , Beograđ|1978. itd. • ' Tja op štu historiju s r^ rije g vijeka to su studije; R Hiti, Istorija | A rapa, Sarajevo 1967; G . O strogorskt, Istorija Vizantije, Beograd 1959; I A D. Udaljcov, J. A. Kosm inski, O: L V anštajn, Istorija Prednjeg vijeka I? i| Beograd 1950; Skaskim, O. L. VajnŠtajn, Istorija srednjeg v ete, Beograd i 1952. itd. ' Z a opštu historiju novog vijeka značajne su studije: A. V. Jcfimov, Povijest "novoga vijeka 1789 - 1870, Z agreb 1947; V. -Popović, Istorija novoga vekau (l4 % -1 8 15), Beograd 1941; V. P. Poiem kin, Isiorija 76

f

!

'

;

.

'

.

;

diplomatije, I-II, Beograd 1945; H. Inaldžik, Osmansko carstvo. Beograd 1947; E. V. Tarle, Istorija novog veka, I-II, Beograd 1948. itd. Za historiju južnoslovenskih naroda za period do kraja 16. stoljeća veoma je značajna studija grupe a u to ra Istorija naroda Jugoslavije, I i U, Beograd - 21agreb 1953,15^50. Prva knjiga se odnosi na period do početka 16. stoljeća a druga od početica 16. do kraja 18. stoljeća. Za historiju BiH od značaja su djeia: S. Ćirkovič, Istorija srednjov­ jekovne bosanske države, Beograd 1964; V. Klaič, Povijest Bosne, Sarajevo 1990; H. Šabanović, Bosanski pa.šaluk 1959; H. Kreševljaković, Kapetanije u BiH, Sarajevo 1954; D. Kovačević - K ojićiTlradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo 1978; M. PYeiog, Povijest Bosne u doba osmanlijske viade, M I, Sarajevo (?); V. ĆoroVić, H isiorijtr" Bosne, I, Beograd, 1940; G rupa autora. K ulturna istorija ^ o sn e t H e r­ cegovine, Sarajevo 1955; Ć. Truhelka, H istorijska podloga agrarnog pitanja u Bosni, Sarajevo 1915; 7^*S ućeska, A jani (prilog izučavanju lo teln e vlasti u našim zemljama u vrijem e T uraka), Naučno društvo SRBiH, XX, Sarajevo 1965; A Babić, Iz istorije srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1972; H. Ćurić, Prilozi bosansko-hercegovačkoj isioriji XIX vijeka, Naučno društvo BiH 8, Sarajevo 1 ^ ^ ; A . H andžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo 1975; A Purivatra, Jugoslovpnska m us­ limanska organizacija u političkom životu Kraljevine Srba, H rvata i Slovenaca, Sarajevo 1977; i. HadŽibegović, Postanak radničke klase u BiH i njen razvoj do 1914, Sarajevo 1980; A Hađžirović, Sinđifcalm pokret u BiH 1918-1941, Beograd 1978. itd. Historijska djela ise mogu pružiti historičaru sve, što ie potrebno za saicupijanje bibliografskih podataka. Ovo i zbog toga zastariievaiu dosta brzo baš no p itan ju bibliografiie. ti"sadrže pftdaike ramo o radovima tcojt su o b p v iien tp rS ?T !5 ifo što je Ichjipa štam pana. ' “Tato 'ift obaveza au to ra da drugom izdaniu nekog diela navede bibliog‘ ^ u1arujjoin *nraBkgTigdatke za sve sto le u meamnremenu tzdato. Med eđutim , tm a p meta n kniirria se ne Sve-^lo"T ^ ^ o tre b n o u ~biraKtera. Nur. teana n isio rm o ih ne nio»e 4tf> je napisano n Tako bi bibliografija o Sarajevu sastavljena na T osnovu podatka iz opStih studija bosanske historije bila bil sasvim ncpot^ puna. Osim toga ima i talrvih pitanja koia nisu bila predm et historiiske fihrade pa se, razumljivo, za njih ne mogu pronaći podaci u objavljenim /eliki značaj za orikunliam e bibliografskih nhavještenia p n n ad a raznim ortštiin i soeciialm« enciklopedijam a. Sve veće enciklopedije Dored tc te ta u kome nružmii o snovna n baviebenta o nekom prcđrnetu navfKle i literaturu o jstom .P oŠ to su enciklopedije vrlo rirevledno sređene (abecednim ili azbučnim redom ), potrebna obavještenja se veoma lako nalaze. Npr. iza članka Sarajevo nalazi se pregled glavnih radova o Sarajevu. U velikim encikiojieđijama historiji se daje dosta mjesta tako da je podijeljena na određene vrem enske periode, a za svaki je posebno navedena literaturaLsiično ie i kod članalca koji obraduju ličnosti, oblasti, j g j i i t u c i i e B d ^ a r a v n o ! i ^ ^ ^ n d S D ^ S i j a ^ e 'l n o r a r o s ! m ''W ^ I 5 n a F (io o ljen i!^S 3 a^k a , dalje tragati za literaturom i tako stalno širiti spisak. 77

:ania jeste samo da pruži ono Slo bosanskoherćegot/ačku histori adkiopediia Jugoslavije » {zaaniu ijBKstKoprarsicop zavoda gotnne. separat za BiFTicrotovo-svi naiuai Imala s \o ie ^ " velike enciklopedije koje ntogu za opštu historiju da pruže podatke, kao i ova za našu historiju. Razumljivo, i enciklopedija kao i druga djela u pogledu pružene bibliografije zastarijevaju. {V^ n o pom oćno sredstvo za o b avještavanje' i oritentacija u ^ isiraZivahTu Cirte raznovrsne posebn^bibliografije. Ima jh više vrstarbiblio g rafiie poiedinih znanstvenika fizrađuju se i objavljuju povodom jubileja znanstvenika u zbornicim a Hi časopisim a i slične^ bibliografije pojedinih akadem ija zn an o sti, pojedinih časopisa - npr. u povodu gotliSnjtca iztaženja i sl. 5.3. Arhivi

- r p '^ r

/A

(3//^

/A rh iv i s n u sta n o v e k n ie evirfentirajn d .v a j.i sređuil) i omogUČavaiu

ijaem e-arhtvsfe© ,.^de. Razlikuju se od registrature itj. arhive) koie predstavljaju »žive arhive« ti. službe poiedinih organizacija organuacija (it stručnoj term inologiji - registrature ili im aoci‘arhivske građeVčiji je zadatak da čuvaju i sređuju dokum entaciju koja nastaje u njihovom poslovanju. Izm eđu registratuVft i-athiva postoji p rirodna veza: ono što je bilo u j e g t s t r a t u r i kao tekuća poslovna dokum entacija, nakon izvjesnog ______ vrem ena ' u arm v t postaie amivska1g[ grada inter^ ____________ esan tn a za tp to iif o r e . Poštovanje te veze zaživjelo je u 19. stoljeću i pos' talo osnovni p rincip arhivistike. D ok se ranije građa u arhivima sređivala po raznim , često form alnim i proizvoljnim načelim a (npr. po jezicima, hronoloSkom redu, p o teiitorijam a i m jestim a itd.) od 19. stoljeća im zahtjeva da arhivska građa u arhivim a bude sređena po utvrđenim k riterijim a i pravilim a. Najčešće je to tzv. princip provenijencije (porijek­ la) tj. isto o n ak o kako je bila sređena « registraturam a. To podrazumijeva da se arhivska građa n e m ože pri arhivističkoj obradi dijeliti i razbijati, već se m o raju pošto;vati organske g e lin e nastale u sam om radu registrature tj. u p ro cesu n astajanja dokum enata. t Skiin-SiVihiAhisa fla tislih n toku rada iedne re d s tra tnre. avd arhivski foncLie registralture. Z a razliku od arhivskog fonda koii predstavlja or~a n sk u j:jeUaw d asm ltirizjadarifidnejegisim iM -e. u arhivima postoje i aTivske zbirke koie predstavljaju skup d okum enata .šašta^ ien T i ri^ ta č k u c jelin tL jKl stran e arhivista ^^stručnth radnika arhiva). U bosanskoheicegovačkim a rhiviina_neaia-sačuvane-.sreditjovj£kovne građe u obliku p osebnih fondovskih cjelina već-sam a-p o je d in ačno nađenih, na razriim stran am a, povelja t drugih akata koje se udružuju u zbirke.^Poseban a r­ hivski fond m ože predstavljati i •'^^rtavština po jedinih ličnosti kad obuh­ vata spise n astale u njenom radu (korespondencija, službeni dokum em i, nacrti, radovi, dnevnici i si.) Fondovi najčešće nastajir fz reg istraiu ra državnih o r g a ^ . p riv re d n ih ftrganiy.acija. političkih i društvenih o r­ ganizacija i t d ^ o n e k a d su ovi fondovi veoma veliki (npr. Fond Z.ema[jst'.e

78

I I

I % -i

t vlade BiH u Arhivu f H Sarajevo) pa su još uTrijeme rada regisiralurc bili podijeljeni na razilr} serije ili odjeljenja. |Cietokupan sistem onhodenja sa arhivskom gradom (posloicCom i nnnm u nastaianiu) Čini arhivsku dieiatnost. O sn o ^ njenog stružnoc rada" [iruža' arhivistilca irao* veoma . ■ disciplina, z . s. pruža arnmstuca Kao« veom a znacaina znanstvena a nPsioct rmslova su straOll raanici oarhiviroa - arhivisti^ Naša hosan.iE>hcrKtgovagka arhh'ska^^iatnošT ie vrlo mlada: prvi arRiv o snovan je 1947godine-TNa podruCju p iH ovu djelatnost obavlja (do rata 1992.) Arhiv ■^ii? Sarajevo - kao matična arhivska ustanova i osam regionalnih arhiva. Više riječi o arhivistici biče u okviru tretmana' pomoćnih historijskih znanosti, a za sada jc viažno upoznati se sa informativnim sredstvima u ar­ hivima koja SMod velikog značaja za istraživača. — ?Historičar. dakle, kada hoće da se korišti arhivskom -g ža ^ m u /fia n ^ en ešv rtisnffigra poznavati i izvjesne elem ente uređenja ičnačina f - radT»rfiiva kao U5tanhva"ćiju gradu koristi. U tonTnoHegu mU pružaju_^ ■--" ara^ en u oomoć zn^nslvenobaviestaina sredstva arhiva koia izramtju arhivisti PostojeTri v jšie lai^fiiršre^stava: sistematski pregledi fon d o!^ • riftventari t regm ri. 7 1 .... *'Igi.stem2 tski m e riedi fondova daiu Jiaiopštiie inform acije o sadržini jedne registrature, o d nosno itn a o c a ja rh b ^ e grade. Takvii pregledi iti-ra. ' predsuvliaiu u stvmT opstu Shemu strukture sudstvo t tu lene su grupe fondovaT naiopštife ctef popiLini fondovi poiedinih sudova čiiu arhivsku ^ d u tai arhiv posieduic. T ^ t i m je popisan svt.ki sud posebno s a punim na 7 ivom ..graničnim podinama iz kojih im k gradu i. najčešće, brojem tedinipeJM o r . Kotarsk L ? ^ j a t s i u sud Tuzla 1899-1943 fkutiia 18. imiiga 2 )r iO koliko je fond 'T iz g f in itd o n o s s se gaslovi, godine i količina d o k um enata za sinku {»jedinu seriju ili odjeljak.1Sistematski.pregl~ i pojedinotn p r e l e t u naja2Sji.j3ibtiQteci ^ m a j važntji je a b ć m ln t iazb u g h lf autorski katalog. O n se sastoji od karto n sk itrltžR ća jp ekafta m trai^iTm vnfiTTi u obliku kniigel kop za svaku Icniigu B atu ndrftziftnft poiiatkeTTo su u ogngvi isii "navode u bif bibliografiji: prezim e i- im e autora, nasiov Knpge, eveniuafiiu *~k u te k d ia T T u io n c ta km ica izdala. izxtgv:>e m|frgu7 fTiiimjit i/tisi..' -ja. broi stran a t priloga-S vi ti podaci se unose strogo uieanaćeno p t r .^određenim p rav ilim a Prezime i im-itani ctrngim alv»rwtnim rili azbučnim ) redom . AJ velikim bibliotelram a sc m jesto određuje nekad ne po prvom več po drugom , trećem , četvrtom ili petom slovu prezimena. Kođ jed ­ n ak ih prezim ena m jesto listića sc određuje po početnom ili sljedećim slovim a im ena. Z a k o risn iia jc važno da zna neka pravila fcatalogizacj/c đa bi se lakše i uspješnije m ogao služiti katalozim a./Anonim ne kniige iii spisi se d o n o se prem a naslovu, po početnom ili sljedfeim slovima naslova. o d pseudonim a se knjige s ta v lja ju ^ td pravo ime autora, a na mjestu gdje bi sto jao pseudomim -nalazi se »pm iti listić koji upućujg korisnika na pravo im e./flzuzetak je kod pseudonim a koji su poznatiji ođ imena npr. VoUer, M aksiin G orki i sl.). U slučaju da je kniign Jtapisalo više au to ra kaoLođredniaJiluŽi-im e-pivog-auiora. a kod im ena ostalih se nalazi u p utni listić koji upućuje na to ime. U p o r n i m brojnih uputnih li stić a dobar katafoe o tk ian ia m ogućnost gregke-JJL n asp.oraz«ma Icada ie korisniku po zn ato im e i naslov knjige koju traži. Veću teškoću izaziva za korisniku tzv. koletkivni autor. U posljednjih nekoliko decenija sc prakiikujc đa :urazni službeni spisi (koje baS historičari često ir a š o vode nc po naslovo (k a o što se radi sa anonim nim djelim a) već po ustanovi koja je spis b Jakv T a k o npr. Z ak on o univerzitetim a i visokim školam a Bosne i Hercegovine se nc stavlja na m jesto gdje su zakoni odnosno odrednice na slovo »Z '. već se stavlja na m jestu izdavača; N arodna .skupština BiH, Zakon o ...., ii gadrfi wilr» _ . __________ sc dodaju i drugi podaci: o sadržaju odredenogJzvnra: o lič n o m s t a v u i rinjmii k l r a ž i v a č a t praktičnih rarioga najbolje je đa se 231 svaku bibliografsku jedinicu oform i poseban bibliograJški listić na kom e se bilježe svi značajni podaci. ln a& , radna bibliografija je i pGssljeđnJa prilika da znanstvenik joS jednom provjeri mogućnost i oprav­ danost obrade izabrane tem e, prije nego s to pređe na najsloženijt i O tehnici .sređivanja prikupljenog suštinski najvažniji dio — •;nije. m aterijala biće rijeci nešto

■m

h

iI :i

)

i

II

S4

KJRrfflCA IZVORA

6.L PojĐoi i zadaci Prikupijanjem izvora i obavještenja tek su stvoreni pređusigvi za pravi znanstveni rad, X a j. rad se n ek a d ajjv o đ ia - n a „ j ^ ^ iti prepričanje izvoli j ijierain.re,.|ta i! nije bio.nikakav znanstveni ra3.] His'toržia se razvijala u znanost tek od kadfa ie nočela da traea o tom e da Ii su satirac. Term in KTlUka UutlCe od grcKoo gtagola »knnein« koji znaci izdvajati, odvajati i rasuđivati. , ^ jeanicid jc raznim obiiaslima duhovne aE!i7S0šii pa se otuda m nogo upotrebljava u svakodnevnom životu. V rto često se srećemo sa književnom, iikovnom, film skom i drugom kritikom , te kritikom nekoe postupica, netce osot>e i st. lu tom širokom značenju itie ć krntka kritika trao kao na om nhiiieiava lecinu hepativnu aktivnost: otkrtvanic riječ nerava lea n u n&pativnu slaDostt. n e d o sta ta k , m ana i nesa^/ržertosti tiudskžh dieja i sam ih ličnosti. Međutim, upotreba ovog term ina u stručnom jeziku historičara }e nežto đruKCija: kritiku izvora n e čini sam o traganje za falsifitetim a i neistm am a.

mjeri se historičar može o sio aiti na autgptičac izvore. \| Ukratko, ikritika izvara-inia -dviie vrste zadataka: prvo. kad nije sačuvah original lednog izvora fkao Sto le n ik o p is). da ii sačuvani 'iz w r predstavlja zaista o no za Sta se izdaie. i dnigo. kada ie to urađeno, da utvrdi đa It Sč onom e Sto izvori kažu (sadrže) gj_sm sm iie ije vjerovati vierovati i u kkoioi m ' govor na prvo pitanje daje kritika teksta (spoijaSnja kritika) a igdvor na drugo kritika iskaza (unutrašnja kritika), aritika). k ritik a teksta uzima u obzir pi'venstvenp formalne, a kritika iskaza sadržajne elem ente. U kritici teksta važnu ulogu igraju izvjesne posebne znanstvene discipline koje se nazivaju pom oćne historijske znanosti. 6.2. Falsifikat, Interpolacijs, zabluda Prije prelaska na obradu pojedinih m etodskih jsostupaka' koji sačin­ javaju sveobuhvatnu -k ritiku teksra, neophodno je ukazati na neke osobenosii terena kojim se historičar kreće, na zam ke koje ga staino prate u vid laži. obmana i zabluda. N aim e,frazitčiti motivi su navt^iU ljude da krivotvore historijske izvote. N ajčeićc je lo biia želja za m ateriialnom " koristi, tako rfa su nastala mnoga umjctničtca dieia. pisma nekih velikih ljudi i slično a sve tu radi olakoe sticaaja novca. M aterijalna korist je bila veoma čest motiv kod taiailiK ažajlia-t^elia koiim a su dodijeljena razna 85

prava ill_posiedi. Ćcslg J ^ ifik o v ^ n ijm v a c A ^ krajem 19. sioljcća ■pojavili su se na numlzmaliCKOm irzistu zfatnjci srpskih vladara kralja vlilutina i cara DuSana i izazvali senzaciju u numizmatičkim krugovima. Stručnjacim a nije bilo potrebno ni m nbgo vrem ena ni triiđa da utvrde da su u pitanju providni i nevjcSti falsifikati. Kovači lažnog novca su bili toliko nestručni da su čak na natpisu stavili riječ »perper«, naziv crnogorskog novca loga vrem ena, ne znajući da Je srednji vijek znao samo za riječ »perpera« (ženski rod). 1 (po red m aterijalne koristi na krivotvorenje pođstiče i niz čisto psiholoških motiva: želia za istiatniem . za uspjehom , za ostvarcmem političkih ciljeva, zatim rodoljubivi zanos it d .) Kod ovog zadnjeg motiva poznat" je prim jer CeSfcih Kraljevodvorskih t Zelenogorskih rukopisa, a u to ra izvje.vnog H anke i njegovog sarađnika. Ovi spjevbvi tobože iz 9. i 13. stoljeća, sm išljeni kao blistava slika parlijarhalnog i pavednog slovenskog đrlištva, puni historijskih podataka i vijesti o slovenskoj m itologiji, podijelili su češko društvo krajem 19. i (»ćeikora 20 stoljeća, do te m jere da se m edu zavađenim taborima i krv prolila. Spor se prenio u široke m ase, tjc je pitanje autentičnosti ovih rukopisa za njih postalo p itan je češke nacionalne časti. Tek nakon nekoliko decenija uporne b o rb e cijelog timh znanstvenika preoviadalo je uvjerenje, bar u pros•vijećenim krugovim a, da su u pitanju falsifikati. |Poliiigki falsifikati su tak o d e vrlo česta tKijava.t N pr. priznanja optuženih na procesima u vrijerne Staljinovih »čistki« itđ. ' Tu svem u ovom e za hisLoričaraJe-važtto _da .shvati da se u svijetu ■Veoma-nUTLOgO falsifiknvalorT ria-s& Jrialje-fakifikuje, te da na to obrati posebpu pažnju. Isto tako ■važnoJe.jrazlikov® rtaT siflkat Od neistinitog podatka u neknm .^izvoHh-4-5asvim .aulanllčni izvori sadrže neistiniie p ^ a tk s > jL d ru g e -s tra n &-mQgiiće je har u teortiiT dT fallifik a U ia d ižL išr tim te podatke. A ko je npr. jedan m anastir im ao povelju Karla Velikog kotom su m u d aro i'ani o d ređeni posjedi, a u toku vremena se povelja izgubiia pa ? T u m ^ a s i napravili o T.štinrZpnš]earima novu povelju ' predstavljapiSi je kaQ_xia_potiče od Karla Velikog, to je nTOSporho falsifikat. Ali ic isto tako neosp o rn o da su o tom slučaju podaci istin iti His~ .= * IU p nligho va žnu razliku. ' Naim e, u svakodncvnom go ru se najčešće falsifikatu suprotstavl|a~ongm al. štoTT zn an štv en o rtn eziku istoričara ne sinij^Tbiu sluCaj. Postoji_____ n pr. š r^ n jo v vT aćovna povelia kaQ.pfe.pis.ati-onaiakcLnijej3fjguiTl. ipak niie falsifikat. Ealšn ik a ta - je —su p ro tan autentičan izvor, a originalu kopija ii i p repis. Kada s e is p itu ie d a li ie neki Izvor sačuvan u orieinatu ui prepisu. “tim e se n e rješava pitanje auientićnosii, niti pitahje istinitosti podataka i vjerod o sto jn o sti koje taj izvor daje./O cjenjivanje vjerodostojnosti je /žad d atak Ti on ttik t k e izraza xl. yi.erjxdQ £tQ iatiJg3»U e.oti^ koie pruža istiniti.

86

1 I

i .

Pored pravih falsifikata postoje i izA/jesni pretazni oblici Icbd kojih /jfcjizvor kao cjeiinarautcntićan . ah sti neki ftiegw i dtieiovi izmijenjeni. T o su„___ tzv._______________________Ima laierpniaciih ■ primjera da sc u autcniicnoL T ^ nrigm ^ftfT ifovelT? fabriže nekotrkoTedSm teksta i da sc d o da nov tekst u k o i n e ^ nnr. dodaju imaocu p ^ l j e posjedi koiiti ntie bilo pn/QQitno povelii i koje ti stvari ntie dobio. T o le siučaj i kod povelia koie su~~ sačuvane u prfepiSu. a u Konm'a su čitavi pasusi ubacivani prilikonT prepisivanja, tntereghm an te prim ier m terpolacije koje jc vrSio lo m liccT Marnavić, bosanski, T i s g u ^ 17. stoljeću. O n jc autentič a n bosanske "povetje prevodio tia latinski T u njima m ijenjao s a i ^ im ena ličnosti J aojinia jim a . je.pavelfa bjla data i um jesto njih unosio imena svojih tobožnjih predaka Internoiaćiia može nastati i bez nam jere da seT51si|ikuje. nbr. kada korisnik aunteniičnog izvora na ivicama rukopisa Slježiili sVoje mimiedbe Uj dopune. A ko kasnile neki prepisivač tog rh kopisa takve bilieSkc prilikom nrenisivania unese u sam tekst nastaje faLsifikat. ^ Osim opasnosti koje dolaze od satnog izvora, postoji m ogućnost i da izvor bude ne§to[ drugo od onoga za Slo se izdaje, ili d a bude m anje ili viSe izmijenjen. Ovo pilanje ima i svoju drugu stranu*, mižijenia his­ toričara mogu biti hepravilna. a izvor sasvim u redu. U~prvom siucaju sč~ nedovolr zfiapfa a iu se radi o zabludam a. H istoričari slTu zabludi kada latsif’|cat upotrebtiavaiu kao I autentičan izvor, a isto tako i kada auioaličan izi» r sm au aiu falsiB ^;tornT* '— ĐeSavsTše (to jislo rič ari sm atraju je d a n izvor za neSto Sto on u stvari Rije. Npr. filozof E)ura DaniCić je u drugoj polovini 19. stoljeća našao jednu biografiju Save Nem anića u kojoj le na početku siajafo da je lo žitije »skazano D dm entijanom a spisano Teodosijem m onahom «. O n je bio uvjeren da jc to Savina biografija od D om entijana i tako je i izdao našlo /om: Život svfctoga Save o d E>otnenrijana, Bieograđ IS đ ). K asnije je , međii tim, naišao na dhige rukopise i o tk rio da je lo u st\/ari djelo m onaha Teođ jsija koje predstavlja vrlo slo b o d n u , preradu D om em ijanove biogr ifije Save Neisianjića. D aničič je, dakle, j ^ n o vrijem e bio u zablucji. Inačei zablude u pogledu opšteg karaktera j^ je d in ih izvora^su daleko m alobrojnije od zi&Iuđa o pojedinim posebniin pim njiiip,;l^ife.i|B često susrdiu, tako da s'( čitava historija naše znanosti u stvariSasiilffiilžOklanjaiiju određenih zabluda. 6.3. id itik a J v o ra i pom oćne historijske d isc ip lin e ^ Radi Sto potpunijeg i pravilnijeg shvatanja značaial i ^ ^ p i lza his­ torijsku znanost, ijeophođno je n/*ke njene osnovne zad alep azlo žiti na čitav niz posebnih zadataka. Naim e, ^rritika izvora m o ra ld a lKistoričaru omogući sljedeće: ’da-DOtnogac da se kod v35ričavgn ili rukopisa iednojg — izvorOelTonstruiSe tekst tak o T l a ^ đe što~l)IižrTW efSitF^Heme koii ie

izišyp-ižLautoubvr>iiiZ^cž??aa ~otKnjg)e^'inxižnntr~*atne^^ Icvarenja teksta, da o tn o g u a utvrdivanjg~'^m enaJ;.jfiB pi?^

jžQRozvQB kadaonojiiicJ/ričitgjaiffiderto »Lsamom tekstu.„đa omogući da sa.Qtkri|e_netK>7-nati autor nekog jžvgra, da otkmeu7a|atnnu ravknosi pOfeoimtLJatfira i' pnrijpJrln viigšt?)(oie se u niima nalaze itd.. ICao žio je već naznačeno nc javljaju se svi ti zadaci kod svakog izvora, niti kod svake vrste izvora. Najveće problem e stvaraju izvori iz perioda u kojima su iz­ vorna svjedoganstva rijč tto istart i srednji vijek), pa se i kritika u najvećoj' m jeri izoStrila u radu sa antiCkim i srednjovjekovnim izvorima. Naravno, načela izgrađena kroz rad na ovim izvorima važe i za one periode i vrste izvora u kojima se problem i javljaju u manje akutnom obliku, b tu d a se sve do danas z a d r^ io pravilo đa sc kritika izvora upoznale u radu sa srednjovjekovnim* izvorima, ier jednom savladana ona se d š lako i uspjeSno prim jenjivati i na izvore novijeg doba. Toga pravila ćem o se i mi pridržavati.^« a N a ć e & ji^ tu p c i iz kojih se sastoji kritika izvora sii dosta raznoliki i z a v is e i^ l^ ^ ^ ^ d a t k a koji se riegava.> i ^ u t i m , p o sto ig neki najopStiji principi yvaka kriiika izvor® Prvenstvenor @ l i ^ iz.v o r a T e lflitlg ite M iT O r e đ iv a in ir jip ^ ^ n sk oe izvora hisopiil£ 2ia_Lpiaieriial za

• ptsan|e,jVfs|E^^l$ata7ohlik dokumenta t pisma iltLlTlako i u pogledu mi■tj «uMiT kancelarijske ili literarne torme. nadlTi

1

i-i

žii

i|

Ii .iiS!

vamaritd.~) sa izvorjm a iz istog (ili približno istof>) vrem ei ei

teritonie. UkofilČQ.Jc-izKOiLaulpnttČait.J-.saćuvan u fotiia pisma oana.s .su U-tiajvećoj upojrebi pžsm T nastala iz grCkog altabeta koii se nadovezuic na nfeino starifi F eničan ar^aleo g rafiia proučava p ra k ­ tič n a pitanja poiedinih pisama. T ako postoji grčka pateogranta, tatinsita ^aleo g ran ja, ciruska palsografija itđ. Svako ptSHiio se vremenorn razvija i m ijenja tsfco da se noviji oblici veoma često znatno razlikuju ođ pn.'obilnih. Iz te činjenice nastaju i sas­ vim praktične teškoće. Npr. na osvnov« poznavanja današnje latinice i ćirilice mogu se bez teškoća čitati sam o čiriiički tekstovi iz 19. i 20. stoljeća i latinićki mlađi ođ 17. stoljeća. Z a ranije tekstove jc potrebna posebna jiriprema koja se sastoji u upoznavanju načina pisanja i povezivanja slava, razrješavanja skraćenica ild. Paleografija, dakle, u ^ ru '.c rv K IJo t;« ! ćiianju starih c l - i r l h npisam i c - j m -aj tkg f , 3 g |j V C O in a f a z l i Č i l a O đ prvom redu ru osposobljava današnjih. Medmiwi.,/a kritiku izvora je važniia g ena d r u p uloga: da na osnovu tKiđaiaka o evoluciii poiedinih vrsta piiam a. pisaćeg m aterijala. skraćenica i drugih elem enata pruži k riterije k o |t o m o g u ž v a ju da sc cKiredi vrijeme i mjesurriastanK:! ncKopTukopisa. vrijednost i .sigurnost lih kriterija nije uvijek jednaka, jci jc razvoj nekih pisama bio toliko đinam iran da svako stoljeće (pa i nekoliko decenija) ima svoje naročite odlike na osnovu kojih ,sc može procijeniti vrijem e postanka rukopisa. Talcav je .slučaj sa latinskim pismom, d o k sc ćirilica razvijala dosta sjKiro tako da po ost/binama pisma nism o u stanju da utvrdim o da li jc neki -

89

ru k o p is nastao u 14. ili 17. stoljeću. SliOno je i sa razvitkom pisma na pojedinim leritorijam a. Na laliničnpm području postoji čitav ni/, regional­ nih »SkoIa« kođ kojih pismo ima naročite odlike, Što je, razumljivo vrlo zn ačajn o za regionalno i vrem ensko ođnx!enje nastanka tekstova. Uz sve to rezu ltati paleografije imaju svoju sasvim sam ostalnu vrijednost kao dio h isto rije kulture, pism enosti i obrazovanja. Paleografija ima ogromnu vrijednusi za izučavanje starog i srednjeg v ijc ^ , alJjiruža.d.rag£KjMLr_pomQ-ćJ.u_izu£ayanju v ij^ a , Od 15. šroiječa njoj D,nDada-i.^iptQt>raGia koia nom aže u razrješavanju i čitanju šifara k o ie se upotrebljavaju i diplom atskoj prepisci. O d paleografije sc vrlo rano odvojila J ta o posebna pomoćna dis­ ciplina epigraftka fo d grčkog epi - pa i i jr a .f e in ^ urezivatn,T oia proučava "pisane špom enikxlo.a.iyrdptT r^m ate.ittaiit: natpisi u kamenu. rneialuj drvciu itd fepigrafika se bavi čitanjem i razrjegavahism tih nai-~ 'pisa. g d redlvaniein K rkejiiajza .utvidivanic vremena n astan ia natpisa, kao ' i dop u n jav an jem oštećenih natpisaTPisanje na tvrdom m aienjatu seH ž? j i t e o ^ b od Pisama n a pergam ciu itt papiru, a"specliičRa le t evoiuctia pisama koja sc upotrebljavaju u naipistma. 21a paleogra fiju te vezan:! vezana .specijalna po.moćna disciplina fitiELajmiojjiia J o d l f j j e č t ^ koia-označava vodene ztiake ha faartlitl koja na^je-gd-početrka-^troizi/odnje papira. Od nočeika evropske proizfo d p je jia m ic se n j. istu staviiaiu izvjesni znaci koji sg rb iH T iro fatt^^ svakoj radionici. pjiTgžartotogtiase bs^-=5aktmtlai!.tem i sredivagiefffHttf z n a l c a . l e i i M j e z u k a ^ u - m o ^ biti vrlo draioćježži žS' Tovu)~Tacl0 - n i h - n a tekstovima koji s u prectŠRO i i r 'b n b i i ž n o Sallranž, jutvfduj^ se v r i j e m e ' i 'o P ia s i- 'if " k o io iT © E if6iovaia i» rM ton.m aiike tod grČičSg'aiDloma elja).JjjtQ ki| razvoja, o d 17. stoljeća, dipiom alika |e izgradila veoma •"siguf le metode l i postigla v e o tn A v a ž n e S z u lm teL U sljed TaznovrsnosU o fšfcih to m at p i r j a ne -n — i&vapove ja, papsH h.i| ivelja^vizantijska-diplom atškadtjLDiplg urne - šbolialnia f unuts .šnia o b itie ^ a povelja koja predstavlja kriterije za proc- fljiWnie niihatffi-autem ičttplli. Uz *~- bavr~prgugavante a rada fcancclariia._aotarits dokum entima ud. j l ž dtplom arike se izdvojila sfraeistika ili grčkog sfra g irg in p in o ~ M n sk o ® sig ilu a t-7 ::.-P ^ g Y ^ se bavi su kroz čitavu historiju bili veoma, i^ ž n o s re d s tw ovieravanialdOkum enata. ^ Vremenom su-se^m ljenjatr obUev p g ^ t a . libOvri« nitma: hS^đa p rig JišC m m a lli otSkiyžfifa.itđ. Svi li e t e m e h r i ^ j u tfe io pouzdaneJ„prectS!i'et kriterije-za određivanje, vrem ena i nastanka dokum enta, za provjeru njegove autentičnosti itd . ‘Num izm atika tod latinskog num m us-novac) ba»4-se sakui)liantcm i p ro u ^ v a n ie m n o v a . Podaci do k o iS ; dolazi numtzjn a ^ k a proučavttjuG špoljalnjTizgleSliovca, natpise i predstave na njem u, tefin u i sastav, uzastopnost pojedinih emisija novca i drugog vrto su dragocjeni priie svega za historiju privrede, historiju prava, zatim zbog raznovrsnih sim bola na novcu Va h isto rija političkih idčja itd. H istorija um jetnosti takode ne može zaobići likovne elem ente na novcu. -S rodna n um izm aticLJc metrologija rod-prčkQg.metrnn - m jera) koja,^>mnftiv»_3 1

> J j ?;i ^ 3 3 | |i T i;, |j ^ |

značajnom dijelu mnogobrojniSi pseudonim a, sako da su sastavijeni čak i rječnici pseudonima, i danas jc pred nekim a- historijska kritika ostala nsmoćna. U Engleskoj je npr. u jednom listu od 1769,-1772. godine nepoznati au to r objavio niz pisama pod pseudoim om »Junius«. Ta pisma su bila politički vrlo angažov'ana i imala su veliki odjek u savrem enoj jav­ nosti, ali su svi pokušaji i savrcmeriika i kasnijih istraživača da otkriju ko se iza ovog pseudonima skrivao ostali uzaludni. Iznijete su pretpostavke čak o 51 poiendjainbin au to ru ovih pfeama. 6 .7 . U tv r fh 'u is je za v is e to s ti tg k s to T B

-

FCada o jednom dogail3iu_U Lridy3nju^ava£i--viŠ€ razitih izvora ae.bstnval veoma je važno utvrditi da li je pisac (a u to r) s-j/akog od njih neposredni oče^/idac događaja ili prenosi sam o -onoJ tb je ču o fiic ita o oci potrebno je uzeli u obzir nekoliko ograničenja. To je, prije svega, saznanje da postoje form ule i njima .slični stalni okamenjeni izrazi koji čine tzv. opšta m jesta ti tekstu. S form ulam a su u najčistijem obliku srettemo ktiđ diplom atskih izvora i Raznovrsnih poslovnih i službenih tekstova. Ko!je ispisivali odluke prirodnim , u sveske ili tabake, hronoioškim redots, a u slučaju potrebe, na m anjim listovim a prepisivati one odluke koje su p o trebne u vezi na nekim određenim pitanjim a: O vo i •/.bog toga Sto ovakta arhivski ispisi ne služe sam o za jed n u lemu ili jedan posao, već ostaju aktueini u toku dužeg perioda rada. P rilikom ispisivanja

pitanja iz sklopa čitave tem e i da ćc se m orali raspoređivati prema tim 103

/■|

—

pitanjim ® I u jednom i u drugom slučaju je značajno da isp isi budu vođeni Sto je m oguće viSc jednoobrazno, da su datum i jasno izdvojeni i lako uočljivi, đa bude istaknula biljeSka o lome za Sta su podaci loga iz­ vora interesantni itd. *' Pravilo je da se na listiću stavlja prvo godina, pa mjesec? pa dan radi SakSeg sređivanja, dok se datum može stavili u desni ugao a odrednica u lijevi itd. Ovakvi ispisi se mogu čuvali sređeni po hronoloSJcont redu, po {sritoriji na koju se odnose, ili po temama. Koji će se red izabrati zavisi u najvettoj m jeri ođ interesovanja i planova istraživača. ) 6.10. liite r p r e ta d ja tek sta;

JH®^utu ođ k P iik g js k s ia J to ia jc.u .n ad a:a^m u iazaagefla. do k r itike iskaza, o kotom tek treba da se govori, treba o tkloniti problem e verane za f3Žum ije\'yžte ('interpretacija) onoga što izvori govore. B rtigim n feČimar W b i se m oglo ocžieoiUalaJi-ie izvor m oeao ili htio đ a kaže istinu mora se p n ie svega shvajittJUa je rekao. ‘ Dsim m aterijalnih ostataka (spomenici, predm eti. urKietKička đjeia i đ r.) sri'ogtalt izvQri-p{M m ž7žiko5uK aa& r^t'vfunJtoiauni£& t o g a - s e - .^ o b texn i la m m ijcvanja Jzvora (ne proble m L g azumiievanja zbivanja i p ro c e sa ljS M ^ U-OsnovLnaL pitanja jezika. Sire gledano azik je šin lp sim bola ći/e T/i'»črnjr poznato več*-m H ojn ljudi Na toj ShilonnnOTti značenfa. Činienid da znak gen/ori isto ra^Rim lfutiima Diva se m o giićpnst simkog sporazunuievanta. pa i razuniijevahie his­ t o r i j s k i h ^ r a . ~Jezik i iotatente nteggtia sim bola, glasova, riječi i D|ih€m h~kom5fnacija, historičara-istraŽiv'ača n e m ože it|teresovati iz p.a|op§tijeg filološkog aspketa? već kao sasvim konkretno sredstvo konsuaidraiija. Č ak ^ ne m ože govoriti o jeziku u o t^ te / već sam o o posebnim jezicima poiedinih naroda./C ^novni preduslov T ad a sa his­ torijskim iz ^ r im a .čini poznavanje jezika kofim su ti izvori napisani. /. ~ Pri tom e se historičar net miože zadovoljiti običnim poznavanjem jezika, već m ora znati m noge nijanse, finese i jezičke osobine pojedinih epoha, je r se svaki je z ik stalno m ijenja i razvija. H isto ričar kod bi znao sam o »iklasični« lau n sk i jezik, tj. jezik zlatnog doba rimske? književnosti, snalazio bi se d o sta teško sa latinskim jezikom iz dokum enata ranog srednjeg vijeka, .u kom e nemal ni pravilnosti, ni riJečniCkgg bogatstva starog je a k a . T o J e i razum ljivo je r je riječ o sasvim norrolhioj jezičkoj evoluciji u kojoj Se razaraju stare gram atičke i sintaktičke forme. U OTOni pogledu dragom eni su rezultati filologije na ispitivaniH h istc ^ je pojedi.uih jezika, ali i rječrjici koji p ra te prom jenu zna& nja riječi/P d zn at je veliki broj vrlo k ru p n ih nesporaztjm a koji su nastali netačnog razum ijevanja sm isla onoga Sto izvor kazuje. M eđu njima je i onaj sa jeđffiin filologoni^|;pji ,j'e m jesto u biografiji Stevana Ncm aiije od Stefana * ^ ^ ? k a ž e da je ugarski kralj A ndrija s ro k o m vladaocu Prvovenčar poklonio,! pozlaćenim uzdama, preveo tako đa je ugarski kralj Ikone. { poklonio ( hlem za istraživača od razum ijeranja jizik a izvornih Z n a ti tekstova pr p tg p O sto ja n je tehničkih term ina u pojedinim epohama 104

koje treba prepoznali i shvatiti njihovo pravo značenje. Kako bi npr. izgledao jedan srednjovjekovni izvor u tum ačenju istraživača koji bi riječ »bcneficiiiin« prevodio sa »dobročinstvo«, Sto je o n a prvobitno i značila, dok je rx! 9. stoljeća, kroz skoro čitav srednji vijek, označavala kao tehnički termin feud. D ati nekom »beneficiurn« značilo je u stvari dati mu posjed u feud. Naravno, ova riječ se u teksiovinja upotrebljava i u svome običnom i mi'obitisom značenju, a razliku u upotrebi istraživač m ora sam da osjeti. Ili, kako bi sc neki istraživač prevario kada bi izraz »vjera gospodska« iz srednjovjekovnih bosanskih povelja shvatio kao neku vjeru kojt>j su btia privržena gospoda, jer taj tehnički term in znači garancije, obcčapja lične i imovinske sigurnosti koje vladar daje vlasteli. /izvjesne poteSkoće prave sinoniin(/kao rtpr. riječ »suđ« « naSem jczikii'. Kad se izuzme iz konteksta značenje te lniiftn.ice ostaje .sasvim nepoznato, jer ona može da označi; 1. posudu, 2. sud kao zgradu 3, suđ kao pravo-sađstu ustanovu, 4. zlgurativno; ocjenu (npr. »pred sudom jav­ nosti«), .5. iogičld {»sisjpafc (i u. ovom poslieđajem slučaju se upotrebljava i figisrafh'no). Veliki js broj -sinonim a u svakom jeziiru. C ^ e teSkočc iimanjujs po pravilu konielcst (u rečenici ili pasusu) u kc^tma se otkriva smisao u fcome jc sinonim wpot.i"ijeh;jen. Posebnu teSkoću nrcdsiavljaju i razne aluzije na poznata književna iljola ili njihove odlonAte. Kad neko kaže da neće »ni po babu ni po »stričeidrna« ncSio podijelili ili presuditi, to će ra.z»mjei{ sam o onaj ko zna niirodra,! pjesmu i cijelu situaciju na se aludira. OvakavTzraz može iziuo'ati veliku zbrku kod nekog stranca koji slabo poznaje naS jezik i našu kulturu. A tekstovi, iz starijih vTemsna su puni 0 %-ala'ife aluzija nastalih po nekom, tada dobro poznatom i popularnom citatu. Sve Sto je naznačeno jiokazuje kolika rnora biti »učenost« his­ toričara kađ-a radi sa izvorima, a istovrem eno i opravdav-a jedan veom a važan metodski stsv po kom e se historičar ne sm ije u svom e radu služiti prevodima izvora. Jer, Čitajući prevod on ne m ože osjetiti i razurnjeti sve ono Sto izvor pruža, pa je prisiljen da se osloni na m teqjret3C!]u izvora koju Je obavio neko prije njega, U n.ajsrečnijem slučaju on će ponoviti i uveličati grcSke i nepreciznosti koje su se om akle prevodiocu, a najčešće će izvesti zaključke koji u sam om izvoru nem aju oslonca, v' Osim pitanja koja nam eće odnos pisac-čitalac (k g |isn ik ), postoje i problemi koje nameće odnos jezik-objektivna stv arn o st Jezički sim boli ne stoje u nekoj neposrednoj i čvrstoj vezi sa »predm etim a« koje označavaju. Mnogo Sta se u stvarnosti mijcrsja, a riječi ostaju iste. Ljudi su saisvtm podsvjesno skloni đa vjeruju da je riječ uvijek značila ono Sto znači danas. Kolike neprilike i teškoće to iz&ziva sam o donekle m ože da pokaže term in »konzul«, Jedan prevashođtio historijski term in. T ačno sc zna Sta je on značilo u vrijeme R im ske republike, a i ovaj term in se održava i za vrijeme Rimskog tarstva kada je njegov sadržaj sasvim drukčiji. U srtKlnjera vijeku on se opet pojavljuje, ali ne znači ofio Sto je značio nekada. Konzulima sc nazivaju nekad članovi gradskih vijeća, konzuli su i zastupnici trgovaca u nekoj drugoj državi, zatim suđije itd. pored toga pisci srednjovjekovnih historijskih djeia daju titulu konzula nekim d o s­ tojanstvenicima. Tada term in dobija i svoje diplom atsko značenje, ali i tu 10.“:

sadržaj nije uvijek isti. Sasvim drugo je npr. počasni konzul p d konzula u pravom sm islu itđ: Ima veliki broj ovakv'ih termina koji Sli se održavali m ijenjajući više puta svoje značenje. Slično je i sa rijeeju koja je u antičko doba obilježavala robu, kasnije zavisne ljude raznih kategorija itd. Dakle, pod jed n o m riječju koja sugeri.?e izvjesnu uniform nost, kriju se u stvari različite sadržine. P ored ovih postoje i problem i na relaciji jezik-raišljcnje, aii o tome ovdje n eće biti riječi. Iz svega što je naznačeno najvažnije je da historičar izvuče pouku da se ne sm ije zadovoIjav.ati površnim čitanjem izv-ornog teksta, već m ora upolrebiti sva sredstva koja pruža poznavanje jezika, pojedinih term ina i čitave sredine u kojoj je izvor nastao kako bi uspio da dokuči pravi sm isao njegovog iskaza.

ii

M. 'y.

6.11. K ritik a iskaza N ak o n tem eljito obavljene kritike teksta i, potom , valjarte inter­ pretacije doSlo"se dp saznanja tek Sta autor izvora govori, ft da još uopšte nije postavljeno pitanje u kom odnosu to što izvor govori stoji prema stvarnosti. C jelokupan taj prethodni posao Je služio sam o zato đa se dođe do Sto je m oguće čistijeg iskaza. Sada je cilj utvrditi problem fetinitošti onoga Sto izvor pruža. U suštini cijettg ro b lem se ^ ć ^ i na dva osnouna pitanja: 1. d a Ii je fe u n u T v e p r^ b jc ^ n j" .iR^aznovmni ruzrcrci; m ogu.dje|pvati ,na„ ^ ^ p r v o j f i kod d r i ^ g pitanja.

fSipumost i istudtost onoga što jedan izvor Itazuje zavisi od toga kolikri je autor omao o onome o čenm-^rvori—tdeaim slaca; j^ te kada le autor bio sv}edok očevddac-dogattaia-o-^iina-govofi. Međutim, i u tom "šlucaiu ima Izvjesnih prohfom?_ I.JudirOige!^i ne vrSe temeljno T matrantesajždgadeBim biltežehie.m wrga ŠtfTTe vaZntrn ...’/A’flSrŠve okolnosti, kako to, recimo, r ^ i tmftnstvem. daJtzlMideX-pe s f f l a t r a S r a t n i r ^ Psifeelegtja potvrdila đ a ijudi-očevici uopšte ništi sa ~o Cein u pričaju: npr. neki niži čutovnik koji priča o tajr nekog visokog ^ F u c jc o g ujeia, trručssnik-bitke-kgjL-pnča o čitavom to k u bitke koja se odigrala na velikom prostoru tako da Je nem oguće d a j e m ogao im ati nepm redan uvid u sve le događaje. Neko |e , pak, m ogao biti prisutan, ali n e i sposoban da razum ije zbivanja, npr. značaj i sm isao nekog znanstvenog opisa može razum ijeti samo odgovarajući stručnjak. O tkrivanje ta k ^ h slučajeva um anjuje stepen pov­ jeren ja histo ričara i neminovrno nam eće potrebu iznalaženja odgovora na pitanje: p re k o kojih posrednika je taj izvor saznao stvari o kojima govori. Im a takvih činjenica koje nijedan čovjek ne može saznali neposred­ nim o p ažan jem , npr. nečije nam jere, želje, kolebanja, htjenja, neki statis­ tički p o d atak do koga se duiazi prebrojavanjem ogrom nog broja jedinica, sud o k arak teru nekog čovjeka i sl. Kada na ove prim jere naiđe historičar se uvijek m ora zapitati odakle je autor saznao te stvari i k o iik o šu pouz­ dani li njegovi izvori. Poznati su i slučajevi kada je neki, izvjcSt.SĆ mogao 105

I

■ i; ; ' đa prisustvuje dogadaju koji opisuje, a da to iz rtekog razloga nije učinio. Obično se to dešav-J sa opisim a nekih dogadaja koji teku po u n tp rijed određenom program u, pa a u to r sastavlja opis n e na osnovu posm atranja več na osnovu takvog program a.}Neistinitost se obično p rim ijeti kad je u programu nastupila neka nepredviđena prgm jcna. M eđu raznim mogućiTostuna {X)siq;e i slučajevi kada pisac nekog svjedočanstva usljed izvjesnih psihičkih d ^felata priča o stvarim a koje nije m ogao vidjeti, ili se nisu mogle zbiti. Trjvra s« svjedočanstava, ne sam o iz srednjeg vijeka, o raznim čudima, prifc iranjim a svetaca ili davno um rlih ljudi i sl. t e c i mogu da budu žrtve sopstvLiih ili kolektivnih halucinacija, ili đa posjeduju jake ^ predrasude ili preduqjeđenja koja ih sprečavaju đa vide ponešto ođ onoga * ž to se zbilo, o d n o sn o d av ille nešto Što se nije zbilo. , y Od bitnog znafaja jc i uticaj sredine, m jesta i vrem ena na sposob­ nost nekog au to ra đa vidi stvari u pravoj 'ssjetlosli.i Izvori iz burnih i . dinamičnih vtem enaj koja snažno uzbuđuju i potresaju ljude, m oraj* se drukčije cijeniti nego oni iz m irnih perioda. O pšta duhovna atm osfera jednoga doba se odražava i na spisim a nastalim u njem u. I literarni i um ­ jetnički stil jedne ep ^he m ože djelovati na pouzdanost iskaza sačuvanih izvora. Poznato je npr. da su antički i srednjovjekovni p isd stavljali u usta velikim ličnostim a koje opisuju izvjesne govore koje ovi nikad nisu održali, a to zbog l o ^ Što je zahtjev forme bio takav. Z a vjerodostojnost pričanja srednjovjekovnih i hum anističkih historičara je karakterističan opis događaja, naročjto bitaka i ratnih dejstava, siužečt se doslovno rek ­ vizitima pozajm ljenim od antičkih pisaca. T®ko je đošio d o toga đa su ratovanja tz 12. ili Čak 15. stoljeća opisana riječim a i čitavim frazama icojima se služio "ni Livije u opisim a ratova starih Rim ljana. Na osnovrn naznačenog m ogu se izvesti izvjesne m etodske pouke Prije svepa m ora se uviick im ati na umu o n o što te spofiaSnta kritika (kritika teksta) dat^ o ličnosti autora, nicpovom toaju i vrem enu. , njegovom d b r a z o ^ m , zavisnosti ođ đrueflh- pisaca itd. Sve to prneko le potrebno da bi se iftUtia Jjrdčljfetttli autorova m ogućnost da pouzdano zna stvari o kojim a govSri. tZ atim je potrebno posebno razm atrati svaki pojedinačni iskaz i otjcriti njegov pravi karakter: npr. da ii jc opis, da li jc brojni podatak, đa li je ocjena karaktera ili sm isla nečega, da li je mišljenje o nečem u itd. jer svaka vrsta iskaza im a svoje osobenosii. Npr. neki srednjovjekovni p isac je mogao) ak o je bio prisutan, tačno opisali pohod neke vojske i rftzne zgode na tora putu, ali je vrlo teško m ogao dati približnu brojnu p ro /|en u njene veličine, je r su ljudi u to doba po m en­ talitetu bili nesposob.ui đa procjenjuju velike brojeve, a to je i danas slučaj itd. '■ Isto toliko vužpo je i pitanje đa b je izvor htio da kaže istinu 4 M nogobrojni su i raznovrsni opšti i posebni raoiivt koji su ljude navodili da iskrive istinu o stvarima o kojim a govore. Siicanje neke koristi je jed:m od najjačih opSiih motiva. O n dovodi do pojave faisifikala, do i.skrivljavanja i in 'itclhrenja podataka u auiem iCnim dokum entim a iid Naročito su ovakvom kvarenju izloženi đokum eniarni izvori: povelje, akia i -s!. Osim interesa p o i'đ in ca m otiv da se zaobiđe feiina može biti i interes ■ .

’

(

,107

ifr.t

i-m-

raznih g rupa, u d ru žen ja, p o iiiičkih stran ak a, pa i država. P o z n a to jc n f'O. da U aulentičnini drhvnim aktim a koji sc tiču spoljne politike odm đt nc

države ima obilje nelaCnih podataka. Kada se u jednom iri-oru na jednom mjestu otkrije neistinitost iz nekog interesa koji sc m ožeU igonetnuti, hi.sloriCar mora bili naročito oprezan prem a svim mje.siima ufižvoru koja iclu u prilog toga interesa, jer kad neko vrSi iskrivljavanje iz određenog imcresa veoma je vjerovatno da takvo iskrivljavanje vrši đosjicđno u cijelom leksltj. /, l o i . jed n a-p raktična m etodska pouka jse m ože izvući za ovakve slučajeve N aim e, gkn-«;f! u jerlnom izvoFti otfcfi|U* OhmartjrraiTfsrkoia govore jlLsc-CBogu-shvatin' lako da sn suprotna tom e interesu, u ptfariju je _oagledii£Lvažan fakal knji hLinačc auinr TaohiSan i p re č u ta rriti 7 rg b tr nc bi izmisliolK a da roaapr. u po moniitotn vrto vafnnm irvnru za slovenačku historiju »Conversio BagoariOrum cl Carttnianorum«. čiji }c osnovni ThteTcTža postigne ukidanje tek osnovane panonsko-šremsKC riadBisKOpijc, nadu vijesti o"djelovalnu M cto d ip ru Štreniu . . tom 'istezATmožerao više vjerovati i u znatno većoj m jeri se osloniti na njega iaVljTi veliča njegov rad. A nonim ni bavarski m onah bi u Skladu sa^m jim " '"irižgresom p n ie prećuiao tisptehe MciodiieveT kao protiviiik, nego što hi .jh izi^ l i o h t tiveliiao: i 1 5 o svje _____ J-Juđi m ogu Izbleeavati a-uatjed straha ztt ličnu sigurnost. Kada bi ripr. neki istraživač imaO na raspolagan­ ju veliki broj pisam a njem ačkih intelektualaca iz perioda nacističkog režima, i po odsustvu izjava o protivljenju tom e režim u zaključivao da su mu svi oni bili odani došao bi u tešku zabludu zbog činjenice, Sto Je prepiska u to doba bila izložena tajnoj cenzuri I Sto se ncslagEnjs sa režimom plaćalo životom. Ovakvi pritisci su karafcter{|tiČEti za novije doba, za vrijem e u kom e je državna vlast postala sposobna đa potpuno koniroliše svoje građane, aii su postojali i u starijim periodim a, naročito u okruženju apsolutističkih vladara. Z a otkrivanje ovakrih deforaiacija važnije od sam ih tekstova je poznavanje opSlc situacije i am bijenta u kom e su izvori nastajali, te se istraživač mora uveliko služifi p o ^ d m a koje je dala kritika teksta o autoru, tijcgovom vremenu, životu i srroiRi itđ. ' ju d i prilagođavaju i pri tom e poćšae poneku nekorcianđst prem a is Brojni form alni zahtjevi vezam za uslove đa jedan dokunjenal dobije sv'c oznake au tentičnosti, često su povod đa sc -poneki pođsiak donese netačno. Pogodan prim jer za to pružaju srednjov|cko|Tie povelje, U ugarskoj kraljevskoj kancelariji npr. povelje su sadržale t spisak dvorskih i državnih dostojanstvenika kao svjedoka koji su bili prisu^m i, sagiasili se sa predm etom povelje, a šio je bio jeden od veoma va&iibienakova auten­ tičnosti. Razum ljivo, to pravilo je stvaralo izvjesne tehničke teškoće: ličnosti nisu uvijek i nisu lako mogle bili na okupu kadi« se povelja iz­ davala. a njihova im ena su ipak naznačena. Takva p o v slj| je nesumnjivo autentična i njen osnovni sadržaj {npr. darovanje nekog posjeda) je .sas-

108

: !

,ć 1

I

I

bili pri;;utii! svi nave-iem svjadoct ua. jSiitipaiije i antipatije su veom a & st povod, naročito kcMi pisaca, da se sivari rct^ sraju ili cJcfoimBu, da se što-Sia prećud tako da o n o Sto jc rečeno dobija drugi smisao. Wpr. pisac im toiik .sasvim drukčije gleda na djelovanje Luterovo negoli pisac p rotestant itd. Arjgažovanje za neku stranku, grapu ili ličnost u historiji bilo je toliko često da se kao naročiti zahtjev i ideal postavljalo pred historičare da pišu bež g n j ^ i pristrasnosti (»sine ira ct studio«). U praksi pristrasnost se iako otla1v® ritod~ aižtora koji se dcidarižu kao rsepristrasni i objektivni. K ritika-dosta lako oUidva simpatiju iii anttp.3tij?t i prem a tom e m ože đa odm jerava sigurnost i vjerodostojnost pojedinih iskaza. I ovdje važi ranije izrečena . kORStatacija da iskan su p ro tn i tcEidsaciji autora dobijaju n-a značenju. Motivi za đeiortnacijs i;rvora nastupaju kod ljudi usljed lične. poroilE&ic, rEacioEtalne, konfesionalne i druge pripadnosti. Ž elja ljudi da istaknu sebe, svoju užu ili širu zajednicu đolazt najjače do izražaja u pridavanju većeg zna& ja, značajnije i krupnije uioge u određenim zbivan­ jim a. Ove đdcrm acija su naročito česte kod autobiografskih izvora (ir.emoarE, dncroika). U novijim periođim s, iz kojih je .sačvrv-ano dosta iz­ vora, ovi iskazi se provjeravaju suočavanjem sa cjdinofTi g rađ c koja ne pati od iste sklonosti za deform acijom i daje tje rn iju siiku stvari. Kritiica se u ovakvim sSu&sjevima Često m ože poslužiti podacim a iz sam og tek-sm koji mjestimičao nenam |en!io odaju ponešto o stvarnim relscijsm a. Izvjestan konforroizam, želja da se dopadne p u b fid (čitaocim a, potoitisbm), nsvodi ponekad a u to re da stv z ti felcrivljavajal Podesan prim ­ jer za to su nadgrobni govori i nekroSdzi, koji su prisutni u Štampi, povodom smrti zaslužnih pojedinaca, u kojima se po duboko »korijenjenora načelu o mrtvima u tim slučajerim a govori sam o dobro (»đe m ortius nihžl nisi bene«). R azum ije se d a su iskazi o životu i djelovanju neke ličnosti dati u takvim akoliiio.stima u najEnanJu ruku jed n o stran i, a često I neposredno usnijereni na hiperbolisanje zasluge umrlog. Ranije je pom entita neophodnost da se u kritičkom p t^ tu p k u suoče razni iskazi o istoj stvari. Sto je veom a važan elem enat kritike uopSte. ICritifcom iskaza u užem sm islu došlo se santo đo raključka o većoj ili manjoj vjerodostojnosti isicaza, d o k S njenica na koju se fekaz odnosi joS uvijek nije potpuno zagarantovarsa. U bijsđeni pozitivisti Su tvrdili da jedan iskaz ei e sam za sebe znanstveno upotrebljiv je r m u nedostaje potvrda. Razumljivo, takav zahtjev je, postavljen po analogiji sa eg­ zaktnim ZHsnostitns., pretjeran i znanstveno neopravdan, jer bi njegova primjena šioala za {josijedicu brisanje cijelih perioda ijudske historije Icada su irvori rijetki i kada se saznanja zasnivaju sam o na jednom iskazu. To, ipak, ne znači da ne treba vršiti verifikaciju tj. provjeravanje sadržine iskaza kada je to moguće. O na se m ože vršiti i sut>č2vanj'em ne samo sa drugim iskazima, o čemu se ovdje govori, već i .sa utvrđenim i poznatim čirtjeRicama iz historijskog razvoja uopšte. ' U Slučaju kada o činjenicam a svjedoči samo jedan iskaz historičar se mora osiomlš na njega, op rezn o koristeći sve rezultate kritike i razum ­ no se ograditi od poipurie sigurnosti te činjenice. Kada o istom događaju 109

posiojc dva iii viSc/iskpza (wstavlja sc pilanje o njihovom međusobnom odnosu. Naravno, ovdje sc radi sam o o* iskazima za koje sc prclhodnoin kriiikom utvrdilo đa su stvarno nezavisni (npr. iskaz jednog oiicvica i vcrzija koju prem a njem u donosi neko drugi). Već jc ranije rečeno đa idealno p o k lapanje u detaljim a i načinu izlaganja takvih iskaza se nc može očekivati, je r bi to bio znak da su iskazi međusobno zavisni, jprirodno je i razum ljivo da će se iskazi razlikovati usljed različite tačfce gledišta svjedoka, ali su5ika--saraog svjeđo K moraja đa bude zajednička, d Poznat je" slučaj 53 .svjedočenjem’ 0 susretu pape ] kralja Pipina pred Rimom koje su zabilježili jedan rimski i jedan franački Ijctopisac. Osnovni podaci o dolasku kraljevom u Rim , susretu s papom, sporazumom o pomoći koju će Franci dati za oslobađanje pape i Rimljana ođ pritiska Lahgeb a rd a su suštinski jednaki. OstalLdijelovi iskaza su veoma različiti; franački Ijetopisac insistira na poitastima koje je papa uitazao Pipinu, a nc pom injc o n e koje jc kralj ukazao papi, na poniznoj molbi papinoj itd., dok R im ljanin zapaža sam o ono Sto služi na čast i slavu papi. Ova dva na prvi pogled sasvim različita iskaza se u stvari slažu i dopunjavaju. N ije rijedak slučaj da-razni izvori donose i razne iskaze o istim stvarim a, koji se biirio razlikuju i m eđusobno isključuju. U tom slučaju sc nc m ože praviti kom prom is i uzim ati iz jednog izvora jedno, a iz drugog drugo. Sto se m o d ernom historičaru čini vjerovatnije. To je isto tako m etodski nedopustivo kao Sto bi nedopustivo bilo npr. u slučaju đa se na jednom m jestu n ađe tvrdnja da 2„±_2_=.i, a na drugom đa_2 +. 2,j=,.5, i potom izveden zakljpčak da ie 2 -t-,2 - 4.5. Ne može se kođ ovih slučajeva tražiti niStaio'a sred iha v eć se tnora utvrditi koji iskaz je istinit, a koji ' lažan. -............. U principu se-sm atra đa je jedna Historijska činjenica pouzdanija kada je potvrđuje veći broj nezavisnih izvora. T o nije uvijek tako. Npr. do 18. stoljeća su sačuvani m nogi autentični spisi sa procesa protiv vjeStica, ■ koji s a d i ^ tačnc p o d atk e o itnenLnia suđija, svjedoka, okrivljenih itd. ali i svjedočanstva, pa čak i priznanja o vezama optuženih žena sa đavolom itd. Bez o b zira na broj takvih svjedočanstava ona n e mogu biti jem stvo da su iJeSticc zaista p o sto jale i d a su održavale veze sa đavolom.

i iO

J

1 '| | | | | | | | | | | | | |

i |

I | | •1 | j I j

SINTEZA ' r h s m ^ 7 < - . ■rr Of jqo(2i V eć je bilo riječi o nekim m etodološkim pitanjim a u historijskoj znanosti, kako sa aspekta suštinskog značaja ovog pitanja koje.sc pos­ tavlja pred historičara i znanost, tako i o problem u iznalaženja (i prim ­ jene) odgovarajućeg historijskog m etoda kroz historiografiju. Ovdje ćc sc ta pitanja nešto podrobnije razm atrati.

i

6.1. Kvantifikiidja podataka i Nakon sprovdđcnja naznačenih radnji sa prikupljenim izvorima (tekstovima), posebno onih koje se tiču njihove kvalitativne strane (unuira-šnja kritika), historičar pristupa kvantifikaciji podataka kao posljednjoj fazi u postupku utvrđivanja činjenica. Kvantifikaajaj je, u stvari, brojčano sažim anje podataka koji sc mogu u p o ^ I v a ti, iodnosno m etoda m išljenja povezana sa brojkama. Kvantitativna m etoda se oslanja na m atem atiku. M išljenja historičara o njenoj valjanosti s«!podijeljena, m ada joj sc u novije vrijem e pridaje sve veći značaj - posebno u francuskoj strukturalnoj historiografiji. Izvjesno je, međutim, da se c^ a m etoda, m ože uspješno prim ijeniti sam o na icmeiju prethodno izvršene kvalitativne atiallze predm eta istraživanja. I Krvuntifikacijai podataka zasniva se na m etodi hiistoriiske statistike. Prvo sc utvrđuje izgradnja i ogranizovanie statističkog sfcuna kao ukup­ nosti svih jedinica t ^ v e z a n i h I p ij3vom _ifoja Sft..i. ZAlcn .se npr, j6i)ch režBnpvanjcm-daj u Salam inu osnovali Feničani 112

la S li| i ■ II S a

fi '

I I

:A

;| Ii |i i ,1 I I i J

I■J! 5

^

ia rm ulžr«. iQ|e~nisu Tezultal uopšiavanja, vać ftažimanja. i to n a način što ""šeT ipuštaju iz^^ f l O I n j m i c i ^ jar je--aefnoguće.-dati mjesta svim_ Čin- *t • jcnicama tako ga oftc^zaslužuju. ~ / —^"B ez upnStanjaTrpDttiotorrrjir kriUku naznaćeiiih m etodoloških prin- ^ cipa, valja istaći da su oni donekle odgovarali jednom prevaziđcnom ^ stcpcnu razvitka naSe znanosti; historiji koja se držala povrSine p o jaia i koju su, prije svega, intercsovaSi događaji, đa je ova m etodologija vezana 7 3 faktografeku historiografijo (kakva su i djela sam og Senjobosa), koja jc poćclkoffl ovog stoljeća tzszvala živu reakciju i m etodološki napor koji jc prije svega bio negativan i sastojao sc u k rilid Serijoltosovih koncepcija, Na drugoj sirani sc uporedo, pa i nasuprot pozivističkoj metodologiji, rivarala jedna druga, isto iako jednostrana i nesavršena metodologi a.ž&ok~ftu mv/.itivisti žey-iiLila.Jiisl£iri{u ustroje kao znanost MU onakvu kaolioinr''pFrfT5dnc znanošli, i SETlćtriJli w lont naporuvtdjelT u ....— njemački iiciigurnosu podataka kojim a htei/iriio historija rasooiaže. MnfS/. dotle csu, ni iiiozoit i historićari. oslonjeni prije svega na Kanlovu iuožofiju) dokazivali da se historija susreće sa jednim sasvim drugim tipom saznanja, “^švirn 132114111™ (Ki uttopa u fifiidduim žt'ianbšttma., u v o giedantc (c dobilo pristalice i u drugim zemljasria, a t danas jc joS veom a prisutno, NaiđosljcđRŽjc ga je ibrm uiisao njemački fitn?.of ViSiem Diltaj. zastupao ca le i poznati italijanski filozof Bcncdeto K roče, a svoje teoretičare ima i u htigieskoj a Frattctiiskoi... Folazria taćka ii£g!!|3~o »znanostim a o duhu« je stav đa predm et historije prćd.siavl{ajg zbivanja iz prošlostt. ned ostapnff . onažafiiu i ncDosfeafiotrž Doziiavanni. iJp o z u a te se sam o pfeko'orgdstavc TojiT’su osiaviit u ijudsKoJ svtjesij. Baveći še njima stvara sc nova predstava u našoj svijesti, pa |c otuda izveden zaključak đa je svaka hislorija u sivari historija misli i, čak, da je svaka historija savrem cna his­ torija. Taj parsdoksahtt stav sc z a z iv a na lom e đa je poznavanje historije %am'o jedan misaoni akt zavisan ođ strukture svijesti subjekta koji misli. Zastupnici shvatanja da je historija oblast znanja o.sobcne vrste insistirali su dsij€ na tome đa su historijska zbivanja ieđir(stvena i nepodesna za bilo kakvu kiaEifikadju, a u isto vrijem e beskrajno liogata i kornpiefcsna. Kada ■,c tome jo.š doda okolnost đa sc historija bai-i d|eiovanjem , nam jeram a, mislima t slično živih ljudskih biča, a ne m rtvom m atcrijont kao prirodne nauke, koju ova filozofska struja podvlači, dobijaju se svijbitai elem enti i-hvatanja 0 historiji kao oblasti svoje vrste (»sui geaeris«). > kz ovakvog stava je za m etodologiju slijedio veom a krupan zaključak rposličđica): fristoriia nc m ože ni da teži za objašnjavanjem , ■lupštavanjem i otkrivanje m zakona jf-.r .tn n&.Aia p i»lU«,.,njgjai. pr(>.riTni>l)vf-.č T o n a traži r-a/uMijevanje k,ar) jednu naročitu kategoriju Saznanja. Zbivanja iz prošlosti mogu se razum jeti kao Sto sc razum iju posfitpct, shvatanja, vladanje i siićno drugih ijudi. A to razum ijevanje se ne p o stite isključivo lacionahtim putem, već preko »intuicije«, »sim patije«, »doživljavanja tuđeg iskustva« iid. Neki ljudi su u manjoj a neki u većoj’injeri sposobni .l;i se otvore t prime poruke iz m isaonog svijeta drugih. Metod.ska načela i postupci su sasvim nepotrebni, pa se ona kod historičara ove filozofske 'rijcmacije i ne razrađuju. D aleko više pažnje se posvećuje pitanjim a iz•iganja historijske materije nego pufcvima kojim a se dolazi do rezultata. ii.3

žlai^ra7.Iikiij& j:m d itslat-ijmžmstv.£au-&inkojim se rješavaju sva pitanja u historiji itd. H is toričar Branislav Đurđev, it ^ o jir n m etodološkim radovim a, prilično detaljno tretira problem sin­ teze i, polazeći sa .stanovišta marksističke historiograrije, ?a sintezu tm otrcbljava term in »objektivna historijska sinteza na stručnom nivou«. njega .se sinteza u historiji može zasnivati jedino na prirodno-hisT orijskpm tum ačenju i na toj osnttvi za.snovanoj analizi itd. ■ N esp o ira-jc lč iiije tiic a . da J c historiogtarija.jnaJji£xarnQm stupnjti razvilkaavrgtla-4dnK au historijskih podatakajuadljuatobijaiijagiredstave t>__ ,~razn i m-zb iva nj im a.-d fitežofeitoJdstririj a-je-,--nom4rtO-vjio.,.-VfAiIajtaznovisna,. :sintetičj£®janpžia^ i a , m anje iii više u.spjc.šna. sli u suštiRt nedostatna i 114

/

/

i ""A jednostrana. Z riaino kom pictnijc, ali n c bez evidentnih m anjkavosti, sintetičke forme nastaju u sociološkoj historiografiji, kako je i naprijed naznaflcao. M eđutim , odbijanje i kao teorijski neispravnog i prateično nczađovoljavajijčeg naznačenog ^[metodološkog pristupa poriiivisia i drugih, ne treba da udaljava od shvatanja da jc historija sasvim specifična duhovna djelatnost sa svojim osobenim kategorijam a. Z a argum entaciju tog shvatanja, iako ne postoji izgrađen sisicm atsfa pregled m etođaioSkih principa, valja naznačili neka najznačajnija polazišta. Prije s v e ^ treba istaći da svi njstorpski rezultati nisu jednaki no svojoj p nrodi ijda se za njihovo m istizatijč ne postavljaj« isti metodski z a h it^ y H istoričar ponekad postavlja sebi cilj da sam o ispriča tok rc k iu događaja, Čime ,sc rezultat istraživanja svodi na naraciju, sličnu po svome karakteru biio iakvom drugom opi.su. Ovakav rezultat, karakterističan za djela starih hroničara, razumije sc, nije m nogo znanstveno cijenjen. Ali on se nc može sasvim izbjeći, i često predstavlja tem elj na kom e sc grade ambiciozniji pokušaji. Ovo utoliko prije ŠIO se u m odernoj historiografiji veoma rijetko susreće Čista naracija bez ikakvih pokušaja objašnjavanja i uop2tav,an|a, krio što i rezultati nastali iz nam jere da sc procesi, zbivanja ili dogad-aji objasne nisu bez deskriptivnih elem enata. 1 kođ ove vrste rezultata se t p radi uvijek o objašnjenjim a istog kvaliteta niti o uopStavanjEata istog sicpcna. , ; . Stavovi pozitivista i drugih koji, k a k o je naznačena, polaze o đ »činjenice« kao ntStog sam ostalnog i pojedinačnog »bića« koje hisiod&žri traže, skupljaju i daije inantpulišu sa njfm s, m oraju sc napustiti kao metafizički eSemenaC koji historiju v o d i; na stram puticu. Zahtjev za sa itšspljaftjc »čihjenica«, njihot/o grupjsaaje i slično, vodi nepriroanom i š£i:!irpm izdvajanju pojedinosti t njihovom izolovanju. Jer, izvori pružaju pc datke (pojedinosti) iz historijskog procesa koji su uvijek povezani sa đi agtma, t ta povezanost se m ora uo& vati i koristiti. /Z a zBaniivciti rađ historičara, ođ! ogrom nog značaja jc jasno izgrađsrta svljit® o tom e Sta hoće da sazna, a l i i t i . - razrađen mfetodoioški p;4;tupak (način i sredstva), pom oću ko lansiveni d i | osivarili. C l ada se, kao osnovne meiodpIoSkc u radu historičara octfevaju; definisanje radne hipotczr anja, tc znanstveno objašnjenje t uopStavanje (ge živanih sadržaja. Naracpo, konkretan rad nc protiče u Tazamu, već sc o njima ovdje govori po.sebno radi njihove pre; osti. 6.3.1. Roilrut hipoteza i plan istraživanja

rvVor'••..f’-'V'.:’/' ■• U praksi se nikakav znanstveni napor ne pred uzima bez prethodnih znanja o toj zRanstvcnoj oblasti i oslonca na p reth o đ n cirezu ltaic. To omogućava da še otkrivaju problem i i postavljaju pitanja izvornoj gradi

.At>