Aristotelhs Politika 2

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΟ ΤΡΙΤΟ

1. Εκείνος που μελέτα τα πολιτεύματα ως προς την ουσία και το είδος τους, πρέπει, πριν απ' οτιδήποτε άλ­ λο, ν' ασχοληθεί με την πόλη, με το τι είναι δηλαδή η πόλη 1 . Γιατί υπάρχουν αμφιβολίες για τη σημασία του όρου τούτου. Άλλοι λέγουν πως η πόλη είναι που ενεργεί, ενώ άλλοι πως δεν είναι η πόλη αλλά η ολιγαρχία ή ο τύραννος. Το έργο όμως του πολιτικού ή του νομοθέτη αφορά στην πόλη και το πολίτευμα είναι ορισμένη οργάνωση2 των κατοίκων της. Επειδή η πόλη ανήκει στα σύνθετα, όπως και κάθε άλλο αντικείμενο που είναι ολο­ κληρωμένο και αποτελείται από πολλά μέρη3, είναι ευνόητο πως πρώτ' απ' όλα πρέπει να εξετάσουμε τι είναι πολίτης 4 , γιατί η πόλη είναι πλήθος πολιτών. Να εξεταστεί λοιπόν ποιος πρέπει ν' αποκαλείται πολίτης και τι είναι πολίτης. Γιατί ακόμη και σε τούτο υπάρχουν συχνά διαφωνίες, μια και δεν συμφωνούν όλοι στο ποιος είναι πολίτης· ενώ στη δημοκρατία ένα πρόσωπο μπορεί να θεωρείται πολίτης, στην ολιγαρχία, πολλές φορές, το ίδιο πρόσωπο δεν είναι πολίτης. Κατ' αρχήν θ' αφήσουμε κατά μέρος εκείνους που με άλλο τρόπο 5 απέκτησαν τούτη την προσηγορία, όπως π.χ. τους πολιτογραφημένους πολίτες. Πολίτης δεν είναι κάποιος γιατί κατοικεί σε μια πόλη (γιατί εκεί κατοικούν 6 επίσης μέτοικοι και δούλοι), ούτε είναι πολίτες όσοι έχουν

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

δικαίωμα να. παρουσιάζονται στο δικαστήριο ως διάδικοι (γιατί το δικαίωμα τούτο το έχουν και οι πολίτες μιας πόλης που συνδέεται με συνθήκες7 με την πόλη όπου κα­ τοικούν, γιατί έχουν κι εκείνοι το δικαίωμα - σε πολλά μάλιστα μέρη οι μέτοικοι έχουν λιγότερα δικαιώματα κι έτσι αναγκάζονται να εκλέγουν έναν προστάτη από τους πολίτες για να συμμετέχουν, έστω και μερικώς στην κοι­ νωνία). Μα και τα παιδιά που λόγω της ηλικίας τους δεν έχουν εγγραφεί ακόμη στα μητρώα 8 των πολιτών, όπως κι οι γέροντες9, πάνω από ορισμένη ηλικία, πρέπει να ονομά­ ζονται πολίτες, όχι με την απόλυτη έννοια αλλά με την προσθήκη οτι τα μεν παιδιά είναι ατελείς, οι δε γέροντες παρακμασμένοι πολίτες ή κάτι παρόμοιο (γιατί δεν ενδια­ φέρουν οι λέξεις, μια κι όσα λέγω είναι σαφή). Ζητούμε λοιπόν τον ακριβή καθορισμό του πολίτη, που δεν περιέχει καμιά ατέλεια επιδεχόμενη διόρθωση, εφόσον μάλιστα για εκείνους που στερήθηκαν τα πολιτικά τους δικαιώματα και για τους εξόριστους, μπορεί να υπάρξουν απορίες για το εάν και κατά πόσον είναι πολίτες, και να βρεθούν οι σχε­ τικές λύσεις. Το κύριο λοιπόν γνώρισμα του πολίτη είναι το δικαίωμα να συμμετέχει στην απονομή δικαιοσύνης και στα δημόσια αξιώματα. Και από τ' αξιώματα άλλα έχουν περιορισμένη διάρκεια, έτσι ωστε το ίδιο άτομο να μην μπορεί να εκλεγεί δυο φορές στο ίδιο αξίωμα, πριν τουλά­ χιστον περάσει ορισμένο χρονικό διάστημα, κι άλλα δεν έχουν, όπως είναι ο δικαστής ή το μέλος της εκκλησίας του δήμου. Θα μπορούσε όμως να πει κάποιος πως τούτοι δεν είναι άρχοντες 10 ούτε ασκούν καμιά πολιτική εξουσία, παρ' όλο που είναι γελοίο να αρνείται κανείς την ιδιότητα του άρχοντα σ' όσους ασκούν τις κυριότερες από τις εξου­ σίες. Δεν πειράζει όμως, δεδομένου ότι πρόκειται μόνο για όνομα, μια και δεν υπάρχει κοινή λέξη που ν' αποδίδει ταυτόχρονα την ιδιότητα τόσο του δικαστή όσο και του

15

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

μέλους της εκκλησίας του δήμου. Χάριν ορισμού, ωστόσο, ας την πούμε αόριστη αρχή. Θεωρούμε λοιπόν πολίτες όσους έχουν δικαίωμα να συμμετέχουν κατ' αυτόν τον τρόπο. Και τούτος ο ορισμός του πολίτη εφαρμόζεται καλύτερα από κάθε άλλον σ' όλους όσους ονομάζονται πολίτες. Κι ας μην ξεχνάμε πως από τα πράγματα 1 1 που διαφέρουν μετα­ ξύ τους στο είδος κι ένα απ' αυτά είναι πρώτο, άλλο δεύτερο και ούτω καθεξής, τούτα ή δεν έχουν καμιά σχέση μεταξύ τους ή στον βαθμό που έχουν, ετούτη η σχέση είναι πολύ μικρή 12 . Βλέπουμε λοιπόν πως και τα πολιτεύματα διαφέρουν μεταξύ τους στο είδος, μερικά απ' αυτά είναι μεταγενέστερα, ενώ άλλα προγενέστερα, γιατί τα πολιτεύ­ ματα που είναι ελαττωματικά και δημιουργήθηκαν από παρεκτροπή 13 των αρχικών, πρέπει να τα τοποθετήσουμε μετά από εκείνα που δεν έχουν εκτραπεί (και θα εξηγή­ σουμε αργότερα τι εννοούμε λέγοντας παρεκτροπή). Κατά συνέπεια ο πολίτης του ενός πολιτεύματος διαφέρει απ' τον πολίτη του άλλου. Γι αυτό ο ορισμός του πολίτη, που δώσαμε παραπάνω, ισχύει κατά κύριο λόγο για τον πολί­ τη δημοκρατικού πολιτεύματος, κι όσο για τ άλλα πολι­ τεύματα, μπορεί να ισχύει, μπορεί και όχι. Διότι μερικά πολιτεύματα δεν έχουν δήμους, ούτε οι πολίτες συνέρχο­ νται σε συνελεύσεις από μόνοι τους, αλλά πρέπει να τους καλέσουν14, και οι δίκες διεξάγονται από ιδιαίτερες αρχές, όπως για παράδειγμα στους Λακεδαιμονίους όπου άλλοι έφοροι δικάζουν κάποιες συμβατικές διαφορές και άλλοι άλλες' η Γερουσία δικάζει υποθέσεις φόνων και άλλη ίσως αρχή τις υπόλοιπες. Το ίδιο σύστημα ισχύει και στην Καρχηδόνα, όπου όλες οι υποθέσεις δικάζονται από ορι­ σμένες αρχές. Έτσι υπάρχει διόρθωση στον ορισμό που δώσαμε για τον πολίτη. Γιατί στ' άλλα πολιτεύματα δεν είναι ο αόριστος άρχοντας που έχει δικαίωμα να είναι μέλος

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

της εκκλησίας του δήμου και δικαστής, αλλά ο διορισμένος άρχοντας. Σε τούτους λοιπόν, δηλαδή σε όλους μαζί ή σε ορισμένους μόνο, έχει ανατεθεί να συσκέπτονται και να δικάζουν είτε για όλα είτε για ορισμένα. Να λοιπόν ποιος είναι πολίτης· εκείνος που συμμετέχει είτε στη βουλευτική είτε στη δικαστική εξουσία, και πόλη είναι, για να το πω απλά, σύνολο πολιτών ικανό να εξασφαλίσει αυτάρκεια ζωής. 2. Συνήθως χαρακτηρίζεται ως πολίτης, ο καταγόμενος από γονείς που και οι δυο είναι πολίτες, όχι μόνο ο πατέρας ή μόνο η μητέρα. Αλλοι όμως ζητούν επί πλέον να είναι πολίτες και δύο ή τρεις ή και περισσότερες γενιές προγό­ νων. Από τούτον όμως τον συνοπτικό ορισμό του πολίτη, γεννιέται σε μερικούς η απορία πώς θ' αποδειχθεί ότι ήταν πολίτης ο τρίτης ή τέταρτης τάξης πρόγονος. Γι αυτό κι ο Γοργίας ο Λεοντίνος, είτε επειδή απορούσε πραγματικά είτε επειδή ήθελε να ειρωνευθεί, είπε πως, όπως τα γουδιά τα κατασκευάζουν οι γουδοποιοί, έτσι και τους πολίτες της Λάρισας τους κατασκευάζουν οι εργάτες - διότι μερικοί είναι λαρισοποιοί15, και τούτο είναι απλό. Αν μεν συμμε­ τείχαν στην πολιτεία, όπως ορίσαμε, ήταν πολίτες, διότι δεν θα ήταν δυνατόν να εφαρμοστεί η αρχή αν προέρχονται από πολίτη ή πολίτιδα, από τους πρώτους που κατοίκησαν ή έκτισαν την πόλη. Αλλά βέβαια τούτο δημιουργεί μεγαλύτερη απορία, για όσους συμμετείχαν σε επανάσταση που μετέβαλε το πολί­ τευμα, όπως έκανε στην Αθήνα ο Κλεισθένης16 μετά την εκδίωξη των τυράννων, γιατί ενέγραψε στα μητρώα των φυλών πολλούς ξένους, δούλους και μετοίκους. Για τούτους όμως η απορία δεν είναι ποιος είναι πολίτης, αλλά αν έγινε πολίτης δίκαια ή άδικα. Αν και μπορεί κανείς να έχει και τούτη ακόμη την απορία, είναι άραγε πολίτης εκείνος που

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

έγινε άδικα; Γιατί το άδικο εξισώνεται με το ψεύδος. Επειδή όμως βλέπουμε και μερικούς που είναι άρχοντες άδικα, για τους οποίους δεν λέμε ότι κατέχουν άδικα το αξίωμα τους κι ο πολίτης από την άλλη κατέχει κάποιο αξίωμα (γιατί όπως είπαμε, πολίτης είναι όποιος συμμε­ τέχει σε τούτη την εξουσία), είναι φανερό πως και τούτους πρέπει να τους ονομάζουμε πολίτες. Για το αν δίκαια ή άδικα είναι πολίτες, τούτο έχει να κάνει με την προηγού­ μενη αμφισβήτηση 17 . Γιατί μερικοί αναρωτιούνται πότε η πόλη ευθύνεται για κάτι ή όχι, όπως όταν από ολιγαρχικό η τυραννικό το πολίτευμα γίνει δημοκρατικό. Υπάρχουν τοτε μερικοί που δεν θέλουν να εκπληρώσουν τις υποχρε­ ώσεις τους, με το επιχείρημα πως δεν τις καθόρισε η πολιτεία αλλά ο τύραννος18, προβάλλουν δε κι άλλους ισχυ­ ρισμούς όπως ότι μερικά πολιτεύματα στηρίζονται στη βία και όχι στο κοινό συμφέρον19. Ακόμα λοιπόν κι αν μερικές πόλεις γίνουν με τέτοιο τρόπο δημοκρατικές, μπορούμε να πούμε πως οι συμφωνίες έγιναν από την ίδια πολιτεία, όπως κι όταν το πολίτευμα της ήταν ολιγαρχικό ή τυραννι­ κό; Η αίτια της απορίας τούτης είναι σχετική με την εξής: Πότε λέγεται πως μια πόλη παραμένει η ίδια και πότε δεν είναι η ίδια αλλά άλλη; Η πιο επιφανειακή εξέταση ετούτης της απορίας αναφέρεται στον τόπο και τους ανθρώπους. Γιατί οι άνθρωποι μπορούν να χωριστούν 20 από τον τόπο και μερικοί να μείνουν στον έναν κι άλλοι στον άλλον. Αν λοιπόν εξετάσουμε το θέμα από την πιο απλή τούτη άποψη, εύκολα λύνεται η απορία γιατί είναι πολλές οι εκδοχές του όρου πόλη 21 . Κι όταν οι άνθρωποι κατοικούν στον ίδιο τόπο, πότε πρέπει να θεωρεί κανείς πως αποτε­ λούν μία πόλη; Δεν θα μας πείσουν βέβαια τα τείχη της, γιατί κι ολόκληρη η Πελοπόννησος22 θα ήταν δυνατόν να περικυκλωθεί με τείχος. Αυτό ακριβώς μπορεί να συμβαί­ νει με τη Βαβυλώνα 23 και με κάθε άλλη πόλη με περίμετρο

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

που ταιριάζει σε έθνος μάλλον παρά σε πόλη· λένε μάλιστα για τη Βαβυλώνα, πως όταν την κυρίευσαν εχθροί, οι κάτοικοι ενός τμήματος της δεν το κατάλαβαν παρά αφού πέρασαν τρεις ημέρες. 3. Μα η μελέτη της απορίας τούτης θα ήταν χρήσιμη σε άλλη περίσταση, γιατί η έκταση της πόλης, το μέγεθος του πληθυσμού και το κατά πόσον συμφέρει ν' αποτελείται από μια ή περισσότερες εθνότητες, δεν πρέπει να διαφεύγουν την προσοχή του πολιτικού 24 . Αλλά κι όταν οι ίδιοι άνθρω­ ποι κατοικούν τον ίδιο τόπο, στον βαθμό που παραμένει ίδιο το γένος των κατοίκων, θα λέμε άραγε πως είναι η ίδια 25 πόλη, παρ' όλο που συνεχώς άλλοι θα πεθαίνουν κι άλλοι θα γεννιούνται; Ή, όπως μάθαμε να ονομάζουμε με το ίδιο όνομα τους ποταμούς και τις πήγες, παρ ολο που στους μεν το νερό συνεχώς έρχεται και στις δε συνεχώς φεύγει, πρέπει να λέμε πως οι άνθρωποι μένουν ίδιοι, για την παραπάνω αιτία, ενώ η πόλη είναι άλλη; Γιατί αν η πόλη είναι ορισμένη κοινωνία, και είναι κοινωνία πολιτών βάσει πολιτεύματος, όταν το πολίτευμα τούτο μεταβληθεί σε είδος και γίνει διαφορετικό από το προηγούμενο, θα πρέπει να θεωρηθεί κι η πόλη διαφορετική. Όπως κι ο χορός που άλλοτε ονομάζεται κωμικός κι άλλοτε τραγι­ κός, συχνά αποτελείται από τα ίδια πρόσωπα, έτσι και κάθε άλλη κοινωνία ή άλλου είδους ένωση, λέμε πως είναι διαφορετική, αν είναι διαφορετικό το είδος της σύνθεσης της, όπως λέμε πως είναι διαφορετική και η αρμονία που αποτελείται από τους ίδιους φθόγγους κι άλλοτε την ονο­ μάζουμε Δώριο κι άλλοτε Φρύγιο. Αν λοιπόν έτσι έχουν τα πράγματα, είναι φανερό πως πρέπει να λέμε ότι είναι ίδια η πόλη που το πολίτευμα της είναι αμετάβλητο. Μπορεί λοιπόν να ονομασθεί με άλλο όνομα, ακόμα κι αν οι κάτοι­ κοι της παραμένουν οι ίδιοι ή να διατηρήσει το ίδιο όνομα,

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ 27

ακόμα κι αν οι κάτοικοι της αλλάξουν . Τώρα το κατά πόσον είναι δίκαιο να εκτελεί η πόλη τις υποχρεώσεις που έχει αναλάβει ή να μην τις εκτελεί εφ' όσον έχει μεταβληθεί το πολίτευμα της 2 8 , είναι άλλο θέμα. 4. Σχετικό με τα παραπάνω είναι και το ερώτημα αν πρέπει να έχουν την ίδια ή διαφορετική 29 αρετή ένας καλός άνθρωπος κι ένας χρηστός πολίτης. Αν πρόκειται όμως να εξετασθεί το ζήτημα τούτο, πρέπει κατ' αρχήν να σχημα­ τίσουμε κάποια εικόνα της αρετής του πολίτη. Όπως λοι­ πόν ο ναυτικός αποτελεί μέλος της κοινωνίας του πλοίου, το ίδιο λέμε και για τον πολίτη. Και παρ' όλο που κάθε ναυτικός έχει διαφορετική υπηρεσία, γιατί ένας είναι κω­ πηλάτης, άλλος κυβερνήτης, άλλος τιμονιέρης κι άλλος έχει άλλο όνομα ανάλογα με την ειδικότητα του, είναι φανερό πως η ακριβέστατη ονομασία του καθενός δηλώνει την ιδιότητα του, όλοι όμως προσαρμόζονται με τον ίδιο τρό­ πο στον κοινό σκοπό. Και πραγματικά η ευόδωση του ταξιδιού αποτελεί έργο όλων και όλοι τούτο επιθυμούν. Έτσι η διατήρηση της κοινωνίας είναι έργο των πολιτών, παρ' όλο που οι πολίτες μεταξύ τους είναι ανόμοιοι, κοι­ νωνία δε είναι η ίδια η πολιτεία γι' αυτό η αρετή του πολίτη είναι ανάγκη της πολιτείας. Επειδή όμως υπάρ­ χουν περισσότερες από μια μορφές πολιτειών, είναι φανε­ ρό πως η τέλεια αρετή του χρηστού πολίτη μπορεί να μην είναι η ίδια πάντα. Καλό άνθρωπο όμως θεωρούμε εκείνον που κατέχει την τέλεια αρετή. Απ' αυτά φαίνεται πως ο χρηστός πολίτης μπορεί να μην έχει την ίδια αρετή με τον καλό άνθρωπο. Μα μπο­ ρούμε να εξετάσουμε κι από άλλη άποψη το ζήτημα του άριστου πολιτεύματος 30 . Γιατί αφού είναι αδύνατον η πόλη ν απαρτίζεται μόνο από χρηστούς ανθρώπους κι ο καθένας πρέπει να εκτελεί σωστά το καθήκον του, ανάλογα με τις

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

ικανότητες του, μια κι είναι αδύνατον να μοιάζουν όλοι οι πολίτες μεταξύ τους, δεν μπορεί να είναι ίδια η αρετή του πολίτη και του καλού ανθρώπου. [Γιατί την αρετή του χρηστού πολίτη πρέπει να την έχουν όλοι (γιατί μόνο έτσι γίνεται άριστο το πολίτευμα), ενώ την αρετή του καλού ανθρώπου είναι αδύνατον να την έχουν όλοι, εκτός κι αν είναι αναγκαίο όλοι οι πολίτες της σπουδαίας πόλης να είναι καλοί άνθρωποι.,ίΕπί πλέον 31 , αφού η πόλη αποτελεί­ ται από ανόμοια, όπως το ζώον από ψυχή και σώμα, και η ψυχή από λογικό και θυμικό32 και η οικογένεια από άνδρα και γυναίκα και η δουλοκτησία προϋποθέτει κύριο και δούλο, με τον ίδιο τρόπο και η πόλη αποτελείται απ' όλ αυτά κι από πολλά άλλα ανόμοια είδη. Δεν πρέπει λοιπόν να είναι η ίδια η αρετή όλων των πολιτών, όπως δεν πρέπει να είναι ίδια και η ικανότητα του κορυφαίου του χορού με αυτήν του παραστάτη. Κι απ' όλα τούτα είναι φανερό πως δεν είναι ίδια η αρετή όλων των πολιτών, άραγε όμως είναι δυνατόν να συνυπάρξει στο ίδιο άτομο η αρετή του καλού ανθρώπου και του χρηστού πολίτη; Λέμε λοιπόν πως ο σπουδαίος άρχοντας33 και καλός είναι και φρόνιμος, όσο για τον πο­ λιτικό, είναι ανάγκη να έχει φρόνηση. Και μερικοί λένε αμέσως πως η παιδεία του άρχοντα πρέπει να είναι διαφο­ ρετική, όπως άλλωστε βλέπουμε τα παιδιά των βασιλέων να εκπαιδεύονται στην ιππασία και στα στρατιωτικά και ο 34 Ευριπίδης λέει «μη μου λες όμορφα λόγια, αλλά όσα συμφέρουν στην πόλη», σαν να υπήρχε ειδική μόρφωση για τον άρχοντα. Αν λοιπόν η αρετή του καλού άρχοντα και του καλού ανθρώπου είναι η ίδια, γιατί πολίτης είναι και ο αρχόμενος, η αρετή του πολίτη γενικά δεν είναι η ίδια μ' εκείνη του καλού ανθρώπου, ενώ θα είναι μ' εκείνη κάποιου πολίτη" γιατί δεν είναι ίδια η αρετή του άρχοντα με του πολίτη και γι' αυτό ίσως ο Ιάσων 35 είπε πως θα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

πέθαινε από την πείνα, αν έπαυε να είναι τύραννος, γιατί δεν ήξερε πώς να ζει ως ιδιώτης. Είναι εντούτοις αξιέπαινο το να μπορεί κανείς τόσο να άρχει όσο και να άρχεται, και η αρετή του χρηστού πολίτη έγκειται στο να μπορεί εξ ίσου καλά να είναι άρχοντας όσο και αρχόμενος. Αν λοιπόν την αρετή του καλού ανθρώπου τη θεωρούμε αρετή του άρχοντα3 και την αρετή του πολίτη ικανότητα να άρχει και να άρχεται, τούτες οι δυό δεν θα είναι αξιέπαινες στον ίδιο βαθμό. Αφού λοιπόν επικρατεί η άποψη πως ο άρχοντας κι ο αρχόμενος δεν πρέπει να διδάσκονται τα ίδια πράγματα, ενώ ο πολίτης πρέπει να γνωρίζει και τα δύο και να συμμετέχει και στα δύο [άρχειν και άρχεσθαι], τούτο θα γίνει αντιληπτό από τα παρα­ κάτω 3 7 . Υπάρχει η εξουσία του δεσπότη38 κι ονομάζουμε έτσι την εξουσία που έχει σχέση με τις καθημερινές ανά­ γκες. Ο άρχοντας δεν χρειάζεται να ξέρει να εκπληρώνει τις ανάγκες τούτες, αλλά πρέπει να γνωρίζει να χρησιμο­ ποιεί άλλους, γιατί το άλλο ταιριάζει σε ανδράποδα, και εννοώ με αυτό εκείνον που μπορεί και εκτελεί τις πράξεις του υπηρέτη. Δεχόμαστε επίσης πως τα είδη των δούλων είναι πολλά 39 , γιατί και τα είδη των εργασιών είναι πολλά. Ένα μέρος καταλαμβάνουν οι χειρώνακτες και τούτοι εί­ ναι, όπως δηλώνει και τ' όνομα τους, όσοι ζουν από την εργασία των χεριών τους, όπου περιλαμβάνεται και ο α­ νειδίκευτος εργάτης. Για τον λόγο τούτο τα παλιά χρόνια, δεν εκλέγονταν σε αξιώματα οι εργάτες, πριν γεννηθεί η ακραία δημοκρατία. Τα καθήκοντα έτσι των αρχομένων δεν χρειάζεται να τα μαθαίνουν ούτε ο καλός άνθρωπος, ούτε ο πολιτικός, ούτε ο χρηστός πολίτης, εκτός κι αν χρειαστεί να τα εκτελέσει για τον εαυτό του, γιατί τότε δεν χρειάζεται πότε να γίνεται κάποιος δεσπότης και πότε δούλος. Υπάρχει όμως και μια εξουσία όπου ο άρχοντας άρχει

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ 40

στους όμοιους του και στους ελεύθερους . Τούτη ακριβώς την εξουσία ονομάζουμε πολιτική αρχή και τούτη πρέπει να μάθει ο άρχοντας πρώτα ως αρχόμενος, όπως μαθαίνει κάποιος να είναι ίππαρχος αφού προηγουμένως θητεύσει κάτω από τις διαταγές ιππάρχου ή στρατηγός αφού διοι­ κηθεί από στρατηγό, ταξίαρχος απο ταξίαρχο και λοχαγός από λοχαγό41. Γι' αυτό τον λογο λέγεται και σωστά, πως δεν μπορεί κανείς να γίνει καλός άρχοντας, αν πρώτα δεν μάθει να άρχεται. Η αρετή όμως τούτων είναι άλλη, γιατί ο χρηστός πολίτης πρέπει να ξέρει, αλλά και να μπορεί, τόσο να άρχει όσο και να άρχεται. Και τούτη είναι ακριβώς η αρετή του πολίτη, να γνωρίζει και τις δυό όψεις της εξουσίας των ελεύθερων. Αλλά και του καλού ανθρώπου η αρετή είναι να γνωρίζει και τις δυο όψεις της εξουσίας. Κι αν άλλο είδος σωφροσύνης και δικαιοσύνης42 ταιριάζει στον άρχοντα κι άλλο στον αρχόμενο ελεύθερο πολίτη, είναι φανερό πως δεν είναι πάντα μία η αρετή του καλού, όπως η διακοσύνη, αλλά είναι διαφόρων ειδών, ανάλογα με την ιδιότητα του πολίτη ως άρχοντα ή ως αρχόμενου43. Έτσι ακριβώς διαφέρουν και η φρόνηση κι η γενναιότητα του άνδρα από εκείνες της γυναίκας (γιατί ένας άνδρας γεν­ ναίος όσο και μια γενναία γυναίκα θα εθεωρείτο δειλός και μια γυναίκα θα εθεωρείτο ανάγωγη, αν η ευπρέπεια της ήταν ίδια μ' εκείνην του καλού άνδρα, δεδομένου πως η οικογενειακή θέση του άνδρα διαφέρει απ' αυτήν της γυ­ ναίκας, και δική του αποστολή είναι να αποκτά, ενώ της γυναίκας να αποταμιεύει).; Η ιδιαίτερη αρετή του άρχοντα είναι η φρόνηση, ενώ για όλες τις υπόλοιπες φαίνεται πως πρέπει να είναι κοινές τόσο στους άρχοντες όσο και στους αρχόμενους. Για όποιον άρχεται, αρετή δεν είναι η φρόνη­ ση αλλά η πραγματική εμπιστοσύνη προς τον άρχοντα, γιατί ο αρχόμενος μοιάζει με τον αυλοποιό, ενώ ο άρχο­ ντας με τον αυλητή 44 , που μεταχειρίζεται τον αυλό. Απ'

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

όσα είπαμε μέχρι τώρα, έγινε φανερό αν η αρετή του καλού ανθρώπου είναι η ίδια ή διαφορετική από εκείνη του χρη­ στού πολίτη, όπως επίσης το πώς και πότε τούτες οι δυο συμπίπτουν και πώς ξεχωρίζουν μεταξύ τους 45 . 5. Απομένει μία ακόμη απορία σχετικά με τον πολίτη. Άραγε πραγματικός πολίτης είναι μόνο εκείνος που έχει δικαίωμα ν' αναλαμβάνει αξίωμα ή πρέπει να συμπεριλά­ βουμε κι εκείνους που ασκούν βαρέα επαγγέλματα; Αν δεχτούμε ως πολίτες και τ' άτομα που δεν δικαιούνται να συμμετέχουν στην εξουσία, τότε κάθε πολίτης δεν είναι δυνατόν να κατέχει την αρετή που αναπτύξαμε προηγου­ μένως, γιατί πολίτης θα είναι κι εκείνος που ασκεί βαρέα επαγγέλματα 46 . Αν όμως κανένας από εκείνους δεν είναι πολίτης, τότε ποια είναι η θέση τους στην πολιτεία μια και ούτε μέτοικοι είναι, ούτε ξένοι; Μπορούμε άραγε να ισχυ­ ριστούμε πως δεν υπάρχει πρόβλημα, αφού ούτε οι δούλοι ούτε οι απελεύθεροι έχουν τα δικαιώματα του πολίτη; Είναι αλήθεια πως δεν πρέπει να θεωρούμε πολίτες όλους εκείνους47, που χωρίς αυτούς δεν θα υπήρχε πόλη, μια κι ούτε τα παιδιά είναι πολίτες, όπως οι άνδρες, γιατί τούτοι είναι πλήρεις πολίτες ενώ εκείνα είναι υποτιθέμενοι48 πολί­ τες, μιας κι είναι πολίτες, αλλά ατελείς. Σε μερικές πόλεις στα παλιά χρόνια θεωρούσαν δούλους όσους ασκούσαν βά­ ναυσες εργασίες, όπως και τους ξένους, και γι' αυτό τον λόγο οι περισσότεροι απ' αυτούς είναι και σήμερα δούλοι. Και το άριστο πολίτευμα δεν πρέπει να παραχωρήσει πο­ λιτικά δικαιώματα σε κανέναν που ασκεί βαρέα επαγγέλ­ ματα. Μα κι αν ακόμη αυτός αναγνωριστεί ως πολίτης, τότε η πολιτική αρετή, για την οποία μιλήσαμε προηγου­ μένως, δεν πρέπει να αφορά κάθε πολίτη ούτε μόνο τους ελεύθερους, αλλά μόνο εκείνους που είναι απαλαγμένοι απ' τη φροντίδα της απόκτησης των προς το ζην. Κι από

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

εκείνους που δεν είναι απαλλαγμένοι από τη φροντίδα τούτη, όσοι εργάζονται για ένα και μόνο πρόσωπο, είναι οι δούλοι κι όσοι εργάζονται για όλους είναι ανειδίκευτοι εργάτες και οι θήτες49. Αν σκεφτούμε λίγο όλα τούτα, θα καταλάβουμε πώς έχει το θέμα κι αν τούτο αποσαφηνιστεί τότε θα λυθεί η απορία50. Εφόσον λοιπόν τα πολιτεύματα είναι περισσότερα, τότε θα πρέπει και τα είδη του πολίτη, και κυρίως του πολίτη που άρχεται, να είναι περισσότερα. Στο ένα λοιπόν πολίτευμα οι θήτες και οι ανειδίκευτοι εργάτες είναι αναγκαστικά πολίτες, ενώ στο άλλο τούτο είναι αδύνατο. Τπάρχει για παράδειγμα πολίτευμα που ονομάζουμε αριστοκρατικό, όπου τα πολιτικά αξιώματα δίνονται σε όσους πολίτες έχουν διακριθεί για την αρετή τους κι έχουν αναγνωριστεί για της αξία τους, μιας και δεν είναι δυνατόν κάποιος να διακριθεί, όταν ασχολείται σε ανειδίκευτη εργασία ή εργασία που ταιριάζει σε θήτες. Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα για τους Οήτες δεν υπάρχει καμιά περίπτωση να γίνουν πολίτες (γιατί η συμμετοχή τους στ' αξιώματα προϋποθέτει μεγάλα έσοδα), ενώ όσοι ασχολούνται με ανειδίκευτα επαγγέλματα είναι δυνατόν να γίνουν πολίτες, μιας και πολλοί από τους τεχνίτες γίνονται πλούσιοι. Στη Θήβα μάλιστα υπήρχε νόμος, σύμφωνα με τον οποίο δεν επιτρεπόταν να συμμετέχει στην εξουσία εκείνος που δεν είχε σταματήσει, τουλάχιστον από δέκα χρόνια, ν' ασχολείται με εργασίες της αγοράς. Σε πολλές άλλες πολιτείες, ο νόμος επιτρέπει και σε ξένους να γίνουν πολίτες. Σε μερικές δημοκρατίες όποιος γεννηθεί από μη­ τέρα που είναι πολίτιδα, είναι πολίτης, και σε πολλές άλλες το ίδιο σύστημα ισχύει και για τα νόθα παιδιά. Τούτους όμως τους αναγνωρίζουν ως πολίτες μόνο όταν μειωθεί κατά πολύ ο αριθμός των πολιτών, γιατί μόνο λόγω ολι­ γανθρωπίας εφαρμόζουν τούτους τους νόμους51, κι όταν ο λαος αυξηθεί, αφαιρούν την ιδιότητα του πολίτη, πρώτα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

απ' όσους γεννήθηκαν από δούλο ή δούλη, στη συνέχεια απ' όσους έγιναν πολίτες λόγω της μητέρας τους και. τέλος αναγνωρίζουν ως πολίτες μόνο εκείνους, των οποίων και οι δυο γονείς είναι πολίτες. Από τούτα φανερό είναι πως υπάρχουν περισσότερα είδη πολιτών και πως πολίτης ονομάζεται κυρίως εκείνος που συμμετέχει στην πολιτική εξουσία, όπως αναφέρει κι ο Όμηρος, «μου φέρθηκε σα να ήμουν μέτοικος και να μην είχα κανένα πολιτικό αξίωμα» 5 2 , γιατί όποιος δεν συμμε­ τέχει στα πολιτικά αξιώματα 5 3 θεωρείται μέτοικος. Και όπου αποκρύπτεται τούτη η ιδιότητα (του μετοίκου), αυτό γίνεται για να εξαπατηθούν οι συγκάτοικοι 54 . Απ' όλα όσα είπαμε πάνω σε τούτο το θέμα, για το αν δηλαδή η αρετή του καλού ανθρώπου είναι ίδια ή διαφορετική από εκείνη του χρηστού πολίτη, αποδείχτηκε πως σε μία πόλη ο ίδιος άνθρωπος μπορεί να είναι και καλός άνθρωπος και χρηστός πολίτης, ενώ σε μια άλλη, άλλος είναι ο ένας κι άλλος ο άλλος. Ούτε όμως στην προηγούμενη περίπτωση όλοι οι άνθρωποι είναι καλοί άνθρωποι και χρηστοί πολίτες ταυ­ τόχρονα, αλλά μόνο ο πολιτικός μπορεί, ή μόνος του ή μαζί με άλλους, να επιμελείται ως κύριος των κοινών συμφερόντων. 6. Κι αφού τούτα τα ορίσαμε, πρέπει να εξετάσουμε το επόμενο ζήτημα, το κατά πόσον υπάρχει ένα πολίτευμα 55 ή περισσότερα, κι αν είναι περισσότερα, ποια είναι και πόσα και τι διαφορές έχουν μεταξύ τους. Πολιτική οργάνωση μιας πόλης είναι η οργάνωση όλων των εξουσιών και προ­ παντός της κυρίαρχης εξουσίας. Γιατί το πολίτευμα της πόλης κυριαρχεί στα πάντα και πολίτευμα είναι η πολιτική οργάνωση. Και εξηγώ' στα δημοκρατικά πολιτεύματα κυ­ ρίαρχοι είναι ο δήμος, ενώ στα ολιγαρχικά οι λίγοι. Λέμε λοιπόν πως τούτα τα πολιτεύματα είναι διαφορετικά και το

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

ίδιο χαρακτηριστικό θα δώσουμε και στ' άλλα. Κατ' αρχήν λοιπόν, ας εξετάσουμε το θέμα για ποιό λόγο συστάθηκε η πόλη και πόσα είναι τα είδη εξουσίας, που αφορούν τόσο τον ίδιο τον άνθρωπο όσο και τον κοινωνικό βίο. Στην αρχή τούτης της μελέτης, εκεί που καθορίστηκαν όσα αφορούν την οικιακή οικονομία και την ιδιότητα του δεσπότη, ει­ πώθηκε πως ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώο κοι­ νωνικό. Γι αυτό ακόμη κι όταν δεν έχει ανάγκη από τη βοήθεια των άλλων, εξακολουθεί να θέλει στον ίδιο βαθμό να ζει με άλλους σε κοινωνία. Επί πλέον όμως και το κοινό συμφέρον κάνει τους ανθρώπους να ζουν μαζί, αφού τούτο συμβάλλει στο να ζουν καλά 5 6 . Και τούτος είναι ο μοναδι­ κός τους σκοπός, κοινός για όλους. Συγκεντρώνονται για να ζήσουν κι απαρτίζουν πολιτική κοινωνία 57 . Γιατί ίσως ακόμη κι επειδή ζει και μόνο κάποιος, παίρνει κάποια ευχαρίστηση, εκτός κι αν οι δυσκολίες της ζωής είναι υπερβολικές. Είναι γνωστό πως οι πιο πολλοί από τους ανθρώπους υπομένουν καρτερικά πολλά δεινά, επειδή θέ­ λουν να ζήσουν, γιατί η ζωή είναι ευχάριστη και γλυκιά απο φυσικού της. Έτσι είναι εύκολο να ξεχωρίσουμε και τα διάφορα είδη εξουσίας, για τα οποία μιλάμε και συχνά στις εξωτερικές 58 μας συζητήσεις αναφερόμαστε σ' αυτά. Κι αν πραγματικά το συμφέρον του εκ φύσεως δεσπότη συμπίπτει με το συμφέρον του εκ φύσεως δούλου, η εξουσία κλίνει περισσό­ τερο προς το συμφέρον του δεσπότη και μόνο κατά τύχη προς το συμφέρον του δούλου (μιας και δεν είναι πιθανόν να διατηρηθεί η εξουσία του δεσπότη, αν καταστραφούν οι δούλοι). Η εξουσία όμως προς τα παιδιά, τη γυναίκα κι όλα τα πράγματα που αφορούν το σπίτι, που την ονομά­ σαμε «οικονομική», ασκείται είτε προς το συμφέρον των αρχομένων είτε προς το κοινό συμφέρον και των δυο, δηλαδή τόσο των αρχομένων όσο και του οικογενειάρχη.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

Τούτη ασκείται κυρίως προς όφελος των αρχομένων, όπως βλέπουμε πως ασκούνται και οι άλλες τέχνες, όπως η ιατρική ή η γυμναστική, όπου μόνο κατά τύχη ασκείται και προς όφελος του δεσπότη, του γιατρού ή του παιδα­ γωγού. Γιατί τίποτα δεν εμποδίζει τον παιδαγωγό να είναι κατά καιρούς κι αυτός ένας από τους γυμναζόμενους59, όπως κι ο κυβερνήτης του πλοίου είναι πάντοτε ένας από τους ταξιδιώτες. Ο κυβερνήτης ή ο παιδαγωγός επιδιώ­ κουν κυρίως την ωφέλεια των αρχομένων, όταν όμως γίνει και τούτος ένας από εκείνους, τότε συμβαίνει να συμμετέ­ χει στην ωφέλεια. Κι ο ένας γίνεται συνταξιδιώτης ενώ ο άλλος, όντας γυμναστής, γίνεται γυμναζόμενος. Για τούτο κι όταν το πολίτευμα έχει ως βάση την ισότητα των πο­ λιτών και τους θεωρεί όλους όμοιους, ο καθένας έχει την αξίωση να παίρνει μέρος με τη σειρά του στην άσκηση των πολιτικών εξουσιών. Στα προηγούμενα χρόνια, ανάλογα με τη φύση του πολιτεύματος, είχαν την αξίωση να ασκούν την εξουσία εκ περιτροπής και ν' αποβλέπει ο καθένας στο συμφέρον του συμπολίτη του, όπως κι εκείνος, όταν δια­ τελούσε άρχοντας, απέβλεπε στο συμφέρον το δικό του. Ενώ τώρα, λόγω των ωφελημάτων από την διαχείριση των κοινών και την άσκηση της εξουσίας, θέλουν να βρί­ σκονται συνεχώς οι ίδιοι πάντα στην αρχή, λες και όσοι βρίσκονται στη εξουσία είναι πάντα υγιείς, ενώ οι πολίτες είναι πάντα ασθενείς. Και μόνο αν συνέβαινε κάτι τέτοιο υπήρχε λόγος να επιδιώκουν την εξουσία. Εγινε σαφές λοιπόν πως όσα πολιτεύματα αποβλέπουν στο κοινό συμ­ φέρον είναι απολύτως σωστά και δίκαια, και όσα αποβλέ­ πουν μόνο προς το συμφέρον των αρχόντων είναι ελαττω­ ματικά κι αποτελεούν παρεκτροπές των σωστα>ν πολιτευ­ μάτων, γιατί είναι δεσποτικά, τη στιγμή που η πόλη είναι κοινωνία ελεύθερων πολιτών.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

7. Κι αφού τα ξεκαθαρίσαμε αυτά, πρέπει τώρα ν' ασχοληθούμε με τα πολιτεύματα, ποια είναι και πόσα. Και πρώτα με τα σωστά πολιτεύματα, γιατί, αφού καθο­ ριστούν, θα γίνουν φανερές οι παρεκβάσεις τους. Κι αφού πολιτεία και πολίτευμα έχουν την ίδια σημασία και πολί­ τευμα είναι εκείνο που κυριαρχεί στην πόλη, η εξουσία αναγκαστικά θα ασκείται είτε από έναν, είτε από λίγους είτε από πολλούς. Κι όταν ο ένας ή οι λίγοι ή οι πολλοί ασκούν την εξουσία αποβλέποντας στο κοινό συμφέρον, τοτε και τα πολιτεύματα τούτα θα είναι αναγκαστικά σωστά. Όταν όμως αποβλέπουν στο ίδιο συμφέρον του ενός, των λίγων ή των πολλών, τότε έχουμε παρεκβάσεις από τα σωστά πολιτεύματα 60 . Γιατί πρέπει να δεχτούμε ή ότι δεν είναι πολίτες όσοι συμμετέχουν στην εξουσία ή, αν είναι, πρέπει να συμβάλουν στο κοινό συμφέρον61. Βασιλεία ονομάζουμε συνήθως την άσκηση της εξουσίας από έναν, άσκηση που όμως αποβλέπει στο κοινό συμφέρον. Την άσκηση της εξουσίας από λίγους, περισσότερους όμως από έναν, την αποκαλούμε αριστοκρατία (είτε γιατί άρχο­ ντες είναι οι άριστοι είτε γιατί η εξουσία ασκείται με τον καλύτερο τρόπο για το συμφέρον της πόλης και των κα­ τοίκων της). Κι όταν πολιτεύονται οι πολλοί προς το κοινό συμφέρον, τότε ονομάζεται με το κοινό όνομα όλων των πολιτευμάτων, πολιτεία. Και τούτο είναι εύλογο, γιατί είναι πιθανόν, ένας ή λίγοι να υπερέχουν στην αρετή, ενώ είναι δύσκολο οι πολλοί να διεκδικούν όλες τις αρετές, (εκτός κυρίως της πολεμικής, γιατί τούτη εκδηλώνεται στο πλήθος. Γι αυτό και σε τούτο το πολίτευμα οι πολε­ μιστές ασκούν την εξουσία, στην οποία συμμετέχουν όσοι κατέχουν όπλο). Απ' αυτά που είπαμε, το τυραννικό πο­ λίτευμα αποτελεί παρέκβαση της βασιλείας, η ολιγαρχία της αριστοκρατίας και η δημοκρατία της πολιτείας. Γιατί το μεν τυραννικό πολίτευμα είναι μοναρχία, που αποβλέπει

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

στο ατομικό συμφέρον του μονάρχη, η ολιγαρχία προς το 62 συμφέρον των πλουσίων και η δημοκρατία προς το συμ­ φέρον των φτωχών. Κανένα όμως από τούτα τα πολιτεύ­ ματα δεν αποβλέπει στο κοινό συμφέρον όλων. 8. Πρέπει όμως να μακρηγορήσω λίγο γύρω από το τι είναι το καθένα από τα πολιτεύματα τούτα, γιατί δημιουρ­ γούνται κάποιες απορίες. Γιατί όποιος φιλοσοφεί γύρω από κάθε θέμα και δεν αποβλέπει μόνο στο πρακτικό μέρος, δεν πρέπει να παραβλέπει τίποτα ούτε να παραλείπει, αλλά να δείχνει την αλήθεια για όλα. Όπως είπαμε, λοιπόν, τυραν­ νία είναι μοναρχία που ασκεί απόλυτη κυριαρχία στην πολιτική κοινωνία, ολιγαρχία όταν οι κάτοχοι περιουσίας κυριαρχούν στην πολιτεία και δημοκρατία είναι το αντίθε­ το, όταν δηλαδή κυρίαρχοι είναι εκείνοι που δεν έχουν αρκετή περιουσία, αλλ' είναι άποροι. Από τούτο τον ορι­ σμό γεννιέται ήδη απορία' γιατί αν πραγματικά οι πλού­ σιοι, που είναι κυρίαρχοι της πολιτείας, αποτελούν την πλειοψηφία, και δημοκρατικό είναι το πολίτευμα που α­ σκεί η πλειοψηφία, τότε το πολίτευμα είναι δημοκρατία. Με τον ίδιο τρόπο, αν κάπου συνέβαινε οι άποροι να είναι λιγότεροι από τους εύπορους, αλλά, επειδή είναι γενναιό­ τεροι, να είναι κυρίαρχοι στην πόλη, πάλι θα κυριαρχούν οι ολίγοι, οπότε, όπως είπαμε, το πολίτευμα θα ονομαζόταν ολιγαρχία. Σε τέτοιες περιπτώσεις όμως οι ορισμοί που δώσαμε στα πολιτεύματα δεν φαίνονται σωστοί. Αλλά και πάλι δεν λύνεται η απορία, ακόμα κι όταν συνδυάσει κάποιος τις έννοιες του πλούτου και της μειοψηφίας των πολιτών κι απο την αλλη τις έννοιες της φτώχειας και της πλειοψηφίας και δώσει το όνομα ολιγαρχία στο πολίτευμα, όπου οι πλούσιοι κατέχουν την εξουσία, παρ' όλο που είναι ολίγοι, και ονομάσει δημοκρατία το πολίτευμα, όπου την εξουσία κατέχουν οι άποροι, γιατί είναι αριθμητικά περισ-

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

σότεροι, πάλι καινούργια απορία γεννιέται: Τι όνομα θα δώσουμε στα πολιτεύματα που αναφέραμε πριν λίγο, δη­ λαδή σ' εκείνο όπου την πλειοψηφία αποτελούν οι πλούσιοι και εκείνο όπου μειοψηφούν οι φτωχοί; Κι αν στο πρώτο κυρίαρχοι είναι οι πλούσιοι και στο δεύτερο οι φτωχοί, τι όνομα θα δώσουμε, αφού ορίσαμε ότι δεν μπορεί να υπάρ­ ξει πολίτευμα άλλο απ' αυτά που ήδη καθορίσαμε; Φαίνε­ ται λοιπόν πως η συζήτηση τούτη αποδεικνύει πως είναι απλό, τυχαίο γεγονός το αν είναι κυρίαρχοι οι πολλοί ή οι λίγοι στις δημοκρατίες και τις ολιγαρχίες, γιατί παντού οι φτωχοί είναι πολλοί και οι πλούσιοι λίγοι. Και για τούτο, με αφορμή τούτα τα αίτια, δεν είναι δυνατόν να γεννιώνται διαφορές στα πολιτεύματα, και το ουσιαστικό σημείο, όπου διαφέρουν η δημοκρατία και η ολιγαρχία μεταξύ τους, είναι η φτώχεια και ο πλούτος. Αναγκαστικά λοιπόν, όπου τα αξιώματα δίνονται λόγω του πλούτου, είτε περισσότεροι είτε λιγότεροι είναι οι πλούσιοι, το πολίτευμα είναι ολι­ γαρχία. Όπου δε κυριαρχούν οι φτωχοί, εκεί υπάρχει δη­ μοκρατία. Όπως όμως είπαμε, συμβαίνει οι μεν να είναι λίγοι και οι δε πολλοί, γιατί οι πλούσιοι είναι μεν λίγοι, αλλά όλοι είναι ελεύθεροι και γ ι ' αυτούς τους λόγους διεκ­ δικούν τόσο οι μεν όσο και οι δε την κυριαρχία στην πολι­ τεία. 9. Πρέπει κατ' αρχήν να δούμε ποια θεωρούνται ως βασικά γνωρίσματα της ολιγαρχίας και της δημοκρατίας 3 και τι θεωρείται δίκαιο στη μια και την άλλη . Γιατί όλοι έχουν κάποιο είδος δικαίου, αλλά προχωρούν μέχρις ορι­ σμένου σημείου μόνο και δεν προσδιορίζουν στο σύνολο του το καθαυτό δίκαιο. Θεωρείται έτσι ότι το δίκαιο είναι ισότητα και πραγματικά είναι, όχι όμως μεταξύ όλων αλλά μόνο μεταξύ ίσων. Και η ανισότητα όμως θεωρείται οτι αποτελεί δίκαιο, και πράγματι αποτελεί, αλλά μόνο

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

μεταξύ ανίσων. Αυτοί που κρίνουν έτσι παραβλέπουν τις ιδιότητες αυτές των κρινόμενων και κρίνουν λανθασμένα. Αιτία τούτου είναι πως ταυτόχρονα είναι κριτές και διάδι­ κοι και κατα γενικό σχεδόν κανόνα είναι κάκιστοι δικαστές οι περισσότεροι από εκείνους που είναι ταυτόχρονα και διάδικοι. Αφου λοιπόν το δίκαιο είναι δικό τους και είναι χωρισμένο με τον ίδιο τρόπο για πράγματα και πρόσωπα, όπως έχω αναπτύξει προηγούμενα και στα Ηθικά, συμφω­ νούν μεν ως προς την ισότητα των πραγμάτων, αμφισβητουν ομως εκείνη των προσώπων , κυρίως λογω της αίτιας που αναφέραμε προηγουμένως, ότι δηλαδή, είναι κανείς κάκιστος κριτής του εαυτού του, αλλά και γιατί τόσον οι μεν όσο και οι δε, ενώ ορίζουν μέρος μόνο του δικαίου, ισχυρίζονται πως ορίζουν το σύνολο του. Γιατί αν οι (Ιεν δεν είναι ίσοι με τους άλλους σ' ένα πράγμα, για παρά­ δειγμα, στα χρήματα, θεωρούν πως είναι άνισοι σε όλα, ενώ από την άλλη, αν είναι ίσοι ως προς κάτι, για παρά­ δειγμα, στην ελευθερία, θεωρούν πως είναι ίσοι σε όλα. Δεν λένε όμως λέξη για το πιο σπουδαίο απ' όλα. Γιατί αν η πόλη συγκροτήθηκε για χάρη του πλούτου, τότε η συμμετοχή στην πόλη κάθε μέλους της κοινωνίας είναι ανάλογη με το μέγεθος της περιουσίας του, άρα φαίνεται βάσιμο το επιχείρημα των ολιγαρχικών (γιατί δεν μπορεί να έχει ίσα δικαιώματα στα εκατό τάλαντα εκείνος που συνεισέφερε μία μόνο μνα, με εκείνον που έβαλε ολόκληρο το υπόλοιπο ποσόν και δεν είναι δίκαιο να έχουν ίσα δι­ καιώματα ούτε στα αρχικά κεφάλαια ούτε και στα μετέ­ πειτα κέρδη). Άλλωστε η πόλη δεν συστάθηκε για να ζει κανείς μόνο, αλλά για να ζει καλά (γιατί αλλιώς θα υπήρχε και πόλη των δούλων και των ζώων, αλλά δεν υπάρχει, επειδή δεν συμμετέχουν στην ευδαιμονία ούτε επιλέγουν τη ζωή τους). Ούτε συστάθηκε λόγω αμυντικής 65 ή επιθετικής συμφωνίας των πολιτών μεταξύ τους, για να μην υπόκει-

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

νται στην αδικία κανενός. Αλλά ούτε και για ν' ανταλλάσ­ σουν τα προϊόντα τους και να τα καταναλώνουν μεταξύ τους, γιατί τότε οι Τυρρηνοί66 και οι Καρχηδόνιοι κι όλοι όσοι έχουν συναλλακτικά ήθη, θα ζούσαν ως πολίτες της ίδιας πόλης. Γιατί έχουν συμβάσεις, οι οποίες καθορίζουν τα προϊόντα που επιτρέπεται να εισαχθούν, και συναλλα­ κτικά ήθη που προφυλάσσουν από την αδικία και γραπτές συνθήκες συμμαχίας. Άλλωστε τόσο οι μεν όσον και οι δε δεν έχουν κοινές αρχές για όλα τούτα, αλλά χωριστές 67 ο καθένας, ούτε φροντίδα των πολιτών της μιας πολιτείας είναι το ποιοι θα γίνουν πολίτες της άλλης κι ούτε τους απασχολεί καθόλου μήπως κάνει κάποια αδικία πολίτης που υπόκειται στις συνθήκες ή μήπως αποκτήσει κάποια κακή συνήθεια. Ο μόνος προορισμός των συνθηκών είναι οι κάτοικοι της μιας πόλης να μην αδικήσουν καθόλου τους κατοίκους της άλλης. Όσοι όμως ενδιαφέρονται για την ύπαρξη καλών νόμων, συσκέπτονται σοβαρά γύρω από την πολιτική αρετή και την πολιτική διαφθορά. Γιατί είναι φανερό πως η πρώτη φροντίδα μιας πόλης, που είναι πραγματική κι όχι μόνο στα λόγια, πρέπει να είναι για την αρετή. Γιατί η κοινωνία μοιάζει με συμμαχία λαών, και διαφέρει από τούτη μονο ως προς την απόσταση που χωρίζει τους συμμάχους λαούς. Γιατί συνθήκη είναι και ο νόμος, όπο:>ς μάλιστα είπε και ο Λυκόφρων ο σοφιστής, ο νόμος είναι ο εγγυητής των δικαιωμάτων του ατόμου, δεν μπορεί όμως να κάνει τους πολίτες καλούς και δίκαιους. Είναι φανερό λοιπόν πως έτσι έχουν τα πράγματα 68 . Κι αν κάποιος συνενώσει διάφορες πόλεις σε μία, έτσι ώστε τα τείχη των Μεγάρων ν' αγγίξουν τα τείχη της Κορίνθου, πάλι δεν θα γίνουν μια πόλη. Ακόμα κι αν συμβούν επιγαμίες μεταξύ των κατοίκων, παρ' όλο που οι επιγαμίες αποτελούν τη μεγαλύτερη ενίσχυση των κοινωνικών δε­ σμών. Έτσι, κι αν υπάρχουν άνθρωποι που κατοικούν

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

χωριστά, όχι όμως τόσο μακρυά, ώστε να μην επικοινω­ νούν και υπάρχουν κοινοί νόμοι, που απαγορεύουν να δια­ πράττουν αδικήματα κατά τις ανταλλαγές, όπως αν ο ένας είναι χτίστης, ο άλλος γεωργός κι ο άλλος παπουτσής ή κάτι άλλο παρόμοιο κι ο πληθυσμός φτάνει τις δεκα χιλιά­ δες, αλλά δεν έχουν καμιά άλλη σχέση μεταξύ τους, εκτός της ανταλλαγής και της στρατιωτικής συμμαχίας, ούτε με τον τρόπο τούτο συγκροτείται πόλη. Και για ποιο λόγο δεν συγκροτείται έτσι πόλη; Όχι βέβαια γιατί είναι απομακρυσμένα τα άτομα. Γιατί κι αν ακόμη συγκεντρώνονταν στον ίδιο τόπο, όσοι έχουν τέτοιες σχέσεις, όπου όμως ο καθένας θεωρεί το σπίτι του για πόλη, και βοηθούσε ο ένας τον άλλον να μην αδικηθεί, όπως οι σύμμαχοι αμυντικής συνθήκης, πάλι δεν θα τη θεωρούσαν πόλη εκείνοι που εξετάζουν τα πράγματα σε βάθος, αρκεί τούτοι να είχαν σχέσεις παρόμοιες με τις παραπάνω, χωρίς να έχει σημασία αν μένουν στον ίδιο τόπο ή σε διαφορετικούς. Ετσι αποδείχτηκε πως για να συσταθεί μια πόλη, δεν φτάνει ούτε να βρίσκονται σ' αυτήν τα σπίτια, ούτε το να μην αδικούνται οι κάτοικοι μεταξύ τους, ούτε να υπάρχουν εμπορικές σχέσεις. Όλα τούτα είναι απαραίτητα για να υπάρξει μια πόλη, κι αν όμως όλα τούτα υπάρχουν, πόλη δεν γίνεται αν δεν υπάρχει συμμετοχή στο ευ ζην και στις οικογένειες και στα γένη κι αν δεν αποσκοπεί σε ολοκληρωμένη και αυτάρκη ζωή. Τούτο όμως δεν γίνεται αν ο τόπος κατοικίας δεν είναι κοινός και οεν γίνονται επιγαμιες . ΙΥαι για τούτο τον λόγο έγιναν στις πόλεις συγγένειες εξ αγχιστείας και φα­ τρίες και θυσίες και κοινές διασκεδάσεις. Κι όλα τούτα είναι αποτέλεσμα της φιλίας, γιατί η επιθυμία για συμβίω­ ση αποτελεί φιλική διάθεση, Σκοπός λοιπόν της πόλης είναι η ευτυχισμένη ζωή κι όλα τα παραπάνω καθιερώθη­ καν για χάρη τούτου του σκοπού. Πόλη λοιπόν είναι η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

κοινωνία συγγενών ομάδων και μικρών κοινοτήτων με σκοπό την ολοκληρωμένη και αυτάρκη ζωή. Και τούτο είναι, όπως είπαμε, ο ευδαίμων και ενάρετος βίος. Αρα πρέπει να θέσουμε ως αρχή πως σκοπός της πολιτικής κοινωνίας είναι οι ενάρετες πράξεις των πολιτών κι όχι μόνο η συμβίωση. Για τούτον ακριβώς τον λόγο, όσοι βοηθούν περισσότερο στη σύσταση μια τέτοιας κοινω­ νίας, έχουν και περισσότερα δικαιώματα στην πόλη απ' ό,τι οι ίσοι τους ή και ανώτεροι τους, βάσει της ελευθερίας και της γενιάς, που όμως είναι κατώτεροι τους βάσει της πολιτικής αρετής. Όπως έχουν και περισσότερα δικαιώμα­ τα απ' όσους είναι πλουσιότεροι μεν στην περιουσία αλλά φτωχότεροι στην αρετή70. Απ' όσα είπαμε, λοιπόν, απο­ δείχτηκε πως όσοι συζητούν για τα πολιτεύματα, αναφέ­ ρουν ένα μέρος μόνο της αλήθειας. 10. Υπάρχει όμως ένα ακόμη θέμα, σε ποιον πρέπει ν' ανήκει η κυριαρχία της πόλης71; Στον λαό ή στους πλού­ σιους, ή στους ενάρετους ή στον καλύτερο απ' όλους, ή σ' έναν τύραννο; Όλα τούτα όμως φαίνεται να έχουν δυσκο­ λίες. Γιατί τι; Αν οι φτωχοί, επειδή είναι περισσότεροι, διαμοιράσουν τις περιουσίες των πλουσίων, τούτο δεν είναι άδικο; Αλλά, μα τον Δία, ίσως να μην είναι άδικο, αν έτσι αποφάσισε εκείνος που ασκεί την εξουσία. Τι πρέπει να δεχτούμε σαν τη μεγαλύτερη αδικία; Αλλ' αν διαμοιράσουν οι πάντες τα πάντα, συνεπώς και οι περισσότεροι τα των ολίγων, τότε είναι φανερό πως έτσι καταστρέφουν την πολη. Η αρετή ομως δεν καταστρέφει εκείνον που την έχει, ούτε η δικαιοσύνη φθείρει την πόλη. Είναι φανερό λοιπόν, πως ένας τέτοιος νόμος δεν μπορεί να είναι δί­ καιος. Ακόμη κι όλες οι πράξεις, στις οποίες προέβη ο τύραννος, πρέπει να θεωρούνται δίκαιες, γιατί αφού είναι ισχυρότερος ασκεί βία, όπως και οι πολλοί άσκησαν βία

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

εναντίον των πλουσίων. Μήπως είναι δίκαιο να άρχουν οι λίγοι και οι πλούσιοι; Κι αν και τούτοι κάνουν τα ίδια κι αρπάζουν και αφαιρούν τα κτήματα του λαού, είναι τούτο δίκαιο; Όχι, βέβαια. Είναι φανερό πως όλα τούτα είναι ποταπά και άδικα. Μήπως λοιπόν πρέπει οι έντιμοι πολί­ τες να άρχουν και να είναι κύριοι των πάντων; Τότε όμως όλοι οι υπόλοιποι θα είναι κατ' ανάγκην άτιμοι, αφού δεν θα έχουν την τιμή να εκλέγονται σε κανένα πολιτικό αξίω­ μα. Γιατί όταν λέμε τιμές εννοούμε τις αρχές της πόλης, κι αν οι άρχοντες είναι συνεχώς οι ίδιοι, τότε κατ' ανάγκην οι υπόλοιποι θα στερούνται τις τιμές. Μήπως όμως είναι καλύτερα να κυβερνά ένας και μόνο, ο καλύτερος; Έτσι όμως θα υποστηριζόταν περισσότερο η ιδέα της ολιγαρ­ χίας, γιατί τότε οι άτιμοι θα ήταν περισσότεροι. Θα μπο­ ρούσε ίσως ν' αντιτάξει κάποιος, πως αν κυρίαρχος είναι ένας και μόνο άνθρωπος κι όχι ο νόμος, τούτο θα ήταν κακό, γιατί θα έχει τις συνήθεις ανθρώπινες αδυναμίες. Αν όμως κυριαρχεί ο νόμος, που έχει συνταχθεί σύμφωνα με δημοκρατικές ή ολιγαρχικές αντιλήψεις, ποιά θα είναι η διαφορά απ' όσα προκάλεσαν τις προηγούμενες απορίες; Και με τούτο το καθεστώς θα συμβεί ό,τι συνέβη και με όσα είπαμε προηγουμένως. Και για τα υπόλοιπα θέματα θα μιλήσουμε άλλη φορά. Το ότι οι πολλοί μάλλον πρέπει ν' ασκούν την εξουσία κι όχι οι άριστοι και λίγοι, φαίνεται πως είναι η καλύτερη λύση, παρ' όλο που δεν λύνει τις απορίες. Γιατί οι πολλοί, αν μαζεύονται για τον λόγο τούτο, παρ' όλο που ο καθένας χωριστά δεν είναι σπου­ δαίος, πιθανώς να είναι καλύτεροι από τους λίγους άρι­ στους, αν όχι ως άτομα ο καθένας χωριστά, τουλάχιστον ως σύνολο, όπως και τα δείπνα που γίνονται με κοινή δαπάνη είναι καλύτερα από εκείνα που τα πληρώνει μόνο ένας. Διότι όταν είναι πολλοί, ο καθένας έχει ένα μέρος αρετής και φρόνησης, κι οταν συγκεντρωθούν μαζί γίνονται

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

σαν ένας άνθρωπος με πολλά χέρια και ποδιά και πολλές αισθήσεις, και το ίδιο συμβαίνει με το ήθος και την αντί­ ληψη. Γι αυτό οι πολλοί κρίνουν καλύτερα τα μουσικά έργα και τα έργα των ποιητών, γιατί ο ένας κρίνει ένα μέρος, ό άλλος άλλο κι όλοι μαζί κρίνουν ολόκληρο το έργο72. Οι σπουδαίοι όμως άνθρωποι, αν τους πάρουμε έναν έναν, ξεχωρίζουν από το πλήθος, καθώς, όπως λένε, οι ωραίοι από τους μη ωραίους, και καθώς οι εικόνες των καλλιτεχνών από την πραγματικότητα. Η διαφορά έγκει­ ται στο ότι μαζεύτηκαν σ' ένα σύνολο όλες οι ομορφιές που είναι διασκορπισμένες σε πολλούς ανθρώπους. Γιατί οταν είναι διασπαρμένες σε πολλούς, ο ένας έχει ωραία μάτια κι ο άλλος έχει κάτι άλλο ωραίο κι ο καλλιτέχνης που τα συγκεντρώνει σε ένα μόνο σύνολο, παρέχει ωραία εικόνα73 πραγματικά. Αν όμως ετούτη είναι η διαφορά ανάμεσα σε κάθε δήμο και σε κάθε πλήθος, όπως η διαφορά των πολλών με τους λίγους σπουδαίους, τούτο δεν είναι σαφές. Ισως, όμως, μα τον Δία, η διαφορά τούτη να είναι αδύνατη, όταν αναφέ­ ρεται σε μερικούς (γιατί τότε θα ίσχυε το ίδιο και για τα ζώα, αν και μπορεί να ρωτήσει κανείς σε τι διαφέρουν μερικοί απ' αυτά;) Αλλά για μερικούς πληθυσμούς, τίποτε δεν εμποδίζει να ισχύει ό,τι ειπώθηκε παραπάνω. Έτσι και η απορία που τέθηκε προηγουμένως για τον κυρίαρχο, είναι δυνατόν να λυθεί βάσει των προηγούμενων σκέψεων και μαζί της να λυθεί και η σχετική μ' εκείνην: ποια πρέπει να είναι τα κυριαρχικά δικαιώματα του πλήθους των ελευ­ θέρων πολιτών; Και εννοώ εκείνους που ουτε πλούσιοι είναι, ούτε διακρίνονται για τις αρετές τους 74 . Η ανάδειξη τούτων στα υψηλότερα αξιώματα δεν θα ηταν ασφαλής για την πόλη, (γιατί επιρρεπείς στην αδικία και λόγω αφρο­ σύνης θα ήταν δυνατόν να διαπράξουν αδικήματα και πα­ ράλογες πράξεις). Αλλά και το να μη μετέχουν στ' αξιώ-

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

ματα και ν' αποκλειστούν απ' αυτά θα ήταν φοβερό (γιατί όταν υπάρχει πλήθος άτιμων και φτωχών, η πόλη θα είναι γεμάτη εχθρούς). Δεν απομένει τίποτ' άλλο, λοιπόν, παρά να συμμετέχουν και τούτοι στη βουλή και τα δικαστήρια75. Για τούτο και ο Σόλων και μερικοί άλλοι νομοθέτες, τους έδωσαν το δικαίωμα να εκλέγουν τις αρχές και να τις ελέγχουν, δεν τους επέτρεψαν όμως να παίρνουν αξιώματα οι ίδιοι. Γιατί όταν βρίσκονται μαζί συγκεντρωμένοι, έχουν ικανοποιητική συναίσθηση κι όταν ενώνονται με τους χρη­ στούς πολίτες, ωφελούν τις πόλεις, όπως η μη καθαρή τροφή, όταν ανακατεύεται με την καθαρή, κάνει ολόκληρη την τροφή πιο χρήσιμη απ' ό,τι η λίγη' μόνος του ο καθέ­ νας έχει κρίση ατελή. 11. Η οργάνωση τούτη του πολιτεύματος δημιουργεί μια πρώτη δυσκολία: πρέπει εκείνος να κρίνει ποιος θερά­ πευσε σωστά που μπορεί ο ίδιος να θεραπεύει τον πάσχο­ ντα από την αρρώστια, και τούτος είναι ο γιατρός. Το ίδιο ισχύει και για τις άλλες τέχνες και γενικά όπου χρειάζεται πείρα. Όπως λοιπόν ο γιατρός πρέπει να κρίνεται από γιατρούς, έτσι κι οι άλλοι από τους ομότεχνους τους. Για­ τί είναι γιατρός και ο τεχνίτης κι ο αρχιτέκτονας και κάθε τρίτος, καταρτισμένος πάνω σε ορισμένη τέχνη (γιατί μπορεί να πει κανείς, πως τέτοιοι υπάρχουν σ' όλες τις τέχνες). Αποδίδουμε δε την ιδιότητα του κριτή τόσο σε όσους έχουν τη θεωρητική κατάρτιση, όσο και στους ειδι­ κούς που έχουν πείρα 76 . Επειτα το ιδιο γίνεται και στην εκλογή. Γιατί μόνο όσοι έχουν τις κατάλληλες γνώσει; μπορο.ύν να κάνουν σωστή εκλογή, όπως οι γνώστες σε θέματα γεωμετρίας τον γεωμέτρη και οι γνώστες σε θέ­ ματα ναυσιπλοΐας τον πλοίαρχο. Παρ' όλο που καμιά φορά συμβαίνει να έχουν έγκυρη γνώμη για μερικές εργασίες και τέχνες και οι μη ειδικοί, η γνώμη τους, όμως, δεν έχει

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

μεγαλύτερη αξία από εκείνη των ειδικών. Σύμφωνα με τούτους, λοιπόν, τους λόγους, δεν θα έπρεπε ο λαός να έχει ψήφο ούτε για τις αρχαιρεσίες, ούτε για τον καταλο­ γισμό ευθυνών. Ίσως, όμως, όλα τούτα να μην είναι και πολύ σωστά για τον λόγο που είπαμε, αν δηλαδή το πλήθος δεν είναι πάρα πολύ ανδράποδο (γιατί ο καθένας μόνος του, είναι μεν χειρότερος κριτής από τους ειδικούς, όλοι όμως μαζί 77 είτε είναι καλύτεροι ή δεν είναι τουλάχιστον χειρό­ τεροι), και γιατί προκειμένου για κάποιες από τις τέχνες, ο κατασκευαστής δεν μπορεί να είναι ούτε ο μοναδικός ούτε ο καλύτερος κριτής, και τα προϊόντα του μπορούν να τα κρίνουν και όσοι δεν γνωρίζουν την τέχνη. Όπως ένα σπί­ τι, δεν θα το κρίνει μόνο ο κατασκευαστής του, αλλά κυρίως εκείνος που θα το χρησιμοποιήσει (και το χρησι­ μοποιεί ο οικογενειάρχης). Το πηδάλιο [το κρίνει καλύτε­ ρα] ο κυβερνήτης παρά ο ναυπηγός και τα φαγητά του συμποσίου, ο συνδαιτυμόνας κι όχι ο μάγειρος. Και τούτη τη δυσκολία μπορεί να πει κανείς πως τη λύσαμε αρκετά καλά, ακολουθεί όμως άλλη μία. Μοιάζει δηλαδή παράλογο να έχουν μεγαλύτερα δικαιώματα οι κακοί από τους χρηστούς πολίτες, τη στιγμή που οι ευθύ­ νες τους και οι αρχαιρεσίες έχουν μέγιστη σημασία. Γιατί όπως είπαμε, σε μερικά πολιτεύματα τούτα τα πράγματα ανατίθενται στο δήμο. Παρ' όλο που στην εκκλησία του δήμου συμμετέχουν και συσκέπτονται πολίτες με μικρά εισοδήματα κάθε ηλικίας, ταμίες, στρατηγοί, και στα υπό­ λοιπα υψηλά αξιώματα, εκλέγονται οι μεγαλοεισοδηματίες. Με τον ίδιο τρόπο ξεπερνά κανείς και τούτη τη δυσκολία. Διότι και τούτα μπορεί να έχουν καλώς. Γιατί δεν είναι ο βουλευτής78 ούτε ο δικαστής, ούτε το μέλος της εκκλησίας του δήμου που κατέχει την εξουσία, αλλά το δικαστήριο, η βουλή και ο δήμος· κι ο καθένας αποτελεί μέρος τούτων (και εννοώ μέρος τον βουλευτή, το μέλος της

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

εκκλησίας και τον δικαστή). Δίκαια, λοιπόν, κυριαρχεί στα σημαντικά ζητήματα η γνώμη των πολλών, καθώς ο δή­ μος, η βουλή και το δικαστήριο αποτελούνται από πολλούς. Και το εισόδημα όλων τούτων μαζί είναι μεγαλύτερο από εκείνο του καθενός και των λίγων, που δικαιούνται να φθάνουν στα μεγάλα αξιώματα. Και τούτα ας τα θεωρή­ σουμε αρκετά, όσο για την πρώτη δυσκολία που αναφέρθη­ κε, φανερώνει πάνω απ' όλα πως κυρίαρχοι πρέπει να είναι οι ορθώς κείμενοι νόμοι. Όσο για τον άρχοντα, είτε είναι ένας είτε πολλοί, έχει κυριαρχική δύναμη για όσα μόνο οι νόμοι δεν είναι δυνατόν να ορίζουν λεπτομερώς, μιας και δεν είναι εύκολο να προβλέπουν τα πάντα για όλες τις περιπτώσεις 79 . Αλλά τι είδους πρέπει να είναι οι ορθώς κείμενοι νόμοι, δεν είναι ακόμη φανερό και παραμένει ακόμη η αρχική δυσκολία. Ανάλογοι όμως με τα πολιτεύ­ ματα και οι νόμοι, είναι καλοί ή κακοί, δίκαιοι ή άδικοι. Εκτός αυτού, είναι φανερό πως οι νόμοι πρέπει να συμφω­ νούν με το πολίτευμα. Και αν τούτο αληθεύει, είναι φανερό πως στα σωστά πολιτεύματα, είναι αναγκαστικά δίκαιοι, στα δε κατά παρέκβαση, μη δίκαιοι. 12. Αφού λοιπόν80 όλες οι επιστήμες κι οι τέχνες έχουν για τελικό σκοπό ένα αγαθό, το μεγαλύτερο απ' όλα θα πρέπει να είναι ο σκοπός της κυριότερης όλων, και τούτη είναι η πολιτική ικανότητα. Το δε πολιτικό αγαθό είναι το δίκαιο και τούτο είναι το κοινό συμφέρον. Όλοι μάλιστα θεωρούν πως το δίκαιο είναι κάποια ισότητα και σ' ένα βαθμό συμφωνούν με τις φιλοσοφικές απόψεις που αναπτύ­ χθηκαν στα Ηθικά, όπου ορίζεται τι είναι το δίκαιο και σε ποιους εφαρμόζεται, λέγουν επίσης πως πρέπει να ισχύει ισότητα μεταξύ ίσων. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει, όμως, σε ποιους εφαρμόζεται η ισότητα και σε ποιους η ανισό­ τητα. Γιατί τούτο ακριβώς είναι η δυσκολία που απαιτεί

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ 81

πολιτική φιλοσοφία . Μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ότι τα αξιώματα πρέπει ν' απονέμονται άνισα κι ανάλογα με την υπεροχή στο αγαθό, όταν κατά τα άλλα οι άνθρωποι δεν διαφέρουν σε τίποτα κι είναι όμοιοι. Γιατί το δίκαιο είναι διαφορετικό για εκείνους που διαφέρουν κι ανάλογο με την αξία τους. Τούτο, όμως, αν ήταν αλήθεια, θά έπρεπε να έχουν περισσότερα πολιτικά δικαιώματα όσοι υπερέχουν στο χρώμα ή στο ανάστημα ή σε οποιοδήποτε άλλο αγα­ θό. Μα τούτο είναι ολοφάνερο ψέμα κι αποδεικνύεται σε όλες τις επιστήμες και τις ικανότητες. Αν, για παράδειγ­ μα, πρέπει να μοιράσουμε αυλούς σε εξίσου δεξιοτέχνες αυλητές, δεν θα δώσουμε καλύτερους αυλούς σε όσους έχουν πιο ευγενική καταγωγή, μια και δεν πρόκειται να παίξουν καλύτερα. Πρέπει άλλωστε να δίνονται τα καλύ­ τερα όργανα σ' εκείνους που υπερέχουν στην εκτέλεση του έργου. Αν όμως, δεν έγινε ακόμα σαφές αυτό που λέμε, ας το ξεκαθαρίσουμε στη συνέχεια. Αν κάποιος υπερέχει στην τέχνη του αυλητή, μειονεκτεί όμως στην καταγωγή ή στην ομορφιά, παρ' όλο που το καθένα είναι σπουδαιότερο αγαθό από την αυλητική τέχνη (εννοώ την ευγενική καταγωγή και την ομορφιά), κι αν ετούτα είναι τόσο ανώτερα από την αυλητική, όσο κι εκείνος [υπερέχει] ως αυλητής, σ' αυτόν θα πρέπει να δοθεί ο καλύτερος αυλός. Αλλιώς θα έπρεπε η υπεροχή στην καταγωγή και στον πλούτο να συμβάλλουν στο έργο, όμως δεν συμβάλλουν καθόλου. Επιπλέον με βάση την αρχή τούτη, κάθε αγαθό είναι δυνατόν να συγκριθεί με κάθε άλλο. Αν κάποιος υπερτερεί στο ανάστημα, τότε το ανάστημα θα μπορεί να είναι εφά­ μιλλο με τον πλούτο και την ελευθερία. Ώστε αν ο ένας υπερέχει σε ανάστημα περισσότερο απ' ό,τι ο άλλος σε αρετή, παρ' όλο που η αρετή γενικά υπερέχει κατά πολύ από το ανάστημα, όλα [τα αγαθά] θα ήταν συγκρίσιμα. Γιατί αν ένα ορισμένο μέγεθος είναι καλύτερο από ένα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ 82

άλλο, είναι σαφές πως κάποιο άλλο θα είναι ίσο . Επειδή όμως, τούτο δεν είναι δυνατόν, είναι φανερό πως καλώς οι πολιτικοί δεν διεκδικούν τα αξιώματα βασιζόμενοι στις ανισότητες (γιατί αν κάποιοι είναι γρήγοροι και κάποιοι αργοί, τούτος δεν είναι λόγος να έχουν οι μεν περισσότερα, οι δε λιγότερα πολιτικά δικαιώματα, ενώ στους αθλητικούς αγώνες η διαφορά τούτη έχει αξία). Αλλά η διεκδίκηση των πολιτικών αξιωμάτων πρέπει να γίνεται στη βάση των αρχών που συνέστησαν την πόλη 83 . Γι' αυτό δίκαια διεκδι­ κούν τούτη την τιμή οι ευγενείς, οι πλούσιοι κι οι ελεύθε­ ροι. Γιατί πρέπει να είναι ελεύθεροι και να έχουν εισοδή­ ματα (μιας και δεν μπορεί να υπάρξει πόλη που ν' αποτε­ λείται μόνο από φτωχούς, ούτε μόνο από δούλους). Αλλά αν χρειάζονται τούτοι, είναι φανερό πως χρειάζονται επί­ σης η δικαιοσύνη κι η πολιτική αρετή. Γιατί η πόλη δεν είναι δυνατόν να διατηρηθεί χωρίς ετούτα. Και χωρίς τα πρώτα είναι αδύνατον να υπάρξει πόλη, χωρίς όμως τα τελευταία, είναι αδύνατον να ευτυχήσει. 13. Θα σχημάτιζε κάποιος την εντύπωση πως θα ήταν σωστό όλα ή μερικά από τούτα να διεκδικήσουν τη σύστα­ ση της πόλης, αλλα την ευδαιμονία της δικαιούνται να διεκδικήσουν η παιδεία και η αρετή κυρίως, όπως ήδη έχουμε πει. Επειδή όμως, όσοι είναι ίσοι κατά ένα πράγ­ μα, δεν πρέπει να συμμετέχουν εξ ίσου σε όλα, ούτε όσοι είναι άνισοι κατά ένα, να συμμετέχουν άνισα, τότε κατ' ανάγκη όλα τα πολιτεύματα αυτού του είδους αποτελούν παρεκτροπές. Ειπώθηκε και προηγουμένως, πως κατά κάποιο τρόπο έχουν όλοι δίκαιες διεκδικήσεις, όχι όμως απόλυτα δίκαιες. Οι πλούσιοι [διεκδικούν] επειδή τους ανήκει μεγαλύτερη έκταση της γης και η γη αποτελεί κοινό αγαθό για όλους, κι επειδή, ως επί το πλείστον, είναι αξιόπιστοι στις εμπορικές συναλλαγές. Οι ελεύθεροι

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

κι οι ευγενείς, ως συγγενείς τάξεις (γιατί περισσότεροι πολίτες κατάγονται από επιφανείς παρά από αφανείς οικο­ γένειες και η ευγενική καταγωγή χαίρει εκτίμησης απ' όλους τους λαούς· επιπλέον γιατί είναι φυσικό να είναι ανώτεροι όσοι γεννήθηκαν από ανώτερους προγόνους, δε­ δομένου πως η ευγένεια αποτελεί αρετή γένους). Θα πούμε λοιπόν, πως κι η αρετή δίκαια διεκδικεί [πολιτικά δικαιώ­ ματα], γιατί πιστεύουμε πως κοινωνική αρετή είναι η δι­ καιοσύνη κι όλες οι άλλες πρέπει να την ακολουθούν84. Όμως κι οι περισσότεροι σε σχέση με τους λιγότερους δίκαια τα διεκδικούν, γιατί είναι και ισχυρότεροι και πλου­ σιότεροι και καλύτεροι, αν συγκριθούν συνολικά με τους λιγότερους. Αν άραγε όλοι λοιπόν οι πολίτες, δηλαδή οι ενάρετοι κι οι πλούσιοι κι οι ευγενείς, και μαζί μ' αυτούς ένα πλήθος άλλων πολιτών, αποτελούσαν μια πόλη, θα υπάρχει ή δεν θα υπάρχει αμφισβήτηση γύρω από το ποιοι θα πρέπει να άρχουν; Και για κάθε πολίτευμα από εκείνα που αναφέρα­ με, δεν υπάρχει αμφισβήτηση για το ποιοι πρέπει να άρ­ χουν (γιατί ακριβώς διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το ποιος ασκεί την εξουσία, στο ένα την ασκούν, για παρά­ δειγμα οι πλούσιοι, στο άλλο οι χρηστοί άνδρες, και το ίδιο γίνεται στα υπόλοιπα). Οφείλουμε όμως να εξετάσουμε πώς θα καθοριστούν τα πράγματα, όταν τούτα συνυπάρ­ χουν. Αν οι ενάρετοι, είναι λίγοι στον αριθμό, πώς θα μοιράσουμε τ' αξιώματα; Μήπως πρέπει να εξετάσουμε τον μικρό αριθμό τους σε σχέση με το έργο, κατά πόσον θα μπορούν να διοικήσουν την πόλη ή μήπως είναι τόσοι, ώστε και μόνοι τους να απαρτίζουν πόλη; Ωστόσο υπάρχει μια απορία προς όλους όσους διεκδικούν πολιτικά αξιώ­ 85 ματα . Θα μπορούσε να θεωρηθεί πως δεν έχουν καθόλου δίκιο όσοι διεκδικούν αξιώματα λόγω του πλούτου τους, καθώς και λογω της καταγωγής τους. Γιατί είναι προφα-

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

νές, πως αν κάποιος είναι ο πλουσιότερος, θα έχει δικαίω­ μα για τούτο τον λόγο να ασκεί την εξουσία πάνω σ' όλους. Με τον ίδιο τρόπο εκείνος που υπερέχει στην καταγωγή, θα έπρεπε ν' ασκεί την εξουσία πάνω σ' όλους που διεκδι­ κούν αξιώματα, επειδή είναι ελεύθεροι πολίτες. Την ίδια καθολική αντίρρηση θα προβάλουν και κατά του αριστο­ κρατικού πολιτεύματος, που στηρίζεται στην αρετή 86 . Για­ τί αν ενας από τους πολίτες είναι καλύτερος από τους άλλους χρηστούς άνδρες του πολιτεύματος, τότε, βάσει του δικαίου τούτου, θα πρέπει να κυριαρχεί. Αν είναι το πλήθος να κυριαρχεί, επειδή οι πολλοί είναι καλύτεροι από τους λίγους, κι αν ένας ή περισσότεροι του ενός, αλλά λιγότεροι από τους πολλούς, είναι καλύτεροι απ' τους άλλους, τότε τούτοι μάλλον πρέπει να έχουν την εξουσία κι όχι το πλήθος. Όλα τούτα φαίνεται να αποδεικνύουν, πως δεν είναι σωστός κανένας από τους παραπάνω όρους, με βάση τους οποίους διεκδικούν για τον εαυτό τους μεν την εξουσία, ενώ για όλους τους άλλους την υποταγή. Γιατί τα πλήθη θα μπορούσαν δικαιολογημένα ν' αντιτα­ χθούν σε όσους διεκδικούν την εξουσία λόγω της αρετής τους, οπως και σε όσους τη διεκδικούν λόγω πλούτου" γιατί τίποτε δεν εμποδίζει το πλήθος να είναι καλύτερο και πλουσιότερο από τους ολίγους, όχι ως άτομα αλλά ως σύνολο. Με τον ίδιο τρόπο, μπορεί ν' απαντήσει κά­ ποιος και στην απορία που αναζητούν και προβάλλουν μερικοί (γιατί μερικοί απορούν για το αν ο νομοθέτης, που επιθυμεί να νομοθετήσει τους καλύτερους δυνατούς νόμους, πρέπει ν' αποβλέπει προς το συμφέρον των καλύ­ τερων ή προς το συμφέρον των περισσότερων), όταν συμ­ βαίνει τούτο που είπαμε [δηλαδή, όταν οι πολλοί είναι καλύτεροι ως σύνολο από τους λίγους]. Γιατί σωστό πρέ­ πει να θεωρηθεί το ίσον. Το ίσον και σωστό αναφέρεται τόσο στο συμφέρον ολόκληρης της πόλης, όσο και στο

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

κοινό συμφέρον των πολιτών. Γενικά, πολίτης είναι εκεί­ νος που έχει το δικαίωμα να άρχει και να άρχεται, αλλά σε κάθε πολίτευμα η ιδιότητα του πολίτη είναι διαφορετική. Στο άριστο [πολίτευμα, πολίτης είναι] εκείνος που μπορεί και θέλει να άρχεται και να άρχει, αποβλέποντας στη ζωή '

/ 87

με γνώμονα την αρετή . Αν υπάρχει κάποιος, ή περισσότεροι από ένας, αλλ' όχι τόσοι, ώστε να μπορούν μόνοι τους να συμπληρώσουν όλα τα αξιώματα της πόλης, που να διαφέρει τόσο ως προς την αρετή, ώστε ούτε η αρετή όλων των άλλων ούτε η πολιτική τους ικανότητα, να μπορεί να συγκριθεί με τη δική του, είτε είναι ένας είτε περισσότεροι, δεν θα πρέπει να τους συμπεριλάβουμε στους πολίτες της πόλης. Θα αδικηθούν αν θεωρηθούν ισάξιοι με τους ίσους, ενώ είναι τόσο ανώ­ τεροι σε αρετή και πολιτική ικανότητα. Γιατί τούτος θα πρέπει να θεωρείται θεός μεταξύ των ανθρώπων. Είναι φανερό, λοιπόν, πως η νομοθεσία πρέπει κατ' ανάγκη ν' αναφέρεται στους ίσους, ως προς την καταγωγή και τις ικανότητες, διότι για εκείνους [τους κατα πολύ ανώτερους] δεν υπάρχει νόμος. Γιατί οι ίδιοι είναι νόμος. Θα ήταν δε γελοίος, όποιος τολμούσε να νομοθετήσει εναντίον τους. Και θα μπορούσαν ν' απαντήσουν, όπως απάντησαν, σύμ­ φωνα με τον Αντισθένη 88 , τα λιοντάρια στους λαγούς, που δημηγορούσαν και αξίωναν όλα τα ζώα να έχουν ίσα δι­ καιώματα. Οι δημοκρατίες, για τούτο τον λόγο θεσπίζουν τον οστρακισμό. Γιατί τούτες φαίνεται πως πάνω απ' όλα επιδιώκουν την ισότητα, ώστε οστράκιζαν όσους φαίνονταν να υπερέχουν σε δύναμη, πλούτη, φιλίες ή σε κάποια άλλη πολιτική ισχύ και τους απομάκρυναν από την πόλη για ορισμένα χρόνια. Η μυθολογία αναφέρει δε πως οι Αργο­ ναύτες εγκατέλειψαν τον Ηρακλή για τον ίδιο λόγο. Η 89 Αργώ δεν ήθελε να τον μεταφέρει μαζί με τους άλλους, γιατί ήταν πολύ βαρύτερος τους. Γι αυτό δεν πρέπει να

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

θεωρούμε απόλυτα σωστή την επίκριση εκείνων που κα­ τακρίνουν το τυραννικό πολίτευμα και τη συμβουλή που έδωσε ο Περίανδρος90 στον Θρασύβουλο. (Γιατί λέγεται πως ο Περίανδρος δεν είπε τίποτα στον κήρυκα που είχε σταλεί να πάρει τη συμβουλή, αλλά έκοβε τα στάχυα που εξείχαν για να εξομαλύνει τον αγρό. Ο κήρυκας μη γνω­ ρίζοντας την αιτία τούτης της πράξης, περιέγραψε τα γεγονότα και ο Θρασύβουλος θεώρησε πως έπρεπε να σκοτώσει τους άνδρες που υπερείχαν). Διότι τούτο δεν συμφέρει μόνο τους τυράννους, ούτε το κάνουν μόνο οι τύραννοι, αλλά το ίδιο συμβαίνει στις ολιγαρχίες και τις δημοκρατίες. Γιατί κι ο οστρακισμός την ίδια περίπου ισχύ έχει, με το να περιορίζει κατά κάποιο τρόπο και να διώχνει τους πολίτες που υπερέχουν. Το ίδιο κάνουν κι όσοι έχουν στρατιωτική δύναμη, στις πόλεις και τα έθνη" όπως για παράδειγμα οι Αθηναίοι στους Σαμίους, Χίους και Λε­ σβίους, (γιατί μόλις ισχυροποιήθηκαν, τους ταπείνωσαν παρά τις συνθήκες). Ο δε βασιλιάς91 των Περσών αποδε­ κάτιζε συχνά Μήδους και Βαβυλώνιους και άλλους λαούς κάθε φορά που αναπτερωνόταν το ηθικό τους από την ανάμνηση του περασμένου μεγαλείου τους. Το πρόβλημα τούτο είναι καθολικό και αφορά όλα τα πολιτεύματα, ακό­ μη και τα σωστά. Τα κατά παρέκβαση πολιτεύματα το πράττουν τούτο αποβλέποντας στο ίδιον συμφέρον, ωστό­ σο και εκείνα που αποβλέπουν στο γενικό συμφέρον, πάλι το εφαρμόζουν. Τούτο όμως συμβαίνει και σ' άλλες επι­ στήμες και τέχνες γιατί ούτε ο ζωγράφος θα εμφανίσει στην εικόνα ενα πόδι που θα υπερέχει κατά πολύ σε συμ­ μετρία από το υπόλοιπο ζώο, ακόμα κι αν έχει ανυπέρβλη­ το κάλλος, ούτε ο ναυπηγός [θ' αφήσει ασύμμετρα] την πρύμνη ή κάποιο άλλο μέρος του πλοίου, ούτε ο χοροδι­ δάσκαλος θα επιτρέψει σε κάποιον που τραγουδά δυνατό­ τερα ή καλύτερα από τους άλλους να τραγουδήσει μέσα στη

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

χορωδία. Επομένως τίποτε δεν εμποδίζει τους μονάρχες να συμφωνούν με τις πόλεις που κυβερνούν όταν ασκούν την εξουσία τους αυτή προς όφελος των τελευταίων αυτών. Γι' αυτό η αρχή του οστρακισμού δεν στερείται πολιτικής ορθότητας, όταν εφαρμόζεται σε πρόσωπα που κατα γενι­ κή ομολογία, υπερέχουν. Το καλύτερο, βέβαια, είναι να συνιστά από την αρχή ο νομοθέτης ένα πολίτευμα που να μη χρειάζεται τέτοιου είδους θεραπεία. Σε μια δεύτερη ματιά όμως, αν παρίσταται ανάγκη θα πρέπει να προσπα­ θεί να διορθώσει την κατάσταση με το μέσο τούτο. Οι πόλεις όμως δεν το εφάρμοζαν σωστά, γιατί δεν αποσκο­ πούσαν στο συμφέρον της πολιτείας αλλά χρησιμοποιούσαν τους οστρακισμούς πραξικοπηματικά. Και στα κατά πα­ ρεκτροπή πολιτεύματα είναι φανερό πως το μέσο τούτο συμφέρει ιδιαίτερα και θεωρείται δίκαιο, προφανώς όμως δεν είναι απόλυτα δίκαιο. Όσο για την άριστη πολιτεία, δημιουργείται η εξής σημαντική απορία, αν κάποιος δια­ φέρει ως προς την αρετή κι όχι ως προς την υπεροχή σε άλλα αγαθά, όπως είναι ο πλούτος, η ισχύς ή οι πολυά­ ριθμοι φίλοι, τότε τι πρέπει να γίνει; Γιατί βέβαια δε μπορεί να λεχθεί πως πρέπει να διωχθεί και ν' απομακρυν­ θεί από την πόλη, ούτε όμως πως οι άλλοι θα τον εξουσιά­ ζουν. Κάτι τέτοιο θα ισοδυναμούσε με το να έχουν την απαίτηση να εξουσιάζουν και τον Δία, διαμοιράζοντας τις εξουσίες του. Όπως λοιπόν φαίνεται να είναι και το πιο φυσικό, δεν απομένει παρά να τον υπακούουν όλοι ευχαρίστως, ώστε οι άνθρωποι τούτου του είδους να είναι ισόβιοι βασιλείς στις πόλεις. 14. Μετά απ' αυτά που είπαμε, καλό θα ήταν να στρα­ 92 φούμε στην εξέταση της βασιλείας , μια και δεχόμαστε πως και τούτη ανήκει στα σωστά πολιτεύματα. Πρέπει να εξετάσουμε το κατά πόσον συμφέρει στη μέλλουσα να

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

κυβερνηθεί πόλη και χώρα να έχει ή όχι βασιλιά, ή μήπως τη συμφέρει άλλο πολίτευμα; Μήπως άλλους λαούς συμφέ­ ρει κι άλλους όχι; Όμως πρώτα πρέπει να διακρίνουμε αν είναι ένα είδος ή περισσότερα, που διαφέρουν μεταξύ τους. Και τούτο είναι εύκολο να το μάθουμε, γιατί και περισσό­ τερα είδη υπάρχουν και ο τρόπος διακυβέρνησης δεν είναι ίδιος σε όλα. Για παράδειγμα στο Λακωνικό πολίτευμα, ενώ θεωρείται πως η βασιλεία ισχύει σύμφωνα με τους νόμους, παρ' όλα αυτά δεν κυριαρχεί σε όλους και μόνο όταν βγει από τη χώρα ο βασιλιάς έχει εξουσία πάνω σ' εκείνους που πάνε στον πόλεμο. Τα σχετικά με τη λατρεία των θεών, ανήκουν επίσης, στο βασιλιά. Ετούτη η βασιλεία μοιάζει με την αυτοκρατορική και ισόβια στρατηγία, γιατί δεν έχει δικαίωμα να θανατώσει, παρά μόνο σε μια περί­ πτωση και όπως κι οι αρχαίοι στις πολεμικές εκστρατείες, είχαν το δικαίωμα τούτο. Ο Όμηρος μαρτυρεί πως ο Α­ γαμέμνονας έδειχνε ανοχή, όταν τον κακολογούσαν στις συνελεύσεις, είχε δικαίωμα όμως να θανατώσει, όταν έφευ­ γαν για εκστρατεία. Λέει λοιπόν, «Όποιον δω να βρίσκεται μακρυά απ' τη μάχη..., θέλοντας να γλιτώσει απ' τους κινδύνους μέσ' στα πλοία, θα του πάει πολύ να σωθεί απ' τα σκυλιά και τα όρνια, γιατί στο χέρι μου είναι να τον σκοτώσω». Τούτο είναι ένα είδος βασιλείας, η ισόβια στρατηγία, κι απ' αυτές άλλες είναι κληρονομικές, άλλες αιρετές. Ακόμη υπάρχει, άλλο ένα είδος μοναρχίας, όπως οι βασιλείες μερικών βάρβαρων λαών. Η δύναμη τους είναι παραπλή­ σια μ εκείνη των τυράννων, είναι δέ νόμιμες και κληρο­ νομικές. Επειδή όμως οι βάρβαροι είναι από τη φύση τους πιο δουλοπρεπείς από τους Έλληνες στα ήθη, κι όσοι κατοικούν στην Ασία πιο πολύ απ' όσους κατοικούν στην Ιίυρώπη, υπομένουν χωρίς καμιά δυσχέρεια τη δεσποτική εξουσία 93 . Γι' αυτό ετούτες οι βασιλείες είναι τυραννικές

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

αλλά παρέχουν και ασφάλεια, γιατί είναι νόμιμες και κλη­ ρονομικές. Για τον ίδιο λόγο η φρουρά τους είναι βασιλική κι όχι τυραννική. Τους βασιλείς φρουρούν ένοπλοι πολίτες, ενώ τους τυράννους ξένοι [μισθοφόροι], γιατί οι βασιλείς έχουν νόμιμη εξουσία πάνω σε πρόθυμους υπηκόους, ενώ ot τύρανοι σε απρόθυμους. Έτσι οι πρώτοι έχουν φρουρά από πολίτες, ενώ οι δεύτεροι έχουν φρουρά κατά των πολιτών. Δυο λοιπόν είναι τα είδη τούτα της μοναρχίας, υπάρχει όμως άλλο ένα, που υπήρχε στους αρχαίους Έλληνες, οι γι

ι

94

Τ

'

Q

/

'

ονομαζόμενοι αισυμνητες . 1 ούτος ο οεσμος μπορεί να ονομαστεί απλά αιρετή τυραννίδα 95 , που διαφέρει από τη βαρβαρική, όχι γιατί δεν είναι νόμιμη αλλά γιατί δεν είναι κληρονομική. Άλλοι ήταν αρχηγοί ισόβια96 κι άλλοι για ορισμένα χρόνια ή για ορισμένες ενέργειες. Έτσι εξέλεξαν κι οι Μυτηλιναίοι τον Πιττακό, εναντίον των φυγάδων, αρχηγοί των οποίων ήσαν ο Αντιμενίδης κι ο ποιητής Αλκαίος97. Αναφέρει δε ο Αλκαίος σ' ένα από τα σκόλια98 τραγούδια του, πως εξέλεξαν τον Πιττακό τύραννο και κατακρίνει πως «έβαλαν τύραννο στην ήμερη και δύστυχη πόλη τον άσημο Πιττακό, εν μέσω αθρόων επιδοκιμα­ σιών». Οι αισυμνητείες, λοιπόν, έμοιαζαν και μοιάζουν με τις τυραννίδες για τον δεσποτικό τους χαρακτήρα, και με τις βασιλείες, γιατί οι πολίτες ήσαν πρόθυμοι επειδή τις επέ­ λεγαν οι ίδιοι. Τέταρτη μορφή βασιλικής μοναρχίας είναι οι βασιλείες κατά τους ηρωικούς χρόνους, που ήσαν και νό­ μιμες, γιατί οι πολίτες τις ήθελαν, και κληρονομικές. Οι ιδρυτές των βασιλειών τούτων ευεργέτησαν τον λαό, είτε λόγω εξάπλωσης των τεχνών, είτε λόγω πολεμικών επι­ τυχιών, ειτε γιατί συγκέντρωσαν τον λαό σε πόλη, είτε γιατί προσάρτησαν κι άλλες περιοχές, κι οι πολίτες πρό­ θυμα τους ανακήρυξαν κληρονομικούς βασιλείς. Είχαν την αρχηγία του στρατού σε καιρό πολέμου, εκτελούσαν τις

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

θρησκευτικές τελετές που δεν απαιτούσαν ιερείς, μα κυ­ ρίως δίκαζαν όλες τις υποθέσεις. Τούτο το έκαναν άλλοι ενόρκως κι άλλοι όχι, όρκος ήταν δε η ανύψωση του σκή­ πτρου. Τα αρχαιότερα χρόνια, η εξουσία των βασιλέων ασκείτο συνεχώς στα ζητήματα της πόλης, των δήμων κι έξω απ' τα όρια της χώρας. Αργότερα, όμως, άλλα δικαιώ­ ματα παραχώρησαν οι βασιλείς στον λαό κι άλλα αφαίρε­ σαν οι λαοί από τον βασιλιά. Στις υπόλοιπες πόλεις, μόνο οι θυσίες απόμειναν στους βασιλιάδες κι όπου υπάρχει ακόμη αξία στη βασιλεία, εκεί είχαν μόνο την αρχιστρατηγία σε πολεμικές εκστρατείες. 15. Τα είδη λοιπόν, της βασιλείας είναι τέσσερα στον αριθμό. Πρώτη, εκείνη των ηρωικών χρόνων, (όπου οι πολίτες ήσαν πρόθυμοι κι ο βασιλιάς είχε ορισμένα διακαιωματα, ηταν, δηλαδή, στρατηγός, δικαστής και αρμό­ διος για τη λατρεία των θεών). Δεύτερη, η βαρβαρική, (τούτη είναι νόμιμα δεσποτική και κληρονομική). Τρίτη, η ονομαζόμενη αισυμνητεία (που είναι αιρετή τυραννίδα). Τέταρτη δε, η Λακωνική (που με απλά λόγια, είναι κλη­ ρονομική, ισόβια στρατηγία). Τούτες είναι, λοιπόν, οι με­ ταξύ τους διαφορές. Ένα πέμπτο είδος βασιλείας, είναι εκείνο οπου ένας και μόνο είναι κυρίαρχος όλων, καθώς σε άλλα μέρη είναι το έθνος ή η πόλη, και είναι ανάλογη με τη διαχείριση του οίκου. Γιατί όπως η διαχείριση του οίκου μοιάζει μ' ένα είδος βασιλείας, έτσι και η παμβασιλεία πόλης και ενός ή περισσότερων εθνών, μοιάζει με τη διαχείριση του οίκου. Γενικά μπορούμε να πούμε λοιπόν, πως δυο είδη βασιλείας υπάρχουν που αξίζει να εξετάσου­ με, το πέμπτο είδος κι η Λακωνική. Τα περισσότερα από τα υπόλοιπα βρίσκονται κάπου ενδιάμεσα. Γιατί έχουν δικαιώματα λιγότερα από την παμβασιλεία και περισσότε­ ρα απο τη Λακωνική. Έτσι η έρευνα θα αφορά δυο γενικά

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

ζητήματα. Το ένα, κατά πόσον συμφέρει τις πόλεις να έχουν ισόβιο στρατηγό και αν τούτος πρέπει να είναι κλη­ ρονομικός η να εκλέγεται. Και το δεύτερο, αν συμφέρει ή όχι να είναι ένας και μόνο απόλυτος μονάρχης. Το ζήτημα του είδους τούτου της στρατηγίας, είναι αντικείμενο νομο­ θεσίας μάλλον παρά πολιτεύματος, (γιατί μπορεί να συνυ­ πάρξει με όλα τα πολιτεύματα) και γι' αυτό ας το αφή­ σουμε. Το άλλο, όμως, είδος βασιλείας αποτελεί μορφή πολιτεύματος, γι' αυτό πρέπει να μας απασχολήσει και να διατρέξουμε τις απορίες που εμφανίζονται. Το πρώτο θέμα της έρευνας είναι το κατά πόσον συμφέρει να έχει την εξουσία άριστος άνδρας ή άριστοι νόμοι". Όσοι θεωρούν πως συμφέρει η βασιλεία, ισχυρίζονται πως οι νόμοι περιλαμβάνουν μόνο γενικές διατάξεις και δεν προβλέπουν όλες τις περιπτώσεις που προκύπτουν. Ώστε είναι ηλίθιο το να θέλει κάποιος κάθε τέχνη να διέπεται από I

I

I

Λ '

'

100

γραπτούς κανόνες, οπως στην Αίγυπτο οι γιατροί επι­ τρέπεται να παρέμβουν, μόνο αφού περάσουν τρεις μέρες της ασθένειας (κι αν ενεργήσουν πρωτύτερα, η ευθύνη είναι δική τους). Για τον ίδιο λόγο, είναι φανερό, πως το άριστο πολίτευμα δεν είναι δυνατόν να βασίζεται αποκλειστικά στο γραπτό δίκαιο. Πρέπει όμως να υπάρχουν και οι γε­ νικές διατάξεις για την άσκηση της εξουσίας. Είναι, όμως, καλύτερος ο απαλλαγμένος από εμπάθεια παρά όποιος την έχει έμφυτη. Στον νόμο, λοιπόν, εμπάθεια δεν υπάρχει, ενώ κάθε ανθρώπινη ψυχή την έχει κατ' ανάγκη. Μπορεί όμως να προβάλει κάποιος το επιχείρημα, πως ο βασιλιάς θα σκεφτεί καλύτερα την κάθε περίπτωση. Ως εκ τούτου είναι φανερό, πως ο ίδιος πρέπει να είναι νομοθέτης, πρέπει όμως να υπάρχουν κυρίαρχοι νόμοι, για όλα όσα αναφέρουν '

/

/

/

Λ

.

/

ιοί

ρητα, και να μην είναι κυρίαρχοι για οσα οεν αναφέρουν . Στις περιπτώσεις όμως όπου ο νόμος δεν μπορεί να κρίνει ή να κρίνει καλά, τότε ποιος είναι καλύτερα να κρίνει; ένας,

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

88

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

ο άριστος ή όλοι; Γ ι α τ ί τώρα οι πολίτες μαζεύονται γ ι ' αυτό τον λόγο και δικάζουν, συσκέπτονται και κρίνουν κι ολες οι κρίσεις αφορούν τις περιπτώσεις χωριστά. Καθέ­ νας, αν συγκριθεί με τον ένα, τον άριστο, είναι ίσως κα­ τώτερος, αλλά η πόλη αποτελείται από πολλούς, όπως το συμπόσιο που είναι καλύτερο, όταν συνεισφέρουν όλοι, παρά όταν το προσφέρει ένας. Σε πολλά ζητήματα λοι­ πόν, είναι πιο σωστή η κρίση του πλήθους, απ' ό,τι του ενός, όποιος κι αν είναι. Επιπλέον το πλήθος διαφθείρεται λιγότερο. Κι όπως η μεγάλη ποσότητα νερού, έτσι οι πολλοί κινδυνεύουν λιγότε­ ρο να διαφθαρούν απ' ό,τι οι λίγοι. Γ ι α τ ί αναγκαστικά, η κρίση του ενός διαστρεβλώνεται από οργή ή άλλο παρόμοιο πάθος, ενώ είναι δύσκολο να οργιστούν όλοι μαζί και να κάνουν λάθος. Το πλήθος θα αποτελείται από ελεύθερους πολίτες και θα αποφασίζουν σύμφωνα με τον νόμο, εκτός από τις περιπτώσεις που ο νόμος δεν προβλέπει αναγκα­ στικά. Αν όμως, τούτο δεν είναι εύκολο στους πολλούς, κι αν ηταν περισσότεροι οι αγαθοί άνδρες και πολίτες, ποιος είναι περισσότερο αδιάφθορος, ο ένας άρχοντας ή οι περισ­ σότεροι στον αριθμό και αγαθοί άνδρες; Είναι φανερό πως είναι οι περισσότεροι; Αλλά οι μεν διαφωνούν, ενώ ο ένας δε μπορεί να διαφωνήσει με τον εαυτό του. Εδώ θ' αντι­ τάξουμε ίσως, πως έχουν εξίσου καλό χαρακτήρα μ' εκεί­ νον τον ένα. Αν λοιπόν την εξουσία των περισσοτέρων αλλ' αγαθών ανδρών την ονομάσουμε αριστοκρατία και την εξουσία του ενός βασιλεία, είναι προτιμότερη η αριστοκρα­ τία παρά η βασιλεία για τις πόλεις, είτε ασκούν απόλυτη εξουσία

είτε

όχι,

αρκεί

ν'

αποτελείται

από

αγαθούς

άνδρες 102 . Γ ι ' αυτό τον λόγο, ίσως, είχαν παλιότερα οι πόλεις βασιλεία, γιατί ήταν σπάνιο να βρεθούν άνδρες που να υπερέχουν κατά πολύ σε αρετή. Άλλωστε τότε οι πόλεις κατοικούνταν από λίγους. Ακόμη, ανακήρυσσαν

89

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

90

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

τους βασιλιάδες τους από ευγνωμοσύνη

103

, πράγμα που

κάνουν μόνο οι αγαθοί άνδρες. Όταν συνέβαινε να γίνονται πολλοί όμοιοι με τον βασιλιά στην αρετή, έπαυαν να τον ανέχονται, ζητούσαν κάτι νέο κι εγκαθίδρυαν πολιτεία. Αφότου όμως χειροτέρεψαν κι άρχισαν να εκμεταλλεύο­ νται τα κοινά, εύλογα μεταβλήθηκαν σε ολιγαρχία, μια κι απέδωσαν τ ι μ η τ ι κ ή θέση στον πλούτο. Από τις ολιγαρ­ χίες το πρώτον μετατράπηκαν σε τυραννία κι από την τυραννία σε δημοκρατία. Επειδή γίνονταν συνεχώς λιγότε­ ροι, λογω αισχροκέρδειας, κατάφερναν να ισχυροποιούν το πλήθος, μέχρι να τους επιτεθεί και να εγκαταστήσει δη­ μοκρατίες. Επειδή στο μεταξύ συνέβη οι πόλεις να γίνουν μεγαλύτερες, ισως δεν ήταν πια εύκολο να εγκατασταθεί άλλο πολίτευμα από το δημοκρατικό

104

.

Αν κάποιος υποστηρίξει πως το καλύτερο πολίτευμα για τις πόλεις είναι το βασιλικό, τι έχει να πει για τα παίδια των βασιλιάδων; Μήπως πρέπει να γίνουν και τα παιδιά βασιλείς; Αν όμως τύχει και μοιάσουν σε μερικούς, θα είναι βλαβερό. Ο βασιλιάς, ως κυρίαρχος που είναι, δεν θα παραδώσει τη βασιλεία στα παιδιά του; Τούτο δεν μπορούμε εύκολα να το πιστέψουμε. Γιατί είναι δύσκολο πράγμα κι απαιτεί αρετή μεγαλύτερη απ' αυτήν της αν­ θρώπινης φύσης. Τπάρχει και μια απορία σχετική με τη δύναμη. Ο μελλοντικός βασιλιάς πρέπει άραγε να έχει στρατιωτική δύναμη, με τη οποία να επιβάλλεται σ' όσους δεν θέλουν να πειθαρχήσουν; Αλλιώς πώς είναι δυνατόν να διοικήσει; Ακόμα κι αν κατέχει νόμιμα την εξουσία και δεν κάνει τίποτα σύμφωνα με τη δική του θέληση αλλά ενεργεί πάντα βάσει των νόμων, πάλι είναι αναγκαίο να διαθέτει στρατιωτική δύναμη για να προστατεύσει την εφαρμογή των νόμων. Δεν είναι δύσκολο, λοιπόν, να προσδιοριστεί η στρατιωτική δύναμη ενός τέτοιου βασιλιά. Πρέπει να έχει τόση ισχύ, μεγαλύτερη από του καθενός χωριστά και των

91

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

92

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

16. Τώρα έφτασε η στιγμή να μιλήσουμε και να εξετά­ σουμε

εκείνον

βούληση

107

τον

βασιλιά,

που

πράττει πάντα

κατά

. Γ ι α τ ί ο κατά νόμο βασιλιάς, δεν αποτελεί,

όπως είπαμε ήδη, ιδιαίτερο πολίτευμα. ( Σ ε όλα μπορεί να υπάρχει ισόβια στρατηγία, τόσο στο δημοκρατικό όσο και στο αριστοκρατικό, και σε πολλά τοποθετούν έναν κυρίαρχο στα διοικητικά θέματα. Τέτοιο αξίωμα υπάρχει στην Επίδαμνο

1

109

και στην Οπούντα , με περιορισμένα

κάπως δικαιώματα). Όσον αφορά όμως τη λεγόμενη παμβασιλεία, εδώ είναι που ο βασιλιάς είναι κυρίαρχος των πάντων και κυβερνά κατά τη θέληση του. Μερικοί πι­ στεύουν πως είναι παρά φύση η ύπαρξη ενός κυριάρχου όλων των πολιτών,

όπου η

πόλη

αποτελείται από

ό­

μοιους. Γ ι α τ ί οι όμοιοι εκ φύσεως πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα και εκ φύσεως να τους ανήκουν τα ίδια αξιώ­ ματα. Αν λοιπόν βλάπτει το σώμα το να δίνεται ίση τροφή ή ίδια ρούχα σε ανόμοια άτομα, το ίδιο συμβαίνει και με τα αξιώματα, το να δίνονται δηλαδή ίσα σε ανόμοια άτομα και άνισα σε όμοια. Γ ι ' αυτό τον λόγο είναι δίκαιο κανένας να μην άρχει παραπάνω απ' όσο άρχεται κι έτσι να γίνεται ο καταμερισμός. Τούτο έγινε ήδη νόμος. Γιατί η τάξη είναι νόμος. Προτιμότερο λοιπόν είναι να κυβερνά ο νόμος παρά ένας οποιοσδήποτε από τους πολίτες. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο, αν είναι καλύτερο να κυβερνούν κάποιοι 1 1 0 , τούτοι θα πρέπει να γίνουν φύλακες και υπηρέτες 1 1 1 το^ν νόμων. Αν είναι αναγκαίο να υπάρχουν κάποιοι άρχοντες, θεωρείται δίκαιο να μην είναι μόνο ένας, αφού όλοι οι πολίτες είναι

93

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

94

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

όμοιοι μεταξύ τους. Αλλωστε

112

, όσα ο νόμος δεν φαίνεται

ικανός να καθορίσει, ούτε άνθρωπος θα ήταν δυνατόν να γνωρίζει. Κι αφού διαπαιδαγώγησε ο νόμος τους πολίτες, ανέθεσε στους άρχοντες να κρίνουν και να διοικούν σύμφω­ να με τη δικαιότατη γνώμη τους

113

. Επιπλέον δίνουν το

δικαίωμα να διορθωθεί οτιδήποτε η πείρα αποδείξει πως πρέπει να διορθωθεί

114

. Όποιος παροτρύνει να κυβερνά τα

πάντα ο νόμος, φαίνεται πως παροτρύνει να κυβερνούν ο θεός μόνο και η λογική, όποιος όμως παροτρύνει να κυ­ βερνά ένας μόνο άνθρωπος, προσθέτει κι ένα θηρίο. Γ ι α τ ί οι επιθυμίες του μοιάζουν με του θηρίου και τα ψυχικά πάθη διαφθείρουν και τους άριστους άνδρες, όταν γίνουν κυβερνήτες

115

. Το λογικό όμως, που δεν έχει επιθυμίες,

είναι ο νόμος. Το παράδειγμα των τεχνών είναι ψεύτικο, γιατί η εφαρμογή της ιατρικής από τα συγγράμματα είναι λάθος κι είναι προτιμότερο να χρησιμοποιούμε εκείνους που κατέχουν την τέχνη. Γ ι α τ ί οι γιατροί δεν κάνουν τί­ ποτε αντίθετο με την επιστήμη τους λόγω φιλίας και αμείβονται αφού αποκατασταθεί η υγεία των ασθενών. Οι κάτοχοι όμως πολιτικής εξουσίας, πολλά κάνουν για επηρεασμό και λόγω ποικίλων επιδράσεων. Άλλωστε μό­ νο αν υποπτευθεί κάποιος πως ο γιατρός λόγω κέρδους συμφώνησε με τους εχθρούς του να τον σκοτώσει, τότε καταφεύγει στη θεραπεία σύμφωνα με τα συγγράμματα. Ιίπισης, όταν οι γιατροί αρρωστήσουν προσκαλούν άλλους γιατρούς κι οι γυμναστές, για να γυμναστούν, άλλους γυμναστές, επειδή δεν είναι δυνατόν να σχηματίσουν σω­ στή κρίση, γιατί πρόκειται για τους ίδιους και είναι πα­ θόντες. Είναι λοιπόν φανερό, πως όσοι αναζητούν το δί­ καιο, αναζητούν το μέσο. Και μέσο είναι ο νόμος. Σπου­ δαιότερα από τους γραπτούς νόμους είναι τα έθιμα, τα οποία και ασχολούνται με σπουδαιότερα ζητήματα. Αν και με μεγαλύτερη ασφάλεια κυβερνά ο άνθρωπος σύμφω-

95

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

96

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

να με τους γραπτούς νόμους, παρά σύμφωνα με τα έθιμα. Αλλωστε, δεν είναι εύκολο να επιβλέπει πολλά ένας και μόνο άνθρωπος, θα προκύψει ανάγκη λοιπόν να διορίσει τούτος περισσότερους άρχοντες. Σε τι διαφέρει άραγε, να διοριστούν άρχοντες από τον ένα και να μην υπάρχουν ευθύς εξαρχής στην πόλη; Επιπλέον, αν είναι δίκαιο να κατέχει την εξουσία ο σπουδαίος άνδρας, γιατί είναι καλύ­ τερος, τότε δύο αγαθοί άνδρες είναι καλύτεροι από έναν, τούτο το είπαμε και προηγουμένως. Άλλωστε, τούτο ση­ μαίνει το "όταν έρχονται δ ύ ο » " Αγαμέμνονα

«μακάρι

να

είχα

6

καθώς και η ευχή του δέκα τέτοιους

συμβού­

7

λους»" . Yπάρχουν και τώρα άρχοντες εξουσιοδοτημένοι να κρίνουν μερικά ζητήματα. Όπως είναι ο δικαστής, που αποφασίζει για πράγματα, τα οποία ο νόμος δεν είναι δυνατόν να καθορίσει. Για όσα όμως μπορεί να καθορίσει, κανείς δεν αμφισβητεί πως ο νόμος είναι ο καλύτερος άρχοντας και κριτής. Επειδή όμως άλλα είναι δυνατόν να συμπεριληφθούν στους νόμους κι άλλα δεν είναι, υπάρχουν αμφιβολίες κι αμφισβητήσεις, αν είναι προτιμότερο να έχει την εξουσία ο άριστος νόμος ή ο άριστος άνδρας. Είναι δε αδύνατο να τεθούν νόμοι για ζητήματα που απαιτούν σκέ­ ψη. Δεν αντιλέγει κανείς πως τα ζητήματα τούτα θα τα κρίνει κατ' ανάγκη άνθρωπος, αλλά μόνο στο αν θα είναι ένας ή πολλοί. 17. Κάθε άρχοντας, που έχει εκπαιδευτεί από το νόμο, θα κρίνει σωστά. Είναι όμως άτοπο να ισχυρίζεται κάποιος πως βλέπει καλύτερα με δυο μάτια κι ακούει καλύτερα με δυο αυτιά κι ενεργεί καλύτερα με δυο χέρια και πόδια απ' ό,τι οι πολλοί με τα πολλά. Εξάλλου τώρα οι βασιλιάδες αποκτούν πολλά μάτια κι αυτιά και χέρια και πόδια, γιατί μοιράζονται την εξουσία με φίλους τους. Γ ι α τ ί αν δεν είναι φίλοι του μονάρχη, δεν θα ενεργούν σύμφωνα με τις θελή-

97

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

98

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

σεις του, ενώ αν είναι, θα ενεργούν προς όφελος δικό του και της εξουσίας. Ο φίλος είναι ίσος και όμοιος. Αν ο μονάρχης πιστεύει πως οι φίλοι του πρέπει να άρχουν, θα πρέπει να πιστεύει πως πρέπει να άρχουν οι ισοι του και όμοιοι. Τούτα περίπου λέγουν λοιπόν όσοι αμφισβη­ τούν τη βασιλεία. Ίσως όμως, τούτα να εφαρμόζονται σε μερικούς ενώ σε άλλους να μην εφαρμόζονται. Είναι άλλω­ στε φυσικό, η εξουσία του δεσπότη, του βασιλιά και του πολιτικού να είναι δίκαιη και συμφέρουσα. Ενώ η τυραννι­ κή εξουσία είναι αφύσικη, όπως και η εξουσία των υπόλοι­ πων κατά παρέκβαση πολιτευμάτων, γιατί τούτα προκύ­ πτουν με αφύσικο τρόπο. Α π ' όσα είπαμε, είναι φανερό πως μεταξύ των όμοιων και ίσων ούτε ωφέλιμο είναι ούτε δίκαιο ένας να κυριαρχεί σε όλους είτε κυβερνά με νόμους είτε χωρίς, όντας ο ίδιος νόμος. Ούτε αν κυβερνά καλός καλούς ή κακός κακούς. Ούτε κι αν είναι ανώτερος στην αρετή, παρά μόνο σε μια περίπτωση. Θα εξηγήσω ποιά είναι τούτη, αν και προηγουμένως την ανέφερα. Πρώτα πρέπει να οριστεί τι σημαίνει για ένα λαό να έχει βασιλικό, αριστοκρατικό ή δημοκρατικό πολίτευμα. Βασιλευόμενος είναι ο λαός που από τη φύση του ανέχεται μια οικογένεια, που υπερέχει σε αρετή, να τον εξουσιάζει. Αριστοκρατούμενος, ο λαός εκείνος που μπορεί να άρχεται απ' όσους έχουν την πρόσφορη αρετή για την εξουσία. Δημοκρατικός, τέλος, ο [μαχητικός] λαός, που είναι ικα­ νός να άρχεται και να άρχει σύμφωνα με τον νόμο ο οποίος διανέμει εξουσίες στους φτωχούς, ανάλογα με την αξία τους. Όταν λοιπόν, μια οικογένεια ή και ένα μόνο άτομο, συμβεί να διαφέρει τόσο σε αρετή, ώστε να υπερέχει απ' όλους τους άλλους μαζί, τότε δίκαια η οικογένεια τούτη φτάνει να βασιλέψει σε όλους, και τούτο το άτομο να αναδειχτεί βασιλιάς. Καθώς είπαμε και προηγουμένως, τούτο όχι μόνο είναι σύμφωνο με το δίκαιο, το οποίο

99

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

100

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Γ

επικαλούνται συνήθως οι ιδρυτές αριστοκρατικών και ολι­ γαρχικών αλλ' ακόμη και δημοκρατικών πολιτευμάτων, γιατί όλοι επικαλούνται την υπεροχή μα όχι την ίδια, αλλά και σύμφωνο με όσα αναπτύξαμε προηγουμένως. Δεν είναι άλλωστε σωστό, ούτε να σκοτώνουν, ούτε να εξορίζουν, ούτε να εξοστρακίζουν το άτομο τούτο, μα ούτε να έχουν την αξίωση να υπόκειται στην εξουσία των άλλων. Δεν είναι φυσικό το μέρος να είναι ανώτερο του όλου και τούτο συμβαίνει σ' όποιον διαθέτει υπερβολική διαφορά στην αρετή. Άρα δεν απομένει παρά να τον υπακούουν και να γίνει κυρίαρχος απόλυτος κι όχι εκ περιτροπής. Όσα είπα­ με μέχρι τώρα για τη βασιλεία, ποια είναι τα είδη της, κατά πόσον συμφέρει ή όχι στις πόλεις και σε ποιες και με ποιόν τρόπο, είναι αρκετά

118

. Είπαμε πως τρία είναι τα

σωστά πολιτεύματα. Απ' αυτά κατ' ανάγκη είναι καλύτε­ ρο εκείνο που διοικείται από τους καλύτερους. Τούτο συμ­ βαίνει όταν, είτε ένα άτομο είτε μια οικογένεια είτε ένας ολόκληρος λαός υπερέχει στην αρετή. Και οι μεν είναι ικανοί να άρχονται και οι δε να άρχουν, με στόχο τη ζωή που προτιμούν. Αποδείξαμε προηγουμένως πως στο άρι­ στο πολίτευμα κατ' ανάγκη η αρετή του ατόμου είναι ίδια με την αρετή του πολίτη. Είναι φανερό πως με τον ίδιο τρόπο και τα ίδια μέσα γίνεται κάποιος σπουδαίος άνδρας και μπορεί να συστήσει πόλη, είτε αριστοκρατούμενη είτε βασιλευόμενη, ώστε η παιδεία και τα ήθη να είναι εκείνα που γεννούν τον σπουδαίο άνδρα και τον πολιτικό ή τον βασιλιά. Αφού καθορίσαμε τα των πολιτευμάτων, ας επι­ χειρήσουμε τώρα να μιλήσουμε για το άριστο πολίτευμα με ποιο τρόπο θεσπίζεται και πώς εγκαθιδρύεται" 9 . [Αυτός που θέλει να το ερευνήσει να το κάνει με τον σωστό τρόπο.]

101

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

102

ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΟ Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο

1.

Ό λ ε ς οι τ έ χ ν ε ς κι οι ε π ι σ τ ή μ ε ς π ο υ δεν ε ί ν α ι α π ο ­

σ π α σ μ α τ ι κ έ ς , α λ λ ά α φ ο ρ ο ύ ν έ ν α ολόκληρο γ έ ν ο ς , π ρ έ π ε ι ν α 1

ε ξ ε τ ά ζ ο υ ν , κ α θ ε μ ι ά ό τ ι υ π ά γ ε τ α ι στο γ έ ν ο ς τ η ς . Ό π ω ς , για παράδειγμα,

στη γ υ μ ν α σ τ ι κ ή πρέπει να ε ξ ε τ ά ζ ε τ α ι

ποια άσκηση ταιριάζει σε καθε σ ω μ α και ποια είναι η καλύτερη

( γ ι α τ ί στο σ ώ μ α π ο υ έ χ ε ι π λ α σ τ ε ί ω ρ α ι ό τ ε ρ ο

κι έχει τα μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α προσόντα ταιριάζει η κ α λ ύ τ ε ρ η ) . Ό π ω ς ε π ί σ η ς , π ο ι α τ α ι ρ ι ά ζ ε ι , η ίδια γ ι α όλους σ τ ο υ ς π ε ­ ρισσότερους ( γ ι α τ ί κ α ι τ ο ύ τ ο ε ί ν α ι έργο τ η ς γ υ μ ν α σ τ ι κ ή ς ) . Α κ ό μ α κ ι α ν κ ά π ο ι ο ς δεν ε π ι θ υ μ ε ί ο ύ τ ε τ η ν κ α λ ή σ ω μ α τ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η , ούτε το να τελειοποιηθεί στα α γ ω ν ί σ μ α τ α , το έργο τ ο υ π ρ ο π ο ν η τ ή κ α ι τ ο υ γ υ μ ν α σ τ ή ε ί ν α ι ν α ε ξ α σ φ α λ ί ­ σει σ ε κ ά π ο ι ο βαθμό τ α π α ρ α π ά ν ω 2 . Τ ο ίδιο β λ έ π ο υ μ ε ν α συμβαίνει στην ιατρική, στη ν α υ π η γ ι κ ή , στην κ α τ α σ κ ε υ ή ενδυμάτων και σε κάθε άλλη τέχνη.

Είναι φανερό π ω ς

π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ γ ι α τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α ε ί ν α ι έργο τ η ς ίδιας ε π ι σ τ ή ­ μης τ ο

ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι ποιο

είναι το

καλύτερο

κ α ι ποιες

ι δ ι ό τ η τ ε ς θ α έ π ρ ε π ε ν α έ χ ε ι ώ σ τ ε ν α ι κ α ν ο π ο ι ε ί όλους α ν δεν υ π ά ρ χ ο υ ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ά ε μ π ό δ ι α , κ α ι ποιο π ο λ ί τ ε υ μ α τ α ι ­ ρ ι ά ζ ε ι σ ε π ο ι ο υ ς λ α ο ύ ς ( γ ι α τ ί ί σ ω ς ν α ε ί ν α ι α δ ύ ν α τ ο ν όλοι ο ι λ α ο ί ν α έ χ ο υ ν τ ο άριστο π ο λ ί τ ε υ μ α , ο π ό τ ε δεν π ρ έ π ε ι ν α διαφεύγει από τον καλό νομοθέτη κ α ι τον αληθινό πολιτικό τ ο ποιο

ε ί ν α ι α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ά ά ρ ι σ τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α κ α ι ποιο

103

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

104

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

3

υποκειμενικά ).

Κ α ι τ ρ ί τ ο , ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι ένα υ π ο θ ε τ ι κ ό

άριστο π ο λ ί τ ε υ μ α ( π ρ έ π ε ι ν α μ π ο ρ ε ί ν α κ ρ ί ν ε ι α π ό τ η ν αρχη π ω ς θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α γ ί ν ε ι , κ ι α ν γ ι ν ό τ α ν , π ώ ς θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α δ ι α τ η ρ η θ ε ί γ ι α μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο χρονικό δ ι ά σ τ η μ α . Α ν α φ έ ρ ο μ α ι σ ε π ο λ η π ο υ όχι μόνο δεν ε υ τ ύ χ η σ ε ν α έ χ ε ι τ ο άριστο π ο λ ί τ ε υ μ α κ α ι σ τ ο ν ε λ ά χ ι σ τ ο

έστω

βαθμό α λ λ ά ,

ούτε κ α ι κ υ β ε ρ ν ά τ α ι με π ο λ ί τ ε υ μ α ανάλογο με τ ι ς δυνατό­ τητες της, αλλά από χειρότερο). Παρόλ' α υ τ ά

4

ο ι νομοθέ­

τες πρέπει να γνωρίζουν το πολίτευμα που ταιριάζει σ' όλες

τις

πόλεις.

Οι

περισσότεροι

που

εκφέρουν

γνώμη

γ ι α τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α , ακόμη κ ι α ν κρίνουν σ ω σ τ ά κ α τ ά τ ' 5

ά λ λ α π λ α ν ώ ν τ α ι στο θ έ μ α τ η ς π ρ α κ τ ι κ ό τ η τ α ς . Γ ι α τ ί δεν π ρ έ π ε ι ν α υ π ο δ ε ι κ ν ύ ο υ ν τ ο ά ρ ι σ τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α α λ λ ά τ ο δυ­ ν α τ ό , κ α θ ώ ς κ ι εκείνο π ο υ ε φ α ρ μ ό ζ ε τ α ι ε υ κ ο λ ό τ ε ρ α κ α ι ισχύει στις περισσότερες πόλεις. Ε ν ώ , τ ώ ρ α , άλλοι α ν α ζ η ­ τούν το πιο ακραίο π ο λ ί τ ε υ μ α κι αυτό που α π α ι τ ε ί πολλά μ έ σ α , κ α ι ά λ λ ο ι , α ν α φ ε ρ ό μ ε ν ο ι σ ' ένα μ ά λ λ ο ν διαδεδομένο πολίτευμα, αναιρούν τα υπάρχοντα και επαινούν το πολί­ τευμα της Σπάρτης ή κάποιο εισηγηθούν τέτοιο

σύστημα,

άλλο.

Πρέπει,

ώ σ τ ε λόγω της

όμως,

να

ομοιότητας

του με τα υπάρχοντα, εύκολα να πειστούν οι πολίτες κ α ι να

μπορέσουν να το

εφαρμόσουν.

Γιατί η

αναθεώρηση

π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς δεν ε ί ν α ι ε υ κ ο λ ό τ ε ρ η α π ό τ η ν ε ξ α ρ χ ή ς ε γ κ α ­ θίδρυση τ ο υ , ό π ω ς κ α ι τ ο ν ' α λ λ ά ξ ε ι κ ά π ο ι ο ς σ υ ν ή θ ε ι ε ς α π ό τ ο ν α σ υ ν η θ ί σ ε ι ε ξ αρχής.

Εκτός από τα π α ρ α π ά ν ω , ο

π ο λ ι τ ι κ ό ς άνδρας π ρ έ π ε ι ν α μ π ο ρ ε ί ν α β ε λ τ ι ώ σ ε ι τ α υ π ά ρ ­ χοντα

πολιτεύματα,

όπως

είπαμε

και

προηγουμένως.

Π ρ ά γ μ α α δ ύ ν α τ ο ν , α ν δεν γ ν ω ρ ί ζ ε ι π ό σ α είδη π ο λ ι τ ε ύ μ α ­ τ ο ς υ π ά ρ χ ο υ ν . Τ ώ ρ α , ν ο μ ί ζ ο υ ν μ ε ρ ι κ ο ί , π ω ς έ ν α μόνο είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς υ π ά ρ χ ε ι κ ι έ ν α είδος ο λ ι γ α ρ χ ί α ς , τ ο ύ τ ο ό μ ω ς δεν ε ί ν α ι α λ ή θ ε ι α . Ο π ο λ ι τ ι κ ό ς δεν π ρ έ π ε ι ν α π α ρ α β λ έ π ε ι τις

διαφορές

των

πολιτευμάτων,

πόσα

είναι

και

πώς

κ α τ α ρ τ ί ζ ο ν τ α ι 6 . Μ ε τ η ν ίδια φ ρ ό ν η σ η π ρ έ π ε ι ν α δ ι α κ ρ ί ν ε ι

105

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

106

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

τ ο υ ς ά ρ ι σ τ ο υ ς νόμους κ ι ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ τ α ι ρ ι ά ζ ο υ ν κ α λ ύ τ ε ρ α σ ε κ ά θ ε π ο λ ί τ ε υ μ α . Ο ι νόμοι π ρ έ π ε ι ν α τ ί θ ε ν τ α ι α ν ά λ ο γ α μ ε τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α , κ α ι έ τ σ ι γ ί ν ε τ α ι , κ ι όχι τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α α ν ά λ ο γ α μ ε τ ο υ ς νόμους. Π ο λ ί τ ε υ μ α ε ί ν α ι η ο ρ γ ά ν ω σ η τ ω ν ε ξ ο υ σ ι ώ ν τ η ς π ό λ η ς , μ ε ποιο τ ρ ό π ο κ α τ α ν έ μ ο ν τ α ι , ποιο ε ί ν α ι το κ υ ρ ί α ρ χ ο όργανο σ τ η ν π ό λ η κ α ι ποιος ο σ κ ο π ό ς τ η ς κ ά θ ε κ ο ι ν ω ν ί α ς . Ο ι νόμοι δ ι α χ ω ρ ί ζ ο ν τ α ι α π ό ε κ ε ί ν ο υ ς που καθορίζουν το πολίτευμα, κ α ι σ ύ μ φ ω ν α με τούτους οι ά ρ χ ο ν τ ε ς π ρ έ π ε ι ν α άρχουν κ α ι ν α τ ο υ ς π ρ ο σ τ α τ ε ύ ο υ ν α π ό τους π α ρ α β ά τ ε ς .

Είναι α ν ά γ κ η , λοιπόν, ο πολιτικός να

γ ν ω ρ ί ζ ε ι τ ι ς π α ρ α λ λ α γ έ ς κ α ι τ ι ς διαφορές κ ά θ ε π ο λ ι τ ε ύ μ α ­ τ ο ς , κ α ι ν α ορίζει νόμους α ν ά λ ο γ ο υ ς . Δ ε ν ε ί ν α ι ά λ λ ω σ τ ε δ υ ν α τ ό ν οι ίδιοι νόμοι να σ υ μ φ έ ρ ο υ ν όλες τ ι ς ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς , ούτε όλες τ ι ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς , δεδομένου ότι υ π ά ρ χ ο υ ν π ε ρ ι σ ­ σ ό τ ε ρ α είδη δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς κ α ι ο λ ι γ α ρ χ ί α ς α π ό έ ν α .

2.

Στην πρώτη

μελέτη

διακρίναμε τρία σ ω σ τ ά πολι­

τ ε ύ μ α τ α 7 , τη βασιλεία, την αριστοκρατία κ α ι τη δημοκρα­ τία κ α ι τρεις παρεκβάσεις τους, την τυραννίδα παρέκβαση της βασιλείας, την ολιγαρχία της αριστοκρατίας και την οχλοκρατία της

δημοκρατίας.

Για τη

βασιλεία και την

α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α μ ι λ ή σ α μ ε ήδη ( γ ι α τ ί η μ ε λ έ τ η τ ο υ α ρ ί σ τ ο υ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς ε ί ν α ι τ ο ίδιο π ρ ά γ μ α μ ε τ η σ υ ζ ή τ η σ η , γ ι α τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α μ' α υ τ ά τα ονόματα8, μιας και το καθένα θέλει ν α α π ο τ ε λ ε ί τ α ι α π ό α ρ ε τ ή π λ ο ύ σ ι α σ ε μ έ σ α ) . Ορίσα­ με ακόμη σε τι διαφέρει η αριστοκρατία από τη βασιλεία κ α ι π ό τ ε π ρ έ π ε ι ν α θ ε ω ρ ε ί τ α ι β α σ ι λ ε ί α 9 . Α π ο μ έ ν ε ι ν α μι­ λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α π ο υ έ χ ε ι τ ο κοινό όνομα π ο λ ι ­ τεία, και για τα υπόλοιπα πολιτεύματα, την ολιγαρχία, τη δημοκρατία και την τυραννίδα. Από τις παρεκβάσεις τού­ τ ε ς , ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό π ο ι α ε ί ν α ι η χειρότερη κ α ι π ο ι α έ ρ χ ε τ α ι δεύτερη. Κ α τ ' α ν ά γ κ η , η παρέκβαση του π ρ ώ τ ο υ κ α ι πιο θ ε ϊ κ ο ύ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς ε ί ν α ι η χ ε ι ρ ό τ ε ρ η . Η β α σ ι λ ε ί α ή υ-

107

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

108

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

π ά ρ χ ε ι μόνο κ α τ '

όνομα, χ ω ρ ί ς να ε ί ν α ι , ή ο

βασιλιάς

υ π ε ρ έ χ ε ι κ α τ ά π ο λ ύ α π ' όλους τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Ά ρ α η τ υ ρ α ν ν ί ­ δ α ε ί ν α ι τ ο χειρότερο π ο λ ί τ ε υ μ α γ ι α τ ί α π έ χ ε ι τ ο π ε ρ ι σ σ ό ­ τερο α π ό τ η ν π ο λ ι τ ε ί α . Λ ί γ ο κ α λ ύ τ ε ρ η ε ί ν α ι η ο λ ι γ α ρ χ ί α ( γ ι α τ ί η αριστοκρατία διαφέρει πολύ από το π ο λ ί τ ε υ μ α τ ο ύ τ ο ) . Τ έ λ ο ς , π ι ο α ν ε κ τ ό α π ' όλα ε ί ν α ι η δ η μ ο κ ρ α τ ί α . Και πριν από εμάς, κάποιος

10

ε ξ έ φ ρ α σ ε τ η ν ίδια γ ν ώ μ η ,

α λ λ ά όχι στο ίδιο π ν ε ύ μ α . Ε κ ε ί ν ο ς , α π ό τ α κ α λ ά π ο λ ι τ ε ύ ­ ματα,

ό π ω ς η χρηστή ολιγαρχία και τα άλλα,

θεώρησε

χειρότερη τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α , κ ι α π ό τ α κ α κ ά τ η ν θ ε ώ ρ η σ ε κ α λ ύ τ ε ρ η . Ε μ ε ί ς ό μ ω ς ι σ χ υ ρ ι ζ ό μ α σ τ ε π ω ς όλα τ ο ύ τ α ε ί ν α ι ε σ φ α λ μ έ ν α κ α ι δεν ε ί ν α ι σ ω σ τ ό ν α θ ε ω ρ ε ί τ α ι μ ι α ο λ ι γ α ρ χ ί α κ α λ ύ τ ε ρ η α π ό μ ι α ά λ λ η , α λ λ ά μόνο λ ι γ ό τ ε ρ ο κ α κ ή . Ά λ λ ' α ς αφήσουμε, προς το παρόν, την άποψη τ ο ύ τ η . Εμείς π ρ έ π ε ι να καθορίσουμε πόσες είναι οι διαφορές τ ω ν π ο λ ι τ ε υ μ ά τ ω ν , κ ι α ν υ π ά ρ χ ο υ ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α είδη δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς κ α ι ο λ ι γ α ρ ­ χίας.

Στη

συνέχεια,

ποιο

είναι το

προτιμότερο

κ α ι πιο

συγγενικό πολίτευμα με το άριστο, κι αν υπάρχει κάποιο άλλο α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ό

πολίτευμα, που καλώς εφαρμόζεται

και ταιριάζει στις περισσότρες πόλεις, να το υποδείξου­ με. Α π ό τ α υ π ό λ ο ι π α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , έ π ε ι τ α , θ α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε ποιο

είναι προτιμότερο

και για ποιες πόλεις

( γ ι α τ ί δεν

α π ο κ λ ε ί ε τ α ι σε άλλες να είναι α ν α γ κ α ί α μάλλον η δημοκρα­ τ ί α π α ρ ά η ο λ ι γ α ρ χ ί α κ α ι σ' ά λ λ ε ς η ο λ ι γ α ρ χ ί α μ ά λ λ ο ν παρά η

δημοκρατία).

Ύστερα,

θα

εξετάσουμε

με

ποιο

τρόπο π ρ έ π ε ι ν α ε γ κ α θ ι σ τ ά , ε κ ε ί ν ο ς π ο υ τ ο θ έ λ ε ι , τ ο ύ τ α τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , ε ν ν ο ώ δ ε κ ά θ ε είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , κ α θ ώ ς και

κάθε

σύντομα πώς

είδος όλα

ολιγαρχίας.

τούτα,

θα

φθείρονται και π ώ ς

όλα γ ε ν ι κ ά κ α ι τ ο

Τέλος,

αφού

προσπαθήσουμε

μνημονεύσουμε να

εξετάσουμε

διατηρούνται τα πολιτεύματα,

καθένα

χωριστά,

για ποιες αιτίες γίνονται τούτα11.

109

καθώς

επίσης

και

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

110

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

3.

Α ι τ ί α τ ω ν π ο λ λ ώ ν μορφών τ ω ν π ο λ ι τ ε υ μ ά τ ω ν είναι

π ω ς τ α μέρη π ο υ α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η ν π ό λ η ε ί ν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α 12

τ ο υ ε ν ό ς . Π ρ ώ τ ο ν , β λ έ π ο υ μ ε π ω ς όλες ο ι π ό λ ε ι ς α π ο τ ε ­ λούνται

από

συγκεντρωμένες

οικογένειες.

Έπειτα

πάλι

α ν ά μ ε σ α στο π λ ή θ ο ς τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν α ν α γ κ α σ τ ι κ ά ά λ λ ο ι ε ί ­ ναι πλούσιοι,

άλλοι φ τ ω χ ο ί κι άλλοι

μέσης

οικονομικής

κατάστασης, και μεταξύ πλουσίων και φ τ ω χ ώ ν , οι πρώτοι σ τ ρ α τ ε ύ ο ν τ α ι ε ν ώ ο ι δεύτεροι όχι. Κ ι α π ό τ ο ν λ α ό , β λ έ π ο υ ­ με άλλοι να είναι γ ε ω ρ γ ο ί ,

άλλοι

μικρέμποροι κι άλλοι

χ ε ι ρ ώ ν α κ τ ε ς . Ωστόσο κ α ι σ τ ι ς α ν ώ τ ε ρ ε ς τ ά ξ ε ι ς υ π ά ρ χ ο υ ν διαφορές σ τ α π λ ο ύ τ η κ α ι σ τ ι ς π ε ρ ι ο υ σ ί ε ς , ό π ω ς δ ε ί χ ν ε ι η ι π π ο φ ο ρ β ί α ( έ ν α ς μ η π λ ο ύ σ ι ο ς δεν ε ί ν α ι εύκολο ν α δ ι α τ η ρ ε ί ά λ ο γ α . Γ ι ' α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς κ α ι π α λ ι ό τ ε ρ α όλες ο ι π ό λ ε ι ς , π ο υ 13

η δ ύ ν α μ η τ ο υ ς σ τ η ρ ι ζ ό τ α ν στο ι π π ι κ ό , ή τ α ν ο λ ι γ α ρ χ ι κ έ ς . Σ τ ο υ ς π ο λ έ μ ο υ ς προς τ ο υ ς γ ε ί τ ο ν ε ς τ ο υ ς χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ σ α ν το ι π π ι κ ό οι Ε ρ ε τ ρ ι ε ί ς , οι Χ α λ κ ι δ ε ί ς 1 4 , οι Μ α γ ν ή τ ε ς κ ο ν τ ά στον Μαίανδρο, κι από τους υπόλοιπους λαούς, πολλοί που κατοικούσαν στην Ασία).

Σ τ ι ς διαφορές λ ό γ ω

πλούτου,

π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο σ τ ε θ ο ύ ν δ ι α φ ο ρ έ ς λ ό γ ω κ α τ α γ ω γ ή ς κ α ι λό­ γω αρετής κι ένεκα ά λ λ ω ν λ ό γ ω ν σ χ ε τ ι κ ώ ν με τη θέση σ τ η ν π ό λ η , γ ι α τ ι ς οποίες έ χ ο υ μ ε μ ι λ ή σ ε ι . Ε κ ε ί κ α θ ο ρ ί σ α ­ μ ε α π ό π ό σ α α ν α γ κ α ί α μέρη α π ο τ ε λ ε ί τ α ι η π ό λ η . Α π ο τ α μέρη τ ο ύ τ α , ά λ λ ο τ ε σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α ό λ α , ά λ ­ λοτε τα περισσότερα κι άλλοτε τα λιγότερα α π ' α υ τ ά . Είναι φανερό λ ο ι π ό ν π ω ς κ α τ '

ανάγκη

υπάρχουν περισσότερα

π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α διαφορετικά στη μορφή μ ε τ α ξ ύ τους. Ά λ λ ω ­ στε, διαφέρουν μεταξύ τους και τα μέρη15 τ ω ν π ό λ ε ω ν . Γ ι α τ ί π ο λ ί τ ε υ μ α είναι η κ α τ α ν ο μ ή τ ω ν ε ξ ο υ σ ι ώ ν , κ α ι τού­ τες τις μοιράζονται οι πολίτες, είτε σ ύ μ φ ω ν α με την ισχύ τ ο υ ς , ε ί τ ε σ ύ μ φ ω ν α μ ε κ ά π ο ι α γ ε ν ι κ ή αρχή ι σ ό τ η τ α ς . Ε ι τ ε , δ η λ α δ ή , οι ε ύ π ο ρ ο ι , ε ί τ ε οι ά π ο ρ ο ι ή κ α ι οι δυο σ ύ μ φ ω ν α με κάποιο κανόνα ισότητας. Κ α τ ' α ν ά γ κ η , λοιπόν, θα υπάρ­ χ ο υ ν τ ό σ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , οσοι κ ι ο ι τ ρ ό π ο ι δ ι ά ρ θ ρ ω σ η ς τ ω ν

111

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

112

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

α ξ ι ω μ ά τ ω ν , τ α οποία κ α ι διακρίνονται σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν 16

υ π ε ρ ο χ ή κ α ι τ ι ς διαφορές τ ω ν μ ε ρ ώ ν τ η ς π ό λ η ς . Φ α ί ν ε τ α ι , ό μ ω ς , π ω ς υ π ά ρ χ ο υ ν δύο κ ύ ρ ι α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α . Καθόσον λ έ γ ε τ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α ν έ μ ο υ ς π ω ς ε ί ν α ι κ υ ρ ί ω ς δύο,

ο

βόρειος κ α ι ο ν ό τ ι ο ς ,

ενώ

όλοι οι ά λ λ ο ι ά ν ε μ ο ι

θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι π α ρ ε κ β ά σ ε ι ς τ ο υ ς . Έ τ σ ι λένε π ω ς κ α ι π ο λ ι τ ε ύ ­ μ α τ α υ π ά ρ χ ο υ ν δύο, η δ η μ ο κ ρ α τ ί α κι η ο λ ι γ α ρ χ ί α . Γ ι α τ ί την αριστοκρατία την θεωρούν

είδος ο λ ι γ α ρ χ ί α ς ,

σα να

ή τ α ν κ ά π ο ι α μορφή ε ξ ο υ σ ί α ς τ ω ν λ ί γ ω ν . Θ ε ω ρ ο ύ ν δ ε τ η ν π ο λ ι τ ε ί α , δ η μ ο κ ρ α τ ί α . Τ ο ίδιο σ υ μ β α ί ν ε ι μ ε τ ο υ ς ανέμους* θεωρούν τον

Ζέφυρο

είδος

βορείου, κ α ι τ ο ν Εύρο

είδος

ν ο τ ί ο υ α ν έ μ ο υ . Μ ε ρ ι κ ο ί ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ι π ω ς τ ο ίδιο σ υ μ β α ί ­ ν ε ι κ α ι σ τ η μ ο υ σ ι κ ή α ρ μ ο ν ί α . Γ ι α τ ί ε κ ε ί β ά ζ ο υ ν δυο είδη ως βάσεις, τη δωρική και τη φρυγική, τις δε υπόλοιπες μουσικές

συνθέσεις

τις

ονομάζουν

είτε

Δωρικές

ειτε

Φρυγικές17. Και π ά ν ω α π ' όλα, π ι σ τ ε ύ ο υ ν τ α ίδια γ ι α τ α ·\

/

Τ

Τ

Λ

/

ι

r

ι

π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , η όιακριση ομως που κ ά ν α μ ε εμείς π ι ο κ α λ ή κ α ι πιο π ρ α γ μ α τ ι κ ή . σ ω σ τ ά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α ε ί ν α ι ένα

18

'

, είναι

Σ ύ μ φ ω ν α με τούτη, τα μ ε δυο τ ο π ο λ ύ ,

και τα

υ π ό λ ο ι π α ε ί ν α ι π α ρ ε κ β ά σ ε ι ς . Ό π ω ς σ τ η μ ο υ σ ι κ ή ολες ο ι ά λ λ ε ς σ υ ν θ έ σ ε ι ς α π ο τ ε λ ο ύ ν π α ρ έ κ β α σ η τ η ς ά ρ ι σ τ η ς αρμο­ νίας,

έτσι κι

όλα τ α

π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α προέρχονται

από

το

άριστο. Είναι ολιγαρχικά, όταν η εξουσία είναι πιο σ υ γ κ ε ­ ν τ ρ ω τ ι κ ή και αυταρχική, κ α ι δημοκρατικά, όταν η εξουσία είναι φιλελεύθερη και ηπιότερη. 4.

Ε π ί σ η ς , δεν π ρ έ π ε ι ν α θ ε ω ρ ο ύ ν π ω ς υ π ά ρ χ ε ι δημο­

κ ρ α τ ί α , ό π ω ς κ ά ν ο υ ν τ ώ ρ α μ ε ρ ι κ ο ί , κ ά θ ε φορά π ο υ κ υ ρ ι α ρ ­ χούν οι πολλοί ( γ ι α τ ί κ α ι στις ολιγαρχίες κ α ι π α ν τ ο ύ αλλού η π λ ε ι ο ψ η φ ί α κ υ ρ ι α ρ χ ε ί ) . Ο ύ τ ε π ά λ ι ν α ορίζουν τ η ν ολι­ γαρχία ως π ο λ ί τ ε υ μ α όπου κυριαρχούν οι λίγοι.

Αν γ ι α

π α ρ ά δ ε ι γ μ α , τ ο σύνολο τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν α ν έ ρ χ ε τ α ι σ ε χ ί λ ι ο υ ς τ ρ ι α κ ό σ ι ο υ ς , ε κ τ ω ν ο π ο ί ω ν ο ι χ ί λ ι ο ι ε ί ν α ι π λ ο ύ σ ι ο ι κ α ι δεν

113

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

114

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

αφήνουν

τους

τριακόσιους

να

συμμετέχουν

στις

αρχές,

επειδή είναι φ τ ω χ ο ί , παρόλο που είναι ελεύθεροι κ α ι ό­ μοιοι τ ο υ ς κ α τ ά τ ' ά λ λ α , κ α ν ε ί ς δεν θ α έ λ ε γ ε π ω ς έχουν δ η μ ο κ ρ α τ ί α . Τ ο ίδιο κ ι α ν ο ι φ τ ω χ ο ί ε ί ν α ι λ ί γ ο ι , α λ λ ά γενναιότεροι από τους πλούσιους που είναι περισσότεροι, κ α ν ε ί ς δεν θ α ο ν ό μ α ζ ε τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α ο λ ι γ α ρ χ ί α , α ν ο ι υ π ό ­ λ ο ι π ο ι δεν σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ α α ξ ι ώ μ α τ α , ε π ε ι δ ή ε ί ν α ι π λ ο ύ ­ σιοι. Καλύτερα θα έπρεπε να ε ι π ω θ ε ί ότι υπάρχει δημοκρα­ τ ί α , όπου κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ ν ο ι ελεύθεροι" κ α ι ο λ ι γ α ρ χ ί α , όπου κυριαρχούν οι πλούσιοι. Σ υ μ β α ί ν ε ι όμως εκείνοι μεν να είναι πολλοί κι ετούτοι λίγοι. πολλοί, ενώ

Γ ι α τ ί οι ελεύθεροι είναι

οι πλούσιοι λίγοι. Αν πάλι μοιράζονταν τ'

α ξ ι ώ μ α τ α ανάλογα με το α ν ά σ τ η μ α , ό π ω ς λέγουν μερικοί π ω ς σ υ μ β α ί ν ε ι σ τ η ν Α ι θ ι ο π ί α , ε ί τ ε α ν ά λ ο γ α μ ε τ η ν ομορ­ φ ι ά , τότε το πολίτευμα θα ήταν ολιγαρχικό, μιας κι οι ω ρ α ί ο ι κ α ι ψ η λ ο ί ε ί ν α ι λ ί γ ο ι . Ω σ τ ό σ ο τ ο ύ τ α κ α ι μονο τ α γ ν ω ρ ί σ μ α τ α δεν φ τ ά ν ο υ ν γ ι α ν α ορίσουν ι κ α ν ο π ο ι η τ ι κ ά τ α εν λ ό γ ω π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α .

Ε π ε ι δ ή ό μ ω ς τόσο η δ η μ ο κ ρ α τ ί α

όσο κι η ο λ ι γ α ρ χ ί α α π ο τ ε λ ο ύ ν τ α ι α π ό π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α σ τ ο ι ­ χ ε ί α , π ρ έ π ε ι ν α έ χ ο υ μ ε κ α τ ά νου α κ ό μ η π ω ς ο ύ τ ε δημο­ κ ρ α τ ί α υ φ ί σ τ α τ α ι εκεί, όπου λίγοι ελεύθεροι κυριαρχούν σε περισσότερους ανελεύθερους, ό π ω ς στην Α π ο λ λ ω ν ί α 1 9 του Ιόνιου π ε λ ά γ ο υ ς κ α ι σ τ η Θ ή ρ α 2 0 ( γ ι α τ ί σ ε κ ά θ ε π ό λ η α π ό ε τ ο ύ τ ε ς τ α α ξ ι ώ μ α τ α κ α τ ε ί χ α ν ο ι ε υ γ ε ν ε ί ς ο ι οποίοι κ α ι πρώτοι κ α τ έ κ τ η σ α ν τις αποικίες, που ενώ ήσαν λίγοι εξου­ σίαζαν πολλούς). Ούτε όμως είναι ολιγαρχία, αν οι πλού­ σιοι κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ ν λ ό γ ω τ ο υ

μεγάλου αριθμού τους, ό π ω ς

παλιότερα στην Κολοφώνα21 ( γ ι α τ ί εκεί είχαν αποκτήσει μεγάλες περιουσίες οι περισσότεροι πριν από τον πόλεμο με τους Λυδούς). Πραγματική δημοκρατία είναι όταν κ α ­ τέχουν τ η ν εξουσία οι ελεύθεροι κ α ι φ τ ω χ ο ί , που είναι περισσότεροι.

Αντίθετα,

ολιγαρχία

όταν

πλούσιοι και ευγενείς, που είναι λιγότεροι.

115

κυριαρχούν

οι

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

116

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

Ό τ ι τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α ε ί ν α ι δ ι ά φ ο ρ α κ α ι γ ι α ποιο λ ό γ ο , τ ο είπαμε ήδη. Τ ώ ρ α με αφετηρία τα προηγούμενα, θα εξε­ τ ά σ ο υ μ ε , α φ ο ύ ε ί ν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α α π ό τ α όσα α ν α φ έ ρ α μ ε , ποιά είναι και σε τι διαφέρουν μεταξύ τους. Σ υ μ φ ω ν ο ύ μ ε π ω ς κ ά θ ε π ό λ η α π ο τ ε λ ε ί τ α ι όχι α π ό ένα μέρος, α λ λ ' α π ό π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α . Κ α ι ό π ω ς , α ν ε π ρ ό κ ε ι τ ο ν α βρούμε τ α είδη ενός ζ ώ ο υ , θ α κ α θ ο ρ ί ζ α μ ε π ρ ώ τ α , τ ι π ρ έ π ε ι α π α ρ α ί τ η τ α ν α έχει κάθε ζ ώ ο ( ό π ω ς μερικά από τα αισθητήρια όργανα κι εκείνα που δέχονται κι επεξεργάζονται την τροφή, ό π ω ς το σ τ ό μ α κ ι η κ ο ι λ ι ά , ε π ι π λ έ ο ν τ α μέρη μ ε τ α ο π ο ί α κ ι ν ε ί τ α ι τ ο κ α θ έ ν α ) . Α ν τ ό σ α μόνο υ π ή ρ χ α ν κ ι ο ι διαφορές α ν α φ έ ­ ρονταν μόνο σ ' ε κ ε ί ν α ( ό π ω ς , γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α είδη σ τ ό μ α τ ο ς , κ ο ι λ ι ά ς , α ι σ θ η τ η ρ ί ω ν ο ρ γ ά ν ω ν κ α ι κ ι ν η τ ι ­ κ ώ ν μ ε λ ώ ν ) , τότε από το συνδυασμό τους θα μπορούσαμε να παραγάγουμε περισσότερα γένη ζ ώ ω ν (γιατί δε θα ήταν δ υ ν α τ ό ν τ ο ίδιο είδος ζ ώ ο υ ν α έ χ ε ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α είδη σ τ ό ­ ματος ούτε α υ τ ι ώ ν ) .

Αν λοιπόν γίνουν

όλοι ο ι

δυνατοί

σ υ ν δ υ α σ μ ο ί κ α ι σ χ η μ α τ ι σ τ ο ύ ν τ α είδη ζ ώ ω ν , θ α ε ί ν α ι τ ό ­ σ α , όσοι κ ι ο ι σ υ ν δ υ α σ μ ο ί τ ω ν α π α ρ α ί τ η τ ω ν μ ε ρ ώ ν . Τ ο ίδιο συμβαίνει κ α ι με τα π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , γ ι α τα οποία μιλάμε22. Γ ι α τ ί κ ι ο ι π ό λ ε ι ς , ό π ω ς π ο λ λ έ ς φορές ε ί π α μ ε , δεν α π ο τ ε ­ λ ο ύ ν τ α ι α π ό έ ν α , α λ λ ' α π ό π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α μ έ ρ η . Έ ν α μέρος, οι

ονομαζόμενοι γεωργοί,

ασχολείται

με την

παραγωγή

της τροφής. Δεύτερο, οι ονομαζόμενοι χ ε ι ρ ώ ν α κ τ ε ς (τού­ τ ο ι ε ί ν α ι όσοι α σ χ ο λ ο ύ ν τ α ι μ ε τ ι ς ε ρ γ α σ ί ε ς π ο υ χ ω ρ ί ς α υ τ έ ς δεν θ α ή τ α ν δ υ ν α τ ό ν ν α κ α τ ο ι κ η θ ε ί η π ό λ η ' α π ό ε τ ο ύ τ ε ς , άλλες είναι απαραίτητες για την ύπαρξη τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν κι άλλες γ ι α την απόλαυση και την ε υ ζ ω ί α ) . Τρίτο

μέρος

α π ο τ ε λ ο ύ ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ς α γ ο ρ ά ς (όσοι δ η λ α δ ή , α σ χ ο λ ο ύ ­ ν τ α ι μ ε τ ι ς α γ ο ρ έ ς κ α ι π ω λ ή σ ε ι ς , τ ο εμπόριο κ α ι μ ι κ ρ ε μ π ό ­ ριο). Τ έ τ α ρ τ ο , ο ι θ ή τ ε ς .

Π έ μ π τ ο , το γένος τ ω ν πολεμι­

σ τ ώ ν , ε π ί σ η ς α π α ρ α ί τ η τ ο , α ν δεν θ έ λ ο υ ν ο ι ε λ ε ύ θ ε ρ ο ι ν α γ ί ν ο υ ν δούλοι τ ω ν

επιδρομέων.

117

Γ ι α τ ί είναι αδύνατο να

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

118

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

φ έ ρ ε ι ε π ά ξ ι α τ ' όνομα π ό λ η , μ ι α π ό λ η υ π ό δ ο υ λ η . Η π ό λ η π ρ έ π ε ι ν α ε ί ν α ι α υ τ ά ρ κ η ς κ α ι τ ο υπόδουλο δεν ε ί ν α ι α υ τάρκες. Στην Πολιτεία το θέμα τούτο αναφέρθηκε γ λ α φ υ ­ ρά, όχι ό μ ω ς ι κ α ν ο π ο ι η τ ι κ ά . Ε κ ε ί λ έ γ ε ι ο Σ ω κ ρ ά τ η ς π ω ς τ έ σ σ ε ρ α μέρη ε ί ν α ι τ α π ι ο α ν α γ κ α ί α γ ι α ν α γ ί ν ε ι μ ι α π ό λ η . Οι υ φ α ν τ ο υ ρ γ ο ί , οι γ ε ω ρ γ ο ί , οι υ π ο δ η μ α τ ο π ο ι ο ί κ α ι οι οικοδόμοι.

Π ρ ο σ θ έ τ ε ι α κ ό μ η , ε π ε ι δ ή τ ο ύ τ ο ι δεν α ρ κ ο ύ ν ,

τους χαλκουργούς και τους

βοσκούς,

εμπόρους κ α ι τους μ ι κ ρ ο π ω λ η τ έ ς . θεωρεί πληθυσμό

της

όπως επίσης τους

Όλους ετούτους τους

αρχικής πόλης,

γιατί

κάθε πόλη

συνίσταται κυρίως για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες της ζ ω ή ς κ ι όχι τόσο τ η ς ε υ ζ ω ί α ς , έ τ σ ι τ ο ίδιο α π α ρ α ί τ η τ ο ι είναι οι γ ε ω ρ γ ο ί κι οι υποδηματοποιοί. Τους πολεμιστές, ό μ ω ς , δεν τ ο υ ς σ υ γ κ α τ α λ έ γ ε ι σ τ ' α ν α γ κ α ί α μ έ ρ η , π ρ ι ν , αφού η χώρα αυξηθεί και πλησιάσει τις γειτονικές πό­ λεις, αρχίσουν να πολεμούν. Α λ λ ά σε τ ο ύ τ α τα τέσσερα ή τ α ο σ α δ ή π ο τ ε μέρη τ η ς π ό λ η ς , ε ί ν α ι α ν ά γ κ η ν α π ρ ο σ τ ε θ ε ί κι ένα που θα δικάζει και θ' απονέμει δικαιοσύνη. Αν δ ε χ θ ο ύ μ ε δε π ω ς στο έμβιο ον η ψ υ χ ή α π ο τ ε λ ε ί σ π ο υ δ α ι ό ­ τερο μέρος α π ό τ ο σ ώ μ α , έ τ σ ι κ α ι σ τ ι ς π ό λ ε ι ς π ρ έ π ε ι ν α δ ε χ θ ο ύ μ ε , π ω ς , π ά ν ω α π ' όσους σ υ ν τ ε λ ο ύ ν σ τ η ν ι κ α ν ο π ο ί ­ ηση τ ω ν α ν α γ κ ώ ν , πρέπει να τοποθετεί η τ ά ξ η τ ω ν πολε­ μ ι σ τ ώ ν κ α ι τα μέλη της δ ι κ α σ τ ι κ ή ς δικαιοσύνης. Μ α ζ ί με τ ο ύ τ ο υ ς κ α ι όσοι σ υ σ κ έ π τ ο ν τ α ι κ ι α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν [ γ ι α τ η ν πόλη], π ρ ά γ μ α που α π α ι τ ε ί πολιτική σύνεση.

Εν πάση

π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι , λίγο ενδιαφέρει αν τα καθήκοντα τ ο ύ τ α είναι μ ο ι ρ α σ μ έ ν α ή ε κ τ ε λ ο ύ ν τ α ι α π ό τ ο υ ς ίδιους. Σ υ μ β α ί ν ε ι ά λ ­ λ ω σ τ ε σ υ χ ν ά ν α ε ί ν α ι ο ι ίδιοι ο π λ ί τ ε ς κ α ι γ ε ω ρ γ ο ί . Α ν λ ο ι π ό ν δ ε χ θ ο ύ μ ε κ α ι τ ο ύ τ α κ ι ε κ ε ί ν α ω ς μέρη τ η ς π ό λ η ς , είναι φανερό π ω ς η τ ά ξ η τ ω ν ο π λ ι τ ώ ν α π ο τ ε λ ε ί α ν α γ κ α ί ο μέρος τ η ς π ό λ η ς . Έ β δ ο μ ο μέρος 2 3 α π ο τ ε λ ο ύ ν όσοι ε ξ υ π η ρ ε τ ο ύ ν τ η ν π ό λ η με τις περιουσίες τους, που τους ονομάζουμε εύπορους.

119

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

120

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ

Δ

Όγδοο οι άρχοντες κ α ι οι α ξ ι ω μ α τ ο ύ χ ο ι , γ ι α τ ί π ρ ά γ μ α τ ι είναι

αδύνατο

να

υπάρχει

πόλη

χωρίς

άρχοντες.

Είναι

α ν ά γ κ η λ ο ι π ό ν , μερικοί ν α μ π ο ρ ο ύ ν ν α γ ί ν ο ν τ α ι ά ρ χ ο ν τ ε ς κ α ι ν α εκτελούν τ α κ α θ ή κ ο ν τ α τ ο ύ τ α γ ι α χάρη της πόλης, ε ί τ ε σ υ ν έ χ ε ι α ε ί τ ε ε κ π ε ρ ι τ ρ ο π ή ς . Α π ο μ έ ν ε ι μόνο η τ ά ξ η π ο υ α ν α φ έ ρ α μ ε λ ί γ ο π ρ ι ν , δ η λ α δ ή όσοι θ α σ υ σ κ έ π τ ο ν τ α ι κ α ι θ ' α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν , κ ι όσοι θ α δ ι κ ά ζ ο υ ν τ ι ς δ ι α φ ο ρ έ ς . Α ν λοιπόν τούτα πρέπει να γίνονται στις πόλεις, κ α ι να γίνο­ ν τ α ι σ ω σ τ ά κ α ι δίκαια, είναι α ν ά γ κ η μερικοί από τους πολίτες να διακρίνονται γ ι α την πολιτική τους αρετή. Οι υ π ό λ ο ι π ε ς ι κ α ν ό τ η τ ε ς ε ν δ έ χ ε τ α ι ν α σ υ ν υ π ά ρ χ ο υ ν σ τ α ίδια άτομα, όπως οι πολεμιστές να είναι και γεωργοί και τεχνί­ τες, όπως επίσης αυτοί που συσκέπτονται να είναι και δικαστές. Όλοι όμως διεκδικούν κ α ι την πολιτική αρετή, θεωρώντας

πως

μπορούν

να

ασκήσουν

τα

περισσότερα

π ο λ ι τ ι κ ά α ξ ι ώ μ α τ α . Ε ί ν α ι α δ ύ ν α τ ο ν ό μ ω ς ο ι ίδιοι ά ν θ ρ ω ­ ποι να είναι ταυτόχρονα και φ τ ω χ ο ί κ α ι πλούσιοι. Γι' αυτό τ α δύο τ ο ύ τ α μέρη θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι κ α ι τ α κ ύ ρ ι α τ η ς π ό λ η ς , δηλαδή ο ι εύποροι κ α ι ο ι ά π ο ρ ο ι . Ε π ε ι δ ή , ω ς ε π ί τ ο π λ ε ί ­ σ τ ο ν , οι μεν ε ί ν α ι λ ί γ ο ι κι οι δε π ο λ λ ο ί , οι δυο τ ο ύ τ ε ς τ ά ξ ε ι ς , α π ό τ α μέρη τ η ς π ό λ η ς , φ α ί ν ε τ α ι ν α ε ί ν α ι α ν τ ί θ ε ­ τες. Εφόσον, λοιπόν, ανάλογα με την υπεροχή τους, ε γ κ α ­ θ ι σ τ ο ύ ν τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , ε ί ν α ι φανερό π ω ς θ α υ π ά ρ χ ο υ ν μόνο δύο, τ ο δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό κ α ι τ ο ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό . Πιο π ά ν ω ε ί π α μ ε π ω ς υ π ά ρ χ ο υ ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α π ο λ ι τ ε ύ ­ ματα κι αναλύσαμε τα αίτια. Τώρα θα πούμε π ω ς υπάρ­ χουν

περισσότερα

είδη

δημοκρατίας

και

ολιγαρχίας24.

Π ρ ά γ μ α φ α ν ε ρ ό , α π ' όσα ε ί π α μ ε . Γ ι α τ ί υ π ά ρ χ ο υ ν π ε ρ ι σ σ ό ­ τ ε ρ α είδη τόσο δ ή μ ω ν όσο κ α ι ε π ι φ α ν ώ ν π ο λ ι τ ώ ν , ό π ω ς λ έ γ ο ν τ α ι . Είδη δήμου, γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , ε ί ν α ι ο ι γεο^ργοί, ο ι τ ε χ ν ί τ ε ς , ο ι π ω λ η τ έ ς , π ο υ α σ χ ο λ ο ύ ν τ α ι δηλαδή μ ε α γ ο ρ έ ς κ α ι π ω λ ή σ ε ι ς , οι ναυτικοί κι από ετούτους, άλλοι ασχολού­ νται με το πολεμικό ναυτικό κι άλλοι με το εμπορικό, άλλοι

121

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

122

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

μ ε τ α φ έ ρ ο υ ν ε π ι β ά τ ε ς κ ι ά λ λ ο ι ψ α ρ ε ύ ο υ ν ( σ ε π ο λ λ ά μέρη μάλιστα τούτες οι τάξεις είναι πολυπληθείς, όπως οι ψ α ­ ράδες σ τ ο ν Τ ά ρ α ν τ α κ α ι τ ο Β υ ζ ά ν τ ι ο ή τ α π λ η ρ ώ μ α τ α τ ω ν τριήρεων στην Αθήνα, τ ω ν εμπορικών στην Αίγινα και στη Χίο, κ α ι τ ω ν ε π ι β α τ η γ ώ ν στη Τένεδο). Ακόμη, οι χειρώ­ ν α κ τ ε ς κ ι όσοι έχουν π ε ρ ι ο υ σ ί ε ς μ ι κ ρ έ ς κ α ι δεν μ π ο ρ ο ύ ν ν α μην ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι . Ε π ί σ η ς , άλλο είδος ε ί ν α ι τ ο α π ο τ ε λ ο ύ μ ε ν ο α π ό π ο λ ί τ ε ς , τ ω ν ο π ο ί ω ν δεν ή σ α ν κ ι ο ι δυό γ ο ν ε ί ς ε λ ε ύ ­ θεροι, α ν κ ά τ ι τ έ τ ο ι ο μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί π ω ς α π ο τ ε λ ε ί είδος π ο λ ι τ ώ ν . Δ ι α κ ρ ι τ ι κ ά γ ν ω ρ ί σ μ α τ α τ ω ν ε π ι φ α ν ώ ν π ο ­ λ ι τ ώ ν είναι ο πλούτος, η ευγενής κ α τ α γ ω γ ή , η αρετή, η παιδεία και άλλα ανάλογα. Π ρ ώ τ ο είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς ε ί ν α ι εκείνο π ο υ δ ι α κ ρ ί ν ε τ α ι κ α τ ' εξοχήν γ ι α την ισότητα. Γ ι α τ ί ισχυρίζονται π ω ς ο θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς νόμος τ ο υ είδους τ ο ύ τ ο υ τ η ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς ε ί ­ ναι η ι σ ό τ η τ α , το να μην υπερέχουν καθόλου ούτε οι φ τ ω ­ χοί ο ύ τ ε ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι , ουτε ν α κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ ν ο ι μεν ε π ι τ ω ν δε, α λ λ ά ν α ε ί ν α ι κ α ι ο ι δυο όμοιοι. Γ ι α τ ί α ν , ό π ω ς π ι σ τ ε ύ ο υ ν μερικοί, στη δημοκρατία υπάρχουν κ υ ρ ί ω ς ελευθερία κ α ι ι σ ό τ η τ α , τ ό τ ε θ α π ρ έ π ε ι όλοι ν α μ ε τ έ χ ο υ ν στο π ο λ ί τ ε υ μ α με τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο . Ε π ε ι δ ή , ά λ λ ω σ τ ε , π λ ε ι ο ψ η φ ί α έ χ ε ι ο δήμος α ν υ π ε ρ ι σ χ ύ ε ι η γ ν ώ μ η τ ω ν π ε ρ ι σ σ ο τ έ ρ ω ν , τ ο π ο λ ί ­ τευμα τούτο θα είναι κ α τ '

ανάγκη

δημοκρατικό.

Ένα,

λ ο ι π ό ν , είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς ε ί ν α ι τ ο ύ τ ο , όπου τ α α ξ ι ώ μ α τ α κ α τ έ χ ο ν τ α ι α ν ά λ ο γ α μ ε τ ο ε ι σ ό δ η μ α , π α ρ ' όλο π ο υ δεν ε ί ν α ι τούτο σταθερό γ ι α π ο λ ύ . Όποιος το α π ο κ τ ά , π ρ έ π ε ι να μετέχει στην εξουσία κι εκείνος που το χάνει, να μη μετέ­ χει.

Ά λ λ ο είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς ε ί ν α ι ε κ ε ί ν ο , όπου όλοι οι

π ο λ ί τ ε ς , όσοι δεν ε ί ν α ι υ π ό λ ο γ ο ι , σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ η ν ε ξ ο υ ­ σ ί α , α λ λ ά κ υ ρ ι α ρ χ ε ί ο νόμος. Κ α ι ά λ λ ο είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , ό τ α ν μ ε τ έ χ ο υ ν όλοι σ τ α α ξ ι ώ μ α τ α , α ρ κ ε ί ν α ε ί ν α ι π ο λ ί τ ε ς , αλλά κυριαρχεί ο

νόμος.

Άλλο

είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς

είναι

ε κ ε ί ν ο , όπου τ α λ ο ι π ά δ ι κ α ι ώ μ α τ α ε ί ν α ι τ α ί δ ι α , α λ λ ά

123

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

124

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ

Δ

κ υ ρ ί α ρ χ η ε ί ν α ι η π λ ε ι ο ψ η φ ί α κι όχι ο νόμος. Τ ο ύ τ ο σ υ μ ­ βαίνει όταν κυριαρχούν οι α π ο φ ά σ ε ι ς της π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς

25

κι 26

όχι ο νόμος. Τ ο ύ τ ο π ρ ο κ ύ π τ ε ι ε ξ α ι τ ί α ς τ ω ν δ η μ α γ ω γ ώ ν . Γ ι α τ ί , όπου ο ι δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ι σ τ ο ν νόμο,

δεν

νοείται να υ π ά ρ ξ ε ι δ η μ α γ ω γ ό ς κ α ι διευθύνουν τα κοινά οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι α π ό τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς . Ό π ο υ ό μ ω ς , ο ι νόμοι δεν ε ί ν α ι κυρίαρχοι, εκεί εμφανίζονται δ η μ α γ ω γ ο ί . Τότε το πλήθος γ ί ν ε τ α ι α π ό λ υ τ ο ς μονάρχης, ένας μονάρχης που α π ο τ ε λ ε ί ­ τ α ι α π ό π ο λ λ ο ύ ς , γ ι α τ ί οι π ο λ λ ο ί ε ί ν α ι κ υ ρ ί α ρ χ ο ι , όχι ο 27

κ α θ έ ν α ς χ ω ρ ι σ τ ά , α λ λ ά όλοι μ α ζ ί . Δ ε ν ε ί ν α ι σ α φ έ ς , π ο ι ά ονομάζει βλαβερή πολυαρχία ο Όμηρος. Ετούτη ή εκείνη όπου ο ι ά ρ χ ο ν τ ε ς ε ί ν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ; Έ ν α ς τ έ τ ο ι ο ς δήμος, σαν απόλυτος μονάρχης, ε π ι δ ι ώ κ ε ι να κυβερνά μοναρχικά γ ι α ν α μ η ν π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ ο ν νόμο, κ α ι κ α τ α ν τ ά δ ε σ π ο ­ τικός. Ως εκ τ ο ύ τ ο υ , τ ι μ ο ύ ν τ α ι οι κόλακες. Και τούτος ο δήμος έ χ ε ι τ έ τ ο ι α σ χ έ σ η μ ε τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α , ό π ω ς κ α ι η τ υ ρ α ν ν ί δ α μ ε τ η μ ο ν α ρ χ ί α , γ ι α τ ί τ α ήθη κ α ι σ τ α δυο ε ί ν α ι τ α ίδια, κ ι α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο υ ν ε ξ ίσου δ ε σ π ο τ ι κ ά τ ο υ ς κ α λ ύ ­ τ ε ρ ο υ ς . Τ α ψ η φ ί σ μ α τ α ε π ί σ η ς τ ο υ δήμου μ ο ι ά ζ ο υ ν μ ε τ ' αυθαίρετα δ ι α τ ά γ μ α τ α του τυράννου, κι οι δ η μ α γ ω γ ο ί κι οι κ ό λ α κ ε ς ε ί ν α ι ίδιοι κι α ν ά λ ο γ ο ι . Τ ό σ ο οι μεν όσο κ α ι οι δε έχουν τ η ν ίδια ι σ χ ύ στο κ α θ έ ν α α π ό τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α τ ο ύ τ α , οι κόλακες δηλαδή κοντά στον τύραννο κι οι δ η μ α γ ω γ ο ί σε τέτοιες δημοκρατίες. Τούτοι είναι οι υπαίτιοι που τα ψ η ­ φ ί σ μ α τ α έχουν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ι σ χ ύ α π ό τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς , μ ε τ ο ν α ζητούν τ η γ ν ώ μ η του πλήθους γ ι α τ α π ά ν τ α . Και συμβαίνει τ ο ύ τ ο ι ν α γ ί ν ο ν τ α ι ισχυροί,

επειδή το

μεν π λ ή θ ο ς ε ί ν α ι

κυρίαρχο τ ω ν πάντο^ν, ε ν ώ τ ο ύ τ ο ι ε ί ν α ι κ ύ ρ ι ο ι τ η ς γ ν ώ μ η ς του πλήθους, γ ι α τ ί το πείθουν. Εφόσον, αφού κατηγορή­ σουν τ ο υ ς ά ρ χ ο ν τ ε ς , ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ι π ω ς π ρ έ π ε ι ν α τ ο υ ς δι­ κάσει το πλήθος, που αποδέχεται την πρόκληση με μεγάλη ευχαρίστηση. Κι έτσι κ α τ α λ ύ ε τ α ι κάθε αρχή. Δικαιολογη­ μ έ ν η θ α φ α ι ν ό τ α ν η ε π ί κ ρ ι σ η ε κ ε ί ν ο υ π ο υ δεν θ α χ α ρ α κ τ ή -

125

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

126

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

ριζε τ ο ύ τ η τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α ο ύ τ ε κ α ν π ο λ ί τ ε υ μ α . Γ ι α τ ί π ρ έ ­ π ε ι ο νόμος ν α ε ί ν α ι κ υ ρ ί α ρ χ ο ς τ ω ν π ά ν τ ω ν , κ α ι γ ι α τ ι ς λεπτομέρειες ν' α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν οι αρχές, κι αυτό να θ ε ω ρ ή τ α ι ότι α π ο τ ε λ ε ί π ο λ ι τ ε ί α . Α ν λ ο ι π ό ν η δ η μ ο κ ρ α τ ί α ε ί ν α ι έ ν α από τα π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , είναι φανερό π ω ς ετούτη η κ α τ ά σ τ α ­ σ η , όπου τ α π ά ν τ α δ ι ο ι κ ο ύ ν τ α ι μ ε ψ η φ ί σ μ α τ α , δεν μ π ο ρ ε ί ο υ σ ι α σ τ ι κ ά ν α θ ε ω ρ η θ ε ί δ η μ ο κ ρ α τ ί α , γ ι α τ ί δεν γ ί ν ε τ α ι ε ν α ψ ή φ ι σ μ α ν α έ χ ε ι κ α θ ο λ ι κ ή ι σ χ ύ . Μ ' α υ τ ό τ ο ν τ ρ ό π ο , λοι­ π ό ν , ο ρ ί σ α μ ε τ α είδη τ η ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς . 5.

Α π ό τ α είδη ο λ ι γ α ρ χ ί α ς , έ ν α ε ί ν α ι εκείνο ό π ο υ σ υ μ ­

μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ ι ς αρχές μόνο α υ τ ο ί π ο υ έχουν τ ό σ ο μ ε γ ά λ α εισοδήματα, ώ σ τ ε οι φ τ ω χ ο ί , παρότι περισσότεροι, απο­ κλείονται.

Μπορεί

να

συμμετέχει

όμως

στα

αξιώματα

εκείνος π ο υ θα α π ο κ τ ή σ ε ι το καθορισμένο εισόδημα. Άλλο είδος ε ί ν α ι ε κ ε ί ν ο , όπου τ ' α ξ ι ώ μ α τ α κ α τ α λ α μ β ά ν ο υ ν όσοι έχουν μ ε γ ά λ α ε ι σ ο δ ή μ α τ α , κ ι ο ι ίδιοι ε κ λ έ γ ο υ ν όσους τ υ χ ό ν χρειάζονται για την πλήρωση κ ε ν ώ ν θέσεων (αν τους εκλέ­ γ ο υ ν α π ό τ ο σύνολο τ ω ν δ ι κ α ι ο υ μ έ ν ω ν π ο λ ι τ ώ ν , τ ό τ ε μ ο ι ά ­ ζει περισσότερο

με αριστοκρατικό, κι αν τους εκλέγουν

α π ό ο ρ ι σ μ έ ν η μόνο κ α τ η γ ο ρ ί α , μ ο ι ά ζ ε ι μ ε ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό π ο ­ λ ί τ ε υ μ α ) . Ά λ λ ο είδος ο λ ι γ α ρ χ ί α ς ε ί ν α ι ό τ α ν ο γ ι ό ς διαδέ­ χ ε τ α ι στο α ξ ί ω μ α τ ο ν π α τ έ ρ α . Τ έ τ α ρ τ ο , ό τ α ν ε κ τ ό ς α π ό τ ο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο , σ υ μ β α ί ν ε ι ν α κ υ ρ ι α ρ χ ε ί η γ ν ώ μ η τ ω ν αρχό­ ν τ ω ν κ ι όχι ο νόμος. Τ ο ύ τ ο τ ο είδος ο λ ι γ α ρ χ ί α ς α ν τ ι σ τ ο ι χ ε ί με την τυραννίδα τ ω ν μοναρχικών πολιτευμάτων, ό π ω ς και μ ε τ ο τ ε λ ε υ τ α ί ο είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , στο οποίο α ν α φ ε ρ θ ή ­ κ α μ ε , τ ω ν δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ώ ν . Τ ο ύ τ ο τ ο είδος ο λ ι γ α ρ χ ί α ς , τ ο αποκαλούν δυναστεία28. Τ ό σ α λ ο ι π ό ν ε ί ν α ι τ α είδη δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς κ ι ο λ ι γ α ρ χ ί α ς . Α ς μην ξ ε χ ν ά μ ε , π ω ς σ ε π ο λ λ ά μέρη έ χ ε ι σ υ μ β ε ί ν α μ ο ι ά ζ ε ι δημοκρατικό το πολίτευμα λ ό γ ω τ ω ν συνηθειών και της π α ι δ ε ί α ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ε ν ώ δεν ε ί ν α ι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό σ ύ μ -

127

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

128

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

φ ω ν α μ ε τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς . Έ τ σ ι κ α ι σ ' ά λ λ α μέρη, ε ν ώ σ ύ μ φ ω ­ να με το νόμο το π ο λ ί τ ε υ μ α ε ί ν α ι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό , η σ υ μ π ε ­ ριφορά κ ι ο ι σ υ ν ή θ ε ι ε ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν τ ο κ ά ν ο υ ν ν α μ ο ι ά ζ ε ι με ολιγαρχικό. Τούτο συμβαίνει συνήθως μετά από μετα­ π ο λ ι τ ε ύ σ ε ι ς . Ο ι α ρ χ η γ ο ί τ η ς μ ε τ α π ο λ ί τ ε υ σ η ς δεν μ ε τ α β ά λ ­ λουν α μ έ σ ω ς τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α α λ λ ά κ α ρ π ο ύ ν τ α ι τ α π λ ε ο ν ε κ τ ή ­ μ α τ α π ο υ τ ο υ ς δίνουν ο ι π ρ ο ϋ π ά ρ χ ο ν τ ε ς νόμοι, έ τ σ ι ώ σ τ ε ε ν ώ οι τ ε λ ε υ τ α ί ο ι π α ρ α μ έ ν ο υ ν σε ι σ χ υ οι ίδιοι ε ί ν α ι κ υ ρ ί α ρ ­ χοι τ η ς π ό λ η ς . 6.

Απ'

όσα ε ί π α μ ε έ γ ι ν ε φ α ν ε ρ ό π ό σ α ε ί ν α ι τ α είδη

δημοκρατίας

κι

ολιγαρχίας.

συμμετέχουν στην εξουσία

Γιατί

είναι

ε ί τ ε όλα τ α

απαραίτητο μέρη

του

να

δήμου

π ο υ α ν α φ έ ρ α μ ε , ε ι τ ε ά λ λ α ν α σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν κ ι ά λ λ α οχι. Ό τ α ν λ ο ι π ό ν στο π ο λ ί τ ε υ μ α κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ ν ο ι γ ε ω ρ γ ο ί κ ι ο ι μεσαίοι εισοδηματίες, τότε η διακυβέρνηση γ ί ν ε τ α ι σύμ­ φ ω ν α μ ε τ ο υ ς νόμους. Κ α θ ώ ς τ ο ύ τ ο ι ζ ο υ ν α π ό τ η ν ε ρ γ α σ ί α τ ο υ ς κ α ι δεν μ π ο ρ ο ύ ν ν α μ έ ν ο υ ν α ρ γ ο ί , έ τ σ ι τ ' α ν α θ έ τ ο υ ν όλα σ τ ο ν νόμο κ α ι σ υ ν έ ρ χ ο ν τ α ι σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ δήμου μόνο ό τ α ν ε ί ν α ι α π α ρ α ί τ η τ ο . Ο ι υ π ό λ ο ι π ο ι δ ι κ α ι ο ύ ν τ α ι ν α λ ά β ο υ ν α ξ ι ώ μ α τ α , ό τ α ν α π ο κ τ ή σ ο υ ν τ ο ε ι σ ό δ η μ α π ο υ ορί­ ζ ε ι ο νόμος.

Γ ι ' αυτό ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι να συμμετέχουν στις

αρχές, όλοι όσοι τ ο α π ο κ τ ή σ ο υ ν . Τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α θ α η τ α ν α π ό λ υ τ α ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό , α ν δεν ή τ α ν γ ε ν ι κ ό τ ο δ ι κ α ί ω μ α σ υ μ ­ μ ε τ ο χ ή ς σ τ ι ς α ρ χ έ ς , ε ν ώ α ν τ ο έχουν όλοι, τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α γ ί ν ε τ α ι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό , π α ρ ' όλο π ο υ δεν ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν ν α μένουν α ρ γ ο ί ο ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι α π ό τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς , μ ι α κ α ι δεν έχουν α ρ κ ε τ ά ε ι σ ο δ ή μ α τ α . Γ ι ' α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς , τ ο ύ τ ο α π ο τ ε λ ε ί είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς . Α λ λ ο είδος, σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η δική μας κ α τ ά τ α ξ η , ε ί ν α ι ε κ ε ί ν ο όπου δ ι κ α ι ο ύ ν τ α ι ν α με­ τ έ χ ο υ ν όλοι, ό σ ω ν η κ α τ α γ ω γ ή δεν α π ο τ ε λ ε ί κ ώ λ υ μ α , α λ λ α μόνο όσοι έχουν δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α μ η ν ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι μ ε τ έ χ ο υ ν π ρ α γ μ α τ ι κ ά . Γ ι ' αυτό στη δημοκρατία τούτη κυριαρχούν

129

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

130

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

οι νόμοι, μ ι α ς κι οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι δεν έχουν ε ι σ ο δ ή μ α τ α . Τ ρ ί τ ο είδος ε ί ν α ι εκείνο ό π ο υ όλοι ο ι ε λ ε ύ θ ε ρ ο ι π ο λ ί τ ε ς δικαιούνται να συμμετέχουν στην εξουσία. Ωστόσο γ ι α το λόγο π ο υ α ν α φ έ ρ α μ ε π ι ο π ά ν ω , δεν μπορούν ν α σ υ μ μ ε τ έ ­ χ ο υ ν όλοι κ ι ε ί ν α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ ο κ α ι στο είδος τ ο ύ τ ο ν α κυριαρχεί

ο

νόμος.

Τέταρτο,

τέλος,

είδος

δημοκρατίας

ε ί ν α ι εκείνο π ο υ δ ι α μ ο ρ φ ώ θ η κ ε τ ε λ ε υ τ α ί α σ τ ι ς π ό λ ε ι ς . Ε ­ π ε ι δ ή ο ι π ό λ ε ι ς μ ε τ ο ν καιρό μ ε γ ά λ ω σ α ν π ο λ ύ σ ε σ χ έ σ η μ ε τ ι ς α ρ χ ι κ έ ς κ α ι υ π ά ρ χ ε ι α φ θ ο ν ί α π ρ ο σ ό δ ω ν , μ ε τ έ χ ο υ ν όλοι στη διακυβέρνηση, αφού ο λαός π λ ε ι ο ψ η φ ε ί , συμμετέχουν δε όντως κ α ι πολιτεύονται επειδή κ α ι οι φ τ ω χ ο ί μπορούν ν' αφήσουν την εργασία τους κ α θ ώ ς μισθοδοτούνται. Μάλι­ σ τ α , τούτο το πλήθος είναι κ υ ρ ί ω ς που αφήνει την εργασία τ ο υ , γ ι α τ ί δεν τ ο υ ς ε μ π ο δ ί ζ ε ι διόλου η φ ρ ο ν τ ί δ α τ ω ν δ ι κ ώ ν τους υποθέσεων, ενώ αυτή εμποδίζει τους πλούσιους, έτσι ώ σ τ ε σ υ χ ν ά δεν σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν α υ τ ο ί σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ δήμου ο ύ τ ε σ τ α δ ι κ α σ τ ή ρ ι α . Γ ι ' α υ τ ό σ υ μ β α ί ν ε ι ν α κ υ ρ ι α ρ ­ χούν οι φ τ ω χ ο ί στο π ο λ ί τ ε υ μ α κι όχι οι νόμοι. Οι μορφές, λοιπόν, δημοκρατίας είναι ανάλογες με τις π ο λ ι τ ι κ έ ς α ν ά γ κ ε ς . Τ α είδη τ η ς ο λ ι γ α ρ χ ί α ς ε ί ν α ι τ α ε ξ ή ς : Ό τ α ν ο ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι έχουν π ε ρ ι ο υ σ ί α , όχι μ ε γ ά λ η ό μ ω ς , τ ο ύ τ ο ε ί ν α ι τ ο π ρ ώ τ ο είδος ο λ ι γ α ρ χ ί α ς - όσοι δ ι α θ έ τ ο υ ν τ ο καθορισμένο εισόδημα μετέχουν στην εξουσία"

επειδή ο

αριθμός α υ τ ώ ν π ο υ σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν ε ί ν α ι μ ε γ ά λ ο ς , η κ υ ρ ι α ρ ­ χ ί α α ν ή κ ε ι κ α τ ' α ν ά γ κ η στο νόμο κ ι όχι σ τ α ά τ ο μ α ( γ ι α τ ί όσο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π έ χ ο υ ν α π ό τ η μ ο ν α ρ χ ί α κ α ι δεν έ χ ο υ ν τόσο μ ε γ ά λ η π ε ρ ι ο υ σ ί α ώ σ τ ε ν α μ η ν ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι ο ύ τ ε τόσο μικρή ώ σ τ ε να ζουν από το

βοήθημα που προσφέρει η

π ο λ ι τ ε ί α , π ρ ο τ ι μ ο ύ ν κ α τ ' α ν ά γ κ η ν α κ υ ρ ι α ρ χ ε ί ο νόμος κ ι όχι ο ι ί δ ι ο ι ) .

Ό τ α ν ό μ ω ς , όσοι έχουν π ε ρ ι ο υ σ ί ε ς , ε ί ν α ι

λ ι γ ό τ ε ρ ο ι α π ' όσους ε ί χ α ν στο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο είδος ο λ ι γ α ρ ­ χίας, έχουμε

αλλά το

οι περιουσίες τους δεύτερο

είδος

είναι

ολιγαρχίας.

131

μεγαλύτερες, Επειδή

τότε

αποκτούν

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

132

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ι σ χ ύ θέλουν ν α π λ ε ο ν ε κ τ ο ύ ν κ α ι γ ι ' α υ τ ό ε κ λ έ ­ γουν από τους υπόλοιπους, εκείνους που θα συμμετάσχουν στο π ο λ ί τ ε υ μ α , μ η έ χ ο ν τ α ς ό μ ω ς τ ό σ η ισχύ ώ σ τ ε ν α μ π ο ­ ρούν νόμο.

να Αν

κυβερνούν οι

χωρίς νόμους,

μεγαλύτερες

θέτουν

περιουσίες

κυρίαρχο

συγκεντρωθούν

τον σε

α κ ό μ η λ ι γ ό τ ε ρ α χ έ ρ ι α , έ χ ο υ μ ε τ ο τ ρ ί τ ο είδος ο λ ι γ α ρ χ ί α ς . Ό π ο υ δηλαδή ε κ λ έ γ ο ν τ α ι σ τ '

α ξ ι ώ μ α τ α από τις τάξεις

τ ο υ ς , κ α ι σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο νόμο, π ο υ ορίζει ν α δ ι α δ έ χ ε τ α ι ο γιός τον π α τ έ ρ α . Ό τ α ν , τέλος, αυξηθούν κ α τ ά π ο λ ύ οι περιουσίες κι η

π ο λ ι τ ι κ ή επιρροή τ ω ν ο λ ί γ ω ν , τ ο ύ τ η η

δυναστεία π λ η σ ι ά ζ ε ι στη μοναρχία κ α ι κυρίαρχοι γ ί ν ο ν τ α ι τα ά τ ο μ α κι όχι ο νόμος. Τ ο ύ τ ο ε ί ν α ι το τ έ τ α ρ τ ο είδος ο λ ι γ α ρ χ ί α ς , α ν ά λ ο γ ο προς τ ο τ έ τ α ρ τ ο είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς .

7.

Εκτός όμως

29

από τη δημοκρατία κ α ι την ολιγαρχία,

υ π ά ρ χ ο υ ν δυο α κ ό μ η π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α . Α π ό τ α δύο τ ο ύ τ α , τ ο ένα α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε τ α ι

απ'

όλους κ α ι

συγκαταλέγεται

τέσσερα πολιτεύματα (θεωρούν τέσσερα τα εξής: χία,

ολιγαρχία,

δημοκρατία

και

τέταρτο

την

στα

μοναρ­

λεγόμενη

α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α ) . Π έ μ π τ ο ε ί ν α ι τ ο ο ν ο μ α ζ ό μ ε ν ο μ ε τ ο κοινό γ ι α όλα τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α όνομα ( γ ι α τ ί τ ο ο ν ο μ ά ζ ο υ ν π ο λ ι ­ τεία).

Επειδή όμως εφαρμόζεται σ π ά ν ι α , το λησμονούν

όσοι α π ο π ε ι ρ ώ ν τ α ι ν ' α ρ ι θ μ ή σ ο υ ν τ α είδη τ ω ν π ο λ ι τ ε υ μ ά ­ τ ω ν κ ι α ν α φ έ ρ ο υ ν μόνο τ έ σ σ ε ρ α (όπο^ς ο

Πλάτων) στα

έργα του περί π ο λ ι τ ε ι ώ ν . Σ ω σ τ ά λοιπόν ονομάζουν αριστοκ ρ α τ ι α τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α γ ι α τ ο οποίο μ ι λ ή σ α μ ε σ τ η ν α ρ χ η (είναι δίκαιο να ονομάζεται αριστοκρατία το π ο λ ί τ ε υ μ α τ ω ν α π ο λ ύ τ ω ς υ π ε ρ ε χ ό ν τ ω ν κ α τ ά τ η ν α ρ ε τ ή 3 1 κ α ι όχι ε κ ε ί ­ ν ω ν που α π λ ώ ς υπερέχουν ως προς κ ά π ο ι α αρετή. Σε μια τ έ τ ο ι α μόνο π ο λ ι τ ε ί α σ υ μ π ί π τ ε ι α π ό λ υ τ α ο α γ α θ ό ς π ο λ ί τ η ς κι ο αγαθός άνδρας, στα υπόλοιπα π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α είναι α γ α ­ θοί μόνο σ ε σ χ έ σ η μ ε τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α τ ο υ ς ) . Υ π ά ρ χ ο υ ν ό μ ω ς π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , π ο υ δ ι α φ έ ρ ο υ ν τόσο α π ό τ α ο λ ι γ α ρ χ ι κ ά όσο

133

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

134

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

κ α ι από το αποκαλούμενο π ο λ ι τ ε ί α , κ α ι ονομάζονται αρι­ σ τ ο κ ρ α τ ί ε ς . Ε κ ε ί , ε κ λ έ γ ο ν τ α ι σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α , όχι μόνο β ά σ ε ι του πλούτου αλλα και βάσει της αρετής. Το πολίτευμα τ ο ύ τ ο δ ι α φ έ ρ ε ι κ ι α π ό τ α δυο κ ι ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι ­ κ ό . Α κ ό μ η κ α ι σ ' ε κ ε ί ν α τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , όπου η α ρ ε τ ή δεν αποτελεί

ιδιαίτερο

κριτήριο,

υπάρχουν

μερικοί

πολίτες

έγκριτοι, που θεωρούνται χρηστοί. Ό π ο υ λοιπόν το πολί­ τ ε υ μ α σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι τόσο στον π λ ο ύ τ ο , όσο κ α ι σ τ η ν α ρ ε τ ή κ α ι στο λ α ό , ό π ω ς σ τ η ν Κ α ρ χ η δ ό ν α , τ ο ύ τ ο ε ί ν α ι α ρ ι σ τ ο ­ κ ρ α τ ι κ ό . Α λ λ α κ ι ε κ ε ί ν ο , π ο υ σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι σ τ α δυο

μόνο,

ό π ω ς τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α τ ω ν Λ α κ ε δ α ι μ ο ν ί ω ν , δηλαδή σ τ η ν αρε­ τ ή κ α ι στον λαό κ ι α π ο τ ε λ ε ί α ν ά μ ε ι ξ η τ ο ύ τ ω ν τ ω ν δυο, τ η ς δημοκρατίας κ α ι της αρετής, είναι επίσης αριστοκρατικό. Τ α δύο τ ο ύ τ α ε ί δ η , ε κ τ ό ς τ ο υ π ρ ώ τ ο υ , τ η ς ά ρ ι σ τ η ς π ο λ ι ­ τ ε ί α ς , ε ί ν α ι δυο είδη α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ο ύ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς . Τ ρ ί τ ο είδος ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι όπου τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α π α ρ ε κ β α ί ν ο υ ν α π ό τ η ν π ο λ ι τ ε ί α κ α ι ρ έ π ο υ ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο προς τ η ν ο λ ι γ α ρ χ ί α 3 2 .

8.

Απομένει λοιπόν ν' ασχοληθούμε με την α π ο κ α λ ο ύ ­

μενη π ο λ ι τ ε ί α κ α ι μ ε τ η ν τ υ ρ α ν ν ί δ α .

Ορίσαμε τ η

σειρά

ε τ ο ύ τ η , όχι γ ι α τ ί η π ο λ ι τ ε ί α α π ο τ ε λ ε ί π α ρ έ κ β α σ η , ό π ω ς η τ υ ρ α ν ν ί δ α , ό π ω ς ά λ λ ω σ τ ε δεν α π ο τ ε λ ο ύ ν ο ύ τ ε οι α ρ ι σ τ ο ­ κ ρ α τ ί ε ς , π ο υ α ν α φ έ ρ θ η κ α ν π ρ ι ν λ ί γ ο , α λ λ ά γ ι α τ ί όλες ου­ σ ι α σ τ ι κ ά έχουν α π ο μ α κ ρ υ ν θ ε ί α π ό τ ο σ ω σ τ ό τ ε ρ ο π ο λ ί τ ε υ ­ μα, π α ρ '

όλο

παρεκβάσεις

που

του,

συναριθμούνται όπως

είπαμε

ήδη

με τούτο, στην

ενώ

είναι

αρχή33.

Είναι

λογικό να μιλήσουμε τ ε λ ε υ τ α ί α γ ι α την τυραννίδα, επειδή τ ο ύ τ η ε ί ν α ι λ ι γ ό τ ε ρ ο π ο λ ι τ ε ί α α π ό κ ά θ ε ά λ λ η μ ο ρ φ ή δια­ κυβέρνησης, ε ν ώ εμείς αναλύουμε πολιτείες. Τούτες είναι ο ι α ι τ ί ε ς π ο υ ορίσαμε α υ τ ή τ η σειρά σ τ η μ ε λ έ τ η μ α ς . Τ ώ ρ α θ α ε κ θ έ σ ο υ μ ε τ ι ς α π ό ψ ε ι ς μας π ε ρ ί π ο λ ι τ ε ί α ς . Θ ' α ν τ ι λ η ­ φθούμε μάλιστα τον χαρακτήρα της καλύτερα τ ώ ρ α που έχουμε

ήδη

ορίσει τ α π ε ρ ί

ολιγαρχίας και

135

δημοκρατίας.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

136

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

Γ ι α τ ί μπορούμε να πούμε π ω ς η πολιτεία είναι συγκερα­ σμός ο λ ι γ α ρ χ ί α ς κ α ι δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς . Σ υ ν η θ ί ζ ο υ ν ν α ονομά­ ζ ο υ ν π ο λ ι τ ε ί ε ς τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α π ο υ κ λ ί ν ο υ ν προς τ η δημο­ κ ρ α τ ί α κ α ι α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί ε ς όσα κ λ ί ν ο υ ν προς τ η ν ο λ ι γ α ρ χ ί α , επειδή η ευγενική κ α τ α γ ω γ ή κι η παιδεία α π α ν τ ώ ν τ α ι συχνότερα στις πιο εύπορες τ ά ξ ε ι ς .

Επιπλέον, φαίνεται

π ω ς ο ι εύποροι έχουν ε κ ε ί ν α γ ι α τ α ο π ο ί α όσοι δεν τ α έχουν δ ι α π ρ ά τ τ ο υ ν α δ ι κ ή μ α τ α . Κ α ι λ ό γ ω τ ο ύ τ ω ν ο ι ε ύ π ο ­ ροι α π ο κ α λ ο ύ ν τ α ι κ α λ ο ί , α γ α θ ο ί κ ι ε π ι φ α ν ε ί ς . Α φ ο ύ λ ο ι π ό ν η αριστοκρατία θέλει να απονέμει τ η ν υπεροχή στους ά­ ριστους α π ό τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς , γ ι ' α υ τ ό τ ο ν λόγο λ έ ν ε π ω ς κ α ι οι ολιγαρχίες α π ο τ ε λ ο ύ ν τ α ι από καλούς κ α ι α γ α θ ο ύ ς . Φαί­ νεται π ω ς είναι αδύνατον να ευνομείται η πόλη, στην οποία δεν ε π ι κ ρ α τ ο ύ ν ο ι ά ρ ι σ τ ο ι α λ λ ά ο ι δ ι ε φ θ α ρ μ έ ν ο ι π ο λ ί τ ε ς , όπως φ α ί ν ε τ α ι αδύνατον να επικρατούν οι άριστοι πολίτες σ ε μ ι α π ό λ η π ο υ δεν ε υ ν ο μ ε ί τ α ι . Δ ε ν ε ί ν α ι ε υ ν ο μ ί α τ ο ν α υ π ά ρ χ ο υ ν σ ω σ τ ο ί νόμοι α λ λ ά ν α μ η ν τ ο υ ς υ π α κ ο ύ ε ι κ α ν ε ί ς . Π ρ έ π ε ι , λ ο ι π ό ν , ν α π α ρ α δ ε χ θ ο ύ μ ε π ω ς έ ν α είδος ε υ ν ο μ ί α ς ε ί ν α ι τ ο ν α υ π α κ ο ύ ο υ ν σ τ ο υ ς υ π ά ρ χ ο ν τ ε ς νόμους κ ι ά λ λ ο τ ο ν α υ π ά ρ χ ο υ ν σ ω σ τ ο ί νόμοι, τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς ν α υ π α κ ο ύ ο υ ν ο ι πολίτες (υπάρχει κι η π ε ρ ί π τ ω σ η να υπακούουν οι πολίτες σ ε κ α κ ώ ς κ ε ί μ ε ν ο υ ς ν ό μ ο υ ς ) . Ε δ ώ υ π ά ρ χ ο υ ν δυό ενδεχό­ μ ε ν α : ή υ π α κ ο ύ ο υ ν σε ν ό μ ο υ ς σ χ ε τ ι κ ά σ ω σ τ ο ύ ς ή σε ν ό μ ο υ ς απολύτως σωστούς. Βάση

του

αριστοκρατικού

πολιτεύματος θεωρείται η

απονομή της πολιτικής υπεροχής στους ενάρετους, γ ι α τ ί όρος α π α ρ α ί τ η τ ο ς τ η ς α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α ς ε ί ν α ι η α ρ ε τ ή , τ η ς ολιγαρχίας ο πλούτος και της δημοκρατίας η ελευθερία (σ'

όλα γ ε ν ι κ ά τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α π ρ έ π ε ι ν α ε π ι κ ρ α τ ε ί η

θ έ λ η σ η τ η ς π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς . Γ ι α τ ί τόσο σ τ η ν ο λ ι γ α ρ χ ί α όσο και στην αριστοκρατία και στη δημοκρατία έγκυρο είναι ο,τι α π ο φ α σ ί σ ε ι η π λ ε ι ο ψ η φ ί α τ ω ν μ ε ρ ώ ν π ο υ δ ι κ α ι ο ύ ν τ α ι ν α μ ε τ έ χ ο υ ν στο π ο λ ί τ ε υ μ α 3 4 ) . Τ ο όνομα π ο λ ι τ ε ί α δ ι ε κ δ ι -

137

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

138

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

κούν τα περισσότερα π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , κ α θ ώ ς προσπαθούν να συνδυάσουν τα δικαιώματα π λ ο υ σ ί ω ν και φ τ ω χ ώ ν , πλού­ τ ο υ κ α ι ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς . Σ ε όλα σ χ ε δ ό ν ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι π ω ς είναι οι καλοί κ α ι αγαθοί, κι επειδή τρεις είναι οι π α ρ ά γ ο ν τ ε ς που διεκδικούν ίσα π ο λ ι τ ι κ ά δ ι κ α ι ώ μ α τ α , η ε λ ε υ θ ε ρ ί α , ο π λ ο ύ τ ο ς κι η α ρ ε τ ή ( γ ι α τ ί το τ έ τ α ρ τ ο , π ο υ α π ο κ α λ ο ύ ν ε υ γ ε ν ι κ ή κ α τ α γ ω γ ή , σ υ μ β α δ ί ζ ε ι μ ε τ ' ά λ λ α δυο, μια κι είναι αποτέλεσμα αρετής κ α ι πλούτου από π α λ ι ά , από τους προγόνους), είναι φανερό π ω ς τον συνδυασμό τ ω ν δυο, ε υ π ό ρ ω ν κ α ι α π ό ρ ω ν , π ρ έ π ε ι ν α τ ο ν α π ο κ α λ ο ύ μ ε π ο ­ λιτεία. Τον συνδυασμό τ ω ν τ ρ ι ώ ν να τον αποκαλούμε α­ ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α , π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό κ ά θ ε άλλο π ο λ ί τ ε υ μ α ( ε κ τ ό ς 35

από το π ρ ώ τ ο κ α ι αληθινό ). Έ χ ο υ μ ε π ε ι π ω ς , εκτός της μοναρχίας, δημοκρατίας κ α ι ολιγαρχίας, υπάρχουν κι άλλα είδη

πολιτευμάτων και ποια

φανερό

σε τι

διαφέρουν

είναι.

μεταξύ

Ό π ω ς επίσης έγινε

τους

οι αριστοκρατίες,

α λ λ ά κ α ι ο ι π ο λ ι τ ε ί ε ς α π ο τ ι ς α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί ε ς , κ α ι π ω ς δεν έχουν μ ε γ ά λ ε ς δ ι α φ ο ρ έ ς .

9.

Τ ώ ρ α θ α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε π ώ ς , α π ό τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α καζ

την ολιγαρχία, προέρχεται η καλούμενη πολιτεία κ α ι π ώ ς πρέπει αυτή να εγκαθίσταται, Ταυτόχρονα όμως θα γίνουν φανερά τα σ υ σ τ α τ ι κ ά στοιχεία δημοκρατίας κ α ι ολιγαρ­ χ ί α ς . Π α ί ρ ν ο ν τ α ς τ ι ς διαφορές τ ω ν δυο κ α ι τ α γ ν ω ρ ί σ μ α ­ τα που κυρίως τις χαρακτηρίζουν θα συνθέσουμε την πο­ λ ι τ ε ί α . Τ ρ ε ι ς ε ί ν α ι ο ι όροι τ η ς σ ύ ν θ ε σ η ς κ α ι α ν ά μ ε ι ξ η ς . Ή π ρ έ π ε ι ν α π ά ρ ο υ μ ε τ η ν ο μ ο θ ε τ ι κ ή β ά σ η κ α ι τ ω ν δυο, ό π ω ς για

παράδειγμα

στο

θέμα

της

δικαστικής

ολιγαρχίες επιβάλλουν πρόστιμο

εξουσίας:

οι

σ τ ο υ ς π λ ο ύ σ ι ο υ ς α ν δεν

εμφανιστούν στο δικαστήριο ως δικαστές, ε ν ώ ταυτόχρονα δεν

μισθοδοτούν τους

δημοκρατίες,

από

την

φτωχούς για άλλη,

τον

λόγο-

στις

αποζημίωση

για

τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς κ α ι δεν τ ι μ ω ρ ο ύ ν τ α ι ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι α ν

δεν

139

ορίζεται

ίδιο

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

140

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

λ ά β ο υ ν μέρος. Κοινό γ ν ώ ρ ι σ μ α κ α ι μέσος όρος, ε ί ν α ι ν α σ υ ν δ υ ά ζ ο ν τ α ι κ ι ο ι δυό θ ε σ μ ο ί [ π ρ ό σ τ ι μ ο σ τ ο υ ς π λ ο ύ σ ι ο υ ς κ ι α π ο ζ η μ ί ω σ η στους φ τ ω χ ο ύ ς ] , γ ι ' αυτό α π ο κ α λ ε ί τ α ι τ ο ύ τ ο π ο λ ι τ ε ί α , ε π ε ι δ ή α π ο τ ε λ ε ί σ υ ν δ υ α σ μ ό τ ω ν δυό. Τ ο ύ ­ τος λ ο ι π ό ν ε ί ν α ι έ ν α ς τ ρ ό π ο ς σ υ ν δ υ α σ μ ο ύ . Α λ λ ο ς ε ί ν α ι ν α λ α μ β ά ν ε τ α ι ο μέσος όρος τ ω ν δ ι α τ ά ξ ε ω ν τ ο υ κ ά θ ε π ο λ ι τ ε ύ ­ ματος. Για παράδειγμα, στη δημοκρατία δικαιούνται να σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ δήμου ο ι χ ω ρ ί ς κ α θ ό λ ο υ ε ι σ ό δ η μ α ή με π ο λ ύ μικρό μόνον, ε ν ώ σ τ η ν ο λ ι γ α ρ χ ί α μόνο όσοι έ χ ο υ ν μ ε γ ά λ α ε ι σ ο δ ή μ α τ α . Τ ί π ο τ α α π ό τ α δυο δεν μπορεί να είναι κοινή δ ι ά τ α ξ η , γ ί ν ε τ α ι όμως να είναι ο μέσος όρος τ ο υ ς . Τ ρ ί τ ο ς τ ρ ό π ο ς ε ί ν α ι , α π ό δυο δ ι α τ ά ξ ε ι ς ν α π ά ρ ο υ μ ε έ ν α μέρος α π ό τ ο ν ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό νόμο κ α ι τ ο αλλο από τον δημοκρατικό. Για π α ρ ά δ ε ι γ μ α , το σ ύ σ τ η μ α εκλο­ γής τ ω ν αρχών με κλήρωση είναι δημοκρατικό, ενω με ψ η φ ο φ ο ρ ί α ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό . Δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ή ε ί ν α ι η ε κ λ ο γ ή αρχό­ ν τ ω ν α ν ε ξ ά ρ τ η τ α από το εισόδημα τους και ολιγαρχική η εκλογή βάσει εισοδήματος. Ο θεσμός γ ί ν ε τ α ι αριστοκρατι­ κός κ α ι π ο λ ι τ ι κ ό ς μ α ζ ί , α ν π ά ρ ο υ μ ε ένα κ ο μ μ ά τ ι α π ό τ ο κάθε πολίτευμα. Από την ολιγαρχία την εκλογή με ψηφο­ φορία κ ι α π ό τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α τ η ν . ε κ λ ο γ ή α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό εισόδημα. Κ α ι ο τ ρ ό π ο ς τ η ς α ν ά μ ε ι ξ η ς ε ί ν α ι τ ο ύ τ ο ς . Όρος σ ω σ τ ή ς ανάμειξης δημοκρατίας κ α ι ολιγαρχίας είναι το να μπορεί κ ά π ο ι ο ς ν α ο ν ο μ ά ζ ε ι α δ ι α κ ρ ί τ ω ς τ ο ίδιο π ο λ ί τ ε υ μ α κ α ι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό κ α ι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό . Ε ί ν α ι φανερό π ω ς τ ο ύ τ η η σ ύ γ χ υ σ η μ π ο ρ ε ί ν α π ρ ο έ λ θ ε ι μόνο ό τ α ν η α ν ά μ ε ι ξ η έ χ ε ι γ ί ν ε ι σ ω σ τ ά . Τ ο ύ τ ο σ υ μ β α ί ν ε ι α ν λ η φ θ ε ί ο μ έ σ ο ς όρος, γ ι α τ ί π ε ρ ι έ χ ε ι κ α ι τ ι ς δυο α κ ρ α ί ε ς δ ι α τ ά ξ ε ι ς . Τ ο ύ τ ο σ υ μ ­ β α ί ν ε ι στο π ο λ ί τ ε υ μ α τ ω ν Λ α κ ε δ α ι μ ο ν ί ω ν . Π ο λ λ ο ί ε π ι χ ε ι ­ ρούν ν α τ ο ο ν ο μ ά σ ο υ ν δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό , γ ι α τ ί π ε ρ ι έ χ ε ι π ο λ λ έ ς δ η μ ο κ ρ α τ ι κ έ ς δ ι α τ ά ξ ε ι ς , ό π ω ς π ρ ώ τ α - π ρ ώ τ α τ α π ε ρ ί τρο­ φ ή ς τ ω ν π α ι δ ι ώ ν ( μ ε τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο τ ρ έ φ ο ν τ α ι π α ι δ ι ά

141

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

142

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

π λ ο υ σ ί ω ν και φ τ ω χ ώ ν κι η εκπαίδευση είναι τέτοια που ν α μπορούν κ α ι τ α παιδιά τ ω ν φ τ ω χ ώ ν ν α ε κ π α ι δ ε υ θ ο ύ ν ) . Η ίδια ι σ ό τ η τ α υ π ά ρ χ ε ι κ α ι σ τ η ν ε π ό μ ε ν η η λ ι κ ί α , κ α ι ό τ α ν ανδρώνονται

(καμία

διάκριση

φτωχούς και πλούσιους.

δεν

Την

υπάρχει

ανάμεσα

ίδια τ ρ ο φ ή π α ί ρ ν ο υ ν

σε όλοι

σ τ α σ υ σ σ ί τ ι α , κ ι ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι φορούν τ έ τ ο ι α ρούχα π ο υ μπορούν κ ι ο ι φ τ ω χ ο ί ν α κ α τ α σ κ ε υ ά σ ο υ ν γ ι α τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ς ) . Ε π ι π λ έ ο ν , ο λαός ε κ λ έ γ ε ι τ η μ ι α α π ό τ ι ς δυό μ έ ­ γ ι σ τ ε ς αρχές κ α ι σ υ μ μ ε τ έ χ ε ι σ τ η ν ά λ λ η ( ο λ α ό ς ε κ λ έ γ ε ι τους γερουσιαστές και συμμετέχει στους εφόρους). Άλλοι όμως π ά λ ι επιχειρούν ν α τ ' ονομάσουν ολιγαρχικό, γ ι α τ ί περιέχει και πολλές ολιγαρχικές διατάξεις. Για παράδειγ­ μ α , όλα τ α α ξ ι ώ μ α τ α α ν α τ ί θ ε ν τ α ι μ ε ψ η φ ο φ ο ρ ί α κ ι όχι μ ε κ λ ή ρ ω σ η , ε π ί σ η ς λ ί γ ο ι έχουν τ η ν ε ξ ο υ σ ί α ν α ε π ι β ά λ λ ο υ ν ποινή θανάτου ή εξορία, κι άλλα πολλά παρόμοια π α ρ α ­ δ ε ί γ μ α τ α . Τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α λ ο ι π ό ν , όπου έ γ ι ν ε σ ω σ τ ή α ν ά μ ε ι ­ ξ η , π ρ έ π ε ι ν α φ α ί ν ε τ α ι π ω ς ε ί ν α ι κ α ι τ α δυό κ α ι ν α μ η μοιάζει

με κανένα αποκλειστικά.

Πρέπει να μπορεί να

σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι σ τ ι ς δ ι κ έ ς τ ο υ δ υ ν ά μ ε ι ς κ ι όχι σ ε ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ ς παράγοντες.

Στις

δικές

του

δυνάμεις,

εννοώ,

όχι

στην

π λ ε ι ο ψ η φ ί α ( γ ι α τ ί τούτο μπορεί να γίνει και σε κακό πο­ λ ί τ ε υ μ α ) , α λ λ ά έ τ σ ι π ο υ κ α ν έ ν α μέρος τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν ν α μ η ν ε π ι θ υ μ ε ί άλλο π ο λ ί τ ε υ μ α . Μ ε ποιό τ ρ ό π ο π ρ έ π ε ι ν α ε γ κ α ­ θ ί σ τ α τ α ι τόσο η π ο λ ι τ ε ί α όσο κ α ι τ ο λ ε γ ό μ ε ν ο α ρ ι σ τ ο κ ρ α ­ τικό πολίτευμα, το είπαμε ήδη.

10.

Α π ό μ ε ι ν ε ν α μ ι λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τ η ν τ υ ρ α ν ν ί δ α , όχι γ ι α τ ί

υπάρχουν πολλά να πούμε, αλλά γ ι α να συμπληρωθεί η έ ρ ε υ ν α μ α ς , μ ι α ς κ α ι θ ε ω ρ ο ύ μ ε π ω ς ε ί ν α ι έ ν α κ ά π ο ι ο είδος διακυβέρνησης. Και με τη βασιλεία, ασχοληθήκαμε στις π ρ ώ τ ε ς μελέτες μας, κ α ι μάλιστα όταν ασχοληθήκαμε με την κ α τ ' εξοχήν βασιλεία, θέσαμε το ε ρ ώ τ η μ α κ α τ ά πόσον σ υ μ φ έ ρ ε ι ή όχι σ τ ι ς π ό λ ε ι ς , κ α ι μ ε ποιο τρόπο κ α ι π ό τ ε

143

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

144

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

π ρ έ π ε ι ν α ε γ κ α τ α σ τ α θ ε ί . Δ ι α κ ρ ί ν α μ ε ε π ί σ η ς δυο είδη τ υ ­ ραννίδας, όταν μιλούσαμε γ ι α τη βασιλεία, τα οποία π λ η ­ σ ι ά ζ ο υ ν σ τ η β α σ ι λ ε ί α , μ ι α ς κ α ι τ α δυό ε γ κ α θ ί σ τ α ν τ α ι νό­ μιμα ( γ ι α τ ί κ α ι σε μερικές βαρβαρικές πόλεις εκλέγουν α π ό λ υ τ ο υ ς μ ο ν ά ρ χ ε ς , κ α ι τ α π α λ ι ά χρόνια σ τ ο υ ς α ρ χ α ί ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς ε κ λ έ χ τ η κ α ν μ ε τ ο ν τ ρ ό π ο τ ο ύ τ ο μερικοί μονάρ­ χες, τους οποίους ονόμαζαν α ι σ υ μ ν ή τ ε ς ) . Έ χ ο υ ν όμως κ α ι μ ε ρ ι κ έ ς δ ι α φ ο ρ έ ς , γ ι α τ ί σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο νόμο ή τ α ν β α σ ι ­ λείες, επειδή όμως η διακυβέρνηση ήταν αυθαίρετη, ήταν τ υ ρ α ν ν ί δ ε ς . Τ ρ ί τ ο είδος τ υ ρ α ν ν ί δ α ς , π ο υ θ ε ω ρ ε ί τ α ι κ α τ ' εξοχήν τυραννικό π ο λ ί τ ε υ μ α , είναι α κ ρ ι β ώ ς το αντίθετο της π α μ β α σ ι λ ε ί α ς . Τέτοια τυραννίδα είναι κ α τ ' α ν ά γ κ η η μ ο ν α ρ χ ί α π ο υ α ν ε ύ θ υ ν α ε ξ ο υ σ ι ά ζ ε ι τ ο υ ς όμοιους κ ι όλους τ ο υ ς κ α λ ύ τ ε ρ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς κ α ι φ ρ ο ν τ ί ζ ε ι μόνο γ ι α τ ο δικο τ η ς σ υ μ φ έ ρ ο ν κ ι όχι γ ι α τ ο σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ω ν α ρ χ ο μ έ ν ω ν . Γ ι α υ τ ό τ ο ν λόγο δεν τ η ν ε π ι θ υ μ ο ύ ν ο ι π ο λ ί τ ε ς . Γ ι α τ ί ε λ ε ύ θ ε ­ ρος

άνθρωπος

δεν

μπορεί να

υπομείνει τέτοια εξουσία.

Σ ύ μ φ ω ν α λ ο ι π ό ν μ ' όσα ε ί π α μ ε , τ ό σ α κ α ι τ έ τ ο ι α ς μ ο ρ φ ή ς ε ί ν α ι τ α είδη τ υ ρ α ν ν ί δ α ς .

11.

Ποιο

είναι όμως το

καλύτερο πολίτευμα για τις

περισσότερες πόλεις και ποια η καλύτερη ζ ω ή γ ι α τους περισσότερους α ν θ ρ ώ π ο υ ς 3 6 , που να μην α π α ι τ ο ύ ν αρετή α ν ώ τ ε ρ η τ ο υ μ έ σ ο υ όρου ο ύ τ ε π α ι δ ε ί α , π ο υ π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά φ υ σ ι κ ά χ α ρ ί σ μ α τ α όσο κ α ι π λ ο ύ σ ι α υ λ ι κ ά μέ­ σα, ούτε ιδανική π ο λ ι τ ε ί α , α λ λ ά ένα τρόπο ζ ω ή ς που μπο­ ρούν ν α σ υ μ μ ε ρ ι σ τ ο ύ ν ο ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι κ α ι έ ν α πολίτευμα που πόλεις;

Τα

μπορούν ν α τ ο

πολιτεύματα

που

δεχθούν

καλούνται

οι περισσότερες αριστοκρατικά,

γ ι α τα οποία μιλήσαμε, ή απέχουν πολύ απο τις συνθήκες σ τ ι ς οποίες ζ ο υ ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς ή γ ε ι τ ο ν ε ύ ο υ ν με το

πολίτευμα,

το

ονομαζόμενο

πολιτεία

(θα

μιλήσουμε

λ ο ι π ό ν κ α ι γ ι α τ α δυό σ α ν ν α ή τ α ν έ ν α κ α ι μ ό ν ο ) . Τ α

145

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

146

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

στοιχεία σ τ α οποία θα στηριχθούμε θα είναι τα ίδια. Για­ τί,

αν

σ ω σ τ ά όρισα σ τ α Ηθικά π ω ς η

στην ανεμπόδιστη

37

ευτυχία

έγκειται

άσκηση της αρετής και αρετή είναι η

μεσότητα, τότε άριστη είναι η ζ ω ή εκείνου που ζει στη μεσότητα, σ' εκείνη μάλιστα τη μεσότητα που μπορεί να φ τ ά σ ε ι κάθε άνθρωπος38. Β ά σ ε ι τ ο ύ τ ω ν τ ω ν όρων, αρετής κ α ι κ α κ ί α ς , πρέπει να κρίνουμε την πόλη και το π ο λ ί τ ε υ μ α . Γ ι α τ ί το π ο λ ί τ ε υ μ α μπορεί να θεωρηθεί τρόπος ζ ω ή ς της π ό λ η ς . Σ ' όλες τ ι ς π ό λ ε ι ς υ π ά ρ χ ο υ ν τ ρ ί α μ έ ρ η 3 9 . Ο ι π ο λ ύ πλούσιοι, οι πολύ φ τ ω χ ο ί κ α ι η τρίτη τάξη ανάμεσα τους. Ε φ ό σ ο ν όλοι σ υ μ φ ω ν ο ύ ν π ω ς τ ο μέσο κ α ι τ ο μέτριο ε ί ν α ι ά ρ ι σ τ ο , ε ί ν α ι φανερό π ω ς κ α λ ύ τ ε ρ η ε ί ν α ι η μ έ σ η κ α τ ο χ ή όλων τ ω ν κ α λ ώ ν της τύχης. Η μεσαία τούτη τ ά ξ η ευκο­ λότερα πειθαρχεί στη λ ο γ ι κ ή . Ε ν ώ οι υπερβολικά ωραίοι ή ισχυροί ή ε υ γ ε ν ε ί ς ή π λ ο ύ σ ι ο ι , κ α ι α ν τ ί σ τ ο ι χ α οι υ π ε ρ β ο ­ λικά φ τ ω χ ο ί , αδύναμοι και ταπεινής κ α τ α γ ω γ ή ς , δύσκολα πείθονται στη λογική. Οι π ρ ώ τ ο ι γίνονται αλαζόνες κ α ι ικανοί γ ι α

μεγάλες

απάτες,

ενω

οι

δεύτεροι

κακοποιοί

κ α ι ικανοί γ ι α μικρές α π ά τ ε ς . Α π ό τ α α δ ι κ ή μ α τ α , ό π ω ς ξέρουμε, άλλα προκαλούνται απο αλαζονια κι α λ λ α απο κ α κ ό τ η τ α . Ε π ι π λ έ ο ν , όσοι α ν ή κ ο υ ν σ τ η μ ε σ α ί α τ ά ξ η , ο ύ τ ε από τη

βουλή λ ι π ο τ α κ τ ο ύ ν , ο ύ τ ε θ ε σ ι θ η ρ ο ύ ν , π ρ ά γ μ α τ α

π ο υ ε ί ν α ι κ α ι τ α δυό β λ α β ε ρ ά γ ι α τ ι ς π ό λ ε ι ς . Α κ ό μ η , όσοι ε ί ν α ι υ π ε ρ β ο λ ι κ ά κ α λ ό τ υ χ ο ι , έχουν δηλαδή μ ε γ ά λ η ι σ χ ύ κ α ι π λ ο ύ τ η κ α ι επιρροές κ α ι τ α υ π ό λ ο ι π α σ χ ε τ ι κ ά ο υ τ ε θ έ λ ο υ ν ο ύ τ ε ξ έ ρ ο υ ν π ώ ς ν α ά ρ χ ο ν τ α ι ( π ρ ά γ μ α π ο υ μ α θ α ί ν ο υ ν στο σ π ί τ ι από παιδιά, εξ αιτίας της πολυτέλειας, που τους κ ά ν ε ι να μην υ π α κ ο ύ ο υ ν ούτε στους δασκάλους τ ο υ ς ) . Ό­ σοι π ά λ ι ε ί ν α ι υ π ε ρ β ο λ ι κ ά φ τ ω χ ο ί κ α τ α ν τ ο ύ ν τ ι π ο τ έ ν ι ο ι . Ώ σ τ ε ο ι μεν δεν μ α θ α ί ν ο υ ν ν α ά ρ χ ο υ ν α λ λ ά ν α υ π α κ ο ύ ο υ ν δ ο υ λ ι κ ά , ο ι δ ε ν α μ η ν υ π α κ ο ύ ο υ ν σ ε κ α μ ί α αρχή κ α ι ν α άρχουν δ ε σ π ο τ ι κ ά . Τότε η πόλη κ α τ α ν τ ά πόλη δούλων κι α φ ε ν τ ά δ ω ν κ ι όχι ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν .

147

Καταντά πολη

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

148

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

όπου ο ι π ρ ώ τ ο ι α ι σ θ ά ν ο ν τ α ι φθόνο κ ι ο ι δεύτεροι κ α τ α φ ρ ό ­ νια. Και τούτα τα αισθήματα απέχουν πολύ από τα αισθή­ μ α τ α φ ι λ ί α ς κ α ι κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς α λ λ η λ ε γ γ ύ η ς , η κ ο ι ν ω ν ί α θε­ μ ε λ ι ώ ν ε τ α ι ό μ ω ς σ τ η φ ι λ ί α , α φ ο ύ κ α ν ε ί ς δεν θ έ λ ε ι ν α γ ί ν ε ι ο ύ τ ε κ α ν συνοδοιπόρος με τ ο ν εχθρό τ ο υ . Η π ό λ η ε π ι θ υ μ ε ί ν ' α π ο τ ε λ ε ί τ α ι όσο ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό α π ό ά τ ο μ α όμοια κ α ι ί σ α , κ α ι τα προσόντα τ ο ύ τ α τα διαθέτει μάλλον η μεσαία τ ά ξ η . Ώ σ τ ε κ α τ ' α ν ά γ κ η έχει κ α λ ύ τ ε ρ ο π ο λ ι τ ι κ ό βίο η π ό λ η π ο υ αποτελείται από τη

φύση της από τέτοιους ανθρώπους.

Επίσης στις πόλεις, πιο α σ φ α λ ε ί ς είναι τούτοι απ

όλους

τους πολίτες, γ ι α τ ί ούτε επιθυμούν τις ξένες περιουσίες, ό π ω ς ο ι φ τ ω χ ο ί , ούτε ό μ ω ς κ α ι τ η δική τ ο υ ς π ε ρ ι ο υ σ ί α επιβουλεύονται άλλοι, ό π ω ς στην π ε ρ ί π τ ω σ η που οι φ τ ω ­ χοί

επιθυμούν τις περιουσίες τ ω ν πλουσίων.

Έτσι

ζουν

ήσυχα, γ ι α τ ί ούτε τους άλλους επιβουλεύονται, ούτε τους επιβουλεύονται άλλοι.

Γ ι α τ ο ν λόγο τ ο ύ τ ο ή τ α ν σ ο φ ή η

ευχή του Φ ω κ υ λ ί δ η :

« π ο λ λ ά ε ί ν α ι τ α ά ρ ι σ τ α σ τ ο υ ς με­

σαίους κι ε γ ώ μεσαίος θέλω να είμαι στην π ό λ η » . Είναι φανερό,

λοιπόν,

πως η

πολιτική κοινωνία που

αποτελείται από μεσαίους, είναι άριστη, και π ω ς οι πόλεις που διακυβερνούνται σ ω σ τ ά είναι εκείνες, όπου η μεσαία τ ά ξ η ε ί ν α ι π ι ο π ο λ υ ά ρ ι θ μ η κ α ι ι σ χ υ ρ ή α π ό τ ι ς ά λ λ ε ς δυο ή έ σ τ ω κ α ι α π ό μ ι α α π ό ε κ ε ί ν ε ς . Γ ι α τ ί α ν π ρ ο σ τ ε θ ε ί σ τ η μια α π ό τ ι ς ά λ λ ε ς δυο, γ έ ρ ν ε ι τ η παρουσία

των

άκρως

ζυγαριά κι εμποδίζει την

αντιθέτων.

Μέγα

ευτύχημα

είναι

λοιπόν το να έχουν οι πολίτες μεσαίες περιουσίες, π ο υ να επαρκούν όμως γ ι α τις α ν ά γ κ ε ς τους. Ό π ο υ μερικοί έχουν πολύ μεγάλες περιουσίες κ α ι μερικοί α π ο λ ύ τ ω ς κ α μ ι ά , εκεί τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α κ α τ α ν τ ά ε ί τ ε ο χ λ ο κ ρ α τ ί α ε ί τ ε ά κ ρ α τ η ολι­ γαρχία

ή

τυραννία.

Γιατί,

τόσο

από

την

αυθαδέστατη

ο χ λ ο κ ρ α τ ί α όσο κ ι α π ό τ η ν ο λ ι γ α ρ χ ί α , δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ α ι τ υ ­ ραννία, ενώ από τις μεσαίες τάξεις και τους κοντινούς σ' αυτές,

πολύ

λιγότερο.

Την

αιτία

149

του

πολιτικού

τούτου

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

150

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

φαινομένου θ' α ν α π τ ύ ξ ο υ μ ε αργότερα, όταν μιλήσουμε γ ι α τ ι ς π ο λ ι τ ε ι α κ έ ς μ ε τ α β ο λ έ ς . Έ γ ι ν ε φανερό π ω ς η μ ε σ α ί α τ ά ξ η ε ί ν α ι η κ α λ ύ τ ε ρ η , γ ι α τ ί ε ί ν α ι η μόνη π ο υ δεν ε π α ν α ­ στατεί. Ό π ο υ η μεσαία τ ά ξ η είναι μεγάλη, εκεί γίνονται ε λ ά χ ι σ τ ε ς σ τ ά σ ε ι ς κ α ι α π ο σ τ α σ ί ε ς . Σ τ ο ν ίδιο λόγο ο φ ε ί λ ο υ ν ο ι μ ε γ ά λ ε ς π ό λ ε ι ς τ ο γ ε γ ο ν ό ς π ω ς ε κ ε ί δεν γ ί ν ο ν τ α ι σ τ ά ­ σεις,

στην ύπαρξη

δηλαδή π ο λ υ ά ρ ι θ μ η ς

Στις μικρές πόλεις, όμως,

μεσαίας τάξης.

ε ί ν α ι εύκολο ν α π ε ρ ι λ η φ θ ο ύ ν

όλοι ο ι π ο λ ί τ ε ς σ τ ι ς δυό α κ ρ α ί ε ς τ ά ξ ε ι ς κ α ι ν α μ η μ ε ί ν ε ι κ α ν ε ί ς γ ι α τ η μ ε σ α ί α , κ ι όλοι σχεδόν ν α ε ί ν α ι ε ί τ ε άποροι είτε εύποροι. Χάρη στη μεσαία τ ά ξ η οι δημοκρατίες είναι πιο α σ φ α λ ε ί ς κ α ι διαρκούν περισσότερο από τις ολιγαρχίες ( γ ι α τ ί είναι περισσότεροι κ α ι συμμετέχουν πιο πολύ στην εξουσία

στις

δημοκρατίες παρά

στις

ολιγαρχίες).

Όταν

όμως λόγω ανυπαρξίας μεσαίας τάξης, υπερτερήσουν οι άποροι, τότε η πόλη γρήγορα ε κ φ υ λ ί ζ ε τ α ι κ α ι κ α τ α σ τ ρ έ ­ φ ε τ α ι . Α π ό δ ε ι ξ η τ ο ύ τ ο υ π ρ έ π ε ι ν α θ ε ω ρ η θ ε ί τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι οι καλύτεροι νομοθέτες προέρχονται από τη μεσαία τ ά ξ η . Και ο Σ ό λ ω ν ( ό π ω ς δ ε ί χ ν ο υ ν τ α π ο ι ή μ α τ α τ ο υ ) ή τ α ν μέσος π ο λ ί τ η ς κ α ι ο Λ υ κ ο ύ ρ γ ο ς ( π ο υ δεν ή τ α ν β α σ ι λ ι ά ς ) κ α ι ο Χ α ρ ώ ν δ α ς κ ι ο ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι σχεδόν α π ό τ ο υ ς υ π ό λ ο ι π ο υ ς νομοθέτες. Α π ό ε τ ο ύ τ α ε ί ν α ι φανερό γ ι α τ ί ο ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς είναι άλλες δημοκρατικές κι άλλες ολιγαρχικές.

Γιατί σ'

ετούτες η μεσαία τ ά ξ η είναι συχνά ολιγάριθμη κ α ι π ά ν τ α , όποιος κ ι α ν υ π ε ρ τ ε ρ ε ί , ε ί τ ε ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι ε ί τ ε ο ι λ α ϊ κ έ ς τάξεις, αυτοί που πλειοψηφούν μετατρέπουν το πολίτευμα προς τ ο δικό τ ο υ ς σ υ μ φ έ ρ ο ν , κ ι έ τ σ ι ε ί τ ε γ ί ν ε τ α ι ο χ λ ο κ ρ α ­ τ ί α , είτε ολιγαρχία. Επιπλέον, επειδή ανάμεσα στο πλήθος και τους πλουσίους συμβαίνουν

συχνά

επαναστάσεις κι

ένοπλες συγκρούσεις, οποιοσδήποτε συμβεί να ε π ι κ ρ α τ ή ­ σ ε ι , δεν ε γ κ α θ ι σ τ ά π ο λ ί τ ε υ μ α π ο υ ν ' α π ο β λ έ π ε ι στο γ ε ν ι κ ό συμφέρον και στην ισότητα τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν , αλλα, ως επινι-

151

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

152

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

153

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

154

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

ε ί ν α ι ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ η η μερίδα τ η ς π ό λ η ς π ο υ θ έ λ ε ι τ ο π ο λ ί τ ε υ ­ μ α α μ ε τ ά β λ η τ ο , α π ό τ η μερίδα π ο υ θ έ λ ε ι ν α τ ο μ ε τ α β ά λ λ ε ι . Κ ά θ ε π ό λ η α π ο τ ε λ ε ί τ α ι α π ό π ο ι ό τ η τ α κ α ι π ο σ ό τ η τ α . Ποιό­ τ η τ α εννοώ την ελευθερία, τον πλούτο, την παιδεία και την ευγενή κ α τ α γ ω γ ή , ποσότητα δε την αριθμητική υπεροχή του πλήθους. Είναι δυνατόν η π ο ι ό τ η τ α να βρίσκεται σ' άλλο μέρος α π ό τ α μέρη π ο υ α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η ν π ό λ η , κ α ι σ ' άλλο η π ο σ ό τ η τ α . Γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , ε ί ν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι οι τ α π ε ι ν ή ς κ α τ α γ ω γ ή ς α π ' όσους έχουν ε υ γ ε ν ή ή ο ι φ τ ω χ ο ί από τους πλούσιους· χωρίς όμως η υπεροχή της ποσότητας να κ α λ ύ π τ ε ι τη διαφορά σε π ο ι ό τ η τ α . Πρέπει λοιπόν να τα σ υ γ κ ρ ί ν ο υ μ ε α υ τ ά μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς . Π α ν τ ο ύ , όπου π ά ν ω α π ό την αναλογία τούτη υπερέχει το πλήθος, είναι φυσικό να υ π ά ρ χ ε ι δ η μ ο κ ρ α τ ί α . Ε π ι κ ρ α τ ε ί μ ά λ ι σ τ α εκείνο τ ο είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , π ο υ π ρ ο τ ι μ ά τ ο κ α τ ' αριθμόν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο μέρος τ ο υ λ α ο ύ . Α ν , γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς ε ί ν α ι ο αριθμός τ ω ν γ ε ω ρ γ ώ ν , ε π ι κ ρ α τ ε ί τ ο π ρ ώ τ ο είδος δημο­ κ ρ α τ ί α ς , α ν ε ί ν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ο ι χ ε ι ρ ώ ν α κ τ ε ς κ α ι ο ι μεροκαματιάρηδες,

ε π ι κ ρ α τ ε ί τ ο τ ε λ ε υ τ α ί ο είδος δ η μ ο κ ρ α ­

τ ί α ς . Τ ο ίδιο σ υ μ β α ί ν ε ι κ α ι μ ε τ α υ π ό λ ο ι π α ειδη δ η μ ο κ ρ α ­ τίας, που παρεμβάλλονται. Ό π ο υ όμως υπερέχει η ποιό­ τητα τ ω ν ευπόρων και εξεχόντων π ο λ ι τ ώ ν , παρά η ποσό­ τ η τ α , φυσικό πολίτευμα είναι η ολιγαρχία. Ανάλογα μά­ λ ι σ τ α μ ε τ η ν α ρ ι θ μ η τ ι κ ή υ π ε ρ ο χ ή τ ο υ είδους τ ο υ ο λ ι γ α ρ χ ι ­ κ ο ύ π λ ή θ ο υ ς , ε φ α ρ μ ό ζ ε τ α ι κ α ι τ ο είδος τ η ς ο λ ι γ α ρ χ ί α ς π ο υ προτιμάται. Π ά ν τ α ό μ ω ς ο ν ο μ ο θ έ τ η ς π ρ έ π ε ι ν ' α π ο β λ έ π ε ι σ τ η με­ σαία τ ά ξ η . Αν θέτει ολιγαρχικούς νόμους, π ρ έ π ε ι ν' απο­ βλέπει στη μεσαία ολιγαρχική τ ά ξ η , αν θέτει δημοκρατι­ κούς, ν' α π ο ζ η τ ά να προσελκύσει τη μεσαία δημοκρατική τ ά ξ η . Όπου όμως η μεσαία τ ά ξ η είναι μεγαλύτερη από τις ά λ λ ε ς δυό α κ ρ α ί ε ς ή μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α π ό τ η μ ί α έ σ τ ω , ε κ ε ί ενδέχεται το πολίτευμα να παραμείνει αμετάβλητο. Μιά

155

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

156

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

κ α ι τ ί π ο τ α δεν γ ε ν ν ά τ ο ν φόβο π ω ς ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι θ α σ υ μ φ ω ­ νήσουν

με τους

φτωχούς για να

επιτεθούν

στη

μεσαία

τ ά ξ η . Γ ι α τ ί κ α ν ε ί ς α π ό τ ο υ ς δυο δεν θ α θ ε λ ή σ ε ι ν α υ π ο ­ δουλωθεί στον άλλο. Ά λ λ ω σ τ ε , αν ζητούν π ο λ ί τ ε υ μ α που ν α ι κ α ν ο π ο ι ε ί κ α ι τ ι ς δυο τ ά ξ ε ι ς , δεν θ α βρουν άλλο ε κ τ ό ς α π ό τ ο ύ τ ο . Κ α θ ώ ς , λ ό γ ω τ η ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς δ υ σ π ι σ τ ί α ς , δεν ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν κ α μ ι ά α π ό τ ι ς δυο τ ά ξ ε ι ς ν α α ν ε χ θ ε ί ν α κ υ β ε ρ ν ά η ά λ λ η , έ σ τ ω κ α ι εκ π ε ρ ι τ ρ ο π ή ς . Ο δ ι α ι τ η τ ή ς λ ο ι π ό ν ε ί ν α ι α ξ ι ό π ι σ τ ο ς γ ι α όλους, κ α ι δ ι α ι τ η τ ή ς ε ί ν α ι η μεσαία τ ά ξ η . Όσο καλύτερα συνδυαστούν τα στοιχεία μιας π ό λ η ς , τόσο μονιμότερο θ α ε ί ν α ι τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α . Π ο λ λ ο ί α π ό ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ θ έ λ ο υ ν ν α ιδρύσουν α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ά π ο λ ι τ ε ύ ­ ματα, κάνουν λάθος, γ ι α τ ί προσφέρουν περισσότερα α π ' όσα π ρ έ π ε ι σ τ ο υ ς π λ ο ύ σ ι ο υ ς κ ι ε ξ α π α τ ο ύ ν τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς . Γ ι α τ ί μ ε τ η ν πάροδο τ ο υ χρόνου, α ν α γ κ α σ τ ι κ ά , θ α π ρ ο κ λ η ­ θεί μ ε γ ά λ ο κ α κ ό α π ό τ α ψ ε ύ τ ι κ α α γ α θ ά . Ο ι υ π ε ρ β ο λ ι κ έ ς α ξ ι ώ σ ε ι ς τ ω ν π λ ο υ σ ί ω ν μάλλον π α ρ ά τ ω ν φ τ ω χ ώ ν κ α τ α ­ στρέφουν την πόλη.

13.

Π έ ν τ ε ε ί ν α ι τ ο ν αριθμό τ α τ ε χ ν ά σ μ α τ α π ο υ ε π ι ν ο ­

ο ύ ν τ α ι π ρ ο σ φ υ ώ ς α π ό τ ι ς ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς σ ε βάρος τ ο υ δ ή μ ο υ . Τ α σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ δήμου, μ ε τ ' α ξ ι ώ μ α τ α , με τα δικαστήρια, με τον οπλισμό κ α ι με τα σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά γ υ μ ν ά σ ι α . Α ν α φ ο ρ ι κ ά μ ε τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ δήμου, δίνουν δικαίωμ,α σ υ μ μ ε τ ο χ ή ς σ ' όλους τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς κ ι ε π ι β ά λ λ ο υ ν ταυτόχρονα πρόστιμο στους πλούσιους για τη μη συμμε­ τ ο χ ή , π ο υ ε ί ν α ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο α ν η ίδια π ο ι ν ή ε π ι β ά λ λ ε τ α ι κ α ι στους φ τ ω χ ο ύ ς . Όσον αφορά τ α π ο λ ι τ ι κ ά α ξ ι ώ μ α τ α , α π α ­ γορεύουν στους εύπορους να π α ρ α ι τ ο ύ ν τ α ι από το α ξ ί ω μ α που ανέλαβαν, στους φ τ ω χ ο ύ ς όμως επιτρέπουν την π α ­ ρ α ί τ η σ η . Τ ο ίδιο π ε ρ ί π ο υ σ υ μ β α ί ν ε ι κ α ι σ τ α δ ι κ α σ τ ή ρ ι α , α ν οι πλούσιοι απουσιάσουν από δ ι κ α σ τ ι κ ή συνεδρίαση, π λ η ­ ρ ώ ν ο υ ν π ρ ό σ τ ι μ ο , ε ν ώ ο ι φ τ ω χ ο ί όχι - σ ε ά λ λ η π ε ρ ί π τ ω σ η ,

!57

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

158

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι π λ η ρ ώ ν ο υ ν βαρύ π ρ ό σ τ ι μ ο κ ι ο ι φ τ ω χ ο ί μ ι κ ρ ό , όπως αναφέρουν

κι

ο ι νόμοι τ ο υ

Χαρώνδα.

Σε

μερικές

π ό λ ε ι ς ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι σ ε όλους ν α ε γ γ ρ ά φ ο ν τ α ι ω ς μ έ λ η τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς τ ο υ δήμου κ α ι τ ω ν δ ι κ α σ τ η ρ ί ω ν , α ν ό μ ω ς σ τ η σ υ ν έ χ ε ι α δεν ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι , τ ο υ ς ε π ι β ά λ λ ο ν τ α ι μ ε γ ά λ α π ρ ό ­ σ τ ι μ α . Γ ι α τ ο ν λόγο τ ο υ π ρ ο σ τ ί μ ο υ α π ο φ ε ύ γ ο υ ν ν α ε γ γ ρ ά ­ φονται οι φ τ ω χ ο ί , ε π ο μ έ ν ω ς είναι ευνόητο π ω ς ούτε στην ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ δήμου ούτε σ τ α δ ι κ α σ τ ή ρ ι α δ ι κ α ι ο ύ ν τ α ι ν α σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν . Μ ε τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο ν ο μ ο θ ε τ ο ύ ν κ α ι γ ι α τ η ν απόκτηση

οπλισμού και για τα σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά γ υ μ ν ά σ ι α .

Π ά λ ι ο ι φ τ ω χ ο ί έχουν δ ι κ α ί ω μ α ν α μ η ν π α ί ρ ν ο υ ν ό π λ α , ε ν ώ ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι π λ η ρ ώ ν ο υ ν π ρ ό σ τ ι μ ο ό τ α ν δεν έ χ ο υ ν . Αλ­ λ ά κ α ι σ τ α σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά γ υ μ ν ά σ ι α , ό τ α ν δεν σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν ο ι φ τ ω χ ο ί δεν υ φ ί σ τ α ν τ α ι κ α μ ι ά σ υ ν έ π ε ι α , ε ν ώ ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι π ά λ ι πληρώνουν πρόστιμο. είναι

να

εξαναγκάζει

Σκοπός τ ω ν

τους

πλουσίους

μέτρων τούτων να

συμμετέχουν,

α π ό φόβο τ ω ν π ρ ο σ τ ί μ ω ν , κ α ι τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς ν α μ η σ υ μ μ ε ­ τ έ χ ο υ ν γ ι α τ ί δεν υ π ά ρ χ ε ι π ρ ό σ τ ι μ ο γ ι α τ η μ η σ υ μ μ ε τ ο χ ή . Τέτοιες σοφιστίες εφαρμόζουν οι ολιγαρχικές νομοθεσίες. Π α ρ ό μ ο ι α ε ί ν α ι κ α ι τ α α ν τ ί σ τ ο ι χ α σ ο φ ί σ μ α τ α τ ω ν δημο­ κρατιών.

Ορίζουν α π ο ζ η μ ί ω σ η γ ι α τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς ,

όταν

σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ δήμου κ α ι τ α δ ι κ α σ τ ή ­ ρια,

χωρίς

να

υπάρχει

πρόστιμο

για

τη

μη

συμμετοχή

τ ω ν π λ ο υ σ ί ω ν . Αν θέλει λοιπόν κάποιος να κάνει σ ω σ τ ή α ν ά μ ε ι ξ η τ ο ύ τ ω ν τ ω ν δυό, π ρ έ π ε ι ν α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι τ ι ς α ν τ ί ­ θ ε τ ε ς δ ι α τ ά ξ ε ι ς , ν α χ ο ρ η γ ή σ ε ι μισθό σ τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς γ ι α τ η συμμετοχή

τους

και ταυτόχρονα

να

επιβάλλει

πρόστιμο

σ τ ο υ ς π λ ο ύ σ ι ο υ ς , α ν δεν σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν . Έ τ σ ι μόνο γ ί ν ε τ α ι δυνατόν

να

συμμετέχουν

όλοι

στα

κοινά,

ενώ

με

τους

προηγούμενους τρόπους η πολιτική εξουσία ασκείται από μ ι α μόνο μερίδα. Η αρχή π ω ς οι κ ά τ ο χ ο ι ο π λ ι σ μ ο ύ έχουν πολιτικά δ ι κ α ι ώ μ α τ α , είναι πολύ δίκαιη. Σχετικά όμως με τ η δ ι ά τ α ξ η π ε ρ ί ε ι σ ο δ ή μ α τ ο ς , δεν ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν ν α ο ρ ι σ τ ε ί

159

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

160

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

έ ν α α π ό λ υ τ ο και. α μ ε τ ά β λ η τ ο π ο σ ό , α λ λ ά π ρ έ π ε ι ν α σ κ έ ­ π τ ο ν τ α ι π ω ς όσο μικρότερο π ο σ ό ο ρ ι σ τ ε ί , τόσο μ ε γ α λ ύ τ ε ­ ρος θ α ε ί ν α ι ο αριθμός τ ω ν σ υ μ μ ε τ ε χ ό ν τ ω ν σ τ α κ ο ι ν ά , κ ι ένα τ έ τ ο ι ο ποσό ε ι σ ο δ ή μ α τ ο ς π ρ έ π ε ι ν α κ α θ ο ρ ί ζ ο υ ν . Γ ι α τ ί οι φ τ ω χ ο ί προτιμούν να είναι ήσυχοι και να μη συμμετέ­ χουν σ τ α π ο λ ι τ ι κ ά α ξ ι ώ μ α τ α , μ ε τ ο ν όρο ό μ ω ς , ν α μην τους περιφρονούν κ α ι να μην κινδυνεύει η περιουσία τους ( π ρ ά γ μ α π ο υ δεν ε ί ν α ι ε ύ κ ο λ ο , γ ι α τ ί ο ι κ ά τ ο χ ο ι τ η ς ε ξ ο υ ­ σ ί α ς δεν ε ί ν α ι π ά ν τ α κ α λ ο π ρ ο α ί ρ ε τ ο ι ) . Σ ε καιρό π ο λ έ μ ο υ ε π ί σ η ς , ο ι φ τ ω χ ο ί σ υ ν η θ ί ζ ο υ ν ν α μην π ρ ο σ φ έ ρ ο υ ν τ ί π ο τ α σ τ η ν π ό λ η , α ν δεν τ ο υ ς τ ρ έ φ ε ι , κ α ι μόνο α ν τ ο υ ς π α ρ α σ χ ε ­ θ ε ί η δ ι α τ ρ ο φ ή , π ο λ ε μ ο ύ ν με π ρ ο θ υ μ ί α . Σ ε μ ε ρ ι κ έ ς π ό λ ε ι ς , π ο λ ι τ ι κ ά δ ι κ α ι ώ μ α τ α έχουν όχι μόνο όσοι

κρατούν 42

παρελθόν .

όπλα

αλλά

και

Στους Μαλιείς

43

οσοι

μόνο

είχαν

κρατήσει

στο

τούτοι είχαν π ο λ ι τ ι κ ά

δ ι κ α ι ώ μ α τ α κ α ι σ τ α α ξ ι ώ μ α τ α ε κ λ έ γ ο ν τ α ν μονο ο ι σ τ ρ α ­ τευμένοι. Το πρώτο, επίσης, πολίτευμα που αποκτήσαν οι Έλληνες,

μετά την κατάργηση τ ω ν

βασιλειών,

ιδρύθηκε

από τους πολεμιστές. Από τους ι π π ε ί ς π ρ ώ τ α ( γ ι α τ ί σε καιρό π ο λ έ μ ο υ ο ι ι π π ε ί ς ε ί χ α ν τ η ν ισχύ κ α ι τ η ν υ π ε ρ ο χ ή . Λ ό γ ω του ότι το π ε ζ ι κ ό ή τ α ν άχρηστο χωρίς σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή εκπαίδευση,

επειδή

τακτική

υπήρχαν,

δεν

στους

αρχαίους

έτσι

όλη

η

η

εκπαίδευση

στρατιωτική

κι

η

δύναμη

ανήκε στους ι π π ε ί ς ) . Ό τ α ν λοιπόν άρχισαν ν' αυξάνουν οι πόλεις

σε

πληθυσμό

κι

οι

οπλίτες

απέκτησαν

δύναμη,

άρχισαν να μετέχουν περισσότεροι στην εξουσία. Γ ι ' αυτό τα π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α που εμείς ονομάζουμε πολιτείες, οι προ­ γενέστεροι τα ονόμαζαν δημοκρατίες. Είναι επίσης φυσικό τα αρχαία πολιτεύματα να είναι ολιγαρχικά και βασιλικά. Ο ι π ό λ ε ι ς τ ό τ ε ε ί χ α ν μικρό αριθμό π ο λ ι τ ώ ν κ ι η μ ε σ α ί α τ ά ξ η ή τ α ν ο λ ι γ ά ρ ι θ μ η , κ ι ε π ε ι δ ή ή σ α ν λ ί γ ο ι σ ε αριθμό κ ι α σ υ σ π ε ί ρ ω τ ο ι , υ π έ μ ε ν α ν τ ο ζ υ γ ό . Α π ' όσα ε ί π α μ ε μέχρι τ ώ ρ α , φ ά ν η κ ε η αιτία που τα π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α είναι περισσο­

ί 61

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

162

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

τ ε ρ α , κ α θ ώ ς ε π ί σ η ς τ ο γ ι α τ ί , ε κ τ ό ς α π ό ε κ ε ί ν α π ο υ ορίσα­ μ ε , υ π ά ρ χ ο υ ν κ ι ά λ λ α ( γ ι α τ ί δεν ε ί ν α ι έ ν α τ ο είδος τ η ς δημοκρατίας και τ ω ν

άλλων

πολιτευμάτων).

Επιπλέον,

ποιο ε ί ν α ι τ ο ά ρ ι σ τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α , κι- α π ό τ α υ π ό λ ο ι π α , ποιο ταιριάζει περισσότερο σε ποιους. Θ ' α σ χ ο λ η θ ο ύ μ ε π ά λ ι , τόσο γ ε ν ι κ ά όσο κ α ι ε ι δ ι κ ώ τ ε ρ α , με καθένα από τα υπόλοιπα ζ η τ ή μ α τ α , αφού π ρ ώ τ α εξε­ τ ά σ ο υ μ ε τ ι ς β α σ ι κ έ ς αρχές τ ο υ ς . Σ ε κ ά θ ε π ο λ ί τ ε υ μ α υ π ά ρ ­ χουν τρεις π α ρ ά γ ο ν τ ε ς που π ρ έ π ε ι να εναρμονιστούν μετα­ ξύ τους, και τούτο πρέπει να ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ο νομοθέτης που θ έ λ ε ι ν α θ ε ω ρ η θ ε ί σ π ο υ δ α ί ο ς . Α ν τ ο ύ τ ο ι έχουν κ α λ ώ ς , τ ό τ ε κ α ι τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α έχει κ α λ ώ ς . Τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , ά λ λ ω σ τ ε , διαφέρουν μ ε τ α ξ ύ τους, λ ό γ ω της διαφορετικής ρύθμισης τ ω ν σχέσεων τ ω ν τριών τ ο ύ τ ω ν παραγόντων. Τούτοι οι τρεις

παράγοντες είναι, π ρ ώ τ ο ν , το σ ω μ α που σ υ σ κ έ π τ ε ­

τ α ι γ ι α τ α κ ο ι ν ά , δεύτερο τ ο σ ώ μ α τ ω ν δ η μ ο σ ί ω ν α ρ χ ώ ν ( κ α ι ο ν ο μ ο θ έ τ η ς π ρ έ π ε ι ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι τ η δομή, τ α δ ι κ α ι ώ ­ μ α τ α κ α ι τον τρόπο εκλογής τ ο υ ) κ α ι τρίτο το δικαστικό σ ώ μ α . Κυρίαρχο σ ώ μ α ε ί ν α ι τ ο π ρ ώ τ ο , π ο υ σ υ σ κ έ π τ ε τ α ι κ ι α π ο φ α σ ί ζ ε ι γ ι α θ έ μ α τ α π ο λ έ μ ο υ κ α ι ειρήνης, γ ι α σ ύ ν α ψ η ή διάλυση σ υ μ μ α χ ι ώ ν , ψ η φ ί ζ ε ι τους νόμους, α π ο φ α σ ί ζ ε ι γ ι α επιβολή θ α ν α τ ι κ ώ ν π ο ι ν ώ ν , εξορίας κ α ι δήμευσης περιου­ σιών.

Το σ ώ μ α τούτο

αποφασίζει για την εκλογή τ ω ν

αρχών κ α ι σε τούτο λογοδοτούν οι αρχές. Τούτες τις απο­ φάσεις α ν α γ κ α σ τ ι κ ά ο νομοθέτης πρέπει ν' αναθέσει είτε όλες σ ε όλους τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς , ε ί τ ε μ ε ρ ι κ έ ς σ ε μ ε ρ ι κ ο ύ ς , ε ί τ ε μ ε ρ ι κ έ ς σ ε όλους κ α ι τ ι ς υ π ό λ ο ι π ε ς σ ε μ ε ρ ι κ ο ύ ς .

14.

Η κ α τ α ν ο μ ή όπου όλοι α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν γ ι α όλα ε ί ν α ι

δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ή , γ ι α τ ί τ έ τ ο ι ο υ είδους ι σ ό τ η τ α ζ η τ ά ο λ α ό ς . Τ α σ υ σ τ ή μ α τ α όπου όλοι α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν ε ί ν α ι π ο λ λ ά . Έ ν α σύστημα είναι το να αποφασίζουν κ α τ ά τμήματα (όπως στο π ο λ ί τ ε υ μ α του Τ η λ ε κ λ έ α του Μιλήσιου. Σε άλλα πο-

163

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

164

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

λιτεύματα

συνέρχεται

η

ολομέλεια

α ξ ι ώ μ α τ α ανέρχονται όμως

των

αρχόντων,

στα

ολοι κ α τ ά φ υ λ έ ς κ α ι κ α τ ά

μ ι κ ρ ό τ ε ρ α τ μ ή μ α τ α , μέχρις ότου ε ξ α ν τ λ η θ ε ί ολόκληρος ο 45

α ρ ι θ μ ό ς ) . Ό λ ο ι μ α ζ ί σ υ ν έ ρ χ ο ν τ α ι μόνο γ ι α ν ο μ ο θ ε τ ι κ έ ς εργασίες, για πολιτειακού χαρακτήρα αποφάσεις και για 46

ν ' ακούσουν τ ι ς οδηγίες τ ω ν αρχόντων . Άλλο σ ύ σ τ η μ α όπου σ υ σ κ έ π τ ο ν τ α ι όλοι μ α ζ ί , ε ί ν α ι εκείνο όπου κ α λ ο ύ ν τ α ι μόνο γ ι α ν α ε κ λ έ ξ ο υ ν τ ο υ ς ά ρ χ ο ν τ ε ς , ν α ν ο μ ο θ ε τ ή σ ο υ ν , ν α κ η ρ ύ ξ ο υ ν π ό λ ε μ ο , ν α σ υ ν ο μ ο λ ο γ ή σ ο υ ν ειρήνη κ α ι γ ι α ν α λογοδοτήσουν οι υπεύθυνοι. Ό λ ε ς οι υπόλοιπες υποθέσεις τ η ς π ο λ ι τ ε ί α ς δ ι ε υ θ ε τ ο ύ ν τ α ι α π ό ε ι δ ι κ έ ς α ρ χ έ ς , π ο υ έχουν ά λ λ ω σ τ ε ε κ λ ε γ ε ί , ε ί τ ε δια ψ η φ ο φ ο ρ ί α ς ε ί τ ε δια κ λ ή ρ ο υ , α π ' όλους τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς . Ά λ λ ο σ ύ σ τ η μ α ε ί ν α ι ε κ ε ί ν ο , ό π ο υ η ε κ κ λ η σ ί α σ υ ν α θ ρ ο ί ζ ε τ α ι μόνο γ ι α τ η ν ε κ λ ο γ ή τ ω ν αρχό­ ν τ ω ν , γ ι α ν ' ακούσει τ η λογοδοσία τ ω ν αρχόντων, γ ι α κήρυξη πολέμου και σύναψη συμμαχίας. Τα υπόλοιπα ζη­ τήματα που ενδέχεται ν'

α π α ι τ ο ύ ν ειδικές γ ν ώ σ ε ι ς , τ α

διαχειρίζονται α ν α γ κ α σ τ ι κ ά οι εκλεγμένοι άρχοντες47. Τέ­ τ α ρ τ ο σ ύ σ τ η μ α ε ί ν α ι να σ υ ν έ ρ χ ο ν τ α ι όλοι οι π ο λ ί τ ε ς κ α ι ν α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν γ ι α όλα τ α ζ η τ ή μ α τ α . Σ ε τ ο ύ τ ο , ο ι α ρ χ έ ς δεν α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν γ ι α τ ί π ο τ α κ α ι δ ι ε ν ε ρ γ ο ύ ν μόνο π ρ ο α ν ά κ ρ ι σ η , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς σ υ μ β α ί ν ε ι στο χειρότερο είδος δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , που, ό π ω ς έχουμε π ε ι , είναι ανάλογο με την κ α τ α δ υ ν α σ τ ε υ τ ι κ ή ολιγαρχία κ α ι την τ υ ρ α ν ν ι κ ή 4 8 μοναρχία. Τα τέσσερα π α ρ α π ά ν ω σ υ σ τ ή μ α τ α ε ί ν α ι όλα δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ά . Τ ο ν ' α π ο ­ φ α σ ί ζ ο υ ν , ό μ ω ς , γ ι α όλα ο ι λ ί γ ο ι , ε ί ν α ι σ ύ σ τ η μ α ο λ ι γ α ρ χ ι ­ κ ό . Ω σ τ ό σ ο κ α ι τ ο ύ τ ο έ χ ε ι είδη π ο υ δ ι α φ έ ρ ο υ ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς . Ό τ α ν δ ι κ α ί ω μ α ε κ λ ο γ ή ς σ τ ι ς αρχές έχουν όσοι δ ι α ­ θέτουν

μέτριο

εισόδημα,

οι

οποίοι,

λόγω

ακριβώς

της

μετριότητας του, είναι πολλοί, συμμετέχουν πολλοί στην ε ξ ο υ σ ί α κ α ι δεν μ ε τ α β ά λ λ ο υ ν ό,τι α π α γ ο ρ ε ύ ε ι ο νόμος, α λ λ ά ε φ α ρ μ ό ζ ο υ ν τ ο ν νόμο κ ι ο κ α θ έ ν α ς έ χ ε ι δ ι κ α ί ω μ α ν ' αποκτήσει πολιτικά

δικαιώματα,

165

εφόσον

αποκτήσει το

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

166

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

καθορισμένο

εισόδημα,

το

σύστημα

τούτο

είναι

βέβαια

ολιγαρχικό, αλλά με δημοκρατικές αντιλήψεις γ ι α τ ί είναι μ ε τ ρ ι ο π α θ έ ς . Ό τ α ν δεν μ ε τ έ χ ο υ ν όλοι σ τ ι ς σ υ σ κ έ ψ ε ι ς , α λ λ ά μόνο όσοι ε κ λ έ γ ο ν τ α ι κ α ι α σ κ ο ύ ν τ ο δ ι κ α ί ω μ α τ ο υ ς σεβό­ μενοι τ ο ν

νόμο,

όπως

στο

προηγούμενο

σύστημα,

πάλι

έχουμε ολιγαρχία. Ό τ α ν ό μ ω ς οι δικαιούμενοι να συσκέ­ πτονται, εκλέγονται μεταξύ τους, κι οταν ο γιός διαδέχεται τ ο ν π α τ έ ρ α κ ι όλοι ε ί ν α ι π ά ν ω α π ό τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς , α ν α γ κ α ­ σ τ ι κ ά τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α ε ί ν α ι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό . Ό τ α ν όλοι ο ι π ο λ ί τ ε ς μαζί αποφασίζουν για μερικά ζ η τ ή μ α τ α , ό π ω ς γ ι α παρά­ δειγμα, κήρυξη πολέμου, σ ύ ν α ψ η ειρήνης, λογοδοσία υ π ε υ ­ θύνων κ α ι γ ι α τα υπόλοιπα αποφασίζουν οι άρχοντες, που έχουν ο ρ ι σ τ ε ί ε ί τ ε α π ό

ψηφοφορία είτε από

49

κλήρωση ,

τότε το π ο λ ί τ ε υ μ α είναι αριστοκρατικό. Ό τ α ν οι υ π ε ύ θ υ ­ νοι γ ι α μ ε ρ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α ά ρ χ ο ν τ ε ς ε κ λ έ γ ο ν τ α ι μ ε ψ η φ ο φ ο ­ ρία κ ι ο ι υ π ό λ ο ι π ο ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ι μ ε κλήρο α π '

όλους τ ο υ ς

π ο λ ί τ ε ς ή α π ό κ α τ ά λ ο γ ο π ρ ο σ ώ π ω ν , π ο υ έχουν κ ρ ι θ ε ί π ι ο κ α τ ά λ λ η λ α , ή ό τ α ν όλοι οι ά ρ χ ο ν τ ε ς ε κ λ έ γ ο ν τ α ι με ψ η φ ο ­ φορία ή μ ε κλήρο α π ' όλους τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς , τ ό τ ε τ ο σ ύ σ τ η μ α είναι

εν

μέρει

αριστοκρατικό

κι

εν

μέρει

δημοκρατικό

[πολιτεία]50. Τ ο ύ τ ε ς ο ι διαφορές υ π ά ρ χ ο υ ν στο σ ώ μ α π ο υ σ υ σ κ έ π τ ε ­ ται για τα κοινά, και κάθε πολίτευμα διακυβερνά την πόλη μ ε τ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς π ο υ α ν α π τ ύ ξ α μ ε π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς . Τ η δη­ μ ο κ ρ α τ ί α , κ α ι κ υ ρ ί ω ς ε τ ο ύ τ η π ο υ σ ή μ ε ρ α θ ε ω ρ ε ί τ α ι δημο­ κ ρ α τ ί α ( ε ν ν ο ώ ε κ ε ί ν η όπου ο δήμος ε ί ν α ι π α ρ α π ά ν ω κ ι α π ό τους νόμους), θα την συνέφερε να αποδεχθεί το σύστημα που εφαρμόζουν τα ολιγαρχικά πολιτεύματα στα δικαστή­ ρια ( η ο λ ι γ α ρ χ ί α ε π ι β ά λ λ ε ι π ρ ό σ τ ι μ ο γ ι α ν ' α ν α γ κ ά ζ ε ι ν α π ρ ο σ έ ρ χ ο ν τ α ι στο δ ι κ α σ τ ή ρ ι ο ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ θ έ λ ε ι ν α α σ κ ο ύ ν δικαστική εξουσία.

Η

δ η μ ο κ ρ α τ ί α ορίζει μισθό γ ι α τ ο υ ς

φ τ ω χ ο ύ ς π ο υ γ ί ν ο ν τ α ι δ ι κ α σ τ έ ς ) . Τ ο ίδιο π ρ έ π ε ι ν α κ ά ν ε ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς π ο υ π α ί ρ ν ο υ ν μέρος σ τ ι ς σ υ ν ε δ ρ ι α -

167

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

168

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

σεις τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς τ ο υ δήμου ( γ ι α τ ί κ α λ ύ τ ε ρ α σ υ σ κ έ π τ ο ­ ν τ α ι , ό τ α ν όλοι μ α ζ ί σ υ σ κ έ π τ ο ν τ α ι , ο λαός δ η λ α δ ή μ α ζ ί μ ε τους προύχοντες κι οι προύχοντες με τον λαό). Επίσης την συμφέρει να κ λ η ρ ώ ν ο ν τ α ι ή να ε κ λ έ γ ο ν τ α ι ισάριθμοι

51

βου­

λ ε υ τ έ ς α π ό το λαό κ α ι τ ο υ ς π ρ ο ύ χ ο ν τ ε ς . Ή αν οι π ο λ ί τ ε ς π ο υ α ν ή κ ο υ ν σ τ ο ν λαό ε ί ν α ι π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι α π ό τ ο υ ς π ρ ο ύ χ ο ν τ ε ς , σ υ μ φ έ ρ ε ι ν α δ ί ν ε τ α ι η μ ε ρ ή σ ι α α π ο ζ η μ ί ω σ η όχι σ ε όλους τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς π ο υ π α ρ ε υ ρ ί σ κ ο ν τ α ι , α λ λ ά σ ε τ ό ­ σους

όσοι

είναι

οι π α ρ ε υ ρ ι σ κ ό μ ε ν ο ι π ρ ο ύ χ ο ν τ ε ς ,

ε ί τ ε να

αποκλείονται οι παραπανίσιοι με κλήρωση. Σ τ α ολιγαρχι­ κά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α π ρ έ π ε ι είτε να ε κ λ ε γ ο υ ν τ α ι μερικοί απο το π λ ή θ ο ς ή ν α σ υ ν ι σ τ ά τ α ι δημόσιο ό ρ γ α ν ο , ό π ω ς ε κ ε ί ν ο π ο υ υ π ά ρ χ ε ι σ ε μ ε ρ ι κ έ ς π ό λ ε ι ς κ α ι τ ο υ οποίου τ α μ έ λ η ονομά­ ζονται πρόβουλοι

52

και νομοφύλακες, οπότε θα ασχολείται

κ α ν ε ί ς μόνο μ ε τ α θ έ μ α τ α π ο υ ε ι σ η γ ε ί τ α ι μ ε τ ά α π ό μ ε λ έ τ η τ ο σ ώ μ α τ ω ν π ρ ο β ο ύ λ ω ν ( μ ' α υ τ ό τ ο ν τρόπο σ υ μ μ ε τ έ χ ε ι κ ι ο λαός σ τ η βουλή χ ω ρ ί ς ν α έχει τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α κ α τ α ­ λ ύ σ ε ι θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς αρχές τ ο υ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς ) . Ε ί ν α ι ε π ί σ η ς δ υ ν α τ ό ν να έ χ ε ι ο λαός το δ ι κ α ί ω μ α να υ π ε ρ ψ η φ ί ζ ε ι ή να κ α τ α ψ η φ ί ζ ε ι , όσα ε ι σ η γ ο ύ ν τ α ι ο ι π ρ ό β ο υ λ ο ι . Τ έ λ ο ς , ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν να έ χ ε ι ο λαός σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ι κ ή ψ ή φ ο κ α ι οι άρχο­ ντες α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή . Όσον αφορά τις αποφάσεις, πρέπει να γ ί ν ε τ α ι το αντίθετο α π ' ότι γ ί ν ε τ α ι στις δημοκρατίες. Ν' α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε τ α ι κυρίαρχη η ψήφος του λαού στις α θ ω ω τ ι κ έ ς α π ο φ ά σ ε ι ς , η κ α τ α δ ι κ α σ τ ι κ ή ό μ ω ς α π ό φ α σ η τ ο υ ν α μην είναι τελεσίδικη, αλλά να υποβάλλεται στην κρίση τ ω ν αρχόντων. Στα δημοκρατικά πολιτεύματα γίνεται το αντί­ θετο.

Η

α θ ω ω τ ι κ ή ψήφος τ ω ν αρχόντων είναι οριστική,

ενώ η κ α τ α δ ι κ α σ τ ι κ ή υ π ο β ά λ λ ε τ α ι π ά ν τ α στην κρίση της εκκλησίας. Τούτα τα θεωρώ αρκετά για το βουλευτικό σ ώ ­ μα, που ασκεί κυρίαρχη εξουσία στην πολιτεία.

15.

Με τα π α ρ α π ά ν ω όμως συνδέεται κι η κατανομή

169

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

170

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

τ ω ν ε ξ ο υ σ ι ώ ν . Κ α ι τ ο ύ τ ο τ ο μέρος τ ο υ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς έ χ ε ι διαφορές α ν ά λ ο γ ε ς μ ε τ ο ν αριθμό τ ω ν ε ξ ο υ σ ι ώ ν , μ ε τ η ν αρμοδιότητα τους κ α ι με τη χρονική διάρκεια τ η ς θητείας του

άρχοντα

(άλλες

διαρκούν

εξάμηνο,

άλλες

λιγότερο,

ά λ λ ε ς χρόνο κ ι ά λ λ ε ς ο ρ ί ζ ο ν τ α ι α π ό τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α ν α έχουν

μεγαλύτερη

διάρκεια), κ α ι κ α τ ά πόσον π ρ έ π ε ι τ'

α ξ ι ώ μ α τ α να είναι ισόβια ή π ο λ υ ε τ ή ή τ ί π ο τ α από τα δυο, κ α ι κ α τ ά π ό σ ο ν τ ο ίδιο π ρ ό σ ω π ο π ρ έ π ε ι ν α π α ί ρ ν ε ι π ο λ λ έ ς φορές το ίδιο α ξ ί ω μ α ή μόνο μ ι α φορά κι όχι δυο, και σχετικά με τη σύσταση τ ω ν εξουσιών, από ποιους π ρ έ π ε ι να κ α τ α ρ τ ί ζ ο ν τ α ι , π ώ ς κ α ι απο ποιους να εκλέγο­ νται.

Πρέπει να γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε με πόσους τρόπους μπορούν

ν α δ ι ε υ θ ε τ η θ ο ύ ν όλα ε τ ο ύ τ α τ α θ έ μ α τ α , κ α ι σ τ η σ υ ν έ χ ε ι α ν α ε φ α ρ μ ο σ τ ε ί η λ ύ σ η π ο υ τ α ι ρ ι ά ζ ε ι σ ε κ ά θ ε είδος π ο λ ι ­ τ ε ύ μ α τ ο ς . Δ ε ν ε ί ν α ι εύκολο ό μ ω ς ν α π ρ ο σ δ ι ο ρ ί σ ε ι κ ά π ο ι ο ς ποιες πρέπει ν' αποκαλούμε εξουσίες, επειδή η πολιτική κ ο ι ν ω ν ί α χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ε π ι σ τ ά τ ε ς π ο λ λ ώ ν ειδών. Γ ι ' αυτό τον λόγο δεν π ρ έ π ε ι ν α θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι ά ρ χ ο ν τ ε ς όλοι οσοι κ α τ έ ­ χουν κ ά π ο ι α ε ξ ο υ σ ί α , ε ί τ ε α π ό ε κ λ ο γ ή ε ί τ ε α π ό κ λ ή ρ ω σ η . Ό π ω ς π ρ ώ τ α - π ρ ώ τ α ο ι ιερείς ( κ α ι τ ο ύ τ ο ε ί ν α ι κ ά τ ι άλλο π ο υ π ρ έ π ε ι ν α προσδιορίσουν ο ι π ο λ ι τ ι κ έ ς α ρ χ έ ς ) , είναι

οι

χορηγοί κ α ι

οι

κήρυκες,

αλλά

και

οι

μετά

αιρετοί

πρεσβευτές53. Τπάρχουν λοιπόν πολιτικές υπηρεσίες, που ά λ λ ε ς α φ ο ρ ο ύ ν όλους α ν ε ξ α ι ρ έ τ ω ς τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς , α ν ά λ ο γ α '

με

κάποια

ι

υποχρέωση

ι

ι

τους,

οπως

ι

ο

στρατηγός

54

τους

σ τ ρ α τ ε υ μ έ ν ο υ ς , κ ι ά λ λ ε ς α φ ο ρ ο ύ ν μέρος τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν , ό ­ π ω ς ο γυναικονόμος ή ο παιδονόμος55,

άλλες υπηρεσίες

αφορούν τη διαχείρηση του νοικοκυριού ( γ ι α τ ί συχνά εκλέγονται και σιτομετρες

y υπάρχουν κ α ι οι υπηρετικές, γ ι α

τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ω ν ο π ο ί ω ν ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι διορίζουν έ μ μ ι σ θ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς 5 7 . Α ρ χ έ ς π ρ έ π ε ι ν α ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε ε κ ε ί ν ε ς π ο υ έχουν νόμιμο δ ι κ α ί ω μ α ν α σ υ σ κ έ π τ ο ν τ α ι γ ι α ο ρ ι σ μ έ ν α θ έ μ α τ α , ν ' αποφασίζουν και κυρίως να διατάσσουν. Γιατί το δικαίωμα

171

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

172

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

του διατάσσειν είναι το κύριο χαρακτηριστικό της εξου­ σ ί α ς . Σ τ η ν π ρ ά ξ η τ ο ύ τ ο τ ο ζ ή τ η μ α δεν έ χ ε ι σ η μ α σ ί α γ ι α τ ι ς δ ι ά φ ο ρ ε ς α ρ χ έ ς ( κ α ν ε ί ς δεν έ χ ε ι α μ φ ι σ β η τ ή σ ε ι α κ ό μ η τ ο όνομα π ο υ π ρ έ π ε ι ν α δ ί ν ε τ α ι σ τ ι ς α ρ χ έ ς ) , η σ υ ζ ή τ η σ η ε ί ν α ι εντελώς θεωρητική. Το ποιες και πόσες είναι οι απαραίτητες γ ι α την ύπαρξη τ η ς π ό λ η ς αρχές, κ α θ ώ ς ε π ί σ η ς τ ο π ο ι ε ς ε ί ν α ι ε κ ε ί ν ε ς , π ο υ χωρίς να είναι απαραίτητες, είναι χρήσιμες γ ι α τ η ν κ α λ ύ ­ τ ε ρ η ο ρ γ ά ν ω σ η , ε ί ν α ι ζ ή τ η μ α π ο υ π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι σ ' όλες τις πόλεις, και κυρίως στις μικρές. Στις μεγάλες πόλεις κ α ι ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν κ α ι π ρ έ π ε ι ν α υ π ά ρ χ ε ι μία αρχή γ ι α κ ά θ ε υπηρεσία, αφού είναι δυνατόν πολλοί να λάβουν α ξ ι ώ μ α τ α , γ ι α τ ί ο ι π ο λ ί τ ε ς ε ί ν α ι π ο λ λ ο ί . Έ τ σ ι , ά λ λ ο ι γ ί ν ο ν τ α ι άρχο­ ντες μετά από παρέλευση μ ε γ ά λ ω ν χρονικών δ ι α σ τ η μ ά τ ω ν κ ι ά λ λ ο ι μ ι α φορά μόνο. Ά λ λ ω σ τ ε , κ ά θ ε υ π η ρ ε σ ί α λ ε ι τ ο υ ρ ­ γ ε ί κ α λ ύ τ ε ρ α , α ν φ ρ ο ν τ ί ζ ε ι έ ν α μόνο έ ρ γ ο , π α ρ ά α ν α σ χ ο ­ λείται με π ο λ λ ά κ α ι διάφορα. Σ τ ι ς μικρές πόλεις, όμως, α ν α γ κ α σ τ ι κ ά αναθέτουν σε λίγα π ρ ό σ ω π α πολλές εξουσίες, γ ι α τ ί ο αριθμός τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν ε ί ν α ι μικρός κ α ι δεν ε ί ν α ι εύκολο ν α ε κ λ έ γ ο ν τ α ι π ο λ λ ο ί · ε κ τ ό ς α υ τ ο ύ , π ο ι ο ι θ α τ ο υ ς δ ι α δ ε χ θ ο ύ ν ; Μ ε ρ ι κ έ ς φορές ό μ ω ς κ ι ο ι μ ι κ ρ έ ς π ό λ ε ι ς έ χ ο υ ν α ν ά γ κ η α π ό τ ι ς ίδιες δ η μ ό σ ι ε ς α ρ χ έ ς κ α ι νόμους, ό π ω ς κ ι ο ι μ ε γ ά λ ε ς . Η μόνη διαφορά ε ί ν α ι π ω ς σ τ ι ς μ ι κ ρ έ ς , τ α ίδια πρόσωπα

καταλαμβάνουν

συχνότερα

τ'

αξιώματα,

ενώ

σ τ ι ς μ ε γ ά λ ε ς , μ ε τ ά α π ό πάροδο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο υ χ ρ ό ν ο υ . Γ ι ' α υ τ ό τ ο ν λόγο τ ί π ο τ α δεν ε μ π ο δ ί ζ ε ι ν ' α ν α θ έ τ ο υ ν π ο λ λ έ ς υ π η ρ ε σ ί ε ς στο ίδιο π ρ ό σ ω π ο , ε φ ό σ ο ν δεν ε ί ν α ι α ν τ ι κ ρ ο υ ό ­ μενες. Ό τ α ν μάλιστα η πόλη έχει λίγους κατοίκους, ανα­ γ κ α σ τ ι κ ά κ ά θ ε αρχή α σ χ ο λ ε ί τ α ι μ ε π ο λ λ έ ς υ π η ρ ε σ ί ε ς , ό ­ π ω ς γ ί ν ε τ α ι με τα οβελισκολύχνια58. Αν λοιπόν γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε π ό σ ε ς αρχές ε ί ν α ι α π ο λ ύ τ ω ς α π α ρ α ί τ η τ ε ς σ ε κ ά θ ε π ό λ η κ α ι π ό σ ε ς δεν ε ί ν α ι α π α ρ α ί τ η τ ε ς , α λ λ ά ε ί ν α ι χ ρ ή σ ι μ ε ς , β γ ά ζ ο υ ­ με ευκολότερα το συμπέρασμα, αν γνωρίζουμε τα παρα-

173

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

174

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

π ά ν ω , ποιες υπηρεσίες μπορούν να σ υ γ κ ε ν τ ρ ω θ ο ύ ν χωρίς π ρ ό β λ η μ α σ ε μ ι α α ρ χ ή . Καλό ε ί ν α ι ε π ί σ η ς ν α μ η ν π α ρ α ­ βλέπεται το για ποια θέματα πρέπει να δυμιουργούνται διάφορα όργανα ανάλογα

με τις τοπικές συνθήκες, και

γ ι α π ο ι α π ρ έ π ε ι ν α υ π ά ρ χ ε ι π α ν τ ο ύ μ ι α κ α ι μόνη κ υ ρ ί α ρ χ η 59

εξουσία .

Για

παράδειγμα,

την

ευπρέπεια

στην

αγορά

π ρ έ π ε ι ν α τ η ν φ ρ ο ν τ ί ζ ε ι ο α γ ο ρ α ν ό μ ο ς , ε ν ώ σ τ ' ά λ λ α μέρη τ η ς π ό λ η ς ά λ λ ο ς , ή π ρ έ π ε ι ν α τ η ν φ ρ ο ν τ ί ζ ε ι π α ν τ ο ύ ο ίδιος; Ο διαχωρισμός τ ω ν υπηρεσιών πρέπει να καθορίζεται με βάση τ ο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ ο υ ς ή μ ε β ά σ η τ ι ς ι δ ι ό τ η τ ε ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ; Γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , ένα ά τ ο μ ο π ρ έ π ε ι ν α ο ρ ί ζ ε τ α ι γ ι α τ η ν ε υ π ρ έ π ε ι α , ή άλλο γ ι α τ ι ς γ υ ν α ί κ ε ς κ ι ά λ λ ο γ ι α τ α π α ι δ ι ά ; Υ π ά ρ χ ο υ ν διαφορές σ τ α δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ω ν α ρ χ ώ ν ή δεν υ π ά ρ χ ο υ ν α ν ά λ ο γ α μ ε τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α ; Γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , στη

δημοκρατία,

ολιγαρχία,

αριστοκρατία και

μοναρχία

ε ί ν α ι ίδιες όλες ο ι π α ρ α π ά ν ω ε ξ ο υ σ ί ε ς ; Γ ι α τ ί δεν τ ι ς α ­ σ κ ο ύ ν ο ύ τ ε ίσοι ούτε- ο μ ό τ ι μ ο ι , α λ λ ά δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ί σ ε κ α θ ε μια. Στις αριστοκρατίες τις κατέχουν εκπαιδευμένοι, στις ολιγαρχίες πλούσιοι και

στις

δημοκρατίες

ελεύθεροι.

Ή

μ ή π ω ς υ π ά ρ χ ο υ ν διαφορές κ ι α ν ά μ ε σ α σ τ ι ς ε ξ ο υ σ ί ε ς κ α ι α λ λ ο ύ σ υ μ φ έ ρ ε ι ν α ε ί ν α ι ίδιες κ ι α λ λ ο ύ δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ( γ ι α τ ί α λ λ ο ύ α ρ μ ό ζ ε ι ο ι ίδιες ε ξ ο υ σ ί ε ς ν α έχουν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ισχύ κι αλλού μικρότερη). Σε κ ά θ ε σ ύ σ τ η μ α όμως υ π ά ρ χ ο υ ν κ α ι ιδιαίτερες αρχές, ό π ω ς γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α τ ω ν π ρ ο β ο ύ λ ω ν . Ε τ ο ύ τ η η αρχη δεν ε ί ν α ι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ή , γ ι α τ ί μόνο η βουλή α ρ μ ό ζ ε ι σ τ η δημο­ κ ρ α τ ί α . Χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ό μ ω ς κ ά π ο ι α αρχή π ο υ ν α ε ι σ η γ ε ί τ α ι σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ δήμου τ α ζ η τ ή μ α τ α , α φ ο ύ π ρ ώ τ α τ α έχει ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ε ί , ώ σ τ ε να μην τους α φ ι ε ρ ώ ν ε τ α ι π α ρ α ­ π α ν ί σ ι ο ς χρόνος. Α ν ό μ ω ς η αρχή τ ο ύ τ η α π ο τ ε λ ε ί τ α ι α π ό λ ί γ α ά τ ο μ α , ο θεσμός ε ί ν α ι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό ς , κ ι ε π ε ι δ ή ο ι ε π ι ­ τ ρ ο π έ ς δεν γ ί ν ε τ α ι ν ' α π ο τ ε λ ο ύ ν τ α ι α π ό π ο λ λ ο ύ ς , ο θ ε σ μ ό ς είναι ουσιαστικά ολιγαρχικός.Όπου όμως υπάρχουν κι οι

175

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

176

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

δυο θ ε σ μ ο ί , οι π ρ ό β ο υ λ ο ι ε ί ν α ι ισχυρότεροι α π ό τ ο υ ς βου­ λευτές. Γ ι α τ ί ο θεσμός του βουλευτή είναι δημοκρατικός, ε ν ώ του πρόβουλου ολιγαρχικός. καταργείται

στις

δημοκρατίες,

Η όπου

δ ύ ν α μ η τ η ς βουλής ολόκληρος

ο

λαός

σ υ ν έ ρ χ ε τ α ι σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ δήμου κ ι α π ο φ α σ ί ζ ε ι γ ι α όλα τ α θ έ μ α τ α . Κ ι α υ τ ό σ υ μ β α ί ν ε ι σ υ ν ή θ ω ς ε ί τ ε όπου ο λαός ε υ η μ ε ρ ε ί , ε ί τ ε όπου π α ρ έ χ ε τ α ι μισθός σ τ ο υ ς μ ε τ έ χ ο ­ ν τ ε ς . Γ ι α τ ί τ ό τ ε σ υ μ β α ί ν ε ι ν α μ η ν έχουν δ ο υ λ ε ι ά κ α ι ν α μαζεύονται σ τ η ν εκκλησία γ ι α ν' αποφασίσουν γ ι α όλα. Ο παιδονόμος κι ο γυναικονόμος κι οποιοσδήποτε άλλος ε π ι ­ φορτισμένος με παρόμοια ε π ο π τ ε ί α είναι θεσμός αριστο­ κ ρ α τ ι κ ό ς κ ι όχι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό ς ( π ώ ς θ α ή τ α ν δ υ ν α τ ό ν ν α εμποδίσει τις γυναίκες τ ω ν φ τ ω χ ώ ν να μη βγαίνουν από τα σ π ί τ ι α τ ο υ ς ; ) ο ύ τ ε ε ί ν α ι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό ς (οι γ υ ν α ί κ ε ς τ ω ν ολι­ γ α ρ χ ι κ ώ ν θέλουν να ε π ι δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ι ) . Α ρ κ ε τ ά ε ί π α μ ε γ ι α όλα τ ο ύ τ α , θ α π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ μ ε τ ώ ρ α να εξετάσουμε τα της ανάδειξης τ ω ν αρχών. Τπάρχουν τ ρ ε ι ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ί όροι, π ο υ σ υ ν δ υ α ζ ό μ ε ν ο ι δ ί ν ο υ ν όλους τους σχετικούς τρόπους. Ο ένας είναι ποιοι ε κ λ έ γ ο υ ν τ ι ς α ρ χ έ ς ; Ο δ ε ύ τ ε ρ ο ς , π ο ι ο ι ε ί ν α ι οι ε κ λ ε γ ό μ ε ν ο ι ; Κι ο τ ρ ί τ ο ς , μ ε ποιο τ ρ ό π ο ε κ λ έ γ ο ν τ α ι ; Α π ό κ ά θ ε όρο π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν τ ρ ε ι ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς α π ό ψ ε ι ς . Ε κ λ έ γ ο υ ν όλοι οι π ο λ ί τ ε ς ή μ ε ρ ι κ ο ί ; Ε κ λ ε γ ό μ ε ν ο ι ε ί ν α ι όλοι οι π ο λ ί τ ε ς ή μερικοί π ο υ δ ι α κ ρ ί ν ο ­ νται από το εισόδημα, γ ι α παράδειγμα, ή από την κ α τ α ­ γ ω γ ή ή α π ό κ ά τ ι άλλο ( ό π ω ς σ τ α Μ έ γ α ρ α , ό π ο υ ή σ α ν ε κ λ ό γ ι μ ο ι μόνο ε κ ε ί ν ο ι ο ι οποίοι ε π α ν έ κ α μ ψ α ν α π ό τ η ν εξορία στην πατρίδα κ α ι σ υ μ μ ά χ η σ α ν με τους δημοκρατι­ κ ο ύ ς ) . Κ α ι τ ρ ί τ ο ν , η ε κ λ ο γ ή γ ί ν ε τ α ι με ψ η φ ο φ ο ρ ί α ή με κ λ ή ρ ω σ η ; ( Ό μ ω ς κ α ι τ ο ύ τ ο ι ο ι όροι σ υ ν δ υ ά ζ ο ν τ α ι . Ε ν ν ο ώ π ω ς ά λ λ ε ς α ρ χ έ ς ε κ λ έ γ ο υ ν μ ε ρ ι κ ο ί κ ι ά λ λ ε ς όλοι. Σ ε ά λ λ ε ς ε κ λ έ γ ο ν τ α ι όλοι ο ι π ο λ ί τ ε ς χ ω ρ ί ς ε ξ α ί ρ ε σ η κ α ι σ ε ά λ λ ε ς λίγοι. Αλλες αναδεικνύονται με ψηφοφορία κι άλλες με κλήρωση).

177

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

178

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

Υπάρχουν μάλιστα έξι

συνδυασμοί για κάθε π ε ρ ί π τ ω ­

σ η . Ε ί τ ε όλοι ε κ λ έ γ ο υ ν α π ' όλους τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς μ ε ψ η φ ο ­ φορία ε ί τ ε μ ε κ λ ή ρ ω σ η ( ε ί τ ε α π ' όλους τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς ε ί τ ε α π ό μέρος τ ο υ ς π ο υ ο ρ ί ζ ε τ α ι κ α τ ά φ υ λ ή ή δήμο ή φ α τ ρ ί α , μέχρις ότου όλα τ α τ μ ή μ α τ α τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν γ ί ν ο υ ν ε κ λ έ ξ ι μ α , ή α π ' όλους γ ε ν ι κ ά ) , ε ί τ ε γ ι ' ά λ λ ε ς αρχές ι σ χ ύ ε ι τ ο ένα σύστημα και γι'

άλλες το άλλο.

Αν πάλι το

δικαίωμα

του εκλέγειν ανήκει σε λίγους, τούτοι είτε θα εκλέγουν α π ' όλους σ τ ι ς αρχές, ε ί τ ε θ α κ λ η ρ ώ ν ο υ ν α π ' ό λ ο υ ς , ε ι τ ε θα εκλέγουν από λίγους, είτε θα κληρώνουν από λίγους, ή ά λ λ ε ς α ρ χ έ ς θ ' α ν α δ ε ι κ ν ύ ο υ ν μ ε τ ο ν έ ν α ν τρόπο κ ι ά λ λ ε ς μ ε τον αλλο, εννοώ δηλαδή, άλλες με ψηφοφορία κι άλλες με κ λ ή ρ ω σ η . Φτάσαμε λοιπόν στους δώδεκα τρόπους, χωρίς ν α υ π ο λ ο γ ί σ ο υ μ ε τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς δυο σ υ ν δ υ α σ μ ο ύ ς . Δ υ ο α π ' α υ τ ο ύ ς ε ί ν α ι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ο ί : ό τ α ν όλοι ο ι π ο λ ί τ ε ς ε κ λ έ γ ο υ ν α π ό όλους ε ί τ ε μ ε ψ η φ ο φ ο ρ ί α ε ί τ ε μ ε κ λ ή ρ ω σ η , ε ί τ ε ά λ λ ε ς φορές μ ε ψ η φ ο φ ο ρ ί α κ ι ά λ λ ε ς μ ε κ λ ή ρ ω σ η . Τ ρ ό π ο ι χ α ρ α ­ κ τ η ρ ι σ τ ι κ ο ί τ η ς π ο λ ι τ ε ί α ς ε ί ν α ι ο ι ε ξ ή ς : ό τ α ν δεν δ ι κ α ι ο ύ ­ ν τ α ι ν α ε κ λ έ γ ο υ ν όλοι ο ι π ο λ ί τ ε ς τ α υ τ ό χ ρ ο ν α , κ ι όσοι δι­ κ α ι ο ύ ν τ α ι , ε κ λ έ γ ο υ ν ε ί τ ε α π ' όλους ε ί τ ε α π ό μ ε ρ ι κ ο ύ ς , μ ε ψ η φ ο φ ο ρ ί α ή με κ λ ή ρ ω σ η ή κ α ι με τ ο υ ς δυο τ ρ ό π ο υ ς ή ό τ α ν ά λ λ ε ς αρχές α ν α δ ε ι κ ν ύ ο υ ν α π ό όλους κ ι ά λ λ ε ς α π ό μ ε ρ ι κ ο ύ ς κ α ι μ ε τ ο υ ς δυο τ ρ ό π ο υ ς (δυο τ ρ ό π ο υ ς ε ν ν ο ώ τ η ν κ λ ή ρ ω σ η και την ψηφοφορία). Αν το δικαίωμα εκλογής τ ω ν αρχών α ν ή κ ε ι - σ ε μ ε ρ ι κ ο ύ ς μόνο π ο λ ί τ ε ς κ ι ο ι αρχές α ν α δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ι ε ί τ ε μ ε κ λ ή ρ ω σ η ε ί τ ε μ ε ψ η φ ο φ ο ρ ί α ε ί τ ε κ α ι μ ε τ α δυο ( μ ε ρ ι κ έ ς με κ λ ή ρ ω σ η , μ ε ρ ι κ έ ς με ψ η φ ο φ ο ρ ί α ) . Κι οι δυο τρόποι π λ η σ ι ά ζ ο υ ν περισσότερο σ τ η ν ολιγαρχία, όταν με­ ρικές ε ξ ο υ σ ί ε ς κ α τ α λ α μ β ά ν ο ν τ α ι α π ' όλους κ α ι μ ε ρ ι κ έ ς α π ό λίγους. Ό τ α ν τα δικαιώματα του εκλέγειν και του εκλέ­ γεσθαι ανήκουν σε λίγους, το σύστημα είναι ολιγαρχικό, ό π ω ς επίσης κι όταν εκλέγονται λίγοι από μερικούς ειτε με κ λ ή ρ ω σ η ( γ ι α τ ί δεν υ π ά ρ χ ε ι α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ) ε ί τ ε κ α ι μ ε

179

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

180

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

τ ο υ ς δυο τ ρ ό π ο υ ς . Ε ί ν α ι α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ό τ ο σ ύ σ τ η μ α , ό τ α ν δικαίωμα

εκλογής

εκλέγεσθαι

μερικοί

έχουν μόνο.

όλοι

οι

Τόσοι

πολίτες είναι

και

λοιπόν

δικαίωμα οι

τρόποι

ανάδειξης τ ω ν αρχών, κι έτσι διακρίνονται ανάλογα με τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α . Ε ύ κ ο λ α γ ί ν ε τ α ι α ν τ ι λ η π τ ό ποιο σ ύ σ τ η μ α σ υ μ φ έ ρ ε ι π ο ι ο ν κ α ι μ ε ποιο τ ρ ό π ο π ρ έ π ε ι ν α γ ί ν ε τ α ι η ε γ κ α τ ά σ τ α σ η τ ω ν αρχών και ταυτόχρονα ποιες εξουσίες πρέπει

να

τους

χορηγούνται.

Εξουσία

εννοώ

την

ισχύ

π ο υ έ χ ε ι , γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , η αρμόδια αρχή τ ω ν δ η μ ό σ ι ω ν προσόδων ή εκείνη γ ι α την ένοπλη προστασία της χώρας. Γ ι α τ ί κ ά θ ε αρχή έ χ ε ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α , ά λ λ η στρατηγία

κι

άλλη

η

αρμόδια

για

τα

έχει η

εμπορικά

61

συμφωνητικά .

16.

Α π ' τις τρεις εξουσίες, απομένει ν' ασχοληθούμε με

τη δικαστική. Πρέπει π ά λ ι να καθορίσουμε τους τρόπους α ν ά δ ε ι ξ η ς τ ω ν δ ι κ α σ τ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν τ η ς μ ε τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο . Τα δικαστήρια

διαφέρουν

μεταξύ

τους σε τρία

σημεία,

δηλαδή π ο ι ο ι τ α α π α ρ τ ί ζ ο υ ν , τ ί δ ι κ α ι ο δ ο σ ί α έ χ ο υ ν κ α ι μ ε ποιον τρόπο

αναδεικνύονται οι δικαστές.

Με το π ρ ώ τ ο

εννοώ από ποιους π ρ έ π ε ι να ε κ λ έ γ ο ν τ α ι οι δικαστές, από όλους δηλαδή τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς ή α π ό ορισμένες τ ά ξ ε ι ς μόνο. Μ ε τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο , σ ε π ό σ α είδη δ ι α κ ρ ί ν ο ν τ α ι τ α δ ι κ α σ τ ή ρ ι α . Και μ ε τ ο τ ρ ί τ ο , μ ε ποιο τ ρ ό π ο κ α θ ο ρ ί ζ ο ν τ α ι τ α π α ρ α π ά ­ ν ω , μ ε κ λ ή ρ ω σ η ή μ ε ψ η φ ο φ ο ρ ί α . Α ς δούμε π ρ ώ τ α π ό σ α είδη δ ι κ α σ τ η ρ ί ω ν υ π ά ρ χ ο υ ν . Τ ο ύ τ α ε ί ν α ι ο κ τ ώ : Π ρ ώ τ ο , τ ο π ε ρ ί ε υ θ υ ν ώ ν - δ ε ύ τ ε ρ ο , τ ο αρμόδιο γ ι α α δ ι κ ή μ α τ α κ α τ ά τ ο υ δημόσιου σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς - τ ρ ί τ ο , τ ο αρμόδιο γ ι α α δ ι κ ή μ α τ α κ α τ α τ ο υ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς - τ έ τ α ρ τ ο , τ ο αρμόδιο γ ι α α μ φ ι σ β η ­ τήσεις π ρ ο σ τ ί μ ω ν από άρχοντες κ α ι ιδιώτες" π έ μ π τ ο , το αρμόδιο γ ι α χ ρ η μ α τ ι κ έ ς δ ι α φ ο ρ έ ς ι δ ι ω τ ώ ν , κ υ ρ ί ω ς γ ι α τ α μεγάλα ποσά-

έ κ τ ο , τ ο αρμόδιο γ ι α φ ό ν ο υ ς -

έβδομο, τ ο

αρμόδιο γ ι α τ ο υ ς ξ έ ν ο υ ς ( τ ο δ ι κ α σ τ ή ρ ι ο γ ι α τ ο υ ς φ ό ν ο υ ς ,

181

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

182

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

ά σ χ ε τ α με το αν δ ι κ ά ζ ο υ ν οι ίδιοι ή άλλοι δ ι κ α σ τ έ ς , διαι­ ρ ε ί τ α ι , π ρ ώ τ ο , σ ' εκείνο π ο υ δ ι κ ά ζ ε ι τ ο υ ς φ ό ν ο υ ς ε κ προ­ μ ε λ έ τ η ς , δ ε ύ τ ε ρ ο , στο αρμόδιο γ ι α φόνους α π ό α μ έ λ ε ι α , τρίτο,

στο

αρμόδιο

για

φόνους τους

οποίους

ομολογούν

μεν ο ι δ ρ ά σ τ ε ς ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ι ό μ ω ς π ω ς δ ι κ α ί ω ς τ ο υ ς διέ­ π ρ α ξ α ν , τ έ τ α ρ τ ο , στο αρμόδιο γ ι α όσους έ χ ο υ ν ε ξ ο ρ ι σ τ ε ί ισόβια κ α ι δ ι α π ρ ά τ τ ο υ ν φόνο ή άλλο σοβαρό α δ ί κ η μ α κ α ι τους καλούν να δικαστούν στην Αθήνα, ό π ω ς το δικαστήριο στη Φρεαττύδα

62-

σ τ η ν ε π ο χ ή μας ό μ ω ς τ έ τ ο ι ε ς π ε ρ ι π τ ώ ­

σ ε ι ς ε ί ν α ι σ π ά ν ι ε ς κ α ι σ υ μ β α ί ν ο υ ν μόνο σ τ ι ς μ ε γ ά λ ε ς π ό ­ λ ε ι ς . Ε π ί σ η ς τ ο δ ι κ α σ τ ή ρ ι ο τ ω ν ξ έ ν ω ν χ ω ρ ί ζ ε τ α ι σ ε δύο είδη: εκείνο π ο υ δικάζει τ ι ς διαφορές τ ω ν ξ έ ν ω ν που κ α ­ τ ο ι κ ο ύ ν σ τ η ν π ό λ η κ ι εκείνο π ο υ δ ι κ ά ζ ε ι τ ι ς δ ι α φ ο ρ έ ς ξ έ ν ω ν μ ε π ο λ ί τ ε ς ) . Ε π ι π λ έ ο ν υ π ά ρ χ ε ι κ α ι όγδοο δ ι κ α σ τ ή ρ ι ο , τ ο αρμόδιο γ ι α μ ι κ ρ έ ς χ ρ η μ α τ ι κ έ ς δ ι α φ ο ρ έ ς , α π ό

μ ι α μέχρι

π έ ν τ ε δ ρ α χ μ έ ς κ α ι λ ί γ ο π α ρ α π ά ν ω . Και τ ο ύ τ ε ς ο ι δ ι α φ ο ρ έ ς π ρ έ π ε ι ν α ε κ δ ι κ ά ζ ο ν τ α ι , δεν α ν ή κ ο υ ν ό μ ω ς σ ' ε κ ε ί ν ε ς π ο υ πρέπει να δικάζουν πολλοί δικαστές. Δεν θα επεκταθούμε όμως ούτε σε τ ο ύ τ α τα δικαστήρια ούτε σ τ α « φ ο ν ι κ ά » κ α ι « ξ ε ν ι κ ά » . Αλλά θ' ασχοληθούμε με τα

«πολιτικά»,

γιατί η

κ α κ ή τους οργάνωση

διχόνοιες κ α ι α ν α τ ρ ο π έ ς π ο λ ι τ ε υ μ ά τ ω ν .

προκαλεί

Είναι αναγκαίο

όλοι ν α κ ρ ί ν ο υ ν όλες τ ι ς υ π ο θ έ σ ε ι ς τ η ς α ρ μ ο δ ι ό τ η τ α ς τ ο ύ ­ τ ω ν τ ω ν δικαστηρίων είτε είναι εκλεγμένοι με ψήφο ή με κλήρο, ε ί τ ε όλοι ν α τ ι ς κ ρ ί ν ο υ ν όλες κ α ι γ ι α ά λ λ ε ς ν α εκλέγονται ενώ γ ι α άλλες να κληρώνονται, είτε γ ι α συγγε­ νείς υποθέσεις άλλοι δικαστές να κ λ η ρ ώ ν ο ν τ α ι κι άλλοι να ψ η φ ί ζ ο ν τ α ι . Τ ο ύ τ ο ι λ ο ι π ό ν ε ί ν α ι ο ι τ έ σ σ ε ρ ι ς τ ρ ό π ο ι διορι­ σ μ ο ύ δ ι κ α σ τ ώ ν α π ' όλους τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς . Ά λ λ ο ι τ ό σ ο ι ε ί ν α ι κ ι ό τ α ν ο ι δ ι κ α σ τ έ ς δεν ε κ λ έ γ ο ν τ α ι α π ' όλους τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς α λ λ ά μόνο α π ό μ ε ρ ι κ ο ύ ς . Κ α ι π ά λ ι τ ό τ ε δ ι κ ά ζ ο υ ν όλες τ ι ς υποθέσεις μερικοί, είτε εκλεγμένοι με ψηφοφορία είτε ο­ ρισμένοι μ ε κ λ ή ρ ω σ η - ή δ ι κ ά ζ ο υ ν μ ε ρ ι κ έ ς υ π ο θ έ σ ε ι ς π ο υ

183

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

184

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Δ

ο ρ ί ζ ο ν τ α ι με ψ η φ ο φ ο ρ ί α κ α ι μ ε ρ ι κ έ ς με κ λ ή ρ ω σ η ή μ ε ρ ι κ ά δικαστήρια

συγκροτούνται

για

τις

ίδιες

υποθέσεις

από

δ ι κ α σ τ έ ς π ο υ ο ρ ί ζ ο ν τ α ι ε ί τ ε μ ε ψ ή φ ο ε ί τ ε μ ε κλήρο ε ί τ ε κ α ι μ ε τ α δυο. Ό π ω ς ε ί π α μ ε λ ο ι π ό ν τ ο ύ τ ο ι ε ί ν α ι ο ι τ ρ ό π ο ι που αντιστοιχούν στους προηγούμενους. Μπορούν όμως να σ υ ν δ υ α σ τ ο ύ ν α ν ά δυο, γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , ο ι δ ι κ α σ τ έ ς γ ι α μερικές

υποθέσεις

μπορούν

να

εκλεγούν

από

το

σύνολο

τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν ε ν ώ γ ι α ά λ λ ε ς , α π ό μ ε ρ ι κ έ ς τ ά ξ ε ι ς μόνο. Ή μ π ο ρ ε ί τ α υ τ ό χ ρ ο ν α κ α ι μ ε τ ο υ ς δυο τ ρ ό π ο υ ς , ό π ο υ τ α μέλη τ ο υ ίδιου δ ι κ α σ τ η ρ ί ο υ ά λ λ α ε κ λ έ γ ο ν τ α ι α π ' τ ο σύνολο τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν κι άλλα από μερικές τ ά ξ ε ι ς , είτε με κλήρωση είτε μ ε ψ η φ ο φ ο ρ ί α ε ί τ ε κ α ι μ ε τ α δυο. Έ τ σ ι κ α θ ο ρ ί σ τ η κ α ν όλοι οι τρόποι σύνθεσης τ ω ν δ ι κ α σ τ η ρ ί ω ν . Α π ' α υ τ ά , τα π ρ ώ τ α , όπου όλοι οι π ο λ ί τ ε ς δ ι κ ά ζ ο υ ν όλες τ ι ς υ π ο θ έ σ ε ι ς , ε ί ν α ι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ά , τ α δ ε ύ τ ε ρ α , όπου ο ι δ ι κ α σ τ έ ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό μ ε ρ ι κ έ ς μόνο τ ά ξ ε ι ς , ε ί ν α ι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ά κ α ι τ α τ ρ ί τ α είναι αριστοκρατικά και πολιτικά [ σ ύ μ φ ω ν α με την άριστη π ο λ ι τ ε ί α ] , όπου ά λ λ ε ς υ π ο θ έ σ ε ι ς δ ι κ ά ζ ο ν τ α ι α π ό δ ι κ α σ τ έ ς προερχόμενους α π ό τ ο σύνολο τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν κ ι ά λ λ ε ς α π ό δ ι κ α σ τ έ ς προερχόμενους α π ό μ ε ρ ι κ έ ς τ ά ξ ε ι ς .

185

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

186

ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

1.

Μ ι λ ή σ α μ ε σχεδόν ε ξ α ν τ λ η τ ι κ ά γ ι α όλα τ α ζ η τ ή μ α τ α

που θέσαμε.

Τ ώ ρ α πρέπει να αναπτύξουμε γ ι α ποιους

λόγους μεταβάλλονται τα π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , πόσες κ α ι ποιου είδους μ ε τ α β ο λ έ ς υ φ ί σ τ α ν τ α ι , σ ε π ο ι ε ς φθορές υ π ό κ ε ι τ α ι κάθε π ο λ ί τ ε υ μ α κ α ι από ποια συγκεκριμένη μορφή πολι­ τεύματος απορρέει η κάθε συγκεκριμένη μεταβολή. Εκτός α π ' α υ τ ό ό μ ω ς π ρ έ π ε ι ν α δούμε κ α ι μ ε π ό σ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς όλα τα πολιτεύματα γενικά, αλλά και καθένα χωριστά, διατη­ ρ ο ύ ν τ α ι ε ν ι σ χ ύ ε ι . Τ έ λ ο ς θ α δούμε μ ε π ο ι α μ έ σ α μ π ο ρ ε ί ν α σ ω θ ε ί ένα π ο λ ί τ ε υ μ α 1 . Π ρ ώ τ α θ α λ ά β ο υ μ ε υ π ό ψ η μ α ς τ η ν αρχή π ω ς όλα τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , όσα κ ι α ν ε ί ν α ι , α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η κ α ι τ η ν α ν α λ ο γ ι κ ή ι σ ό τ η τ α , ω σ τ ό σ ο δεν κ α τ α φ έ ρ ν ο υ ν ν α τ α εφαρμόσουν, ό π ω ς είπαμε κ α ι προηγουμένως. Η δημοκρα­ τία δημιουργήθηκε από το γεγονός ότι, έχοντας οι πολίτες κ ά π ο ι α ι σ ό τ η τ α , ν ό μ ι σ α ν ότι ε ί ν α ι γ ε ν ι κ ώ ς ίσοι ( ε π ε ι δ ή όλοι ε ί ν α ι μ ε τ ο ν ίδιο τρόπο ε λ ε ύ θ ε ρ ο ι , θ ε ω ρ ο ύ ν π ω ς ε ί ν α ι με τον ίδιο τρόπο ί σ ο ι ) . Κ α ι η ο λ ι γ α ρ χ ί α σ τ η ρ ί χ θ η κ ε σ τ η ν ά π ο ψ η π ω ς όσοι ε ί ν α ι ά ν ι σ ο ι σ ε κ ά τ ι , ε ί ν α ι ά ν ι σ ο ι σ ε όλα ( γ ι α τ ί , α ν κ α ι η α ν ι σ ό τ η τ α α φ ο ρ ο ύ σ ε μόνο τ η ν π ε ρ ι ο υ σ ί α , τ η θ ε ώ ρ η σ α ν α π ό λ υ τ η ) . Ο ι π ρ ώ τ ο ι π ί σ τ ε υ α ν ότι η ι σ ό τ η τ α έδινε τ ο δ ι κ α ί ω μ α ν α τ α έ χ ο υ ν όλα ε ξ ί σ ο υ - ο ι δ ε ύ τ ε ρ ο ι ζητούσαν περισσότερα, επειδή θεωρούσαν π ω ς είναι άνι-

187

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

188

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

σοι., γ ι α τ ί η α ύ ξ η σ η τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι τ η ν α ν ι σ ό τ η τ α . Ό λ α τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α λ ο ι π ό ν έχουν σ ω σ τ ή β ά ­ ση, α π ο τ υ γ χ ά ν ε ι όμως η εφαρμογή τους. Γι' αυτό λοιπόν ο τ α ν ά λ λ ο ι σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν κ α ι ά λ λ ο ι δεν σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α όσο ν ο μ ί ζ ο υ ν ό τ ι δ ι κ α ι ο ύ ν τ α ι , ξ ε σ η κ ώ ν ο ν τ α ι . Π ε ­ ρισσότερο β έ β α ι α α π ' όλους έ χ ο υ ν τ ο δ ι κ α ί ω μ α τ η ς ε ξ έ ­ γ ε ρ σ η ς οι δ ι α κ ρ ι ν ό μ ε ν ο ι σ τ η ν α ρ ε τ ή π ο λ ί τ ε ς · ω σ τ ό σ ο δεν το κ ά ν ο υ ν , π α ρ ' όλο π ο υ ε ί ν α ι ο ι μόνοι π ο υ δ ι κ α ι ο ύ ν τ α ι ν α είναι άνισοι. Υπάρχουν και κάποιοι ανώτερης κ α τ α γ ω γ ή ς π ο υ λ ό γ ω α υ τ ή ς τ η ς α ν ι σ ό τ η τ α ς δεν θ ε ω ρ ο ύ ν τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ίσους τ ο υ ς ' γ ι α τ ί ν ο μ ί ζ ο υ ν ό τ ι ε υ γ ε ν ε ί ς ε ί ν α ι ό σ ω ν ο ι προ­ γονοί τους είχαν αξία και πλούτο. Εδώ λοιπόν βρίσκονται, γ ε ν ι κ ά μιλώντας, και οι αιτίες τ ω ν εξεγέρσεων

2

η αφετηρία

γ ι ' αυτό και οι μεταβολές

π ο υ π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν ε ί ν α ι δυο ε ι δ ώ ν ά λ λ ο τ ε έχουν στόχο τ ο πολίτευμα και επιδιώκουν να αλλάξει το πολίτευμα που ιχύει, δηλαδή από δημοκρατικό να γ ί ν ε ι ολιγαρχικό κ α ι α ν τ ί σ τ ρ ο φ α , ή α π ό κ ά π ο ι ο α π ' α υ τ ά τ α δυο ν α γ ί ν ε ι π ο λ ι ­ τ ε ί α ή α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α κ α ι α ν τ ί σ τ ρ ο φ α - ά λ λ ο τ ε π ά λ ι δεν έχουν στόχο

το

ισχύον

πολίτευμα'

θέλουν

να το

διατηρήσουν

α ν ε ξ ά ρ τ η τ α από το αν είναι μοναρχικό ή ολιγαρχικό, α ν τ ι ­ κ α θ ι σ τ ώ ν τ α ς ό μ ω ς ο ι ίδιοι τ α π ρ ό σ ω π α π ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ι σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α . Ε π ι π λ έ ο ν ο ι ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς ο φ ε ί λ ο ν τ α ι στο ότι θ έ λ ο υ ν να κ ά ν ο υ ν α υ σ τ η ρ ό τ ε ρ ο ή ε π ι ε ι κ έ σ τ ε ρ ο το π ο λ ί τ ε υ ­ μα.

Για παράδειγμα, αν το πολίτευμα είναι ολιγαρχικό,

θέλουν τ η ν ά σ κ η σ η τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ή λ ι γ ό τ ε ρ ο α υ σ τ η ρ ή · α ν π ά λ ι ε ί ν α ι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό , θέλουν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ η ή λιγότερη

δημοκρατία.

Με

τον

ίδιο

τρόπο,

οποιοδήποτε

άλλο π ο λ ί τ ε υ μ α θ έ λ ο υ ν να το κ ά ν ο υ ν ακραίο ή η π ι ό τ ε ρ ο . Κ ά π ο τ ε η ε ξ έ γ ε ρ σ η έχει στόχο τ η ν α λ λ α γ ή ενός μέρους τ ο υ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς , δηλαδή τ η ν ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η κ ά π ο ι α ς α ρ χ ή ς ή την κ α τ ά ρ γ η σ η κάποιας άλλης" ό π ω ς στη Σ π ά ρ τ η λ έ γ ε τ α ι ότι ο Λ ύ σ α ν δ ρ ο ς 3 ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α κ α τ α λ ύ σ ε ι τ η β α σ ι λ ε ί α κ α ι

1X9

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

190

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

ο

βασιλιάς

Παυσανίας

4

τους

εφόρους.

Στην

Επίδαμνο

5

μ ά λ ι σ τ α τ ρ ο π ο π ο ι ή θ η κ ε ε ν μέρει τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α ( γ ι α τ ί σ ύ ­ σ τ η σ α ν βουλή σ τ η θέση τ ω ν φ υ λ ά ρ χ ω ν π ο υ ί δ ρ υ σ α ν τ η ν αποικία

-

απο τότε έγινε αναγκαίο να παρουσιάζονται στην

Η λ ι α ί α ο ι π ο λ ι τ ι κ έ ς αρχές κ ά θ ε φορά π ο υ π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α ανάδειξη κάποιου σε αρχή

-

ολιγαρχικό στοιχείο του πολι­

τεύματος τ η ς Επιδάμνου ή τ α ν κι ο ένας ά ρ χ ο ν τ α ς ) .

Οι

ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς έ χ ο υ ν π α ν τ ο ύ α ι τ ί α τ η ν α ν ι σ ό τ η τ α , α ν δεν θε­ σ π ί ζ ε τ α ι κ ά π ο ι α αναλογία γ ι α τους άνισους (ανισότητα μεταξύ

ίσων είναι επίσης και η

ισόβια

βασιλεία).

Για

τ ο ύ τ ο τ ο ν λόγο ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι α π α ι τ ο ύ ν ι σ ό τ η τ α κ α ι π ρ ο χ ω ­ ρούν σε ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς . Η ι σ ό τ η τ α ε ρ ε υ ν ά τ α ι α π ό δυο α π ό ψ ε ι ς

-

ή με β ά σ η τ ο ν αριθμό ή με β ά σ η το π ο ι ό ν , δηλαδή τ η ν α ξ ί α . Ι σ ό τ η τ α μ ε β ά σ η τ ο ν αριθμό ε ν ν ο ώ τ η ν ι σ ό τ η τ α μ ε β ά σ η τ ο ποσό ή τ ο μ έ γ ε θ ο ς , ε ν ώ ω ς α ν α λ ο γ ι κ ή ι σ ό τ η τ α 6 ε ν ν ο ώ τ η ν ισότητα με βάση την αξία" γ ι α παράδειγμα, αριθμητικά υ π ε ρ έ χ ο υ ν ε ξ ί σ ο υ το τ ρ ί α α π ό το δυο κ α ι το δύο α π ό το έ ν α - κ α τ ' α ν α λ ο γ ί α ό μ ω ς υ π ε ρ έ χ ο υ ν τ ο τ έ σ σ ε ρ α α π ό τ ο δύο κ α ι τ ο δυο α π ό τ ο έ ν α 7 - γ ι α τ ί α ν ά μ ε σ α στο μισό τ ο υ τ έ σ σ ε ­ ρ α κ α ι στο μισο τ ο υ δυο υ π ά ρ χ ε ι ι σ ό τ η τ α ω ς προς τ η ν α ξ ί α , γ ι α τ ί τόσο τ ο έ ν α όσο κ α ι τ ο ά λ λ ο ε ί ν α ι μ ι σ ά . Α ν κ α ι π α ρ α δ έ χ ο ν τ α ι λ ο ι π ό ν χ ω ρ ί ς α ν τ ί ρ ρ η σ η τ η ν ι σ ό τ η τ α μ ε βά­ ση την αξία, διαφωνούν, ό π ω ς είπαμε κ α ι πριν, αφού άλλοι, α ν ε ί ν α ι σ ε κ ά τ ι ίσοι, ν ο μ ί ζ ο υ ν ό τ ι ε ί ν α ι σ ε όλα ί σ ο ι , ε ν ώ άλλοι, αν π ρ ά γ μ α τ ι είναι σε κ ά τ ι άνισοι, νομίζουν ότι είναι ά ν ι σ ο ι σ ε όλα. Γ ι α τ ο ύ τ ο τ ο ν λόγο υ π ά ρ χ ο υ ν κ α ι δυο π ο ­ λ ι τ ε ύ μ α τ α , το δημοκρατικό και το ολιγαρχικό- γ ι α τ ί ευγε­ ν ι κ ή κ α τ α γ ω γ ή κ α ι α ρ ε τ ή δεν δ ι α θ έ τ ο υ ν π ο λ λ ο ί , ε ν ώ τ α α ν τ ί θ ε τ α τ α δ ι α θ έ τ ο υ ν ο ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι . Π ο υ θ ε ν ά δεν βρί­ σ κ ο υ μ ε ε κ α τ ό ε υ γ ε ν ε ί ς κ α ι ε ν ά ρ ε τ ο υ ς , ε ν ώ α ν τ ί θ ε τ α βρί­ σκουμε παντού πολλούς εύπορους και άπορους, κ α ι είναι λάθος να πάρουμε α π ό λ υ τ η θέση γ ι α τη μια ή τ η ν άλλη ι σ ό τ η τ α . Το α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι η π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α - δεν ε ί ν α ι μό-

191

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

192

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

νιμο κ α ν έ ν α π ο λ ί τ ε υ μ α μ ε τ έ τ ο ι α β ά σ η " κ ι α υ τ ό γ ι α τ ί ε ί ν α ι α δ ύ ν α τ ο α π ό τ ο π ρ ώ τ ο κ α ι αρχικό σ φ ά λ μ α ν α μ η ν π ρ ο κ ύ ­ ψει τελικά κάποιο κακό. Γι' αυτό πρέπει άλλοτε να εφαρ­ μόζουμε τ η ν αριθμητική ισότητα κ α ι άλλοτε τ η ν αναλογι­ κή. Πάντως

ασφαλέστερη

και

με

λιγότερες

πιθανότητες

εξέγερσης είναι η δημοκρατία από την ολιγαρχία.

Γιατί

σ τ α ο λ ι γ α ρ χ ι κ ά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α μ π ο ρ ο ύ ν ν α π ρ ο κ λ η θ ο ύ ν δυο εξεγέρσεις, είτε

μέσα στους κόλπους της ολιγαρχίας είτε

ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ λ α ο ύ , ε ν ώ σ τ ι ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς μόνο ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς ο λ ι γ α ρ χ ί α ς · α ν ά μ ε σ α στον λαό δεν σ υ μ β α ί ν ο υ ν α ξ ι ο μ ν η μ ό ­ νευτες διαμάχες.

Επιπρόσθετα το πολίτευμα που αποτε­

λ ε ί τ α ι από τη μεσαία τ ά ξ η είναι το σταθερότερο κ α ι π λ η ­ σιάζει περισσότερο τη δημοκρατία παρά την ολιγαρχία. 2.

Επειδή ερευνούμε γ ι α τ ί γ ί ν ο ν τ α ι οι εξεγέρσεις κ α ι οι

αλλαγές στα πολιτεύματα, πρέπει κυρίως να εντοπίσουμε την π η γ ή και τις αιτίες. Όλες αυτές οι αιτίες μπορούν να σ υ ν ο ψ ι σ τ ο ύ ν σχεδόν σ ε τ ρ ε ι ς κ α τ η γ ο ρ ί ε ς , κ α ι π ρ έ π ε ι π ρ ώ ­ τα

πρώτα

να

εξετάσουμε

το

είδος

τη

καθεμιάς.

Γιατί

πρέπει από τη μια να ερευνήσουμε ποια κ α τ ά σ τ α σ η π ρ α γ ­ μ ά τ ω ν κάνει να εξεγείρονται οι πολίτες, κι από την άλλη γ ι α τ ί εξεγείρονται και τρίτο από τι αρχίζουν οι ταραχές κ α ι ο ι ε μ φ ύ λ ι ε ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς . Ε ί π α μ ε ήδη π ο ι α ε ί ν α ι η γ ε ν ι κ ή αιτία που κ ά ν ε ι τους πολίτες να θέλουν τη μεταβολή" οτι δηλαδή ά λ λ ο ι ε π α ν α σ τ α τ ο ύ ν θ έ λ ο ν τ α ς ι σ ό τ η τ α , ό π ο τ ε π ι ­ σ τ ε ύ ο υ ν ότι υ π ο τ ι μ ώ ν τ α ι , α ν κ α ι θ ε ω ρ ο ύ ν τ ο υ ς ε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς ίσους μ ε όσους τ ι μ ώ ν τ α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο " ά λ λ ο ι ε π α ν α ­ στατούν εξαιτίας ανισότητας κ α ι υπεροχής, όποτε κ α τ α λ ά ­ βουν ό τ ι , α ν κ α ι ε ί ν α ι α ν ώ τ ε ρ ο ι , δεν έχουν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α , αλλά ίσα ή λιγότερα (από τ ο ύ τ α ά λ λ α τα ε π ι θ υ μ ο ύ ν δίκαια κ α ι άλλα ά δ ι κ α ) . Γ ι α τ ί εξεγείρονται, όταν π ι σ τ ε ύ ο υ ν ότι υποτιμώνται,

για

να

πετύχουν

193

ισότητα"

κι

οταν

έχουν

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

194

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

ι σ ό τ η τ α , ε ξ ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι γ ι α ν α π ε τ ύ χ ο υ ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α δι­ κ α ι ώ μ α τ α . Ε ί π α μ ε λοιπόν τι διαθέσεις έχουν, όταν ε ξ ε γ ε ί ­ ρονται. Α ι τ ί α τ ω ν ε ξ ε γ έ ρ σ ε ω ν είναι ο πλούτος κ α ι οι τιμές κ α ι ο φόβος τ η ς α τ ι μ ί α ς κ α ι τ η ς φ τ ώ χ ε ι α ς . Σ τ ι ς π ό λ ε ι ς γίνονται εξεγέρσεις γ ι α να αποφευχθούν η α τ ι μ ί α κ α ι η β λ ά β η τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν , τόσο τ ω ν ί δ ι ω ν όσο κ α ι τ ω ν φ ί λ ω ν τους. Αναφορικά τ ώ ρ α με τα αίτια που δημιουργούν στους π ο λ ί τ ε ς τ η δ ι ά θ ε σ η ν α ε ξ ε γ ε ρ θ ο ύ ν γ ι α τ α π α ρ α π ά ν ω προ­ νόμια,

άλλοι

υποστηρίζουν

πως

είναι

επτά,

άλλοι

8

π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α . Δ υ ο ε ί ν α ι τ α ίδια μ ε όσα ε ί π α μ ε π ρ ο η γ ο υ ­ μ έ ν ω ς , ω σ τ ό σ ο δεν ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν τ ο ν ίδιο σ κ ο π ό . Η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α π λ ο ύ τ ο κ α ι α ξ ι ώ μ α τ α μ π ο ρ ε ί ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι διχόνοια σ τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς , όχι ό μ ω ς , ό π ω ς ε ί π α μ ε , γ ι α ν α α π ο κ τ ή σ ο υ ν α υ τ ο ί ο ι ίδιοι, α λ λ ά γ ι α τ ί β λ έ π ο υ ν ό τ ι ά λ λ ο ι υ π ε ρ έ χ ο υ ν , πότε δίκαια και πότε άδικα. Επιπλέον άλλα αίτια είναι η αλαζονεία, ο φόβος, η υπεροχή, η περιφρόνηση, η υπέρμε­ τρη α ύ ξ η σ η . Α λ λ α α ί τ ι α ε ί ν α ι η π ο λ ι τ ι κ ή κ ο λ α κ ε ί α 9 , η αμέλεια, η μικροπρέπεια, η ανομοιότητα. Απ

αυτα

είναι

φανερό π ό σ ο η α λ α ζ ο ν ε ί α κ α ι η π λ ε ο ν ε ξ ί α ε π ι δ ρ ο ύ ν ως αιτίες εξεγέρσεων. Γιατί όταν οι κάτοχοι α ξ ι ω μ ά τ ω ν είναι αλαζόνες κ α ι πλεονέκτες, οι πολίτες εξεγείρονται κ α ι ενα­ ν τ ί ο ν τ ο υ ς κ α ι ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς , π ο υ τ ο υ ς δίνει την εξουσία' τ ο ύ τ ω ν η πλεονεξία ικανοποιείται άλλοτε από τη δική τους περιουσία, άλλοτε από τη δημόσια. Είναι φανερό τ ο τ ι σ η μ α ί ν ε ι α ξ ί ω μ α κ α ι π ώ ς γ ί ν ε τ α ι α ι τ ί α ε ξ έ ­ γ ε ρ σ η ς " γ ι α τ ί οι π ο λ ί τ ε ς ε ξ ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι τόσο ό τ α ν οι ίδιοι δεν τ ο έ χ ο υ ν , όσο κ ι ό τ α ν τ ο π α ί ρ ν ο υ ν ά λ λ ο ι . Κ α ι τ α α ξ ι ώ μ α τ α δ ί ν ο ν τ α ι β έ β α ι α ά δ ι κ α , ό τ α ν τ α π α ί ρ ν ο υ ν όσοι δεν α ξ ί ζ ο υ ν ή δεν τ α π α ί ρ ν ο υ ν όσοι α ξ ί ζ ο υ ν κ α ι δ ί ν ο ν τ α ι δ ί κ α ι α , ό τ α ν είναι ανάλογα με την α ξ ί α καθενός. Και η υπεροχή είναι αιτία εξέγερσης, όποτε η

επιρροή ενός ή π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ω ν

ε ί ν α ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α π ό τ η ν επιρροή ολόκληρης τ η ς π ό λ η ς κ α ι τ ο υ ίδιου τ ο υ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς . Σ υ ν ή θ ω ς έ τ σ ι δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ -

195

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

196

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

ν τ α ι μ ο ν α ρ χ ί ε ς ή δ υ ν α σ τ ε ί ε ς . Γ ι α τ ο ύ τ ο τ ο ν λ ό γ ο σε ορι­ σ μ έ ν α μ έ ρ η , ό π ω ς στο Α ρ γ ό ς κ α ι σ τ η ν Α θ ή ν α , ε φ α ρ μ ό ζ ο υ ν 11

τον ο σ τ ρ α κ ι σ μ ό , α ν κ α ι ε ί ν α ι κ α λ ύ τ ε ρ α ν α φ ρ ο ν τ ί ζ ο υ ν α π ό τ η ν αρχή ν α μ η ν υ π ά ρ ξ ο υ ν τ ό σ ο ι π ο λ λ ο ί π ο λ ί τ ε ς π ο υ ν α υπερέχουν, α ν τ ί να τους αφήνουν να δημιουργηθούν κ α ι μ ε τ ά ν α φ ρ ο ν τ ί σ ο υ ν γ ι α τ η θ ε ρ α π ε ί α τ ο υ κ α κ ο ύ . Α π ό φόβο ε ξ ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι όσοι έχουν α δ ι κ ή σ ε ι , γ ι α τ ί φ ο β ο ύ ν τ α ι μ ή π ω ς λ ο γ ο δ ο τ ή σ ο υ ν κ α ι όσοι θ α υ π ο σ τ ο ύ ν α δ ι κ ί α θ έ λ ο υ ν ν α τ η ν π ρ ο λ ά β ο υ ν μ ε τ η ν ε ξ έ γ ε ρ σ η , ό π ω ς σ τ η Ρόδο

12

οι διακεκρι­

μένοι π ο λ ί τ ε ς ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν ε ν ά ν τ ι α σ τ ο ν δήμο γ ι α τ ι ς δ ί κ ε ς , στις οποίες τους υ π έ β α λ λ α ν . Προχωρούν σε εξεγέρσεις κ α ι επιτίθενται από περιφρόνηση, όπως στην ολιγαρχία, όταν ε ί ν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι όσοι δεν μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ α α ξ ι ώ μ α τ α , διότι ν ο μ ί ζ ο υ ν ότι ε ί ν α ι α ν ώ τ ε ρ ο ι · κ α ι σ τ ι ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς ε ξ ε γ ε ί ­ ρονται ο ι ε ύ π ο ρ ο ι , γ ι α τ ί π ε ρ ι φ ρ ο ν ο ύ ν τ η ν α τ α ξ ί α κ α ι τ η ν α ν α ρ χ ί α . Έ τ σ ι σ τ η Θήβα, μ ε τ ά τ η μ ά χ η τ ω ν Ο ι ν ο φ ύ τ ω ν 1 3 , επειδή η δημοκρατία υ π έ σ τ η φθορά από κ α κ ή διακυβέρνη­ ση, ανατράπηκε· επίσης και η δημοκρατία τ ω ν Μ ε γ α ρ έ ω ν , γ ι α τ ί οι δημοκρατικοί νικήθηκαν από την α τ α ξ ί α κ α ι την α ν α ρ χ ί α . Τ ο ίδιο σ υ ν έ β η κ α ι σ τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α τ ω ν Σ υ ρ α ­ κ ο υ σ ώ ν πριν από την τυραννίδα του Γ έ λ ω ν α 1 4 , κ α ι στη Ρόδο π ρ ι ν α π ό τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η . Μεταβολή πολιτεύματος προκαλεί όμως και η δυσανά­ λογη α ν ά π τ υ ξ η κάποιας πλευράς. Γ ι α τ ί , όπως το σ ώ μ α α π ο τ ε λ ε ί τ α ι α π ό μέλη κ α ι κ ά θ ε μέλος π ρ έ π ε ι ν α α υ ξ ά ν ε τ α ι ανάλογα με τα υπόλοιπα γ ι α να διατηρείται η συμμετρία του συνόλου, α λ λ ι ώ ς φθείρεται (όταν το πόδι μ ε γ α λ ώ σ ε ι τέσσερις πήχεις,

ενώ

το

υπόλοιπο

σ ώ μ α δυο

σπιθαμές-

κ ά π ο τ ε μάλιστα το ζώο α λ λ ά ζ ε ι μορφή, αν η δυσανάλογη α ύ ξ η σ η γ ί ν ε ι όχι μόνο κ α τ ά π ο σ ό , α λ λ ά κ α ι κ α τ ά π ο ι ό ν ) · έ τ σ ι κ α ι η π ό λ η α π ο τ ε λ ε ί τ α ι α π ό μ έ ρ η , κ α ι π ο λ λ έ ς φορές συμβαίνει ένα α π ' αυτά να αυξάνει χωρίς να γ ί ν ε τ α ι αντι­ ληπτό, όπως γ ι α παράδειγμα το πλήθος τ ω ν απόρων στις

197

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

198

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

δημοκρατίες κ α ι στις πολιτείες. Κάποτε τούτο συμβαίνει κ α ι τ υ χ α ί α , ό π ω ς όταν στον Τ ά ρ α ν τ α ν ι κ ή θ η κ α ν οι Ταραντίνοι από τους Ιάπυγες λίγο μετά τα Μηδικά κ α ι χάθηκαν π ο λ λ ο ί δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ι π ο λ ί τ ε ς , κ α ι τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α έ γ ι ν ε δη­ μ ο κ ρ α τ ί α . Κ α ι στο Ά ρ γ ο ς , α φ ο ύ α π ο δ ε κ α τ ί σ τ η κ ε ο σ τ ρ α ­ τός τ η ν έ β δ ο μ η ομένη,

15

μέρα τ ο υ μ ή ν α , α π ό τ ο ν Λ ά κ ω ν α Κλε­

αναγκάστηκαν

να

δεχθούν

ορισμένους

από

τους

περιοίκους. Και στην Αθήνα οι έγκριτοι έχασαν τη δύνα­ μη, γ ι α τ ί μ ε ι ώ θ η κ α ν αριθμητικά, αφού ε π ι σ τ ρ α τ ε ύ τ η κ α ν για

τον

Λακωνικό

δημοκρατίες,

16

πόλεμο .

ωστόσο

Τούτο

λιγότερο

συμβαίνει

συχνά"

και

στις

γιατί πληθαίνουν

οι εύποροι ή α υ ξ ά ν ο υ ν οι π ε ρ ι ο υ σ ί ε ς , ο π ό τ ε το π ο λ ί τ ε υ μ α μετατρέπεται σε ολιγαρχία κ α ι δυναστεία. Τα π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α μεταβάλλονται και χωρίς εξεγέρσεις, εξαιτίας πολιτικών συνωμοσιών,

όπως στην

Ηραία

17

(επειδή οι εκλέκτορες

συνωμότησαν άλλαξαν το σύστημα από εκλογή σε κλήρω­ ση)" μ ε τ α β ά λ ο ν τ α ι όμως κ α ι από αμέλεια, όταν οι πολίτες α φ ή ν ο υ ν ν α α ν α ρ ι χ η θ ο ύ ν σ τ α κ ύ ρ ι α α ξ ι ώ μ α τ α όσοι δεν ε ί ν α ι φίλοι

του

πολιτεύματος,

όπως

έγινε

στον

Ωρεό 1 8 ,

όπου

κ α τ α λ ύ θ η κ ε η ολιγαρχία κ α ι εξελέγη άρχοντας ο Ηρακλεόδωρος, π ο υ ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ ε π ο λ ι τ ε ί α κ α ι μ ά λ ι σ τ α δ η μ ο κ ρ α ­ τ ί α σ τ η θ έ σ η τ η ς ο λ ι γ α ρ χ ί α ς . Α κ ό μ α τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α με­ ταβάλλονται

από

αλλαγές εννοώ αλλαγή

στους

μικρές

αλλαγές.

Και

λέγοντας

ότι πολλές φορές υποβόσκει μια θεσμούς,

όταν

παραβλέπονται

μικρές μεγάλη

επουσιώδη

ζ η τ ή μ α τ α , ό π ω ς έ γ ι ν ε σ τ η ν Α μ β ρ α κ ί α 1 9 , όπου τ ο α π α ι τ ο ύ ­ μενο ε ι σ ό δ η μ α γ ι α τ η ν ε κ λ ο γ ή τ ω ν α ρ χ ό ν τ ω ν ή τ α ν μ ι κ ρ ό , τελικά όμως εξέλεγαν άρχοντες ανεξάρτητα από εισόδημα, γ ι α τ ί μικρό ή τ α ν π ο λ ύ κ ο ν τ ά σ τ ο

μηδέν ή δεν δ ι έ φ ε ρ ε

πρακτικά καθόλου. Τ ά σ ε ι ς ε ξ έ γ ε ρ σ η ς έχουν κ α ι ο ι μ η ο μ ό φ υ λ ο ι , μ έ χ ρ ι ν α σ υ γ χ ω ν ε υ τ ο ύ ν γ ι α τ ί , ό π ω ς δεν γ ί ν ε τ α ι π ό λ η α π ό τ υ χ α ί ο π λ ή θ ο ς , έ τ σ ι δεν γ ί ν ε τ α ι κ α ι σ ε τ υ χ α ί ο χρόνο" γ ι

199

α υ τ ό όσοι

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

200

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

δέχτηκαν συνοίκους ή εποίκους, στις περισσότερες περι­ πτώσεις

γνώρισαν

εξεγέρσεις

-

για

πράδειγμα

οι

Αχαιοί

20

αποίκισαν μαζί με τους Τροιζηνίους τη Σύβαρη , μετά οι Αχαιοί έγιναν περισσότεροι κι εκτόπισαν τους Τροιζηνίους

-

-

έ τ σ ι έ π ε σ ε η σ υ μ φ ο ρ ά σ τ ο υ ς Σ υ β α ρ ί τ ε ς το ίδιο έ γ ι ν ε

και στους

Θούριους ,

όπου

ε κ τ ο π ί σ τ η κ α ν οι Σ υ β α ρ ί τ ε ς

( γ ι α τ ί α ξ ί ω ν α ν ν α έχουν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ η γ η , α φ ο ύ ή τ α ν δ ι κ ή τους η π ό λ η ) έποικοι διαμάχη

-

κ α ι στο Β υ ζ ά ν τ ι ο

22

α π ο κ α λ ύ φ θ η κ ε ότι οι

επιβουλεύονταν

τους

Βυζαντίους

εκτοπίστηκαν.

Και

οι

κάτοικοι

και της

μετά

από

Άντισσας

δέχτηκαν τους φυγάδες από τη Χίο, αργότερα όμως α ν α ­ γ κ ά σ τ η κ α ν να τους εκτοπίσουν μετά από μάχη. Οι Ζαγκλαίοι δέχτηκαν τους φυγάδες Σαμίους, αλλά ε κ τ ο π ί σ τ η ­ κ α ν ο ι ίδιοι. Κ α ι ο ι Α π ο λ λ ω ν ι ά τ ε ς κ ά λ ε σ α ν ε π ο ί κ ο υ ς , α ­ ναγκάστηκαν

όμως να εξεγερθούν.

Και οι Συρακούσιοι

έκαναν μετά την τυραννία πολίτες τους ξένους κ α ι τους μισθοφόρους, αλλά αυτοί ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν κ α ι π ο λ έ μ η σ α ν μα­ ζί τους. Και οι Α μ φ ι π ο λ ί τ ε ς δέχτηκαν εποίκους από τη Χαλκίδα κ α ι αργότερα ε κ τ ο π ί σ τ η κ α ν οι περισσότεροι α π ' αυτούς23.

Στις

ολιγαρχίες

εξεγείρονται

οι πολλοί,

γιατί

θ ε ω ρ ο ύ ν ό τ ι α δ ι κ ο ύ ν τ α ι , α φ ο ύ , ό π ω ς ε ί π α μ ε , δεν μ ε τ έ χ ο υ ν εξίσου στα α ξ ι ώ μ α τ α με τους λίγους, ε ν ώ στις δημοκρατίες ε ξ ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι ο ι έ γ κ ρ ι τ ο ι γ ι α τ ί μ ε τ έ χ ο υ ν ε ξ ί σ ο υ , α ν κ α ι δεν ε ί ν α ι ίσοι μ ε τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Κ α μ ι ά φορά ο ι π ό λ ε ι ς ε ξ ε γ ε ί ­ ρονται κ α ι ε ξ α ι τ ί α ς τ η ς τ ο π ο θ ε σ ί α ς , ό τ α ν η χ ώ ρ α δεν έ χ ε ι θέση κ α τ ά λ λ η λ η γ ι α ν α ο ρ γ α ν ω θ ε ί μ ι α π ό λ η , ό π ω ς σ τ ι ς Κλαζομενές24 οι κάτοικοι του Χυτού διαφώνησαν με τους κατοίκους του νησιού και οι Κολοφώνιοι με τους Νοτιείςκ α ι σ τ η ν Α θ ή ν α δεν ε ί ν α ι όλοι όμοιοι, π ι ο δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ο ί είναι οι Πειραιώτες από τους κατοίκους της πόλης. Ό π ω ς στους πολέμους η

διάβαση

των

ρυακιών,

και τ ω ν πιο

μ ι κ ρ ώ ν , δ ι α σ π ά τις φ ά λ α γ γ ε ς , έτσι κ α ι η μικρότερη δια­ φορά δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί δ ι ά σ τ α σ η . Τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ί σ ω ς δ ι ά σ τ α σ η

201

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

202

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

τη δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ ν η α ρ ε τ ή κ α ι η κ α κ ί α , μ ε τ ά ο π λ ο ύ τ ο ς κ α ι η φ τ ώ χ ε ι α , και υπάρχουν κι άλλα α ν τ α γ ω ν ι σ τ ι κ ά στοιχεία, από τα οποία ένα είναι κι αυτό που αναφέρθηκε πιο π ά ν ω [η τ ο π ο θ ε σ ί α ] . Π ρ ο κ α λ ο ύ ν τ α ι λ ο ι π ό ν ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς όχι γ ι α α σ ή ­ μαντα ζ η τ ή μ α τ α , αλλά από μικρές αφορμές γ ι α ζ η τ ή μ α τ α σ η μ α ν τ ι κ ά . Ωστόσο κ α ι μικρές αφορμές μπορούν να προ­ καλέσουν σοβαρές συνέπειες, όταν α ν α κ ύ ψ ο υ ν γ ι α σ η μ α ν τ ι ­ κ ά α ξ ι ώ μ α τ α , ό π ω ς έ γ ι ν ε τ α π α λ ι ά χρόνια σ τ ι ς Σ υ ρ α κ ο ύ ­ σες.

Τότε

άλλαξε το πολίτευμα,

νεαροί π ο υ κ α τ ε ί χ α ν

αξιώματα,

επειδή για

στασίασαν

λόγους

δυο

ερωτικούς.

Ιίνώ δηλαδή ο ένας βρισκόταν μακριά, ο άλλος ξ ε λ ό γ ι α σ ε τον ερωμένο τ ο υ ' όταν γύρισε ο άλλος, το πήρε βαριά κι έπεισε τη γ υ ν α ί κ α του να π ά ε ι μ α ζ ί του

-

αφού λοιπόν

κ α θ έ ν α ς π α ρ έ σ υ ρ ε τ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς τ ο υ , ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν όλοι. Γ Υ α υ τ ό α π ό τ η ν αρχή ο ι π ο λ ί τ ε ς π ρ έ π ε ι ν α φ ρ ο ν τ ί ζ ο υ ν για τα ζητήματα τούτα και να αποτρέπουν τις στάσεις τ ω ν αρχόντων και τ ω ν πολιτικά

ισχυρών γιατί το

σφάλμα

25

γ ί ν ε τ α ι στην αρχή , κ α ι η αρχή θεωρείται ότι είναι το « ή μ ι σ υ τ ο υ π α ν τ ό ς » , έ τ σ ι ώ σ τ ε κ α ι τ ο μικρό σ φ ά λ μ α σ ' α υ τ ή ν ε ί ν α ι α ν ά λ ο γ ο προς τ α υ π ό λ ο ι π α μ έ ρ η .

Γενικά οι

ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς τ ω ν ε π ω ν ύ μ ω ν ε π ι δ ρ ο ύ ν σ ε ολόκληρη τ η ν π ό ­ λ η , ό π ω ς έ γ ι ν ε μ ε τ ά τ α Μ η δ ι κ ά σ τ η ν Ε σ τ ι α ί α , ό π ο υ δύο αδέλφια δ ι α φ ώ ν η σ α ν στη διανομή της π α τ ρ ι κ ή ς κληρονο­ μιάς" ο π ι ο ά π ο ρ ο ς , π ο υ ι σ χ υ ρ ι ζ ό τ α ν ό τ ι ο ά λ λ ο ς δεν α π ο ­ κ ά λ υ π τ ε τ η ν π ε ρ ι ο υ σ ί α ο ύ τ ε τ ο ν θ η σ α υ ρ ό π ο υ ε ί χ ε βρει ο πατέρας,

επικαλέστηκε

τη

βοήθεια

των

δημοκρατικών,

ενώ ο άλλος τ ω ν ευπόρων, αφού είχε μεγάλη περιουσία. Και σ τ ο υ ς Δ ε λ φ ο ύ ς , μια δ ι α φ ο ρ ά σ χ ε τ ι κ ά μ ' έ ν α γ ά μ ο έ γ ι ν ε α ι τ ί α γ ι α όλες τ ι ς μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ε ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς " κ ά π ο ι ο ς π ο υ π ή γ α ι ν ε ν α ν υ μ φ ε υ θ ε ί , είδε κ α κ ό ο ι ω ν ό κ α ι έ φ υ γ ε χ ω ρ ί ς ν α πάρει τη ν ύ φ η " οι συγγενείς της όμως το θεώρησαν προ­ σβολή κ ι ε ν ώ ε κ ε ί ν ο ς π ρ ό σ φ ε ρ ε θ υ σ ί α , έ β α λ α ν σ τ α π ρ ά γ μ α ­ τ α τ ο υ ιερά α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α κ α ι μ ε τ ά τ ο ν σ υ ν έ λ α β α ν ω ς ιερό-

203

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

204

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

συλο κ α ι τ ο ν ε κ τ έ λ ε σ α ν . Κ α ι σ τ η Μ υ τ ι λ ή ν η έ γ ι ν ε ε ξ έ γ ε ρ σ η εξαιτίας κ ά π ο ι ω ν κληρονόμων, που προκάλεσε πολλές συμ­ φορές κ α ι τ ο ν π ό λ ε μ ο μ ε τ ο υ ς Α θ η ν α ί ο υ ς , σ τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ ο υ οποίου ο Π ά χ η ς κ α τ έ λ α β ε τ η ν π ό λ η τους" κ ά π ο ι ο ς π λ ο ύ ­ σιος, ο Τ ι μ ο φ ά ν η ς , ά φ η σ ε π ε θ α ί ν ο ν τ α ς δυο κ ό ρ ε ς

-

ο Δό-

ξανδρος π ο υ τ ι ς ζ ή τ η σ ε γ ι α τ ο υ ς γ ι ο υ ς τ ο υ κ α ι τ ο υ τ ι ς αρνήθηκαν, άρχισε την εξέγερση κ α ι ξ ε σ ή κ ω σ ε τους Αθη­ ναίους, αν κ α ι ή τ α ν πρόξενος της πόλης. Αλλά και στη Φωκίδα προκλήθηκε εξέγερση ανάμεσα στον Μ ν α σ έ α , π α ­ τ έ ρ α τ ο υ Μ ν ά σ ω ν α , κ α ι τ ο ν Ε υ θ υ κ ρ ά τ η , π α τ έ ρ α τ ο υ Ονό­ μαρχου, ε ξ α ι τ ί α ς μ ι α ς κ λ η ρ ο ν ό μ ο υ . Η σ τ ά σ η α υ τ ή π ρ ο κ ά ­ λ ε σ ε τ ο ν Ιερό π ό λ ε μ ο α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς Φ ω κ ι ε ί ς . παρόμοιο

ζήτημα άλλαξε και το

Για ένα

πολίτευμα της Επιδά-

μνου. Κ ά π ο ι ο ς α ρ ρ α β ώ ν ι α σ ε τ η ν κόρη τ ο υ μ ' έ ν α νεαρό" ό τ α ν ο π α τ έ ρ α ς τ ο υ νεαρού έ γ ι ν ε ά ρ χ ο ν τ α ς , ε π έ β α λ ε πρό­ στιμο στον π α τ έ ρ α της μνηστής του γιου του. Ο π α τ έ ρ α ς της κοπέλας θεώρησε το πρόστιμο προσβολή, σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ ε τους α ν τ ι π ά λ ο υ ς του π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς κ α ι στασίασε, αλλάζο­ ντας έτσι το πολίτευμα26.

3.

Μ ε τ α τ ρ έ π ε τ α ι το π ο λ ί τ ε υ μ α σε ο λ ι γ α ρ χ ι κ ό , σε δη­

μ ο κ ρ α τ ι κ ό ή σε π ο λ ι τ ε ί α , ό τ α ν κ ά π ο ι ο όργανο ή κ ά π ο ι α πολιτική

παράταξη

επικρατήσει

ή

αποκτήσει

δύναμη.

Γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α η βουλή τ ο υ Α ρ ε ί ο υ Π ά γ ο υ , ε π ε ι δ ή σ τ ο υ ς Μηδικούς πολέμους πέτυχε η πολιτική της, α π ο φ ά σ ι σ ε να κάνει το π ο λ ί τ ε υ μ α πιο σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι κ ό " όταν π ά λ ι ο ν α υ ­ τικός πληθυσμός έγινε αιτία γ ι α τη νίκη στη Σαλαμίνα κι από τη νίκη εκείνη η πόλη α π έ κ τ η σ ε ηγεμονία στη θάλασ­ σα, έκανε το π ο λ ί τ ε υ μ α δημοκρατικό27. Στο Αργός π ά λ ι οι επιφανείς πολίτες,

επειδή νίκησαν τους Λακεδαιμονίους

στη Μ α ν τ ι ν ε ί α , π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να κ α τ α λ ύ σ ο υ ν τη δημοκρα­ τ ί α . Και στις Συρακούσες, επειδή ο λαός έγινε α ι τ ί α γ ι α τη νίκη εναντίον τ ω ν Αθηναίων, μετέτρεψε το πολίτευμα από

205

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

206

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

π ο λ ι τ ε ί α σε δ η μ ο κ ρ α τ ί α . Κ α ι σ τ η Χ α λ κ ί δ α ο λ α ό ς με τ ο υ ς π ρ ο ύ χ ο ν τ ε ς φ ό ν ε υ σ ε τ ο ν τ ύ ρ α ν ν ο Φόξο κ α ι π ή ρ ε τ η ν ε ξ ο υ ­ σ ί α . Το ίδιο έ γ ι ν ε κ α ι σ τ η ν Α μ β ρ α κ ί α " ο λ α ό ς β ο ή θ η σ ε εκείνους που ε π ι τ έ θ η κ α ν εναντίον του τυράννου Περιάν­ δρου, τ ο ν έ δ ι ω ξ ε κ α ι π ή ρ ε σ τ α χ έ ρ ι α τ ο υ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α . Και δεν π ρ έ π ε ι ν α μας δ ι α φ ε ύ γ ε ι τ ο ύ τ ο , ότι όσοι βοηθούν να γίνει

ισχυρή η π ό λ η ,

και

ιδιώτες και άρχοντες και

φ υ λ έ ς , όλοι ή έ ν α μέρος τ ο υ λ α ο ύ , ε ξ ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι ε ν ά ν τ ι α στο π ο λ ί τ ε υ μ α .

Γιατί αρχηγοί της στάσης θα γίνουν ή

όσοι φ θ ο ν ο ύ ν ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ κ α τ έ χ ο υ ν α ξ ι ώ μ α τ α ή οι ίδιοι π ο υ τ α κ α τ έ χ ο υ ν , α φ ο ύ ε ξ α ι τ ί α ς τ η ς υ π ε ρ ο χ ή ς τ ο υ ς δεν θέλουν να δώσουν ίσα δ ι κ α ι ώ μ α τ α στους άλλους. Τα πολι­ τ ε ύ μ α τ α μεταβάλλονται κ α ι όταν οι αντίπαλες π α ρ α τ ά ξ ε ι ς της πόλης είναι ισοδύναμες, ό π ω ς οι πλούσιοι κ α ι ο λαός, ε ν ώ μ ε σ α ί α τ ά ξ η ή δεν υ π ά ρ χ ε ι ή ε ί ν α ι π ο λ ύ ο λ ι γ ά ρ ι θ μ η . Γ ι α τ ί , αν η

μια π α ρ ά τ α ξ η

υπερέχει πολύ, η

άλλη

δεν

διακινδυνεύει να συγκρουστεί μ' εκείνη που είναι φανερά ισχυρότερη.

Γι

αυτό

όσοι

υπερέχουν

σε

αρετή

μπορεί

κ α ν ε ί ς ν α π ε ι ό τ ι δεν ε ξ ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι , γ ι α τ ί ε ί ν α ι π ά ν τ α λ ί γ ο ι α π έ ν α ν τ ι σε πολλούς. Γενικά λοιπόν με τούτο τον τρόπο ξ ε κ ι ν ο ύ ν σ ' όλα τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α ο ι ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς κ α ι ο ι π ο λ ι ­ τικές μεταβολές. Οι εξεγέρσεις προκαλούνται πότε με τη βία κ α ι π ό τ ε μ ε τ η ν α π ά τ η . Κ α ι μ ε τ η βία π ρ ο κ α λ ο ύ ν τ α ι ή α π ό τ η ν αρχή ή κ α ι α ρ γ ό τ ε ρ α . Η α π ά τ η γ ί ν ε τ α ι με δυο τρόπους" ά λ λ ο τ ε ε ξ α π α τ ο ύ ν κ α ι μ ε τ α β ά λ ο υ ν τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α μ ε τ η θέληση τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν κ α ι μετά διατηρούν τ α α ξ ι ώ ­ ματα με τη βία παρά τη θέληση τους, ό π ω ς ε π ί Τετρακο­ σ ί ω ν , ε ξ α π ά τ η σ α ν τ ο ν λαό ι σ χ υ ρ ι ζ ό μ ε ν ο ι ό τ ι ο β α σ ι λ ι ά ς θ α έδινε χ ρ ή μ α τ α σ τ ο ν π ό λ ε μ ο

με τους Λακεδαιμονίους και

επιχείρησαν να διατηρήσουν την εξουσία, αν κ α ι είπαν ψ έ μ α τ α " ά λ λ ο τ ε ε ξ α π α τ ο ύ ν α π ό τ η ν αρχή κ α ι μ ε τ ά δ ι α τ η ­ ρούν τ η ν ε ξ ο υ σ ί α μ ε τ η θ έ λ η σ η τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν . Γ ε ν ι κ ά λ ο ι π ό ν οι αιτίες που αναφέραμε προκαλούν τις μεταβολές όλων

207

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

208

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

των πολιτευμάτων. Θ α μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε τ ώ ρ α π ο ι ε ς μ ε τ α β ο λ έ ς σ υ μ β α ί ν ο υ ν ει­ δ ι κ ό τ ε ρ α σ ε κ ά θ ε είδος π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς . Ο ι δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς με­ τ α β ά λ λ ο ν τ α ι κ υ ρ ί ω ς ε ξ α ι τ ί α ς της θρασύτητας τ ω ν δημα­ γ ω γ ώ ν γ ι α τ ί ε ί τ ε σ υ κ ο φ α ν τ ο ύ ν κ α τ ' ιδίαν τ ο υ ς π λ ο υ σ ί ο υ ς κ α ι τ ο υ ς α ν α γ κ ά ζ ο υ ν ν α σ υ σ π ε ι ρ ώ ν ο ν τ α ι ( α φ ο ύ ο κοινός φόβος φ έ ρ ν ε ι κ ο ν τ ά κ α ι τ ο υ ς π ι ο ά σ π ο ν δ ο υ ς ε χ θ ρ ο ύ ς ) , ε ί τ ε υ π ο κ ι ν ο ύ ν τ ο ν λαό σ ε ε ξ έ γ ε ρ σ η

εναντίον όλων.

Μπορεί

κ α ν ε ί ς ν α δει ό τ ι έ τ σ ι σ υ μ β α ί ν ε ι σ ε π ο λ λ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς . Και γιατί

στην

Κω

το

δημοκρατικό

ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν πονηροί

συσπειρώθηκαν)

-

πολίτευμα

δημαγωγοί

μεταβλήθηκε, (οι π ρ ο ύ χ ο ν τ ε ς

κ α ι σ τ η Ρόδο ό μ ω ς , γ ι α τ ί ο ι δ η μ α γ ω γ ο ί

έδωσαν μισθούς κ α ι εμπόδιζαν να αποδοθούν οι οφειλές στους τριηράρχους" ε ξ α ι τ ί α ς τ ω ν δ ι κ ώ ν , στις οποίες υ π ο ­ β λ ή θ η κ α ν , ο ι τριήραρχοι α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α σ υ σ π ε ι ρ ω θ ο ύ ν κ α ι να κ α τ α λ ύ σ ο υ ν τη δημοκρατία" αλλά κ α ι σ τ η ν Ηρά­ κλεια καταλύθηκε η δημοκρατία αμέσως μετά την εποίκη­ σ η τ η ς , ε ξ α ι τ ί α ς τ ω ν δ η μ α γ ω γ ώ ν ο ι εύποροι ε κ τ ο π ί ζ ο ν τ α ν άδικα, τ ε λ ι κ ά όμως οι εξόριστοι σ υ σ π ε ι ρ ώ θ η κ α ν κ α ι επέ­ σ τ ρ ε ψ α ν σ τ η ν π ό λ η , όπου κ α τ έ λ υ σ α ν τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α . Μ ε παραπλήσιο τρόπο κ α τ α λ ύ θ η κ ε κ α ι η δημοκρατία σ τ α Μέ­ γ α ρ α " γ ι α τ ί , γ ι α ν α έχουν ο ι δ η μ α γ ω γ ο ί ν α δ η μ ε ύ ο υ ν χ ρ ή ­ μ α τ α , ε ξ ό ρ ι ζ α ν π ο λ λ ο ύ ς π λ ο υ σ ί ο υ ς , μέχρις ό τ ο υ ο ι ε ξ ό ρ ι ­ στοι πλήθυναν, επέστρεψαν κ α ι μετά από μάχη νίκησαν τους δημοκρατικούς κ α ι εγκαθίδρυσαν την ολιγαρχία. Το ίδιο έ γ ι ν ε κ α ι σ τ η ν Κ ύ μ η ε π ί δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , π ο υ τ η ν α ν έ ­ τρεψε ο Θρασύμαχος28. Μπορεί να παρατηρήσει κ α ν ε ί ς ότι σχεδόν σ ε όλες τ ι ς ά λ λ ε ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς μ ε τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο επέρχονται οι μεταβολές. Άλλοτε συσπειρώνουν τους πρού­ χ ο ν τ ε ς α δ ι κ ώ ν τ α ς τ ο υ ς γ ι α ν α έ χ ο υ ν ν α δίνουν στο λαο η ζ η τ ο ύ ν α ν α δ α σ μ ό τ ω ν π ε ρ ι ο υ σ ι ώ ν κ α ι π ε ρ ι κ ο π ή τ ω ν δημό­ σιων λειτουργιών29, άλλοτε συκοφαντούν τους πλουσίους, γ ι α να μπορούν να δημεύουν τα κ τ ή μ α τ α τους.

209

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

210

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

Τ α π α λ ι ό τ ε ρ α χρόνια, ό τ α ν σ υ ν έ β α ι ν ε τ ο ίδιο π ρ ό σ ω π ο να

είναι και

γινόταν

στρατηγός

τυραννίδα.

και

δημαγωγός,

Πραγματικά,

οι

το

πολίτευμα

περισσότεροι

από

τους παλιούς τυράννους προήλθαν από τους δ η μ α γ ω γ ο ύ ς . Και α ι τ ί α του ότι τότε οι δ η μ α γ ω γ ο ί γ ί ν ο ν τ α ν τύραννοι, ε ν ώ σ ή μ ε ρ α δεν γ ί ν ο ν τ α ι , ε ί ν α ι ό τ ι τ ό τ ε ο ι δ η μ α γ ω γ ο ί ή σ α ν σ τ ρ α τ η γ ο ί ( γ ι α τ ί δεν ε ί χ α ν α κ ό μ α ε μ φ α ν ι σ τ ε ί δεινοί ρήτο­ ρες)· τ ώ ρ α ό μ ω ς , ε π ε ι δ ή η ρ η τ ο ρ ι κ ή έ χ ε ι π ρ ο ο δ ε ύ σ ε ι π ο λ ύ , ο ι ι κ α ν ο ί ρήτορες γ ί ν ο ν τ α ι β έ β α ι α δ η μ α γ ω γ ο ί , μ η γ ν ω ρ ί ­ ζ ο ν τ α ς ό μ ω ς τ η ν π ο λ ε μ ι κ ή τ έ χ ν η δεν ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν ν α γ ί ν ο υ ν τύραννοι,

εκτός

από

χρονικό δ ι ά σ τ η μ α .

λίγες περιπτώσεις για πολύ

μικρό

Σε παλιότερες εποχές εγκαθιδρύονταν

τ υ ρ α ν ν ί δ ε ς σ υ χ ν ό τ ε ρ α α π ' ό,τι τ ώ ρ α , ε π ε ι δ ή έ δ ι ν α ν σ ε π ο ­ λίτες υψηλά α ξ ι ώ μ α τ α , όπως γ ι α παράδειγμα στη Μίλητο την πρυτανεία (όπου ο πρύτανης α π ο φ ά σ ι ζ ε γ ι α πολλές και σπουδαίες υποθέσεις)" επιπρόσθετα, γ ι α τ ί τότε οι πόλεις δεν ή σ α ν α κ ό μ α μ ε γ ά λ ε ς , α φ ο ύ ο λαός έ μ ε ν ε σ τ α π ε ρ ί χ ω ρ α κ α ι ασχολιόνταν με τ ι ς γ ε ω ρ γ ι κ έ ς εργασίες" γ ι ' αυτό οι προστάτες του λαού, όποτε προέρχονταν από τους πολε­ μ ι σ τ έ ς , γ ί ν ο ν τ α ν τ ύ ρ α ν ν ο ι . Κ α ι όλοι τ ο κ α τ ά φ ε ρ ν α ν , ό τ α ν κέρδιζαν την εμπιστοσύνη του λαού, δείχνοντας απέχθεια προς τ ο υ ς π λ ο υ σ ί ο υ ς . Ό π ω ς σ τ η ν Α θ ή ν α σ τ α σ ί α σ ε ο Π ε ι ­ σ ί σ τ ρ α τ ο ς ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν π ε δ ι ν ώ ν 3 0 , κ α ι σ τ α Μ έ γ α ρ α ο Θε­ α γ έ ν η ς , π ο υ έ σ φ α ξ ε όλα τ α ζ ώ α τ ω ν π λ ο υ σ ί ω ν , α φ ο ύ κ α ­ τ ά φ ε ρ ε ν α τ ο υ ς βρει τ η ν ώ ρ α π ο υ τ α έ β ο σ κ α ν κ ο ν τ ά στο ποτάμι. Αλλά και ο Διονύσιος κατάφερε να γίνει τύραννος, γ ι α τ ί κ α τ η γ ο ρ ώ ν τ α ς τον Δ α φ ν α ί ο κ α ι τους πλούσιους έκανε τ ο ν λαό ν α π ι σ τ έ ψ ε ι ό τ ι ή τ α ν φ ί λ ο ς τ ο υ ε ξ α ι τ ί α ς τ η ς έ χ θ ρ α ς του εναντίον τ ω ν π λ ο υ σ ί ω ν . Μεταβάλλουν όμως και την πατροπαράδοτη σύγχρονη"

δημοκρατία31

και

την

μετατρέπουν

γ ι α τ ί όπου τ α α ξ ι ώ μ α τ α δ ί ν ο ν τ α ι

με

σε

εκλογή

κ α ι ε κ λ έ γ ε ι ο λ α ό ς , ε κ ε ί όσοι ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν α ξ ι ώ μ α τ α π α ρ α ­ σύρουν τ ο ν λαό κ α ι τ ο ν π ε ί θ ο υ ν π ω ς ε ί ν α ι κ υ ρ ί α ρ χ ο ς α κ ό μ α

211

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

212

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

και τ ω ν ν ό μ ω ν . Και η θεραπεία ώ σ τ ε τούτο να μη συμβαί­ νει ή, αν συμβαίνει, να επιδρά λιγότερο, είναι να εκλέγουν τ ο υ ς ά ρ χ ο ν τ ε ς οι φ υ λ έ ς 3 2 κ α ι όχι ολόκληρος ο λ α ό ς . Ό λ ε ς λοιπόν οι πολιτειακές μεταβολές συμβαίνουν γ ι α τούτες τις αιτίες. 4.

Τ α ο λ ι γ α ρ χ ι κ ά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α μ ε τ α β ά λ λ ο ν τ α ι μ ε δυο

τ ρ ό π ο υ ς , π ο υ ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν έ σ τ α τ ο ι . Ο έ ν α ς ε ί ν α ι ό τ α ν αδι­ κ ο ύ ν τ ο ν λαό" γ ι α τ ί τ ό τ ε κ ά θ ε ι κ α ν ό ς γ ί ν ε τ α ι π ρ ο σ τ ά τ η ς του λαού ίδια

την

-

άλλος π ά λ ι , όταν ο ηγεμόνας προέλθει από την ολιγαρχία,

όπως

στη

Νάξο

ο

Λύγδαμης,

που

αργότερα έγινε τύραννος τ ω ν Ν α ξ ί ω ν . Οι αιτίες τ ω ν εξε­ γ έ ρ σ ε ω ν ε ί ν α ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς . Ά λ λ ο τ ε η κ α τ ά λ υ σ η τ η ς ολι­ γ α ρ χ ί α ς π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ ο υ ς ίδιους τ ο υ ς π λ ο ύ σ ι ο υ ς , π ο υ βρίσκονται ωστόσο έ ξ ω από την εξουσία, όταν είναι πολύ μικρός

ο

αριθμός

όσων

κατέχουν

αξιώματα,

όπως

για

παράδειγμα στη Μασσαλία, στον Ίστρο, στην Ηράκλεια κ α ι σ ε ά λ λ ε ς π ό λ ε ι ς . Τ ι ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς υ π ο κ ί ν η σ α ν όσοι δεν κ α τ ε ί χ α ν α ξ ι ώ μ α τ α , μέχρι π ο υ τ α π ή ρ α ν π ρ ώ τ α ο ι μ ε γ α ­ λ ύ τ ε ρ ο ι α π ό τ ο υ ς α δ ε λ φ ο ύ ς κ α ι μ ε τ ά ο ι νεότεροι· γ ι α τ ί σ ε μ ε ρ ι κ ά μέρη δεν μπορούν ν α κ α τ έ χ ο υ ν α ξ ί ω μ α κ α ι ο π α ­ τ έ ρ α ς κ α ι ο γ ι ο ς τ α υ τ ό χ ρ ο ν α , ε ν ώ σε ά λ λ α δεν μ π ο ρ ο ύ ν ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς κ α ι ο μικρότερος α δ ε λ φ ό ς τ α υ τ ό χ ρ ο ν α .

Στη

Μασσαλία, γ ι α παράδειγμα, με τις στάσεις η ολιγαρχία έ γ ι ν ε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο λ α ϊ κ ή , σ τ ο ν Ί σ τ ρ ο κ α τ έ λ η ξ ε σ ε δημο­ κ ρ α τ ί α , ε ν ώ σ τ η ν Η ρ ά κ λ ε ι α ο αριθμός τ ω ν δ ι κ α ι ο υ μ έ ν ω ν α ξ ι ώ μ α τ α α π ό π ο λ ύ μικρότερος α ν έ β η κ ε σ τ ο υ ς ε ξ α κ ό σ ι ο υ ς . Ε ξ ά λ λ ο υ , σ τ η ν Κνίδο η ο λ ι γ α ρ χ ί α α ν α τ ρ ά π η κ ε μ ε ε ξ έ γ ε ρ σ η μιας

μερίδας

προυχόντων

εναντίον

άλλων

προυχόντων,

γ ι α τ ί και εκεί τα α ξ ι ώ μ α τ α τα έπαιρναν λίγοι- και, όπως ε ί π α μ ε , αν ε ί χ ε το δ ι κ α ί ω μ α ο π α τ έ ρ α ς , δεν το ε ί χ ε ο γ ι ο ς , ε ν ώ μ ε τ α ξ ύ π ο λ λ ώ ν α δ ε λ φ ώ ν ε ί χ ε δ ι κ α ί ω μ α μόνο ο μ ε γ α ­ λύτερος- ο λαός ε π ω φ ε λ ή θ η κ ε κ α ι , αφού ανακήρυξε αρχηγό

213

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

214

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

έναν από τους προύχοντες ε π ι τ έ θ η κ ε κ α ι υπερίσχυσε, γ ι α τ ί ο ι σ τ α σ ι α σ τ έ ς ε ί χ α ν ε ξ α σ θ ε ν ή σ ε ι . Τ α χρόνια τ α π α λ ι ά σ τ ι ς Ε ρ υ θ ρ έ ς , ε π ί ο λ ι γ α ρ χ ί α ς τ ω ν Βασιλίδων, α ν κ α ι δ ι α χ ε ι ρ ί ­ ζ ο ν τ α ν κ α λ ά τ ι ς υ π ο θ έ σ ε ι ς τ η ς π ό λ η ς , ο λαός ξ ε σ η κ ώ θ η κ ε , γιατί κυβερνούσαν οι λίγοι, και το πολίτευμα μεταβλή­ 33

θηκε . Και τα ολιγαρχικά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α εσωτερικών

αιτίων

και

λόγω

της

μεταβάλλονται λόγω ανταγωνιστικότητας

τ ω ν δ η μ α γ ω γ ώ ν ( π ο υ ε ί ν α ι μ ά λ ι σ τ α δύο ε ι δ ώ ν : ή ο δ η μ α ­ γ ω γ ό ς εμφανίζεται ανάμεσα στους ολιγαρχικούς, γ ι α τ ί και μεταξύ τ ώ ν πολύ λίγων εμφανίζονται δημαγωγοί, όπως σ τ η ν Α θ ή ν α , όπου ε π ί τ ω ν Τ ρ ι ά κ ο ν τ α δ η μ α γ ω γ ο ύ σ α ν ο ι οπαδοί του Χαρικλή κ α ι ε π ι β λ ή θ η κ α ν , κ α ι μ ε τ α ξ ύ

των

Τ ε τ ρ α κ ο σ ί ω ν το ίδιο κ α τ ά φ ε ρ α ν οι ο π α δ ο ί τ ο υ Φ ρ υ ν ί χ ο υ

-

ή α σ κ ο ύ ν δ η μ α γ ω γ ί α σ τ ο ν λ α ό οι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ο ί , ό π ω ς οι πολιτοφύλακες

στη

Λάρισα

που

δημαγωγούσαν,

επειδή

ε κ λ έ γ ο ν τ α ν α π ό τ ο ν λ α ό . Κ α ι σ ε όσες ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς ο ι άρχο­ ν τ ε ς δεν ε κ λ έ γ ο ν τ α ι α π ό τ ι ς ίδιες τ ι ς τ ά ξ ε ι ς τ ο υ ς , α λ λ ά τ α α ξ ι ώ μ α τ α παρέχονται με βάση τα μεγάλα εισοδήματα ή ε τ α ι ρ ί ε ς , κ α ι τ ο υ ς ε κ λ έ γ ο υ ν οι ο π λ ί τ ε ς ή ο λ α ό ς , σ υ μ β α ί ν ε ι τ ο ίδιο 3 4 , ό π ω ς έ γ ι ν ε σ τ η ν Ά β υ δ ο . Α λ λ ω σ τ ε , ό π ο υ τ α δι­ κ α σ τ ή ρ ι α δεν σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ ν τ α ι α π ό τ ι ς αρχές, α λ λ ά δ ι κ ά ζ ε ι α π ' ευθείας ο λαός, γ ι α να επιτύχουν ευνοϊκές δικαστικές α π ο φ ά σ ε ι ς α σ κ ε ί τ α ι δ η μ α γ ω γ ί α σ ε βάρος τ ο υ λ α ο ύ κ α ι ανατρέπεται έτσι το πολίτευμα, κλεια του

Πόντου.

Όταν

όπως έγινε στην

επίσης προσπαθούν

Ηρά­

ορισμένοι

ν α μ ε ι ώ σ ο υ ν τ ο υ ς ο λ ι γ α ρ χ ι κ ο ύ ς , κ α ι τ ό τ ε όσοι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ο ί ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν ι σ ό τ η τ α α ν α γ κ ά ζ ο ν τ α ι ν α ζ η τ ή σ ο υ ν τ η βοήθεια του λ α ο ύ ) . Ανατροπή της ολιγαρχίας έχουμε όταν ολιγαρ­ χικοί σ π α τ α λ ο ύ ν την περιουσία τους λόγω α σ ω τ ί α ς - τέτοιοι άνθρωποι ζητούν καινοτομίες και ή προσπαθούν να γίνουν οι ίδιοι τ ύ ρ α ν ν ο ι ή π ρ ο ε τ ο ι μ ά ζ ο υ ν κ ά π ο ι ο ν ά λ λ ο ( ό π ω ς ο Ιππαρίνος στις Συρακούσες τον Διονύσιο κ α ι στην Α μ φ ι -

215

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

216

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

πολη, ο ονομαζόμενος Κλεότιμος, κ ά λ ε σ ε ως εποίκους τους Χαλκιδείς,

κι

όταν

εκείνοι ήρθαν,

τους παρακίνησε να

στασιάσουν εναντίον τ ω ν π λ ο υ σ ί ω ν και στην Αίγινα γ ι α παρόμοια αιτία προσπάθησε να μεταβάλει το π ο λ ί τ ε υ μ α ο άνθρωπος

που

ενήργησε

τις

διαπραγματεύσεις

με

τον

35

Χ ά ρ η τ α ) . Άλλοτε παρόμοιοι ά ν θ ρ ω π ο ι προσπαθούν α π ' ευθείας να αλλάξουν τό πολίτευμα, άλλοτε π ά λ ι κλέβουν τ ο δημόσιο χ ρ ή μ α κ α ι γ ι α τ ο ν λόγο τ ο ύ τ ο ο ι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ο ί έ ρ χ ο ν τ α ι σε ρήξη μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς ή σ τ α σ ι ά ζ ε ι ο λ α ό ς , π ο υ ε π ι τ ί θ ε τ α ι ε ν α ν τ ί ο ν ό σ ω ν κ λ έ β ο υ ν τ ο δημόσιο· κ ά τ ι τ έ τ ο ι ο σ υ ν έ β η σ τ η ν Α π ο λ λ ω ν ί α τ ο υ Π ό ν τ ο υ . Ό τ α ν ό μ ω ς ομονοούν ο ι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ο ί δεν φ θ ε ί ρ ο ν τ α ι ε ύ κ ο λ α α π ό μόνοι τ ο υ ς , ό π ω ς αποδεικνύει το

πολίτευμα της Φαρσάλου'

εκεί,

αν και

λίγοι, κυριάρχησαν π ά ν ω στους πολλούς, επειδή είχαν κ α ­ λές σ χ έ σ ε ι ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς . Ανατρέπεται

η

ολιγαρχία,

όταν

παρουσιαστεί

στους

κόλπους της άλλη ολιγαρχία, κ α ι τούτο συμβαίνει όπου τ α α ξ ι ώ μ α τ α ε ί ν α ι ε λ ά χ ι σ τ α , ο π ό τ ε δεν μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ α α ­ ξ ι ώ μ α τ α όλοι ο ι λ ί γ ο ι , ό π ω ς έ γ ι ν ε κ ά π ο τ ε σ τ η ν Ή λ ι δ α 3 6 εκεί, αν και δικαίωμα στα α ξ ι ώ μ α τ α είχαν οι λίγοι, ωστό­ σο και αυτοί οι λίγοι σπάνια τα έπαιρναν, γ ι α τ ί τα μέλη της γ ε ρ ο υ σ ί α ς ή σ α ν ισόβια κ α ι σ υ ν ο λ ι κ ά ε ν ε ν ή ν τ α - κ α ι η ε κ λ ο γ ή περιοριζόταν σε λίγες οικογένειες κι έμοιαζε μ' εκείνη της Σπάρτης. Ανατροπή της ολιγαρχίας συμβαίνει και σε και­ ρ ό π ο λ έ μ ο υ κ α ι σ ε καιρό ε ι ρ ή ν η ς - σ ε καιρό π ο λ έ μ ο υ , γ ι α τ ί ο ι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ο ί δεν ε μ π ι σ τ ε ύ ο ν τ α ι π ο λ ύ τ ο ν λαό κ α ι α ν α γ κ ά ­ ζονται

να

χρησιμοποιούν

μισθοφόρους

(αφού

σε

όποιον

εμπιστεύονται την αρχηγία γίνεται συνήθως τύραννος, ό­ π ω ς σ τ η ν Κόρινθο ο Τ ι μ ο φ ά ν η ς - α ν ε ί ν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι , ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ο υ ν δ υ ν α σ τ ε ί α - κ ά π ο τ ε α π ό φόβο δίνουν σ τ ο ν λαό α ξ ι ώ μ α τ α , γ ι α τ ί α ν α γ κ ά ζ ο ν τ α ι ν α τ ο ν χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή ­ σ ο υ ν ) . Σ ε καιρό ειρήνης π ά λ ι , α π ό έ λ λ ε ι ψ η ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η ς μ ε τ α ξ ύ τους, οι ολιγαρχικοί αναθέτουν τη φρούρηση της

217

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

218

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

π ό λ η ς σ ε μ ι σ θ ο φ ό ρ ο υ ς κ α ι σ ε κ ά π ο ι ο ν ουδέτερο α ρ χ η γ ό , π ο υ κ ά π ο τ ε ε π ι β ά λ λ ε τ α ι κ α ι σ τ ι ς δυο κ ο μ μ α τ ι κ έ ς π α ρ α τ ά ­ ξεις, όπως έγινε στη Λάρισα ε π ί εξουσίας τ ω ν Α λ ε υ α δ ώ ν από τον Σίμο κ α ι τους οπαδούς του, κ α ι στην Αβυδο τ η ν 37

εποχή τ ω ν ε τ α ι ρ ι ώ ν , μια από τις οποίες ήταν του Ι φ ι ά δ η . Ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς κ ά ν ο υ ν ο ι ο λ ι γ α ρ χ ι κ ο ί κ α ι διότι σ υ γ κ ρ ο ύ ο ­ ν τ α ι μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς σ τ α α ξ ι ώ μ α τ α , ό π ω ς κ α ι διότι φ ι λ ο ν ι κ ο ύ ν γ ι α γ ά μ ο υ ς ή δίκες" έ χ ο υ μ ε π ε ι γ ι α ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς ε ξ α ι τ ί α ς γ ά μ ω ν ( ά λ λ ω σ τ ε στην Ερέτρια ο Διαγόρας κ α τ έ λ υ σ ε την ολιγαρχία τ ω ν ι π π έ ω ν , γ ι α τ ί αδικήθηκε σε ζήτημα γάμου). Εξαιτίας κάποιας δικαστικής απόφασης εξεγέρθηκαν και στην Ηράκλεια κ α ι στη Θήβα, με θέμα τη μοιχεία. Β έ β α ι α οι α π ο φ ά σ ε ι ς ήσαν δίκαιες, η εκτέλεση τους όμως έγινε σ τ α σ ι α σ τ ι κ ά , στην Ηράκλεια εναντίον του Ε υ ε τ ί ω ν α κ α ι σ τ η Θήβα ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ Α ρ χ ί α ( γ ι α τ ί ο ι εχθροί τ ο υ ς ζ ή τ η ­ σ α ν ε π ί μ ο ν α ν α τ ο υ ς δέσουν σ τ ο ν κ ύ φ ω ν α 3 8 τ η ς α γ ο ρ ά ς ) . Κ α τ α λ ύ θ η κ α ν π ο λ λ έ ς ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς γ ι α τ ί μερικοί π ο λ ί τ ε ς α ­ γ α ν ά κ τ η σ α ν με τον υπέρμετρο δεσποτισμό τ ω ν αρχόντων, ό π ω ς ο ι ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς τ η ς Κνίδου κ α ι τ η ς Χ ί ο υ . Α λ λ ά κ ι α π ό τ υ χ α ί ε ς σ υ μ π τ ώ σ ε ι ς α ν α τ ρ έ π ο ν τ α ι π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , τόσο τ α λ ε γ ό μ ε ν α π ο λ ι τ ε ί ε ς , όσο κ α ι τ α ο λ ι γ α ρ χ ι κ ά , όπου μόνο όσοι έχουν ορισμένο ε ι σ ό δ η μ α μ π ο ρ ο ύ ν ν α μ ε τ έ χ ο υ ν σ τ ι ς β ο υ λ έ ς , στα δικαστήρια και στα άλλα α ξ ι ώ μ α τ α .

Γιατί πολλές

φορές τ ο α π α ι τ ο ύ μ ε ν ο ε ι σ ό δ η μ α ο ρ ί ζ ε τ α ι α ν ά λ ο γ α μ ε τ η ν περίσταση έτσι ώ σ τ ε στην ολιγαρχία τα α ξ ι ώ μ α τ α να τα παίρνουν λίγοι, ενώ στη δημοκρατία οι μεσαίες τ ά ξ ε ι ς . Κ ά π ο τ ε ό μ ω ς , ε ί τ ε σ ε μ α κ ρ ό χ ρ ο ν η ειρήνη ε ί τ ε σ ε ά λ λ ε ς ευνοϊκές

περιστάσεις,

παρατηρείται

μεγάλη

οικονομική

ε υ μ ά ρ ε ι α , ώ σ τ ε ο ι ίδιες π ε ρ ι ο υ σ ί ε ς ν α δίνουν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α ε ι σ ο δ ή μ α τ α , μ ε α π ο τ έ λ ε σ μ α όλοι ν α έχουν δ ι κ α ί ω μ α σ τ α α ξ ι ώ μ α τ α " παρόμοια μεταβολή ή γ ί ν ε τ α ι σ ι γ ά - σ ι γ ά κ α ι λίγο-λίγο, χωρίς κανείς να την αντιληφθεί, ή γ ί ν ε τ α ι πιο γρήγορα. Για τούτους τους λόγους γίνονται οι εξεγέρσεις

219

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

220

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

και οι ανατροπές τ ω ν πολιτευμάτων στις ολιγαρχικές πο­ λ ι τ ε ί ε ς . ( Γ ε ν ι κ ά τ ό σ ο ο ι δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς όσο κ α ι ο ι ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς κ ά π ο τ ε κ α τ α λ ή γ ο υ ν όχι σ ε α ν τ ί θ ε τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , α λ λ ά σ ε άλλο είδος π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς ίδιας μορφής" ό π ω ς γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ ­ μ α α π ό έννομες δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς κ α ι ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς σ ε α υ θ α ί ρ ε τ ε ς και αντίστροφα). 5.

Σ τ α α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α ορισμένες ε π α ν α ­

στάσεις γίνονται επειδή

στα α ξ ι ώ μ α τ α συμμετέχουν λί­

γοι, κ ά τ ι π ο υ , ό π ω ς είπαμε, κλονίζει κ α ι τις ολιγαρχίες" α φ ο ύ κ α ι η α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α ε ί ν α ι μ έ χ ρ ι έ ν α σημείο ο λ ι γ α ρ χ ί α ( δ ι ό τ ι κ α ι σ τ ι ς δυο ά ρ χ ο ν τ ε ς ε ί ν α ι ο ι λ ί γ ο ι " όχι ό μ ω ς γ ι α τ ο ν ίδιο λ ό γ ο ) " γ ι ' α υ τ ό δ ί ν ε τ α ι η ε ν τ ύ π ω σ η π ω ς κ α ι η α ρ ι σ τ ο ­ κρατία είναι ολιγαρχία. Το να συμβεί τούτο είναι πολύ πιο α ν α γ κ α ί ο ό τ α ν υ π ά ρ χ ε ι έ ν α ς σ η μ α ν τ ι κ ό ς αριθμός α ν θ ρ ώ ­ π ω ν που εμπνέονται από υψηλό φρόνημα, επειδή πιστεύουν π ω ς ε ί ν α ι τ ο ίδιο κ α λ ο ί ό π ω ς κ α ι ο ι ά ρ χ ο ν τ ε ς , ό π ω ς γ ι α παράδειγμα

στη

Λακεδαίμονα

οι

λεγόμενοι

Παρθενίες39

40

(που ανήκαν στους ομοίους )" όταν σ υ ν ε λ ή φ θ η σ α ν ε π ' α υ ­ τ ο φ ώ ρ ω να συνωμοτούν κ α τ ά του πολιτεύματος, στάλθη­ κ α ν ά π ο ι κ ο ι σ τ ο ν Τ ά ρ α ν τ α . T b ίδιο σ υ μ β α ί ν ε ι ό μ ω ς κ ι ό τ α ν ορισμένοι α τ ι μ ά ζ ο ν τ α ι α π ό ά λ λ ο υ ς π ο υ κ α τ έ χ ο υ ν μ ε γ α λ ύ ­ τερο α ξ ί ω μ α , π α ρ ό λ ο π ο υ ε ί ν α ι σ π ο υ δ α ί ο ι κ α ι όχι κ α τ ώ τ ε ­ ροι σ τ η ν α ρ ε τ ή , ό π ω ς ο Λ ύ σ α ν δ ρ ο ς α π ό τ ο υ ς β α σ ι λ ε ί ς τ η ς Σπάρτης, ή

όταν κάποιος γενναίος αποκλείεται από τα

α ξ ι ώ μ α τ α , ό π ω ς ο Κινάδων, που επί βασιλείας Αγησιλάου είχε ο ρ γ α ν ώ σ ε ι ε π ί θ ε σ η σ τ η Σ π ά ρ τ η ε ν ά ν τ ι α σ τ ο υ ς άρχο­ ντες. Ακόμη όταν άλλοι υποφέρουν από φ τ ώ χ ε ι α κι άλλοι ε υ η μ ε ρ ο ύ ν υ π ε ρ β ο λ ι κ ά ( ό π ω ς έ γ ι ν ε σ τ η Σ π ά ρ τ η σ τ η διάρ­ κεια του Μεσσηνιακού πολέμου" τούτο β ε β α ι ώ ν ε τ α ι από το ποίημα

Ευνομία

του

Τυρταίου"

γιατί

μερικοί

που

κατα­

σ τ ρ ά φ η κ α ν από τον πόλεμο α π α ί τ η σ α ν να γίνει αναδασμός τ ω ν γ α ι ώ ν τ η ς χ ώ ρ α ς ) . Ε π ί σ η ς ό τ α ν κ ά π ο ι ο ς ε ί ν α ι ισχυρός

221

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

222

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

κι έχει τη δύναμη να π ά ε ι ψ η λ ό τ ε ρ α κ α ι να γ ί ν ε ι μονάρχης, όπως

ο

Παυσανίας,

που

ήταν

στρατηγός

στον

Μηδικό

πόλεμο κ α ι ο Ά ν ν ω ν 4 1 στην Καρχηδόνα. Σ υ ν η θ έ σ τ α τ α ό μ ω ς τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α κ α τ α λ ύ ο ν τ α ι , τόσο ο ι π ο λ ι τ ε ί ε ς όσο κ α ι ο ι α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί ε ς , ε ξ α ι τ ί α ς τ η ς δ ι α ­ σ τ ρ έ β λ ω σ η ς τ ο υ δ ι κ α ί ο υ μ έ σ α στο ίδιο τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α . Γ ι α τ ί πρωταρχική αιτία κατάλυσης είναι στις πολιτείες, ο κακός συνδυασμός δημοκρατικών κ α ι ολιγαρχικών θ ε σ μ ώ ν και σ τ α α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α ο σ υ ν δ υ α σ μ ό ς τ ω ν δυο θ ε σ μ ώ ν τόσο μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς όσο κ α ι μ ε τ η ν αρετή· κ υ ρ ί ω ς ό μ ω ς ε ξ α ι τ ί α ς ενός κ α κ ο ύ σ υ ν δ υ α σ μ ο ύ τ ω ν δυο, δηλαδή των δημοκρατικών και ολιγαρχικών θ ε σ μ ώ ν γιατί τούτα προσπαθούν να συνδυάσουν κ α ι οι πολιτείες και τα περισ­ σότερα α π ό τ α α π ο κ α λ ο ύ μ ε ν α α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α . Οι λεγόμενες πολιτείες διαφέρουν από τα αριστοκρατικά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α ω ς προς τ ο ύ τ ο τ ο ν σ υ ν δ υ α σ μ ό , κ α ι γ ι ' α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς αλλα είναι σταθερά κ α ι ά λ λ α λιγότερο σ τ α θ ε ρ ά . Τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α π ο υ α π ο κ λ ί ν ο υ ν προς τ η ν ο λ ι γ α ρ χ ί α τ α αποκαλούν

αριστοκρατικά,

ενώ

εκείνα

που

αποκλίνουν

προς τ ο λαο π ο λ ι τ ε ί ε ς , τ α ο π ο ί α ε ί ν α ι κ α ι α σ φ α λ έ σ τ ε ρ α α π ό τ ' ά λ λ α - γ ι α τ ί ο ι π ο λ λ ο ί ε ί ν α ι π ι ο ισχυροί κ α ι α γ α π ο ύ ν περισσότερο το π ο λ ί τ ε υ μ α που τους ε ξ α σ φ α λ ί ζ ε ι ισότητα, ε ν ώ ο ι π λ ο ύ σ ι ο ι , κ ι α ν α κ ό μ α υ π ε ρ έ χ ο υ ν , θέλουν π ε ρ ι σ σ ό ­ τερα κ α ι συμπεριφέρονται α λ α ζ ο ν ι κ ά . Σε γενικές γραμμές, προς τ η ν π λ ε υ ρ ά π ο υ κ λ ί ν ε ι τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α προς τ α ε κ ε ί κ α ι μ ε τ α β ά λ λ ε τ α ι , α φ ο ύ κ α ι ο ι δυο π α ρ α τ ά ξ ε ι ς ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν ν α ενισχύσουν τις δικές τους δυνάμεις. Η πολιτεία θα κλίνει προς τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α , ε ν ώ η α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α προς τ η ν ο λ ι γ α ρ ­ χία, ή κ α ι σ τ α α ν τ ί θ ε τ α , δηλαδή η αριστοκρατία προς τη δημοκρατία (επειδή οι φτωχότεροι, ως αδικημένοι, το γ υ ­ ρίζουν στο α ν τ ί θ ε τ ο ) · κ α ι η π ο λ ι τ ε ί α θ α κ λ ί ν ε ι π ρ ο ς τ η ν ο λ ι γ α ρ χ ί α ( γ ι α τ ί η μόνη σ τ α θ ε ρ ή α ρ χ ή ε ί ν α ι η α ξ ι ο κ ρ α τ ι κ ή ι σ ό τ η τ α κ α ι τ ο ν α έχεις ό,τι σου α ν ή κ ε ι ) . Έ τ σ ι έ γ ι ν ε σ τ ο υ ς

223

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

224

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

Θούριους, όπου ο ι ά ρ χ ο ν τ ε ς ε κ λ έ γ ο ν τ α ν α π ' όσους ε ί χ α ν μεγάλα εισοδήματα

-

α ρ γ ό τ ε ρ α ο ρ ί σ τ η κ ε μικρότερο εισόδη­

μα και τα α ξ ι ώ μ α τ α π λ ή θ υ ν α ν κι επειδή οι προύχοντες ε ί χ α ν α π ο κ τ ή σ ε ι π α ρ ά ν ο μ α όλη τ η γ η ( γ ι α τ ί ε κ ε ί τ ο π ο λ ί ­ τ ε υ μ α ήταν πιο ολιγαρχικό κ α ι μπορούσαν να ικανοποιή­ σουν τ η ν π λ ε ο ν ε ξ ί α τ ο υ ς ) , α λ λ ά ο λ α ό ς είχε α π ο κ τ ή σ ε ι πολεμική πείρα στους πολέμους κ α ι είχε γίνει ισχυρότερος α π ό τ ο υ ς φρουρούς τ ω ν ο λ ι γ α ρ χ ι κ ώ ν , τ ο υ ς α ν ά γ κ α σ ε ν α α φ ή σ ο υ ν όσα κ τ ή μ α τ α ε ί χ α ν α π ο κ τ ή σ ε ι π α ρ ά ν ο μ α . Επειδή είναι και

άλλωστε,

μάλλον στη

όλα

τα

ολιγαρχικά,

Λακεδαίμονα,

αριστοκρατικά πολιτεύματα

οι προεστοί υπερτερούν,

όπου

η

γη

βρίσκεται

όπως

στα

χέρια

λ ί γ ω ν μ π ο ρ ο ύ ν ν α κ ά ν ο υ ν ό,τι θ έ λ ο υ ν κ α ι ν α ν υ μ φ ε υ θ ο ύ ν όποια θέλουν, γ ι α τούτο κ α ι η πόλη τ ω ν Λ ο κ ρ ώ ν κ α τ α ­ σ τ ρ ά φ η κ ε α π ό τ η ν ε ξ α γ χ ι σ τ ε ί α ς σ υ γ γ έ ν ε ι α κ ά π ο ι ο υ προ­ νομιούχου μ ε τ ο ν Δ ι ο ν ύ σ ι ο 4 2 , κ ά τ ι π ο υ δεν θ α σ υ ν έ β α ι ν ε βέβαια ούτε σε δημοκρατικό ούτε σε σ ω σ τ ά οργανωμένο αριστοκρατικό πολίτευμα. Τα αριστοκρατικά πολιτεύματα μ ε τ α β ά λ λ ο ν τ α ι μ ε τ ρ ό π ο π ο υ δεν γ ί ν ε τ α ι α ν τ ι λ η π τ ό ς , ε π ε ι ­ δή καταλύονται λίγο λίγο, κ ά τ ι που είπαμε προηγουμένως γ ι α όλα τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , ότι δ η λ α δ ή α ι τ ί α τ ω ν π ο λ ι τ ε ι α ­ κ ώ ν α λ λ α γ ώ ν είναι και η

μικρή μεταβολή τ ω ν θ ε σ μ ώ ν .

Γ ι α τ ί , ό τ α ν υ π ο χ ω ρ ο ύ ν σ ε κ ά τ ι μικρό σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ ο π ο λ ί ­ τευμα, μέχρι

μετά υποχωρούν πιο εύκολα και σε μεγαλύτερα, να

αλλάξουν

ολόκληρο

το

πολίτευμα.

Έτσι

έγινε

μ ε τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α τ ω ν Θ ο υ ρ ί ω ν υ π ή ρ χ ε νόμος π ο υ κ α θ ό ρ ι ­ χρόνια-

μερικοί

νεότεροι π ο λ ί τ ε ς α π έ κ τ η σ α ν π ο λ ε μ ι κ ή π ε ί ρ α κ α ι

με την

ζε

τη

θητεία

του

στρατηγού

σε

πέντε

εμπιστοσύνη τ ω ν φρουρών περιφρόνησαν την άποψη τ ω ν αρχόντων

νομίζοντας

ότι

θα

υπερίσχυαν

εύκολα,

αρχή π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α κ α τ α ρ γ ή σ ο υ ν τ ο ν νόμο, μπορεί

να

είναι

συνέχεια

στρατηγός

το

ίδιο

στην

ώ σ τ ε να πρόσωπο,

α φ ο ύ έ β λ ε π α ν π ω ς ο λαός θ α τ ο υ ς ε ξ έ λ ε γ ε π ρ ό θ υ μ α . Ο ι

225

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

226

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

αρμόδιοι ά ρ χ ο ν τ ε ς , οι α π ο κ α λ ο ύ μ ε ν ο ι σ ύ μ β ο υ λ ο ι , σ τ η ν αρ­ χή αντέδρασαν έντονα, μετά όμως πείστηκαν, με τη σκέψη ό τ ι , α ν ά λ λ α ζ ε ο νόμος, θ α έ μ ε ν ε α ν έ π α φ ο τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α . Σ τ η σ υ ν έ χ ε ι α , ό τ α ν θ έ λ η σ α ν ν α ε μ π ο δ ί σ ο υ ν νέες α λ λ α γ έ ς , δεν κ α τ ά φ ε ρ α ν τ ί π ο τ α , κ ι έ τ σ ι τ ο π ο λ ί τ ε υ μ α έ γ ι ν ε κ α τ α δυναστευτική ολιγαρχία τ ω ν ν ε ω τ ε ρ ι σ τ ώ ν . Ό λ α τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α κ α τ α λ ύ ο ν τ α ι ε ί τ ε α π ό μόνα τ ο υ ς είτε από αίτια εξωτερικά, όταν ισχύει αντίθετο π ο λ ί τ ε υ μ α σε κοντινή ή μακρινή πόλη που όμως είναι ισχυρή. Τούτο έγινε την εποχή της ακμής τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν και τ ω ν Λακε­ δ α ι μ ο ν ί ω ν γ ι α τ ί οι Αθηναίοι κ α τ έ λ υ α ν τις ολιγαρχίες, ενώ οι

Λάκωνες

τις

δημοκρατίες.

Αναπτύξαμε

λοιπόν

κατά

προσέγγιση πού οφείλονται οι αλλαγές τ ω ν π ο λ ι τ ε υ μ ά τ ω ν κ α ι οι εξεγέρσεις. 6.

Σχετικό θέμα είναι κ α ι η μελέτη τ ω ν τ ρ ό π ω ν με τους

οποίους δ ι α τ η ρ ο ύ ν τ α ι 4 3 τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α όλα γ ε ν ι κ ά ή κ α ι κ α θ έ ν α χ ω ρ ι σ τ ά . Π ρ ώ τ α - π ρ ώ τ α ε ί ν α ι φανερό ό τ ι , α ν γ ν ω ­ ρίζουμε γ ι α τ ί κ α τ α σ τ ρ έ φ ο ν τ α ι τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , θ α γ ν ω ρ ί ­ ζ ο υ μ ε ε π ί σ η ς κ α ι τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς γ ι α τ ο υ ς οποίους δ ι α σ ώ ζ ο ­ νται. Επειδή τα αντίθετα αποτελούν γενεσιουργό αιτία γ ι α τα αντίθετα και η καταστροφή είναι αντίθετο της δ ι ά σ ω ­ σης.

Στα καλώς

αναμιγμένα

πολιτεύματα

αν

πρώτιστη

φ ρ ο ν τ ί δ α ε ί ν α ι ν α μην γ ί ν ο ν τ α ι π α ρ α ν ο μ ί ε ς , π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό ­ τερο θ α π ρ έ π ε ι ν α α π ο φ ε ύ γ ε τ α ι η μ ι κ ρ ή π α ρ α ν ο μ ί α " γ ι α τ ί μια τ έ τ ο ι α π α ρ α ν ο μ ί α π ο υ π α ρ ε ι σ φ ύ ε ι δεν γ ί ν ε τ α ι α ν τ ι λ η ­ π τ ή κ α ι τ α δ ι α β ρ ώ ν ε ι , ό π ω ς ο ι μ ι κ ρ έ ς , α λ λ ά σ υ χ ν έ ς , δα­ πάνες εξανεμίζουν τις περιουσίες. αντιληπτή, ποσού

το

γ ι α τ ί δεν γ ί ν ε τ α ι μυαλό

συλλογισμός!

«αν

παραστρατίζει, κάθε

μέρος

Η δ α π ά ν η δεν γ ί ν ε τ α ι

μεμιάς.

Λόγω

όπως

μικρό,

κι

ο

και το

του

μικρού

σοφιστικός σύνολο

μι­

κ ρ ό » . Ω σ τ ό σ ο ο σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς ε ί ν α ι εν μέρει α λ η θ ι ν ό ς κ α ι ε ν μέρει ψ ε υ δ ή ς " γ ι α τ ί τ ο σύνολο δεν ε ί ν α ι μ ι κ ρ ό , α λ λ ά

227

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

228

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

αποτελείται από μικρά. Κ α θ έ ν α ς π ρ έ π ε ι λ ο ι π ό ν ν α φ υ λ ά γ ε τ α ι από τ ο ύ τ η τ η ν αρχή" έ π ε ι τ α δεν π ρ έ π ε ι ν α π ι σ τ ε ύ ε ι τ ι ς σ ο φ ι σ τ ε ί ε ς π ο υ λ έ γ ο ν τ α ι στο π λ ή θ ο ς γ ι α ν α τ ο ε ξ α π α τ ή σ ο υ ν , γ ι α τ ί α υ τ έ ς ελέγχονται από τα έργα (είπαμε προηγουμένως ποια είναι τ α π ο λ ι τ ι κ ά σ ο φ ί σ μ α τ α ) . Π ά ν τ ω ς π ρ έ π ε ι ν α γ ί ν ε τ α ι φανερό ότι α μ ε τ ά β λ η τ α μ έ ν ο υ ν όχι μόνο τ α α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ά π ο λ ι ­ τ ε ύ μ α τ α , α λ λ ά κ α ι τ α ο λ ι γ α ρ χ ι κ ά , όχι ε π ε ι δ ή ε ί ν α ι α σ φ α λ ή ω ς π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α , α λ λ ά γ ι α τ ί όσοι κ α τ έ χ ο υ ν α ξ ι ώ μ α τ α σ υ ­ μ π ε ρ ι φ έ ρ ο ν τ α ι κ α λ ά κ α ι προς ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ δεν έ χ ο υ ν δι­ κ α ι ώ μ α τ α κ α ι προς ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ έ χ ο υ ν

στους π ρ ώ τ ο υ ς

φέρονται κ α λ ά , αποφεύγοντας τ ε λ ε ί ω ς να τους αδικούν κ α ι δίνοντας στους αρχηγούς τους δ ι κ α ι ώ μ α τ α " α π ο φ ε ύ ­ γουν επίσης να θίγουν τους φιλόδοξους κ α ι τα συμφέροντα τ ω ν πολλών. Από την άλλη, συμπεριφέρονται δημοκρατικά ο έ ν α ς σ τ ο ν άλλο κ α ι α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς σ υ μ π ο λ ί τ ε ς τους" γ ι α τ ί η ισότητα που ζητούν οι δημοκρατικοί γ ι α τον λαό, είναι και δίκαιη κ α ι συμφέρουσα. Γι' αυτό, αν οι ολιγαρχι­ κοί ε ί ν α ι π ο λ λ ο ί , σ υ μ φ έ ρ ε ι ν α ε φ α ρ μ ό ζ ε ι η π ο λ ι τ ε ί α π ο λ ­ λούς θ ε σ μ ο ύ ς τ η ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , ό π ω ς γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α τ η ν α ν τ ι κ α τ ά σ τ α σ η τ ω ν αρχόντων κάθε εξάμηνο, γ ι α να ανέρ­ χ ο ν τ α ι σ τ α α ξ ι ώ μ α τ α ε κ π ε ρ ι τ ρ ο π ή ς όλοι όσοι δ ι κ α ι ο ύ ν τ α ι " ( γ ι α τ ί οι ολιγαρχικοί σε τούτο μοιάζουν με τους δημοκρα­ τ ι κ ο ύ ς , κ α ι μ ε τ α ξ ύ τους ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι πολλές φορές δημα­ γ ω γ ο ί , ό π ω ς ε ί π α μ ε κ α ι π ρ ι ν ) . Μ ε τ η ν ολιγόχρονη θ η τ ε ί α τ ω ν αρχόντων αποφεύγεται η μετατροπή τ ω ν αριστοκρα­ τ ι ώ ν και τ ω ν ολιγαρχιών σε δυναστείες ( γ ι α τ ί οι άρχοντες με βραχύχρονη θ η τ ε ί α δεν ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν να β λ ά ψ ο υ ν το π ο λ ί τ ε υ μ α τ ο ίδιο ε ύ κ ο λ α μ ' ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ έχουν μ ε γ ά λ η θητεία, εξαιτίας της οποίας δημιουργούνται οι τύραννοι τόσο σ τ ι ς ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς όσο κ α ι σ τ ι ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς " κ α ι σ τ α δυο π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α ή οι ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο ι ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν τ η ν τ υ ρ α ν ν ί ­ δα, στο έ ν α οι δ η μ α γ ω γ ο ί κ α ι στο άλλο οι ι σ χ υ ρ ο ί κ α ι

229

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

230

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

ι κ α ν ο ί ν α ε π ι β ά λ ο υ ν τ η β ί α , ή όσοι κ α τ έ χ ο υ ν α ξ ι ώ μ α τ α , ό τ α ν π α ρ α μ ε ί ν ο υ ν σ ' α υ τ ά γ ι α π ο λ ύ χρόνο). Δ ι α τ η ρ ο ύ ν τ α ι τ α π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α όχι μόνο ό τ α ν ο ι α ν α τ ρ ο ­ πείς τους βρίσκονται σε α π ό σ τ α σ η , αλλά κάποτε κι όταν β ρ ί σ κ ο ν τ α ι κ ο ν τ ά " γ ι α τ ί ο φόβος τ η ς α ν α τ ρ ο π ή ς α ν α γ κ ά ζ ε ι τους πολίτες να ενδιαφερθούν περισσότερο γ ι α το π ο λ ί τ ε υ ­ μα. Όσοι λοιπόν φροντίζουν γ ι α τη διατήρηση του πολι­ τεύματος πρέπει να κινδυνολογούν,

ώ σ τ ε οι πολίτες να

α γ ρ υ π ν ο ύ ν σ α ν φρουροί μ έ σ α σ τ η ν ύ χ τ α κ α ι ν α μ η ν π α ρ α ­ μελούν το π ο λ ί τ ε υ μ α , κ α ι π ρ έ π ε ι να παρουσιάζουν τους κινδύνους ανατροπής κοντινούς,

έστω κι αν

βρίσκονται

μακριά. Είναι ε π ί σ η ς α ν ά γ κ η να α π ο φ ε ύ γ ο ν τ α ι με νόμους οι φιλονικίες και οι εξεγέρσεις τ ω ν ισχυρών και να απο­ φ ε ύ γ ε τ α ι η σ υ μ μ ε τ ο χ ή ό σ ω ν δεν έχουν α κ ό μ α α ν α μ ε ι χ θ ε ί στη φιλονικία, γ ι α τ ί η γ ν ώ σ η του κάκου στη γένεση του είναι το χαρακτηριστικό του π ρ α γ μ α τ ι κ ο ύ πολιτικού και όχι τ ο υ π ρ ώ τ ο υ τ υ χ ό ν τ α . Γ ι α ν α α π ο φ ε ύ γ ο ν τ α ι ο ι μ ε τ α β ο - , λές της ολιγαρχίας κ α ι τ η ς π ο λ ι τ ε ί α ς , οι οφειλόμενες στην α λ λ α γ ή τ ω ν ε ι σ ο δ η μ ά τ ω ν 4 4 π ο υ δίνουν δ ι κ α ί ω μ α σ τ α α ξ ι ώ ­ μ α τ α , σ υ μ φ έ ρ ε ι , ό π ο τ ε τ α ε ι σ ο δ ή μ α τ α μένουν α μ ε τ ά β λ η τ α και

υπάρχει

άφθονο

χρήμα,

ο

επαναπροσδιορισμός

του

εισοδήματος να γ ί ν ε τ α ι σε σύγκριση με το παρελθόν. Στις π ό λ ε ι ς , ό π ο υ κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι κ ά θ ε χρόνο τ ο ε ι σ ό δ η μ α , ν α γ ί ­ ν ε τ α ι τ η ν ίδια ε π ο χ ή , ε ν ώ σ τ ι ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς κ ά θ ε τ ρ ί α ή π έ ν τ ε χρόνια, ό π ο τ ε τ α ε ι σ ο δ ή μ α τ α ε ί ν α ι μ ε γ α λ ύ τ ε ­ ρα ή μ ι κ ρ ό τ ε ρ α α π ό τα π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α , π ο υ π ρ ο σ δ ι ό ρ ι σ ε η πολιτεία

όταν

θεσπίστηκε

ο

θεσμός.

Πρέπει

νόμος π ο υ ν α ε π ι τ ρ έ π ε ι τ η ν α ύ ξ η σ η ή τ η

να

μείωση

ισχύει μιας

ορισμένης βάσης" α ν ε ί ν α ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α τ α ε ι σ ο δ ή μ α τ α , ν α ορίζεται μεγαλύτερη βάση, αν είναι κ α τ ώ τ ε ρ α , να μειώνε­ τ α ι η β ά σ η . Α ν δεν λ η φ θ ε ί τ ο ύ τ ο τ ο μέτρο σ τ ι ς ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς κ α ι τις πολιτείες, θα συμβεί οι πολιτείες να γίνουν ολιγαρ­ χίες κ α ι ο ι ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς δ υ ν α σ τ ε ί ε ς , σ ε π ε ρ ί π τ ω σ η π ο υ τ α

231

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

232

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

εισοδήματα μ ε ι ω θ ο ύ ν αν αυξηθούν, οι πολιτείες μπορεί να γ ί ν ο υ ν δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς κ α ι οι ο λ ι γ α ρ χ ί ε ς π ο λ ι τ ε ί ε ς ή δ η μ ο κ ρ α ­ τίες. Εξίσου σημαντικό

μ έ λ η μ α τόσο τ η ς

δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς όσο

και της ολιγαρχίας και της μοναρχίας και όλων εν γένει τ ω ν π ο λ ι τ ε υ μ ά τ ω ν πρέπει να είναι η επαγρύπνηση, ώ σ τ ε κ α ν ε ν ό ς η δ ύ ν α μ η να μ η ν α υ ξ η θ ε ί δ υ σ α ν ά λ ο γ α " όλοι να προσπαθούν ταυτόχρονα ώ σ τ ε τα α ξ ι ώ μ α τ α να έχουν π ε ­ ριορισμένη

δικαιοδοσία

και

μεγάλη

διάρκεια

ή

μεγάλη

δ ι κ α ι ο δ ο σ ί α κ α ι μ ι κ ρ ή δ ι ά ρ κ ε ι α ( γ ι α τ ί δεν ε ί ν α ι όλοι ο ι άνθρωποι ικανοί να αντέξουν την ευτυχία χωρίς να διαφθα­ ρούν). Ά λ λ ω σ τ ε π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο β λ έ π ε τ α ι ώ σ τ ε τ α α ξ ι ώ μ α τ α ούτε όλα μ α ζ ί ν α δ ί ν ο ν τ α ι , ο ύ τ ε όλα μ α ζ ί ν α α φ α ι ρ ο ύ ν τ α ι , αλλά να δίνονται κ α ι να αφαιρούνται λίγα λίγα. Με τους νόμους π ρ έ π ε ι κ υ ρ ί ω ς ν α ρ υ θ μ ί ζ ο ν τ α ι τ α π ρ ά γ μ α τ α έ τ σ ι ώ σ τ ε κανείς να μην μπορεί να υπερισχύσει με τους φίλους ή την περιουσία του. Αν όμως κάποιος το κατορθώσει, τότε π ρ έ π ε ι ν α τ ο υ α ν α θ έ τ ο υ ν υ π η ρ ε σ ί α στο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό . Ε π ε ι δ ή όμως οι καινοτομίες ξεκινούν από την ιδιωτική ζ ω ή , πρέ­ π ε ι να κ α θ ι ε ρ ω θ ε ί κ ά π ο ι α εξουσία που θα έχει α π ο σ τ ο λ ή να ε λ έ γ χ ε ι όσους ζ ο υ ν μ ε τρόπο α σ υ μ β ί β α σ τ ο προς τ ο π ο λ ί ­ τ ε υ μ α , σ τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α προς τ ι ς δ η μ ο κ ρ α τ ι κ έ ς α ρ χ έ ς , σ τ η ν ο λ ι γ α ρ χ ί α προς τ ι ς ο λ ι γ α ρ χ ι κ έ ς α ρ χ έ ς . Τ ο ίδιο π ρ έ π ε ι ν α γίνεται και σε καθένα από τα άλλα πολιτεύματα. Για τους ίδιους λ ό γ ο υ ς π ρ έ π ε ι ν α π α ρ θ ο ύ ν μ έ τ ρ α γ ι α κ ά θ ε τ ά ξ η π ο υ α π ο κ τ ά υ π έ ρ μ ε τ ρ η ε υ η μ ε ρ ί α . Ε π ι τ υ χ η μ έ ν η μέθοδος θερα­ πείας είναι η ανάθεση τ ω ν έργων και τ ω ν α ξ ι ω μ ά τ ω ν στις αντίθετες π α ρ α τ ά ξ ε ι ς ( κ α ι ως αντίθετες εννοώ τους ενάρε­ τους κ α ι το πλήθος, τους φ τ ω χ ο ύ ς κ α ι τους π λ ο ύ σ ι ο υ ς ) . Αποτελεσματική

θεραπεία

είναι

επίσης να προσπαθεί η

πολιτεία να συγκεράσει τους φ τ ω χ ο ύ ς με τους πλούσιους ή να ενισχύσει τη μεσαία

τ α ς η ( γ ι α τ ί ετσι αποφεύγονται

οι εξεγέρσεις με αιτία την α ν ι σ ό τ η τ α ) . Σοβαρότατο θέμα

233

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

234

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

γ ι α κ ά θ ε π ο λ ί τ ε υ μ α γ ε ν ι κ ά ε ί ν α ι μ ε τ ο υ ς νόμους κ α ι τ α υ π ό λ ο ι π α μ έ τ ρ α ν α μην ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν ν α π λ ο υ τ ί σ ο υ ν ο ι άρχοντες46. Και τούτο π ρ έ π ε ι να τηρείται κ υ ρ ί ω ς σ τ α ολιγαρχικά π ο λ ι τ ε ύ μ α τ α " γ ι α τ ί ο κ ό σ μ ο ς ο π ο λ ύ ς δεν α γ α ν α κ τ ε ί τόσο ε π ε ι δ ή δεν π α ί ρ ν ε ι α ξ ι ώ μ α τ α , α ν τ ί θ ε τ α ε υ χ α ρ ι σ τ ι έ τ α ι ό τ α ν είναι ελεύθερος να ασχολείται με τις δικές του υποθέσεις, α γ α ν α κ τ ε ί ό τ α ν ν ο μ ί ζ ε ι ότι ο ι ά ρ χ ο ν τ ε ς κ λ έ β ο υ ν τ ο δημόσιο χ ρ ή μ α , γ ι α τ ί τ ό τ ε ο λαός λ υ π ά τ α ι κ α ι γ ι α τ α δυο, δ η λ α δ ή τόσο γ ι α τ ο ό τ ι δεν σ υ μ μ ε τ έ χ ε ι σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α , όσο κ α ι γ ι α τ ο ότι δεν σ υ μ μ ε τ έ χ ε ι σ τ α κ έ ρ δ η . Μόνο τ ό τ ε ε ν δ έ χ ε τ α ι ν α συνυπάρξουν δημοκρατία κ α ι αριστοκρατία, αν μπορούσε κ ά π ο ι ο ς ν α ε π ι ν ο ή σ ε ι έ ν α τ έ τ ο ι ο π ο λ ί τ ε υ μ α , όπου τ ό σ ο ο ι π ρ ο ε σ τ ο ί οσο κ α ι ο λαός να μ π ο ρ ο ύ σ α ν να έχουν όσα θέ­ λ ο υ ν . Τ ο ν α ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι ν α έ χ ο υ ν όλοι τ α α ξ ι ώ μ α τ α ε ί ν α ι δημοκρατικό, ενω το να ανατίθενται τα α ξ ι ώ μ α τ α στους προεστούς είναι αριστοκρατικό. Τούτο θα γ ί ν ε τ α ι όμως, ό τ α ν δεν θ α μ π ο ρ ο ύ ν ν α π λ ο υ τ ί σ ο υ ν α π ό τ ο δημόσιο χ ρ ή ­ μα" γ ι α τ ί τ ό τ ε ο ι φ τ ω χ ο ί δεν θ α θ έ λ ο υ ν τ α α ξ ι ώ μ α τ α , α φ ο ύ δεν θ α κ ε ρ δ ί ζ ο υ ν τ ί π ο τ α , θ α π ρ ο τ ι μ ο ύ ν τ ι ς π ρ ο σ ω π ι κ έ ς τους ασχολίες, ε ν ώ οι πλούσιοι θα μπορούν να ανέρχονται σ τ α α ξ ι ώ μ α τ α , γ ι α τ ί δεν θ α έχουν α ν ά γ κ η τ α δ η μ ό σ ι α χρήματα. Έ τ σ ι θα συμβεί οι φ τ ω χ ο ί να γίνουν εύποροι, αφου θα α φ ο σ ι ώ ν ο ν τ α ι στις εργασίες τους, και οι εύποροι να μην κυβερνιούνται από τυχόντες. Γ ι α να μην κ λ έ β ο ν τ α ι τα δημόσια χρήματα καλό είναι να παραδίδονται μπροστά σ ε όλους τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς κ α ι ν α κ α τ α τ ί θ ε ν τ α ι α ν τ ί γ ρ α φ α σ τ ι ς γραμματείες τ ω ν φατριών, τ ω ν λόχων και τ ω ν φυλών47" γ ι α να μ η ν α σ κ ε ί τ α ι κ ε ρ δ ο σ κ ο π ι κ ά η ε ξ ο υ σ ί α π ρ έ π ε ι ο νόμος ν α ο ρ ί ζ ε ι τ ι μ έ ς γ ι α όσους δ ι α κ ρ ί ν ο ν τ α ι σ τ η ν ά σ κ η σ η τ η ς . Σ τ ι ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς ο ι εύποροι π ρ έ π ε ι ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ί ­ ζονται με φ ε ι δ ώ , να μη γ ί ν ε τ α ι ούτε αναδασμός τ ω ν κ τ η ­ μ ά τ ω ν τους, αλλά ούτε να περικόπτονται τα εισοδήματα

235

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

236

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

237

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

238

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

πως για την επιλογή του στρατηγού πρέπει να έχουμε υπόψη μας δυο παράγοντες: ποια προσόντα στρατηγού έχει κάθε υποψήφιος περισσότερο και ποια λιγότερο. Και τούτο γιατί στο αξίωμα τούτο πρέπει να λάβουμε περισσότερο υπόψη την ικανότητα από την αρετή (επειδή λιγότεροι διαθέτουν στρατηγικές ικανότητες και περισσότεροι ηθική). Το αντίθετο ισχύει για την εκλογή του νομοφύλακα και του ταμία του δημόσιου χρήματος (όπου χρειάζεται περισσότερη ηθικότητα από εκείνη που διαθέτουν οι πολλοί, ενώ σχετικές γνώσεις διαθέτουν όλοι). Θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί, όταν υπάρχουν προσόντα και αγάπη για το ισχύον καθεστώς τι χρειαζόμαστε την αρετή, αφού τα δύο τούτα αρκούν για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα της πολιτείας; Ωστόσο δεν αρκούν, γιατί όσοι τα έχουν υποκύπτουν στα πάθη τους με τον ίδιο τρόπο που δεν εξυπηρετούν σωστά τα προσωπικά το'υς συμφέροντα, παρ' όλο που και τα ξέρουν και τον εαυτό τους αγαπούν, άρα δεν τους εμποδίζει τίποτα να κάνουν το ίδιο και με το κοινό συμφέρον. Με λίγα λόγια, ό,τι ωφελεί από τους νόμους το πολίτευμα, τούτο και το διασώζει, ιδιαίτερα το σημαντικότερο στοιχείο που πολλές φορές έχουμε αναφέρει, δηλαδή να προσπαθούμε ώστε τα άτομα που υποστηρίζουν το πολίτευμα να έχουν μεγαλύτερη δύναμη από εκείνα που δεν το θέλουν53. Εκτός όμως απ' όλα τούτα δεν πρέπει να παραβλέπουμε εκείνο που παραβλέπουν τα κατά παρέκβαση πολιτεύματα, τη μέση οδό54. Γιατί πολλές διατάξεις που θεωρούνται δημοκρατικές καταλύουν τις δημοκρατίες, ενώ άλλες που θεωρούνται ολιγαρχικές, καταλύουν τις ολιγαρχίες. Όσοι τούτο το θεωρούν αρετή, φτάνουν στα άκρα, γιατί δεν ξέρουν ότι, όπως για παράδειγμα η μύτη, αν ξεφύγει από την ευθεία, που είναι η πιο όμορφη, γίνεται καμπουρωτή ή πλακουτσωτή, συνεχίζοντας ωστόσο να είναι όμορφη και να δίνει

239

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

χάρη στο πρόσωπο' αν όμως γίνει πολύ καμπουρωτή ή πλακουτσωτή, πρώτα χάνει, το μέτρο ως κανονικό μέλος και τελικά καταντά, εξαιτίας του όγκου και της παραφωνίας με τα κοντινά μέλη, να μη μοιάζει με μύτη" το ίδιο γίνεται και με τα άλλα μέλη του σώματος, το ίδιο γίνεται και με τα είδη των πολιτευμάτων. Τόσο η δημοκρατία όσο και η ολιγαρχία διατηρούν τη μορφή τους, ακόμα κι όταν απομακρυνθούν από το τέλειο πρότυπο. Αν όμως ή η πρώτη ή η δεύτερη φτάσουν στα άκρα, πρώτα θα χειροτερέψουν και μετά θα καταντήσουν να μην είναι πια πολίτευμα. Έτσι ο νομοθέτης και ο πολιτικός πρέπει να γνωρίζουν ποιοι δημοκρατικοί νόμοι σώζουν τη δημοκρατία και ποιοι τη φθείρουν, και ποιοι ολιγαρχικοί νόμοι διατηρούν ή φθείρουν την ολιγαρχία. Γιατί κανένα πολίτευμα δεν μπορεί να γεννηθεί και να διατηρηθεί χωρίς την παρουσία τόσο των πλούσιων όσο και των φτωχών. Όταν όμως εξισωθούν οι περιουσίες, αναπόφευκτα θα αλλάξει και το πολίτευμα. Έτσι καταστρέφουν και τους νόμους που κατοχυρώνουν την υπεροχή μιας συγκεκριμένης τάξης και το ίδιο το πολίτευμα 55 . Το ίδιο λάθος56 κάνουν δημοκρατίες και ολιγαρχίες. Στις δημοκρατίες, όπου το πλήθος είναι κυρίαρχος των νόμων, οι δημαγωγοί (χωρίζουν την πόλη σε δύο παρατάξεις και κατηγορούν τους πλούσιους, ενώ πρέπει να δείχνουν ότι τους υποστηρίζουν)· και στις ολιγαρχίες, όπου οι ολιγαρχικοί υπερασπίζουν τον λαό και παίρνουν όρκους αντίθετους με τους σημερινούς όρκους των ολιγαρχικών που βρίσκονται στην εξουσία. Γιατί σήμερα, σε ορισμένα ολιγαρχικά πολιτεύματα, όσοι ανεβαίνουν στην εξουσία ορκίζονται ως εξής «θα έχω κακές διαθέσεις προς τον λαό και θα σκέφτομαι ό,τι χειρότερο μπορώ να του κάνω», ενώ πρέπει να πιστεύουν και να ορκίζονται για το αντίθετο, δίνοντας όρκο ότι «τον λαό δεν θα τον αδικήσω».

241

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

242

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

Και το σημαντικότερο για τη διατήρηση των πολιτευμάτων, που όλοι παραγνωρίζουν, είναι ότι οι πολίτες πρέπει να διαπαιδαγωγούνται 57 με βάση τις αρχές του πολιτεύματος. Γιατί και οι χρησιμότεροι νόμοι, έστω κι αν ψηφίζονται απ' όλους τους πολίτες, δεν ωφελούν, αν οι πολίτες δεν είναι εθισμένοι και εκπαιδευμένοι σύμφωνα με τις πολιτειακές αρχές1 στα δημοκρατικά πολιτεύματα με τις δημοκρατικές αρχές, στα ολιγαρχικά με τις ολιγαρχικές. Η πόλη υφίσταται κακή επίδραση, έστω κι αν ένας μόνο πολίτης δεν συμμορφώνεται με τους κανόνες της παιδείας. Παιδεία με βάση τις αρχές του πολιτεύματος δεν είναι να κάνουν οι πολίτες ή οι δημοκρατικοί ό,τι θέλουν, αλλά να αποκτούν εκείνες τις γνώσεις που θα τους βοηθήσουν να κυβερνήσουν, οι πρώτοι ολιγαρχικά και οι δεύτεροι δημοκρατικά. Στα σημερινά ολιγαρχικά πολιτεύματα οι γιοι των αρχόντων ζουν τρυφηλή ζωή, ενώ των φτωχών γυμνάζονται και προσπαθούν έτσι, ώστε και να θέλουν περισσότερο και να μπορούν καλύτερα να φέρουν μεταρρυθμίσεις. Στις δημοκρατίες ακραίας μορφής58 συμβαίνει κάτι που αντιτίθεται στο συμφέρον της πόλης. Και τούτο οφείλεται στο ότι προσδιορίζουν με κακό τρόπο την ελευθερία. Γιατί δυο είναι γι' αυτούς τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της δημοκρατίας: η κυριαρχία της πλειοψηφίας και η ελευθερία59. Γιατί επικρατεί η άποψη ότι η έννοια του δικαίου ταυτίζεται με την έννοια της ισότητας, και ισότητα σημαίνει εκείνο που αποφασίζει ο λαόςελευθερία και ισότητα είναι να κάνει κανείς εκείνο που θέλει. Σ' αυτές λοιπόν τις δημοκρατίες καθένας ζει όπως θέλει και με ό,τι χρειάζεται, όπως λέει ο Ευριπίδης. Δεν είναι όμως σωστό. Γιατί δεν πρέπει να θεωρείται δουλεία60 το να ζει κανείς σύμφωνα με το πολίτευμα, αλλά ασφάλεια. Εξετάσαμε λοιπόν γενικά τις αιτίες που μεταβάλλουν και φθείρουν τα πολιτεύματα, αλλά και τα μέσα που τα δια-

243

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

σώζουν και τα διατηρούν. 7. Τώρα απομένει να ερευνήσουμε ποιες είναι οι φυσικές αιτίες που φθείρουν ή διατηρούν τη μοναρχία. Ό,τι λοιπόν συμβαίνει στα πολιτεύματα, για τα οποία μιλήσαμε, ανάλογα πράγματα συμβαίνουν και στις βασιλείες και τις τυραννίδες61. Η βασιλεία κλίνει προς την αριστοκρατία και η τυραννίδα περιέχει στοιχεία του χειρότερου τύπου και της ολιγαρχίας και της δημοκρατίας. Γι' αυτό και βλάπτει ιδιαίτερα τους αρχόμενους, αφού δημιουργείται από δυο κακά πολιτεύματα και περιλαμβάνει τόσο τις παρεκβάσεις όσο και τα ελαττωματικά στοιχεία των δυο κακών τούτων πολιτευμάτων. Τα δυο τούτα πολιτεύματα είναι αντίθετα από τη στιγμή της δημιουργίας τους. Γιατί η βασιλεία δημιουργήθηκε για να βοηθά ο λαός τους επιφανείς πολίτες, και βασιλιάς αναδεικνύεται ένας από τους επιφανείς, από εξέχουσα οικογένεια, με βάση την υπεροχή της αρετής του ή τις ενάρετες πράξεις του ή την εξέχουσα καταγωγή του. Αντίθετα ο τύραννος προέρχεται από τον λαό και το πλήθος κι έχει σκοπό να προστατέψει τον λαό από τους προνομιούχους, για να μην τον αδικούν. Και τούτο αποδεικνύεται από τα γεγονότα. Μπορούμε να ισχυριστούμε πως οι περισσότεροι τύραννοι προήλθαν από τους δημαγωγούς, αφού κέρδισαν την εμπιστοσύνη του λαού, κατηγορώντας τους προνομιούχους. Έτσι ορισμένες τυραννίδες επικράτησαν όταν οι πόλεις έγιναν πιο πολυάνθρωπες, ενώ άλλες νωρίτερα, επειδή οι βασιλείς παρέβησαν τους παραδοσιακούς νόμους και επιδίωξαν μεγαλύτερη απολυταρχία. Αλλες δημιουργήθηκαν από άτομα που πήραν αξιώματα με εκλογή (αφού τα χρόνια τα παλιά τα δημοκρατικά πολιτεύματα έκαναν μακρόχρονες τις θητείες των θρησκευτικών 62 και πολιτικών αρχόντων). Άλλες πάλι γεννήθηκαν μέσα από τα ολιγαρχικά πολιτεύμα-

245

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

246

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

τα, αφού τα τελευταία αναδείκνυαν ένα μόνο ανώτατο άρχοντα. Με όλες τούτες τις συνθήκες εύκολα γινόταν κάποιος τύραννος, φτάνει να το ήθελε, αφού η βασιλεία και τα αξιώματα του έδιναν τη δυνατότητα. Έτσι από βασιλιάς ο Φείδων63 έγινε τύραννος στο Αργός και άλλοι αλλού. Στην Ιωνία ο Φάλαρης64, που κατείχε υψηλά αξιώματα. Στους Λεοντίνους της Σικελίας ο Π αναίτιος65, στην Κόρινθο ο Κύψελος66, στην Αθήνα ο Πεισίστρατος67 και στις Συρακούσες ο Διονύσιος, κι άλλοι από δημαγωγοί έγιναν βασιλείς. Είπαμε λοιπόν ότι η βασιλεία κλίνει προς την αριστοκρατία, γιατί η βασιλική εξουσία βασίζεται στην αξία καθενός ή στην ευγενική καταγωγή ή στις υπηρεσίες που προσφέρει ή σε όλα μαζί και στη δύναμη. Γιατί το αξίωμα τούτο το πήραν όσοι πρόσφεραν υπηρεσίες στην πόλη ή στο έθνος, ενώ άλλοι, όπως για παράδειγμα ο Κόδρος68, επειδή ελευθέρωσαν τον λαό με πόλεμο, ή όπως ο Κύρος69, άλλοι πάλι, επειδή ίδρυσαν πόλεις ή κατέκτησαν εδάφη, όπως οι βασιλείς των Σπαρτιατών, των Μακεδόνων και των Μολοσσών70. Ο βασιλιάς έχει χρέος να φροντίζει να μην βλάπτονται όσοι έχουν περιουσίες και να μην προσβάλλεται ο λαός71. Όπως έχουμε ξαναπεί, η τυραννία δεν έχει κανένα καλό σκοπό για το σύνολο, αλλά επιδιώκει μόνο το δικό της συμφέρον. Ο τύραννος επιδιώκει τις απολαύσεις, ενώ ο βασιλιάς να κάνει καλό. Γι' αυτό χαρακτηριστικό πλεονέκτημα του τυράννου είναι τα χρήματα, ενώ του βασιλιά οι τιμές. Αλλά και τη φρουρά του βασιλιά την αποτελούν πολίτες, ενώ του τυράννου μισθοφόροι. Είναι φανερό ότι η τυραννίδα περιέχει όλα τα κακά της δημοκρατίας και της ολιγαρχίας. Από την ολιγαρχία έχει την επιδίωξη του πλούτου (γιατί έτσι μόνο εξασφαλίζει τη διατήρηση και την τρυφηλότητα) και την έλλειψη εμπιστοσύνης προς τον λαό (γι' αυτό του παίρνει τα όπλα, φέρεται άσχημα στο πλήθος, βασανίζει τους πολίτες, εξαναγκάζο-

247

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

248

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

ντάς τους να φεύγουν για άλλους τόπους). Τούτα είναι ελαττώματα τόσο της τυραννίδας όσο και της ολιγαρχίας. Κι από την ακραία όμως δημοκρατία η τυραννίδα έχει πάρει τη δίωξη των επιφανών και την κρυφή και φανερή εξόντωσή τους και την εξόριση τους, αφού τους θεωρεί αντιπάλους και εμπόδιο στην εξουσία. Γιατί σ' αυτούς οφείλονται συνήθως οι προσπάθειες ανατροπής, αφού υπάρχουν άλλοι που θέλουν να ανεβούν στην εξουσία κι άλλοι που δεν ανέχονται να είναι δούλοι. Σε τούτο οφείλεται και η παραίνεση του Περιάνδρου στον Θρασύβουλο να κόψει τις κορφές από τα ψηλότερα στάχυα, με την έννοια ότι πρέπει να αποκεφαλίζονται όσοι θέλουν να είναι ανώτεροι από τους άλλους. Είπαμε λοιπόν72 ότι πρέπει να πιστέψουμε πως ίδιες αιτίες μεταβολής του πολιτεύματος υπάρχουν τόσο στις πολιτείες, όσο και στις μοναρχίες. Ενάντια στη μοναρχία επιτίθενται οι πολίτες εξαιτίας της αδικίας, του φόβου και της προσβολής (και περισσότερο εξαιτίας της αδικίας που συνιστά προσβολή), και κάποτε και της δήμευσης της περιουσίας. Γι' αυτό λοιπόν γίνονται οι επαναστάσεις ενάντια στις τυραννίδες και τις βασιλείες' γιατί όλοι θέλουν να αποκτήσουν τα πλούτη και τις τιμές που έχει ο μονάρχης. Αλλοτε οι επιθέσεις στοχεύουν στη ζωή κι άλλοτε στην εξουσία τους. Οι επιθέσεις που στοχεύουν στη ζωή οφείλονται στην αλαζονεία τους· κι επειδή η αλαζονεία έχει πολλές μορφές, όλες οι μορφές προκαλούν οργή. Έτσι οι περισσότεροι απ' όσους οργίζονται, επιτίθενται με σκοπό την εκδίκηση και όχι την κατάληψη της εξουσίας. Η συνωμοσία εναντίον των γιων του Πεισιστράτου έγινε γιατί πρόσβαλαν την αδερφή του Αρμοδίου και τον έκαναν να θυμώσει (η συνωμοσία έγινε και εξαιτίας της προσβολής της αδελφής του Αρμοδίου, αλλά κι από τον Αριστογείτονα εξαιτίας της προσβολής εναντίον του Αρμοδίου). Παρόμοια συνωμοσία

249

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

250

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

έγινε και εναντίον του τυράννου της Αμβρακίας Περιάνδρου, επειδή ρώτησε τον ερωμένο του, που έπινε μαζί του, αν είχε μείνει έγκυος. Ο Παυσανίας73 επιτέθηκε στον Φίλιππο επειδή ο Φίλιππος δεν τιμώρησε τους φίλους του Αττάλου που τον είχαν προσβάλει. Και ο Δέρδας επιτέθηκε στον Αμύντα τον μικρό74, επειδή καυχήθηκε ότι τον είχε ερωμένο, όταν ήταν νέος. Και ο ευνούχος που επιτέθηκε στον Ευαγόρα τον Κύπριο, το έκανε επειδή ένας γιος του Ευαγόρα απήγαγε τη γυναίκα του. Σκότωσε τον Ευαγόρα, γιατί θεώρησε ότι είχε προσβληθεί. Πολλές επιθέσεις σε μονάρχες έγιναν επειδή ασέλγησαν σε βάρος υπηκόων τους, όπως για παράδειγμα ο Κραταιός επιτέθηκε στον βασιλιά Αρχέλαο75. Ο Κραταιός δυσανασχετούσε πάντα για τη σχέση του με τον Αρχέλαο, οπότε ένα ασήμαντο γεγονός αποτέλεσε πρόσχημα για την επίθεση. Ο Αρχέλαος δηλαδή, αν και υποσχέθηκε να του δώσει γυναίκα μια κόρη του, παραβίασε την υπόσχεση και πάντρεψε τη μεγαλύτερη με τον βασιλιά της Ελίμειας, κάτω από την πίεση του πολέμου εναντίον του Σίρρα και του Αρραβαίου76. Έδωσε τη μικρότερη στον γιο του Αμύντα, πιστεύοντας πως με τον τρόπο τούτο θα έλυνε τις διαφορές με τον αδελφό του από την Κλεοπάτρα. Αλλά η εχθρότητα του Κραταιού οφειλόταν στο ότι τον ενοχλούσε η σωματική σχέση με τον Αρχέλαο. Για τον ίδω λόγο, μαζί με τον Κραταίο, επιτέθηκε στον Αρχέλαο και ο Ελλανοκράτης ο Λαρισαίος. Ο Αρχέλαος χαιρόταν το σώμα του δίνοντας την υπόσχεση ότι θα τον επαναπάτριζε" αθέτησε όμως την υπόχεσή του με συνέπεια ο Ελλανοκράτης να πιστεύει ότι η σχέση δεν οφειλόταν στο ότι τον είχε ερωτευτεί ο βασιλιάς, αλλά στο ότι ήθελε να τον προσβάλει. Τον Κότυ τον σκότωσαν ο ΙΙύθων και ο Ηρακλείδης από την Αίνη της Θράκης, για να πάρουν εκδίκηση για τον πατέρα τους· και ο Αδάμας προσπάθησε να εξεγερθεί ενάντια στον Κότυ, επειδή εκεί-

251

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

252

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

νος τον είχε ευνουχίσει όταν ήταν μικρός και πίστευε πως τον είχε προσβάλει. Πολλοί άλλοι πάλι ταλαιπωρήθηκαν σωματικά και οργίστηκαν, κι άλλοι σκότωσαν, άλλοι προσπάθησαν να σκοτώσουν άρχοντες και βασιλικές οικογένειες, με τον ισχυρισμό ότι είχαν εξευτελιστεί. Στη Μυτιλήνη ο Μεγακλής και οι οπαδοί του επιτέθηκαν στους Πενθιλίδες, που τριγύριζαν στην πόλη και χτυπούσαν τους πολίτες. Αργότερα ο Σμέρδης σκότωσε τον Πένθιλο, γιατί η γυναίκα του τον ξυλοκόπησε και τον πέταξε έξω σέρνοντάς τον. Ο Δεκάμινχος τάχθηκε επικεφαλής της επίθεσης εναντίον τού Αρχελάου, ενθαρρύνοντας πρώτος τους επιτιθέμενους' θύμωσε επειδή τον παρέδωσε στον ποιητή Ευριπίδη να τον μαστιγώσει. Ο Ευριπίδης είχε οργιστεί, επειδή τον είχε κοροϊδέψει που μύριζε το στόμα του. Κι άλλοι πολλοί σκοτώθηκαν ή έγιναν στόχος συνωμοσιών για παρόμοιες αιτίες. Τέτοιες πράξεις οφείλονταν στον φόβο. Γιατί ο φόβος είναι ένας από τους λόγους που προκαλούν επιθέσεις στα πλαίσια το:>ν μοναρχιών και των άλλων πολιτευμάτων. Ο Αρταπάνης σκότωσε τον Ξέρξη γιατί φοβήθηκε τις κατηγορίες του Δαρείου, αφού είχε απαγχονίσει άτομα χωρίς εντολή του Ξέρξη, νομίζοντας ότι θα τον συγχο^ρούσε, γιατί θα είχε ξεχάσει την εντολή που είχε δώσει στο συμπόσιο. Άλλες επαναστάσεις προκάλεσε η περιφρόνηση, όπως έγινε με τον Σαρδανάπαλο77 που τον σκότωσε κάποιος όταν τον είδε να ξαίνει μαλλιά μαζί με τις γυναίκες (αν είναι αλήθεια όσα λένε οι μυθοποιοί" αν όμως δεν συνέβη σ' αυτόν, θα συνέβη σε κάποιον άλλο). Ο Δίων επιτέθηκε στον Διονύσιο τον νεότερο επειδή τον περιφρονούσε, γιατί οι πολίτες περιφρονούσαν τον ίδιο, που ήταν συνέχεια μεθυσμένος. Κάποτε στον τύραννο επιτίθενται και οι οπαδοί του, επειδή τον περιφρονούν. Και τον περιφρονούν γιατί τους εμπιστεύεται, οπότε μπορούν, όποτε θέ-

253

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

λουν, να του αρπάξουν την εξουσία. Όπως λοιπόν οι στρατηγοί εναντίον των μοναρχο')ν, έτσι κι αυτοί, διαθέτοντας δύναμη και αψηφώντας τον κίνδυνο, προχο^ρούν εύκολα σε απόπειρα. Με τέτοιο τρόπο ανέτρεψε ο Κύρος τον Αστυάγη, γιατί περιφρονούσε και το πώς ζούσε και το πόσο αδύναμος ήταν, αφού τον έβλεπε να παραμελεί το καθήκον του και να ζει τρυφηλή ζωή. Το ίδιο έκανε ο Σεύθης από τη Θράκη" επιτέθηκε στον Αμάδοκο, κι ας ήταν στρατηγός του. Άλλοι ξεσηκώνονται ενάντια στους μονάρχες για περισσότερες αιτίες, δηλαδή και από περιφρόνηση και για το κέρδος, όπως ο Μιθριδάτης ξεσηκώθηκε εναντίον του Αριοβαρζάνη (παρόμοιες αιτίες υποκινούν συνήθως τους γενναίους που έχουν καταφέρει να πάρουν ισχυρή θέση κοντά στους μονάρχες' όταν η ανδρεία αποκτήσει δύναμη γίνεται θράσος), οπότε μερικοί νομίζουν πως, έχοντας και τα δυο, εύκολα θα επιβληθούν. Οι φιλόδοξοι υποκινούνται από διαφορετικές αιτίες, όχι απ' όσες προαναφέραμε. Αυτοί επιτίθενται όχι γιατί επιδιώκουν οφέλη και τιμές, που κατέχει ο τύραννος, και οι οποίες μερικούς τους κάνουν να συνωμοτήσουν. Ο φιλόδοξος δεν διακινδυνεύει για παρόμοιες αιτίες. Ωστόσο, αν οι άλλοι διακινδυνεύουν να συνωμοτήσουν για τους παραπάνω λόγους, οι φιλόδοξοι διακινδυνεύουν, όπως θα διακινδύνευαν και για οποιοδήποτε τολμηρό εγχείρημα, ίσως περιττό, που ωστόσο θα τους αναδείκνυε και θα τους διέκρινε από τους άλλους. Με δυο λόγια δεν προσπαθούν να ανατρέψουν μονάρχες για να αποκτήσουν μοναρχία, αλλά για να αποκτήσουν δόξα. Βέβαια όσοι συνωμοτούν για τέτοιο λόγο είναι ελάχιστοι' γιατί τότε απαραίτητα πρέπει να αδιαφορούν για τη ζωή τους, αν αποτύχουν. Και πρέπει να διαθέτουν το ψυχικό μεγαλείο του Δίωνα, κάτι που δεν συμβαίνει σε πολλούς. Γιατί εκείνος ξεκίνησε με ολιγάριθμους άνδρες να επιτεθεί στον Διονύσιο, λέγοντας ότι, όπου

255

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

256

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

κι αν έφτανε το έργο που είχε αναλάβει, θα ήταν ευχαριστημένος. Κι αν ακόμα λοιπόν πέθαινε μόλις πατούσε το πόδι στην πατρίδα του, θα υποδεχόταν με χαρά τον θάνατο. Ένας από τους τρόπους που φθείρουν την τυραννίδα είναι εκείνος που φθείρει και τα άλλα πολιτεύματα, ένας παράγοντας εξωτερικός, δηλαδή ισχυρότερο κράτος με αντίθετο πολίτευμα (είναι φανερό ότι η τάση για επίθεση οφείλεται στην αντίθεση του πολιτεύματος 78 . Όλοι κάνουν αυτό που θέλουν, μόλις προκύψει η ευκαιρία)' γιατί, όπως λέει ο Ησίοδος, δημοκρατία και τυραννίδα είναι αντίθετα πολιτεύματα, «όπως ο κεραμοποιός δεν χωνεύει τον κεραμοποιό» τυραννίδα). Βασιλεία και αριστοκρατία όμως έχουν αντίθετη οργάνωση (γι' αυτό οι Σπαρτιάτες κατέλυσαν πολλές τυραννίδες, όπως και οι Συρακούσιοι, όταν είχαν καλή πολιτειακή οργάνωση79). Και η τυραννίδα αυτοκαταλύεται όταν υπάρχουν αντιθέσεις μέσα στην οικογένεια80 του τυράννου, όπως έγινε με τους συγγενείς του Γέλωνα, και στην εποχή μας με τους συγγενείς του Διονυσίου. Το επεισόδιο με τον Γέλωνα έγινε ως εξής: για να παραμείνει στην εξουσία, ο αδελφός του Ιέρωνα ο Θρασύβουλος κολάκεψε τον γιο τού Γέλωνα και τον διέφθειρε. Τότε οι φίλοι του νεαρού οργανωσαν συνωμοσία, οχι για να καταργήσουν την τυραννίδα, αλλά τον Θρασύβουλο. Στη συνέχεια όσους συνωμότησαν με τους φίλους του νέου, τους έδιωξαν όλους μόλις τους δόθηκε η ευκαιρία. Στον Διονύσιο επιτέθηκε ο Δίων, συγγενής του, και κατάφερε να προσεταιριστεί τον λαό και να τον διώξει, σκοτώθηκε 81 όμο^ς και ο ίδιος. Κι ενώ δυο είναι οι κύριοι λόγοι82 εξεγέρσεων κατά των τυραννίδων, το μίσος και η περιφρόνηση, το ένα υπάρχει πάντα εναντίον των τυράννων, δηλαδή το μίσος· πολλές τυραννίδες όμως ανατράπηκαν από περιφρόνηση. Κι απόδειξη είναι ότι όσοι απέκτησαν την εξουσία μόνοι τους, τη

257

(αφού η δημοκρατία

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

258

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

διατήρησαν, ενώ όσοι την κληρονόμησαν, σχεδόν όλοι την έχασαν αμέσως. Γιατί επιδίδονται στις απολαύσεις και προκαλούν την καταφρόνια, δίνοντας έτσι πολλές φορές την ευκαιρία σε όσους τους επιβουλεύονται. Στοιχείο του μίσους πρέπει να θεωρήσουμε και την οργή, αφού με κάποιο τρόπο κι εκείνη προκαλεί ίδιες πράξεις (πολλές φορές μάλιστα η οργή είναι δραστικότερη από το μίσος, γιατί η εξέγερση γίνεται ορμητικότερη με το πάθος που εξουδετερώνει τη λογική" περισσότερο μάλιστα όταν η οργή δυναμώνει από την προσβολή" έτσι ανατράπηκε και η τυραννίδα των Πεισιστρατιδών και πολλές άλλες). Ωστόσο το μίσος αποτελεί μεγαλύτερο κίνδυνο για τις τυραννίδες, γιατί η οργή οφείλεται μέχρι ένα σημείο και σε λύπη με συνέπεια να εξουδετερώνεται η λογική, ενώ η εχθρότητα δεν επηρεάζεται από τη λύπη. Συνοψίζοντας να πούμε ότι όποιες αιτίες εξέγερσης προκαλούν την κατάλυση της ακραίας ολιγαρχίας και της ακραίας δημοκρατίας, εκείνες προκαλούν και την κατάλυση της τυραννίδας. Γιατί και τα δυο πολιτεύματα (η ακραία ολιγαρχία και η ακραία δημοκρατία) είναι τυραννίδες που ανεβάζουν στην εξουσία πολλούς τυράννους. Η βασιλεία διαρκεί περισσότερο χρόνο, επειδή καταλύεται σπανιότερα από εξωτερικές αιτίες. Τις περισσότερες φορές η κατάλυση οφείλεται στην ίδια και φθείρεται με δυο τρόπους" αν τα μέλη της εξεγερθούν το ένα εναντίον του άλλου ή αν προσπαθήσουν να κυβερνήσουν τυραννικότερα και απαιτήσουν να αυξήσουν την περιουσία τους παράνομα" στην εποχή μας δεν βλέπουμε να υπάρχουν βασιλείες και, αν εμφανιστεί κάποια, θα είναι μάλλον μοναρχία ή τυραννία, γιατί η βασιλεία είναι θεσμός που γίνεται δεκτός με τη θέληση των πολιτών και έχει εξουσία στα σημαντικότερα ζητήματα. Σήμερα κανείς δεν θέλει πια τούτο το πολίτευμα, γιατί όλοι οι πολίτες είναι ίσοι και κανείς δεν διακρίνεται τόσο,

259

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

260

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

ώστε να είναι αντάξιος του μεγέθους και του αξιώματος του θεσμού. Αν τώρα κάποιος αναρριχηθεί στην εξουσία με απάτη ή βία, όλοι λένε πως πρόκειται για τυραννίδα. Εκτός από τις παραπάνω αιτίες, στις κληρονομικές βασιλείες πρέπει να προσθέσουμα άλλη μία' οι περισσότεροι που κληρονομούν το αξίωμα του βασιλιά συμπεριφέρονται με αλαζονεία, με συνέπεια να προκαλέσουν πολύ σύντομα την καταφρόνια, αν και η εξουσία τους δεν είναι τυραννική, αλλά μόνο βασιλική. Ο βασιλιάς σήμερα ανατρέπεται εύκολα, γιατί όταν δεν τον θέλουν οι πολίτες, δεν είναι πια βασιλιάς, ενώ ο τύραννος μπορεί να επιβάλει την εξουσία του, ακόμη και παρά τη θέλησή τους. Συνεπώς οι μοναρχίες καταλύονται και γι' αυτές, αλλά και για άλλες αιτίες. 8. Σε γενικές γραμμές οι μοναρχίες διατηρούνται για λόγους αντίθετους από εκείνους που τις ανατρέπουν, και ανάλογα με τη μορφή της, η βασιλεία επιβιώνει μετριάζοντας την εξουσία της. Γιατί τόσο περισσότερο θα παραμείνει στην εξουσία αμετάβλητη, όσο λιγότερες είναι οι εξουσίες της. Τότε και οι βασιλείς είναι λιγότερο απολυταρχικοί και πλησιάζουν περισσότερο τους υπηκόους τους, με συνέπεια αυτοί να τους ζηλεύουν λιγότερο. Έτσι διατηρήθηκε για μεγάλο διάστημα η βασιλεία των Μολοσσών, όπως και των Σπαρτιατών, όχι μόνο γιατί η εξουσία μοιράστηκε από την αρχή σε δυο, αλλά και γιατί ο Θεόπομπος83 μείωσε αργότερα κι άλλο την εξουσία της και με άλλους νόμους και με τη θέσπιση του θεσμού των εφόρων. Αφαιρώντας λοιπόν δύναμη από τη βασιλεία, παρέτεινε τη διάρκεια της, δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι μεγάλωσε τη δύναμή της. Έτσι ακριβώς απάντησε στη γυναίκα του, όταν τον ρώτησε αν ντρέπεται που παραδίνει στους γιους του βασιλεία με λιγότερες εξουσίες απ' όσες είχε όταν την παρέλαβε απο τον πατέρα του: «ασφαλώς

261

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

όχι, αφού, όπως την παραδίνω, μπορεί να διατηρηθεί περισσότερο». Οι τυραννίδες επιβιώνουν με δυο τελείως αντίθετους τρόπους- ο ένας είναι γνωστός από την παράδοση και μ' αυτόν κυβερνούν οι περισσότεροι τύραννοι' λέγεται ότι τα περισσότερα μέτρα τα θεσμοθέτησε ο Περίανδρος ο Κορίνθιος. Πολλά παρόμοια στοιχεία όμως υπάρχουν και στη βασιλεία των Περσών. Μερικά από εκείνα που χρησιμοποιεί η τυραννίδα για να διατηρηθεί όσο θέλει, τα έχουμε αναφέρει παλιότερα' δηλαδή τον περιορισμό των πολιτών που υπερεχουν , τον αφανισμό των γενναίων και μεγαλοφρόνων, την κατάργηση των συσσιτίων, των εταιριών, της παιδείας και όλων των σχετικών. Πρέπει ιδιαίτερα να προφυλάγονται από τη γενεσιουργό αιτία δυο παραγόντων" του αδέσμευτου φρονήματος και της αμοιβαίας εμπιστοσύνης 85 . Πρέπει ακόμα να μην τους αφήνουν να ιδρύουν φιλοσοφικές σχολές και κάθε άλλο είδος πνευματικού ομίλου. Γενικά οι τύραννοι πρέπει να κάνουν το παν ώστε ο ένας πολίτης να μην ξέρει τον άλλο (γιατί η γνωριμία μεταξύ των ανθροίπων καλλιεργεί την εμπιστοσύνη)' οι ξένοι επίσης που ζουν στην πόλη πρέπει να είναι πάντα ορατοί και να μένουν κοντά στις πύλες του παλατιού (επειδή μόνο έτσι δεν μπορούν να κρύβουν τι κάνουν και λίγο-λίγο μαθαίνουν να είναι φρόνιμοι με το να δουλεύουν συνεχώς). Εκτός από τα παραπάνω μπορούμε να αναφέρουμε και άλλα περσικά και βαρβαρικά μέτρα της τυραννίδας (όλα στοχεύουν σ' ένα σκοπό) να μην τους διαφεύγει τι λένε και τι κάνουν οι αρχόμενοι και να υπάρχουν κατάσκοποι' όπως στις Συρακούσες έχουν τις γυναίκες που λέγονται «ποταγωγίδες» και τους ωτακουστές, που έστελνε ο Ιέρων σε όλες τις φιλικές και πολιτικές συγκεντρώσεις (από φόβο για τους ανθρώπους εκείνους οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να εκφραστούν ελεύθερα' κι αν εκφραστούν

263

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

264

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

ελεύθερα, περνούν λιγότερο απαρατήρητοι). Άλλη μέθοδος των τυράννων είναι να συκοφαντούν και να προκαλούν φιλονικία μεταξύ φίλων, μεταξύ του λαού και των επιφανών, και μεταξύ το:>ν πλουσίων. Μια μέθοδος των τυράννων είναι να φτωχαίνουν τους αρχόμενους επιβάλλοντας φόρους, ώστε οι φρουροί τους να συντηρούνται με δικά τους έξοδα, και για να μη διαθέτουν χρόνο για συνωμοσίες εναντίον τους, αφού για να συντηρήσουν την οικογένεια πρέπει να δουλέψουν. Παράδειγμα οι Πυραμίδες της Αιγύπτου, τα αφιερώματα των Κυψελιδών, ο ναός του Ολύμπιου Δία από τον Πεισίστρατο και τους γιους του στην Αθήνα και τα έργα του Πολυκράτη στη Σάμο (όλα στον ίδιο σκοπό αποβλέπουν, στην απασχόληση και τη φτώχεια των αρχομένων). Αλλο παράδειγμα είναι οι υψηλοί φόροι στις Συρακούσες (την εποχή του Διονυσίου οι πολίτες πλήρωναν σε πέντε χρόνια όλη την περιουσία τους για φόρο86). Ο τύραννος είναι και φιλοπόλεμος, για δυο λόγους· κρατά τους πολίτες απασχολημένους και χρειάζονται κι αρχηγό. Τη βασιλεία τη σώζουν οι πιστοί οπαδοί, ενώ χαρακτηριστικό της τυραννίδας είναι ότι δεν εμπιστεύεται τους φίλους, γιατί ενώ όλοι οι πολίτες επιθυμούν την κατάλυση μόνο αυτοί μπορούν να την πετύχουν. Χαρακτηριστικά της τυραννίας είναι και όσα υπάρχουν στην ακραία-δημοκρατία, όπως η γυναικοκρατία στην οικία, ώστε οι γυναίκες να καταγγέλλουν προς τα έξω τις πράξεις των ανδρών, και η χαλάρωση της πειθαρχίας των δούλων για τον ίδιο λόγο. Γιατί τόσο οι δούλοι όσο και οι γυναίκες ζουν καλά και στα τυραννικά και στα δημοκρατικά πολιτεύματα όπου είναι μονάρχης ο λαός, οπότε όχι μόνο δεν θέλουν την κατάλυση των τυράννων, αλλά και τους υποστηρίζουν. Γι' αυτό και τα δυο πολιτεύματα ευνοούν τους κόλακες, η δημοκρατία τους δημαγωγούς (αφού είναι κόλακες του λαού) και η τυραννίδα τους δουλοπρε-

265

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

266

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

πεις, αφού η δουλοπρέπεια είναι της κολακείας χαρακτηριστικό. Άλλωστε, η τυραννία αγαπά τους πονηρούς, αφού στους τυράννους αρέσει η κολακεία. Τούτο όμως κανένας ελεύθερος στο φρόνημα πολίτης δεν θα το έκανε, αφού οι έντιμοι άνθρωποι γίνονται μόνο φίλοι και ποτέ κόλακες. Και οι πονηροί είναι χρήσιμοι μόνο για τα πονηρά πράγματα, όπως λέει και η παροιμία «το καρφί με το καρφί». Ένα από τα χαρακτηριστικά του τυράννου είναι ότι δεν χαίρεται ούτε με τη σεμνότητα ούτε με την ελευθερία (γιατί έχει την απαίτηση μόνο ο ίδιος να έχει αυτά τα προσόντα, κι εκείνος που τα διεκδικεί με τη σεμνότητα και την ελευθερία μειώνει την υπεροχή και τη εξουσία του τυράννου" οι τύραννοι λοιπόν μισούν αυτούς τους ανθρώπους, γιατί τους εκμηδενίζουν). Άλλο χαρακτηριστικό τού τυράννου είναι να τρώει και να βρίσκεται μαζί με ξένους κι όχι με συμπατριώτες του, γιατί νομίζει ότι οι συμπατριώτες είναι εχθροί, ενώ οι ξένοι δεν εποφθαλμιούν την εξουσία του. Τούτα και άλλα παρόμοια είναι τα μέσα των τυράννων για να διατηρήσουν την εξουσία, όλα όμως περιέχουν το στοιχείο της μοχθηρίας. Όλα τούτα μπορούν να συμπεριληφθούν με λίγα λόγια σε τρεις κατηγορίες, αφού η τυραννίδα τρεις στόχους έχει" να εξουδετερώσει το φρόνημα των πολιτών (γιατί οι μικρόψυχοι δεν μπορούν να της αντισταθούν), οι πολίτες να μην εμπιστεύονται ο ένας τον άλλο (γιατί η τυραννίδα δεν ανατρέπεται πριν δείξουν εμπιστοσύνη οι πολίτες μεταξύ τους, γι' αυτό οι τύραννοι καταδιώκουν τους ευπρεπείς ως επικίνδυνους για την εξουσία τους, όχι μόνο γιατί δεν ανέχονται τη δεσποτική εξουσία, αλλά και γιατί εμπνέουν εμπιστοσύνη και στους ομοίους τους και στους άλλους και τελικά ούτε τους πρώτους καταγγέλλουν ούτε τους δεύτερους), τρίτος σκοπός είναι η εξασθένηση των πολιτών (γιατί κανείς δεν επιχειρεί άρα ούτε την κατάλυση της τυραννίδας, αφού δεν έχει την απαιτούμενη

267

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

268

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

δύναμη). Αυτοί λοιπόν είναι οι στόχοι T O J V τυράννων και μπορούν να συνοψιστούν σε τρεις κατηγορίες: να καλλιεργούν τη δυσπιστία ανάμεσα στους πολίτες, να τους εξασθενούν και να τους κάνουν μικρόψυχους. Και τούτη είναι η πρώτη μέθοδος διατήρησης της τυραννίας. Η δεύτερη μέθοδος είναι να εφαρμοστούν προσεκτικά τα αντίθετα 87 μέτρα, μπορούμε δε να τη βρούμε απ' όσα είπαμε για την κατάλυση των ειδών της βασιλείας. Όπως υπάρχει τρόπος να φθαρεί η βασιλεία, δηλαδή να γίνει πιο τυραννική, έτσι και η επιβίο)ση της τυραννίας εξαρτάται από το πώς θα φτάσει στα μέτρα της βασιλείας, διατηρώντας μόνο ένα στοιχείο, δηλαδή το να μπορούν να ασκούν εξουσία όχι μόνο όσοι θέλουν, αλλά κι όσοι δεν θέλουν. Αν το παραμελήσει, τότε παραμελεί και την τυραννία. Βάση και θεμέλιο πρέπει να είναι η δύναμη, ενώ από τα άλλα βασικά καθήκοντα, άλλα πρέπει ο τύραννος να τα εκτελεί κι άλλα να φαίνεται μόνο πως τα εκτελεί, κάνοντας τον βασιλιά. Και πριν απ' όλα να δείχνει πως ενδιαφέρεται για τα κοινά, και να μην δαπανά σε δωρεές ποσα που να προκαλούν αγανάκτηση στον λαό, όταν βλέπει πως πληρώνει φόρους και αμείβεται με τσιγγουνιά, κι ενώ κοπιάζει σκληρά, δίνουν άφθονα στις εταίρες, στους ξένους και στους καλλιτέχνες. Πρέπει επίσης να λογοδοτεί για τα έσοδα και τα έξοδα, όπως έχουν κάνει ορισμένοι τύραννοι (αφού όταν γίνεται έτσι η διαχείριση του δημόσιου χρήματος ο διαχειριστής είναι περισσότερο οικονόμος και όχι τύραννος- και δεν πρέπει να φοβηθεί ότι κάποτε δεν θα έχει χρήματα, αφού είναι άρχοντας της πόλης. Συμφέρει περισσότερο να στέλνουν οι τύραννοι τα χρήματά τους έξω από την πόλη, παρά να τα κρατούν στην πατρίδα τους. Γιατί αν τα χρήματα φύγουν από την πόλη, οι σωματοφύλακες θα τους επιτίθενται σπανιότερα, αφού, όταν ταξιδεύουν οι τύραννοι, πιο επίφοβοι είναι οι φρουροί παρά οι

269

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

πολίτες, γιατί οι πρώτοι, πηγαίνουν μαζί, ενώ οι δεύτεροι μένουν πίσω). Ο τύραννος πρέπει εξάλλου να φαίνεται ότι εισπράττει τους φόρους και τις εισφορές για δημοσιονομικούς λόγους κι αν χρειασθεί να τους χρησιμοποιήσει για πόλεμο, αν προκύψει, και να ενεργεί γενικά ως φύλακας και ταμίας των χρημάτων που ανήκουν στον λαό και όχι στον ίδιο. Η όψη του πρέπει να προκαλεί όχι φόβο, αλλά σεβασμό, έτσι αυτοί που τον βλέπουν να μην τον φοβούνται, αλλά να τον σέβονται. Πάντως δεν είναι εύκολο να το πετύχει, γιατί αξίζει την καταφρόνια. Κι αν ακόμα δεν ενδιαφέρεται για τις άλλες αρετές, πρέπει να φοντίζει για την πολεμική αρετή, ώστε οι αρχόμενοι να νομίζουν ότι την έχει. Και όχι μόνο ο ίδιος να μη συμπεριφέρεται προσβλητικά σε αρχόμενους, νεαρό ή νεαρή, αλλά ούτε κανένας δικός του. Και οι γυναίκες όμως των τυράννων πρέπει να φέρονται καλά στις άλλες γυναίκες, γιατί από την αλαζονεία των γυναικών έχουν καταλυθεί πολλές τυραννίδες. Αναφορικά με τις σωματικές απολαύσεις, πρέπει να κάνουν το αντίθετο από τους σημερινούς τυράννους (αυτοί όχι μόνο αρχίζουν τα όργια από το ξημέρωμα και τα συνεχίζουν πολλές μέρες, αλλά επιδεικνύονται στους άλλους για να τους θαυμάσουν για την ευδαιμονία και την ευτυχία τους). Αρα πρέπει να ακολουθούν το μέτρο, αλλιώς να φροντίζουν ώστε να μη γίνονται αντιληπτοί (αφού ο νηφάλιος ούτε επιθέσεις δέχεται εύκολα, ούτε εύκολα νικιέται ως εχθρός, ενώ ο μεθυσμένος δεν μπορεί να μείνει ξύπνιος και τον παίρνει ο ύπνος εύκολα). Ο τύραννος λοιπόν πρέπει να κάνει όλα τα αντίθετα απ' όσα είπαμε ότι συνέβαιναν τα χρόνια τα παλιά (δηλαδή να φροντίζει για την κατασκευή δημόσιων κτιρίων και τη διακόσμηση της πόλης, επιστατώντας στην εργασία όχι ως τύραννος, αλλά σαν επίτροπος). Πρέπει επίσης να δείχνει ότι εκτελεί τα θρησκευτικά του καθήκοντα (γιατί οι πολίτες νομίζουν ότι οι φιλόθρη-

271

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

272

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

σκοι τείνουν λιγότερο προς την παρανομία, αφού πιστεύουν πως φοβούνται και σέβονται τους θεούς· άρα επιδιώκουν λιγότερο το κακό του τυράννου, όταν πιστεύουν πως έχει τους θεούς στο πλευρό του). Η ευλάβεια όμως δεν πρέπει να καταντά θρησκοληψία88. Ο τύραννος πρέπει να τιμά όσους διακρίνονται, με τρόπο που να τους κάνει να πιστέψουν ότι δεν γίνεται να τιμηθούν περισσότερο από τους συμπατριώτες τους, αν είχαν αυτόνομο πολίτευμα. Παρόμοιες τιμές πρέπει να τις δίνει ο ίδιος, τις ποινές όμως να τις επιβάλλουν οι άλλοι άρχοντες και τα δικαστήρια. Η μοναρχία έχει μια μόνο προφύλαξη, να μη δίνει δηλαδή σ' ένα άτομο μεγάλη εξουσία, αλλά να είναι περισσότεροι όσοι τυχόν αποκτήσουν μεγάλη εξουσία (γιατί ο ένας θα επιβλέπει τον άλλο). Αν όμως χρειαστεί να δώσει σε κάποιον μεγάλη δύναμη, τότε να προσέξει ώστε να μην είναι από χαρακτήρα θρασύς (επειδή όσοι έχουν τέτοιο χαρακτήρα είναι πολύ επιθετικοί στις ενέργειές τους). Όταν όμως αποφασίσει να εξουδετερώσει κάποιον με τόσο μεγάλη δύναμη, πρέπει να προχωρήσει σταδιακά και να μην του αφαιρέσει μονομιάς όλη την εξουσία. Ακόμα πρέπει να αποφεύγει οποιαδήποτε προσβολή εναντίον υπηκόων και να αποφεύγει ιδιαίτερα δυο πράγματα: να μην επιβάλλει ο ίδιος σοβαρή σωματική ποινή και να μην ασκεί ερωτική βία στους νέους. Και τούτο τον σεβασμό στη συμπεριφορά πρέπει να τον τηρεί απέναντι στους φιλότιμους πολίτες, γιατί μόνο οι πλεονέκτες δυσανασχετούν για την αδιαφορία του γύρω από τη δημόσια οικονομία, ενώ για την προσβολή της τιμής τους δυσανασχετούν μόνο οι φιλότιμοι και οι αξιοπρεπείς. Έτσι είτε δεν πρέπει να μετέρχεται παρόμοιες μεθόδους είτε να φαίνεται ότι επιβάλλει τις σωματικές ποινές από πατρική φροντίδα και όχι αδιάφορα. Και να δείχνει πως δημιουργεί ερωτικούς δεσμούς με τους νέους από αγάπη και όχι από κατάχρηση εξουσίας.

273

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

274

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

Γενικά να φαίνεται ότι εξαγοράζει με τις μεγαλύτερες τιμές εκείνα που θεωρούνται ατιμωτικά. Από εκείνους που θέλουν να δολοφονήσουν τον τύραννο, οι φοβερότεροι, κι εκείνοι που πρέπει ιδιαίτερα να προσέξουμε, είναι όσοι δεν νοιάζονται για τη ζωή τους, αλλά μόνο για να τον σκοτώσουν. Γι' αυτό πρέπει ο τύραννος να φοβάται όσους νομίζουν πως τους έχουν προσβάλει ή τους ίδιους προσωπικά ή εκείνους, για τους οποίους ενδιαφέρονται. Γιατί, όπως είπε ο Ηράκλειτος, όσοι επιτίθενται σε στιγμές οργής δεν νοιάζονται καθόλου για τη ζωή τους: «είναι δύσκολο να αντιμετωπίσει κανείς κάποιον που είναι οργισμένος, γιατί δεν νοιάζεται για τη ζωή του». Δεδομένου ότι τις πόλεις αποτελούν δυο κατηγορίες ανθρώπων, οι άποροι και οι εύποροι, πρέπει ιδιαίτερα όσοι ανήκουν στις δυο ετούτες τάξεις να πιστεύουν πως οφείλουν τη σωτηρία τους στον τύραννο, όπως κι ότι η μια τάξη δεν αδικεί καθόλου την άλλη' και πρέπει να ανέρχονται στα αξιώματα όσοι είναι ανώτεροι από τους άλλους, επειδή, όταν έτσι ρυθμίζονται τα πράγματα ούτε δούλους αναγκάζεται να ελευθερώνει ο άρχοντας, ούτε τα όπλα από τους πολίτες να παίρνει. Γιατί όταν ενισχυθεί η δύναμή του με μια μερίδα πολιτών, τότε και οι δυο μαζί θα είναι πιο ισχυροί από εκείνους που ενδεχομένως θα επιτεθούν. Είναι όμως υπερβολή να μιλήσουμε με τόσες λεπτομέρειες για τούτα τα πράγματα, αφού ο σκοπός είναι προφανής' δηλαδή ο τύραννος δεν πρέπει να συμπεριφέρεται στους αρχόμενους ως τύραννος, αλλά ως οικονομικός υπεύθυνος και βασιλιάς. Όχι ως σφετεριστής των δημόσιων χρημάτων, αλλά ως επίτροπος που επιδιώκει το μέτρο στη ζωή και όχι τις υπερβολές. Πρέπει ακόμα να φέρεται καταδεκτικά στους επιφανείς πολίτες και δημαγωγικά στις λαϊκές τάξεις. Με τούτα τα μέσα θα γίνει οπωσδήποτε καλύτερη η εξουσία του και πιο ζηλευτή, αφού θα εξουσιάζει πολίτες

275

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

276

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

αξιοπρεπέστερους και όχι εξευτελισμένους, δεν 6α ζει μέσα σε μίσος και φόβο, και η εξουσία του θα διαρκέσει περισσότερα χρόνια. Ακόμα και ο χαρακτήρας του θα συμβαδίσει ολικά ή μερικά με την αρετή και στην περίπτωση αυτή δεν θα είναι μοχθηρός σε όλα αλλά μόνο στα μισά. Ωστόσο τα πολιτεύματα που διαρκούν λιγότερο είναι η ολιγαρχία και η τυραννία. Από τις τυραννίδες διήρκεσε περισσότερο του Ορθαγόρα και των απογόνου του στη Σικυώνα της Κορινθίας, εκατό ολόκληρα χρόνια. Και τούτο οφείλεται στο ότι φερόταν στους αρχόμενους με μετριοπάθεια και πολλές φορές υπάκουγε στους νόμους. Ακόμα ένας από τους τυράννους, ο Κλεισθένης, διακρίθηκε στον πόλεμο τόσο, ώστε δεν μπορούσαν εύκολα να τον περιφρονήσουν. Ετούτοι κυβερνούσαν φροντίζοντας για πολλά πράγματα και είχαν γίνει αγαπητοί. Λένε μάλιστα ότι ο Κλεισθένης στεφάνωσε έναν κριτή που βράβευσε τον αντίπαλο του και όχι τον ίδιο. Ορισμένοι μάλιστα είπαν οτι στην αγορά της Σικυώνας είδαν τον καθήμενο ανδριάντα του κριτή. Λένε ακόμα ότι και ο Πεισίστρατος πήγε εκεί να απολογηθεί, όταν τον κάλεσε ο Άρειος Πάγος. Δεύτερη σε διάρκεια είναι η τυραννίδα των Κυψελίδων στην Κόρινθο, που διήρκεσε εβδομήντα τρία χρόνια και έξι μήνες. Γιατί ο Κύψελος έμεινε στην αρχή τριάντα χρόνια, ο Περίανδρος σαράντα και ο Ταμμήτιχος, γιος του Γοργού, τρία χρόνια. Ο Κύψελος ήξερε πώς να φροντίζει τον λαό και δεν τον ακολουθούσαν δορυφόροι σωματοφύλακες, ταυτόχρονα όμως ήταν και εξαιρετικός στρατιώτης. Τρίτη έρχεται η τυραννία των Πεισιστρατιδών στην Αθήνα, αλλά ο Πεισίστρατος εξορίστηκε δυο φορές όσο ήταν τύραννος, γι' αυτό και η τυραννία δεν ηταν συνεχής" ετσι μεσα σε τριαντατρία χρόνια άσκησε την εξουσία ο ίδιος δεκαεφτά χρόνια και οι γιοι του δεκαοχτώ, συνολικά δηλαδη τριανταπέντε χρόνια. Από τις υπόλοιπες τυραννίδες περισσο-

277

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

τερο διήρκεσε του Ιέρωνα και του Γέλωνα στις Συρακούσες, αλλά κι αυτή όχι για πολλά χρόνια, συνολικά δεκαοχτώ" ο Γέλων έμεινε τύραννος εφτά χρόνια και πέθανε στον όγδοο, ο Ιέρων δέκα χρόνια και ο Θρασύβουλος καθαιρέθηκε τον ενδέκατο μήνα. Οι περισσότερες από τις άλλες τυραννίδες διήρκεσαν πολύ λίγο. 9. Με όσα είπαμε παραπάνω, αναπτύξαμε όλες σχεδόν τις αιτίες που φθείρουν ή διασώζουν και τα άλλα πολιτεύματα και τις μοναρχίες89. Στην Πολιτεία ο Σωκράτης μιλάει για τις μεταβολές των πολιτευμάτων, αλλά δεν τοποθετεί το θέμα σωστά 90 . Πρώτα-πρώτα δεν αναφέρει τα αίτια μεταβολής του πρώτου και καλύτερου πολιτεύματος. Δηλαδή υποστηρίζει ότι αιτία εξέγερσης είναι το ότι στον κόσμο δεν μένει τίποτα αμετάβλητο, αλλά όλα μεταβάλλονται κατά περιόδους, και η μεταβολή ξεκινά από τους αριθμούς των οποίων ο βασικός λόγος 4:3 συνδυαζόμενος με τον αριθμό 5, δίνει δύο αρμονίες. Εννοείται δηλαδή όταν ο αριθμός του διαγράμματος υψωθεί στον κύβο91, επειδή όλοι γνωρίζουν ότι κάποτε η φύση δημιουργεί όντα ελαττωματικά, που εκ των πραγμάτων είναι αδύνατο να γίνουν καλύτερα έστω κι αν μορφωθούν92 (και τούτο ίσως δεν είναι λάθος, γιατί μπορεί να υπάρξουν άνθρωποι που να είναι αδύνατο να μορφωθούν και να γίνουν σπουδαίοι). Γιατί όμως η αλλαγή ετούτη να είναι ιδιαίτερο γνώρισμα αυτού που εκείνος θεωρεί άριστο πολίτευμα και όχι όλων των άλλων πολιτευμάτων και όλων των φαινομένων του κόσμου; Και είναι σωστή άραγε η θέση του ότι μοναδικός λόγος οποιασδήποτε μεταβολής93 είναι ο χρόνος κι ότι τη μεταβολή δεν την υφίστανται όσα άρχισαν να υπάρχουν ταυτόχρονα, αλλά και όσα δημιουργήθηκαν την παραμονή της μεταβολής; Ακόμα, γιατί το άριστο πολίτευμα μεταβάλλεται και γίνεται ίδιο με της Σπάρτης; Αφού συχνότε-

279

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

ρα τα πολιτεύματα, όταν ανατραπούν, εξελίσσονται στα αντίθετα και όχι στα συγγενικά. Με βάση την ίδια αναλογία υπολογίζει και τις άλλες μεταβολές. Υποστηρίζει δηλαδή ότι το πολίτευμα της Σπάρτης γίνεται ολιγαρχία, η ολιγαρχία δημοκρατία και η δημοκρατία τυραννίδα. Και με αντίθετη φορά, δηλαδή από δημοκρατία μάλλον σε ολιγαρχία εξελίσσεται και όχι σε μοναρχία. Ο Σωκράτης δεν ξεκαθαρίζει ακόμα αν μεταβάλλεται ή όχι η τυραννίδα, γιατί και σε τι πολίτευμα καταλήγει. Και δεν το ξεκαθαρίζει γιατί δεν θα ήταν εύκολο να πει συγκεκριμένα πράγματα και δεν το αναλύει. Η μοναρχία κατά τη γνώμη του θα εξελισσόταν στο πρώτο και καλύτερο πολίτευμα, γιατί έτσι θα πραγματοποιόταν ο αδιάσπαστος και τέλειος κύκλος. Αλλά και η τυραννίδα διαδέχεται την τυραννίδα, όπως φαίνεται από την τυραννία του Κλεισθένη στη Σικυώνα, που ακολούθησε την τυραννία του Μύρωνα και η ολιγαρχία, όπως του Αντιλέοντα στη Χαλκίδα. Κάποτε όμως την τυραννίδα διαδέχεται και η δημοκρατία, όπως έγινε με τον Γέλωνα στις Συρακούσες, αλλά και η αριστοκρατία τη διαδέχεται, όπως έγινε στη Σπάρτη με τον Χαρίλαο, και στην Καρχηδόνα. Μπορεί επίσης τυραννίδα94 να είναι και η ολιγαρχία, όπως συνέβη στη Σικελία και στις πιο πολλές παλιές ολιγαρχίες. Παράδειγμα η ολιγαρχία του Παναιτίου στους Λεοντίνους, του Κλεάνδρου στη Γέλα και του Αναξιλάου στο Ρήγιο, και πολλές άλλες. Η σκέψη ότι το πολίτευμα το μεταβάλλουν σε ολιγαρχία οι άρχοντες από φιλοχρηματία και κερδοσκοπία είναι άτοπη. Πραγματικός λόγος είναι ότι όσοι έχουν υπερβολικά μεγάλη περιουσία δεν κρίνουν δίκαιο να έχουν ίσα δικαια>ματα με όσους δεν έχουν καμιά. Σε πολλά ολιγαρχικά πολιτεύματα απαγορεύεται σε όσους κατέχουν αξιώματα να ασχολούνται με επιχειρήσεις. Στην Καρχηδόνα όμως, που είναι δημοκρατία, οι άρχοντες κάνουν

281

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

282

ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε

επιχειρήσεις, ωστόσο δεν σημειώθηκε καμιά εξέγερση. Εξίσου άτοπη είναι και η άποψη ότι μια ολιγαρχική πόλη αποτελείται από δυο πόλεις, δηλαδή των πλουσίων και των φτωχών 95 . Σε τι διαφέρει τούτη η πόλη από τη Σπάρτη ή απ' οποιαδήποτε άλλη, όπου δεν έχουν όλοι ίση περιουσία ή όπου οι πολίτες δεν είναι ενάρετοι; Κι αν ακόμα κάποιος δεν γίνει πιο φτωχός, η ολιγαρχία γίνεται δημοκρατία, αν πολλαπλασιαστούν οι άποροι, αλλά και η δημοκρατία γίνεται ολιγαρχία, αν οι εύποροι είναι ισχυρότεροι αλλά παραμελούν τα πολιτικά τους συμφέροντα, ενώ οι φτωχοί τα φροντίζουν πολύ. Αν και οι αιτίες μεταβολής των πολιτευμάτων είναι πολλές, ο Σωκράτης αναφέρει μόνο μία, δηλαδή το ότι οι πολίτες ζουν άσωτα και φτωχαίνουν από την πληρωμή των τόκων των δανείων τους" μετά οργανώνουν εξεγέρσεις, σαν να ήσαν, όλοι ή οι περισσότεροι, ανέκαθεν πλούσιοι. Και τούτο είναι ψέμα. Γιατί ορισμένοι άρχοντες προχωρούν σε εξεγέρσεις, όταν χάσουν την περιουσία τους, αλλά όταν τις χάσουν οι άλλοι, δεν γίνεται τίποτα σημαντικό. Το μόνο που συμβαίνει είναι να μεταβληθεί το πολίτευμα σε δημοκρατικό ή οποιοδήποτε άλλο. Επιπρόσθετα, αν δεν μετέχουν στα αξιώματα, κι αν αδικούνται ή προσβάλλονται, επαναστατούν και αλλάζουν το πολίτευμα' αλλά επαναστατούν κι αν ακόμα δεν σπατάλησαν τις περιουσίες τους, επειδή έχουν τη δυνατότητα να κάνουν ό,τι θέλουν αιτία αυτής της ενέργειας ισχυρίζεται πως είναι η υπέρμετρη ελευθερία. Υπάρχουν λοιπόν πολλά είδη ολιγαρχίας και δημοκρατίας, αλλά ο Σωκράτης αναπτύσσει τις μεταβολές καθεμιάς, σαν καθένα από τα πολιτεύματα τούτα να αποτελείται από ένα είδος μόνο96.

283

ΣΧΟΛΙΑ

ΒΙΒΛΙΟ Γ

287

ΣΧΟΛΙΑ

σ' εκείνα που υφίστανται τούτη την κυριαρχία. Μ' άλλα λόγια εμπεριέχει την ιεραρχία της αρχής και της υποταγής· 4. Το επιχείρημα εδώ μας παραπέμπτει στο αντίστοιχο, στην αρχή του Α βιβλίου, υπάρχει όμως μια διαφορά. Εκεί το επιχείρημα ήταν ταυτόχρονα «παραγωγικό» και «αναλυτικό»: η πόλη δεν εξεταζόταν μόνο υπό το φως της ανάλυσης των μερών της (πολιτο^ν) αλλά και υπό το φως της γένεσης και της ανάπτυξής της, καθώς κάθε μέρος εξελισσόταν και μετατρεπόταν σε άλλο (από το γάμο στην οικογένεια, από την οικογένεια στο χωριό κι από το χωριό στην πόλη). Εδώ το επιχείρημα είναι καθαρά αναλυτικό. Λόγω αυτής ακριβώς της διαφοράς υπάρχει μία ακόμη. Εκεί τα μέρη περιείχαν κοινοτικές ομάδες (οικογένεια, χωριό κλπ), ενώ εδώ τα μέρη είναι ο κάθε πολίτης χωριστά. 5. Το άλλως αντιδιαστέλεται με το κυρίως ή το οίκείως και σημαίνει εκείνους που δεν είναι πολίτες λόγω γέννησης. Οι ποιητοι πολίτες, σε αντιδιαστολή με τους γνησίους, στην Αθήνα είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, εκτός από το να συμμετέχουν στους άρχοντες και στο ιερατείο, συχνά μάλιστα δεν κατοικούσαν στην πόλη, της οποίας είχαν γίνει πολίτες, για παράδειγμα ο Δίων, που σύμφωνα με τον Πλούταρχο (Δίων 17, 49) ήταν ποιητός πολίτης της Σπάρτης. 6. Μέτοικοι στην Αθήνα και σε άλλες ελληνικές πόλεις, ήταν ξένοι έμποροι ή τεχνίτες, που είχαν εγκατασταθεί μόνιμα στην πόλη. Προέρχονταν απ' όλη την Ελλάδα, αλλά και από βαρβαρικές χώρες, και δεν είχαν δικαίωμα ιδιοκτησίας γης. Ο αρχηγός κάθε οικογένειας μετοίκων, πλήρωνε κάθε χρόνο φόρο, το μετοίκιον. Κάθε μέτοικος επίσης, έπρεπε να εκλέξει έναν πολίτη ως προστάτη, για να τον εκπροσωπεί στις συναλλαγές του με την πολιτεία.

288

ΣΧΟΛΙΑ

289

ΣΧΟΛΙΑ

ορισμό και πως η ίδια η φύση του πολίτη μεταβάλλεται ανάλογα με την ιεραρχική διαφοροποίηση του πολιτεύματος στο οποίο αναφέρεται, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τις εννοιες πρώτον και δεύτερον, μεθοδολογικό σκεπτικό που χρησιμοποιεί συχνά, και που έχουν την ίδια σχέση όπως ανάμεσα σε πρότερον και ύστερον, βελτιον και χείρον στο χώρο της γνώσης ή της ύπαρξης. Σύμφωνα μ' αυτή τη θεωρία του πρότερον—ύστερον οι έννοιες που υποτάσσονται ιεραρχικά δεν μπορούν να έχουν κοινό γένος, ξέχωρο από τα είδη που υφίστανται την ίδια ιεραρχική καθυπόταξη. Η ίδια ιεραρχική υπόταξη χαρακτηρίζει τα πολιτεύματα, δεδομένου πως υπάρχουν «καλά» πολιτεύματα αναγκαστικα πρότερα απο τα «κακά», που δεν είναι παρά οι παρεκβάσεις των πρώτων. Ωστόσο στο βιβλίο Δ (1293 b 33), η πολιτεία δεν παράγει ούτε τη δημοκρατία ούτε την ολιγαρχία, αλλά παράγεται απ' αυτές. 12. Αν εφαρμόσουμε αυτή τη γενική αρχή στην ιδιότητα του πολίτη, μπορούμε να πούμε πρώτον, πως η «βάση» της ιδιότητας του πολίτη είναι το πολίτευμα, δεύτερον, πως υπάρχουν διαφορετικά πολιτεύματα, με διαφορετικές «ποιοτητες» και τρίτον, πως η ιδιότητα επομένως του πολίτη έχει διαφορετικές «ποιότητες», με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατόν να υπάρχει κοινός ορισμός. Αν θεωρηθούν μέλη της τάξης των πολιτών, ο πολίτης ολιγαρχικού με τον πολίτη δημοκρατικού πολιτεύματος, έχουν ελάχιστα κοινά σημεία ή και καθόλου. Αν όμως δεν τους θεωρήσουμε πολίτες, αλλά ανθροίπινα όντα, μπορεί να βρούμε πως έχουν κάτι κοινό, έστω και ελάχιστο, αλλά μόνο υπ' αυτή την ιδιότητα. 13. Η δημοκρατία αποτελεί θεωρητικά παρεκβατική μορφή. Αν λοιπόν ο ορισμός του πολίτη κατά τον Αριστοτέλη, είναι ιδιαίτερα εφαρμόσιμος στη δημοκρατία, είναι φανερό πως στο «άριστο» πολίτευμα, που δεν έχει ακόμα

290

ΣΧΟΛΙΑ

περιγραφεί, η θέση του πολίτη θα είναι ακόμα καλύτερη απ' ό,τι στη δημοκρατία: όλοι θα απολαμβανουν ισα δίκαιο') ματα μεταξύ τους. 14. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται εδοί στον χρόνο σύγκλησης των συνελεύσεων κι όχι στα πρόσωπα που συγκαλούνται. Στις δημοκρατίες τα χρονικά διαστήματα ανάμεσα στις συνελεύσεις είναι τακτά, στα υπόλοιπα πολιτεύματα είναι ακανόνιστα. Το θέμα του χρόνου, που αναφέρεται εδώ, συμφωνεί γενικά με τον ρόλο που παίζει ο χρόνος στην άποψη του Αριστοτέλη, για την ιδιότητα του πολίτη. 15. Ο Γοργίας παίζει με τη λέξη δημιουργοί, που αφενός μεν σημαίνει γενικά του τεχνίτες, αφετέρου δε τους κατώτερους υπαλλήλους της πόλης. Οι δημιουργοί στη Λάρισα προέρχονταν από το λαό, από τον οποίο και εκλέγονταν και το έργο τους ήταν να εγγράφουν στα μητρώα των πολιτών, όσους είχαν τα νόμιμα προσόντα. Ταυτόχρονα όμως, ορίζει την ιδιότητα του πολίτη, να μην εξαρτάται από το γένος, αλλά από την πράξη της πολιτείας. Ο Αριστοτέλης δεν ασχολείται με το θέμα της καταγωγής, αλλά με τη λειτουργία. «Όλα τα πράγματα αποκτούν το βασικό τους χαρακτήρα, από τη λειτουργία τους» (Βιβλίο Λ). Επομένως πρέπει να εξετάσουμε τη λειτουργία κι όχι την καταγωγή, αν θέλουμε να ορίσουμε το βασικό χαρακτηριστικό του πολίτη. 16. Ο Κλεισθένης, που καταγόταν απ' το γένος των Aλκμεωνιδών, ήταν ο εισηγητής της πέμπτης (508 - 507 π.Χ.) μεταβολής του Αθηναϊκού πολιτεύματος, που έγινε τέσσερα χρόνια μετά την εκδίωξη των Πεισιστρατιδών. Ο Κλεισθένης αύξησε σε δέκα τις μέχρι τότε τέσσερις φυλές κι η χώρα διαιρέθηκε σε 30 δήμους. Απ' αυτούς δέκα βρίσκονταν στο άστυ, δέκα στα μεσόγεια κι οι υπόλοιποι δέκα στα παράλια. Κάθε φυλή ανήκε σε τρεις δήμους, σ' έναν από κάθε δεκάδα. Ο Κλεισθένης επωφελήθηκε από τη

291

ΣΧΟΛΙΑ

σύγχυση που επικράτησε με την κατάργηση της παλιάς κατανομής, και έγραψε στους καταλόγους των φυλών και πολλούς που δεν είχαν νόμιμο δικαίωμα. 17. Η ουσία του γενικότερου τούτου ερωτήματος σχετίζεται με τη φύση και την ταυτότητα του κράτους. Είναι άραγε η φύση του κράτους τέτοια, ώστε να μπορούμε να την ταυτίσουμε με το ισχύον πολίτευμα και κατά συνέπεια με την κυβέρνηση που ασκεί την εξουσία κάθε φορά; Ή είναι τέτοια που να πρέπει να τη διαχωρίσουμε από το ισχύον πολίτευμα και την εκάστοτε κυβέρνηση; Στην πρώτη περίπτωση, κάθε πράξη, στην οποία θα προβεί η κυβέρνηση (για παράδειγμα, εγγραφή νέων πολιτών, ή σύναψη κρατικών συμβολαίων), πρώτον, θα είναι πράξη του κράτους, δεύτερον, ως πράξη του κράτους θα πρέπει να ισχύει, και τρίτον, θα εξακολουθεί να είναι δεσμευτική, ακόμα κι αν αλλάξει η μορφή διακυβέρνησης. Στη δεύτερη, η πράξη της κυβέρνησης (και ειδικότερα στην περίπτωση που μια κυβέρνηση κατέλαβε την εξουσία μετά από επανάσταση που άλλαξε τη μορφή του πολιτεύματος), πρώτον, δεν θα είναι αναγκαστικα και κρατική, δεύτερον, δεν θα είναι απαραίτητο να ισχύει και τρίτον, δεν θα είναι δεσμευτική για την επόμενη διακυβέρνηση. 18. Πραγματικό γεγονός που συνέβει στην Αθήνα μετά την πτώση των Τριάκοντα τυράννων το 403 π.Χ. Για το θέμα της ακύρωσης των συμβάσεων και των δικαστικών αποφάσεων πρβλ. και Αισχίνη Κατά Τιμάρχου, 39" Δημοσθένη Κατά Τιμοκρέοντος, 56' Ανδοκίδη Περί των μυστηρίων, 87. Την ίδια εποχή συζητούσαν για το κατά πόσον το κράτος είχε δικαίωμα να μην πληρώσει τα 100 τάλαντα που είχε οριστεί πως ώφειλε στη Σπάρτη (Ισοκράτης, Άεροπαγητικός, 68)' παρ' όλες όμως τις οικονομικές δυσκολίες εκπληρώθηκαν όλες οι υποχρεώσεις που είχαν αναλάβει οι Τριάκοντα τύραννοι. Ο Ε. Barker παρα-

292

ΣΧΟΛΙΑ

293

ΣΧΟΛΙΑ

που έλειπε ήταν το κοινό τείχος. 23. Η Βαβυλώνα, που κυριεύθηκε από τον Κύρο το 538 π.Χ, είχε περίμετρο τείχους 480 στάδια (γύρω στα 80 χιλιόμετρα). Ο Ηρόδοτος δεν αναφέρει πουθενά το χρονικό διάστημα των τριών ημερών που υποτίθεται πως χρειάστηκε για να φτάσει το νέο της κατάληψης των περιχώρων στους κατοίκους του κέντρου που γιόρταζαν κάποια γιορτή. Ο Αριστοτέλης όμως το αναφέρει συχνά και φαίνεται πως αναφέρεται σε κάποια σημείωση στον Ηρόδοτο. 24. Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως το ζήτημα του μεγέθους της πόλης είναι πρόβλημα που πρέπει να απασχολεί τους πολιτικούς. Παρόλ' αυτά αφήνει αναπάντητο το ερώτημα της σχέσης που μπορεί να έχει το μέγεθος της πόλης με το θεωρητικό πρόβλημα της ταυτότητας του κράτους. Φαίνεται όμως πως τείνει προς την άποψη ότι μια πολύ μεγάλη πόλη δεν μπορεί να έχει πραγματική ταυτότητα. 25. Στο ζήτημα της διατήρησης της πόλης, παρ' όλη την διαδοχή των γενεών και τη συνεχή ανανέωση των στοιχείων που την απαρτίζουν, ο Αριστοτέλης, όπως και σε άλλα θέματα, υιοθετεί τη μέση άποψη. Δεν συμφωνεί ούτε με τον Ισοκράτη, για τον οποίο τα κράτη είναι αθάνατα (Περί Ειρήνης, 120), ούτε μ' εκείνους που πιστεύουν πως η παραμικρή μεταβολή της σύνθεσης των ατόμων που απαρτίζουν το κράτος καταστρέφει και την ταυτότητά του. 26. Ηράκλειτος, αποσπ. 12 DΚ 40 Marc. Το ποτάμι διαφέρει από την «πόλη» ή τον «χορό» γιατί δεν αποτελεί ένα «όλον», μια «σύνθεση», της οποίας η ταυτότητα εξαρτάται από την κατανομή των μερών της. 27. Η πόλη-κράτος μεταβάλλεται αν το πολίτευμα υποστεί κάποιες μεταβολές, επειδή το πολίτευμα αντιπροσωπεύει «το είδος της σύνθεσης», που είναι αυτή που δίνει την ταυτότητά της στην πόλη. 28. Ο Αριστοτέλης αφήνει αναπάντητο το ερώτημα που

294

ΣΧΟΛΙΑ

έθεσε, για το κατά πόσον οι κρατικές συμφωνίες πρέπει να τηρούνται, αν για παράδειγμα, μια τυραννίδα ή ολιγαρχία μετατραπεί σε δημοκρατία. Από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί, μπορούμε να βγάλουμε δυο διαφορετικά συμπεράσματα. Το πρώτο είναι πως, αν η ταυτότητα του κράτους εξαρτάται από το πολίτευμα, το κράτος με το νέο πολίτευμα είναι άλλο κράτος και δεν υπόκειται αναγκαστικά στις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει το παλιό. Το δεύτερο είναι πως, αν οι συμφωνίες που προωθούν το κοινό συμφέρον είναι πάντα δεσμευτικές, τότε θα πρέπει να ισχύουν ανεξάρτητα από την όποια αλλαγή πολιτεύματος. Έτσι μια συμφωνία που είναι ωφέλιμη για το κοινό συμφέρον και έγινε από ολιγαρχικό πολίτευμα, θα ισχύει και σε δημοκρατικό. Υπ' αυτή την έννοια ίσως, ο Αριστοτέλης δηλώνει πως το ζήτημα της ισχύος ή όχι των κρατικοίν συμφωνιών, είναι διαφορετικό από εκείνο της ταυτότητας του Κράτους. Στο έργο του 'Αθηναίων Πολιτεία ο Αριστοτέλης αναφέρει τον τρόπο με τον οποίο έλυσαν αυτό το πρόβλημα οι Αθηναίοι, μετά την κατάλυση της ολιγαρχίας και την επαναφορά της δημοκρατίας. 29. Ο Σωκράτης δίδασκε την ενότητα της αρετής κι ισχυριζόταν πως η αρετή είναι μία και μόνη για όλους όσους την κατέχουν. Ο Αριστοτέλης αντίθετα, υποστηρίζει πως η αρετή εξαρτάται από το έργο που έχει να επιτελέσει κάθε άνθρωπος, κι επειδή το έργο του πολίτη είναι ανάλογο του πολιτεύματος, κατά συνέπεια και η αρετή του καλού πολίτη θα διαφέρει ανάλογα με το πολίτευμα. Για να ταυτίσει κανείς την αρετή του καλού πολίτη μ' εκείνην του καλού ανθρώπου, θα πρέπει να αγνοήσει τις διαφορές των πολιτευμάτων. Τούτο το ζήτημα σχετίζεται με το προηγούμενο, επειδή και τα δυο εξαρτώνται από το πολίτευμα. Το πολίτευμα

295

ΣΧΟΛΙΑ

είναι εκείνο που καθορίζει την ταυτότητα του κράτους και το πολίτευμα είναι εκείνο που καθορίζει τη σχέση ανάμεσα στην αρετή του καλού πολίτη και του καλού ανθρώπου. 30. Στα προηγούμενα αποδείχτηκε πως στα ποικίλα πολιτεύματα δεν μπορεί να υπάρχει μια και μόνη αρετή του πολίτη που ταυτόχρονα να είναι και η αρετή του καλού ανθρώπου. Το επιχείρημα εδώ είναι πως, ακόμα κι αν απομονώσουμε το ιδανικό πολίτευμα, η αρετή των πολιτών του πάλι δεν θα είναι δυνατόν να ταυτιστεί με την αρετή του καλού ανθρώπου. 31. Αποδείχτηκε πως παρ' όλο που οι πολίτες του άριστου πολιτεύματος διαθέτουν την αρετή του καλού πολίτη, η αρετή αυτή είναι διαφορετική από εκείνη του καλού ανθρώπου. Το καινούργια στοιχείο εδώ είναι, πως, ενώ όλοι οι πολίτες ενός τέτοιου πολιτεύματος διαθέτουν την αρετή του πολίτη, την διαθέτουν με διαφορετικούς τρόπους. Έτσι το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως υπάρχουν διάφορα είδη αρετής του καλού πολίτη, πράγμα που δεν συμβαίνει με την αρετή του καλού ανθρώπου. 32. Η λέξη ορεξις έχει άλογο χαρακτήρα (άλογοι δ' ορέξεις· 'Ρητορική, 1369 a 4). Είναι το γένος του οποίου είδη είναι το επιθυμητικό, το παρορμητικό, το θυμικό και το βουλητικό. Εδώ η λέξη υποδηλώνει γενικά το μη έλλογο μέρος της ψυχής. 33. Ο άρχων είναι το γένος, ο πολίτης το είδος. Είναι δηλαδή το συγκεκριμένο είδος άρχοντα, που κατέχει αξίωμα σε μια ελεύθερη πόλη που συγκροτείται από ελεύθερα μέλη. Όλα ετούτα ειπώθηκαν για να διαφοροποιήσουν τον άρχοντα και να καταδειχτεί πως η αρετή του είναι εκείνη του αγαθού ανθρώπου. Το να είναι κάποιος αγαθός δεν είναι το ίδιο με το να είναι φρόνιμος ( Τ ο π ι κ ά , 116 a 14' η αρετή, εδώ, είναι η φρόνηση, η πρακτική σοφία, σε αντί-

296

ΣΧΟΛΙΑ

297

ΣΧΟΛΙΑ

μάθει τη δουλειά των ανελεύθερων, «αρχόμενων» ατόμων. Κι όσοι θεωρούν πως «άρχων» και «αρχόμενος» πρέπει να μαθαίνουν τα ίδια, έχουν δίκιο στο βαθμό που ο «πολίτηςάρχων» πρέπει να μάθει να «άρχεται» ως ελεύθερος. Η αλήθεια επομένως βρίσκεται στη μέση. 38. Στη δεσποτική αρχή το μόνο που χρειάζεται να ξέρει ο δεσπότης είναι ο τρόπος να χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες των δούλων του, αλλά και πάλι μια τέτοια γνώση δεν αξίζει και πολύ τον κόπο. Τούτη η αρχή είναι διαφορετική από την πολιτική αρχή σύμφωνα με την οποία ο πολίτης δε μπορεί να διατάζει, αν δεν έχει μάθει να υπακούει. 39. Εδώ ο Αριστοτέλης θέλει να δείξει πως θεωρεί δουλικές, όχι μόνο τις εργασίες που επιτελούν οι δούλοι, αλλά κι εκείνες των εργατών και των χειρωνακτών. Οι ελεύθερες εργασίες που έχουν δουλοπρεπή χαρακτήρα και εκτελούν κάποιοι εργάτες, θεωρούνται «ατιμωτικές» σε μερικές πόλεις κι αποκλείουν τους εργάτες αυτούς από κάθε συμμετοχή στη διακυβέρνηση. 40. Οι πολίτες γενιούνται ίσοι, παρ' όλο που μερικοί μπορεί να προέρχονται από καλύτερες οικογένειες. Οι βασιλείς γεννιούνται ανώτεροι από τους υπηκόους τους καθώς και ο κύριος από τον σκλάβο. Τούτη η αντίληψη της πολιτικής εξουσίας συμφωνεί με τις πλέον υγιείς παραδόσεις της ελληνικής πολιτικής ζωής και με την αντίληψη του ελεύθερου κράτους ή της «πολιτείας» με την ευρεία έννοια. 41. Ο Αριστοτέλης εδώ αναφέρεται συγκεκριμένα στην Αθήνα. Το πεζικό περιείχε δέκα τάξεις, μία για κάθε φυλή, με αρχηγούς τους ταξιάρχους. Η κάθε τάξη χωριζόταν σε λόχους με αρχηγούς τους λοχαγούς, που αναφέρονταν στους ταξιάρχους. 42. Η αρετή του καλού ανθρώπου και πολίτη, περιλαμβάνει τέσσερις ιδιότητες, τη σωφροσύνη, τη δικαιοσύνη, την ανδρεία και τη σοφία. Ο Αριστοτέλης εδώ επιλέγει

298

ΣΧΟΛΙΑ

δυο από τις τέσσερις, για να εμπλουτίσει το παράδειγμα του. 43. Προηγουμένως ο Αριστοτέλης υπέθεσε πως ο καλός άνθρωπος πρέπει να έχει μια αρετή. Τώρα ανακαλύπτει πως είναι διπλή, γιατί ανάλογα με τη θέση του, «άρχων» ή «αρχόμενος», θα πρέπει να διαθέτει την αρετή του καλού πολίτη ως καλός άνθρωπος. 44. Εύκολα γίνεται κατανοητή η αναλογία ανάμεσα στον αυλητή και τον άρχοντα. Δεν είναι όμως το ίδιο εμφανής κι η ομοιότητα των αρχομένων με τους αυλοποιούς (πιο πολύ φαίνεται να μοιάζουν με τους αυλούς). Εκτός κι αν είναι εκείνοι που παρέχουν το υλικό, που αν το χρησιμοποιήσει ο άρχοντας, μπορεί να δείξει τη φρόνησή του. 45. Η μεθοδολογία του προηγούμενου χωρίου, που στηρίχτηκε στη διατύπωση και την εξέταση διαφόρων ζητημάτων, είναι δύσκολη. Μπορούμε να πούμε πως χωρίζεται σε δυο μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στο πρόβλημα της ταύτισης ή της διαφοράς στην αρετή του καλού πολίτη και του καλού ανθρώπου, για όλα γενικά τα πολιτεύματα. Το συμπέρασμα εδώ είναι πως δεν υπάρχει ταύτιση, αλλά διαφορά, για τον απλό λόγο πως υπάρχουν πολλές μορφές πολιτευμάτων, άλλες καλές κι άλλες κακές, κι οι κακές μορφές απαιτούν από τον καλό πολίτη ένα είδος αρετής που είναι εντελώς διαφορετικό από την αρετή του καλού ανθρώπου. Το δεύτερο μέρος, ασχολείται με το ίδιο ζητημα, αλλά σε σχέση με το ιδανικό πολίτευμα. Τούτο το δεύτερο μέρος χωρίζεται σε δυο υποκατηγορίες. Το συμπέρασμα της πρώτης είναι πως η αρετή του καλού πολίτη της ιδανικής πολιτείας, δεν είναι ταυτόσημη σε κάθε περίπτωση με την αρετή του καλού ανθρώπου. Και το συμπέρασμα της δεύτερης είναι πως η αρετή του καλού πολίτη της ιδανικής πολιτείας σε μια μόνο περίπτωση είναι ταυτόσημη με την αρετή του καλού ανθρώπου. Τούτη η μόνη

299

ΣΧΟΛΙΑ

περίπτωση που ταυτίζονται, είναι, όταν ο καλός πολίτης της ιδανικής πολιτείας διαθέτει τη φρόνηση που απαιτείται για να άρχει, μαζί με τις ιδιότητες που απαιτούνται για να άρχεται. Θα πρέπει να προστεθεί πως στην πορεία των συλλογισμών του, ο Αριστοτέλης αλλάζει γνώμη για το κατά πόσον η αρετή του καλού ανθρώπου αποτελεί ενότητα καθαυτή. Πρώτα δηλώνει πως η αρετή του καλού ανθρώπου είναι «μία απόλυτη αρετή» και αργότερα ισχυρίζεται πως αυτή η αρετή του (για παράδειγμα της δικαιοσύνης) «έχει διαφορετικές ιδιότητες», μια που τον κάνει να δρα ως άρχων και μια που τον κάνει να δρα ως αρχόμενος. Παρ' όλο όμως που υπάρχει αλλαγή γνώμης, δεν υπάρχει αντίθεση. 46. Ο Αριστοτέλης φαίνεται εδώ πως έχει αλλάξει γνώμη. Προηγουμένως, είχε βάλει προϋπόθεση για την ιδιότητα του καλού πολίτη, τη δυνατότητα συμμετοχής στο δικαστικό και βουλευτικό αξίωμα, προϋπόθεση, που ο τεχνίτης μπορούσε να καλύπτει. Τώρα 'βάζει ως προϋπόθεση τη δυνατότητα συμμετοχής στα πολιτικά αξιώματα και απ' ότι φαίνεται εννοεί τα ανώτατα, προϋπόθεση, που ο τεχνίτης, από έλλειψη χρόνου αλλά και ικανοτήτων, δεν μπορεί να καλύψει. Η αλλαγή τούτη, πιθανώς να προήλθε από το επιχείρημα, πως ο καλός πολίτης είναι απαραίτητο να γνωρίζει να άρχει. 47. Ο Αριστοτέλης εδώ κάνει διάκριση, ανάμεσα στα μέρη της πόλης, που αποτελούν «ολοκληρωμένα μέλη» και συμμετέχουν ενεργά στη ζωή της, και κατά συνέπεια απολαμβάνουν την ιδιότητα του πολίτη και στα μέρη, που απλώς είναι απαραίτητα και «εκ των ων ουκ άνευ» για την ύπαρξη της πόλης και που συμμετέχουν στη ζωή της, όχι με την πολιτική τους δραστηριότητα, αλλά με το να παρέχουν την υλική βάση (κτίσματα, τρόφιμα, προϊόντα,

300

ΣΧΟΛΙΑ

υπηρεσίες), που αποτελεί προϋπόθεση κάθε πολιτικής δραστηριότητας. 48. Δες σχ. 6, 8. 49. Θήτες γενικά είναι οί ε π ' άργνρίω δουλενοντες (Όμηρος 'Οδύσσεια Δ 644 και Σ 356). Μετά την τιμοκρατική διαίρεση του Σόλωνα, θήτες ονομάστηκαν η τέταρτη τάξη των απόρων Αθηναίων, που είχαν δικαίωμα να μετέχουν μόνο στη δικαστική και βουλευτική εξουσία. Οι όροι ανειδίκευτος και θήτης επικαλύπτονται, καθόσον στους Οήτες υπάρχουν και ανειδίκευτοι και το αντίστροφο. 50. Ο συγγραφέας έχει αναλύσει ήδη τις διαφορές των πολιτευμάτων και τις διαφορετικές τους ιδιότητες. Απ' αυτές τις διαφορές εύκολα συνάγονται και οι διαφορές της ιδιότητας του πολίτη, στο καθένα απ' αυτά. Με αποτέλεσμα σε μερικά πολιτεύματα, οι θήτες κι οι ανειδίκευτοι να δικαιούνται να είναι πολίτες, ενώ σε άλλα όχι. 51. Κύρια αιτία της μείωσης των γνήσιων πολιτών στις περισσότερες Ελληνικές πόλεις ήταν οι αδιάκοποι πόλεμοι. Σε όσες απ' αυτές η πολιτιγράφηση νόθων πολιτών ήταν δύσκολη, όπως στη Σπάρτη, τότε η μείωση του πληθυσμού απέβαινε ολέθρια, σε όσες όμως ήταν εύκολη, όπως στα δημοκρατικά πολιτεύματα, οι θήτες κι οι νόθοι αποτελούσαν τις εφεδρείες, από τις οποίες γέμιζαν ξανά οι τάξεις των πολιτών κι η βλάβη περιοριζόταν. 52. Όμηρος Ίλιάς 1 644. Ο Αχιλλέας διαμαρτύρεται στον Αίαντα, γιατί ο Αγαμέμνων του πήρε τη Βρυσηίδα, που ήταν τιμητικό δώρο των Αχαιών κι έτσι του έδειξε έσχατη περιφρόνηση. 53. Η λέξη τιμαι έχει δύο έννοιες. Η μία σημαίνει το «αξίωμα» κι η άλλη την «τιμητική διάκριση». Στο χωρίο του Ομήρου η λέξη έχει τη δεύτερη σημασία, ενώ ο Αριστοτέλης εδθ3 την χρησιμοποιεί με την πρώτη. Πρόκειται για μια παραδρομή που είναι φυσική και συμβαίνει συχνά.

301

ΣΧΟΛΙΑ

54. Γιατί κάτω από το ψεύτικο όνομα του πολίτη κρύβεται το πραγματκό του μέτοικου. 55. Ο όρος πολιτεία σημαίνει τον Καταστατικό Χάρτη ή το Σύνταγμα, που εκτός απ' τις άλλες εξουσίες, καθορίζει και το πολιτικό σώμα, που ασκεί καθολική κυριαρχία σε όλα τα ζητήματα της πόλης. Τούτο το σοψα αποτελεί το πολίτευμα της πόλης, που τη διαφοροποιεί από τις άλλες. Ο αρχαίος, λοιπόν, όρος πολίτευμα είναι συγκεκριμένη έννοια που περιλαμβάνεται στην αφηρημένη πολιτεία και ταυτίζεται μ' αυτήν. Αν εξετάσουμε το ζευγάρι πολιτεία-πολίτευμα συγκρίνοντάς το με το ποίηση-ποίημα, βλέπουμε πως, όπως η ποίηση είναι γενική κι αφηρημένη έννοια και το ποίημα, αποτέλεσμα της ενέργειάς της, είναι μερική και συγκεκριμένη και περιλαμβάνεται στην πρώτη, έτσι κι ο όρος πολιτεία είναι αφηρημένη έννοια, που δηλώνει το είδος της πόλης, της οποίας ύλη είναι ο τόπος κι οι άνθρωποι. Ο όρος πολίτευμα σημαίνει το κατά την πολιτεία αποτέλεσμα της ενέργειας εκείνων που αποτελούν το κυρίαρχο σώμα πολιτών. Έτσι κι ο όρος δημοκρατία είναι γενική και αφηρημένη, ενώ ο όρος δήμος είναι συγκεκριμένη. Το ίδιο ισχύει και για το ζευγάρι ολιγαρχία-ολίγοι. Μετά απ' αυτά, δημιουργείται η απορία, αν το πολίτευμα κάθε πόλης ταυτίζεται με την πολιτεία της. Σ' αυτή την απορία απαντά ο Πλάτων (Νόμοι 12 γ 945), δηλώνοντας πως το πολίτευμα ενδέχεται να ταυτίζεται με την πολιτεία, ενδέχεται και όχι. Η δεύτερη περίπτωση συμβαίνει, όταν το πολίτευμα, δηλαδή οι ενέργειες των πολιτών, που ασκούν την κυριαρχία στην πόλη, δεν συμφωνούν πάντα με την πολιτεία, οπότε κι επακολουθεί αναπόφευκτα η φθορά της. Την άποψη τούτη του δασκάλου του δεν την αναθεώρησε ο Αριστοτέλης, επομένως και στο δικό του έργο οι όροι πολιτεία-πολίτευμα ταυτίζονται μόνο

302

ΣΧΟΛΙΑ

όταν οι ενέργειες του πολιτεύματος, δηλαδή των εκπροσώπων της πόλης, ταυτίζονται με την πολιτεία. Τούτο όμως δεν είναι πάντα ευδιάκριτο, με αποτέλεσμα οι όροι να ταυτίζονται ακόμα και στις περιπτώσεις που είναι διαφορετικοί. 56. Ο Αριστοτέλης προτείνει εδώ δυο σκοπούς, για τους οποίους υπάρχει το κράτος. Ο ένας είναι να ικανοποιεί ένα φυσικό ένστικτο, που υπάρχει ανεξάρτητα από το συμφέρον, κι ο δεύτερος να ικανοποιεί το κοινό συμφέρον. Πρέπει να παρατηρήσουμε πως το κοινό συμφέρον δεν νοείται μόνο από την οικονομική του πλευρά. Είναι το συμφέρον προς μια καλή (μάλλον παρά άνετη) ζωή και για την ικανοποίησή του απαιτούνται εκείνοι οι θεσμοί, όπως για παράδειγμα της δικαιοσύνης, που μπορούν να τη διασφαλίσουν. Το κοινό συμφέρον για καλή ζωή, είναι ο κύριος σκοπός που υπηρετεί το κράτος. 57. Παραπάνω ο Αριστοτέλης έκανε τη διάκριση ανάμεσα σε «κοινωνική» και σε «καλή» ζωή. Τώρα εισάγει κι έναν τρίτο παράγοντα, εκείνον της ζωής καθαυτής, ανεξάρτητα απ' το αν είναι «καλή» ή «κοινωνική». Η πόληκράτος συνδέεται και με τους τρεις παράγοντες: ικανοποιεί την τάση των ανθρώπων προς κοινωνική ζωή, τους βοηθά στο να ζουν καλή ζωή, πράγμα που είναι το κοινό τους συμφέρον, αλλά επίσης τους βοηθά απλά και μόνο να ζουν, γιατί κι η ίδια η ζωή καθαυτή έχει αξία. 58. Δες σχ. 23, Βιβλίο Α. 59. Σύμφωνα μ' αυτά, ενώ στη δεσποτική εξουσία κυριαρχεί το συμφέρον του δεσπότη και κατά συμβεβηκός το συμφέρον του δούλου, στην πολιτική συμβαίνει το αντίθετο, γιατί σ' αυτήν κύριο είναι το συμφέρον των αρχομένων και κατά συμβεβηκός του άρχοντα. 60. Η διαίρεση των πολιτευμάτων βάσει του αριθμού των ατόμων που ασκούν την εξουσία, γίνεται στην Ελλάδα

303

ΣΧΟΛΙΑ

ήδη από τις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα. Ο Πλάτων {Πολιτικός 292) ομολογεί πως σύμφωνα με τις κρατούσες τότε γνώμες, τρία πολιτεύματα θεωρούνταν κύρια, αλλά προσθέτει πως «μόνο η επιστήμη μπορεί να δώσει απάντηση στο θέμα». Ο Αριστοτέλης αποδέχεται μεν την μέχρι τότε εμπειρική διαίρεση των πολιτευμάτων, αλλά τα ξεχωρίζει σε ορθά και παρεκβατικά, ανάλογα με το αν αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον των αρχομένων, που κατά τεκμήριο είναι σε κάθε περίπτωση περισσότεροι, ή των αρχόντων. 61. Ο Αριστοτέλης εδώ δηλώνει πως, πρώτον, το κριτήριο του σκοπού της πόλης και της πραγματικής φύσης της πολιτικής εξουσίας, μας δίνει δύο γένη, τα ορθά και τα παρεκβατικά πολιτεύματα. Και δεύτερον, πως το κριτήριο του αριθμού, μας δίνει τρία είδη σε κάθε γένος. Βασιλεία, αριστοκρατία και πολιτεία (με την έννοια του συγκεκριμένου αριστοτελικού πολιτεύματος), στο γένος των ορθών πολιτευμάτων, και τυραννία, ολιγαρχία και δημοκρατία (με την έννοια της οχλοκρατίας), στο γένος των παρεκβατικών. Στη συνέχεια, όμως το κριτήριο του αριθμού μετατρέπεται σε ταξικό, όπως θα δούμε παρακάτω. 62. Παρατηρούμε πως εδώ ο Αριστοτέλης εισάγει, εκτός απ' το κριτήριο του αριθμού, και το κριτήριο της τάξης. Η ολιγαρχία δεν χαρακτηρίζεται τόσο από το γεγονός ότι άρχουν λίγοι, αλλά κυρίως από το γεγονός πως τούτοι οι λίγοι είναι και οι πλούσιοι. Κι έτσι η ολιγαρχία γίνεται στην ουσία πλουτοκρατία. 63. Το γεγονός πως δημοκρατία και ολιγαρχία, ως παρεκβάσεις ορθών πολιτευμάτων, βασίζονται σε μια κοινωνική τάξη, συνδέεται με την «ειδοποιό αρχή» της καθεμιάς, που την αναγκάζει να δικαιώσει την κυριαρχία της αντίστοιχης τάξης. Η «ειδοποιός» τούτη αρχή, αποτελεί στην ουσία «άποψη δικαίου», ή μ' άλλα λόγια καθορίζει

304

ΣΧΟΛΙΑ

τον «νόμιμο» τρόπο, με τον οποίο μοιράζονται τα κρατικά αξιοψατα στα μέλη της τάξης. 64. Ο Αριστοτέλης εισάγει εδώ, την έννοια μιας επιμεριστικής δικαιοσύνης, βασισμένη σε αναλογική ισότητα. Κφόσον ο Α κι ο Β, λόγω της προσωπική του αξίας και συνεισφοράς, έχουν προσφέρει οφέλη στο κράτος, έτσι, ο Α κι ο Β, θα πρέπει να εισπράξουν από το κράτος, αξιώματα και τιμές. Αν η αξία κι η συνεισφορά και των δυο ήταν ίση, Οα εισέπρατταν τα ίσα. Αν ήταν άνιση, θα εισέπρατταν άνισα. Και στις δυο περιπτώσεις θα ισχύσει αναλογική ισότητα. Η αναλογία ανάμεσα στην αξία του Α και στις τιμές που δέχτηκε, θα είναι η ίδια με την αναλογία το:>ν τιμών που δέχτηκε ο Β και της δικής του αξίας. 65. Συμμαχία είναι συνθήκη ανάμεσα σε δυο ή περισσότερες πόλεις, για επίθεση ή άμυνα από κάθε άλλη εχθρική. Επιμαχία είναι η συνθήκη ανάμεσα σε πόλεις μόνο για άμυνα από κάθε εχθρό. 66. Οι Τυρρηνοί, ονομάζονται επίσης Ετρούσκοι και Τούσκοι, είχαν Πελασγική καταγωγή και κατοικούσαν στη Β.Δ. Ιταλία και μέχρι τον ποταμό Τίβερη. Οι κάτοικοι του Βορρά ασχολούνταν με τη γεωργία κι εκείνοι του κέντρου και του Νότου με το εμπόριο και τη ναυτιλία. Ήλθαν σε πόλεμο με τους Ρωμαίους, που κράτησε δυο περίπου αιώνες, μέχρι την τελική υποταγή τους το 283 π.Χ. 67. Ο Αριστοτέλης εδώ υπαινίσσεται (αργότερα θα το αναλύσει) πως η πραγματική πόλη ενδιαφέρεται να εξασφαλίσει αρετή χαρακτήρα στα μέλη της, πως ο σκοπός της είναι η καλή ζωή και πως οι νόμοι της σκοπό έχουν να κάνουν τους πολίτες δίκαιους και καλούς ανθρώπους. 68. Η αποδεικτική μέθοδος που ακολουθεί ο Αριστοτέλης, είναι η μέθοδος της εξάντλησης των πιθανοτήτων. Ο Αριστοτέλης θεωρεί διάφορες πιθανότητες, τον κοινό τόπο,

305

ΣΧΟΛΙΑ

το κοινό γαμικό δίκαιο (ποιος παντρεύεται ποιον), το κοινό δίκαιο προς αποφυγή πρόκλησης αμοιβαίων βλαβών, κι αποδεικνύει πως τίποτε απ' αυτά δεν αρκεί για να συγκροτηθεί πόλη. Μόνο η κοινή επιθυμία για καλή ποιότητα ζωής μπορεί ν' αποτελέσει θεμέλιο πόλης. Η ίδια μέθοδος, της εξάντλησης των πιθανοτήτων, ακολουθήθηκε και στον ορισμό του πολίτη, όπως επίσης και στην ανάλυση της ταυτότητας της πόλης-κράτους. 69. Μ' άλλα λόγια ο κοινός τόπος κατοικίας και η συγγένεια των ατόμων είναι απαραίτητες συνθήκες (εκ των ων ουκ άνευ), μα η γενεσιουργός αιτία είναι η συνεργασία προς το κοινό όφελος της καλής ζωής. Η κοινωνική ζωή ( σ υ ζ ε ΐ ν ) , που γεννιέται από τον κοινό τόπο κατοικίας και τη συγγένεια, είναι η αναγκαία βάση, αλλά η θεμελιώδης δομή που στηρίζεται σ' αυτή τη βάση είναι η καλή ζωή. 70. Η έννοια της επιμεριστικής δικαιοσύνης που εισάγεται εδώ, είναι πως το κριτήριο της συνεισφοράς στο συγκεκριμένο και ουσιαστικό σκοπό του κράτους, είναι ισχυρότερο τόσο από το δημοκρατικό κριτήριο της ελευθερίας, όσο και από το ολιγαρχικό κριτήριο του πλούτου. Εκείνοι που προσφέρουν περισσότερα προς το κοινό συμφέρον της καλής ζωής και που, ως εκ τούτου εμφανίζουν υψηλότερο βαθμό κοινωνικής αρετής, αξίζει να παίρνουν περισσότερα από την πόλη, ακόμα κι αν, με βάση την ελευθερία, δεν είναι παρά μόνο ίσοι ή και κατώτεροι, ή κι αν με βάση τον πλούτο είναι σαφώς κατώτεροι. 71. Μέχρι εδώ, ο Αριστοτέλης εξέταζε ποια πρόσωπα, με βάση την επιμεριστική δικαιοσύνη, θα πρέπει να χαίρουν μεγαλύτερης αναγνώρισης, με την απονομή σ' αυτά αξιωμάτων και τιμών. Τώρα πρόκειται ν' ασχοληθεί με το θέμα, σε ποια άτομα ή σύνολα ατόμων πρέπει ν' αποδοθεί ύπατη αναγνώριση και κατά συνέπεια και ύπατη εξουσία.

306

ΣΧΟΛΙΑ

Το θέμα εξακολουθεί να εμπίπτει στην επιμεριστική δικαιοσύνη. Τώρα όμως δεν είναι πια, ποιος (ή ποιοι) και για ποιο λόγο θα πρέπει να παίρνει περισσότερα, αλλά έχει γίνει, ποιος (ή ποιοι) και για ποιο λόγο θα πρέπει να παίρνει τα περισσότερα. 72. Εδώ πρέπει να σημειωθεί πως ο Αρστοτέλης εφαρμόζει το ίδιο «δημοκρατικό» σκεπτικό (αν μπορεί ν' αποκκληθεί έτσι) τόσο στην πολιτική όσο και στην αισθητική. Κατά την άποψή του, τούτα τα δυο πάνε μαζί, όπως και στην πόλη της Αθήνας, ο δήμος δεν εκαλείτο μόνο για ν' αναδείξει τους πολιτικούς στην εκκλησία, αλλά και για να ψηφίσει αρχιτεκτονικά σχέδια και (μέσω εκλεγμένων με κλήρωση αντιπροσώπων) ν' απονείμει βραβεία σε θεατρικά έργα. Ο Πλάτων επίσης εφάρμοζε το ίδιο σκεπτικό, σε πολιτική και αισθητική, μα με τον αντίθετο τρόπο. Καταδίκαζε τη «θεατροκρατία» στα ζητήματα τέχνης, όπως και τη δημοκρατία στην πολιτική. Ο Πλάτων γράφει (Νόμοι Γ 701 a) « Έτσι οι θεατές, που ήταν μέχρι τότε σιωπηλοί, έγιναν φωνακλάδες, νομίζοντας ότι έμαθαν τι είναι καλό στις συνθέσεις και τι όχι. Τη μουσική αριστοκρατία διαδέχτηκε λοιπόν ένα είδος ελεεινής θεατροκρατίας. Αν τουλάχιστον υπήρχε στη μουσική μια δημοκρατία ελεύθερων ανθρώπων, το κακό δεν θα ήταν μεγάλο. Από τη μουσική όμως φτάσαμε στο σημείο να πιστέψουμε ότι είμαστε αυθεντίες σε όλα και να δείχνουμε ανυπακοή στους νόμους». Πρέπει να προσθέσουμε πως αργότερα στην Αθήνα, δόθηκε σε λαϊκό δικαστήριο η αρμοδιότητα της έγκρισης σε αρχιτεκτονικά και άλλα σχέδια, μια αρμοδιοτητα που ανήκε παλιότερα στην εκκλησία του δήμου. Προσθέτουμε ακόμη, πως η άποψη του Αριστοτέλη για την καλύτερη και πιο ολοκληρωμένη κρίση του σώματος των πολιτών, όταν συνέρχονται, είναι ανάλογη με τον

307

ΣΧΟΛΙΑ

ορισμό που δίνει για τον πολίτη και ταυτόχρονα ανάλογη με την κοινή άποψη της εποχής, πως το σώμα των πολιτών είναι το κυρίαρχο στη λήψη των αποφάσεων και οφείλει να εκφράζει τη γνώμη του, μέσω των δικαστηρίων, σε θέματα δικαιοσύνης. 73. Ο Αριστοτέλης εδώ ακολουθεί μια λεπτή συλλογιστική, προσδιορίζοντας μια αναλογία ανάμεσα στη σύνθετη αρετή των πολλών και στη σύνθετη αρετή, που μπορεί να υπάρξει σ' έναν καλό άνθρωπο, ή σ' έναν όμορφο ή στο καλλιτέχνημα ενός ατόμου. Το βασικό του επιχείρημα όμως είναι απλό. Σε κάθε περίπτωση υπάρχει ένα γενικό σύστημα ενότητας" σε κάθε περίπτωση το γενικό αυτό σύστημα ενότητας οδηγεί σε κάτι που συνολικά είναι το καλύτερο, παρ' όλο που στην κάθε περίπτωση οι συγκεκριμένες συνιστώσες του συνόλου μπορεί να μην είναι οι καλύτερες. 74. Ο Αριστοτέλης θέτει δυο ερωτήματα, αλλά θεωρεί πως το πρώτο έχει ήδη απαντηθεί κι ότι «το σώμα των ατόμων που πρέπει να άρχει» είναι γενικά το σώμα των ελεύθερων πολιτών, που δεν έχουν ως άτομα καμιά υπεροχή πλούτου ή αρετής, αλλά το γεγονός και μόνο πως έχουν γεννηθεί ελεύθεροι. Σ' αυτή τη βάση ασχολείται απο δω και πέρα, με το δεύτερο ερώτημα «ποιος είναι ο σκοπός της εξουσίας αυτού του σώματος και σε ποια θέματα πρέπει να την ασκεί;». 75. Αυτά είναι τα δικαιώματα του πολίτη. Στη συνέχεια η φράση «εκλέγουν τις αρχές», μπορεί να θεωρηθεί σαν άσκηση του κυριαρχικού δικαιώματος και το «να τις ελέγχουν», σαν άσκηση της δικαστικής εξουσίας. 76. Ο Αριστοτέλης εδώ προτείνει μια διάκριση που μπορεί να δικαιώσει τελικά το δικαίωμα των ανθρώπων (ως κατέχοντας ενωμένοι γενική γνώση) να ελέγχουν τη συμπεριφορά των αρχόντων. Αντί όμως, γι' αυτό, στρέφε-

308

ΣΧΟΛΙΑ

ται από το δικαίωμα του ελέγχειν σ' εκείνο του εκλέγειν κι αρχίζει με το να εξετάζει το δικαίωμα των ειδικών στο να εκλέγουν. Αργότερα, όμως, επανέρχεται στα δικαιώματα που έχουν οι πολλοί, λόγω της γενικής τους γνώσης, τόσο σε σχέση με την εκλογή όσο και με τον έλεγχο. 77. Η ιδιότητα «όλων μαζί» είναι μια ιδιότητα που επαναλαμβάνεται σταθερά. Ο λαός γενικά έχει το προσόν της σωστής, συλλογικής κρίσης, όχι σαν στατική μάζα αλλά στη δυναμική του, μ' άλλα λόγια όταν συνέρχεται σε συνεδρίαση κι αρχίζει η ανταλλαγή απόψεων. Δεν θα ήταν επομένως παράλογο να θεωρήσουμε πως ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η διαλεκτική της συζήτησης (ανταλλαγή απόψεων) είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας. Μ' άλλα λόγια, η δημοκρατία στηρίζεται στην ανταλλαγή απόψεων. 78. Εδώ ο Αριστοτέλης περιλαμβάνει τη βουλή μαζί με την εκκλησία, στην μελέτη για τα δικαιώματα του λαού. Η βουλή στην Αθήνα ήταν ένα μικρό σώμα με 500 μέλη, που προετοίμαζε τα θέματα για την εκκλησία, ήταν διαφορετικό σώμα από τα λαϊκά δικαστήρια και την εκκλησία. Η εκλογή στη βουλή γινόταν με κλήρωση, απ' όλες τις τάξεις των πολιτών, που είχαν ηλικία άνω των 30 ετών. Και γι' αυτό ο Αριστοτέλης συμπεριλαμβάνει στη μελέτη του το δικαίωμα συμμετοχής στη βουλή. 79. Για να κατανοήσουμε την αριστοτελική άποψη της απόλυτης κυριαρχίας του νόμου και την υποχρέωση υποταγής των αρχόντων σ' αυτόν, πρέπει να δούμε τη φύση του νόμου στην Αθήνα και τη θέση των ασκούντων την εξουσία. Η Αθηναϊκή νομοθεσία ήταν ένα παλιότερο σύστημα νόμων που σπάνια τροποποιόταν. Οι θεσμικές αλλαγές δεν ήταν αρμοδιότητα της εκκλησίας του δήμου, που ήταν εκτελεστικό όργανο κι όχι νομοθετικό. Οι προτάσεις για τις θεσμικές αλλαγές υποβάλλονταν στην εκκλησία του

309

ΣΧΟΛΙΑ

δήμου, αλλά στη συνέχεια παραπέμπονταν σε νομική επιτροπή. Η νομική επιτροπή συσκεπτόταν κι επέφερε ή όχι τις τροποποιήσεις. Στο σύστημα της Αθήνας, μπορούμε να πούμε πως δεν υπήρχε νομοθετικό σώμα, κι όταν τα μέλη της εκκλησίας του δήμου χρειάζονταν να νομοθετήσουν με ψηφίσματα που είχαν ισχύ νόμου, τούτη η διαδικασία εθεωρείτο, από τον Αριστοτέλη τουλάχιστον, ως κατάχρηση εξουσίας. Οι Αθηναίοι αξιωματούχοι ήταν υποτελείς του νόμου, με το να έχει ο κάθε Αθηναίος πολίτης το δικαίωμα, να ανακαλεί τον αξιωματούχο που τον είχε παραβεί. Κι αυτό εθεωρείτο μια από τις ισχυρότερες ασφαλιστικές δικλείδες κατά των καταχρήσεων. Οι γραφές παρανόμων ήταν ένα όπλο που ποτε δεν μπήκε σε αχρηστία στην Αθήνα. 80. Στα προηγούμενα ο συγγραφέας ασχολήθηκε, με διάφορους τρόπους, με το γενικό πρόβλημα της επιμεριστικής δικαιοσύνης, μ' άλλα λόγια, προσπάθησε να προσδιορίσει ποια άτομα, ανάλογα με τη συνεισφορά τους στην πολιτεία, θα πρέπει ν' αναγνωρίζονται γι' αυτήν και να τους αποδίδονται τιμές και αξιώματα. Στα αμέσως προηγούμενα φάνηκε πως πρέπει να τιμάται γενικά ο λαός. Τώρα όμως φαίνεται να έχει την άποψη πως όλες οι συνεισφορές, απ' όλα τα άτομα και συλλογικά όργανα, πρέπει να τιμώνται το ίδιο. 81. Σ' ολόκληρο το χωρίο φαίνεται να υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στην κοινή γνώμη (δοξα) και στη φιλοσοφική αναζήτηση. Ο Αριστοτέλης σέβεται ιδιαίτερα την κοινή γνώμη, αλλά πιστεύει επίσης, πως πρέπει να αναλύεται, να διορθώνεται και να βελτιώνεται από τη φιλοσοφική αναζήτηση. 82. Το επιχείρημα αναλύεται ως εξής: Αν πει κάποιος πως τα 5/8 του τέλειου αναστήματος είναι καλύτερα από το 1/2 της τέλειας αρετής, είναι επίσης υποχρεωμένος να πει,

310

ΣΧΟΛΙΑ

πως το 1/2 του τέλειου αναστήματος είναι ίσο με το 1/2 της τέλειας αρετής. Σ' αυτή όμως την περίπτωση κάνει το ανάστημα και την αρετή συγκρίσιμα αγαθά. Αναφέρεται δηλαδή, σ' αυτά σαν να ήταν ποσότητες, ανεξάρτητα από ποιότητα κι έτσι βγάζει το συμπέρασμα πως το μισό του καθενός είναι το ίδιο καλό με το μισό του άλλου. 83. Τα στοιχεία, που απαρτίζουν τη ζωή της πόλης, καθορίζονται αργότερα στο Βιβλίο Δ και είναι «η γέννηση από ελεύθερους γονείς, ο πλούτος, η παιδεία και η ευγενής καταγωγή». 84. Σ' αυτή την πρόταση περιέχονται δυο ιδέες. Η πρώτη είναι πως η μορφή της αρετής, που καλείται δικαιοσύνη, είναι πραγματικά συνολική αρετή, γιατί περιέχει όλες τις άλλες. Κι η δεύτερη είναι, πως η δικαιοσύνη, ως βασικό στοιχείο των κοινωνικών σχέσεων, είναι απαραίτητη (περισσότερο ίσως κι από τον πλούτο ή την καταγωγή) συνιστώσα στην ύπαρξη πολιτικής κοινωνίας. 85. Αν υπερασπιστεί κάποιος τους καλούς, με βάση την αρετή τους, ανεξάρτητα από το πόσοι είναι, έχει ν' αντιμετωπίσει το εξής πρόβλημα: «Γιατί δεν μπορεί να υποστηριχτεί κι ο ένας, με βάση την αρετή του, παρ' όλο που είναι μόνο ένας;» Το ίδιο πρόβλημα προκύπτει κι αναφορικά με τον πλούτο ή την ευγενή καταγωγή. Ο πλουσιότερος ή ο έχων την ευγενικότερη απ' όλους καταγωγή, μπορεί να απαιτήσει την αναγνώριση της αξίας του. Το ίδιο ερώτημα προκύπτει κι αναφορικά με τους πολλούς: Ένας δυνατότερος απ' όλους, μπορεί ν' απαιτήσει υπεροχή έναντι των υπολοίπων. 86. Η σύγχρονη σημασία της λέξης αριστοκρατία έχει να κάνει με την καταγωγή (με την ευγενή όμως καταγωγή πάει μαζί συνήθως κι ο πλούτος, κι αυτά τα δυο αποτελεούν τη βάση της ολιγαρχίας), έτσι στον Αριστοτέλη η λέξη συνδέεται με την κυριαρχία των άριστων στην αρετή.

311

ΣΧΟΛΙΑ

87. Οι τελευταίες προτάσεις έχουν επεξηγηματικό χαρακτήρα. Το συμπέρασμα που κατέληξε ο Αριστοτέλης, σχετικά με τον στόχο της νομοθεσίας είναι πως η νομοθεσία δεν πρέπει ούτε να μεροληπτεί υπέρ των καλύτερων ούτε υπέρ της πλειοψηφίας, αλλά να στρέφεται προς το συμφέρον όλων. 88. Ο Αντισθένης ήταν μαθητής του Σωκράτη, που τον εκτιμούσε για την περιφρόνηση που έδειχνε προς τον πλούτο, την ανεξαρτησία του πνεύματος και την αδιαφορία για τις κακουχίες. Περπατούσε ξυπόλητος, με φθαρμένο και τρύπιο χιτώνα, κρατούσε ραβδί στο χέρι κι είχε κρεμασμένο πάντα σακούλι στον ώμο. Ίδρυσε τη σχολή των κυνικών, που πήρε τ' όνομά της από την περιοχή Κυνοσάργους, όπου δίδασκε. Μαθητές του ήταν ο Διογένης κι ο Μένιππος. Από τα συγγράμματα του Αντισθένη σώθηκαν ελάχιστα μέσα στο έργο του Αριστοτέλη και του Διογένη Λαέρτιου. 89. Η Αργώ είναι το πλοίο με το οποίο εκστράτευσαν οι Αργοναύτες στην Κολχίδα του Πόντου, για να κατακτήσουν το χρυσόμαλλο δέρας. Το πλοίο ναυπήγησε ο Αργός, γιος του Φρίξου, με τη βοήθεια της Αθηνάς, που έβαλε στην πλώρη του ξύλο από την ιερή βελανιδιά της Δωδώνης, που είχε φωνή και χρησμοδοτούσε. Η Αργώ αρνιόταν ν' αποπλεύσει αν δεν αποβιβαζόταν ο Ηρακλής, επειδή ήταν πολύ βαρύτερος απ' όλους τους άλλους κι αυτό θα μπορούσε να χαλάσει την ισορροπία του πλοίου. 90. Ο Περίανδρος ήταν γιός του Κύψελου, που ίδρυσε στην Κόρινθο τη δυναστεία των Κυψελιδών. Διαδέχτηκε στην εξουσία τον πατέρα του από το 629 μέχρι το 585 π.Χ. II μόρφωση και το φρόνημά του τον κατέταξαν στους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας. 91. Δεν εννοεί την πρώτη άλωση της Βαβυλώνας από τον Κύρο, αλλά τη δεύτερη από τον Δαρείο τον Τστάσπου,

312

ΣΧΟΛΙΑ

κατά την οποία σκότωσε τρεις χιλιάδες επιφανείς Βαβυλώνιους και γκρέμισε τα περίφημα απόρθητα τείχη της πόλης. (Ηρόδοτος Α, 130 και Γ, 159). 92. Η προηγούμενη ανάλυση αφορούσε το θέμα της ορθής κατανομής της πολιτικής ισχύος, ή, μ' άλλα λόγια, το θέμα της επιμεριστικής δικαιοσύνης. Πολλές απαιτήσεις αντικρουσθηκαν. Οι απαιτήσεις των διαφόρων ποιοτήτων (καταγωγή, πλούτος, αρετή), που συνεισφέρουν στην ύπαρξη και λειτουργία του κράτους και που μπορούν να θεωρηθούν ως ποσοτικές απαιτήσεις των Πολλών, των Ολίγων και του Ενός. Μερικές φορές το σκεπτικό έδειχνε να κλίνει υπέρ των Πολλών, στο τέλος φάνηκε να κλίνει υπέρ του Ενός. Απ' αυτό το σημείο και μέχρι το τέλος του τρίτου βιβλίου, ο Αριστοτέλης θ' ασχοληθεί με τη βασιλεία. Στην αρχή θα μελετήσει την καταλληλότητα μάλλον παρά τη δικαιοσύνη και στη συνέχεια και τα δυο μαζί. Προηγουμένως, όταν συζητούσε την ταξινόμηση των πολιτευμάτων, είχε προτείνει να εξετάζονται με τη σειρά και πρώτα να εξεταστούν τα ορθά πολιτεύματα. Βάσει αυτής της πρότασης κι αφού εξάντλησε το θέμα των γενικών αρχών κατανομής της πολιτικής ισχύος, προχωρά στην εξέταση της βασιλείας, ως ένα από τα ορθά πολιτεύματα. 93. Δες σχ. 8, Βιβλίο Α. 94. Η λέξη αίσνμνήτης είναι Αιολική και προέρχεται απο το αίσα που σημαίνει μοίρα, κλήρος και του μνάομαι που σημαίνει μοιράζω. Σήμαινε τους αιρετούς κριτές των αγώνων (Όμηρος Όδύσσεια Θ. 258) και κατά συνεκδοχή και τους άρχοντες, στις Αιολικές πόλεις. Αργότερα, όταν άρχισαν οι αγώνες ανάμεσα στην ολιγαρχία και την ανερχόμενη δημοκρατία, το αξίωμα του αισυμνήτη το είχαν σε μεγάλη περιωπή. Γιατί για να σταματήσει η εμφύλια διαμάχη, όριζαν κι οι δυο αντιμαχόμενες μερίδες αισυμνήτη ένα άτομο κοινής αποδοχής.

313

ΣΧΟΛΙΑ

95. 0 Θεόφραστος και ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, επίσης χαρακτηρίζουν έτσι την αισυμνητεία και την παρομοιάζουν με δικατατορία, προσθέτοντας πως οι Ρωμαίοι πήραν από τους Έλληνες το θεσμό (501 π.Χ.). Η δικτατορία ομως διαφέρει από την αισυμνητεία, γιατί την εγκαθιστούσαν μόνο για διεξαγωγή πολέμου στο εξωτερικό και δεν μπορούσε ποτέ να διαρκέσει πάνω από εξάμηνο. 96. Δεν έχουμε κανένα παράδειγμα ισόβιας αισυμνητείας. Ο Πιττακός παρ' όλο που τον εγκατέστησαν ισόβιο αισυμνήτη, παραιτήθηκε από την εξουσία, μόλις εκπλήρωσε το σκοπό του. 97. Εμφύλιος πόλεμος συντάραζε τη Μυτιλήνη για πολλά χρόνια. Πολλοί από τους ολιγαρχικούς κατά καιρούς καταλάμβαναν την εξουσία και γίνονταν τύραννοι, που όμως προχωρούσαν σε ανήκουστες βιαιότητες κατά των δημοκρατικών. Μετά από αγώνες οι δημοκρατικοί κατάφεραν να διώξουν τους πιο ακραίους ολιγαρχικούς από το νησί. Μεταξύ αυτών ήταν και οι αδελφοί Αλκαίος και Αντιμενίδης, που κατέφυγαν στην Αίγυπτο. Ο Πιττακός, που τότε ορίστηκε αισυμνήτης, θέσπισε αυστηρές ποινές ενάντια στος βιαιοπραγούντες ολιγαρχικούς, πίστευε όμως πως συγγνώμη τιμωρίας αίρετωτερα κι έτσι απένειμε αμνηστία. Ο Αλκαίος, που ήταν ποιητής, σατίριζε πολύ σκληρά μέχρι τότε τον Πιττακό, μετα όμως την αμνηστία, συμφιλιώθηκε μαζί του κι από κει και πέρα συνεργάζονταν κι οι δυο για το συμφέρον της πατρίδας. Απόδειξη της συμφιλίωσής τους είναι τα αγάλματα και των δυο που στήθηκαν σ' ολόκληρο το νησί και το νόμισμα, που κυκλοφόρησε, κι είχε από τη μια πλευρά την όψη του Αλκαίου κι απ' την άλλη του Πιττακού. 98. Τα σκόλια ήταν τραγούδια που άδονταν στα συμπόσια, με σοβαρό ή και με αστείο περιεχόμενο. (Πρβλ. τη έκφραση «άκουσε τα σκολιανά του»).

314

ΣΧΟΛΙΑ

99. Το ερώτημα τούτο είχε τεθεί από τον Πλάτωνα, στα έργα του Πολιτεία, Πολιτικός και σε μικρότερη έκταση στο Νόμοι. Η απάντηση που έδωσε ο Πλάτωνας ήταν υπέρ της ελεύθερης, φιλοσοφικής βούλησης του άρχοντα (ή των αρχόντων), που είχε εκπαιδευτεί κατάλληλα γι' αυτό τον σκοπό (του άρχειν). Η απάντηση του Αριστοτέλη, όπως εξελίσσεται, είναι πιο ισορροπημένη και τείνει προς την κυριαρχία του νόμου. Παραδέχεται, όμως, πως υπάρχουν περιπτώσεις, όπου η ελεύθερη βούληση ενός αρίστου μπορεί και πρέπει να είναι κυρίαρχη. Πρέπει να σημειωθεί πως ο Πλάτωνας δεν ασχολήθηκε με το πρόβλημα ενός και μόνο άνδρα-μονάρχη, όπως κάνει ο Αριστοτέλης. Τον απασχολούσε η κυριαρχία της ελεύθερης βούλησης, είτε ενός είτε περισσότερων. Ενώ τον Αριστοτέλη απασχολεί η ύπαρξη μονάρχη, που ασκεί την εξουσία. Πιθανώς ο Αριστοτέλης να είχε επηρεαστεί από την παραμονή του στη Μακεδονία (μετά το 343 π.Χ.) και τη διδασκαλία του νεαρού Αλέξανδρου. 100. Δες Ηρόδοτος Β, 64. 101. Ο νόμος μπορεί να παρεκκλίνει ή να μην είναι ακριβής, επειδή ακριβοίς είναι γενικός. Εδα> προτείνεται, πως ένας άριστος άνδρας εξοπλισμένος με τον νόμο, μπορεί να απονέμει δικαιοσύνη, χρησιμοποιόντας ταυτόχρονα την ορθή του κρίση. 102. Τα επιχειρήματα φαίνεται να έχουν κάπως μεταβληθεί. Μέχρις εδώ ο Αριστοτέλης αναφερόταν στα δικαιώματα όλων (δημοκρατική βάση). Εδώ έχει αρχίσει ν' αναφέρεται στα δικαιο')ματα μερικων (αριστοκρατική βάση). 103. Η βασιλεία προέκυψε ως προϊόν της θρησκείας, γιατί η ένωση πολλων οικογενειών που κατοικούσαν σε κωμοπόλεις, έδωσε την πόλη. Το θρησκευτικό κέντρο της πόλης ήταν η εστία κι εκεί ο πρεσβύτερος εκτελούσε

315

ΣΧΟΛΙΑ

τις θυσίες στους θεούς εξ ονόματος όλων. Σε άλλα μέρη προήλθε ως αναγνώριση των πολλών ευεργεσιών που είχε προσφέρει ένα άτομο ή οικογένεια, στην κοινότητα, όπως ο Νηλείδης Μέλανθος κι ο Θησέας στην Αθήνα. 104. Τούτη η παρεκτροπή δίνει πληροφορίες για τη διαδοχή των πολιτευμάτων στην αρχαία Ελλάδα (βασιζόταν εν μέρει στον πληθυσμό κι εν μέρει στην κοινωνική ανάπτυξη), και διαφέρει από την αιτιολόγηση που δίνεται στο Βιβλίο Δ, που στηρίζεται κυρίως στην πολεμική τέχνη. Επιπλέον κανένα από τα δυο δεν συμφωνεί με τις ιδέες που εκφράζονται στο Βιβλίο Ε κι ασκούν κριτική στις απόψεις του Πλάτωνα για τη διαδοχή των πολιτευμάτων. Μπορούμε μόνο να πούμε, πως είναι φυσικό ο Αριστοτέλης να διατυπώνει διαφορετικές απόψεις σε διαφορετικά σημεία και δεύτερον πως οι απόψεις που εκφράστηκαν εδώ περιείχαν και τη σωτήρια λέξη ίσως. 105. Ο τύραννος δεν είναι δυνατόν να εγκατασταθεί στην εξουσία από άλλους, αλλά ο ίδιος καταλαμβάνει την εξουσία, συνήθως βίαια μετά από πραξικόπημα και κυβερνά για μια μέση χρονική περίοδο χωρίς κανένα σεβασμό στους νόμους ή στο λαϊκό αίσθημα. 106. Εννοεί τον Διονύσιο Α', τον πρεσβύτερο, ο οποίος είχε ταπεινή καταγωγή αλλά κατάφερε σε ηλικία 25 μόλις ετών να οριστεί αρχιστράτηγος (405 π.Χ.) στις Συρακούσες και μετά από λίγο έγινε και τύραννος. Διατήρησε την εξουσία επί 37 χρόνια, μέχρι που πέθανε το 367 π.Χ. 107. Ο Αριστοτέλης είχε ξεκινήσει με τη μελέτη της αντίθεσης «είτε ο βασιλιάς είτε ο νόμος». Αργότερα όμως, εγκατέλειψε την αντίθεση τούτη κι αποδέχτηκε την πλήρη κυριαρχία του νόμου. Μετά απ' αυτή την αποδοχή, άρχισε τη μελέτη μιας άλλης αντίθεσης, της αντίθεσης μεταξύ της απαίτησης ενός μόνο ατόμου και πολλών να αποφασίζουν για περιπτώσεις που βρίσκονται έξω από

316

τους γενικούς νομικούς κανόνες. Και πάλι στην περίπτωση ετούτη, ο Αριστοτέλης είχε ταχθεί υπέρ του δικαιώματος των πολλών. Τώρα όμως επιστρέφει στην πρώτη αντίθεση, γιατί παρ' όλη την αποδοχή της γενικής κυριαρχίας του νόμου, είναι δυνατόν να υπάρχει περίπτωση (ή περιπτώσεις), που ένας άνθρωπος να είναι τόσο εξέχων και τόσο ενάρετος, ώστε η ελεύθερη κρίση του να είναι καλύτερη από τις επιταγές του νόμου.. Κι αυτό είναι το ερώτημα που εξετάζει τώρα. 108. Δες σχ. 61, βιβλίου Β. 109. Πανάρχαια ελληνική πόλη στη Αταλάντη της Λοκρίδας. Λέγεται πως πρώτοι οικιστές της ήταν ο Δευκαλίωνας κι η Πύρρα, μετά τον κατακλυσμό. 110. Από τον πληθυντικό που χρησιμοποιεί εδώ, βλέπουμε πως το σκεπτικό του Αριστοτέλη απομακρύνεται πάλι από τον έναν. Αρχίζει να ευνοεί ξανά την απρόσωπη διακυβέρνηση του νόμου πάνω από κάθε προσωπικό κανόνα. Εισάγει μάλιστα και την άποψη, πως ακόμα κι αν υπάρχει προσωπικός κανόνας θα πρέπει να είναι πλουραλιστικός. 111. Οι νομοφύλακες στην Αθήνα, ήταν επταμελές συμβούλιο, παρακαθήμενο στον πρόεδρο της εκκλησίας του δήμου. Έργο του ήταν τα ψηφίσματα να μην αντιβαίνουν στο νόμο ή στο πολίτευμα. Δεν υπάρχουν όμως στοιχεία για τη λειτουργία του σώματος τούτου και πιθανώς ο Αριστοτέλης να χρησιμοποιεί εδώ τον όρο με τη γενική του έννοια. 112. Παρόλο που ο Αριστοτέλης επέστρεψε στην ιδέα της απόλυτης μοναρχίας, μοιάζει σα να υπάρχει κάτι που τον συγκρατεί από το να την αποδεχτεί. Η ανάλυση σ' ετούτο το χωρίο, που θα περιμέναμε να είναι υπέρ της μοναρχίας, μετατρέπεται ξαφνικά σε υπεράσπιση της κυριαρχίας του νόμου. Αρκετά πιο κάτω θα επιχειρηθεί ξανά

ΣΧΟΛΙΑ

μια υπεράσπιση της μοναρχίας «σε μερικές περιπτώσεις». Πρέπει να σημειωθεί επίσης, πως ο Αριστοτέλης μιλά σαν να εκφράζει γνώμες άλλων, που αισθάνεται υποχρεωμένος να παραθέσει. Από τούτο το σημείο όμως φαίνεται πως αναφέρει τις δικές του απόψεις, που δεν διαφέρουν πολύ από των άλλων. Μπορεί επίσης να προστεθεί πως, όταν παρακάτω ανακεφαλαιώνει, αποδίδει τούτες τις απόψεις «σ' εκείνους που μάχονται τη βασιλεία». 113. Η φράση ετούτη είναι παρμένη από τον όρκο των Αθηναίων δικαστών. 114. Κι ετούτο το χωρίο μοιάζει ν' αναφέρεται στα πράγματα της Αθήνας. Οι μεταρρυθμίσεις του Περικλή πρόβλεπαν ετήσια αξιολόγηση και βελτίωση της υπάρχουσας νομοθεσίας, με την ισόρροπη συμμετοχή διαφορετικών αρχών. Οι αρχές τούτες περιελάμβαναν δυο ειδικά σωματα και την εκκλησία του δήμου. Σαν αποτέλεσμα, έξι αξιωματούχοι, οι θεσμοθέτες ήταν επιφορτισμένοι με το καθήκον να εξετάζουν τους νόμους σε ετήσια βάση, να αναφέρουν τις πιθανές ατέλειές τους και να κάνουν προσχέδια νέων νόμων, όποτε κρινόταν απαραίτητο. Στη συνέχεια η εκκλησία του δήμου εξέταζε τις προτάσεις των θεσμοθετών και στην περίπτωση που είχαν προταθεί κάποιοι νέοι νόμοι, συνερχόταν το σώμα των νομοθετών, που το αποτελούσαν μέλη των δικαστηρίων, κι ετούτο το σωμα ήταν αρμόδιο για τη νομοθέτηση των καινούργιων νόμων. Με τον τρόπο τούτο τα εκτελεστικά, βουλευτικά και δικαστικά όργανα συνδυάζονταν στη διαδικασία αναθεώρησης και βελτίωσης της νομοθεσίας. 115. Οι όροι επιθυμία και θυμός παραπέμπουν στην ψυχολογία της Πολιτείας του Πλάτωνα. Η επιθυμία, είναι η φυσική τάση για υλικές ικανοποιήσεις, ο θυμός είναι λιγότερο - υλικό, μα το ίδιο εγωιστικό κι εξακολουθεί να ανήκει στη σφαίρα του θηρίου.

318

ΣΧΟΛΙΑ

116. Όμηρος Ίλιάς Κ 224. 117. Όμηρος Ίλιάς Β 372. 118. Το χωρίο τούτο περικλείει, την άποψη του Αριστοτέλη για την απόλυτη μοναρχία. Αποδεικνύεται πως είναι μάλλον λογική ανάγκη παρά πρακτική πρόταση. 119. Η φράση στο τέλος του βιβλίου τούτου, που κλείνει τόσο απότομα, επαναλαμβάνεται στην αρχή του βιβλίου Η. Το ζήτημα του κατά πόσον πρέπει ν' αλλάξει η αρίθμηση των βιβλίων του Πολιτικά του Αριστοτέλη, αποτελεί θέμα διαμάχης μεταξύ των μελετητών του.

319

ΒΙΒΛΙΟ Δ 1. Γένος, για παράδειγμα, είναι η μαθηματική επιστήμη, με είδη τη Γεωμετρία, την Αριθμητική κλπ. Γένος είναι η οικοδομική, με είδη τη λιθουργία, την ξυλουργία κλπ. Έτσι γένος είναι κι η πολιτική επιστήμη, με είδη τη βασιλεία, τη δημοκρατία κλπ. 2. Αν εφαρμόσουμε την αναλογία τούτη στην πολιτική τέχνη κι επιστήμη, θα βρούμε τέσσερις λειτουργίες: 1) Θα βρούμε ποιό είδος πολιτεύματος είναι κατάλληλο για τον αντίστοιχο λαό. 2) Θα βρούμε το τέλειο πολίτευμα για τον τέλειο λαό. 3) Θα βρούμε το είδος του πολιτεύματος που είναι αποδεκτό γενικά για τους περισσότερους λαούς. 4) Θα βρούμε το πολίτευμα ή τα πολιτεύματα, που, χωρίς να είναι ούτε τέλεια ούτε γενικά αποδεκτά, ταιριάζουν σ' έναν λαό, που θα είναι ευχαριστημένος και με χαμηλότερο επίπεδο πολιτικής ζωής (και που κατά συνέπεια, θα άντεχε μια ολιγαρχία, ή ένα κατώτερο είδος δημοκρατίας, ή ακόμη και μια τυραννία). 3. Δηλαδή, η περίπτωση μπορεί να απαιτεί πολίτευμα κατώτερο από το ιδανικό ή και το αμέσως πλησιέστερο στο ιδανικό. 4. Βλέπουμε πως η σειρά που βάζει ο Αριστοτέλης στις λειτουργίες της πολιτικής επιστήμης, διαφέρει από τη σειρά που έβαλε στη φυσική αγωγή. 5. Τά χρήσιμα σημαίνουν, πρώτα εκείνα που χρειάζονται για τη διατήρηση ενός υπαρκτού πολιτεύματος, και στη συνέχεια, εκείνα που χρειάζονται για να αναμορφω-

320

ΣΧΟΛΙΑ

θούν με πρακτικούς τρόπους τα υπαρκτά πολιτεύματα. 6. Παρακάτω θα δούμε πως, για παράδειγμα, δημοκρατία συγκροτείται με τρεις τρόπους. Με τον έναν έχει περισσότερα χαρακτηριστικά δημοκρατίας, με τον άλλο λιγότερα και με τον τρίτο τα έχει όλα. 7. Μετά την αναφορά των τεσσάρων λειτουργιών της πολιτικής επιστήμης, θα περιμέναμε ίσως τον Αριστοτέλη, να τις αναλύσει. Γυρίζει, όμως, στη σημασία του διαχωρισμού των παραλλαγών των πολιτευμάτων και στην ανεύρεση του αριθμού των παραλλαγών τούτων, σύμφωνα με την κατάταξη που έκανε στο Γ βιβλίο. Με βάση εκείνη την κατάταξη, προχωρεί για να θέσει νέο πρόγραμμα έρευνας. Με την έκφραση πρωτγι μεθόδω αναφέρεται προφανώς στα βιβλία Β και Γ και περισσότερο στο Γ. Μπορούμε να πούμε λοιπόν, πως στο τέταρτο βιβλίο αρχίζει « η δεύτερη μελέτη των πολιτευμάτων», που συνεχίζεται στα βιβλία Ε και Ζ. 8. Πρόκειται για δήλωση που μας ξαφνιάζει, αν μάλιστα θυμηθούμε πως τόσο η βασιλεία όσο κι η αριστοκρατία είναι υπαρκτά, πραγματικά πολιτεύματα, και πως το ιδανικό πολίτευμα απ' τη φύση του ξεπερνά τα υπαρκτά (πράγμα που υποδηλώνεται άλλωστε στα βιβλία Η και Θ, που ασχολούνται αποκλειστικά με το ιδανικό πολίτευμα). Ο Αριστοτέλης όμως φαίνεται πως αναφέρεται στο τέλος του βιβλίου Γ, όπου δηλώνει πως το τέλειο πολίτευμα εχει αριστοκρατικό η βασιλικό χαρακτήρα. Πρέπει παρόλ' αυτά να παραδεχτούμε πως ο Αριστοτέλης, λέει κατά καιρούς διαφορετικά πράγματα, που δεν είναι πάντα συμβατά μεταξύ τους. 9. Η διαφορά βασιλείας με αριστοκρατία αναλύθηκε στο βιβλίο Γ, όπως επίσης και το ποιος είναι ο κατάλληλος τόπος και χρόνος για την εγκαθίδρυση βασιλείας. 10. Αναφέρεται στον Πλάτωνα, μόνο που ο Πλάτωνας

321

ΣΧΟΛΙΑ

δεν μίλησε πουθενά για «καλή μορφή ολιγαρχίας» αλλά για αριστοκρατία. 11. Το πρόγραμμα της μελέτης είναι στην ουσία μια ανακεφαλαίωση των τεσσάρων λειτουργιών της πολιτικής, που αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο, με μερικές διαφορές. Πρώτον, η σειρά είναι διαφορετική, δεύτερον, ο πρώτος στόχος της πολιτικής επιστήμης, που είναι η μελέτη του ιδανικού πολιτεύματος, χάνεται σ' ετούτη την ανακεφαλαίωση, επειδή το ιδανικό πολίτευμα έχει ήδη μελετηθεί και δεν χρειάζεται περισσότερη ανάλυση. Τρίτον, μερικά ζητήματα που αναφέρθηκαν μόνο στην πιο πάνω ανάλυση (όπως ο αριθμός των ποικιλιών των υπαρκτών πολιτευμάτο^ν, οι μέθοδοι εγκαθίδρυσης κάθε ποικιλίας, και οι τρόποι με τους οποίους μπορούν να διατηρηθούν ή να καταστραφούν) γίνονται τώρα χωριστά αντικείμενα μελέτης. Πρέπει όμως να προσθέσουμε πως ο Αριστοτέλης συνηθίζει να προγραμματίζει τα επόμενα βήματά του, μερικές φορές όμως αφήνεται να παρασυρθεί από το ίδιο το σκεπτικό του σε αλλαγή πορείας. 12. Σ' αυτό το κεφάλαιο θα περιμέναμε ν' ακολουθηθεί το πρόγραμμα, που καθορίστηκε στο τέλος του προηγουμένου κεφαλαίου και ν' αρχίσουμε με τη μελέτη του ερωτήματος «Πόσες είναι οι ποικιλίες των πολιτευμάτων κι ειδικότερα δημοκρατίας και ολιγαρχίας;» Αντί γι' αυτό όμως ασχολείται με το ερώτημα «Γιατί υπάρχουν πολλά πολιτεύματα, αντί να υπάρχει ένα μόνο;» Το ερωτημα τούτο είναι εντελώς διαφορετικό. Και πάλι στην ανάλυσή του ο Αριστοτέλης μελετά τα μέρη του κράτους, γιατί αποδίδει την ύπαρξη πολλων μορφων πολιτευμάτων στο γεγονός της ύπαρξης πολλοίν μερών στο κράτος, και το κάθε μέρος, όταν ασκεί την εξουσία, εγκαθιδρύει και διαφορετικής μορφής πολίτευμα. Η δυσκολία μας εδω εντείνεται απ' το γεγονός ότι σε τούτο το χωρίο απαριθμεί τα

322

ΣΧΟΛΙΑ

μέρη του κράτους, και στο αμέσως επόμενο τα απαριθμεί με διαφορετικό τρόπο. Έτσι η δυσκολία γίνεται διπλή: πρώτο πρόβλημα είναι πο^ς και τα δυο χωρία δεν συμφωνούν με το πρόγραμμα που τέθηκε προηγουμένως, και δεύτερο, η διαφοροποίηση πρώτου και δεύτερου χωρίου. Και η πρώτη δυσκολία μπορεί να αρθεί, γιατί όπως είπαμε, ο Αριστοτέλης δεν αισθάνεται υποχρεωμένος ν' ακολουθήσει το πρόγραμμα που έχει θέσει ο ίδιος. Η δεύτερη όμως είναι πιο σοβαρή. Μπορεί να λυθεί αν υποθέσουμε πως ο Αριστοτέλης άφησε δυο διαφορετικά χειρόγραφα που συμπεριλήφθηκαν στο κείμενο μας (πιθανώς και με κάποιες συνδέσεις που έκανε κάποιος μετέπειτα εκδότης). 13. Το άλογο δεν είναι ζώο ιθαγενές της Ασίας, αλλά της Λιβύης. Από εκεί, μέσα απ' την Αίγυπτο έφτασε στην Κρήτη, όπως δείχνει σφραγιδόλιθος που φέρει αναπαράσταση της αποβίβασης στην Κρήτη του Λυβικού ιππικού. Από εκεί ήρθε τον 18ο π.Χ. αιώνα στη Εύβοια και στην υπόλοιπη Ελλάδα. 14. Η Ερέτρια χτίστηκε από Μινύες και Ίωνες, νότια της Χαλκίδας" πρώτα αποικίστηκε από Φοίνικες κι αργότερα από Ί6}νες. Τις δυο πόλεις χώριζε το εύφορο Ληλάντιο πεδίο και για την κατοχή του βρίσκονταν σε συνεχή πόλεμο μεταξύ τους, πόλεμο που τελείωσε τον 6ο π.Χ. αιώνα με νίκη της Χαλκίδας. 15. Πρέπει να σημειωθεί πως η λέξη μέρος, όπως χρησιμοποιείται εδώ, άλλες φορές δηλώνει ποσόν, έναν αριθμό ανθρωπων, κι άλλες φορές ποιότητα, μια ιδιότητα που κατέχει ένας αριθμός ανθρωπων. Η παραλλαγή τούτη είναι φυσική, γιατί γενικά οι άνθρωποι συγκροτούνται σε ομάδες επειδή διαθέτουν μια κοινή ιδιότητα και αντίστροφα, η ιδιότητα τούτη χαρακτηρίζει τις ομάδες των ανθρώπων, που την κατέχουν ως ξέχωρο σώμα. Έτσι μπορούμε να θεωρούμε μέρος του κράτους και τον πλούτο και τους

323

ΣΧΟΛΙΑ

πλούσιους. 16. Τα πολιτεύματα ποικίλουν ανάλογα με την «υπεροχή» (σε πλούτο, καταγωγή, αρετή) που διαθέτουν τα μέρη, όπως οι ευγενείς, και ανάλογα με τις «διαφορές» (στην απασχόληση — γεωργοί, έμποροι, τεχνίτες) που εμφανίζει ένα μέρος, όπως ο δήμος. 17. Αρμονίας διακρίνονται τρία γένη, η Δωρική, η Φρυγική κι η Λυδική αρμονία, και έξι είδη, που προκύπτουν απ' τα τρία γένη με την προσθήκη των προθέσεων υπέρκαι υπό-, για παράδειγμα υπερδωρική, υποφρυγική κλπ. 18. Το χωρίο όμως δεν συμφωνεί με την προηγούμενη κατάταξη, που περιλάμβανε τρία «ορθά)) πολιτεύματα κι όχι δύο, όπως προτείνεται εδώ. Ο παραλληλισμός επίσης που γίνεται εδώ με τη μουσική αρμονία, οδηγεί σε παράξενα συμπεράσματα, που κάνουν την περιορισμένη ολιγαρχία «υποδωρική» αρμονία και την προωθημένη δημοκρατία «υποφρυγική». 19. Όνομα πολλών αρχαίων ελληνικών πόλεων. Εδώ αναφέρεται η Ιλλυρική, που βρισκόταν ανάμεσα στα ποτάμια Αώο και Αψο και απείχε δυο περίπου ώρες από το επίνειο της, την Αυλώνα. 20. Το μικρό ηφαιστειογενές νησί των Κυκλάδων. Αρχικά ονομαζόταν Καλλίστη και στη συνέχεια πήρε το όνομα Θήρα, από τον βασιλιά Θήρα της Σπάρτης. Η Θήρα ήταν η μητρόπολη της σπουδαίας πόλης Κυρήνης στη Β. Αφρική. 21. Η Κολοφών απείχε 11 χιλιόμετρα από την Έφεσο, κι ήταν μια από τις 12 πόλεις της Ιωνικής κοινοπολιτείας στη Μ. Ασία. Στην Κολοφώνα αναφέρεται πιο πάνω ο Αριστοτέλης, όταν λέει πως σε σύνολο 1300 πολιτών οι 1000 είναι πλούσιοι, και πως αυτό δεν αποτελεί παράδειγμα δημοκρατίας. 22. Η αναφορά εδώ φαίνεται να γίνεται, όχι μόνο για τη δημοκρατία και την ολιγαρχία, αλλά και για τους έξι τύ-

324

ΣΧΟΛΙΑ

πους πολιτευμάτων, που αναφέρθηκαν στο βιβλίο Γ, κι ούτε μόνο στα έξι είδη αλλά και στις υποκατηγορίες που χωρίζονται. 23. Πρέπει να παρατηρήσουμε πως δεν αναφέρθηκε έκτο μέρος. Μπορούμε επομένως να υποθέσουμε, από την αναφορά στο δικαστικό μέρος της κριτικής στην Πολιτεία, πως το δικαστικό είναι το έκτο μέρος και της δικής του απαρίθμησης. Η υπόθεση όμως τούτη έρχεται σε αντίθεση με την πιο κάτω αναλυτική αναφορά του Αριστοτέλη στο δικαστικό μέρος. 24. Ο Αριστοτέλης άπτεται επιτέλους εδώ του ζητήματος, που στο τέλος του δεύτερου κεφαλαίου δήλωσε πως θα ήταν το πρώτο στη μελέτη του. Το γεγονός πως το ζήτημα τούτο τίθεται εδώ, οδήγησε μερικούς μελετητές στο να βάλουν σε παρενθέσεις ολόκληρο το τρίτο κεφάλαιο και τις είκοσι πρώτες προτάσεις του τέταρτου. Εφόσον όμως ο Αριστοτέλης θα χρησιμοποιήσει το επιχείρημα του τρίτου κεφαλαίου, το μέτρο των παραπάνω μελετητων μοιάζει πολύ δραστικό' είναι πιο απλό να θεωρήσει κάποιος πως ο Αριστοτέλης, αφού παρέκκλινε λίγο απ' την πορεία του (πράγμα που άλλωστε συμβαίνει στους περισσότερους ομιλητές), επιστρέφει τώρα στο θέμα του. 25. Ο Αριστοτέλης εδώ διαχωρίζει το πολίτευμα όπου οι νόμοι είναι διαφορετικοί από τα ψηφίσματα, έχουν μεγαλύτερη ισχύ και δεν μπορούν να παραγραφούν από εκείνα, από το πολίτευμα όπου δεν υπάρχει καμιά τέτοια διάκριση, και τα ψηφίσματα έχουν ισχύ νόμου και μπορούν να παρακάμπτουν το νόμο. 26. Η άνθιση των δημαγωγών στην Αθήνα, ξεκινά από τον θάνατο του Περικλή το 429 π.Χ., κι ήταν συνδεδεμένη με μια κοινωνική επανάσταση. Η άνθιση της βιοτεχνίας και του εμπορίου μεγάλωσε αντίστοιχα τη σημασία του αστικού πληθυσμού μέσα στην ίδια την πόλη, σε σχέση

325

ΣΧΟΛΙΑ

με τους δήμους της περιφέρειας. Ο Κλέων, ο πρώτος αξιόλογος δημαγωγός, κι οι διάδοχοι του ήταν άνθρωποι μεγαλωμένοι στην πόλη, αντίθετα από τους προηγούμενους πολιτικούς (όπως ο Αριστείδης κι ο Περικλής), που προέρχονταν από καλές οικογένειες της περιφέρειας. Η άνοδος όμως των δημαγωγών συνδέθηκε επίσης με πολιτική και πολιτειακή αλλαγή, καθώς και με κοινωνική επανάσταση. Οι μέχρι τότε ηγέτες, μαζί με το ηγετικό τους καθήκον, είχαν και κάποιο πολιτικό αξίωμα (ήταν για παράδειγμα, και στρατηγοί). Ο δημαγωγός δεν είχε κανένα τέτοιο αξίωμα, απλά και μόνο ασκούσε το δικαίωμα του ιδιαίτερου μέλους της εκκλησίας του δήμου, να διαμορφώνει και να εισηγείται πολιτική τακτική. Έτσι η εκκλησία του δήμου έγινε ο παράδεισος ατόμων που είχαν την ικανότητα να την επηρεάζουν και να παίζουν το ρόλο άτυπου ηγέτη. Κι ένας τέτοιος ηγέτης, επειδή ακριβώς δεν είχε κανένα επίσημο αξίωμα, μπορούσε να καθορίζει την πολιτική ζωή χωρίς να φέρει καμιά ευθύνη, μια κι η ευθύνη ανήκε στην εκκλησία του δήμου. Πρέπει να προσθέσουμε πως τούτη ακριβώς η πολιτική ανευθυνότητα των δημαγωγών μάλλον, παρά το γεγονός πως κολάκευαν το λαό ή τον έσπρωχναν να πάρει παράνομες αποφάσεις, είναι που απέβη μοιραία για τον χαρακτηρισμό τους. 27. Εδώ μπορούμε να επαναλάβουμε την παρατήρηση για τον σύγχρονο δημοκράτη «που κοιτάζεται περήφανος στον καθρέφτη, γιατί σκέφτεται πως είναι το ένα τετράκις εκατομυριοστό ενός τυράννου αλλά ξεχνά πως είναι το ολόκληρο ενός σκλάβου»! 28. Η λέξη δυναστεία σήμερα σημαίνει επίσης και την οικογένεια που έχει κληρονομική ισχύ, που μπορεί να είναι και πολιτική. Ο Αριστοτέλης εννοεί, όμως, μια ομάδα οικογενειών με κληρονομική και απόλυτη πολιτική εξουσία. 29. Θα περίμενε κάποιος τώρα, αφού ο Αριστοτέλης

326

ΣΧΟΛΙΑ

ολοκλήρωσε το πρώτο στάδιο του προγράμματος του (να περιγράψει τις διάφορες μορφές ολιγαρχίας και δημοκρατίας), να προχωρήσει στο δεύτερο βήμα («ποιο είναι το περισσότερο γενικά αποδεκτό πολίτευμα;»). Το αναβάλλει όμως, για ν' ασχοληθεί με τις υπόλοιπες μορφές πολιτευμάτων, εκτός δημοκρατίας και ολιγαρχίας. Πρέπει να σημειωθεί πως εδώ πρόκειται να μιλήσει για τέσσερα πολιτεύματα, ενώ στο βιβλίο Γ είχε απαριθμήσει έξι (τα τρία «ορθά», δηλαδή βασιλεία, αριστοκρατία και «πολιτεία», και οι τρεις παρεκβάσεις τους, δηλαδή τυραννία, ολιγαρχία και δημοκρατία). Πρέπει όμως να παρατηρήσουμε πως αμέσως μετά προσθέτει πέμπτο πολίτευμα την «πολιτεία», και πως η τυραννία (έκτο) αναλύθηκε παραπάνω. 30. Η αναφορά γίνεται σε διάφορα χωρία του Γ βιβλίου, που μπορούν να θεωρηθούν «πρώτο μέρος», σε μια πορεία «περί πολιτευμάτων», της οποίας τα βιβλία Δ και Ζ αποτελούν το δεύτερο. 31. Εδω περιέχονται δυο στοιχεία - πρώτον, πως στο αριστοκρατικό πολίτευμα τα μέλη δεν πρέπει απλώς να είναι «καλά» αλλά «τα καλύτερα», και δεύτερον, πως το οριο, που τα καθορίζει σαν τέτοια, δεν μπορεί να είναι μεταβλητό, αλλά το ένα και μοναδικό όριο της ηθικής αξίας. 32. Απ' αυτό το κάπως μπερδεμένο χωρίο προκύπτει πως υπάρχουν τέσσερις διαφορετικές μορφές αριστοκρατικού πολιτεύματος. Πρώτη και καλύτερη είναι εκείνη που στηρίζεται στην αρετή και μόνο. Δεύτερη είναι η μορφή του πολιτεύματος της Καρχηδόνας, που στηρίζεται στον πλούτο και στο πλήθος. Τρίτη μορφή είναι το πολίτευμα της Σπάρτης, που στηρίζεται στο πλήθος και την αρετή. Τέταρτη, τέλος, είναι η μορφή εκείνων των μεικτών πολιτευμάτων που στηρίζονται στο πλήθος λιγότερο απ' το πολίτευμα της Σπάρτης, κι εμφανίζουν επομένως τάση προς ολιγαρχία.

327

ΣΧΟΛΙΑ

33. Η αναφορά γίνεται, ξανά στο Γ βιβλίο, δεν είναι όμως απόλυτα ακριβής. Στο αντίστοιχο χωρίο η ολιγαρχία αναφέρθηκε ως παρέκβαση, ως εκφυλισμός της πραγματικής και καθαρής αριστοκρατίας, ενώ εδώ αναφέρεται ως εκφυλισμός της μεικτής αριστοκρατίας και της «πολιτείας». 34. Ο Αριστοτέλης φαίνεται να έχει παρεκκλίνει από την «πολιτεία» στην αριστοκρατία. Εκείνο όμως που έχει στο μυαλό του είναι η σταδιακή μετεξέλιξη της «πολιτείας» σε αριστοκρατία,, κι αναρωτιέται για τους λόγους, που τα μεικτά πολιτεύματα του τύπου της «πολιτείας» καταλήγουν συχνά σε αριστοκρατικά. Η αναγνώριση της υπεροχής του γένους και η κυριαρχία του νόμου μοιάζουν να είναι δυο απ' τις αιτίες. Καμιά όμως, κατά τη γνώμη του, δεν αποτελεί καθοριστικό αίτιο. Ο μόνος λόγος για τη χρήση του όρου «αριστοκρατία» είναι η αναγνώριση της αρετής ως μοναδικό κριτήριο ή έστω ως ένα από τα κριτήρια σύστασης του πολιτεύματος. 35. Δηλ. η μορφή πολιτεύματος που μοναδικό κριτήριο αξίας έχει την αρετή. 36. Ο Αριστοτέλης αρχίζει τώρα την ανάλυση του δεύτερου ερωτήματος στο πρόγραμμά του" «Ποιο είναι το πιο παραδεκτό πέρα από το ιδανικό πολίτευμα;» Παρατηρούμε πως συνδέει το πολίτευμα με τον τρόπο ζωής. Δεν το θεωρεί απλά και μόνο κατανομή εξουσιών, αλλά και τρόπο ζωής που σκοπό έχει την επίτευξη κάποιας ποιότητας ζωής. 37. «Ανεμπόδιστη άσκηση της αρετής» προϋποθέτει κατοχή των απαιτούμενων «πόρων» πλούτου και υγείας. 38. Κατά την αριστοτελική θεωρία η αρετή γενικά αλλά και κάθε είδος της αποτελεί «μεσότητα» ανάμεσα στις «ακρότητες», που είναι το «πάρα πολύ» και το «καθόλου». Για παράδειγμα, η ανδρεία είναι η «μεσότητα» ανάμεσα στην «υπερβολή» απερισκεψία και την έλλειψη

328

ΣΧΟΛΙΑ

«δειλία». 39. Εδώ ο Αριστοτέλης ακολουθεί σκεπτικό παρόμοιο μ' εκείνο που ανέπτυξε, όταν μετά από την ανάλυση των ειδών ολιγαρχίας και δημοκρατίας βάσει της πολιτικής τους δομής, συνέχισε με την ανάλυση της κοινωνικής τους σύνθεσης. Με τον ίδιο τρόπο, αφού αναλύθηκε η «πολιτεία» βάσει της πολιτικής της δομής, ως μείξη ολιγαρχίας και δημοκρατίας, συνεχίζει με την ανάλυση της κοινωνικής της διάρθρωσης. Βλέπουμε πως η «πολιτεία» αποτελεί το καλύτερο πολίτευμα για τα περισσότερα κράτη, επειδή αναμειγνύει τις τάξεις σε (ή κάτω από) μια κοινή και κυρίαρχη μεσαία τάξη. Τούτο αποτελεί νέα άποψη, ή τουλάχιστον προέκταση της προηγούμενης, μιας κι ένα πολίτευμα που αναμειγνύει στοιχεία ολιγαρχίας και δημοκρατίας δεν αποτελεί αναγκαστικά πολίτευμα όπου κυριαρχεί η μεσαία τάξη. 40. Οι σχολιαστές διαφωνούν για το ποιόν εννοεί εδώ ο Αριστοτέλης. Άλλοι ισχυρίζονται πως εννοεί τον Γέλωνα των Συρακουσών, άλλοι τον βασιλιά της Σπάρτης Θεόπομπο, άλλοι τον Κλεισθένη, άλλοι τον Πιττακό, άλλοι τον Θηραμένη της Αθήνας, άλλοι τον Φαλέα τον Χαλκηδόνιο κι άλλοι τον Αντίπατρο. Το πιθανότερο είναι όμως να εννοεί τον Θησέα, μιας και ο Ισοκράτης στον Παναθηναϊκό τον περιγράφει με τα ίδια ακριβώς λόγια, όπως επίσης κι ο ΙΙλούταρχος (Θ?]σεύς 25) που παραδίδει πως «πρώτος αυτός στράφηκε στη λαϊκή μάζα, καθώς λέγει ο Αριστοτέλης, εγκαταλείποντας τη μοναρχία». 41. Ο Αριστοτέλης προχωρεί τώρα στο τρίτο στάδιο του προγράμματος μελέτης που έκανε. 42. Ο Αριστοτέλης εδώ παρεκκλίνει συνδέοντας τις μορφές πολιτευμάτων με τη στρατιωτική οργάνωση. Τούτη η παρέκκλιση γίνεται ιστορική διατριβή, στην εξέλιξη της οποίας αποδεικνύει πως η ανάπτυξη των πολιτειακών

329

ΣΧΟΛΙΑ

μορφών είναι συνδεδεμένη με την ανάπτυξη της πολεμικής τέχνης. Αν μάλιστα αναλογιστούμε τις πρόσφατες εξελίξεις στην Ευρώπη, βλέπουμε πως ο Αριστοτέλης θίγει εδω ένα θέμα ζωτικής σημασίας. 43. Οι Μαλιείς ή Μηλιείς ήταν λαός που κατοικούσε μεταξύ Οίτης και Καλλίδρομου στην κοιλάδα του Σπερχειού. Απ' αυτούς πήρε τ' όνομά του κι ο Μαλιακός κόλπος. Διακρίνονταν για την ικανότητά τους στη χρήση του ακοντίου και της σφεντόνας. 44. Από πρώτη όψη οι τρεις τούτοι παράγοντες μοιάζουν να είναι ταυτόσημοι με τη νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία της σύγχρονης πολιτικής θεωρίας. Το «συσκεπτόμενο» σώμα όμως του Αριστοτέλη δεν ήταν νομοθετικό (παρόλο που είχε και νομοθετική λειτουργία), ασκούσε κυρίως εκτελεστική και, σε κάποιο ανώτατο βαθμό, δικαστική εξουσία. Έτσι κι οι «αξιωματούχοι», παρόλο που είχαν εκτελεστική ισχύ, δεν αποτελούσαν «εκτελεστική κυβέρνηση» με τη σύγχρονη έννοια, το συσκεπτόμενο τμήμα είχε απόλυτη εξουσία πάνω τους. Τέλος, οι δικαστικοί δεν αποτελούσαν μόνιμο δικαστικό σώμα, αλλά εκλέγονταν ή κληρώνονταν απ' όλο τον λαό. Ο αναγνώστης δεν πρέπει να συγχέει τα παραπάνω με τη διάκριση των εξουσιών της θεωρίας του Μοντεσκιέ ή τη σύγχρονη Βρεττανική 45. Τούτα τα πολιτεύματα μοιάζουν από πρώτη όψη να περιορίζουν το δικαίωμα του «συσκέπτεσθαι» σε μερικούς πολίτες (μιας κι αποδίδεται κυρίως σ' ένα συνδυασμό αξιωματούχων), καθώς όμως οι εξουσίες γίνονται προσβάσιμες σ' όλους τους πολίτες (με τη σειρά), στην ουσία δίνουν το δικαίωμα του «συσκέπτεσθαι» σ' όλους τους πολίτες (με τη σειρά). 46. Τούτη η φράση δημιουργεί προβλήματα, γιατί περιορίζει, και μάλιστα πολύ, τον αριθμό των θεμάτων πάνω

330

ή Αμε

ΣΧΟΛΙΑ

στα οποία συσκέπτονται όλοι οι πολίτες. Το σχήμα κατά το οποίο οι πολίτες με τη σειρά συσκέπτονται για μερικά μόνο ζητήματα, δε μπορεί να θεωρηθεί πως δίνει δικαίωμα σ' όλους τους πολίτες να συσκέπτονται (και ν' αποφασίζουν) για όλα τα ζητήματα. 47. Στις δημοκρατίες το κοινό αίσθημα είναι υπέρ της κλήρωσης, γιατί έτσι δίνεται η δυνατότητα στον μέσο άνθρωπο να συμμετέχει στην εξουσία. Η εκλογή δίνει μεγαλύτερες πιθανότητες σ' όσους μπορούν ν' αποδείξουν πως είναι ικανοί ή μπορούν να επηρεάσουν προς αυτή την κατεύθυνση. Η απονομή εξουσιών με κλήρωση, που ήταν η συνηθισμένη τακτική στην Αθήνα, εκτός απ' τα στρατιωτικά αξιώματα, μπορεί σήμερα να φαίνεται παράξενη. Υπήρχαν όμως τρεις ασφαλιστικές δικλείδες στο πολίτευμα της Αθήνας. Η δοκιμασία, που εξέταζε την ικανότητα πριν απ' την ανάληψη του αξιώματος, η έπιχειροτονία, που ήταν ψηφοφορία στην εκκλησία του δήμου, αν υπήρχε η παραμικρή υπόνοια για τη συμπεριφορά αξιωματούχου και τέλος οι εύθύναι, διαδικασία κατά την οποία κάθε αξιωματούχος λογοδοτούσε στην εκκλησία του δήμου, όταν τέλειωνε η θητεία του. 48. Ο παραλληλισμός τούτος έχει γίνει κι άλλες φορές. Πρέπει να προσθέσουμε όμως, πως ενώ ψάχνουμε θεωρητικά για τρόπους που θα επιτρέπουν σ' όλους τους πολίτες να συσκέπτονται και ν' αποφασίζουν για όλα τα ζητήματα, στην ουσία μοιάζει εδώ ο συγγραφέας σα να ψάχνει για τρόπους πώς να μην ασχολούνται όλοι με όλα. 49. Στο κείμενο οι λέξεις η κληρωτοί τοποθετήθηκαν μέσα σε αγκύλες, γιατί η κλήρωση προϋποθέτει δημοκρατικό πολίτευμα ενώ εδώ αναφερόμαστε σε αριστοκρατικό. Οι σχολιαστές λοιπόν έβαλαν τις αγκύλες γιατί τις θεώρησαν μετέπειτα προσθήκη.

331

ΣΧΟΛΙΑ

Εδώ ο Αριστοτέλης φαίνεται να περιγράφει πως όλοι έχουν δικαίωμα ν' αποφασίζουν για κάποια ζητήματα, ενώ για κάποια άλλα το έχουν μερικοί μόνο. Δεν ξεκαθαρίζει όμως αν αυτό αποτελεί κάποια άλλη μορφή πολιτεύματος αλλά μοιάζει να το προσθέτει στην περιγραφή της δεύτερης (ολιγαρχικής) μορφής. 50. Τούτος ο δεύτερος τρόπος μοιάζει πιο χαρακτηριστικός της καθαρής μορφής «πολιτείας». Ο πρώτος (ειδικά όταν τα πρόσωπα εκλέγονται από προκαθορισμένο κατάλογο) είναι χαρακτηριστικός «πολιτείας» που τείνει περισσότερο σε αριστοκρατία. 51. Πρέπει να σημειωθεί εδώ πως ο Αριστοτέλης προτείνει ένα αντιπροσωπευτικό όργανο, πράγμα που δείχνει πως ο θεσμός των αντιπροσώπων δεν ήταν άγνωστος στην Αθήνα. Άλλωστε η νέα Αθηναϊκή Συμπολιτεία το 377 π.Χ., πρόβλεπε διπλή βουλή, που το ένα μέρος της αποτελούνταν από το Συμβούλιο και την Εκκλησία του δήμου, και το άλλο από σύνοδο αντιπροσώπων των υπόλοιπων χωρών της συμμαχίας. 52. Πρόβουλοι ονομάζονταν οι αντιπρόσωποι που έστελναν οι πόλεις είτε σε συνέδρια ομόφυλων-πόλεων, είτε σε συνέδρια συμμάχων πόλεων. Ειδικότερα όμως, πρόβουλοι ονομάζονταν όσοι αποτελούσαν την πολιτική αρχή στις ολιγαρχίες. Οι Αθηναίοι εξέλεξαν πρόβουλους μετά την πανωλεθρία της Σικελίας το 411 π.Χ. 53. Οι κήρυκες στέλνονταν στους αντιπάλους για να κάνουν κάποια αναγγελία, κι οι πρεσβευτές για να διαπραγματευτούν θέματα ειρήνης ή συμμαχίας, για να δείξουν το σκοπό τους κρατούσαν το κηρύκειο. 54. Οι στρατηγοί, εκτός των αρμοδιοτήτων που είχαν στο στρατό και το ναυτικό, ήταν και πολιτικοί άρχοντες, που σε καιρό πολέμου μάλιστα, ασκούσαν και δικτατορική εξουσία, όπως ο Περικλής (Θουκυδίδης Β, 22). Στην Αθήνα εκλέγο-

332

ΣΧΟΛΙΑ

νταν στρατηγοί αρχικά από κάθε φυλή και στη συνέχεια απ' όλες. Η θητεία τους ήταν ετήσια, είχαν όμως δικαίωμα επανεκλογής (ο Φωκίων εκλέχτηκε στρατηγός 45 φορές!) 55. Ο θεσμός των παιδονόμων ίσχυε κυρίως στην Σπάρτη, στην Κρήτη και σε άλλες μικρότερες πόλεις. Στη Σπάρτη ο παιδονόμος ήταν ένας από τους καλύτερους πολίτες κι επιτηρούσε την αγωγή των παιδιών. Στην Αθήνα η αγωγή κι η εκπαίδευση των παιδιών ήταν δουλειά των γονιών τους. Η πόλη φρόντιζε μόνο για τους έφηβους, και διόριζε επιμελητές που επιτηρούσαν τις σωματικές και στρατιωτικές τους ασκήσεις. Για το θεσμό των γυναικονόμων ο Πλούταρχος (Σόλων 21) παραδίδει πως ο Σόλων με συνετούς νόμους περιόρισε την αταξία και ακολασία των γυναικών. 56. Εδώ ο Αριστοτέλης φέρνει τους σιτομέτρες ως παράδειγμα όχι γιατί είχαν μεγάλη δύναμη αλλά γιατί υπήρχαν σ' όλες τις πόλεις. Οι σιτομέτρες φρόντιζαν να μη γίνεται αισχροκέρδεια από σιτοπώλες, μυλωνάδες, και αρτοποιούς. 57. Στην Αθήνα οι άρχοντες χρησιμοποιούσαν πλήθος δούλων σε υπηρετικές εργασίες, και κυρίως για την τήρηση της τάξης στα δικαστήρια, στην εκκλησία του δήμου, στην αγορά και στα δημόσια έργα. Ήταν συνήθως Σκύθες και κρατούσαν τόξα, γι' αυτό ονομάζονταν και τοξότες, μερικές φορές έφταναν να ξεπερνούν τους χίλιους. Κατοικούσαν σε σκηνές κοντά στην αγορά. Ως βραβείο καλής και μακρόχρονης υπηρεσίας ήταν η μεταγραφή τους από δούλους σε μέτοικους. 58. Η λέξη σημαίνει «όργανο πολλαπλής χρήσης» κι ο Αριστοτέλης τη χρησιμοποιεί εδώ όπως προηγουμένως την «Δελφική μαχαίρα». 59. Είναι γνωστό πως στην αρχαία πόλη-κράτος δεν γινόταν διάκριση ανάμεσα σε κεντρική και περιφερειακή

333

ΣΧΟΛΙΑ

εξουσία. Σε τούτο το χωρίο λοιπόν, ο Αριστοτέλης εισάγει τον σπόρο μιας τέτοιας διάκρισης, όπως έκανε παραπάνω με την ιδέα της αντιπροσώπευσης. 60. Ο Αριστοτέλης παίρνει την πρώτη επιλογή δυνατοτήτων (αν θα είναι όλοι ή μερικοί από τους πολίτες) και περιγράφει τέσσερις τρόπους κατά τους οποίους μπορεί να εκλέγονται όλοι, και στη συνέχεια άλλους τέσσερις κατά τους οποίους εκλέγονται μερικοί. Περιγράφει λοιπόν οκτώ τρόπους σχετικούς με την πρώτη επιλογή. Προσθέτει όμως κι άλλες δυο επιλογές δυνατοτήτων (εκλέξιμοι να είναι όλοι ή μερικοί και η διαδικασία ανάδειξης να γίνεται με εκλογή ή με κλήρωση). Έτσι εξαντλεί και τις τρεις δυνατότητες της πρώτης επιλογής. Υπάρχουν όμως κι οι δυνατότητες συγκερασμού των επιλογών, που είναι τρεις. Ο Αριστοτέλης παίρνει την πρώτη (όλοι οι πολίτες να εκλέγουν από ένα τμήμα) και ασχολείται με τους τέσσερις δυνατούς τρόπους, χωρίς να συνεχίζει στην ανάλυση των δυο άλλων. Τούτοι οι τέσσερις τρόποι μαζί με τους οκτώ παραπάνω αποτελούν τους δώδεκα τρόπους που αναφέρονται στο τέλος. Πρέπει να προστεθεί πως ο Αριστοτέλης δεν διασαφηνίζει τους τέσσερις τρόπους του πρώτου συγκερασμού επιλογών, μόνο τους υποθέτει. Μπορούμε όμως να αναπλάσουμε τον συγκερασμό του «όλοι» με το «μερικοί»: 1. Απ' όλους με εκλογή. 2. Απ' όλους με κλήρωση. 3. Από μερικούς με εκλογή. 4. Από μερικούς με κλήρωση. 61. Εδώ γίνεται αναφορά στις διαφορετικές αρμοδιότητες κάθε αρχής αλλά δε γίνεται καμιά ανάλυση. 62. Σε τούτο το δικαστήριο οι δικαστές κάθονταν στην παραλία κι ο κατηγορούμενος μέσα στο πλοίο, γιατί, εφόσον ήταν εξόριστος, δεν μπορούσε να γυρίσει στην πατρίδα.

334

ΒΙΒΛΙΟ Ε 1. Ακολουθώντας το πρόγραμμα που έβαλε στο τέλος του βιβλίου Δ κι έχοντας αναπτύξει ήδη στο ίδιο βιβλίο, τα τέσσερα από τα πέντε θέματα του προγράμματος του, ο Αριστοτέλης ασχολείται τώρα με το πέμπτο και τελευταίο, τις αιτίες φθοράς και τους τρόπους διατήρησης των πολιτευμάτων. Τα βιβλία Ε και Ζ αναφέρονται αποκλειστικά σε τούτο το θέμα. Το Ε ασχολείται με τη φθορά ή μ' άλλα λόγια με τις επαναστάσεις, και το Ζ με τη διάσωση, αλλά μόνο για τα δημοκρατικά και ολιγαρχικά πολιτεύματα. 2. Η στάσις ήταν δυνατό να είναι νόμιμη ή παράνομη. Στην πρώτη περίπτωση δεν επέφερε θεσμικές αλλαγές, ενώ στη δεύτερη οδηγούσε σε επανάσταση που άλλαζε το πολίτευμα. 3. Ο Λύσανδρος, μετά τη νίκη του στους Αιγός Ποταμούς και το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου υπέρ της Σπάρτης, σκέφτηκε να καταργήσει την κληρονομική βασιλεία και να την κάνει αιρετή, με στόχο να εκλεγεί ο ίδιος βασιλιάς. Γνωρίζοντας την ευλάβεια των Σπαρτιατών, προσπάθησε να δωροδοκήσει το μαντείο των Δελφών, της Δωδώνης ακόμα και του Άμμωνος Διός στη Λιβύη, ώστε να βγάλουν ανάλογο χρησμό, πράγμα που κανένα από τα παραπάνω μαντεία δεν δέχτηκε. 4. Αμφισβητείται αν πρόκειται για τον στρατηγό στη μάχη των Πλαταιών ή τον Παυσανία που εξορίστηκε μετά τη μάχη στην Αλίαρτο. 5. Δες σχόλιο 61, Β βιβλίο.

335

ΣΧΟΛΙΑ

6. 0 Αριστοτέλης ισχυρίζεται σταθερά πως η πραγματική ισότητα είναι η αναλογική. Δηλαδή ο λόγος ανάμεσα σ' εκείνα που αξίζει και σ' εκείνα που λαβαίνει ο Α, είναι ίδιος με τον λόγο εκείνων που αξίζει και λαβαίνει ο Β. 7. Η επεξήγηση αφορά μόνο τη μαθηματική όψη του επιχειρήματος και δεν αποδεικνύει πως η ισότητα των λόγων είναι η πραγματική όψη της πολιτικής ισότητας. 8. Στο τέλος του κεφαλαίου απαριθμούνται κι άλλα τέσσερα αίτια, που όμως δεν είναι από τη φύση τους υπεύθυνα, όπως τα πρώτα επτά, προς παρακίνηση των πολιτών σε στάση, αλλά κατά τύχη. 9. ερίθεια σημαίνει «το τρέξιμο» κάποιου για ν' αποκτήσει πολιτικό αξίωμα, με κάθε θεμιτό ή αθέμιτο μέσο. 10. Η σειρά με την οποία εξετάζονται τα αίτια είναι διαφορετική από εκείνη με την οποία αναφέρθηκαν προηγουμένως. Εδώ .ο Αριστοτέλης εξετάζει μαζί, γιατί σχετίζονται μεταξύ τους, την αλαζονεία, την επιδίωξη κέρδους και τιμών ή την ύπαρξη κάποιας κοινωνικής ανωτερότητας. Στη συνέχεια εξετάζει μαζί, τον φόβο και την περιφρόνηση κι αμέσως μετά την έβδομη αιτία, την δυσανάλογη αύξηση. Οι τέσσερις τελευταίες αιτίες εξετάζονται τέλος με τη σειρά που είχαν προαναφερθεί. 11. Οστρακισμός δεν γινόταν μόνο στην Αθήνα και στο Αργός αλλά και στα Μέγαρα, στη Μίλητο και στις Συρακούσες, όπου λεγόταν πεταλισμός, γιατί δεν έγραφαν το όνομα σε όστρακο αλλά δήλωναν το ποιός θα εξοστρακιζόταν με φύλλα (πέταλα) ελιάς. 12. Για τις πολιτικές αλλαγές στη Ρόδο, δες Θουκιδίδη Η, 44. 13. Οι Αθηναίοι νίκησαν τους Βοιιοτούς και τους Θηβαίους το 458 π.Χ. και ίδρυσαν σ' ολόκληρη τη Βοιωτία δημοκρατικά πολιτεύματα, που όμως στη Θήβα ανατράπηκε λόγω κακής διοίκησης.

336

ΣΧΟΛΙΑ

14. Για τον Γέλωνα, δες Ηρόδοτο 155. 15. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο Έβδομη ήταν περιοχή έξω από την πόλη του Άργους, όπου το 510 π.Χ. ο βασιλιάς της Σπάρτης Κλεομένης έσφαξε πολλούς Αργείους. Ο Πλούταρχος όμως διαφωνεί (Γυναικών άρεται) και παραδίδει πως δεν είναι τοπωνυμικό αλλά χρονικό που καθιερώθηκε προς ανάμνηση της αποφράδας εβδόμης ημέρας του Ερμείου μήνα των Αργείων, κατά την οποία είχε γίνει η μεγάλη σφαγή. 16. Λακωνικός είναι ο Πελοποννησιακός πόλεμος. Σ' αυτόν οι εύποροι Αθηναίοι που ήταν γραμμένοι στους καταλόγους στράτευσης, σκοτώνονταν κι έτσι μειωνόταν η ισχύς τους, ενώ αντίστοιχα ανέβαινε η δύναμη των άπορων δημοκρατικών. 17. Η Ηραία ήταν πόλη της Αρκαδίας χτισμένη στη δεξιά όχθη του Αλφειού και στο δρόμο που οδηγούσε από τη Γορτυνία στην Ολυμπία. Καταστράφηκε από τους Αρκάδες στον Πελοποννησιακό πόλεμο κι αμέσως μετά οικίστηκε από εννέα όμορους δήμους, για να αντισταθμίσει τη Μεγαλόπολη που είχε ιδρύσει λίγο πριν ο Επαμεινώνδας. Λόγω της ετερογένειας του πληθυσμού ήταν φυσικό να συμβουν στις εκλογές όλα όσα αναφέρει ο Αριστοτέλης. 18. Ώρεός ή Ώρεοί, ήταν δήμος της ομώνυμης πόλης στο βόρειο άκρο της Εύβοιας. Το 446 π.Χ. την κυρίευσε ο Περικλής κι έστειλε τους κατοίκους της στη Μακεδονία, εγκαθιστώντας εκεί δυο χιλιάδες Αθηναίους. Δεν είναι γνωστό πότε έγινε η πολιτειακή αλλαγή, στην οποία αναφέρεται ο Αριστοτέλης. 19. II σημερινή Άρτα. 20. Η Σύβαρη ήταν μεγάλη και πλούσια ελληνική πόλη στην ανατολική παραλία της Κάτω Ιταλίας. Κτίστηκε το 720 π.Χ. από Τροιζηνίους και Αχαιούς. Οι κάτοικοι απέ-

337

ΣΧΟΛΙΑ

κτησαν μεγάλες περιουσίες και ζούσαν σε μεγάλη πολυτέλεια, που όμως τους έκανε μαλθακούς. Δες και Ηρόδοτο Ε, 44. 21. Θούριοι, ήταν πόλη κοντά στη Σύβαρη, που έκτισαν όσοι Συβαρίτες επέζησαν από την καταστροφή της Σύβαρης, με τη βοήθεια των Αθηναίων, που τους έστειλαν αποίκους και πλοία. Στην αρχή όλα πήγαιναν καλά κι η πόλη αύξανε σε αποίκους που συνέρρεαν λόγω του πλούτου της περιοχής. Μετά από λίγο όμως ξέσπασε μεγάλη στάση, γιατί οι Συβαρίτες κρατούσαν όλα τα ανώτατα αξιώματα με το επιχείρημα πως η πόλη ήταν δική τους, και στους πολίτες που εγγράφονταν μετέπειτα παραχωρούσαν μόνο τα κατώτατα. Κατά τη στάση σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι οι Συβαρίτες κι οι υπόλοιποι πολίτες έγιναν κύριοι της πόλης, κάλεσαν αποίκους απ' όλη την Ελλάδα κι εξέλεξαν νομοθέτη τον Χαρώνδα. 22. Το Βυζάντιο, σημερινή Κωνσταντινούπολη, έχτισαν το 658 π.Χ. άποικοι από τα Μέγαρα ή τη Μίλητο με αρχηγό τον μυθολογικό Βύζαντα, απ' όπου πήρε και τ' όνομά της η πόλη. Ο Δαρείος κατέλαβε την πόλη το 508 π.Χ. κι οι κάτοικοι την εγκατέλειψαν κι ίδρυσαν την πόλη Μεσημβρία στον Εύξεινο Πόντο. Ο Παυσανίας, νικητής των Πλαταιών, κατέλυσε την Περσική κυριαρχία κι εποίκησε την πόλη με Λακεδαιμονίους. Έκτοτε στη πόλη κυβερνούσαν πότε οι Αθηναίοι και πότε οι Σπαρτιάτες μέχρις ότου ανέκτησε την αυτονομία της με τον βυζαντινό Θρασύβουλο, που αποκατέστησε τη δημοκρατία. Αυτή την εποχή είναι πιθανό να συνέβησαν όσα αναφέρει εδώ ο Αριστοτέλης. 23. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε πως στα προηγούμενα παραδείγματα ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε πόλεις των οποίων ο πληθυσμός είτε ήταν ετερογενής εξ αρχής είτε έγινε ετερογενής στη συνέχεια, μετά από εποικήσεις.

338

ΣΧΟΛΙΑ

24. Οι. Κλαζομενές ήταν αρχαία Ιωνική πόλη, πατρίδα του περίφημου φιλοσόφου Αναξαγόρα. Είχε κτιστεί πάνω σε νησίδα στον κόλπο της Σμύρνης, που αργότερα με διαταγή του Μ. Αλεξάνδρου, συνδέθηκε με τη γειτονική απόκρημνη ξηρά, που ονομαζόταν Χύτρος. 25. Εδώ μπορούμε να θεωρήσουμε πως ο Αριστοτέλης κάνει λογοπαίγνιο με τη λέξη αρχή, που σημαίνει τόσο το ξεκίνημα όσο και την εξουσία. 26. Μέχρις εδώ ο Αριστοτέλης περιέγραψε ασήμαντες αφορμές που οδήγησαν σε μεταβολές του πολιτεύματος. Τωρα στρέφεται σε αιτίες που σχετίζονται με τη δυσανάλογη αύξηση ενός τμήματος των πολιτών. 27. Τη σχέση μεταξύ της ναυτικής ισχύος της Αθήνας και του δημοκρατικού της πολιτεύματος, την αναλύει ο Αριστοτέλης στο έργο του Αθηναίων πολιτεία. Οι ναυτικοί ήταν πολίτες από την τάξη των Θητών, κατοικούσαν στην Αθήνα και στον Πειραιά κι αποτελούσαν το πιο ριζοσπαστικό τμήμα του πληθυσμού. 28. Όλες οι παραπάνω περιπτώσεις κατάλυσης της δημοκρατίας, έγιναν σε Δωρικές αποικίες στη Μικρά Ασία, εκτός από τα Μέγαρα που αναφέρονται παρεπιπτόντως, επειδή ήταν η μητρόπολη μιας εξ αυτών. 29. Η λειτουργία ήταν υπηρεσία που επιβαλλόταν στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις, σε όποιον πολίτη είχε ένα ορισμένο εισόδημα. Οι λειτουργίες ήταν δυο ειδών, εγκύκλιες και έκτακτες. Οι πρώτες γίνονταν κάθε χρόνο κατά τις γιορτές και περιελάμβαναν τη χορηγία, τη γυμνασιαρχία, τη λαμπαδαρχία, την αρχιθεωρία και την εστίαση. Από τις έκτακτες σπουδαιότερη ήταν η τριηραχία. Οι λειτουργίες συνεπάγονταν μεν τιμές αλλά και μεγάλα έξοδα, ιδίως η τριηραρχία και η χορηγία. 30. Στην Αθήνα τον 6ο π.Χ. αιώνα οι πολίτες ήταν χωρισμένοι σε τρία μεγάλα κι αντιμαχόμενα κόμματα.

339

ΣΧΟΛΙΑ

Στο κόμμα των Παραλίων, ανήκαν όσοι ζούσαν κοντά στη θάλασσα, στο κόμμα των Πεδιαίων ή Πεδιακών όσοι ζούσαν στην πεδιάδα της Αττικής και στο κόμμα των Υπερακρίων ή Διακρίων οι ορεσίβιοι. 31. Η φράση πατροπαράδοτη δημοκρατία αποτελούσε φράση-κλειδί στην Αθήνα του 4ου αιώνα κι ειδικότερα μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου το 404 π.Χ. 32. Απλή εφαρμογή του «διαίρει και βασίλευε». Οι φυλές μπορεί να ψήφιζαν με τη σειρά ή διαφορετικές φυλές μπορεί να εξέλεγαν διαφορετικούς άρχοντες ή κάθε φυλή μπορεί να εξέλεγε ένα μέλος σε κάθε συμβούλιο αρχόντων. Σε κάθε περίπτωση θα μειωνόταν η δύναμη του λαού. Τούτο το σύστημα μοιάζει με τη σημερινή «λειτουργική αντιπροσώπευση». 33. Η πρώτη μέθοδος με την οποία επέρχονται αλλαγές στα ολιγαρχικά πολιτεύματα, είναι εκείνη που ακολουθείται όταν η αλλαγή ξεκινά έξω από τον κυβερνητικό κύκλο, είτε ως κίνημα κάποιων που αποκλείστηκαν απ' την κυβέρνηση είτε ως κίνημα που ξεκινά απ' αυτούς αλλά ξαπλώνεται και σε ευρύτερες λαϊκές μάζες. Η δεύτερη μέθοδος την οποία θα αναπτύξει τώρα ο Αριστοτέλης αφορά αλλαγές που αρχίζουν από τα μέσα της κυβέρνησης. 34. Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται εδώ πως σε μια σταθερή ολιγαρχία εκλέγοντες είναι η ίδια μερίδα πολιτών που έχουν δικαίωμα να εκλέγονται. Αν δεν συμβαίνει έτσι κι αν οι εκλέγοντες είναι περισσότεροι από τα άτομα που δικαιούνται να εκλεγούν, τότε θα δημιουργηθεί πρόβλημα, ακόμα κι αν η ολιγαρχική αρχή του περιορισμού διατηρείται στους εκλόγιμους ενώ δεν διατηρείται στους εκλογείς. Η εκλογή πρέπει να είναι περιορισμένη και κατά τους δυο τρόπους κι όχι μόνο κατά τον έναν. 35. Προφανώς θέλησε να έρθει σε συμφωνία με τον Αθηναίο στρατηγό Χάρητα, για να τον υποστηρίξει στην

340

ΣΧΟΛΙΑ

εγκαθίδρυση τυραννίδας. 36. Αναφέρεται, στην πόλη της Ηλείας που είχε την επιμέλεια των Ολυμπιακών αγώνων. 37. Ο Ιφιάδης προφανώς, αφού αναδείχτηκε αρχηγός κοινής αποδοχής των αντιμαχομένων μερών, προσπάθησε στη συνέχεια να γίνει τύραννος. 38. Ο κύφων ήταν ξύλινος ζυγός σε σχήμα αρότρου, που έμοιαζε με τη «φάλαγγα» όπου έδεναν μέχρι και τον περασμένο αιώνα, τα πόδια των άτακτων μαθητών. Στην αρχαία Ελλαδα έσφιγγαν στον κυφωνα τον αυχένα των κοινών εγκληματιών. Επειδή η ποινή ήταν από μόνη της ατιμωτική γινόταν ακόμα χειρότερη όταν την εκτελούσαν δημόσια, εύλογη ήταν επομένως η αγανάκτηση του Αρχία, γιατί τον εξευτέλισαν μ' αυτόν τον τρόπο. 39. Παρθενίαι ονομάστηκαν τα νόθα παιδιά που γεννήθηκαν στην Σπάρτη, κατά την προιτη φάση του Πελοποννησιακού πολέμου (743-724 π.Χ.), από πατέρα Αχαιό, σύμμαχο των Σπαρτιατών, και μητέρα Σπαρτιάτισσα, η οποία επειδή δεν γέννησε μετά από νόμιμο γάμο θεωρείτο ακόμη παρθένα. 40. ομοιοι ονομάζονταν οι γνήσιοι Δωριείς της Σπάρτης που είχαν δικαίωμα σ' όλα τα πολιτικά αξιώματα. Ετούτοι επειδή είχαν κλήρο μετείχαν στα συσσίτια σε αντίθεση με τους ύπομείονες, που επειδή δεν είχαν κλήρο κι ήταν φτωχοί δεν μετείχαν στα συσσίτια και είχαν μεν αστικά αλλά δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. 41. Πρόκειται πιθανώς για τον Άννωνα τον θαλασσοπόρο, βασιλιά των Καρχηδονίων, που αφού εκδιώχθη από βασιλιάς λόγω των αυθαιρεσιών του το 570 π.Χ., ξεκίνησε με πολυάριθμο στόλο και τριάντα χιλιάδες άνδρες και γυναίκες για τον γύρο της Αφρικής. Βγήκε από τις Στήλες του Ηρακλή (Γιβλαρτάρ) και κατευθύνθηκε προς νότο, όπου και ίδρυσε πολλούς εμπορικούς σταθμούς στις ακτές

341

ΣΧΟΛΙΑ

της Δυτικής Αφρικής. Δεν κατάφερε όμως να περιπλεύσει την Αφρική λόγω έλλειψης τροφίμων και ξαναγύρισε στην Καρχηδόνα όπου έγραψε στη Φοινικική γλώσσα το έργο 'Άννωνος Καρχηδονίων βασιλέως περίπλους. 42. Ο Διονύσιος ο τύραννος των Συρακουσών, επειδή ήθελε να πολεμήσει τους Καρχηδόνιους, ζήτησε γυναίκα του την κόρη του επιφανέστερου Λοκρού, τη Δωρίδα. Τούτη η φιλία από επιγαμία, έφερε τελικά την καταστροφή των Επιζεφύριων Λοκρών γιατί ο γιός του Διονύσιος, ο νεώτερος, κάθε φορά που επισκεπτόταν τους Λοκρούς συμπεριφερόταν χυδαιότατα προς όλους. Μια φορά λοιπόν κι ενώ απουσίαζε, οι κάτοικοι τον εκδικήθηκαν με το να σκοτώσουν τη γυναίκα και τα παιδιά του. Για αντεκδίκηση ο Διονύσιος κατέστρεψε την πατρίδα της μητέρας του. 43. Στο πρώτο σχόλιο τούτου του βιβλίου, είπαμε πως το Ε ασχολείται με τη φθορά των πολιτευμάτων και το Ζ, με τους τρόπους διάσωσης τους. Εδώ όμως, στη μέση του θέματος επαναστάσεων και στάσεων, γίνεται μια παρένθεση που αφορά τρόπους διατήρησης. Ο λόγος της παρένθεσης τούτης ίσως είναι πως οι προτεινόμενες μέθοδοι διατήρησης, φαίνεται πως προκύπτουν από τις αιτίες καταστροφής των πολιτευμάτων που μελετήθηκαν μέχρι τώρα. Έτσι η κάθε συνταγή αντιστοιχεί σε κάθε μια από τις μέχρι εδώ ασθένειες κι είναι φυσικό ο Αριστοτέλης να προσθέτει ένα κατάλογο συνταγών αμέσως μετά τον κατάλογο ασθενειών. Επιστρέφει όμως στη συνέχεια, στο θέμα των επαναστάσεων κι ασχολείται πρώτα με τις αιτίες που οδηγούν σε επανάσταση στα μοναρχικά πολιτεύματα (και προτείνει επίσης μεθόδους συντήρησής τους αμέσως μετά) και τέλος ασχολείται με την ανεπάρκεια της Πλατωνικής Πολιτείας. Συνολικά θα δούμε πως ο Αριστοτέλης παραθέτει δυο είδη μεθόδων συντήρησης των πολιτευμάτων το πρώτο

342

ΣΧΟΛΙΑ

είναι αυτό του Ε βιβλίου, όπου η μέθοδος είναι ανάλογη της αιτίας και το δεύτερο, του Ζ βιβλίου, είναι γενική μέθοδος που δεν συνδέεται άμεσα με τα αίτια των επαναστάσεων. 44. Τα εισοδήματα που αναφέρονται δεν έχουν καμιά σχέση με φόρους αλλά αποτελούν κριτήριο για τη δυνατότητα ή όχι συμμετοχής στα αξιώματα. Αν παρέμενε αμετάβλητο το ελάχιστο απαιτούμενο ποσό εισοδήματος κι αν όλο και μεγαλύτερο πλήθος πολιτών το αποκτούσε, το πολίτευμα θα άλλαζε αυτόματα. Τώρα πολύ περισσότερα άτομα θα είχαν δικαίωμα στα αξιώματα κι έτσι μια «πολιτεία» ή μια ολιγαρχία θα μετατρεπόταν σε δημοκρατία. 45. Οι δυο τακτικές που προτείνονται εδώ είναι οι εξής: α) ισορροπία ή ανάμειξη δυο αντίπαλων μερίδων, που μπορεί να επιτευχθεί αν η κοινωνική άνθιση της μιας αντισταθμιστεί από πολιτική ισχύ που δίνεται στην άλλη, και β) η δημιουργία ισχυρού μέσου στρώματος, που θα εξομαλύνει τόσο την έπαρση των πλουσίων όσο και τη δυσαρέσκεια των φτωχών. 46. Ο κίνδυνος στον οποίο εφιστά την προσοχή ο Αριστοτέλης, η πολιτική ισχύ που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για εξασφάλιση ατομικού πλουτισμού, έχει αναφερθεί κι από τους Θουκιδίδη και Πλάτωνα. Ο Θουκιδίδης (3, 82) αναφερόμενος στον εμφύλιο πόλεμο των Κερκυραίων γράφει «αιτία για όλα αυτά είναι η φιλαρχία που τη γεννά η πλεονεξία κι η φιλοδοξία». Ο Πλάτωνας αντιδιαστέλλοντας το ιδανικό του πολίτευμα μ' εκείνα που υπήρχαν στις ελληνικές πόλεις-κράτη (Πολιτεία 521 a) γράφει «κι αν έρχονται στα δημόσια πράγματα άνθρωποι φτωχοί και πεινασμένοι για προσωπικά πλούτη, που νομίζουν πως πρέπει ν' αρπάξουν από δω τα αγαθά που δεν έχουν, δεν είναι δυνατό να διοικηθεί σωστά η πόλη. Γιατί γίνεται

343

ΣΧΟΛΙΑ

μάχη για το ποιος θα πάρει την εξουσία, και αυτός ο πόλεμος είναι εμφύλιος και εσωτερικός και καταστρέφει και τους ίδιους και τους υπόλοιπους πολίτες». Ο Αριστοτέλης κατ' επανάληψη εφιστά την προσοχή στον ίδιο κίνδυνο. 47. Κάθε φυλή χωριζόταν σε φρατρίες και κάθε φρατρία σε τριάντα γένη. Το κάθε γένος αποτελείτο από έναν αριθμό ομογάλακτων οικογενειών και διακρινόταν από τ' άλλα, από το πατρωνύμιο που σχηματιζόταν από το όνομα κάποιου ήρωα ή μυθικού γενάρχη. Οι μάχιμοι του κάθε γένους αποτελούσαν τη στρατιωτική οργάνωση, τον λόχο. Αργότερα, με τις πολιτικές μεταρυθμι'σεις του Κλεισθένη, ο λόχος αποτελείτο από άνδρες που δεν ανήκαν στο ίδιο γένος. 48. Η λαμπαδαρχία (ονομαζόταν επίσης και λαμπαδηφορία ή λαμπαδηδρομία) ήταν αναπόσπαστο μέρος της γυμνασιαρχίας. Η λαμπαδηφορία ήταν αγώνας που γινόταν προς τιμή θ ε ώ ν προς τιμή του Προμηθεά στα Προμήθεια, της Αθηνάς στα Παναθήναια και του Ηφαίστου στα Ηφαίστεια. Ο Γυμνασίαρχος όφειλε να προμηθεύσει με πολυτελείς λαμπάδες και να προπονήσει την ομάδα για τους αγώνες. 49. Αν υπήρχαν κληρονομικά δικαιώματα, οι περιουσίες θα μαζεύονταν στα χέρια λίγων δικαιούχων. Αν οι περιουσίες μεταβιβάζονται βάσει διαδοχής (εδώ ο Αριστοτέλης προϋποθέτει πως δεν υπάρχουν «πρωτοτόκια») οι περιουσίες θα διανεμηθούν σε περισσότερους. 50. Σύμφωνα με τα γραφόμενα στο Γ βιβλίο, το συσκεπτόμενο όργανο είναι και το κυρίαρχο του πολιτεύματος. Τα αξιώματα επομένως στα οποία αναφέρεται εδώ ο Αριστοτέλης, θα πρέπει να είναι το αξίωμα του μέλους της Βουλής και εκείνο του μέλους της Εκκλησίας του δήμου. 51. Ο Αριστοτέλης ορμώμενος από τα «κυρίαρχα αξιώ-

344

ΣΧΟΛΙΑ

ματα», στα οποία αναφέρθηκε προηγουμένως, προτείνει, δέκα κανόνες για τη διατήρηση των πολιτευμάτων, που έχει ήδη αναφέρει με τη μορφή γενικότερων κανόνων. Τούτοι οι γενικοί κανόνες προκύπτουν από τη μελέτη των αιτίων φθοράς των πολιτευμάτων, αλλά εισάγουν πλατύτερα και πιο θεμελιώδη ζητήματα πολιτικής. Η αναφορά στα προηγούμενα αίτια φθοράς είναι αμυδρή, αναφέρονται περισσότερο στις γενικές αρχές που τέθηκαν στα προηγούμενα βιβλία. 52. Στο Γ βιβλίο αναλύθηκε με λεπτομέρειες η «σχετικότητα» της δικαιοσύνης κι η συνεπαγόμενη «σχετικότητα» της ποιότητας της δικαιοσύνης. 53. Στα προηγούμενα ο Αριστοτέλης ανέφερε τις τρεις ιδιότητες που πρέπει να διαθέτουν όσοι κατέχουν αξιώματα, οίστε το πολίτευμα να είναι σταθερό. Μια απ' αυτές ήταν η πίστη στο πολίτευμα (σύνταγμα). Τώρα προσθέτει πως κι η πλειοψηφία των πολιτών γενικά θα πρέπει να είναι πιστή στο πολίτευμα, με την έννοια πως θα επιθυμεί τη διατήρησή του. Απαραίτητη λοιπόν προϋπόθεση διατήρησης ενός πολιτεύματος είναι η ομοθυμία κι η συγκατάθεση της πλειοψηφίας των πολιτών. 54. Εδώ γίνεται μια φυσιολογική μετάβαση από την αρχή κατά την οποία η πλειοψηφία των πολιτών θα πρέπει να εγκρίνει το πολίτευμα στην αρχή της μεσότητας. Το μέσο πολίτευμα, που δεν παρεκλίνει σε «δεξιές» ή «αριστερές» ακρότητες, είναι λογικό να έχει τη συγκατάθεση της πλειοψηφίας. 55. Ο σύγχρονος αναγνώστης πιθανώς αμφιβάλει για το κατά πόσον μια δημοκρατία παύει να είναι δημοκρατία, αν εξισωθεί η ιδιοκτησία. Η αμφιβολία είναι φυσική αν η λέξη «δημοκρατία» εννοηθεί με τη σύγχρονη σημασία της, ως κυβέρνηση όλου του λαού. Με την αριστοτελική έννοια όμως «δημοκρατία» είναι η διακυβέρνηση μιας από τις

345

ΣΧΟΛΙΑ

τάξεις, ενώ ολιγαρχία μιας άλλης. Αν εξαφανιστούν οι κοινωνικές μερίδες τότε εξαφανίζονται αυτόματα κι οι δυο τούτες μορφές διακυβέρνησης. 56. Δηλαδή από άγνοια της διαφοράς ανάμεσα στα μέτρα που συντελούν στη διατήρηση του πολιτεύματος κι εκείνων, που παρόλο που υποτίθεται πως το διατηρούν στην πραγματικότητα το ωθούν προς την καταστροφή του. 57. Το ίδιο θέμα αναφέρθηκε και προηγουμένως, στο Δ βιβλίο. Στο βιβλίο Η όμως επανέρχεται και αναλύεται λεπτομερώς. 58. Σ' εκείνες τις δημοκρατίες όπου οι αποφάσεις του λαού είναι ανώτερες από τον νόμο. 59. Τα γνωρίσματα τούτα δεν είναι πάντα συμβατά μεταξύ τους. Η κυριαρχία της πλειοψηφίας μπορεί να περιορίσει δραστικά την ατομική ελευθερία. 60. Πώς θα όριζε ο Αριστοτέλης την ελευθερία; Το χωρίο απαντά στο ερώτημα: Ως υπακοή στους καλώς κείμενους νόμους. 61. Εδώ ο Αριστοτέλης φαίνεται να διαχωρίζει τις «μοναρχίες» (βασιλείες και τυραννίδες) από τα «συνταγματικά» πολιτεύματα. Μοιάζει να υπαινίσσεται πως η μοναρχία δεν είναι «συνταγματική», αλλά αποτελεί απλώς προσωπικό πολίτευμα, αν μπορεί να αποκληθεί «πολίτευμα». Πράγμα που πρέπει να προσθέσουμε πως έρχεται σε αντίθεση με τις γενικές απόψεις του Γ βιβλίου, όπου τόσο η βασιλεία όσο κι η τυραννίδα κατατάχτηκαν στα έννομα πολιτεύματα και μάλιστα η βασιλεία αναφέρθηκε σαν ένα από τα «ορθά». Γιατί λοιπόν, μπορεί να ρωτήσει κάποιος, ο Αριστοτέλης αφιερώνει μια τόσο λεπτομερή ανάλυση στη μελέτη γενικά της «μοναρχίας» κι ειδικότερα της τυραννίδας, τη στιγμή που έχει δηλώσει στο Δ βιβλίο πως δεν υπάρχουν και πολλά να ειπωθούν γι' αυτήν; Μερικοί σχολιαστές ισχυρίζονται πως το κάνει με σκοπό να βελτιώσει

346

ΣΧΟΛΙΑ

το χειρότερο από τα ελληνικά πολιτεύματα και πως ίσως προσπαθεί μ' αυτό τον τρόπο να κρατήσει τη Μακεδονική βασιλεία στο σωστό δρόμο. Ίσως όμως να οφείλεται στο αναλυτικό μυαλό του Αριστοτέλη που τον οδηγεί στην εξέταση όλων των υλικών που υπάρχουν και στην αξιοποίηση όλων των δυνατών στοιχείων. Δεν πρέπει να ξεχνάμε την ιατρική του καταγωγή που τον ωθεί σε διάγνωση συμπτωμάτων και προτάσεις θεραπειών τη στιγμή που τα προβλήματα της προσωποπαγούς διακυβέρνησης, ειδικότερα στην τυραννική της μορφή, τον προμηθεύουν με άφθονο υλικό. 62. τάς δημιουργίας και τάς θεωρίας' δημιουργίες ήταν τα πολιτικά αξιώματα, θεωρίες ονομάζονταν οι αντιπροσωπίες που έστελναν οι ελληνικές πόλεις στις πανελλήνιες θρησκευτικές γιορτές, στο κείμενο έχει τη γενικότερη σημασία «εκείνοι που φροντίζουν για τα θρησκευτικά πράγματα». 63. Ο Φείδων ήταν βασιλιάς του Αργούς, που ανέβηκε στο θρόνο στις αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα. Ήταν άξιος βασιλιάς κι επί των ημερών του το Άργος απέκτησε δύναμη και ευημερία. Ήταν ο πρώτος από τους Έλληνες που έκοψε χάλικινα και αργυρά νομίσματα στην Αίγινα, τα φειδώνια. Επί της βασιλείας του όμως αδιαφορούσε για τους μέχρι τότε ισχύοντες θεσμούς και γι' αυτό ο Αριστοτέλης τον συγκαταλέγει στους τυράννους. 64. Ο Φάλαρης κατέλαβε την εξουσία στον Ακράγαντα της Σικελίας το 566 π.Χ., με τη βοήθεια των εργατών που εξεγέρθηκαν κατά του βασιλιά. Σαν τύραννος ήταν ιδιαζόντως βίαιος και σκληρός. Διατήρησε την εξουσία μέχρι την καθαίρεσή του το 550 π.Χ. 65. Έγινε τύραννος των Λεοντίνων το 500 π.Χ. Οι Λεοντίνοι ήταν πόλη της Σικελίας, είκοσι χιλιόμετρα βορειοδυτικά των Συρακουσών.

347

ΣΧΟΛΙΑ

66. 0 Κύψελος ήταν γιος του Ηετίωνα και της Αάβδας, του γένους των Βακχιαδών που κυβερνούσε αριστοκρατικά την Κόρινθο επί 90 χρόνια. Όταν αναδείχτηκε στην εξουσία (653 π.Χ.) κατέλυσε το αριστοκρατικό πολίτευμα κι έγινε τύραννος αμείλικτος για τους αντιπάλους του αλλά δίκαιος και επιεικής για το λαό. 67. Ο γνωστός τύραννος της Αθήνας, καταγόταν από το γένος των Φαλαίδων, ήταν συγγενής του Σόλωνα κι αναδείχτηκε αρχηγός του κόμματος των Διακρίων (δες σχ. 30). 68. Ο Κόδρος, γιος του Μελάνθου από το γένος των Νηλειδών της Μεσσηνίας που είχαν εκδιώξει οι Δωριείς, βασίλευσε στην Αθήνα μετά τον πατέρα του. Απέκτησε αιώνια δόξα γιατί αυτοκτόνησε μετά από χρησμό, που απαιτούσε το θάνατο του για να αναχαιτιστούν οι Δωριείς που είχαν επιτεθεί στην Αττική. 69. Εννοεί τον Κύρο τον πρεσβύτερο, γιο του Καμβύση και της Μανδάνης. Ο σπουδαιότερος βασιλιάς των Περσών, για τον οποίο έγραψε ο Ξενοφών το εργο του Κνρου παιδεία. 70. Κάτοικοι της Ηπείρου γύρω από τη Δωδώνη. 71. Η Χεγκελιανή άποψη περί βασιλείας μοιάζει να ταυτίζεται με τις απόψεις του Αριστοτέλη σ1 αυτό το σημείο. 72. Ο Αριστοτέλης εδώ αναφέρεται στα αίτια των στάσεων που απαριθμήθηκαν προηγούμενα. 73. Όμορφος νέος από τους ευνοούμενους σωματοφύλακες του Φιλίππου, πατέρα του Μεγ. Αλεξάνδρου. Ο Ατταλος ήταν από τους πιο γενναίους Μακεδόνες στρατηγούς. Ο Ατταλος πρόσβαλε τον Παυσανία κι ο Φίλιππος τον δικαίωσε, γι' αυτό ο Παυσανίας δολοφόνησε τον Φίλιππο. 74. Δεν είναι γνωστό ποιόν απ' όλους του ομόνυμους βασιλείς της Μακεδονίας εννοεί εδώ. Ιΐιθανώς να είναι ο

348

ΣΧΟΛΙΑ

Αμύντας ο Β, γιος του Αρχέλαου και πατέρας του Φιλίππου. Ο Δέρδας τον σκότωσε με την προτροπή της συζύγου του Ευρυδίκης. 75. Νόθος γιός του βασιλιά Περδίκα της Μακεδονίας που ανέβηκε στο θρόνο αφού δολοφόνησε όλους τους νόμιμους διαδόχους. 76. Ο Σίρρας κι ο Αρράβαιος ήταν βασιλείς γειτονικών κρατών. 77. Ο Σαρδανάπαλλος (Ασούρ-Βανιπάλ) ήταν από τους σπουδαιότερους βασιλιάδες της Ασσυρίας, 668 - 624 π.Χ. 78. Στη σύγχρονη ορολογία θα μπορούσαμε να πούμε πως θα γίνει «ιδεολογική πάλη» ανάμεσα σ' ένα δικτατορικό και σ' ένα κράτος βασισμένο σε δημοκρατικές αρχές. 79. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε μια περίοδο πενήντα περίπου ετών (465 - 413 π.Χ.) κατά τα οποία το πολίτευμα των Συρακουσών ήταν αριστοκρατικό. 80. Απ' ότι φαίνεται ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ενδοοικογενειακές αντιθέσεις στην αυλή του τυράννου. 81. Κατέλαβε την εξουσία ως τύραννος ο ίδιος, αλλά δολοφονήθηκε στη συνέχεια. 82. Ο Αριστοτέλης έχει ήδη ασχοληθεί με τις αιτίες που καταλύουν τα υπόλοιπα πολιτεύματα, τώρα ακολουθεί την ίδια διαδικασία και για τις τυραννίδες. 83. Σπαρτιάτης βασιλιάς στα μέσα του έβδομου π.Χ. αιώνα. 84. Το μέτρο τούτο που αποδίδεται στον Περίανδρο, έχει αναφερθεί και στο Γ βιβλίο. 85. Τα κοινά γεύματα ενδέχεται να ενθαρρύνουν την αμοιβαία εμπιστοσύνη, η παιδεία αναπτύσσει το γενναίο φρόνημα. 86. Πράγμα που συνεπάγεται φορολογία της περιουσίας που φθάνει το είκοσι τοις εκατό το χρόνο. 87. Σύμφωνα με την πρώτη μέθοδο οι υπήκοοι του

349

ΣΧΟΛΙΑ

τυράννου θεο:>ρούνται εχθρικοί προς αυτόν και ο τύραννος πρέπει να τους κάνει ανίκανους να συνομωτήσουν εναντίον του και σύμφωνα με τη δεύτερη ο στόχος του θα είναι να τους κάνει να μην έχουν λόγους για να συνομωτήσουν. 88. Ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται εδώ στη θρησκεία με τη σύγχρονη έννοια, αναφέρεται μόνο στο τυπικό και στις τελετουργίες που αφορούν τους θεούς. Οι θρησκευτικές απόψεις του Αριστοτέλη αναπτύσσονται στο έργο του Μετά τά φυσικά. 89. Ο Αριστοτέλης τόσο εδώ όσο και σε άλλα σημεία, ξεχωρίζει τα πολιτεύματα (που στηρίζονται σε προϋπάρχουσα μέθοδο κατανομής εξουσιών) από τις μοναρχίες (όπου δεν υπάρχει τέτοια μέθοδος). 90. Πρέπει να σημειωθεί πως το σκεπτικό του Πλάτωνα σχετικά με τις πολιτειακές αλλαγές αναφερόταν στην εσωτερική δυναμική και λογική του θέματος κι όχι στην ιστορική του σειρά. Η ιστορική κριτική που ασκεί επομένως ο Αριστοτέλης είναι άδικη. 91. Ο Αριστοτέλης παραθέτει εδώ μερικές φράσεις του Πλάτωνα και στη συνέχεια προσθέτει τη δική του εκδοχή για το αποτέλεσμα μερικών άλλων. Οι φράσεις του Πλατωνα αποτελούν το περίφημο πρόβλημα του «γεωμετρικού αριθμού», στου οποίου τη λύση ο Αριστοτέλης δεν βοήθα καθόλου. Αρκεί να πούμε πως αναφέρεται στο «ζωογονικό» ορθογώνιο τρίγωνο του Πυθαγόρα, με πλευρές ανάλογες των αριθμών 3, 4 και 5, όπου βέβαια το τετράγωνο της υποτείνουσας ισούται με το άθροισμα των τετραγώνων των δυο κάθετων πλευρών. 92. Για να γίνει πιο κατανοητό το χωρίο θα πρέπει να σημειώσουμε πως ο Πλάτωνας (έχοντας κλίση προς το μαθηματικό μυστικισμό) ισχυρίζεται πως οι άρχοντες στην ιδανική του πολιτεία θα πρέπει να κανονίζουν τους γάμους και να ελέγχουν την αναπαραγωγή του είδους έτσι

350

ΣΧΟΛΙΑ

ωστε τούτα να είναι «ευνοϊκά» ή σύμφωνα με τις μαθηματικές αρχές, τις κοινές στον μακρόκοσμο του σύμπαντος και στον μικρόκοσμο του ανθρώπου. 93. Ο Πλάτωνας ποτέ δεν ισχυρίστηκε πως ο χρόνος από μόνος του προκαλεί μεταβολλές. Ισχυρίστηκε μόνο πως τα πράγματα αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, αν δεν έχουν ακολουθηθεί οι μαθηματικές αρχές που κυβερνούν τον άνθρωπο και το σύμπαν. Ο Αριστοτέλης όμως αναφέρεται σε μια φράση απ' ολόκληρο το χωρίο, ότι «όλα όσα γενιώνται πρέπει να φθείρωνται» και την εφαρμόζει γενικά. 94. Ο Αριστοτέλης εδώ μεταβαίνει εύκολα από το «σε τι μεταβάλλεται μια τυραννίδα» στο «τι μεταβάλεται σε τυραννίδα». 95. Ο Αριστοτέλης επικρίνει εδώ τον ισχυρισμό του Πλάτωνα πως οι ολιγαρχίες μεταβάλλονται σε δημοκρατίες, επειδή οι φτωχοί γίνονται όλο και φτωχότεροι μέχρι που αναγκάζονται να διεκδικήσουν την εξουσία. 96. Το χωρίο τούτο μοιάζει σαν εκτροπή από το όλο βιβλίο, η δομή του όμως είναι πολύ «αριστοτελική» για να μην ανήκει στον Αριστοτέλη. Το απότομο όμως κλείσιμο του, που αφήνει σχεδόν τη φράση ατέλειωτη δείχνει πως υπήρχε και συνέχεια.

351