Arhitektura Kasnoantickog Doba Basler

DURO BASLER

ARHITEKTURA KASNOANTIEKOG DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI

Predgovor Doba od IV do VI vijeka predstavlja u Evropi epohu u kojoj je antidka kultura proZivljavala znatno preoblidavanje. Uzroke tog procesa dine neki vanjsk,i dogadaji kao Sto je prodor i naseljavanje stranih, ,,barbarskih(, uglavnom germanskih naroda na podrudju Rimskog Carstva, no i promjene Sto su se u samim nosiocima antidkog dru5tva, gradanima Carstva, dogaclale u odnosu prema drlavi, dru5tvu, religiji i umjetnosti. Na ba5tini Rimskog Imperija izrast ie tako tokom narednih stoljeia jedan novi svijet u novim geografskim i dru5tvenim dimenzijama; taj svijet nazvat ie se Evropa. Njegove elemente dini rirnski i grdki antidki supstrat sa primjesama kr5ianskog Orijenta uz udeSie novopridoSlih naroda, stranih antidkoj kulturi, koje je oluja seobe naroda istrgla iz starog zavitaja, onog nepoznatog prostora Sto su ga Rimljani jednostavno zvali Solitudines Sarmatanr.m,i prebacila u nekada5nje oivilizirane provincije mediteranskogcarstva. U ovoj knjizi udinjen je poku5aj da se analizom spomenika arhitekture sagleda ude5ie planinskog zaled.astare rimske provincije Dalrnacije i juZnih predjela panonskih pokrajina u ovom procesu. Namjera je, dakle, da se sakupi u jedan pregled ono Sto su na tlu Bosne i Hercegovine antika i prvi barbari u nametnutoj Zivotnoj koegzistenciji doprinijeli za stvaranje tog novog svijeta. Pisani dokr"rmentio Zivotu u ovim kraievima u to doba su skronni, oni gotovo i ne postoje. NaS zcmljak, Euzebije Jeronim, suvise je rano napustio svoj rodni grad Stridon, koji se nalazio negdje u sjeverozapadnoj Bosni, i otiSao daleko, u Rim, a kasnije u Siriju i Palestinu. Njegovo dopisivanje sa prijateljima u starom kraju, tamo od 370. do 420. godine, uglavnom odral.ava nostalgiju i brige zbog nesreia koje su provalama barbara zadesile njegov zavitaj, roditeljski dom i dlanove toga doma. U ovim krajevima nije se, dakle, na5ao neki rjediti savremenik kao Sto se dogodilo medu merovin5kim Francima, gdje je Grgur, biskup grada Toursa, uspio zabiljeZiti mnogo toga Sto ie vidio i duo oko sebe. Mi smo ovdje upuieni vi5e na ruievine spomenika za koje ne bismo mogl'i tvrditi da su nijemi, ali je njihov jezik ipak osebujan i ne uvijek jasan. Raspon dogadaja od IV do VI vijeka u Bosni i Hercegovini moZemo podijeliti u tri epohe: A: Doba kasnog Carstva (284-480). U to vrijeme Bosna i Hercegovina vegetriraju kao dio provincije Dalmacije u sklopu Zapadnog carstva do 437.godine, a zatim u Istodrrom Carstvu do 454, kada se provincija osamostal'ila 'i kao takva ostala u okvirima zajednice do smrti Julija Nepota 480. godine. B: Doba "barbarskog( gospodstva. Prvo je u ovim krajevima vladao vojskovoda Germana Odoakar (480-490), a zatim su nado5li Istodni Goti koii su se zadrLali do 535. sodine.

C: Doba renovacije Carstva. Car Justinijan I (527-565) uspio je obnoviti vlast u nekim dijelovima Zapada,pa tako (535. g.) i u veiem dijelu zaled,aprovincije Dalmacije. Takvo stanje traje do definitivnog naseljavanja Slavena u krajevima juZno od Save, negdje od prvih godina VII vijeka. To naseljavanje predstavlja u nekada5njoj provinciji Dalmaciji prekretnicu ka onom vremenu Sto ga obiino zovemo srednji viiek.

UVOD Politiiki dogadaji Sistem uprave Rimskog carstva doZivljava znatnu prekretnicu dolaskom na vlast cara Dioklecijana 284. godine. Ilir po porijeklu, a voinik po zanimanju, Dioklecijan je, pnije nego Sto ie izglasanza cara, vr5io neke visoke sluZbe u upravi, pa je tako imao prilike da sa Sireg aspekta sagleda nedostatke koji su po njegovom n'ri5ljenju - mogli biti odludujuoi za izbijanje krize koja je vei od sredine III vijeka podrivala drZavu i dru5tvo. Kao namjesnik u Meziii, a kasnije dvorski sluZbenik za vrijeme Kara, on je svi5io kratki kur:s politidke- Skole, dovoljan da bi po doiasku na vlast iimao potrebno iskustvo Lr traZenju liieka za bolesni imperij. U njegovo doba senat ie vei izgubio i onai prividni autoritet iza koga su se pod maskom principata sakrivali carevi od vremena Oktaviiana Augusta. Kao dovjek porijeklom iz provincije i potomak robova, Diokleoijan svakako nije nos,io u sebi ono po5tovanje prema starim institucijama Carstva, Sto je bilo svojstvenrr Italicima. U traZenju radikalnih rje5enja za sanaciju drZavne uprave on nije bio sputan tradicijama, nego je oti5ao vrlo daleko, pa je carsku r,last formirao po ugledu na istodne despotije. Tako je car i formalno prestao biti prinoeps senata, dovjek koji je ,tek nakon smrti proglaSavan bogom, a umjesto toga postao ie dominius, inkarniran'i i fizidki prisutni bog, sin Jupitera. Zato nastupajuii odsjek u historiji R.imskog Carstva nazivamo dominatom. Dioklecijan je prvi rimski car koji jc prrilikom sluibenih poslova obladio Sarene svilene haljine, pap'udeproSivene dragim kamenjern, a na glavu stavljao diiadem od bijele svile sa biserima. On je bio te5ko dostupan, u paladi okruZen dvorjanima i cunusima na orijentalni nadin. Dioklecijan (sl. 1) nije vladao sam, nego je samo bio vrhovni autoritet i inicijator akcija u krugu detvorice vladara, dvojice augusta i dvoji,cecezara koji su im bili u neku ruku pomoinici. Vladarri su izmedu se'bepodijelili Carstvo i svaki od njih upravljao je samostalno svojim dijelom. Rin je i dalje ostao simbolidna prijestonica. U strahu da ni jedan od tetrarha ne bi do5ao u isku5enje da se stolovanjem u glavnom gradu izbaci u prvi red - Sto je tada vaZilo kao pravilo - svaki od vladara odabrao je po jedno provincijsko mjesto za svoju rezidenciju. 'Iako je Dioklecijan upravljao Istokom iz Nikomedije (Ismit), Gaierije IIiriko,m iz Sirmija (Sremske Mitrovice), Maksimin Italijom iz Mediolana (Milana), kasnije iz Ravene, a Konstancije Klor, jedini rodeni rimski gradanin u ovoj grupi, vladao je Galijom i Britanijom iz Auguste Treverorunr (Triera). Od sada Istok Carstva dobiva prevlast. Grad Rim je i dalje zadrLao svoje stare instituciie vlasti, kao na primjer: Senat i magistrature, ali sada, u novom reiimu, io5 samo kao prazne uspomene. Provincije Carstva sadinjavale su 12 dijeceza koje su bile okupljene u prefekture. Na podrudju dana5nje Bosne i Hercegovine z.adrlan je uglavnom raspored kakav je bio uveden jo5 podetkclrn I vijeka: krajevi sjeverno od linije Banjaluka-Doboj-Zvornik ostali su u .sklopuPanonije, a podrudje juZno odatle u okviru Dalrnaciie.

a

F it

l;

ta 1..

i:

ti

Sl. 1. Dioklecijan, prikaz na. noucu

Decentralizacija vlasti i familijarnost careva nisu ipak pruZili do-na voljno siguran oslonac za drLavu. iarstvo se odrZavalo viSe autori tetu Dioklecijanove lidnosti, a manje na sistemu koji je on postavio kao princip. To se pokazalo ubrzo poslije njegove abdikacije i povladenja u paladu nedaleko od Salone (danainji Split) 305. godine. Tada su otpodele nove borbe o vlast, a one su vodene u raznim dijelovima Carstva. Tako se Kontantin koji je poslije smrti svoga oca Kons,tancija Klora, u ljetu 306. godine, izglasan od germanskih trupa u Britaniji za novoga cara, obradunao sa Maksencijem na Milvijskom mostu kod Rima (312), a sa Liciniiern (314) kod Cibala (Vinkovaca). Maksencije, sin cara Maksirnijana, bio je 306. godine od pnetorijanca i rimskih gradana takocler progla5en carom. U jednom trenutku u carstvu se na5lo 6 careva. Dalmaciji je poklonjena posebna paLnja, i u njoj, iz obzira prema umirovljenom caru koji je tu Zivio, nije dolazilo do oruZanih sukoba iz.medu inade vrlo ratobornih nasliednika. Tako je i planinsko zalede 10

Dalmacije, tj. dana5nji teritorij B'osne i Hercegovine, ostao dugo vremena po5teden od ratnog meteLa. Vojska je bila kvasac u kome su bujale velidine, spremne da se u svakom trenutku nametnu za vladare, da- se grdevito bore za tu vlast, i da u borbi ne biraju sredstva. Tako je ta bbrba desto i5la na Stetu discipline u vojsci, bez koje se svakako nije mogao odrLati red na granici. Otuda su i u nekoliko navrata potekle katastrofalne odluke nekih careva da su, kao uzvrat za udinjene usluge, pojedinim skupinama barbara dozvoljavali da se naseljavaju na podrudju unutar drZavnih granica, i to, na nesreiu, upravo na ugroZenoj periferiji. Za udinjene usluge pojedincima Carstvo je gurano u propast. Rimski gradani su, uz to, u ovo doba izbiegavali sluZbu u vojsci, a odbranu zemlje rado prepuStali strancima. Konstantin I (306-337), (sl. 2), sin Konstancija Klora, moZda je hio podesan i sposoban da zaustavi ovaj proces barbarizaciie. Medutim njemu to nije po5lo za rukom nego je i sam bio ponesen bujicom rastrla. Progla5enjem vierske slobode (3t:1, zapetacenaje sudbina paSl. 2. Konstantin I, prikaz na noucu

11

ganskeepohe altidke civilizacije, a osnivanjem Konstantinopola ( I l. maja 330) Rimu je, kao metropoli mediteranskog svijeta, najavljena likvidacija. Carigrad nije bio samo administrativni centar i konzument dobara, nego snaZnatrgovadka luka i proizvodai. Vlada Valentinijana I (364-375), u Milanu, i Valensa (364-378), u Carigradu, pada u vrijeme kada barbari u znatnom broju provaljuju na teritorij Carstva. Valentinijanov sin i nasljednik Gracijan (375. do -382) odbacuje titulu velikog pontifika, a time i formalno otkazuje pagan_stvusvoju podr5ku. Iz ,senataje uklonjen kip Pobjede. U ovo doba beskonadnih,poraza taj kip je bio izliSan ,u dvorani vrhovne uprave Carstva. Poslije Valensove smrti u bici kod Hadrijanopola (Jediena) na vlast je do5ao Teodozije I (379-395) koji je za kratko vrijeme, godine, uspostavio vlast na podrudju cijelog Carstva. U isto vrijeme 1394. car Zapada, Eugenije (392-394) je kao posljednji medu carevima poku5ao povratiti stari reZim, ali je, isto kao i jedan njegov prethodnik, Julijan Apostata (361-363), doZivi,oneuspjeh. Stalne trzavice i uplitanje barbariziranih vojnih jedinica u poduhvatima ambicioznih pojedinaca da izvedu drZavne udare odrazili su se nepovoljno na Zivot u Panoniji a time i na susjednom teritoriju Dalrnacije. Pojedine skupine barbara su desto organizirale prepade na rimske provincije, bez veiih planova, usmjeren-e,uglavnom,-(Sremskena pljadku. Tako su 374. godine Sarmati provalili do Sirmija Mitrovice), a zatirn se nastanili u Valeriji, podrudju zapadno od Dunava, a sjeverno od Drave. Carstvo ih odatle nije viSe moglo ukloniti. Nije, napiosto, bilo vi5e takve snage koja bi ih mogla udaljiti sa uzurpiranog zemljiSta. Stavi5e,dvadesetakgodina kasnije, ovaj kraj se u sluZbenim aktima naziva Ripa Sarmatica, ito znati da je novo stanje sankcionirano kao c l e f i n i t i v a no b l i k . Godine 375. Huni provaljuju na podrudje Panonske nizije, a u isto cloba Zapadni Goti kreiu prema podrudju donjeg Dunava. Kada je opusto5ena Mursa (378), vihor seobe naroda zahvatio je i podrudje juZno