Asirem Amazigh N°4

April 28, 2017 | Author: Asafar Lihi | Category: N/A
Share Embed Donate


Short Description

4ème NUMERO DU BULLETIN ESTUDIANTIN ASIREM AMAZIGH Le 4ème numéro du bulletin estudiantin Asirem...

Description

UGZIL

2 UGZIL ............................ 2

INFED ........................... 3 AMAGRAD ................. 4; 23 ADIWENNI .................. 8, 18 ASEFRU ........................ 10; 44 ASUΓEL ......................... 16 TANFUST ...................... 13; 14 TAMACAHUT .............. 21 AMEZRUY .................... 30 TIMSEḌSA ................... 27 MUḤA .......................... 31 TAẒUṚI N USENWI .... 34 AMEZGUN ................... 40 IZUMAL ......................... 33; 45

Taseqqamut n tirra Asafar LIHI Masin AGNAW Yidir BENƩEDDI Taguri g usebter Mehdi ACTUK Asugen n uγamus Yasin AYTƩEDDI

INFED

3 Ku tikkelt nini ad d-nessiγ uṭṭun-nneγ amaynu ayur flani neγ tizi flanta, ur ğğin igi wawal-nneγ awal. Ssurefat-aγ kigan ! G wuṭṭun-a ad teγrim sin idiwenniten, s tutlayt tafransist, d umyaru mass Muḥa ḤEJJAṚ d tmeγnast tatunsiyt massa Fatin BISBIS. Adiwenni amezwaru yuwid γef iswiten n iγerbazen ifranisen g Meṛṛuk. Wis sin, netta, da isissin s umennuγ n Imaziγen n Tunes γef tmagit d izrfan-nnsen. Imagraden awen-d-nesmatter da ttettin s umata i iseqsiten n Imaziγen d tsertit. Mass Mubarik Belkasim. ittyassen s imagraden-nnes idusen s teεṛabt, yaru-aγ-d yan umagrad g iswengim γef udelsan d usertan γur Umussu Amaziγ. Idd Masin AGNAW, iney iteḥtiḥen n uzγan, issedwel tajmilt i tγensa tasedwant s uyenna yukez. γrat amagrad n Masin ! Isefra tetkar-iss-nn tesγunt-nnun, seg iγef ar iḍaren. Nitni ayed tturun kigan Imaziγen# Nezra-awend isefra n kraṭṭ Tmedyazin d vemmus Imdyazen, seg Unẓul Ugmiḍ d Arrif d Leqbayel. Sin iḍrisen ttusaγalen-d seg teεṛabt. Win Hu CIMIN$ g tennam ad tafem mennaw d asniγes γef tegrawla, issaγel-t-id s tmaziγt umeddakwl-nneγ mass Nureddin BAWEDRA. Timsektiwin, itturu Muḥemmad SUQRAṬ γef ussan ikka g ubniq, issaγel-ten-d Usafar LIHI. Sant terziwin yattuyen pef tsekla d tẓuri n usenwi sin imeddukal ixataren n teγmist. Ameddakwl-nneγ Andic Idir, seg Arrif, issker-aγ-d yat tezri γef wungalen yaru mass Muḥemmad BUZEGGU. Tameddakwlt-nneγ Tiddukla tuzen-aγ-d yan uḍris mi tga g uzwel : “Taẓuri n usenwi g unẓul-ugmiḍ, aγwebbez g Usammer, ttelɛumt g Yigwelmimen”. Ad tafem g wuṭṭun-a timse,sa awen-d-ismatter Masin d Yidir, tanfust n Yiman d tmacahut d-irura s tirra mass Yassan. Akwen-nağğ ad tegrum iḍrisen yaḍen, hat gguten. Iqqima-aγ-d ad awen-nessirem taγuri iγudan nessuter digun ad aγ-d-taznem isniγisen d iḍrisen-nnun s tenkult-agi : [email protected]

AMAGRAD

4

TAJMILT I YIZEGZAWEN tamaziүt tedda s dat dүi, maka mamek zares tedda d maүef ? Aya ayd ur nessin, “ Ifasiyen “ llig d-ikcem uṛumey neү llig t-id-skecmen ssnen is isul yan wass ad iffeү, ar ttaznen tibratin n usnimmer acku irza ubadu afransiy tisegwri n umetti amaziү, ikkes-as tanbat g ufus, afen ifasiyen – aytmaten –nneγ - akud g swengimen s ḍart “uzarug”, tura ddu key ini Σellal d Ṭṭuṛṛis ibergagen tinniyet ?

Masin AGNAW

Llig bdan Yimaziүen ar settin s uswengemnnsen amaynu d-uwin d usenfar amettan d-uwin, igan tirsal-nnes tugdudt, talayikiyt, tilelli n ufgan …arg ufan-d yat tmukrist tameqwrant g ubrid-nnsen, assudes-nnsen agensu n tmesmunin d yikabaren, ixser ugraw amaziү n Buzniqa amezwaru d wiss sin, ar ttemwaten yimeүnasen s yidukan, seg dinnaү izlleε Rebbi tarremmant-nnsen, seg wass-nnaү ur yad da ttaүen awal n tamunt daccen ad aүen s iger n tsertit, imeүnasen n MDM3 nitni dusen maka ur ffullisen үes i ubeqqa d tewrarrayin, ar ttebbin amsawaḍ ingerasen d yimeүnasen n MM4 , ar ttinin i yimaynuten nekwni hat aswengem-nneү seg ugdud ar ittuүul zares, ig iffeү ka n “umeүnas “ tasdawiyt inqqertent, izel ammi ur akw illi, awd tamesmunt tameẓẓant ur tt-isskar g yiүrem-nnes .

G wakud n yiseggwasen n tirgin d lqerḍas g Meṛṛuk irza udabu1 afud n yigrawliyen, ineү wenna ittilin g yimzwura, izel wenna innan tilelli i ugdud n yifesti. aya yuğa agdud ad yakey s tmagit-nnes d tutlayt-nnes d usediddey as-iga umexzen g yili-nnes үef wakala. bdunt tmesmunin tidelsanin d uswengem amaziү igen asertan ddaw tduli n yidles anamur d tamunt. Qqimiү yan wass d yan g yimeүnasen g usasu n Tizi n Yimnayen2, ar nsawal үef tsertit isskar umxzen i Yimaziүen, yağ-i allig festiү inna-i itsen wussan da ntemsegraw g taddart n Σli ; ka ikka-d taqqmut, ka yaden ikka-d tiflut marad nesfeld i tezlit tabrat i lḥekkam n lwennas , asra nembḍaw ar Llig i-isawel umeddakwel g usasu үef nettini iwa hat nga “ ssiyasa “ . uүnas n lliү, issen maүef inna awal-nnes, Issen nwis ifreγ seg mayd nn-iffeγ amek netUwiү-d awal-a ad ssektiү la nra la ur nri, tini g unzi aqbur. Ur γurek akw ikki useksew s

AMAGRAD

5

mayed iddan nγed illa ur t-issin umata. Maka mek illa maγef ? mamek ? G uyenna yaγulen maγef ur ta, s tidet nessin. Smi unna isniγisen imeγnasen, iwaliwen-nnsen, hat anawek ayed ran. Asra diγ g tulsed asniγes tuted-nn үes nitni ayed ittekken mgal i usenfer n ukabaṛ asertan, ard tuḥelt tget abeldiy-nnek. Dinna g tella tmeskanit teddut, innurẓem wa ar ttgannat mayed diγ ittyaṭṭafen ad ur teqqimt min tamentilt.

nwis mek ur nn-isselkim yan umussu iswitennnes nna isares, ur idd tastratijiyt ayd ixessa ad tbeddel neү iwriqen maka medden yusin asenfer-ddeү ssuүulen-t s adda amazdar g ur d-ittaley ayd ixessa ad iddu, amek inna Salem Caker g yan udiwenni i uүmis Al–watan nwis amussu amaziү g Tmazүa illa g yizdar, d ixessa ad ilin Yimaziүen d tsertit ad afen ad ssnejmen ayenna iqqiman үursen n tutlayt, ssutren timanit i tmizar-nnsen .

Awal-inu tazuyi-nu ami t-uzneү uma ayt Taḍa d Ukeffus ttukrafen g twuri tadelsant allig unna igan amүnas hat iga amedyaz, min ad yisin maүef iүennes, ur issin is үures illa yan usenfar ametti ilaq ad t-inn-isselkem i ugdud, ur issin is uddur n ufgan amaziү ayd igan tawuri tamezwarut, ad yidir tudert yalwun, iles timelsa izeddigen, iүer taүuri iffullsen, amennuү-a ag ixessa ad neddu acku amexzen iүal is tutlayt hill ayd nessutur, ig-tt g tmenḍawt tamaynut tta nekwni ugar n tutlayt igan aүref ayd inүa yirifi n tlelli. Gluglen waman-nneү kin aḍu, imeүri hat Asammer aүef sawaleү .

Ilaq Imaziүen ass-a ad akin s yimenүi asertan nna ittugan үifsen , ad swurin g tesga tadelsant maka ad ig uswengem-nneү asertan, nekrataү xla s tsertit ad ur iddu umya ur ttүima үurneү tmentilt, g Usammer yan usekkin ayd iүiyen ad aү-ismun ad nekcem tasertit, amussu amaziү s yinelmaden–nnes d yimezrawen-nnes d tmesmunin-nnes tidelsanin d yimekrazen-nnes d kull mayd iran abuүlu i tmazirt d tmaziүt ad ssekren tiweүni g ku tanila, ku iүrem, ad ur neqqim abda nga amm ugru ur da nettmectag ar da aү-iqqes ka, kullneү ad ur neqqim ad neskirkis үef yiүfawen–nneү wenna iseqsan nrar-as hat da tteddu tta tilawt da ttini hat tbedda wahli aya .

S tidet, amussu adelsan amaziү aүerbaz axatar d-ittarun imeүnasen maka neḥya ger yimeүnasen yusin aggwa n tmentilt isinen assudes is ila azal, tamukrist n usrarru yan uүnas amaziү seg tesnawit ar tasdawit ar d-iffeү umeүnas s ccariε yinniy tilawt, iga-t nwis ur da ittisin umata maүef iүennes, d ilmed hill imik g mamek iүennes, aya yugelt-i-d udhac n umsawaḍ d ussudes g tinmel-agi, da ttinin

Pouvoir Goulmima 3 Amussu adelsan amaziү 4 Amussu amaziү 1 2

ASUΓEL

6

SEG TEGRAWLA (1) Tamurt idusen tγelley γef tmurt idehcen, s yimrigen. Tesres γefs aγmar-nnes, tawey izerfan idemsanen d yisertanen.Agdud izlan tilelli-nnes d uzarug , ittγima min agmud n umahil-nnes. Asemsan yukren akkw tiγbula tirrumiyin n ugdud-agi, ikkes-as izerfan-nnes isbessef daγen γefs ad ifek, g uzmez n yimenγi, iserdasen iddan ad immet g udgaṛ-nnes. G umgaru n Uruppa n 19/04/1918, s umedya, Fransa tuwey ivitnamiyen s usayes n yimenγi, sseγlun tiwsiyin . Mek rnan g yimenγi tawey akw tigenfa ; is tettyarna hat nekkwni ayed innan ad ifru. S ugzil, itsen sselkamen agdud yaḍen i tsumki s tekriṭ . Zund ayenna ssekren yifransanen i vitnam. Asag ur yad izmir ugdud, yaγen tisumka, ad ifest. Da inekker, imun, isemyaf ad immet neγ ad iqqim ddaw uzaglu amagar . Da ismun tidusiwin-nnes, iwwet af ad issufeγ isemsanen. Amki ig tagrawla taγelnawt. Mani d-ttekka tegrawla n tserkam? G umaḍal llant snat n tserkam: 1- Tamsihrant ur da swirigen, maka da ttasin igmuḍen. 2- Ixeddamen d yifellaḥen da swirigen cigan maka ur da ttasin igmuḍen. S umedya: axeddam avit-

namiy da ixeddem g ukarbun di Hun Gay mraw d yiwt temrilt yalass seg iγef ar tigira n useggwas; mar ad yameẓ tiγrad n tkerkas. Ur da ittečča ard iǧǧiwen, ur γurs iselsa, ur γurs asafar i tmuḍint mek t-taγ, d wass nna g immut ur ittafa awd aγudwu . Akerwa n teṛmist tamγizant netta ur isrus afusnnes γef umya. Izeddig, ilessa mezya n ,

i s sudu aṭumubil ar ittameẓ id mraw yimelyunen n tgenfa ku aseggwas (Mraw d sa -17imelyunen Pyaster g 1925). Ad nsesten idd akerwa ayd ixedmen ayddeγ n 17 yimelyunen mid ixeddamen-nneγ ? Ifellaḥen-nneγ ur lin akal maka ifransanen γursen tafirmatin ilekmen ar 122 000 hiktar n rruz di Trung Ki (ammas n Vitnam) d 150 000 di

Hu ci Min

Nam Ki . Imezdaγ-nneγ ur lin mad tteččan, g yidγaren yaḍen ttemtaten s laẓ. Imlan n wakal darsen ṛṛuz, ad zzenzen attay n umelyaṛ n Frank i useggwas (911 477 000 Frank di 1925). Amki tga g tmurt-nneγ; imki awd di tmura nniḍen. Ass nna g ur yad zdiren i uzziḍer, ixeddamen d yifellaḥen gin tamunt mar ad ssufγen imsihranen, imki ayd gan di Rusya. Aya ayd igan tagrawla n tserkam. S ugzil, taserkemt ittukraḍen ar ttegga tagrawla mar ad tsennegwdem taserkemt nna tt-ikerrḍen. Mecta n wanawen ayd illan γur tegrawla? Llan sin n wanawen γur tegrawla: 1-Asag tekker Vitnam tessufeγ Ifransanen, Hind Inegliziyen, Kurya, ijapunen, Ifilippiniyen ssufγen Imirikaniyen, Ccin timnukdiwin wi ar tteggan tagrawla taγelnawt. 2-Asag ixeddamen d yifellaḥen di mayd igen tamurt di mayd igen adγar g umaḍal munen amm wawmaten n yiwt twacult mar ad senngwedmen imsihranen, mar ad yal tamurt da ku aγref ad yaf tumert, tili tawmat g umaḍal, wi ayd itteggan tagrawla tamaḍlant. Sin n wanawen-agi ur da ttemyaγen, sucku tagrawla taγelnawt urta tgi tagrawla

ASUΓEL

7

tamaḍlant, ad nini di tegrawla-a aggagen, ifellaḥen, ixeddamen, imzenza d yimguraren msasan ad ammen i yisemsanen. G tegrawla tamaḍlant hat imγad ; ixeddamen d yifellaḥen ayd ittilin g yiγfawen imezwura. Maca tigrawliwin agi mmezdayent s snat. S umedya: mek tesmures tegrawla taγelnawt tavitnamit, hat qad dehcen yimsihranen ifransanen; ihi iwhen ad sen i yixeddamen d yifellahen ifransanen ad gin tagrawla n tserkam. Awd asmurs n tegrawla n yifellaḥen d yixeddamen ifransanen ittawey tamurt tavitnamit γer tlelli. Ayeddeγ as ilaq ad temmezday tegrawla tafransant d tegrawla Tavitnamit. Mad msen igrawalen? Tagrawla ar di ttekka takrit. Hat ayennaγ as winna ittukraḍen cigan gan igrawalen s tit. Dilliγ, Imsihranen kerḍen-ten Yifyudalen; ayennaγ as gan tagrawla. Assa, Nitni da kerrḍen ixeddamen d ifellaḥen, aya as nnan imeggura-ddeγ ad gin awd nitni tagrawla: -Yan : s ucku ixeddamen d yifellaḥen ayd ittukraḍen kigan -Sin: nitni ayd igan tigwti . -Kraḍ: ur lin amya; mek ttyarnan hat ur asen-iddi xs tamara; is diγ smursen awin amaḍal. Aya as gan Igrawalen. Inelmaden, imzenza imeẓyanen, d yimlan n wakal

imeẓyanen awd nitni kerḍenten yimsihranen maca ur ten-taγ tmara iggudin. Kraḍddeγ imeggura γas imsisan n yixeddamen d yifellaḥen g tegrawla. Is tewhen tegrawla mid telγey? Ur iwhin ad ttwabeddel tmetti iqburen igiman n yiseggwasen s tayḍ tmetti tamaynut. Maka asag nessen imk as-nettegg, nissin ad nemmefka tiγwerdin, ayennaγ ur igi unzir . Yal amahil iwhen neγ ilγey hat nekkwni ayd dtekka. Asag nra hat uγey ad nesmures. Day, mar ad ttug tegrawla ilaq ad nisin: 1-Nwis imsihranen d timnukḍiwin ttasin asγan d yidles zund allal n usedderγel, isuḍaf, allal n tekriṭ. Nitni ssuγalen medden ittergigin γas ig sellan γef tegrawla; ihi mar ad ttug tegrawla, ilaq zwar ad nesfafa tafrit n uγref. 2-Nwis agdud, ittusgellelen aṭṭas, isskar taremγa zund amussu n tenmegla i tewsiyin g Trung ky, amm uwezlu n yid hiǧǧ g Panuy, aγewweγ n yizumal di Nam Ky; ur tenissada awd yan usekkud ,ur degs awd yan uγawas ayennaγ as ibrir. Ihi, mar ad tettug tegrawla, ilaq ad nessikez i uγref asekkud agrawal. 3-Nwis mek ur issin uγref mayd nn-igula umadval, ur issin ad izrew assaγen n tdusi, γas ur γurs awd yat tsudest ayeddeγ as inna ad immecteg

g twetlin ur d yusin neγ iqqima g uzemz g ilaq ad immecteg. Day, mar ad neg tagrawla, ilaq ad nfek taγḍeft i umussu amaḍlan, nesselmedas i uγref ad yili tasudest. 4-Nwis aγref ibḍa. S umedya, imezdaγ-nneγ n unẓul ur tteggen taflest g yimezdaγnneγ n wammas, d widdeγ nitni ttellγen ssmeγ s wi n ugafa. Tadusi-nneγ tebḍa; nga zund ikecciḍen ur tesman tezdemt. Hat ayennaγ as ilaq ad nesmun tidusiwin n tegrawla, mar ad nmun ,ilaq i ukabar agrawal. Mar ad neg tagrawla mad ilaq n zwar ad γurneγ yili? Zwar, ilaq ad yili ukabar agrawal, innan ad isfafa issudes igduden agwnes n tmurt; innermes iγerfan ittwakraḍen d yimγad beṛṛa n tmurt. Tagrawla ur tenni ad ttulek γas s ukabar iburzen zund aγerrabu ur ittebbey aman γas s yan umessudu iburzen. Mar ad iburez ilaq akabar ad γars yili yan usekkud nna ttakzen akw imaslaḍen dfuren-t. Akabar min asekkud amm wales min tinneẓi neγ aγerrabu min tabusult. Imira llant ggudint tezriyin d isekkuden, maca asekkud inmen cigan ig agrawal cigan hat Lininẓri.

Issaγel-t-id γer tmaziγt: Nureddin BAWEDRA

ADIWENNI

8

Entretien avec Moha Hajjar

Auteur de : La mission française au Maroc versus la mission de l’école marocaine : Ségrégation Né en 1962 à Tadighoust, Moha U’Hrou Hajjar est professeur de mathématiques à la faculté de sciences et techniques d’Imetghren (Er-Rachidia). Scandalisé par l’odieux rôle que joue la Mission française dans la reproduction sociale des élites au Maroc, il publia en 2008 une enquête bien fouillée qui demeure trop peu connue. Pour avoir une idée plus précise sur le contenu du livre nous avons rencontré Moha Hajjar qui a répondu volontiers à nos questions. l’élaboration et la mise en application de ces stratégies ségrégationnistes. Ce pays,à travers son réseau éducatif à plusieurs composantes, perpétue et assure sa mainmise sur les leviers vitaux du pays en créant et entretenant une classe sociale qui lui est culturellement et politiquement inféodée pour servir ses intérêts. Une classe qui doit tout à la France : son existence et le maintien de ses privilèges à tous les niveaux de la vie sociale économique et politique. 2) Dans votre livre on peut lire ceci : « Le français au Maroc, est un ascenseur social 1) Pourquoi consacrez-vous tout un livre ». Peut-on dire que le projet de l’arabisation à la mission de l’école française au Maroc de l’enseignement avait pour objectif, entre et quel constat faites-vous de la mission de autres, de défavoriser les classes populaires l’école marocaine ? ? Votre question reprend l’essentiel du titre du livre « Ségrégation » que j’ai publié en Le processus d’arabisation bâclée, du 2008, mais mon travail n’avait pas pour ambi- système éducatif du pays a abouti à une vétion d’apporter une réponse à cette question, ritable catastrophe nationale. Cela est admis mais plutôt de poser la problématique com- aujourd’hui par une large partie de la populaplexe du système éducatif dans notre pays, à tion et même de la part de nos responsables partir d’un angle de vision particulier pour ne politiques. Ces derniers le font aujourd’hui, pas dire singulier. Un angle qui à mon sens, une fois que le mal est fait et des objectifs donne plus de visibilité sur la question. Un an- sont atteints. Leur démarche hypocrite congle de vision qui lève totalement le voile sur ce siste à chercher des boucs émissaires. L’étude qui apparaît finalement comme des stratégies statistique que nous avons menée, a le mérite sociales tracées à moyen et à long terme. en quelque sorte de chiffrer la trahison. Et L’élément central apporté par mon étude aussi et surtout, d’identifier la classe sociale est l’implication de la France officielle dans dont les familles ont échappé à la catastrophe.

ADIWENNI

9

Le constat sans appel apporté par l’étude est ces établissements vis-à-vis des enfants maque ce sont ces mêmes familles, via des or- rocains. Ceci dans le but même de préserver ganisations politiques qu’elles contrôlent, qui cette identité et cette culture pour ce qui conont élaboré et encouragé le processus destruc- cerne les enfants de la bourgeoisie nationale. tif d’arabisation à la hâte. Il est bien connu que jusqu’au milieu des années soixante-dix, 4) Pensez-vous que la prise de le système éducatif public national a réussi à conscience par la jeunesse en la matière former des personnes de haute qualification. pourrait induire un changement de poliCes jeunes gens instruits ont pu suivre des tique éducative ? études poussées et acquérir un savoir de haut niveau. Grâce à leurs formations et compéLe problème du Système d’éducation et tences ces personnes se sont retrouvées tout de Formation est une question cruciale pour naturellement à des postes de décision au tout pays. C’est sans exagération une quessein des appareils administratifs. Cela n’a pas tion de vie ou de mort pour le peuple de ce échappé à l’œil attentif d’une classe sociale pays. Toute la population est concernée mais frileuse, longtemps habituée aux privilèges. il s’agit en fait d’une question éminemment Tout a été fait pour stopper cette machine politique. L’école dans un pays est liée à un qui produit cette élite encombrante issue des projet de société. Quel projet de société a-tcouches populaires du pays, la plèbe. on défini pour ce pays ? Les gens qui affirment que les dirigeants 3) Vous proposez en guise de solu- d’un pays n’ont pas de projet de société se tion de généraliser le système éducatif en trompent. C’est une absurdité que de penser vigueur dans les écoles de la mission fran- cela. Si notre Système d’Education et de Forçaise à l’ensemble des écoles publiques ma- mation est aujourd’hui délabré, dans tous les rocaines ou, en cas d’impossibilité, de pro- sens du terme, c’est qu’une classe sociale l’a céder à la fermeture des écoles en question. voulu ainsi : La classe des héritiers du pouvoir Pourquoi tant de rigueur ? et de l’argent comme je les ai appelés dans le livre. Donc une large prise de conscience est De la rigueur dans un raisonnement, il en fondamentale et nécessaire pour comprendre faut. Et en tant que mathématicien, ce quali- ce qui nous arrive. Mais la classe politique ficatif sonne comme un grand éloge. En fait du pays porte l’essentiel de la responsabilij’ai formulé ma proposition sous forme d’un té de ce qu’il en adviendra. L’histoire et les raisonnement par l’absurde, qui est une mé- générations futures jugeront. Par ailleurs, la thode classique en mathématiques et un outil France officielle n’a pas le droit d’alimenter formidable pour démolir un programme fal- un tel système ségrégationniste dans un pays lacieux ; en voici le principe : Si le système indépendant et souverain. de la « mission française » est bon pour les enfants marocains qui le suivent actuelle5) Dédramatisons la situation avec un ment, pourquoi alors n’en ferait-on pas pro- peu d’humour : Quel est le comble du fiter l’ensemble des enfants du pays en gé- mathématicien ? néralisant ces programmes à l’école nationale marocaine? De ne pas avoir de problèmes (à résoudre). Si maintenant on estime que cette généralisation ferait perdre au pays son identité et sa culture, alors la solution logique qui s’impose Propos recueillis par : Asafar Lihi devient tout naturellement, la fermeture de

ASEFRU

10

TASEKKURT1

TAMUSNI1 N UGAMMA2

Tasekkurt iγuliden ayd tra Utan-tt yicenga Ur γures mas ttrara Tussa γures tga tamara Tasekkurt iγuliden ayd tra

Muqleɣ iṭij3 Amek ittali Deffir yidurar, Issudda felli, Irura-d iman, Yuwi-d anerɣi, Tagrest g wussan Twala iḍelli !

Seg Umellagu at Tana Tadiγust d Gwelmima Tedda s uzir d tala Ur tečči ula tedla Tasekkurt iγuliden ayd tra

Muqleɣ itri Amek iseflilli, Igzem ddumas4, Idder s tdusi, Ass g yuder yan Ssirim s yiẓri Ad d-lalin yigemman Idleg5 yigenni !

Ibbi ubrid walu mani tekka S tmazirt as-d-izri dadda Tesγuyy taγ-nn iḥuna G teṛmi asaddi ula iswunfa Tasekkurt iγuliden ayd tra Nettat aseg illa yiγenka Walu mayed as-d-ikkan tasga Γes mayed as-yakkan tiduwa Ar ak-ttinin tiddukla ! Tasekkurt iγuliden ayd tra

Muqleɣ ayyur Myajayen d yitri, Gan i tlelli azrur, Timenza i tanegli, Ger yiṭij d wayyur Gmer tamusni ! Kles6 a amezruy7 Tilelli d yili !

Utan-tt s waggun d tkuba2 Ifadden ifukalen3 as tedda Agari, isḍaqqes tasa Ul, iγus iga tarka4 Tasekkurt iγuliden ayd tra Imki ami tella Ad tidir g tawda Temmet g tuffra Tader s uzγiγ5 d wiyyha Tasekkurt iγuliden ayd tra Tazra BAJJI Berṭeqqis, Tizi-n-Yimnayen 2958

Siman BUṚAS AMAWAL perdrix 2 couteau 3 handicapés 4 reste 5 chagrin

1

Sagesse Nature 3 Soleil 4 Très noir 5 Décorer 6 Enregistrer 7 Histoire 1 2

AMAGRAD

11

AΓNAS AMAZIΓ : ZEG UDELSAN ΓER USERTAN

Ami d-tlul tγawsa tamaziγt tatrart deg iseggwasen n 60 d 70, ssentan imeγnas ssawalen xef tmaziγt zi tγmert n idles waha. Ṛexdenni , ur din tuγa yella yijjen zzaysen ittqqen tamaziγt γer tsertit . Ur din tuγa yella yan yessawal xef uṣidef n tγawsa tamaziγt niγ tutlayt tamaziγt di tuzna tasertant taγlnawt di Merruk niγ di Ddzayer , akk ayen xef ssawalen : tutlayt tamaziγt d umareg amaziγ d tmedyazt d tinemmswaḍ d yizerfan izaykuten . Maca awarni ca n 50 n iseggwasen n tuzna tamaziγt tadelsant nni jar 1960 D 2013 , tuzna tamaziγt tesnta ad temmeskel imik s imik . Yessnta uγnas amaziγ ad immuti zeg « Udelsan » γer isurifen imezwura n « usertan » . Zzat-i γ nadef deg umagrad-a γer ‘’tunza tasertant tamaziγt’’ yeqqen-d ad nerzu ad nessen mayemmi mmuttyen ca n imeγnas zeg udelsan γer usertan . Aarni-d xafes ad nẓer mayemmi ttagin aṭṭas imeγnas n timmuzγa ad adfen si tawuri tasertant .

Mubarik BELKASIM

MAYEMMI YUCCEL AD NEMMUTI ΓER WEΓNAS ASERTAN I TMAZIΓT ? Afad anssidef tutlayt tamaziγt di tmenḍawin d tudert tasertant n Merruk d Ddzayer d tutlayt tunṣibt, armud adelsan ur yudi, yuccel ad kecmen imeγnas γer twuri tasertant afad mzeγen γef tutlayt tamaziγt d tmagit

tamaziγt n uγwref. Awunak amrruki yugi zi lebda ad yesskcem tamaziγt g tmenḍawt arami-d 2011, minzi imeγnas n tmaziγt ur γursen yelli wedwas asertan. Timesmunin tidelsanin ur zmirent ad ssiwḍent awal

γer tenbaṭ, ur zmirent ad gent asikel γef tenbaṭ. Yuccel i yimeγnas n tmaziγt ad adfen γer umni, sadu ikabaren isertanen imaziγen, afad mezγen γef tutlayt-nneγ d tnettitnneγ.

MAYEMMI TTAGIN IMEΓNAS AD KECMEN TAWURI TASERTANT ? Merruk llan dayes ugar n 30 n ukabar isertanen, Aazayen ameqwran-nnsen ttuγa d imegzar n tutlayt d tmagit tamaziγt ar 2011, akabar asuf i tuγa immezγen γef tutlayt tamaziγt iga-t Akabar Agdudan Amaziγ Amerruki ( KGMM ) sadu s tselwit n Mass Aḥmed ADΓIRNI akabar-ad igdel-t uγlif n ugens

amerrukiy deg wakud n Benmussa. Rexxu, di 2014 ur nessin mayen γa imsaren i tγawsa tamaziγt deg ussan d iseggusa ay d –ittasen, minzi imeγnas imaziγen msbḍan aṭṭas , wer γursen telli ca n tiẓri i yimal, maca mayemmi ur kkaren imeγnas ad ggen ijjen n ukabar asertan nndeni? ar mermi γad yeqqim umexzen

yettqqen yegdel ikabaren d tmesmunin timaziγin? umexzen ur izmmar ad isiγi itteqqen d igddel deg ikabaren i walid, acku amaḍal aberran ad γifes isγuyy. Malla zemmaren imaziγen ad gen timesmunin tidelsanin asel turagt n Umexzen, mayemmi ur zemmren ad gen ikabaren isertanen imaziγen imay-

AMAGRAD

12 nuten asel turagt i Umexzen ? Akabar asertan amaziγ maci yuccel ad γers yili deg izwel awal « amaziγ » ; timmuzγa n ca n ukabar teqqim-d deg imenzayennnes. maca mayen nessen nican : malla qqimen imeγnas n tmaziγt ur γursen yelli ca n ukabar asertan amaziγ niγ cigan ikabaren imaziγen, wer

nezmmer ansawel xef c n « tuzna tasertant tamaziγt » ayy izemmar uγwref amerruki ad iẓer d ad isel ! Timesmunin tidelsanin timaziγin ur zemmrent ad adfent di twuri tasertant. Nitenti ad qqiment g usayes n yidles waha. di tmesmunin tidelsanin imeγnas izzmeren ad ssiwlen γef tsertit maca ur

zemren ad gen tasertit, inni iteggen tasertitn d inni ay illan deg ikabaren isertanen niγ deg uberlman niγ deg tenbaṭ. di tmesmunin tidelsanin tasertit d awal , d amsawal d axmmem ! di ikabaren isertanen, tasertit d timeggit d tigawt d usekkir .

amm 1ru Mayyu d useggwas amaynu , mani kkisen midden icenyalen d tillaf ttarin γifsen ayen ttettren zeg uwunak amerruki, nzer ict tuzna n tsertant n yan wanaw nneḍeni deg ‘’ Umussu arifi i tafulmanit ‘’ yessawal γef « uγref arifi » d « ufgan arifi » d

« tutlayt tarifit » maca maci d wa d abrid ! Nra yat tuzna tamaziγt ay ismunan Merruk d uγref amaziγ zi Tanja ar Legwira, zi Ddzayer ar tamnrast , zi Siwa ar Lkanari. KGMM yeqqenit Umexzen uca zi rexednni wer zayes nselli aṭṭas.

ABRID ΓER ZDAT ! Malla nxes ad nsiwl tidet, tuzna tasertant tamaziγt ur γures yelli udem iy nezmmar marra ad nẓer nican, tuzna tasertant tamaziγt wer tit netwili deg usayes unbiz amuran. Nettwara γas timesmunin tidelsanin deg immaden d yidrizen imuraren

IKABAREN IMAZIΓEN IMAYNUTEN ? Ur nessin ma llan din iwdan ay ttxemmamen as sentan yan ukabar amaziγ amaynu , awarni ukabar n Adγirni, maca taγawsa tamaziγt tuser ugar n yan ukabar i xafes γa imezγen, llan din imeγnas imaziγen γursen tiktiwin tisertanin d tizelmaḍin , llan inneḍni llan γursen tiktiwin tiyffasin, ina wer zemmren sadu yan ukabar asertan !

yuccel ad din ilin ikabaren imaziγen izelmaḍen d iyeffasen d inammasen d inemlayen d izizawen, ikabaren n tawuri ikabaren n illellalen … atg amm akw timizar n umaḍal . Yeqqen-d ad din ilin s udrus 3 niγ 4 n ikabaren isertanen mmezγen γef tγawsa tamaziγt zeg yeffus , zeg uzelmad, S manaya i din γa tili ict

tuzna d tasertant d tamaziγt tedwes tzemmar ad tessiwd Merruk d Ddzayer d tmaziγt γer wannej, γer ufella. Yiwet tunza d tasertant d tamaziγt iy γa isdwlen iwunak arugduyanen d Merruk d Ddzayer d iwunak ugduyanen d imaziγen sadu ufus n uγref amaziγ n Merruk d Ddzayer .

TANFUST

13

TAQERFIYT uεban azeggwaγ hat tessexwa yan udγar tama-nnes, yakez ayenna tessker, ar ittnaγ d yiγef-nnes, ar isebγas iγefnnes, imeddukal-nnes ukzen awed nitni ayenna illan, ar as-safεen titiwat s wawal, ibedd zik yaγ-nn tama-nnes.

Yidir BENΣEDDI Izzrey yat tdeggwat izeddigen, irceq diges allig ittu taγufi d yisekkilen n yidlisen as-issenγan iγef, tga tmeγra tin ayt εemmis ayenna t-izzeεmen, tadeggwat-nnaγ yaγ aḥidus ar ittasey izlan allig as-iqqen ugreḍ, g yiḍnnes kecmen s aḥanu n tqerfiyt, aḥanu g ur ittili γas winna ur yuwilen d ayt titi n wallun, ikcem-nn agreḍ inγa-t ur yad diges mayed ittasin izlan, iγejdem imik iddu-nn ẓirs yan umazan ameẓẓan inna-as g umeẓẓuγ : « tennaak mm uqidur-inn azeggwaγ ad tenγed ka », izlem s ḍart tiṭ izuz kra g ugwensu-nnes a taḥli n terbat, inna-as ddu inias : « eg-as adγar ad issidir ad ur ineqqa ? » Iddu umazan n tayri ur d-yaγul, ar itteqqel allig ittu awal, imik irar-nn tiṭ s mm

Izzulu fellas, inna-as : « is ixwa udγar a ayt udγar? », tenna-as : « win yan usasfar1 n wul-inu, win umnay n twirga-nu, ittyazen umazan ẓirs, irar-d inna-d “ ad issidir ad ud ur ineqqa.” , yakez awal iraras : « iseqsa-kem, imayed as-tennid? », tenna-as : « ur ta iγwejdim iwad as-rareγ ! », iγejdem ntun g wawal n umyissen, zzrin iḍ s wawal allig ttun mag llan, s yiγuyyan n yisey n yizlan da ttmenmilin ad yiselli ku yan mayed ittini wayyeḍ, allig ccaren iwaliwen d tmeččiḥin2. Ifukka wummuyed i ayt tmeγra salen ran ad siwlen, tenna-as : « taγufi i-d-ẓirrek yuwin ammi k-ssneγ wahli aya, γas nebḍa ! », bḍan iḍnnaγ meqqar ur rin, yameẓ γurs uṭṭun3 n tiliγri4-nnes, ar ttemyazanen tibratin allig ten-iwet yiḍeṣ, s asekka-nnes isiwel-as ad mmejmaεen g tsammert n yimi n yiγrem, maca taγul s tmazirt-nnsen,

acku tella γur yebbas twuri, ula tufa ad tt-zrin iwaḍu-nnes, yuγul awed netta s tγuri-nnes, ku tikkelt ar ttemyazanen tibratin, da isawal ard tezwu tiliγri-nnes, tsiwel-as-nn diγ ard tezwu awed tinnes. Umẓen yinelmaden itsen wussan ad swunfun, iddu s tmazirt g tella tmeddakweltnnes, nniyt ikk-d awed γur yan memmis n xalis dinnaγ, isiwel-as inna-as-t, ar ttganna mantur nn-ittaweḍ, allig nnigula isiwel-as tenna-as adγar g tella, yameẓ abrid ẓirs, allig nn-igula adγar izerreḍ allen telley-as-nn s ufus, irul-nn yasey-tt s g yigenna, yasey diges yat tmeččiḥt taγezzaft issmuren aman n uγbalu amerd netta, sgidin timawin, allig tt-uḍren, Inna-as ad mmcetgen s tedγarin isswan iman zzigzwent allen, ibedd yameẓ-as afus allig tbedda, kud itteddu tesḥizun, inna-as : « mayed kem-yaγen? », tenna-as : « γas inγa-i uḍar, rredleγ assnaṭ g ubrid-inu s taddart. », ar tteddun, tadeggwat-nnaγ, ssekren ifriwen s wawal n tayri, tetkwar-asen s tmendit allig da ttenγal, γwejedmen ddaw yat tzemmurt urun isekkilen imezwura n yismawen-

TANFUST

14 nnsen agensu n yan wul n tayri, sswin iman-nnsen, myakkasen tibar dinnaγ, Ibabb-tt allig ffγen igran, issiweḍ-tt-nn anmila n taddart-nnes, ikk dinnaγ s γur memmis n xalis, igula-nn γurs mseqsan γef tudert n ku yan digsen, inna-as nwis yufa yat temnayt n twirga-nnes,

iseqsa-t memmis n xalis γif matta tenna, inna-as : « mm uεban-lliγ azeggwaγ, talliγ illan g tmeγra n ayt εemmi », inna-as : « idd taḥizunt-lliγ nna s k-nezzεam ? », inna-as : « mayed ? Mi ? taḥizunt, taḥizunt, uhu awa hat γas taredla ayd terrdel, mantur ayennaγ ? », irar-as : « uhu awa ! Hat ssneγ-tt wahli n

yiseggwasen aya, hat taḥizunt ayd tga. Tizi n Yimnayen 06-11-2962

Médecin Bises 3 Numéro 4 Téléphone 1 2

HEMMUT Hemmut tezṛa tabrat nni ra ttṛaja s yijj n ssber imɣar. Gi uqrab n tecqiqt-innes, tenni ca n kraṭ tasragin zuggami teɛqeb zi dcar n Ayt Merɣad gi tendint n Gwelmima. Tugi as-tuc tabrat nni qber mizi yemmas tweṣṣa-tt.

zi Ayt Merɣad, ixessa-i, xseɣ-t, i menbeɛd ? u’ yani inna-as bu tebrat i tyawtinu, adagi d thella, a teqreɛ iɛciben icemraren g ucwafinu bac ad iriɣ cniɣ ass n urar ». Teksi bilun idas d iwi usli amaynu ḥma a teqjeb, tugi ad as-teɣri.

Tbed, teqqar, txaras g Ixecc-d ass n tmeɣra, wawar nni g tebrat, tɛawad- tkes-as i usli rqab , bsisqentasen s jjhed, tgammi as tiṭṭawin i Hemmut, tufat lmeɛna n manayni . Tesya- d bu tebrat. fa s ukaruɛ g tmija-innes, ihwa-as-d umeṭṭa . Tiznit Tsawar g yiɣef-innes : 14 avril 2013 « nic zi Ajdir n Arif, netta

Iman LIHI

ASEFRU

15

TAREZZIFT I YIMEṬṬI-NU Ssarmeɣ-as taɣzi n tudert I ku imeṭṭi yukzen tiṭ-inu, Ass-a g nadaɣ tumert, Yuɣul-i-d ger yifassen-inu. Ur digun lmideɣ assekned: Aryal-nnun s winu, Q’ awen-igbu s tukkimt, Tukkimt-ddeɣ tegba ul-inu! Q’ awen-iddukkel tiflut, Tiddukla-ddeɣ tg(a) amuttel-inu! Ad ur tasim tagelzimt; Tawengimt ami ner(a) nsiwel, Nnureẓmeɣ ẓares, iga tidet, Iswi-nnun ur igi amedya-nu, Anemri as ṛziɣ tigit: Iwa kem taceɛbut n waman-inu! Tamendit LFATNI Imteɣren g 21 Nuwanbir 2011

MASSA N TAYRI , A MASSANU ! Sremd-ayi ad tseγ i cem Su-ayi ibeḥrar-nnem ttassut Send-ayi s reḥrar i γarem Asitem ad am-d-iwda zi tεebbut Ad ayi-iγder x tiderfi atasm Mara ssitmeɣ-cem takurmut A massa n tayri wec-ayi-d zzayem Σad aney-ayi-d uta zi tneffut Susem ayd zi tudart-nnem A’ teddareɣ tamcahut S tmeqqa umetta tura turem ḥuma ad ages riɣ taḍfi n tasult A massa n tayri qen-d xafi ad tseγ i cem Aqa nhewreγ xafem di tarezzut Uta ssu-ayi x waduf unezdem Siγ amadal-inu i tattut Ad qqaseγ tazyudi nnem D tazyudi uxeyyeq uca zarweḥ tasarut Ziri Amiri Sala g 14 yanayer 2962

ASUΓEL

16

TIMSEKTIWIN N SUQRAṬ Muḥemmad Suqraṭ*

Ass amezwaru ag ittemtat umaccu Seg mi ayed tezrey sṭaffit iflew n ubniq, mi qqaren s tbiḍansiyt tawurt tabeṛṛkant, ayed ssneγ ṣafi is inna Ṛebbi amin i treggam n mma. Ddu ad izel Ṛebbi anaγiz1-nnek... hat izla-t a yu! Mayed akw ssneγ mani g lliγ mayed i-igan! Ammas n Giliz ag lliγ, yan g yigmamen2 akw imexmaxen3 n Meṛṛakec. Wahli d awal, seg Bleɛgid ar Giliz! Ggzeγ-d g sṭaffiṭ s udis ixwan d yiγef yucckan d waḍu iẓekkṛen4 d yiḥruyen irkan d tmektit itkaren ar imi s tmarayin5 digi iswanfan. Zzwareγ-nn aḍar ayeffas isεan lbaṛaka, gren-aγ-nn s yan uḥanu iglin nnan-aγ: « unna γur illa ka iger-t-id s da hat ur iqqimi ukurmu imkilliγ! Gat idneγ iregzen neg-ten idun. Mek idda ka n memmis n tmeggant ad yiri ad γifneγ isikk izergan hat ad as-neqqu mma-nnes ! » Wiyh diγ, max imek ikka iga ubniq? Aseqsi ssefrun wussan d-iddan. Ayennaγ ayed tga, idsen γur kkant kra n tbuniyin gran issent. Aha ntun g udiwenni is ur ṭṭaṛen γef ka n teγtast , ad immet umaccu. Ur igi taγtast xes yan imečči n bab-nnes igan iγefnnes d ubulisiy n ubrid. Ameddakwel-nneγ iγal nnik s tidet is t-iga ar iswurri d Umexzen. Iffeγ-d ḍart uyennaγ akw is innufel; yawey i ugmas tunfultin n usbitar i unezzarfu islelli-t. Ur akw ǧǧin ẓriγ amm Cwiba, tawargit itteddun. Yuzen i jaḍarmeyya ur t-usin, iger aγanim s urti, innufel. Teg-as timmuɛḍertnnes ayedda ur yufi; ig diges adwal amxezniy. Ku tikkelt d mayed d-ilsa. Ass-a iḥruyen n lbulis, asekka win lbumbya, nnif n usekka

win jaḍarmeyya.Tikkelt taneggarut, abulisiy n ubrid ayed iga, s isekref d lferdi n lmika. Tifawt, ar isskar tawuri n ubulisiy g ṛṛumpwan. Iḍ, ar nn-isgulu timegganin, nn-ittmuẓuẓen, s tgemmiwin-nnsent. Ayetmas weεṛen, awed yan as-ittettlen aḍu. Seg ufella, da ittawey ineγmisen n yibeznazen d yiεerrimen ittunadan i lbulis. Assaγ -nnes idsen iγuda, allig nnik iγal is ig nnik abulusiy. Ass n uzaraf iseqqsa-t unezzarfu: - Mani g d-tuwid timelsit-a n lbulis ? - Ifka-i-tt lkumisir a mass, as irura Ass g t-umẓen iga asuryaliy. Tbedda-nn γifes sṭaffit g ṛṛunpwan, ismun iḍaren, ifk-as sslam. Nnan-as : « hat nra-k ! » Isney ẓarsen iγef zund idsen iswurri simraw d semmus iseggwasen n sserbis. Inna-as ubulisiy iḥrin sṭaffit: « tqewwed-tt a yamxib, lferdi akw, trid ad diges tged lkumisir !! » Ibulisiyen ssnen-t, isinen is innfel maka ur t-id-ktiyen g ukurmu. Iberreε diges ! Ntan ar t-seqsan γef lmuntif-nnes ar ikejjem ar itteffeγ g wawal. Widdeγ t-iseqsan ur t-ssinen, awin g yiγfawen-nnsen is da γifsen ikka-t taqebbaṭ. Ukan aγen-nn γifes, ar tkkaten allig iγeṛd. Dinnaγ ayed ssneγ idd seg was amezwaru ayed ittemtat umaccu g ubniq. Awiγ-d altu ḍart uyennaγ acḥal idd ku ass immet umaccu g ubniq; ilin wussan g ttemtaten wugar n mraw. ***

Kkseγ sserwal d Slip awed netta s lxaḍer Kksen-aγ ayenna γurneγ iggran sersent g ukaẓyi, nnan-aγ : « qad iqqim uya da, ar

ASUΓEL

17

d-teffγem. » Kammla nzayed s dat issuter-i unawur ad kkseγ iḥruyen, yuwen s yuwen. Aselsu kkseγ iqelleb-t amm ṣṣkaniṛ. Gulaγnn slip zwiγeγ; aserwal griγ iss s unerfi smi kkseγ-t yad yan wass g lkumisareyya. Idd slip, netta, tikkelt tamezwarut γef t-ttekseγ, nniγ tama akw aya. Xes kkseγ-t nnan-i-d altu ad uteγ tukkerfadden, skuḥḥeγ. Ṭṭukkiγ! Yaḥ, max ad skuḥḥeγ? Γef mi ? Mayed iccaren abuḍ d uskuḥḥ ? Uγuleγ skuḥḥeγ! Suleγ da skuḥḥuγ, isafeε-i titiwat ḍart ugeṛd, γur ḥejji, afad tanef texbut n tzukt-inu, iḍer-d uyenna digs ittyaffaren. Ẓer mayed nntgula tussna ! Ka ur t-uwin g bnadem azeddag, ur d-teḍri la tqwellimt la ka diges yaγen. Nek ilessan iεbanen-inu, iseqsa-i-d yuwen : « id tikkelt tamezwaru aya ? » tamezwarut, ih ! ayed as-nniγ. Irar-i-d : « G idneγ argaz yifif γifek lxir! » Nniγ-as, gri d yiγef-inu : « is tella ka n tirrugza yugren ta nek ikkes-nn slip s lxaḍer seg wass amezwaru ? » Ikcem-d unemhal s tiddi-nnes tanappuluniyt d wawal-nnes izzar, tekcem tawda inawuren, intu ar aγ-iseqsa. Yuwen unekraf idneγ, netta, ur igi mud-nnes xes udem n unemhal. Igrann diges allen iqqim allig γifes d-isharra yan unawur ad yader i wallen. Awwah! iḍgam neqqima d yimusnawen n uzref d unesγamu

n ugellid γef tmenḍawt nhezza iγfawen-nneγ! Ass-a ad nader i wallen? Is ḥḥuyḍen wi ? Ur ta i-d-igula ad i-iseqsa ar swengimeγ mayd as-ttiniγ; idd aḥcic mid Amussu n simraw Febṛayer. Maka is illa akw wanγa igan g wassaγ simraw febṛayeṛ ? D mek asen-t-nniγ γiyen ad i-kṛefsen, sxuben-i aḍu. Yuf unna asen-innan abeznaz ameẓẓan, amm nek amm medden. Iger-i-d unemhal aseqsi: - max allig da tezzenzad key aḥcic, aɛerrim zeɛma izeddigen ayed tgid? - Afad afeγ awed nek ad lessaγ g Ẓara d Seppringfild, qeṣṣreγ g Giliz, as-ruriγ - Ha-k awed dγi teddid s Giliz ! Ncaεellah qad diges tkellad ar teggand.

1Trace 2Quartiers 3Luxueux 4Puant 5Amoureuses

6Victime 7Juge 8Menotte 9Relation 10Jugement

Issuγel-t-d s Tmaziγt: Asafar Lihi seg: goud.ma

* Iga Muḥemmad Suqraṭ yan ublugeṛ ameṛṛuki ittyassnen g uẓeṭṭa n fiysbuk s yiḍrisen-nnes g isawal g mayed igen asentel min tawda, tasertit, asγan...atg Suqṛaṭ, i winna ur t-issinen, iffeγ taγuri g tis snat ar izzenza gaṛṛu. Kud izzenza isseγra iγef-nnes. Ikka tiyiriwin-a sin iseggwasen g ubniq γef, ayed as-gran, taḥcict. Ittyassen ublugeṛ-a γur tεurrma kigan ḍart 20 Febṛayer. Iḍrisen-a d nessuγul da digsen ittales ayenna idder g ukurmu. Ad tafem tansa-nnes g uzedday-a : https://www.facebook.com/mohammed.sokrat

ADIWENNI

18

Entretien avec Faten Besbes

Membre de l’Association Tunisienne pour la Culture Amazighe (ATAC) Faten Besbes: « La nouvelle constitution tunisienne ne me représente pas, elle est plutôt discriminative, voire même fasciste tant qu’elle ne reconnait pas la diversité culturelle et le droit des Amazighs Tunisiens. » 1- Que pensez-vous de la situation de la Je ne peux pas vraiment prétendre être culture amazighe en Tunisie et quels sont une militante pour tamazight, certes je suis les obstacles qui entravent sa reconnais- engagée à défendre cette culture plusieurs sance? fois millénaire et qui est commune à tous les Tunisiens et aux nord-africains. En ce qui me La culture amazighe est omniprésente avec concerne, je suis plus convaincue que le renous, dans notre cuisine, dans nos habits et tour à nos origines amazighs est notre seul nos bijoux, dans nos coutumes, voire même salut et notre seul moyen pour unir tous les dans notre dialecte Tunisien, sans oublier bien Tunisiens et de protéger notre pays de cette sûr les régions berbérophones qui ont eu le vague obscurantiste d’arabo-islamisme. Au privilège de garder la langue Tamazight. Je fait j’ai commencé mon engagement après la pense que le Tunisien ne s’est jamais détaché révolution, sur FB, jusqu’à ce que j’aie déde sa culture amazighe et qu’elle restera pour couvert l’ATCA : Association Tunisienne de lui la culture mère malgré la succession des la Culture Amazighe à travers une conférence autres cultures sur notre pays. L’obstacle pri- qui avait pour thème « le patrimoine génémaire est l’ignorance du Tunisien de l’origine tique des habitants de l’Afrique du Nord » de sa culture qu’il assimile jusqu’au jour en octobre 2012 et à partir de ce moment j’ d’aujourd’hui à la culture arabe, le deux- y ai adhéré et j’ai commencé à prendre des ième obstacle c’est l’absence d’une volonté cours de tamazight , de participer aux manipolitique de la reconnaissance de cette cul- festations pour promouvoir la langue et la ture comme l’enseignement de Tamazight culture amazighes, comme j’ai eu l’occasion à l’école, ou la création d’un centre culturel de rencontrer des membres du CMA venus en amazigh. Tunisie en décembre dernier pour le rassemblement des Amazighs Tunisiens, et lors de la 2- Pour quelle raison vous militez pour dernière Assemblée Générale de l’ATCA je tamazight, et quand est-ce que vous avez suis devenue membre. commencé à le faire?

ADIWENNI

19

3- Que pensez-vous de la nouvelle 4- Comment les autres tunisiens nonconstitution? Et pourquoi elle rejette la amazighophones reçoivent la culture reconnaissance de la langue et la culture amazighe (la langue, le nouvel an, l’histoire, amazighes ? etc.)? La nouvelle constitution tunisienne ne me représente pas, elle est plutôt discriminative, voire même fasciste tant qu’elle ne reconnait pas la diversité culturelle et le droit des Amazighs Tunisiens. Sinon dans l’ensemble, la constitution de 2014 n’est autre qu’une reproduction de la constitution de 1959. On peut prétendre qu’on s’en est sorti avec le minimum de dégâts, à partir du moment où le code du statut personnel n’a pas été modifié et que l’ application de la charia n’a pas été inscrite dans la constitution , au fait c’est ce qui faisait le plus peur à la majorité des Tunisiens je pense , cependant tant qu’il y a des Islamistes au pouvoir, certains articles tel l’article 1 concernant l’identité et la religion de l’état , l’article 5 concernant l’appartenance de la Tunisie au Maghreb arabe , et l’article 38 qui stipule l’enracinement de l’identité arabo-musulmane dans les générations futures, resteront des articles auxquels les Islamistes peuvent avoir recours pour légaliser leur endoctrinement religieux et imposer leur modèle sociétal en Tunisie. La constitution a été écrite par des partis panarabistes, des Islamistes et des nationalistes arabes essentiellement. Pour les autres partis certains pensent que le Mouvement Culturel Amazigh peut être séparatiste pour le peuple Tunisien, ou classent les Amazighs parmi les minorités en Tunisie d’où le refus total de la reconnaissance de la culture amazighe dans la constitution. Cependant l’ ATCA a présenté des demandes à l’ANC ( Assemblée Nationale Constituante ) concernant l’inscription des droits culturels Amazighs dans la constitution et qui sont restées sans réponses.

C’est l’ignorance pour la plupart, pourtant le calendrier agraire amazigh est connu et appliqué par tous les Tunisiens, mais il est assimilé à un calendrier Arabe. Le Tunisien a besoin d’être sensibilisé et c’est le rôle des associations amazighes en Tunisie, de corriger l’Histoire dans la tête du Tunisien. 5- Quels sont les partis et les formations politiques qui vous soutiennent ? Ceux qui vous combattent? A ma connaissance l’ATCA n’a jamais accepté le soutien de partis politiques surtout en cette période critique où le soutien peut lui imposer une couleur politique et un engagement pour les prochaines élections, comme il n y a aucune formation qui est derrière nous. Ceux qui nous combattent sont bien évidemment le parti Islamiste d’Ennahdha et les partis nationalistes arabes qui nous ont même refusé d’afficher le drapeau Amazigh, lors du sit-in du Bardo l’été 2013, alors que le drapeau Syrien et Palestinien étaient présents. 6- Parlez de ces personnalités en deux mots: Matoub Lounès, Gisèle Halimi, Idir. - Matoub : Il a la sensibilité d’un artiste, et la rébellion d’un militant - Gisèle Halimi : féministe, avant-gardiste - Idir : artiste discret et très profond.

Propos recueillis par Moha Ait Aoual

ADLIS

20

IFSAN N TAMUNT : ASBUΓLU N TULLISSIN S TDUSSI N TAMUNT Masin Agnaw / ASIREM AMAZIГ Ifsan n tamunt iga yan wammud n tullisin d-iffүen g tmurt n Lqvayel ( bgayet) , ismatter ummud-a tullisin n tsekla tamaziүt taqburt d tmaynut g yan udlis, kerzen 11 n imyura diges yamun, s tirra-nnsen icbḥen, ifsan n tamunt ger Imaziүen n Umaḍal d win tmazүa s uẓlag, gen talkiwet i unna d tnna iran ad isbuүlu taskla tamaziүt g yiger n tullist.

Iffeү-d wammud-a g useggwas n sin yigiman d mraw d kraḍ ( 2013) үur tizrgin Tira n Mass Brahim Tazaүart, ameggaru-a innan үef tamunt n tirra n imaziүen n tmazүa : “Mara mlalen wawalen, үellint tlisa, ttemyafen wulawen d tiktiwin. Zik-nni yegzem wasaү gar warraw n Tefriqt Ugafa…Allal ara ten-yezdin ulac: ddula, aүerbaz, atg…Dүa yal tarbaεt tewwi abrid-is, tenǧer llem-is deg tudert, war ma tessaked үer tiyiḍ. Ass-a, allal yella: d tira, d asizreg n wayen yuran s yal tantala tamaziүt.” Tzher tutlayt tamaziүt s usenflul n imyura iεerrimen . ssidden abrid n tүnsa d yidles s tullisin ttarun, ssufghen-ten-d g yifri n tatlayt s tilawt , ṣuḍen iman g idles amaziү ittwattun , amun semmus n imyura seg lqbayel g twuri-a, ğamel Arezqi d Dihya lwiz d Nufel Buẓebuja d Meqran Cixi d Σabdlεaziz ḥassani. yamu seg Meṛṛuk , Lḥu azergi d Asafar Lihi d Nurdin bawedra d laḥbib fawad d Muḥa Abeḥri. Seg tmurt n Libya illa Sasi Daḥmani . Ar nessktay nwis Tamunt n tirra n imaziүen n tmazүa idda-d ad issker yat tutlayt tamaziүt ismanen imaziүen seg Siwa ar Lkanari seg ill ar tiniri, taүuri iүudan I ku yan.

TAMACAHUT

21

TAFUNAST N YIGUJILEN

Ikka-tt-nn yan urgaz , iwet tikwemsin i tudert-nnes, γures kigan n warraw da as-ttinin : « Nra, a bba aksum ! » Yini-asen : « Zedmat-d tḥeccam-d tesswim-d taεejliyt illan g ureḥbiy ar tseksiwem adday as-d-tekka tdunt ixemmuyen nawi-tt nγers-as ! » Aseggwas ayed ttxittin, mayed d-ittekkan ixemmuyen n tεejliyt walu. Aznen yuwen digsen s ssuq yawi-d tadunt n tgeẓlin afsen-tt i wanzaren n tεejliyt γrin i bbatsen nnan-as : « Han ayenna aγ-tennid yuweḍ ! » Inna-asen : « Iwa, allhiwat ad neddu s εari dinna g ur illi awed yan, neγres-as nuzu-tt neqqim-nn ard tt-nfukku ! Ur aγd-ittawey awd yan acḥal wala inurez awed yan ad as-nek imikezzu!! » Qqimen ar iḍ ad ur ten-yinney awed yan, ddun s yan umaγa gen diges asettur, γersen i tεejliyt, uzun-tt heyyan-as allig nn-beddan γef usenwi uten-nn han afa ur t-id-uwiyen. Ar ttinin mayed ttegan i wusuḍ n wafa, imiq, inniyen-nn yan usidd iεerqen g εari. Gren ilan mayed itteddun ad d-yameẓ afa taγ-d ameẓẓan g wawmaten. Iddu allig nn-igula yaf-nn hat bexxu ayd issiriden tuγmas-nnes ar ittaγ wafa. Inna-as bexxu : « Ma k-id-yuwin ẓari a afgan? » Inna-as urba : «Hat uznen-i-d ayetma d bba ad asen-nn-awiγ afa ad nessnew aksum ! »

Inna-as bexxu : « Asey-i-nn ar γurun ad awenssiγeγ afa s tuγmas-inu !» Inna-as :«Mimek ttegaγ ad k-asiγ tta hat teẓẓayed txitred ? » Inna-as bexxu : « Qad mẓiyeγ ard geγ amm mucc tasid-i ! ». Yasi-t urba ameẓẓan iddu s ayetmas ; kud dittenmili ittxitir bexxu, ar ireẓẓem i yiḍarren. Iddeγ t-annayen ayetmas ar as-ttinin : « A wa zerreḍ s bexxu ičča-aγ ! », yini-as bexxu : « Mayed ak-d-nnan? » Inna-as urba : « Nnan-id ad azzleγ g twada ! » Allig ten-d-igula bexxu ismutter-ten g ubeṭṭan n tεejliyt s mas akw llan ignu γifsen izri-ten iddu ad nn-yawey arraw-nnes ad ten-ččen. Da izerrey ka g luḥuc γren-as ttren-as ad asenirẓem yagey allig d-idda Bamḥemd ikkes-asen tigniwin, ffγen-d tkuren abeṭṭan s tferẓiẓin gnunt ammi sulen dinnaγ, rulen ddun s tgemminnsen. Imiq, han bexxu idda-d imun-nn d waraw-nnes. Nitni ssaγen afa gren, abeṭṭan ad inew s uyenna diges illan; ar ttḍiqqisent tferẓiẓin. Innaas yiwen g yicicawen n bexxu : « Matta uyinn a bba ? » irar-as bexxu inna-as : « Iγfawennnsen ayinn isettγen ! » Iddeγ nnan hat nwan, ikkes-d bexxu ayenna issenwa, ibbey-as aberruy i umezwaru ; iwet iqucan-nnes g uferẓiẓ, inna-yas i bba-nnes

TAMACAHUT

22

: « Γγγ, irẓag uya, a bba! », iwet-t bba-nnes ineγ-t, yini-as: « Nekkin, s ufus-inu, ayd ignan γifsen ar ttehḍared !? » ; iddu-nn wiss sin yarem inna-as awd netta : « Γγγ , irẓag uya, a bba ! » ; iwet-t bba-nnes ineγ-t, allig ten akw inγa. Iddu-nn netta ad ičč iwet iqucan-nnes g ubeṭṭan, hat iga amm ḥiǧ. Inna-as : « Ay a nek inγan arraw-inu ! Ay a nek tt-issekren i yiγef-inu ! » Iggall ittnada wenna neγ tenna as-igan ta. Iqqima g yir n ubrid ; imiq, han taγaṭ tedda-d ; yamm-as inna-as : « Kemmin a mm taskiwin ayd igan aya ? » Tenna-as s tergagit : « Uhu, a Σemmi Zemmu ! Ad ak-ggalleγ s uyenna teẓẓullid d mayed taẓumed mek idd nekkin ! » Tezri-d tixsi, inna-as : « Idd kemmin a mm igurran yalwun ayd i-igan ta ? » Tenna-as : « Ad ak-ggalleγ s mayed teẓullid d mayed taẓumed mek idd nekkin ! » Imiq, han alγwem ; yamm-as bexxu inna-as : « Idd keyyin a bu ibaciren ayd igan ta ? » Inna-as ulγwem : « Uhu, a Σemmi Zemmu ! Ur idd nekkin ! » Ar ammas n wass ayd d han insi ini-d tafullust ig-as algamu n uṣrem kken-d icicawen ḍarasen. Yamm-asen bexxu inna-as i Bamḥemd : « Keyyin, a bu tγetrin ayd asen-ireẓmen ? » Inna-as yinsi : « Ih, nekkin ! Mayed γurek ad t-tged ? » Inna-as bexxu : « I mayed ak-igan γas aγẓaẓ !» Inna-as yinsi : « Ur tγiyed i uγẓaẓ-inu, yufak is i-tselmed ad ur ak-bbint tsennanin-inu aneγ ! Γas anef imi, ha-i ad nn-nḍuγ kkeγ tiṭ n ugerjum-nnek ukan tafed talwit ! » Iγal bexxu is as-yufa yinsi tanurẓemt yanef

imi ; inḍew-as Bamḥemd s agensu n ugerḍ ittmer-as g ugerjum ar as-itteqqes. Ar isγuyyu bexxu ar ittnada mayed as-iserrin tamukrist-a diγ. Imiq, han mucc idda-d yugel-d tajenwit g yiγir ar ittarem tawada. Inna-as bexxu : « A wa, is tγiyed ad i-d-tekksed Bamḥemd g ugerd’ ? » Inna-as mucc : « Ih, taγawsa tafessast ayennaγ ! Mandi g nn-illa ? » Inna-as bexxu : « Ittemra-i g ugerḍ ; mek tγiyed ad taγed s ttawil ar t-id-tezzrid ad d-iffeγ maca xar-ak ka iggaren iẓri s yigenna ad ur ak-nnaγen isufir tallin-nnek ! » Ikcem mucc s agreḍ n bexxu yaf-nn insi ; inna-as Bamḥemd : « Mayed ak-inna ? » Inna-as mucc : « Inna-i ad ur seksiweγ s nnigi sucku llan diges isufir ! » Inna-as yinsi : « Imeči n bab-nnes, iwa seksew mayed illan nnigak ! kkes-d tajenwit ad tuted adun ! » Yaγ-nn mucc, kud ittebbey tadunt iggar s yimi ; yukey ides bexxu inna-as : « Awa ffeγ-d a mucc ! » Inna-yas-d mucc s yimi itkaren s tdunt : « I mec ur ṛiγ !? » Yales-as : « Awa, ffeγ-d a mucc ! » Irara-s-d mucc, inna-as : « I mec ur ṛṛiγ !? » Imkinnaγ ayd as-ittini bexxu ar as-d-ittrara mucc allig as-igba s tjenwit agerd’; immet bexxu iffeγ-d yinsi d mucc, ku yan iddu iberdan-nnes. Zriγ-tt-nn g tagat aγuleγ-d g talwat ! Ar kwen-kkateγ s ikwnennayen ar i-d-tekkatem s tutliwin.

Irura-tt-d s tirra : Yassan Amellaggu Source de la photo : La vache attitude, Catherine Herbo

AMAGRAD

23

AMARAW DEG WUNGALEN N

MUḤEMMED BUZEGGU : TICRI X TAMA N TSARRAWT D JAR UJAR (1) Andic Idir

Muḥemmed Buzeggu, netta d ijj n yisem zeg yismawen iɣzin isem-nnes xef teflewt n tsekla tamaziɣt s usenflul-nnes i sin n wunaglen amezwaru-nnsen d « ticri x tama n tsarrawt » awarenas ad issufeɣ ungal-nnes wis sin umi igga isem « jar ujar » d ict tṣemmuḍt n tenfas tiquḍaḍin, isemma-t « Ifri n Ƹuna » , Buzeggu yura ula deg yiger n umezgun mani id issufeɣ adlis n umezgun amezwaru deg umezruy n tsekla tamaziɣt di Arrif umi igga « Waf » deg useggwas n 2009, bra min yura war iffiɣ ɣar tifawin n tudart, nxes ad nini danita war d-iffiɣ ca d adlis, am timezgunin n « tameṭṭuḍt, tasrit»

“marra idsen ddaren x min ggin babatsen ” Tasekla tamaziɣt tegga iṣuraf ɣar zzat, s usenflul n yimaruten imaziɣen zeg umutti amezwaru zi tatlayt2 ɣar uzemmem d tira, s ufuɣ n wamud Amaziɣ amezwaru di Lmerruk n Muḥemmed Mestawi « isekraf ». Di Arrif ntaf Sellam Ṣemɣini s wamud-nnes « ma tucid ak reḥriq-inu ? » d wnni d aṣurif amezwari itwaggen deg yiger n tsekla tamaziɣt di Arrif, waxxa din aṭṭaṣ n yimaruten ssentan zeg issgusa n 70, ttarin tiqessisin-nnsen ittɣennjen tiṣeḍmiwin timaziɣin n reɣnuj, danita nzemmar ad nyidar Muḥemmadi Bucḥaḥ, Marzuq Lweryaci, Ƹebdellah Lwalid ... d inneɣni. Maca Irifiyen niɣ Imaziɣen, arrin taynit deg umezwaru ɣas i usefru d uftal n yizlan, i xenni umi ad arezmen tiwwura-nnsen xef tsekla tameḍlant, udfen tisdawiyin, d tɣerbazin ... zi xenni ixaṛṛṣen maḥend ad arin di temsaryin nniḍen di tsekla tullisin, ungal, amezgun..

Amaru-nneɣ, ilul deg useggwas n 1966, Di teqbict n Ayt sɛid, di dcar n yiɣzar n uriri, isseɛda tɣuri-nnes tmezwarut di Lkebdani, zi senni imutti ɣar Nnaḍur ḥuma ad isiɣa xef tɣuri-nnes, mani iksi lbak-nnes di tɣerbazt n Lmaṭar, deg useggwas n 1987, zi senni ɛawd iruḥ ɣar Ujda ḥima ad ikemmer tiɣuri-nnes di tesdawit n Muḥemmed Amezwaru, mani iksi turagt3-nnes deg useggwas n 1993, ruxa ɣars ijj n tmetti4 deg Ayt Nṣar isemnnes “Taziri production”, deg ussegwas n 1996, iwweḍ akd ca imeddukar-nnes ḥima ad ggen ict tmesmunt d tamaziɣt qqaren-as “Ayt Sɛid”, ixeddmen ar ruxa ɛad, mammec netta aqqet d ameslad di tmesmunt n tnettit tamaziɣt illan di Selwan, tuɣa ittari aṭṭaṣ n yimagraḍen s taɛrabt deg uɣemmis n Twiza niɣ di Rrif Lmeɣribyya, … Di tarezzut a tanita i netteg xef wungalen n Muḥemmed Buzeggu di tɣuni i dinni jarasen, nxes ad neg ict tɣuri d tameẓyant xef tansa n «jar ujar» p,51 Oralité 3 Licence 4 Société 1 2

AMAGRAD

24

umaraw di “jar ujar” d “ticri xef tama n tsarrawt”, a xef tidet n babas, atarras-a war yufin ixef-nnes awru d i ma ad nadf deg usefsi, nzemmar ad nawi jar iḥudriyen n dcar zzaysen Lguṭ, Amaṛzag…, ijj n uzegzel i sin-a n wugalen : maca di twarat d ict tuɣa itaf ixef-nnes di tenfas n ḥennas, d Mmuḥ ameqqran, ɛawed ura di tayri1- Ticri xef tama n tsarrawt … d ticri ɣar nnes i Timuc issusmen, asusem, maci tessḍel ula unuri. xef tɣuni-nnes akd Timuc, maca di twarat d ict, ntaf-it ɣar yemmas d ḥennas d Mmuḥ ameqqran Ungal n ticri xef tma n tsarrawt, iffeɣ-d deg issusmen xef tidet n babas. ussegwas n 2001, mani ɣa immarni deg ugdez5 Tiɣri d abrid ɣar tmesna, ammu xef ubrid n aseklan di Arrif, issawal xef Bibiḥ d tɣuni-nnes tiɣri n tebratin i tuɣa d isqada Zzufri ( ameddukel akid babas, amaraw n Bibiḥ, ifren maḥend ad iksi n babas ) ɣar dcar-nnsen, zi xenni ad immuti ɣa deg uḍar-nnes ɣar Wezɣenɣan zi senni ɣar Dzay- Fransa, ad imsagar akd Zzufri id as ɣa inin tidet er, awaren-as, iruḥ ɣar tmurt n Fransa. n babas. Tudart n Bibiḥ d yemmas, teqqen ɣar “min id Jar ujar, d wungal id aneɣ, immalen mammec ɣasen d min war d yitisen” ixes ad yini manaya, dewlen yimɣarusen n tidet, iwcin idammen-nnsen nitni qqnen ɣar tudura n umaraw, minzi tudura- xef tlelli n tmurt-a, -dewln- d ixewwanen !! war nnes, d tenni iteggen tcuni, nettat iticcen aẓri i sekkwin, amec war isekkwi Mmuḥ ameqqran ( id tudart, nettat ɣa islellcen tabḥirt n dcar-nnsen… itawin amezruy, taryazt, tamkettit) jar tiṭṭawin n maca manaya iqqim mɣar di tarja n Bibiḥ, d yem- yiḥudriyen n yiḍ-a, inni war itarrin taynit i yiḍ-amas. nnsen mani ɛad ad xzaren ɣar umezruy, ad ssnen Ad yass ijj n wakud, ad temmet yemmas, ba- min days imsaren, maca ijj n utarras netta illan d bas ad itwaṭṭef di ukurmu, Bibiḥ ad yuḍa di tayri asɣun jar iḍennaḍ d yiḍ-a, netta ɣa ilin d imal n n Timuc, zi xenni ad imutti ɣa Nnaḍur maḥend dcar nni ( agdud ) ntaf-it d Mudrus, i tuɣa irezad iḍfar tɣuri, maca ticri-nnes ɣa Nnaḍur iggwed zun xef tidet n babas, maca tarezzut ɣars ijj n ragzzags, maɣar ? Minzi ticri n babas tegg days ijj n gwaj d azamal13 ixes ad yini belli Mudrus, war illi Tfubya6 zi ticri amen tkmel. irezzu ɣas xef umaraw-nnes waha, maca irezzu Ticri-nnes ɣa Nnaḍur tejja timexsa-nnes i xef tidet n umezruy id aneɣ iwwḍen iccur s yixTimuc ad temmarni, ula d timxsa-nnes i tebḥirt- arriqen, war nzemmar ad ten-nefrez, min illan d nnes, d araq-nnes, Nnaḍur ad yili d amcan mani iceṭṭiḥen d min illan d tidet. ɣa af aneɣmis n babas deg ijj n uɣemmis, zi xenni Maɣar Fransa ? Maɣar war telli d Hulanda ad idfar ineɣmisen-nnes ar ameggar. niɣ d Beljika, d Almanya? Xseɣ ad iniɣ mammec Ticri xef tma n tsarrawt, d azemmem n tme- temsar Fransa ɣars twahit -nnes deg wungal amekktit Tarifit, xef ubrid n tsekla, mani izemmem zwaru d wenni wis sin, ɛinni d Fransa ɣar tella amaru-nneɣ ijj n tawala7 d taxatart8 zeg umezruy tidet nni i xef irezzu Mudrus, d nettat d tifeqqeḥt n yirifiyren, tawala n uzwag ɣar tmura n midden inɣin immas n Bibiḥ deg wungal n “ticri xef tama xef ubrid n tarezzut xef ureqquz n uɣrum, maca n tsarrawt”. tanitani amaru isscan aneɣ ijj n wudem nniḍen i ɣars ɣar uzwag, wudem illan d ibaw9, minzi 3- amaraw di “ticri xef tma n tsarraw” 10 azwag a ijjed aṭṭaṣ n yimxumbal imettiyen ɣar 5 ugdud arifi. Marché zwart-nnes, Racid 6 Phobie Arraxa aselway n 7 2- jar ujar … jar iḍennaḍ d yiḍ-a. Période tsentut n David 8 Important Muntugmri Hart. 9 12 Négative Héro Jar ujar, d wungal nniḍen id issufɣ Muḥemmed 10 13 11 Sociale Symbolique buzeggu deg useggwas n 2004 , ra d netta tuɣat 11 14 12 Igga as tamessiPrésence d ict tarezzut itegg it Mudrus asaḍ n wungal-

AMAGRAD

25

Neqqar tansa n umaraw deg wungalen n Muḥemmed Buzeggu, ɣas maḥend ad nessen man tiɣuni i din jar itarrasen isxeddam umaru maḥend ad iṣṣiwḍ tabrat-nnes, minzi da nita mkur atarras ixess ad zzays ini amaru ijj n wazal15 d tasebḥant niɣ d taɛeffant, ammu intwara Mmuḥ ameqqran di jar ujar, d atarras Arifi, amjahed, itwattun … ixes ad yinin amezruy ni umi war ɛdiren tira, mani amjahed idwel d axewwan ( Mmuḥ ameqqran ) d uxewwan issenta isekkwa ( Amɣar n teqbict ). Min xseɣ ad iniɣ zi manaya marra belli amaru war iǧi issadaf itarrasen deg wungalennnes amenni waha, maca mkur ijj n utarras ɣars tiri-nnes di tilawt niɣ s yijj n wawar nniḍen ɣars raggwaj-nnes. S uya ifarneɣ maḥend ad ssiwleɣ xef umaraw, minzi netta isenhezzan timsarin16 deg wungal, amaru iwec-as i bibiḥ awal, atarras i xef itenneḍ wungal-a, netta tuɣa ittrun, isɣuyyun, iqqaren, umi itteqqes rḥar … d netta id aneɣ d yiticen mammec tuɣa ixezzar ɣar babas. Zeg umezwaru Bibiḥ, war ixes ticli n babas, ɣar Dzayer, ujar, isɛeqqab ticli ɣar yimezwura qaɛ, itsemma qber ma ad temsemrac ak babas : “ baba rexxu ixes ad yuyur maḥend war iteddar baba ameqqran. ticri jjin-t-id imezwura”17 Niɣ mammec iqqar ɛawd : “neccin d tarwa n ticri”18 amaraw itegg aṭṭaṣ n yimxumbal di tasikulujit19 n bibiḥ, ticri n babas ɣar timura n barra, d tattut-nnes i twacunt-nnes, ijja bibiḥ aḥenjir ad imɣar asl20 i babas, min-t ɣa ijjen ad issers iseqsan : mani illa baba ?, timrarin n yemmas jjin-t, ad iraja min d-itasen d min war d-itisen ? ticli n babas ɣars ijj n wudem d yibaw danita, tejja aṭṭaṣ n yiyezzimen, ayezzim amezwaru zeg wami i tuɣa asaḍ ɛad d aḥḍiḍ : “ssufeɣ-as i imma aɛrur, rami i ẓriɣ baba ismeḥ dayi, iḍfar ijj n uyarẓiz iffeɣ-d zeg yifer, ruɣ raɣiɣ di rweṣt n tmeddit maca baba qaɛ war dayi yarri taynit tiṭṭawin-nnes mɣar x uyarẓiẓ nni” “ayarẓiẓ” anamek-nnes ixes ad yini agra ittxes Babas n bibiḥ ad tt-iḍfar mani mma

yella waxxa deg “wammas n yiḍ” mani war issin mani ɣa issares iḍaṛen-nnes ura min din zzats, war yarri taynit i irajan n mmis, maḥend ad yili zzats, … ammu Bibiḥ tedwel ɣars ict taycit n tfeqqeḥt, issenta itic iseqsan x babas, idekkwar itzawar babas, … “mri tuɣa ssneɣ ad ssiwreɣ iri qaɛ war sɣuyyuɣ, iri nniɣ-as i baba mayemmi ineqq yemma s tfeqqeḥt ?”22 Tayemmat n bibiḥ ad temmet, ad iqqim lebda assitem-nnes yuyel ɣar tadura n urgaz-nnes, cḥal mma argaz iggwej xef dcar, cḥal mma amaraw iggwej d les evénements ttraḥen-t temxumbult, ad mxumblent ujar zi xeminni amaraw ad yadef takurmut23 mmis war d itarri aneɣmis, xenni bibiḥ ad iqqim iweḍḍar : “war ǧi am baba yuyur ijja yemma tegga reɛweč akd uraji ar ami itinɣa, uca qqimeɣ nec d aqeddid n rweṣt n uṣemmiḍ” maca ar mani yufa bibiḥ tidet n babas, mani issen belli babas yudef takurmut, danita ungal-ad yarrez ict teɣmart nniḍen, mani ad yiri umsawar di twarat tamezwart s ijj n wudm d aṣebḥan jjar bibiḥ d babas : “akids ssiwreɣ x min tuɣa xseɣ ad iniɣ war tenniɣ. Ad as-iniɣ min sriɣ d min ẓriɣ. I netta min dayi ɣa ini ?. ad ayi ini x min war sriɣ?”25 maca amaru ad ijj ameggaru n wungal irzem, zi senni war nttessen min ɣa imsaren ujar jar asaḍ d umaraw, ma ad teɛqeb tiɣuni mamec iǧa teǧa, niɣ ad tuyur xef ubrid ixes amaru ad as-igg ?.

Valeur Evénements 17 p,2 «ticri x tama n tsarrawt» 18 S ixf-nnes 19 Psychologie 20 Sans 21 p,10 ;11 «ticri x 15 16

tama n tsarrawt» 22 p,14 «ticri x tma n tsarrawt» 23 Prison 24 p,91 « ticri x tma n tsarrawt » 25 p,123 «ticri x tma n tsarrawt»

ASEFRU

26

ḤEMMU AMEẒẒYAN -1Ḥemmu AMEẒẒYAN Tezdeɣ-as-d tasa i mkerḍul, Izdem-as-d iɣef i usettiɣ n wul, Udem, iney-as-t-id uwnul, Taɣlaɣallt ilqwem-tt umerdul. -2Ḥemmu AMEẒẒYAN Ur ili ɣes yan uqidur; Ilessa taɣzi n wayyur. Ur as-izri awd abuḍ, Ig as-yarud, ig asebbuḍ. -3Ḥemmu AMEẒẒYAN Isteɣ-as ubeṭṭan s ufurus; Inzeɣ s idammen d ugrures. Mani g issental afus ! Ičča-t ugris iɣus. -4Ḥemmu AMEẒẒYAN Inzi s tinmel ur iri, Amya ur t-inn-yiwi. Aselmad s yibeddi: Ḥemmu, mani tawuri!?

-5Ḥemmu AMEẒẒYAN Iles iffer ḍart yimi, Isiwel-d s yifesti. Ur yukiz mad ittini. Iserrḥ-as-d imeṭṭi. -6Ḥemmu AMEẒẒYAN Aselmad ur t-iberri. Aṛumi n Ṛebbi! Ur issin ɣes i titi; War ul amm yiselli. -7Ḥemmu AMEẒẒYAN Iggulla iffal taɣuri, Yanef tudert i yiɣimi. Ur iči, ur iswi. Ha-tin ḍart i wulli! Saεid AYT ḤSAYEN – Ayt Baha, 24 Dujambir 2012

TIMSEḌSA

27

TIMESḌSA N USIREM Ssalam εala ddawam

ГNI-D , ГNI-D

Yan urgaz ayed immuddan s twuri s yat tmazirt yaggugen, yan wass yazen-as-nn tabrat i tmeṭṭut-nnes, ar as-ttuγra tebrat ar tigira yili diges “wassalam εala ddawam”. Tenna-as ur t-ittu, trar-as diges “ wassalam εala datak”

Kkan itsen yimudda ammas n yigran n yiγrem n ayt Iḥya Uɛtman, inḍew yan ulγwem s tbercettaḥ n yan wurti ar dilbbey ṛṛemman, imiḥ yamezt ugg Iḥya g ugerḍ ar as-ittini : « γni-d , γni-d » yan uhezza as–iga ulγwem iger-t-id innas : « mid ad nn-γnix » .

UḤDIDDU D LKASK Ar ixeddem yan uḥdiddu g teṛmist(société commerciale) ibedd-nn γifs ukeswat n twuri inna’s “ mani lkask?” irar-as : “ ha-t, ha-t !” ar as-isskan iγef, inn’as : “ha-t iγef ayennaγ”, irar-as : “ amer γuri iγef ur d-ttedduγ s twuri amm ta !”

ABANAN D YAN S YAN yat tmedgult aya teqqim min aggwal wahli, iwa teṛmi azziḍer teggwed i Rebbi g tesga n laẓ uksum azegzaw, iwa teddu s γur yan lefqih, inna-as aweddi γas zziḍer hat qqad t-teǧawned g ljent adda g temmuted, iwa teddu tentaḥer taγ-nn afella n yan wakamyyu n lbanan s tḍuri tedduhdu, qqnent wallen ar tsetterfus tγal iddis nn-taγ ljent, tiγil awd albananen idd widdaγ nna aksumddaγ nna tra.

ASEBBAГ

INI-T I TFULLUST! yan aya isskaren i yizlalamen da itteddu s γurs kra n yan issker-as i uzlalam yini-as “Llah iṛḥem lwaldin” iddu, yan wass yawi yat tfullust s tama-nnes da isskar i kra n uzlalam yini-as bab-nnes “Llah iṛḥem lwaldin” irar-as yini” ini-t i tfullust” imik temmet tfullust da d-itteddu kra yini-as-t yinias “ha-t temmut” ar asen-ittrara s “amer da tsečča llah iṛḥem lwaldin-nnun ar tedder tfullust”.

IГREM WAR AFUS

Ill ayan usebbaγ ar ittbentar yat taddart yajjgulen , ur tt-ibdi d yisignew γas imiḥ , izri γifs yan urgaz inn’as : « ma k -inn-isgulan adγar-nnaγ a asebbaγ ? » irar’as , inn’as : « ddɛawi n mma aya i-ittedɛun abda , ddu a memmi a’ k-isikk Ṛebbi nnig iqrinen-nnek . »

Idda yan s yan yiγrem yaf-nn imezdaγ-nnes kulluten war yan ufus , iddu s ugdez yiẓir wahli n yisekkinen issenγan ul , yufa-nn bu uferran da ikkat arektu g yidmaren-nnes , innas a Bu uferran hat da iseγlaca uyennagh tteggad , inn’as ad ur ak-iɛent Ṛebbi bu ccefenj .

AƩRAB ГUR YIMAZIГEN Ar issara yan uɛrab g tmizar n yimaziγen yaf yat tegziwet tamaziγt tessusem-t cigan , cerḍen γifes ayt yiγrem mek ira ad tt-yawel ad ilmed i tmaziγt , zrin wayyuren ar ittelmad unebgi tutlayt n ayt wakal ibdu ar iss isawal . Yan wass iddu-nn s γurs yan unfal n tmazirt ira ad γifs iṭṭes imik inn-as « Is tessend mayd igen ahelluc ? » irar-as uɛrab : « ikka dati ! » inn-as « γurek zzher tenjemd , mer ikki darak ad t-tisind mliḥ . »

TIMSEḌSA

28 TISURA G UFUS Illa yan uɛerrim abda ar as-ttini mma-nnes seg temzi-nnes : « ddu a Muḥammad-inu a’ k-ig Mulana tisura g ufus » γas yumez lbak seg dinnaγ ayd iga amḍuf n ukurmu ur da akw ttefeγent tsura afus-nnes . Imehyay, ssbitaṛ d tanut Ssbitaṛ n yimehyay aya, tella-asen yat tanut g ubrid iwa awin-ten-nn ad raεan mayd ijjin digsen. Seqsan-ten nnan-asen : tanut-a da diges ṭṭaren meden ar tterẓan mayed as-nesskar. Inna-asen yan ad nessker yat tilleggwit afella-nnes. Inna-as yan yaḍen ad nn-awin ssbitaṛ s tama-nnes, ku yan d mayd ittini ar yuwen inna-asen ad tt-nesgel, nnan wa icwa ṣafi εniγ ijji, inna-asen nγez-tt-nn g yimi n ssbitaṛ. Tenna-ak yemma ddu-d g umeẓẓuγ Tuzen yat tmeṭṭut yan g yirban-nnes ameẓẓan tenna-as ddu ini-as i bba-nnek : “ addu-d ! ” g umeẓzuγ acku llan yiregzen tama n urgaz-nnes. Iddu urba inna-as i yemmas : “ a bba tenna-ak mma ddu-d g umeẓẓuγ !”. Seg mayed as-illa umbarek-a Yat tmeṭṭut aya tra ad tisin is da ttarew tfunast-nnes tγer-as-nn i yan umγar awessar izedγen tama-nnes tenna-as : « raεa Llah irḥem lwaldin is da ttarew tfunast », iseksu allig ur issin, yasey-as acebbuḍ i tfunast iṭemmes-as g yiγisi n tarwa inna-as: “seg mayed as-illa umbarek-a, mek ur da ttarew ard da ttarew.” Uḥdiddu d daddas Yan uḥdiddu ami ittleqqaf iman daddas, iḥuder allig as-inna g umeẓẓuγ : “ iwa ddu diγ s aẓeyinn tezwured s iqecmiren yugren wi !” … Akw iwa da ttḥeccameγ ? Yan aya idda s γur yitsen medden, ar t-kkaten ad ičč, safεen-as ečč awa ečč ad ur ttḥeccamed, iwa breẓṭen-t allig iṛmi ad festin inna-asen : « axna-nnun kull iwa da ttḥeccameγ dγi»

Masin d Yidir/Asirem

AMEZRUY

29

TAGELDIT N TMESNA (2) Cuεayeb ḤLIFI

AMUDDU N XALI ṢALEḤ Qad isru Ṭarif Amteγriy semmus n yiseggwasen ḍart unbeḍ-nnes i tgeldit , yaǧ i memmis Ṣaleḥ tawuri tameqwrant ad tt-ifukku , tga-tt , asbedd n tirsal d wuṣuḍ n yiman i tgeldit n tmesna s teqbilin akw illan g ufusnnes . Tiqbilin nna isman yan wawal d yan wansa d yan usirem d-ilulan g tefrara n lmektab . Kud isrus Ṣaleḥ isaḍufen1 imezwura n tgeldit-nnes ar ittinniy iγef-nnes ugar n ugellid . Iga amazan amaziγ d-yuẓen Wakuc s tutlayt n uγref-nnes af ad yili g tesga n winna yumnen s Ṛebbi . Zγant twirga n umaziγ-a yumẓen s wajjergen g tekti n Tmesna iṭfur anaγiz n babas g tudert . Ikka ar ittiri cigan amazan Muḥammad d yimazanen yaḍen . Da iqqar Lquran s wallen yiqqnen ar ddag nn-igula laya tiss kuẓt n ṣṣura n “ ttaḥrim” yanef-tent , izmummeg . Iqqentent yuγul diγ s uqwrab-nnes uffir agensas , ar ittinig mas issumu aγref n Tmesna g umdaz nna ittidir . Amek ittilin g tmucuha itkaren s mennaw n wuffiren , izrey Ṣaleḥ tageldit i memmis Ilyas . Yaǧ-as yat tebrat ad tt-iḍuf i yimal , g tneqqit tunṣibt n tebrat , isawel diges nwis anaḍ agenwan as-d-iddan ad izel g yan umuddu s ugmiḍ . Ifek awal-nnes nwis qad d-yuγul ḍart ugeldun wiss 7 g tewlaft n Mehdi Lmuntaḍar . Is d tidet aya n Dda Ṣaleḥ neγ iẓdey n tsug-

int n sin yifilan yibḍan ; ifilu n usγan d win tsertit . Ifilan s tettuga tqidurt–nnek telsit a Dda Ṣaleḥ , nles-tt ula nekwni idek . Issudes Ilyas isekkinen n tgeldit n tmesa s talwit ugar n semmumraw n yiseggwasen , maka , memmis Yunes d-ikkan ffiras ittuyassen s udabu aqquran g wakal-a ugar n kumraw yiseggwasen , netta iddan s Damas allig iγra tussna n usγan d tin titrussna d tin yiḥerga d tussna n umrara n wawal . S yiwes n tussniwin-a yumeẓ tanbaṭ g tgeldit s wuzzal meqqar iga memmis n Tmesna d iffeγ-d g yidles-nnes irγan . S tidet , Issaγul-d Yunes tawlaft n bbaḥellu-nnes Ṣaleḥ nna iḥdaren ad d-yuγul ad ikes taγdemt d talwit g wakal-a irwasen tisirt , tisirt ur ittinin uda . G useggwas n 888 Immut Yunes , immet ides umur amezwaru n tgeldit n tmesna nna iqqiman twusi d uzgen . ibdu wamur wiss sin d umeggaru n tgeldit , Izwur Bu Гfir muḥammed s tenbaṭ ikrez ifsan n mkerḍul d taraγdemt g wakal n Tmesna , imger menγiwet n wahli n yimdanen g kramraw yiseggwasen nna inbeḍ . ikk-d ffiras ugeldun wiss sḍis ABU ALANSAR nna inebḍen s talwit d wuddur maka anemzray3 IBEN ΣADRA isawel diges s yiles n ukerkas d mayd igen awal ixxan γifes inna-t, issared-t mliḥ marad yameẓ kra n yiqariḍen γur Imrabḍiyen . Abu Mensur Σisa iga ageldun wiss 7 nna inebḍen tageldit , maka ur iqqimi cigan g tenbaṭ ittunγa , min ad d-yuγul Ṣaleḥ U Ṭarif amek inna g tebratnnes , tḍer tgeldit n Yibureγwaṭiyen .

AMEZRUY

30

S ujenjariy tamazirt n Iburγwaden

TAWLAFT N USRU Kecmen Ibureγwaṭiyen amennuγ ireẓmen nitni d Yimerabḍen d Yimuweḥḥiden s wuzzal d wafa . Ar ttinin nwis inγa Yusef U tacfin ugar n melyun n U Tmensa g yan yimenγi hill iqqiman tam (8) n wayyuren . Teg Tmesna akal ixwan . G tama yaḍen usin yinemzray agari n tirra s Yibureγwaṭiyen , inemzray nna isdaddin Ibureγwaṭiyen snilen-ten d medden yiffγen abrid n Ṛebbi , gen asγan-nnsen amaynu s Lquran n tam n ṣṣurat day . Itsen yaḍen da ttirin ad sseknen “ tidet” n yibureγwaṭiyen asin-d kra n uneqqis nna yaru umazan n ugeldun abureγwaṭiy i uselway n yimawiyen g Qurṭuba , ar ttinin nwis yules diges uffiren n uwunak abureγwaṭi . Aya d wurar n yinemz-

ray d yirgazen n usγan imaynuten ikersen s yinbbaḍen imaynuten , inbaḍen mi iga iswi asfaḍ n umezruy nna g kkan ddren yimezdaγ n Tmesna yan ubuγlu aḍamsan nna isskan tgadiyt n wassaγen isebbaben d Landalus ula tawuri idumen g wurrus n yiγerrabuten n Calla d Anfa . Tiγawsiwin nna ulsen d swelfen yinemzray gant hill idles aγerman d-uǧan yimezwurannsen d usenflul ameqwran g wakud g ttini tilawt awal yaḍen γef ubuγlu d waddad amajgal g idder umetti abureγwaṭiy mer ur idd i yitsen yigeldunen ibureγwaṭiyen yinebḍen s wuzzal d wafa , gen tizzit i yinemzray ad kecmen s tgeldit redlen tirsal-nnes . lois ordre 3 historien 1 2

Issaγel-t-id s Tmaziγt : Masin AGNAW

MUḤA

31

MOHA LE FOU, MOHA LE SAGE Moha Ait Aoul sein de la cité et donner un sens à l’existence. Moha, si la mort n’existe pas à quoi bon les religions ? - Moha le fou : Qu’est-ce qu’il y a donc après la mort Moha ?

- Moha le fou : Moha, pourquoi les religions ? - Moha le sage : l’être humain, à travers l’histoire, a affronté des maladies graves et des maux qu’il a pu surmonter sauf cette effrayante certitude de la mort qui lui fait peur et contre laquelle il n’a trouvé, à ce jour, aucun remède. La religion est à la mort ce que les antibiotiques sont aux bactéries. Il a inventé le judaïsme, le christianisme et l’Islam qui lui promettent le paradis et l’éternité. La religion, Moha, est la philosophie des pauvres, celle des hommes ordinaires qui sont incapables de philosopher, de penser et de chercher la vérité. Ils en ont besoin pour se comporter bien au

- Moha le sage : Ce qu’il y avait avant la vie Moha ! Après la mort il y a des hommes qui vivent comme nous, qui mangent, boivent, baisent et s’entretuent. Qu’est-ce qu’il y a après Louis XIV si ce n’est pas Louis XVI et par la suite c’est François Hollande. L’Homme est éternel, Moha, il ne meurt pas, c’est toi et moi qui mourons et la vie ne s’arrête pas à la nôtre et ce sont les individus qui s’anéantissent. Regardez les dinosaures, Moha, ils ont disparus et d’autres espèces ont pris leur place. Bref, la vie ne s’arrête pas. - Moha le fou : Mais Moha, sans la religion on ne saurait donner un sens à la vie. - Moha le sage : Pourquoi supposes-tu que l’existence a un sens ? C’est que tu te prends pour le nombril du monde, tu n’es qu’une espèce parmi d’autres, Moha, et c’est là la mésentente. En voulant donner un sens à la vie, l’Homme a fabriqué des idéologies et des dogmes qui sont toujours battus en brèche par le slogan de la nature «la survie du plus fort et du plus apte». La vie, comme disait René Char, est comme une lave qui parcourt le grand vide du monde et lui apporte des vertus qui chantent dans ses plaies. Même si cette lave

MUḤA

32 s’éteint, il y a, à côté, d’autres phénomènes auxquels on ne saurait trouver un sens. Ne cherche pas un sens à la vie et laisse la nature faire son travail Moha. *** - Moha le fou : Les musulmans disent que Mahomet est la meilleure des créatures de Dieu, qu’en penses-tu? - Moha le sage: Mais à quel niveau font-ils ces comparaisons? Personnellement je n’ai jamais vu Mahomet pour dire s’il ressemble à Robert De Niro ou à David Beckham. Il n’a léguée aucune oeuvre à la postérité pour dire qu’il pourrait venir à la cheville d’un Albert Einstein, d’un Louis Pasteur ou encore d’un Graham Bell. Tout ce que l’on retient de l’époque mahométane, c’est ce livre intitulé le Coran que les musulmans considèrent comme le grand miracle de l’histoire quoiqu’il regorge de fautes de syntaxes et de tournures absconses qui ont dérangé les grands spécialistes de la langue arabes. Un hermétisme qu’on explique par une Hikma que seul Dieu connait ou que lui-même ne connait pas, et fais gaffe à toi Moha car combien de gens ont été tués et assassinés pour s’être exprimés à

ce sujet. On ne badine pas avec la hikma. - Moha le fou : Quoiqu’on dise, il a laissé une grande religion qui compte plus d’un milliard d’adeptes, c’est une grande personnalité historique. - Moha le sage: Oui Moha, c’est l’un des plus grands génies de l’Histoire, c’était un grand chef de guerre qu’on peut comparer à un Adolf Hitler ou un Napoléon, il est notamment le plus intelligent des quraychites du fait qu’il a changé de statut social en épousant Khadija (la cousine de Waraqa ibn Nawfal un des écrivains du Coran) disant ainsi adieu à la vie de berger, un Julien Sorel quoi! Il est aussi le Casanova de son époque, figure-toi Moha, plus de 60 femmes lui ont accordé leurs faveurs. Houlagou Khan était de la même race sauf qu’il a commis une faute historique. - Moha le fou : Une faute historique? Laquelle? - Moha le sage : Il n’a pas inventé une religion !

Moha le Fou, Moha le sage, la rubrique satirique qui gratte là où ça démange. Retrouvez-nous sur facebook : https://www.facebook.com/mohalefouetmohalesage

IZUMAL

33 QEDDUR QADI AZMUL N TEZRI G TESNILSIT TAMAZIΓT

Yidir/Asirem Ilula-d uduktur Qaḍi Qeddur aseggwas n 1952 n tlalit g yiγrem n Ayt Sidal, amusnaw yamun inger yizumal n temnaṭ n Warrif, iga altu yan g yizumal n Umussu Amaziγ imezwura, immut ass n 15 cutanbir 1995 s yan usehwu isul wawal fellas da iggar igiman n yiseqsiten. Ffir tiγri-nnes n tesnawit, ikcem tasdawit n Med 5, aγiwen n tsekla d tussna tilsanin , yumeẓ turagt g tutlayt tafṛansist d tsekla-nnes aseggwas n 1974, ifukka asinen-nnes g tinmel tamajjgalt n yiselmaden, ffir imeẓ-nnes n ugerdas n temsirin γwbanin g tesnilsit, izzri γef yiselmaden imawasen ayenna s ikcem aγiwen n tsekla g Fas aseggwas n 1974 ig diges aselmad amawas. Yumeẓ taggazt n useḍfeṛ n usinen akadimi g tesdawit n Ssuṛbun (Bariz) g useggwas n 1979, dinnaγ ag imrara awal γef tebrat n tduktura g tesnilsit tamaziγt s yiwes n uselmad Lyunil Kalan aseggwas n 1981, ffir aya, yaγul-d umusnaw-nneγ s uγiwen n tsekla n Fas ad ismed tawuri-nnes n uselmad amawas. Isman umeγnas ameγras Qaḍi Qeddur inger tγensa d twuri-nnes, s timmuzγa d uffulles amatu. Ur ifrin umeγras tasnilsit n tutlayt tamaziγt γas imkinnaγ, maka s yikey-nnes s tmentilt tamaziγt d tayri n tmagit as ikka abrid n tiγri g yiger n tesnilsit γef ussider n tutlayt tamaziγt d wuddur n yimaziγen d yidammen itteddun g yiẓuran-nnes. Yusa-d wakud n tγensa-nnes g wakud n yimmectigen n umussu amaziγ s twuriwin n tmusmunin, g illa d amezraw g Fṛansa imkinnaγ g illa d aselmad asdawan, s tayri-nnes i tmentilt tamaziγt d ubuγlu-nnes, aya d ucebber g yizerfan ufgan amaziγ. Issker umusnaw-nneγ ameγras yat tseḍma n yicnubbucen d tezrawin n tutlayt g uγiwen n tsekla g Fas. Ar ittenbaḍ tiwuriwin-nnes seg 1981 allig immut, s yiman n tγensa, issker tamesmunt n twada taseklant g Nnaḍur g tagara n wayyur

amezwaru n 1978. Tga tmesmunt-a tamezwarut n tγensa tamaziγt g temnaṭ n Warrif g ittyasi usafu n tutlayt d tdelsa timaziγin s ussikey d usfafa n tayri d ussgem-nnsent. Ikka umeγras-nneγ da iteffur tiwuriwin n umussu amaziγ d akw mag illa wuddur i tmaziγt agensu ula berra n tmurt-nneγ, kigan g Fṛansa d Hulanda, Mirikan d Almanya g yisaragen d yigrawen d wahli yaden s yikeccumen-nnes ittwassnen s tγensa γef tmentilt tamaziγt d yizerfan n tutlayt d tdelsa d tayri n usbuγlu-nnsent, imkinnaγ d yizerfan ufgan. Yamu altu g tsutelt tamezwarut n Ljamiɛa ṣṣayfya n Ugadir g γuct n 1980, netta d tseḍma n tmesmunt-nnes, g issken amsekcam n yimaziγen ingerasen win ugafa ula win unẓul, aya isskanen altu tamunt n tutlayt d tdelsa timaziγin. Iga umeγnas ameγras Qaḍi Qeddur yan umedya n yizumal imusnawen iγran issnen yakin s wuddur n tussna, tadelsa d tsekla, yusin aẓaẓa n tmaziγt d tayri n tmagit-nneγ. Ifkan tudert-nnes i tezrawin n tussna n tutlayt tamaziγt far ad teg amm tutlayin n umaḍal, ibedda d argaz mgal asselku d ussitem nil udabu aεṛabeẓri, ayenna s iga yan g wumuγ ungal n udabu . Yukez atig n tutlayt d tenṭrupujit g tenfalit n tudert ufgan. Iγnes γef taktiwin-nnes s tdusi n tussna d tirsal-nnes timajjgalin n timmuzγa.

ASENWI

34

TAẒURI N USENWI G UNẒUL-UGMIḌ, AΓWEBBEZ G USAMMER, TTELƐUMT G YIGWELMIMEN (1)

G ugezzum-ddeγ riγ ad siwleγ γef watig n tẓuri n usenwi d untel-nnes g leḥḍi n tmagit g unẓul ugmid, imkinna neẓra asenwi iga yan inigi aqbur γef tettemγur tγerma n ku agdud. Ssurfat-i g tizwuri ad sguteγ awal γef tmazirt d iqbilen; ula mani as-nekka dγi g nra ad nakez asenwi-nneγ. I- Taẓuri n usenwi g/d unẓul-ugmiḍ.

c) Tadamsa, g wakal n usammer llan kiAmm zund idγaren yaḍen n tmurt n gan n yizaran d-ssufuγen amm wureγ aẓref, Lmeγrib anẓul ugmiḍ iga yat tesga taxatart g anas, abaritin... g Yimiḍer, Talessint, Buwatella; Warzazat, Tinγir, Tinejdad, Bumalen- zar… n-Dads, Tiγremt-n-Yimgunen, Tizi-n-Yimd) Tadelsa, zund g Ssinima g Warzazat g nayen, Imteγren, Arfud, Rriṣani, Rric, Awfus, Amaγa, Ṭṭawes, Budnib, Merzuga, Imi-n- ttugan isura* imaḍlanen, igdad ixataren amm Lcil, Msemrir, Tazagurt, … imezdaγ-nnes ugdud n Yisli d teslit g Yimi-n-Lcil, agdud n tiyyni g Urfud, agdud n Yileǧigen g Teγremtbḍan γef kigan n yiqbilen g llan Ayt Merγad, n-Yimgunen. Tili n yikarnavalen amm win Ayt Σeṭṭa, Imgunen, Ayt Ḥdiddu, Ayt Yizdey, uẓawan n tneẓruft, win teεcurt… Iqebliyen, Isemxan, Igwerramen, Udayen… Tasga-a diges kigan n tnezdayin d yimdwan e) Tanezbayt d yimenγan d urumey, mi issen umezruy kigan n yisbeddi d yiwes n imezdaγ n unẓul ugmiḍ kfan idammen-nnsen tmurt g mennawt n yimerdal zund g: γef tlelli n tmurt d tmagit-nnsen. Imenγan n a) Takerza g ussammer waxxa ur as-tki tmurt atig-nnes, ar ttumu g usbuγlu n tdamsa n tmurt s kigan n yifarsen zund anawen n tiyyni diges illan 452 n wanaw g yittyassen Lmejhul d bufeqqus. Ileǧigen n Teγremt n Yimgunen, tuga n Lḥenna n Tazarin, imudar n tkessa, … b) Tamallayt, aferḍiṣ d-ittawin idrimen n berra tek asissen i tdelsa n Lmeγrib. Asammer illa diges ugama d unezwi ifulkin imkinna diges kigan n yiγerman d tuska g tella kigan n tẓuri Zun g yiγerman n Tfilalt d Teγremt n Ayt Benḥeddu, taγya* n Dads d Tinγir, igiḍi n Merzuga…

udrar n Bugafer, Ṣaγru, Ḥemdun d Baddu gan inigi akeswat γef lḥerr d usemmud n tarwa n Zayd U Ḥmad d Σessu Ubaslam. f) Azerf, gan yimezdaγ af ad yili ufra g tudert-nnsen zund win beṭṭu n waman, agwdal g tkessa d uzdam n yiṣγaren….

g) Amussu γef tmagit d tdelsa timaziγin, nettasey amedya n Uεḍuc d Usaya isulen ar ass-a g ubniq. Isekkinen-ad gan akw tamatart γef temγur n usekraw adelsan, asertan, adamsan issker usammer Lmeγrib d wazal dars illan g tilawt g

ASENWI

35

mennawt n yimerdal. Maka waxxa d-ifka us- sayeṛ izḍan g Warzazat, Lmedfuna n Urfud … ammer aseddiy n tanamekt* i tmurt n Lmeγrib ur as-tki tmeggarut-ad i usammer nilas g uy- Imkinna llant tiram ittugan g usammer kulenna g ubnid n uyenna as-ifka netta. lut llan γursent wassaγen ur imyaγen, ar nettafa g umdya n ubelbul ilan assaγ n buttel g Ku iger g umezruy n tefganiyt issen afars Warzazat, afeḍḍuz γur Ayt Tdeγt g Tinγir. Tili n mayd zars istin, s issegma issneflul tudert- tsemmit γur Ayt Merγad teṭṭaf assaγ n timmit nnes isnem-tt. Iger n usenwi n tiram ur diges dar Ayt Σeṭṭa. Imkinna illa ukanif ittyassen γur ihwi umezduγ n unẓul ugmiḍ. Waskuren s wassaγ n tareẓẓuyt. Taẓuri n usenwi g usammer tssen amussu d tnefla takeswatt igan abrid i tlalit n kigan tiram timaziγin dar illa watig meqquren i yifekka n yizdaγ d tdusi-nnsen. S umata tiram n unẓul ugmiḍ myaγen ar ittili ka n war amerwas idrusen g unsa s wayeḍ nγed s uqbil s wayeḍ.

Imkinna llant tiram ilan yan wassaγ maka ur da ttugant s yat tγarast zund tannurt, igan sin wanawen n uγrum ibḍan. Amezwaru ar ittuga s tguri yili dars uferran zars istin g Yigwelmimen, wis sin ar ittuga d ustiy-inu g yan ufecku is iẓlin awd netta γur Waskuren.

G uyenna igan tiram ittyassnen γur yimezdaγ kulluten ar nettafa Seksu, Asekkif, ṭṭajin, Imerγan, atay, aγrum s wanaten-nnes… maka g uynna istin n ku tanila ad nasey kra n yimedla zund : Taḥlawt, tiyyni inwan ar ttusuy s uγrum dar Ayt Σeṭṭa, Buxedduc (Mergaz) d yiḥrayen s yitbiren γur Ayt Yizdey, Abadir d Uqariḍ Araxsas s tdunt γur Ayt Ḥdiddu, Abelbul s yicakan d uγu d uγrum butguri s qwawec γur yimezdaγ n yijjgal n wasif n Γris, tazart d

II- Tiram ittugan g yiγrem n Yigwelmimen. G uyenna izwaren ur ssefriγ tiram illan g unẓul ugmiḍ g ku ass, ku tamedla, d ku imir maka awal γef tin Yigwelmimen qad ig asfaw γef tin usammer acku ur digsent illi kra n war amyaγ igguten. Awal-inu γef tiram n Yigwelmimen qad yawey γef usenwi aqbur hill.

ASENWI

36

a) Asissen n yiγrem n Yigwelmimen

g unebdu ar 40°c, iqref kigan g tegrest ar 4°c, tafsut d umdrar ur da issen ttakid kigan acku ar ireqqa wakud seg tyira n Mars ar ittekwram seg tyira n Ktuber. Tadelsa n yimezdaγ d unezwi rad darsen yili untel γef unwal n tmazirtddeγ.

Tizi-n-Yimnayen, Gwelmima, Γris, gan akw assaγen s yittyassen Yigwelmimen. Assaγ-ad n Yigwelmimen idda-d g yigwelmamen n waman (lacs), d imkinna neẓṛa igwelmimen gan yan umda* g llan waman d yiγbula idumen illan g Buxazem d Temda n Mesεud g TfunaAwal γef yiγrem n Yigwelmimen d sin. yimezdaγ-nnes qad aγ-yawey s awal γef mayd ttegga temγart n yiγrem-ad g unwal d usneIgwelmimen llan g tesga n Yimteγren flul-nnes g tiram. Maka dat nwad nsiwel γef (Rracidya), tamnaṭ n Umeknas-Tafilalt. Zund unwal n Ayt Γris, ilaq ad nenada ad nisin mag kul timizar n unẓul ugmiḍ, Igwelmimen tes- tessenwa tmeṭṭut-ad tiram-nnes d man ifeckan man mennawt n yiγerman amm yiγrem n dars illan. Waqqa, Butenfit, Takatert, Tuγza, Izrraren, Ayt Anwal aqbur g yiγrem ar ittili g tnammast Mucc, Ayt Sidi Mḥemd Uleḥsen, Ayt Geṭṭu, (taduli tamezwarut n taddart). Tanammast tga Tiεwanin, Maggaman, Ayt Iḥya Uεetman, yat tduli taxatart g yittili yan uḥanu igan win Iγerγer, Agwemmaḍ… maka iγrem n yig- wufur n uyedda illan γur tawja amm yimendi, welmimen ayd digsen ixatren. Iγrem-ddeγ azatim, tamemt, udi…. ayenna d-iqqiman iga awd yan ur issin man akud ayd illa, ar ttinin anwal ameqran g llant tersal yusin tigemmi aqbil n Yigerwan ayd t-id-yuǧan, zedγen dig- n wafella. Anwal-ddeγ ar diges tillin walmes Iqebliyen alig ten-rẓan Ayt Σeṭṭa. Imeggu- essiwen d uferran ittugan s waluḍ. Tawuri n ra-a rẓan-ten Ayt Yafelman aseggwas n 1989 yisbeddi n uferran d walmessi tin tutmin ayd qqimen digs ar assa. Ayt Merγad ur idd γas tga. Afa n usenwi da ittuga s tṣeṭwin, izawin nitnni ayd izedγen Igwelmimen, llan diges d yiqerrifen n tferxin, nγed iqba n uzemmur Ayt Ḥdiddu, llan Yiqebliyen g Waqqa, Taka- d lluz, imkinna da ittuga s yisγaren n uzddam tert, Maggaman…, llan Yigwerramen g Ayt g udrar, d lfixer. Anwal iga awd ansa g ttečča Sidi Mḥemd Uleḥsen d yimaziγen g yizer- tawja tiram-nnes treγ diges afa g usemmiḍ n raren, tiεwanin... tegrest. Agensu n yiγrem n Yigwelmimen ar nettafa diges kigan n yiγsan g gan Ayt Merγad amata n yimezdaγ, ar nettafa Iqebliyen, Ayt Ḥdiddu, kra n Yigwerramen (Ayt zdi yusef), ur netttu ad nini Udayen ikkan izedγen g Lmellaḥ, d Yisemxan (Isemgan). Ar ussan-ad sulen leεlawi g yiγrem s wassaγ n yiγes t-ikkan amm leεlu n Ayt Ḥdiddu, leεlu n Ayt Zdi Yusef, d Lmellaḥ. Accur n yimezdaγ n yiγrem d tamunt-nnsen ifka-d yan ubuγlu n tdelsa d tγerma n yimezdaγ. Anezwi n tnezdayt*-ad irγa kigan

Ifeckan n ayt Yigwelmimen, ttugan s tinga illan g ugama amm waluḍ s ittuga ideqqi g yiγrem n Mmu g Tdiγust, d win ukeccuḍ n tekwut* ittugan g yiγrem n Waqqa, ilin awd winna ittugan s waεzufen n tferxin, illin win uzara* d ittddun g tmizar yaḍen. G yifeckan ittugan s yideqqi ar nettafa ṭṭajin, taqennuct i usemri n yimerγan, aḥellab i tuzgt n tfunasin d tiγeṭṭen, azzir i uγu d uzatim n uzemmur, tazzirt i wudi d tamimt, tafant i umaḍar d yiref n zenbu, aceqquf i tiyyni, aqwlil i waman, aggwra, tagnart… Idd

ASENWI

37

ifeckan n ukeccuḍ tella digsen tezlaft i seksu, aγenjaw d tγenjawt, taẓuḍa i tessi n usekkif, aferdu i wudzi d usfurdu, taεmurt i tessi n waman d uγu, amdus i urektu, buṣeyyaṛ i usiff n uwren d ustay n ukweffay d wudi ifsin, allwaḥ i tguri n tebḍuṭ s aferran… g win waεzufen ar nettafa tiswit i uzway n yirden d usengar d yisey n uγrum, lemkebb i uγrum, taklut n teεcurt, tazzwit i usrrus n ṭṭajin, tazgawt i tarda n yimendi, d yicakan d yigumma, … idd g win uzara tella tafant g yineggwa uγrum, inyan γef ttusrus tafant, tarukut g yinggwa seksu, irekmen, talxca d usekkif, tanast d walmeqrac i tenwi n waman aberrad i watay d walebriq i ukwffay d yinifif i tguri n uzatim d uγu g ufecku axatar s ameẓẓan.

inmen g ur ittakey ufgan s laẓ. Af ad nsissen tiram illan g yiγrem rad nessker mulley i tizza n wučči nebdu s:

• Tigimgimt: tiram n tifawt s beddun yimezdaγ ass-nnsen, illa diges usekkif d tiyyni. G tifawt ur ta tneqqir tafuyt, da ssemrant twetmin i yirukuten n usekkif, tkurent-d tazzakat s tiyyni d-tteksent g uceqquf. Ig inwa temmatred tawja g tnammast ad sun tizuḍiwin n usekkif ččin aleqquz n tiyyni dat n wad ftun s twuriwin n tgemmi d yigran. Adda g fukkan yimezdaγ tiwuriwin-nnsen g ḍḥa da ttuγulen s tnammast g nn-ttafan atay s nneεnaε nγed berdedduc, izrey, cciba… d uγrum. Aγrumad iga aγrum irγan s wudi nγed taguri nγed buceyyar s wudi nγed azatim uzemmur, nγed Ur nettettu is llant tinga yaḍen g ttugan iski- tamemt. nen n unwal zund aγanim ar iss tettugu tassellt i yigel n uksum, isey n yigumma, taz• Imekli: iga tiremt nna da tteččan akkat i wučči n tiyyni. Ilem ar diges ttugu yimezdaγ azal n wass. S umata ar diges nettegnart d ugeddid n waman s yilem n yiγed, tafa tujjut n ṭṭajin γef tirrgin nγed imerγan g idd agwlim n uγraf n uγrum ar ittugu s yilem tqennuct aflla n wafa, s wanawen n yicakan d n uleqqaε. Azṛu iga awd ntta yan uferḍis s ttu- yigumma kan twal. Aγrum s yirḍen iwtan g gant tγawsiwin d ur izḍar ad ibḍu unwal n ayt uwren n yibawen, inw g uferran n yikecciḍen. Γris, tiγawsiwin-ad igan-tent uzreg s teẓzaḍ Tannurt awd nttat tga yat tiremt tteggan temγart awren s ittugu uγrum d seksu, d uzduz yimezdaγ i yimekli-nnsen. Tannurt tga yan s ttedza kigan n tinga amm tisent, isufir… wanaw n uγrum bu tguri inggwan g yan uferAf ad nini tiram akw illan g Tizi-n-Yim- ran zars iẓlin s yat tγarast bahra ifulkin maka nayn ixessa ad nestey tinna ittugun ku ass d ur terxa ayenna yuǧan ayt Yigwelmimen tinna iẓlin s wussan yaḍen d man taγarast as ur yad da t-tteggan akud-ddeγ. Tannurt ar ttugun, imkinna ur γifneγ izrrey ad nsiwel γef ttyačča terγa d uγu nγed atay. ku imir d mayd diges tka tmazirt-ad g tinga. • Imensi: učči n yimezdaγ ffir tin yiḍes, b) Tiram n ku ass. tiremt ittyassnen g Tmazγa ula amaḍal akw, seksu s wanawen-nnes. Anawen-ad n seksu Tiram illan ku ass zik gan tiram idusen g ar diges nn-nettafa seksu γiklli s ittyyassen s llant tinga byu d-tfka tkerza n tmazirt, nwant tfiyya d yicakan nγed igumma, tili tsemmit s tγarast idusen g wafa n yikecciḍen n uzem- nettat ur diges imerγan, ar diges ittugu seksu s mur, lluz, tawalt d tekwut, inew uγrum s wudi d yisufir n tamart, tisent d tkamamt, illa tṣeṭwin d yizawin n tferxin, aya n yisγaren ar seksu n uγu. akkan aḍu ixulfen i tiram. Učči ibḍa γef tizza Zik iga seksu tiremt n yimensi ar ittuftal

ASENWI

38

ku tadeggwat allig yusey seksu assaγ n yimensi, ar assa llant temγarin tixatarin ittinin nga imensi assa i wallas. Bla seksu ar nettafa abelbul (baddaz), ar ittugu s uwren n usengar ar ineggwa amm netta amm seksu, beṭṭu illan grasen iga-t ubelbul ar ittiri ad inw ugar n seksu, imkinna da as-ittugar uzatim n uzemmur dat nwad ittusw s yimerγan. Awd ablbul amm seksu ar ittyačča s uγu. Tiram n ayt Tizi-n-Yimnayen iγ tentneẓra rad aγ-d-baynent drusent d gant afrari maka g tidet-nnsent smanent akw ayenna tra tfekka n ufgan n yibiṭaminen, iglusiden illan g yicakan d yigumma, akalsyum g uγu, akweffay d tiklilt, appruṭin n tffiyya d teglay… ayenna ittaǧan maseča n ayt Yigwelmimen tga tasakart ar tneggwa s yat tγarast iwehnen inmen g tnila n usmun n tinga d g tnila n usenwi-nnsent.

n useggwas-nnaγ, da ggaren iγes-nnaγ ittyafan g dinna g gran imendi, azatim d uyedda darsen ad ibirek.

• Taεcurt : g Yigwelmimen tga yan wass mqquren, ar diges ittili s yiḍ yan ukarnaval mi qqaren s wudayen n teεcurt. Akarnaval-ad ila assaγen yaḍen amm yiḍ-n-mγar-qecbu*, acku ar diges lessan yiεerrimen id mγarqecbu γef wudmawen-nnsen, nγed bukeffus acku ar ttamsen akeffus i yiqma ad ur ttyikzen ula ttyassnen. Udayen n teεcurt iga yan yiḍ n ufjjej n yimezdaγ, iga iḍ n usneflul n tiεurrma n yiwelmimen g tmelsa ula iwaliwen-nnsen, imkinna iga iḍ n ufren n akw tiγawsiwin n tmazirt, tazdayt illan ger yimezdaγ, tawuri n teqbilt, taγiwant, tamurt…. Ur nettettu ad nini idd akarnaval-ad zrint-id wudayen ikkan Lmellaḥ i yimaziγen g yiγrem n yigwelmimen, bukeffus isul ar assa ar ituga s tezmert c) Tiram n ku tamedla n tarwa n yigwlmimen ibddan mgal udabu d tdelsa taεrabzrit iran ad iṣfeḍ ayedda igan • Iḍsegwwas : nγed iḍ n yanayer iga yan amaziγ. wass ittyasnen g umezruy n yimaziγen, ar ittuγul s ass g yumez ugellid amaziγ Cicung Udayen n teεcurt iga yan wass g yiggut tigeldit n Miseṛ. 13 g yanayer iga yat tfugla umussu i yimezdaγ; iεerrimen ar tḥeyyalen i tamaziγt ssemγuren medden s tiram ifulkin yid Mγar-qecbu ula timelsa n ukarnaval, ixazund tagwella s umlu d uzatim n wargan g taren sskaren tikwla ula id ssalf, tiwetmin ar sus, berkukt s yikwercan g tnila n Berkan… tḥeyyalent i yimensi. Tiremt n Bukeffus ur terwas tin wussan G Yigwelmimen iḍseggwas iga yan wass ilan yaḍen ar ttuskar zik, acku ar ttinin id imensi tiremt ur irwasen tin wussan yaḍen, imensi- n wassan ilaq ad ittyič ur ta γrint tin yiṭes, d nnes ar diges ittili seksu s sa n yicakan. Maka unna iqqiman ar ffir tinyiṭs da as-ittbisil wučči. icakan-ad ur da ttugaren imkinnaγ ar ttufranen, Imensi n teεcurt iga-t seksu s tkurdasin, asailla mayed ur yamun amm tirekmin ar ttinin war, aεejjamu (aqezzuy n uḍar n yizimer), ad ur ilin yiγerḍayen g useggwas, maḍica ad tagwejjimt n yizimer icakan d teglay inwan g ur ismim useggwas, isufir ula tifelfelt ad ur waman. Aksum illan g yimensi-ddeγ iga win iḥerru, yili mayd yamun amm lluz ad iṭfiten yizimer n tfaska mi ttuga tisent iqqar g tafukt. wussan n yimezdaγ zzegzaw d yikurran ad Tad nwad nger imensi da ittyasay seksu izwan tili tizzegzut, tilintit ibawen, xizzu, taγsayt (bla imerγan) d tkurdast, aεejjamu, tagwejjimt d yiγes n tebεuct (taynawt). Unna yufan g ttugren g teklut (yan ufecku ittugan s waεzufen wučči-nnes iγes da as-ttinin nwis iga ambarek n tefruxt) ttuḥḍu i yimẓẓanen ar tifawt.

ASEFRU

39

ACEṬṬIḌ ABERRKAN Rriɣ-d nnehta s rrɛud Rriɣ-d ayen akk ččiɣ Asmi akken ul-iw yeffud Imeǧǧed-d ɣur-i ur as-sliɣ I tura ɛeddan wussan Ussan i iɛeddan Ur cukkeɣ ad ten-waliɣ Skud d tiṭṭ-iw i yeẓran Aceṭṭiḍ aberkan Γef tin ukud ttiliɣ Dayen taksumt mellulen Ur tt-ẓerrent wallen Ur cukkeɣ yid-s ad iliɣ I tura d acu i d-yeggran D imeṭṭi yeḥman ? Neɣ d idammen i irekmen Γef uceṭṭiḍ aberkan D azamul n Yinselmen Amer ad fehmen D tikerkas ɣef tkerkas Yenɣan layas Yettruẓen ifadden War tilas Amzur, aḍar, ifassen Γaben ɣef wallen Tin xenqen ur tuɣwas Briɣ i ṭṭbel deg waman Rẓiɣ afriwen n tayri D aceṭṭiḍ aberkan Rẓag i tmuɣli Rgagin yiɣsan Kkawen yimetman Aḍar yettaggad tikli Adrar ibeddel amkan

Neɣ d ajgu n umagraman Sliɣ-d yir isali Ṭṭlam ad yeṭṭef amkan Di teksumt mellulen Anwa ara as-yemlen Acḥal ɛzizet i tmuɣli Fiḥel ma nenna-d d lɛar Yerna yettwabdar Ẓẓay mačči d kra Yelha i wurar Ma yecbeḥ meqqar D agla n lǧil n uzekka Abrid yemnunneḍ d amrar Yessawaḍ s annar Taqbaylit ɣer din tekfa Asmi akken i das-mlan Aceṭṭiḍ aberkan Tesburr-it tenna-d yelha Tesburr-it tin-nneɣ Winna ɣef i d-heddreɣ Lḥijab ur nesɛi swab Yennejla yiseɣ Annaɣ ad helkeɣ Taqcict-nneɣ tesserhab Tbeddel udem Tezla asirem Agrud yettmurud icab Fiḥel axemmem D abrid ad neẓdem Γer uceṭṭiḍ aberkan Yenɣan taksumt mellulen D tafat i wallen Ass-a fell-as tenneqlab Tilelli d yili ! Fahem GGUDI

AMEZGUN

40

TUQLATIN N UZRA (2) Aγazaf Muḥmmad

- Izeblan iγezzifen dlen tifiras n wudem-inu.Tazrut1-inu ar tessiwid. Hat ur yad giγ γas adendum issiwiden. Illas wudem-inu imki dda ibexxin uderbal nna lsiγ. Unna i-yannayen ad irwel s tawda. Da ttiniγ is ur giγ γuṛ imezdaγ n yiγerman-ddeγ γas agṛuḍ2. - Mer tessdekled allen-nnek ad tremsed izenẓaṛen-inu mar ad tγred izliwwa-nnek. Hat mek ur tessind tumast d tnettit-nnek ur tennid ad i-takzed.Mseqsa d unnli-nnek γif Mayed giγ. - Aγes ur trid ad γreγ izenẓaṛ-nnem ? - Mek-asen tγid maγ uhu ? - Akw ur ta ufiγ ad γreγ tifiras-inu daccen ad γreγ tinnem. - S yimiq s yimiq as ar ittezutuf ka atta-nnes d umsutey3-nnes. Ssedkel aqerru-nnek d wallen-nnek. - Hat ur zmirent wallen-inu i uγured n usidd. Adday fafaγ zi unuddem ar ttanfeγ allen-inu i tfilla asel nwad qerqcent4 ur idd amm dγi g fafaγ zi ukercex5 aha udsiγ izenẓaṛen iγurden. Azen-i-d tifilla far ad anfeγ allen-inu. - Ikka ukud n tfilla dγi walu γas ancet-ddeγ n yizenzaṛ. Key ami illa γifk ad tsemsasad allen-nnek d uγured n yizenzaṛ-inu. - Trid ad i-tesbukeḍ ! - Kud riγ ad i-tzutfed. - Mayed riγ ad isineγ ? Tellid-nn g yigenna aha lliγ g wakal. Mayed ismanen ayt yigenna d ayt wakal ?

-Igenna asendux6 n wakal idd akal iga adasil n yigenna . - Ma s riγ ad ggafiγ ẓarem ? - S tiskkilya n usun. Zmek7 ayenna n yigabiben illan g udlis-nnek temnud8 azra-nnek g tissit-nnek. - Man imek dda tteggaγ ad tenzemkeγ nek nna ittun tumast-inu ? - Arem ad ten-teγred. - Man imek ? - Semsasa ger uγ9-nnek d wunuγ10. Aha temnud tifiras-nnek g tissit far ad tektid ka n ujaṛiḍ g ukta11 d uzra-nnek. Hat ur ttyaqqiled ad tbedred tamelda n yirazifen-ddeγ igan tidugam12. - Ismutel i ukaris-ddeγ. - Ur ixxi γas adday tesfallad yat twuri. Asurif s uḥurif ard tlekmed ajaṛiḍ n ugwulu . - Idrizen-ddeγ ran cigan n yixemmimen. - Swingem mar ad t-tafed. Longuebarbe 2 L’ogre 3 L’entourage 4 Eblouir 5 Le fait de dormir profondément 6 Le sommet de la tête 7 Déchiffrer 8 Se mirer 9 La voix 1

Le dessin :la grappie. 11 Le souvenir 12 Les symboles 13 La ligne d’arrivée. 14 Le bouleversement 15 Patienter 16 L’issue 17 Crier fortement 18 Circulaire 10

AMEZGUN

41

- Lliγ g usulmus14. - Sγerres15 ard tafed adaf neγ tifγit16. Yunef allen-nnes s uḍuhellu aha 17 iḍṛeε : - Annayeγ tiwinas ! - Mayed tektid ? - Aḥidus nna nekka da nttegga γif wudem aweṛyan18. - Han key tufid yat tmatart. Zmek tayyaḍ. - Annayeγ tazert tafermact. - Mayed tektid ? - Ktiγ azuzzer n yimendi g unrar aweṛyan. - Mayed tannayed diγ ? - Annayeγ yan ugeṭṭum ibeddan ! - Mayed tukzed diges ? - Ktiγ igejdi illan ammas n unrar. - Han key da ttafad timirit ḍart tayyaḍ ard tgwulud dinna tekkid. - Annayeγ diγ taḥḥuyt19 yastawen d tanna ur ibkisen20. - Max allig tla yat tastawt aha ur t-tli tayyaḍ ? - Tanna ilan tasmert tga tislit idd tayyaḍ tga isli. - Han key ar tessurerruyed annlinnek g unrar n uγarim-nnek !! Mayed ran igabiben-ddeγ ad inin ? - Da ttiniγ is ikka uγarim-nneγ ibedda γif ukraz d yifes d ukwfas n wakal ilan udem aweṛyan isutulen i yigejdi g wansa mi da neqqar anrar itteggan asayes i uḥidus d .. .. uḥwac g yizmez n yimerkidan21, izmez n tamunt n usli d teslit. Ayenna da nessufuγ zi wakal ayd aγ-igan tiremt i tudert-nneγ ittlen i ugejdi n yiγezwer22. - Axxid ayenna tzutfed !! Mayed tannayed diγ ? - Yan uqmu ittey s igenna idd

wayyaḍ ittey s uyeffas maca wis kṛaḍ ila yat tuγmest ammas-nnes aha ittey awed netta s iffus23. Idd wis kuẓ iga tayuga n yiqwma, kud itteyanef yan s uyffas ittyanaf wayyaḍ s ubelḥaḍ24. - Mayed teγrid g uya ? - Ar ttiniγ i wadda itteyanafen s igenna is ar itteqqel s tmeqqit n unẓar ad tmuẓ tudert-nnes idd wadda itteyanafen s uyeffas hat ifka amargas25-nnes i wakal idd wadda ilan uxs g uḥeṛjiḍ26-nnes is ar ittemxeṛfaf27 d ukud meqqar ur ili γas yan uxs amm ugḍiḍ ur ilin γas yan uγenbu aha idder tudert n ugellid g uzenbu iddeγ igḍeṛ . Idd imawen immeslaγen s yan ucaṭiḍ30 hat gan win twacult31 ismanen isli d teslit meqqaṛ mzarayen g yiẓiṛinnsen iddeγ ur msasan g tanila mar ad myawasen tudert. Awtem ur ittegga argaz mek ur as-telli tewtemt idd tawtemt ur ttegga tasdent32 mek ur as-illi urgaz. Ur ttuyaqqilen zi tamunt far ad asin aggwa d unezwum n tudert. - Han taγuri-nnek ar testilley γer dat. Ara-d mayed tufid diγ. - Ufiγ yan iga win udrar neγ tazagmut33 waqila iga tamatart n yisemḍel nna diges kkiγ, dda igan acenkur n yiselliwen34 ilan yan ulektu35 g yimi n La poupée 20 Ne pas être ceinturé 21 La grande 22 L’univers 23 Le sud 24 La gauche 25 La mâchoire 26 La gorge 27 Lutter 19

Le trône Etre robuste 30 Le tiret 31 La famille 32 La femme 33 La pyramide 34 Acenkur : Le tas 35 L’estrade 36 L’échelle 37 L’étranger 28 29

AMEZGUN

42teggurt-nnes.

Mayed tannayed g wudem-ddeγ irwasen adrar neγ tazagmut ? - Da ttiniγ is ur igi ucenkur-ddeγ γas azadaγ isman mennaw n yimttinen g umuddu-nnsen s tudert tuγlilt. Terẓem i yat tuttilt n yizenẓaṛen : - Annayeγ is kkaren igabiben-ddeγ s uress akw . - Ufiγ diγ yan ila udem n tiskkilya36. - Mayed teγrid g uya ? - Is kkan idd bbaḥellu d ist mmaḥellu-nu ar tteswingimen ad ggafin s didda ttagmen izenẓaṛen zi uγbalu-nnes amajjgal. - Idd ad gzuγ zi uya is ur tteggweden zi umezdi37. - Tiskkilya ar tessegbab38 asddiren n ufgan nwad ikk abrid n yigenna . Ktiγ is ikka bbaḥellu-nu ar ittini : « Ikka ubrid igenna ur ikki akal ». - Mayed ira ad yini ? - Is ikka ubrid annli igan igenna i wakal nna iga-t ujanig40. Ayenna illan ammas n ujanig ur ittukmas amm uzwu d waḍu d usidd d ur akw. Abrid ur ittisin timitar-nnes γas ugezḍen41. - Aγes ur idd netta ayd

igan aγbalu n yizenzaṛen ? - Amessuy argezḍan42 ur igi γas agudey n tallest. - Is tesfallad43 ar ttsaddad abrid-nnek. - Meḥṛa ayd ufiγ yitsent tmitar. - Ara-d ka n tmatart yaḍen! - Ufiγ yat ticcut. Annayeγ dis tamunt n waddag d ufgan g tmazirt-ddeγ.Tagant tga abaraz nna g ittafa ufgan arasix44-nnes. Ar gis ittaweγ i ugummu45-nnes d yiḥeclafen46-nnes. Ar gis izeddem ma s ittḥuf tasemḍi n temtant. Ar gis isrrem iḥniken ma s issebḍan tigemmi-nnes far ad yarey ajanig-nnes zi uqraf, umuγ d uzaγil48. Tiẓgi49 tga i bbaḥellu-nu aγbalu n urasix, Diges ar ittemmexeṛfaf d umudar arugrid50 far ad ikkes amur-nnes n tudert. - Amm mayed igan ufgan g iγezwer. - Nna mi ur igi usek51 tul -nnes amaγa52. - Ara-d diγ Mayed tufid! - Ufiγ sin yicaṭiḍen imyabbayen . - Mayed tektid ? - Mass Σessu amasiḥ nna ikka ufentar53 n Ruma incey54-t . - S ucrad iga anca aga-

bib n uncay d usaγin n umasiḥ. - Zutfeγ diγ yan ilan udem n tzuḍa55 ilan iḍaṛen. Waqila kkan id bbaḥellunu d ist mmaḥllu-nu ar tsettan s tubedda . - S uneẓ n umi ? - Kud fafaγ ufiγ amessuy-inu ibedda, ur innebdir. Mek kkiγ giγ amettin hat ttumeḍleγ s tubedda imki nna kkiγ ddreγ s tubedda. - Uceb56-nnek ira cigan n unẓan57.

Symboliser Le désir 40 ajnag :Le corps 41 La raison 42 L’irraisonnable 43 Commencer 44 Le gain, ce qu’on gagne suite à un travail 45 Le fruit 46 Les herbes 47 Mettre un plafond 48 La chaleur 49 tagant : La forêt 50 Non apprivoisé 51 L’environnement 52 Le désert 53 Le tyran 54 Crucifier 55 Le plateau 56 Le doute 57 Les preuves 38 39

ADLIS

43

ASNUS BUTIDDAT Xalid U Bella

Ad ig udlis asmmun nnek g umuddu, kigan d yan ad t gis iskrn, mac ad ig ungal n mass Ḥasan Awrid asmmun nnek awal yaḍnin ayan. Muddiγ γ ungal-ad lli isawln f adribal. Yan uεrrim d iswan g iγbula n tussna, ul nnes ar ittiri mnnawtt tiwtmin, macc yat gisntte rad as teg agwri. Tega lal n urgaz, bac ad ssruren tayri nnesen,– nttan d tad ann ittiri- ssuteren i Ḥanub timkkilit taqibṭiyt ad asen tesker kra n tissi lli rad ten irar gan igḍaḍ. Macc Ḥanub tesurri t iga aγyul bi-imzgan. γ-id rad g-is irfufn udribal lli rad ig asnun. Rad ittekka ger iḍuṛan ku aḍwwaṛ d manikk

s ar t ismgal. Illa dar willi dar icca takuṛayt (Ayt yis), yili willi g-is skernin Akuc nnes (Ayt usnus). Macc mqqar iga aγyul yiwi-d f kigan n tiddat n umun n temazirt n Wamur n Wakuc, kigan n idγaren s wassaγen nnesen n tidt. Kigan n isqqsitn f usdurriy n Iṛumaniyen d wiyyaḍ... kigan n iwaliwen f tidt n umadan n tamazirt n Wamur n Wakuc.... S yat tguri, Ḥasan Awrid g ungal ad nnes inna kigan s ils n usnus, s ils n bu-tidt. Mqqar inna masdd ungal ad yiwi-d tawngimt nnes zzeγ udlis n ufulay, Awrid isres isqqsitn n temagit, n umzruy , n Wamur n Wakuc γ tisit ifawn.

ASEFRU

44

TABRAT-IW

Amenbeḍ iǧuwen imna

Iḍelli-nneγ ay’ neggunna

G umeglagal

A imeddukal

Iẓra, iffeγ tummsekna

Ad ig asnay i uyenna !

Nγed hat iγal

Innan ad d-ilal Taddart ig nenna tebna Asirem illa i wenna

Ur idd s wawal

Igan amazzal

Labas γurs mayd iεna

G tudert-nnes yiri tenna !

Hat yusey aqellal

G iga wazul awal G unẓar nra tametna Anegbi neg’as lḥenna

Gint-aγ lfal

Abrid ad innal

Aγu-nneγ illa immenda

Nek ul-inu hat iḥenna !

D wudi d amellal

Ur igi uzzal Awal-ddeγ ur lin takna Amur ila-t iqqen-nn a

Aha buweγlal

Amm win uḍegwal

Gerd afus hat nemmuna

Idikel-nnes s igenna

Is izil imal…

Af ad aγ-iggal Tizi nna g nella tekna Ur tuwid akal Ilint tinna ig nenna Amm tin Ṣṣumal Rrbaṭ gan-as Tamesna Bnan imerdal Imiḍer isul iggunna Ureγ g wakal

Ḥamid KEJJI

IZUMAL

45

UNDRI BASSI, INERZI USTIY

Undri bassi d arba n Rini bassit aselmad amezwaru n tmaziɣt, ilul g useggwas n 1895 iga d inrzi g tasnilest tamaziγt seg mayd illa ! iddeγ itfar anaγiz n imaziγẓriten; imazeγawalen t-izwaren s yiger-a Lionel galon, karel Passt; micil dufuku inirziten-a yuğan tamaziγt ad teg tutlayt tatrart ad ttusγra g tesdawiyin akw n umaḍal, s tfarest-nnes g yiger n tsentlit tamaziγt da as-qqaren d anilbi isebeddan tussna –a ifek-as azal ameqwran, yanef tizit i yimaziγen s iγawen-nnsen ad isinen ugar tutlayt-nnsen . Tussna -nnes tamiriwet i tenslayin n tutlayt tamaziγt n ku ansa g Tmazγa lumen tin Ddzayer d tin Meṛṛuk d useksaw –nnes iγwban s tsentlit tamattut iγra g tesdawit tefk-as adγar yajgulen ammas n winna d tinna issen asslmed n tmaziγt meqqar drusen akud-nnes . Ibda d aselmad g Rabat inḍew g useggwas n 1925 s tesdawit n yiγrem n Alger g Ddzayer g isseγra tafransit kraḍ iseggwasen; altu g useggwas isseγra tutlayt d tγerma tamaziγt g tesdawiyt-agi mraw n yiseggwasen . g useggwas n 1930 issafeγ-d taguri n twuriwin itegga d inigiten-nnes g yiger n tutlayt g tsemlilt-nnes n dduktura tutlayt tamaziγt g tesdawit n Uksfurd , G useggwas n 1941 ibda ar isseγra g Usinag Aγelnaw n tutlayin Tutrimin Idderen (inalco) ifka wahli n isaragen γef tutlayt tamaziγt , yawes kigan n imezraw ittnadan g yiger n tsnilest tamaziγt g isenfalen-nnsen s isniγisen-nnes d usbuγlu-nnes n yikez n tutlayt tamaziγt γur imaziγen , ig s tidet aγbalu ur ittγaren n wahli n ineγmisen n yiwaliwen n imaziγen d usniγes n tutlayt-nnsen seg umyag ar yinzeγ ar tamurfulugiyt . Undri d akwamaziγ ifkan tudert-nnes i tmaziγt ifna asemmuḍ-nnes g yirbi-nnes ig azamul γur imaziγen lumen winna issen azal n usbuγlu n tutlayt d tmagit tamaziγt ig azurez idderen i tinna d winna ittnadan g tutlayt ad gmen tussna d uneγmis n tirsal isebbddan awal-nnsen . Idsen g Idlisen d-issafeγ : - La langue berbère - Morphologie - Le Verbe - Étude de thèmes, préface de Lionel Galand, réédition de mars 2005 - Mémorial André Basset, Adrien Maisonneuve, 1957 Idsen g iḍrisen yaru : - Textes berbères de l’Aurès (Parler des Aït Frah), Alger, 1961 - Comptes rendus du groupe languistique d’etudes chamito-sémitiques ; sur le participe berbere , 1949

Masin / Asirem Amazigh

ADLIS

46

TASEGGAWERT N UGDAL INZAN, ADLIS AMAYNU N ƩUMAR DERWIC Masin Agnaw / ASIREM

Iffeγ-d g taggara n useggwas n sin yigiman d mraw d kraḍ ( 2013) udlis d wammud n tallasin Taseggawert n ugdal inzan n umyaru amaziγ Ʃumar DERWIC . Yufa wammud-a tizi γer tilawt s yiwes n tmesmunt AFAFA n Rubi ( Roubaix) g fransa , tesnem-t-id tezriwert n Editions berberes g Bariz. Unnuγ n tezwart tettuyasker s idudan n unaẓur Ḥemmu Kamus, ilin diges wunnuγen d ifelwan n igellin n Muḥend Ssɛidi . Tawuri-a teγwma s mraw d snat n tallasin ittyarun s usekkil alatiniy g ugens n wammud n sḍimraw n tefriwert , isrezzeftt umyaru i unaẓur Ssɛidi ula i tmeṭṭut-nnes Dihya d memmis Yidir ; tazwaret n wammud isnal-tt umesngal Lḥu Azergi . Ʃumar DERWIC iga yan umeγnas amaziγ ittenaγen γef wuddur d tutlayt tamaziγt s tirra , ig altu amedyaz atrar d umyaru n tallasin d imagraden d tiqccufin n umezgun , day , iṭṭef s yiger n uẓawan iga amsker n inyaten d iwaliwen i wahli n tezlatin ttirirent teṣḍmiwin g Merruk ; γures kuẓ n wammuden n tmedyazt d yan udlis n umezgun d kigan n isenfalen urta yannayen asidd . Da teqqarem g uzwel n wammud-a nwis tella tseggawert n ka i ka ! taseggawert n ugal inzan , agdal g ḍufen Imaziγen timmuzγa-nnsen d wuddur-nnsen , assa-a beddlen-t s tuḍerwul d ummzenz gratsen allig ika ugdal-nnsen aḍu inez i yebeṛṛaniyen

s gar atig . Asentel amattu γef sawalent tallasin n umayru-agi iga-t w addad amazdar n xub n wadu g ttidiren Imaziγen , adhacnnsen ammas n umetti-a itkaren s kigan n tigitin tinfalin. Iga-t usniγes n uγwbbez n Imaziγen g umda asen-isentlen timitar n yizerfan-nnsen. Iga-t uzwag immuten nna ggaren mnid tasertit n usselku d ussitem d ussɛṛṛeb , assitem-a d-issiliyen iman n usirem ismmectagen amyaru ad yuru , yini , yessikez i yemaziγen s tesrit nnha g llan is nn-irgen s adda. Aya , isnal-t-id umyaru g yat tiremt tanaẓurt d-isnmilin ugar tawlaft n tidet ireẓagen n Imaziγen . G taggara ar nessktay nwis azγan-nnun iga abuγlu i yiger n tesrit , ar awen-nessirim imeγriyen d tmeγriyin n Usirem Amaziγ taγuri iγudan !

ITWEL

47

TAWENGINT , ITWIL AMAYNU N TṢEDMA TIFYUR Masin Agnaw / ASIREM AMAZIГ

Tessafeγ-d tṣedma Tifyur itwil –nnes amaynu g Yunyu n sin yigiman d mraw d kraḍ 2013 . tawuri-a tanaẓurt tessker tṣeḍma tiwi-d amaynu g ku tanila . g yiwaliwen n tezlatin itkaren s unamek n tiwizi d tayri , ula inyaten ixulfen d-issaley umesdinan n tṣedma Amerdas . Iga itwil tarnawt iẓilen i uẓawan amaziγ atrar n Warrif d win Tmazγa , diges tam 8 n tezlatin s yinyaten itraren d yiqburen . Taṣedma n Tifyur d yat tṣedma n Warrif d-ilulan aseggwas n 2003 g Biyya . tessafeγ-d sin yitwilen “ Mulay muḥend “ g 2007 d “Tafuyt” g

2008 . ttuyassen tṣedma n TIFYUR s tnaẓurt Iman BUSNAN nna nn-isgulan taṣedma s afella s ugerḍ n wureγ γures illan . tumu g wahli n yifistivalen d yilmuggaren imaziγen g Meṛṛuk d yiweri-nn n Jiblarṭaṛ . Tusey tsuta tamaynut n Arrif yukin s tmust tamaziγt aggwa nwad nntsgulu tibratin n umetti amaziγ , tibratin n talwit , tibratin n tayri , tibratin n uzbu i kullu imaziγen s ugerḍ ikkan taceεbut . Iga itwil-a amaynu tarezzift i tḥamucin , I ticirratin n Warrif yurmen assusem n yiri g wakud g ilaq ad allent imeṭṭawen… i tḥamucin n Warrif ameqwran . Yuwi-d uzwel n yitwil awal γef usentel n twengimt isawalen γef tayri n wakal d talwit i yimdanen g umaḍal d yimenγi n Arrif g ttwaten s yimerigen ineqqan g wakud n yinekcamen isbenyuliyen . Ar nessktay nwis tarir Iman BUSNAN yat tezlit s tefransist “ un cri d’amour ‘’ d yat yaḍen s Ddarija “ Arazik “ d tessken agerḍ n wureγ g tezlatin yaḍen “ Ralla tamat-inu” , “ tayri “ , “Sriwriw “ , “iḍ asennan” , “ taguyt “ , “ hissi bissi “ .

View more...

Comments

Copyright ©2017 KUPDF Inc.
SUPPORT KUPDF