ΗAUSER- ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ- (ΤΟΜΟΣ I)

ΔΗΜΟΤΙΙ τα δρια της γεωμετρικής τεχνης είναι πολυ στεvοτερα· οεv ά.γκα.λιάζουν εντελώς ουτε κα.v τ;ν τέχνη τG>ν αύτα.ρχικG>v πολ ι τισμ(i)V, α.ς &.ψήσουμε πια. ,ην τεχvη το? σοσιαλισμου. Ί-Ι ιο�α τ·ης «lσότητας», εχει πα­ �όι;ο;α., μικροτερη εκτα.ση δταv Ξψαρμ6ζετα.ι στήv κοινωνία α.π ο,τι δταν εφαρμόζεται στήv τέχνη. �Απο κοινωvικοπολι-1:ικη άποψη, &vτιτίθετα.ι σε κάθε είοους αύτα.ρχικες μορφές �λλα. στrι σφαίpα _ της τέχνης, δπου &πλώς εχει την έννοια ·τσό υπερπροσωπικου και του ά.νηατομικου, συμοιοάζεται με τις πιο _ ποικίλες �οινωvικες διατάξεις· εν πάση περιπτώσει, τό πνε�μα. &κρ , �_ς της δημοκρσ,τίας καί του σοσιαλισμοϋ είναι , ιο{ι &κεινο στο οποιο ά.ντιστοιχεί λιγότερο. &π' δλα. Σέ τελευταία &v�λυση, δεν ύπά.pχει α.μεση σχέση &vάμεσα σε κοιvωνικο κα.: κα.λλιτεχvικο «σχεοι ασμ6». eo σχεδιασμος με τήv εννοια τ?υ ά.ποκλε ι σμου του ελεύθερου άρρυθμου συvα.γωνισμοϋ στον οικοvομικο τομέα και δ σχεδιασμος με τήν εννοια. της αύστηpα. πειθα.ρχημέvης εκτέλεσης ξvος κα.λλιτεχν ικοϋ σχεδίου έπε-

F

35

ξεργασμένου ίσαμε την τελευταία λεπτομέρεια, μποροϋν τό πολυ - πολυ νά. ερθουν το ενα μέ το άλλο σέ μιά. μεταcpοpικη σχέση· καθαυτά. εκπροσωποϋν δύο &.πόλυτα οιαcpοpετικές &.p­ χες και μποpοϋμε θαυμάσια νά. διανοηθοϋμε δτι σέ μιά. σχεδια­ σμένη οικονομία καl κοινωνία θά. ήταν δυνατο νά. εpθει στο προσκήνιο μιά. τυπικά. &.τομικιστικη τέχνη, οpγιαστικη σέ ποι­ κιλία καl α.ύτοσχεοια.σμό. Σπάνιο νά. ύπά,pξει μεγαλϋτεpος κίν­ δυνος γιά. την κοινωνιολογικη έpμηνεία. των πολιτιστικών οο­ μων &.πο τέτοιες &.μcpιλογίες, κι δμως σέ κανέναν οέν πέφτει ευκολότερα θύμα, γιατl τίποτα εύκοΑότεpο δέν ύπά,pχει &.πδ το να ψτιάχνεις χτυπητους συσχετισμσυς &νά,μεσα στις οιάcpc­ pες τεχνοτροπίες και στά. κοινωνικά. πρότυπα που επικpα.τοϋν σε κά,θε μια εποχή, (συσχετισμοuς που οε: 6ασίζοντα.ι σε τί­ ποτα έκτος &.πο μεταφορές) ' καl τίποτα οέν ύπιipχει τόσο δε­ λεαστικο δσο το νά. κciνεις επίδειξη τέτοιων τολμηρών &.να­ λογιων. "Ομως α.ύτε:ς είναι τό ϊοιο μοιραίες παγίδες γιά. την &.λήθεια οσο κι οί ψευδαισθήσεις που &.παρίθμησε δ Βάκων, καl θά. μποpοϋσαν θαυμάσια νά. μποϋν στον κατάλογο των ά.­ ποτpεπτικων του προειδοποιήσεων, μέ το ονομα Idola Ae­ quivocationis ( =πλάνες που προέρχονται &πο &.μcpιλογίες Σ.τ.Μ.). 3. Ό καλλιτέχνηc: σάν μάγοc: καi Ιερέαc:. Ή Τέχνη σάν έπάγγελμα καί οικιακό έπιτήδευμα.

οι

οημιουpγοι των παλαιολιθικών σχεδίων ζώων κατά. ϊ:ά. cpαινόμενα ήταν κι οί ίσιοι «επαγγελματίες» κυνηγοl εξίσου μπορεί νά. το ύποθέσει κα.νεlς μέ σχεδον &.πόλυτη 6�6α.ιότr1τα λόγω της 6αθιας τους γνι�σης των ζώων -κα.l εί­ ναι &.πίθανο σά.ν «καλλιτέχνες» η δπως &.λλιως λέγονταν, νά είχαν εξαιρεθεί &.πο τά. καθήκον-::α της προμήθειας τpοψης19, Μερικά. σημάοια. δμως δpισμένως δείχνουν δτι κάποια έπαγ­ γελματικη διαφοροποίηση - μολονότι ίσως σ' αύτη μονάχα την &.πασχόληση - ε!χε κιόλας πραγματοποιηθεί. "Αν, δπως ύποθέτουμε, ή &.να.παράσταση ζώων ύπηρετοϋσε πpά.γματι τους σκοπους της μαγείας, τότε δύσκολα μποροϋμε ν' &.μcpι6άλλου-

36

με, δτι τά. πρόσωπα που fισαν ίκανά. νά. παρουσιάσουν τέτοια. lpγα ταυτόχρονα θεωpοϋνταν προικισμένα με τη δύναμη της , μαγείας και σαν τέτοια γίνονταν σε6αστά, πράγμα που συνε­ ερε πάντως δρισμένα προνόμια και μιά. μερικη τουλάχιστον πέcp χειραφέτηση &.πο τά. καθήκοντα της &.ναζήτησης τροψης. Κα­ τά. σύμπτωση, ή επεξεργασμένη κι εξευγενισμένη τεχνικη των παλαιολιθικών ζωγραφισμάτων μας δείχνει κι αύτη δτι τά. εργα τοϋτα δέν εγιναν απο έρασιτέχ'iες, άλλά. άπο εκπαι­ δευμένους είδικους που ξόδεψαν ενα άξιόλογο μέρος της ζωης τους μαθαίνοντας και &σκώντας την τέχνη τους και που σχη­ μάτιζαν μιά. οική τους έπαγελμα.τικη τάξη. Τά. πολλά. « ε­ σχ διάσματα», «πρόχειρα σχέοια» και τά. διορθωμένα. «σχέοια των μαθητών» που 6ρέθηκαν κοντά. στις άλλες σωζόμενες εί­ κόνες κάνουν άκόμη νά. φαίνεται πολυ πιθανό δτι ύπηpχε και λειτουργουσε μιά. οργανωμένη εκπαιοευτικη δραστηριότητα με σχολεία, δασκάλους, τοπικές τάσεις κα.l παραδόσεις20. καλλιτέχνης - μάγος λοιπόν ψαίνετσ.ι πως στάθηκε δ πpωταζ εκπρόσωπος της είδίκευσης και τοϋ κατα.μερισμοϋ της εργα­ σίας. 'Όπως κα.t να.χει, ξεπpο6ά.λει &.πό τήν &.οια οροποίητη cp μάζα, κοντά. rJτόν συνηθισμένο μάγο και τόν κομπογιανίτη, σάν δ πρώτος «επαγγελματίας» και ε!ναι, σάν κάτοχος ιδιαίτερων χαρισμάτων, δ προάγγελος της πραγματικής [ερατικης τάξη�, που &.ργότερα θα οιεκδικήσει δχι μόνο εξαιρετικές ίκανό τες τη και γνώσεις, &.λλά. και ενα ε!οος χάρης, και θά &.πέχει &.πό δ­ λες τις συνηθισμένες εργασίες., 'Όμως καl ή μερική εξαίρεση . μιας τάξης &πό τό εργο της άμεσης &.ναζήτησης τρο ης μαρ­ cp τυρεί συνθηκες συγκριτικά. προχωρημένες· σημαίνει δτι ή κοι­ νωνία αύτη μπορεί κιόλας νά. σηκώσει τήν πολυτέλεια είοι­ κων. 'Εcpόσο πρόκειται γιά. τις συνθηκες tκείνες, μέσα στις δποίες δ άνθρωπος ε!ναι &.κόμα &.ναγκασμένος νά. κάνει τήν προμήθεια γιιχ την οική του καθημερινή συντήρηση, το οό­ γμα της καλλιτεχνικηζ παραγωγικότητας τοϋ πλούτου ί ύει σχ δλότελα: σε τοϋτο τό στάοιο &.νάπτυξης ή δπαρξη εpγων τέ­ χνης ε!ναι πράγματι τό σημάοι μιας κάποιας &. θονίας των cp μέσων συντήρησης και μιας σχετικης ελευθερίας άπό τήν ά­ μεση ά.νησυχια, δσον &.cpορα τήν τpοψή. ·Όμως τό οό α οεν γμ

�ο

37

μπορεί να εψ7.pμοστεί �ε πιο αναπτυγμένες συνθήκες χωρίς κάποια. τροποποίηση, γιατl ά.κόμα. κι α.ν ε'Cναι όpθό δτι καθαυ­ το το γεγονός της ϋπα.pξης ζωγράψων κα.ί γλυπτών δειχνει ενα κάποιο 6α.θμό ύλικης αφθονίας (την δποία ή κοινωνία πρέ­ πει να είναι ετοιμη να. μοιpα.στεί με τούτους τούς «μη πα.pα­ γωγικούς» ειδικούς) , δμως ή αpχή αύτή διόλου δεν πρέπει να. εφαρμοσθεί -,ύμψωνα με τη μέθοδο της πρωτόγονης εκείνης κοινωνιολογίας, πού κάνει τlς χpυσες εποχε:ς της τέχνης να. συμπίπτουν με τίς έποχε:ς της οίκονομικης εύημερίας. Με το χωρισμό ίεpης και θύραθεν τέχνης, ή καλλιτεχνι­ κή δραστηριότητα. στη νεολιθικη εποχή πιθανό να. πέρασε στα. χέρια δύο διαφορετικών δμάδων. Τα. 'εpγα της επιτάφιας τέ­ χνης καl ή γλυπτική ειδιί>λων, καθώς καl ή εκτέλεση θρη­ σκευτικών χορών, τα. δποία τώρα. - άν μπορεί κανεtς να. ε­ φαρμόσει τα ά.ποτελέσμα.τα της ανθpωπολογικης εpευνας σέ πpοϊστοptκες σuνθηκες - εγιναν ή κύρια τέχνη της εποχής του ανιμισμοu21 , κατα. πάσα πιθανότητα τα. εμπιστεύθηκαν αποκλειστιΧα. σε άνδρες, πpό παντός σε μάγους και ίεpείς. Ή θύραθεν τέχνη, ά.πο την άλλη μεριά, πού τώρα περιορίστηκε σέ επιτήδευμα κι' ε'Cχε να λύσει μονάχα. δια.κοσμητικα. πpο6λή­ μα.τα, πιθανο νά. 6pισκόταν αποκλειστικά. στά. χέρια γυναικών Χαl μπο p εί να άποτέλεσε ενα μέ pος της οικιακής δ pα.στη pιό­ τητας. Ό Hoernes :ruνδέει τον δλο γεωμετρικό χαρακτήρα της νεολιθικής τέχνης με το θηλuκο στοιχείο. «Ή γεωμετρι­ κη τεχνοτροπία. είναι πpωτα.pχικα. τεχνοτροπία γυναικών» -­ νομίζει - «είναι γυναικεία στό χαρακτήρα της καί συνάμα εχει πάνω της τα σημάδια της πειθαρχίας καί της τάξης»22, "Ι σως ή παρα.τήpφη να είναι σωστή, ά.λλά. ή εξήγηση στη­ ρίζεται σε μιαν άμψιλογία. «Το γεωμετρικο στολιδι», λέει σε α.λλο μέρος, «φαίνεται πιο ταιpιαστο στο σπιτικό, σχολαστι­ κα κcι.θαρο καl συνάμα δεισιδα.ιμονικα. προσεχτικό πνεϋμα της γυναίκας, παpα σε κείνο του άνδρα. Είναι, av τό θεωρήσουμε καθα.pα αισθητικά, μηδαμινός� άψυχος κα.ί παρόλη την πολυ­ τέλεια καl τό χρώμα, αυστηρα περιοpισμέν.ος τρόπος τέχνης, δμως ύγιης καl δραστικος μέσα στα δριά του, εύχάριστος εξ­ αιτίας τ·ϊjς φιλοπονίας πού επιδείχνεται καί της εξωτερικης

38

του δια.κοσμητικότητας - ε'Cναι ή εκcρραση τοσ γυναικειοu

πνεύματος στην τέχνη»23. "Αν πρέπει να. εκcρραστοσμε με τό μεταφορικό αυτό τρόπο, το ίδιο καλα. μποροσμε να. συνδέσουμε τη γεωμετρικη τεχνοτροπία με την αύστηpότη τα και τό τυ­ ραννικό πνευμα του άρσενικοϋ. "Η μερικη ά.ποppόφηση της τέχνης από την οικιακή βι­ οτεχνία καί τά. οικιακά. γυναικεία έπιτηοεύματα - οηλαοή 1J συγχώνευση της καλλιτεχνικής δραστηριότητας με άλλες δρασ1 ηριότητες - είναι μ ια δπισθοο p όμηση &πο την αποφη του κατα.μερισμοσ της εργασίας καί της επαγγελματικής δια­ φοροποίησης. Γιατl ενας λειτουpγικος καταμεpισμος απαντα­ ται τώρα ώς έπl το πλείστο ανάμεσα στα. φύλα, οχι δμως &­ νά.μεσα σ' επαγγελματικες τάξεις. 'Επομένως, μολονότι οί ιi­ γροτικοl πολιτισμοι παράγουν γενικά. την ειδικευση, προς το παρόν 6ά.ζουν τέρμα στην επαγγελματική τάξη. των καλλιτε­ χνών. Καί τούτη ή &λλα.γη είναι περισσότερο πλήρης, επειοη ά.σκοϋνται πεpιθωριακα οχι μόνο οι κλάδοι της καλλιτεχνικης δραστηριότητας πού &.σκοϋσαν οί γυναίκες, &λλά. και κείνοι που κpατουσε δ &νορας. Ε!ναι άλήθεια δτι στό στάδιο αύτό ή δραστηριότητα κάθε τεχνίτη - με 1:ιθανη εξαίρεση τήν τt­ χνη του δπλοποιου - είναι παρόμοια πεpιθωpιακή24, 3μως δεν πρέπει νά. ξεχναμε δτι ή καλλιτεχνικη παραγωγή, σε &ν­ τιδιαστολη με κάθε άλλο χειρωνακτικό μόχθο, lχει κιόλας πίσω της μια δική της ά.νεξάρτητη &νάπτυξη και μόνο τώρα γινεται μιά. λίγο - πολυ ερασιτεχνική, &pγόσχολη δουλειά. Ε!­ ναι δύσκολο να &ποφανθοσμε, σ.ν το τέλος τοϋ &.νεξάρτητου καλλιτέχνη είναι ενας &πο τους λόγους της άπλοποίησης και '1χηματοποίησης των καλλιτεχνικών μορφών 1) σ.ν είναι &πο­ τέλεσμά της. Βέοαισ. ή γεωμετρικη τεχνοτροπία, με τα άπλα. και συμ6α.τικα μοτί6α της, δεν απαιτεί τίποτα παρόμοιο με την &ντελή &κπαίδεuση πού &πα.ιτοσσε ή νατοuραλιστικη τε­ χνοτροπία· δμως δ ερασιτεχνισμός, τον δποίο αύτή καθιστά ουνατό, ίσως κατόπιν συμ6άλλει πολυ στην δ:.πλοποίηση των καλλιτεχνικών μοpcρων. eπ γεωpγια και ή κτηνοτροφία φέρνουν &πό κοντά με­ γάλες περιόοους σχόλης. Ή &γροτική εpγασια. περιοριζεται

39

σέ: δρισμένες έποχές· δ χειμιί>νσ,ς εtναι μακρυς και έπιτρέπει μακρά άνάπα.υση άπό τη οουλειά. Ή νεολιθικη τέχνη !χει πάνω της τά σημάοια. μιας �χωριάτικης τέχνης:ι> δχι μόνο έ­ πειδη άντιστοιχεί, με τις &.πρόσωπες και παρα.οοσιοκρατικές μορφές της, Οϊ:ό συμ6ατικό και συντηρητικό πνεϋμα των χω­ ρικών, άλλα. κι έπειοη εfνα.ι προϊόν α.ότης της σχ6λής. ·Όμω; διόλου δεν εfνα.ι συνάμα «λα.ϊκη τέχνη», σαy τη σημερινή χω­ ριάτικη τέχνη. ·Όπως και να.χει, δέ:ν εfνα.ι λα.ϊκη τέχνη έ­ φόσο δέν εχει άκόμα. συμπληρωθεί δια.φοροποιηση των κοι­ \•ωνιων των χωρικών σε τάξεις - για.τι rι «λα.ϊκη τέχνη» ε­ χει νόημα μόνο, καθώς είπtt>θηκε, σέ άντιδιαστολή με τήν «τέ­ χνη της άρχουσας τάξης»· ή τέχνη μιας μάζας λαου που ά­ κόμα. δέν εχει διαιρεθεί σε «κυρίαρχες κα.t ύπηρετικές τά­ ξεις, σέ: ύψηλές κα.t δύστροπες κα.t σέ χαμηλές και ταπεινές τάξεις» δέ:ν μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν «λαϊκή τέχνψ>, γίά το μοναδικό λόγο δτι δεν ύπάρχει διόλου άλλο εfδος τέχνης. Και ή χωριάτικη τέχνη της νεολιθικης έποχης άπό τη στι­ γμη που εχει συμπληρωθεί αυτή ή οια.φοροποιη ση , δεν εfνα.ι πιά «λαϊκη τέχνη», έπειδή τά εργα. που δημιουργουντα.ι άπδ τίς καλές τέχνες προοριζονται τότε γιά την κατέχουσα άνώ­ τερη τάξη κα.ί έκτελουνται άπδ την τάξη αδτη - δηλα.δη συ­ νήθως άπό τίς γυνσ.ίκες της τάξης α.δτης. 'Όταν ή Πηνελό­ πη κάθεται στον άργα.λειό οιπλα στις θερα.πα.ινιοες της, ώς ενα. 6α.θμό εfναι άκόμα ή πλούσια χωρικη κα.ι ή κληρονόμος της θηλυκης τέχνης της νεολιθικης έποχης. Ό χειρωνα.κτι­ κος μόχθος που άργότερα 6λέπεται μέ περιφρόνηση, θεωρεί­ ται &.κόμη έδω σάν τελείως εντιμη δραστηριότητα, τοδλάχι­ στον έφόσο έκτελείτα.ι ά.πό γυναίκες στο σπίτι. Τα οια.τηρούμενα. εργα. τέχνης της προϊστορικής έποχης εχουν έντελώς προέχουσα. σημασία. για την κοινωνιολογία. της τέχνης - σχι έπειδη ετυχε νανσ.ι σέ μεγσ.λύτερο 6α.θμό έξ­ σ.ρτημένα. ά.πο τίς κοινωνικές συνθηκες, άλλα έπειδη μας έ­ πιτρέπουν να δοϋμε τtς σχέσεις άνάμεσα. στά. κοινωνικα πρό­ τυπα. και στtς καλλιτεχνικές μορφές πιό καθαρά ά.π' δ,τι στήν τέχνη των μεταγενέστερων έποχων. ·Όπως και να.ναι, δεν ύ1-άpχει τίποτα σ' δλόκληpη την ίστοpία. της τέχνης πού νά

r;

40

φωτίζει τόσο κα.θαρα τη σόνδεση ά.νάμεσα. σέ: μια ά.λλαγή τε­ χνοτροπίας και στην ταυτόχρονη άλλα.γη στις οικονομικε:ς και κοινωνικές συνθηκες, δσο ή μετά6α.ση ά.πό την πρώιμη στή μεταγενέστερη λιθινη έποχή. Οί προϊστορικοι πολιτισμοι δεί­ χνουν τα σημάδια. της προέλευσής τους ά.πό τις κοινωνικές συν­ θήκες εδκρινέστερα. ά.π' δσο οί μεταγενέστεροι πολιτισμοί, στους δποίους μορψές που εχουν κιόλας μερικά ά.ποστεωθεί ά.να.σό­ ροντα.ι ά.πο μια προγενέστερη έποχή και συχνά συγχωνεύον­ ται ά.ξεδιάκριτα. μέ: τlς νέες κι ά.κόμα. ζωντανές μορφές. σοσο πιο αναπτυγμένο εfvαι το επίπεδο του πολιτισμοϋ, τοϋ δποίου την τέχνη έξετάζουμε, τόσο πιο πολύπλοκο εfvα.ι το δίκτυο των σχέσεων κα.ί πιο σκοτεινο το κοινωνικο ύπόβαθρο μέ: το δποίο σχετίζονται. 'Όσο μεγαλύτερη ε!να.ι ή ήλικία. μια.ς τέ­ χνης, μια.ς τεχνοτροπίας, ένος ειδους, τόσο μακρύτερες εfναι οί χρονικές περίοδοι, κατά τlς δποίες ή ά.νάπτυξη προχωρεί σό μφωvα με έγγενείς, αυτόνομους δικο1,ς της δρ όμους, ανε­ πηρέαστη άπο έξωτερικέ:ς δια.ταραχές, κι' δσο πιο πολυ 6α.­ στοϋν α.ότα. τα. λίγο πολυ αυτόνομα. έπεισόδια., τόσο δυσκολό­ τερο εfvαι vrι. έρμηvεύσουμε κοινωvιολογικα. τα. έπt μέρους στοιχεία. τοϋ μορψικοϋ συμπλέγματος για. το δποίο γίνεται λόγος. 'Έτσι, 1ι εποχη που άκολουθεί άμέσως τrι νεολιθική, κα.τα. την δποία.. οί χωριάτικοι πολιτισμοί μετα.οάλλοντα.ι σε δυvα.μικότερους &.στικους πολιτισμούς, 6α.σιζόμενους στο έμ­ πόριο κα.l τη βιομηχανία., &.ποκα.λύπτει μια. τέτοια. σχετικά πολύπλοκη δομή, ωστε κα.μια. ιδιαίτερα. ίκα.vοποιητικη κοιvω­ νιολογικη έpμηvεία. ορισμένων φαινομένων δέ:ν εfνα.ι δυνατή. Ή παράδοση της γεωμετρικής δια.κοσμητικής τέχνης ε­ χει κιόλας τόσο έvισχυθεί αυτό τον καιρό, που δύσκολα. μπο­ ρεί να. ξερριζωθεί κα.ί πα.pα.μέvει πρόδηλα. κυρίαρχη χωρίς κανένα. ιδιαίτερο κοινωvιολογικο λόγο. 'Όπου δμως, καθώς στους πpοϊστορ�κους χρόνους, το κάθε τί είναι ακ6μα. άμεσα. δεμένο μέ την πpα.γμα.τικη ζωή, δπου &κόμη δεν ύπάρχουν α.υτ6νομες μοpψες ΚC1.t δtωpοpες άpχης άνάμεσα. στο νέο κα.t το παλιό, ανάμεσα. στην παράδοση καί στο σόγχροvο, εκεί ή κοιvωνιολογικη εξήγηση των ψα.ιvομένων τοϋ πολιτισμοϋ εί­ να.ι ακόμα. συγκριτικα. άπλη κα.ί δλοφάvεpα. εψικτή. 41

κεφάλαιο δεύτερο

ΑΣΤΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

1.

Στατικά καl δυναμικά στοιχεία στήν τέχνη της όρχαiας Άνατολης.

Το τέλος της νεολιθικ"ής έποχης φανερώνει iναν &.ναπρο­ σανατολισμο της ζωης σχεοον καθολικό, μιαν έπανάσταση στ�ν οικονομια και τ�-,, κοινωνία τόσο 6αθειά, δσο και ή &.p­ χη της. Τότε ή ρr�ξη σημαδεύτηκε με τη μετά6αση &.πο την άπλη κατανάλωση στην παραγωγή, &.πο τον πρωτόγονο ά­ τσμικισμό στη συνεργασία· τώρα σημαδεύεται με την &.παρ­ χη τοϋ &.νεξάρτητου εμπορίου και της χειροτεχνίας, την εμ­ φάνιση πόλεων και &.γορών και τη συσσώρευση και διαφορο­ ποίηση του πληθυσμοϋ. Και στις δυό περιπτώσεις, 6λέπουμε μπροστά μας μιαν εικόνα πλήρους &.λλαγης, μολονότι, πάλι και στις δυό περιπτώσεις, αύτη λα6αίνει χώρα περισσότε­ ρο σα 6αθμιαια μετα6ολη παρα σαν ξαφνικη &.να.τροπή. Στούς πλείστους θεσμούς και στα εθιμα του &.ρχαίου &.να­ τολικοϋ κόσμου, στίς αύταρχικές μορφές οιακυ6έρνησης, στη μερικη διατήpησrι της φυσικης οικονομίας, στό δια.­ πότισμα της καθημερινής ζωης &.πο θρησκευτικές λα­ τρευτικές τελετές και στην αύστηpα φοpμαλιστικη τάση τfJς τέχνrις, νεολιθικα. εθιμα καί παραδόσεις πpοχωpοϋν πλάι - πλάι με τό νέο &.στικό τρόπο ζωης. Στrιν Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία οί χωρικοι συνεχίζουν τη δική τους παpαοοσια­ κα. καθορισμένη ϋπαpξη, &.νεξάpτητοι &.πο την &.διάκοπη τα­ ρα.χη των πόλεων, στίς έγκατα.στάσεις τους σε χωpια. και στα πλαίσια της οtκιακης οικονομίας· και μολονότι ή επιρροή τους ξεπέφτει σταθερά, δμως το πνεϋμα των παραδόσεών τους εξακολουθεί να. διακρίνεται &.κόμα καί μέσα. στίς δψιμότεpες καί πιό προχωρrJμένες εκδηλώσεις των ύψηλα. διαφοροποιη­ μένων &.στικων πολιτισμών των χωρών αύτων. Ή &.ποφασιστικη &.λλαγη στο νέο τρόπο ζωης, εκφρά­ ζεται, πάνω &.π' 8λα, στό γεγονος 8τι ή πpωτογενης παρα.­ γωγη οέν είναι πια. ή κύρια, ίστορικα. προοδευτικότερη ά­ σχολία., άλλα. μπαίνει τώρα στην ύπηpεσία τοϋ εμπορίου και της χειροτεχνίας. Ή α.υξησrJ τοϋ πλούτου κι ή συσσώρευση σέ συγκριτικα λίγα χέρια κσ,λλιεργήσιμης γης και. πpομη-

44

θειών τροφής, πού διατίθενται Ηεύθεpα., δημιουργεί καινούρ­ γιες, πιο εντατικές και πιο ποικίλες &.νάγκες προϊόντων γιά το εμπόριο και δδηγεί σε επαυξημένο καταμεpισμο της εργα­ σίας. Ό κατασκεuα.στης εtκόνων πνεuμά.των, θεών καί &.ν­ θpώπων, δια.κοσμημένων σκευών κα.l κοσμrJμάτων πpο6ά.λλει &.πο το κλειστο πεpι6άλλον τοϋ σπιτικοϋ και γίνεται ειaικός, τοϋ δποίοu το επιτήδευμα. είναι δ 6ιοποpισμός του. Δεν είναι πια. ουτε δ εμπνευσμένος μάγος οϋτε το σ6ελτόχεpο μονάχα μέλος τοϋ νοικοκupιοϋ, πα.pα. δ τεχνίτης, πού χαρά.ζει &.γά.λ­ μα.τα, ζωγραφίζει εικόνες και. πλάθει άγγεία., δπως άλλοι cρτιά.χνουν πελέκια καl παπούτσια, και σχεδον εκτιμά.τα� .. z, ' ' � ' " i ' 'Η τελειοι.σ:'. Υj'JΎ ρισσοτερο απο τui σιr...ιεpα. η τuν πα.ποuτση. ι πού κάνει δ τεχνίτη ς στη δουλειά. του, δ σιγουρεμένος εi.Ξγ­ χος του δύσκολου ύλικοϋ, ή &.ψεγάδια.στη cρροντίδα. της εκτέλΞ­ σης, πού είναι άξιοσημεlωτη tδια.ίτεpα στην Αίγuπτο25, σέ &.ντιδιαστολη με τrιν άνεμελιά, της προγενέστερης τέχνης πού μοιάζει σα. μεγαλοcρuης η πού είναι μόνο εpα.σιτεχνικ·ή, αύτά είναι &.ποτέλεσμα της επαγγελματικής εtδίκεuσης τοϋ καλλιτέχνη, της άστικης ζωης, μέ τόν α.ύξανόμενο σuνα.γωνι­ σμο τG)Υ δυνάμεων πού άντιπαλαί6οuν, καί της εκπαίδευσης μια.ς εμπειpης καί δuσκολοϊκανοποίητης elite εΕδημόνων στα, τ.:ολιτιστικα. κέντpσ.. της πόλης, στην πεpιοχ·η τοϋ vα.οϋ καί στη οασιλικη αύλή. Ή πόλη, με τη συγκέντρωση τοϋ πληθuσμοϋ καί τούς δια.νοητικούς ερεθισμούς που παράγονταν άπο τη στενη επα­ φη σ.νάμεσα στα. διάψοpα επίπεδα. της κοινωνίας, την κυμαινό­ μενη α.γοpά. της καί το άντιπαpαδοσιακρατικο πvεϋμα. της, (που καθορίζεται ά.πο τrιν tδιό μοpcρη cρύση της ά.γοpσ.ς) ' το εξωτερικό της εμπόριο κα.l τη γνωριμία. των εμπόρων της με ξέvες χι7Jpες καί λαούς, τη χρηματική της οικονομία., οσο χον­ τροκομμένη κι α.ν ήταν στην &ρχή, και τις μετατοπίσεις πλού­ του που 6οηθήθηκαν α.πο τη cρύση τοϋ χρήμα.τος, είχε &.να­ πόψεuκτα, έπα.νσ.στατικο ά.ποτέλεσμα. σε κάθε τομέα της πολι­ τιστικής ζωης κι επέψεpε μ�α. δυναμικότερη κα.ί πιο ά.τομι­ κιστικη τεχψ)τpοπία στrJ Υ τέχνη, πιο ελεύθερη α.πο την έπιp­ ρο·η των παραδοσιακών μορφών Υ..αί τύπων ά.π' 8,τι ήταν � γεωμετρισμος της vεολιθικης έποχηι;. Ή γνωστη και συχν(/,

45

1τ.:εροολικα τονιζό με νη παραδοσιοκρατία της ιiρχαίας &νατο­ λικης τέχνης, ή 6pαδύτητα της συνολικης της ιiνάπτυξης και ή μακρο6ιότητα των lδια.ίτερών της τάσεων, περιόρισαν άπλως την κινητοποιοϋσα. έπιpροη των νέων ιiστικών τρόπων ζωης, &.λλα δεν τη σταμάτησαν. Γιατί σ.ν συγκρίνει κανεtς την πο­ ρεία της αιγυπτιακης τέχνης με τίς συνθήκες &κείνες, στις δr.οίες «δλα. τα δοχεία. ένός χωpιοϋ �ταν δμοια» κι δπου τα ξέχωρα στάδια της πολιτιστικης &ξέλιξης μποροϋσαν να έκ­ g:-ρα.στοϋν μόνο με χιλιετηρίδες, τότε κατα.λα6αίνει τεχνοτρο­ πικα. cpαινό μενα πού οί διαcpοpες τοϋ ένός ιiπό τό άλλο -:1υχνα πα.ρα.βλέποντα.ι μόνο κα.ί μόνο εξαιτίας της πρός έμας &.λλοτpιότητά.ς τοτ.,s:. ή δποία κάνει πιό δύσκολο τό να διαψορο­ ποιήσουμε τα, ξέχωρα χαρακτηριστικά τους. Άλλα το νά r.pοσπα.θοϋμε να παράγουμε τήν τέχνη αυτή ά.πό μια καί μόνη α.pχή καί νάπα.pοι6λέπουμε το γεγονος δτι κλείνει μέσα. της την πολικότrιτα. τοϋ στα.τικοϋ κα.ί τοϋ δυνα.μικοϋ, τοϋ συντη­ ρητικοϋ κα.ί τοϋ πpοοδευτικοϋ, των α.υστηpα. τυπικών καί των τυποκα.ταλυτικων τάσεων, είναι σα να παpαποιοϋμε τήν ίδια τήν ουσία της.Για. να το κα.τα.λά6ει κανείς α.υτο σωστά., πpέ­ r.ει να αισθάνεται πίσω απο τίς α.υστηρες πα.pα.δοσια.κές μ,ορ­ φές τίς ζωντανές δυνάμεις του πεφαματιζόμεvου ατομιΥ.ισμοϋ 'Y..7.t -:Qϋ lπεκτεtνόμενου vα::ουpα.λισμοσ, δυνάμεις πού απορ­ ρέουν από 'Γf)Υ α::;τιχη θειοpφη καl καταστρέφουν το στάσι­ μο πολιτισμό' της νεολιθικης εποχης· δμως δεν πρέπει κανείς για κανένα λόγο να επιτρέπει στο'/ έα.υτό του νά δδηγείταt απο τήν εντύπωση α.υτη στο να ύποτφ& πvεϋμα του συν­ τηριτισμοϋ πού δρα. στήν ίστοpία. της αρχαία.; Άνατολης. Γιατί έκτος &πό το γεγονος δτι ό σχημα.τικος φορμαλισμος τοϋ νεολιθικοϋ χωριάτικου πολιτισμοϋ οχι μόνο συνεχίζει να &σκεί επιρροή, αλλα. καl παράγει σταθερά νέες παpαλλαγες του πα.λιοϋ πρωτότυπου, στα. πρώϊμα. τουλάχιστο στάδια. της &ποχης της αρχαίας Ά να.τολης, κι οί ήγέτιδες κοινωvικες δuνά.με�ς - προ παντος ό βα.σιλικος οίκος καί το ίερατείο συμβάλλουν δσο είναι δυνα.το στη διατήρηση τοϋ Statu� Quo καί των παραδοσιακών μορφών τέχνης καί λατρείας. καταναγκασμος κάτω απο τον όποίο πρέπει νά ερ-

,ο

�ο

46

γαστεί 6 καλλιτέχνης μέσα σ αυτη τήν κοινωνία είναι τόσc α.μειλικτος, ωστε, σύμψωνα. με τις θεωρίες της σύγχρονης φι­ λελεύθερης αισθητικής, κάθε γνήσιο πολιτιστικο &πίτευγμα θα.πρεπε έξα.ρχης να είναι θεμελια.κα &δύνατο. Κι δμως μερικα &πο τα. μεγαλειωδέστερα εργα τέχνης γεννήθηκαν &κρι6ως ε­ διι), στη αρχαία Άνα.τολή, Ύ.άτω απο την πιο φρικτή πίεση πού μπορεί κανείς να. φανταστεί. Αυτα. αποδείχνουν δτι δεν υπάρχει άμεση σχέση ά.νά.μεσα στην προσωπική ελευθερία. τοϋ καλλιτέχνη και την αισθητική ποιότητα των εpγων του. Γιατί γεγονος είναι δτι κάθε πρόθεση τοϋ καλλιτέχνη πρέ­ πει ν' &vοίξει δρόμο μέσ' ά.πο τα. βρόχια ένος σφιχτοτυ�ιγμέ­ νου διχ-cυοϋ· κάθε εργο τέχνης παράγεται ά.πο τήν ενταση ανάμεσα. σε μιά. σειρα. σκοπών κα.ι σε μια σειρα ά.ντιστάσεων στην επίτευξή τους - αντιστάσεων πού εκπροσωποϋνται άπό &πα.ρά.δεκτα μοτίβα, κοιvt,)'ΙtΧες προκαταλήψεις καί σφαλε­ pες κpιτικες δυνάμεις τοϋ χοινοϋ, κα.θως κι ά.πό σκοπους που είτε εχουv κ�όλας αcροιιοιιhσει τlς &.ντιι:1τά.σεις αυτες είτε στέ­ κονται &νοιχτα κι ασ1Jμφιλίωτα α.ντιμέτωπές τους. "Αν οί &.vτιστά.σε ις προς μια. κα.τε:ύθu·ιση είναι αδύνατο να. ξεπεpα­ στοϋv, τότε ή εφευρετικότητα και οί εχcρραστικες δυνάμεις του καλλιτέχνη στρέψονται σ' εvα σκοπό, προς τον όποίο δ δρό­ μος δεν είνα.ι cρρα.γμένος, κα.l είvα.ι πολυ ασυνήθιστο γι' αυτον α.κόμcι. κcιλ τ6 yα, [χει έ:πίγνωση του γεγονότος, δτι το επί­ τευγμά, του ε!ναι ενr1. υποκα.τά.στατο της ά.ληθινης επιδίωξή; του. Καί στrιv πιο φιλελεύθερη δημοκpατίσ. ό καλλιτέχvrις δέ.ν κινείται με τέλεια. ελευθερία. καί &δεσμευσία· κι εκεί περιορίζεται από αναρίθμητους λόγους ξένους προς τηγ τέχνη του. Ό δια.cροpετικος βαθμος έ:λευθεpία.ς ίσως είναι �ψιστης σπουδαιότητας γι' αυτόν προσωπικά., αλλα. κα.t' &:.p­ χη δέv υπάρχει - δια.cpορα ανάμεσα στlς υπα.γdρεύσεις ένος δεσπότη καί στlς συμ6ά.σεις καί της πιο φιλελεύ­ θερης κοινωνικής διάταξης. "Αν ή 6ία καθα.υτη �ταν &ντίθε­ τη στό πνεϋμα της τέχνης, τέλεια. εpγα. τέχνης θα. πρό6αλ­ λα.v μονάχα. σε μια. κατάσταση πλήρους ανcφχία.ς. 'Αλλα. στήν πραγματικότητα. οΙ προϋποθέσεις ά.πο τίς δποϊες εξαp­ τθ.ταt ή α,tσθητικη ποιότητα ένος εpγου βρίσκονται πέρα.

σ.-

47

πό τήν ενα.λλακτικη λύση πού πcφουσιάζουν ή πολιτική ελευ­ θερία, κι δ καταναγκασμός. CΕπομένως, το αλλο ακρο -- δη ­ λαδή ή δπόθεση δτι οί δεσμοί που περιορίζουν τήν ελευθερία κίνησ·ης τοϋ καλλιτέχνη είναι κα.θα.υτοί επωψελείς καί κα.ρ­ ποψόροι, δτι συνεπώς ύπεύθυνη γιά. τίς άνεπάρκειες της σύγ­ χρονης τέχνης είναι ή ελευθερία. τοϋ σύγχρονου καλλιτέχνη κι οτι θά. μποροϋσα.ν κα.ί θα.πρεπε νά. δημιουργηθοϋν τεχνητά. καταναγκασμός καί περιορισμοί, σά.ν οί δηθεν εγγυητες του &ληθινου «καλλιτεχνικου ϋψους» - είναι άκρι6ως τόσο λαθε­ μένο δσο κα.ί ή αναρχική αποφη. 2. Ή κατάσταση τοϋ καλλιτέχνη καi ή όργάνωση της καλλιτεχνικής παραγωγής. οι πρώτοι, κα.ί για πολυ κα.ιρο οί μόνοι, εργοδότες των καλλιτεχνών "ισαν οί ίερείς καί ήγεμόνες καί τά. σπουδαιό­ τερα εργαστήριά τους σε ολη την περίοδο του άνατολικου πολιτισμου 6ρίσκοντα.ν σε νοικοκυριά. ναών η άνακτόρων. Στα εργαστήρια των νοικοκυριών αύτων οί καλλιτέχνες εργάζον­ ταν σά.ν έθελοντες η καταναγκασμένοι όψιστάμενοι, σά.ν lρ­ γάτες ίκα.νοί νά. κινηθουν ελεύθερα. η σά.ν ισόβιοι δούλοι. Έ­ δω συντελέστηκε το μέγιστο και πολυτιμότερο τμήμα. της κα.λ­ λιτεχνικης παρα.γωγης της ·εποχής. cH πρώτη συσσώρευση γης lπεσε στά. χέρια. πολεμιστών και ληστών, κατακτητών και καταπιεστών, δπλα.ρχηγων και ήγεμόνων· ή πρώτη δρθολο­ γικά. διοικούμενη ιδιοκτησία θαυμάσια. θά. μπορούσαν να ε!­ ναι οί περιουσίες των να.ων - δηλαδή οί ιδιοκτησίες των θε­ ών που τίς ϊδρυσα.ν οί ήγεμόνες και τίς διαχειρίζονταν οί ίε­ ρείς. cΕπομένως είναι πάρα πολυ πιθανο δτι οί ίεpείς ήταν οί πρώτοι τακτικοί εργοδότες καλλιτεχνιί.>ν, οί πρώτοι που τους εδωσαν παραγγελίες· οί 6ασιλιάοες &τ.λώς θ' &κ.ολούθησα·; το παράδειγμά τους. Ή άρχαία άνατολική τέχνη περιορί­ στηκε σε πρι.ί>τη μοίρα., χώρια άπο τήν οικια.κη 6ιοτεχν[α., στηv διεκπεραίωση των καθηκόντων που τους ε6αζαν αύτα. τ' ά­ ψεvτικά.. δημιουργίες της άποτελοϋνταν το πιο πολυ (ΧΤ.:') ά.vα.θηματικά. δσ,ρα στους θεού; καί σε 6ασιλικα μνημεία !

οι

48

στά. χρειώδη είτε της λατρείας των θεών είτε τοϋ άρχοντα., σε οpγανα. προπαγάνδας σχεδιασμένα να ύπηρετήσουν είτε τή ψήμη των &.θανάτων είτε τη μεταθανάτια, ψήμη των γήινων εκπροσώπων τους. Κσ.ί το ίερα.τείο κα.ί δ 6ασιλικος οίκος ή­ σαν μέρη τοϋ ιδιου ίερα.τικου συστήματος και τά. καθήκον­ τα που εθετα.ν στους καλλιτέχνες, νά. εξασψα.λίσουν τήν πνευ­ ματική τ�υς σωτηρία. και νά. τους προικίσουν με διαρκή ψήμη, 6ρίσκοντα.ν συνενωμένα. στο θεμέλιο κάθε πρωτόγονης θρη­ σκείας, δηλ. τrιν λατρεία. των νεκρών. Και οι δυο άπαιτοϋσαν νά. τους προμηθεύσει δ καλλιτέχνης επίση μες, μεγαλοπρεπείς κα.ί αγέρωχες αναπαραστάσεις, κι οί δυό ενθάρρυναν τον καλ­ λιτέχνη vα. παρ�μείνει στα.τικος στη θεώρησή του και τον ύ­ πόταζαν στην υπηρεσία τG>ν συντηρητικών δικών τους σκο­ πών. Και οί δυο εκανα.ν ο,τι μπορούσαν γιά. νά. εμποδίσουν νεωτερισμους στην τέχνη, καθώς και κάθε λογης μεταρρύθμι­ ση, εψόσο ψο6ουvταν κάθε μετα6ολή στην κρατούσα. τάξη πρα­ γμάτων καί δια.κήρυτταν, δτι οι παραδοσιακοι κανόνες της τέχνης είναι τόσο ίεροί και άπαpα6ίαστοι, δσο και οι πα.ρα.δο­ σ�ακες θρησκευτικές πίστεις κα1 μορψες λατρείας. ιερείς επέτρεπαν στους 6α.σιλιάδες νά. θεωροϋνται θεοί, ετσι που να τους τρα6οϋν στη δική τους σψαίρα εξουσίας, κα.ι οί 6ασιλιά­ δες έπέτρεπα.ν νά. χτίζονται ναοί για τους θεους κα.ί τους ίε­ pείς, ετσι που vά. μεγαλώνουν τή δική τους ψήμη. co καθένας τους ήθελε νά. κερδίσει άπο το γόητρο τοϋ άλλου κι δ κα.θέ­ να.ς τους ζ11τοϋσε να επιστρατεύσει τή 6οήθεια τοϋ καλλιτέ­ χνη στον άγώνα. γιά. τη δια.τήρηση της 6ασιλικης ίερατικης εξουσίας. Κάτω &.πο τέτοιες περιστάσεις δε μποροϋσε νά. τεθεί ζήτημα αΛτόνομης τέχνης, δημιουργημένης άπο καθαρά. αι­ σθητικά. κίνητρα. και γιά. καθαρά. αισθητικους σκοπούς, πε­ ρισσότερο &.πο ο,τι μπορουσε να τεθεί στίς περιστάσεις της προϊστορικής εποχης. Τα μεγάλα. εργα τέχνης, εpγα μνη­ μειακής γλυπτικής και τοιχογραψίας, δε δημιουργοϋντα.ν για χάρη των ίδιων και της ο μο ρψιας τους. Τά. άγάλματα δεν πα.ραγγέλvονταv γιά να στηθοϋν μπροστά. στους να.ους και στην αγορα-δπως στήν κλασσικη αρχαιότητα. η την �Αναγέννηση · τα πιο πολλά. τους 6pίσκονταν στο σκοτεινο έσωτερικο τοϋ ι­ ερου και στο 6ά.θος του τάψου26.

οι

4

49

Ή ζήτηση είκαστικων ά.ναπαραστάσεων, ίδιαίτερα για ε pγα έπιτά.φια, ήταν στην Αίγυπτο άπό την άpχη-ά.ρχη τόσο μεγάλη που πρέπει χανεlς να ύποθέσει δτι τό έπάγγελμα του καλλιτέχνη άπό ά.ρκετα νωρlς είχε γίνει ξεχωριστό κα.l αύ­ τοσυντήρητο. "Όμως δ ρόλος της τέχνης σαν παρακατια.νης ύπηρέτριας τονίζονταν τόσο ίσχυρα και ή άπορρόφησή της σε πρακτικα καθήκοντα ήταν τόσο πλήρης, ωστε τό πρόσωπο τοϋ ίδιου του καλλιτέχνη έξα.ψανιζόταν σχεδόν δλοκληρωτικα πίσω ά.πό τό εργο του. Ό ζωγράφος κι δ γλύπτης εμεναν α­ νώνυμοι τεχνίτες, χωρlς μέ κανένα τρόπο να 6άζουν στη μέση την προσωπικότητά. τους. Γνωρίζουμε μόνο πολυ λίγα όνό­ ματα καλλιτεχνών άπό την Αίγυπτο, καl καθώς οί μα.στόροι δεν όπόγραφαν27 τα εργα τους είναι άούνα.το να συνδέσουμε κι αυτα τα λίγα όνόματα με κάποιο δρισμένο εργο 28. Είνα.ι &λήθεια δτι κατέχουμε είκόνες έργα.στηpίων των γλυπτών -πpό παντδς &πδ την 'Έλ Άμάρνα-- κι &κόμη, την είκόνα. ένός γλύπτη που έργά.ζεται σέ μια κεφαλη της 6ασίλισσας Τε­ γέ, κεφαλη της δποίας μπορουμε να διαπιστώσουμε την ταυ­ τότητα. 29, δμως τό πρόσωπο του καλλιτέχνη καl ή ά.πόδοση σε καλλιτέχνες των σωζόμενων εργων τέχνης είναι άμφί6ολη σε κάθε περίπτωση. "Αν ή δια.κόσμηση του τοίχου ένός τάφου παριστάνει ενα ζωγράφο η γλύπτη και δίνει τό ονομά του, μπορουμε να όποθέσουμε δτι δ καλλιτέχνης είχε την πρόθεση ν' ά.παθανατίσει τόν έαυτό του30, άλλ' αυτό δεν είναι οuτε δλοκληρωτικα 6έ6αιο, ουτε καl μπορουμε ν' άποκομίσουμε πολλα ώφέλη άπό τούτη την πληροφορία, εχοντας όπόφη την σπάνη άλλων λεπτομερειών της ίστορίας της αιγυπτιακής τέ­ χνης. Είναι ά.ούνατο να σχηματίσουμε ενα καθαρό διάγραμ­ μα της προσωπικότη τας των καλλιτεχνών αυτών. ΊΌυτες οί αύτοπροσωπογpαφίες δέ δίνουν ουτε καν μια ίκανοποιητικη πληpοφορlα για τό τί σκεφτόταν δ έν λόγφ καλλιτέχνης για τόν έαυτό του και για την ά.ξία της δουλειάς του. Είναι δύσ­ κολο ν' άποφανθουμε, σ.ν πρέπει να τlς έpμηνεύσουμε άπλως σαν μια προσπάθεια τοϋ καλλιτέχνη να καταγράφει την κα­ θημερινή του ρουτίνα η αν παρακινημένος, σαν τους 6ασιλιά­ δες και τους μεγιστάνες του 6ασιλείου, άπό την δρμη να έξα.-

50

σ�α.λiσει για. :όv έα.υ:ό του άθάνατη φήμη στη σκια της φή­ μη; έκείνων, έπιθυμοϋσε νά στήσει ενα μνημείο που θά του έ;;:έτpε;;:ε να. έπιζήσει για. πάντα στη μνήμη των άνθpώπων. Είναι αλήθεια δτι γνωρίζουμε τα όνόματα των ιipχιχτι­ στάδων και τιϊ>ν ά.ρχιγλυ;;:,ων στην Αίγυπτο και θα εlχαν &πο­ νεμηθεϊ ίδιαίτερες κοι',.ιωνικές διακρίσεις σ' αυτους σαν άνtί,­ τεpου; άξιωματούχους της αυλής, άλλα γενικα δ καλλιτέχνης πα.pαμέvει ενας άσημος τεχν[της, που τό πολυ - πολυ τόν έκτιμοϋν σαν τέτοιον κι οχι κα.θαυτόν σαν προσωπικότητα. Μια. ίδέα πα.ρόμQια μέ την ά.ντίληφη τοϋ Less!ng γιά ε­ να ((Ραφαήλ χωρίς χέρια.» θα ήταν &ντελως άκα.τα.νόητη . Μόνο στήν περίπτωση τοϋ &.ρχιχτίστη είναι δυνατό να μιλαμε για δια.χωριστική γραμμή ανάμεσα σέ δια.νοητικη καl χειρωνα­ κτικrι έργα.σία· δ γλύπτης κα.l δ ζωγράφος δέν είναι άλλο πα­ ρα. χειρώνακτες. Τα εγχειρίδια των λογίων γραφέων δίνουν τήν πιό καλη ιδέα. για την πα.pακατιcr.νη κοινωνικη θέση τοϋ κα.λλιτέχνη στην Αϊγυπτο: μιλοϋν μέ περιφρόνηση για τό 6ά­ ναυσο έπάγγελμα τοϋ καλλιτέχνη 31. Συγκρινόμενη μέ τη θέση τούτων των γραφέων, ή θέση τοϋ ζωγρά.cρου κα.l τοϋ γλύ­ πτη δέν φαίνεται πολυ τιμητική, ιδιαίτερα στlς προγενέστερες περιόδους της αιγυπτιακής ίστορίας. Αυτό μαρτυρεί την όπο­ ,ίμηση έκείνη των τεχνών για χάρη της λογοτεχνίας, που μάς είναι τόσο οικεία ά.πό τlς ά.ναγρα.φες της κλασσικης, αρ­ χαιότη τας .. Κι έδω, στην άρχαία Άνατολή, ή έξάρτηση της κοινωνικής θέσης &.πό την πρωτόγονη άντίληψη τοϋ γοήτρου, σύμφωνα μέ την όποία ή χειρωνακτική εργασία θεωροϋνταν σαν άνέντιμη 32, θα ήταν &κόμα. πιό στενη παρα στους 'Έλ� ληνες και τούς Ρωμαίους. Έν πάση περιπτώσει, ή εκτίμηση στην δποία είχαν τόν καλλιτέχνη μεγάλωσε, καθώς προχtί>­ ρησε κι ή γενικη πρόοδος. Στό Νέο Βασίλειο πολλοι καλλιτέ­ χνες άνήκουν κιόλας στις σ..νι�τερες κοινωνικές τάξεις και σε μερικές οίκογένεις κάμποσες γενιές χωρις διακοπη κpατιουν­ τα,ι προσκολλημένες στό έπάγγελμα του καλλιτέχνη, πρά­ γμα ϊ.ΟU μπορεί καθαυτό να θεωρηθεί σαν σημάδι μι&ς συγ­ κριτικα προχωρημένης ταξικής συνείδησης. Άλλα καl τώρα δ ρόλος τοϋ καλλιτέχνη στη ζωη της κοινωνίας είναι ακόμα

51

με

μαλλον παρακατιανός, συγκρινόμενος τήν λειτουργία πού υποθέτουμε δτι !πιτελοϋσε δ προϊστορικός καλλιτέχνης μάγος. Tcx. έργαστήρια των ναιί>ν και των 6.να.κτόρων ήταν τά μεγαλ1Jτερα και σπουδαιότερα, &.λλα δεν ήταν τcχ. μοναδικά: τέτοια ιδρύματα βρίσκονταν !πίσης στά. μεγάλα lδιωτικcχ. κτή­ ματα και στις ιiγορες των μεγαλυτέρων πόλεων33. τε­ λευταίες αυτες συνένωναν μικρcχ. άνεξάρτητα εργαστήρια, τcχ. δποία, σε &.ντιδιαστολη με τη ρουτίνα των νοικοκυριών των ναών, τεt πιο πολυ για. ενα πελάτη παρά. για τον έαυ­ τό του. :#Ετσι σπάει ή αρχη της οικονομίας του νοικοκυριου,

οι

52

,:.-:-ην δποία ή παραγωγή περιορίζεται σε άμεσες εσωτεpιΧες &.νάγκες. Στήν πορεία της άνάπτυξης αυτής δ άνδρας βαθμιαία ά.ναλαμ6άνει και τους κλάδους εκείνους της χειρωνακτικης οουλειας και τέχνης που προτύτεpα ήσαν ή ιδιαίτερη περιο­ χη της γυναίκας,. δπως το φτιάξιμο κεpαμικω� �ροϊόντων κ�ί &.πορια δτι στήν Αι­ ύφαντων35. ·ο 'Ηρόδοτο; παρατηρεί γυπτο οί άνδρες --σ.ν και αυτοί εκανσ.ν καταναγκαστικα ερ­ γα- κάθονταν στον άpγαλειό· δμως το φαινόμενο αυτο άπλ6>ς 6οισκόταν σε συμφωνία με τή γενικη τάση άνάπτυξης πο1; τε, τεχνες "1, , , ' δδήγησs στο να γινων λικα οι χειpωνακτικες ., �ποκλειστικη περιοχη του αρσενικου. Αυτο καθόλου δεν sίναι ---δπως στην παpα6ολή του Ήρακλή που κάθεται στην άνέμη της 'Ομφάλης- ή εκφpαση της ύποδούλωσης του iρσενικ_ο�.' άλλα του χωρισμου των χειρωνακτικών I τεχ,ν�ν \ από το νο:κο:_ κυριό κα.ί •του δλοένα δυσΧολότεροvχειp�σμου των εργαλειων. Τα μεγάλα εργαστήρια που ήταν προσκολλημένα στο οασιλtΚΟ &.νάκτοpο Χαί στους ναους ήσαν οί σχολες στις δποίες εκπαιδεύοντα·,ι νέοι καλιτέχνες. Ε!να.ι συνηθισμένο πράγμα , , ε ιν στοιχείων της σύνθεσης, ή δποία μνημονεύε­ ται, σ,ον ίδιο συσχετισμό, σαν ουσιώδες χα.ρακτηpιστικδ της κρητικής τέχνrις, δείχνει πάντως δτι δεν πρόκειται άπλως για. ;ήτημα εκλογής του θέματος. Τούτη ή «τυχαία διευθέ­ -:ησψ, εΙvα.ι ή πιο έλεύθερη, πιο χαλαρή καl πιο εικαστι­ χrι ανα.πα.pά.στα.ση ε!να.ι εκψpαση μιας ελευθερίας επινόησης, (ή δποία ίσως μπορεί κάλλιστα να όνομα.στεί «ευρωπαϊκή», σέ αντιδιαστολή με τούς ανατολίτικους περιορισμούς της α.ι­ γω-:-:ια.κης κα.ί 6α6υλωνα.ικης τέχνης) καl εκψpαση μιaς ±vταηψης ή δποία, σε άντιδιαστολή με τήν αρχή της συγ­ κεvτpωτικόπιτας καl της καθυπόταξης των δευτερευόντων στοιχείων, ευνοεί συσσώρευση κα.l α. cρ θονία του θεματικου ύ­ λ�κου61. Ή αρέσκεια της παράθεσης καθαυτής, ψτάνει σε τέτοιο σημε'ίο στήν κρητικrι τέχνη, ώστε οpίσκουμε πα.ντου, α.ντl γιχ διακοσμήσεις γεωμετpικα. διευθετημένες μιά. πολυ τ.:λούσtα ανάπτυξη σκόρπιων μοτίοων, οχι μόνο στlς σκηνι­ κe:ς συνθέσεις, α.λλα καl στις διακοσμητικe:ς ζωγραψιες σέ αγγεία62 Κ·Χl τούτη ή ελευθερία σ.πο τον τυπικο περιορισμό εΙvαι πολύ περισσότερο σημαντική, εψόσον οί Κpητες πρά­ γμα.τι εlχαν γνωριστεί πολύ καλά, καθώς ξέρουμε, μέ τα. προ­ ι6vτα της α.lγυπτια.κης τέχνης· συνεπώς, αν εγκατέλειψαν τήν μvημειακότητv',, την &πισημότητα καl τήν αυστηρότητά της, αότο μαρτυρεί δτι το μεγαλείο της Αιγύπτου δε συμψωνου­ σε με δικό τους γουστο και τους καλλιτεχνικούς σκοπούς τους. Έν τούτοις, ή κρητική τέχνη εχει κι αυτr1 τις αντινα-

75

τουραλιστικές της συμ6ά.,zις καl &.ψη pημένες ψόρμουλες· ·σχε­ δον πάντα παραμελεί τήν προοπτική, όπάρχει πλήρης Η­ λειψη σκιάς, δ χρωμα.τισμδς τό πιό πολύ περιορlζεται σε το­ πικά χρώματα. και οι τύποι της άνθρώπινης μορψης πάντο­ τε ετvα.ι περισσότερο συμμορψωμένοι με την τεχνοτροπία. &.πό έκείνους των ζώων. Ή σχέση &.νάμεσα. στα. νατουραλιστικχ και &.ντινα.τουρα.λιστικα. στοιχεία. καθόλου δεν προκα.θοpίζε­ τα.ι, πάντως, &.πό την &.ρχή, πα.ρα. &.λλάζει μ� τη� ίσ�οpικη έξέλιξη της τέχνης63. Πάντοτε μένοντας κοντα στη ψυση, ή κρητικη τέχνη ξαναγυρίζει &.πο ενα κυρίως γεωμε τpικο ψορ­ μαλισμό πιθανο &κόμη έπηρεασμένο &.πό νεολιθικες τάσεις, και δια�σου &νος άκρου νατουpαλισμοϋ, σ' ενα. &.ρχαϊστικό κα.t κάπως &.κα.δημαϊκο στυλιζά.ρισμα. Ή Κρήτη δεν &.να­, , καλύπτει τrι δική της να.τουpαλιστικη τεχνοτροπια καl δε ψτά.νει στην κορυψη της &.νάπτυξής της στη σψαίρα. της τ�­ χνης, πplv ά.πο τα. μέσα της δεύτερης χιλιετηρίδας, στ� τε­ " λος της μεσομινωικης περιόδου 63α.. στ;ρα, στ� δευτερ , ? μισο της χιλιετηρίδας, ή κρητικη τέχνη χα.νει πο�υ &.πο τη φρεσκάδα. καt τη φυσικότητά. της· οί μορφές της γινονται δλο ;.α.ι περισσότερο σχημα.τικες κα.l συμοα.τικές, α.κα.μπτες κα.l &.ψηρημένες. Στούς μελετητες έκείνους που τείνου� προf τrί ψυλετικη έξήγηση των, ίστορι�ω v ψα.ινομένων, &.ρε , , �ει .να , &.ποδίδουν τη γεωμετροποιηση α.υτη στην έπιρροη των ελ:.;..,..,., , ,ς: , , ' "Ελλα't; ληνικων φυλών, που' επεuρα.μα.ν στην ηπειρωτικη &.�ο το Βορρά. - τοϋ ιδιου λαοϋ, �ηλαδή, πο� δημ;ού�γη­ σε κα.t τη μεταγενέστερη γεωμετρικη τεχνοτροπια. στην Ελ­ λάδα.64. "Αλλοι &.μψισοητοϋν την &.νά.γκη μιας τέτοιας έθνι­ _ κης εξήγησης και 6λέπουν τους λόγους τούτους της &λλαγης τεχνοτροπίας στην ίστοpικη εξέλιξη της μορφης6 5. Ετνα.ι κοινη συνήθεια. νά. έφιστοϋν την προσοχη στή «συγ­ χρονότητα» της κρητικής, τέχνης, σσ.ν τοϋ εtδικοϋ χ�ρακτηpι­ στικοϋ της, δτα.ν συγκριθεί με την αlγυπ:ιακη καt μεσοπο­ τα.μια.κrJ τέχνη· αυτο είναι πάντως _ το ,προ6ληματικ�τερο γνώρισμά. της. Το γοϋστο των Κρητων δεν ,fιταν ίδια.ιτερα. , δύσκολο καt σταθερό, πcφόλη την πρωτοτυπια και δεξιοτε­ χνία τους. Τα. καλλιτεχνικά τους μέσα ήσαν πάρα πολυ συγ-

r

76

κατα.6ατικα. καί πασίδηλα, rΤ,στε ν' &.ψήσουν πίσω τους 6α­ θεια. καl διαρκη εντύπωση. Οί τοιχογραφίες τους μας θυ­ μίζουν, με τα. ύδροχρώματα καl το ευθύ τους σχέδιο, δια­ κοσμήσεις σi σύγχρονα πολυτελή &.τμόπλοια καl λουτρότο­ πους66 . Ή Κρήτη οχι μc·ιο . εδωσε έρεθισμους στη «μοντερ­ νίστικη» τέχνη, άλλα. κα.ί τ.ρόοαλε δρισμέvες ά.πόψεις της σύγχρονης 6ιομηχανικης τέχνης. Το «μοντέρνο» στοιχείο των Κρητων πιθα.·ιο να. συνδεόταν με την ά.πό μέρους τους έpγο­ στα.σιακή ενασχόληση στήν τέχνη καί τη μαζική τους πσ.­ ραγωγη για. μια. τεράστια έξαγωγικη ά.γορά.. 'Από την άλλη μεριά. ομως οι .,Ελληvες ά.πόφυγα.v τον κίνδυνο της τυποποίη­ σης παpόλη την εξίσου αναπτυγμένη 6ιομηχα.νοποίησή τους - ά.λλά. αυτο άποδείχνει μονάχα, δτι στην ίστορία της τέ­ χϊης οί ϊδιες αtτίες καθόλου δεν εχουv πάντοτε τα. ιδια ά.πο­ τελέσμ.α.τα., η δτι οί αιτίες ισως ετνσ.ι πάρα. πολυ πολυάριθμε; γ�α να. έξαvτληθοϋν τzλείως απο την έπιστημονικη ά.vά.λυση.

κεφάλαιο τρίτο

ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΡΩΜΗ

1. Ή 'Ηρωική καi ή 'Ομηρική έποχή. Τα. δμηρικα. επη είναι τα. παλιότερα. ποιήματα που σιJJ­ ζονται στην 'Ελλάδα., δμως 5χι βέβαια και τα. παλιότερα. πού ύπηρξαν. Και δεν είναι μόνο δτι ή δομή τους είναι πολύ πε­ ρίπλοκη κι δτι μποροϋμε να. ύποδείξοuμε &.ντιφάσεις στό πε­ ριεχόμενό τους, παpα. κι δ θpύλος για. τόν ίδιο τον 'Όμηpο περιέχει πολλα. χαρα.κτrιpιστικά άσυμβίβαστα με την προσω­ πογραφία. εκείνη τοϋ ποιητή, που θά κατασκευάζαμε άπο το πολύπειρο, σκεπτικο κι άκόμα κι ελαφρο πνεϋμα. των ποιημά­ των.'Η παpα.δοσιακη είκόνα. τοϋ τυφλοϋ γέpοu ά..οιδοϋ της Χιου κατά μέγα. μέρος φτιάχτηκε άπο μνημες, οι δποίες γυρίζουν στην εποχη πού ενας ποιητης ήταν vates - ιεpοπρεπης και θεόπνευστος μάντης. Ή τυφλότητά του είναι μόνο το εξω­ τερικό σημάδι τοϋ εσωτερικοϋ φωτος που γεμίζει το είναι του και τον κά.νει ίκα.νο να. βλέπει πράγμα.τα. που οί α.λλοt δε μποροϋ'ί να. δουν. Τούτη ή σωμσ.τικη άναπηρία. εκφράζει - δπως κι ή χωλότητα. τοϋ θείου σιδερά, τοϋ 'Ήφαιστου μιαν α.λλη ιδέα. πού ήταν τρέχουσα. στους πpοϊστορικους χpό­ νοuς : οτι ενας κατα.σκεuα.στης ποιημάτων, στολιδιών και άλλων προϊόντων χειροτεχνίας μπορεί να προέρχεται μόνο &πό τtς τάξεις εκείνων που ήσαν &.κατάλληλοι για. πόλεμο κι επιδρομές. Έκτος δμως iπο το χα.ρα.κτηριστικο τουτο, δ θρuλικος « υΟμηpος» είναι ενα. σχεδόν τέλειο πα.ρά.δειγμα. τοϋ μυθικοϋ ποιητή που ακόμα. ήτσ..v κα.τα. το ήμισυ θείος, θα.u­ μα.τοποιος καt πpοψfιτης. Βρίσκουμε την καθαρότερη ένσάρ­ κωση της ιδέας αυτής στον Όpψέα., τον πα.μπά.λα.ιο τραγοu­ διστη που πήρε τη λύρα. του ά.πο τον 'Απόλλωνα. και το δα.­ σκά.λεμα. στην τέχνη τοϋ τρα.γουδιοϋ ά.πο την ίδια. τη Μού­ σα.· μέ τη μουσική του μποροϋσε να συγκινήσει οχι μόνο άν­ Οpώπους κα.ί κτήνη, άλλα κα.ί OfXi.. χc 1J;, ·,.;.α.θιος κα.ί 'liJ. τ.ά.pΞl ξα.vα πίσω την Ευρυδίκη άπο τα. δεσμα. τοϋ θα.νά.τοu. 'Ο (( "0μηρος» δεν καυχιέται πια για τέτοια. μαγικη δύναμη δμως κρατεί &.κόμη τα. χαρα.κτηpιστικα. έvος εμπνευσμένου μά'ίτη καί συνεχίζει να. εχει συναίσθηση μια.ς μuστικης κα.ι ίερ·ϊ1; 1

εσωτερικής σχέσης ι.ιέ τή Μούσα, τήν δποία. μέ τόση εμπι­ στοσύνη επικαλείται. Μποροϋμε να. είμαστε οέβα.ιοι δτι ή ποίη ση των πρωϊμό­ τερων Έλλήνωv, οπως και δλων των άλλων λαών σε πρω­ τόγονο στάδιο, &.ποτελοϋνταν ιiπό μαγικούς τύπους, χρησμι­ κα. ρητά, προσεuχες κα.ί γητειές, τραγούδια. τοϋ πολέμου χα.ί τ·ης εργασίας. 'Όλοι αυτοι οι τύποι εχουν κάτι χοινο χαι μποpοϋν να. 6νομα.σθουν ίεροτελεστική ποίηση των μαζών. Ποτε δεν πέρα.σε άπο το νοϋ δσων εψτια.χνα.ν γητειες χαι χρησμικους στίχους χι δσων συνθέτα.νε μοιρολόγια. κ.σ.ι πολε­ μικσ.. α.σματα., να δημιουργήσουν χά.τι άτομικό· ή ποίησή τους ήτα.'ί οόσιαστικα. &.vώνuμη και προορισμένη γιά δλη την κοι­ νότητα., εκφράζει ιδέες κι αίσθήμα.τα. που ήσαν κοινα σε δ­ λους. Στίς οπτικές τέχνες, στό επίπεδο που ά.ντιστοιχεί σ' αυ­ τη την απρόσωπη ίεpοτελεστιχη ποιηση , βρίσκουμε τα. φετίχ, τις πέτρες και τούς κορμους δέντρων, πού οί ·Έλληνες ευλα.βοϋντα.ν μέσα. στούς ναούς τους από τους πιό παλιούς και­ ρούς, και πού δύσκολα. μποροϋν ν� άποκληθοϋν γλυπτά τόσο &.νεπαίσθητα. είναι πάνω τους ίχνη μορφης &.νθρώπινης. Κι αυτα. επίσης, δπως κι οι πιό πα.λιες γητειες κ.σ.ι δμνοι, είναι πρωτόγονη τέχνη της κοινότητας, τpα.χεια. κι άδέξια εκφραση μιaς κοινωνίας που μόλις κσ..ι γνωριζει διαφοροποί­ ηση τάξεων. Δεν ξέρουμε τίποτα. για την κοινωνιχή θέση των κατασκευαστών τους, τό ρόλο πού επα.ιζα.ν στη ζωη της δμά.­ δας η την ύπόληψη που άπόλαuαν άπό τούς συγχρόνους του;· ομως τό πιό πιθαvο εrναι οτι εκτιμοϋνταν λιγότερο άπό τούς καλλιτέχνες - μάγους της πα.λα.ιολιθικης η τούς ίεροπρε­ πείς &.οιδούς της νεολιθικης εποχης. Μπορεί νσ. παρατηρη­ θεί δτι και οί γλύπτες είχαν τούς μυθικούς τους προγόνους. Ό Δαίδαλος, μας λένε, μποροϋσε νσ. δώσει ζωη στό · ξύλο και να κάνει τίς πέτρες να βαδισοuγ" τό δτι εκα.με φτερα για. τόν έαuτό του και τό γuιό του για νcι πετάξουν πάνω &.πό τη θάλασσα., δε φαίνεται στον άφηγητη τοϋ μύθου πιο θαυμαστό &πό τη δύναμή του νά. χαράξει μοpψέ:� και νσ. σχε8ιά.ζει λα6uρίνθοuς. Δεν είναι διόλου δ μοναδιχός καλλιτέχνης - μάγος, δμως ίσως ήταν δ τελευταίος σημαντικός, εφόσον δ μύθος β

81

των φτερών τοϋ ·1κάpου καl της πτήσης του στή θάλασσα cpαινεται δτι συμ6ολlζει τόν τερματισμό της !ποχης της μαγειας. Μί την &.ρχή της ήρωϊκης !ποχης, ή κοινωνική λειτουp­ για της πο!ησης και ή κοινωνική θέση τοϋ καλλιτέχνη άλλα­ κοσμική και άτομικιστική θεώρηση της πο­ ξαν δλότελα. λεμόχαρης άνώτερης τάξης δ!νει στην πο!η ση νέο περιεχό­ μενο κι έκχωρεί νέα καθήκοντα ατόν ποιητή. Τοϋτος έγκα­ τrι.λε!πει τώρα τήν άνωνυμια του και τό ίερόπρεπο άποτρcί6ηγμcί του, ένω ή πο!η ση χάνει τον ιεροτελεστικό καl συλλο­ γικό της χαρακτήρα. Οι 6ασιλιάδες κι οί εόγενείς των άχαϊ­ κών ήγε μονιων του δωδέκατου αίώνα π.Χ., οι «ήρωες» που εδωσαν στην έποχη αύτη το δνομά της, ε!ναι ληστες και πει­ ρα.τες - περηφανεύονται ν� αότοκαλοϋνται «λεηλατητες πό­ λεων» («πτολ!πορθοι» - Σ.τ.Μ.) - και τα. τραγούδια τους είναι εγκόσμια και θύραθεν' δ μύθος της Τρο!ας, ή κορων!­ δα της φήμης τους, δεν ε!να.ι τίποτα περισσότερο &.πο την ποιητικη έξύμνηση της ληστρικής δράση ς και της πειρα­ τείας. Τό άνομο κι άνευλα6ες πνεϋμα τους ε!ναι άποτέλε­ σμα της άδιάκοπης κατάσταση ς πολέμου, στήν δποία 6ρ!­ σκονταν, της σειράς των νικών που ε!χαν πετύχει και των &.πότομων άλλαγών πολιτιστικοϋ έπιπέδου που ε!χαν δοκιμά­ σει. Νικητες ένος λrι.οϋ πιο πολιτισμένου άπο τους ίδιους κι έκμετα.λλευτες ένος πολιτισμοϋ κα.τα. πολυ πιο προηγμένου άπο το δικό τους, χειραψέτήθηκαν άπό τα. δεσμά της προγο­ νικης τους θρησκείας, ένω συγχρόνως περιψρονοϋσαν τις θρη­ κατακτημένου σκευτικες εντολες και άπαγορεύσεις του λαοϋ, άκρι6ώς έπειδη ήταν κατακτημένος67. 'Έτσι ή ζωη των άνήσυχων αύτών πολεμιστών γίνεται μια. ζωη άνυπότα.­ κτου άτομικισμοϋ που τοποθετείται πάνω άπο κάθε παράδο­ ση και κάθε νόμο. Το κάθε τι γι� αυτους είναι !πα.θλο για. το δποίο πρέπει να. δοθεί άγώνας, άντικε!μενο για. προσω­ πικες περιπέτειες, άψοϋ στον κόσμο τους κάθε τι έξαρταται άπο την προσωπικη δύναμη, το θάρρος, την έπιδεξιότητα κι επιτηδειότητα. Άπο κοινωνιολογικη άποψη, ή έποχή χαρακτηρίζεται ά-

·π

82

πο την αποψα.σιστικη στροψη που γίνεται τιί>ρα. άπο την πα­ νάρχαια. αργάνωση σε γένη προς το κοινωνικο σύστημα μιάς ψεουοα.ρχικης μοναρχίας που 6α.σίζεται στην προσωπικη νο­ μιμοψροσύ�η των ύποτ�λών στο κύριό το�ς. Τοϋτο το σύστη ­ _ν μα, μα.κρια άπο το yα, εξα.ρτσ.ται άπο τις συγγενικες σχέ­ σεις στην πρ�γμα.τικότητα τι5 άντιστρατεύθηκε και κα.ταρχη _ , �ατα.πα.τει τα καθήκοντα. του ένος συγγενη προς τον σ.λλο. Η κοινωνικη ηθικη του ψεουδαλισμοϋ άπορρίπτει την άλ­ , ληλεγγυη τοϋ αίμα.τος καί της φυλης· οί ηθικοί δεσμοί γί­ νονται άτομικοι και δρθολογικοι68. Ή οα.θμιαία. διάλυση της ένότητα.ς της φυλης δείχνεται χτυπrJτα. στις συγκρούσεις άνά.­ μεσα. σε συγγενείς, οί δποίες φσ.ίνοντα.ι δλο κα.ί περισσότερο συχνές, δσο προχωρεί ή ήρωικη εποχή. νομιμοωροσύνη ύποτελών προς τον κύριό τους, ύπηκόων προς το 6α.σιλιά τους και πολιτών προς τήν πόλη τους &να.φαίνεται 6α.θμια.ία. καί τελικά γίνεται ι σχυρότερη &.πό τ-iϊ q;ωνη του αίμα.τος. Τοϋτο το προτσες συνεχίζεται κάμποσους αιώνες (α.ν και με μερι­ κες δια.κοπες που προκα.λοϋντα.ι &.πο αριστοκρατίες, οί δποί­ ες 6ασίζοντα.ν στήν οίκογενειακη άλληλεγγύη) και περατώ­ νεται μόνο με τή νίκη της δημοκρατίας. κλασσική τρα­ γωδία άκόμα. είναι δια.ποτισμένη &.πο τή σύγκρουση άνάμε­ σα. στο κράτος των γενών και στο λα.ϊκδ κράτος· ή ,Α Υ τ ι­ γ ό Υ η τοϋ Σοψοκλη περιστρέφεται γύρω &.πο α.υτο το ί­ διο πρό6λημα. της νομιμοφροσύνης που ήταν κεντρικο και στην Ί λ ι ά δ α. Στήν ήρωικη εποχή το πρό6λημα. του­ το δε ψτάνει στό επίπεδο τραγικής σύγκρουσης, &φόσο δε συν­ δέεται με καμιά κρίση στήν τρέχουσα. διάταξη της κοινωνίας· εκείνο που 6λέπουμε είναι μια. επαναξιολόγηση των ηθικών προτύπων καί τελικα. τή νίκη ένος ανελέητου άτομικισμοϋ, για. -::ον δποί9 δ κώδικας τιμής τι:i>ν πειρατών είναι το μόνο πρό­ τυπο πουχε ίσχύ. Συνεπώς, ή ποίrισrι της ήρωϊκης έποχης δεν ε!να.ι πια. λα.ϊ­ κη ποίη σrι για. τις μάζες· δε 6ρίσκουμε τραγούδια. η ϋμνους για. δμάδες, παρά άτομικα. τραγούδια. για. τή μοίρα &.τόμων. ·π ποίφη δέν εχει πια. το καθήκον να. ξεσηκώνει τους άν­ θριJ>πους για. πόλεμο, &λλα. μα.λλσν νσ. ψυχαγωγεί τους fjρωες,

·π

·π

83

αφου τελειώσει ή μά.χη· εχει να ψάλει τά έγκώμιά. τους, νά :ους πs-ϊ με τ', ονομά τους, ν' άπλώσει και να οιαιωνισει τη ο�ξα τους. l}pαγμα�ι, -:ο ήpωϊκο άσμα. χρωστά τήν προέλευ­ ση του στη οιφα. για. δόξα. των πολεμόχαρων εύγενων : το να ίκανοποιήσει αυτην ήταν ή κύρια δουλειά, του - οί δποιες �λλες ά..pετές τ�υ εί,ναι δευτεp,εύουσα.ς σημ�lας στά μάτια τοΟ α.κpοα.τηpιου. Ως ενα. δρισμενο σημείο πρεπει ν' &να.γνωρι­ στεί 8τι δλη ή αρχαία τέχνη είνα.ι μιά ά.νταπόκριση στή λα­ χτάρα. για ψήμη κα.ί στην έπιθυμ!α. νά γίνεις διάσημος στά μά­ τια. των συγχρόνων καl των μεταγενέστερων69. Ή ίστοpία. του Ήpόστρατου που εβα.λε ψωτιά στο ναο της 'Άρτεμης στην 'Έψεσο για να κάνει ά.θά.να.το τ' ονομά του, δίνει μιαν ίδέα τr�ς ά.μsίωτης δύναμης, ά.κόμα. κα.L σέ ύστερότερους καιρούς, του πάθους α.ότοu, το δποίο πά.ντως ποτε δεν ήταν τόσο δη­ μιουργικό, δσο στην ήpωϊκη εποχή. Οί ποιητες των ήpωϊκων τραγουδιών επιδαψιλεόουν εγκώμια και ψήμη· αυτη είναι ή 6ά.ση της ϋπαρξής τους κα.ι ή πηγη της εμπνευσής τους. Τ' ά.ντικείμενα της ποίησής τους δεν ε!ναι πιά έλπίδες κι έπι­ θυμίες, μαγικες τελετές η ά.νιμιστικες ίεpοτελεστίες, άλλα ιστορίες επιτυχών συγκρούσεων κι αίματηροu πολέμου. Με την εξαψά.νιση της ίεροτελεστικης λειτουργίας της, ή ποίη­ ση χάνε� τ?; λυρικό της χαρακτήρα και γίνεται έπική· άπ' cι.uτή τ·η διάθεση δια.πνεόμενη γεννά κα.ί την παλιότερη εί­ pωπα.ϊκη ποίηση, για την δποία ξέρουμε δτι είναι κοσμικ-ίι κι α.νεξά.pτητη άπο τη θρησκεία. Στην πραγματικότητα., τα ποιήματα αυτά εχουν την πpοέλευσή τους σ' ένα είδος πο­ λεμικης άναψοpα.ς, ενα χpoyιy.,o για το πως πήγαινε δ πό­ λεμος. Στην &.pχη πιθι1.νο να. περιορίστη καν στά «τελευταία. νέα.» των επιτυχών πολεμόχαρων επιχειρήσεων και στις επι­ κερδείς επιδρcμες της ψυλης. «Ό κόσμος πιότερο δοξάζει άπ' τα τραγούδια. εκείνο πά.ν­ (τα, που ώς ά.κούγεται, καινούργιο δείχνει να.ναι», λέει δ 'Όμηρος (Όδ. Ι, 351-2) (μτψ. Καζαντζάκη - Κακριδη 84

Σ.τ.Μ.) καί 6ά.ζει το Δημόδοκο κα.ί το Φήμιό του νά ψάλ­ λουν τα τελευταία συμ6ά.ντα της ήμέρας. "Ομως οί &.οιδοί του δεν ε!ναι πιά άπλοι χρονογpάψοι' γιατί στο μεταξυ ή πο­ λεμική &.να.ψοpα εχει γίνει ενα. μίγμα. ίστορίας κα.l θρύλου κι ε­ χει πάρει το ϋcρος της μπα.λλάντα.ς, άνα.μιγνύοντα.ς δpα.μα.τικα και λυρικά στοιχεία. με το επικο μέρος. Χωρίς ά.μφιβολία., αυτο γινόταν Ύ.tQλι1.ς μέ -::\ ήρωικα άσμα.τα., &.π' των δποίων τά κομμάτια ψτιά.χτηκα.ν τα επη, αν κα.ί στην περίπτωση αυ­ τονων το χαρακτηριστικο στοιχείο ήταν το έπικό. Το ήρωϊκο άσμα. δεν άψηγείτα.ι μόνο τά κατορθώματα &-­ νος μεμονωμένου προσώπου, &.λλά καί ά.παγγέλνεται άπο ε­ να μεμονωμένο πρόσωπο, κι δχι άπο μιά δμάδα η ενο-. χσ­ ρο70. Άρχικα. πιθανο να. το συνθέτανε καt να το άπάγγελ­ ναν οι ίδιοι οι πολεμιστες κα1 ηρωες" ογιλαδη καt &.κροατή­ ριο και συγγραψέα.ς άνηκαν στην κάστα των &φεντάδων κι �σ�ν ευγενείς, κά�οτε κι ήγsμόνες, ερασιτέχνες. Ή σκηνή που &.πεικονιζεται στο Β ε ο 6 ο ϋ λ ψ ο (&.γγλοσαξωνικο επος Σ.τ.Μ.) , στrιν δποία δ Δανος 6ασιλιας καλεί εναν &.πο τους ίππότες του να. πεί ενα τραγούδι για τον αγώνα που μόλις είχαν τελειώσει, &.ναμψίβολα σε γενικες γραμμες κρατεί τί; συνθήκες της Ηληνικης ήρωικης εποχης71. Άλλα το ρόλο του ευγενή &ρα.σιτέχνη γρήγορα τον άναλα.βαίνει επαγγελ­ ματίας - δ α.υλικος ποιητής κα.l τρα.yουδιστης η ά.οιδος δ δποίος, ϋστερ' &.πο μακρά άσκηση, μπορεί να κάνει μια πιο κα.λλιτεχνικη κι ετσι πιδ έντυπωσια.κη άπόδοση τοϋ 11 ρωικοϋ άσματος. 'Όπως δ Δημόδοκος στην αυλη του βασι­ λιά των Φαιάκων κι δ Φήμιος στο άνάκτορο του Όδuσσέα, ψάλλουν κι αυτοί τ' !σματά τους στ,χ κοινα τραπέζια των 6ασιλιάδων και των δπλαρχηγωv τους. Είναι επαγγελμσ.τfΕς &.οιδοί, άλλα συνάμα υποτελείς κι ακόλουθοι του βασιλισ. καί, μολονότι άπασχολοϋνται με ά.μοι6ή, κpατοϋν τιμητικη θέ­ ση. 'Ανήκουν στην αυλικη κοινωνία καί οί ηpωες τους ψέ­ ρονται σάν σε ίσους. Ζουν την κοσμικη ζωη της α.υλης κα.t μολονότι άκόμα. ισχυρίζοντα.ι μερικες ψορες δτι δ .Θεος ε6α­ λε τα τραγούδια. αυτα στrιν ψυχή τους (Όο. ΧΧΙΙ, 347 - 8) και συντηροϋν τlς μνείες της θείας κατι1.γν τοϋ Αίγα.ίου σ· εvα επίπεδο ά.vάπτυξης που δεν ε!χε επιτευχθεί κα.τα. τη γεωμετριχη εποχή. Ή πρώιμη γεωμετρική τεχνοτροπία στό τέλος τοϋ δέκα­ του αιώνα, ϋστερ' &.πο δυο αίώνες στασιμότητας και βα.p6α­ ρισμοϋ, εlσάγει μια. νέα γραμμή εξέλιξης στη Δύση . ΙΙpώτα ερίσκουμε πα.ντου τlς ίδιες 6αρειές, ά.δέξιες και &χαρες μορ­ φές, τον ίδιο περιληπτικο και σχημα.τικο τρόπο εκφρα.σης, ώσ­ που λίγο - λίγο προ6άλλουv πα.ντου διαφοροποιημένες τοπικές

και

και

93

tεχνοτpοπίες. Ή γνωστότερη άπ' α.ύτές, κα.ί κείνη που εχει περισσότερες καλλιτεχνικές άpετές, είνα.ι ή τεχνοτροπια. του Διπύλου, πού άνθησε στην Άττικη άνάμεσα στό 900 και τό 700 - τεχνοτροπlα. έκλεπτυσμένη κιόλας και σχεδόν έπιτη­ δευμένη, λεπτη κα.ί ρέουσα., που μaς δείχνει πως, άκόμα. και ή χωριάτικη τέχνη, μπορεί, μέ μακριά. κι άδιάκ�πη άσκηση, 'yά, πετύχει κάτι σαν έκλέπτυνση, καί πώς ενα.ς δpγα.νικος τύ­ πος κοσμήματος, που 6α.σlζετα.ι πάνω στη δομη τοσ οια:κοσμη­ τέου άντικειμένου, μπορεί να έκcpυλιστεί σέ «φευδο-τεκτονι­ κrι διακόσμηση»86, δ άcpηpημένος χαρακτήρας της δποlα.ς, δια.στpέcpοντας αυθαίρετα η παιγνιδιάρικα τη φύση, δεν κα­ μώνεται πια δτι εχει άποppεύσει άπο τη μopcpη του άντικει­ μένου. Γιά. παράδειγμα., σ' ενα κομμάτι ένος άγγείου του Δι­ πύλου, στο Λou6po, μποpοuμε νά. δοuμε μια «σκηνη νεκp�­ κpέ6ατου» με το πτώμα έκτεθειμένο, γυναίκες δδυpόμενες γυ­ Fω άπο το νεκpοκpέ6ατο η μα.λλον στην κopcpή του, δπου σχη­ ματίζουν μια μπορντούρα., καί περίλυπους άνδρες σε κάθε πλευρά. καί κάτω άπό την κύρια είκόνα, ή δποlα. είναι τε­ τράγωνη καί δεν εχει σχέση μέ. τr1 στpογγυλη μopcpη τσu &.γγείου. 'Όλες αύτες οί cpιγοuρες μποpοuν να έκλrιcpθοuν ο­ πως θέλετε είτε σα. ν' άνήκουv στrιν είκόνα, είτε σαν άπλό στολίδι. Τελικά, τό σύνολο συμπιέζεται στό δίχτυ ένος σχεδί­ ου φτιαγμένου σαν πλεκτό. Οί cpιγοupες είναι δλες ομοιες· ο­ λες κάνουν με τά. χέρια τους την ίδια. χειρονομία., σταυpώνο�­ τάς τα ώστε να σχηματίσουν ενα τρίγωνο πού τό σημείο της 6άσης του είναι ή μέση τούτων των λεπτόμεσων καί μακρό­ ποδων μορφών. Δεν ύπάpχει ίχνος ουτε 6άθους ουτε διάταξης στο χώρο τα σώμα.τα. είναι χω ίς ογκ η 6άpο δλα. ε να.ι έ­ � γpαμμων ς _ που! κρυ­ · σχέδιο μονάχα. καιp παιχνιδι πιcpανειακό σταλλώνονται σε λουρίδες καί ταινίες, σέ χώρους γιά. ζωγpά­ cpισμα και σε cιψίζες, σε τετράγωνα καί σε τρίγωνα. Άνα.μcpί6ο λιχ έδω εχο�με τό πιο 6ίαιο κα.ί άσυμ6ί6α.στο στυλιζάρισμα της πpα.γματικότητιχς μετα τους νεολιθικους χρό�ους, στυλι­ ζά.ρισμιχ πολυ πιο ένια.ίο και συνεπές, άπο δ,τιδηποτε παρό­ μοιο συναντάμε στην α.tγυπτια.κη τέχνη. 94

2. Ή όρχαϊκή τεχνοτροπία καί τέχνη στίς αύλές των τυράννων.

Ή άκα.μφία. των γεωμετρικών μορcpων δεν άpχίζει να χαλαρώνει πριν ά.πο τό 700 π.Χ., οτα.ν άστικές μορφές ζωης αρχίζουν, ά.κόμα. κα.ί στην ηπειρωτικη Έλλάδα., να ύποσκε­ λίζουν τίς μορφές ζωης μι5..ς κοινωνίας χωρικών. �Η και­ νούργια. άpχαϊκη τεχνοτροπία., που διαδέχεται τώρα. τη γεω­ μετρική, προέρχεται ά.πό μια σύνθεση της τεχνοτροπίας της Άνατολης κα.ι της Δύσης, της άστοποιημένης Ίωνία.ς, άπό τrι μιά. μεριά, και της άκόμα. εντελώς σχεδόν άγpοτικης ηπειρω­ τικης �Ελλάδας, άπό την άλλη. 'Ανάμεσα. στό τέλος της μυ­ κηναϊκης καί στην ά.ρχη της ά.pχα.ϊκης περιόδου δεν ά.νεγέp­ θηκαν στην Έλλάδα ουτε άνάκτοpα και να.οι_, ουτε κι ύπάρ­ χει κανενός είδους μνημειακη τέχνrJ' δεν κατέχουμε τίποτε από την περίοδο αυτή, έκτος ά.πό τ' &.σήμα.ντα ά.πομεινάρια. μι&ς τέχνης πο1; ήτ ιχν δλοκληρωτικά. περιορισμένη στόν το­ μέα, της άγγειοπλαστικης. 'Όμως με την άρχαϊκη τεχνοτρο­ πία, που είναι προϊόν άκμαίου έμπορίου, πλούσιων πόλεων κα.ί πετυχημένου ά.ποικισμοu, ά.ρχίζει μιά. κα.ινούργιιχ περίο­ δος μνημειακής γλυπτικης καί άρχιτεκτονικης. 'Έχουμε έδω την τέχνrι μι&ς κοινωνίας, της δποίιχς ή elΪte ά.νέβηκε ά.πό το έπίπεδο των χωρικών σε κείνο των μεγιστάνων της πόλης, και μιας ά.ριστοκρατίας που ά.ρχίζει νά. ξοδεύει τά. είσοδήμα.­ τά. της στίς πόλεις κα.ί να παίρνει μέρος στη βιοτεχνία. καί το έμπόριο. Ή τέχνη αύτη δε δείχνει τίποτε ά.πο τη στενη κα.ί στατικη θεώρηση του χωpικοu. Είνα.ι ά.στική, οχι μονά­ χα στίς μνημεια.κες εργασίες πού επιχειρεί, άλλα και στην ά.πέχθειά της γιά. τrιν παράδοση, δπως καί στην έπιδεκτικό­ τητά της σε ξένες έπιδpάσεις. "Ομολογουμένως, ά.κόμα διέπε­ ται από μερικές τυπικές άρχες ··- προπαντός τίς &ρχες της μετωπικότητας καί της συμμετρίας, της κυ6ικης μοpcpης και των «τεσσάρων θεμελιωδών &πόφεωv» (Ε. Loewy) - ετσι που δύσκολα μποροuμε νά. ποuμε οτι ή γεωμετpικη τεχνοτρο­ πία εχει ξοφλήσει δλότελα, πpοτοu μποuμε στην κλασσική. Μέσα δμως σ' αύτους τους περιορισμούς οί τάσεις της άρχαϊ-

9&

χης τεχνοτροπίας είναι πολύ ποικίλες καί κάνουν ενα μεγά­ λο 6ημα προς το νατουραλισμό. Και ή κομψή, lξυπνη, -χ.α.λλι­ τεχνικΥJ τεχνοτροπία· των ιωνικών Κορών και οί δγκώοεις, δυνατές και δυναμικές μορψες της πρώιμης οωρικης γλυπτι­ κής, παρόλη του; τη·� &ρχαϊκη &οεξιότητα, σκοπεύουν συ­ vεχώ; σε μιαν έπέκταση και δια.ψοροποιηση των μέσων !κ­ ψρασης πού εfναι προσιτα στον καλλιτέχνη. Στην �Ανατολή, το ίωνικο στοιχ;:ίο έπικράτφε· δλ·ΙJ ή έξέλιξη τρα6ά..ει προς τήν κατεύθυνση της εκλέπτυνσης, της δεξιοτεχνιας και τοσ ψορμαλισμοϋ· το ίδεώδες της πραγματοποιείται στην αδλικη τέχνη των τυράννων. Ή γυναικα είναι κι έδώ, δπως στην Κρήτη, το κύριο θέμα· ή τέχνη τG)ν ιωνικών &κτών και νη­ σιών 6ρισκει τήν πλήρη τη ς εκψραση στα &.ναθηματικα έκεί­ να άγάλματα κοριτσιών, (που είναι κομφοντυμένα και πλού­ σια στολισμένα., εχουν κόμη χτεvtσμένη προσεχτικα και χα­ μογελοϋν μ� εόπρέπεια), &πο τα δποία, κρίνοντας &πό τον πλοϋτο των εύρημάτων, οί να.οι θα.πρεπε να.ναι γεμάτοι. Πρέ­ πει να σημειωθεί δτι οί άρχαϊκοl καλλιτέχνες, σαν τούς Κρητες προδρόμους τους, ποτέ δεν &.να.παριστάνουν γυναίκες γυ­ μνές· άναζητοϋν την πλαστική έντόπωση οχι στη γυμνή μορ­ ψή, άλλα στήν ενδυμασία και στη στενή γειτνιαση μέ το σώ­ μα, κάτω άπο τον κολλητο χιτώνα. eπ άρ ιστοκρ ατια &ντιπα­ θοϋσε τις άναπαραστάσεις του γυμνου, το δποίο εfναι «οημο­ κρατικο σαν και το θάνατο» (Julius Lange) · στην &ρχή άκόμα. και το άνδρικο γυμνο ψαίνεται πώς ήταν &νεκτο μονά.­ χα σαν προπαγάνδα για τούς &.θλητικούς &γωνες, που καλ­ λιεργουσαν τή λατρεία του σώματος κα1 το μύθο του εόγενι­ κοϋ αίματος. ΊΙ 'Ολυμπία, δπου στήνονταν τα &γάλματα αύ­ ήταν 6έ6αια δ πολυτιμότερος τόπος προπαγάν­ τα των νέων, δας στην cΕλλάδα, &ψου έδώ σχηματίστηκαν ή κοινή γνώμη δλόκληρης της χώρας και ή εννοια της έθνικης &νότητας, την δποία στήρ ιζε ή άριστοκρ ατια. eH άρχαϊκη τέχνη του εκτου και ε68ομου αίώνα π.Χ. είναι ή τέχνη μιας τάξης εύγενων πού &.κόμη ήταν πολύ πλού­ σια και ε!χε πλήρη lλεγχο πάνω �ον κυ6ερνητικο μηχανισμό, d.λλα της δποιας ή πολιτική και οικονομική θέση &.πειλουνταν

96

κιόλας. Κατα την διάρκεια. της ά.ρχα.ϊκης περιόδ,ου συνεχίζεται α.διά.κοπα το προτσές εκείνο, κατα το δποίο ή ά.στικη τάξη των πόλεων την εκθρόνισε άπο την οίκοvομική της ήγεσία, έ­ νθ τα. εισοδήματα. πουπαιpνε σέ είδος ύποτιμήθηκα.ν έξαιτία.ς των τεράστιων κερδών ποuδινε η καινούργια. χρημα.τικη οίκο­ νομία.. Μονάχα μέσα σέ τούτη την κρίσιμη κατάσταση άποκτα. για. πρώτη cρορα. ή ά.pιστοκρατία έπίγνωση των ουσιωδών χα­ ρακτηριστικών της87· άρχίζει τώρα να τονίζει τα ίδιαίτε­ ρα. γνωρίσματα του χαρακτήρα. της, σαν ά.ποζημίωση για τ·ην προφανή της κατωτερότη τα. στον οίκονομικο ά.γώνα. Φυλε­ τικα. καί τα.ξικα χαρακτηριστικά., για. τα δποία. πρώτα. ελά­ χιστη εΙχε συναίσθηση, &.πλώς έπειδ·η θεωρουνταν δεδομένα, τώρα διεκδικουνται σαν ίδια.ίτερες άρετες καί ενδείξεις όπε­ ροχης πού δικα.ιολογουν ίδιαίτερα. προνόμια. Τώρα, την ω­ ρα του κινδύνου, ή αριστοκρατία παρουσιάζει ενα πρόγραμ­ μα. ζωης που ποτέ δε θα είχε εκτεθεί τόσο θετικα η και α­ κολουθηθεί τόσο α.όστηρα. σε καιpους που δ τρόπος αυτος ζωης �ταν ακόμα. ύλικα ασφαλής. Τώpα μπαίνουν τα. θεμέλια της ηθικης της τάξης των εόγεvιi)v: ή αντίληψη της αρετης που 6ασίζετα.ι σε παράδοση, κα.ταγωγη και ψυλή, με κυρίαρχα. χαρα.κτηpιστικα. τη cρυσι·χ·η επάρκεια και τη στρατιωτικη εκ­ γύμναση· της κ α. λ ο κ α γ α. θ ί α. ς, δηλ. του ιδεώδους μιας όpθης ισορροπίας άvά.μεσα. στις σωματικες και πνευματι­ κές, ψυσικες κα.ί ηθικες ίδιότητες· της σ ω cρ p ο σ ύ ν η ς, δηλ. τοϋ ιδεώδους της αuτοσυγκpά.τησης, της πειθαρχίας και της μετριοπάθειας. Ένω τα επη ακόμα 6pίσκουν κοιvο που τα. εκτιμά και πρόθυμους μιμητες στην ηπειpωτικη Έλλάδα, δπως και στα νησιά., ή ιθαγεvης χοpικrι καί διδα.κτικη λυρικη ποίηση, με τrιv άμεση σχέση της προς το πpό6λημα της ωρας έκείνης, α.σκουσε ψυσικα. μεγαλύτεpγJ ελξη σε μια τά.ξη ευγενών πού πάλευε για ϊ:ήv δπαρξή της α.πό τον ξεπερασμένο ήρωϊκό θρύλο. Άπό τήν &.ρχή, γvωμικοι ποιητές δπως δ Σόλων, ε­ λεγειακοί δπως δ Τυρταίος κι δ Θέογνις, συνθέτες χορικών εpγωv 8πως ό Σιμωνίδης κι δ Πίνδαpος, πpόσψεραv στους ευγενείς εvθzρμες ηθικές διδασκαλίες, συμ6ουλες και προει7

97

δοποιήσεις, &.ντl για. διασκεδαστικές ίστοpίες περιπετειών. Ή ποίη σή τους ε!ναι ταυτόχρονα εκψpαση προσωπικών αι­ σθημάτων, πολιτικής προπαγάνδας καl ηθικής ψιλοσοψίας, και οί ποιητές δεν παρέχουν τέρψη. &.λλα. εrvαι πvευματικοl δ­ δηγοl καl της τάξης των ευγενών καl τοϋ'Έθvους. Δουλειά. τους ε!vαι να. κρατήσουν τους ευγενείς σε έγρήγορση ώς προς την έπικίvδυvη θέση τους καl να μη τους έπιτρέψουv να ξεχάσουν τό πpοηγούμεvο μεγαλείο τους. CO Θέογνις, δ ενθουσιώδης παvηγυριστrις της ηθικής των ευγενών, ε!vαι ίσως δ ποιητής που έκψράζει τή 6αθύτεpη αηδία. για. την καινούργια πλου­ τοκρατία, αvτιπαpα6άλλοvτας την πλr16ειακή της ευτέλεια. μ½ τlς ευγενείς αρετές της μεγαλοπρέπειας και της γενναιο­ φροσύνης δμως ακόμα καl μέσα στο εργο του μποροϋμε να σημειώσουμε την κpίση που αντιμετώπιζε το ιδαvικο της &, ρ ε τ ή ς, έπειδή, άv καί με βαθεια. άπέχθεια, συμβου­ λεύει τους ακροατές του να πpοσαρμοσθοϋν στlς άπαιτήσεις της καινούργιας εμπορικής κοινωνίας κι ετσι ύποσκάπτει τό δλο οικοδόμημα της &.ριστοκρατικης ηθικής. Ή κρίση που τώρα διαψαίνεται 6pίσκεται στη Όάση της τραγικής θεώρη­ σης του κόσμου στόν Πίνδαρο. Ε!ναι ή πηγη άπό την δποία δ μέγιστος τοϋτος απο τους ευγενείς ποιητές αντλεί τήν εμ­ πνεuσή του - στην πραγματικότητα ε!ναι ή πηγή καί της ί­ διας της ηληνικης τραγωδίας. οι τραγικοί, ειναι &.λήθεισ., μπορουσαv να. πάρουν στήν κατοχή τους το χωpάψι του Πιν­ δάρου μονάχα άψοϋ το ε!χαν καθσ.pίσει άπο τη σαβούρα του -· δηλ. τη στενη λατρεία των μεγάλων οικογενειών, το μονό­ πλευρο αθλητικο ίδανικό του, τlς «ψιλοψpοvήσεις του προς γυμναστές κα.l ίπποκόμοuς»88 - κι ε!χαν έλεuθερώσει τήν τραγικη άvτίληψη της ζωης απο τη στενότητα τοϋ ΙΙινδά­ ροu' ετσι που μπορουσε να τραβήξει το ευρύτερο καί συνθετό­ τερο κοινό τους. Ό Πίνδαρος γράφει ακόμα για τον &.ποκλειστικο κύκλο των συνεuγενωv του, τούς δποίοuς, μολονότι &.ναμψισοήτητα κερδίζει τα προς το ζην σαν έπαγγελμα.τίας ποιητής, μετσ.­ χειρίζεται σαν ίσους του. Προσποιούμενος δτι άπλως έκψpά­ ζει δ,τι εχει στο νου του κι δτι, αν καί επιθυμεί tσως αμοιβή,

98

μπορουσε το ϊδιο να εργασθεί κα.l χωρlς αυτή, δίνει την εν­ τύπωση πώς είναι ενα.ς έρασιτέχvης πού συνθέτει ποίη ση μό­ νο καl μόνο προς ευχαρίστηση δική του κι εχοvτας κα.τα νου τrιv ευημερία των συvεuγεvωv τ.οu. Χάρη σε τοuτο τον πλασμα­ τικο έρασιτεχνισμο μπορεί από πρώτη δψη να ψαvεί δτι ή. τά­ ση για. επαγγελματισμο στην ποίηση πισωδρομοuσε, ενώ στηv πραγματικότητα ακρι6ως σ' αυτην τήv έποχη γίνεται το &.­ ποψασιστικο 6ημα πρός τον λογοτεχνικο έπαγγελματισμό. Ό Σιμωνίδης γpά.cρει ποίηση έπl παραγγελία για δρισμένο ποσό καί για. δποιοvδήποτε θα. τον πληρώσει· προσψέρει για. πού­ λημα. τα. χαρίσματά του, &.κρι6ως δπως κι οί Σοψιστες αργό­ τερα τα επιχειρήματά τους - πρόδρομός τους στο σημείο α­ κριβώς για. το δποίο έκείνοι πεpιψροvοuνταv περισσότερο89. Ειvαι &.λήθεια δτι ανάμεσα στους αριστοκράτες ύπηpχαν με­ ρικοί πραγματικοί έρασιτέχνες πού σύνθεταν ευκαιριακα. κι επαιρναν μέρος στίς χορικές παραστάσεις, γενικα. δμως καl οί ποιητές καί οί έκτελεστες της χορικής λυρικής ποίησης ή­ σαν επαγγελματίες καλλιτέχνες, κι οί δυο αυτές τάξεις η­ σαν αυστηρότερα διαψοροποιημένες απο δ,τι σε προηγούμε­ νους καιρούς. Ένω οί ραφωδοl ήσαν καl ποιητές καl απαγγε­ ό ποιη­ λείς, οι λειτουργίες αυτές ε!ναι τώρα χωρισμένες της δεν τραγουδά πια. καl δ τραγοuδιστης δεν είναι πια. δ συγγραφέας. ''Ισω; το έμψα.vέστεpο α.τ.:οτέλεσμα. τούτου τοu καταμερισμοu εργασίας είναι τό να. δείξει δτι ό τραγοuδι­ στης θεωρείται άπλως σαν ειδικευμένος εργάτης, που δεν εχει την παρα.μικpη σχέση με την ερασιτεχνικη θέση του ποιητή, δ δποΙος ακόμα ιJποτίθεται δτι πιστεύει σε δ,τι γp.ά­ ψει. Οί τραγουδιστές του χορου &.ποτελοuν έπά.γγελμα πλα­ τεια άπλωμένο καί καλα. όpγανωμένο, ετσι ωστε οί ποιητές μποροuν να στέλνουν προς έκτΞλεση λuρικη ποίηση, πού τούς παραγγέλθηκε να γράψουν' προϋποθέτοντας δτι αuτο δεν θα συναντήσει ποuθενα. α.vοίκειες τεχνικές δυσκολίες. ΆκριβGJς δπως καί σήμερα, ενας διεuθυντης lλπίζει να 6pεί μιαν ύπο­ ψερτη όpχήστpα. σέ κάθε μεγάλη πόλrι, ετσι καl κείνα τα. χρόνια στην Έλλάδα, εvας ποιητrις μποpοuσε να λογαριάζει δτt θχ βρεί sκπαιδευμένο χορό, είτε για. δrιμόσιο είτε για. ι-

διωτικο έοpτα.σμό. Οί χοpοι α.uτοι σuvτηρουvτα.v α.πο τις ευ­ γενείς οικογένειες κα.l ήταν δpγα.νο πού 6ρισκότα.v έντελώς κά.τω α.πο τον ελεγχό τους. Οί μορψες της γλuπτικης και ζωγρcιψικ·ijς των ίδιων χρόνων κα.θορίζοντα.ι εξίσου &πο την ηθικη της τά.ξης των ευ­ γενών κα.ι το ά.pιστοκpα.τικο ιδανικο της σωμα.τικης κα.l πνεu­ :J.α.τικης ο μ.οpψι7..ς, εστω κι αν α.υτο δέν είνα.ι τόσο εμφα.vες δσο στην ποίηση. Οί ανδριάντες (πο1J συνήθως άναψέpοvται σχν «' Απ6λλωνες») των νεα.pων ευγενών που είχαν κερδίσει νίκη στούς Όλuμπιακούς Άγωvες, iJ μοpφες καθώς έκείνες των α.ίγινήτικων αετωμάτων, μέ την περηψά.νεια για. τη σω­ ματική τους ευρωστία. και την ευγενική τους κορμοστασιά, είναι το τέλειο άντίστοιχο τοi) &.pωτοκρα.τικοϋ ήpωικοϋ ϋ­ cροuς κα.l της &.καταδεξιας τοϋ Πινδάρου, που δμως ήταν πια. ξεπερα.σμένη. 'Γο ϊδιο αpρενωπο ιδανικό, πού βασίζεται στην αντίληψη της ζωης σά.ν αvτcιγωνισμοϋ (&. γ ώ ν α) , το ί­ διο τυπικο προϊον τ·ijς &.ριστοκpα.τικ·rις ανατροφης και της δ­ λόπλεupης αθλητικής εκπαίδευσης, αποτελεί παρόμοια το &.ν­ τικείμενο της γλυπτικης καl της ποίησης. Ή συμμετοχη στους Όλuμπιακούς Άγωνες ήταν προνόμιο των ευγενών" α.υτοι μόvο κατείχαν τ� άπαιτούμεvα. μέσα για. την προπόνr1ση και για. τον κα.θα.υτό άγώνα. Ό πpνες. Σε πολλες περιπτώσε�ς πιθανο δ καλλιτέ­ χνης vά. μην είχε δεί ποτε τό νικητη κι επρεπε να οα.σlσει την προσωπογραφία. σε μια επtπόλαια. πφιγpαψη του &.ντt-

1()0

χ.ειμlνου90. Ή ποφατήρηση του Πλίνιου, δτι οί άθλ"Qτες ε[­ χσ.ν την άπα.ίτη ση να. τους μοιάζει ή προσωπογρα.φlα μετα. την τρίτη τους νικη, πρέπει να. &να.φέρεται σέ μεταγενέστε­ ρους χρόνους. Δεν ύπάρχει λόγος να crκεφθοϋμε δτι κάποιος άπο τους ά.νδpιάντες πο1) στήθηκαν κα.τα. την άpχαϊκη &ποχη ύτ.:ηρξε ποτε «δμοίωμα))· δμως άργότερα ετνα.ι δλότελα. δυνα­ τό ο! 'Έλληνες νσ. εκα.ναv την ϊδια διάκριση που κάνουμε σήμερα, δτα.ν lνα μικρο 6ρα.6είο είναι συνήθως κάτι τελείως απρόσωπο; άλλα. ενα μεγάλο 6ρα.6είο χαράζεται με το ονομα. τοϋ νικητή κα.ί τίς λεπτομέρειες του συvα.γωvισμοϋ. Έν πάση περιπτώσει, ή εννοια. της προσωπογρα.φία.ς, στη σημασία πο�'., της δίνουμε μείς, ήταν τελείως άσυνήθιστη κατα. την &.ρχα.ϊκη περίοδο της ελληνικής τέχνης, πα.ρα. την &.ξιόλογη πρόοδο προς τον άτομικισμο που εγινε στr1ν περίοδο α.ύτή. Με την &.νά.πτuξη τοϋ εμπορίου κα.l της κοινωνίας της πόλης, κα.ι μέ τον θρία.μ6ο της ίδέας της σuνα.γωνιστικης οι­ κονομίας, δ άτομικισμος έπικρα.τεί σέ δλους τους τομείς της πολιτιστικής ζωης. Είναι αλήθεια. οτι κα.ί ή οίκονομία. της άp­ χα.ία.ς Άνα.τολης είχε έπίση ς αναπτυχθεί σέ α.στικr1 κατεύθυν­ ση κα.l οα.σιζότα.ν κι cιΔτή κupίως στό έμπόριο κα.l τη 6ιο­ τεχνία., δμως είτε ήταν μονοπώλιο των θησαυροφυλακίων των 6ασιλιά.δωv η των ναG>ν, ειτε έλεγχότα.v κατα. τέτοιο τρόπο, ώ­ στε v' αφήνει λίγο χώρο για. ατομικο συναγωνισμό. Στην Ίω-· νία. κα.ί στην ηπειρωτtκη Έλλάδα., &.πο την άλλη μεριά, ύ­ πηρχε έλεύθεpος συναγωνισμός, τουλάχιστο άνάμεσα. στους ελεύθερους πολίτες. Ή &.pχή αυτοϋ του οικοvομικοϋ άτομικι­ σμοϋ δροθετεί το τέρμα. της συμπιληση ς των επών και τη·ι άρχη μιας ύποκειμεvικης τάσης στην ποίηση, με επικράτηση της λupικης. Τούτη ή τάση ψα.ίνετα.ι οχι μόνο στο θέμα, που στη λupικη ποίηση cρuσιολογικα. είναι περισσότερο προσωπι­ κοϋ χαρακτήρα. &π' δ,τι στο επος, άλλα. κα.ι στη νεοφαvη α­ ξίωση του ποιητη, να. &.να.γνωρίζεται σά. συγγραφέας των ποιημάτων του. Ή ιδ&α. της πvεuματικης &.τομικης ιδιοκτη­ σίας εμφανίζεται τώρα επί σκηνης καl ριζώνει. Ή ποί�ση των ραψωδών ήταν συλλογικό επίτευγμα., κοινη κα.1. &.δcαφε­ τη ίδιοκτησία. της σχολης, της συντεχνίας η της δμάδα.ς. Κα.-

101

νεις ά.π' α.ύτούς οέν είΌε ποτi τά ποι11ματα, που &.πάγγελνε, σσ.v δική του προσωπική ιδιοκτφία,. οι ποιητες της &.ρχαϊ­ κης εποχής οχι μόνο εκείνοι, σσ.v τόν Άλκαίο Χαι τη Σαπψώ, πού εγραφαv λυρική ποίη ση προσωπικών αισθημάτων 1 &.λλά και οι συγγpα.ψείς διδακτικής και χορικής λυρικής ποίησης - ά.πευθύvοντα,γ στό κοινό -:ους στο πρώτο πρόσωπο. οι κα­ θιερωμένοι τύποι ποίησης διαλύονται τώρα σ' ενα πλήθος &τc­ μικών τεχνοτροπιών' σε κάθε εpγο δ ποιητής, ετναι εκείνος Π01J εκφράζει α μεσα, τα, δικά του αισθήματα η απευθύνεται α· μεσα στό κοιvό του. Τόv ίδιο καιρό, περίπου τό 700 π.Χ., 6ρίσ'Υ..Ό'ψ.. ε "':α. πρώτα 1JΠογραμμένα εpγα εικαστικής τέχνης - &.pχίζογτας με το αγ­ γείο του «'Αpιστοvόθου»90α που εlvαι τό παλαιότερο ύπογpαμ­ μέvο εpγο που ύπάpχει. Τον εκτο αλώvα �μψανίζεται επι σκηνής Ξ'ιας τύπος ά.νθpώπου πού ως τώρα ήταν στήν πpά.ξη άγνωστος - δ καλλιτέχνης ποϋχει εμφανώς &.τομική πpοσω­ πικότητα91. Ουτε στήv πpοϊστορικη και στην πρώιμη ά.νατο­ λtκiι εποχή, ουτε κατσ. τή γεωμετρική περίοδο της έλληvικης τέχνης, ύπηpχε κά.τι παρόμοιο με ά.τομικο ϋφος η με προσω­ πικσ. ιδανικσ. και φιλοδοξίες - πάντως δεν ύπά.ρχει δποιο­ δήποτε σημάδι οτι δ καλλιτέχνης είχε μέσα. του τίποτε αισθή­ ματα τέτοιου είδους. Μονόλογοι τέτοιοι, οπως τσ. ποιήματα. τοϋ Άρχίλοχου η της Σαπφώς, ή ά.πα.ίτηση της διάκρισης &.πό δλους τους άλλους καλλιτέχνες πο,:, πpο6ά.λλεται ά.πό τόv Ά­ ριστόvοθο, οί προσπάθειες να. πουν κάτι, είπωμένο κιόλας, με δια.ψοpετικό, αν καί οχι ά.vα.γκαία. καλύτερο τρόπο - δλα αuτα. ετvα.ι εντελώς καινούργια καί ψαvεpώvουv μια.ν εξέλιξη που τώρα προχωρεί χωplς πισωδpόμημα (εκτος ά.πο τόν πρώ­ ιμο Μεσαίωνα) κα.ί ψτάvει ως τα. σήμερα.. Ύπηpχε πάντως ισχυρή αντίθεση για. να. ίiπερπηδηθεί στίς δωpικες περιοχές. Γενικά., ή &ριστοκpα.τία. δεν εύvοεί τον ά.τομικισμό· 6α.σίζει την διεκδίκηση των προνομίων σε &.pε­ τες που ετναι κοιvες σε δλάκεpη τήv τά.ξη η τουλάχιστο σε δλά.κεpα γένη. Οί Δωριείς ευγενείς της αρχαϊκής περιόδου ά.ποστρέφοvταv ιδιαίτερα τlς παρορμήσεις και. τα. tδαvικα. του ά.τομικισμου σε &..ντιδιαστολή ) προπαντός, με τούς ευγενείς

102

της ήpωικης εποχής η των ιωνικών εμπορικών κέντρων. Ό r,pωας ά.ποζητά.ει φήμη κι δ εμπορος κέρδος· και οί δυό ετναι α.τομ�κιστές· δμως για. τούς Δωριείς γαιοκτήμονες εύγενείς τα. προηγούμενα ήρωικα. ίδαvικσ. εiχαν χάσει την ισχύ τους, ενώ 1; &πιδίωξη χρήματος κα.ί κέρδους τους ενέπνεε μαλλον φό60 παρα. &λπίδα. Κι' ετσι ήταν άπόλυτα. φυσικο γι' α.ύτους' το y' αποτρα6ηχτου'i πίσω ά.πό τίς παραδόσεις της τάξrις τους Χ(l.ί να. ·προσπαθήσουν να συγκρατήσουν την εφόρμηση του ά.­ τομικισμοϋ. .. Οί τύραννοι, πού στο τέλος του εοδομου αιώνα πα.ντου ειχα.ν πάρει στα. χέρια τους -cόν ελεγχο της κατάστασης, πρώ­ τα στα. κυριότερα ιωνικα. κράτη κι ϋστερα στην ήπειρωτική Έλλά.δα, σημαίνουν την α.ποφασιστικη νίκη του &.τομικισμοϋ τ.άvω στiι ν ιδεολογία. της συηivειας. Άπο την άποψη αύτή, δ�ως κι ά.πδ άλλες, &.ποτελοϋv τη γέφυρα. προς τη δημοκρα.­ τια., πολλες α.ΠΟ τις Χα.τα.κτήσεις της δποία.ς προλαοαίνουy, πα.ρόλο τον ά.ντιδημοκρα.τικο χαρακτήρα τους. "Αν και το σύ­ στημα. της συγκεντρωτικής τους μονα.ρχlας &.να.τρέχει σε προ­ α.pιστοκpα.τικες ήμέρες, δμωι; καταπιάνονται να. ύποσκά.ψουν το κράτος των γενών. 'Έθεσαν δρια στην εκμετάλλευση του λαου άπο τlς πλούσιες οικογένειες κα.l συμπλήρωσαν τή με­ τα.μόρψωση της παλιάς οικιακής πα.ρα.γωγης γιά. συντήρηση σε έμπορικη πα.ρα.γωγη για. πούληση -- συμπληρώνοντας ετσι τό θρίαμ6ο του εμπορα πά.νω στό γαιοκτήμονα.. ίδιοι ot τύραννοι ήσαν πλούσιοι και συνήθως απο κα.λη οικογένεια ε­ μποροι, που έπωφελουvται άπό τlς δλοέvα κα.l συχνότερες συγ­ κρούσεις ανάμεσα. στίς κατέχουσες κα.ί στίς προλεταριακές τά­ ξεις, στην όλιγαpχία. κα.ί στούς χωρικούς, για. να. αδράξουν την πολιτικrι έξουσ[α με την &πιδέξια χρήση του πλούτου τους. Είναι εμποροι - ήγεμόνες που διατηρουν α.ύλη τόσο λαμπρή δσο κι εκείvη των πειρατών - ήγεμόνων της ή­ ρωικης εποχής κι ακόμα. πλουσιότερη σε καλλιτεχνικά. θέλγη­ τρα. Είναι εμπειρογνώμονες, και. σα.ν τέτοιοι εχουν σωστά. ποκληθεϊ πρόδρομοι των ήγεμόvων της Άναγέννησης καί «πρώτοι Μέδικοι)>92. 'Όπως οί σψετεριστες στην ιτα.λικη Ά­ ναγέvvηση, ζητουν να. εξομαλύνουν τη μη νομιμότητα. της θέ-

οι

α.­

103

σης τους προσφέροντας άπτά. πλεονεκτήματα. κα.ί κάνοντας ν εργων σταθερά. α.υξά.vεται σε 6ά.ρος των θρησκευτικών. Ή θρησκεία. ζεί κι εχει την &πίδρασή της, ά.κόμα. κι a.v ή τέχνη δεν ετνα.ι πιά. 1Sπηρέτριά. της σ--cηv πραγματικότητα. η εποχή των τυ­ ράννων είναι ή σκηνη μιaς θρησκευτικής &.να.γέννησης που ά­ πο ολες τlς πλευρές ξεπετά.ει νέες εκστα.τικες δμολογίες πί­ σ-.:ης, καινούργιες μυστικες λατρείες καl καινούργιες αίρέ­ σεις" δμως στήv αρχη ο:.υτες &.να.πτύσσονται υποχθόνια και δε φτάνουν ακόμα ίσαμε το φως της τέχνης. 'Έτσι δέ 6pίσκου­ με πιά. τέχνη που να. παρα.γγέλvεται καί να. κεντρίζεται ά.πό τΎJ θρησκεία, άλλα. &ντιΘετα. στr1ν περίοδο αυτη βρίσκουμε θpησκευτικδ ζηλο, δ δποίος εμπνέεται ά.πο τη μεγαλύτερη ε­ πιδεξιότητα του καλλιτέχνη. ΊΌ εθιμο της προσφοράς στους θεους &.να.παραστάσεων ζωντανών οντων σαν &vα.θηματικG)Υ

105

δώρων ιivτλεΙ νέα ζωή άπο την καινούργια. έξουσία του καλ­ λιτέχνη να τά, Υb..'ίει α,uτα πιο έπι6λητικά, πιο έλκυστικα. κα.ί πιστότεpα στη ψύση κι ετσι και πιο ευχάριστα, στους θεούς96. ΟΕ να.οι άpχίζουν τώρα να γεμίζουν με γλυπτά, άλλα. δ καλ­ λιτέχνrις δεν έξαpταται πια &.πο τους ίεpείς, δε 6ρίσκεται κάτω α.πο την κηδεμονία τους καί δε δέχεται παpα.γγελίες &.π' αό, .. ' τούς· πpοστα.τες του εινιχι τωpα οι• πο'λεις, οί,� Τ'υpα.ννοι, και,' γιά. λιγό.τεpο δαπανηpες δουλειές, καί πλούσιοι ίδιώτες. Τά. εpγα. πού έκτελεί γι' αuτοuς δεν αναμένεται νά. εχουν μαγικη ·ιι σωστικη δύναμη κι:ι,ί, ά.κόμα κι δταν ύπηpετουν ίεpο σκοπό, δεν προβάλλο1;ν καμιά. άξίωση νά. είναι καί τά. ίδια ίεpά. Έδω συναντάμε μια. έντελως διαψορετικη αντίληψrι της τέχνης: δεν είναι πιά. μέσο προς εyα σκοπό, &.λλά. σκοπος κα­ θαυτή. Στη'i πρωταpχή τη ς, κάθε μορφη πνευματικής προσπά­ θειας κα.θοpίζεται όλοκληpωτικα. απο το χρήσιμο σκοπο πού ύ­ πηpετεί. 'Όμως τέτοιες μοpψες εχουν τη δύναμη καl την τά­ ση νχ ελευθερώνονται α.πο τον αρχικό σκοπό τους καί να. γf­ vοvτα.ι ά.νεξάρτητες· γίνονται άσκοπες κι ως ενα σημείο αυ­ τόνομες. Μόλιc: δ άνθρωπος νιώσει ασψαλής κι ελεύθερος απο την άμεση πίε;η του αγώνα της ζωης, &.pχίζει να παίζει με τlς πνευματικές του κατασκευές, τις δποίες είχε άpχικα. αναπτύ­ ξει σα.ν δπλα και έργα.λεία για. νά. τον βοηθήσουν στη χρεία του. Άpχίζε� να. εξετάζει τίς αιτίες, να. ψάχνει για έξηγήσεις, να. έρευνα. για. συνάψειες πού καθόλου η λίγο εχουν να κάνουν με τον αγι�να, της ζωης. Ή πpακτικη γνώση κάνει τόπο στήν ελεύθερη αναζήτηση, τά. μέσα. γιά. τήν κυpιαρχlα πάνω στή ψύση γίνονται μέθοδοι για. την &.να.κάλυψη της &.ψηpημένης άλήθεια.ς. Κι ετσι ή τέχνη, ιiρχικα. μια. ά.πλή ύπηpέτρια της μαγείας καl των ιεροτελεστιών, οpγανο προπαγάνδας καl πα­ νηγυρικών, μέσο προς έπηpεασμο θεών, πνευμάτων κα1 &.ν­ θρώπων, γίνεται μια. καθαpή, αυτόνομη, «άνιδιοτελης» δpα�­ ριότητα δ)ς ενα σημείο, ή δποία &.σκείται για. χάρη αuτης της ιδιας και για. τήν δμο pψια. πού άποκαλύπτει. Κατα. τον ίδιο τp6πο, οί έντολες κα.ί οί &.παγοpεύσεις, τα. καθήκοντα και τα τα­ ιιπου, πού άρχικα �σαν μέσα μόνο για να κάνουν ουνατη την �οινη ζωη μέσα στην κοινωνία, γεννοϋν ενα δόγμα ήθικης που

106

διακηρύσσει δτι πραγματοποιεί και τελειοποιεί .:ην ήθικη προσωπικότητα. Οι σΕλληνες ήσαν δ πρώτος λαός πού συμ­ πλήρωσε αυτή τη μετά6αση άπό την δργανική στην κανόνες τ·ijς τέχν-ης. 'Ήδη δ Σοψοκλης ανα.cρέpε­ ται &.πο τον Άριστοτέλη δτι παρατήρησε πως δ ίδιος άπει­ κόνιζε τούς άνθpώπους δπως επpεπε να. εΙναι, ενώ δ Ευριπίδης τούς άπεικόνιζε οπως ήσαν (Ποιriτ, 1460 6, 33 - 35). Ή πα­ pατήpφη αυτη δεν είναι πα.pα. διαψοpετικη διατύπωση τ·ίjς παρατήρησης τοϋ ιδιου τοϋ 'Αριστοτέλη δτι τα. αγάλματα τοϋ Πολυγνιί)του99α. και τα πρόσωπα. του Όμήρου «είναι καλύ­ τερα άπο εμάς» (Ποιητ. 1448 α, 5 - 15), Ξτσι ώστε αυτο το δηθεν pητο του Σοψοκλη ϊσως και να μην είναι αυθεντικό. 'Ό­ πως και να.χει, και είτε ή παρατήρηση προήλθε &.πο το Σο­ cροκλη, είτε &πο τον Άpιστοcράνη η κάποιον άλλο, ή αντίλη­ ψη της κλασσικής τεχνοτροπίας σαν «!δανιστικης» κα.t της κλασσικής τέχνης σαν απεικόνισης ένος καλύτερου κα.νονιστι­ κου κόσμου ·ήθικα άνιί)τερων οντων, είναι μια χαρακτηpιστι­ κη εκψραση της άριστοκρατικ·ης νοοτροπίας πού επικpατουσε την εποχrι αυτή. Τοuτος δ αισθητικος ιδανισμος των καλλι­ εργημένων ευγενών φαίνεται, προπαντός, στην εκλογη τG>ν αντικειμένων πού πρόκειται ν' &να.πα.pαστα.θουν. Ή &.ριστο114

κpα.τία εδνοοuσε, σχεδόν άποκλειστικά., μοτι6α άπο τους πα­ λιους Ηληνικους μύθους των θεών και των ήpώωΥ- τα σύγχρο­ να θέματα ιiπο την καθημερινή ζωή τα αtσθά.νεται κοινα καt μηδαμινά.. Δεν εναντιωνόταν στη νατουραλιστικη τεχνοτρο­ πία, επειδή ήταν νατουραλιστική, ιiλλα επειδη μ' αδτην προ­ φανώς ιiναπαριστά.νονταν θέματα συνηθισμένα· δ νατουραλι­ σμος τους φαινόταν άπεχθης μονάχα δταν έφαρμοζόταν, δπως στον Ευριπίδη, στους μεγάλους ίστορικους θρύλους, κι δχι &­ ναγκαία δταν χρησιμοποιοuνταν στtς λαϊκότερες μορφες τέ­ χνης, στα μηδαμινα θέματα των δποίων φαινόταν δτι προσι­ διαζε. Ή τραγωδία είναι ή χαρακτηριστικη δημιουργία της α­ θηναϊκής δημοκρατίας· σε καμια μορψη τέχνης δεν μποροuμε να lδοuμε τις εσώτερες συγκρούσεις της κοινωνικής της δο­ μής τόσο καθαρα καt άμεσα δσο σ' αυτή. Τα εξωτεpικα της παρουσίασής της στις μά.ζες ήταν δημοκρατικά., ιiλλά το πε­ ριεχόμενό της·, οι ήρωϊκοt θρύλοι με την τραγικοηρωική τους θεώρηση της ζωης, ήταν άpιστοκρατικό. Άπο την αρχή, ά­ πευθύνεται σ' ενα άκpοατήpιο πολυαριθμότερο και ποικιλό­ τερο ιiπο κείνες τlς διακεκριμένες συντροφιές, στα τραr.έζια των δποίων άπαγγέλνονταν τά ήpωικα άσματα των επών. Ά­ πο τήν α.λλη μεριά, άναμφισοήτητα διαδίδει τα πρότυπα του μεγαλόθυμου &τόμου και του άσυνήθιστου, ξεχωριστοu άντρα, της ενσάρκωσης του ιδανικοu της χ α λ ο κ α γ α θ ί α ς. "Οφειλε 1:η γέννησή της στο χωρισμο του κορυφαίου του χο­ ροu &.π·ό το χορό, ή δποία μετέτρεψε τη συλλογικη εκτέλεση τραγουδιών σε δpαματικο διάλογο - και δ χωρισμος αδτος ά.πο μόνος του σημαδεύει μιά τάση προς τον άτομικισμό· άλλ' ά.πο την άλλη μεpια ή τραγωδία έξαρτάται, στην εντύπωση που θά κάνει, ιiπο την ϋπαpξη στο άκροατήpιο ένος αισθήμα­ τος κοινότητας και &πο την εκτίμηση που θα της χαρίσουν οΕ μεγάλες μά.ζες που βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο - μπορεί να πετύχει πράγματι μόνο σα μαζικη εμπειρια. 'Όμως &.κό­ μα καt το άκροατήριο της έλληνικης τραγωδίας είναι μονάχα ώς ενα 6αθμο έκλεκτό· στην καλύτερη περίπτωση αποτελείται ά.πο δλους τους έλεύθερους πολίτες και δεν είναι πολυ περισ-

115

σότεpο δημοκρατικο στή· σύνθεσή του άπο οσο εfναι οί τάξεις που κυ6ερνοuν τήν Πόλη, iνω το πνεϋμα μέ το δποίο διευ­ θύνεται το επίσημο θέατρο ε!ναι πολυ λιγότερο λαϊκό άκόμα κι d.πο τή σύσ-:αση του κοινοσ του, έπειδή οι μάζες πού άπο­ τελοϋν το άκροατήριο δέν lχουν άποφσ.σιστική iπιρροή στην έκλογή των lργων η στην κατανομή των 6ρα6είων. Ή πρώτη ψuσικα 6ρίσκεται στά χέρια των πλούσιων πολιτών πού !χουν να πληρώσουν τα lξοδα τG)Υ πσ.ραστάσεων σάν «ειδική εισ­ φορά»· ή δεύτερη 6ρίσκεται στά χέρια κριτών πού οέν είναι τίποτα περισσότερο &.πό έκτελεστικοι &.ξιωματοϋχοι της Βου­ λής (των πεντακοσlων - Σ::.Μ.) κα.ι των δποίων ή κρί ση Χαθοpίζεται Πpωταpχικα CΧ.ΠΟ πολιτιΚΟUζ ύπολογισμούς. efl έ­ λεύθεpη είσοδος και ή πληρωμη iπιχοpηγήσεων για τόν χρό­ vr:ι πού δα.πανουνταν στο θέατρο (πλεονεκτήματα που συνή­ θως έγκωμιάζονται σαν ή τελευταία λέξη της δημοκρατίας) είναι οί παράγοντες άκpι6ως που iμ.πόοισαν δλότελα τις μά­ ζες &.πο το να lχουν δποιαδή·ποτε iπιρpοή πάνω στή μοίρα του θεάτρου. Μονάχα ενα θέατρο, του δποίου ή ίδια ή δπαpξη έ­ ςαρτσ..ται άπο τις δpαχμες που πληpώ'ίονται για είσοδο, � είναι πpαγματικα «λα"ίκο θέατρο». eH άντίληφη (παρόμοια διαδομένη κι άπδ τους κλασσικ�σ�ες κι άπό τούς ρομα',ιτικους κριτικούς) , δτι τό άττικο θέατρο ήταν το τέλειο παράδειγμα kνος έθνικου θεάτρου κι οτι τό άκροατήριό του πραγματοποι­ οϋσε το lδανικο &νός δλάκερου λαοϋ &νωμένου στήν &ποστή­ ριξη της τέχνης, εfναι παραποίηση της ίστορικης άλήθειας100. Τό θέατρο των &ορτων της &.θηναϊκης δημοκρατίας δέν ήταν 6έ6αια «λαϊκό θέατρο» - κι οί Γερμα'ίοι κλασσικοι και ρο­ μαντικοι θεωρητικοι μπορουσαν να το παραστα!νουν σαν τέ­ τοιο μονάχα &πειδη &.ντιλαμ6ά.νονταν τό θέατρο σαν έκπαιοεu­ τικο θεσμό. Τό άληθινό «λαί'κδ θέατρο» των &.ρχαίων χρόνων ·ηταν δ μίμος, που δεν επαιρνε έπιχοpήγηση άπό το κράτος, και κατα συνέπεια δεν επpεπε να πάρει δδηγίες άπό τα πά­ νω, κι ετσι έπεξεργαζόταν τίς καλλιτεχνικές του &.ρχές &πλως και μόνο &.πδ τη δική του άμεση πείρα με τα ά.κροατήρια. Δεν πρόσφερε στο κοινό του οράματα καλλιτεχνικά φτιαγμέ­ να με τpαγικοηρωικους τρόπους κι εύγενη η ακόμα και θεΙα

116

πρόσωπα, ιiλλά σύντομες, άτελείς, νατουραλιστικές σκηνες με θέμ,ατα και πρόσωπα παρμένα άπό την πιο μηδαμινή, καθη­ μερινη ζωή. ΈοG> !πι τέλους lχουμε νά κάνουμε με μια τέ­ χνη που δημιουργήθηκε οχι μόνο γιά το λαό, άλλα καί, ύπσ μία έννοια, άπό το λαό. Οί μlμοι μπορεί νά 'ijταν έπαγγελ­ ματίες ήθοποιοι, άλλα παρέμεινα.ν λαϊκοί καί δεν ε!χαν καμιά σχέση με τη μσpψωμένη clite, τουλάχιστο, ώσότου δ μίμος εγινε της μόδας. ΙlρeιJpχονταν άπδ το λαό, συμμερίζονταν το γοϋστο του καt τούς τραβοϋσε ή κοινη λογική του. Δεν ηθε­ λαν ουτε νά μοpψώσουν, Ουτε να Χαθοδηγήσουν, άλλα Vr/. οιcι.­ σκεοάσουν το άκροατήpιό τους. Τό μη φιλόδοξο, νατουραλι­ στικό, λα.ϊκο αυτό θέατρο ήταν το προϊόν μιας μακρότερης καl συνεχέστερης iξέλιξης καί είχε στό !νεpγητικ6 του πολυ πλου­ σιότερη καl ποικίλη παραγωγη ά.πο το επίσημο κλασσικό θέα­ τρο· &.τυχως, ή παpαγωγη αυτη χάθηκε γιά μας σχεδδν έν­ τελως. "Αν είχαν σωθεί τα εργα αυτά, ά.σφαλως θά είχαμε μπροστά μας μιά τελείως διαφορετικη α.ποψη της έλληνικrις λογοτεχνίας, καί πιθανο χι δλόκληpου τοϋ έλλψικοϋ πολιτι­ σμοϋ, ά.π' αυτη πού εχουμε τώρα. Ό ι.ιίμος δεν είναι μονά.χα τ.ολυ παλιότερος &.πο την τραγωδία· πιθαvο να είναι προϊστο­ ρικής καταγωγής καί άμεσα. δεμένος με τούς συμ6ολικους μ7,γιχους χορού;, τlς ίεpοτελεστίες της 6λά.στησης, τη μαγεtσ.. γιά να πάει Χαλιχ το κυνήγι 'Y..(J.t τΎJ λατρεία των ναρων. Ί1 τραγωδία. κατάγεται άπό το διθ{φσ.μβο, μία μη οραματικrι μοpψή τέχνης, καl κατα, τά φαινόμενα πηpε τη δραματική της μοpψη - μα.ζt καl τή μετα.μόρψωση τG>ν εκτελεστών σε πλα­ σματικα. πρόσωπα, καθι\)ς κα.l -:;η μετάθεση -::οϋ έπικου πα­ ρελθόντος στό παρον - &.πδ το μίμο. Στην τραγωδία., το ορα­ μα.τικο στοιχείο άσψαλως εμεινί: πάντα ύποταγμέ·ιο σ-::δ λυρι­ κο -καl διδακτικο στοιχείο· το γεγονός δτι δ Χορδς στάθηκε tΥ.ανος νσ. έπιοιώσει δείχνει δτι ·ή τρχγωδία δε γνοιαζόταν α1:οκλεισ-::ικα. νiJ.. κάνει δpαμα::ικΎJ εντύπωση κι έπομένως δτι είχε την πρόθεση να ύπηpετήσει σΥ.οπους α.λλους κι οχι την &.πλη διασκέδαση. Στ� θέατρο τG)ν έ�ρ�G>ν, ή 1:6λη �ατ��χε το πολυτιμότε: , ρο, της οργα.νο πpοr.α.γα'ιοας κι ασψαλως δ� θα. σκεψτ6ταν ν 117

άφήσεt εναν ΠGtητή να τό κάνεt δ,τι θέλει. Οί τραγικGί στην πραγματtκότητα εlναι ταμιες και πρGμηθευτές τGϋ κράτGυς - τό κράτGς τGύς πληρώνει γtά. τά. Ιργα ΠQU έκτελGΟyται, άλ­ λα φυσtκα, 8εν ά φήνεt Υα tκτελεσθQQy ΚQμμάt�α ΠΟΟ θα άν­ ttστρατεύGΥtαν την πr;λιτtκή tQυ ¾) τά. συμφέρGντα των τά­ ξεων ΠΟU κυ6εpνGuσαν. Οι τραγωδίες εχQUΥ είλtκρινή σκοπι­ μότητα και οέν ίσχuρ�ζGνται δτι συμ6αίνει άλλtω;. ΧειρίζGν­ ται ζ11τήματα της τρέχουσας πολιτικής κι !χGυΥ σά.ν έπικεν­ τρο προ6λήματα πού δλα τους 6ρίσκονται σε αμεσG ¾) !μμεσr.ι σύνδεσμο με τά φλέγοντα ζητ-;;ματα της ήμέρας - την άν­ τιθεση tQU κρά.τGυς των γενών καί τοϋ λαϊκGϋ κράτους. τιμωρία του Φρυνιχου, πού όψειλόταν τάχα στο δτι διάλεξε rια. θέμα ένό; εργου την πρόσφατη άλωση της Μιλήτου, άναμ­ ψί6ολα όψειλόταν στό γεγονος δτι δ χειρtσμος τοϋ θέματος &.­ πό μέρους του δέ συμμορψωνόταν μέ επίσημες ά.πόψεις, οχι στό δτι ά.νάμειξε την πολtτtκη με τη'i τέχνη 1 Ο 1 • Τίποτε δέ θα. μπορουσε vα. είναι λιγότερο εύθυγραμμισμένο με τις άντι­ λήψεις τοϋ καιροϋ εκείΥQU για την τέχνη άπο το οτι το θέα­ τρο θαπρεπε νά χωριστεί άπό κάθε σχέση μέ τη ζωή και την Ηληνικη τραγωδια ήταν μέ τήν αύστηρότερη εν­ πολιτική. νοια «πολιτικό δρα.μα»· το τέλος των Ε ό μ ε Υ ι ο ω Υ με τις διακαείς προσευχές του γιά. τήv εδημερία τοϋ &.θηναϊκοΟ κράτους, προδιδεt τον κύριο σκοπο τοϋ εργGυ. ΤGϋτος δ πο­ λιτικος ελεγχος του θεάτρου ε6αλε πάλι σέ κυκλοψορία την παλιά άποψη οτι � ποιητης είναι ενας παιδαγωγος που άνε6άζει το λαό του σ' ενσ.. ψηλότερο επιπεδο άνθρωπισμοϋ. Με την έκτέλεση των τραγωδιών στις κρατικές &ορτές και μέ τδ γεγονός οτι ή τραγωδία εψτασε νά θεωρείται σαν αύθεντική έρμr1νεία των έθ'ίtκών μύθων, δ ποιητης άκόμα μιά ψορά ά­ νε6αίνει σε θέση σχεδόν ίσοούναμη μ' εκείνη τοϋ ίεροπρεποϋς μάντη των προϊστορικών χρόνων. ·π εγκαινίαση της λατρείας τοϋ Διονύσου άπο τον Κλει­ σθένη της Σικυώνας ήταν άναμψί6ολα μιά κίνηση στο πολιτι­ κο παιγνίδι τοϋ ήγεμόνα εκείνου κι είχε σκοπο ν' &.χρηστέ­ φει τη λατρεία του 'Αδρά.στου πού εκαναν οί έκεί ευγενείς οίκογένειες. Τά. Διο')ύσtα, πού είσάχθηκαν άπο τον Πεισίστρα-

·π

·π

118

-co στήν Άθήνα, ήταν μια. θρησκευτικο - πολιτικη γιορτή με τον πολιτικο παράγοντα άσύγκριτα σπουδαιότερο άπό το θρη­ σκευτικό. 'Όμως οί θρησκευτικοί θεσμοι και οι μεταρρυθμ!­ σεις των τυράννων άναμψl6ολα 6ασίζονταν σε γνήσια λαϊκές συγκινήσεις και ά.νάγκες κι ή συγκινησιακη τούτη προδιά­ θεση του λαού ήταν έν μέρει ή αιτία της έπιτυχίας τους. 'Ό­ πως κι οί Τύραννοι, ή δrJμοκρατία εκαμε κι αύτή μεγάλη χρήση της θρησκείας μέ σκοπο να. προσδέσει τις μάζες στο νέο κράτος. Στο σχηματισμο του συνδέσμου αυτοϋ, ή τραγω­ δία &.ποδείχτηκε εξαίρετος μεσίτης, παίρνοντας μέση θέση άνά­ μεσα στή θρησκεία και τήν τέχνrJ, ά.νά.μεσα στο παράλογο και το όρθολογικό, το «διονυσιακο» και το «&.πολλώνειο» στοιχείο. Ό δρθολογικος παράγοντας, ή αιτιώδης σύνδεση της πλοκης, ε'ίναι άπο τrιν άρχrι σχεδον τόσο θεμελιώδης για. την τραγω­ δία 6σο κα.ι τό παράλογο στοιχείο - το θρησκευτικο δέος. 'Όσο δμως ώρίμαζε ή κλασσικrJ τεχνοτροπία., το όρθολογικο στοιχείο της πλοκης έπικρατουσε δλο καί περισσότερο και τό παράλογο γινόταν δλο κα.t λιγότερο σημαντικό. Κάθε τι που· ·ητα.ν συγκεχυμένο και σκοτεινό, μυστικο κι έκστα.τικό, άνε­ ξέλεγκτο κι ασυναίσθητο, δδηγείται επιτέλους στο ψως της πείρας· πα.ντοϋ προ6ά.λλε'ϊ:α.ι ή άπαίτηση να. καταδειχτοϋν εν­ νοιες που ύπόκειντα.ι σε επα.):�θευση, αιτιώδεις συνδέσεις, λο­ γικά κίνητρα. Το δράμα, το πιο όρθολογικο είδος ποίησrις, κι εχείνο στο δποίο ή έπαρκης και συνεπης ϋπαρξη κινήτρων εχει ϋψιστη σπουδαιότητα, ε!vα.ι ·ή τυπικότερα κλασσιΎ..ή μορ­ ψrι ποίησης. Αυτο δείχνει καλύτερα το μεγάλο ρόλο πού ε­ πα.ιζε δ όρθολογισμος κι δ νατουpα.λισμος στήν κλασσικη τέ­ χνη και κα.τrι,οείχνει δτι οι δυο 'i:OU'i:ες αρχές συμ6ι6ά.ζοντα.� δλότελα ή μια με tΎ'/Υ αλλη. Στήν εικα.στικη τέχνη της κλασσικής εποχ·7jς �ά δυο στοιχεία, δ νατουραλισμος καί το στυλιζάρισμα, είναι άκόμα πιο σ'ϊ:εΥα. δεμένα παρ' δσο στο ορά.μα. Στο τελευταίο αυτό, ή τραγωδία μέ τήν τάση της πρός τυπική ακαμψία είναι μια μορψ') ξέχωρη α.πο το νrι.τουρα.λιστικο μίμο, ενώ δ νατουρα.­ λισμος της τραγωδίας δέ συμποσοϋται σέ τίποτε περισσότερο, πcφα. σ' ενα α.fτημα. λογικής πιθανότητας της πλοκής και ψυ119

χολογιχης ευλογοψάνειας τών χαρακτήρων. 'Όμως στίς πλα­ στιχε; και γρα.ψιχες τέχνες της εποχής, το άσχrJμο, το κοιν� χαί το μηδαμινο lγιναν σημαντικα θέματα. Στα αετώματα. :ου να.οϋ του Διος στην 'Ολυμπία., τό κύριο μνημείο τής πρώι­ μης κλασσικής τέχνης, βρίσκουμε λ.χ. ενα. γέρο με μια χα­ / ?.pή. κρεμάμενη κοιλια κι ενα Λαπίθη με άσχημα. νεγροειδή χαρακτηριστικά.. "Αpα. ή έκλογή τών θεμάτων καθόλου δεν καθοριζόταν ά.ποκλειστικα. α.τ.ο το ιδανικό της καλοκαγαθιας. Ή σύγχρονη ά.γγειογpαcρία. ασκείται στη χρήση της προοπτι­ κή; καί της σμίκρυνσης και τώρα. α.πο6ά.λλει τελικά. τά. τελεu­ :αίσ. 6πολείμματα της α.ρχα.ϊκης όpθογωνικότητας καί μετω­ ;:ικότη-:ας. 'Ήδη ή προσοχή τοϋ Μύρωνα συγκεντρώνεται στ:> v' ά.πεικονίσει τη ζωντάνια. κα.ί την αυθορμησία.· δλος του δ σκοπος είναι ν' &.να.παραστήσει τήν κίνηση, την ξαφνική ;:ροστ.:±θεια. και τή στάση πούvαι ψοpτισμένη μέ: ενέργεια. ΙΙροσϊ.α.θεί v' ακινητήσει τό παροδικό μέσα στήν κίνηση, την εντύπωση πού εκανε μια. ψεuγαλέα. στιγμή· στο Δισκοβόλο του έπιλέγει ν' &.ναπα.ρα.στήσει τr1ν πιο γρήγορη, έντα.τική καί συγκεντρωμένη στιγμή της ενέργειας τή στιγμη ά.μέ­ σω; πpίν ά.πο την εξαπόλυση τοϋ δίσκου. Έδώ, γιά. πρώτη cρορα μετά. τίς παλαιολιθιΎ.ές ζωγpα.ψιές, Χατα.νοείται ή α.ξία. -::ης «έγκuμονούσας στιγμής», έδώ ά.ρχίζει ή ίστορία τής εό­ ρωπα.ϊΎ.ής φαντασιοκρα.τία.ς καί τελειώνει ή ίστοpία της α.ρχα.ϊ­ κης ; κα.ί Ε'Ι'Ιcιοκpα.τικης διευθέτησr1ς που γίνεται σύμφωνα με τίς «θεμελιά.)δεις απόψεις» τοϋ θέμα.τος. Με άλλα λόγια ψτάνοuμε στό στάδιο, στο όποίο καμια. τυπική όμοpψιά, δσο κι αν είναι κα.λοσυνθεμένη κι οσοδήποτε διακ,::ι­ σμητικά. ένεpγή, δε θεωρείται δτι δικαιώνει μιό:. r.α.pα6ίαση τών νόμων της iμπειρ[α.ς τών αισθήσεων. Οί κατακτf1σεις το�: να.τουρα.λισμοϋ δεν ένσωμα.τ�)νονται πιά. σ' ενα. σύστημα ά.με· τά.6λητων παραδόσεων ο?.,τε γίνονται ά.ποδεκτες μόνο μέσα σ' α.υτά. τα. δpισ: ή ά.να7.α.pά.σταση με κάθε θυσία. πρέπει να. εί­ ναι όρθή, κι αν ή όpθότητα. της &.να.παράστασης είνα.ι ά.συμ­ οί6αστη με την παpά.δc ση, ή παράδοση πρέπει να. ύποχωρήσει. Ό τρόπος ζωής πού επικρατεί τώρα στlς έλληνικες δη­ μοκρατίες εχει γίνει r.ιο δυναμικός, αδέσμευτος κι ελε11θερο;

120

α.πο τις άκαμπτες παραδόσεις και προκαταλήψεις, σε 6σ.θμο έντελώ; Sιχως προηγούμε νο ά.πο τούς παλαιολιθικούς χρό­ νους. 'Όλοι οί &ξωτερικοι και θεσμικοι περιορισμοι της α.τομι­ κης !λευθερίας εχοuν καταργηθει. Δεν ύπάρχουν δεσπότες rι ήγεμόνε;, κληρονομικο ίερατείο η αυτόνομη !κκλησία, ίερ� 6ι6λία. η σε6αστα. δόγματα, ψα.νερα. οlκονομικα μονοπώλια. iJ δρια 6ιχ.λμένα στήν &λευθεpία τοϋ συναγω',ιισμοϋ. Το κάθε τι ευνοετ την άνοδο μιας έγκόσμια.ς τέχνης, ποτισμένης ά.πο τη χαρα της ζωής και τοϋ πραγμα.τικοϋ, με ενα οξύ αϊσθημα. για. την &.ξία της ψευγαλέας στιγμής' δμως δίπλα σε τούτη τή δυναμικη και πpοοδευτικη τάση οί παλιότερες δυνάμεις του συντηρητισμοϋ εlναι ά.κόμα. ζωντανές. Οί ευγενείς, προσκολ­ λημένοι στά. προνόμιά τους καί ά.νησυχοι να. δια.τηρήσουν το απολυταρχικό κράτος τών γενG)ν μέ την παλιά. μονοπωλιστικη οικονομία, έπtχειροϋν έπίση ς να. παρατείνουν τη ζωη τών αυ­ στηρών, στατικών μορψών της α.ρχα.ϊκής τεχνοτροπίας. 'Έτσι δλόκληpη ή ίστορία της κλασσικής τέχνης καθορίζεται απο τlς &να.λλαγες τ,.i>ν ουό αυτGJΥ ά.ντιτιθέμενων τεχνοτροπιών, καθώς ή μιά τους η ή άλλη �πικρατεί πρόσκαιρα. Μετα τr1 δυναμική ά.παρχη τοϋ αιώνα, με τη δια.μόρψωση της περίψη­ μης ψόρμουλας τοϋ Πολuκλείτοu πα.ρεμοαίνει μια. στατικη πε­ ρίοδος τά. γλυπτα. του Παρθενι:)να. παρουσιάζουν μια σύνθεση τών δυο τάσεων, ή δποία κατά. τό τέλος τοϋ α.tώνα ύποχωρεί σε μια έξά.πλωση τοϋ νατουpαλισμοϋ. 'Όμως τό να. σχεδιά­ σουμε μιαν άπόλυτα κα.θαρη διάκριση ά.νάμεσα. στις δυο τε­ χνοτροπίες, ά.κόμα και στο:. α.κρα.ία. σημεία -:οϋ προτσές, θά. ήταν ά.θέμιτη άπλοποίηση της ίστοριχης πραγματικότητας τόση είναι ή πολυπλοκότητα καί ή ποικιλία της. Το γεγονος ε!ναι οτι στην Ηληνικη κλα.σσικη τέχνη δ νατουραλισμός και το στuλιζάρισμα ε!ναι ά.ξεχώριστα. δεμένα. σε κάθε εpγο, σ.ν και οχι πό:.ντοτε με τέτοια τέλεια ίσοpροπία. δσο λ.χ. στη «Συ­ νέλευση των θεών» του Παρθενώνα (άνα.τολικη ζωψόρος - Σ.τ.Μ.) η - για να. μνημονεύσουμε ενα λιγότερο ψιλόδοξο fργο-στην«Πενθούσα Άθηνα» τοϋ μουσείου της Άκρ6πο­ λης 101 α. 'Έξω &.πο την κλασσικη τέχνη, δύσκολα θα. μποpοϋσε vα. 6ρεί κανείς ενα εργο να το συγκρίνει μ' αότη, δσο &.ψοpα ]21

-:γ,ν πλήρη χαλάρωση πού συνδυάζεται μέ τον πλήρη Ηεγ­ zr.;, τήν πλήρη εξάλειψη κάθε ιχνους προσπά.θεια.ς, εντασ rι ς η ύπερβολης, τό αίσθημα. της ελευθερία.ς και της ελα.φράδα.ς, της ευστάθsιας κα.t της γαλήνης. Πά.'Ιτως θα. �τα.v δλότελσ. λαθεμένο να. συμπεράνουμε 8τι οΕ κοιvωvικες συνθήκες της σύγχρονης Άθ1ιvας �τα.v &.πα.ραίτητες η ά.κόμ α. κα.t ιδανικές για. τήν πα.ρα.γωγη τέχνης α.�)τοϋ τοϋ τύπου η α.υτης τ·�ς σει­ ράς. Γιά. τή δημιουργία. ύψηλης κα.λλιτεχvικης α.ξία.ς δε μπο­ ρεί να. δοθεί μια. ά.πλή κοινωνιολογική συνταγή· το περισσό­ ϊ:εpο που μπορεί να. κάνει ή κοινωνιολογία. είναι να. ά.νιχνεύ­ σει ίσα.με την προέλευσή τους μερικα. στοιχεία. τοϋ εργοu τέ­ χνης, κι α.ότά, τα στοιχεία μπορεί θαυμάσια. να ε!vα.ι τα ίδια σε Έργα πολυ δtαψορετικης ποιότητας. 4. Ή έποχή τοϋ διαφωτισμού στήν 'Ελλάδα. Κα.θν κινήτρων �ης τραγικής πράξης, το ευρtπίδειο δράμα. αποκαλύπτει άλλο ενα χ�ρακτηριστικο της σοcριστικης νοοτροπίας - την άγά­ πη γ ια το ρητορικό. Κα.ι τουτο, μα.ζι με τήν τυπικη ευρι πί­ δεια., &γάπη των cριλοσοψικ(ίlν επιγρο:μμάτων, προδίδει ενα κα.τεβασμα του α.ισθητι κου επιπέδου η μα.λλον ίσως μια όπερ2. οο λικα' vια.στικη • θ' ' υιο t:. ε::ηση υ..χωνευτου κα.λλιτεχνικα ύλικου. " Έπίσης και ή προσωπικότητα. του Ευριπίδη σαν ποιητή, οτ�ν c:υrκρ ι�εί με κείνη των προκα.τ9χων του είναι ε να. πέρα για. περα. συγχρονο cρα.ιv6μενο -- είvα.ι δ κοινωνικός τύπος που χρωστά την ϋπαρξή τl'Jυ στους Σοφιστές. ΕΙνα.ι άνθρωπος των γραμμάτων κα.ί φιλόσοφος, δημοκράτης και ψίλος του λαοϋ, πολιτικος κα.ι μ:τα.ρρυθμιστής ταυτόχρονα. δέν ά.νήκει σc τάξη κι είναι κοινωνι κ(!.. ξερριζωμένος, σαν τους δασκά­ λους του. ΕΙνα.ι ά.λήθεια 8τι ακόμα. και στην εποχη των τυ­ ράννων συναντάμε ποι ητές, σάν το Σιμωνίδη, που α.σκουν το επιτήδευμά, τους για. νά ζήσουν, που πουλουν τα. ποιήματά τους σέ κάθε ά.γορα.στrι που προσψέρει, που κάνουν πλανόδια. ζωη χωρίς μόνιμο στέκι, και που οί προστάτες τους τους μετα­ χει ρίζονται ενα.λλαξ σά φιλοξενούμενους κα.l σά.ν ύπηρέτες. !:'

'

127

Τέτοιοι α.νθpωποι είvσ.ι iπαγγελμα:�[ες λόγιοι, αλλά. 6ρίσκον, cι..Υε1:,αpτητο επ�γ-:αι μα.κpι?.. cι,πο τυ vrι. απα.pτι'ζουν κσ.vενα. γελμα των γραμμάτων. 'Όχι μόνο δεν ύπηpχε καθόλου μέ­ θοδος δημοσίευσης tGvδύνα.μη με την εκτύπωση, άλλα ακόμα. δεν ύπηpχε ουτε και γενικη ζήτηση λογοτεχνικής ' παρα:yω' 2 , για.' να' υημιουργησει � , γι' α.υε'),ευ'θεpη v..γοpα. γ·ης επαρκης τήν. Ό &.pιθμος έκείνων πσ,; ένδιαψέρονταν για. τη λογοτε­ χνία ήτ.α.ν τόσο \tιΧpός, δ)στε δεν εμπα.ινε ζήτημα. οίκονομικης &:νεξα.pτησίας των ποιητιί)ν. Οί Σοψιστες ουσιαστικα είνα.ι στην άμεση γpαμμ·η διαδοχής των ποιητών της εποχής τι7)'ί τυράννων" κι α.υτοl επίσης ταξιδεύουν πάντοτε καl κάνουν τακτη κι &.να.σψα.λη ζωή· πά.ν-:ως δεν είνα.ι διόλ'.Jυ παράσιτοι ,.α,l έξα.pτώντα.ι οχι απο ενα α.υστηpα. περιορισμένο &.pιθμό προστατών, &.λλα. μάλλον &.πο μια. σχετrκα μεγάλη δμά.δα πε­ λατG)Υ, ή δποίσ. είναι &.πρόσωπη κα) ποικίλων άποχρώσεωv κα.ι χα.ρακτήpων. 'Έτσι, δέν ε'ίvαι μονά.χα ξεπεσμένοι άπο τήν τάξη τους, αλλα. καt δεν πpο11δένονται , σέ καμ�α. ίδιαίτεp� τάξη - στην πραγματικότητα σχηματιζουν μια. κοινωνικ� ' " ' �' τ ' ... θεω'pηιΤ'(} ::ρανει- ποτε' πpιν. ειχε -;;ης υεν που' τυ.1.. ομο,.ο -·, δμα�α. ' τους ' cι...!. , r με ί ναι ε τους 'θ , ειες συμπα ο� της είναι δημοκρατικη· π6κληρους καl τους Υ.αταπιεζόμενους, άλλα κερδίζουν ;η ζωή τους σα. δάσκαλοι κα.λοανα.θρεμμένων κα.ι ευπορων νεων, α­ ωου οί φτωχοί δέ μποpοϋν ουτε να πληρώσουν οϋτε και να ;ά.νουν χρήση της διδασκαλίας τους. 'Έτσι είναι οί πpώτοι άν­ τιπpόσωποι εκείνης της «&.ποκομμέvης ιντελλιγκέντσια.ς»107, ή δποία. είνα.ι κοινων�κα. άστεγη, δεν τα.ιpιά.ζει 'εντελώς σε καμιά. ιοια.ίτεpη τάξη και δέν είναι ά.ποκλειστικό κτ'?jμα κα­ θεώρηση τοϋ Ευριπίδη τον σψpαγίζει σά. ιJ-έλος μιανης. της ελεύθερης αυτής κι άνήσυχης ίντελλιγκέντσιας που φτε­ ρουγίζει &.6έ6αια άνά.μεσα σϊ:lς τάξεις. Αίσχύλος φανταζόταν δτι το &.pιστοκpατικό του tδα­ νικο της προσωπικότητας συμ6ι6αζόταν με τη δημοκρατία, την δποία πάντως έγκατέλει�ε σε μιά. κ�ίσιμη' ψά.ση της _έ­ Σοψοκλης άδιστακτα διαλεγει τα ίδα.νικσ. των ξέλιξής της. ευγενών προτιμώντας τα ά.πό έκείνα τοϋ δημοκpα.τικοϋ κpά.­ -ι:ους. Στον &γώνα άνάμεσα. στους ίδιαίτεpους δεσμους της συγ,

2.

'

.\..

'

'

:2.

'

t:,

1.

σ.­

·π

·π

·ο

·ο

128

γένεια.ς και στις απεριόριστες εξισωτικές δυνάμεις τοϋ κρά­ -;:ους, άσυμ6ί6�στα ύποστηρίζει τά. ίσα.νικά. της συγγένειας. "Ο Αι σχύλος στην Όρέστεια. άπεικονίζει ενα τρομακτικο παρά­ δειγμα ατομικής αυτο6οήθεια.ςl 08. Ό Σοψοκλης στη,ν Ά ν­ τ ι γ ό V η ϊ:ΟU ά.γκα.λιάζει τόν αγώνα της ήpωίδας εναντίον τοϋ Ο ΥJ \J.ΟΧpατικοϋ κρά.τους κcι.ι στο φ ι λ ο χ τ ή τ η έκ­ ψpάζει μιαν &.δι±ψορη &ποστpοψη για την &δίστα.κτη ά.στικη· ,ω.r.:α.τσοσύνη κα.ι τrιν &κc.ψδη αποτελεσματικότητα. τοϋ Όουσ­ σέα. l 09 "Ο Ευριπίδης τώρα, είναι πεπεισμένος δημοκράτης, αλλα τοϋτο ':JτΎJΥ πράξη σημαίνει μα.λλον δτι επιτίθεται κατ� cης πα.λια.ς ά.ριστοκρα.τία.ς πα.ρα. δτι προασπίζει θετικα. το νέο &στιΥ.ό κρά.τος. Τό ανεξάρτητο πνεϋμα του ψα.ίνεται στή σκε1�cιΥ.ιστικη στά.ση του ά.πέναντι στο κράτος σα.ν τέτοιο11 Ο. Το μοντέρνο στοιχείο σ" αυτον τόν τύπο ποιητή, τοϋ δ­ r.οίου ό Ευριπίδης εlνα.ι το πρώτο παράδειγμα., φαίνεται &.πο δυο χαρα.κτηpιστικα γνωρίσματα. της ζωης του την ελλει­ ψη πρα.γμα.τικης έπιτυχίσ.ς κα.ι τ6, τα.ιρια.στο σε μεγα.λοcρυ·tα σ.ποτpά.6ηγμά. του ά.πό τόν κό-:;μο. Σε πενήντα χρόνων διάστη­ μα. και με παρα.γωγή: �πο τ·�y δποία. εμ�ίς εχο�με τ,,ο πλήρες , , χειμενο δεκαεννια. κα.ι α.ποστ.:α.σματα. πενηντα. πεντε εργων, ά­ τ.ό σύνολο 'ένενήντα. δύο 1 6 Ευριπίδης κέρδισε μόνο τέσσερα 6ρα.6εία.' δεv ήταν λοιΠΟ'Ι καθόλου επιτυχημένος θεατρικος συγγρα.ψέα.ς - οχι 6έ6α.ια. δ πρώτος η δ μόνος ποητης που δέν εΙχε επιτυχ[α, π±ντως δμως δ πρώτος, για. τον δποίο δια­ θέτουμε μαρτυρία. ΊΙ εξ1nηση δεν είναι δτι πριν &.π' αυτόν ύ1:ηρzα.v τ.:ολλοι εμπειρογνuη.1ονες, &.λλά. δτι ύπηρχα.ν πολυ λίγοι ποιητές· ή καλη μα.στοpιά. κα.l μόνη στό χεφισμο της τ.:ιη�ικης �εzνικr1ς ήτα.; αp_:ετ� γι� νά. τους έξα.σψαλίσει , " , την Ξπιτυχια.. Τον καιρο του Ευριπιοη η κα.τασταση ήταν δια.ψορετική· ή παραγωγ·ή, εpγων -;;ουλά.χιστο, ήταν, σ.ν οχι τίποτε α.λλο, ύπερ6ολικrJ κα.ί το &.κροα.τήριο δέν άποτελοϋνταν διόλου &πό εμπειρογνώμονες" τό ύποτιθέμενο &λά.θητο γοϋστο tοϋ zλληvιΧοϋ &.κροα.τηp[ου είναι σ..λλη μιά. εξιδανικευτικη φu.·ιτ7.(J[α, -:ων ρομαντικών, α.κρι6ώς δπως κι δ ύποτιθέμενος , " , , < ,ι:, 011 μοκρα.τικος του χα.pα.κτηρα.ς και' η Ε'ι. 1

131

Ή καλοκαγα.θια. οέν έγκωμιάζετσ.ι πιό ένθοuσιαστικα &πb τ�v Πίνδαρο, οϋτε ή σωψροσύνη άπό τό Σοψοκλή. �Η πνευματική elite στην δποία. θα &μπιστευόταν τόν ελεγχο τοϋ κράτους, ανήuι στην παλια προνομιούχα. άνώτερη τάξη· δ κοινός λαός, κατα την α.ποφή του, δέν εχει τήν πα.ραμικρη αξίωση να πά­ ρει μέρος στόν ελεγχο α.ύτό. Ή θεωρία. του για τις 'Ιδέες εί­ ναι ή κλασσικη ψιλοσοψικη εκψραση τοϋ συντηρητισμοϋ, τδ τ.ρότuπο κάθε μετέπειτα. άντ�δpα.στ.ικοϋ ιοεα.λισμοϋ. Κάθε ι­ δεαλισμός πού χωρίζει τόν κόσμο των αχpονων Μορψων, 7.ών κα.θα.ρωv κανόνων καί των &πόλuτων α.ξιωv άπό τόν κόσμο της πείρας καί της πράξης, σημαίνει λίγο - πολύ μιαν &.ποχώρη­ π; &,πό τή ζωή προς την κα.θαρη θεωρία. κα.ί σαν τέτοιος συνε­ πάγεται την εγκατάλειψη της προσπάθειας να μετα.6άλει την πραγματικότητα.113. Μια τέτοια. στ&, ση τελικα πάντοτε εργσ.­ ζεται πρός οψελος των κυρίαρχων με"ιονοτήτων, οί δποίες στό ρεαλισμό σωστά βλέπουν μια προσέγγιση της πραγματικότη­ τας, που θα μποροϋσε να είναι επικίνδυνη γι' α.ύτές, ενώ μιά κυρίαρχη πλειοψηφία. δέν εχει να ψοβηθεί τίποτε &.πό το ρεα­ λισμό. Ή θεωρία. των ίδεων του Πλάτωνα. εκπληρώνει τήν ί­ δια. κοινωνικ1ι λειτουργία γιά. την Άθήνα. τοϋ τέταρτου αιώ­ να., πού εκπλήρωσε κι δ γερμανικός ίδεα.λισμός τοϋ δέκα.του εvατοu α.ίώνα: προμήθευσε στην προνομιούχα μειοψηφία. έπι­ χειρήμα.τα. εναντίον τοϋ ρεαλισμοϋ και τοϋ σχετικισμοϋ. πολιτικός συντηρητισμός τοϋ Πλάτωνα. είναι κατά μέγα. μέρος ύπεύθυνος για την άρχαϊστική του θεωρια για τ--ην τέχνη (Σ ο ψ ι σ τ ή ς, 234 6), τήν άπόρριψη των νέων ψαντα­ σιοκρα.τικων τάσεων, τήν προτίμηση της κλασσικής τεχνοτρο­ πίας της εποχής τοϋ Πε;-;ιϊ.λ·η και το θαυμασμό του για τήν έξα.ιρετικα τυποποιrιμένη τέχνη των Αιγυπτίων, ή δποία. ψαι­ νότα.ν να διέπεται άπό &,μετα.κίνητητοuς νόμους (Ν ό μ ο ι, ΙΙ, 656 δ ε) . Ένα.ντιώνεται σε κάθε τι καινούργιο στ·ην τ&� χνη, δπως κα.t �την άνανέωση γενικά., επειδή, μέσα. στο νε­ ωτερισμό διαισθάνεται συμπτώματα. αταξίας καί παρακμής114. Ό Πλάτων αποκλείει τούς ποιητές &,πό την ούτοπία., επειδή εrνα.ι άπορροψημένοι από την εμπειρικη πραγματικότητα, &.πό τα. α.ίσθητα ψα.ινόμενα., πού γι' αυτόν δέν είναι πα.ρα ψεuδαι-

�σ

132

σθήσεις και μισές αλήθειες, κα.ί επ[σηζ επειδη εκτραχύνουν χα.ί διαστρε6λνοuν τtς καθαρές πνευματικές κα.ί κα.νονιστικες Μορψές, πpοσπΟ'.θιί)ντα.ς να τις έκψpά.σοuν στή γλώσσα τ6)Υ αι­ σθήσεων. Το πρ(Ϊ>το τουτ,:; πcφά.δειγμα «εικονομαχίας» στήν ίστοpία. - ή εχθρότητα. προς την τέχνη είναι κάτι τελείως άγνωστο πplν &.πο τον ΙΙλάτωvα. - οί πρώτες α.uτες &.μψιβο­ λ ίες, δσοy αψορα τα. πιθανά. δυσάρεστα. &.ποτελέσμα.τα, που θά. μποpουσε να εχει ή τέχνη, συμπ[Πϊ:ΟUΥ με τα. πpώτα, σημάδια μισ.ς α.ισθητικίζοuσας θεώρησης της ζωης, στην όποία. ή τέ­ χνη δχι μόνο εχει τη θέση της, αλλα. καί μεγαλώνει εις βά­ ρος δλων των α.λλων μορψG)Υ του πολιτισμου κι άπειλεί να τlς πνίξει. Κα.ί τα δuό ψcι.ιvόμzνΟ'. είναι συνδεδεμένα. στενά.. Ή τέχνη δεν είναι επίφοβη, δσο είνα.ι ενα. ψuσικό μέσο προ­ παγάνδας για ποικίλους σκοπούς ·η μια μοpψη εκψpασης πε­ ριορισμένη σ' ενα. ιδια.ίϊ:εpο δικό της τομέα· δτα.ν δμως μέ την πρόοδο της α.ίσθητικης κα.λλιέpγεια.ς, ή χα.ρα της μοpψης ψτά­ νει να συνεπάγεται πλήρη &.δια.ψοpία πρός τό περιεχόμενό της δ άνθρωπος &pχίζει y' αναγνωρίζει στήν τέχνη ενα. κρuψό δηλητήριο κι ενα.ν έχθρό στό στρα.τόπεδό του. Ό τέταρτος α.lώνας ήταν έποχη πολέμου κα.ί συμψοpων, ανθρώπων πο1; κεpοοσκοπουσα.ν κα.τα και μετα τον πόλεμο, έμπορικης ευη­ μερίας κι &.νόδοu μιας κα.ινούργιας πλούσιας τάξης, που ως ενα. 6α.θμό επένδυε τα κέρδη της σέ εργα. τέχνης κι εψτα.σε να θε­ ωρεί την κατοχή τους σα ζήτημα. γοήτρου. 'Έτσι ξεπρόβαλε μια τά.ση να ύπερεκτιμουν την τέχνη κα.ί να κρίνουν όλόκληρη τη ζωη κι δλα. της τα προβλήματα μέ α.lσθητικά. πρότυπα.. ΊΙ απόρριψη της τέχνης άπο τόν Πλάτωνα εΙvαι στην πραγμα­ τικότητα. μια &.πόρριφη τοϋ επικpατοϋντος α.uτοϋ α.ίσθητικι­ σμου. Ή θειίψητικη &vα.γvιίφιση τοϋ δτι ή τέχνη, &να.γκα.ία. εξα.pτατα.ι από τlς αισθήσεις μας δέν θα τόν δδηγουσε από μόνη της να πάρει μια τέτοια. έχθρικη στάση απέναντί της. Ή διά.οοση της α.ίσθητικης καλλιέργειας σε καινούργιες κοινωνικές τάξεις δδήγησε σε &.νΟ'.πλήρωση των παλιcί)ν κα.λ­ λιτεχνικων ίδανικων, τα όποία. ε!χα.ν ριζώσει στην παραδοσι­ ακη έκπα.ίδεuση μιας &να.μψισβήτητα. κυρίαρχης τάξης, &.πο νέα ίσα.νικά., πιο στενα σχετισμένα. με τα νέα. πρότυπα ζωης. Ό \Vilamowitz Moellendorff συνδέει τ·η θεωρία. του 'Αριστο133

τέλη γιά :·ίjν τραγωδία. σά.ν κάθαρση οιά. έλέου κα.ί φόβου, μέ την α.λλα.γη αυτη στην κοινωνικη σι;νθεση τοϋ ακροατηρίου τοϋ θεάτρου. Την έρμηνεύει CJά. σημάδι οτι τώρα. στο δράμα έπικρα.τοϋσε το συγκινησια.κο στοιχείο και ή «φιλισταϊκή» στάση απέναντι τοϋ θεάτρου, σά.ν α.υτο να ήτα.y μια επινόηση 1-ου εδινε τη δυνατότητα. στδν κόσμο «να ξεφύγει για λίγες �ρες απο την αθλιότητα της κα.θημερινης ζωης» και να κλά­ ψει για τα κα,λά115. 'Γο ψάξιμο για νέο ύλικο κι ή δημοτι­ κότητα. των καινούργιων τύπων θέμα.τος, που είναι τόσο χα­ ρακτηριστικά. στήν τέχνη του τέταρτου α.ίώνα., συνδέονται μέ δύο κύρια. γνωρίσματα της καινούργιας εποχης - τον άκρο συναισθηματισμό της, δ δποίος φαίνετα.ι στή γενικη επιθυμία γιά. έντατικους ερεθισμούς, που μόνο ενα. σύμπτωμά της είναι δ συγκινησιακος φιλιστα.ϊσμός, και στήν κατάργηση των τα.­ μποϋ, τα 5ποια ίσα.με τώρα. είχαν άπα.γορεύσει την &.να.παρά­ σταση δρισμένων άπο τά. θέμσ.τα. που τώρα έγιναν δημοφιλη. Ή πρώτη κατηγορία των καινούργιων θεμάτων στήν τέχνη περιλα6α.ίνει τήν προσωπογραφία. και τή βιογρα.ψία.· ή δεύ­ τερη, &.να.παραστάσεις τοϋ θηλυκοϋ γυμνοϋ. 'Ένα. α.λλο απο­ τέλεσμα. της άλλα.γης τοϋ γούστου, που όφείλετα.ι σε κοινωνι­ κές μετατοπίσεις, είναι ή δλοένα. αυξανόμενη δημοτικότητα. στήy τέχνη των νεώτερων και περισσότερο αυθόρμητων ολύ­ μπιων θεών, ίοιαίτερα. της Άφροδίτης και της 'Άρτεμης, εlς βάρος των παλιότερων και πιο άξιοπρεπων 'Ήρας και 'Αθη­ νας116. Τέλος ή άνοδος μια.ς νέας κα.πιταλιστικης τάξης εί­ σοδημα.τιών εξηγεί μια &.πο τις πιο άξιοσημείωτες τάσεις του αιώνα. - τη χειραφέτηση της γλυπτικης άπο τήν άρχιτεκτο­ νική. 'Ίσα.με το τέλος του πέμπτου α.ίώνα το κατά. πολυ μεγα­ λύτερο μέρος της παραγωγής του γλύπτη είναι για τον άρχι­ τέκτονα· άκόμα κι οταν δεν είναι δπωσδήποτε μέρος τοϋ κτι­ ρίου, ενα α.γαλμα πρέπει να ταιριάζει σ' εy α. άρχιτεκτονικο πλαίσιο. Τώρα, στήν &.να.λογία που οί ίδιωτικές παραγγελίες αντικαθιστοϋν τήν κρατικη προστασία, τα εργα της άγαλμα­ τοποιίας είναι μικρότεροΙJ 11 sγέθο1Jς, πιο άμεσου χαρακτήρα. και πιο ευκίνητου τύπου. Η Άθήνα του τέταρτου αίώνα δεν εχτισε ο•1τε ενα, νέο νr:ι.ό, �-r;lj( ώστε οί γλύπτες δεν επαιρναν 0

134

πια; μεγάλες παραγγελίες ιiπο τrιν αρχιτεκτονική· τα μεγά­ λα κτίρια της εποχής βρίσκονται στήν Άνατολή, ή δποία συ­ μνημεια­ νεπώς είναι και ή σκηνη καινούργιων εξελίξεων κή γλυπτικ'ί1.

στη

5. Ή έλληνιστική έποχή. Στήν έλληνιστική εποχή - δηλα.δη στους τρείς αίώνες που ιiκολουθοϋν μετά. τον Μέγα 'Αλέξανδρο - το κέντι;ο βά­ ρους της κα.λλιτεχνικης ανάπτυξης μετατοπίζεται φ α.νερά. άπο την Ελλάδα προς τ' άνα.τολικά, δμως οί άμοιβα.ίες επιρροές δρουν συνεχώς, και για πρώτη ψορα στην ίστορία. της ανθρω­ πότητας εχουμε πράγμα.τι να κάνουμε μ' ενα. πολιτισμο ποδ­ vα.ι διεθνης διασταύρωση. Αυτή ή ισοπέδωση των εθνικών πο­ λιτισμών είναι που δίνει στήν έλληνιστικη τέχνη τον χτυπητά. μοντέρνο χαρακτήρα της. Πα.ντου ύπάρχει ενας συμβιβασμ.ος ποικίλων ρευμάτων, οχι μόνο στο χωρο των εθνικών πολι­ τισμών (κάτι σα θόλωμα των &πότομων δια.χωρισμών), οχι μόνο &.νάμεσα στο άνατολικο και το δυτικό, στο βαρβαpικο και το έλληνικό, στοιχείο, άλλά. και άνάμεσα σε διαφορετικά. κοινωνι,κά. επίπεδα., σ.ν κα.t οχι, ίσως, ανάμεσα σε τάξεις. Πσ.­ ρα τις αυξανόμενες δια.φορές είσοδήμα.τος, τή συσσώρευση κε­ φαλαίου που δλοένα μεγάλωνε και τή σταθερή αϋξηση τοϋ προλεταριάτου117, με μιά. λέξη, παρά. τήν αυξανόμενη άντί­ θεση άνάμεσα στίς τάξεις, ύπάρχει πα.ντου μιά. κάποια κοινω­ νικη ισοπέδωση που έπι τέλους βάζει δριστικο τέρμα στα προ­ νόμια της κα.τα.γωγης. Τοϋτο είναι το τελευταίο στάδιο της τάσης προς τήν κατάργφη των κοινωνικών διακρίσεων, ή δ­ ποία προόδευε συνεχώς απο τις μέρες της κληρονομικης μο­ ναρχίας και του άπολυτ α.ρχικοϋ ίερατείου. Το άποφασιστικο βημα οφειλόταν στους Σοφιστές, που εφεϋραν την τελείως καινούργια. ορθολογιστική άντίληψη της &. ρ ε τ η ς, &.νε­ ξάρτητης άπο κα.τα.γωγη κι άνα.τροψή, τήν δποία. κάθε 'Έλ­ λψας άνεξαίpετα. μποροϋσε να φθάσει. Το έπόμενο βημα. σ' αυτή την ίσοπέδωση το κάνουν οί Στωικοί, που πρώτοι έκφρά­ σανε πρότυπα άνθρώπινης άξία.ς ποδνα,ι ελεύθερα. άπο κάθε 0

135

χροια. ψυλης κι εθνικότητας. Ή ελευθερία. των Στωικών ά.πδ εθνικες προκαταλήψεις άπλως εξέψρα.ζε μιά. κατάσταση πρα­ γμάτων πού ετχε κιόλας επιτευχθεί στά. 6α.σίλεια. των διαδό­ χων του Άλεξάνδρου, ά.κρι6ώς δπως κι δ φιλελευθερισμό; των Σοφιστών είνα.ι άπλως ή ά.ντα.νάκλα.ση των κοινωνικών συνθηκών που όψείλοντα.ν στην α.νοδο της έμπορικης και 6ιο­ μηχανικης άστικης τάξης των πόλεων. Το rδιο το γεγονος δτι δ κά.θε κάτοικος των 6α.σιλείων αυτών μπορουσε νά. γίνει πολίτης 8πcια.ς πόλης ε6α.ζε μέ τό νου του, ά.λλά.ζοντας μονά.χα. τη διαμονή του, σήμαινε τό τέρ­ μα του lδεώδους της Πόλης. Τώρα. δ πολίτης ετνα.ι άπλως μέλος μισ.ς οικονομικης κοινωνίας κα.ι λογαριάζει να κερδίσει πιο πολύ εχοντα.ς πλήρη ελευθερία. κίνησης, πα.ρα ά.νήκοντας σε μια. κάποια. παρα.δοσια.κη δμά.δα. cH κοινότητα. σuμψέpον­ τος δε 6α.σίζεται πια στην ταυτότητα. της ψuλης η της εθνι­ κ6τη·cας, παpχ στήν ταυτότητα της οικονομικης θέσης των ατόμων. 'Ανοίγει τώρα ή εποχή του κοσμοπολίτικου κα.πιτα­ λισμοϋ. Το κράτος ευνοεί την επιλογη ά.νάλογα. με την επι­ χειρηματική ίκα.νότητα., εφόσο 6ρίσκει δτι οί νικητές στον εμ­ πορικό ά.γώνα. της ζωης είναι κα.t οί πιό χρήσιμοι για τήν ενίσχυση του παγκόσμιου κράτους, ενώ ή πα.λια ά.ριστοκρατία, έξα.ιτία.ς της ά.ποκλειστικότητάς της, της άξίας που ά.ποδίδει στή ψυλετικη καθαρότητα. και στή δια.τήρηση της πολιτικής της κληρονομιάς, ετναι δλότzλα. ά.κα.τάλληλη για την δργά­ νωση και διοίκηση ένός κρά1:ους τέτοιου είδους. Τό νέο κρά­ τος &ψήνει την &ριστοκρατία. στή μο[ρα της κι επισπεύδει τη οιαμόρψωση μια.ς ά.στικης ά.νώτερης τάξης, χωρtς προκατά­ ληψη ψuλης � κάστας, ή δποία. στηρίζεται μονάχα. πάνω στην οικονομική της δύναμη. Με τήν οικονομική της εόκινησία, την ελευθερία. της ά.πό πα.ρα.δόσεις χωρις νόrιμα. κα.ι τήν δp­ θολογική της δύναμη του α.ότοσχεδια.σμου, ή τάξη α.ότή είναι πολυ δμοια., α,y κι οχι ταυτόσημη, με τγ��· πα.λια μεσαία. τάξη και παρέχει ενα. ψuσικδ στοιχείο συγκόλλησης για την οικο­ νομική και πολιτική στερέωση των ποικίλων λα.ων του παγκόσμιου κράτους. Ό ορθολογισμός α.ότός, που τό κράτος τώρα. εκτιμά πά-

136

νω ά.π' δλα., έμφανίζεται σ' δλους τους τομείς της πολιτιστικής ζωής - δχι μόνο στην ίσοπέδωση των φυλών και των τάξε­ ων η στην κατάργηση δλων των παλιών παpα.οόσεων, που θα μπορουσα.ν νά. παρεμποδίσουν τόν ελεύθερο συναγωνισμό, ά.λ­ λα και στην υπερεθνικη όργάνωση της επιστημονικης και καλ­ λιτεχνικής πα.ρα.γωγης, στό comrnercium litterarum et artium ( =εμπόριο γραμμάτων και τεχνών - Σ.τ.Μ.), που συνενώνει τους φιλολογουντες και λογίους δλόκληροu του πολιτισμέ­ νου κόσμου σε σuνεpγατικη πα.ραγωγη μεγάλης κλίμακας κι ετσι, δια.μέσου κεντρικών ινστιτούτων ερευνών, μουσείων και 6ι6λιοθηκων, εκμεταλλεύεται τελείως τήν άρχη τοϋ κα.τα.­ μερισμου της εργασίας στό διανοητικό τομέα. Ή όρθολογικη θεώρηση δδηγεί πα.ντοϋ στην άντικα.τάστα.ση των παραδοσια­ κών δμάοων &.πό σuνεργα.τικες επιχειρήσεις προσαρμοσμένες στη συγκεκριμένη δοuλεια ποϋχα.ν μπροστά τους. ·Όπως άκρι6ως τό έλληνιστικό κράτος δια.κινεί τους ά.ξιωματούχοuς του χωρις να κοιτάζει την καταγωγη κα.ι τις παραδόσεις τους118, δπως άκρι6ως τό καπιταλιστικό εμπόριο χειραφετεί τους λά­ τρες του ά.πό δεσμους τόπου γέννησης και πατρίδας, ετσι κι οί καλλιτέχνες χω λόγιοι ξερριζώνονται κι αότοι και συναγελά­ ζονται σε μεγάλα διεθνη πολιτιστικα κέντρα. Άκόμα κι οί Σοφιστες του πέμπτου αίώνα., κ.αι πριν ά.π' αύτους οί ποιητές και καλλιτέχνες της εποχης των τυράννων, ετχαν &.νεξα.ρτοποιηθεϊ &πό την πόλη, στην δποία. γεννήθη­ καν κι &να.τράφη καν, κι &κολούθησαν πλάνητα. τρόπο ζωης. Στην περίπτωσή τους πάντως, αυτό σήμαινε δτι είχαν &.πε­ λευθερωθεί άπο μιά. σειρά. δεσμούς, &λλά. δεν ετχαν πετύχει νrι. τους &ντικαταστήσοuν με άλλους. 'Όμω ς στην έλληνιστικη εποχή ή παλιά. νομιμοφροσύνη προς τήν Πόλη εκαμε τόπο σε μια. νέα αίσθηση &λληλεγγύης με δλόκληρο τό μορψωμένο κό­ σμο. Στον τομέα 1:ης επιστημονικής ερεuνας αότό σuνεπέφερε μια. συνεργασία μετα.ξυ "λογίων σε κλίμακα που ίσα.με τότε δεν τήν είχαν κα.ν δνειρεuτεί. Ή &νάθεση εργασιών και ή δλο­ κλήρωση των ιiποτελεσμά.των - κοντολογης, δ δρθολογισμδς των μεθόδων έργα.σία.ς που ά.πο6λέπει στη μέγιστη πα.ραγωγη - φα.lνεται δτι μιμουνταv άμεσα τις άρχες της δρθολογικα

137

διευθυvόμεvης επιχειρηματικής δραστηριότητας. Ό Julius Kaerst παρατηρεί δτι ή «ύλικοποίηση» της πνευματικής ζω­ ής, την δποία εμείς, θεωροϋμε χσ.ρακτηριστικο της τεχνικής εποχής μας, fJταv κιόλας γνώρισμα εκείνου τοϋ καιροϋ119. Βρίσκει παραμερισμένο ήδη τον προσωπικο παράγοντα, τις εργασίες τεμαχισμένες και κατσ..νεμημέvες ανάμεσα στους συνεργάτες ασχετα απο προσωπικες ίκαvότητες η κλίσεις. Κα1 εικάζει δτι ολ·η αότrι ή τεχvικη της οργά.vωσης της διαvοητt­ κης εργασίας (μέσω τοϋ μηχαvικοϋ συvδυασμοϋ της παραγω­ γής του κα.θεvος προς την παραγωγη των α.λλωv, με την δ­ ποία έξαρτιόταν αμοιβαία) εγιvε πάνω στα πρότυπα της κρα­ τικής διοίκησης του κσ,ιροϋ εκείνου, δηλ. της συγκεντρωτικής γραφειοκρατίας καl ίερα.ρχίας αξιωματούχων, που επρεπε να δημιουργηθεί κα.ί να διατηρηθεί από τα. γιγάντια. αότα κράτη 120. Μια τέτοια ειδίκευσ11 καl &.προσωποποίηση της ερευvας ιi­ vαr:όcpευκτα δδήγησε σε μια. κλ[ση προς την ξερη πολυμάθεια. και σε μια. ελξη προς τον εκλεκτισμό. Στην έλληvιστικη επο­ χή, προφανώς για. πρώτη cpορα. στην ίστοpία τοϋ δυτικοϋ πο­ λιτισμοϋ, καί τα. δυο αότα. είναι πσλu cpαvερα. - πιθανό καί να. είναι τα. γνωρίσματα., στα. δποία. ή εποχη εκείνη μοιάζει πιο χτυπητα. με τη δική μας. Ό εκλεκτισμός δίνει τον βασι­ κο τόνο στην έλληνιστικη καλλιτεχvικη παραγωγή, δπως καί στήv επιστήμ.11, Το έλληνιστικο γοϋστο, διαμορφωμένο απο μιαν ίστοpικrι προσέγγιση της τέχνης, μέ κυρίαρχο το ενδια­ φέρον για. τlς αρχαιότητες καl βαθεια κατανόηση των διαφό­ ρων καλλιτεχνικών ιδανικών τοϋ παρελθόντος, κατέληξε σέ μια χωρlς διάκριση αποδοχη των καλλιτεχνικών κινήτρων στάση αυτή ενισχυόταν συνεχώς απο την 'ίδρυ­ τοϋ καθενός. ση νέων συλλογωv καl μουσείων. 'Ήδη ύπηρχαv συλλ9γές, καί ήγεμόvωv και ιδιωτών, δμως τιί)ρα. τα εpγα τέχνης αρχίζουν να. συλλέγονται συστηματικα. καl σύμφωνα μέ σχέδιο. Ό σκο­ πός τώρα. είναι να. παρουσιάσουν «πλήρεις» συλλογές, που να εκθέτουν δλάκερη την ανάπτυξη της έλληvικης τέχνης. 'Ό­ που ελειπαv σημαvτικα εργα, φτιά.χvοvταv αντίγραφα για να. γεμίσουν τα. χάσματα. Με τον επιστημονικό τους σχεδιασμό,

·π

138

οί συλλογές της έλληvιστικης εποχης ε!vαι οί πρόδρομοι των δικών μας μουσείων καλ αιθουσών εκθέσεων. 'Όχι δτι ήταν πά.vτα δμοιόμορcpη ή τεχνοτροπία των προγενέστερων εποχών - μια. αύστηρα. τυπικη τέχνη της ανώτερης τάξης και μια λιγότερο τυπική τέχνη της κατώτερης συχvα. 6ρίσκοvται μαζί, δπως μαζί βρίσκονται καί μια. θρ11σκευτικη τέχνη συvτηρη­ τικοϋ χαρακτήρα. μέ μια. κοσμική τέχνη χαρακτήρα προοδευ­ τικοϋ. 'Όμως πρίv απο τους έλληvιστικοuς χρόνους θα. ήταν έλά.χιστα δυvατο να. προβάλουν μαζί, στον ίδιο κοινωνικό πε­ ρίγυρο, κάμποσες διαcρορετικές τεχνοτροπίες καί συρμοί, καί να. παραχθουv, για. την ίδια κοιvωvικη τάξη η το ίδιο κοινω­ νικό στρώμα, εργα στίς πιο ποικlλες τεχνοτροπίες. Ή «μπα­ ρόκ», «ροκοκο» καl κλασσικιστική τεχνοτροπία της έλληvι­ στικης εποχής αvα.cpαίvοvται διαδοχικά, άλλα. συνεχίζουν vά υπάρχουν ή μια δίπλα στήv άλλη, και ευθuς απο την αρχη το ισχυρο κα.ί το ενδόμυχο, το πομπώδες καί το καθημερινό, το κολοσσιαJο και το μικροσκοπικό, το λεπτο καl το χαριτωμένο, δλα τους μοιράζονται την ευvοια του κοιvοϋ. Ή αυτονομία της τέχνης που ά.'ίσ.καλύcpθηκε από τον εκτο αιώνα, κι εφαρμό­ στηκε μέ συνέπεια από τον πέμπτο, στον τέταρτο μετατράπη­ κε σέ αlσθητικισμο και κορυφώνεται τώρα σ' ενα εξαιρετικά επιδέξιο, αλλα ανεύθυνο παιγνίδι μέ μοpcpες και σ' εvαv πειρα­ μα.τισμο μέ ά.cpηρημέvα μέσα εκψρασ11ς - καλλιτεχvικη δεια, ή δποία, αν καί επιτρέπει ακόμα να γίνει κάμποση εκλε­ κτη εργασία, καταστρέφει τα. πρότυπα της κλασσικης τέχνης τόσο, που ϊσα.μ' εvα σημείο γίνονται ά.vεcpάρμοστα. Ό σύνδε­ σμος ανάμεσα στην διάλυση αότη των κλασσικών προτύπων κα.l στlς δομικες &.λλαγες στα. κοιvωνικα. στρώμα.τα, που αγο­ ράζουν εpγα τέχνης καί καθορίζουν το κοιvο γουστο, είναι ευδιάκριτη. 'Όσο τα στρώμα.τα αότα προοδευτικα. εγιvα.v λι­ γότερο έvιαία, τόσο πιο ποικίλες είναι καί οί τεχνοτροπίες που ξεπηδουv παράλλ11λα.. Ή πιο σπουοα.ία αλλαγή ε!vαι ή εμφάνιση της πρώην μέσης τά.ξης, που ίσαμε τώρα σχεδοv δεν είχε επιρροή σ' αύτο τον τομέα., σά.v καινούργιας καί ού­ σιαστικης πελατείας spγων τέχνης. Φυσ�κ� ή τάξη αuτη βλέ­ πει την τέχνη με διαφορετικό μάτι ά.πο τους ευγενείς, σ.v καί

α.­

139

συχvα έκδηλώνει τό μεγαλ{ιτεpο ζηλο για. ν' άποκτήσει τδ γοϋστο τους. Τό δεύτερο γνώp,ισμα. της άγορας εpγων τέχνης, που ετναι ά.ποψα.σιστικης σημασιας για. τδ μέλλον ε!ναι ή δ­ πα.pξη βασιλιάδων κ�1 της αυλής τους. Οί άπα.ιτήσεις που προβάλλουν α.υτοt στον καλλιτέχνη εΙναι δλότελα. δια.ψορετι­ κες ά.πο κείνες των ευγενών η της άστικης τάξης, μολονότι και οι ευγενείς και ή ά.στικη τάξη ετναι πολυ πρόθυμοι νcι. υ[οθετήσουν τους τρόπους τους καl να πιθηκισουν το πομπώδες καl θεατρικό τους ϋφος σε κλίμακα. μικρότερη. 'Έτσι ή κλασ­ σική παράδοση στην τέχνη αναμιγνύεται με τις εικόνες της καθημεριν-�ς ζωης και με το νατουραλισμό, που άρεσε στους ά.στούς, άλλα κα.t με το πολυτελες «μπα.ροκ.» των αυλικών. Τε­ λικ.ά, ή κ.cιινούpγια καπιταλιστικη οργάνωση της καλλιτεχνι­ κής παραγωγής συ'Ιέοαλε κι αυτή σ' εvrι. εκλεκτικό πλουτισμο των τεχνοτpοϊ.ιών, πά.νω στr1ν πpοσπά.Θειά. της να. επωψεληθfj α.πό τον αισθητικισμο τώ'Ι χρόνων εκείνων, να. δημιουργήσει μια. ζήτηση εpγων τέχνης καl να παρακινήσει περιοδικες αλ­ λαγές τοϋ συpμοϋ. Έκτος σ..πό τά. α.γειοπλαστικα. εργαστήρια ! ϊ.ΟU (;)ς ενα 6α.θμο λειτουpγοϋσαν κιόλας σαν έργοστά.σια, γι­ νόταν κα.l άντιγρα.ψή &pιστουpγημά.των, που αρχίζει τώρα σε τεράστια. κλίμακα. Αυτό clνα.μψίβολα επιτελουνταν στους ίδι­ ους τόπους κα.l α.πο τα. ιδια πρόσωπα., ·χ,α.θως κι ή παραγωγή πρωτοτύπων" καl οί καλλιτέχνες, που πρέπει να ξοδέψουν πο­ λυ άπό το χρόνο τους στην &.ντιγραψή, δλοι τους πολυ ευκολrι. μπαίνουν στόν πειρασμο να παpαδοθοϋν σ' ενα σκέτο πα.ιγvιδι μέ ποικίλες τεχνοτροπίες καt μορcρές. Ό εκλεκτισμός της ε­ ποχής α.υτης συvοδεύετrι.ι άπο ανάμιξη διαφορετικών τεχνών άλλο εvα χαρακτηριστικό cpα.ιvόμεvο Ύ..αι μορφών τέχνης της οψιμης περιόδου, που δμως οί απαρχές του ψτά.νουν πίσω σ-τόν τέτο:ρτο αιώνα. Τοϋτο φαίνεται κα.θαρα. στην εικαστική τεχνοτροπία. της γλυπτικής, με τrιν δποία εργάζονται δ Λύ­ σι1:πος κι δ Πραξιτέλης, δμως μπορεί επίσης να παρατηρη­ θεί κα.l σε άλλες κατευθύνσε�ς, ίδιαίτεpα στο δρά.μα, το δποίο από τον Ευριπίδη κrιλ μετα. εΙχε πcφαφοpτωθεϊ με λυρικά. pητοpικα. στοιχεία. Το τέτοιο παραστράτημα εΙνα.ι σημάδι της ιοια.ς εκείνης βούλησης να Κ7.τα.κτηθουν νέοι τομείς) στην δ-

κσ.ι

140

ποία. χρωστουσα.ν τή δημοτικότητά. τους καl ή προσωπογραφία, το τοπεϊο και ή νεκρη ψύση - θέματα. που προηγούμενα ή­ σαν σχεδόν άγνωστα. Ή επιλογη τG>ν θεμά.τωv αυτών δείχνει μια προσκόλληση σε ύλικα. πράγματα που ήταν φυσικη σε μια εμπορική εποχη συνηθισμένη vrι. σκέφτεται στ·� γλώσσα των ·Jλικώv αγαθών. Ό άνθρωπος, ίσαμε τπάpξει οι-χ.ό της r.χvος στ1.ς δυο μεγάλες να.τουpα.λιστικες περιόδους - της Η­ ληvικης κα.1. της μεταμεσαιωvικης τέχνης. Ή δια.6εοα.ίωση του Wicklιoff δτι ή (παινα.ν τα δπλα., τέτοιοι ά.γωνες θεωρουντα.v ή μόνη α.ξια &.πα.σχόλφη για εvα.ν α.νδpα: τουτο το καινούργιο ιοα­ νικο ζωης συνεπάγεται εξίσου μέ το προηγού μενο την ίδέα. ένος &γι:)να. πού ά.ϊ:οppοψa δλη τήv ένεpγητικότη τα εκείνων που συμμετέχουν και ά.παιτεί αύτοl να κατέχουν ά.νεξάρτη­ τα. μέσα ϋπαρξης. Για. τήv έλληνικη αpχοΙJσα. τάξη κα.ί τους ψιλοσόψους της, ή πληρότητα της σχόλης είναι πpο,ω.τcφκτικος δpος δλων των καλών και ώρα.ίων - είναι ή ά.vεκτίμητη κτήση που μό·­ ΥΟ α.ύτή κάνει τη ζωή α.ξια να τη ζείς. Μονάχα. έκείvος πο11 διαθέτει σχόλη μπορεί να πετύχει τη σοψία καl τήν &λεuθεpία. του πνεύματος, μπορεί να έξοσυσιάζει τή ζωη κα.l να τη χα­ ρεί με πληρότητα.. Ή έ11ώτερη σύνδεση ά.vάμεσα σε τουτο το ιδανικό ζωης κα.ί τrιν κοινωνική θέση της εισοδημα.τικης τάξης είναι πpοψα.νής. Ή κα.λοκα.γα.θία. της, ή δλόπλευpη άσκηση των σωματικιοv καl πνευματικών δυνάμεων, ή πε­ ριψpόνησή της για κάθε ειδίκευση, που δδηγεί σε στέvεψ�, κα.l για κάθε μονόπλευρη δεξιότη τα., δλα α.ύτα πpοοάλλουv εvα. μή έπα.γγελμα.τιΧΟ ιδανικό. υΟτα.v δ Πλάτων στους Ν ό­ μ ο υ ς τονίζει τήv αντίθεση άvάμεσα σε μια εκπαίδευση που προάγει δλάκερη τήν προσωπικότητα κα.l σε μιά ά.πλή έξάσκrJση στήv έπα.γγελμα.τικη επιδεξιότη τα, έκψράζει οχι μό­ νο την ά.γάπη του για τήv παλια ά.ριστοκρα.τικη καλοκαγα­ θία., άλλα επίσης καl τήν τ.�r.ιψχνή -cου ά.πέχθεια για τη νέα. δημοκρατική ά.στική τάξη που εχει έπιψέpει δια.ψοροπο!ηση 152

στlς απασχολήσεις. Στα. μάτια. του Πλάτωνα:, κάθε ειδίκευση, κάθε σαψως καθορισμένη άπασχόληση, είναι χυδαία. (οά.ναυ­ σος) και τέτοια 6αναυσότητα είvαι χαρακτηpισ-cικο γνν ά.στικών πάνω στους ά.pιστοκpατικους τρό­ πους, στην πορεία του τέταρτου α.ω)να καl κα.τα τή διά.pκει?. των έλληνιστικων χρόνων συνεπιψέρει μια. κάποια. έτ.ο-.νεΧτ:.­ μηση της παλιάς ά.ντίληφης για. κείνο που είνα.ι εv-cφο· δμως &κόμα. δεν τιμάται ή έργα.σία. σαν τέτοια, ουτε ποτε ύπέθεσαν δτι ή εργασία ε!χε παιδευτικη ά.ςlα., οπως ίσχυρίζετα.ι ή σύγ­ χρονη ά.στική ηθική: είναι μονά.χα κάτι που μπορεί να συγ­ χωρηθεί κα.ί να παρα.6λεψθεί σ' 'έναν άνθρωπο πούν11.t κι:ι.­ λος στο να κάνει χρήμα.τα. Ό BurcklιaΓdt σημείωσε κιόλσ.ς δτι στην Έλλάδα. ή &.στικη τάςη περιψpοvουσε την ε py ιχ'1ίι:ι. οχι λιγότερο &.πό την άριστοκρα.τία., ένω στό l\·Ιεσα.ίωνα. ή 1p­ yα.σία. εκτιμουντα.ν πάντοτε ά.πο τrιν α.στιΚΎJ τάξη, ή δr:οίΟ'., μα.κρια ά.πο το να &.σπάζεται .:ις αντιλήψεις τωy ε1?,γενωv r��', τήν τιμrJ, στό τέλος έπέ6α.λε στους ευγενείς τrJν δική της ά.v­ τίληψη για. την επαγγελματική τιμή. Ή τιμη πο1', ά.τ.οδίδε� gνας λαος στην έργα.σία, σύμψωνα με το'ι Burcklιardt zαθQp{­ ζετα.ι ά.πο τις συvθηκες κάτω άπό τlς δποίες ?. 1Jτός &νά.πτυξ::: το ίδια.ίτε ρο ίδα.Υtί'.ό του yιά τή ζωή. Ί'ό tΟΟ:ΥtΧό του σϊι γzp ο­ νου δυτtχου πολιτισμοϋ ά.πορρέει ά.πό την &.σηκη τάξη τQυ Μεσα!ωνα., πού στο τέλος ξεπέρασε τους ευγενzίς σ.:&.. π·ιευ117.­ τικα καθώς κα.ι στα ύλικα. &γο-.θχ. ΈΑι.λσ. οι ά.ξιολογήσεις τGη1 Έλλήνων &.πέρρεαν άπό τήν ήρωικ·ή τους έποχή κι άπό ενι:ι. κόσμο πο11 δέ γνιfφιζε τή χρησιμότητα· ήσα.ν κληρο·,ιομισ. -cη; ψιλοπόλεμη ς έλλ ηνικης ά.ρ ι11τοΎ.p11.τία.ς κα.t ποτε δεν &.ποp ρ!­ ψθηκα.ν έντελως 145. Μόνο ά.ψου τό ιδα.νικο του σ.θλητικοij σ.'ι­ ταγωνισμου εχα.σε τΎJΥ ίσχύ του, στήv κpί':Πj ϊ.0 J σuνiπ�ι:,� \'λ τό τέλος της Πόλης, &.ρχίζεt ν' ±να.ψαίνετα.ι μια. pιζοσπαστικη καινούργια. ά.ντίληψη για. τήv έργα.σία., κι έπομένως καί γιcr. τίς πλα.στιχές τέχνες. 'Όμως στον &ρχα.ίtJ κόσμο ή &λλα.γή α.ύτή ποτε δε συμπληρώθηκε δλότελα. Στην κλασσική Άθήνα. ·ή οικονομική και κοινωνικη θέση τιον ζωγράφων και τGιν γλuτ:των εξακολουθουσε να. εΙ'ηι οπω; 1

ήταν και στην ήρωικη και δμηρικη !ποχη χωρις σχεδόν κα.μ­ μιά. ά)J.αγή, παρα την τεράστια. σημασία. πού lφτα.σαν νά. e­ χουν τα lργα τέχνης για την επίδειξη της ισχύος της περή­ ψα.νης και νικηφόρας πόλης τους.·� τέχνη �κόμα θεωροϋνταν σά.ν &.πλη χειροτεχνία. και δ καλλιτεχνης σα. συνηθισμένος τε­ χνίτης χωρις μερίδα και κλήρο στην πνευματικη &ξία της γνώσης η της παιδείας. 'Ακόμα. κακοπληρωνόταν, ήταν χ�­ ρις σιγουρη κατοικία. κι lκα.νε πλα.νόδ�α. ζω-�, ;σντα.ς ε:σι ξε­ .Β. νος και &.λλοοαπός για την πόλη που τόν μισθωνε. κοινωνική η &.μετά6λητ Sch,veitzer !ξηγεί αδτη τη σχετικα θέση του τεχνίτη - καλλιτέχνη με τlς &.πα.pάλλαχτα ουσμενεί� ,ικονομικες συνθήκες μέσα στις δποϊες εργαζόταν δ καλλι­ τέχνης σ' δλη την εποχή της Ηληνικης &νεξαpτησίας 146 , Στην Έλλάδα. ή πόλη - κράτος ήτα.ν καl παρέμεινε δ μόνος σε μεγάλη κλίμακα πελάτης εργων τέχνης· σαν τέτοια δεν είχε ν' αντιμετωπίσει συναγωνιστές, εφόσο, με τό σχετικά. φη­ λο κόστος πα.pαγωγης των εpγων τέχνης, δεν ύπηpχε ιδιώτης πού νά. μπορουσε νά. κρατήσει η εστω ν' &ρχίσει συναγωνισμό εναντίον της. 'Ανάμεσα. στους καλλιτέχνες, &πό την α.λλη με­ ριά, ύπηρχε σψοδpος συναγωνισμός, κι αύτος καθόλου δεν αντισταθμιζόταν με συναγωνισμο ανάμεσα στlς διάφορες πό­ λεις. Κάθε πα.pαγωγrι γι� την ελεύθερη ά.γορά., πού θ!δινε στον καλλιτέχνη, μια εξασφαλισμένη θέση, ήταν ά.δύνατη, είτε μέσα. σε μια. πόλη, είτε κι ανάμεσα. στις πόλεις παρμένες σα. σύνολο. Ή αλλα.γη της θέσης τοϋ καλλιτέχνη, που είναι τοσο αξιοσημείωτη στη 6α.σιλεία τοϋ Μεγάλου Άλεξά.νδpου, συν­ δέεται άμεσα. με την προπαγάνδα πού εγινε για. λογαριασμό αύτοϋ τοϋ α.ύτοκpάτ,;pα. Ή προσωπολ(Υ.-:-pε[α πού &.να.πτ{ι­ χθηκε απο την καινούργια ήpωολατρεία κατέληξε προς οψελος τοϋ καλλιτέχνη και σα. χοpηγου καl σα. δέκτη φήμης. Ή ζή­ τηση τέχνrις απο μέρους των διαδόχων του Άλεξά.νδpου και δ πλουτος που συσσωρευόταν τώρα. στα. χέρια tδιωτων δδήγη­ σε σε μεγάλη α.υξrιση τήν κατανάλωση τέχνης, άνεοάζοντας ετσι την οίκονομική της άξία. καl την εκτίμηση του κοινοϋ για. τον καλλιτέχνη. Τελικά. κι ή φιλοσοφική καl λογοτεχνι-

ο

154

κη παιδεία. δλο και περισσότερο εφτα.νε στούς κόκλους των μαστόρων - τεχνιτων· ι!ρχισαν νά. δια.χωρίζουν τόν !αυτό τους &πο τούς συνηθισμένους τεχνίτες και vά. σχημα;τίζουν δ­ μάδα ξεχωριστη &πο κείνη των άνθρώπων του !πα.γγέλμα­ τος. Τά. μνημονευόμενα άνέκδοτα. άπο τη ζωή των κα.λλιτε­ χνων μας δίνουν μια καλή ιδέα της μεγάλης &,)J.α.γης πού εί­ χε συμ6ε! &.πο τούς κλασσικούς χρόνους καl μετά. Ύπογpά­ ψοντας τις ζωγpαφιέ; του, δ Φα.pράσιος 1 4 6 α κα.υχιέται για τη δεξιοσύνη του μ, ενα.ν αυτάρεσκο τρόπο που θα. ήταν τελεί­ ως άδύνα.τος λίγο διάστημα προτύτερα· ή ζωγραφική του Ζεύξη τουδινε περιουσία. μεγαλύτερη άπο δποιουδήποτε ζω­ γράψου πρlν άπ' α.ύτόν· δ Άπελλης δεν είναι μονάχα. δ α.ύλι­ κος ζωγράψος, άλλά. κι ενα.ς εμπιστος τοϋ Μεγάλου •Αλεξάν­ δρου. 'Ιστορίες για. εκκεντρικούς ζωγpάψους 6αθμιαία. γίνον­ ται της μόδας καl τελικά. 6pίσκουμε συμπτώματα. άπο κάτι παρόμοιο με τή σημερινή κολακεία προς τον καλλιτέχνη 147. Στο κατακόρυφο δλων αύτων, η μaλλον πίσω άπ' δλα αύτά, 6pίσκεται έκείvο πο,', δ Schweitzer όνομά.ζει «&να.κάλυψη της καλλιτεχνικής tδιοφυtας», τήν δποία. ά.ποδίδει στήν έπιpροη της ψιλοσοψίας του Πλωτίνου 14 8. Ό Πλωτίνος, τώρα., 6λέπει -co ώρα.ίο σα.ν εvα ουσιώδες κατηγόρημα. της θείας cρύσης. Σύμ­ φωνα με τη μετα.cρυσική του, μονά.χα δ καλλιτέχνης μπορου­ σε vα ξαvαδ{J)σει στον ά.ποσπα.σματικδ κόσμο της αίσθησης έκεί­ vη τήν πληρότητα πού εχασε με το νά. γίνει ξεχωριστός &.πό το θεο 1 49. Είναι πpόδψο το πόσο πολύ θα. πρέπει να εχει κερδίσει σε γόητρο δ καλλιτέχνης μέ τήν εξάπλωση ένΌς τέτοιου δόγματος· ξα.να.πα.ίpνει το φωτοστέψα.νο του θεϊκα. έμπνευσμένου μά.ντη, πού περί6α.λλε τό πρόσωπό του στούς πρωτόγονους χρόνους. Άκόμα μια. φορά. φαίνεται θεόληπτος, με τrι χά.ρη της γνώσης τG>ν κρυφών πραγμάτων, οπως κα.l πpοτύτερα, στην εποχη της μα.γεία.ς. Ή πpά.ξη της καλλιτε­ χνικής δημιουργίας γίνεται ενα. είδος unio mystica (μυστικης ενωση ς - Σ.τ.Μ.) και χωρίζεται ολο και περισσότερο &πο τον κόσμο του Λόγου. 'Ήο η &πο τον πρώτο α.lώνα, δ Δίων Χρυσόστομος συγκρίνει τον καλλιτέχνη με το Δημιουργο ( τδv δημιουργό του κ611μου) . Ό νεοπλατωνισμος !πεξεργά-

155

ζεtαt τον παpα.λληλισμο αύtο τονίζοντας δλο κα.l π ι ο πολ!J τό δημιουpγιχ.ο στοιχείο στά. έπιτεύγματα. τοϋ καλλιτέχνη. Ή τροπή α.δτή τών πpα.γμά.των εξηγεί το δι χασμό της nέφης που χαρακτηρίζει τη στά.ση των μεταγενέστερω·,ι περιόδων, ιδ ι αίτερα. της αύτοκpατοp ι κης καl της τελευταίας, ά.πέναντι στον καλλιτέχνη. Κατά τη ρωμαϊκη Δημοκρατία καl την πρώιμη Αuτοκρα.τορια ή τρέχουσα. έκτίμηση της χε ι ρωνα.­ ��τ ι κης ipγασίας κα.l τοϋ έπαγγέλμα.τος τοσ καλλιτέχνη ήταν ή ίδια δπως καl στήν Έλλάδα της ήpωϊκης, α.p ι στοκρατ�­ κης καl δημοκρατ ι κής περιόδου. 'Αλλά στη Ρώμη, της δποί­ ας οι παλι ότερες παραδόσεις α.ντανα.κλοϋσαν τη ζωη ένός γε­ ωργικοϋ λαοϋ, ή lδεα δτι κά.θε έργα.σία. �ταν περ ι ψpονητέα δέν συνδεόταν άμε σα μέ τlς πρωτόγονες συνθ·ϊjκες της συνε­ χοϋς ο ι εξαγωγης πολέμου. Γ ι α.τl ή Αίσθηση της ίστοpικης συνέχειας με έκείνη την έποχ·,1 είχε εντελώς κοπεί, έψόσο α­ κολουθήθηκε &.πο μιά περίοδο κατα. την δποία. &.κόμα κι οί πλουσ ι ότερο ι κα.l πιο οιακεκρ ι μένοι Ρωμαίο ι οούλεuα.ν στη γη τους150. Στον τρίτο καl οεύτεpο αιώνα. π.Χ. α.κόμα, δ ψ ι λο­ πόλεμος πληθυσμός τών χωp ικιϊ)ν της Ρώμης, πα.pα τ,1v στε, , οεv �, ,. , του με' τ,� χει ρωνακτ ι κη' εργα.σια., ν,�1 γνωριμια ειχε με1 γάλη κλ!ση πρός τήν τέχνη η προς τrιν έκτιμηση τοϋ καλλι ­ τέχνη. Μονάχα μέ τrιν α.λλαγη προς τή χρηματ ι κή οικονο11.ία., μέ τον πολ ι τισμό της πόλης καl με την έλλην ι στ ι κοποίηση τη; Ρώμγις, εχουμε Χάποια. α.νοδο ϊ:ή; θέσης t'JU πο ι ητή πpι7)­ τα κι ϋστερα 6α.θμιαία. καl τοϋ ζωγρά.ψοu κα.l τοϋ γλύπτη. Κα.ί ή αλλαγη α.uτη γίνετα ι κα.τα.ψα.vης μονά.χα. στrιν έποχη τοϋ Αόγούστοu, μέ την &.ντίληψή της γ ι ά τον ποι ητη σάν «vates» (προψήtΎJ - ·· Σ.τ.Μ.) κα.1. με την α.πό μέρους της προστασία. τών τεχνών σε μεγάλη κλίμακα., ·κα.l clπo την α.υΗJ κα.l &πο ιδιώτες. Άκόμα. και τότε ή κο ι vων ι κrι εκτίμφη τι7)ν πλ7.:1τι­ κων και γρα.ψικίί>ν τεχνών, σέ σύγχρ ι ση με τήν ποίηση, είναι σχετικα χα.μηλη151. Ή έρα.σιτεχν ι κη ζωγρα.ψ ι κ·η &πο δ ι ακε­ κριμένα πρόσωπα. γίνεται πράγμα.τ ι ολο κcι..1. σuvηθzσΊεpη --­ &.κόμα κ ι άπο τους αότοκpάτορες, δ Νέρων, δ Άδρισ.νός, δ Αύρήλ ι ος, δ Άλέξα.νδρος Σε6ηρος κι δ Βα.λεντιν ι α.νος Ι έπιοί­ οοντcχ ι ολο ι σ' α.ύτη τη μανία πο'J είνα ι τής μόδας - σ.λΗ. ή

156

γi uπτικη, π:θα.νόγ εξ αιτίας της σωματ ι κης προσπάθε ι ας και ._ , ,�u πιο :πεζεργσ.σμένοu μ.ηχανισμοϋ που ά.παιτεί, συνεχίζει ν� θεωρ� ι τα.ι άπασχόληση ά.κα.τάλληλη γ ι α. ενα. καθώς πρέπει κuρ:ο· Κ ι ζωγρ�ψ ι κη �κό:;α θεωρ�ίται αξιοσέβαστη μονά.­ �α. ε�όσο δεν ά.σκειτα ι για κερδος. Οί πετυχημένοι ζωγpάψο ι αpνουντα.ι νά πά.ροuν ά.μοιοη για την εργα.σία. τοuς κι δ Πλού­ τα.�χος ισχυρίζεται δτι δ Πολύγνωτος λ.χ. οεν ήταν άξεστος (βα.ν�uσος) , επε:δη δι�κόσμφε ενα. δημόσιο κτήριο με τοιχο­ , γpα.ψ;ες χωρις να. ζητησει κα.μια. αμοιβή. , Ο Σενέκας δ ι ατηρεί ά.κόμα την παλιά κλα.σσικη οιάκριση ανάμεσα στον καλλιτέχνη καl στο εργο τοu «προσψέροuμε προσευχές καί θυσίες μπροστα. σϊ ά.γά.λμα.τα. τών θεών α.λλα. περ ι ψρονουμε τους γλύπτες που τα. εψτ ι αξαν» 152 _: κι δ Πλούταρχος λέει κάτι πολυ παρόμοιο - «κανείς γεννσ.ι6ψρον��, νέος, κοιτάζ�ντας το �ια της Όλuμπία.ς η την "'Η­ pα τοu �ργους, δε, θα. έπιθυμησε ι να. γίνε ι ενας Φειδίας η ε­ vα� Πολuκλειτος». Αύτο ε!ν�ι άpκετα. σα.ψες σε σχέση μέ , , υς και τους τους ζωγραψο γλuπτες, &.λλα. δ Πλούταρχος προ­ χωράε ι κα.ί λέει δτι ενα.ς τέτοιος νέος δε θα. έπ ι θυμήσει γα, γίνε ι ουτε ενα.ς 'Ανακρέων, �vα.ς Φιλήμων η ενας 'Αρχίλο­ χος α,γ και άπολαμοάνουμε τά ερyα. τους, αύτοι οί ϊδιοι οεν είναι, λέε ι , α.να.γκα.ία α.ξιοι έκτίμησης 153. Αύτη ή τοποθέτη­ ση τοϋ ποιητη στο ίσ ιο έπίπεδο με το γλύπτη είναι πέρα για πέρα. μη �λα.�σικ� οείχνε ι πόσο άσυνεπης είναι ή οψιμη Αό­ , , τοκρατ�ρια σε τετοια θεματα. Ο ποιητης έδίί> ψα.ίνεται νά μμ ι ρ το� γλύπτη, έπειδη κι αύ� � ζε�α.ι τη ,χα.μηλη έ-κ-::μηση 1.�ς ειvα.ι ενα.ς ειδικος ποu, έργάζετα.ι με κατεστημένους κα­ νο�ες καί μετα.φiρει μια. θεία εμπνευση σε λέξεις δια. μέσου μ ι �� όρθολ�γοποιημένης τεχνικης. Κα.ί δ ίδιος διχασμός της , σκεψης π�υ οι�τρεχει τό γρα.ψτο τοϋ Πλουτάρχου 6ρίσκετα.ι �αι στό � ν υ π ν ι ο ν του Λουκιανοϋ, δπου ή Γλυπτική α.να.πα.ρι�τα.�εται σα. συνηθισμένη 6ρωμερή γυναίκα, ένώ ή Ρητοpι,ιη σαν λαμπερό αιθέριο ον· δμως δ Λουκιανός σέ &.ντι­ δ:α.στολ� μ� τ�ν Πλούταρχο, ί σχυpίζετάι δτι στά &γάλματα των θ;ων εμε:ς σε6όμαστε τόν 011μιουργό τους154. Κάθε &.να.γνωριση της προσωπικότητας του καλλιτέχνη, που έμψα-

1

157

νίζεται στις άποψά.νσεις αυτές, προφανώς όψειλετσ.ι στόν σ.l­ σθητικισμο της Αυτοκρατορίας, κι εμμεσσ. ίσως στο νεοπλσ.­ τωνισμο η σε παρόμοιες ψιλοσοψικες διδασκαλίες. Άλλα ή ύποτ!μηση τοσ πλσ.στικοϋ και γρσ.ψικοϋ καλλιτέχνη συνεχ!ζε­ τσ.ι και ποτε δεν έξσ.ψσ.νίζετσ.ι έντελως, δε!χνοντας δτι δ άρ­ χαίος κόσμος, και στή στερνή του περ!οδο, ήταν άκόμα προσ­ κολλημένος στην πρωτόγονη άξιολόγηση της «περί6λεπτης ι:Jχόλης» και παρα τήν αίσθητική του καλλιέργεια ήταν άν!­ κα.νος να δισ.μορψώσει κά.τι σαν την άναγεννησιακη και σύγ­ χρονη άντιληφη για τήν ίδιοψυtσ.. Για.τι μονιiχσ. δτσ.ν διαοο­ θεϊ ή άντιληφη αυτή !χουν κιiποια σημασία και ή μοpψή και ή τεχνική διαμέσου των δπο!ων ή ίδιοψυής προσωπικότητα προτιμά να έκψραστεί. Τότε, το μόνο που ένοιαψέρει είναι τδ να έκψραστεί η lστω και να οώσει μιαν lνδειξη μόνο έκείνου που εlν� έντός τQU Κt άpνtέταt να έκψρσ.στεί,

κεφάλαιο τέταρτο

Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ 158

1. Ή Πνευματικότητα της Πρώϊμnς Χριστιανικής Τέχνης.

Ή ένότητα. του Μεσαίωνα. σαν ίστορικης περιόδου είvα.ι δλότελα. τεχνητή. Στην πραγματικότητα. συμπίπτει με τρείς εξ δλοκλήρου χωριστές πολιτιστικες περιόδους - τη φυσικη οικονομία. του πρώιμου Μεσαίωνα., την αuλικη ίπποσύνη τοϋ προχωρημένου Μεσαίωνα. κα.ι τόν πολιτισμό της &.στικης τά­ ξης των πόλεων του οφιμου Μεσαίωνα.. Πάντως ή διά.κpιση ά.νάμεσα στις τρείς α.ύτες εποχες είναι 6αθύτερη &.πό τη διά­ κριση που σημειώνει ή &.ρχη κα.l τό τέλος του Μεσαίωνα. σά. σύνολο. Κι οχι μόνο συμ6α.ίνει α.ύτό, &.λλά. και τ&. γεγονότι:ι. που δια.χωρίζουν τις περιόδους α.'3τες τή μια ά.πο την άλλη -· ή εμφάνιση ύποτελων ευγενG)ν ίπποτG)ν παράλληλα. μέ την σ.λλαγη ά.πο την φυσική οικονομία στη χpηματικη οικονομία των πόλεων, το ξύπνημα της λυρικής ευαισθησίας κα.l ή ά­ νοδος του γοτθικου να.τουpαλισμου, ή χειραφέτηση της ά.στι­ κης τάξης κα.t ή ά.πα.pχη του σύγχρονου καπιταλισμου είναι, δσον α.φορα τη σύγχρογ� μ(ϊ..ς θεώρηση της ζωης, με­ γαλύτερης σημασίας &.π' δλα τα πνευματικά. επιτεύγματα. της 'Ανα.γέννησης. Πλείστα. γνωρίσματα., που συνήθως θεωρουνται χα.ρα.κτη­ pιστικα της μεσαιωνικής τέχνης (δπως ή επιθυμία για &πλο­ ποίφη και για. συμμόρφωση με την τεχνοτροπία., ή απά.ρνη­ σrι του 6ά.θους στο χώρο κα.ι της προοπτικής, ή α.ύθα.ίρετη μεταχείριση των σωμα.τικων &να.λογιών και λειτουργιών) στην πpα.γμα.τικότη τα χαρακτηρίζουν μόνο τον πρώιμο Μεσαί­ ωνα.· μόλις επικρατήσει ή χρηματικη οικονομία. των πόλεων και δ τρόπος ζωης της &.στικης τάξης, αύτα. πια δε στέκουν. Τό μόνο σπουδαίο στοιχείο που δεσπόζει στο Μεσα.ίωνα. πριν και μετά. ά.πο την άλλα.γη αύτή, ή δποίσ. δημιουργεί νέα ε­ ποχή, είναι ή μεταφυσικά. στr1pιγμένη κοσμοθεωρία.. Κα.τα τη μετά6αση ά.πο τον πρώιμο στον προχωρημένο Μεσαίωνα ή τέχνη χειρα.φετείτα.ι ά.πο τους περισσότερους πεpιορισμους που της είχαν έπι6ληθεί, δμως ακόμα δια.τηρεί ενα 6α.θεια θρησκευτικο κα.t πνευματtΚ(.Ι χα.ρακτήpα, οντσ.ς ή εκψραση

160

� Lι�ς �οι�ωνία.ς πού είνα.ι ά.κόμα. πέρα για. πέρα. χριστιανικη στα. α.tσθημ�τα. κα.l ιερατική στην όeγά.νωση. Σε δλάκερη την , τουτη ή πνευματικη έξουσια του κλήρου μένει χω­ περιοδο ρις ά:ν:.ίπαλο, πα�&. τlς α.lρέσε�ς κ�l τα. σχίσμα.τα., καl το γόη­ τρο �ου μοvοπωλιου του πάνω στα. μέσα της σωτη ρία�;, δηλ. , πα.ρα.μένει ο1σια.στικα. &.λώ6ητο. την Εκκλησια.,

Ά�λα ή ύπερ6α.τικη κοσμοθεωρία. του Μεσαίωνα. δεν εψτα.σε ζα.ψν�χα στην ακμή της μέ τον ερχομο του Χριστια.νι­ σ�οσ. Ή τέχν� τιί:Jν r.ρώιμωv χριστιανικών χρόνων δεν είχε τι�οτε, &.πο κεινη τη μετα.ψυσικη διαψά.νεια., πού α.vά.γεται �-:ην ούσία. την, ίδια. τηςρωμανικης κα.ι γοτθικής τεχνοτροπίας. Η � της τέχνης α.ότης, στην δποία. οί μελε­ -:ητες προσπά.θησα.ν να 6ρουv δλα τα, 6α.σικα στοιχεία. των με­ , ταγεvεστερων μεσα.ιωνικων αντιλήψεωv για. την τέχνη 155, στην πp�γμα.τικ6τητα είνα.ι μονά.χα. ή ίδια. εκε[vη αόριστη πνευματικότητα. πού ενέπνευσε κα.ι τους τελευταίους α.Ιωνες της είδωλολατρεία.ς. Ή «πνευματική» τοποθέ-:ηση των αιώνων αυτών δεν εκαμε να προ6ά.λει ενα. πλήρες ύπερψυσιχο σύστη­ !�τοπίζοντα.ς τη cpυσικη τάξη πραγμάτων· το πολυ - πο­ λυ εζεφρα.σε μεγαλύτερο ένδιαψέpον καl δεκτικότητα. στα σα­ λέματα. της ανθρώπινης ψυχής. Οί μορcρες της ά.ρχαίας χρι­ στ�ανικ�_ ;, κα.J�)ς και της ο�ψης ρωμα.ί:κης τέχνης είναι ψυ­ χοΑογικ.χ κι οχι μετα.ψυσικα. εκφραστικες· είναι έξπρεσσιοvι­ �τικές, αλλα· .�Χ,: αποκαλυπτικές. Τα δρθά.νοιχτα. μάτια. των οψιμων ρωμα.ικων προσωπογρα.φι6'.>ν έκφρά.ζουν ψυχικη καί π�ευJ.Lα.τικη ενταση, ζωη lσχυρα. συναισθηματική, πού ομως δεν ε�ει �ετ�cρυσικό ύπό6α.θ_ρο κι ετσι δεν εχει εσώτερη σχέ­ σ� με τ� Χρι�τια.vισμό. Είναι πράγμα.τι το πpοϊον συνθη­ κωv που, επικρατησα.ν πολυ, προτου ά.να.cpανεί δ Χριστιανισμός.

r�,,

Ή κρίση, τrιv δποία. ξεκα.θά.pισε τό χριστιανιΧο δόγμα. εΊχε κιόλα.ς αρχίσει να γίνεται α.ίσθητη στην έλληνιστικη ε�οχή· μολονότι δ Χριστιανισμός γρήγορα. εδωκε άπα.ντήσεις στά, • ε­ ρωτήματα πού ε6α.ζαν σz αμηχανία. τούς χρόνους Ε Χείνους, δ�ως ΧΡ:ι�ζότα.v ή δουλειά. πολλών γενεών προτοu οι άπαν­ τησεις α.υτες μπορέσουν να. έκψρα.σθουν σε μοpψες τέχνης _

11

161

eιί τελευταίες αυτές καθόλου δέν ήσαν τΙJ.υ't6χpονες μi 't·rι'ι � ξαγγελlα. του ίδιου του δόγματος. , , , � , Ή πρώιμη χριστιανικiι τέχνη -ι.α.τα. τους τ.pωτως Cι'J'j η τρείς αtωνες της ϋπαρξής της ήτ7.ν άπλως μια. εξέί.ιςΥι ·7, και μια. παραλλαγή της οψιμης ρωμο:ϊκης τέχν1J_ς, _ Τ_όσο με­ , γάλη ε!ναι ή δμοιότητα. άvά�εσα._ στην δΨψ·Ί ει�ω�.οΛ�·ψ z η και στήν πρώιμη χριστιανικη κα.λλιτεzvικr1 οοω.εια.> ωσ-:ε η iποψα.σιστική άλλα.γη τεχνοτροπίας πρέπει vαγινε α.vά.με-Jα. στήν κλασσικη και στη μετα.κλα.σσικη κι 'όχι άvάμει:ϊα. σ-cη·ι ειδωλολατρικη και στη χpιστια.νικη περίοδο. Στα. εργα. τ�ς μεταγενέστερης Αυτοκρατορίας - προ παν;ος i είvα. τη7 ;εποχης του Κωνσταντίνου - πpοκα.τα6ολικα. cρα.ι�ο·ι-:α.ι τ� _ τε 6 α.σικα. γνωρίσματα. της πpι:Ημης χpιστιcι,ναης χ�Ίις: � πα.pόρμησή της πρός πνευμα.τοποίηση κσλ αψα.ίpε-Jη, η τ.pοτ:, , "' 2. ' '"' ' ·_ 'π μησή της για' επιπεοες, v..σωμ α.τες 1 σκιωοεις μ�pcpες, η ?"ι αι. 'tησή της για. μετωπικότητα., επισrιμότητα Υ..α.ι ιεροπpε:=ει7 :; ή &δια.ψοpία. της για. την δργα.νικη ζωη της σάρκας Υ..αι το:; ιχϊμα'tος, ή ελλειψη εvδια.ψέροντος για. τό χα.pα.κτηριστικο, το άτομικό, τό γνώρισμα. τοϋ είδους. Κοντοί.r.;γης, στις ζ�γpα.­ ψιες των κα.τα.κομ6ώv στα. μωσαϊκά. τG)V pωμαϊΥ.ώΥ εκκΑησ 1.­ ώΥ και στα. πρώτα χpιστια.νικα. χειρόγραφα. ύπάpχει ή ϊδι"Χ, μη κλασσική, επιθυμία. y' αvα.πcι.pα.στα.θεί το ϊ.:Vευμα.τικο tιiΪ.­ λοΥ παpα. το αισθητό. Ή εξέλιξη προχωρεί ±πο πεpι(ϊ�α.σια.­ , κές εικόνες μιας κατάστασης, στούς μετα.γενεστεpους Χλα."Jσι­ κους χρόνους, πρός μιαν ακpι6η άνα.γpα.cρrι γεγονότων, στου; τελευταίους ει.δωλολα.τpικους χρόνους, κα.ι τελικα. σε σχημα-:;­ κα. σύμ6ολη,, λ.χ. μια. σψpα.γίδα, στην πρώιμη χpιστια.νικη τε­ χνη. Κάνοντας αpχiι απο την πρώιμη Αυτοκpα.τοp!α μποpοσ­ \ , με να. παρακολουθήσουμε 6ημα. μέ βημα. το πpοτσες με το δποίο ή tδέα γίνεται δλο καί σπουδαιότερη από την εςωτεp�Χη μοpψή και οί μορψές βαθμιαία εξελίσσονται σ' εvα. εΙοος ίε ­ pογλυψικης γpα.ψης. ·ο δρόμος που ψέpνει τήν χpιστια.vικη, τέχνη δλο και. μακρύτερα. άπό τό ρεαλισμό της κλcισσικi1ς τέχνης δια.κλαδώνεται σέ δυο δια.ψορετικές κσ.τευθύνσεις. Ή μια. γpα.μμη της εξέλιξης παρήγαγε τό συμβολισμό, δ δποίος δε γνοιάζεται τόσο ν' αναπσ.pαστήσει τά. ίεpα. πρόσωπα., οσο 162

να. μας ψέpει στό νοϋ την πνευματική τους παρουσία, μετα.­ ::ρέpοντα.ς τήν κάθε λεπτομέρεια. της σκηνής στη συνθηματική γλώσσα. του σωτηpια.κου δόγμα.τος. "Η πνευμα.τικη αξία. που θεωρείται δτι κερδίζει το εpγο τέχνης μέ τούτη τi μετα.ψο­ ι ρα εξηγεί τα. αλλιώς άκατα.νόητα. χα.pακτηριστικα. της πpώι­ μrις χριστια.νικης τέχνης - την άπο μέρους της δια.στpοφrι του ψυσικου μεγέθους κα.ί τήν προσαρμογή των &να.λογιών στην πνευματική σημασία, των απεικονιζόμενων άντικειμένων, � , ' , , ' 2 ν v..2. ποκα.λουμε τ,1 Ίη «ανε1:πραμμενη πpοοπτικη», που v..να.π α.pιστάνει τις κύριες μορψές, δταν βρίσκονται μακρύτερα απο τό θεατή, σέ μεγαλύτερη κλίμακα. άπο τις δευτερεύουσες μορφές τοϋ πρώτου πλάνου 156, την επιδεικτtΚ'Υ) πρόσθια. οψη που δί­ νει στις σημαντικές μοpψές, τον πεpιληπτικο χειρισμό ά.πλων περιστασιακών λεπτομερειιον κ.τ.λ. Η δεύτερη γpα.μμή της εξέλιξης εοωσε μια, επική Ύ) εικονογpα.ψική τεχνοτροπία. Π0 J αποσκοπεί να. ψέpει ζωντα.να στο νου τι.ς διάφορες σκηνές, ε­ νέργειες κα.ί περιστατικά. Στήν πραγματικότητα., τα. δ:νάγλυ­ ψα., οί ζωγpαψιες και τα. μωσο:ϊκα της πρώιμης χptστια.ναη; εποχης η είναι αντικείμενα. ευσέβειας η άλλιως ίστοpίες α.πο τrJ Βίβλο καί τους θρύλους των ά.γίων. Σ' αυτά. δλες οί πpο(ϊ­ πάθειες τοϋ καλλιτέχνr; κατευθύνονται προς μια. κα.θαpη κι ευκpινη απόδοση της ενέργειας της ίδιας' π.χ. στή μικρογpα.­ cρία. άπο τό Εύα.γγέλιο του Ροσσάνο, πού &.πεικοvίζει τον Ί­ ούδα. νά δίνει πίσω τα. άpγύpια., ενας από του; μπpοσ-:tνους κ[­ ονες, που στηρίζουν μιάν αυλαία, κόοεται κατά. ενα. μέpος γιtΧ να. ψανεί δ αρχιερέας, μολονότι ύποτίθετα.ι δτι κά.θετα.ι πί'J"ω από τον κίονα.. ΙΙpοψα.νιi)ς δ ζωγpάψος πιο πολύ γνοιcι.ζότα.ν να. δείξει καθα.ρα. τ·ην άpνητικη χειpcvομ!α. του &.ρχιεpέα: πα.­ ρα. να. σχεδιάσει οpθα. λεπτομέρειες που δεν εχουν σχέση με τήν πράξη 157. Μας πα.pουσιάζετα.ι τώρα, τουλάχιστο στα. πpfJ)tμα. σ-:±­ δια., ενας ά.πλός, λαϊκός τύπος τέχνης πού θυμίζει σέ r:Όλλσ. του γνωρίσματα. την άψήγηση μέ εικόνες αr.:ό τrι στ-l(Λη τοG Τpα.ϊανοϋ. "Αν κι ήταν λα.ϊκη στήν προέλευσή της, ή τεχνο­ τροπία. α.υτη υίοθετουνταν ολο κα.ι πιο πολυ στrι Ρώμη για. ε­ πίσημα. lpyα τέχνης, ετσι ι'6στε ή πρfJ)ψ:η χpιστtα.νικη τέz'ηJ, 0

1

163

που &.pχικα. προοριζόταν να. ταιριά.σει μέ τα. γουστα. τG>v κσ.­ τώτεpωv τά.ξεωv, ξεχώρισε &.πο την τέχνη της κοινωνικής elite, οχι τόσο α.πο 'CYJ 'I -cάση της, δσο α.πό τΊJΥ ποιότητά. της και μόνο. Οί είκόν�ς των κατακομ6ωv, ιδιαίτερα, θ& πρέπει να. είναι σχεδον εξ δλοκλήpου εpγο ά.πλων τεχνιτών, ερασι­ τεχνών και πασαλειψτάδων που τα. προσόντα. τους &.ποτελουv­ τα.ν μα.λλοv απο το θρησκευτικό τους ζήλο παpα. &.πο κάποιο θετικο ταλέντο στη δουλειά.· δμως ενας εκψυλισμός, καl γού­ στου καl τεχvικης, ψα.ίνετα.ι επίσης καl στήν τέχνη των πα­ λιών καλλιεργημένων τάξεων. Άvτιμετωπίζουμε &δω ένα ρηγμα. στην πορεία. της ίστοpίας παρόμοιο μ' εκείνο που συ­ vέ6ηκε κα.l στον καιρό μας, οταv δ ιμπρεσσιοvισμος εγκατα­ λείψθηκε για. χά.pη του έξπρεσσιοvισμου· ή τέχνη της εποχης του Κωνσταντίνου ψα.ίνετα.ι τόσο τραχειά., οταν συγκ.pιθεί με κείνη της πρώιμης Α1}ωκρατορίας, οσο κι ενα.ς πίνακας του Ρουώ, δτα.ν τον συγκρίνουμε μ' 'έναν του Μανέ. Κι οί δυο τοϋ­ τες ίστοpικες αλλα.γες πpοηλθαv απο μιαν αλλα.γη α.ισθημi­ -:ων της κοσμοr.ολιτικης κοινωνίας των πόλεων, της όποίας τα. τελευταία ιχνη &.λλη λεγγύης ε χουv ύποσκα.cpθεί α.πο τη'Ι ανάπτυξη του καπιτα.λισμου και ή δποία τώρα., 6ασαvιζόμεvη α.πο το ψό6ο της εξάλειψης, α.ρχίζει γα, εμπιστεύεται στην ύπεpψυσικη 6οήθεια.. Μια. τέτοια κοινωνία., που ζεί σε ά.τμό­ σψα.ιρα. επικρεμάμενης συμψορα.ς, τείνει να. δείξει περισσότε­ ρο ενδιαψέpοv για. εvα καινούργιο πvευματικο περιεχόμενο, παρα. για. τlς παλιές εκλεπτύνσεις της μορcρης. ΣτοιJς ?;ψιμους ρωμαϊκους χρόνους ή α.τμόσψαιρα αυτη δεν ήταν λιγότερο κα­ Οαρα ϊ.p6οηλη στην είδωλολατριχ:,1 από δσο στην χριc-�ιαvι­ κή τέχνη· ή μόνη διαψ,:ψ� "fJ'C'Y.V οτι τα εργιχ 11:ου cρτιά.χvονταν γιrι. 6πcρους Ρωμαίους καλών οικογενειών ήταν &.κόμα δψ μωυργία αληθιvωv καλλιτεχνών ϊ.Qi; ούσκολα. θα. ήσαν πρόθυ­ μοι να εργαστοϋv για. τlς δμά.δες των Χριστια.vωv που μαστί­ ζονταν α.πο τη φτώχεια. Άκόμα κα.l σε -;-:zριπτι�σεις πού προ­ σω1�ικα δεν &.vτιπαθοϋσαv τlς χpιστιcι.νικες ίδέες κι r;σαv· 'έ­ τοιμοι vα εργαστοϋv με μόνο αντάλλαγμα. εvι:ι.. μικρο σέ.6ας, -� καl καθόλου, κα.l τότε ακό μα. δε θα επιθυμοϋσαν γcι, δουλέ­ ψουν για. τους Χριστιανούς, ο! οποίοι α.παιτοϋσαv α.π' αυτο11ς

γα, παρατήσουν εντελώς τrιv &.πεικόνιση είδωλcλrr.τpικωv θεο­ τήτων, παραχώρηση που δεν ήταν καθόλου πιθαν� να κά.vει καλλιτέχνης με κά.ποια ύπόληψη η θέση. Οί μελετητες εκείνοι, που θέλουν σώνει καl καλα να 6ροϋv τη μεταψυσικη κοσμοθεωρία τοϋ Μεσαίωνα στην πιο πρώιμη χpιστιαvικη τέχνη, ερμηνεύουν δλα τα. ψα.vερα. έλατ­ τώματα πουχει σε σύγκριση με την κλασσική τέχνη, σcι. να. όψείλοvται άπλως σε συvειδητη κι έσκεμμέvη εκλογή· ή θε­ ωρία της «κα.λλιτεχvικης πρόθεσης» (Kunstwollen) τοϋ Riegl τους κάνει να. θεωpοϋv κά.θε άποτυχία. της δύναμης για μr,­ μητικη εκψρα.σrι σαν πvευματικο κέρδος καί σημάδι προόδου. 'Αρχή τους εχουv, δποτε μια. δρισμένη τεχvοτpοπια φαίνεται ά.νίκανη να. λύσει ε,γα, πρόβλημα., να έρευvουv αv ή τεχνοτροπία α.υτη προοριζόταν πράγματινα λύσει το έv λόγω πpό6λημα. Βέ6αια, ή α.ρΥ..η τούτη είναι α.vαμψί6ολα μια &.πο τις πιο καρποψό­ ρες lδέες τοϋ δόγματος της «κα.λλιτεχvικης πρόθεσης». Πάντως ή ά.ξία. της είναι οση καl μιας γόνιμης υπόθεσης, καl δε θαπpε­ πε να έπεκτείνεται με το ζ6ρι πέρα &.πο τα όρθά της οpια· είναι καθα.ρα πα.ρά.λογο να την ερμηνεύουμε με τέτοιο τρόπο σα. ν' ά.ρvιόμαστε κά.θε δυνατότητα vα. υπάρχει εvα. χάσμα α.vά.­ μεσα. στην πρόθεση ένος καλλιτέχνη καl στη δύναμη που δια­ θέτει για την έκτέλεση της πρόθεσής του 158. Δεν τίθεται ζή­ τημα, πως τέτοιο χάσμα. ύπηρχε στήν πρώιμη χριστιαvικ-r τέ­ χνη. "0,τι σ' α.υτηv εχει έγκωμιαστεί σαν εσκεμμένη ά,�λο­ ποίηση, αριστοτεχνική συγκέντρωση η συvειδητη εξιδανίκευ­ ση κι έπίτα.ση τοϋ πραγματικοϋ, στην πρα.γμα,τικότητα συ­ χνα δεν είναι παρα &.vικαvότητα. και ψτώχεια, άδιόρθωτη ά­ vημπόρια v' ά.ποδοθοϋv σωστα οί μοpψες καl πρωτόγονη άτζα­ μοσύvη τοϋ σχεδίου. Τούτη ή &.δεξιότητα, κι ελλειψη κομψότητας της πρώιμης χριστιαvικης τέχνης δεν χαλιναγωγείται πα.pα μόνο μετα τ:, διάταγμα της θρησκευτικης ά.vοχης, δταv εγιvε ή επίσημη τέχνη τοϋ κράτους κα.l της αυλη;, των ά.ριστοκpατικών και μορφωμένων κύκλων 158α.. Τότε αποκτα. ξαvα - λ.χ. στο μω­ σαϊκο της κόγχης τοϋ ίεροϋ της Σά.vτα Πουvτεvτσιάvα -· άκό­ μα καl κάτι τι &.πό την ίδια εκείνη καλοκαγαθία, την δποι�,

165

από το μίσος της προς τήν κλασσική πιστότητα. στίς αισθήσεις, ε!χε απορρίψει άποψα.σιστικα. λίγο πιο πρίν. Το δόγμα., δτι μο­ κάθε νάχα ή ψυχή μπορεί να. είναι ομορψη: ένώ το σώμα.) . σαν ' , ,, � θητικο, εκτοπι'ί'.?.ι' α.πω α.σχ·ημ'J -:l το ύλικό, άνα.γκα.ία. είναι ζετα.ι στο περιθώριο, τουλάχιστο για. λίγο χρόνο μετά. τ'iιν ά.­ να.γνώριση του Χριστια.νισμου. Ή Έκκλησία., πλούσια. κι ισχυ­ ρή τώρα., άπεικονίζει τον 'Ι ησου καί τους μαθητές του_ σ-χ μεγα.λοπpεπη κι άξιοπρεπη πρόσωπα., άκρι6ώς σα. να. ήσαν οια.κεκpιμένοι Ρωμαίοι, αυτοκρατορικοί κυ6εpνητες η σημαί­ νοντες συγκλητικοί. Σε σχέση με τους άρχα.ίους χρόνους ή τέχνη a.υτη είνα.ι νεωτερισμος άκόμα λιγότερο ά.πο οσο fιτα.v 11 χpιστιανικη τέχνη των πρώτων τριών αιώνων. Μiλλον θα. επρεπε να θεωρηθεί δτι όροθετεί την πρώτη α.πο τtς ανα­ γεννήσεις έκείνες που άνα.ψαίνοντα.ν συνεχώς σ' δλο το Με-· σαίωνα. κι εγινα.ν α.πο δω κι επειτα. ενι:ι. λάιτ - μοτlφ στην �­ στορία της εύρωπαϊκης τέχν11ς. Στους πρώτους αιώνες της χρισ,ιανικ·7)ς εποχή;, ή ζωη :1τη ρωμα.'ί'κη α.ύτοκρα.τορία. συνέχισε v7. κινείται, με μικρες μόνο άλλα.γες, πάνω στίς ίδιες οtκονομικlς κα.ί χοιvωvικες γρα.μμες καί τρεφόταν με τις ί'διες πα.ρσ.δόσεις κα.l τους ϊδιου; θεσμους δπως κα.ι πρίv. 'Ότα.ν οί μορφές ιδιοκτησίας, ·ίι ορ­ γάνωση της έργασίας, οι πηγες της παιδείας καί οί μέθοδσt τfις διδα.σκα.λίcι.ς παρέμεναν στην πράξη αμετάβλητες, θα. ή­ ταν περίεργο άν είχε συμβεί κα.μια. ξαcρνικη αλλα.γη στην τρέχουσα. αντίληψη για. τήν τέχνη. Το περισσότερο που μπο­ ρουμε Υ� πουμε εΙνα.ι στι δ &vα.προσα.νατολισμος της ζωης υ­ πέσκαψε την αρχικη συνοχή τG)Υ μορψG)ν του αρχαίου πολι­ τισμου, δμως οί μορcρες α.ύτές ακόμα. πσ:ρέμεtνα.ν δ μόνος δια­ θέσιμος φορέι:ι..ς εκcρρα.σης, τον δποίο επρε.. ε κανείς γχ χρησt· μοποιήσει, αν ήθελε να. είναι κατανοητός. Ή χptσ-:ια.'ΙtΧ� -:έχνη δεν είχε ουτε α.ύτή τίποτε πρόχειρο, και χpησιμοποίησ� τις μορcρες αδτές, δπως κανείς χρησιμοποιεί μια. γλώσσα., ο­ χι &πειδη f,θελε να. τις διαφυλάξει, &λΗ ακpι6ώς επειδη «ή­ σαν πρόχειρες» 159. Τα. παλιά μέσα. εκφpα.σης, δπως συχν-χ συμβαίνει με μοpψες κα.ι θει:η.1.01Jς μα.κpόχpονα. κατεστημένους, επιβίωσαν &.πο το πνεΟμα. που τά είχε γεννήσει. Πολu μετ.χ

ΊG6

&cρου είχε γίνει χριστια.νικb τ6 πνευματικό περtεχόμεvσ -:ης ζωής, οί άνθρωποι έκφράζοντα.ν &κόμα. με τις μορcρες της iρ­ χα.ίας φιλοσοφίας, ποίησης και τέχνης. 'Έτσt, άπό τrιν &pχrj­ αρχη vτΟ χριστιιχyιχο ΠΟλtτισμο ύπηpχε ΕΥCΧ ρήγμα., ΠΟΙJ Π(Ι.­ pάλληλό του δεν είχε δ αρχαίος ά.να.τολικος κι έλληνορωμα.r­ κος πολιτισμός, έπειδη σ' α.ύτοuς μορφη και περιεχόμε·ιο γε·ι­ μέ τό ίδιο 6ημσ.. yήθηκα.ν κι ανα.πτύχθηκ�'Ι paή passιι ( ισόμετρα. - Σ.τ.Μ.). Ή χριστια.νικrι κοσμοθεωρία., άπό τη·ι άλλη μεριά, ά.ποτελουντα.ν κα.τα ενα. μέρος άπό μια. κα.ινcΛρ­ για., ά.δια.φοροποίητη ακόμα., ψυχολογικη στάση κα.ι κατ.χ ε­ vα. μέρος άπο μοpψες σκέψης ένος εκλεπτυσμένου κι {ιπερώρι­ μοu, δια.νοητικχ κι α.lσθητικά., πολιτισμου. Το νέο χριστια.νικο lδεG)δες ζωης δεν αλλα.ξε στην σ.pχ'iΊ -:-ίς εξωτερικες μορcρες της τέχνης, δμως αλλα.ξε την κοινω­ vικη της λειτουργία.. Για. τον αρχαίο κόσμο, ενα. εpγο τέχνη; είχε σημασία. πρωτα.ρχικα. αισθητική, &λλα για. τον Χptστια.­ νισμο ή σημασία. του ητα.ν δλότελα. διαφορετική. Ή α.�?ιτονομία. των πολιτιστικίί>ν μορφών ήταν το πρώτο στοιχείο της ά.ρχα..ία.ς πνευμα.τικης κληρονομιάς που προοριζόταν να. χα.θεί. Κατ� τη νοοτροπία. του Μεσαίωνα, ή θρησκεία. δεν μπορεί ν' &νε­ χθεί τήν τέχνη να. 1Jπάρχει α.ύτοδικα.ίως, άνεξάρτητα από π!­ στη, περισσότερο απ' οσο μπορεί ν' ανεχθεί μιαν αυτόνομη επιστήμη. Σα.v οpγα.vο εκκλησιαστικής έκπα.ίδεuσης, ή τέχνη ητα.ν ή πολυτιμότερη ά.πο τlς δυό, τουλάχιστο οπου σκοπος f;ταv ή μέγιστη διάδοση. 'Ήδη δ Στράβων ελεγε: «Pictura est quaedaπ1 litteratura illiterato» ( =ή ζωγρα.φtκη για. τον εινα.ι ενα ' αγpαμμα.::ο ' ' " " ει"δος λογοτεχνια.ς ' - Σ.τ.Μ . ) Χο:�' το «Pictura et ornaωenta in ecclesia sunt laicorurn lectiones et scripturae» ( =ή ζωγρα.φικη και οί διάκοσμοι t στrJν εκκλη σία. είνα.ι τα ανα.γνώσμα.τα. κα.l οί γρα.φες των λαϊκG)Υ -Σ.τ.Μ.) πα.ρα.μέvει το ρητο του Δουράνδου. Κα.τα τη γνώ­ μη του πρώιμου Μεσσα.ίωvα, ή τέχνη θα ήταν περιττή, σ..ν δ καθένας ήταν σε θέση να δια.6ά.σει και να πα.ρακολοuθήσεt μια. άφrJpημένη άλυσίδα. συλλογισμών' ή τέχνη ά.ρχικα. θεω­ ρουντα.ν μονάχα. σαν πα.ρα.χώρηση που γινόταν στις αμαθείς μάζες, οι δποίες τόσο ευκολα έπηpεά.ζοντα.ι άπό έντυπώσεις

=

167

των α.ίσθήσεων. Δεν· της έπέτρεπα.ν 6έ6α.ια να εΙναι «μια ά.πλή εύχα.ριστηση του μα.τιοϋ» καθώς το θέτει δ &γιος Νεί­ λος. eo διδακτικός της χαρακτήρας εΙνα.ι το πιο τυπικο γνώ­ ρισμα. της χpιστιανικης τέχνης, σε σύγκριση με την τέχνη των &.ρχαιων· οί ·Έλληνες κι οί Ρωμαίοι τη χρησιμοποιουσα.ν &.ρκετα συχνά σαν δργανο προπαγάνδας, δμως ποτε δέν ή­ ταν γι' αύτούς lνας &.πλος φορέας δόγματος. 'Απο την α­ ποφη αότή, οί δρόμοι χωρίστηκαν εύθύς έξ οορχης. Οί ίδιες οί καλλιτεχνικές μορφές δεν δειχνουν ριζική &.λ­ λαγή ίσαμε τον πέμπτο αιώνα και την κατάλυση της δυτικης αότοκρατορία.ς. eo παλιος ρωμα'ίκος έξπρεσσιονισμος έξελίσ­ σετα.ι τώρα σε μια τεχνοτροπια. «ύπεροα.τικης lκφρα.σης» 160. eH χειραφέτηση της τέχνης &πο τήν πραγματικότητα. είναι τώρα πλήρης· η δλική &.πόρριφη κάθε πρόθεσης &.να.παραγω­ γης της πραγματικότητας προχωρά τόσο, ώστε να θυμίζει συ­ χνα τή γεωμετρικη τέχνη της πρώιμης eΕλλάδα.ς. eH σύνθε­ ση της εικόνας &.κόμα μια φορα ύποτάσσεται σέ μιαν ά.pχη διακοσμητικής διάταξης, ή δποία πάντως δεν έκφράζει πια ά.πλως μιά. αίσθητική ποιότητα pυθμου, &.λλα_. κάποιο ύ­ φηλότερο σχέδιο, μιά.ν &.ρμονία. ούράνια. οι καλλιτέχνες δεν μένουν πια εύχαριστημένοι με τη διακοσμητικη και μόνο, μέ την δμαλή τοποθέτηση των μορφών στό χώρο, τη συμμετρικη διευθέτηση των δμά.οων, τη ρυθμική &ξισορρόπηση των χει­ ρονομιών και την εύχάριστη σύνθεση των χρωμάτων. 'Όλες αότες οί &.ρχες της σύνθεσης παίζουν προκα.ταpκτικο και πα­ ρακατια.νο ρόλο στο νέο σύστημα, οπως α.ύτο ά.να.φαίνεται στο χυρίως τμημα. του να.ου της Σάντα Μαρία. Μα.τζιόρε. Έδω lχουμε σκηνές πού λα.οα.ίνουν χώρα. σ' ενα. ίδιόμορφο περι­ γυρο χωρις φως κι &έρα., σ' ενα χώρο δίχως οάθος, προο­ πτικη κι &.τμόσφα.ιρα. πού οί έπίπεδες κι άμορφες φιγουρες του εΙναι δίχως οάρος και σκιά. Κάθε πp_οσπάθεια να γεννηθεί ή ψευδαίσθηση ένος συνεποϋς τμήμα.τΌς χώρου τώρα &πορ­ ρίπτετα.ι δλότελα.·. οί μορφές δεν έπιδροϋν με κανένα. τρόπο ή μια πάνω στην αλλη και οι σχέσεις ά.νάμεσά τους είναι καθαρα ιδεατές. Γίνονται πολύ περισσότερο άκαμπτες και διχως ζωη και συνάμα πολύ πιο έπίσημες, πιο ά.πόμα.κρες &.πο τη ζωη

168

κι ά.πο τiι γη τούτη. οι πλείστες επινοήσεις, μέ τις δποίες πετυχαίνεται ή έντύπωση αύτη-προ παντός, ή μείωση του 6άθους στο χώρο, ή έπιπέδωση κι ή μετωπικότητα των μ.ορ­ φων, ή οικονομία. κι ή άπλ6τητα. του σχεδίου-ήταν γνωστές στην οφιμη ρωμσ..ϊκη και πρώιμη χριστιανικη τέχνη· δμως τώρα συγχωνεύονται δλες και σχηματίζουν τά. στοιχεία. μιι5.ς καινούργιας δικης τους τεχνοτροπίας. Προηγούμενα ορίσκονταν ά.πομονωμένες η τουλάχιστο χρησιμοποιουντα.ν μονά.χα., αν φαινόταν να τις ά.πα.ιτεί μιά. ίδια.ίτερη κατάσταση ( 161) , και ορίσκοντα.ν πάντα. σε ά.νοιχτη κι ά.τέλειωτη σύγκρουση με τις να.τοuρα.λιστικες πα.ρα.ο6σεις και μνημες. 'Όμως εδω ή φuγη &.πο τον κόσμο εχει τελείως συντελεσθεί και τα πάντα. είναι κρύες, άκαμπτες, δίχως ζωη μορφες - αν και μέσα. τους είναι σταλαγμένη μια. πολυ εντα­ τικη και πολύ ούσια.στικη ζωή, μέ τον θάνατο του σάρκινου Ά­ δαμ και το ξύπνημα του καινούργιου πνευμα.τικου ά.νθρώπου. ·Όλα α.ύτά τα &.ντα.να.κλουν τα λόγια του Άπόστολου Παύλου : «Ζω, ά.λλά. μέσα μου ζεϊ δ Χριστος κι οχι εγώ» 161 α.. Ό ά.ρχα.ϊος κόσμος και ή χα.ρα. των α.ίσθήσεων εκεt νοϋ �:7.τα.ργείτα.ι' ·ή πα.­ λια. δόξα. περνά.ει, ή α.ύτοκρα.τορικη Ρώμη ερειπώνετ��- Ί-Ι 'Εκκλησία τώρα γιορτάζει το θpία.μ6ό της οχι κατά το πνευ­ μα των Ρωμαίων εύγενων, άλλα κατά τις ύποδείξεις μιας δύναμης πού ίσχυρίζετα.ι δτι δέν. είναι του κόσμου τούτου. Μονά.χα. τώρα. που ή 'Εκκλησία. κυριαρχεί ά.π6λυτα., παράγει μια τεχνοτροπία.. που μόλις κι εχει κάποια. σχέση με κείνη του &.ρχα.lου κόσμου. 2. Ή τεχνοτροπία τοϋ Βuϊ:αντινοϋ Καισαροnασnι­ σμοϋ.

Κατά τη μετανάστευση των λα.ων ή έλληνικη Άνατολή δεν επα.θε πολιτιστικη κατάπτωση οπως εκείνη που επα.θε ή Δύση. Ή χρημα.τικη οίκονομία. των πόλεων, ή δποία. είχε σχεδον τελείως καταρρεύσει στη δυτικη ρωμα.'ίκη α.ύτοκpα­ τορία., συνέχισε ν' ακμάζει στην Άνατολη κι f]τα.ν πράγμα.τι πιο ρωμαλέα. &.πο κάθε άλλη φορά. πρίν. υ πληθuσμος της

169

Κωνσταντινούπολης ά.νέ6ηκε σε πιό πολύ ά.πό ενα έκατομμύ­ ριο α.πό τόν πέμτ.το κιόλας αιώ'να κι οί αφηγήσεις των συγχρό­ νων για. τόν πλουτο καί τό μεγαλείο της ηχοϋν σσ.ν παραμύθι. Για. δλόκλ ηρο τό Μεσαίωνα, τό Βυζάντιο ήταν ή χώρα των θαυμάτων με τους άπειρους θησαυρούς, τα. παλάτια πού α­ στραφτα.ν στο χρυσάφι και τlς ατέλειωτες γιορτές: σ· δλό­ κληρο τον κόσμο χρησίμεψε για. παράδειγμα. επίσημης λα­ μπρότητας. Τα μέσα πού εκαναν δuνατη τη μεγαλοπρέπεια τούτη, προέρχονταν απο τις σuναλλαγες και το εμπόριο. Ή Κωvσταντινούπολη ήταν σε πολύ μεγαλύτερη εκταση μητpό­ πολη, στη σύ γχρονη !ννοια, α.πό τη Ρώμη: πόλη με πληθu­ σμο α.νάμικτο από πολσ. εθνη και με κοσμοπολιτικη νοοτρο­ πία, κέντρο βιοτεχνίας κι έξαγωγων, κόμπος τοϋ ξένου εμπο­ ρίου και των έπικοινωνιων με μεγάλες αποστάσεις (162) και, παρεμπιπτόντως, μια, γνήσια α.νατολίτικη πόλη σuνάμά, πού οί κάτοικοί της θα. το εβpισκα.ν &.Μνα.το νσ. καταλάβουν, γιατί στή Δύση τό εμπόριο θεωροϋνταν εξευτελιστικό επάγγελμα. Με τον μονοπωλειακό ελεγχο, ακόμα κι ή αύλη αποτελοϋσε μια, μεγάλη βιοτεχνική κι έμπορική έπιχείρηση. Και οί πε­ ριορισμοί πού εβαζαν τα μονοπώλια αύτσ. στήν οίκονομικη έλεuθερία δδήγησαν στην αληθινη πηγη του ιοιωτικου πλούτου, πού ήταν ή γαιοκτησία κι οχι τό έμπόpιο 163, πα­ ρόλη την καπιταλιστικη οομη της βuζαντινης οίκονομ(ας. Τα. μεγάλα κέρδη ποϋογαιναν από τό έμπόpιο οέν πήγαι­ ναν σε ιδιώτες, παpα. στο κράτος και στο αύτοκρατορικό νοικοκυριό. περιορισμοι πού επιβάλλονταν στην ίοιωτι­ κή επιχείρηση απαρτίζονταν δχι μόνο απο το γεγονός οτt, α.πο τη βασιλεία τοϋ Ίοuστινιανοσ και μετά., ή χειροτε­ χνία δpισμένων μεταξωτών ύλων και τό εμπόριο των σπου­ δα.ιοτέρων τροφίμων πεpιοp(ζονταν στό κράτος, αλλα και άπο τον κανονισμό, δ δποίος αφηvε ολη την δργάνωση της πcφαγωγης κα.ι τοϋ εμποp(οu στήv διοίκηση της Πόλης και στις συντεχνίες 164. Πάντως οί αξιώσεις του Θησαυροφυλακίου καθόλου δεν ίκανοποιουνταv απο το κρατικό μονοπώλιο στούς πιό προσοδοφόρους κλάδους της βιοτεχνίας και τοσ !μποριοu·

οι

170

το Θησαυροφυλάκιο αποσπουσε το μεγαλύτερο μέρος των προσόδων του απο τr1v ίδιωτική επιχείρηση, ύπο τή μορ­ φή φόρων, διατιμήσεων, δασμών, τελών εύρεσιτεχνία.ς κτλ. "Επομένως ήταν α.δύνα.το για. το ευκίνητο ιδιωτικο κεφά­ λαιο να. γίνει ποτέ ενεργό. Το πολύ - πολύ, ή αυταρχική οικονομικrι πολιτικrι του Στέμμα.τος επέτρεπε στο γαιοκτή­ μονα. να. παραμείνει ανενόχλητος καl χωρίς ξένες &.να.μί­ ξεις στο επα.ρχια.κο του κτημα, ενG> στήv πόλη το κάθε τι επιτηpουvταν α.υστηρότα.τα. και ρυθμιζόταν απο την κεν­ τρική κυβέρνηση 16� Χάρη στο τακτικό του εισόδη­ μα &πό τη φορολογία. και στις ορθολογικα. διευθυνόμενες κρατικές επιχειρήσεις, το Βυζάντιο είχε απόλυτα ισοσκελι­ σμένο προϋπολογισμο και διέθετε μια. προμήθεια χρημά­ των, πού, σέ &ντίθεσr1 με τις δυτικες χιiφες τοϋ πρώιμου και προχωρημένου Μεσαίωνα, τουδινε τή δυνατότητα. να. καταστέλλει κάθε αύτονομιστικη και φιλελεύθερη βλέψη. Ή εξουσία τοϋ αυτοκράτορα βασιζόταν σ' ενα ισχυpο μισθο­ φορικό στρατό και μια. αποτελεσμα.τικη πολιτικrι ύπηρε­ σία, πού δέ θα. μποροϋσα.ν να. δια.τηρηθοϋν χωρις το τα.­ κτικο εισόδημα. τοϋ κράτους. Σ' α.ύτούς το Βυζάντιο χρω­ στοϋσε τη σταθερότητά του και ό αυτοκράτορας την οικο­ νομικη ελευθερία δράσης και τηv &νεξοφτησία. του απο τούς μεγάλους γαιοκτήμονες. Οί σuνθηκες αυτές εξηγοϋν, για.τι οί δυναμικές κα.ι &ντιπα­ ρα.δοσιακές τάσεις πού συνήθως συνδέονταν μέ τό εμπό­ ριο, τlς επικοινωνίες και μέ τη χρηματική οικονομία. της πόλης, δέ μπόρεσαν να. προκόψουν στο Βυζάντιο. Ή ζωή της πόλης, πού ψυσιολογικα. εχει ισοπεδωτικη και χειpα­ φετικη επίδραση στον πληθυσμό, εδώ εγινε ·ή πηγη ένος αυστηρ(/, πειθαρχημένου, σuvτηρψικου πολιτισμοϋ. Χάρη στην πολιτικη τοϋ Κωνσταντίνου ύπέp της πόλης, το Βυ­ ζάντιο απόκτησε αμέσως απο την αρχή διαφορετική κοι­ νωνική οσμή απο έκείvη των πόλεων της κλασσικής αρ­ χαιότητας η του προχωρημένου κα.ί τοϋ οψιμου Μεσαίωνα. Προ παvτος δ νόμος, δ δποίος συσχέτιζε την εγγεια ίδιο­ χτησία σέ δρισμέvα. τμήματα του βασιλείου μέ την κατο-

171

χή έ:vός σπιτιοϋ στήν Κωνσταντινούπολη, κατέληξε στήν ϋπαpξη γαιοκτημόνων που διακινοϋνταν πpός τήν πόλη· και τοϋτο με τή σειpά του δδήγησε στήν &.νάπτuξη μιας ξε­ χωριστής &.pιστοκpατίας της πόλης, με στάση πιό νομιμ�­ φpονα. &.πέvαντι στον αυτοκράτορα &.πο κείνη που ετχαν οί ευγενείς στη Δύση 166, Τούτη ή υλικά. ίκα.νοποιημένη συντηρητική τάξη μείωνε και τοϋ υπόλοιπου πληθuσμοϋ τ·�y ευκινησία. και κατέστησε δuvατο νά. πpοοάλει καί νά. δια.τηρηθεί, σε τόσο εγγενώς &.στα.θες κέντρο, οπως ή Κων­ σταντινούπολη, δ τυπικος πολιτισμος μιας &.πόλuτης μο­ ναρχίας με τις τυποποιημένες, συμοατικες κα.ί στα.τικες τά­ σεις του. Ό Κα.ισα.pοπα.πισμος �ταν ή επικpατοϋσα μοpψη δια­ κυβέρνησης στ11 Βuζαντινη Αυτοκρατορία., δηλα.δη ή συ­ νένωση της κοσμικής κα.ί πνευματικής εξουσίας στά. χέ­ ρια. ένος κα.ί μόνου απόλυτου μονάρχη. Ή κupια.pχία τοϋ Αuτοκpάτορα πά.vω στην 'Εκκλησία βασιζόταν στό οόγμα. τοϋ θείου δικαιώματος, που το &.νέπτυξαν οί. Πατέρες της Έκκλησία.ς κα.ί το αvαγόpεuσε σε νόμο δ Ίοuστινια.νος­ καί το δποίο ά.ντικατέστησε τον παλιό μύθο της θείας κα­ ταγωγής τοϋ βασιλια, που θεωpουνταν τώρα &.συμβίοαστος με τη χpιστια.vικη πίστη. Για.τι αν δεν επιτρεπόταν πιά. στον Αuτοκpά.τοpα νά. είναι «θείος», δμως θά. μποpουσε να είναι &.ντιπpόσωπος τοϋ Θεου στη γη, η δ «&.ρχιεpέας» του, κα.θcl>ς ήθελε ν' &.ποκα.λείτα.� δ ίδιος δ Ίοuστινιανός. Που­ θεvα. στη Δυτική Εύpώπη δεν ύπήρξε το κράτος τόσο πολύ θεοκρατικό, ποτε στη σύγχρονη ίστοpία. ή υπηρεσία του πρόσκαιρου κυρίου δεν ύπηpξε τόσο ουσιαστικά. τμημα της ύπηpεσίας τοϋ Θεου, δσο έδω. Στη Δύση οί αότοκράτο­ pες fjσαν πάντοτε μονάχα κοσμικοί αpχοντες κα.ί στην εκκλησία εοpισκα.ν πάντα εvαν &.ντίπαλο, α.ν οχι εναν &vοιχτο {χθρό. Στην Άvα.τολή, &.πο την α.λλη μεριά, 6pί­ σκοντα) επικεφαλής και. των τριών ίεpαpχιων - την Έκ­ κλησία, το στρατό και την κυβέρνηση 167 - και. θεωpουσαν την Έκκλησία. ά.πλως «τμήμα. του κράτους». Ή ')ωσμικοπνευματικ11 απολυταρχία. του α.υτοκράτορο. 172

της ανατολικής Ρώμης, δ δποίος συχνά. είχε τίς πιό παpά.­ λογες άπα.ιτησεις &.πο τη νομιμοφροσύνη των ύπηκόων του, επpεπε νά. επιδειχτεί δημόσια για νά. παρακινήσει τη λαϊ­ κη ψαντασία, επρεπε να περιβληθεί επιβλητικες μοpψε; καί να κατα.ψύγει πίσω &.πο ενα μυστικιστικό τελετουργι­ κό. CH &.να.τολικη έλληvιστικη αόλη με την άπpόσιτη επt­ σημότητά της καί την α.υστηρη εθιμοτυπία που &.παγόρευε κάθε είδος αότοσχεδιασμου, ήταν άκpιβως το χpειαζού­ μενο περίγυ ρο για τέτοιες επιδεικτικες εντυπώσεις. 'Άλλα στό Βυζάντιο ή αυλη fjταν το κέντρο κάθε διανοητικής και κοινωνικής ζωης, με άκόμα. περισσότερη αποκλειστικότη ­ τα απο δση είχε ποτε στην έλληνιστικη εποχή. Άπο την αύλη δίνονταν οί μεγαλύτερες, καί στην πpαγμα.τικότητα οί μόνες, παραγγελίες για τα εργα με τίς περισσότερες ιl­ παιτήσεις, καθως καί οί σπουδαιότερες παραγγελίες για την Έκκλησία. 'Ίσαμε την έποχη των Βερσαλλιών, ή τέ­ χνη δεν επρόκειτο πάλι νά συγκεντρωθεί τόσο &.ποκλειστι­ κά. στην αύλή. 'Αλλά. και πουθενά άλλου ή τέχνη δεν ή­ ταν τόσο άποκλειστικα. οα.σιλικη εγνοια καί τόσο λιγο τέ­ χνη μιας άριστοκρατίας δσο ήταν έδω, πουθενά. άλλου δεν ξανάγινε ποτε τόσο αύστηρα κι άκαμπτα μια μορψη εκ­ κλησιαστικής και πολιτικής νομιμοφροσύνης. eH &.ριστοκρα­ τία πουθενά. δεν εξαρτιόταν τόσο πολυ άπό τό μονάρχη δσο εδώ, ποuθεvα. δεν ήταν τόσο &.πόλυτα μια άριστοκρατια &­ ξιωματούχωv, μιά. τάξη γραφειοκρατών και. λειτουργών εl­ δικα δημιουργrJμένη άπο τον α.ύτοκράτορα για να δώσει δοuλεια στούς εύνοουμένοuς του. eΕπομένως καθόλου δεν ήταν μια. άπσκλειστική, άπομονωμένη κάστα, μια. κληρονο­ μικη άριστοκρατία - στην πραγματικότητα δεν ήταν καθόλου &pιστοκpατορία με την αυστηρή σημασία της λέξης. eπ &­ τ.ολuταρχία του αότοκράτορα οεv επέτρεπε y' άκμάσουν κληρονομικα. προνόμια. eH άριστοκpατικη τάξη, που ε!χε επιρροή, ήταν πάντοτε ταυτόση μη με την πολιτικη εκείνη ό­ 'πηpεσία που κατείχε τίς θέσεις· προνόμια άπέλαυε κανείς μό­ νον εφόσον είχε άσχολία &.ξιωματούχου. Γι' αυτο το λόγο πάντα θα.πρεπε, σχετικα. με το Βυζάντιο, να. μιλαμε για. σημαlνοντε;

173

ανθρώπους μέσα. στήν α.υτοκρατορία αντί για. καθαυτο ευ­ γενείς. Ή Σύγκλητος, ή πολιτικη έκπροσώπηση τής ανώ­ τερης τάξης, στρα.τολογοϋνταν στην άρχή μόνο άπο πολι­ τικούς ύπα.λλήλους κα.ί άργότερα. μονάχα, δταν ή γαιοκτη­ σία. ε!χε ψτάσει σέ προνομιακη θέση, καt άπο τούς γαιοκτή­ μονες 168. 'Όμως πα.ρα. τις ειδικές εuνοιες πού απέλαυαν οί γαιοκτήμονες σέ σύγκριση με τη 6ιοτεχνική και έμπορι­ κη τάξη' δεν μπ(jροϋμε να μιλαμε έδω για άριστοκρα.τία γαιοκτημόνων πιο πολύ άπ' δ,τι για δποιοδήποτε αλλο είδος κληρονομικής αριστοκρατίας 169. Μια έπισημη θέση ήταν δ &πα.ρα.ιτητος δεσμός &.νάμεσα στον πλοστο κα.ί στήν κοινω­ νικη έπιρροή. Για. ν' άνα.γνωριστοϋν δτι άνηκαν στήν άρι­ στοκρατία, οί πλούσιοι γαιοκτήμονες-και μονάχα οί γαιο­ κτήμονες fισαν πραγματικα πλούσιοι-επρεπε ν' αγοράσουν -ενα έπίσημο τίτλο, σ.ν δεν μποροϋσα.y να τον άποκτήσουν με άλλο τρόπο. Οί άξιωματοϋχοι, &πο την πλευρά τους, επρε­ πε να προσπαθήσουν y' άποκτήσουν ενα κτήμα. στην ϋπαι­ θρο για να έξα.σψαλιστοϋν οίκονομικά. Με τον τρόπο αό­ το ελα6ε χώρα μια τόσο πλήρης συγχώνευση των δυο κύ­ ριων τάξεων; ωστε τελικα δλοι οί γαιοκτήμονες ήσαν άξιω­ ματουχόι κι δλοι οί άξιωματουχοι γαιοκτήμονες 170. eπ 6υζαντινη αόλικη τέχνη ποτέ δέ μποροϋσε να γί­ νει ή Ύ..ατεξοχη χριστιανική τέχνη, σ.ν ή ίδια ή 'Εκκλησία δεν είχε γίνει απόλυτη έξουσια και δεν ε!χε αίσθανθεί τ�y έαυτό της κύριο του κόσμου. Με άλλα. λόγια., ή 6υζαντινή τεχνοτροπία μπορουσε να κατακτήσει μια θέση πα.ντου δ­ που ύπηρχε μονάχα χριστια.νικrι τέχνη, έπειδή και ή Κα­ θολική 'Εκκλησία της Δύσεως ήθελε να γίνει μια δύναμη τέτοια σαν έκε!νrι πού κιόλας ήταν δ αότοκράτορας στό Βυ­ ζάντιο. Και των δυονων δ καλλιτεχνικός σκοπός ήταν δ ί­ διος: ή τέχνη να είναι ή εκψραση άπόλυτης έξουσίας, ύ­ περάνθρωπου μεγαλείου καί μυστικιστικής απροσιτότητας. Τό έγχείρημα ν' &να.παραστήσουν έντυπωσιακα έπίσημες προσωπικότητες, πού άπαιτουσα.ν τό σε6ασμό και την εόλά6εια τοϋ λαοϋ (τάση πού είχε γίνει δλο και περισσότερο αίσθητη άπό τα μεταγενέστερα χρόνια της Αότοκρατορί174

ας) , ψ-;;άνει στην κορύψωσ·ή του μέ τή 6υζαντιν-r1 τέχνη. 'Η μέθοδος πού χρησιμοποιήθηκε στrιν προσπάθεια να έπι­ τευχ(:)η δ σκοπός αυτ�ς ή·tαν., πρώτα-πρώτα, ή μετωπικότη­ τα, δπως και στήν τέχνη τής &ρχαίας Άνατολης. Ό ψυ­ χολογικός μηχα.νισμός πού 6ά.ζει σέ κίνηση ή μέθοδος αό­ τ11 ε!ναι διπλός: άπο τη μια. μεριά., ή άκαμπτη στάση της μορψης πού ά.πεικονίζεται μετωπικα προκαλ�ί στο θεατή μια.ν &ντίστοιχrι πνευματική στάση, κι &πο τήν άλλη, δ καλλιτέχνης μέ τόν τρόπο α.υτό εκδψώνει το δικό του σε6α­ σμό προς τό θεατή, τον δποίον πρώτιστα ψαντάζεται στ-ό πρόσωπο του αυτοκράτορα., του εργοδότη καί πελάτη του. Τουτο το σέοα.ς είναι ή βα.θύτερη εννοια της μετωπικότητας ακόμα κι δτα.ν, καί μάλιστα προπαντος δταν--σαν &ποτέ λεσμσ.. της ταυτόχρονης λειτουργίας των δύο αυτών μηχα­ νισμων--ή προσωπικότητα πού άπεικονίζεται είναι δ ί­ διος δ άρχοντας κι δταν, κα.τα. παράδοξο τρόπο, τήν δλο σε6ασμό αυτή στάσrι τrιν παίρνει τό ίδιο τό πρόσωπο πού ή στάση αυτή �χει πράγματι την πρόθεση να. τιμήσει. eH ψυ­ χολογία τούτης της αυτοαντικειμενοποίησης είναι ή ίδια δπως δταν κι δ 6ασιλιας δ ίδιος ακολουθεί αυστηρότατα τήν έ­ θιμοτυπία, ή . δποία γύρω ιiπο τό δικό του πρόσωπο περι­ στρέψεται. Μέσω της μετωπικότητας κάθε &.να.παράσταση μορψης πα.ίρνει ώς ενα 6α.θμό τα. γνωρίσματα μιας τελε­ τουργίας. Ό ψοpμαλισμός του έκκλησια.στικου και αόλι­ κοϋ τυπικου, ή έπίσημη σο6αρότητα ένός τρόπου ζωης πού διέπεται ά.πό τον άσκητισμο η το δεσποτισμό, ή προσπά­ θεια της πνευματικής η κοσμικής ίεραρχίας να δημιουργή­ σουν σύμ6ολα της εξουσίας τους-δλα α.uτα εχουν τίς ίδιες άπαιτήσεις &πό την τέχνη καλ βρίσκουν εκψραση στίς ί­ διες μορψες τεχνοτροπίας. eo Χριστός αναπαριστάνεται στ11 6υζα.ντινή τέχνη σα. βασιλια.ς καί ή Μαρία σα βασίλισ­ σα· ψοροϋν 6ασιλικα κι αυλικα ψορέματα και κάθονται στό θρόνο τους έπιψυλακτικοί, άνέκψραστοι και άπωθητι­ κοί. eH μακρια σειρα των αποστόλων καί των &.γίων τούς πλησιάζει μέ άργό κι επίση μο ρυθμό άκρι6ως δπως κι ή ά­ κολουθία του αότοκράτορα και της αυτοκράτειρας στις αυ-

175

λικες τελετουργlες. "Αγγελοι &κολουθοϋν κcχ.ι σχημcχ.τlζουν πομπες με αυστηρή τάξη, ά.κρι6ώς δπως κι οί πνευμα,τικοι &ξιωμcχ.τοϋχοι στις έκκλησιcχ.στικες τελετουργίες· fνσ. &.­ παpαβlαστο τυπικό &παγορεύει στις ψιγοϋρες νσ. κινοϋνται ελεύθερα, να. ξεμυτίζουν &πο την ένιαld γραμμή η και νσ. κοιτάζουν προς τη μιά. μεριά. Το κάθε τι έδώ έμπνέει 8έος με τή βασιλική του μεγαλοπρέπεια, κα.ι με την κατάπνιξη κάθε άνθpώπινου, ύποκειμενικοϋ κι αυθαίρετου στοιχείου. Το τυπικο αυτό 6pηκε παρα.οειγματική εκψpαση στα. α.ψιεpωτικα. μωσαϊκα. τοϋ Άγίου Βιτα.λίου, τα. δποίσ. άπδ την &ποψη αυτή δέν ξεπεράστηκαν ποτέ σέ μεταγενέστε­ ρους χρόνους. Κανένα κλασσικο η κλcχ.σσικιστικό κίνημα, κσ.­ μια. ιδεαλιστική η &ψηρημένη τέχνη δεν πέτυχε ποτέ νσ. έκψpάσει τή μοpψή και το pυθμο τόσ� αμεσα και τόσο καθα­ ρά.� Κάθε τι πολύπλοκο, κάθε τι λυμένο σε άχνούς τόνους η σέ ήμίψως αποκλείεται έσω· δλα είναι άπλα, κσ.θαpσ. κσ.ι σα.ψη, ολα. περιέχονται σε ξεκάθαρες, αθόλωτες γpα.μμες κι έκψpάζονται χιuptς σκιές καr. τονισμούς. �Η ύπόθεση με­ τατράπηκε έντελως σε έπιοεικτικη πομπή. Ό 'Ιουστινιανος κι ή θεοοώpα με τις &κολουθlες τους κάνουν &.ναθηματικες πpοσψοpες-θέμα ασυνήθιστο για. ίεpο εκκλησίας. 'Όπως δμως οί ίεpές σκηνες σ' αυτή την καισα.pοπαπική τέχνη πσ.ίpνουy τον χαρακτήρα αυλικών τελετουργιών, ετσι κι οί γιορτές της αυλης ταιριάζουν χωp1.ς δυσκολία στο πλαί­ σιο τοϋ έκκλησιαστικου τυπικοσ. Στήν αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα. στο έσωτεpικο των έκ­ κλησιων, έκψpά.ζεται το ίδιο μεγαλόπρεπο χα.ι κυpιαpχι­ κο πνεϋμα οπως και στα. μωσαϊκα. τοϋ τοίχου. 'Από τήν αρχή-αρχή ή χριστιανική εκκλησία. οιέψεpε από τον άρ­ χαίο ναό κατα. το δτι ήταν πιο πολύ έψημεpιακό κέντρο πα­ pα. οίκος τοϋ θεοϋ και μετατόπιζε τήν άpχιτεκτονική εμψα­ ση απο το έξωτεpικο στό έσωτεpικο του κτηρίου. 'Αλλα θά ·ηταν λάθος να. δοϋμε ύποχpεωτικα. σ' αυτο τήν εκψpαση μιας οημοκpατικης ά.pχης και ν' ανακηρύξουμε την έκ­ κλησ!α λαϊκότερο τύπο κτηρίου &πό τον ά.pχαίο να.ό. Ή με­ τατόπιση της πpοσοχης &πο το έξωτεpικο στο έσωτεpικο 176

είχε κιόλας λάβει χώρα στή ρωμαϊκή &ρχιτεκτονική κα.ι καθαυτrJ δεν είναι μαρτυρία για. τήν κοινωνική λειτουργία τοϋ κτηρίου. Ή έξωτερικη δψη της 6σ.σιλικης, πού ή πρώιμη χριστιανική τέχνη υίοθετεί &πό το &ντίστοιχο 8η­ μόσ�ο κτήριο των Ρωμαίων, με τή οιαίρεση τοσ έσωτερικοϋ σε μέρη διαψοpετικης σειράς κι iξίας (κι ί8ιαίτεpσ. τό χω­ ρισμο τοϋ ίεpοϋ, το δποίο έπιψυλά.σσετα.ι για. τον κληρο, απο τον ύπόλοιπο ναό) , συμψωνεί περισσότερο με μιάν &ριστο­ κpατική παρά με μιά. δημοκρατική θεώρηση. Άλλά ή 6υ­ ζαντινή ά.pχιτεκτονική, πού συμπληρώνει τό τυπικό πρό­ τυπο της πρώιμης χpιστιcχ.νικης 6ασιλικης προσθέτοντας τον τpοϋλλο, δδηγεί σε παραπέρα εντατικοποίηση της ίε­ ραρχικης σχέσης; στην δποία τά. διάψορα τμήματα τοϋ κτη­ ρίου χωρίζονται ξεκάθαρα τό ενα ά.πο το άλλο. Ό τpουλλος - &ληθινή κορώνα της δλης δομης - όπογpαμμίζει τό pη­ γμα ανάμfσα. ΙJ,cν μετα.να.στευτικων λα.ων; �Η κύρια α.ιτία πιθα.νο γα, εlνα.ι οτι ή Ίpλα.νδία ποτέ ΟΞΥ ,�πηρ­ ςε ρωμαϊκή :χποικία. κι έπομένως δεν συμμετείχε άμεσα στις καλες τέχνες της κλασσικής άρχα.ιότητας. Οί πλείστοι 'Ιp­ λανδοί μοναχοί πιθανο να μην είχα.γ δεί ποτέ ρωμα.ϊκο γλυ­ πτό, ενώ τα pωμαϊκα ·η βυζα.ντιγα. δια.κοσμημένα. χειpόγρα.ψα. δε θαψτα.vα.ν κα.ι πολυ συχνα στ'ΥJΥ 'Ιρλανδία - εν πάση πε·· ριπτι�σει οχι ά.ρκετα, συχνα για γα σχημα.-:[σου·,ι τη οά.ση μιας καλλιτεχνικης παράδοσης. 'Έτσι δ αψηpημivος φορμα­ λ ισμος της τέχνης των μεταναστεύσεων εδώ δε συνάντησε ου­ τε καν την &.ντίστ α.ση που συνάντησε στην ηπειρωτικη Εό­ ρώπrι μέ τη μοpψη της ρωμαϊκής τέχνης. 'Ένα.ς άλλος πα­ ράγοντας που εξηγεί το «χωριάτικο» γεωμετρισμο των ιp·· λα·ιοικιί>ν μικρογραφιG>ν συνδέεται μz ·cό·; είδικό χαρακτήρα της ιρλανδικής μοναστικης διοίκησης πο 1 ήτα.ν διαψοpετικr1 1

187

ά.πο του ηπειρωτικου κι ίδια.ίτερα. τοϋ 6uζα.ντινοσ μονα.χισμοϋ. Τα. Ηληνικα. μοναστήρια. ήταν τοποθετημένα. κοντα στίς πό­ λεις κι επα.ιρνα.ν ένεργο μέρος στη ζωη της πόλης, στο έμπό­ ριο και στη διεθνη πνεuμα.τικη κίνηση· τα μέλη touς εκα.'/ι:J.'/ μόνο έλα.cpρια. χειρωνακτικ·η δουλεια. καί δεν είχαν τίποτα κοινό με τόν &.γροτικό τρόπο ζωης. Οί Ίρλα.νδοι μοναχοί, &.­ πο την άλλη μεριά, ήσαν &.κόμη κα.τα το ημισu χωρικοί. Ό !διος δ &γιος Πατρίκιος ήτα.ν γυιος γαιοκτήμονα. με μέση ίδιο­ κτησία., γυιος ένος rusticus ( =κατοίκου της ύπα.ίθρου Σ.τ.Μ.) κα.ι ά.κολουθοϋσε κα.τα. γράμμα. τον κανόνα των Βενε­ δικτίνων, δτα.ν ίδρυσε τα. μοναστήρια του. Είναι ομως &ξιοση­ μείωτο οτι ή πρώιμη 'Ιρλανοικη ποίηση, που 6ρίσκετα.ι στο ίδιο πολιτιστικο έπίπεδο με τή ζωγραcpικη μικρογpα.cpιων των μονα.χων, &.ποκα.λύπτει μια. τόσο δuνα.τη αίσθηση της cpύσης, ώστε σε σχέση μ' αυτη είναι δυνα.το νά. κάνουμε λόγο οχι μόνο για. &.κρι6η νατουραλισμό, ά.λλα. και για ενα. πολυ ευαί­ σθ-Υιτο, με γρήγορη &.νταπόκpιση στους έρεθισμούς, ίμπρεσσιο­ νισμό. Ετνα.ι δύσκολο να κατανοήσουμε, πως δύο τέτοια. δια.­ ψορετικα. cpαινόμενα. μπορεί v' &.νηκαν σ' ενα κα.l τόν α.ότο πολιτισμό: &.πό τη μια. οί μικρογρα.cpίες, στις δποίες κάθε cpυ­ σικη μορcρη μετατρέπεται ά.μέσω.ς σε ά.πλό στολίδι 1 κι &.πδ την α.λλη μια. περιγραcρη της φύσης δπως ή έξης: Άχος &.χνός, ά.χός &.γα.πημένος, τοϋ παντός τpυcpερη (μουσική, κοϋκος με τrι γλυκεια ψωνή του στην δεντρόκοpcρη· στrιν ήλια.χτίδα μέσα παίζουν ήλιαχτίδες πιο λεπτές, τα. μοσχαράκια. έρωτευτηκα.ν τοϋ 6ουνοϋ τό... 188, Ή μόνη έξήγηση τούτη ς της &.συμφωνίας είναι δτι κι έ­ δω, οπως τόσο συχνά, ή &.νάπτυξη δεν προχωρεί παράλλη­ λα σ' δλες τίς διαcρορετικες μορcpες τέχνης κι δτι κι εδω ε­ χουμε μια &.πο κείνες τις ιστορικές περιόδους, οί καλλιτεχνι188

κές εκδηλώσεις των δποίων δε μποροϋv ,./ ά.ναχθοϋν στόν κοι­ νό πα.ρα.νομα.στή μιας μονα.δικης τεχνοτροπίας. Ό 6αθμος τοσ να.τουραλισμοϋ στίς διάφορες τέχνες και στα. διricpορα. είδη μιας περιόδου έξαρτατα.ι μόνο &.πό το γενικο πολιτιστικο έπί­ πεδο της περιόδου, εστω κι &ν &.κόμα. είναι &νια.ία. ή κοινωνιολο­ γικη δομή της, &.λλα και &.πο τη cpύση , την ήλικία και την διαίτερη παράδοση καθεμιάς τέχνης και είδους χωριστά. Τό yα, περιγράψεις μια. εμπειρία. της φύσης μέ λέξεις και ρυθμους η μέ γραμμές κα.ί χρώματα. διόλου δέν είναι το ίδιο πραγμα.. Μια. έποχη μπορεί να πετύχει στό ενα. καl ν' αποτύχει στο άλλο, μπορεί να. εχει μια. συγκριτικά. αυθόρμητη &.κόμα. κι ά­ μεση σχέση με τη φύση στον ενα. τύπο τέχνης, οταν ή ίδια αό­ τη σχέση γίνεται σuμ6α.τικη και στερεότυπη στον άλλο. οι Ίρλανδοί, που &.να.κάλυψαν ποιητικές εικόνες οπως:

ι­

άφησε τό πουλάκι μια. νότα σcpυpιχτη να. ηχήσει στην άκρη της γυαλιστερης κίτρινης μύτης του· τό μαυροπούλι &.πό τό cpουvτωτο κιτρινοδέντρι σέρνει cpωvη πο,j ά.πλώνετα.ι πάνω 'Jτσ Λόχ - Λα.tκ 189 και μίλησαν για. πράγμα.τα. καθώς «τό πόδεμα των κύκνων» καl τό «χειμωνιάτικο πανωφόρι των κοpακιωv» 190, οί ίδιοι σχεδία.σαν κα.l ζωγράφισαν πουλιά, για. τα. δποία. είναι δύσκο­ λο να. ποϋμε, άv ύποτίθεται δτι παριστά.νουν κε.ιτότ.ουλα η ά.ετόπουλα. Ή ά.πόλυτη παραλληλότητα. τεχνοτροπικης προ­ σέγγισης στlς διάφορες τέχνες καl εtδη προυποθέτει έπίπεδο άvάπτυξης, στο δποίο ή τέχνη δεν εχει πια. να πα­ λαίψει για. τα. μέσα. εκcpρα.σης, &.λλα. είναι σέ θέση, ίσα.με ενα δρισμέvο 6α.θμό, να. επιλέξει ελεύθερα. &.νάμεσα στις διάφορες δυνατότητες μορcpικης διαπραγμάτευσης. Στην παλαιολι­ θι-κη εποχη δέv θα. όπηρχε τίποτα. στη σuγκα.ιρινη ποίηση αν ύπηρχε καθόλου ποίηση - για. να συγκριθεί με τον πο­ λυ έξελιγμέvο νατουραλισμό στη ζωγρα.cpικη της ίδιας πε­ ριόδου. Κι ά.ντίστροcpα., στην παλια. ίρλαvδική ποίηση ή

189

μετα.cροpικη δύναμη της γλώσσας παρήγαγε εικόνες cρυσικης ζωης, για. τις δποίες ή τέχνη της ζωγpαψικης, που βασιζόταν στrι δια.κοσμητικη τεχνοτροπία. της περιόδου των μετα.να.στεύ­ σεων, στεpοϋνταν τα. μέσα. εκψpασης. Στήν ποίησή τους οί Ίpλανδοι εξαpτιοϋνταν &.πο τελείως διαψοpετική παράδοση &.πό 8,τι στή ζωγpα.ψική τους. οι ποιητες θα, ήσαν εξοικειω­ μένοι με τή λατινικη λυpικη ποίη ση της cρύσης η με ποι1ιματα. πού βγηκαν &.πο τη λατινικη ποίη ση , ένω δλο κι δλο που η­ ξεpα.ν οί ζωγρά.cρ οι, για, να. κάνουν &.pχή, ήταν ή γεωμετpικ+ι τεχνοτροπία των κελτικών και γερμανικών ψυλων των χωρι­ κών. 'Όμως οί ποιητές κα.ι οί ζωγpάψοι θα. α.νηκα.ν και σε διαφοpετικες κοινωνικές κα.ι πολιτιστικές τάξεις κι ή δια.yοpχ α,uτη θα, πρέπει yα, επηρέασε την προσέγγισή τους προς τr1 ψύση . Άπό τη μια, μεpια, ξέρουμε δτι οί ζωγpάψοι των μικpο­ γpα.φιϊi'>ν �σα,y ά.πλοι μοναχοι Χι α.ΠΟ τηy α.λλη μποpοϋμε να, ύποθέσουμε δτι οί συγγραφείς κc,.l των επικών και των φυσιο­ λατρικών ποιημάτων �σα.ν ενεpγοl ε:πα.γγελματίες ποιητές δηλαδη &.νηκαν είτε στην τάξη των ύψηλα. τιμωμένων αυλι­ κών ποιητών εϊτε στr1ν τάξη των ραψωδών, που πιθα.νο yα, τούς εκτιμοϋσα.ν λιγότερο &.λλα. εν τούτοις τούς &.να.γνώρι­ ζαν &.κόμα. σ:χ.ν μέλη τi1 ς &νώτερης τάξης εξαιτίας της πολυ­ μά.θειάς τους191. Ή ύπόθεση 8τι τα. ποιήματα. α.uτά εχουν τrιν ϊδια. προέλευση μέ τη λα.ϊκη ποίη ση 192 πηγάζει α.πο τη pο­ μα.ντικrι ιδέα δτι το «φυσικο» κα.l το «λαΧκο» είναι εννοιες που ή μιά τους μπορεί y' άντικατα.στα.θεί με την α.λλη, ενώ στrJ Υ πραγματικότητα. είνα.ι πιο πολυ αντίθετες παρά ενα.λ­ λα.κτικες λύσεις. Ή ίδια. &.μεσότητα. της δpασης που βρίσκου­ με στην ίpλανδικrι φυσιολατpικrJ ποίη ση είναι επίσης πρόδη­ λη κα.ί στο πα.pα.κάτω εδάφιο &.πο το 6ίο ένος &γίου - δηλαδή &πο ενα λογοτεχνικο εργο που δεν σχετίζεται ψα.νερα, με τη λcι.."Cκr1 ποίη ση . Το εδάφιο πραγματεύετα.ι ενα επεισόδιο στό δποϊο ενα. παιδί πού παίζει στ' ακροθαλάσσι πέφτει στο νερό, αλλά σώνεται άπο τον &γιο κα.l μετά περιγράψει πως παίζει με τα. κύμα.τα καθώς κά.θετα.ι στη μέση της θάλασσας, πάνω σ' ενα. άνάχωμα. &.πο α.μμο:

190

Γιατί τ,χ κύμα.τα. εφτσ,να.ν ψηΗ, ίσα.μ..' εκείνον Χα.ί γεΊ.ο•;­ σαv γύρω του, κι εκείνος γελοϋσε με τc.ι κύμα.τα. κι εβι;ι.ζε την παλάμη τοϋ χεpιοϋ του στ+ι χαίτΊι τοϋ &::ρpοϋ κα.ι τον εγλειφε, σα.·; άφρο άπο ψpεσκοα.ρμεγμένο γάλσ. 193 . Μετά τις βα.ρ6αρικες επιδρομές ξεπpό6cιλε στη Δύση μ�� καινούργια. κοινωνία. με κα.ινούpγια αριστοκρατία και κα.ι­ νούργια. πολιτιστικη elite. Ένόσο δμως α,,Jτη &.να.πτυσσ6τα:ι, δ πολιτισμος ξέπεσε σε σημείο άγνωστο στήν κλα.σσικη ά.ρ­ χ(Ι..ιότητα κα.ι πcφέμεινε στείρος γιχ αιίi)νες. Ό πα.λιος πολι­ τισμος δε ψτά.νει σε άπότομο τέλος: ή ρωμα.ϊκη οικονομία., κοινωνία. και τέχνη παρακμάζουν κι έξαψανίζοντα.ι βαθμιαία, κι ή μετάοα.ση στο Μεσαίωνα. γίνετα.ι 6ημα με 6ημα. κcιί σχε­ δόν άπα.pατήpητη. "Η συνέχεια. της εξέλιξης εκφράζεται πιό καλα στην επιβίωση της οψιμΊJς pωμα.ϊκης οίκονομικης δομης l 94α.: ή γεωργία με τή μεγάλη ιδιοκτφία. και οί cόloni πα­ pα.μένουν ή βάση της πα.pα.γωγης195. Οί παλιές έγκατα.στά­ σεις μένουν κατοικημένες, εyίi) οί ερειπωμένες πόλεις, εστω και μεpικα., ξαναχτίζονται. "Η χρήση της λατινικής γλώσ­ σας, ή ισχυς του pωμα.ϊκου νόμου και προ παντος ή !ξουσία της Καθολικής Έκκλησίας, που γίνεται πρότυπο για την πο­ λιτικrι διοίκηση - δλα αuτα παραμένουν άθικτα. Άπο την άλλη μεpια, δ pωμαϊκος στpατος και ή πα.λια. διοίκηση πρέ­ πει να φύγουν &.πο τή μέση. Γίνεται προσπάθεια. να. δια.ψυ­ λά.ξουν στο νέο κράτος τους ύπάpχοντες θεσμούς, την οικονο­ μικrι διοίκηση. το νομικο κα.ι &.στυνομικο σύστημα., δμως οί παλιές θέσεις οί σπουδα.ιότεpες, εν πάση περιπτώσει πρέπει να. συμπληpωθουν με καινούργιους ά.ξιωματούχοuς, κα.ί ή νέα άpιστοκpα.τία ά.ναπτύσσεται κατα. πολυ μεγάλο 6α.θμό &πο την καινούργια αuτη πολιτικη ύπηpεσία.. Οί γεpμανικές:κατα.κτήσειgεπέφεpα.νμέσα στο ίδιο;το γερ­ μανικό λα.ο τη μετάβαση απο το πα.λιο ψυλετικο κράτος στην απόλυτη μοναρχία. Τα. νεοϊδρυμένα. κράτη όοήγησαν σε &λλα­ γές, που κατέστησαν τους νικηφόρους 6ασιλιάδες ίκανους να γίνουν ά.νεξάρτη-;;οι ά.πο τή λαϊκrι συνέλευση των έλευθέpων

191

Χι &κολσυθώντας τό παράοειγμα των Ρωμαίων αυτοκρατόρων να. ύψωθοϋν πάνω κι άπό τό λαό κι &πό τους ευγενείς. θεω­ ρσϋσαν τις κατακτημένες περιοχές σαν οική τους άτομικη ιοισ­ κτη σια και τους άκολσύθσυς τους σα.ν κσινους υπηκόους, πάνω στους δπσιους εlχαν άπόλυτσ προσωπικό ελεγχο. 'ΑJ..λα ή έ­ ξουσία τους, ευθυς άπό την άρχή, οεν ήταν οιόλου &σι:ραλης. eo καθένας άπό τους παλιους ι:ρυλετικσυς &.ρ­ χηγους μποροϋσε να. προβάλει σα.ν άντίπαλος και κάθε μέλος της παλιας &.ριστσκρατίας ήταν ουνητικα &πικινουνο. Άπάλ­ λάχτηκαν &πό τσϋτσ τόν κίνδυνο έξσντώνοντας σε πολυ με­ γάλο 6αθμό την παλιά &.ριστοκρατία, που θα.πρεπε κιόλας να εχει υποστεί τεράστιες &.πώλειες στους κατα.κτητικους πολέ­ μους. eπ ύπόθεση δτι &.πολύτως τίποτε δεν εμεινε &.πό τους πα.λιους ευγενείς 196, κι οτι έκτός &.πό τους Μερο6ιγγειους δεν ύπηρχαν άλλες ευγενείς οικογένειες πιθανό να εlναι ύ­ περ6σλικη 197, δμως σι έπιζώντες ά.σψα.λώς δέν ήσαν πια κινδυνος για τό 6ασιλιά. Έν τούτοις ύπό τους Μεροβιγγείους πρέπει να ύπηρχε κιόλας καινούργια. και μεγάλη άρχουσα τάξη. Πως γεννή­ θηκε; Κα.l &.πό τι λογης κοινωνικά στοιχεία &ποτελοϋνταν­ 'Εκτός &.πό τ' &.πομεινάρια των Γερμανών κληρονομικών ευ� γενών, άποτελέστηκε πρό παντός &.πό τα. μέλη της τάξης των Ρωμαίων συγκλητικών που πιθανό να. εlχαν διασωθεί σπο­ ραδικα και ζοϋσαν στις κατεχόμενες περιοχές. Έν πάση πε­ ριπτώσει, πσλλοl άπό τους παλισυς Γαλατσρρωμαιους γαιο­ κτήμονες κράτησαν την ιδισκτησια και τα. προνόμιά τους l­ στω κι αν οι 6ασιλιάδες εuνοοϋσαν τους καινούργιου.ς &.ξιωμα­ τούχους και στρατιωτικους ευγενείς. Τούτη ή &ριστοκρατια των άξιωματούχων σχημάτισε οχι μόνο την πιο σημαινουσα, &λλα έπισης και την άριθμητικα σπουδαιότερη μεριοα της ι:ρραγκικης &νώτερης τάξης. Άπό την ίδρυση του νέου κρά­ τους και μετά, δ μόνος δρόμος για y' &.ποκτήσει κανεις κα.ι­ νούργιες τιμές περνοϋσε &.πό την ύπηρεσια του 6ασιλια· δ­ ποιοσδήποτε 6ρισκόταν στην ύπηpεσία του 6ασιλια λογαρια­ ζόταν περισσότερο &.πό τους άλλους και &.νηκε αυτόματα στην &.ριστοκρατια. 'Όμως ή &.ριστοκρατια αuτη &.κόμα οέν ήταν

192

πρα.γματικσl ευγενείς, επειδη τα προνόμιά της ύπόκειvτσ σε σ τέρηση κα.l δέν ήσαν διόλου κληρονομικά: δε βασίζονταν στrι γέννηση καl την καταγωγή, παρα μονάχα στό &ξίωμα και στην ιδιοκτησία 198. Έπίσης πολυ απείχε &.πό το να. σχη­ ματίζει μια. εθνικά ένιαία δμάδα· &.ποτελουνταν &.πο γαλατικά, ρωμα.ϊκα. κΟ'.l γερμα.νικα στοιχεία κι αντιπροσώπευε μια τάξη, στrιv δποία. δεν εδιvαν προτεραιότητα στους Φράγκους - τσυ­ λά.χιστο &πέ.ΥΟ'.ν-::ι στους Ρωμαίους. Ή απροκα.ταληφία των 6χσιλιάδωv εψτα.σε τόσο μακριά, απ' α.uτη την άποψη, ώστε επέτρεψαν κι ϊσως κα.l βοήθησαν κι ύποκίνησαν ανθρώπους χα.μηλότα.της κα.τα.γωγης, ακόμα. καl δραπέτες δούλους, να ψτά.σουν στlς ύπέρτα.τες τιμές 199. Όπωσδήποτε, τέτοιοι άν­ θρωποι ήσα.ν λιγότερο επικίνδυνοι για. την εξουσία των 6α­ σιλιά.δων κα.l συχνα. πιό κατάλληλοι για. να. διεκπεραιώσουν τα. καινούργια. καθήκοντα άπό τα μέλη των παλιών οικογε­ νειιi>ν. Άπό τόν εκτο κιόλας α.ίώνα, μεμονωμένοι λειτουpγοι - πpό πα.vτ6ς οί ανώτατοι διοικητικοl &.ξιωματουχοι, οί «κό­ μητες» - ανταμείβονταν, εκτός άπό τό μισθό τους, με χορη­ γίες &πό τα. οα.σιλικα. κτήμα.τα. 'Ασφαλώς στην άpχη ή γη πα.ρα.χωρουντα.ν μονάχα. για. περιορισμένο &.ριθμο ετών, δ­ στερα. ισόοια κα.l μονά.χα. μετέπειτα. σα.ν κληρσνομικη ίδιοκτη­ σία. Ό Γρηγόριος (Έπίσκοπος - Σ.τ.Μ.) της Τούρ, ή α.δ­ ο�ντία. μας στlς κοινωνικές συνθηκες της μεpοβίγγειας περιό­ δου, δε μνημονεύει παραχωρήσεις γης για. στρατιωτικη υ­ πηρεσία. - μ..' άλλα. λόγια, χορηγίες ψεουδαρχικης ύι:ρης200. Ή μερο6ίγγεια πα.ροχη γαιών εχει άκόμα ύψη δώρου κι οχι zξα.σφά.λισης. 'Όμως δρισμένα προνόμια κι εξαιρέσεις σύν­ τομα συνδέθηκαν μέ α.uτες τlς παραχωρήσεις γης. Ι\α.τι στο 6α.θμο που το κράτος αποδειχνόταν ανίκανο να προστατεύσει -cό ϊδιο τ·η ζωη και την ιδιοκτησία των υπηκόων του, οί με­ γάλοι γα.ισΥ.τήμονες &νάλα.βα.ν τη λειτουργια αυτή, σε άν­ τά.λλαγμα, διεκδικώντας για τδ.ν έαυτό τους την έξουσία. τοϋ κράτους μέσα. στην περιοχή τους. 'Έτσι οχι μόνο οί βασιλικες γαίες, &λλα. κι ή περιοχη, μέσα στην δπο{α τό κράτος εΙχε τό λόγο στlς ύποθέσεις, μειώνονταν, δσο αυξάνονταν οί δωρεές

13

193

γ�ιων. Στ� τέλος, δ, 6ασιλι�ς-εμειvε αφέντης μονά.χα. στα. δι­ κα του κτημα.τα, που συχνα ήσαν μικρότερα απο έκείνα των πιο ισΧ;υρωv_ ύπηκ�ωy του. παρεμπιπτόvτως, αυτος δ ανασχη­ , ματισμος των σχεσεων ίσχυος συμcρωνοϋσε πλη'ρως με τη' ' ' ' ' ':t: ,� t: γενικη ε':)εΑι":,η, που μετέφερε το κεvτρο βάρους της Χοιvωvικης ζωης απο τήv πόλη στ·ηv ϋπαιθpο. , �έ α�τ�θεση μ� την πόλη, 1ι ϋπαιθ�ος είναι &κατάλληλη για την άσκηση τεχvης - προ, παντος για. τtς καλες τέ�Υ�ς �ού εχου� λ;ιτ�υργία περισ�ότερο &πο διακοσμητική. Σ ην υπ�ιθ�ο δεν .υπαρχο , �ν ��υλειες που να. ταιριάζουν στην τε;c,χνη, δεy ε, f�ι Ούτε ΚΟ;ΥΟ Ο'Jτ� κανέν� απο τχ απαραίτητα μ�σα. , Οπωσοηποτε ο, κυριος λογος για τr1 στασιμότητα. της τ:χνης ύπο τους !r'1�ρο6ιγγείους 6ασιλιά.δες είναι ή παρακμή των πόλεων και, η ελλειψη σταθερής 6α.σιλικης διαμονης. Ή μεταμόρφωση τοϋ πολιτισμοϋ της πόλης σε πολιτσμο αγρο­ τικό, πρ�τσες που είχ; κιό) ας αρχίσει στα. μεταγενέστερα � χρόνια της α�, τοκfατορια.ς, τωρα συμπληρώνεται. Ή χρημα­ , τικη �ίκονομια των πόλεων της κλασικής αρχαιότητας ξα­ ναγυ�ιζει στ�ν e οι�ιακ� και φυσική , οικονο�ία των μεγάλων κτηματων, τα οποια γινεται προσπαθεια να καταστοϋν δλο­ κ�ηρ�τικα. ανεξάρτητα �πο ε,ξω δυνάμεις, πόλεις και &γο­ Ρ7ς. Ομως ή απόλυ;η επ,ικρατηση των μεγάλων κτημάτων .,. δεν ειναι πρωταρχικα το αποτέλεσμα της παρακμής των πό­

λεων· αντίθετα, οί πόλεις με τlς &γορες τους έρειπιόθr'καν, έπε� δή οί κτηJJ.α.τί�ς που ��� μποpοϋσαν να. πουλήσου� τα. . πpοιόντα τους εξαιτιας της ελι,ειψης χρήμα:ί:ος, έτοψ.ά.σπ1καν α παράγουν κα.τα. το δυvατο ο,τι τους χρειαζόταν για. τον � �αυτό τους καl τίποτε παραπάνω. Στο τέλος ή παpακμΎ/ των ερημωμένων πόλεων προχώρησε τόσο, ωστε οί 6ασιλιά.δεc: &­ να.γκά.στηκαν να μετακινηθοϋν στα. κτημα.τά. τους, κο:Θuκ· δi μποpοϋ�αν να ,6pοϋν (η να πληρώσουν για.) τήν τροφή �πο,1 χpειαζοταν για να, κpατηθοϋν ο[ ϊδιοι κι οί &κόλ()υθοί τους στις πόλε:ς. Οί ;tόλεις έπι6ίωGαV στήν κp[ση αυτrι κατα πολυ μεγ�λο �εpο� σαν έπισκ�πές, δμως εστω Χ� 7.V στά.θψαν μό­ λις ικανες να. δια.τηpηθουν, χαpα.κτηpηστικσ πάντως είναι 8, τι σ δλόκληpη τή ψpα.γκική εποχr1 οϋτε μια σημαντικη πόλη

194

δε ψά.νηκε στή Δύση, ένω στήν ϊδια περίοδο οί "Αρα.6ες ϊδρυ­ σαν γιγάντιες πόλεις οπως ή Βαγδάτη κι ή Κορδούη201. 'Α­ κόμα κι οί τοποθεσίες, δπου &πο κα.ιρο σε κα.ιρο διέμεναν οί βασιλιά.δες, οπως το Παρίσι, ή Όpλεά.νη, ή Σουασον και ή Ρέμς, fJσαν συγκριτικα. μικρες κι αραιοκατοικημένες. Σε καμιά. τους δεν αναπτύχθηκε αυλική ζωή. Πουθενα. δεν πρό­ βαλε &.νά.γκη για. κτήρια καl μνημεία. Και τα. μοναστήρια το-. ϊδια fJσα.ν ά.κόμα πολυ ψτωχα. για. να εκπληρώσουν τlς λει­ τουργίες της αυλης και της πόλης. Έπομένως δεν ύπηρχε οϋτε πόλη, οϋτε αυλή, οϋτε μοναστήρι δπου θα. μποροϋσε ν' αναπτυχθεί δμαλή κα.λλιτεχνικη δραστηριότητα. Στον πέμπτο αιώνα ύπηρχε ακόμα παντοϋ μια. καλλιερ­ γημένη αριστοκρατία &pκετα. εμπειρη σε λογοτεχνικCt. και καλλιτεχνικα ζητήματα, α.λλα τόν εκτο cιλώνα έξcι.ψανίστηκε σχεδον έντελως· οί καινούργιοι Φράγκοι ευγενείς δεν γνοιά­ ζονταν στο παpαμικpο για ζητήματα μόρφωσης καl πολιτι­ σμου. Κι οχι μονά.χα ή αριστοκρατία, παpα. καl ή Έκ­ Χλησία περνά.ει &πο μια. περίοδο παραμέλησης Ικαl μαρασμοϋ. Συχνα. ακόμα κι ανώτεροι αςιωματουχοι της . Έκκλησίας ίσα. που μποροϋσαν να. οια6ά.σουν, κι δ �pηγόpιος της Τούp, που εκθέτει αυτη την κατάσταση, κι δ ιδιος γράψει κάπως άτεχνα Λα.τινικα - σημάδι οτι ή γλώσσα. τ·ης 'ΕΧκλησίας ήταν κιόλας νεκpΎJ στον ε6δομο αι� ώνα202. Τά. σχολεία που διευθύνονται &πο λαϊκους φθίνουν χαι κλείνουν ενα - ενα.. Σε λίγο δεν ύπά.pχουν καθόλου εΧ­ παιδευτικοι θεσμοl έκτος απο τα καθεδpιχα σχολεία, που οί εr:[σκοποι πρέπει να. διατηρήσουν για. να εξασφαλίζουν συνε­ χη προμήθεια κληρικών. Με αυτο τον τρόπο ή 'Εκκλησία πpωταπόκτησε το εκπαιδευτικό εκείνο μονοπώλιο, στο δποίο όψείλει τiιν εξαιρετικη τrις έπιppοr1 στήν κοινωνία. της Δυτι­ κής Ευρώπης203. Το κράτος κληpικοποιείται πρωτα - πpωτα μόνο επειδή ή Έκκλησία προμηθεύει κι εκπαιδεύει κρα.τι­ κους αξιωματούχους, κι οί μοpψωμένοι λαϊκοι ένστικτώδικα έπειδη τα θεώρηση της ζωης, ά:ποκτουν τ·ην εκΧλησιαστική ' ' ' ., \ f'.' , ) Υ.!:ι. θ εοpικα. χι α.pγοτεpα, τα μοναστικα. σχο ,εία εί'Ιαι τα μόνcι. 1 �):)

εκπαιδευτικά. ίδρύματα., στά. δποία, μπορουν νά. στείλουν τά. παιδιά τους Ή Έκκλησία, άΎ.όμη συνέχιζε νά. δίνει τις σπουδαιότερες παραγγελίες σε καλλιτέχνες. Οί έπίσκοποι άκόμη εκτιζαν εκ­ κλησίες: &.κόμη μίσθωναν χτίστες, μαραγκούς, έπιπλοποιούς, ύαλουργούς, δ�ακοσμητες καl πιθανο καl γλύπτες καl ζω­ γράφους. Έξαιτίας της ελλειψης σωζόμενων μνημείων δεν μπορουμε νά. σχηματίσουμε άκρι6η ιδέα για. τούτη την καλλί­ τεχνικ·rι δραστηριότητα, δμως, α.ν μπορουμε να. Βγάλουμε γε­ νικά. συμπεpάσμα.τα άπο τα. λίγα διατηρούμενα εικονογραφη­ μένα χειρ6γρα.ψα, περιοριζόταν σε μια. σαν ά.πο δεύτερο χέ­ ρι συνέχιση της μεταγενέστερης ρωμαϊκης τέχνης κα.ι στ·�ν επανάληφη της τέχνης της περιόδου των μεταναστεύσεων. Έ­ κείνο τον καιρο κα.νεtς πια. στη Δύση δεν �ταν σε θέση ν' ά.­ ναπαρα.στήσει πλαστικά. ενα σώμα,· το κά.θε τl περιορίζεται σε καθσ.ρά. έπιφα.νεια.κο κόσμημα, σε άλληλεπίδρα.ση των γρα.μμων και σε καλλιγραφία.. Τα. μοτίοα. που χρησιμοποιοuν­ τα.ι στην δια.κοσμητικη τέχνη σε άντιστοιχία. με τ·rιν επικρά­ --cηση του α.γροτικου τρόπου ζωης, είναι οί μορψες της πα.ρσ.­ δοσιακης τέχνης των χωρικών: δ κύκλος κι ή σπείρα, ά.λλη­ λοπλεγμέvες ταινίες κα.l λουριά, ψάρια. κα.l πουλιά., κάποτε ψυλλώματα και άναρριχrιτικά., κι α.ότο εlνα.ι δ μόνος νεωτερι­ σμος πού ξεπερνά.ει την τέχνη της έποχης των μεταναστεύ­ σεων. Αότα. επίσης εlναι καl τά. θέμσ.τα. της χρυσοχοιας, στην δποία ά.νήκουν τα. πλείστα παραοείγματcι.. ::ού δια.σώθη­ καν. Ό σχετικα, μεγάλος τους άριθμος δείχνει, που 6ρίσκον­ τα.ι τα. ·κο.λλιτεχνικα. ένδιαφέροντα. της πρωτόγονης αύτης έ­ ποχης. Τέχνη πρώτα. - πρι'ϊ)τα. σήμα.ινε στολισμο καl στολίδια, επιδεικτικα. δια.κοσμημένα έργα.λεία κα.l πολύτιμα. κοσμήμα­ τα.. Χρησίμευε -οπως συχνα. χρησιμεύει ακόμα, μ' &;ιδα­ νικευμένη μορφή, σε πολύ περισσότερο &νεπτυγμένους πολι­ τισμούς- μόvο για, να. επιδείξει την κατοχr1 δύναμης και πλούτου. Με τη στέψη του Καρλομά.γνου ή φύση τ·�ς φpαγκικης μοναρχίας ύψίστα.ται μιά. θεμελια.κη αλλαγή. Ί-Ι κοσμική έ­ ξουσία, -cν δυτικών και νοτίων Τευτόνων- εμψανίζετα.ι εζαρχης σαν ειδικος κι εμπειρογνώμονας. Ό αυλικός scald �ώ: 6ορ:ίων _ Τευ;όνων πάντως, παρέμεινε πολεμ�στής, ενω συναμα. ητα.ν επαγγελματίας ποιητής, χα,ί σ},,1 σύμοου1

205

τα. λος τ·ης εμπι'Ίτοσύνης τοϋ ήγεμό�α κράτησε μερικ� &._πb π�­ ων τ 1 τ δισ ου ραγ τ ου ρ ε χαρακτηριστικα. του σοφου κι, ένημ ,ς λιων καιρών. Πολυ &.ξιοσημειωτο παρουσιάζεται ;ο γεγοvο τυγμε­ αναπ πι? v�ι ε φης ί συγyρα ς σωπικη ο πρ ης τ α 8τι ή ίδέ νη ανάμεσα στους 6όρειους Τευτοvες, παρα στι� άλλες, τευ­ τραγουδα μερικα δι­ τονικές φυλές, δπου δ α.υ λικος π οιητης να. τονίζει τη δι�­ χωpις ων λ άλ ρικα. ε μ καl ια. δ κά του τραγού τ�ν φοpα. κα.l χωρlς Υ;αvεlς, να. τον ρωτα. , για., τη� πα.τρ�τητα. οτου Υ:,p ι � ε ση λε κτε ε � κpψεν ε γ� υ σ τραγουδιών. :Μοναχα την : σαν οί ά.κpοατές. Οί Ν ορ6ηγοι, &.πο την, άλλη �ερια, εΥ;α.�r::1 �,α. ο­ σαφη διάκριση &.νάμεσα στον π�ιητ� �αι στο� απαηελ επαp­ ην τ � ου νιζ ο ρτ ε υ� Υ:αι χι μόνο εχουν έξ οικει�θ�ί, άλλα τυ­ πρωτο στην μφαση ε η λ γα ε μ ν ου ν ι δ και ση της συγγραφης δι�τη­ αφέων συγγρ των α τ μα ό ον α. τ 'Εδώ σης. ε ϋp ε ης πία. τ � pουνται μαζι με τα ϊδια τα εργα, φαινόμε�ο που δε συμ�αινε κα.ι υ κληρικο εα συγγpα.φ του α.λλου ϊσαμε την έμψάνισ1ι της που ϊσως συνδέεται, στο Βορρά, με το γόητpr; που δ ποιη , _ &.πολα.ύει σαν πολεμιστής. ιτ μα ελ έπαγγ είχαν να ι θο ότ γ ο Πιθανο ά.κόμα κι οί 'Οστρ οδώριχος εΙ­ Θε δ δτι ι ε ύ ε ν ο μνημ δωρος ιό Κασσ 'Ο ε r ποιη τές. τή χ� στείλει στο Φράγκο 6 α.σιλια., Χλωδο6ικο �να :,pαγου,δισ υ ?κο ι �ρ �υ τ η pιγpαφ ε π ην τ κι gνα παίκτη α.ρπα.ς. 'Απο του αυλη στην ν δpουσα. στές ι δ υ ραγο τ ι ιο έτο τ τι γνωρίζουμε δ σαφές, 'Αττίλα. 'Απο τηv εκθεση αυτή, πάντως, δεν γίνεται σαν θέση μη επίση κα. τι α αν α.υτοι κατείχαν κιόλας πpαγμ ο� π�υ κυp ο τ α., ι γ ο � δρισμέ οτε ίπ τ ε μ ου ξέρ t ποιητές. Ου τε κα. ες τ]ς η: &.πέλαυε, δ επαγγελματίας ποιητης, στους Τευτ�ν υv ,οτι Ο; ωνσ α.ι 6 ε 6 μας pια ε pωϊκης έποχης. 'Απο τrιν μια μ νια. κα.r. κοιvω κη λι α.υ στην ν άνηκα στές ι υδ ποιητές χι οί τραγο τον ήγεμόνα, _άλ­ με, η σχέ� σωπικ� ο πp νή τε σ σε 6p[σκοvτα.ν ε ο 6 ο λ­ λλη μ ς πενθ μιζουν τι ?τ� λ α. ά.πο την � υς κι �επο­ ό ονε�υ οντα.ι μ�ε το οvομα α. ε καν&μvημ το φ O λ.χ. ο�τ ιαίτερα. μεγά..λο. ιδ �ταν να ί μπορε δεν υς ο τ ό γόητρ μένως το' αυλικος 'Εκείνο ΠΟΙJ ξέρουμε για. 6έ6α.ιο εΙναι οτι δ 'Άγγλος ι�μέ�η α. έδp p� ε γ .,, ε εί � ετ μ κα.l ποιητής ά.πο τον ογδοο αίώνα. 7οpα θα υιογρηγ η αpγα ς ο υτ ο τ σμος ε θ δ ι κ 8 επίσημη θέση21 ..:

206

θ ετήθηκε iπο δλους τού; Τεύτονες. 'Όμως δεν κράτησε πο­ λύ, γιατl νωρlς άκουμε για. τον πλανόδιο τραγουδιστή που ταξιδεύει από αυλή σε αυλη κι απο πύργο σε πύργο για. να ψυχαγωγήσει την καλλιεργημένη κοινωνία. Άλλα. ή αλλαγη αυτή δεν δδηγεί σε αποτελέσματα τόσο εκτετcψένα, δσο θα φανταζόταν κανείς: τα. ποιήματα κpα.τουν τον αυλικό τους χαρακτήρα., μολονότι οί ήγεμόvες κι ο[ ηpωες, στους δποίους απευθύνονται, είναι διαφορετικοι σε Χάθε περίπτωση. Έ') πάση περιπτώσει, το έπαγγελμα.τικό στοιχείο τοv[ζ ετα.ι ισχυ­ ρότερα. &πο τόv πλανόδιο τpα.γουδιστ·η πα.pα. από το μ6,;ιμα. διορισμένο τραγουδιστή, του δποίου ή σχέση με τήv αύ λικΥ; κοιvωνίιχ παραμένει διφορούμενη. υΟμως για κανένα λόγο οέv πρέπει να. συγχέ ουμε τόv πλα.'ιόοιο α.ω.ικο τpα.γουδιστγι μέ τον κοινο πλάνητα και τον άτημέλητο ρα.ψωδο που έμφα.­ νίζετα.ι στο προσκήνιο σε με-:αγενέστερη εποχή. Ή απόστα­ ση ά.vάμεσα στους Μ ο αυτους τύπους δέ μικραίνει, ώσότου δ κοσμικος τρα.γουδιστής χάνει τrrι ευνοια της αυλης και πρέ­ πει να 6ρεί τό κοινό του σε σάλες πανδοχείων καl πανηγύρι,χ. Μετσσα, τουλάχιστο, κι αποδίδs:ι το ί­ στοpικο στοιχείο του ήρωικου επους, στrJ λόγια. συμ6ολη του κλήρου. Προσπαθεί ν' &.ποδείξει δτι τα. cl1ansons dc geste ξεπρό6α.λαv στους δρόμους των προσκυ'Jητών κι οτι οί ραψω­ δοί που τα. απάγγελ'Jαν στά συναγμένα. πλήθη , ΚΟ'Jτά στις μονα.στηρια.κες εκκλησ[ες, ως ενα σημείο ήσα·ι τά φερέφωνα. των μοναχών. Για. να. δια.ψημίσου·J τα. μοναστήρια, κα.ι τlς έκκλησίες τους ύπο-:ίθετα.ι οτι προστ.ά.θησαν να. δια.διί)σουν τlς ίστορίες των άγ[ων καί των ήρώων πού ·ησα.ν θαμμένοι εκεί, rί που έκεί σ(οζο'ιτα.ν τα. λείψανά τους, κα.l γιά το σκοπο αυ­ τό χρησιμοποιοϋσα.ν τους ραψωδούς και την τέχνη τους. Τα. μοναστικά χρονικά περιείχαν &.να.γρα.ψες των ίστορικιί>ν αυ­ τών προσώπων κα.ί σύμφωνα με τον Bt�ν χρηματικών αποθεμάτων που συνεπέψερε μια. κίνηση στίς πόλεις. Το ίδιο πιθανο εΙναι. το νά. επεκτάθηκε ή αγορά. επειδrJ εΙχε ά.νέ6ει ή ά.γοραστικη δύναμη του πλη­ θuσμοϋ, ενώ τα. μεγαλύτερα. νοίκια &.πο τίς γαίες συντηρουσαν τώρα μεγαλύτερο α.ριθμο τεχνιτών, οσο και το yά, ήσαν τα, με­ γαλύτερα. νοίκια. συνέπεια. των νέων πόλεων - &γορων κα.ί των αναγκών τσυς279. 'Όμως δποια κι av ήταν ή πραγματικη πορεία της εξέλιξης, &πο πολιτιστιΚΎ/ άποψη ή &.ποψασιστι­ ΚΎ) &.λλαγη ε!να.ι ή έμψάνιση δυο καινούργιων επαγγελματι­ κών ομάδων - των τεχνιτών κα.ί των εμπόρων280. Βέοα.ια. ύ­ πηρχα.ν καί πρίν τεχνίτες κι εμποροι. 'Όχι μόνο ε!χαν τους δικούς τους επιτηδευματίες τ' ά.γροκτήμα.τα. και τα τσιψλίκια., τά. μοναστηριακά. κτήμα.τα. κα.ί τ' ά.ρχοντικα των επισκόπων - με μια λέξη τα διάψορα. νοικοκuρια - άλλα και κάμποσοι κάτοικοι της ύπαίθροu κατασκεύαζαν &ντικείμενα για την ε­ λεύθερη αγορά., κι α.υτο α.πο πολυ παλιά. Πάντως α.ύτες οί μικροτέχνες των χωρικών δεν εψτα.σα.ν να. γίνουν τα.κτικη πα­ ραγωγή καί γενικα τίς εκα.να.ν μόνο, δτα.ν ή γη κάποιου δειχνό­ ταν ά.νεπαρκής νά. συντηρήσει την οικογένειά τοu281. Στο στά­ διο α.ύτο ή ανταλλαγή ά.γα.θων ήταν σπορα.δικη μόνο· οί α.νθρω­ τ.οι ά.γόραζαν κα.ί ποuλοϋσα.ν κατα. τήν &νάγκη που παρουσιαζό­ ταν και δεν ύπηρχαν εμποροι, η ύπηρχαν λίγοι εδώ κι εκεί γιχ εμπόριο μακρινών ά.ποστάσεωy' δπωσδήποτε δεν ύπηρχε μια δμάδα ξεκάθαρα χωρισμένη που θά. μποροϋσε νά. δριστεί σα'i

247

έμπορική τάξη. Φυσιολογικα. οί ίδιοι οί παραγωγοι &ναλά6αιναν τήν πούληση των προϊόντων τους· δμως &πο τήν &ρ­ χή τοϋ δωδέκατου αιώνα δ!πλα στούς πρωτογενείς παραγω­ γούς 6ρισκουμε τεχνιτες των πόλεων πού δχι μόνο ήσαν &νε­ ξάρτητοι, ά.λλα. και συνήθως έργάζονταν σαν τέτοιοι· παρό­ μοια, 6ρισκουμε ειδικευμένους εμπόρους πού &ποτελοϋν δική τους έπαγγελματική δμάδα. Ή «οίκονομία της πόλης», κατα. τήν εννοια της θεωριας των οικονομικών σταδιων τοϋ Buecher, &ντίθετα μέ τήv προ­ ηγούμενη παραγωγή για &τομική χρήση, σημαινει παραγωγή για τον πελάτη - δηλ. παρα.γωγη &γα.θων πού δέν κατα­ ναλώνονται στην οικονομική μονάδα δπου παράγονται. Διακρί­ νεται &πο το έπόμενο στάδ�ο της «έθνικης οίκονομίας» κατα το δτι έδω ή &νταλλαγή ά.γαθων &κόμη παίρνει την «άμεση» μορcρή δηλ. τα &.γα.θα πανε άμεσα &πο τήν πα.ραγωγο στην καταναλώτρια μονάδα, κα.ί κατα κανόνα ή παραγωγή δέν προορίζεται για &πόθεμα. η για τήν έλεύθερη ά.γορά, &λλα. ά.νταποκρίνεται στην άμεση παραγγελία. δρισμένων πελατών πού γνωρ!ζονται προσωπικα μέ τόν παραγωγό. 'Έτσι βρισκό­ μαστε στο πρώτο στάδιο τοϋ χωρισμοϋ της παραγωγης &πο την κατανάλωση, &.λλα πολύ μα.κρια &κόμα. ά.πο τήν δλότελα α.cρηρημένη μέθοδο της σύγχρονης παραγωγής, στήν δποία. τ' &γα.θα πρέπει να. περάσουν &πό χίλια χέρια προτοϋ φτάσουν στον καταναλωτή. Τούτη ή δια9ορα άρχης ά.νάμεσα. στή με­ σα.ιωνίκη «οικονομία της πόλης» κα.ί τή σύγχρονη «εθνικη οικονομία» παραμένει &κόμα., εστω κι α.v ά.πό τον «ιδεώδη τό­ πο» της οικονομίας της πόλης τοϋ Buecher, περάσουμε στχ πρα.γματικα ίστορικα γεγονότα.. Γιατί μολονότι ποτέ δέν ύ­ πηρξε καθαυτή &.μιγης παραγωγή επί παραγγελία., δμως ή σχέση ανάμεσα. στόν επιτηδευματία. καί σ":όν παράγωγο ήταν στο Μεσαίωνα. πολύ στενότερη από σήμερα· δ παράγωγός α­ κόμα. δέν ά.ντιμετώπιζε μιαν α.γορα έντελως άγνωστη κι α­ καθόριστη, δπως αργότερα.. Τα χα.ρα.κτηριστικα τοϋτα τοϋ τρόπου πα.ρα.γωγης «της πόλης», στη μεσαιωνική τέχνη cρά­ νηκα.ν απο τη μια μερια στη μεγαλύτερη ά.νεξα.ρτησία τοϋ καλλιτέχνη συγκριτικα μέ τον καλλιτέχνη των ρωμανικών

i48

χρόνων, &.λλ' &.πο τήν άλλη φάνηκαν κα.ί στην πλήρη &που­ σία. τοϋ σύγχρονου έκείνου cρα.ινομένου, δηλ. να εργάζεται δ καλλιτέχνης άσημος μέσα σ' ενα. δλοκληρωτικο κενο αποξέ­ νωσης ά.πο το κοινο κι απομάκρυνσης απο την πραγματικό­ τητα.. Ή διακινδύνευση κεcρα.λα.ίου, πού ε!ναι ιδιαίτερο γνώ­ ρισμα. κάθε πα.ρα.γωγης για ά.πόθεμα. ά.vτίθετα. μέ τήν παρα.­ γωγη έπί παραγγελία., βάραινε σχεδον εξ δλοκλήρου τον εμ­ πορο, δ δποίος έπομένως εςα.ρτιότα.'Ι απο τίς tδιοτροπίες μια.ς ά.στάθμητης &.γορας περισσότερο ά.π' 8,τι δ τεχνίτης. Αυτός εlvα.ι πού αντιπροσωπεύει πιο πιστα. σέ τούτη την πρώιμη πε­ ρίοδο.το πνεϋμα. της χρημα.τικης οικονομίας καί προδιαγράψει το νέο τύπο κοινωνίας πού ήταν να.ρθεί, 6α.σισμένος στο κέρ­ δος κα.ί στη δημιουργία χρημα.τικης περιουσίας. Σ' αυτοv ό­ φείλετα.ι το δτι δίπλα στην εγγεια. ιδιοκτησία. πού ίσα.με τώρα. �ταν ή μόνη ίδιοκτησία. μέ 6α.ρύτητα., ανα.cραίνετα.ι τώρα ενα. νέο ε!δος πλούτου, το κινητο επιχειρηματικό κεφάλαιο. "Ως τώρα. τό απόθεμα πολύτιμων μετάλλων ε[χε σχεδόν αποκλει­ στικα αποθησαυριστεί μέ τη μορcρη χρήσιμων αντικειμένων, ιδιαίτερα. χρυσGJν κι ασημένιων κυπέλλων καί πιάτων. Ή μι­ κpη ποσότητα. νομίσματος πού ύπηρχε βρισκόταν τό πιό πο­ λυ στην κα.τοχη της Έκκλησίας κα.ί δεν κυκλοψοροϋσε· κα­ νείς δέ σκεφτόταν να το χρησιμοποιήσει μέ κάποια ώφέλεια.. Τα μοναστήρια., πού ήσαν οί πρόδρομοι της όρθολογικης δι­ εύθυνσης έπιχεφήσεων, δάvειζχν χρήμα.τα. μέ ύπερβολtκό τό­ κ.0282, άλλα μόνο κα.τα τr1ν περ!στα.ση· τό χρηματικό κεφά­ λαιο, α,y θα.πρεπε να χρησιμοποιr1θεί καθόλου αυτός δ δρος, 8-:α.v κάνουμε λόγο για τον πρώιμο Μεσαίωνα, δέν ήταν αντι­ κείμενο εκμετάλλευσης. ΙΥ α.ί.λη μια ψορα τώρα., τό εμπόριο βάζει σέ κίνηση α.υτο το νεκρό, στείρο κεφάλαιο. Κάνει τό χρημα. οχι μόνο κα.θολικο μέσο άvτα.λλα.γων κα.ί πληρωμών, οχt μόνο την πιό επιθυμητη μορcρη ιδιοκτησίας, αλλα κα.ί τό κάνει «να. δουλεύει» κα.1. τό Υ..α.θιστa γι' ακόμα. μιά. ψοριχ πα­ ραγωγικό χρησιμοποιώντας το καί για -:ην προμήθεια. όλικων -ι..ι έργα.λείων κα.ί γι& τrιν κερδοσκοπιχ.η συσσώρευση ά.ποθε­ μιiτωv, καθως επίσης κα.ί σα 6άση πιστωτικών κα,ι τρα.πεζικωv 249

συyαλλαγωΥ. ·Όλα αότσ. συνεπιφέρουν τα. πρώτα χαρακτηρι­ στικα. σημάδια. της καπιταλιστικής θεώρησης της ζωης283. ν. Τό γενεαλογικό δlντρο των ποικ/,λων αύτιί>ν τύπων έμφανlζεται τώρα δπως το οειχνει τό παραπάνω διάγραμμα.

και

9. Ή Δuαρχlα της Γοτθικnc:: Ttxνnc::. eπ πνευματική ευκινησία της γοτθικης έποχης μπορεt γενικα. ν� &.νιχvευθει στα εργα των δπτικιί>ν τεχνών &.κόμα πιο

291

�αθαρά παρ' δ,τι στα. δημιουργήματα του ποιητή. 'Όχι μόνο η άσκηση τώy πρώτων εμεινε στά. χέρια μιας λίγο - πολυ ε­ νιαίας επαγγελματικης δμάδας, εμψανίζοντας ετσι εδόν συ σχ νεχη εξέλιξη (ενώ ή ποιητικη παραγωγή, ετσι που μετατο πιζόταν ά.πό τό ενα κοινωνικό επίπεδο στό άλλο, άναπτύχθη, κε με μιά. σειρά. άλμά.τωγ η στα,οίων που πολλες ψορες �σαν α.συνεχη) , ά.λλά. καί τό ά.στικό πνευμα, δ προωθητικός παρά­ γοντας μέσα στην καινούργια κοινωνία ποδχε χάσει τήν ισορ­ ροπία τη ς, επι6λήθηκε ταχύτερα καί πληρέστερα στις πλαστι­ κες τέχνες ά.πό δσο στην ποίηση . Στην τελευταία αυτή, μο­ νάχα λίγοι τύποι, στις παρυψες μιας ογκώδους παραγωγης, εκψράζουν άμεσα την εγκόσμια, ρεαλιστική ά.πόλαυση της ζωης ποδναι χα.ράκτηριστικη γιά. τόν ά.στό τη στιγμή που τό ά.στικό τουτο πνευμα. διαποτίζει τό σύνολο της πλαστικής τέ­ χνης σε δλaς οόσια.στι� τις μορψές της. Βλέπουμ' εδώ, σε μορψή πιό χτυπητή παρ' δ,τι στην τυπικη ποίηση της εποχης, μιά μεγάλη μετά6α.ση του εύρωπαϊκου πνεύματος ά.πό τό Βα­ σίλειο του θεοσ στη Φύση, άπο τά πράγμα.τα. τών έ άτων σχ καιρών στόν άμεσο περίγυρο, ά.πο τρομακτικά έσχα.τολογικχ μυστήρια. στά ά.6λα.6έστερα. μυστικά του κόσμου τών πλασμά­ των του θεοϋ. Στίς δπτικες τέχνες ψαίνεται νωρίτερα δτι το ενδιαψέρον του καλλιτέχνη έτοψ,άζεται ν� μετατοπιστεί ά.πό τά. μεγάλα σύμ6ολα και τις μεταψυσικες ά.λληλουχίες στην ιiπεικόγ,ση του άμεσα 6ιωμένου, του αισθητοί} και του ίδιό­ μοpψου. Ή δργανικη ζωή, που μετά. το τέλος του άρχαίου χόσμου είχε χάσει κά.θε νόημ.α και ά.ξία, ά.κόμα. μιά. ψορά τι­ μα.ται, καί τά. ξεχωριστα άνΊ,JΚείμενα. της οιωμένης πραγμα­ τικότητας άπο δώ κι εμπρος γίνονται άντικείμενα τέχνης χω­ ρίς ν' ά.παιτουy κάποια. μεταψυσικη δικαίωση σ' ενα.ν άλλο κόσμο. Δεν υπάρχει καλύτερη ά.πεικόνιση της εξέλιξης τούτης &.πο τά. λόγια. του eΑγίου Θωμ&.: «Ό Θεός χαίρεται δλα. τα πράγμα.τα., για.τι καθένα. τους συμψωνεί με την ουσία Του». Τά λόγια. α.ύτά εΙνα.ι πλήρης περίληψη της θεολογικης δικαί­ ωσης του νατουραλισμου. Κάθε πραγματικό, δσο λεπτο κι ε­ ψημερο άν εΙν α.ι, εχει άμεση σχέση με τό Θεό· κάθε τι εκ-

292

τη

ψράζει με τόν τρόπο του θεία. ψύση κι lτσι lχει και για την τέχνη δική του &.ξία κα.Ι. νόημα. Και μολονότι πρός το παρόν τα πράγματα &πα.ιτοϋν προσοχη μονάχα. σά.ν εκδη­ λώσεις του θεοϋ και ταξινομουνται - σύμψωνα με το οαθμό της συμμετοχής τους στο θεό - σε μια ίεραρχία., ή ίδέα δτι κανένα στρώμα τοϋ εΙναι, δσο χαμηλα κι αν 6ρίσκετ α.ι δεν εΙ­ ναι χωρίς σημασία. κα.ί δίχως μιά. σπίθα άπο το θείο, δροθε­ τεί μιά. καινούργια εποχή. Και στην τέχνη, συνακόλου6α, ή ά.ντίληψη ενός θεου δλότελα. &νεξάρτητου ά.πό τόν κόσμο κά­ νει τόπο στην &ντίληψη μιας θείας δύναμης που ενεργεί μέ­ σα. στά. δημιουργήματα.. eo θεος που «&νάγκα.ζε ά.πο τα. εξω» ά.ντιστοιχουσε στην ά.ριστοκρατικη κοσμ�θεωρία του πρώιμου ψεουδα.λισμου· δ θεος που εΙναι παρών κι ενεργεί μέσα σ' δ­ λες τίς τακτοποιήσεις της ψύση ς ά.ντιστοιχεί στη στάση ενός κόσμου πιο ψιλελεύθερου, στον δποίο δεν ά.ποκλείετα.ι δλοκλη­ pωτικά. ή δυνατότητα. &.νόδου. Ή μετα.ψυσικη ίεpαpχία. τών πραγμάτων ά.ντα.νακλα &κόμη μια κοινωνία που άποτέλείτα.ι απο γα.ιοκτήματα., άλλα δ ψιλελευθερισμδς της εποχής άπη­ χείτα.ι κιόλας στην ά.ντίληψη δτι καί τό χαμηλότερο &.κόμα στάδιο του είναι, εΙνα.ι κα.τα τον τρόπο του &πα.ρα.ίτητο. Προ­ ηγούμενα. τα γα.ιοκτήμα.τα τα χώριζε &γεψύρωτο χάσμα, τώρα. δμως κpατουν επαψή τονα με τάλλο. Συνακόλουθα, και σαν &ντικείμενο τέχνης δ κόσμος παριστάνεται σε συνεχής: αν και επακρι6ώς διαοαθμισμένη πραγματικότητα. θα' πρέπει να.ναι ψανερδ δτι στον προχωρημένο Μεσαί­ ωνα. δεν όπηρχε δυνατότητα ύπαρξης του είδους εκείνου του νατουρα.λισμοϋ, που &.νάγει το σύνολο της πραγματικότητας σε άπλο άθροισμα εντυπώσεων τ6>ν αίσθήσεων, καθόλου πε­ ρισσότερο &.πο τη δυνατότη τα μιας δλικης &.ντικατάσταση ς των ψεουδα.λικών μορcpών κυριαρχίας άπο τον &.στικδ τρόπο ζωης, ουτε πάλι καί ύπηρχε δυνατότη τα καμιας ριζικης κα­ τάργηση ς της πνευματικής δικτατορίας της Έκκλησίας γιά χάρη ένός έλεύθερου κι άνεμπ6διaτου κοσμικοϋ πολιτισμου. Στην τέχνη, οπως και σε άλλους τομείς του πολιτισμου, 6ρί­ σκουμε μόνο μια κάποια ίσορροπία. άνάμεσα. στην Ελευθερία και στον περιορισμό. eo γοτθικός νατουρα.λισμος εΙναι άστα-

τη

293

θες ισοζύγιο παρωθήσεων πού καταψά.σκουν η &.ρνιοϋντα.ι τόν κόσμο άκρι6ως δπως και δλη ή ίπποσύνη δια.ποτίζεται &.πό μιαν έσώτερη &.ντίψαση κι &.κρι6ως δπως κι δλη ή θρησκευ­ τική ζωή της περιόδου α.ύτης κυμαίνεται &.νάμε σα στο δόγμα και στην έσωστρέψεια, &.νά μεσα στήν κληρικη δμολογίσ. πί­ στης και στην εύσέ6εια των λαϊκών, &.νάμεσα στην δρθο8ο­ ξία και στον ύποκειμενισμό. Ή ίδια έσωτερική &.ντ!ψα.ση , ή ίδια πνευμα.τικη πόλωση, !κδηλώνεται σ' δλες αύτες τίς κοι­ νωνικές, θρησκευτικες καί καλλιτεχνικές &.ντιθέσεις. Ή πιό χτυπητή !κδήλωση της δυαρχίας τούτη ς εΙνα.ι τό ίδιόμορψο αίσθημα για τή ψύση, τό δποίο υπάρχει στή γοτθι­ κή ποίηση και τέχνη. Ή ψύση δεν είναι πια 6ου6ός, α.wυχος κι υλικδς κόσμος, δπως ψαινόταν--και ψαινόταν &.ναγκα�τικα. -στα μάτια τοϋ πρώιμου Μεσαίωνα με την ίουδαιοχριστιανική ίδέα του Θεου σαν &.όρατου, πνευματικοϋ κυρίου και δημιουρ­ γου. Ή πίστη στήν άπόλυτη ύπερ6ατικότη τα του θεοϋ &.να­ γκα.ία συνεπαγόταν τότε μιαν υποτίμηση της ψύσης, &.κρι6ως δπως δ πανθεϊσμός που έπικpάτ·ησε έπέψερε τώρα-τήν άποκα­ τάστασή της. Πριν &.πδ τό κίνημα. των ψρα.γκισκανων μο νάχα δ συνάδελψος μπορεί να λογαριαστεί «&.δελψός», άλλ' &.πο δ·ω κι εμπρός μπορεί δποιοοήποτε πλάσμα.354· κι α.ύτη έπίση ς ή καινούργια. ίδέα. για τήν άγάπη έναρμονίζετα.ι με τη ψιλε­ λεύθερη τάση τούτης της περιόδου. eo άνθρωπος δεν φάχνει πια στή ψύση γι" άναλογίες προς μιαν υπερψυσική πραγμα­ τικότη τχ, α.λλα πιό πολυ για ίχνη της δικης του προσωπικό­ τητας κι &.να.να.κλάσεις των δικών του α.ισθημάτων355. ·Έν" άν�ισμένο λιοάδι, ενα. ρυάκι σκεπασμένο με πάγο, ή άνοιξη και τό ψθιν6πωρο, το πρωι και το 6ράδυ θεωρουντα.ι στα.θμο ι στο προσκύνημα. της φυχης. Κι δμως, παρόλο το αίσθημα του­ το της άντα.π6κρισης, &.κόμα. λείπει το μάτι έκείνο .πού θ' &.­ νακα.λύφει μέσα στή ψύση άτομικα χαρακτηριστικά: οί είκό­ νες που &.ντλουνται άπό τή ψύση είναι ετοιμες κα.ί αύστηρα συμ6α.τικές, πού τους λείπει ή προσωπική ποικιλία κι ή ά­ μ�σό:ψα356, Στα έρωτοτpάγουδα, συνηθισμένες περιγpαψες των ανοιξιάτικων και χειμωνιάτικων τοπείων άπα.ντοϋν πάλι Κα.L πάλι Υ.αί κατα.ντουν τελικα κενές, συμοα.τικες ψόρμουλες.

294

'Αξιοσημείωτο πά.ντως εlvαι δτι ή φύση γινόταν &.ντικε!μενο !νδιαψέpοντος κι δτι φαινόταν καθαυτή κά.τι που !ξιζε να περιγραφτεί. Γεγονός δμως εlναι δτt πρώτα πρέπει ν' &.­ νο!ξουν τα μάτια τοϋ άνθρώπου στή φύση προτοΟ μπορέσουν ν' άνα.καλύφουν άτομικα. γvωρ!σματα μέσα τη ς. Πολυ συνεπέστερα και σαφέστερα άπ' δ,τι σ' αότές τις πεpιγpα.ψες τοπείων, δ γοτθικος νατουραλισμος iκδηλώνεται στήν &.να.παράσταση της &.νθρώπινης μορφής. Στον τομέα αό­ τό συναντα με παντοϋ μια πέρα για πέρα ')f,αινούργια &.ντ!λη­ φη της τέχνης, που ειναι ριζικα άντιθετη στή στερεότυπη &.­ φα.!pεση της ρωμανικής. Τό !νδιαψέρον συγκεντρώνεται τώ­ ρα στό άτομικό και στό χαρακτηριστικό - &.κόμα κσl πριν άπό τον καιρο των &.γαλμά.των των 6ασιλιά8ων στή Ρενς και τις προσωπογραφίες των ίορυτων στό Νάουμπουργκ· ή ψρε­ σκάδα, ή ζωτικότη τα κι ή &.μεσότη τα τούτων των προσωπο­ γρα.ψιων ως lνα. σημείο 6pισκεταt κιόλας στις μορφές τοϋ ου­ τικου πυλώνα. στή Σάρτρ357. Κι αδτές !π(ση ς εlναι με τόση &.κρί6εια ίχνογραψημένες, ώστε νιώθουμε 6έ6α.ιοι δτι θαπρεπε να ειναι σπουδες πpα.γμα.τικών ζωντανών μοντέλων. κα.­ λό6ολος γέρος με την δψη χωρικοϋ, τα πεταγμένα μηλα, την πλα.τια πλα.κουτσή μύτη και τα κάπως λοξα μάτια θα.πρεπε νάναι προσωπικα γνωστος στον καλλιτέχνη. Τό σπουδαίο ει­ να.ι δτι οί μοpψες τούτες, μολονότι άκόμα. δε!χνουν την παλια ά.ρχα.ϊκή &.δεξιότη τα. και 6αρύτη τα. κι ίσα.με τώρα. δεν lχουν άκόμα. ίχνος &.πο την κατοπινή ίπποτικη ζωντά.νια, εlναι !κ­ πληκτικα γεμάτες προσωπικότητα.. Το α.ίσθημα τοϋ &.τομικου προφανώς εlναι &.πο τα πρώτα. συμπτώματα της καινούργιας δυναμικής. Είναι καταπληκτικο τό πόσο &.πότομα μια τέχνη πού λογάριαζε τήν &.νθρώπινη ψυλη στή συνολικότη τα και στήν δμοιομορφ!α τη ς, δια.κρ!vοντας τους &.νθρώπους μονάχα σα σωμένους η καταοικα.σμένους και παρα6λέποντας σάν δλότελα άσχετες ολες τις άλλες &.τομικές διαψορές, τώρα κάνει τόπο σέ μια στάση έντελως διαψορετικη πού τονιζει κα.ι προσπα­ θεί ν' άδράξει τη μοναδικότητα. κάθε μορφης358, Εlναι κα­ ταπληκτικό το πόσο ξαψνικα άψυπνιζεται μια αίσθηση για τα συνηθισμένα πράγματα. της καθημερινής ζωης, πόσο γpήγο-

�ο

295

pα. οί άνθρωποι άpχίζουν άκόμα. μιά. φορά. νά. πα.pα.τηpοϋν, νά. 6λέπουν τά. πράγμα.τα. «σωστά», νά. 6pίσκουν άκόμα. μιά. φορά. ευχα.pίσπιση στό συμπτωματικό κα.ι στό μηδαμινό. Ό έκτε­ ταμένος χαpα.κτήpα.ς της άλλα.γης τεχνοτροπίας ψα.ίνεται στό γεγονός δτι άκόμα. κα.ι στην περίπτωση �νός ίδεα.λιστη καθώς δ Δάντης, πηγη της ϋψιστης ποιητικής ποιότητας ε!να.ι ή μα­ τιά του πού πιάνει μικρές χα.pα.κτηpιστικες λεπτομέρειες. Τί συνέ6ηκε στην πpαγματικότrιτα.; Η 6α.σικη άλλαγή ε!να.ι δτι ή μονόπλευρη πνευματική τέχνη τοϋ πρώιμου Με­ σαίωνα., πού απέρριπτε κάθε μίμηση της άμεσα 6ιωμένης πρα­ γματικότητας και κάθε έπικύpωση πού προερχόταν &πό τις αίσθήσεις, εκα.με τόπο σε μιά. τέχνη πού κάνει τήν δποιαδή­ ποτε ισχύ μιας πρότασης, εστω και για. τα. πιό ύπεpψυσικά, ί­ δα.νικά, και θεία. ζητήματα., νά. έξα.pταται &πό τήν έπίτευξη μιας πλα.τιας άντιστοιχία.ς μέ τη ψυσικrι α.ίσθητη πραγματι­ κότητα.. 'Έτσι αλλάζει δλάκεpη rι σχέση άνάμεσα. στο Πνεϋ­ μα κα.ί στη Φύση. Η Φύση δε χα.ρα.κτηρίζετα.ι πιά. άπό ά­ πουσία. τοϋ Πνεύματος, αλλα. μαλλον ά.πό τήν πνευι.ιατική της διαύγεια., τrι δύναμή της νά. έκcρpάζει τό πνευματικό, σ.ν κι ιχι ά.κόμα. με πνευματικότητα. δική της. Μια. τέτοια μετα.­ μόρψωση μποpουσε να. συμ6εί μονάχα κατ' ά.κολουθία. μιας αλλα.γης στην ά.ντίληψη γιά. την άλήθεια. τήν ίδια., ή όποία. τώρα., άντι για. τήν προηγούμενη μονομέρειά της παίρνει δυα­ δικrι οψη μ' άλλα λόγια. μποροϋσε να. συμοεί &ψοϋ οί άν­ θρωποι ε!χα.ν καταλήξει ν' &.να.γνωρίζουν δυο δια.ψορετικούς δρόμους για. τήν ά.λήθεια. η μάλλον ε!χα.ν &να.καλύψει δτι υ­ πάρχουν δυό δια.ψορετικα. είδη άλήθεια.ς. Η ίδέα. δτι ή &.να.­ παράσταση μιας κατάστασης πραγμάτων - κα.θα.υτης ά.λη­ θινης - άν πρόκειται να.ναι καλλιτεχνικά. δρθή, πρέτ.:ει νιχ συμμορψώνετα.ι με τις ίδια.ίτερες συνθήκες πού δίνονται στην εμπειρία. τϊί>ν αισθήσεων, ετσι πού ή καλλιτεχνική κα.t ή ίδα­ νιστική ά.ξία. μια.ς &.να.παράστασης μπορεί νά. ε!να.ι πολύ άνι­ σες - ή καινούργια. αυτή ίδέα. για. τη σχέση ά.νάμεσα. στίς αξίες ήταν έντελώς άγνωστη στό Μεσαίωνα. κα.ι σημαίνει μόνο δτι το γνωστό σύγχρονο φιλοσοψικό δόγμα της «δυαδικότη­ τας της &λήθεια.ς» έψαρμόζετα.ι τώρα στην τέχνη. Τό κόψιμο 0

0

-

0

296

τοϋ νοϋ στά. δυό, πού έπηλθε ά.πό τό pηγμα. με τις παλιες ψε­ ουδαλικες τ.:α.ραδόσεις κι &.πό τη 6αθμια.ία. χειpαψέτηση τοϋ μυαλοϋ των ά.νθρώπων ά.πό την Έκκλησία, πούθενα. άλλου δεν έκψράζεται πιό ξεκάθαρα. ά.π' δ,τι στό δόγμα αυτό, τό δ­ ποίο σε κάθε προγενέστερη έποχη θ�χε ψα.νεί τερατώδες. Για­ τί, τί θά. μποροϋσε να.ναι πιό ά.διανότητο σε μια. έποχη άδιά­ σειστης πίστης ά.πό τό δτι όπάρχουν δυο διαψορετικα. είδη γνώσης και δυό δια.ψορετικες πηγες της άλήθεια.ς - δτι ή πίστη κι ή γνώσrι, ή αυθεντία. και τό λογικό, ή θεολογία. κι ή ψιλοσοψία. ά ν τ ι ψ ά σ κ ου ν ή μιά. με την άλλη, ένω κάθε μιά τους, κα.τα. τόν τρόπο της, μπορεί νά. έκψράσει ενα. ε!δος ά.λήθεια.ς; Τό δόγμα εδειχνε ενα δρόμο γεμάτο κινδύ­ νους, πού δμως ήταν ή μόνη διέξοδος γιά. μιά.ν έποχη ά.νικα.­ νοποίητη κιόλας ά.πό την α.νευ δρων πίστη, α.ν κι οχι ά.κόμα. πολύ 6αθεια. διαποτισμένη με το έπιστημονικο πνεϋμα, μιαν έποχη &.πρόθυμη νά. θυσιάσει τήν πίστη στη γνώση της η τrι γνώση στην πίστη της κι άνίκανη ετσι να. οίκοδομήσει άλλου τον πολιτισμό της, παρά. έπάνω σε κάποια σύνθεση των δυό αυτών. co ίδεαλισμος στη γοτθικη περίοδο ήταν ταυτόχρονα να­ τουραλισμος πού κοίταζε ν' &.να.παραστήσει πνευματικες κι !δανικές μορψές, ριζωμένες σ' εναν όπεραισθητό κόσμο, κατά τρόπο πού θα. ήταν καί εμπειρικά. δρθός. Σε τοϋτο ή τέχνη ευ­ θυγραμμιζόταν με τό ψιλοσοψικό ίδεαλισμο της έποχης, που πίστευε δτι οί ίδέες δε 6ρίσκοντα.ν χc,)pια, ά.λλά μέσα. στα. συγ­ κεκριμένα πράγμα.τα, 6ε.6αιώνοντας ετσι την πραγματικότητα καί τιi>ν ίδειi>ν καί των συγκεκριμένων πραγμάτων. Μεταφερ­ μένο στrι γλώσσα της ίστορικης αότης διαμάχης, τοϋτο σήμαι­ νε δτι οί καθολικες εννοιες θεωροϋνταν εγγενείς στα δεδομέ­ να της αίσθησης κα.l σά. νά. μην εΙχαν όποια.δήποτε ά.ντικει­ μενικrι ϋπα.ρξη εξω άπ' αυτά. Ή μετριοπαθης τούτη ονομα­ τοκρατία., οπως δνομάζεται το δόγμα αυτό στην ίστορία. της ψιλοσοψίας, 6σ.σιζόταν σε κοσμοθεωρία. που ήταν ακόμα πέρα για. πέρα ίδεα.λιστικη κι όπερψυσική, ά.λλά. έν τούτοις 6pισκό­ ταν ά.κόμα. μακρύτερα. ά.πο τον ά.πόλυτο ίδεα.λισμό (δηλ. τό «ρεαλισμό», οπως λεγόταν στη διαμάχη αυτή) , ά.πό δσο 6pι-

297

σκότα.ν άπο τη μεταγενέστερη &κρα. δνομα.τοκρα.τια., που άρ­ νιότα.ν στις ιδέες κάθε είδος &.ντικειμενικης ϋπα.ρξης και πα­ ραδεχόταν μονάχα. δτι τα &.τομικά, συγκεκριμένα., &.νεπα.νά­ ληπτα. σuμ6άντα. της έμπειpία.ς των α.ίσθήσεων εκλεινα.ν μέ­ σα τους την εσχα.τη πραγματικότη τα.. Τοϋτος δ όπολογισμός 1:οϋ ξεχωpιστοϋ πράγμα.τος στην εpευνα. γιά την άλήθεια. ήταν στην πραγματικότητα. το άποψασιστικο 6ημα.. Για.τι &.κόμα. κι 1J &πλη &.να.γνώριση της ϋ71:α.pξης ξέχωρων πραγμάτων κα.ί το έpώτημα, αν το &.τομικά όπάpχον μπορεί νά εχει οόσ!α., είναι σά νά &.νοίγουν το δρόμο γιά τον άτομικισμό και τό σχε­ τικισμό και να όποδηλώνουν τουλάχιστο μια μερικη έξάpτη ­ ση της αλήθειας &.πό τα πρόσκαιρα. και μετα.βλητα γεγονό­ τα τοϋ κόσμου τούτου. ΊΌ πρόβλημα. γύρω άπό τό δποίο πεpιστρεψόταν 1ι δια­ μάχη γιά. τlς κα.θολικες εννοιες δεν είναι μονάχα τό κεντpικο πρόβλημα της ψιλοσοψ!ας, δεν είναι μ.ονάχα. το κα.τεξοχη ψι­ λοσοψικό πρόβλημα. - τοϋ δποίου πα.ραλλαγες μόνο είναι οί θεμελια.κες άντιθέσεις στή ψιλοσοψία. ανάμεσα. σ· εμπειρισμό κι ίδεα.λισμό, σχετικισμό κι &.πολυτοκpατία (absolutism), &.­ τομικισμό κι δλοκpατία (universalism 358α.), ίστοpικισμό κι αντιϊστοpικισμο - παρά. είναι κάτι πολυ περισσότερο &.πό �ιλοσοψικό πpό6λημα μονάχα. Στην πραγματικότητα είναι � σύνοψη των ζωτικών έκείνων θεμάτων που παρουσιάζονται αμέσως μόλις άνα.πτυχθεί δποιουδήποτε είδους πολιτισμός και γιά τα. δποία καλείται y' άποψα.νθεί τό &τομο, άμέσως μόλις πάρει συνείδηση τοϋ έα.υτοϋ του σά.ν πνευματικοϋ δντος. "Η μετριοπαθης ονοματοκρατία., που δεν άρνιέτα.ι την πραγματι­ κότητα. των ίδεων, αλλά. τlς θεωρεί αξεχώριστες άπό τα. πρά­ γμα.τα. της εμπειρίας των α.ίσθήσεων, είναι το κλειδι γ�α δλη τη γοτθικη δυαρχία., και γιά. τις αλληλοσυγκρουόμενες παρω­ θήσεις στην κοινωνικη κι οίκονομικη δομη της έποχης και για τlς έσώτεοες αντιψάσεις άνάμεσα στα ίδεαλιστικα και να.­ τουpαλιστικα. · στοιχεία. της τέχνης -:ης. Έδω τό δόγμα τη� οvοματοκpα.τ[ας παίζει τόν ίδιο &.κpιβG)ς ρόλο που επα.ιζε και τό σοφιστικό κίνημα. στην ίστορία της αρχαίας τέχνης καl τοϋ πολιτισμου. Τό καθένα. τους είναι τυπικό ψιλοσοψικό δόγμα.

298

μιας &.ντιπα.ραοοσια.κης κσl μέ σχετικcί φιλελεύθερη νοοτρο­ πια. έποχης. Καί τα δυο είναι ψιλοσοψιες περιόδου 8ιαφωτc.­ σμοσ, κι οόσ!α τους είναι δτι θεωροσν σα σχετικές &.ξίες, κι έπομένως μετα6λητες και παροδικές, πρότυπα. πού ως τώ� θεωρούνταν αίώνια κα.ι με κα.θολική ίσχύ. ·Αρνιουντα.ι να οε­ χτουν δποιαδήποτε «Καθαρή» κι άπόλυτη ίσχύ, άνεξάρτητη άπό συγκεκριμένες συνθήκες. μετατόπιση της ψιλοσοψικης 6άσης της μεσα.ιωνικης κοσμοθεωρίας, δια.μέσου της όποκα.τά.στασης μιας δνοματοκρα­ τικης στη θέση μιας ρεαλιστικής μετα.ψυσικης, μπορεί να έ­ ξηγηθεί μονά.χα. με άναδρομή στο κοινωνιολογικό όπόοαθpο. ρεαλισμός προσιδίαζε σε μιά 6ασικά. μη δημοκρατική κοι­ νωνικη διάταξη, σε μια ιερα.ρχία., στην δποία. όπολογlζονταν μόνο οι κορυψές, σε &πολυτα.ρχικούς όpγα.νισμους που παρα­ γκώνιζαν τό &τομο και περιόριζαν τη ζωή μέσα στα πλαίσια. της Έκκλησίας καί της ψεουδα.ρχία.ς χωρις ν· &.ψήνου.ν κα­ μιά έλευθεpία κινήσεων. eH ονοματοκρατία, άπό την ιlλλη μεριά., &.ντανα.κλουσε την κατάλυση των α.ύταρχικων μορφών της κοινότη τας και τό θρία.μοο μιας κοινωνικης ζωης, ψτια­ γμένης άπό α.πειpες &.τομικες δια6α.θμίσεις, πάνω σε μιά ζωή που 6σ.σιζόταν στην δίχως δpους ύποτα.γή τοϋ άτόμου. eo ρε­ αλισμός είναι η εκψpαση στατικης και σuντηρητικης, ένω ή δνοματοκρατία δυναμικής, ψιλελεύθεpης και πpοοοευτικης θε­ ώρησης. Ή ονοματοκρατία, που γιά κάθε συγκεκριμένο πρά­ γμα. διεκδικεί μια θέση μέσα στο είναι, άντιστοιχεί σε μια διάταξη ζωης, στην δποία. &.κόμα κι έκείνοι που 6pίσκονται στό τελευταίο σκαλί εχουν τήν πιθανότητα ν� &νέ6ουν. δυα.ρχία, που κα.θρεψτίζεται στή σχέση της γοτθι­ κης τέχνης προς τη ψύση, είναι εκοηλη καί στον τρόπο που λύνει τα προ6λήμα.τα της σύνθεση ς. Άπό τη μια μεpια 1ι γοτ­ θική τέχνη έγκατα.λείπει τή διακοσμητική καί κυρίως έπισω­ ρευτικη τεχνοτροπία. της ρωμανικης σύνθεσης, &.ντικαθιστών­ τα.ς τη μέ μορψές συγγενέστερες προς τις κλασσικές, που οα.­ σίζοντα.ι στην ά.ρχη της συγκέντρωσης. �Από την &λλη, σπά­ ζει τό σύνολο, που στή ρωμανική τουλάχιστο τέχνη τό δια. περνούσε κάποια. δια.κοσμητική ένότη τα, σέ κάμποσες μερι-

·π

·ο

eπ

299

κές συνθέσεις, που κάθε μιά τους εlναι κατά 6άση φτιαγμέ­ νη σύμψωνα. με την κλασσικη άρχη της ένότη τας καt της κα­ θυπόταξης των δευτερυόντων, δμως στο σύνολό τους δίνουν την έντύπωση μιας μάλλον συγκεχυμένης σύμψυρσης θεμά­ των. Γίνονται προσπάθειες να. ξανοίξουν τlς κατάψορτες ρω­ μανικές συνθέσεις και να. δώσουν σκηνές πλήρεις σέ χρόνο καί τόπο, ά.vτί γι' ιiπλές συλλογές ίδια.ίτερωv πραγμriτων που συνδέονταν μονriχα με συμ6ολικη ση μασία η μέσω τοϋ διακο­ σμητικοί} σχεδίου, δμως, κι ετσι ακόμα, ή γοτθικη σύνθεση έξα.κολουθεί να. παραμένει προσθετικη κα.ί κα.τα. τοϋτο πολυ ά.πομα.κρυσμένη άπο την ένότη τα. χώρου κα.ί χρόνου τοϋ κλασ­ σικοϋ εργου. cH ά.ρχη της «συνεχοϋς» άνα.πα.ρriστασης, ή τά,ση να. ά.­ να.σκοπηθοϋν, καθώς στη κιvημα.τογρα.ψικη ταινία., δλες οί ι­ διαίτερες ψάσεις ένος συμ6ά.ντος, ή προθυμία. να έπικα.λυψθεί ή «εγκυμονούσα στιγμη» μέ επικο πλσϋτο λεπτομερειών σημάδια. καλλιτεχνικής προσέγγισης που τrιν πρωτοσυνα.ντα­ με στο1;ς οψιμους ρωμα,ϊκους χρόνους κα.l που ποτέ δεν έξα.ψα­ νίστηκε σ' ολο το Μεσα.ίωνα. - τώρα. ξανάρχεται στο προσκή­ νιο μέ τον κυκλικο τύπο σύνθεσrις. Ή ϊδια. ά.ρχη 6ρίσκει την πιο χοντροκομένη μορψή της στο μεσαιωvικο δρά,μα., το δ­ ποίο δείχνει τόσο πάθος γι' &λλαγη κα..l ποικιλία, ώστε δνο­ μάστη κε «δράμα. κίνησης» (Bewegungsdrama), σαν αντίθετο με το κλ,ασσικο δράμα. που ξετυλίγεται «σ' ενα κα.l μόνο τό­ πο» (Einortsdrarna)359. Τα. εργα. που δείχνουν τα Πάθη τοϋ Χριστοϋ, μέ τlς πολυάριθμες σκηνές τους, που ή μια σκα­ ρώνεται δίπλα. στην άλλη, με τους έκα.τοντάδες εκτελεστές και τlς παραστάσεις, που πολλες ψορες δια.ρκοϋν κάμποσες μέρες χωρlς διακοπή, 6ιάζονται ν' ά.ναπαραστήσουν κάθε μέ­ ρος της δράση ς, εντρυψοϋν σε κάθε ξέχωρο επεισόδιο με άκό­ ρεστη ά.γάπη για το θεαματικο στοιχείο καl δείχνουν πολ1; περισσότερο ενδιαφέρον για τήν κίνηση τιί)y γεγονότων παρά για τις μεμονωμένες δραματικες καταστάσεις. Αυτά. τα. «δρά­ ματα - κινηματογραψικέ:ς ταινίες» τοϋ Μεσαίωνα. ύπο μιά. εννοια είναι τ?ι. πιο χαρακτηριστικά, εστω κι άν ποσοτικα εί­ ναι τα πιο &.σήμα.ντα, δημιουργήματα. της γοτθικής τέχνης. cH 300

καινούργια κα.λλιτεχνικη δρμή δδηγοϋσε συχvα ν' &. ψ ήνουν 1Jμιτελεϊς τους καθεSρικους vαους ή, αν ήσαν ά.ποτελειωμέvοι, να μα.ς δίνουν το αίσθημα, που δ Γκαίτε πρωτόνιωσε, δτι εί­ ναι κάπως σαν ήμιτελεϊς, κι δτι είναι άδύvατο στ' άλήθεια να τελειώσουν, έπειδή 6ρίσκοvτα.ι σε πορεία ά.πέραντη ς κι ά.τέ­ λειωτης άνάπτυξrις. Τούτη ή παρώθηση προς το άπεpιόριστο, τούτη ή ά.δυvαμία να. με ίνουν ευχαριστημένοι μ' δποιαδήποτε περάτωση, προf5άλλει πιο πολυ στα. εργα. των Παθών, εξαι­ τίας της άκρας τους &.ψέλειας. Στο «δράμα κίνησης» τοϋ Με­ σαίωνα. άντιλαμ6αvόμα.στε σα.ψέστερα τη δυναμική του αίσθη­ ση της ζωης, τους &.vήσυχους, καταλυτικούς, άλλα. καl πα­ ραδοσιακους τρόπους σκέψης κι αισθήματος, την δνοματοκρα­ τική στροψή του προς την πολλαπλότητα. των μετα.6αλλόμε­ vωv καί παροδικών έπί μέρους στοιχείων. eH δυαρχία, την δποία 6λέπουμε στlς ποικίλες κοινωνι­ κές, οίκονομικές, θρησκευτικές καί ψιλοσοψικές τάσεις της έποχης, στο;ς άντα.γωvισμους &.νάμεσα. στην κατα.vαλωτικη κι έμπορικη κοινωνία., στο ψεουδαλισμο καί στην άστική τά­ ξη, στην ύπερκοσμικότητα. και στην έvδοκοσμικότητα, στον ρεα.λιdμο καί στην δvοματοκρατία. κι ή δποία. διέπει δλόκληpη τη σχέση της γοτθικής τέχνης προς τη ψύση καί προς την εσώτερη δομη της σύνθεσής της, έκδηλώνεται έπίσης και σέ μια. πόλωση των λογικών καί παράλογων στοιχείων στήv τέ­ χνη κι ιδιαίτερα. στήν ά.pχιτεκτοvική. eo δέκατος εvα.τος αι­ ώνας, που πάσχιζε ψυσικα. να. εξηγήσει το χαρακτήρα. της ά.ρχιτεκτονικης α.υτης με τή γλώσσα. της δικής του τεχνολο­ γικής νοοτροπίας, ύπογράμμισε τα. ορθολογικά. στοιχεία.. eo Gottfried Sernper χαρακτήρισε τη γοτθικη τέχνη «άπλη μετα­ φορα. της σχολαστικής ψιλοσοψίας στην πέτρα.»360 κι δ Vio­ let - le - Duc ε6λεπε σ' α.υτην άπλώς την έψαρμογη και τήν έξεικόνιση μαθηματικών νόμων361. Κι οί δυό τους, πράγματι 1 τή θεωροϋσα.ν τέχνη, που τη διείπε ή άψη ρημένη άνα.γκα.ιό­ τητα, ά.ντίθετσ. με τον πα.ρα.λογισμο των αισθητικών κινήτρων" κι οί δυό τους, και μαζί κι δλόκληρος δ δέκατος ενατος αι­ ώνας, &ξrιγοϋν α.υτη τήν άρχιτεκτονικη σ?ι.v «ύπολογιστικη τέχνη ένος μηχανικοϋ», που την εμπvευσή του τήν άντλεί ά1

301

πό την πpακτικη χρησιμότητα. κι έκψράζει &.πλως δ,τι εlναt τεχνικα &να.γκαίο και οομικα 8υνατό. Πίστευαν δτι οί &ρχές της γοτθικης &ρχιτεκτονικης - και προπαντος δ χαpωπος κατακοpυψισμός της - μποpοϋσαν να προέλθουν δλες &πο τόν &.φι8ωτο θόλο, σαν μια τεχνική έψεύρεση. Τό μηχανιστικό τοϋτο δόγμα ταίριαζε καλα μέ την δpθολογιστική α.tσθητικη του αίώνα, δταν πίστευαν δτι σ' ενα γνήσιο εργο τέχνης οϋτε μια λεπτομέρεια 8έ θα μποροϋσε ν' &λλαχτεί 8ίχως να ζημι­ ωθεί το σύνολο, και θεωροϋσαν τη γοτθική τέχνη σαν τό πρό­ τυπο το ί8ιο ένός κα.λλιτεχνικοϋ συνόλου που θα πρέπει να καταστpαψεί δλότελα μ' δποιαοήποτε προσθαψαίρεση 362. Πα· ράξενο ψαίνεται δτι ενα τέτοιο 8όγμα θα έψαρμοζόταν ποτέ στή γοτθική &ρχιτεκτονική, ή δποία, μέ την παροα.λή ίστορία των οίκο8ομημάτων της, έξεικονίζει έμψανέστατα το γεγονδς δτι ή τελικη μοpψη !:νός εργου τέχνης δψείλεται και στην τύχ·η (η σέ δ,τι ψαίνεται τύχη σέ σχέση μέ το &ρχικο σχέ­ διο) στόν ί8ιο 6αθμό που δψείλεται και σέ δποια8ήποτε θεμε­ λιι:)οη ί8έα. Ό Dehio θεωρεί τήν έψεύρεση των σταυροθολίων σαν τό πραγματικα 8ημιουργικο γεγονός στην &παρχή της γοτθικης τέχνης και τίς ί8ιαίτερες μορψές της γοτθικης &ρχιτεκτονι­ κης σαν άπλες συνέπειες αύτοϋ και μόνο τοϋ τεχνικοϋ έπιτεό­ γματος. Ό Ernst Gall ήταν δ πρώτος που &νάστρεφε τή σχέ­ ση α.ύτή, παρουσιάζοντας το καινούργιο μορψικο ί8εωδες της κατακόpυψη; σύνθεσης σαν τον πρωταρχικο παράγοντα και την τεχνική έκτέλεση της ίδέας αύτης σαν παράγωγη, πα­ ρακατιανή και δευτερεύουσα, τόσο χρονικα δσο κι d.πο τήν ά­ ποψη της καλλιτεχνικης &νάλυσης363. •Από τότε, άλλοι ύπο­ στήριξαν δτι ή πρακτική &ξία πλείστων &πο τα «τεχνικα έ­ πιτεύγματα» της γοτθικης τέχνης οέ μπορεί να τοποθετηθεί πολυ ψηλά, δτι ίδιαίτεpα το &φιδωτο τόξο δέν εχει 80μικη λειτουργία κι δτι &.ρχικα και τα σταυροθόλια και οί &ν­ τηρίοες είχαν 6ασικα διακοσμητικο σκοπό364. Τό ζήτημα στη διαμάχη αυτη d.νάμεσα στους δρθολογιστές και στους μή δρθολογιστές σέ τελευταία &.νάλυση είναι το ίδιο μέ το ζήτημα που δημιουργήθηκε &νάμεσα στον Semper καί στον Riegl 302

�π

μιά παράταξη γενικα γιά τη γένεση της τεχνοτροπιας365. κοιτάζει νά παpαγαγάγει την καλλιτεχνική μοpψή &.πό το συγκεκριμένο πρακτικό καθηκον που �χει μπροστά της ή τέ­ χνη, ένω ή άλλη ύπογpαμμίζει τις πολλές έκείνες περιπτώ­ σεις, δπου ή καλλιτεχνικη ί8έά. πραγματώνεται μονάχα μέ κά­ ποιο ζόρισμα των διαθέσιμων τεχνικών μέσων, d.ψοϋ ή τε­ χνική λύση καθαυτη ως ενα 6αθμο είναι άποτέλεσμα της έ­ πιοίωξης δρισμένης κα.λλιτεχνικης μοpψης. Κι οί ουό παρα­ τάξεις φτάνουν στ' &ντιθετα άκρα , δμως πέψτουν στην ί8ια πλάνη, για.τι �ν δ τεχνικισμδς τοϋ Violet - le - Duc ταιρια­ στά έπονομάστηκε «ρομαντικη μηχανικη»366, δ αίσθητικισμδς των Riegl και Gall έξίσου ε!ναι πpοϊδν της pομαντικης ψαν­ τασιοκρατίσ.ς, δσο &ψορσ. την έλευθερία της πρόθεσης τοϋ καλ­ λιτέχνη. Σέ καμια ψάση της παραγωγης ένδς εpγου τέχνης οέ μποροϋν πραγματικά να χωριστΌϋν δ καλλιτεχνικός σκο­ πός και ή τεχνική· πάντα και τα δυο ε!ναι πλευρές ένός προ­ τσές και δέ μποpοϋν να οιακριθοϋν παρα μόνο στή θεωρία. Τδ να θεωροϋμε ενα &πδ τα 8υό σαν άνεξάpτητη μετα6λητη ει­ ναι σα να το έκθειάζουμε &θέμιτα και παράλογα περισσότερο &πδ τ' άλλο κι είναι �πίσης ρηση κι ελεγχο, μέσα

313

με τα. δποία. «ή χειροτεχνια. ά.νυφωνότα.ν σ.. έπlπε8ο τέ­ χνηςχ.374. Άπένα.ντι σ.. α.ότόν τόν ιοεσ.λισμό, δ Sombart !ν­ τελώς όρθ&; πα.ρα.τηρεί δτι «ή μεγάλη μάζα. των τεχνιτών πο­ τε 8εν εψτα.σε σε ά.ξιοσέ6αστο έπίπε8ο καλλιτεχνικης ποιό­ τητας» κι δτι ή καλλιτεχνική παραγωγή ήτα.ν πάντα κιίτt 8ια.φορετικό ά.πό τή συνηθισμένη χειροτεχν!α.375. ..Ακόμα. κι άν οί συντεχνιακοι κα.νονισμοι 6οηθο0σα.ν την 6ελτίωση τi); ποιότητας των χειροτεχνιG>ν - ποιότη τα. που 8έν εlχε κα.μι&; σχέση με καλλιτεχνικές ά.ρετες - για; τόν καλλιτέχνη τέτ�ιοι κα.νονισμοι ήσαν τδ ίσιο συχνα !μπόοιο δσο και κίνητρο. 0μως σε σύγκριση με τους συλλόγους, ή συντεχν!α., ιiν κι ήταν αντιψιλελεύθερη, σημείωσε ενα. αποφασιστικό 6ημα. πρός τα; έμπρος στο θέμα. της έλευθερlα.ς τοΟ καλλιτέχνη. cQ σύλλογος Κt ή συντεχνια. ti>ς προς τις ά.ρχές τους 8tέ­ ψερα.ν κατα το δτι δ πρώτος ήταν συνεταιρισμός μισθωτών όpγανωμένων ίερα.ρχικά, ένω ή δεύτερη τουλάχιστο ά.ρχtκ& ήταν συνεταφισμος ά.νεξάρτητων έπιχειρηματιών με ίσους δ­ pους. Ό σύλλογος ήταν μια και μόνη συλλογική όργάνωση, στήν δπο{α κανένας οεν ήταν έλεύθερος, οϋτε καν δ διευθυν­ τής η δ αρχιτέκτονας, γιατι κι αδτοι επρεπε να έργαστοϋν πάνω σε σχέδιο που τ'6χαν συλλά6ει και συν�άξει οι έκκλη­ σιαστικες αρχές και δπου μάλιστα έκείνα που ά.παιτοϋσαν ά.π" αότους συνήθως ήσαν προσδιορισμένα ίσαμε τις λεπτομέρειες. 'Άπο τήν άλλη μεριά, στα μεμονωμένα έργαστήρια, ιiπδ τα δποία ιiποτελοϋνταν ή συντεχν!α., οι πρωτομάστοροι ήσαν έ­ λεύθεροι '6χι μόνο στή χρήση του χρόνου τους, &.λλα και στήν επιλογή των καλλιτεχνικών τους μέσων. Τ&; καταστατικά, ετσι που πολλες ψορες ήσαν στενόμυαλα, κανονικ& περιορίζον­ ταν σε τεχνικες διασαψήσεις. Διαψορετικιι ά.πδ τους κανο­ νισμούς με τούς δποίους επρεπε να συμμορφωθοϋν οί καλλι­ τέχνες τοϋ συλλόγου, ή συντεχνία έλάχιστα εθιγε ζητήματα. κα.θαρα καλλιτεχνικοϋ ένοια.ψέροντος. Περιόριζαν τήν πpωτο6ουλία τοϋ μά.στορα., δμως δεν δριζαν, τί να κά.μει και τι '6χι, ιiρκεί να κρα.τtόταν μέσα. σε μερικα γενικα ιiποοεκτα δρια. Ή προσωπικότητα. τοϋ καλλιτέχνη σαν τέτοιου δεν εlχε &κό­ μη &.ναγνωpιστεί· τδ έργα.στήρt του έξα.κολουθοuσε να.ναι όp314

γανωμένο κατα τδν ·ί8ιο τρόπο &.κpι6ώς μ" δποιουοήποτε &.λ­ λου έπιτηοευμα.τία κι οί ζωγρά.ψοι σε θεωροϋσα.ν τη συμμε­ τοχή τους στην ίδια συντεχνία. μ.. ενα σα.μα.pα διόλου έξευτε­ λιστική. Έντούτοις, στδν ανεξάρτητο πρωτομάστορα του '6φt­ μου Μεσαίωνα, που δούλευε με δικό του κίνδυνο κι ήταν πpο­ σωπικα. όπεύθυνος για τη δουλειά του, πρέπει ν' ιiναγνωp{­ σουμε τον πρόδρομο τοϋ σύγχρονου καλλιτέχνη376. Τίποτε σε δείχνει τή γενική τάση της έξέλιξης κατα τδ Μεσαlωνα πιδ ξεκάθαρα απο τον δλοέvα μεγαλύτερο οιαχωρι­ σμδ τοϋ τόπου έργα.σίας του καλλιτέχνη ιiπδ το χώρο της οί­ κο8ομης. Στή ρωμ.ανική περίοδο τδ σύνολο της οουλεισ.ς τοϋ καλλιτέχνη έκτελοuνταν πάνω στήν ίσια την οίκοοομή. "Όσο ά.ψοροuσε τδ ζωγράψο, ή διακόσμηση μιaς έκκλησίας σ.ποτε­ λοuνταν ιiποκλειστικα ιiπο τοιχογραψίες που φυσικα �πρεπε να έκτελεστοϋν έπt τόπου. ..Αλλα κι ή πλαστικη δια.κόσμηση γινόταν πάνω στήν σκαλωσια «apres la pose» ( =μετα την τοποθέτη ση - Σ.τ.Μ.), δηλ. δ γλύπτη ς σμιλευε τήν πέτρα, ιiφοϋ δ χτlστης τήν ε!χε στερεώσει στόν τοίχο. Με τδ θεσμό των συλλόγων στδ οωοέκατο αιώνα, &πό τήν α.ποφη αότή ε­ λα6ε χώρα μια άλλαγή που σημειώθηκε κιόλας ιiπδ τδν Vio­ Iet - le - Duc. eo σύλλογος πρόσφερε στδ γλύπτη πιδ 6ολικδ και καλύτερα έξοπλισμένο τόπο έργσ.σίας άπ.. δ,τι ήταν ή σκαλωσιά. Γενικά, τώρα κάνει δλη του τή δουλεια σ� ενα έρ­ γαστήρι κοντα. στην έκκλησία και τα τελειωμένα γλυπτα έ­ ναρμόζονται κατόπιν στήν οικοοομή. Ή ιiλλαγή αυτή πιθανό να μην ήταν τόσο αίφνίοια δσο όποθέτει δ Violet - le - Duc377, έν πά.ση περιπτώσει δμως έσω εχουμε μια.ν έξέλιξη που τε­ λικα. έπρόκειτο να δοηγήσει στ-ην ανεξαρτη σία της δουλειάς του γλύπτη και σ' ενα.ν α.ϋξοντα. οισ.χωρισμδ της γλυπτικής ά.πδ την αρχιτεκτονική. Ή βαθμιαία όποκατάσταση φορητών πινά.κων στη θέση των τοιχογραψιών έξεικονίζει τήν ίοισ. τάσrJ. Τελικα. τδ έpγαστήρι οιαχωρίζετα.ι έντελως ιiπδ την οίκοοομή· γλύπτες και ζωγράψοι παρατοuν το χωρο της για τα έργα.στήριά τους και πολλές ψορές μπορεί κα.ι να μην ε6λεπαν ποτε τήν εκκλησία έκείνη, που τδ τέμπλο της και τά σκηνώματά της τούς ε!χαν παραγγεlλει να φτιάξουν.

315

Πολλά χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας της οψιμης γοτθικής τέχνης συνδέονταν &μεσα μ' αότο το 8ιαχωρισμο τοϋ τόπου έργασίας &.πο τον τόπο δπου πρόκειται να τοποθετηθοϋν τα εργα τέχνης. Μέ τή με τατόπιση της καλλιτεχνικης παρα­ γωγής &.πο τήν οlκοδομή στο έργα.στήρι τοϋ μάστορα σχετι­ ζεται πρώτο και καλύτερο έκείνο το πιο χτυπητα μοντέρνο γνώρισμα. της οψιμης μεσαιωνικής τέχνης, δηλ. ή &.στική με­ τριοψροσύνη και το μή μνημειακό και δίχως ά.ξιώσεις μέγε­ θος των προϊόντων της. οι ά.στοί' κατά τις δυνάμεις τους σαν ιδιώτες, στην ά.ρχή δέν πα.ράγγελ�αν έκκλησιές η έπαύ),εις, ουτε παρεκκλήσια. η σειρές τοιχογραψιων, παρά μόνο σκευο­ θηκες και ψορητές εικόνες - πάντως, οι παραγγελίες του για τις τελευταίες αότες lψτα.ναν τlς έκα.τοντάοες η και χι­ λιάδες. Αότοι οί τύποι τέχνης ταίριαζαν και μέ τήν τσέπη τοϋ άστοϋ και μέ το γοϋστο του, κι έξίσου ταίριαζαν και μέ τη μικρής κλίμακας παραγωγή τοϋ &.νεξάρτητου καλλιτέχνη. Σ�ό στενο χώρο τοϋ έργα.στηριοϋ της πόλης, μέ τους λίγους 6ογιθους που είχε κάθε μάστορας, μποροϋσαν να έπιχειρηθοϋν μονάχα εργα μικροϋ μεγέθους. περιστάσεις εύνοοϋσα.ν έ­ πίσης τη χρησιμοποίηση σαν ύλικοϋ τοϋ ξύλου, που ήταν έ­ λαψρύ, ψτηνο κι εύκολοδούλευτο. Είναι δύσκολο να ποϋμε, αν ή έπι.)bγη μετριότερου μεγέθους και λιγότερο ιiπαιτητι­ κου ύλικου ήταν &.ποτέλεσμα μιας &.λλαγης γούστου η αν ή καινούργια, πιο εϋκαμπτη, πιο λεπτή και πιο έκψραστικη τεχνοτροπία &.πέρρευσε &.πο τή μετα6ολη των ύλικων και των συνθγικων. Έν πάση περπτύ>σει, το μικροϋ μεγέθους και πιό επεξεργάσιμο ύλικό καθαυτό ένθάρρυνε το νεωτερισμο κι &­ ναπό cρευκτα 6οήθησε τή μετά6αση σέ μια τεχνοτροπία που γύρευε να έπεκταθεί πιο πολυ και γνοιαζόταν να πλουτίσει και να ποικίλει τα &.ντικείμενα που περίγρα cρε378. Ή &.λλαγή &.πό τό μεγάλο, το 6αρυ καί τό έπι6λητικο προς τό μικρό, το έλαcρ ρυ καί το άμεσο, μπορεί πράγματι να παρατηρηθεί οχι μόνο στίς ξύλινες μορcρ ες των τέμπλων, &.λλα καί στήν περισ­ σότερο μνημειακή λιθογλυπτική της έποχης. 'Όμως αότο διό­ λου οέν ιiποοείχνει δτι το ύλικο μπορεί ναπαιξε κάποιο ρό­ λο στον καθορισμο της τεχνοτροπίας - τίποτε δε θαταv cρυσι-

οι

316

κότερο α.πο το νcι μεταφερθεί ή τεχνοτροπία της ξυλογλυπτι­ χ ης, σέ μιcι έποχή που αότή κυριαρχοϋσε, στην γλυπτική σέ πέτρα. 'Όπως και ναχει, ή καλλιτεχνική τάση που φαίνεται σ' lργα κάθε μεγέθους και ύλικοϋ είναι προς τήν κατεύθυνσγJ της χάρης, της νοστιμιάς και της έκλέπτυνσης. Παραστεκό­ μαστε στις δλο και με γαλύτερες κατακτήσεις της δεξιοτεχνί­ ας της έποχης της τεχνικής που &.ποκτιέται πολu εijκολα., των μέσων που προσψέρονται και χειραγωγοϋνται &νετα.. Πάν­ τως ή δεξιοτεχνία τούτη &.πο μιαν άποψη είναι ενα. μονάχα σύμπτώμα τοϋ προτσές που στην δψιμη γοτθική έποχή δοήγη­ σε στην πλήρως ιiνα.πτερωμένη χρηματική οικονομία και πα­ ραγωγή για πούληση, στήν έμπορικοποίηση της ζωγραφικής και της γλυπτικής και στη_ν έμψάνιση ένος γούστου που τις ει­ κόνες τις θεωροϋσε σαν &πλή διακόσμηση τοϋ τοίχου και τή γλυπτική σαν έπίπλωση. Μπορεί κανεις - κι ή &.λήθεια είναι δτι και πρέπει -­ να μείνει εόχαριστημένος ιiποκα.θιστώντας μιαν ιiντιστοιχία ανάμε σα στην ιστορία της τεχνοτροπίας και στήν ιστορία της δργάνωσης της έργασίας. Είναι &.vώψελο να έξετάσουμε ποιά απ' τίς δυο είναι ή πρωταρχική καί ποιά ή δευτερεύουσα.. "Ας έπαρκέσει λοιπον το να τονίσcυ:,tε δτι στό τέλος τοϋ Μεσαίω­ να ψτάνουμε σέ μια κατάσταση δπου άμετακίνητοι καλλιτέ­ χνες, μικροεργαστήρια, ψτηνα κι εόκολομεταχε,ρ�στα ύλικά συμ6αοίζουν μέ εργα μικρα στο μέγεθος, λεπτα στο σχημα, κι ιδιότροπα. και περίεργα στη μορψή τους. 11. ·Η Ttxvn τηc: Μεσαίαc: Τάξης στήν όψιμη Γοτθι­ κή Περίοδο.

�ο οψιμος Μεσαίωνας οχι μόνο εχει μια πετυχημένη με­ σαία. τάξη ιiλλα και είναι πραγματικα περίοδος της μεσαίας τάξης. Το χρήμα των πόλεων κι ή έμπορική οικονομία, που κανονίζουν τήν πορεία δλης της έξέλιξης ιiπο τή λήξη τοϋ προχωρημένου Μεσαίωνα. και μετά, δοηγοϋν σέ πολιτικη &νεξαρτησία κι άργότερα. σε Π'Jευμα.τική έπικράτηση του 317

στοιχείου της μεσαίας τάξης. Γιατί ή τάξη αότη !κπροσωπετ τήν πιό προοδευτική και παραγωγική τάση στήν τέχνη και στόν πολιτισμό, καθώς και στην οικονομική ζωή. c,Ομως οΕ μεσαίες τάξεις τοϋ οφιμου Μεσαίωνα &.ποτελοϋν μιαν ν σημαlνουν για τούς άνθρώ­ πους της μεσαιας τάξης τό ίδιο πού για τους ήγεμόνες και τους μεγιστάνες ση μα!vουv τα lστορrJμένα χειρόγραφα. Ή έκλαϊκευτικη τά ση στήν τέχνη ε!ναι τώρα τόσο ίσχυpή, ώστε ή τραχια. και φτηνη ξυλογλυπτική κερδίζει τη μάχη οχι μόνο μέ την τέχνη της εικονογράφηση ς 6ι6λlων, αλλα και με τήv πιό !κλεπτυσμέvη και 8απανηρη χαλκογpαφία389. Δόσκολα μπορουμε να. .ύπολογίσόυμε τήv !πίδραση της έξά­ πλωση_ς αύτωv των έκτυπώσεων πάνω στην ανάπτυξη της μοντέρνας τέχνης. 'Όμως ενα πράγμα εΙνα.ι 6έ6αιο: αν τό εργο τέχνης χάνει τή μα.γεια του, τό «φωτοστέφανο» εκείνο πού κατείχε άκόμα στον προγενέστερο Μεσαίω'Ισ., και δεί­ χνει μια τάση &ντίστοιχη με το «ξεμά.γεμα της πρσ.γμσ.τι­ κότητα.ς», τό δποίο παρήγαγε δ όρθολογισμος της μεσαίας τά.ξης, κι αύτο έπίσης κατα εvα μέρος συνδέεται με την α­ πώλεια. της μοvαδικης ποιότητας κάθε εργου, πού την προκά­ λεσε ή μηχανική άναπαpαγωγή του390. "'Αλλο Ενσ. συνα333

κόλουθο της τεχνικης και της έκμετάλλευσης της έκτύπω­ σης είναι ή προο8ευτική &.προσωποποιηση της σχέσης &.νά­ μεσα. στο κοινό και στον καλλιτέχνη. Το εικονογραφημένο ψύλλο που &να.παράγεται μηχανικά, κυκλοφορώντας σε πολ­ λά &.ντιτυπα. και 8ια.8ι8όμενο σχεδον &.ποκλειστικά &.πο το μεσάζοντα., !χει σε πάρα. πολυ μεγάλο 6αθμο τή φύση &­ πλοϋ έμπορεύματος, αν τό συγκρινουμε με το πρωτότυπο !pγο. Κα.ί μολονότι ή έργαστηριακή ρουτινα. της έποχης η8η τεινει προς την «παραγωγή έμπορευμάτων», με τή δου­ λειά των μαθητευομένων και τήν &.ντιγρα.φή πρωτοτύπων, δ­ μως ή έκτύπωση, μέ τά πολλά κι άπαράλλα.χτα. &.ντιγραφα. μιας και μόνης ιiνα.πα.ράστα.σης, είναι το πρώτο τέλειο πα.­ ρά8ειγμα πα.ρα.γωγης γι' άπόθεμα. σ� ενα. τομέα. δπου προη­ γούμενα. ή δουλειά γινόταν μόνο &πι παραγγελια.. Στο δέ­ κα.το πέμπτο α.ίώνα. ξεπρο6άλλουν έργα.στήρια., δπου &.ντι­ γράψοντα.ι χειρόγραφα. κατά τρόπο έργοστασιακο κι εtκονο­ γρα.φοϋνται μέ 6ια.στικα σχεδιάσματα. γρα.φιδας κι δπου τα ιiποτελειωμένα. &.ντιγρα.ψα. προσφέρονται γιά πούληση κα­ θώς σ� ενα. 6ι6λιοπωλείο. �Ακόμα. και ζωγράφοι και γλύπτες ciρχιζουν να δουλεύουν γι� &.πόθεμα. κι lτσι ή &.ρχή της &.πρό­ σωπης έμπορευμα.τικης πα.ρα.γωγης φτάνει νά κυριαρχεί σ� δλόκληρη την τέχνη. Για το Μεσα.ιωνα., πού, εόθυς έξαρ­ χης δέν τονιζει την προσωπική tδιοψυtα τοϋ καλλιτέχνη, &.λ­ λά τή μαστοριά που συνεπάγεται ή καλλιτεχνική δημιουρ­ γία., ή μηχανοποίηση της πα.ρα.γωγης δεν ήταν τόσο ούσκο­ λο να συμ6ι6αστεί μέ τη φύση της τέχνης δσο είναι γιά τή σύγχρονη έποχή κι δσο θα ήταν γιά την �Αναγέννησ-rι: αν ·ή μεσαιωνική παράδοση της μαστοριάς στήν τέχνη δεν είχε κρατήσει την &.ντιληφή της για την ί8ιοφυtα μέσα σε συγ­ κριτικσ. στενά δρια..

ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ TOMOf

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ή άντίθεση αότή διαμορφώνει καi τό δπόβαθρο της συζήτησης έκείνης πού στάθηκε βασικης σ ημασίας γιά την άρχαιολογία, στην δποία δ Alois Riegl (Stilfragen, 1839) έξετάζει τή διδασκαλία τοϋ Sem­ per, δτι ή τέχνη βγαίνει άπό τό πνευμα της τεχνικf\ς.Γιά τόνGottfried Semper(Der stil in den technischen und tektonischen Kuensten, 1860) ή τέχνη δέν εΙναι τίποτα περισσότερο άπό όποπροϊόν της μαστοριας καi πεμπτουσία τ&ν διακοσμητικ&ν έκείνων μορφό')ν πού άπορρέουν άπό την Ιδιαίτερη ποιότητα το() όλικοC>, άπό τi.ς μεθόδους μέ τiς όποίες τό χειρίζονται καi άπό τόν πρακτικό σκοπό για τόν όποίο προορίζεται τό όπό παραγωγη άντικείμενο. Σέ άντίθεση μέ τήν άποψη αυτή, ό Riegl τονίζει δτι κάθε τέχνη, άκόμα καi ή διακοσμητική, fχει μία νατουραλιστικη μiμητιχ:η προέλευση ιcι δτι οι γεωμετρικά στυλιζαρισμένες μορφές διόλου δέ βρίσκονται στην άρχή της ιστορίας της τέχνης, άλλα ε{ναι fνα συγκριτικά όψιμο φαινόμενο, δημιουργία ένός καλλιτεχνικοl) αlσθήματος ηδη καλλιεργημένου. Σαν άποτέλεσμα τ&ν έρευν&ν του, στη μηχανι­ στικη - ϋλιστική θεωρία πού πρόβαλλε ό Semper, καi την όποία άποκαλεί «μεταφορά τοϋ Δαρβινισμοl) σέ τομέα πολιτιστικfjς ζωf\ς», άντιπαραθέτει τή δική του διδασκαλία, βασισμένη στην «τεχνο­ δημιουργό σκέψη», σύμφωνα μέ τήν όποία οι καλλιτεχνικές μορ­ φές δέν άκολουθουν διόλου τiς όπαγορεύσεις τf\ς πρώτης ύλης καi το() έργαλείου, άλλα βρίσκονται καi κατορθώνονται «iκριβ&ι; μέσα στόν άγώνα τf\ς σκόπιμης «καλλιτεχνικfjς πρόθεσης»(Κunst wollen) ένάντια σ' αυτές τiς όλικές συνθf\κες. Ή μεθοδολογική Ιδέα, τήν δποίαν δ Riegl εlσάγει έδ&, συζητώντας τήν διαλεκτική το() πνευματικοl) καi το() όλικοΟ, το() περιεχόμενου καi τ&ν μέ­ σων εκφρασης, της θέλησης καi τοϋ όποστρώματος της θέλησης, καi μέ τήν όποία συμπληρώνει ουσιωδό')ς τήν θεωρία τοϋ Semper, εστω κι αν δέν την άχρηστεύει τελείως, ε{ναι βασικf\ς σημασίας γιά την δλη θεωρία της τέχνης. Ή προσκόλληση στή μία fι στην άλλη άπό τiς δυό Ιδεολογικά χω­ ρισμένες σχολές σκέψης έκφράζεται παντοϋ στiς άρχαιολογικες θεωρήσεις έπi μέρους μελετητ&ν. Οί Alexander Conze («Zur gesch. der Anfaenge griechischer Kunst» Sitzungsberichte der Wiener Akademie, 1870, 1873 - Sitzungsberichte der Berliner Akademie, 1896�- Ursprung der bildenden Kunst, 1897), Julius, Lange (Dar­ stellungen des Menschen in der aelteren griech. Kunst, 1900), Em­ manuel Loewy (Die Naturwieder gabe in der aelteren griech. Kunst, 1900), Wilhelm Wundt (Elemente der Volker psychologie, 1912),

22

337

Karl. Lamprecht (Beήch� ueber den Berliner Kongress fuer Ae­ . sthetik und allg. Kunstwίss,1913), τείνουν δλοι, σά.ν συντηρητιιcοl ακ:αδημαtιcοi ιcαi πανεπιστημιαιcοi δάσκαλοι, νά. συνδέσουν την φύση ιcαi τίς ά.παρχ� τf\ς τέχνης μέ τlς άρχες τοΟ γεωμετριιcοΟ δια­ κοσμητισμοΟ ιcαi τf\ς τεχνικf'ις λειτουργικότητας. Κι αν πράγματι παραδέχονται δπως ό Loewy i\ ό Conze στην τελευταία του περίο­ δο, την προτεραιότητα τοΟ νατουραλισμοΟ, έν τούτοις προσπα­ θοΟν νά. �ριορiσουν την σημασία :fις παραδοχf'\ς αότfίς δοκιμά­ ζοντας να άποδεiξουν, άιcόμα καi στα μνημεία τοΟ πρωτόγονου να­ τουpαλ:ισμοΟ, την αιιαρξη τ&ν mό σπουδαίων τεχνοτροπικ&ν χα­ ρακτηριστιιcci'Jν τf\ς άποκαλούμενης «άρχαϊιcfίς τέχνης», δπως εΙναι ή �ετο:mικότητα, ή Θ.λειψη προοπτικfίς καl βάθους χώρου, τό προβάδισμα τG,ν όμαδικ&ν σχηματισμcον καi ή ένσωμάτωση τcον ειιcαστιιccον στοιχείων. Oi Ernst Gross (Die Anfaenge der Kunst, 1894), Salomon Reinach (Repertoire de Ι' art quartenaire 1913-(La sculpture en Europe», L' anthropologie ν- vii 1894-6)' Henri Breuil (La Caverne d' Altamira, 1906-«L' age des pein: tures d' Altamira» Revue prehistoήque, 1906, Ι, pp. 237. 49) καi oi όπαδοί �ου G.H. Luquet (Les Oήgines de ι· art figure» Jahrb. fu�� praehιst. u. etΙΊ?ogr. Kunst, 1926, Vσσ. 1 κέ.-L'Art pri­ mιt.ιt, 1930 «Le Realιsme dans 1' art paleolithique» L' Anthropo­ logιe 1923, ΧΧΧΙΠ, σσ. 17 -48) Hugo Obermaier (ΕΙ hombre fosil 1916-Urgeschichte der Menscheit, 1931.-Altamira, 1929ϊ H�rbert Kuehn q Max Albert, VIII, 1926, σ. 171. 56. Bruno Meissner, Babylonien und Assyrien, Ι, 1920, σ. 274. 57. lbid., σ. 316. 57α. Γουρνιά: Τό τοπωνύμιο ε{ναι τό σημερινό, έπειδη τό αρχαίο μας ε{ναι άγνωστο (Σ.τ.Μ). 58. G. Glotz, La civilisation egeenne, 1923, σσ. 162-4. 59. Η. Hoernes-Ο. Menghin: Urgeschichte der bildenden Kunst, 1925, σ. 391. 60. G. Rodenwaldt, Die Kunst der Antike, 1927, σσ. 14-15. 61. Ό L.Cuntius στ1iν κρητικη τέχνη βλέπει «την πρώτη αποκάλυψη ένός καινούργιο\� εόρωπαϊκοΟ πνεύματος, τό όποϊο . . . διαφέρει, με την παθιασμέ· •η κινητικότητά του, κατά τόν όξύτερο δυνατό τρόπο από την άνατολικη τέχνη» Die Antike Kunst, ΙΙ, σ. 56. 62. Πρβλ. G. Karo: Die Schachtgraeber νοη Mykenai, 1930, σ. 288 -G.A.S. Snijder Κretische Kunst ,1936, σσ. 47, 119. 63. Πρβλ. D.G. Hoga,·th, The Twilight of History, 1926, σ. 8. 63α. 'Υπενθυμίζουμε ττ1 χρονολογικη διαίρεση: Παλαιομινωική περίοδος (3000 - 210ι1 π.Χ.)1 Μεσομινωϊκη (2000 - 1580)1 Ύστε­ ρομινωικ:η (1580 κ.έ.) Οί δύο τελευταίες χωρίζονται σε 3 ύποπε­ ριόδους ή κάθε μια (Σ.τ.Μ). 64. Hoernes-Menghin, op. cit., σσ. 378, 382.-C. Schuchhardt, Alteuropa, 1926, σ. 228. 65. G. Rodenwaldt, "Nordischer Einfluss irn Mykenischen ?" Jahr­ buch des Deutschen Archaelog. Instit. Beiblatt, XXXV, 1920, σ.13. 66. Για τό αμφισβητήσιμο το(> κρητικοΟ γούστου πρβλ. G. Glotz, op. cit., σ. 354-A.R. Burn, Minoans, Philistines and Greeks, 1930, σ. 24. 67. Η.Μ. Chadwick, The Heroic Age, 1912, σσ. 450 κε.-A.R. Burn, The World of Hesiod, 1936, σσ. 8 κέ. 68. Η.Μ. Chadwick, op. cit., σσ. 347-48, 36S -George Thornson, Aeschylus and Athens, 1941, σ. 62. 69. «'Υπάρχει ενα πράγμα πού ο{ άριστοι προτιμοC>ν από κάθε τι άλλο: την αtώνια φήμη απέναντι στα διαβατικά πράγματα» [αlρεΟνται γαρ εν αντ! ά.πάντων, ot άριστοι, κλέος αέναον θνητό'>ν» -Σ.τ.Μ]

341

-. καθώς λέει ακόμα ό Ήράκλειτος. Άποσπ. αρ. 29 τοϋ Η. Diels ' !)ιe Fragmente der Vorsokratik.er, 1, 1934, 5η εκδ., σ. 157. 70. Ας εiπrοθεί με τήν εόκαιρία αότή, δτι ακόμα καi σε προίστορι­ κους χρόνους δε φαίνεται δτι παριστάνονταν χορικά δλα τα εiδη 71. Η.Μ. Chadwick, op. cit., σ. 87. 72. W. Schmid-0. Staehlin, Gesch. der griech. Lit. Ι Ι 1929 59: Στοl) Mueler tό Handbuch der Altertumswiss. ' ' ' 73. lbιd., σ. 60. 74. lbid., σ. 664. 75. Πρβλ. Ο. Neurath, Antike Wirtschaftsgesch. 1926 3η εκδ., σ · 24· ' ' 76. Schmid- Staehlin, op. cit., Ι, σ. 157. 77. Πρβλ. Herm� Reich, Der Mimus, 1903, Ι, σ. 547. 78. Ε.Α. Gardner · Early Athens" στήν Cambridge Ancient History ΠΙ, 1929, σ. 585. 79. Ό G. Thomson αναφέρεται στόν V. Groenbeck, Culture of the Teutons, 1931,. έκθέτοντας τή θεωρία αότή (op.cit., σ. 45) 80. Η.Μ. Chadwιck, op. cit., σ. 228. 81. lbid., σ. 234. 82. A.R. Burn, Minoans, Philstines and Greeks, 1930, σ. 200 83. Paul Cauer, Grundfragen der Homerkritik 1909 2η C.n. ις.,.δ ., σσ • ' ' 420-3. 84. Schmid: Staehl_in, op. cit., 1, 1, σσ. 79-81. 85. U. ν. Wιlamowιtz- Moellendorf, Die griech. Lit. des Altertums, 1912, 3η, εκδ., σ. 17. 86. Bernh�rd Schweitzer, .. Untersuchungen zur Chronologie und G�chιchte der geometrischen Stile Griechenland" Athen. Mιtt. XLIII, 1918, σ. 112. 87. Πρβλ. W. Jaeger, Paideia. The ldeals of Greek Culture' 1939'

�1�

88. Willamowitz, Moellendorf, Einleitung in die griech. Tragoedie, 1921, σ. 105. 89. Πρβλ. Edgar Zilsel, Die Entstehung des Geniebegriffs' 1926 ' σ; 19. 90. J. Burckhardt, Griech. Kulturgesch. IV 1902 σ 115 90α. Λάθος fι παραδρομή τοl) συγγραφέα.' Τό' σωστό �!ναι · «'Αρι­ στονόφου». (Σ. τ. Μ.) 91. ·� Lu�wig Curtius φρονεί �τι από τόν fκτο αlώνα «ή έπιγρα­ φη, που τοποθετείται στή βαση κάθε σπουδαίου κομματιοl) έλλη­ νικfις γλυπτικf\ς, μνημόνευε, έκτός από τό δνομα τοl) προστάτη καi τό δνομα ;ol) �εοl), στόν όποίο αφιερωνόταν τό αγαλμα . . . , τό δνομα f\ τα όνοματα των καλλιτεχνών», Die Antike Kunst, 11, 1, 1938, σ. 246 92. W. Jaeger, op. cit., σ. 230- Πρβλ. C.M. Bowra, Sociological Remarks on Greek Poetry, Zeitschr. for Sozialforsch., 1937, νι σ. 393.

342

93. Β. Schweitzer, Der bildende Kuenstler und der Begriff des Kuenstlerischen in der Antike, 1925, σ. 45. 94. ·ο Τ. B.L. Webster. Greek Art and Literature 530 - 400 π.Χ, ι 939 - φρονεί δτι ό αtσθησιασμός εtναι ή Ιδιαίτερη τάση. τf\ς. τεχνοτροπίας τf\ς αόλfις τοl) Πολυκράτη, κι ό διανοητιrrμός της αύλfις τοϊ) Πεισίστρατου. 95. Περιήγησις, V, 21. 96. J.D. Beazley, .. Early Greek Art", Cambridge Ancient Hist., IV, 1926, σ. 589. 97. G. Thomson, op. cit., σ. 353. 98. Gilbert Myrray, Α history of Ancient Greek Lit., 1937, σ. 279. 99. 'Ο Victor Ehrenberg, The people of Aristophanes. Α Sociology of Old Attic Comedy, 1943 - δεν καταφέρνει ούτε κι αότός νά κάνη τόν ποιητή φίλο τής δημοκρατίας 99α. Παραδρομή fι λάθος τοϋ συγγραφέα. Ό Πολύγνωτος δεν ήταν γλύπτης, όJJ..ά ζωγράφος καi ετσι («γραφευς») αναφέρεται καi στό χωρίο τοl) 'Αριστοτέλη, δπου, αμέσως παρακάτω, παρα­ πέμπει ό συγγραφέας (Σ.τ. Μ). 100. Πρβλ. Adolf Boemer, "Ueber den literarisch- aesthetischen Bildungsstand des attischen Theaterpublikums", Abh. den phi­ lol- Κlasse der kgl. bayr. Akad. d. Wiss., 1905, τ. 22. 101. Πρβλ. J. Harrison, Ancient Art and Ritual, 1913, σ. *56. 101α. Κράτησα πιστά τη λέξη τοl) συγγραφέα, έπειδή τό «σκε­ πτομένη» 'Αθηνα, δπrος λέγεται σε μας τό εργο αύτό,μοl)φαίνε­ νεται αστοχο βλ. Σύντομο Όδηγό Μουσείου •Ακροπόλεως ·Εταιρείας 'Αναστηλώσεως Άρχαιοτήτrον, ·Αfιθναις 1965, σ. 44. 102. W. Jaeger, op. cit., σ. 285. 103. Jbid., .6. 342. 104. Μ. Pohl enz, griech. Tragoedie, 1930, 1, 66. 236, 456. 105. G. Thomson, op. cit. , σ. 347. 106. W. Jaeger, op. cit. σ. 345. 107. Ό δρος προέρχεται ά.πό τόν Alfred Weber, «Die Not der gei­ stigen Arbeiter». Στα Schriften des Vereins fuer Sozialpolitik, 1920. 108. Wilamowitz- Moellendorff, Griechische Tragoedien, 11, 1907, 5η εκδ., σ. 137. 109. T.B.L. Webster, Introduction to Sophocles, 1930, σ. 41. 110. G. Murray, op. cit ,σ. 353. 111. Ε. Zilsel, op. cit., σσ. 14-15. 112. lbid., σ. 78. 113. Πρβλ. Κ. Mannheim, ..Wissenssoziologie" Στό Handwoerterbuch der Soziologie, 1931, σ. 672. 114. Ρ.- Μ. Schuhl, Platon et l'art de son temps, 1933, σσ. 14, 21.

343

115. Wίlamowitz- Moellendorff. Einleitung in die griech. Tragoedie, 1921, σ. 111. 116. L. Whibley, Α companion to greek studies, 1931, σ. 301 117. K.J. Beloch, Griech. Gesch., 1925, 2η εκδ., IV. 1, σσ. 323-5. -Μ. Rostovtzeff, The Social and Economic History of the Hellenistic World, 1941, 1, σ.σ. 2οσ- 7 Π, σσ. 618, 755. 118. Ο. Neurath, op. cit., σ. 49. 119. Jul. Kaerst, Gesch. des Hellenismus, Π, 2η εκδ. 1926, σσ. 166-7. 120. lbid., σ. 163. 121. Georg Misch, Gesch. der Autobiography, 1, 1931, 2η εκδ. σσ. 96, κέ. 122. lbid., σσ. 105, 113, 179. 123. Wilamowitz- Moellendorff, Die griech. Lit., σσ. 185-7 124. Ε. Bethe, ..Die Griech. Poesie" Στ&ν Gercke -Norden, Einl. in die Altertumswiss, 1, 3, 1924, σ. 38. 125. Ή λέξη με την εννοια που τfjς δίνουμε έδ& προέρχεται άπό τόν Max Weber (Με τό «ξεμάγεμω> (Entzauberung) ό Μ. We­ ber έννοεί δτι ((καταρχη δεν ύπάρχουν μυστικές άνυπολόγιστες δυνάμεις, που άνακατεύονται έδ& κάτω, δτι άπεναντίw; μποροϋ­ με - καταρχή- να κυριαρχήσουμε με τό λογισμό πάνω σ' δλα τα πράγματα». Βλ. Μ. Weber, Soziologie κτλ., έκλογη το() Win­ ckelmann άπό τό εργο του, 4n εκδ., Στουττγάρδη 1968, σ. 317. -Σ.τ.Μ.) 126. Franz Wickhoff, Roemische Kunst, 1912, σ. 23. 127. Arnold Schober, ..Zur Entstehung und Bedeutung der provin­ zial- roemischen Kunst", Jahresber. des Oesterr. Archaeolog. Inst., 1930, XXVI, σσ. 49-51. -Silvio Ferri, Arte romana sul Reno, 1931, σ. 268. 128. Πρβλ. Guido Kaschnitz- Weinberg, "Stud. zur etrusk. u. frueh. roern. Portra,etkunst", Mitt. des Dtschen Inst. Roem. Abt., τ. XLI, 1926, σσ. 178 κέ. 129. Th. Mommsen, Roemisches Staatsrecht, 1887, 3η εκδ., 1, σ. 442, ΠΙ, σ. 465. 130. Α. Zadoks- Jitta, Ancestral Portraiture in Rome, 1932, σ. 34. 131. Herbert Koch, ..Spaetantike Kunst". Στό Probleme der Spaet­ antike. Vortraege auf dem 17. Deutschen Historik.ertag, 1930, σσ. 41-2. 132. G. Rodenwaldt, Die Kunst der Antike der, 1927, σ . 67. 133. Th. Birt, Zur Kulturgesch. Roms, 1917, 3η εκδ. σ. 138. 134. lbid. 135. Franz Wickhoff, op. cit., pass., ίδιαίτερα σσ. 14-16. 136. Ibid. 137. Πρβλ. Max Dvorak, "Katakombenmalereien. Anfaenge der christlichen Kunst" Στό Kunstgeschishte als Geistesgeschichte, 1924, σσ. 16-17.

344

138. Για τόν έξπρεσσιονισμό τf\ς δψιμης αρχαιότητας: Rud. Kaut­ zsch, Die bildende Kunst der Gegenwar und die kunst der sin­ nenden Antike, 1920. 139. Πρβλ. Η. Koch, op. cit., 49, 53 -G. Rodenwaldt, op. cit., σ. 87. -Μ. Dvorak, op. cit., σ. 21. 140. Max Weber,- ..D ie sozialen Gruende des Untergangs der an­ tiken Kultur" Στά Ges. Aufsaetze zur sozial -und Wirtschafts­ gesch., 1924, σσ. 307-8. 141. Th. Veblen, The Theory of the leisure Class, 1899. 142. Ε. Zilsel, op. cit., σ. 35. 143. Veblen, op. cit., σ. 36 144. J. Burckhardt, op. cit., IV, σσ. 125-6. 145. J bid., 66. 123-4. 146. Β. SchweitzeΓ, DeΓ bildende Kuenstler, σ. 47. 146α. Λάθος fι παραδρομη τοϊ> συγγραφέα. Τό σωστό ε{ναι: Παρ­ ράσιος (Σ.τ.Μ). 147. J.P. Mahaffy, Social life in Greece from Homer to Menander, 1888, σ. 438. 148. Schweitzer, Der bild. Kuenstler, σσ. 60, 124 κέ. 149. Έννεάδες, V, 8, 9. 150. Ο. Neurath, op. cit., σ. 68. 151. Ε. Zilsel, op. cit., σ. 26. 152. Lactantins, Div. Inst., 11, 2, 14. 153. Πλουτάρχου, Περικλής 2,1. 154. L. Friedlaender, Darstellυngen aus der Sittengesch. Roms, ΙΙΙ. 10η εκδ., 1923, σ. 103. -Β. Scl1weitzer, Der bild. Kuenstler, σ. 30. 155. Max Dvorak, "Katakombenmalereien. Die Anfaenge der chri­ stlichen Kunst". Στό Kunstgescl1ichte, 1924. 156. Oskar Wυlff, 'Ώie υmgekehrte Perspektive and die Nieder­ sicht, στό Kunstwissenschaftliche Beitraege Α. Schn1arsow ge­ widn1et, 1907 -- Die Kunst des Κindes 1927. 157. Wilhelm Neuss, Die Kunst der alten Christen, 1926, σσ. 117-8. - Ή είκόνα στων Η. Pierce- R. Tyler, l'Ar-t byzantin, 11, 1934, πίνακας 143. 158. Πρβλ. E.V. Garger, ''Ueber Wertυngsschwierigkeiten bei mit­ telalterlicher Kunst." Kr-itische Berichte zur Kunstgeschicht­ Iichen Literatur, 1932-3, σ. 104. 158α. Προφανως έδω ό συγγραφέας έννοεί τό Διάταγμα του Μεδιο­ λάνου (313 μ.Χ.) ·ομως την όνομασία «διάταγμα της άνοχης» επικράτησε νά φέρει δχι αυτό, άλλα τό διάταγμα τοϋ Γαλερίου (311 μ.Χ.), για τό όποίο ό Ο. Seeck ύποστηριξε τό 1891 ότι εΙναι κ:αί τό μοναδικό που ύπηρξε (Σ.τ.Μ). 159 Μ. Dvor-ak, Idealismus und Naturalismus i.d.got. Skulptur u

345

Malerei. 1918, σ. 32. 'Εδu> σέ σχέση μέ τήν μεταγενέστερη ιcα­ ρολίγγεια τέχνη. 160. Rudolf Koemstedt, Vormittelalterliche Malerei, , 1929, passim γιά τά παρακάτω σσ. 14-18 καi 29-3. 161. Ibid., σ. 40. 161α. « . . . ζω δέ ούκέτι έγώ, ζ{ι δε έν έμοi Χριστός . . . » Πρός Γα­ λάτας β', 20 (Σ.τ.Μ). 162. Henri Pirenne: "Le mouvement economique et social" Στήν Histoire du Moyen Age, που εξέδωκε ό G. Glotz, VIII, 1933, σ. 20. 163. Steven Runciman, Byzantine Civilization, 1933, σ. 204. 164. Lujo Brentano, ..Die byzantinische Volkswirtschaft", Schmol­ ler's Jahrbuch, 1917, 41ος χρόνος, Τόμ. 2, σ. 28. 165. Georg Ostrogorsky, ·Όie wirtsch. u. soz. Entwicklungsgrung­ lagen des byz. Reiches" ,Vierteljahrsschr. f. Sozial- u. Wirt­ schaftsgesch., 129, ΧΧΙΙ, σ. 134. 166. Richard Laqueur, "Das Kaisertum und die Gesellschaft des Reiches", Στά Probleme der Spaetantike, 17η Deutscher Hi­ storikertag, 1930, σ. 10 167. J.B. Bury, History of the Later Roman Empire, 1889, 1, σσ. 186-7. 168. Georg Groupp, Kulturgesch. des Mittelalters, ΠΙ, 1924, σ. 185. 169. Μονάχα από τόν ειcτο αiώνα καt έξf\ς γίνεται αίσθητό fνα «άδυ­ νάτισμα της κρατικf\ς εξουσίας άπό τις άριστοκρατικές οικο­ γένειες». - Η. Sieveking, Mittlere Wirtschafts Geesch,1921, σ. 19. 170. G. Ostrogorsky, op. cit., σ. 136 171. Charles Diehl, La peinture byzantine, 1933, σ. 41.-Πρβλ. Emile Male, Art et artistes du moyen age, 1927, σ. 9. 172. Ch. Diehl, Manuel d'Art byzantine, 1925, Ι, σ. 231. 173. Ν. Kondakoff, Hist. de l'art byz. considere principalement dans les miniatures, 1886, 1, σ. 34. 174. L. Brentano, op. cit., σσ. 41-2. 175. Πρβλ. Ε. J. Martin, Α History of lconoclastic Controversy, 1930, σσ. 18-21. 176. 'Αναφέρεται άπό τόν Karl Schwarzlose, Der Bilderstreit, ein Kampt der griech. Kirche u ihre Eigenart und ihre Freiheit, 1890, σ.7. 177. G. Grupp, op. cit., Ι, σ. 352. 178. Carl Brink.mann, Wirtschafts-und Sozialgesch., 1927, s. 24. 179. Ο.Μ. Dalton, Byzantine Art and Archaeology, 1911, σ. 13.Carl Neumann, "Byz. Kultur u. Renaissancekultur", Histori­ sche Zeitcshrift, 1903, τ. 91, σ. 222. 180. Κ. Schwarzlose, op. cit., σ. 241. 181. L. Brehier, La Querelle des images, 1904, σσ. 41-2.- E.S. Martin, op. cit., σσ. 28, 54.

346

182. Πρβλ. Ο.Μ. Dalton, op. cit., σσ. 14-15. -- Ο. Wulff' Altchristliche u. byz. Kunst, 1918, ΙΙ, σ. 363. 183. Ch. Diehl, La penture byz., σ. 21. 183α. Διαφεύγει τοΟ συγγραφέα 'ή λεγομένη «παλαιολόγεια άναγέν­ νηση», γιά τήν όποία τiς διάφορες άπόψειςβλ. πρόχειρα στοΟ Βασίλιεφ, Ίστορία τf\ς Βυζ. Αύτοκρατορίας, έλλ. μετ. Σαβράμη, 'Αθήνα 1954, σσ. 891 - 6 (Σ.τ.Μ). 184. C. Schuchardt, Alteuropa, 1926, σσ. 265 κέ. 185. Vitzhum-Volbach, Die Mal. u. Plastik des Mittelalters in Italien 1924, σσ. 15-16. 186. Georg Dehio, Gesch. der deutsclιen Kunst, 1, 4n εκδ., 1930, σ. 15. 187. Alfons Dopsch, Die Wirtschaftsentwicklung der Karolinger­ zeit, 1912-12. - Wirtsch. u. soz. Grunglagen der europ. Kul­ turentwicklung, 1918-24. 188. Kuno Meyer, Bruchstuecke der aelteren Lyrik Irlands. Abhan­ lungen der Preuss. Akad. d. Wiss., 1919, Philos.- Hist. Κlas­ se, άρ. 7, σ. 65. 189. lbid., 7, σ. 66. 190. lbid., σ. 68. 191. lbid., σ. 4. 192. Eleanor Hull, Α Text Book of lrish Lit., 1, 1906, σσ. 219-20 193. Παρμένο άπό τόν P.W. Joyce, Α social History of Ancient lre­ land, 1913, ΙΙ, σ. 503. 194. Α. Dopsch. Wirtsch. und soz. Grundl., 1, σσ. 103, 185-7. 195. Ferdinand Lot, La fin du monde antique et le debut du moyen age, 1927, σ. 421. 196. lbid., σ. 411. 197. Α. Dopsch, Wirtsch. u. soz. Grundl., ΙΙ, 6. 89. 198. Henri Pirenne, Α History of Europe from the lnvasions to the XVI Cent., 1939, σ. 69. 199. Samιιel Dill, Roman Society in Gaul in the Merovingian Age' 1926, σ. 215. 200. lbid., σ. 224. 201. F. Lot, "La civilisation merovingienne" Στήν Hist. du Moyen Age, ειcδ. G. Glotz, 1, 1928, σ. 362. 202. lbid., σ. 380. 203. Η. Pirenne, Α Hist. of Europe, σ. 58. 204. lbid., σσ. 111-12. 205. F. Lot, La fin du monde ant., σ. 438. 206. Gaston Paris, Esquisse hist. de la litt. franc;. au moyen age 1907, σ. 75. 207. C.H. Becker, .. Vom Werden und Wesen der islamischen Welt", Islamstudien, Ι, 1924, σ. 34.

347

208. Dehio, op. cit., σ. 62. 209. Ibid., σ. 60. 210. Η. Graeven, "Die Vorlage des Utrechtpsalters", Repertorium fuer Kunst wiss. 1898, ΧΧΙ, σσ. 28 κέ. 211. Roger Hinks, Carolingian Art, 1935, σ. 117. 212. Georg Swarzenski "Die karoling. Mal. u. Plastik in Rheims" Jahrb. d. kgl. Preuss. Kunstsammlungen, ΧΧΙΙΙ, 1902. 213. Louis Reau - Gustave Cohen, L'Art du moyen age et la civiIisation fran9. 1935, σσ. 264-5. - R. Hinks, op. cit., σ. 109. 214. Dehio, op. cit., σ. 63. 215. R. Hinks, op. cit., σσ. 105, 209. 216. Andreas Heusler, Die altgerm. Dicht., 1929, σ. 107.- Πρβλ. τό ίδιο στο{) Joh. Hoops, Reallex. s. german. Altertumskunde, Ι, 1911-13 σ. 459. 217. Hermann Schneιder, Heldensage, Ι, 1928, σσ. 11, 32. 218. Η.Μ. Chadwick, The Heroic Age ,1912, σ. 93. 218α. Ό ένδιαφερόμενος μπορεί νά βρεί τήν άφήγηση το() συμποσίου αύτοΟ στα άποσπάσματα τοΟ Πρίσιcου, εκδ. Bekker-Niebuhr, Βόννη 1829, σ. 203 - 206 Πρβλ. καί σελ. 188 (Σ.τ.Μ.) 219. Kolberstein -Bartsch, Gesch. d. deutschen National- Lit., Ι, 1872, 5η, εκδ. σσ. 17, 41-2. 220. Rudolf Koegel, Gesch. der deutschen Lit., 1, 1, 1894, σ. 146 221. Α. Heusler στό Reallexicon το{) Hoops, 1, σ. 462. 222. W. Ρ. Kcr, Epic and Romance, 2η εκδ., 1908, σ. 7. 223. Η. Schneider, op. cit., σ. 10. 224. Α. Heusler, Die altgerm. Dicht., σ. 153. 225. J. Bedier, Les Ugendes epiques, 1, 1914, σ. 152. 226. Romania, ΧΙΙΙ, σ. 602. 227. Ρίο Rajna, Le origini dell'epopa francese ,1884, σσ. 469-85. 228. J. Bedier, op. cit., ΠΙ, 1921, σσ. 382, 390. 229. lbid., IV, 1921, σ. 432. 230. Wilhelm Hertz, Spielmannsbuch, 1886, σ. IV. 231. Hermann Reich, Der Mimus, 1903, passim. 232. Edmond Faral, Les Jongleurs en France au moyen age, 1910, σ. 5. 233. Wilhelm Scherer, Gesch. d. deutschen Lit., 1902, 9η εkδ. σ. 60. 234. Ibid., σ. 61. 235. Η. Schneider, op. cit., σ. 36. 236. Ch. Η. Haskins, The Renaissance of the 12th Century, 1927, σ. 33. 237. Aloys Schulte, Der Adel und die deutsche Kirche im Mittel­ alter, 1910. 238. Ernst Troelsch, Die Soziallehren der christl. Kirchen und Gruppen, 1912, σ. 118 - G. Grupp, op. cit., 1, σ. 109. 239. Α. Dopsch, Die wirtsch. u. soz. Grundl. ΙΙ, σ. 427. 240. Lewis Mumford, Technics and Civilization, 1934, σ. 13. - Πρβλ.

348

Werner Sombart, Der moderne Kapitalismus, ΙΙ, 1, 1924, 6η εκδ., σ. 127. -Heinr. Sieveking, Wirtschaftsgesch., 11, 1921, σ. 98. 241. Πρβλ. γιά τά παρακάτω: J.W. Thompson, The Medieval Li-, brary, 1939, 66. 594 - 9, 612. 242. Ρ. Boissonade. Le travail dans l'Europe chret. au moyen age 1921, σ. 129. 243. G.G. Coulton, Medieval Panorama, 1938, σ. 267. 244. Jos. Kulischer, Allg. Wirtschaftsgesch., 1, 1928, σ. 75. 245. lbid., σσ. 70-1. 246. Violet-Ie-Duc, Dictionnaire raisonne, 1, 1865, σ. 128. 247. Κ. Th. v. Inama - Sternegg, Deutsche Wirtschaftsgesch. 1, 1909 2η εκδ. ,σ. 571. 248. Julius v. Schlosser, Quellenbuch zur Kunstgesch. des abend­ laendischen Mittelalters, 1896, σ. ΧΙΧ. 249. Wilhelm Voege, Die Anfraege des monumentalen Stiles im Mittelalter, 1894, σ. 289. 250. Recueil de textes relatifs a l'histoire a de l'architecture et a Ia condition des architectes en France au moyen age, XII-Xllle siecles, εκδ. ά.πό τούς V. Mortet- Ρ. Dechamps, 1929, σ. ΧΧΧ 251. F. de Mely, Les Primitifs et leurs signatures, 1913. 252. F. de Mely, "Nos vieilles cathedrales et leurs maitres d'oeuvre", Revue Archeologique, 1920, ΧΙ, σ. 291, 1921, ΧΙΙ, σ. 95. 253. Martin S. Briggs, The Architect in History, 1927, σ. 55. 254. Α. Schulte, op. cit., σ. 221. 255. Heinrich v. Eicken, Gesch. u. System der mittelalterl. Welt­ anscl1., 1887, σ. 224. 255α. Αύτό αναγνωρίζει εμμεσα τό περίφημο διάταγμα τοΟ Quierzusur - Oise (877) το() Καρόλου Β' το{) Φαλακροϋ (Σ.τ.Μ). 256. Ε. Troelsch, Soziallehren, σ. 242. 257. Johannes Buehler, Die Kultur des Mittelalters, 1931, σ. 95. 258. Karl Buecher, Die Entstehung der Volkswirtcshaft, 1,1919, σσ. 92. κέ. 259. Georg v. Below, Probleme der Wirtschaftsgesch., 1920, σσ. 178-9, 194, κέ. - Α. Dopsch. Wirtsch. u. soz. Grundl., ΙΙ, σσ. 405-6. 260. Η. Pirenne, Le mouvement econ., σ. 13. 261. W. Son1bart, Der mod. Kapit., 1, 1916, 2η εκδ. σ. 31. 262. J. Buehler, op. cit., σσ. 261-2. 263. Ε. Troeltsch. op. cit., σ. 223. 264. Πρβλ. Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes, 1, 1918, σ. 262. 265. Η. Pirenne, Α Hist. of Europe, σ. 171. 266. G. Dehio, op. cit., σ. 73. 267. Ε. Troeltsch, op. cit., σ. 215.

349

268. Ε. Dehio, op. cit., σ. 73. 269. lbid., σ. 144. 270. Α. Fliche, ..La civilisation occidentale aux Xe et Xle siecles". Στην Hist. du Moyen Age, fιcδ. ό G. Glotz, 11, 1930, σσ. 597-609. 271. Anton Springer, Die Psalterillustrationen im fruehen Mittel­ alter. Abhandlungen der kgl. Saechs. Ges. d. Wiss., Vlll, 1883, σ. 196. 272. Η. Beenken, Romanische Skulptur in Deutschland, 1924, σ. 17. 273. G. ν. Luecken, "Burgundische Skulpturen des 11. u. 12. Jahrh.", Jahrb. der Kunstwiss., 1923, σ. 108. 274. G. Kaschnitz- Weinberg, "Spaetromische Portraets", Die An­ tike, 11, 1926, σ. 37. 275. G. Dehio, op. cit., σσ. 193-4. 276. Julius Baum, Die Mal. u. Plast. des Mittelalters in Deutsch­ land, Frankreich und Britannien, 1930, σ. 76. 277. J. Prochno, Das Schreiber- und Dedikationsbild in der deutschen Buchmalerei, 1, 1929, passim. 278. G. Dehio, op. cit., σ. 183. 279. Max Weber, Wirtschaftsgesch., 1923, σ. 124. 280. Κ. Buecher, op. cit., σ. 397. 281. lbid. ,σσ. 138. ιcέ. 282. R. Genestal, Le Rδle des monasteres comme etablissements de credit, 1901. 283. Πρβλ. γιά τά παρακάτω: Georg Simmel, Philosophie des Geldes, 1900, passim ιcαi Ε. Troelsch, Soziallehren, σ. 244. 284. Alfred Rambaud, Hist. de la civ. franς:. 1, 1885, σ. 259. 285. Η. Pirenne, Medieval Cities, 1925, σ. 229. 286. Πρβλ. Charles Seignobos, Essai d'une hist. comparee des peu­ ple;;; d'Europe, 1838, σ. 152.- Η. Pirenne, Med. Cities, σ. 200. 286α. WΕτσι άποδίδω τόν δρο Stand, etat, estate, σύμφωνα με την fν νοιά του. Ή άπόδοση αύτη εχει έπιιcρατήσει άλλωστε (βλ.­ τελευταία Η. Freyer, Εlσαγωγη στην κοινωνιολογία, μτφ. Άθ. Κανελλόπουλου- Δ. Τσάκωνα, 'Αθήνα, s.d., σ. 39), έν& δεν εύδοκίμησε ή άπόδοση τοϋ Παναγιώτη Κανελλόπουλου «ιcατασταση» Σύμφωνα με την έ1tεξήγηση τοϋ ίδιου, νομικές τάξεις «ύπάρ­ χουν έκεί δπου ο{ ίδιοι ο{ νόμοι διαβαθμίζουν τά πολιτικά δι­ καιώματα των τάξεων, καi δπου, έπομένως, δεν ε{ναι μόνον ού­ σιαστικά- δηλαδη στην πράξη -- ή δύναμη των πολλων καi φτωχ&ν μικρότερη άπό τη δύναμη των πλουσίων» (βλ. Παν. Κανελλόπουλου, 'Από τόν Μαραθώνα στήν Πύδνα, 'ΑθfΊναι 1963, σ. 826). Ή διάκριση σε νομικές τάξεις αναφέρεται στην προβιομηχανικη έποχη καί περιλαμβάνει τόν ιcληρο, τούς εύγενείς καί τόν λαό με ύποδιαιρέσεις σε κάθε μιά άπ' αύτες τiς κατη­ γορίες, ένω ή διαίρεση σε οlκονομιιcες τάξεις (klassen) άντα­ ποιcρίνεται στην έποχη τt;ς μεγάλης βιομηχανίας (βλ. τό λε-

350

ξιιcό Soziologie, ειcδ. R. Koeniug, Frankfurt, 1967, σ. 272 - 3, έπίσης στοϋ Παν. Κανελλόπουλου, 'Ο ανθρωπος ιcαi αt ιcοινω­ νικαi άντιθέσεις, ΆθfΊναι 1934, σ. 18 κ.έ.). Σαν γνωρίσματα της νομιιcfΊς τάξης ό Τ. Bottomore δίνει τρία: α) δτι ε{ναι νομικά καθο­ ρισμένα τά δικαιώματα κι οι· ύποχρεώσεις της β) δτι άντιπρο­ σωπεύουν fνα καταμερισμό έργασίας καi γ) δτι εΙναι πολιτικές δμάδει;; έπομένως θεωρεt δτι ύπfΊρχαν μόνο δυό νομικές τάξεις, οι εόγενεtς κι ό ιcλfίρος (βλ. Sociology, London, 1968, σ. 181). Ό Μ. Weber θεωρεί τό καθεστώς των νομικ&ν τάξεων, μαζi με τό πατριαρχικό, σάν τiς δυό μορφές τfΊς παραδοσιακfΊς κυριαρ­ χίας (βλ. Μ. Weber, Soziologie κτλ., έκλογη με εκ:δ. τόν Win­ ckelmann, Στουττγάρδη 1968, σ. 156 - 9) (Σ.τ.Μ). 287. Ρ. Boissonade, op. cit., σ. 311. 288. W. Cunningham, Essay οη Westem Civ. in its Econ. Aspects. Ancient Times, 1911, σ. 74. 289. Albert Hauck, Κirchengesch. Deutschlands, IV, 1913, σσ. 559-70. 290. Giacchino Volpe, "Έretici e moti ereticali dal ΧΙ al XIV sec. nei loro motivi e riferimenti sociali", 11 Rinnovamento, Ι, 1, 1907, σ. 666. 291. Πρβλ. γιά τά παρακάτω, J. Buehler, op. cit., σ. 228. 292. Η. Pirenne, Hist. of Europe, σ . 238. -- Med. Cities, σ. 240, 293. J.W. Thompson, The Literacy of the Laity in the Middle Ages. 1939, σ. 133. 293α. Ύπενθυμίζεται στόν άναγνώστη ή διπλη σημασία τfΊς λέξης Ιπποσύνη: α) τά φυσικά πρόσωπα που άποτελοϋν την τάξη τcόν iπποτων καi. β) ό θεσμός, στόν όποιο θητεύουν τά πρόσωπα αότά, σάν σύστημα συμπεριφορί'iς καi κανόνων ζωης. Στό κεί­ μενο ή λέξη παίρνει άλλοτε την πρώτη κι αλλοτε τη δεύτερη fννοια, πού διαφωτίζεται άπό τά συμφραζόμενα (Σ.τ.Μ). 294. Hans Naunmann, Deutsche Kultur im Zeitalter des Ritter­ tums, 1938, σ. 4- Γιά τη διαφορά ανάμεσα στην κατάσταση της Γερμανίας καi της Γαλλίας άπ' αύτή την αποψη : Louis Reyηaud, Les origines de l' intluence trans en Allemagne, 1913, σσ. 167 κ.έδ. 295. Marc Bloch, "La Ministerielite en France et en Allemagne", Revue hist. de droit franς:. et etranger, 1928, σ. 80. 296. Viktor Ernst, Mittelfreie, 1920, σ. 40. 297. Paul Κluckhohn, "Ministerialitaet und Ritterdichtung", Zeit­ schr. f. Deutsches Altertum, τ. 52, 1910, σ. 137. 298. Marc Bloch, La societe federale ,11, 1940, σ. 49. 299. Alfred ν. Martin, "Kultursoziologie des Mittelalters", Hand­ woerterbuch d. Soziologie, εκδ. άπό τόν Α. Vierkandt, 1931, σ. 379. -J. Buehler, op. cit., σ. 101. 300. Gustav Ehrismann, "Die Grundlagen des ritterlichen Tugend-

351

systems", Zeitschr. f. Deutsches Altertum, τ. 56, 1919, σσ. 137 κέ. 301. Hans Naumann, ..Ritterliche Standeskultur um 1200". Στό Hoefische Kultur, 1929, σ. 35. 302. Hennig Brinkmann, Die Anfaenge des modemen Dramas 1 . 33, ο. 9, συμ. 8. 303. Erwin Rohde, Der Griechische Roman, 1900, 2η εκδ., σσ. 68 κέ. 304. Η.Ο. Taylor, The medieval mind, 1925, 1, σ. 581. 305. Edward Wechssler, Das Kulturproblem des Minnesangs, 1909, σ. 72. 306. Πρβλ. γιά. τά. παρακάτω: Alfred Koerte, Die hellenistische Dichtung, 1925, 66. 166 - 67. 307. Wilibald Schroeter, Ovid und die Troubadours, 1908, σ. 109. 308. Ε. Κ. Chambers, "Some Aspects of Medieval Lyric". Στό Ear­ ly English Lyrics, έιcλογή τό'>ν Ε.Κ. Chambers καί F. Sidwick, 1907, σσ. 260-1. 309. Μ. Fauriel, Hist. de la poesie provenς:ale, 1847, 1, σσ. 503 κέ. - Ε. Henrici, zur Gesch. der mittelhochdeutschen Lyric, 1876 310. Ε. Wechssler: ..Frauendienst und Vasallitaet", Zschr. F. franz. Spr. u. Lit., τ. 24, 1902. - Das Kulturproblem des Minnes­ angs, 1909. 311. Jacques Flach, Les origines de l'ancienne France. 11. Les Origines communales ,la feodalite et la chevalerie, 1893. 312. Ε. Wechssler, Das Kulturproblem, σ. 113. 313. Friedrich Dietz, Die Poesie der Troubadours, 1826, σ. 126. 314. Ε. Wechssler, Das Kultursproblem, σ. 214. 315. lbid., σ. 154. 316. lbid., σ. 182. 317. 1. Feuerlicht, 'Ύοm Ursprung der Minne", Archivum Romanicum, 1939, ΧΧΙΙΙ, σ. 36. 318. Alfred Jean roy, La poesie lyrique des troubadours, 1, 1934, σ. 89. 319. Ρ. Κluckhohn, op. cit., σ. 153. 320. Μ. Fauriel, op. cit., 1, σ. 532. 321. Πρβλ. γιά. τά. παρακάτω: 1. Feuerlicht, op. cit., σσ. 9 - 11. - Ε Henrici, op. cit., σ. 43-Friedrich Neurnann: «Hohe Minne», Zschr. f. Deutsch Kunde, 1925, σ. 85. 322. Η. ν. Eicken, op. cit., σ. 468. 323. Konrad Burdach, Ueber den Urspruung des mittelalterlichen Minnesangs Liebesromans und Frauendienstes, Sitzungsber der Preuss. Akad. d. Wiss, 1918t-Τά βασικά στοιχεία τf'\ς θεωρίας αύτης μποροί>ν κιόλας νά. βρεθοί>ν στοί> Sismondi, De la litt. du Midi del Έurope, 1, 1813, σ. 93. 324. Α. Pillet, "Zur Ursprungsfrage der altprovenzalischen Lyric", Schriften der Koenigsberger Gelehrten Ges., 1928, Geisteswiss. Hefte, άρ. 4, σ. 359.

352

325. Josef Hell, Die arabische Dichtung im Rahmen der Weltlite ratur, Erlanger Rekoratsi-ede, 1927. 326. D. Scheludko, "Beitraege zur Entstehungsgesch. der altprovenz. Lyrik. Κlassisch - Lateinische Theorie", Archivum Romanicum, 1927, ΧΙ, σσ. 309 κέ. 327. Alfred Jeanroy, Les origines de le poesie lyrique en France au moyen age, 3η εκδ., 1925. - Gaston Paris, "Les origines de la poesie lyrique en France au moyen age. ", Journal des Savants, 1892. 328, G. Paris, "Les Origines ", σσ. 424, 685, 688. 329. G. Paris, "Les Origines", σσ. 425-6. 330. Wilhelm Ganzenmueller, Das Naturgefuelιl ίm Mittelalter, 1914, σ. 243. 331. Hennig Brinkniann, Entstehιιngsgeschicl1te des Minnesangs, 1926, σ. 45. 332. Werner Mulertt, "Ueber die Frage nach der Herkunft der Troubadourkunst", Neuphilolog. Mitteilungen, ΧΧΙΙ, 1921, σσ. 22-3. 333. Κ. Burdach, op. cit., σ. 1010. 334. Η. Brinlαnann, Entstehungsgesch. d. Minnesangs, σ. 17. 335. F.R. Schroeter ,"Der Minnesang", German-Roman. Monats­ schrift, 1933, ΧΧΙ, σ. 186. 336. Fr. v. Bezold, "Ueber die Anfaenge der Selbstbiographie und ihre Entwicklung im Mittalter". Στό Aus Mittelalter u. Renais­ sance, 1918, σ. 216. 337. Ε. Wechssler, Das KultuΓproblem, σ. 305. 338. A.W. Schlegel, Vor!esιιngen ueber dramatische Kunst, 1, 14. 339. Etienne Gilson, La Theologie mustique de Saint Bernard, 1934, σ. 215. 340. Bedier - Hazard, Hist. de la litt. frany., 1, 1923, σ. 46. 341. Ε. Wechssler, Das Kulturproblem, σ. 93. 342. Edmond Faral, Les Jongleurs en France au moyen age, 1910 σσ. 73-4. 343. Albert Thibaudet, Le Liseιιr des romans, 1925, σ. xi. 344. Karl Vossler, Frankreichs Kultur im Spiegel seiner Sprachentwicklung, 1921, 3η εκδ., σ. 59. 345. lbid. 346. Emile Freymond, Jongleurs et menestrels, 1883, σ. 48. 347. Joseph Bedier, Les Fabliaux, 1925, 4η εκδ., σσ. 418, 421. 348. Ε. Faral, op. cit., σ. 114 349. Holm Suessmilch, Die l\teinische Vagantepoesie des 12 and 13. Jahrhunderts als Kulturerscheinιιng, 1997, 6. 16 - Πρβλ. τη βιβλιοκρισία του Wolfgang Stammater, Gris Matteilungen ans der hist. Lit,, 1920, r. 48 66.85 κ.ε. και Georg. Below, Ueler hist, Periodesierung, 1925 σ. 33.

23

353

350. Carmina Burana, fκδ. τ&ν AltonsHilka καi Otto Schulmann. 11, 1930, σ. 82. 351. J. Bedier, Les Fabliaux, σ. 395. 352. �ennig Brinkmann, ..Werden und Wesen der Vaganten", Preus­ sιsche Jahrbuecher, 1924, σ. 195. 353. Πρβλ. γιά τά παρακάτω, Hilka - Schumann, Carmina Burana, Π, σσ. 84 - 5. 354. Max Scheler, Wesen und Formen der Sympathie, 1923 σσ.

��00.

355. W. Ganzenmueller. op. cit., σ. 225. 356. Alfred Biese, Die Entwicklung des Naturgefuehls im Mittel­ alter und in der Neuzeit, 1888, σ. 116. 357. Wilhelm Voege;•Die Bahnbrecher des Naturstudiums um1200" ' Zschr. f. bild. Kunst, N.F. XXV, 1914, σσ. 193 κέ. 358. Henri Focillon, 'Όrigines monumentales du portrait fran�is" Στά Melanges offerts a Μ. Nicolas Jorga, 1933, σ. 271. 358α. Κατά την άπόδοση το() Χρ. 'Ανδρούτσου (βλ. Λεξικόν τfiι; Φιλοσοφίας, Άθf\ναι, 1929, σ. 259), που ειναι άρκετά σχολα­ στική, άλλά έδ& πετυχαίνει νά δώσει τη ζωηρη άντίθεση πρόι; τόν άτομικισμό. Ό Χ. Θεοδωρίδης παρεμπιπτόντως άπέδmσε τόν δρό μέ τη λέξη «καθολικότητα» (βλ. εlσαγωγη στη Φιλο­ σοφία, β' εκδ., 'Αθήνα, 1955, σ. 73), ένω κατά τά άλλα χρησιμο­ ποιετ τό «ούνιβερσαλισμός». Ύπενθυμίζουμε στόν άναγνώστη δτι μάταια θ' άναζητήσει νόημα σ' αύτό τό κεφάλαιο, liv δέν γνωρίζει τά βασικά στοιχεtα τf\ς φιλοσοφικf\ς διαμάχης όνομο­ τοκρατίας καί ρεαλισμο() (Σ.τ.Μ.) 359. Arnulf Perger, Einortsdrama und Bewegungsdrama, 1929. 360. Gottfried Semper, Der Stil in den technischen und tektonischen Kuensten, Ι, 1860, σ. 19. 361. Viollet-le-Duc, Dictionnaire raisonnee de l'arch. fran�. du Xle au XVle siecle, Ι, 1885, σ. 153. 362. «Dans un bel edifice de commencement du ΧΙΙΙ siecle . . . il n'y a pαs un ornement a enlever» («Σ' ενα ώραtο κτήριο τfiς άρχfiς το() 13 αι δέν όπάρχει ούτε ενα στολίδι που νά μπορεt ν' άφαι­ ρεθεt» - Σ.τ.Μ). Viollet - le - Duc, op. cit., 1, σ. 146. 363. Ernst Gall, Niederrheinische und normannische Architektur im Zeitalter der Fruehgotik, 1915. - Die got. Baukunst in Frank­ reich und Deutschland, 1, 1925. 364. Victor Sabouret, ..Les voQtes nervurees", Le Genie civil, 1928. - Pol Abraham, Viollet-le-Duc et le rationalisme medieval, 1934, σσ. 45, 60. - Η. Focillon, L'Art occidental, 1938, σσ. 144, 146. 365. Πρβλ. Dagobert Frey, Gotik und Renaissance 1929, σ. 67 (Ό άναγνώστης μπορεt νά συμβουλευθεt τη σημείωση 1 - Σ.τ.Μ.) 366. Pol Abraham, op. cit., σ. 102.

354

367. Paul Frankl, "Meinungen ueber Herkunft und Wesen der Gotik", στήν Kunstgeschichte und Kunstwissenschaft, fκδ. άπό τόν Walter Timmling, 1923, σ. 21. 368. Πρβλ. Ludwig Coellen, Der Stil in der bildenden Kunst, 1921, σ. 305. 369. Richard Thurnwald, ..Staat und Wirtschaft im alten Aegypten", Zschr. f. Sozialwiss., 1901, IV, σ. 789. 370. Carl Heideloff ,Die Bauhuette des Mittelalters in Deutschland, 1844, σ. 19. 371. G. Knoop -G.P. Jones, The Medieval Mason, 1933, σ. 44-5. 372. Πρβλ. Hans Huth, Kuenstler und Werkstatt der Spaetgotik, 1923, σ. 5. 373. Η. ν. Loesch, Die Koelner Zunturkunden, 1907, 1, σσ. 99 κέ. 374. Otto ν. Gierke, Das deutsche Genossenschaftsrecht, 1, 1868, σσ. 199, 226. 375. W. Sombart, Der mod. Kapit., 1, σ. 85. 376. Wilhelm Pinder, Die deutsche Plastik vom ausgel1enden Mittelalter bis zum Ende der Renaissance, 1914, σσ. l 6-17. 377. W. Voege, Die Anfaenge des monum. Stils, σ. 271. 378. W. Pinder, op. cit., σ. 19. 379. F.J.C. Hearnshaw, "Chivalry and Its Place in History", Στό Chivalry, εκδ. άπό τόν Edgar Prestage, 1928, σ. 26. 380. Max Lenz, Βιβλιοκρισία της Deutsche geschichte τοί) Lamprecht, 5ος τ., στην Historiche Zeitchr., τ. 77, 1896, σσ. 411 - 13. 381. W. Sombart, op. cit., σ. 80 382. Karl Kautsky, Die Vorlaeufer des neuern Sozialismus, Ι, 1895, σσ. 47, 50. 383. Bedier - Hazard, op. cit., σ. 29. 384. W. Scherer, op. cit., σ. 254. 385. W. Pinder, op. cit., σ. 144. 386. Η. Schrade, "Kuenstleι- und Welt ίm deιιtscheri Spaetmittel­ alter", Deutscl1e Vierteljahrsschrift f uer Litwiss. uΌ Geistes­ gesch., 1931, ΙΧ, σσ. 16-49. 387. J. Huizinga, The waning of the Middle Ages, 1924, σ. 237. 388. Η. Karlinger, Die Kunst der Gotik, 1926, 2η εκδ., σ. 124. 389. G. Dehio, op. cit., 11, σ. 274. 390. Walter Benjamin, "LΌeuvre d'art a l'epoqιιe de sa reproduc­ tion mecanisee", Zschr. f. Sozialforsch., 1936, V, 1, σσ. 40-66.

355

8/ΣΩΝΑΣ. Σχέδιο τοϋ Fauconnet σύμφωνα μέ ζωyραφιά σπηλαίου στήv 'Αλταμίρα. - Πα­ ράδειyμα τοv νατοvραλισμοϋ των παλαιολιθικωv κvvηyων ποv ύποτάζοvv την τέχνη, σάv opyαvo μαyείας, στiς άνάyκες της καθημερινης ζωης.

ΕΛΑΦΙ. Ίχvοyράφημα τοv Henri Brenil σύμφωνα μ• εvα ερyο χαρακηκης σε άσβeστόλ1θο ποv βρέθηκε στό Mπov-vτv-Mόv κόντα στό Λeζ-Έϊζi στή Γαλλία. -Παράδe1yμα τοv κvvηηκοv lμπeσσ1οv1σμοv στόv όποίο έξeλίσσeτα1 ό vατοvραλ1σμός τωv βορe1οϊσπα­ ν1κωv καi vοηοyαλλ1κωv ζωyραφημάτωv.

Ι' :::1 ο :J, Q_:j VΊ

ς:

q" � ο Q

g >

Vl

..ι:,.. !::! ::::ι ,J:>. -ι �;""' ο ο ....J ::::ι .. -< a ο ·

;::

c:1

?<

....J :::1-ο ::J- ο ε ' τ: C: Q $ι !;!!, $ι o­ �· Q q ....J q ο τ: ;.: C: Q ::J- Q• 'Ό ς: τ: ....J 'Q­ τ: Ό g,e -3 ο� .:J- ο q ε g· 3C:1 2:::::ι ::!, ""< m 'Ό Q• :'

Q

� "f;;_�

'Απέναντι: ΡΩΜΑΙΟΙ ΣΥΖΥΓΟΙ (. Γάvδη,"Αy. Τελείωσε Βάφωv. στα 1432.-αΕvα άπο τά πολvάριθμα «τα­ ξιδιωηκά τοπεία», ποv είναι τvπικά y1α τη δvvαμικη θεώρη­ ση τοv όψψοv Με­ σαίωνα.

ΙΠΠΟΤΗΣ στήv άvατολ1κή πλευρά τοv ίεροv τοv καθεδρ1κοv vαov της Βαμβέρyης, 13ος α ί. -Ό « 'Ιππότης της Βαμβέρyης», περή­ φανος, εκλεπτvσμέvοs, διαvοηηκά κα ί φvσ1κά εξαιρετικά καλλ1ερ­ yημέvος εί ναι ή τέλεια ενσάρκωση τοv άριστοκρατικοv ίδεώδοvς τcv Μεσα ίωνα .