Ares o Arkhegos Ton Atakton - Dionuses Kharitopoulos

ΔΙΟΝΥΙΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΡΗΖ Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ Φ ω το γ ρ α φ ί ε s , Χ ά ρ τ ε 5 ,

Σχεδιαγράμματα

5ΗΔ0Σ 6ΙΣ

;::=ΤΟ Π Ο Σ

«Ήταν η πολεμική μεγαλοφυΐα του ΕΛΑΣ». Kpis Μόνταγκιου Γούντχαουζ Άγγλοε συνταγματάρχη

«Ένα Tépas με ηγετικά$ και οργανωτικά$ ικανότητα5 αληθινά υπερφυσικά$». Ναπολέων ZépOas Στρατηγό$( apxnyós του ΕΔΕΣ

«Από όλο us t o u s αρχηγοί^ του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που γνώρισα, και γνώρισα πολλοί^, μόνον ο Apns μου έκαμε εντύπωση. Ήταν SuvaTÓ s, στοχαστικόδ, είχε λεπτότητα». Αλφόνσο Ινφάντε Ito X ó s στρατηγόν

«Autós επέβαλε τη σιδηρό πειθαρχία στα τμήματα του ΕΛΑΣ. (...)Ήταν πανταχού παρών, εμπνέων τον θα υμασμό και τον φόβο, μεταδίδων εμπιστοσύνη και αισιοδοξία o t o u s αντάρτε$ του και απογοήτευση OTOus άλλουΒ». Kopvnvós Πυρομάγλου Ynapxnyos του ΕΔΕΣ

«Καλού$ έχουμε πολλού$' ο Apns ήταν ο 'Evas που μπορούσε να αξιοποιήσει την προσφορά των πολλών». Αρχιμανδρίτη Γερμανόε (πάτερ Ανυπόμονοδ)

«Ήταν γεννημένος για αρχηγός. Η αντίληψή του, η διορατικότητά του και η γρήγορη σύλληψη σχεδίου δράσης και αντιπερισπασμού ήταν φαινόμενα που θα τα ζήλευαν και οι καλύτεροι ηγήτορε5 καριέρας, στρατιωτικοί και πολιτικοί». Avópéas Mcoparrns Αντισμήναρχοί

«Από T as πρώτας στιγμάς διησθάνθην ότι απέναντι μου είχα άνδρα γεννημένον να άρχει. Ηδύνατο τα πάντα να δημιουργήσει εκ του μηδενός. (...) Μ οναδικός λαϊκός ηγέτη$ και έξοχος πολιτικοστρατιωτικός νους». Νικόλαos Kaoiavós Συνταγματάρχη

«Ούτε εγώ ούτε άλλος είχαμε τα δικά του προσόντα. Χωρίς τον Άρη, αν δεν έπαιρνε την πρωτοβουλία, δε θα γινόταν αντάρτικο. Kavévas δε θα μπορούσε να κάνει τίποτα. Τίποτα! Κανείς, το ξαναλέω, επειδή έζησα t is τεράστιες δυσκολίες». HabpYOS XouXiópas (Περικλήδ)

«Ήταν ένας άνθρωπος εκρηκτικής ιδιοσυστασίας. Κυριολεκτικά μια φυσική δύναμη. Ήταν έξω από τα ανθρώπινα, τα συνηθισμένα». Δημητρι^ Δημητρίου (NiKncpópos)

Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων

Επιμέλεια κειμένου: Κατερίνα Θανοποόλου Εξώφυλλο: Δημήτρης Αρβανίτης Σελιδοποίηση: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. Φωτογραφίες: Σπόρος Μελετζής. λτμ ίτρι Κέσελ και προσφορές από οικογένειες ανταρ­ τών.

Copyright © 2009 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΠΟΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΤΛΟΣ ([email protected]) για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο

Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διε­ θνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975). απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμη­ ματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου, 11473. Αθήνα. Τηλ.: 210 8222835-856 - Fax: 210 8222684

Βιβλιοπωλείο Γενναδίου 6,10678, Αθήνα. Τηλ.: 210 3221580 - Fax: 210 3211246

www.toposbooks.gr

ISBN 978-960-6863-23-3

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΤΛΟΣ

ΑΡΗΣ Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ Ιστορική βιογραφία

Φωτογραφίες Χ άρτες Σ χεδιαγράμματα

ν\' 1! ! ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ζ~Λ

τοπο

ζ

^ ιι* '

ΑΘΗΝΑ 2009

TOT ΙΔΙΟΥ

Δανεικιά γραβάτα (διηγήματα). 1976 525 τάγμα πεζικού (μυθιστόρημα), 1981 Τα παιδιά της Χε/^δόνας (μυθιστόρημα). 1983 Δέσποινα (νουβέλα). 1984 Τη νύχτα που έφυγε ο Μπούκοβι (διηγήματα), 1989 Εναντίον του Marlboro (νουβέλα). 1991 Από εδώ πέρασε ο Κιλρόι (νουβέλα). 1992 Αυγά μαύρα (θέατρο). 1995 Αρης. ο αρχηγός των ατάκτων (ιστορική βιογραφία), A τόμος, 1997· Β τόμος. 2001 Λίστα γάμου (θέατρο). 1998 ΙΙμών των Ιδίων (κείμενα). 2003 0 άνεμος κουβάρι (μυθιστόρημα), 2005 Εγχειρίδιο βλακείας. 2008

στους Αντάρτες

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Όπου πήγε. πήγα. Έπρεπε να δω τους τόπους που έδρασε και να ακούσω τους αν­ θρώπους που τον γνώρισαν και έζησαν μαζί του. Το ευτύχημα είναι, ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1970, που άρ­ χισα την έρευνα, πρόλαβα εν ζωή τους περισσότερους από εκείνους που τον λάτρεψαν ή τον μίσησαν, που τον πολέμησαν ή υπήρξαν συ­ ναγωνιστές του. Έ τσι. διασώθηκαν πολλά χαρακτηριστικά του γνω­ ρίσματα, συμπεριφορές και ατόφιες φράσεις του, που αναπαράγονταν από στόμα σε στόμα. όπως το δημοτικό τραγούδι. Και είχα την τύχη να έχω σπουδαίους οδηγούς σε κάθε τόπο. Άλλο είναι να πη­ γαίνεις ψάχνοντας και άλλο να σε ξεναγούν στο πρώτο αντάρτικο ?^.ημέρι του Παρνασσού οι καπετάνιοι Περικλής και Νικηφόρος. Άλλο να χαζεύεις το βουνό από μακριά και άλλο να σου δείχνει ο μαυροσκούφης Κατσαντώνης τα περάσματα της Χελιδόνας. Στην αρχή διένυσα ανυποψίαστος εκατοντάδες χιλιόμετρα για να μιλήσω με κάποιον που δήθεν ήταν «πολύ κοντά στον Άρη » και να δια­ πιστώσω από τα λεγόμενά του ότι απλώς τον είχε δει να περνάει με το άλογο από την πλατεία του χωριού του. Ή συνάντησα τόσα πρωτοπαλίκαρα, τόσους αγ'(ελιαφόρους, γραμματικούς και επιτελείς του αρ­ χηγού που ο αριθμός γίνεται εξωφρενικός. Δεν το καταλογίζω, το κα­ τανοώ. Ο μύθος έλκει. Στα περισσότερα ελληνικά χωριά, ιδίως τα ορει­ νά, πάντα κάποιος είχε να μου αφηγηθεί τουλάχιστον μία συγκλονι­ στική ιστορία με τον αρχηγό του ΕΛΑΣ στην οποία υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας. Όμως τίποτα δεν έχει περιληφθεί σε αυτό το βιβλίο χωρίς να είναι απολύτως διασταυρωμένο. Αν κάποιος μου ανέφερε ένα επεισόδιο, τον ρωτούσα ποιοι άλλοι ήσαν παρόντες, τους αναζητούσα και. μό-

10

Δ ΙΟ Ν Υ Σ ΙΙΣ ΧΑΡ1ΤΟΠΟΥΛΟΣ

νο αν μου το επιβεβαίωναν επακριβώς, μόνο τότε καταχωριζόταν στο υλικό που ίσως περιελάμβανα στο βιβλίο. Αν δεν υπήρχαν άλλοι μάρ­ τυρες στο επεισόδιο, όσο πειστικός και αν ήταν ο συνομιλητής μου, ήταν απλώς σαν να μην το άκουσα ποτέ. Το 1974 μ ε την πτώση της δικτατορίας άνοιξε ο δρόμος της επ ι­ στροφής για εκατοντάδες πρώην πολεμιστές του Βουνού που είχαν καταφύγει στις Ανατολικές Χώρες για να επιβιώσουν. Νέος ποταμός συνεντεύξεων, πληροφοριών και γραπτών αναμνήσεων. Το 1990 είχα πλέον συγκεντρώσει ένα τεράστιο υλικό, που έπρεπε να διευθετηθεί- να απομαγνητοφωνηθούν οι συνομιλίες, να επιλεγούν τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία και επιτέλους να γραφτεί το βιβλίο. Εγκατέλειφα κάθε επαγγελματική ή άλλη δραστηριότητα και αφοσιώθηκα σε αυτήν την προσπάθεια. Στην παρουσίαση των αγωνιστών δεν έλα­ βα υπόψη μου τη μεταπελευθερωτική πορεία τους· αν συνέχισαν με κοινωνικούς αγώνες ή ιδιώτευσαν. Τα πρόσωπα παρουσιάζονται και εν πολλοίς κρίνονται για την προσφορά τους στα ζέοντα χρόνια 1940-1944. Πρέπει να συνάντησα και να μίλησα με αρκετές εκατοντάδες αντάρ­ τες. αξιωματικούς. πολιτικούς και χωρικούς όλων των παρατάξεων. εκ των οποίων ελάχιστοι ζουν πια. Οι πολλοί ήσαν άνθρωποι καθημε­ ρινοί που είχαν κάνει το καθήκον τους στην πατρίδα· ορισμένοι ήσαν πραγματικά ξεχωριστοί και άλ'Αοι στον κόσμο τους. Μα δε ν θα ξεχάσω ποτέ: Τον Περικλή, τον πιο γενναίο, συνετό και αξιοπρεπή άνθρωπο που συνάντησα στη ζωή μου. Ο πρώτος καπετάνιος του Άρη και μέλος του πρώτου Τριμελούς Αρχηγείου του ΕΛΑΣ ζούσε αποτραβηγμένος σε ένα διαμερισματάκι στις Εργατικές Κατοικίες έξω από τη Λαμία, χω­ ρίς ποτέ να ζητήσει τίποτα από κανέναν. Συναντιόμαστε ή μιλάγαμε στο τηλέφωνο επ ί χρόνια, γίναμε φ ίλοι. μου εμπιστεύτηκε τις ανα­ μνήσεις του. με φιλοξένησε και τον φιλοξένησα, και κάθε φορά με εντυ­ πώσιαζε με τη λεπτότητα, την αυστηρότητα και την αυτογνωσία του. Τον γιγαντόσωμο μαυροσκούφη Παρούση, χτυπημένο από την αρ­ ρώστια και κατάκοιτο. μέσα στην απόλυτη ένδεια σε ένα δωμάτιοπαράπηγμα στον Νέο Κόσμο, με χώμα για πάτωμα, να μου λέει με σαθρή άρθρωση πως είμαι «ο πρώτος που μπαίνει σπίτι το υ » μετά από σαράντα χρόνια. Τον πάτερ Ανυπόμονο στο αρχονταρίκι του μο­ ναστηριού της Υπάτης, να παρατάμε τα πολλά λόγια και να με πη­ γαίνει συνωμοτικά στο μικροσκοπικό κελί του, όπου οι τοίχοι είναι κα­ λυμμένοι από εικόνες Αγίων. αλ7ν Ελλήνων προγόνων τους». (Toynbee) Οι αντιθέσεις των τριών Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής -Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας- στην ανατολική Λεκάνη της Μεσογείου και η προϊούσα αποσύνθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εμποδίζουν, αλλά και ευνοούν τον ελληνικό αγώνα. II Ρωσία είναι ορκισμένος εχθρός της Αυτοκρατορίας του σουλτά­ νου, την οποία θεωρεί το βασικό εμπόδιο στην εξάπλωσή της. Στα Βαλκάνια έχουν διεισδύσει Ρώσοι πράκτορες για να υποδαυλίσουν ή να ενθαρρύνουν κάθε επαναστατική κίνηση που θα επέσπευδε την κα­ τάρρευση του «μεγάλου ασθενή». Η ρητή δήλωση του τσάρου Αλε­ ξάνδρου Λ' στο Συνέδριο της Βιένης. μετά τις ναπολεόντειες περιπέ­ τειες, πίος η Ρωσία είναι «ο φυσικός προστάτης των χριστιανών ορθό­ δοξων Ελλήνων, που -ήταν υπό οθωμανική κυριαρχία» φουντώνει τις ελπίδες των ντόπιων επαναστατών· αδημονούν πότε «να ’ρθει ο Μόσκοβος, να φέρει το σεφέρι [στράτευμα]». Αντίπαλος στα ελληνικά όνειρα παρουσιάζεται αρχικά η Μεγάλη Βρετανία και το κυρίαρχο δόγμα της εξωτερικής της πολιτικής «δεν πρέπει να επιτρέψουμε στη Ρωσία να μεγαλώσει και παράλληλα δεν πρέπει να αφήσουμε την Τουρκία να αδυνατίσει». Το αγγλόφιλο τμή­ μα των Ελλήνων επαναστατών μετέρχεται κάθε μέσο για να εξευμε­ νίσει τους Βρετανούς· στέλνουν γραπτή αναφορά στην αγγλική κυ­ βέρνηση, όπου δηλώνουν την απόφασή τους να θέσουν «υπό την από­ λυτον υπεράσπισιν της Μεγάλης Βρετανίας την ιεράν παρακαταθήκην της ελευθερίας, της εθνικής ανεξαρτησίας και της πολιτικής υπάρξεως του ελληνικού έθνους». Η επικίνδυνα αυξανόμενη ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια, το ισχυρό ρεύμα φιλελληνισμού που αναπτύσσεται στη Δύ­ ση. οι τουρκικές βαρβαρότητες και ο αγώνας ενός αρχαίου έθνους για ελευθερία μεταστρέφουν την αγγλική πολιτική· «πάνω απ’ όλα έπρε­ πε να αποφευχθεί η δημιουργία μιας ανεξάρτητης Ελλάδας υπό την προστασία της Ρωσίας». (Καστελάν) Οι Βρετανοί παρεμβάλλονται αριστοτεχνικά στο κυοφορούμενο ελ-

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ Ί ΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

15

ληνορωσικό ειδύλλιο, ενθαρρύνουν τις ελληνικές προσδοκίες, και το 1823 εγκρίνουν το πρα>το δάνειο 2,4 εκατομμυρίων λιρών για τους εξεγερμένους. Η συμβολή τους στον ελληνικό εθνικοαπελευθερωτικό αγώ­ να αποβαίνει καθοριστική το 1827, που η Ελληνική Επανάσταση δεί­ χνει να υποχίυρεί. Με αγγλική προτροπή ο ενωμένος στόλος των τριών Μεγάλων Δυνάμεων βυθίζει τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο στο Ναυαρίνο και οι Έλληνες ανασαίνουν. Βεβαίως οι ελισσόμενοι Άγγλοι πο­ λιτικοί σπεύδουν να αποποιηθούν την ευθύνη και να δηλώσουν δημο­ σίως τη λύπη τους για το «θλιβερό συμβάν» εις βάρος μιας τόσο φι­ λικής χοίρας όπως η Τουρκία. 0 Άγγλος βασιλέας Γεώργιος Δ' αποδί­ δει τη σύγκρουση σε «αξιοθρήνητη παρεξήγηση» και απειλεί με τ ι­ μωρία τον επικεφαλής Άγγλο ναύαρχο Κόδριγκτον. Τελικά το 1830 με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου η Ελλάδα κερδίζει την ανεξαρτησία της. Στα χαρτιά. Γιατί οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις αυτοανακηρύσσονται προστάτιδες του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου και δηλώνουν: «Δεν έχου­ με μόνο το δικαίωμα, αλλά και το καθήκον να επεμβαίνουμε για τη διατήρηση της ησυχίας και της τάξης στη χώρα». Η προφητεία του Λαόνικου Χαλκοκονδύλη, που έζησε την πτώση της Βυζαντινής Αυτο­ κρατορίας. για το μέλλον των υποδουλωθέντων ομοεθνών του ήταν πως «τα τέκνα των Ελλήνων θα συγκεντρωθούν και θα συστήσουν κράτος δικό τους· και θα ζουν τη ζωή τους με τρόπο που θα αρέσει στους ίδιους και θα θαυμάζουν οι ξένοι». (Toynbee) Θα επαληθευτεί μόνο κατά το πρώτο μέρος.

Προτεκτοράτο Σύμφωνα με τα λεξικά, προτεκτοράτο είναι το κράτος που τις εξω­ τερικές του υποθέσεις τις διαχειρίζεται κάποιο άλλο. Αυτός είναι ένας σχετικά ακριβής και ήπιος ορισμός του νέου Ελληνικού Κράτους· υπό αναγκαστική διαχείριση. Η μεγάλη δύναμη της Αρχαιότητας ξύπνησε μετά από αιώνες σε μια ασφυκτικά περιορισμένη επικράτεια, σε έναν κόσμο πολλαπλάσιο αυ­ τού που γνώριζε και απείρως πιο εξελιγμένο σε όλους τους τομείς. Η οικουμενική ελληνική γλώσσα έχει συρρικνωθεί σε τοπική διάλεκτο και η εύθραυστη ασφάλεια της χίύρας απειλείται πανταχόθεν· πιο άμεσα από την Τουρκία, που δεν θα παραιτηθεί ποτέ από την επιδίωξη να μεταβάλει ξανά το ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος σε τουρκική επαρχία.

16

ΔΙΟΝ ΥΣΗ Σ ΧΛΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

«Α π ’ τις τρεις δυνάμεις που ανέλαβαν την “προστασία" της Ελλά­ δας, η Αγγλία, αδιαφιλονίκητη κυρίαρχος στη Μεσόγειο απ’ τον ιθ' αι­ ώνα κι έχοντας στα χέρια της την ελληνική οικονομία, παίζει εδώ πρω­ ταρχικό ρόλο. Η ρωσική ή η γαλλική επιρροή στην Ελλάδα δεν είναι παρά παροδικές στιγμές». (Σβορώνος) Κατά τους Βρετανούς κυβερνώντες. για να εξασφαλίσει η Αυτο­ κρατορία τον πλήρη έλεγχο αυτού του ατίθασου λαού. πρέπει οι Έλ­ ληνες να μεταβληθούν «σε λαό μικρόψυχο σαν τις φυλές του Ινδοστάν». Οι αγγλικές επεμβάσεις στην Ελλάδα είναι τέτοιας έκτασης και απροκάλυπτης ωμότητας που οι φιλέλληνες Βρετανοί διαμαρτύ­ ρονται έντονα· όπως ο Ε. Μάσον, που γράφει στον Βρετανό υπουργό Εξωτερικών: «Ζων μεμαρτύρηκα και αποθνήσκων μαρτυρήσο.) ότι από του 1828 πάσαι αι κατά την Ελλάδα γενόμεναι συμφοραί δέον ν’ αποδοθώσι εις την πεπλανημένη της Αγγλίας διπλωματία». (Κορδάτος) Ο Βρετανός πρέσβης στην Αθήνα σερΈντμοντ Λάιονς στερείται και του διπλωματικού τακτ· το 1841 δηλώνει προς αποθάρρυνση των Αυ­ στριακών. που έχουν βλέψεις στη Μεσόγειο, και για να μην αφήσει περιθώρια σε κανέναν άλλον: «Μια πραγματικά ανεξάρτητη Ελλάδα είναι παραλογισμός. Η Ελλάδα μπορεί να γίνει είτε αγγλική είτε ρω­ σική· και. αφού δεν πρέπει να γίνει ρωσική, είναι ανάγκη να γίνει αγ­ γλική». (Clogg) Για πιο σίγουρα, με πρόσχημα την εσωτερική αναρχία -τη δολοφο­ νία του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια κ.λπ.-, οι ΓΤροστάτιδες Δυνά­ μεις επιβάλλουν στην Ελλάδα τη μοναρχία. Ύβρις για το έθνος που επινόησε τη δημοκρατία. «Η Ελλάς ανεκηρύχθη ελευθέρα. δεν επετράπη όμως εις αυτήν να επανέλθει εις τας αρχαίας αυτής δημοκρατικάς παραδόσεις», θα κα­ ταχωρίσει σαν επιτύμβιο επίγραμμα ο Τζορτζ Χέρμπερτ Ουέλς στην Παγκόσμιο ιστορία του. Οι βασιλείς που ανέβηκαν κατά καιρούς στον ελληνικό θρόνο έπαι­ ξαν τον ρόλο του σύγχρονου ξένου μάνατζερ σε τοπική θυγατρική εταιρεία. Καμία ώσμωση με τους γηγενείς, απόλυτη πίστη στη μητρό­ πολη. από την οποία αντλούν την ισχύ τους, και απροκάλυπτη προά­ σπιση των συμφερόντων της. Αν αυτά δεν κρίνονταν αρκετά, οι «προ­ στάτες» δεν διστάζουν καθόλου στη λήψη πιο πειστικών μέτρων: στρατιωτικής επέμβασης, αποκλεισμού, κατοχής. Αλλά και οι ίδιοι οι βασιλείς έχουν πότε πότε ανάγκη συνετισμού. με διάφορους τρόπους· ο τελικός είναι η εκθρόνιση. Ο πρώτος μονάρχης που ανέβηκε στον ελ­ ληνικό θρόνο, ο δεκαεπτάχρονος Όθων του Οίκου Βίτελσμπαχ της Βαυ­ αρίας, «απεσύρθη» χωρίς πολλά προσχήματα το 1862 επειδή τόλμησε

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

17

να αναλάβει απελευθερωτικές και άλλες πρωτοβουλίες δίχως την αγ­ γλική έγκριση. Οι ελληνικοί πληθυσμοί των εκτός κρατικών συνόρων περιοχών θα ελευθερώνονταν σταδιακά έναντι οδυνηρών τιμημάτων του ελληνικού έθνους και μόνο αν αυτό συνέπιπτε με τις βλέψεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Μετά τον παρεκτραπέντα Όθωνα. στον χηρεύοντα ελληνικό θρόνο τοποθετήθηκε ο Γεώργιος από τη Δανία, του Οίκου Σλέσβιχ-ΧόλσταϊνΓκλίξμπουργκ. Στον νέο βασιλέα παραχωρήθηκαν από την Αγγλία ως προίκα τα Επτάνησα υπό τον όρο -τον οποίο έκανε δεκτό- να πα­ ραιτηθούν οι Έλληνες από κάθε επιδίωξη επέκτασης του Ελληνικού Κράτους εις βάρος της Τουρκίας. Η βασίλισσα της Αγγλίας Βικτωρία δεν είχε και σε μεγάλη εκτίμη­ ση τον νέο βασιλέα της Ελλάδας, «το καημένο τρελόπαιδο Ουίλι», όπως τον έλεγε, και τον θεωρούσε «όχι πολύ έξυπνο». (Σταυριανός) Ήταν όμως εξαιρετικά υπάκουος και η δυναστεία του μακροημέρευσε. Όλοι οι βασιλείς του δέντρου «Ο υίλι» ακολούθησαν το παράδειγ­ μά του: Αγγλία υπεράνω όλων. Δίχως να λείψουν οι μικροπειρασμοί και οι δολοπλοκίες, όπως του Κωνσταντίνου Α' με τη Γερμανία στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, η γραμμή τηρήθηκε με θαυμαστή συνέπεια έως το 1948. Έκτοτε την κηδεμονία της χώρας την ανέλαβαν οι ΗΠΑ.

Ιδεοληψίες Η παιδική ασθένεια της ελληνικής πολιτικής ζωής είναι η εξάρτηση. Τα πρώτα κόμματα προτάσσουν τη σημαία του προσανατολισμού τους: αγγλικό, γαλλικό, ρωσικό, υπάρχουν φίλοι της Αυστρίας κ.ά. Ο Μακρυγιάννης αγριεύει, τα βάζει με τους Δυτικοευρωπαίους: «Μπαλαρίνες μάς καταντήσατε». Αλλά η ίαση αργεί. Οι Έλληνες πολιτικοί, αντί να αποτελέσουν το αυτόχθον αντίβαρο στον ετερόχθονα μονάρχη, επικαλούνται και αυτοί τις ξένες δυνάμεις, είτε σαν στήριγμα είτε σαν άλλοθι, για την ανεπάρκειά τους. «Ε π ί ενάμίση περίπου αιώνα οι ξένες δυνάμεις, με την παρέμβασή τους ή με τη βοήθείά τους. ήταν σχεδόν πάντοτε, λίγο ή πολύ. υπεύθυνες για τη γέν­ νηση ή την επίλυση tgjv κρίσεων που γνώρισε η Ελλάδα. Οι κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις της χώρας δεν ήταν ποτέ σε θέση να αναπτυ­ χθούν ή να λειτουργήσουν κατά τρόπο αυτόνομο, ο ελληνικός λαός δεν κατάφερε να γίνει ποτέ κύριος των πεπρωμένων του». (Τσουκαλάς)

18

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΛ ΡΙΤΟ ΙΙΟ ΥΛ Ο Σ

Καμία ιδεολογία δεν προτείνεται από τα κόμματα και τους πολι­ τικούς αρχηγούς, κανένα πειστικό πρόγραμμα αρχών. 0 Ρίχτερ, αν και ιδιαίτερα καυστικός, δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα: «Τα δημιουργούμενα κόμματα ήταν ταυτόσημα με τους πολιτικούς αρχη­ γούς τους. Τα πάντα συγκεντρώνονται στο πρόσωπο του αρχηγοί) του κόμματος, που ανάλογα με την “ επιτυχία” του μπορούσε να μαζέψει γύρω του έναν μεγαλύτερο ή μικρότερο αριθμό οπαδών. [...] Στήριγ­ μά του είναι τα ρουσφέτια, οι πολιτικές συναλλαγές, η διαφθορά, η δη­ μαγωγία και η πολιτική τρομοκρατία, με δυο λόγια η “πολιτική εκπόρνευση” . [...] Ανάλογη ήταν και η συμπεριφορά των Ελλήνων ψη­ φοφόρων. Κανείς δεν ψήφιζε υπέρ ενός κόμματος, αλλά κατά του κόμ­ ματος που δεν του είχε κάνει ρουσφέτι στην προηγούμενη κοινοβου­ λευτική περίοδο». Κόμματα πελατείας δηλαδή, χωρίς κανένα κοινωνικό πρόγραμμα για την έλλειψη στέγης, τον αναλφαβητισμό, την έλλειψη οδικού δι­ κτύου και συγκοινωνιών, την εγκληματικότητα, την εξαθλίωση. Τα φω­ τεινά διαλείμματα των Χαριλάου Τρικούπη και Ελευθερίου Βενιζέλου βελτιώνουν κάπως την εσωτερική κατάσταση· στο μεγάλο ζητούμενο, την πραγματική ανεξαρτησία της χώρας, ελάχιστα προσφέρουν. Κατά τον Σβορώνο, οι επεμβάσεις των ξένων στην Ελλάδα ξεπερνούν κατά πολύ τον συνήθη επηρεασμό των μικρών χωρών από τις Μεγάλες Δυ­ νάμεις και έχουν λάβει χαρακτήρα σχεδόν θεσμικό. «Η πολιτική δεν υπήρξε ένα από τα πεδία στα οποία σημείωσαν επιτυχία οι Έλληνες μετά την ανάκτηση της πολιτικής τους ανεξαρτη­ σίας», γράφει ο Τόινμπι. Πιο σωστό είναι ότι οι σχέσεις εξάρτησης του νεότερου Ελληνικού Κράτους δεν επέτρεψαν την ανάπτυξη της πολιτικής στον ίδιο βαθμό με τις υπόλοιπες κοινωνικές δραστηριότη­ τες. Η νεότερη Ελλάδα το)ν λίγων εκατομμυρίων κατοίκων ευτύχησε να αναδείξει σημαντικούς επιστήμονες, διανοουμένους, στρατιωτικούς, καλλιτέχνες, αλλά όχι πολιτικούς. Οι διαδικασίες ανέλιξης στα ύπατα αξιώματα του κράτους θα είναι σχεδόν πάντα εξωγενείς· στην Ελλά­ δα σπανιότατα θα ισχύσει το λεγόμενο «κάθε λαός έχει την ηγεσία που του αξίζει». Κατά κανόνα οι πολιτικοί ηγέτες της χώρας δεν εί­ ναι αντάξιοι του δυναμικού των πολιτών της. Η υφιστάμενη ιδεολογική ένδεια οδηγεί μοιραία σε διάφορες ιδεο­ ληψίες, μία εκ των οποίων θα θολώσει την ελληνική πολιτική ζωή επί 90 περίπου χρόνια. Είναι η ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατο­ ρίας υπό ελληνική ηγεσία· η αποκληθείσα «Μεγάλη Ιδέα». Ο δίκαιος πόθος των Ελλήνων για την απελευθέρωση των υπόδουλων ομοεθνών τους χρησιμοποιείται ως μέσο αποπροσανατολισμού τους. «Αυτό το

ΑΡΗΣ. Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

19

όνειρο ταχτικά το επικαλούνταν, και μάλιστα με επιτυχία, με σκοπό να εκτρέφουν τη γενική προσοχή από το γεγονός ότι οι ομάδες που κα­ τείχαν την εξουσία είτε ήταν ανίκανες είτε απέφευγαν να λάβουν τα μέτρα που απαιτούσε η κακή εσωτερική κατάσταση». (Τσουκαλάς) Η Μεγάλη Ιδέα δεν ήταν καινούργια. Στις 24 Φεβρουάριου 1821 ο Αλέξανδρος Υφηλάντης γράφει από το Ιάσιο σε προκήρυξή του: « 0 Μοριάς, η Ήπειρος, η Θεσσαλία, η Σερβία, η Βουλγαρία, τα νησιά του Αιγαίου, με μία λέξη όλη η Ελλάδα, έχουν πάρει τα άρματα», προκαλώντας την οργή Σέρβων και Βουλγάρων, που ονειρεύονταν τη δική τους επανάσταση εναντίον των Οθωμανών. Αυτός ποο εισήγαγε τη Μεγάλη Ιδέα στο νέο Ελληνικό Κράτος εί­ ναι ο Ιωάννης Κωλέττης, πρώην γιατρός του Αλή πασά, ιδρυτής του γαλλικού κόμματος και πρωταθλητής του πολιτικού αμοραλισμού. Ήταν και ο πρώτος Έλληνας πολιτικός που πλούτισε διαχειριζόμενος τις υποθέσεις της χώρας και δυστυχώς δεν θα παραμείνει ο μόνος. Συνεχιστές του απατηλού ονείρου για την «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» ήσαν εναλλάξ βασιλείς και πρωθυπυυργοί έως το 1922 που η Μεγάλη Ιδέα αυτοκτόνησε στη Μικρά Ασία. «Δυό­ μισι χιλιάδες χρόνια ελληνικής Μικράς Ασίας είχαν τελειώ σει». (Richter) Σίγουρα αυτός ο εθνικός δυναμισμός έδωσε μεγάλη ώθηση στον δι­ πλασιασμό της ελληνικής επικράτειας, πάντα σε συσχετισμό με τις επιδιώξεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Κόστισε όμως στη χώρα επώδυνες ήττες (1897), εσωτερική κατοχή (1854-1857), αποκλεισμούς, διασυρμούς, άγριες εσωτερικές συγκρούσεις, καταστροφές (1922) και έναν ολέθριο Εθνικό Διχασμό (1925-1940), που διέλυσε κάθε ίχνος κρατικού θεσμού. Στην ελληνική πολιτική σκηνή έχει εμφανιστεί με απαιτήσεις και ο στρατός· από το 1824 έως το 1935 εκδηλώνονται 38 επαναστάσεις και κινήματα. (Βρατσάνος) Οι στρατιωτικοί σε συνεννόηση είτε με πολι­ τικούς είτε κατευθείαν με ξένες μυστικές υπηρεσίες επεμβαίνουν και αλλάζουν κυβερνήσεις, διώχνουν ή επαναφέρουν βασιλείς, επιβάλλουν τις προσωπικές τους δικτατορίες και φτάνουν στο σημείο να επηρεά­ ζουν τις τιμές του Χρηματιστηρίου προς όφελος συγκεκριμένων επ ι­ χειρηματιών. Σε αυτήν τη χαοίδη κατάσταση πολιτικής ασυναρτησίας και υπανάπτυξης η μόνη ενεργός άμυνα του πληθυσμού της υπαίθρου απέναντι στο αυτιστικό κράτος της Αθήνας είναι η μαζική εγκατάλει­ ψη της χώρας· κατά χιλιάδες μεταναστεύουν στις Ηνο^μένες Πολιτείες και στη Δυτική Ευρώπη. Με βάση τα στοιχεία του υπουργείου Εξωτερικών, μόνο μεταξύ

20

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

1890 και 1920 φεύγουν 400.000 Έλληνες στις ΗΠΑ, αριθμός που αντι­ στοιχεί στο 1/6 του πληθυσμού· όλοι άνδρες. Ευτυχώς η αλλαγή νομο­ θεσίας των ΗΠΑ για τη μετανάστευση ανακόπτει αυτό το απελπισμέ­ νο σάλτο διαφυγής, που συγκρίνεται μόνο με το 1.000.000 μεταναστών κατά τη μεταπολεμική περίοδο 1950-1980, που φεύγει το 12% του πλη­ θυσμού. Οι περιοχές που κυριολεκτικά αποψιλώνονται είναι οι εθνικά πιο ευαίσθητες: η Ανατολική Μακεδονία -μεταναστεύει ο ένας στους τρεις-, η Θράκη και η Ήπειρος. Όμως οι απελπισμένοι της Διασποράς δεν ρίχνουν μαύρη πέτρα πίσω τους· «όπου κι αν εγκαταστάθηκαν οι Έλληνες, επιδίωξαν με επιμονή να διατηρήσουν την εθνική ταυτότητά τους με την ίδρυση εκκλησιών, σχολείων, καφενείων και συλλόγων, βα­ σισμένων στον τόπο καταγωγής τους». (Clogg) Η ίδρυση του ΣΕΚΕ (Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλά­ δας) στις 17 Νοεμβρίου 1918, το οποίο το 1924 μετονομάζεται σε ΚΚΕ (Κομουνιστικό Κόμμα Ελλάδας), παρόλο που ευαγγελίζεται μια ριζο­ σπαστική αλλαγή της κοινωνίας υπέρ των ασθενέστερων τάξεων, πο­ λύ μικρή απήχηση έχει σε εργάτες και αγρότες. Δίνει όμως επιχειρή­ ματα για να κατασκευαστεί ακόμη μια ιδεοληψία, ο «κομουνιστικός κίνδυνος», και προσφέρει ιδεολογικό ένδυμα στις γυμνές επιχειρημά­ των αυθαιρεσίες πολιτικών και στρατιωτικών.

Τάξη Οι πληγές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, η επικράτηση της Οκτω­ βριανής Επανάστασης στην τσαρική Ρωσία και ιδίως η Μεγάλη Ύφε­ ση της παγκόσμιας οικονομίας προκάλεσαν στην Ευρώπη ένα παλιρροϊκό κύμα κοινωνικών αναταραχών. Για πρώτη φορά αμφισβητείται τόσο έντονα το αστικό κράτος και η πολιτεία του. Όχι, όπως φοβόντουσαν πολλοί, από την εξαγωγή της Ρωσικής Επανάστασης, αλλά από την ευρωπαϊκή άκρα Δεξιά, που κ ι­ νείται δυναμικά και επιβάλλει στις περισσότερες χώρες δικτατορικά και αυταρχικά καθεστώτα. Η φασιστική πανούκλα που θα αιματοκυ­ λίσει ξανά τον κόσμο σε έναν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο εμφανίζεται αρ­ χικά στην Ιταλία με την άνοδο του Μουσολίνι και θεριεύει επικίνδυ­ να στη Γερμανία με την επικράτηση του Χίτλερ. Το ναζιστικό κράτοςτέρας, που αμφισβητεί ανοιχτά τους ευρωπαϊκούς δημοκρατικούς θε­ σμούς και τις ανθρώπινες ελευθερίες, βρίσκει θιασώτες σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου. « Σ ε κάθε χώρα η φασιστική και ριζοσπαστική Δεξιά, καθώς και οι συντηρητικοί, οι εγχώριοι πλούσιοι και άλλοι που

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

21

ο κυρτότερος φόβος τους ήταν η κοινωνική επανάσταση έτειναν να συ­ μπαθούν τους Γερμανούς ή τουλάχιστον να μην αντιτίθενται σ' αυ­ τούς». (Hobsbawm) Το ίδιο συνέβη και στην Ελλάδα. Από τα ξένα λόμπι το αγγλικό είναι το ισχυρότερο, με δεύτερο το γαλλικό· η επιρροή της μεταλλαγμένης Ρωσίας σε Σοβιετική Ένωση περιορίζεται κυρίως στα μέλη του ΚΚΕ. Από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία και μετά, η δύναμη του γερμανικού λόμπι στη χώρα αυ­ ξάνεται θεαματικά* οικονομικοί παράγοντες, διανοούμενοι, στρατιω­ τικοί προσβλέπουν στη Γερμανία. Η ελληνική άρχουσα τάξη διασπάται σε αγγλόφιλους και γερμανόφιλους. Η τερατώδης στρατιωτική δύ­ ναμη της Γερμανίας για τους πρώτους είναι απειλή των παραδοσια­ κών οικονομικών και άλλων δεσμών τους με την Αγγλία και για τους δεύτερους είναι η πρέπουσα απάντηση στους κάθε λογής κοινοτικούς επαναστάτες και ταραξίες του κόσμου. Οι Άγγλοι όμως ελέγχουν πάντα τις εξελίξεις. Ακριβώς για να προλάβουν ενδεχόμενη διολίσθηση της Ελλάδας προς το γερμανικό στρατόπεδο, μεθοδεύουν την επιστροφή στη χώρα του έμπιστου βασιλέα Γεωργίου Β \ που βρίσκεται εξόριστος στην Αγ­ γλία. Το επίσημο αποτέλεσμα από το δημοψήφισμα-παρωδία είναι 98% υπέρ της μοναρχίας, μετά την αφαίρεση χιλιάδων ψήφων για να κατέλθει του 105%. Σε κάποιες περιοχές η αχρειότητα των εκλογικών υπευθύνων το είχε ανεβάσει έως και 130%. Για το διεθνές ρεζίλεμα της χώρας αρκεί η δήλωση του Δανού πρέσβη πως «ήταν αναμφίβολα η μεγαλύτερη κωμωδία που έχει παιχθεί». (Φλάισερ) Ο Γεώργιος επιστρέφει αποφασισμένος να χειραγωγήσει τους Έ λ­ ληνες, για τους οποίους δεν τρέφει την παραμικρή συμπάθεια. Όταν βρίσκεται μεταξύ των ξένων φίλων του, αποποιείται κάθε ομοιότητα μαζί τους, όπως μαρτυρούν αρκετά έγγραφα του Φόρειν Όφις και ο τότε διπλωμάτης Γιώργος Σεφέρης, που μεταφέρει την ατμόσφαιρα των Ανακτόρων: «Κοροϊδεύουν και σνομπάρουν τους Έλληνες. Είναι ανόητοι οι Έλληνες. Δεν τους αρέσουν». (Σεφέρης, Ημερολόγιο) Με βασιλική εντολή ο στρατηγός Ιωάννης Μεταξάς στις 4 Αυγούστου 1936 επιβάλλει το αυταρχικό καθεστώς του με πρόσχημα τον κομουνιστι­ κό κίνδυνο. Στην πραγματικότητα η δικτατορία «θεωρήθηκε από τις ηγετικές ομάδες της ελληνικής αστικής τάξης σαν ο κατάλληλος συ­ ντελεστής ασφαλείας για την εξασφάλιση των συμφερόντο^ν τους». (Σβορώνος) Η ισχνή δύναμη του ΚΚΕ, το οποίο σε συνεργασία με ορισμένες σοσιαλίζουσες ομάδες έχει 15 έδρες στη Βουλή, δεν μπορεί να αποσοβή­

22

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ ΠΟ ΥΛ ΟΣ

σει το μοιραίο. Χιλιάδες κομουνιστές ή απλώς αντιμοναρχικοί συλλαμβάνονται και, αφού πολλοί από αυτούς γνωρίσουν την περιποίηση της Ασφάλειας -ρετσινόλαδο, πάγος, καυτή πιπεριά στον πρωκτό και αλύπητο ξύλο- κλείνονται στις φυλακές ή εξορίζονται. Η Τάξη που επιβάλλει στην Ελλάδα η μεταξική δικτατορία έχει όλα τα φασιστικά γνωρίσματα* από την οργάνωση του αστυνομικού κρά­ τους και της νεολαίας έως τον χαιρετισμό. 0 εντολοδόχος δικτάτορας αναλύει τη φύση του καθεστώτος στο Ημερολόγιό του: «Η Ελλάς έγι­ νε από της 4ης Αυγούστου κράτος αντικομουνιστικό, Κράτος αντικοινοβουλευτικό. Κράτος ολοκληρωτικό». Και, επειδή φοβάται επίθεση του φασιστικού Άξονα,2 συμπληρώνει με νόημα: «Αν ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι αγωνιζόντανε πραγματικά για την ιδεολογία που υψώσανε για σημαία, έπρεπε να υποστηρίζουν παντού την Ελλάδα με όλη τους τη δύναμη». Είναι προφανές ότι ο Μεταξάς ελίσσεται· στην αγγλική εφημερί­ δα Daily Telegraph δηλώνει την πραγματική αποστολή του καθεστώ­ τος του: «Ό,τι κάνομε γίνεται κατά σύστασιν ή παράκλησιν της Αγγλίας. Η Ελλάς είναι ζωτικό τμήμα της αγγλικής αυτοκρατορικής αμύνης». Στο Ημερολόγιό του, ενόψει του επερχόμενου πολέμου, δεν έχει αμφιβολία για την τύχη της χώρας: «Αν υπερισχύσουν οι Γερμανοί, εμείς θα γίνωμεν δούλοι των. Αν υπερισχύσουν οι Αγγλοι, θα γίνωμεν δούλοι αυτωνών».

Οι πραγματικές αιτίες των πολέμων σπάνια ομολογούνται δημόσια. Από τον 19ο αιώνα ο Κλαούζεβιτς έχει κυριολεκτικά ξεγυμνώσει την πραγματική φύση τους, που καλύπτεται πίσω από μεγαλόστομες πατριωτικές ή θεόπνευστες εξάρσεις και «τρελούς» ηγέτες: «Ο πόλε­ μος είναι μια μορφή των ανθρωπίνων σχέσεων. [...] Είναι μια σύ­ γκρουση μεγάλων συμφερόντων ρυθμισμένη με το αίμα, κι είναι μόνο σ’ αυτό που διαφέρει από τις άλλες συγκρούσεις. Θα έπρεπε καλύτε­ ρα να τον συγκρίνουμε, περισσότερο απ' οποιαδήποτε άλλη τέχνη, με το εμπόριο, που είναι επίσης σύγκρουση συμφερόντων». Στις 5 Ιουνίου 1940 η Γαλλία δέχεται τον γερμανικό Blitzkrieg (κε­ 2. «Άξονας» αποκλήθηκε η συμμαχία Γερμανίας - Ιαπωνίας, στην οποία προσχώρησε στη συνέχεια και η Ιταλία.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

23

ραυνοβόλο πόλεμο) και συνθλίβεται σε ελάχιστες ημέρες· από τα νώ­ τα της εισέρχονται για μερίδιο στη λεία και τα ιταλικά στρατεύματα. Προηγουμένως έχουν υποταχθεί στους Γερμανούς η Τσεχοσλοβακία, η Πολωνία, η Νορβηγία, η Ολλανδία, το Βέλγιο και το Λουξεμβούργο. Η χιτλερική Νέα Τάξη εγκαθίσταται θλιβερά στην Ευρώπη. Στις 28 Οκτωβρίου 1940 η Ιταλία επιτίθεται στην Ελλάδα. Όχι εντε­ λώς αναίτια όπως συνήθως παρουσιάζεται. Με συντονισμένες κινήσεις αντιπερισπασμού «ο ι Βρετανοί επιδιώξανε και επεκτείνανε τον πόλεμ.ο στα Βαλκάνια». (Hobsbawm) Οι Ιταλοί μπαίνουν στο ελληνικό έδα­ φος από τα αλβανικά σύνορα, μισή ώρα πριν από την εκπνοή του τε­ λεσιγράφου που επέδωσαν στον Μεταξά. Ο κόσμος περιμένει την επα­ νάληψη του δράματος. Οι εισβολείς δεν έχουν καμία σχέση με τις γ ε­ λοιογραφίες των ελληνικών εφημερίδων της εποχής. Δεν ήρθαν να αφήσουν τα κόκαλά τους στην Πίνδο* είναι πάνοπλοι, πολεμούν σκληρά και αρχικά έχουν ορισμένες επιτυχίες. Μόνο κάποια τάγματα Αλβα­ νών που είχαν συγκροτήσει έδειξαν απροθυμία να πολεμήσουν τους Έλληνες και τελικά αυτοδιαλύθηκαν. Οι Βρετανοί, που γνωρίζουν καλά την κατάσταση του Ελληνικού Στρατού, δεν δίνουν καμία πιθανότητα σε ελληνική νίκη. Ο στρατιω­ τικός ακόλουθος της βρετανικής πρεσβείας προβλέπει «ελληνική συ­ ντριβή» και ο Άγγλος στρατάρχης Μέτλαντ Ουίλσον γράφει: «Η ελλη­ νική κυβέρνηση δεν είχε κάνει κανενός είδους προετοιμασία στην Ήπειρο για να μπορέσει να αντιμετωπίσει αυτή την επίθεση». Ο αρ­ χιστράτηγος των ελληνικών δυνάμεων Αλέξανδρος Παπάγος μεταθέτει τις ευθύνες στον Μεταξά· «την απρόκλητον ιταλικήν επίθεσιν της 28ης Οκτωβρίου υπέστη η Ελλάς ούσα σχεδόν ανεπιστράτευτος». Και από την πρώτη γραμμή άμυνας ο υποστράτηγος Πετρουτσόπουλος, διευ­ θυντής του Γραφείου Επιχειρήσεων της 8ης Μεραρχίας Ηπείρου, βε­ βαιώνει πως «η ηγεσία δεν επίστευεν εις την νίκην, αλλά ήθελε να ρίψωμεν μερικούς πυροβολισμούς διά την τιμήν των όπλων».3 Ο Αμερικανός ανταποκριτής των New York Times στην Ελλάδα, πα­ ρακολουθώντας τους Έλληνες στρατιώτες να βαδίζουν προς το Μέτω­ πο, προλέγει την τύχη τους; «Ήταν νευρώδεις άντρες με λαμπερά μά­ τια. Οι κακόμοιροι, είπαμε, τι πιθανότητες έχουν μπροστά στον ιταλι­ κό στρατό. Ίσως οι μηχανοκίνητες δυνάμεις των φασιστών να έχουν διανύσει ήδη το 1/3 του δρόμου προς την Αθήνα. Αλλά αυτοί οι μι­ κρόσωμοι Έλληνες, όπως κι ο πληθυσμός των χωριών, δεν φαίνονταν

3. Ακρόπο?ας, 28.10.1959.

24

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

να ανησυχούν. Συνέχιζαν το βάδισμα προς Βορρά, όλο και βορειότε­ ρα». (Σταυριανός) Όλοι αυτοί δεν υπολόγισαν κάτι. Τον ελληνικό λαό, που πήρε τον πόλεμο στα χέρια του. Μετά το πρώτο ξάφνιασμα οι Έλληνες αντεπιτίθενται και από τις 22 Νοεμβρί­ ου απωθούν τον εχθρό εκτός των συνόρων τους. Το πρώτο βάρος της ιταλικής επίθεσης το σηκώνει το μικρό Απόσπασμα Πίνδου υπό τον συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Δαβάκη και την πλάστιγγα κλίνει υπέρ του Ελληνικού Στρατού η 8η Μεραρχία υπό τον στρατηγό Χαράλα­ μπο Κατσιμήτρο, που ενεργεί παρά τις εντολές του αρχιστρατήγου Παπάγου και δίνει την κρίσιμη μάχη στο Καλπάκι. Ο πόλεμος μεταφέρεται στην Αλβανία· οι πόλεις καταλαμβάνονται η μία μετά την άλ­ λη. Η θέση των Ιταλών γίνεται όλο και πιο δύσκολη, έως απελπιστι­ κή. Τον Δεκέμβριο ο Μουσολίνι ομολογεί την ήττα του: «Τίποτα πια δεν μπορούμε να κάνουμε. Είναι ηλίθιο, είναι γελοίο, αλλά πρέπει να ζητήσουμε ανακωχή με τη μεσολάβηση του Χ ίτλ ερ ».4 Απίστευτο. 0 κόσμος αναθαρρεί. Είναι η πρώτη ήττα του Άξονα μετά την αποτυχία της γερμανικής αεροπορίας πάνω από τη Μάγχη. Μοιάζει με θαύμα. Σε μια παγωμέ­ νη Αλβανία, που έχει να δει τόσο βαρύ χειμώνα τουλάχιστον 50 χρό­ νια, 27 ιταλικές μεραρχίες με συντριπτική υπεροχή σε εφόδια, οπλισμό και αεροπλάνα καταδιώκονται από 15 ελληνικές μεραρχίες όχι μόνο ανεπαρκέστατα οπλισμένες, αλλά και ανεπαρκέστατα ντυμένες. «Ο ι Έλληνες είναι γυμνοί», γράφει στην Ιστορία του ο Ρε'ιμόν Καρτιέ, που σημαίνει, εκτός από τις πολεμικές απώλειες, και χιλιάδες στρατιώτες με ακρωτηριασμούς από κρυοπαγήματα. Οι Έλληνες υπερβαίνουν τα παραδεκτά με τον πιο φυσικό τρόπο. Ερήμην της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας, που περίμεναν στην Αθήνα την είδηση της παράδοσης - ο Παπάγος ούτε το στρατη­ γείο του δεν είχε προο^θήσει στο Μέτωπο και η πρώτη του επίσκεψη εκεί έγινε μόλις στις 2 Δεκεμβρίου. Ερήμην του στρατηγικού σχεδιασμού - ο στρατηγός Δημήτριος Καθενιώτης ερεύνησε αργότερα να ανακαλύψει μία έστω διαταγή επιθετικού περιεχομένου «να την καρ­ φιτσώσει», αλλά δεν βρήκε γιατί «το ελληνικό Γενικό Επιτελείο είχε καταλήξει στην ιδέα μιας ηρωικής αντίστασης και ενός γρήγορου, αλ­ λά ένδοξου τέλους».5 4. Ημερολόγιο Τσιάνο, καταχώριση 4.12.1940. 5. Δ. Καθενιώτης, Α χυριότζραι στρατηγιχαί φάσεις του Πολέμου 1940-1941.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

25

Για πρώτη φορά μετά το 1821 η Ελλάδα βρίσκεται και πάλι στο επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος· «το θέαμα του Έλληνα Δα­ βίδ να καταβάλλει τον Ιταλό Γολιάθ προκάλεσε τον παγκόσμιο θαυ­ μασμό». (Clogg) Στη Δύση φουντώνει ξανά ο φιλελληνισμός του περασμένου αιώνα. «Όλη η γης, όλη η ιστορία του κόσμου κοιτάζει την Ελλάδα, αυτή τη μικρή γωνιά, αυτό τον ξερό βραχότοπο». (Σεφέρης, Μ έρες) Στις ΗΠΑ οι σύγχρονοι Έλληνες παρομοιάζονται με αρχαίους θεούς. 0 στρατηγός Σαρλ ντε Γκολ και οι Ελεύθεροι Γάλλοι του κυριολεκτικά παραληρούν: «Ποτέ από την εποχή της Σαλαμίνας η Ελλάδα δεν βρέ­ θηκε σε τέτοιο ύψος». Στα γαλλοϊταλικά σύνορα αναρτάται μια χιου­ μοριστική επιγραφή: «Έλληνες στρατιώτες, αλτ! Εδώ αρχίζουν τα γαλ­ λικά σύνορα». (Λάμψας) Στη Γερμανία έχουν μείνει έκπληκτοι με το ελληνικό φαινόμενο. «Τόσο ο Χίτλερ όσο και οι στρατιωτικοί του κατελήφθησαν από θαυμασμό», λέει ο χιτλερικός υπουργός Άλμπερτ Σπέερ. «Προσπα­ θούσαν μόνο να βρουν την ερμηνεία, και ο Χίτλερ, στηριζόμενος στις ρατσιστικές του θεωρίες, τους έλεγε κομπάζοντας ότι οι σημερινοί Έ λ­ ληνες είναι απόγονοι των Δωριέων, οι οποίοι, κατά τον Χίτλερ πάντα, ήταν Άρειοι και ινδογερμανική φυλή. Στις φλέβες των Ελλήνων έρεε ινδογερμανικό αίμα και οι Δωριείς ήσαν οι θεμελιωτές του γερμανικού πολιτισμού». (Μαθιόπουλος, Αντίσταση) 0 στρατάρχης Ουίλσον δίνει τη δική του εξήγηση: «Εσχημάτισα τό­ τε την εντύπωσιν ότι ο πόλεμος που διεξήγετο εις την Αλβανίαν ήτο πόλεμος του λαού». Η αιωρούμενη καταγγελία ότι οι μόνιμοι αξιωματικοί δεν πολέμη­ σαν στην Αλβανία είναι παντελώς ανυπόστατη. Αντίθετα με τα κορυ­ φαία στρατιωτικά κλιμάκια, η πλειονότητα των μόνιμων αξιωματικών πολέμησε, τουλάχιστον όσο και οι έφεδροι· και μάλιστα είχε αναλογι­ κά τις μεγαλύτερες απώλειες. Επίσης είναι παράλογο να αντιμετωπί­ ζεται ο .Μεταξάς σαν αλλοεθνής που δεν ενδιαφέρθηκε για την άμυνα της χώρας. Ακόμη και αν του άξιζε δημόσιος στραγγαλισμός για το πνίξιμο των ελευθεριών του Έλληνα πολίτη και το γελοίο καθεστώς που επέβαλε, έκανε ορισμένες προσπάθειες αποφυγής του πολέμου και ορισμένες κινήσεις προετοιμασίας. Σίγουρα δεν ήσαν αυτά που έπρεπε· αλλά ούτε και ο ίδιος ήταν αυτός που έπρεπε. Ανεπαρκή μέτρα από έναν ανεπαρκή κυβερνήτη, που δεν διστάζει να μετατρέψει σε τέλμα τη νικηφόρα προέλαση του Ελληνικού Στρα­ τού στην Αλβανία για να μην προκαλέσει τη χιτλερική μήνιν.

ΔΙΟ Ν ΥΣΗ Σ ΧΑΡΙΤΟ ΠΟ ΥΛΟΣ

26

Νέα Τάξη (2) Αυτό που επιδίωκαν οι Βρετανοί έγινε* έβα?^αν φωτιά και στα Βαλ­ κάνια. Ο Χίτλερ δεν μπορεί να επιτρέψει να τρωθεί άλλο το γόητρο του Άξονα. Η αναμενόμενη γερμανική επίθεση στην Ελλάδα πανικοβάλλει κυ­ ριολεκτικά τους διοικητές και τα επιτελεία των μεγάλων ελληνικών μονάδο:>ν. «Λίγο πολύ, με ελάχιστες λαμπρές εξαιρέσεις, οι διοικητές και τα επιτελεία των μεγάλων μονάδων είχαν διαβρωθεί από γερμανοπληξία». (Ζαούσης) Σε επίσκεψη του διαδόχου πρίγκιπα Παύλου, αδερφού του βασιλέα Γεωργίου, στο Αλβανικό Μέτωπο δημιουργούνται πρωτοφανή επεισόδια μεταξύ του διαδόχου και των ηγετών του στρατού. Η ιδέα αντίστασης στους Γερμανούς τους έχει γονατίσει και ορισμένοι στρατηγοί προβαίνουν στο απίστευτο· υποβάλλουν τις πα­ ραιτήσεις τους. 0 Παύλος μόνο κατά την επίσκεψή του στην έδρα του στρατηγού Γεωργίου Τσολάκογλου συναντά κάποιον διατεθειμένο να πολεμήσει* τον στρατηγό που θα παρέδιδε τη χώρα. Μετά την καταθλιπτική αυ­ τήν περιοδεία επακολουθούν σαρωτικές αλλαγές ηγετών· στρατηγοί αντικαθίστανται ως ηττοπαθείς, δημοσίως για «λόγους υγείας», και συνταγματάρχες αποφασισμένοι να πολεμήσουν αναλαμβάνουν τη δι­ οίκηση μεραρχιών. Οι Γερμανοί επιτίθενται πρώτα στη Γιουγκοσλαβία. Άθλος των Βρετανών πρακτόρων είναι το αντικυβερνητικό πραξι­ κόπημα που προκαλούν την τελευταία στιγμή, επαναφέροντας την πα­ λινωδούσα χώρα στο στρατόπεδό τους. Η Γιουγκοσλαβία είχε προ­ σχωρήσει στον Άξονα, υπογράφοντας μυστικό πρωτόκολλο, με δέλεαρ το διαρκές όνειρο: τη Θεσσαλονίκη. Η αντίστοιχη υπόσχεση του Χίτλερ προς την Τουρκία να της παραχωρήσει τη Δυτική Θράκη δεν πείθει τους Τούρκους, που καιροσκοπούν, να ταχθούν ανοιχτά με το μέρος του. Η Γιουγκοσλαβία δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στις συμμαχικές προσδοκίες* ο στρατός της, αν και πλησίαζε το 1.000.000 άνδρες, λύ­ γισε αμέσως. Η Βέρμαχτ ανακοινώνει κομπάζοντας ότι για αυτήν την επιτυχία το τίμημα που πλήρωσε ήταν μόνο 150 νεκροί και 400 περί­ που τραυματίες* Γιουγκοσλάβοι αιχμάλωτοι 6.000 αξιωματικοί και 340.000 στρατιώτες. Ταυτόχρονος γερμανικός στόχος στις 6 Απριλίου 1941 η Ελλάδα. Ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Ουίνστον Τσόρτσιλ δεν επιθυμεί τη στρατιωτική εμπλοκή της χώρας του σε μια χαμένη υπό­

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

27

θεση, μα για πολιτικούς λόγους είναι δύσκολο να την αποφύγει. Ένας πρόσθετος λόγος που αναγκάζει τον Τσόρτσιλ να βοηθήσει την Ελλά­ δα -έστω και για τα μάτια- είναι οι σχέσεις της Αγγλίας με τις ΗΠΑ. Εκεί υπάρχει ισχυρό ελληνοαμερικανικό λόμπι και ευρύτερο φιλελληνικό αίσθημα γιγαντωμένο από τις ελληνικές επιτυχίες στην Αλβανία· ο αντίκτυπος θα ήταν μεγάλος αν η μικρή σύμμαχος χώρα αφηνόταν στην τύχη της. 0 Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Άντονι Ίντεν υπό­ σχεται 100.000 άνδρες, 142 άρματα και 650 πυροβόλα, αλλά στις αρ­ χές Μαρτίου αποβιβάζονται στην Ελλάδα μόλις 53.000 άνδρες. Η εσωτερική κατάσταση είναι τραγική. Οι περισσότεροι στρατιωτικοί ηγέτες ζητάνε συνθηκολόγηση με τη Γερμανία εκλιπαρώντας ή απειλώντας τους πάντες. Μονάδες σκορπί­ ζονται προτού πάρουν επαφή με τον εχθρό· σχέδια δεν εφαρμόζονται, καίριες θέσεις εγκαταλείπονται. Ο νικηφόρος στρατός του Αλβανικού Μετώπου, που είχε αφεθεί ακάλυπτος, αντιμετωπίζει άμεσο κίνδυνο κύκλωσης από Ιταλούς και Γερμανούς και υποχωρεί ασύντακτα, σε πανικόβλητα μπουλούκια. Οι Βρετανοί θα μιλήσουν αρκετές φορές για προδοσία· και έχουν δίκιο. Το Μέτωπο έχει υπονομευτεί εκ των ένδον. Ενώ η ελληνογερμανική σύγκρουση μαίνεται, ο υφυπουργός Στρατιωτικών Νικόλαος Παπαδήμας πλαστογραφεί μια άσχετη διαταγή της κυβέρνησης και τη μετατρέπει σε διαταγή παροχής αδειών σε αξιωματικούς και στρα­ τιώτες που πολεμάνε. Ο νέος πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κορυζής που διεδέχθη τον θανόντα στις 29 Ιανουαρίου 1941 Μεταξά, ανακαλεί τη διαταγή και κατηγορεί τον Παπαδήμα για εσχάτη προδοσία. Πολύ κομψά ο στρατάρχης Ουίλσον ονομάζει αυτήν την αθλιότητα «αδιακρισία». Ο Αμερικανός δημοσιογράφος Λερντ Άρτσερ μιλάει ευθέως για τη συγκεκριμένη ενέργεια: «Υπάρχει κάτι που η κοινή γνώμη δεν κατα­ λαβαίνει. Ανάστατοι κι αγανακτισμένοι στρατιώτες [...] εμφανίζονται αδειούχοι στους δρόμους της Αθήνας και στα γύρω χωριά. Είναι βέ­ βαια ταλαιπωρημένοι, αλλά δεν αντιλαμβάνονται γιατί τους δόθηκαν άδειες. Τα παιδιά δεν μπορούν να το καταλάβουν - υπάρχει πληρο­ φορία πως μερικοί απ’ αυτούς αρνήθηκαν να φύγουν με άδεια μόλις πήραν τις διαταγές και βρίσκονται ακόμη στις θέσεις τους. [...] Αυτή η αισχρή διαταγή περιείχε και την πρόσθετη υπόδειξη ότι οι άντρες έπρεπε να πάνε ήσυχα στα σπίτια τους, χωρίς να πουν τίποτα, για να μη δημιουργηθούν αντιζηλίες. [...] Αυτό που ο Ουίλσον ονομάζει κατ’ ευφημισμό “ αδιακρισία'* μόνο εσχάτη προδοσία μπορεί να χαρακτη­ ρ ισ τεί». (Richter)

28

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

Δυστυχώς το περιστατικό δεν είναι μεμονωμένο. Είναι φανερό πως εκτός των καμφθέντων και μια πέμπτη φάλαγ­ γα της Νέας Τάξης ενεργεί υπέρ των Γερμανών στα στρατιωτικά και πολιτικά κλιμάκια. Αντιθέτως, ο λαός δεν λυγίζει· στην πρωτεύουσα οργανώνονται διαδηλο^σεις με αντιγερμανικά συνθήματα, από τα οποία δεν λείπει και το χιούμορ: - Κάτω ο μπογιατζής! Πλήθος πολιτών δηλώνουν εθελοντές για το Ελληνογερμανικό Μέ­ τωπο, ενώ εργατικά σωματεία απευθύνονται στην κυβέρνηση και ζη­ τούν την άδεια να φτιάξουν οδοφράγματα για να υπερασπιστούν την Αθήνα. Ο πρωθυπουργός Κορυζής εκθέτει τα γεγονότα στον βασιλέα, που τον κατηγορεί ότι έχασε τον έλεγχο της κατάστασης· ο Κορυζής του φιλάει το χέρι και φεύγει για το σπίτι του, όπου αυτοκτονεί. Οι Γερμανοί μπορεί να έχουν διαβρώσει και να έχουν τρομοκρατή­ σει την ηγεσία, όμως οι πολεμιστές στα οχυρά του Μακεδονικού Με­ τώπου σώζουν την τιμή της χώρας. Η γερμανική υπεροχή είναι συ­ ντριπτική σε άνδρες και δύναμη πυρός, αλλά, όπως παραδέχονται, «χρειάστηκε να πολεμήσουμε σκληρά για κάθε μέτρο εδάφους. [...] Οι Έλληνες αμύνθηκαν με λύσσα και το ηθικό τους ήταν ακλόνητο. [...] Προεκλήθησαν ως εκ τούτου συγκρούσεις εξ εγγυτάτης αποστάσεως, τόσο πείσμονες και έντονοι όσο δεν είχαν λάβει μέχρι τούδε χώραν εις κανέν άλλο πολεμικόν θέατρον». (Richter) 0 Καρτιέ γράφει πως «ο ι Έλληνες είναι αλλιώτικοι πολεμιστές από τους Γιουγκοσλάβους. [...] Άγριες κατά ξηράν και αέρα έφοδοι δια­ δέχονται η μία την άλλη πάνο:> στη Γραμμή Μεταξά. Η Γραμμή δεν κάμπτεται πουθενά». 0 Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα Μακβί με­ ταδίδει ενθουσιασμένος στις ΗΠΑ: «Ο ι Έλληνες αποδείχτηκαν μεγάλοι μαχητές και ξεπερνούν στη Γραμμή Μεταξά εκείνα που ήδη έκαναν εναντίον των Ιταλών. Ίσως, με το εκπληκτικό θάρρος που δείχνουν, ε ί­ ναι οι καλύτεροι πολεμιστές όλων των εποχών. Αλλά πόσο λίγοι ε ί­ να ι!». (Λάμψας) Οι Γερμανοί δεν πιστεύουν αυτό που τους συμβαίνει. Άγριες μάχες σώμα με σώμα, με αυτούς τους ακατάβλητους στρα­ τιώτες να τους κυνηγούν ακόμη και μέσα στις στοές των οχυρών που εισχωρούν· να πετάγονται και να τους επιτίθενται με τη λόγχη ακόμη και τραυματίες από τα φορεία. Οι απώλειες των Γερμανών είναι με­ γάλες και τους οδηγούν σε ωμότητες ή σε ιπποτισμούς. Ένας Γερμα­ νός αξιωματικός ζητάει να δει τον επικεφαλής αξιωματικό ενός πολυ­ βολείου που του θέρισε πάνω από 200 άνδρες και παραδόθηκε μόνο αφού εξαντλήθηκαν τα πυρομαχικά του. Οδηγούν μπροστά του έναν

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

29

απλό λοχία, τον Δημήτρη Ίντζο. 0 Γερμανός του δείχνει τους νεκρούς λέγοντας: «Τούτο το μακελειό είναι δικό σου έργο. Μου σκότωσες τους καλύτερους στρατιώτες μου. Σ ε συγχαίρω». Και διατάσσει να τον εκτελέσουν. Λίγο πιο μακριά ένας άλλος Γερμανός επικεφαλής παρατάσσει για τους ίδιους λόγους τους άνδρες του, να τους επιθεω­ ρήσει τιμητικά ο Έλληνας αξιωματικός του οχυρού που εκάμφθη, και υψώνει τη γερμανική σημαία μόνο μετά την αποχώρηση του ελληνικού τμήματος. Οι στρατιώτες αντέχουν. Οι στρατηγοί όχι. Παραμερίζουν τον αρ­ χιστράτηγο Παπάγο και την αξιοθρήνητη παθητικότητα στην οποία έχει περιέλθει, και ο στρατηγός Τσολάκογλου εξουσιοδοτείται να υπο­ γράψει την παράδοση. Οι νικητές των Ιταλών και οι ήρωες του Γερ­ μανικού Μετώπου, εγκαταλελειμμένοι από την ηγεσία τους, έχουν επιδοθεί σε έναν πανικόβλητο αγώνα φυγής στα μετόπισθεν. Μια νέα μ ι­ κρή Δουνκέρκη επαναλαμβάνεται επί ελληνικού εδάφους για το βρε­ τανικό εκστρατευτικό σώμα που ήρθε να βοηθήσει και έμεινε ακάλυ­ πτο. Η ευφυΐα του στρατάρχη Ουίλσον αποτρέπει μια παραλίγο κα­ ταστροφή, που θα στιγμάτιζε την Ελλάδα, αφού η ηγεσία της, προτού συνθηκολογήσει, δεν είχε φροντίσει για τους ξένους που πολεμούσαν στο έδαφος της. Βασιλική οικογένεια και κυβέρνηση καταφεύγουν στην Κρήτη, όπου λίγο έλειψ ε να τους πάρουν με τις πέτρες. Όταν αρχίζει η επική Μά­ χη της Κρήτης, οι βασιλείς μεταφέρονται στο Κάιρο· οι Βρετανοί αρνούνται την επίσημη εγκατάστασή τους στην Κύπρο, την οποία προο­ ρίζουν για δώρο στους Τούρκους, αν βγουν στον Πόλεμο, βάσει μυ­ στικής συμφωνίας, που αργότερα θα επιχειρήσουν να τη διαψεύσουν. Είναι όμως πέραν πάσης αμφιβολίας ότι εκτός από την Κύπρο προ­ σφέρουν στην Τουρκία και τα Δωδεκάνησα με τη συγκατάθεση του Στάλιν· οι Έλληνες θεο^ρούνται δεδομένοι. Η Κρήτη καταλαμβάνεται με βαρύτατο γερμανικό τίμημα. 0 Τσόρτσιλ θεωρεί πως, με τις δυνάμεις που έχασαν οι Γερμανοί στο ελληνικό νησί, θα μπορούσαν να έχουν κατακτήσει την Κύπρο, το Ισραήλ, τη Συρία και ίσως την Περσία. Οι Βρετανοί και οι Γερμανοί είναι μάλλον οι μόνοι που εκτίμησαν το φρόνημα λαού και στρατού. Γράφει ο στρατάρχης Ουίλσον: «Αν η πολιτική κατάσταση κατέρρευσε στην Αθήνα, το ηθικό του ελληνικού λαού ποτέ δεν κλονίστηκε. [...] Σαν περνούσα μέσα από την πόλη, με χαιρετούσαν σαν ήρωα νικητή κι όχι σαν τον διοικητή ενός στρατού που εγκαταλείπει. Φώναζαν ζήτω, μας έραιναν με λουλούδια φωνάζοντας να ξαναρθείτε γρήγορα και ευχαριστούμε για τη βοήθειά σας».

30

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

Και ο Χίτλερ στις 4 Μαΐου 1941 σε λόγο του στο Ράιχσταγκ: «Η ιστορική αμεροληψία με υποχρεώνει να διαπιστώσω πως απ’ όλους τους αντιπάλους που μας αντιτάχθηκαν ως αυτή τη μέρα μόνο ο Έ λ­ ληνας στρατιώτης μπόρεσε να πολεμήσει με ανδρεία και περιφρόνη­ ση προς τον θάνατο ίση με τη δική μας». Κάνει και μια σημαντική εξαίρεση, που εξοργίζει τους ταπεινωμένους Ιταλούς: « Γ ι ’ αυτό, από εκτίμηση για την ανδρεία στάση αυτών των στρατιωτοί>ν, οι Έλληνες αιχμάλωτοι αφέθηκαν και αφήνονται αμέσως ελεύθεροι».6

Η συνθηκολόγηση στέλνει χιλιάδες απελπισμένους Έλληνες στρα­ τιώτες στην Αθήνα· άλλοι δεν έχουν τρόπο να γυρίσουν στον τόπο τους, άλλοι δεν έχουν καν πού να πάνε. Τριγυρνούν ανέστιοι και ρακένδυ­ τοι στους δρόμους μιας πρωτεύουσας που περιμένει με αγωνία την είσοδο του κατακτητή. Τα επεισόδια δεν λείπουν. Σε ένα από αυτά, στην οδό 3ης Σεπτεμβρίου κοντά στην Ομόνοια, μια μεγάλη ομάδα στρατιωτών διαμαρτύρεται για τον ξυλοδαρμό ενός συναδέλφου τους από κάποιον αστυνομικό. Το επεισόδιο παίρνει δια­ στάσεις καθώς μαζεύονται όλο και περισσότεροι στρατιώτες για συ­ μπαράσταση. Μέσα στη φασαρία ένας άνδρας με πολιτικά ανεβαίνει σε κάτι σκαλιά και αρχίζει να τους μιλάει. Η εξωτερική του εμφάνιση δεν τους κάνει καμιά εντύπωση. Ούτε ρωμαλέος είναι ούτε καλοντυ­ μένος* ένας απλός δεκανέας, που μόλις έχει γυρίσει και αυτός από το Μέτωπο. Τα λόγια του όμως ηχούν τιαράδοξα. Τους λέει να κρατήσουν τα όπλα τους γιατί ο πόλεμος δεν τελείωσε· μόλις τώρα αρχίζει. Σίγουρα πολλοί τον θεωρούν παράφρονα. Αλλά ο κ. Θανάσης Κλάρας, ο φλογερός κήρυκας, συνεχίζει να τους παροτρύνει να επιστρέφουν στα χωριά τους, και από εκεί να συνεχίσουν τον αγώνα. Λίγες ημέρες μετά την είσοδο των Γερμανών, λέει τα ίδια σε μια ομάδα πολιτών που συγκεντρώνει τη νύχτα της 15ης Μαΐου σε ένα αλσύλλιο της Καισαριανής. Οι άνδρες τον παρακολουθούν με δυσπιστία να τους αναπτύσσει τον έναν και μοναδικό τρόπο αντίστα­ σης που βλέπει* τον ένοπλο αγώνα. 6. F. Hein, “Der Sieg im Sudosten”, από το βιβλίο του Αντρ. Κέδρου Η Ελληνική Αντίστα­ ση 1940-’44. / Επίσημα κείμενα υπουργείου Εξωτερικών V Ράιχ, από το βιβλίο του Κ. Κόκ­ κινου 1942-1945. Τα χρόνια της κρίσης.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

31

Το αντάρτικο. Το νέο ’21 όπως επαναλαμβάνει κάθε λίγο. Τα λόγια του δεν φαίνεται να έχουν λογική. Η γερμανική πολεμι­ κή μηχανή έχει ισοπεδώσει την Ευρώπη. Η Αθήνα και ολόκληρη η Ελλάδα έχουν πλημμυρίσει από πάνοπλες στρατιές και ο κ. Κλάρας τούς μιλάει για αντάρτικο στα βουνά. Δεν τον πιστεύουν, αλλά τους αρέσει να τον ακούνε.

Ψυχική αποστράτευση Οι Γερμανοί καταλαμβάνουν μια χώρα που έχει εγκαταλειφθεί στην τύχη της. «Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου δεν είχε προετοιμάσει τ ί­ ποτα για το ενδεχόμενο της κατοχής, [...] δεν είχε οργανώσει στην Αθήνα ούτε έναν πυρήνα που να χρησιμεύσει σαν σύνδεσμος με το ελεύθερο κράτος που θα ’φεύγε, ότι απόλυτο μ ’ άλλα λόγια ήταν το χάος που άφηνε πίσω». (Κανελλόπουλος) Οι Αγγλοι έχουν και πάλι προνοήσει. Με την έναρξη του Πολέμου ένα βρετανικό τμήμα ειδικών αποστο­ λών ήρθε στην Ελλάδα και εκπαίδευσε πάνω από 300 Έλληνες, απο­ κλειστικά αντιπάλους της δικτατορίας, στη χρήση ασυρμάτου και εκρηκτικών για την περίπτωση κατοχής της χώρας. Η όλη επιχείρηση παρέμεινε άγνωστη στο γερμανόφιλο επιτελείο της κυβέρνησης Μεταξά για ευνόητους λόγους. Ένας από τους Άγγλους εκπαιδευτές π ε­ ριγράφει την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα: «Ο ι δρόμοι ήταν έρη­ μοι και τα παραθυρόφυλλα κλειστά. Έμειναν κλειστά κι όταν οι Γερμανοί, αργότερα την ίδια εκείνη μέρα, μπήκαν στην πόλη και πρόσταξαν τον φρουρό της Ακρόπολης να κατεβάσει την ελληνική σημαία. Εκείνος υπάκουσε, τυλίχτηκε με την ελληνική σημαία και αυτοκτόνησε πέφτοντας από τον βράχο». (Hammond) Ο θρύλος της αδούλοοτης πόλης αρχίζει από τους φλεγματικούς Άγ­ γλους. Η ψυχοτονωτική ιστορία του στρατιώτη που πέφτει τυλιγμένος με τη σημαία δεν αποδείχτηκε ποτέ, αν και συχνά επανέρχεται. Η πρόβλεψη του Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, ιδεολογικού πρωθιερέα του ναζισμού, «σ ε κάθε χώρα θα βρούμε αρκετά ιδιοτελή καθάρματα», επαληθεύεται πλήρως και στην Ελλάδα. Ο στρατηγός Τσολάκογλου σχηματίζει κυβέρνηση επιλέγοντας στελέχη από ένα πλήθος στρατιω­ τικών και πανεπιστημιακών που συνωστίζονται προς υπουργοποίηση. Οι ίδιοι άνθρωποι που υπηρέτησαν τη βασιλική δικτατορία της 4ης Αυ­ γούστου γίνονται πρόθυμοι υπηρέτες και των κατακτητών. Σύσσωμη, η επί τέσσερα χρόνια παροπλισμένη πολιτική ηγεσία της χώρας δη­

32

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

λώνει την ικανοποίησή της για το νέο κυβερνητικό σχήμα και καλεί τους Έλληνες να υπακούσουν λες και το πρώτο ζητούμενο είναι η παθητικότητά τους. Οι λογοκρινόμενες εφημερίδες πλειοδοτούν σε πα­ ρόμοιες παραινέσεις. «Διά την πραγματικήν ειρήνευσιν [...] χρειάζεται και η ψυχική αποστράτευσις των Ελλήνων». (Εστία, 29.4.1940 «Ο πό­ λεμος ετελείο^σε. [...] Με την ψυχικήν αποστράτευσιν θα αισθανθώμεν την λύτρωσιν». (Η Καθημερινή, 30 Απριλίου 1941) κ.ο.κ. Η ευχάριστη έκπληξη έρχεται από τη θρησκευτική ηγεσία. Ο πρώτος Στρατιωτικός Διοικητής της Ελλάδας στρατηγός Γκέοργκ φον Στούμε επισκέπτεται τον αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο και του ζητάει να τελέσει δοξολογία στη Μητρόπολη για την είσοδο των Γερμανών στη χώρα. Ο αρχιεπίσκοπος αρνείται, όπως είχε αρνηθεί να τους υποδεχτεί μαζί με τον στρατηγό Χρήστο Καβράκο και τον δήμαρχο Αμβρόσιο Πλυτά· ούτε δέχεται στη συνέχεια να ορκίσει την κυβέρνηση Τσολάκογλου. 0 Χρύσανθος αντικαθίσταται σε λίγο από τον ευπροσάρμοστο Δαμα­ σκηνό, που ορκίζει τους πάντες και συνδιαλέγεται με τους πάντες. Στην Κατοχή το προϋπάρχον σχίσμα λαού και ηγεσίας γίνεται άβυσσος. 0 λαός όχι μόνο «είνα ι πενήντα χρόνια μπροστά» (Λένιν) από την κυβέρνησή του, αλλά έχει και άλλο ήθος. Μολονότι μουδια­ σμένος αρχικά, αγνοεί τις κυβερνητικές νουθεσίες και απειλές και προ­ σπαθεί να βοηθήσει τους Βρετανούς στρατιώτες που δεν πρόλαβαν να διαφύγουν. «Σ το εξής δεν πρέπει να σκέπτεται κανείς την Ελλάδα χωρίς να φέρει πρώτα στον νου του εκείνες τις γυναίκες που πήραν τις σκούπες απ’ τα χέρια των Βρετανών αιχμαλώτων που σκούπιζαν τους δρόμους για να κάνουν στο πόδι τους αυτήν τη δουλειά* τα χαμίνια των δρόμων, που έριχναν τα τσιγάρα, απ’ τα οποία κέρδιζαν το ψωμί τους, μέσα στα φορτωμένα με Βρετανούς αιχμαλώτους καμιόνια κα­ θώς περνούσαν* τις οικογένειες που πέθαναν στο στρατόπεδο του Χα'ιδαρίου, επειδή βοήθησαν Βρετανούς αιχμαλώτους να δραπετεύσουν. Όταν ο απλός λαός κάνει τέτοιες πράξεις, επηρεάζει κι αυτός την ιστο­ ρία των ανθρωπίνων σχέσεων* όχι όμως με τον ίδιο τρόπο όπως οι πο­ λιτικοί ούτε για τους ίδιους λόγους». (Woodhouse) Στο άλλο άκρο, η γερμανόφιλη πλευρά με τον υπουργό Στρατιω τι­ κών στρατηγό Γεώργιο Μπάκο σχεδιάζει τη συγκρότηση ελληνικής λε­ γεώνας που θα πολεμήσει στο πλευρό των χιτλερικών κατά της Σο­ βιετικής Ένωσης. Ευτυχώς το σχέδιο δεν προωθήθηκε, εξαιτίας της έντονης ιταλικής αντίδρασης και της δυναμικής απάντησης των Ελλή­ νων αντιστασιακών [ανατίναξη των γραφείων της γερμανόδουλης ΕΣΠΟ (Εθνικο-Σοσιαλιστικής Πατριωτικής Οργάνωσης) κ.λπ.]. Η Ελλά­ δα θα πληρώσει με αιματηρούς αγώνες το -απίστευτο για την εποχή-

33

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

προνόμιο να είναι η μόνη χώρα που ούτε ένας στρατιώτης της δεν πο­ λέμησε στο πλευρό του Άξονα και οι πολίτες της εξαιρέθηκαν από την υποχρεωτική εργασία στη Γερμανία. Ένας μύθος που έντεχνα προώθησε η γερμανόφιλη αστική τάξη για αντίβαρο στην αγγλική καταδυνάστευση είναι ο σεβασμός των «π ο λι­ τισμένων» Γερμανών προς την Ελλάδα. Αλλά τα ολοκαυτώματα των ελληνικών χωριών, οι ομαδικές εκτελέσεις αθώων, τα φρικαλέα εγκλή­ ματα και οι δηώσεις της υπαίθρου δικαιώνουν εκείνους που θεωρούν τη Βέρμαχτ τον ειδεχθέστερο στρατό που συγκροτήθηκε ποτέ στην Ευρώπη. «Ο ι υψηλά πολιτισμένοι λαοί διεξάγουν και μπορούν να διεξάγουν πολέμους εξίσου θηριώδεις με κείνους που ονομάζονται βάρβαροι». (Clausewitz)

Επαναστάτες Το ελληνικό Κομουνιστικό Κόμμα διαθέτει αυτό που στερούνται τα άλλα κόμματα· την ιδεολογία. Αλλά πάσχει από την ίδια ασθένεια με τα υπόλοιπα· την εξάρτηση. Η πρόσδεση και η άκριτη υποταγή του στην Κομουνιστική Διεθνή, δηλαδή τη Σοβιετική Ένωση, μετατρέπουν τον διεθνισμό σε βρόχο. 0 καίριος ιστορικός και κοινωνικός ρόλος του ελληνικού ΚΚ ευτελίστηκε σε σοβιετικού ακολούθου. Η Κομουνιστική Διεθνής (ΚΔ, Κομιντέρν ή Γ' Διεθνής), που ιδρύθη­ κε το 1919 από τον Λένιν, είναι η πολυεθνική της επανάστασης. Όπως γράφει ο Έρικ Χόμπσμπαουμ, οι Σοβιετικοί διέσπασαν το διεθνές ερ­ γατικό κίνημα, απομακρύνοντας σοσιαλιστικά και εργατικά κόμματα, και δημιούργησαν κατά τα πρότυπα του λενινιστικού κόμματος μια ελίτ «επαγγελματιώ ν επαναστατών» πλήρους απασχόλησης γιατί «στην επικείμενη μάχη, θέση δεν υπήρχε παρά μόνο για στρατιώτες». Μόνο που όλα αυτά ήσαν ένας ρητορικός υπερεπαναστατισμός της Κομιντέρν αφού «στην πράξη το κίνημα ούτε ανέμενε ούτε ήταν προ­ ετοιμασμένο να καταλάβει την εξουσία οπουδήποτε». Οι όροι εισδοχής στην Κομιντέρν είναι άτεγκτοι. Τα κομουνιστικά κόμματα που γίνονται δεκτά θεωρούνται «τμ ή ­ ματα» της Κομουνιστικής Διεθνούς και αυτό συνοδεύει υποχρεωτικά τον τίτλο τους· π.χ. Κομουνιστικό Κόμμα Ελλάδας - Ελληνικό Τμήμα της ΚΔ. Προηγουμένως κάθε κόμμα έχει αποδεχτεί 21 σκληρούς όρουςο 16ος επιτάσσει: «Όλες οι αποφάσεις των συνεδρίων της ΚΔ, καθώς

34

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

και της Εκτελεστικής Επιτροπής είναι υποχρεωτικές για όλα τα κόμ­ ματα που ανήκουν στην Κομουνιστική Διεθνή». Η χειραγώγηση του Κομουνιστικού Κόμματος Ελλάδας δεν ήταν απλή ούτε αναίμακτη. Υπάρχουν στο Κόμμα αυτοί που πιστεύουν στην αντιγραφή του σοβιετικού επαναστατικού μοντέλου και αυτοί που το αντιμετωπίζουν κριτικά και θέλουν, κάπως αόριστα είναι η αλήθεια, η πολιτική γραμμή του ΚΚΕ να απορρέει από την ελληνική πραγματι­ κότητα. Το 1924 έρχονται από τη Μόσχα στην Ελλάδα οι πρώτοι απόφοιτοι του ΚΟΥΤΒ (Κομουνιτσέσκαγια Ουνιβερσιτά Τραβαγέρων Βαστόκ Κομουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων Ανατολής), οι λεγόμενοι και «Κούτβηδες». Αποστολή τους είναι να μπολσεβικοποιήσουν το ΚΚΕ, εξουδετερώνοντας κάθε εσωτερική αντίσταση, και να το συμμορφώ­ σουν με τον 12ο όρο της ΚΔ, ότι το Κόμμα δεν θα μπορέσει να εκπλη­ ρώσει τον επαναστατικό ρόλο του «αν δεν είναι οργανωμένο κατά τον πιο συγκεντρωτικό τρόπο, αν δεν δεχθεί μια σιδερένια πειθο:ρχία, πα­ ρόμοια με τη στρατιωτική πειθαρχία, και αν ο κεντρικός οργανισμός του δεν έχει πλατιά δικαιοδοσία, δεν ασκεί αναμφισβήτητη επιβολή». Νέοι αγώνες αρχίζουν μεταξύ των στελεχών που αναδείχτηκαν εδώ και εκείνων που ήρθαν από τη Μόσχα. Όσοι αμφισβητούν το σοβιετι­ κό μοντέλο απομονώνονται, καταδιώκονται από τους συντρόφους τους και μερικοί πληρώνουν τη διαφοροποίηση με τη ζωή τους. Το ελληνι­ κό Κομουνιστικό Κόμμα μετατρέπεται σε καθαρά λενινιστικό* ένα συ­ μπαγές σώμα ολοκληρωτικά αφοσιωμένων και πειθαρχημένων ακτιβιστών, που δεν υπολογίζουν βασανιστήρια, φυλακίσεις, εξορίες ούτε καν το εκτελεστικό απόσπασμα. «Το “ κόμμα νέου τύπου'" του Λένιν -τρομερή καινοτομία της κοι­ νωνικής μηχανικής του εικοστού αιώνα- συγκρίνεται με την ανακάλυ­ ψη των χριστιανικών μοναστικών και άλλων ταγμάτων στον Μεσαίω­ να. Έδωσε ακόμη και σε μικρές οργανώσεις δυσανάλογη αποτελεσματικότητα, επειδή το Κόμμα μπορούσε να εμπνέει (και να επιβάλ­ λει) εκπληκτική αφοσίωση και αυτοθυσία στα μέλη του, πολύ περισ­ σότερο από στρατιωτική πειθαρχία και συνοχή, και ολοκληρωτική συ­ γκέντρωση στην εκτέλεση των κομματικών αποφάσεων με κάθε τίμη­ μα». (Hobsbawm) Με υπαγόρευση της Κομιντέρν οι Κούτβηδες αναγκάζουν το ΚΚΕ να δεχτεί θέσεις που συγκρούονται με την ελληνική πραγματικότητα και την εθνική συνείδηση. Εννοείται πως η μαρξιστική προϋπόθεση του διεθνισμού, ότι «μπορεί να γίνει πραγματικότητα όταν το κάθε έθνος είναι απόλυτα κυρίαρχο στο σπίτι του», δεν λαμβάνεται υπόψη

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

35

από τους ενδιαφερόμενους. Το τραγικό λάθος του ΚΚΕ έγινε το 1924, που υποχρεώθηκε από την Κομιντέρν να συναινέσει στην αυτονόμηση της Μακεδονίας και της Θράκης εν ονόματι των μειονοτήτων που κα­ τοικούσαν στις δύο περιοχές. Αν και η απόφαση παρέμεινε νεκρό γράμμα έως την επίσημη αλλαγή της το 1935, πρόκειται για μια απα­ ράδεκτη, από κάθε άποψη, εθνική υποχώρηση. Έναν αριστερίστικο εξτρεμισμό, που έδωσε το πρόσχημα στη δεξιά προπαγάνδα να ταυτί­ σει τον διεθνισμό με την εθνική μειοδοσία, και τον κοινωνικό επανα­ στάτη με υποψήφιο προδότη. Το ΚΚΕ γίνεται εύκολη λεία για τους πολιτικούς αντιπάλους του και κλονίζεται σοβαρά. Εκατοντάδες μέλη του οδηγούνται στις φυλα­ κές με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας* πολλά σημαντικά στε­ λέχη αποχωρούν - Γ. Κορδάτος, Θ. Αποστολίδης κ.ά. Αργότερα δια­ φοροποιούνται για το ίδιο θέμα οι ηγετικοί Π. Πουλιόπουλος, Σ. Μάξιμος, Α. Χαϊτάς και οι εσο^τερικές αντιθέσεις εξακολουθούν. Η Κομιντέρν επεμβαίνει με ανατριχιαστική ωμότητα. Το 1931, με βάση μια λίστα ονομάτων που συνέταξε το έμπιστο στέλεχος Γιάννης Ιωαννίδης και ενέκρινε ο φυγόδικος τότε στη Μόσχα Νίκος Ζαχαριάδης, καλούνται στη Σοβιετική Ένωση οι ηγέτες των ανταγωνιζόμενων πλευρών γύρω στα 38 στελέχη, εκ των οποίων αρ­ κετοί δραπετεύουν από τις φυλακές για να ανταποκριθούν στην πρό­ σκληση. Μόλις φτάνουν στη σοβιετική πρωτεύουσα, τους αφαιρούνται τα διαβατήρια, κρατούνται εκεί και θα εκτελεστούν την εποχή των με­ γάλων σταλινικών εκκαθαρίσεων. Δύο μόνο διασώζονται και επιστρέ­ φουν αργότερα στην Ελλάδα, ο Γιώργης Σιάντος και ο Κώστας Θέος, αφού έχουν προβεί σε εξευτελιστική αυτοκριτική για να επιζήσουν. Στο τέλος του ίδιου χρόνου η Κομιντέρν, έχοντας εκκαθαρίσει το κομματικό πεδίο, διορίζει στην καθοδήγηση του ελληνικού ΚΚ μια μυ­ στική τριμελή γραμματεία εκ των Ν. Ζαχαριάδη, Γ. Κωνσταντινίδη (ή Ασημίδη ή Ευσταθίου) και Γ. Μιχαηλίδη. Οι πάντες πειθαρχούν. 0 Ζαχαριάδης σύντομα εκτοπίζει τους άλλους δύο και χρίεται έξω­ θεν Γενικός Γραμματέας του ελληνικού Κόμματος. Από τότε και έως τις ημέρες μας όλοι οι γραμματείς του ΚΚΕ διορίζονταν απευθείας από τη Σοβιετική Ένωση και όλοι είχαν άδοξο τέλος πλην του Χαρίλαου Φλωράκη, αφού το τέλος της ΕΣΣΔ προηγήθηκε του δικού του. Είναι όμως γνοοστό πως άσχετα από το πρόσωπο του Γραμματέα, ο οποίος σε έκτακτες περιπτώσεις θα μπορούσε να εκλεγεί και από τον εδώ κομματικό μηχανισμό, όπως οι Α. Τσίπας και 1". Σιάντος στην Κατοχή, την πραγματική δύναμη μέσα στο ΚΚΕ την είχε πάντα μια κλειστή

36

ΔΙΟ Ν ΥΣΗ Σ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

ομάδα, που διατηρούσε ιδιαίτερη σύνδεση με τη Μόσχα και αποτελούσε την πραγματική καθοδήγηση. Για την κατοχική περίοδο που εξε­ τάζεται εδώ, σε αυτήν την ομάδα ανήκουν οι Ζαχαριάδης, Ιωαννίδης, Πέτρος Ρούσος και ίσως ένας δύο ακόμη. Η τυφλή υπακοή των μελών του ΚΚΕ στη Σοβιετική Ένωση, τη «δεύτερη πατρίδα», είναι πλέον δεδομένη. Το δόγμα που καθορίζει τη δράση των Ελλήνων επαναστατών, όπως διατυπώνεται στη διάσημη φράση του Γκράμσι, είναι ότι, «παλεύοντας για την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ρωσίας, η διεθνής εργατική τάξη παλεύει για τη δική της λευτεριά, για τη δική της επανάσταση, για το δικό της μέλλον». Κα­ τακεραυνώθηκαν για αυτό από τους πολιτικούς τους αντιπάλους ως απάτριδες και προδότες, ενώ εκείνοι είναι οι πρώτοι διδάξαντες· η δι­ κή τους «δεύτερη πατρίδα», σημείο ιδεολογικής ταύτισης και ολο­ κληρωτικής εξάρτησης από το 1830, είναι η Μεγάλη Βρετανία. Στο πρόσωπο του Ζαχαριάδη, του μόνου που έμεινε ζωντανός από την πρώτη αποστολή Κούτβηδων, το ΚΚΕ είχε αποκτήσει το ακριβές σταλινικό του αντίγραφο. Υπήρξε ο δαίμων του Κόμματος. Ευφυής, δυναμικός, παράτολμος, με ασύγκριτες οργανωτικές ικα­ νότητες και άμετρο τυχοδιωκτισμό, επιβάλλει το μοντέλο του αφοσιωμένου κομματάνθρωπου, το οποίο θα επικρατήσει από τότε. Το Κόμμα θα αποκτήσει μεταφυσική υπόσταση· στον βωμό της κομματικότητας πρέπει να θυσιάζεται κάθε άλλος δεσμός - οικογενειακός,ερωτικός ή φιλικός. Ο νέος Γραμματέας οργάνωσε τους συντρόφους του και εξόντωσε τη συντροφικότητα. Η διαλεκτική υποτάχθηκε στη μονολιθικότητα· η εσωκομματική δημοκρατία στην προσωπολατρία· κάθε άλλη γνώμη πέρα από τη δική του και της έμπιστης σέχτας που τον περιβάλλει ισοδυναμεί με προδοσία. Το ΚΚΕ εισέρχεται σε ολισθηρό δρόμο. Για την ελληνική παράδοση με τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και το έντονο πνεύμα ανεξαρτησίας, το ΚΚΕ μεταβάλλεται σε κόμμα τόσο πρωτόγονο όσο και οι εισαχθείσες άγριες σταλινικές μέθοδοι π ει­ θάρχησης των μελών του. Κάποιες φορές τα όρια της κομματικής π ει­ θαρχίας συγχέονται με τον νόμο του ισχυροτέρου και την προσωπική εκδίκηση. Είναι συγκλονιστική η δήλωση του Θανάση Χατζή, Γραμ­ ματέα της ΟΚΝΕ (Ομοσπονδίας Κομουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας) και αργότερα Γραμματέα του ΕΑΜ: «Μέσα στο ΚΚΕ και στην ΟΚΝΕ εξαπλώθηκε ένας χωρίς προηγούμενο φόβος. Φοβόντουσαν περισσό­ τερο την καθοδήγηση, το “ Κόμμα”, όπως λέγανε τότε οι κομουνιστές, από τον ταξικό εχθρό». (Χατζής, Ρίζες)

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

37

Το 1935 η συνεχιζόμενη Μεγάλη Ύφεση, η παρουσία των Μικράσιατών προσφύγων, η «διόρθωση» της θέσης του ΚΚΕ στο Μακεδονι­ κό και η εκλογική συνεργασία με ομάδες σοσιαλιστών προκαλούν μια κάπως μεγαλύτερη προσέλευση ψηφοφόρων (5,7%). Με τίποτα όμως το ΚΚΕ δεν συνιστά κίνδυνο για το καθεστώς όπως ισχυρίστηκε ο Μεταξάς· απόδειξη, η σχετική ευκολία με την οποία το αποδιοργάνωσε ο υφυπουργός Ασφαλείας Κωνσταντίνος Μανιαδάκης. Η Ασφάλεια χρη­ σιμοποιεί τη βενιζελικής έμπνευσης δήλωση μετανοίας και αποκήρυ­ ξης των κομουνιστικών ιδεο3ν και βασανίζει απάνθρωπα τους συλληφθέντες για να υπογράψουν. Το ΚΚΕ κυριολεκτικά συντρίβεται. Αντί η καθοδήγηση να απαλλάξει τα απλά έστω μέλη από το «αμάρτημα» της υπογραφής, άφησε τους πάντες στον κανιβαλισμό της Ασφάλειας. Χιλιάδες δεν αντέχουν· υπογράφουν και γυρίζουν στα σπίτια τους σωματικά και ψυχικά ερείπια, έχοντας το στίγμα του δηλωσία και την περιφρόνηση των παλιών τους συντρόφων. Οι δηλωσίες είναι «προδότες, χαφιέδες, πεθαμένοι». Η διαβολικότητα του Μανιαδάκη και η δογματική ακαμψία της ηγεσίας στέρησαν από το Κόμμα πιστά και ικανά στελέχη με ανθρώπινα όρια στον σωματικό πόνο. Αυ­ τό που απομένει είναι μόνο 2.000 ανυποχώρητοι άνθρωποι στη φυλα­ κή ή την εξορία. Ύψιστο κομματικό προσόν ανεδείχθη η αντοχή στο ξύλο. Με την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου ο κρατούμενος από τη δικτατορία Ζαχαριάδης γράφει μια «ανοιχτή επιστολή» προς τον ελ­ ληνικό λαό και τον καλεί να πολεμήσει τον εχθρό με κάθε μέσο. Ο Μα­ νιαδάκης δημοσιεύει το γράμμα του, αλλά οι περισσότεροι σύντροφοί του το καταγγέλλουν για χαλκευμένο. Το Σύμφωνο μη Επίθεσης της 23ης Αυγούστου 1939 Γερμανίας - Σοβιετικής Ένωσης και η γνωστή θέ­ ση της Κομιντέρν «ο πόλεμος είναι καθαρά ιμπεριαλιστικός» άλλη γραμμή υπαγορεύουν. Οι λιγοστοί ελεύθεροι κομουνιστές, συνεπείς σε αυτήν τη γραμμή, υποστηρίζουν το σταμάτημα του Πολέμου, που τον θεωρούν εσωτερική ιμπεριαλιστική υπόθεση, και την ανατροπή της δι­ κτατορίας Μεταξά. (Από το 1934 ο Στάλιν επιδίο^κε με μεγάλη επιμονή την αντιχιτλερική συμμαχία με τους Αγγλογάλλους, αλλά εκείνοι προσπαθούσαν να κατευνάσουν με συνεχείς παραχωρήσεις τη γερμανική επιθετικότητα και να τη στρέψουν εναντίον της ΕΣΣΔ. Ο Στάλιν, φοβούμενος πλέον ότι θα μείνει μόνος απέναντι στον Χίτλερ, υπέγραψε το Σύμφωνο μη Επίθεσης με τη Γερμανία με την ελπίδα να κρατήσει τη χώρα του έξω από τον Πόλεμο.)

38

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ ΠΟ ΥΛΟΣ

Όταν υποδουλώνεται η Ελλάδα, η συμπεριφορά των στελεχών της δικτατορίας δεν αλλάζει έναντι των κομουνιστών. Με ελάχιστες φω­ τεινές εξαιρέσεις οι φρουρές των φυλακών παραδίδουν τους Έλληνες πολιτικούς κρατουμένους στους ξένους κατακτητές» ανάμεσά τους, και τον Ζαχαριάδη, που οι Γερμανοί τον στέλνουν στο Νταχάου. Αρκετοί φυλακισμένοι και εξόριστοι κομουνιστές, αναλαμβάνοντας πρωτοβου­ λία, κατορθώνουν να αποδράσουν· άλλοι, υπακούοντας σε ένα αναι­ τιολόγητο και παράλογο κομματικό δέον, αδρανούν. Όπως στην Ακροναυπλία, όπου οι κρατούμενοι κομουνιστές είχαν την τραγικότερη μοί­ ρα όλων* παραδόθηκαν από την ίδια την κομματική καθοδήγηση στους Γερμανούς με συνέπεια οι περισσότεροι αργότερα να εκτελεστούν. Όπως προκύπτει, ο κυρίως υπεύθυνος του δράματος Ιωαννίδης έτρεφε την ψευδαίσθηση ότι, αφού οι Σοβιετικοί είχαν συμμαχήσει με τους Γερμανούς, εκείνοι θα τους ελευθέρωναν. Μια έμμεση επιβεβαί­ ωση παρέχει και ο ίδιος: «Το Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο δεν το ε ί­ δαμε με κακό μάτι. [...] Αφού ο γερο-Μάγγος, όταν μας πέφταν οι μπόμπες αποπάνω, έλεγε: Δε θα ρίξουνε εδώ μπόμπες οι Γερμανοί. Δεν τους αφήνει ο Μουστάκιας, έχει πει ότι εκεί πέρα είναι κομουνι­ στές». Εννοείται πως ο «Μουστάκιας» είναι ο Στάλιν, μυθικό πρόσωπο για κάθε κομουνιστή της εποχής. Δεν φανταζόταν τότε ο γερο-Μάγγος ότι το πρόσωπο του μύθου του, όταν ήρθε η σειρά της Σοβιετικής Ένω­ σης να υποστεί τη γερμανική επίθεση, αιφνιδιάστηκε τόσο που τρύ­ πωσε στο προσωπικό του καταφύγιο και κρύφτηκε εκεί για ημέρες φοβούμενος λαϊκή εξέγερση εναντίον της μονοκρατορίας του. «Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι για λίγες ημέρες ο ίδιος ο Στάλιν είχε χάσει τόσο πολύ το ηθικό του ώστε ετοιμαζόταν να συν­ θηκολογήσει». (Hobsbawm)

κ. Θανάσης Κλάρας (2) Μπορούσε να γίνει δικηγόρος όπως ο πατέρας του και ο μεγαλύ­ τερος αδερφός του. Μεγαλοκτηματίας στην πατρική περιουσία που του προσφέρθηκε. Να παραμείνει ως γεωπόνος στο Δημόσιο. Να ακο­ λουθήσει την μποέμικη ζωή των διανοούμενων φίλων του στην Αθήνα. Να δει πιο σοβαρά τη δημοσιογραφία και να κάνει καριέρα σαν τον μικρότερο αδερφό του. Να γίνει συνεπής κομματικός και να ανέλθει γρήγορα στην ιεραρχία του Κόμματος, όπου πλεονάζουν οι αγράμμα­ τοι εργάτες.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

39

Όμως ο κ. Θανάσης Κλάρας δεν χωράει πουθενά. Ήρθε στον κόσμο στις 27 Αυγούστου 1905 στη Λαμία και γίνεται διαρκής πονοκέφαλος για τους γύρω του. Η άναρχη συμπεριφορά του και οι νεανικές παρέες του είναι όνειδος για την εύπορη και ευυπό­ ληπτη οικογένειά του. Στο σχολείο τον ανέχονται έως το σχολαρχείο, και λόγω διαγωγής τον αποκλείουν από το γυμνάσιο* μόλις που κα­ τορθώνει να αποφοιτήσει από την Αβερώφειο Γεωργική Σχολή της Λάρισας. Στο Δημόσιο, που διορίζεται το 1922 ως γεωπόνος, έρχεται σε σύ­ γκρουση με κανονισμούς, νοοτροπία και πρόσωπα και δεν μένει για πολύ. Αρνείται να δεχτεί μια σοβαρής έκτασης γεωργική επιχείρηση, που ετοίμαζε προνοητικά για αυτόν ο πατέρας του, και εγκαταλείπει τη Λαμία προκειμένου να γνωρίσει την περιπέτεια της Αθήνας. Εκεί, για να επιβιώσει, κάνει ό,τι δουλειά τύχει και συνδέεται με τον συ­ μπατριώτη του και πολιτικό του μέντορα Τάκη Φίτσιο, που τον μυεί στις ιδέες της Οκτωβριανής Επανάστασης. Με τον Φίτσιο συχνάζουν στους κύκλους των νέων διανοουμένων με παρόμοιες κοινωνικές ανησυχίες* Βάρναλη, Κατηφόρη, Βουτυρά, Ταγκόπουλου κ.ά. Μετά από μια περίοδο έντονου διαβάσματος και θεωρητικών συζητήσεων συνεχίζει να αισθάνεται ανικανοποίητος. Το 1925 καλείται για τη στρατιωτική του θητεία* αν και έχει επιλεγεί για τη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, καταλήγει σχεδόν φυσιολογικά στον πειθαρχικό ουλαμό Καλπακίου. Μαζί με άλλους κοινωνικά απροσάρ­ μοστους ή ύποπτων πολιτικών φρονημάτων ποτίζει τηλεγραφόξυλα να ανθήσουν, ρίχνεται άρρωστος στο παγωμένο ποτάμι, για να γίνει κα­ λά, και εξοικειώνεται με το ξύλο και το πειθαρχείο. Όταν απολύεται από τον στρατό, γυρίζει για λίγο στη Λαμία και μετά φεύγει πάλι για την Αθήνα* κυνηγάει πάντα τη μεγάλη περιπέ­ τεια. Δεν τον ενδιαφέρει μια προδιαγεγραμμένη, άνετη ζωή, όσο θελ­ κτική και αν παρουσιάζεται- ξέρει πως χωρίς ρίσκο θα είναι χωρίς εν­ διαφέρον. Και το μεγάλο ρίσκο της εποχής είναι η ιδέα της κοινωνι­ κής επανάστασης, στην οποία σχεδόν αμέσως προσχωρεί. Άλλωστε όλη η κατάσταση την εγκυμονεί. «Το ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα των Ελλήνων την εποχή του ’40 είναι 61 δολάρια, όταν των χωρών της Δ. Ευρώπης είναι 300 με 400 δο­ λάρια, της Αγγλίας 560 και της Αμερικής 690. Το 35% του πληθυσμού βρίσκεται σε κατάσταση πείνας, το 37% μόλις που καλύπτει τις βασι­ κές ανάγκες - κατάσταση φτώχειας». (Ψυρούκης, Ιστορία) Έχει σημασία ότι ο κ. Κλάρας δεν είναι ούτε προλετάριος ούτε άν­ θρωπος χωρίς στον ήλιο μοίρα. Επιδιώκει την επαναστατική ανατρο­

40

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

πή από περίσσευμα συνείδησης για την κοινωνική ανισότητα και την εξαθλίωση που είναι βυθισμένη η χο5ρα. Το 1929 προσχωρεί στο ΚΚΕ και ρίχνεται στην περιπέτεια της επα­ ναστατικής δράσης. Η συνεχής αναφορά του στη μιζέρια που μαστί­ ζει τους ανθρώπους θα του φορτώσει το προσωνύμιο «Μ ιζέριας», που θα χρησιμοποιεί συνθηματικά και ο ίδιος σε κομματικές συναντήσεις και αποστολές. Δουλεύει στις οικοδομές, στα τυπογραφεία, στους υπονόμους, γράφει άρθρα για την εφημερίδα του Κόμματος και παίρ­ νει δυναμικά μέρος στην πάλη για ιδεολογική καθαρότητα εναντίον των τροτσκιστών και των αρχειομαρξιστών. (Αργότερα, στην περίοδο της Κατοχής, πιο ώριμος και αυτονομημένος πολιτικά, θα υπερασπι­ στεί τους αιρετικούς συντρόφους και, όπως γράφει ο τροτσκιστής ηγέ­ της Πάμπλο, θα τους προστατεύσει από τη δολοφονική μανία της στα­ λινικής ηγεσίας του Κόμματος.) Ο κ. Κλάρας θέλει να αλλάξει τον κόσμο και δεν ορρωδεί προ ουδενός. Γνο^ρίζεται προσωπικά με τον Ζαχαριάδη, που του προσφέρει ακό­ μη περισσότερη δράση. Σχεδιάζει και πραγματοποιεί κομματικές απο­ στολές που απαιτούν τόλμη και ψυχραιμία. Γράφει δυναμικά ρεπορ­ τάζ στον Ριζοσπάστη, προκαλεί επικίνδυνους αντιπερισπασμούς στην Αστυνομία, για να ξεφύγουν καταδιωκόμενοι, οργανώνει αποδράσεις από τις φυλακές Συγγρού, Αίγινας κ.α. και σώζει τον Γραμματέα του Κόμματος αρπάζοντάς τον μέσα από τα χέρια της Ασφάλειας· ήταν κατηγορούμενος για τον φόνο του αρχειομαρξιστή Ηλία Γεωργοπαπαδάκου και αντιμετώπιζε πολύ βαριά καταδίκη. Μιζέρια, αυτό δεν θα το ξεχάσω ποτέ, του υπόσχεται ο Ζαχαριάδης, αλλά, τότε που πρέπει, δεν θα το θυμηθεί. Παρόλο που είναι χρόνια στο Κόμμα, παρ' όλες τις φυλακίσεις, τις εξορίες και το ανελέητο ξύλο που γεμίζουν τιμητικά τον κομματικό φάκελό του, δεν ανεβαίνει στην ιεραρχία. Από τις τάξεις του ΚΚΕ πέρασαν ιδεολόγοι και τυχοδιώκτες, αγωνιστές και δικτατορίσκοι, πα­ τριώτες και ξενόδουλοι, μα ποτέ τέτοιος μπελάς σαν τον κ. Κλάρα. Ε ί­ ναι παντελώς απροσάρμοστος και προκαλεί την αποστροφή το^ν ζη­ λωτών* καπνίζει, πίνει, τραγουδάει, ερωτεύεται, αστειεύεται με όλα, είναι αθυρόστομος και καβγατζής. Δεν σέβεται κανένα από τα θέσφα­ τα. Κατά τον γκουρού της κομματικής ορθοδοξίας Ιωαννίδη, «είχ ε μια τάση στην αλητεία. [...] Πάντα είχε το αλήτικο στοιχείο πάνω του». Οι δυναμικές λύσεις που προκρίνει στις περισσότερες των π ερι­ πτώσεων, η αδιαθεσία του να δεχτεί χωρίς ανταπόδοση τη βία των αστυνομικών καταγράφονται ως αρνητικά. Μόνο τον Ζαχαριάδη δ εί­

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

41

χνει να υπολογίζει· κατά κάποιον τρόπο ο αναμφισβήτητος δυναμι­ σμός τους εφάπτεται. Βέβαια για τον Γραμματέα καταγράφεται ως αρχηγικό γνώρισμα, ενώ για τον κ. Κλάρα θεωρείται εξτρεμισμός και στοιχείο λούμπεν. Οι επαναστάτες καταδικάζουν την επαναστατικότητα. Αντιθέτως, οι σύντροφοί του στην καθημερινή κομματική δουλειά τον θαυμάζουν και τους εντυπο^σιάζουν το χιούμορ, το θάρρος και η ψυχραιμία του. Δεν υπάρχει τίποτα που να τον φοβίζει. Ακόμη και τα βασανιστήρια της Ασφάλειας τα αντιμετωπίζει δίχως εκείνο τον βου­ βό, «καρτερικό ηρωισμό» του μάρτυρα μιας πίστης, αλλά με χλευασμό και ειρωνεία για τους βασανιστές του· στάση εντελώς ασυνήθιστη για κομουνιστή. Όταν συλλαμβάνεται για τελευταία φορά το 1938 από τη μεταξική δικτατορία, η Ασφάλεια εφαρμόζει ξανά πάνω του όλες τις βάναυσες μεθόδους της. Μερικές φορές η δολοφονία με τη συνηθισμέ­ νη εκπαραθύρωση είναι προτιμότερη από τα βασανιστήρια, που φτά­ νουν έως το πετάλωμα των ποδιών (περίπτωση Χρήστου Μαλτέζου) και σε ακόμη χειρότερα. 0 κ. Κλάρας τα υπομένει αλύγιστος, με την ίδια πάντα φιλοσοφία: «Αυτοί κάνουν τη δουλειά τους κι εγώ τη δική μου». Απηυδισμένοι, τον στέλνουν στην Αίγινα. «Τον ξαναντάμωσα στις φυλακές της Αίγινας το 1938. Αυτήν τη φο­ ρά τον βρήκα διαφορετικόν απ’ ό,τι τον ήξερα. Φαίνεται ότι είχε πάθει κάποια αλλαγή. [...] Στην παλικαριά ήταν δοκιμασμένος, όμως παρ" όλα αυτά είχε κάποια αλλαγή. Αυτό φαινόταν και από το γεγο­ νός ότι είχε σοβαροποιηθεί, τα καλαμπούρια του ήταν μετρημένα»,7 διηγείται ένας συγκρατούμενός του. Χρειάζεται ασφαλώς τεράστια ψυχική δύναμη για να συνεχίζει κά­ ποιος τα καλαμπούρια όταν οι βασανιστές τού έχουν ευνουχίσει άγρια την ερωτική ικανότητα. Τον Ιούνιο του 1939 ο κ. Κλάρας μεταφέρεται στην Κέρκυρα, όπου κρατείται και ο Ζαχαριάδης. Σε λίγο στην «ησυχία» της φυλακής και εν03 καμία ορατή απειλή δεν φαίνεται να υπάρχει, κάνει το απίστευτο* υπογράφει δήλωση αποκήρυξης του ΚΚΕ και αποφυλακίζεται. Είναι απολύτως εξακριβωμένο από το Κόμ,μα ότι εκτός της υπογραφής δεν έκανε καμία άλλη υποχώρηση* κατάδοση συντρόφων, πληροφορίες κ.ά. Για την υπογραφή της Κέρκυρας έχει αναπτυχθεί έκτοτε ολόκληρη μυθολογία· από την ηρωική εκδοχή πως υπέγραψε με εντολή Ζαχαριάδη, για να μπορέσει να εκτελέσει κάποια σοβαρή αποστολή, έως τη δακρύβρεχτη, που τον θέλει να υπογράφει επειδή βασάνιζαν μπροστά 7. Συνέντευξη Ηλ. Καρρά (Ηρακλή), από την Ιστορία της Αντίστασης 19ά0-’45.

42

ΔΙΟ Ν ΥΣΗ Σ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΑΟΣ

του την υποτιθέμενη αρραβωνιαστικιά του. Το πιθανότερο είναι πως ο κ. Κλάρας δεν ανήκει στη χορεία των χριστιανοκομουνιστών μαρ­ τυρούν για να αφήσει να τον φάνε τα λιοντάρια ή η φυματίωση στα μπουντρούμια. Χωρίς δράση δεν αναπνέει. Από τον ζωντανό εντα­ φιασμό με τις ιδέες του, προτιμάει τον ελιγμό. Άλλωστε μια τέτοια θέ­ ση υποστήριζε από καιρό, μαζί με άλλους συντρόφους του, χωρίς όμως να κατορθώσουν να πείσουν την άκαμπτη κομματική ηγεσία. Αλλά την πρωτοβουλία του θα την πληρώσει ακριβά. Επιστρέφει στην Αθήνα «δηλωσίας», απομονωμένος από τον κό­ σμο που του ταίριαζε* τους επαναστάτες. Με όλα τα στραβά, με όλα τα λάθη και τις μικρότητες, είναι οι μόνοι που έχει κάτι κοινό μαζί τους· το όραμα ενός νέου, πιο δίκαιου κόσμου. Και για αυτούς είναι πια πεθαμένος, όπως οποιοσδήποτε αποκηρύσσει το Κόμμα. 0 ψυχισμός του δεν αντέχει και δεύτερο τραύμα. Καταρρέει και καταφεύγει στο ποτό· βυθίζεται τόσο που μόνο η κήρυξη του πολέμου θα τον συνεφέρει και θα ξαναγυρίσει στον παλιό εαυτό του.

Αντίσταση Κάθε αντίσταση είναι ανεπαρκής. Δεν είναι καθολική εξέγερση, επανάσταση που θα φέρει την ποθούμενη ελευθερία. Είναι μόνο αντίσταση· ένας λαός υπό κατοχή που συνεχίζει να μάχεται. Αλλά για αυτό είναι υπέροχη. Οι Έλληνες ξέρουν ότι η ελευθερία τους διακυβεύεται μακριά, σε άλλα μέτωπα, ωστόσο ανοίγουν και αυτοί το δικό τους. Η Ελλάδα χωρίστηκε σε τρεις ζώνες κατοχής: γερμανική, ιταλική, βουλγαρική. Οι Βούλγαροι ενέσκηψαν ακολουθώντας τους Γερμανούς και διεκδικώντας πάλι τη Μακεδονία. Οι κατακτητές φέρθηκαν ως κατακτητές· επέβαλαν τρομοκρατικά την παρουσία τους και στράγγισαν κάθε δυνατότητα ανθρώπινης διαβίωσης. Η ζωή έγινε εφιάλτης· το νό­ μισμα εξευτελίστηκε, τα τρόφιμα εξαφανίστηκαν. 0 πληθυσμός των πόλεων καταδικάστηκε σε θάνατο από πείνα* μό­ νο στην Αθήνα τον χειμώνα του 1941 οι νεκροί υπερβαίνουν τις 150.000.8 Η κατάσταση εξελίσσεται τόσο τραγική ώστε «τον Δεκέμ­ βριο συζητήθηκε ένα σχέδιο για απομάκρυνση των παιδιών από τη χώ­ ρα» (Woodhouse) για τη συνέχιση της φυλής. Ο Μουσολίνι σαρκάζει: 8. BBC: 1941, 500.000. Ερυθρός Σταυρός: 1941-1943, 250.000.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

43

«Ο ι Γερμανοί πήραν από τους Έλληνες ακόμη και τα κορδόνια των παπουτσιών τους». (Sekendorf) Αυτό που συνήθως παραλείπεται να αναφερθεί είναι η τεράστια ευ­ θύνη και των Βρετανών για τον λιμό. 0 αποκλεισμός που επέβαλαν στην Ελλάδα τον πρώτο χρόνο της Κατοχής τής στέρησε τα τρόφιμα που ανέκαθεν εισήγε και της απέκλεισε κάθε δυνατότητα να πάρει βοήθεια από άλλες χν. Επιπλέον, οι συνεχείς ληστρικές επιδρομές των ξέ­ νων στρατιωτών απειλούν καθημερινά τα εναπομείναντα, ενώ η ντό­ πια «παράδοση» ζωοκλοπής και ληστοτροφίας αναβίωσε θεαματικά. Δεν υπάρχει πιο εκρηκτικό μείγμα από την υποδούλωση και την ανέχεια* «ο ι πιο φοβερές εξεγέρσεις είναι εκείνες που συνδυάζουν εθνικά και κοινωνικά στοιχεία. Ένας λαός που θέλει ψωμί και ανε­ ξαρτησία δεν μπορεί να συμβιβαστεί με μια πιο γενναιόδωρη μερίδα ψω μιού». (Hobsbawm) Πόσο μάλλον ένας λαός με την αγάπη στην ελευθερία και τις αγωνιστικές παραδόσεις των Ελλήνων. Η χαλύβδινη πλάκα τρόμου με την οποία οι κατακτητές σκέπασαν τη χώρα ραγίζει από τις πρώτες κιόλα ημέρες στην Κρήτη, τη Ρούμελη, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, μέσα στην ίδια την Αθήνα, με την υφαρπαγή της γερ­ μανικής σημαίας στην Ακρόπολη από τους Μανόλη Γλέζο και Λάκη Σάντα. Κάποιοι ψυχωμένοι άνδρες φροντίζουν να κρύψουν τα όπλα που εγκατέλειψε ο Ελληνικός Στρατός* άλλοι παίρνουν από νωρίς τα βου­ νά. Απλοί πολίτες και χαμηλόβαθμοι αξιωματικοί αναλαμβάνουν πρω­ τοβουλία, και αντιστασιακές οργανώσεις ξεφυτρώνουν ακατάπαυτα.

44

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

Άλλες περιορίζονται έως το τέλος της Κατοχής στην καρδιά των ιδρυ­ τών τους, άλλες έχουν να παρουσιάσουν κάποια μικρή ή μεγαλύτερη δράση: αναμετάδοση ειδήσεων, προκηρύξεις, συνθήματα στους τοί­ χους, φυγάδευση ξένων ατρατιωτών, μετάδοση πληροφοριών με ασυρ­ μάτους, σαμποτάζ. Δεκάδες οι ευγενικές απόπειρες, που για την εξωνημένη πολιτικοστρατιωτική ηγεσία είναι εγκληματικές πράξεις και για τη λουφάζουσα επιπολαιότητες. Όπως ήταν επόμενο, σε μια χώρα διχασμένη, με διαλυμένους θε­ σμούς επί μία 15ετία (1925-1940) και παντελούς ανίκανη πολιτική ηγε­ σία, όλες οι αντιστασιακές οργανώσεις που δημιουργήθηκαν είχαν δι­ πλό στόχο: απελευθερωτικό και κοινωνικό. Οι τρεις μεγαλύτερες, αυ­ τές που σημάδεψαν την κατοχική περίοδο, αλλά και τα μεταπολεμικά χρόνια ήσαν το ΕΑΜ, ο ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ. Στις καταστατικές διακη­ ρύξεις τους εμφανίζουν τα ίδια σχεδόν μεταπολεμικά κοινωνικά ορά­ ματα* η εν συνεχεία θανάσιμη αντιπαλότητά τους αλλού θα πρέπει να αναζητηθεί. E A Μ Η πρωτοβουλία για τη δημιουργία του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου ανήκει στους κομουνιστές* αυτές τις δυο τρεις εκατοντάδες που κατορθώνουν να δραπετεύσουν από τις φυλακές και τα ξερονήσια. Η καθοδήγηση του ΚΚΕ, που είχε επαναπαυτεί στο Σύμφωνο μη Επίθεσης Γερμανίας - ΕΣΣΔ, κινήθηκε για αντίσταση μόνο μετά τις 22 Ιουνίου 1941, όταν η Γερμανία επιτέθηκε στη Σοβιετική Ένωση. Οι Έ λ­ ληνες κομουνιστές εγκατέλειψαν τις αυταπάτες τους και ο πόλεμος από «εσωτερική υπόθεση» των ιμπεριαλιστικών δυνάμεοον έγινε αντι­ φασιστικός και πατριωτικός. Το παράδειγμα το έδωσε ο Στάλιν, που, για να κινητοποιήσει τους αδρανούντες λαούς της ΕΣΣΔ, τον χαρα­ κτήρισε «πατριω τικό», ενώ μια ολόκληρη εποχή πριν για κάθε κο­ μουνιστή η λέξη «πατριο^της» ήταν συνώνυμο του «προδότης». Το ελληνικό ΚΚ παράλληλα με τις προσπάθειες ανασυγκρότησής του αρχίζει επαφές με ηγέτες και προσωπικότητες των άλλων κομμά­ των στο πλαίσιο του κοινού αντιφασιστικού και πατριωτικού αγώνα. Η διάθεση των παλαιών αστικών κομμάτων για συνεργασία με το Κο­ μουνιστικό Κόμμα είναι μηδαμινή έως ανύπαρκτη. Αυτό δεν είναι τό­ σο παράδοξο, τουλάχιστον όσο παρουσιάζεται στην αριστερή βιβλιο­ γραφία. Το ΚΚΕ έχει καταφέρει να γίνει αναξιόπιστος πολιτικός συ­ νομιλητής, με τις αλληλοαναιρούμενες θέσεις του, την ταξική αδιαλ­ λαξία και το καθημερινό σχεδόν χυδαίο υβρεολόγιο κατά πάντων.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

45

Έτσι, οι αστοί πολιτικοί τού ανταποδίδουν τα ίσα, είτε αρνούμενοι κά­ θε επαφή με το Κομουνιστικό Κόμμα είτε κωλυσιεργώντας στις απα­ ντήσεις τους. Το απογοητευτικό είναι πως δεν αναλαμβάνουν ούτε μόνοι τους κάποια αντιστασιακή πρωτοβουλία. Στις περισσότερες δυτικές κοι­ νωνίες η άρχουσα τάξη θεώρησε όχι μόνο καθήκον, αλλά αναφαίρετο δικαίωμα και θέμα τιμής να ηγηθεί του πολέμου ή της αντίστασης της χώρας της. Στη Γαλλία π.χ. οι αστοί ακολούθησαν τον άγνωστο μέχρι τότε στρατηγό Ντε Γκολ εναντίον της νόμιμης κυβέρνησής τους, η οποία είχε συνθηκολογήσει με τους Γερμανούς, και εξασφάλισαν απο­ φασιστικό προβάδισμα στην Αντίσταση. Αντιθέτως, στην Ελλάδα ήταν πρόδηλη «η ανικανότητα και η απροθυμία του παραδοσιακού πολιτι­ κού κόσμου να προσφέρει καθοδήγηση». (Clogg) Η μόνη ίσως εξαίρε­ ση αστού πολιτικού που αναμείχθηκε στην Αντίσταση είναι ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο οποίος δεν κρύβει την απογοήτευσή του για τη στάση των συναδέλφων του: «Μ ε είχε οδυνηρότατα ξενίσει το γ ε­ γονός ότι [...] ούτε τη Μέση Ανατολή ήθελαν ν’ ακούσουν οι περισσό­ τεροι ούτε των βουνο^ν τον αγο^να να πάρουν στα χέρια τους, που έπρεπε να ξέρουν ότι, αν δεν τον έπαιρναν αυτοί, θα τον έπαιρναν άλ­ λοι, ούτε τον μυστικό πόλεμο στις πόλεις ήθελαν ν’ αναγνωρίσουν ως σημείο επαφής και συνεργασίας μεταξύ όλων μας». Μόνο ορισμένα μικρά κόμματα προσωπικοτήτων, σχεδόν κόμματασφραγίδες, κινητοποιούνται, και στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 υπογράφε­ ται το ιδρυτικό του ΕΑΜ από τους Λεύτερη Αποστόλου του ΚΚΕ, Ηλία Τσιριμώκο της ΕΛΔ (Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας), Απόστολο Βογιατζή του ΑΚΕ (Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας) και Χρήστο Χωμενίδη του ΣΚΕ (Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας). Πρώτος Γραμματέας του ΕΑΜ θα αναλάβει ο Λεύτερης Αποστόλου, αλλά πολύ σύντομα συλλαμβάνεται από τους κατακτητές και θα τον διαδεχτεί ο Θανάσης Χατζής του Κ Κ Ε. Ουσιαστικός καθοδηγητής της οργάνωσης θα είναι όλη την κατοχι­ κή περίοδο ο Γραμματέας του Κόμματος Σιάντος και βεβαίως, πίσα) από αυτόν, ο μοιραίος Ιωαννίδης. Σύμφωνα με το ιδρυτικό του ΕΑΜ, παράγραφος 2, σκοπός του Με­ τώπου είναι: «α ) Η απελευθέρωσις του Έθνους μας από τον σημερινόν ξένον ζυγόν και η απόκτησις της πλήρους ανεξαρτησίας της χώρας μας και β) Ο σχηματισμός προσωρινής κυβερνήσεως του ΕΑΜ, αμέσως μετά την εκδίωξιν των ξένων κατακτητών, μοναδικός σκοπός της οποίας θα είναι η προκήρυξις εκλογοόν διά συντακτικήν εθνοσυνέλευσιν, με βά-

46

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑΡΓΓΟΠΟ ΥΛΟ Σ

σιν την αναλογικήν, iva ο λαός αποφανθεί κυριαρχικώς επί του τρό­ που της διακυβερνήσεώς του». Το ΕΑΜ διακηρύσσει ότι δέχεται στις τάξεις του ισότιμα όλους τους Έλληνες που θέλουν να αγωνιστούν εναντίον των καταχτητών, ανε­ ξαρτήτως της πολιτικής τους τοποθέτησης· «ενότητα από τον Ζέβγο ως τον Βασιλιά», όπως συχνά διατυπωνόταν, καθώς θεωρούσαν τον Γιάν­ νη Ζέβγο (δάσκαλο Γιάννη Ταλαγάνη) τον πιο ακραίο του ΚΚΕ. Το ΕΑΜ ξεπέρασε κατά πολύ τις προσδοκίες των εμπνευστών του· γιγα­ ντώθηκε σε ένα μαζικό πατριωτικό κίνημα, στο οποίο βρήκαν στέγη όλοι οι Έλληνες που φλέγονταν από το όραμα της ελευθερίας. Είναι το μαζικότερο λαϊκό κίνημα από την ίδρυση του νέου Ελλη­ νικού Κράτους μέχρι σήμερα. Ε ΔΕ Σ Στις 23 Σεπτεμβρίου 1941 φτάνει από τη Γαλλία, αφού διέσχισε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, ένας σπουδαίος άνδρας· ο αντιμοναρχικός φιλόλογος Κομνηνός Πυρομάγλου. Είναι απεσταλμένος του εξόριστου στρατηγού Νικολάου Πλαστήρα για να οργανώσει μια δημοκρατική κίνηση στην Ελλάδα με σκοπό την αποτροπή της επανόδου του βασι­ λέα μετά την απελευθέρωση. Για άλλα τον στέλνει ο στρατηγός και άλλα ο Πυρομάγλου κάνει. Προτάσσοντας το όνομα του δημοφιλούς Πλαστήρα, συναντιέται με πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες, που αρνούνται κάθε ανάμειξη σε αντιστασιακές ενέργειες, και καταλήγει σε αυτόν που του έχουν συ­ στήσει να αποφύγει· τον στρατηγό Ναπολέοντα Ζέρβα. Γνωστός κινη­ ματίας, χαρτοπαίχτης και καλοπερασάκιας, ο στρατηγός στερείται πα­ ντελώς της έξωθεν καλής μαρτυρίας. Είναι όμως ικανός, πανούργος και ριψοκίνδυνος. Έχει υπό σύσταση μια αντιμοναρχική οργάνωση που την ονομάζει «Ε Δ Ε Σ » (Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο) και παράλληλα διατηρεί σύνδεση με το ΣΜΑ (Στρατηγείο Μέσης Ανατο­ λής) με σκοπό να ηγηθεί ενός ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα. Μια ολονύχτια συζήτηση μεταξύ Πυρομάγλου και Ζέρβα ήταν αρ­ κετή για να συνεννοηθούν και να συμφωνήσουν. 0 Ζέρβας κρύβει το αφερέγγυο όνομά του σε μια πενταμελή Διοικούσα του ΕΔΕΣ, ο οποί­ ος μετατρέπεται σε αντιστασιακή οργάνο^ση με υποτιθέμενο αρχηγό τον καθ' όλα ανίδεο Πλαστήρα. Πραγματικός αρχηγός του ΕΔΕΣ θα εί­ ναι πάντα ο Ζέρβας, με υπαρχηγό τον Πυρομάγλου, ενώ οι Αγγλοι θα αναλάβουν τον εξοπλισμό και τη χρηματοδότηση της οργάνωσης. Το καταστατικό του ΕΔΕΣ, που είχε ήδη ετοιμαστεί από τον Ζέρ­ βα, δεν αναφέρει τίποτα για απελευθερωτικό αγώνα, μα πολιτικά ε ί­

47

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

ναι εξαιρετικά τολμηρό για την εποχή. Στην 1η παράγραφο θέτει σκο­ πό «να εγκαθιδρύσει εις την Ελλάδα το δημοκρατικό πολίτευμα, σο­ σιαλιστικής μορφής» και αποκλείει οποιαδήποτε συνεργασία με τους βασιλόφρονες. Η οργανωμένη βάση και η απήχηση του ΕΔΕΣ στους πολίτες δεν θα φτάσει ποτέ σε μεγάλους αριθμούς. E Κ Κ A Σε αντίθεση με τους περισσότερους στρατιωτικούς, που θεωρού­ σαν ανέφικτο τον ανταρτοπόλεμο, ο συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός είναι εξαρχής προσανατολισμένος σε αυτήν τη μορφή αντίστασης. Όταν η προ5τη προσπάθειά του στη Μακεδονία αποτυγχάνει, δεν πτοείται· μόνο που πείθεται, αμετάκλητα και μοιραία για τον ίδιο, ότι χωρίς την αγγλική συνδρομή κάθε αυτόβουλη κίνηση είναι κατα­ δικασμένη. Έτσι, σε στενή συνεργασία με τους Άγγλους συγκροτεί το φθινόπωρο του 1942 την αντιστασιακή οργάνωση ΕΚΚΑ (Εθνική Και Κοινωνική Απελευθέρο^σι) με τον νεαρό πολιτικό και πρώην βουλευ­ τή Γεώργιο Καρτάλη και τους δικηγόρους Δ. Κατάβολο και Α. Καψαλόπουλο. Η ΕΚΚΑ, αν και το πολιτικό της πρόγραμμα ελάχιστα διαφέρει από το πρόγραμμα του ΕΑΜ, δεν θα καταφέρει να προσελκύσει αξιόλογο αριθμό οπαδών. Και στις τρεις οργανώσεις αναμειγνύεται, λίγο πολύ, ο πολυπράγμων δημοκρατικός συνταγματάρχης Ευριπίδης Μπακιρτζής, αρχηγός παράλληλα του πρώτου βρετανικού δικτύου κατασκοπείας στην Ελλά­ δα «Προμηθέας», το οποίο νωρίς θα εγκαταλείψει για να ακολουθή­ σει άλλους, πιο περίπλοκους δρόμους.

Ου παντός Οι δύο βασικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ένοπλου αγώνα στην ύπαιθρο είναι ο «φίλιος πληθυσμός» και το «βάθος πεδίου», δη­ λαδή η ευνοϊκή μορφολογία του εδάφους. 0 φιλικά διακείμενος πληθυσμός, κατάλληλα οργανωμένος, θα εξα­ σφαλίσει στους αντάρτες τροφοδοσία, πληροφορίες και μαχητές για να αισθάνονται «σαν τα ψάρια στο νερό» κατά τη διατύπωση του Μάο Τσε-τουνγκ. Οι εδαφικές πτυχές θα τους δώσουν τη δυνατότητα να αναδιπλώνονται, όποτε χρειάζεται, σε κάποια κρησφύγετα, απρό­ σβλητα κατά το δυνατόν από τον τακτικό στρατό.

48

ΔΙΟ Ν ΥΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ ΠΟ ΥΛ ΟΣ

Ιδανικό «βάθος πεδίου» υπήρξε για τους Βιετκόνγκ η αχανής ζού­ γκλα, όπου χάνονταν τα ίχνη τους, και οι μη εξοικειωμένοι Αμερικα­ νοί στρατιώτες χάνονταν οι ίδιοι. Οι συνεχόμενοι ορεινοί όγκοι της Γιουγκοσλαβίας στάθηκαν ιδανικά ορμητήρια και ταυτόχρονα οδοί διαφυγής για τους παρτιζάνους του Τίτο. Κάτι ανάλογο πρόσφεραν στους Έλληνες αντάρτες τα δυσπρόσιτα βουνά της Μακεδονίας και η ραχοκοκαλιά της Πίνδου, που διατρέχει τη χώρα και καταλήγει στη Ρούμελη. Προσπάθειες για τη δημιουργία αντάρτικων ομάδων έγιναν αρκε­ τές από την αρχή της Κατοχής. «Η ένοπλη αντίσταση στην ανοιχτή ύπαιθρο είναι κάτι που γίνεται σπάνια. Μόνο άντρες με ακραίο, φα­ νατικό ενθουσιασμό επιχειρούν την οργάνωση μιας τέτοιας μορφής αντίστασης», γράφει ο έμπειρος Νίκολας Χάμοντ για τους Έλληνες αντάρτες· «σκοπός τους ήταν κυρίως να πολεμήσουν μέχρι θανάτου τις κατοχικές δυνάμεις. [...] Άλλες χώρες έπαιζαν τον ρόλο του θεατή, και τα ηττημένα έθνη, όποος η Γαλλία, δεν δημιούργησαν ούτε τότε ούτε αργότερα αντιστασιακά κινήματα στα βουνά». Από τον Μάιο του 1941 ο συνταγματάρχης Ψαρρός σε συνεργασία με κομουνιστές της Θεσσαλονίκης σύστησαν την οργάνο^ση «Ε λευθε­ ρ ία » με σκοπό τον ένοπλο αγιύνα, που δεν πραγματοποιήθηκε, Τον ίδιο μήνα συγκροτείται στη Ρούμελη το Μέτο^πο Εθνικής Σωτηρίας, που με 2.000 προκηρύξεις δηλώνει τους σκοπούς του: «Από σήμερα αρχίζει ο νέος αγώνας μας στα βουνά και στα φαράγγια. [...] Κρύψε τα όπλα και τον οπλισμό σου κι ετοιμάσου να αποδείξεις στα πέρατα του κόσμου [...] ότι είσαι άξιος των προγόνων σου». Και δεν μένει στις προκηρύξεις· προτού ενσωματωθεί στο νεοϊδρυμένο ΕΑΜ, έχει προλάβει να χτυπήσει τους Ιταλούς στη Στυλίδα. Αντίστοιχα προεαμικά μέτωπα δημιουργήθηκαν στη Θεσσαλία, την Ήπειρο και την Πελοπόννησο. Και άλλοι ανυπότακτοι άνδρες πήραν τα βουνά, αλλά χτυπήθηκαν άγρια από τους κατακτητές και δεν κατόρ­ θωσαν να σταθούν· εξοντώθηκαν ή αναγκάστηκαν σε αυτοδιάλυση, όπως η ομάδα Τσαρδάκα στον Αλμυρό Βόλου και η ομάδα Περαχο5ρας - Λουτρακίου. Το ΚΚΕ δεν ευνοεί τέτοιες αγροτικές εκρήξεις. Η δοκιμασμένη ορθόδοξη γραμμή για το Κόμμα είναι οι μαζικοί αγώνες στις πόλεις, και η ηγεσία αποδοκιμάζει σαν εξτρεμιστές αυ­ τούς που ζητάνε πιο δυναμικές ενέργειες. Για αυτό έστειλε εσπευ­ σμένα στη Μακεδονία το μέλος της ΚΕ Χρύσα Χατζηβασιλείου να συ­ νετίσει τους ενθουσιώδεις τοπικούς κομματικούς. Οι πρώτες μακεδο­ νικές ανταρτοομάδες «Αθανάσιος Διάκος» και «Οδυσσέας Αντρού-

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

49

τσος» παίρνουν εντολή να σκορπίσουν και να κρυφτούν. Έτσι, όταν ο Ανδρέας Τζήμας μεταφέρει στην ΚΕ την πρόταση του κ. Θανάση Κλά­ ρα να οργανώσει αντάρτικο στη Ρούμελη, δέχεται ψυχρολουσία· τόσο για την πρόταση όσο και για το πρόσο^πο που την κάνει. Τα νταηλίκια του Θανάση, χλευάζουν και αρνούνται κατηγορη­ ματικά οποιαδήποτε επαφή επικαλούμενοι τη δήλωση μετανοίας, που τον έχει θέσει εκτός Κόμματος. Στην πραγματικότητα δεν θέλουν μπλεξίματα μαζί του* τινάζουν κυριολεκτικά τον γιακά τους και στην αναφορά του ονόματος. «Όλοι μας, κατά τη διάρκεια της κομματικής ζωής και δράσης, είχαμε έρθει σε αντίθεση μαζί του για διάφορους λόγους».9 Παρ' όλα αυτά ο Τζή­ μας επιμένει να τον ακούσουν και προσφέρεται να συνεννοηθεί εκεί­ νος μαζί του, όχι χωρίς κάποιον φόβο για αυτόν τον δύσκολο άνθρωπο. Ιδεωδέστερο πρώτο συνομιλητή δεν θα μπορούσε να περιμένει ο κ. Κλάρας. 0 Τζήμας είναι μια εξαίρεση κομουνιστή ηγέτη· νέος, από εύ­ πορη οικογένεια, μορφωμένος, πρώην βουλευτής, απολύτως αφοσιωμένος στο Κόμμα, αλλά καθόλου στενόμυαλος· ένας ευπατρίδης ακό­ μη και στην εμφάνιση. Ο κ. Κλάρας δεν βιάζεται να ανοιχτεί. Μιλάνε κυρίως για τα κομματικά, και οι πληροφορίες που δίνει στον Τζήμα για πρόσωπα και πράγματα αποδεικνύονται ιδιαιτέρως πολύτιμες για τους νεοαπελευθερο^μένους της ΚΕ. Ακόμη πιο πολύτι­ μο είναι το μικρό τυπογραφείο που προσφέρει στο Κόμμα- το έχει «σηκώσει» κομμάτι κομμάτι από την προηγούμενη δουλειά του. Σε αυτό το τυπογραφείο με δική του προσωπική απασχόληση και ευθύ­ νη του Τζήμα θα τυπωθεί προς το τέλος Αυγούστου του 1941 το προ> το φύλλο του κατοχικού Ριζοσπάστη. Τότε κάνει ξανά την κρούση για αντάρτικο στον Κεντρικό Επίτρο­ πο, και στο πρόσωπό του βρίσκει έναν ισχυρό σύμμαχο. Ο Τζήμας, με πρόφαση την πείνα που θερίζει τους συντρόφους του, παίρνει την προύτοβουλία και αναθέτει στον κ. Κλάρα να προμηθευτεί τρόφιμα από την ύπαιθρο· στην πραγματικότητα να διερευνήσει επιτόπου τις δυνατό­ τητες υλοποίησης των σχεδίων του. 0 δρόμος φαίνεται να ανοίγει. Στις 19 Νοεμβρίου 1941 ο κ. Κλάρας, μεταμφιεσμένος σε ζωέμπορο Mai (i£ ΊΖλαατά χαρτιά, φεύγει για τη Λαμία. Μαζί του παίρνει ως σύν­ δεσμο τον Γιάννη Χατζηπαναγιώτου, έναν παλιό φίλο του κομουνιστή 9. Επιστολή Ανδρ. Τζήμα (Σαμαρινιώτη), από το βιβλίο του Κ. Παπαχόγκου Γράμματα για τον Άρη.

50

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΪΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

από την Καισαριανή, που τον στήριξε πολύ τις μαύρες ημέρες μετά τη δήλωση. Ο κ. Κλάρας, σε συνεννόηση με τον Τζήμα, σχεδιάζει την ταυ­ τόχρονη έκρηξη ένοπλου αγο^να στη Θεσσαλία και τη Ρούμελη. Η κάθε περιοχή έχει τα δικά της πλεονεκτήματα. Ο θεσσαλικός κάμπος ήταν ανέκαθεν ο σιτοβολώνας της Ελλάδας, και στην Κατοχή εξακολουθεί να είναι η πιο πλούσια περιοχή σε πα­ ραγωγή και αποθέματα τροφίμων. Επίσης έχει κάποιες κομματικές ορ­ γανώσεις, κυρίως στις «κόκκινες πόλεις», και παράδοση στους μαζι­ κούς κοινωνικούς αγώνες. Η Θεσσαλία θα μπορούσε εύκολα να συντη­ ρήσει ένοπλες ομάδες στα δικά της βουνά και να βοηθήσει επισιτιστι­ κά τις ανταρτοομάδες της διπλανής Ρούμελης, που ιστορικά πένεται. Η Ρούμελη (ρουμ-ιλί: Χώρα των Ρωμιών), ιδιαίτερα στα ορεινά, ε ί­ ναι από τις φτωχότερες περιοχές της χώρας και η κομματική επιρροή εκεί είναι πολύ μικρή, σχεδόν ανύπαρκτη. Διαθέτει όμως μεγάλη πα­ ράδοση στην κλεφτουριά και στο αρματολίκι. Δεν υπάρχει σπίτι χωρίς όπλο και οι σκληροτράχηλοι άνδρες ξέρουν από πάππου προς πάππου τον δρόμο για το Βουνό. Τα χωριά και οι στάνες είναι γεμάτα εμπ ει­ ροπόλεμους ιταλομάχους· εύζωνοι οι περισσότεροι στα ρουμελιώτικα συντάγματα, είναι αυτοί που πέτυχαν το πρώτο ρήγμα στην πολεμική μηχανή των Ιταλών και ανέκοψαν την εχθρική προέλαση. Αυτοί μετέ­ φεραν στο Αλβανικό Μέτωπο και τα τοπικά προγκήματα από τις πλα­ τείες της Λαμίας «Φούσκωσ’ τον» και «Α έρα », που καθιερώθηκαν, ιδίως το δεύτερο, ως πανελλήνια επιθετική ιαχή και σύνθημα εφόδου. Η συνεργασία των δύο περιοχών, Θεσσαλίας και Ρούμελης, θεω­ ρείται απαραίτητη για τον ένοπλο αγώνα. Στη Λαμία ο κ. Κλάρας συναντιέται με τον Γιώργο Γιαταγάνα, κομ­ ματικό γραμματέα της Ρούμελης· άνδρα με σοβαρότητα και κύρος, που ανταποκρίνεται πρόθυμα και τον εφοδιάζει με συνδέσεις για τις επαφές του. Αντιθέτως, η απόπειρα διερεύνησης στη Θεσσαλία μα­ ταιώνεται από τον καχύποπτο γραμματέα της περιοχής Γιάννη Γουλιμάρη, που αρνείται πεισματικά κάθε επαφή μαζί του. Σε λίγο ένα μή­ νυμα του Τζήμα προς τον κ. Κλάρα θα του υποδείξει να περιοριστεί στη Ρούμελη. Αυτός δεν απογοητεύεται* όσα είδε του φτάνουν. Συντάσσει μια έκθεση προς την Αθήνα, που η λογική της είναι απλή. Τα βουνά είναι γεμάτα κλαρίτες και ληστές* όπως στάθηκαν αυτοί, έτσι θα σταθεί και το αντάρτικο και ακόμη καλύτερα αφού θα το στη­ ρίζουν οι εαμικές οργανώσεις. Στις 3 Δεκεμβρίου ο Χατζηπαναγιώτου επιστρέφει στην πρωτεύουσα με την έκθεση και ο κ. Κλάρας κατευθύνεται στην περίκλειστη Ευρυτανία με τους ορεινούς όγκους και τους

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

51

ατίθασους ορεσίβιους. Στο Καρπενήσι, την «πρωτεύουσα των βουνο5ν» οργανο^νει μια συγκέντρωση στην ταβέρνα του Κοντοπάνου. Από τα γύρω χωριά Κλαψί, Λάσπη (Άγιο Νικόλαο) και Μικρό Χο^ριό έχουν ει­ δοποιηθεί και έρχονται τρεις τέσσερις μυημένοι. Χωρίς να έχει κομ­ ματική εξουσιοδότηση, τους βάζει όριο την άνοιξη να έχει ετοιμαστεί η πρώτη ένοπλη ομάδα. Ο κ. Κλάρας γυρνάει παντού, πότε σαν ζωέμπορος, πότε σαν μαυ­ ραγορίτης με μια βαλίτσα σαπούνια για καμουφλάζ. Οργώνει κυριο­ λεκτικά την περιοχή μιλώντας απλά και πειστικά και φτάνοντας κα­ τευθείαν στην ουσία όπως μόνο αυτός ξέρει. (Οι επιζώντες τον θυ­ μούνται με μια μαύρη πέτσινη τραγιάσκα, «βροχοτραγιάσκα» τη λέ­ γανε, να τους αναλύει με πάθος την κατάσταση της χώρας και να τους καλεί για τον νέο ξεσηκωμό, το νέο ’21.) Όμως η έγκριση της Αθήνας δεν έρχεται, και ο κ. Κλάρας αναγκά­ ζεται να αφήσει τη Ρούμελη και να επιστρέφει στην πρωτεύουσα για να πιέσει τους κομματικούς εγκεφάλους. Κατά τη διάρκεια της απουσίας του πολλά έχουν αλλάξει.

Κόκκινη φρουρά Το ΚΚΕ ανασυγκροτείται. Τον Ιανουάριο του 1942 στην 8η Ολομέλεια του Κόμματος εξελέγη και τυπικά Γραμματέας ο Σιάντος. Προηγουμένως είχε μείνει επί δύο μήνες, μετά τη δραπέτευσή του, σε κομματική καραντίνα από τους συ­ ντρόφους του με την αόριστη υποψία του χαφιέ. Υπέστη την πιο συ­ νηθισμένη μορφή σπίλωσης* χωρίς να του απαγγελθεί καμιά συγκε­ κριμένη κατηγορία, χωρίς την προσκόμιση κανενός ενοχοποιητικού στοιχείου, εκπορευόταν από κάπου ο «ψίθυρος», η αόρατη λάσπη. Με άμεσο επακόλουθο την κομματική απομόνωση και την αδρανοποίηση του υποδεικνυόμενου, που δεν είχε καμιά δυνατότητα να ανασκευάσει τις κατηγορίες αφού τίποτα δεν είχε διατυπωθεί εναντίον του. Στην περίπτωση Σιάντου το ζήτημα λύθηκε με προσωπικό σημείωμα του έγκλειστου στην Ακροναυπλία Ιωαννίδη, που τον αποκαθιστούσε και ταυτόχρονα τον «διόριζε» Γραμματέα. Το ΚΚΕ ανάμεσα στις άλλες οργανώσεις έχει συστήσει και την ΚΣΕ (Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή), ένα είδος κομματικής «κλαδικής», στην οποία προσπαθεί να εντάξει τους αξιωματικούς. Πολιτικός κα­ θοδηγητής της Στρατιωτικής Επιτροπής ανέλαβε ένα ικανότατο στέ­ λεχος, ο Πολύδωρος Δανιηλίδης» Στην πρώτη κιόλα συνάντησή του με

52

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

τους δύο επικεφαλής στρατιωτικούς, ταγματάρχη Θόδωρο Μακρίδη και συνταγματάρχη Νίκο Παπασταματιάδη, αυτοί του θέτουν το ερώ­ τημα: Πείτε μας ποιον σκοπό βάζετε μπροστά σας για να σας πούμε τι οργάνωση χρειάζεται. Ο Δανιηλίδης δεν είναι έτοιμος να απαντήσει· ούτε ο Σιάντος, όταν του μεταφέρει το ερώτημα. Τον Ιανουάριο του 1942 συναντιούνται ξα­ νά, αλλά τίποτα δεν έχει ξεκαθαριστεί, αν και από τις 3 Ιουλίου 1941 η περίφημη ραδιοφωνική «έκκληση Στάλιν», στην ουσία «εντολή» για κά­ θε κομουνιστή απανταχού της γης, είχε δώσει τις κατευθύνσεις: «Σ τις κατεχόμενες από τον εχθρό περιοχές οφείλουν να συγκροτηθούν σχη­ ματισμοί ανταρτών, [...] ομάδες σαμποτέρ. [...] Πρέπει να δημιουργηθεί μια κατάσταση αφόρητη για τον εχθρό και τους συνεργάτες του». Είχαν περάσει εφτά μήνες από την «έκκληση Στά λιν» και στο ελ­ ληνικό ΚΚ τίποτα δεν είχε γίνει για τη μαχητική αντίσταση που υπο­ δείκνυε ο ανο3τατος ηγέτης του. Απλούς στα πρακτικά της 8ης Ολομέ­ λειας είχε συμπεριληφθεί μία παράγραφος για τις μορφές πάλης, όπως «η οργάνωση ειδικών μαχητικοί τμημάτων». Το ελληνικό ΚΚ προσα­ νατολίζεται κυρίως σε μια στρατιωτική δύναμη, μια «κόκκινη φρου­ ρά», ικανή για δυναμική κατάληψη της εξουσίας μετά την απελευθέ­ ρωση, όπως ακριβώς τα προπολεμικά αστικά κινήματα. Όπο^ς γράφει σε έκθεσή του ο πολιτικός καθοδηγητής της Στρα­ τιωτικής Επιτροπής, «η αντίληψη ήταν τότε να δημιουργηθεί δίπλα στις κομματικές οργανώσεις μια στρατιωτική οργάνωση με σκοπό να χρησιμοποιηθεί σε κατάλληλη στιγμή από το Κόμμα, όταν θα έμπαι­ νε το πρόβλημα της εξουσίας. Οι στρατιωτικοί μας διαφωνούσαν πά­ νω σ' αυτό και επέμεναν ότι δεν μπορεί να ’ναι αξιόλογη καμιά δύ­ ναμη όταν κρατιέται στο ράφι, αλλά πρέπει να ριχτεί στον πόλεμο. Μόνο έτσι θα δοκιμαστεί, θα αναπτυχθεί και θα μαχητικοποιηθεί, και το Κόμμα θα ξέρει σίγουρα τι δύναμη δ ια θ έτει».10 Την ίδια εποχή οι Βρετανοί επιδιο:>κουν τη δημιουργία, υπό τον έλεγχό τους, μικρών ένοπλων ελληνικοον τμημάτο^ν στην ύπαιθρο για να εκτελούν διατεταγμένα σαμποτάζ ή να προστατεύουν και να διευ­ κολύνουν τους δικούς τους πράκτορες στις αποστολές τους. Για αυτό πιέζουν τον ΕΔΕΣ, με τον οποίο βρίσκονται σε συνεχή επαφή, να επ ι­ σπεύσει την έξοδο του Ζέρβα στο Βουνό. Παράλληλα οι Βρετανοί πα­ ροτρύνουν και το ΚΚΕ να βγάλει στο Βουνό μαχητικές ομάδες· αυτήν 10. Έκθεση Π. Δανιηλίδη προς την ΚΕ του ΚΚΕ. από το βιβλίο του Θ. Χατζή Η νικηφό­ ρα επανάσταση που χάθηκε.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

53

την εποχή έχουν τόση ανάγκη για πόλεμο στα μετόπισθεν του εχθρού ώστε παραβλέπουν τις πολιτικές σκοπιμότητες. Η «έκκληση Στάλιν», οι αγγλικές πιέσεις, οι εισηγήσεις των αξιω­ ματικών της ΚΣΕ και η επιμονή του Τζήμα για ένοπλο αγώνα δεν ήταν δυνατόν να παρακαμφθούν από τον Σιάντο. Άλλωστε αντιμετώπιζε και εσωτερικές πιέσεις* η αποκλειστική ενασχόληση με τους οικονομι­ κούς αγώνες σε συνθήκες ξένης κατοχής δημιούργησε ένα άνοιγμα ψαλίδας ανάμεσα στην ηγεσία και τη βάση του Κόμματος, η οποία απαι­ τούσε δράση κατά των κατακτητών. 0 Σιάντος όμως θέλει το αντάρτικο να ξεκινήσει με επικεφαλής αξιωματικό, και μάλιστα γνωστό* η προτίμησή του είναι ο δημοκρατι­ κός στρατηγός Εμμανουήλ Μάντακας, που είχε κάνει όνομα κατά την Κρητική Εξέγερση το 1938 εναντίον της μεταξικής δικτατορίας. Αλλά εκείνος βρίσκεται στα βουνά της Κρήτης και δεν μπορεί να εγκαταλείψει ακόμη τους συμπατριοττες του. Ούτε ο στρατιο^τικός εγκέφαλος του Κόμματος ταγματάρχης Μακρίδης φεύγει από την Αθήνα. Αυτός πιστεύει ότι δεν ήρθε η ώρα για το Βουνό· πρώτα θα γονιμοποιήσουν το έδαφος οι «κλέφ τες» και μετά θα έρθει η σειρά των αξιωματικοί. Μοναδικός προσφερόμενος απομένει ο φορτικός κ. Κλάρας, τον οποίο ο Σιάντος έχει όλους τους λόγους που έχουν και οι υπόλοιποι πουρίτανοί του Κόμματος να αντιπαθεί* αλλά υπό τη συνεχή πίεση του Τζή­ μα θα συμφωνήσει να τον δοκιμάσουν. Στην ουσία δεν ρισκάρει τίποτα. Τίποτα επίσημο δεν έχει γίνει. Απλώς «δοκιμάζουν». Και ας υμνεί­ ται εκ των υστέρων η σοφία του Κόμματος. «Η επιλογή από την ΚΕ του ΚΚΕ του Θανάση Κλάρα γ ι’ αυτήν την τόσο σοβαρή και υπεύθυ­ νη αποστολή δεν έγινε τυχαία».11 Όταν μετά από δυο τρεις μήνες ο Σιάντος θεώρησε πως η δοκιμή απέτυχε, δεν διστάζει να καταγγείλει τον κ. Κλάρα και να αποποιηθεί τις ευθύνες. Η ΚΣΕ μετονομάζεται για τις περιστάσεις, αρχικά σε ΑΣ (Λαϊκό Στρατό), ύστερα σε ΕΛΣ (Ελληνικό Λαϊκό Στρατό), για πλατύτερη λαϊ­ κή αποδοχή, ώσπου έρχεται το όνομα που αξίζει χρυσάφι. Για την προσθήκη του καθοριστικού « Α » στην ονομασία ερίζουν περισσότεροι από 10 κομματικοί στα γραπτά τους. Ο δημοσιογράφος και μέλος του Κόμματος Σόλων Γρηγοριάδης, πιο κοντά από κάθε άλλον στις ζυμώ­ σεις, το πιστώνει στον κ. Κλάρα: «Ε ίχε επικρατήσει η εποονυμία ΕΛΣ: Ελληνικός Λαϊκός Στρατός. Αλλ’ ο Θανάσης Κλάρας, όταν οι συζητή­ σεις φθάσαν έως αυτόν, είχε μια έμπνευση: 11. Ιστορία της Αντίστασης 1940-’45.

54

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

» - Ελληνικός Λαϊκός Αντάρτικος Στρατός πρέπει να λέγεται. Δη­ λαδή ΕΑΑΣ. Θα πιάσει ως σύνθημα. Ελλάς και ΕΑΑΣ. »Άρεσε η σκέψις [...] και εγκρίθηκε με ενθουσιασμό. [...] Μόνο που ο Θανάσης Χατζής [...] το Αντάρτικος το αντικατέστησε με το Απε­ λευθερωτικός». (Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία) Και εγένετο ΕΛΑΣ. Αλλά ο Σιάντος και η πλειονότητα των ηγετικών στελεχών δεν υπο­ λογίζουν σοβαρά το αντάρτικο του Βουνού· ας βρίσκεται, ας υπάρχει να ακούγεται, αλλά προέχει ο αγώνας στις πόλεις. Με την κουμπούρα δεν τρώει ο λαός ψωμί, συνήθιζε να επανα­ λαμβάνει ο Γραμματέας και ρίχνει το βάρος στις εργατικές διεκδι­ κήσεις. 0 πλέον φιλόδοξος στόχος του ΚΚΕ για τον ΕΛΑΣ είναι να δημι­ ουργήσει στην Αθήνα ένοπλα τμήματα που θα προστατεύουν τις μα­ ζικές κινητοποιήσεις· και μετά την απελευθέρωση, αν έχουν φτάσει στον «μ υ θικ ό» αριθμό των 1.000 ανδρών, θα μπορούσαν ίσως να κα­ ταλάβουν την εξουσία προλαβαίνοντας την επάνοδο των Άγγλων. Η ζωή θα τους ξεπεράσει.

κ. Θανάσης Κλάρας (3) Στις αρχές Μαρτίου το εμπύρετο δίμηνο που έζησε ο κ. Κλάρας στην Αθήνα, αγωνιώντας για την έγκριση, παίρνει τέλος. Την είδηση του τη φέρνει ο Παντελής Καραγκίτσης, μέλος της ΚΕ του Κόμματος. Επιτέλους ο δρόμος είναι ανοιχτός. Φεύγει αμέσως για τη Λαμία, πάλι με τον Χατζηπαναγιώτου, τον άπιστο Θωμά, όπως τον βάφτισε, επειδή ούτε αυτός πιστεύει ότι μπο­ ρεί να δημιουργηθεί αντάρτικο, και Θωμάς τού έμεινε όταν αργότερα εντάχθηκε και εκείνος στον ΕΛΑΣ. Ο Γιαταγάνας στη Λαμία πασχίζει να ενεργοποιήσει όποιον μπορεί, μα το ΕΑΜ της περιοχής ζήτημα ε ί­ ναι αν διέθετε τότε έναν μυημένο σε κάθε τρία τέσσερα χωριά· το εαμικό κίνημα αναπτύχθηκε χάρη στην εθνική δράση των ελασιτών. Ση­ μαντική προεργασία οργάνωσης και στρατολόγησης στη Ρούμελη έχει κάνει για λογαριασμό του τοπικού Μετώπου Εθνικής Σωτηρίας και στη συνέχεια του ΕΑΜ ο ηλεκτροτεχνίτης Γιώργος Χουλιάρας από το Καστέλλι (Καστέλλια) Φθιώτιδας, κάτοικος Λαμίας. Ένας ευθύς, δυ­ νατός άνδρας με σύνεση και τόλμη, ο οποίος από τα νεανικά του χρό­ νια είχε ενταχθεί στην Κομουνιστική Νεολαία και αμέσως μετά την ε ί­ σοδο το^ν κατακτητών αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στην Αντίσταση.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

55

0 Χουλιάρας με τον κ. Κλάρα θα ξεκινήσουν έναν νέο μεγάλο κύ­ κλο επαφών από χωριό σε χωριό για να «δέσουν» το ξεκίνημα. Αυτό δεν είναι καθόλου απλό καθώς καταζητούνται και οι δύο από τη Χω­ ροφυλακή και τους Ιταλούς καραμπινιέρους σαν ανατρεπτικά στοι­ χεία. 0 Χουλιάρας από τις προηγούμενες επαφές του γνωρίζει πρό­ σωπα και πράγματα και έχει αναλάβει να συστήνει τον κ. Κλάρα σε ανθρώπους που έχουν κάθε λόγο να είναι επιφυλακτικοί. Ταυτόχρο­ να του δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσει καλύτερα τον υποψήφιο αρ­ χηγό του αντάρτικου καθώς γυρνάνε σαν δυο φαντάσματα στα χιονι­ σμένα βουνά. Οι αρετές και τα ανάποδα του αποσυνάγωγου κ. Κλάρα, που τό­ σα προβλήματα δημιουργούσαν στον ίδιο και στους γύρω του σε συν­ θήκες κανονικής ζωής, αποδεικνύονται εκρηκτικός συνδυασμός για τον νέο ρόλο που αναλαμβάνει. Όλο το πείσμα, η αποφασιστικότητα, το θάρρος, η βιαιότητα, η απρόβλεπτη σκέψη, η πειθώ, η επιμονή και βέβαια αυτή η αφύσικη αντοχή του σε όλες τις κακουχίες αποκτούν νόημα. Ο Χουλιάρας δεν έχει ξαναγνωρίσει τέτοιον άνθροοπο: «Ήταν ένας άνθρωπος που επέμενε πολύ, πάρα πολύ να γίνει αυ­ τό που έλεγε. Με πείσμα. Άντεχε σ' όλες τις δυσκολίες - πείνα, κρύο, χιόνια, βροχές. [...] Είχε τεράστια φυσική αντοχή. Ποτέ δεν έκανε π ί­ σω, μπορούσε να περπατάει και να κοιμάται, αν είχαμε σκοπό να φτάσουμε κάπου, παραδείγματος χάρη, και νυστάζαμε στον δρόμο, όμως κοιμόταν όρθιος και έλεγε προχωρείτε, πρέπει να φτάσουμε εκεί, στο τάδε σημείο, την τάδε ώρα. [...] »Μ ια νύχτα, κυνηγημένοι απ? τους χωροφύλακες, βγήκαμε απ’ το χωριό το Δαδί [Αμφίκλεια] έξω στον κάμπο κι αναγκαστήκαμε να κοι­ μηθούμε μέσα στις ελιές. Είχε χιόνι. Ξεχιονίσαμε μια γέρικη ελιά, βρή­ καμε δυο πέτρες, κάπως μεγάλες, τις βάλαμε στην ελιά στην άκρη, ακουμπήσαμε τις πλάτες και σε λίγα λεπτά κοιμηθήκαμε - όπως ε ί­ μαστε ζεστοί ακόμη, δεν κρυώναμε. Χιόνι γύρω γύρω. Όταν όμως πέρασε λίγη ώρα, εγώ άρχισα να τρέμο^ και να τρίζουν τα δόντια μου. Τον σπρώχνω και του λέω, ξύπνα, θα πουντιάσουμε. Σήκω να φύγου­ με. Λέει, πού να πάμε; Κάτσε, κάτσε εδώ, μου λέει. Το κεφάλι σου βάλ' το στα γόνατα, βάλ’ το μες στα γόνατα και πες δεν κρυώνω, δεν κρυώνω, δεν κρυώνω, λέει, και θα ιδείς ότι θα πεις ότι δεν κρυώνεις. Εκείνος κοιμόταν. Ροχάλιζε. »Μ ια φορά πάλι εκεί στο χωριό Μενδενίτσα της Λοκρίδας, φτάσαμε νύχτα και δεν θέλαμε να μπούμε στο χωριό γιατί μπορούσε να δημιουργηθεί πρόβλημα, ο κόσμος, κάποιος να μας πάρει είδηση και να

56

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

μας ζητήσει, να μας ψάξει, να μας δει. [...] Ποιοι είμαστε, τι είμαστε. Έτσι γινόταν τότε στα χωριά. Μπήκαμε σ’ ένα νεκροταφείο, η πόρτα ήταν κλειδωμένη, λέω, να τη σπάσουμε την πόρτα, να μπούμε μέσα, να μην κρυώνουμε. Μ’ λέει, όχι, να μην τη σπάσουμε την πόρτα, δεν κά­ νει. Θα μπούμε έτσι μέσα. Μπήκαμε μέσα. [...] Βρήκαμε έναν τάφο που πριν από λίγες μέρες έπρεπε να είχαν ξεχώσει κάποιον άνθρωπο, και τα σανίδια απ’ την κάσα ήτανε δίπλα ας πούμε. [...] Πήραμε λοι­ πόν τα σανίδια, τα βάλαμε κάτ\ βάλαμε κι από ένα εδώ πίσω στην πλάτη στο χώμα και καθίσαμε πάλι εκεί, κοιμηθήκαμε μέχρι την ώρα που ξημέρωσε και φύγαμε». (Συνέντευξη Χουλιάρα) Οι πρώτες ομιλίες του κ. Κλάρα θα δημιουργήσουν ένα αίσθημα υπερηφάνειας στον Χουλιάρα· οι άνθρωποι στους οποίους τον γνωρί­ ζει, χωρίς να αναφέρει φυσικά το όνομά του, συνεπαίρνονται από τα λόγια του και ρωτάνε ιδιαιτέρως τον Χουλιάρα αν είναι κάποιος γνω­ στός διανοούμενος. «Ήταν ένας πολύ μορφωμένος, ένας πολύ καταρτισμένος άνθρω­ πος, Επιπλέον είχε τη δύναμη, την τέχνη, να μεταδίδει την πίστη αυ­ τή που είχε στους ανθρώπους που μιλούσε. Και γ ι’ αυτό ακριβώς οι άνθροοποι όλοι τον αγάπησαν και γ ι’ αυτό τον δεχτήκαν και σαν αρ­ χηγό ». (Συνέντευξη Χουλιάρα) Όμως αυτό που αφήνει εμβρόντητο τον Χουλιάρα, που ήταν από νεαρός γαλουχημένος στα διεθνιστικά νάματα, είναι το περιεχόμενο των ομιλιών του κ. Κλάρα. «Όπου περνούσαμε, μιλούσε πάντα για το έθνος και για την πατρίδα, ποτέ δεν μίλησε για λαϊκή επανάσταση ή για δικτατορία του προλεταριάτου, μιλούσε πάντοτε για εθνικό αγώ­ να. Στο έθνος και την πατρίδα, εκεί κολλούσε πάντοτε, αυτό τόνιζε». Δεν μπορούσε να αντιληφθεί την κομματική υπέρβαση που επιχει­ ρούσε ο κ. Κλάρας· και του το λέει: « - Ωραία τα ’πες χτες το βράδυ· αν δεν σε ήξερα, θα έλεγα ότι εί­ σαι σοβινιστής πρώτης γραμμής. » - Ναι, μ ’ απαντάει, έτσι σου φαίνεται κι εσένα, όπο^ς και των άλ­ λων συντρόφων, γιατί δεν καταλάβατε ακόμα ότι τούτος ο αγώνας ε ί­ ναι εθνικός, πατριωτικός, και πρέπει σ' αυτόν τον αγο^να να συναγω­ νιστούν όλοι οι Έλληνες, μέχρι και οι βασιλικοί, ποιος θα προσφέρει τις περισσότερες υπηρεσίες. Δεν είναι αγα>νας ενός κόμματος». Ο κ. Κλάρας, προκειμένου να ελευθερωθεί η χώρα, έχει αρθεί πά­ νω από κόμματα και μικροπολιτικές σκοπιμότητες. Και θα κάνει τα λόγια πράξη στο Βουνό· θα συνδιαλέγεται με όλους και θα τους καλεί όλους να ενταχθούν στο ΕΑΜ, όλοι οι Έλληνες «από την άκρα Δε­ ξιά μέχρι την άκρα Αριστερά». (Χουλιάρας)

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

57

Όταν οι περιοδείες παίρνουν τέλος, επιστρέφουν στη Λαμία και χά­ νονται για λίγο· θα συναντηθούν ξανά στις 14 Μάίου, στην ιστορική σύ­ σκεψη που έγινε στο σπιτάκι του Μ. Μυρεσιο3τη λίγο πριν ξεκινήσει το αντάρτικο. Με άμεσο τον κίνδυνο των Ιταλών, που κάτι έχουν αντιληφθεί, αρχίζουν να μαζεύονται, μόλις νύχτωσε, οι 15 άνδρες που ορ­ γανώνουν το ξεκίνημα: Θανάσης Κλάρας, Γιώργος Χουλιάρας, Γιώργος Γιαταγάνας, Φώτης Μαστροκώστας, Τάκης Καρκάνης, Γιώργος Φράγκος, Δημήτρης Μπακόλας, Νίκος Λέβας, Λουκάς Καθούλης κ.ά. Σε εκείνη τη σύσκεψη ο υπεύθυνος κάθε περιοχής ανέφερε την προ­ εργασία που είχε κάνει, και μετά ο κ. Κλάρας πήρε τον λόγο για π ε­ ρισσότερο από τρεις ώρες. Π εριέγραψε όχι μόνο τη μορφή και την αποστολή του ΕΛΑΣ, αλλά και τα θέματα τοπικής αυτοδιοίκησης που θα προκόψουν στις περιοχές που σταδιακά θα ελευθερώνονται και πολλά ακόμη, που όσοι τον άκουγαν ούτε να τα διανοηθούν μπορού­ σαν. Τους ανέλυσε με κάθε λεπτομέρεια όλα όσα σχεδιάζει να κάνει βγαίνοντας στο Βουνό· «είπ ε ξεκάθαρα για τη δημιουργία του στρα­ τού που θα ξεκινήσουμε, για τη διοίκηση κ.ά. Τα είχε έτοιμα όλα». (Συνέντευξη Χουλιάρα) Είναι απαραίτητη η διευκρίνιση γιατί αργότερα, όταν ο ΕΛΑΣ θα γ ί­ νει το μεγάλο πατριωτικό αντάρτικο που έγινε, κάθε έμπνευση, κάθε καινοτομία, κάθε εφεύρημα και τόλμημα του κ. Κλάρα θα παρουσιά­ ζεται από τους κομματικούς εγκεφάλους ότι εφαρμόστηκε με δική τους υπόδειξη. Στη σύσκεψη αποφασίστηκε παράλληλα με τον κ. Κλάρα, που θα έφευγε προς τη δυτική Φθιώτιδα και την Ευρυτανία, να πάει και ο Χουλιάρας στην Παρνασσίδα να βγάλει στο Βουνό την ομάδα που ετοιμαζόταν εκεί. Έχουν συνολικά «καταγραμμένους» περί τους 70 άνδρες, που έχουν δηλώσει εθελοντές για το αντάρτικο. Και οι μισοί να ακολουθήσουν, καλά θα είναι, λέει ο κ. Κλάρας, που δεν πείθεται εύκολα με τα λόγια και τους ενθουσιασμούς. Ο Θωμάς, που είχε φύγει για την Αθήνα, επιστρέφει δρομαίος και γεμάτος χαρά- έχει εντολή από τον Τζήμα να ορίσουν πεδίο αεροπο­ ρικών ρίψεοον για να τους εφοδιάσουν οι Βρετανοί με πολεμοφόδια. Ο κ. Κλάρας δεν δείχνει τον ανάλογο ενθουσιασμό* τον απασχολεί η κω­ λυσιεργία των υπεύθυνων των οργανώσεων. Παρά τις ανανεωθείσες υποσχέσεις στη σύσκεψη της 14ης Μάίου, οι ημέρες χάνονται, και με διάφορες προφάσεις οι άνδρες που του έχουν υποσχεθεί οι υπεύθυνοι δεν εμφανίζονται. Δεν μπορεί να καθυστερήσει άλλο. Αφού ορίσει το πεδίο ρίψεων στον Θωμά, φεύγει για τη Σπερχειάδα.

58

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

Από εκεί στις 22 Μαΐου 1942 ο κ. Θανάσης Κλάρας θα αναληφθεί οριστικά. Χωρικοί, ληστές, κομουνιστές, βασιλόφρονες, δημοκρατικοί, αξιωματικοί, παπάδες, χωροφύλακες και ανήλικα θα ενωθούν πίσω του σε μια αγριεμένη για ελευθερία πομπή και θα τον λατρέψουν έως θανάτου με το πραγματικό του όνομα: Άρης Βελουχιώτης.

2 . Ο Ν ο μ ο ς t o t Αρη

Βοονό Όσοι επιπόλαια δήλωσαν πως θα τον ακολουθήσουν, όταν ήρθε η ώρα, έκαναν πίσω. Και όσοι βγήκαν μαζί του για να εξασφαλίσουν τροφή ή να εξουσιάσουν τον παράτησαν απογοητευμένοι. Μερικοί δεν άντεξαν στους κινδύνους, στην εξαντλητική πεζοπορία και στις στερήσεις. Το Βουνό δεν είναι για όλους. 0 πρώτος που τον ακολουθεί αποφασισμένος είναι ο Φώτης Μαστροκώστας από τη Σπερχειάδα. Ένας νέος, τραχύς άνδρας, λοχίας στο Αλβανικό Μέτωπο, με δύο μετάλλια ανδρείας, που δεν τον κρατάει σπίτι· περνάει τον περισσότερο καιρό του κυνηγνίζεται ένας ιταλικός λόχος, και κρύβονται κοντά στο ποτάμι· είναι το σημείο συνάντησης με τους άλλους εθελοντές. Οι μόνες προμήθειες που έχουν μαζί τους σε τρόφιμα είναι παξιμάδια και τυρί. Περασμένα μεσάνυχτα εμφανίζονται οι πρώτοι πιστοί από την περιοχή Δομοκού· ο Νίκος Λέβας, ο αδερφός του Βαγγέλης και ο Βασίλης Ξυνοτρούλιας. Όλοι μαζί καταφεύγουν στην καλύβα του Σ τε­ φάνή να περιμένουν εκεί τους υπόλοιπους. Τις επόμενες δύο ημέρες αντί για τους 30-40 αναμενόμενους έρχονται μόνο εννέα συν έναν νεαρό, που θα αναλάβει ρόλο συνδέσμου. Δεν μπο­ ρούν να καθυστερήσουν άλλο· η καλύβα του Στεφάνή απέχει μόλις 500 μέτρα από τα ιταλικά φυ?^άκια της Σπερχειάδας. Ξεκινάνε για το Βου­ νό, οπλισμένοι κυρίως με πιστόλια, δυο τουφέκια και ένα αγγλικό οπλο­ πολυβόλο, που πήγε και έφερε ο Μαστροκώστας από τους Κομποτάδες.

60

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΊΌ Π Ο ΥΛ Ο Σ

«Είναι οι πρώτοι πραγματικοί αντάρτες. Δεν είναι καταδιωκόμενοι. Ανεβαίνουν, δεν καταφεύγουν στο Βουνό. [...] Γνωρίζουν ακόμα πως ο δικός τους πόλεμος θα είναι ασύγκριτα πιο σκληρός από τον κανο­ νικό. Πόλεμος χωρίς οίκτο, χωρίς έλεος, χωρίς αιχμαλωσία». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντάρτικο) Την άλλη ημέρα σε μια δασωμένη πλαγιά στη Στάγια (Πλάτανο) Γαρδικίου γίνεται η πρώτη συνέλευση της πρώτης ομάδας του ΕΛΑΣ. Όλοι οι άνδρες έχουν την αγωνία και τα ερωτηματικά του νεοφώτιστου εκτός από τον άνθρωπο που τους οδηγεί. Για αυτόν φαίνονται όλα γνωστά και ξεκάθαρα* λες και είχε ξαναζήσει κάποτε αυτό που τώρα ξεκινάνε. «Η ανοικτή αντίστασις συνίσταται εις εμφανείς ενεργείας ατόμων και ομάδων, αίτινες, αποχωριζόμεναι του κανονικού τρόπου ζωής, οργανούνται, εκπαιδεύονται και εξοπλίζονται προς μάχην». (ΓΕΣ, Ανταρ­ τοπόλεμος). Εκείνος τους κατατοπίζει λεπτομερούς για τα νέα τους καθήκοντα στο νέο είδος αγώνα που διάλεξαν· κυρίως τους προετοιμάζει για τις δυσκολίες που θα αντιμετωπίσουν. Θα πεινάσουμε, θα ψειριάσουμε, θα πληγωθούμε* κάποιοι από μας θα σκοτωθούνε... Αλλά θα νικήσουμε, προσθέτει με βεβαιότητα. Μην αμφιβάλλετε γΓ αυτό. Μετά οργανο^νει την πρώτη, δικής του έμπνευσης, τριμελή διοίκη­ ση του τμήματος με καπετάνιο - στρατιωτικό - πολιτικό και τους ανα­ λύει τον ρόλο του καθενός. 0 καπετάνιος, σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, είναι πάντοτε ο φυσικός ηγέτης του τμήματος· αναδεικνύεται από τους ίδιους τους αντάρτες και είναι υπεύθυνος για όλα. Μπαίνει πρώτος στη μάχη, αλλά παραχωρεί τη διεύθυνση στον στρα­ τιωτικό, τον σύγχρονο ειδικό και μόνο αρμόδιο για τον σχεδιασμό και τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων. 0 πολιτικός, δηλαδή ο αντιπρόσωπος του ΕΑΜ, είναι επιφορτισμένος με την τήρηση και τη διάδοση των σκο­ πών της οργάνωσης στους αντάρτες και στον πληθυσμό του χώρου δράσης. Στο μοντέλο διοίκησης που δημιουργεί ο αρχηγός και θα καθιερωθεί έκτοτε σε ολόκληρο τον ΕΛΑΣ είναι μάλλον επηρεασμένος από το ιδα­ νικό τρίπτυχο του Κλαούζεβιτς για τον ολοκληρωτικό πόλεμο: λαός (καπετάνιος), στρατός (στρατιο^τικός), κυβέρνηση (πολιτικός). Όπως τονίζει όμως στους άνδρες του, το ανώτατο όργανο διοίκησης θα είναι η συνέλευση της ομάδας* σε αυτή συζητούνται ανοιχτά όλα τα θέμα­ τα που ανακύπτουν, και οι αποφάσεις που παίρνονται είναι δεσμευ­ τικές για όλους. Μόνο η συνέλευση μπορεί να καθαιρέσει ή να προ­ βιβάσει αντάρτη και είναι η μόνη αρμόδια για την επιβολή οποιασδή-

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

61

ποτε ποινής. Έτσι, η πραγματική εξουσία δεν είναι, όπως στον τακτικό στρατό, στα χέρια του ανωτέρου, αλλά ανήκει στη δικαιοδοσία του συ­ νόλου. Για λόγους πρόνοιας συστήνει να αποκτήσουν όλοι από ένα ψευ­ δώνυμο ώστε να αποφευχθούν τα αντίποινα των κατακτητο^ν στις οικογένειές τους. Αυτός δηλώνει ότι στο εξής θα είναι ο Άρης· ο Φώτης Μαστροκώστας διαλέγει το Θάνος, ο Βασίλης Ξυνοτρούλιας το Βάσος κ.ο.κ. Με την εκλογή της πρώτης διοίκησης και ενώ καθυστερούν, μή­ πως εμφανιστεί κάποιος αργοπορημένος εθελοντής, εκδηλώνεται η πρώτη λιποταξία· ένας πάει να φέρει νερό και δεν ξαναγυρίζει. 0 αρχηγός δεν αιφνιδιάζεται· μετακινεί την ομάδα πιο ψηλά στη Γραμμένη Οξυά για ασφάλεια και κάνει νέα συνέλευση. - Κανείς δε σας υποχρέο^σε να γίνετε αντάρτες, τους λέει, μόνοι σας ήρθατε. Γ ι’ αυτό όσοι μείνουν από δω και μπρος θα ορκιστούν κι όποιος παραβεί τον όρκο του θα υποστεί τις κυρώσεις. Ανάμεσα στα πανύψηλα έλατα της Γραμμένης Οξυάς οργανώνεται η προ^τη ορκωμοσία ανταρτών του ΕΛΑΣ. Οι άνδρες με την ημιστρατιωτική εμφάνιση στρέφουν παγανιστικά σχεδόν τον όρκο τους προς την ανατολή, επαναλαμβάνοντας τα λόγια του αρχηγού με τη φοβερής δέσμευσης κατακλείδα: «Κ α ι δέχομαι προκαταβολικά την ποινή του θανάτου αν ατιμάσου την ιδιότητά μου ως πολεμιστή του έθνους».1 Η πορεία της ομάδας στα υψώματα -Γουλινά, Νικολίτσι, Στάγια, Γραμμένη Οξυά, Βρύση του Γιουσούφ- συνεχίζεται καθημερινά καθώς εφαρμόζουν το αντάρτικο αξίωμα να μην κοιμάσαι ποτέ δύο φορές στο ίδιο λημέρι. Περπατάνε συνεχώς και τρέφονται ελάχιστα. Οι τσοπάνηδες και οι σκηνίτες των βουνών παρατηρούν περίεργοι αυτούς τους οπλισμένους που περνάνε χωρίς να απλώνουν χέρι στα ζώα τους και χωρίς να ζητάνε τίποτα. Δεν μοιάζουν με ληστές ή με τους άλλους κλαρίτες· ούτε στην εμφάνιση ούτε στη συμπεριφορά. Κα­ λού κακού μερικοί τους καλοπιάνουν με λίγο τυρί ή γάλα* τα δέχονται και χάνονται όπως εμφανίστηκαν. - Δεν πήραμε τα όπλα για να γεμίσουμε τα στομάχια μας, επ ιμέ­ νει ο αρχηγός. Θα τρώμε ό,τι μας δίνουν. Τα παπούτσια τους έχουν κιόλα διαλυθεί στις κακοτράχαλες πλα­ γιές, τα τρόφιμα έχουν τελειώσει και η εαμική οργάνο^ση είναι ακόμη πολύ αδύναμη για να τους βοηθήσει. Όμως ο Άρης απορρίπτει κατη­ γορηματικά την πρόταση να ζητήσουν κανένα πρόβατο από τις στάνες 1. Την ίδια ποινή προέβλεπε για τους προδότες και ο όρκος της Φιλικής Εταιρείας.

62

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

που συναντάνε. Βλέπει τους άνδρες του με πληγωμένα πόδια, εξα­ ντλημένους από τη συνεχή πεζοπορία στα βουνά, να ξεχώνουν με τα μαχαίρια ρίζες και βολβούς, για να ξεγελάσουν το στομάχι τους, μα δεν υποχωρεί. - Η ιστορία θα γράψει περισσότερα γ ι’ αυτούς που πήγανε από πείνα παρά από σφαίρες του εχθρού, λέει μακάβρια. «Πραγματικά, η ζωή στο αντάρτικο απαιτούσε ανθρώπους από τη στόφα ενός Άρη. Γινόταν ένα είδος φυσικής επιλογής και μόνο άτο­ μα μ ? εξαιρετική φυσική και ηθική αντοχή μπορούσαν να ξεπεράσουν τις δυσκολίες μιας ζωής που έβαζε σε σκληρές δοκιμασίες. Ήταν αυ­ τονόητο πως μια τέτοια σκληρή ζωή έκανε αυτούς τους ανθρώπους σκληρούς απέναντι στους εαυτούς τους κι απέναντι στους άλλους». (Κέδρος) 0 ίδιος λες και τρέφεται με τον αέρα- μοιράζει και τη μερίδα του ψωμιού που του αναλογεί. Προσπαθεί να τους εμψυχώσει με κάθε τρό­ πο, ακόμη και με καλαμπούρια και ιστορίες από την πολυτάραχη ζωή του. Αλλά η πείνα δεν γιατρεύεται με λόγια και, προτού η απελπισία κάνει κάποιον ανεξέλεγκτο, τους αποδεσμεύει από τον όρκο τους: - Όποιος θέλει να φύγει ας φύγει τώρα. Μόνο ν? αφήσει το όπλο του. Αν φύγει κρυφά, είναι λιποτάχτης και, όπου κι αν κρυφτεί, δε θα γλιτώσει την ποινή που προβλέπεται για τους λιποτάχτες. Μερικοί αποχωρούν αμέσως, και την άλλη ημέρα άλλοι, παραδίδοντας τα όπλα τους, εκτός από κάποιον Γ. Προβιά, που το σκάει αρ­ πάζοντας ό,τι μπορεί· όπλα, τσιγαρόχαρτο και τη χλαίνη του Θάνου. Η ποινή του θανάτου που αποφασίζουν οι εναπομείναντες θα τον κα­ ταδιώκει έως την εκτέλεσή της. Όταν ο Άρης παίρνει την απόφαση να κατευθυνθούν προς την Ευ­ ρυτανία, η ομάδα έχει σχεδόν διαλυθεί. Του έχουν απομείνει μόνο πέ­ ντε άνδρες· στην πορεία λυγίζει ακόμη ένας, ο Β. Λαγός. - Σκοτώστε με, δεν αντέχω άλλο, λέει εξουθενωμένος. Του αφαιρούν απλώς τον οπλισμό και συνεχίζουν. Κανείς δεν ξέρει τι θα συναντήσουν εκεί που πάνε· «όλοι όμως εί­ χαμε τις ελπίδες μας στον Άρη», αφηγείται ο Θάνος.

Τάγμα Η είσοδος της Ευρυτανίας, του πιο δυσπρόσιτου ελληνικού νομού, εί­ ναι στις Ράχες Τυμφρηστού από τη θέση Κοκάλια, σε υψόμετρο 1.720 μ. Σε αυτό το υψηλότατο σημείο τον 3ο π.Χ. αιώνα οι γαλατικές ορ-

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

63

δες απέτυχαν, σε μια τρομαχτικής αγριότητας μάχη, να προχωρήσουν προς την ανατολική χώρα και την Αττική. Οι περισσότεροι Γαλάτες άφησαν εκεί τα κόκαλά τους, που έδωσαν το όνομα στην τοποθεσία και λευκάζουν ως ψιλότατα τρίμματα ακόμη και σήμερα σε ορισμένα σημεία. «Δύσκολα εισχωρούσε εχθρός σ? αυτά τα ορεινά συμπλέγματα της Ευρυτανίας. [...] Κώμες και χωριά ανάμεσα σε βουνά, σε χαράδρες ή αδιαπέραστα δάση αποτελούν φυσικούς μυστικούς κρυψώνες, που μό­ νο ο ήλιος τους ανακαλύπτει κάποιες λίγες ώρες της ημέρας». (Μηχιώτης) Κατά τον Αριστοτέλη, οι Ευρυτάνες «έζων από Θήρας και λη­ στείας» και για τον Θουκυδίδη ήσαν «μέγα έθνος και μάχιμον», αλ­ λά και «η πιο άγνωστη φυλή των Ελλήνων καθώς ήταν απομονωμένοι ανάμεσα στα πανύψηλα πυκνά βουνά τους. [...] Η βίαιη διεκδίκηση τροφής για την επιβίωσή τους φαίνεται πως αποτελούσε κανόνα και τρόπο ζωής για τους ορεσίβιους τούτους». Από τις Ράχες θα κατηφορίσει ο Αρης με τους τέσσερις τελευταί­ ους άνδρες του και θα κρυφτούν έξω από τη Λάσπη, το πρώτο χωριό που συναντάνε στον δρόμο προς την πρωτεύουσα του νομού, το Καρ­ πενήσι (καρ-μπενίσι: χιονοσκεπή). Στην κατάσταση που βρίσκονται, είναι αδύνατον να προχωρήσουν άλλο- ειδοποιούν στη Λάσπη έναν μυημένο και τους φέρνει βρασμένα κάστανα και χαρούπια. 0 Άρης δίνει εντολή στον Βαγγέλη Λέβα να αφήσει το όπλο του και να μπει σαν χωρικός στην πόλη για να βρει τους υπεύθυνους της εαμικής ορ­ γάνωσης. Μετά από δύο ημέρες ο Λέβας επιστρέφει με τον υπεύθυνο για την Ευρυτανία Δημήτρη Μπακόλα και τον Γιώργο Φράγκο, εκπρόσωπο της ΠΕΦΦΕ (Περιφερειακής Επιτροπής Φθιώτιδας, Φωκίδας, Ευρυτανίας), που βρίσκεται συμπτωματικά στο Καρπενήσι· μαζί τους έρχονται και δύο νέοι αντάρτες, ο Καπλάνης (Σπύρος Γκούβας) και ο Ιωσήφ (Νί­ κος Ζωγρα φόπουλος). Στη σύσκεψη που ακολουθεί με τους δύο πολιτικούς, ο αρχηγός τους πιέζει για στήριξη του αντάρτικου και απαλλαγή από άλλες υπο­ χρεώσεις όσων εαμιτών θέλουν να βγουν στο Βουνό. Οι αντιθέσεις ακόμη δεν έχουν εκδηλωθεί και δέχεται πολλές καθησυχαστικές δια­ βεβαιώσεις. (Με τους πολιτικούς ο Άρης δεν τα πήγε ποτέ καλά και όχι λίγες φορές έκανε πεισματικά το ακριβώς αντίθετο από ό,τι εισηγούντο για να δείξει πως δεν τους λογαριάζει. Για τη σχέση του με τους συγκε­ κριμένους δύο, είναι γνωστό ότι με τον Μπακόλα τους χωρίζει εξαρ­ χής μια σφοδρή αμοιβαία αντιπάθεια και τον Φράγκο τον περιφρονεί

64

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

τόσο ώστε τον λοιδορεί ανοιχτά σαν «δίφραγκο», παρατσούκλι που υιοθέτησαν και οι αντάρτες του.) Οι πολιτικοί φεύγουν και οι αντάρτες παραμένουν να ξεκουραστούν στην καλύβα του Σαφάκα, ενός Λασπιώτη που απουσιάζει από το χω­ ριό του. 0 ιδιοκτήτης δεν αργεί να εμφανιστεί· τον φέρνει από την Αθήνα ο Θωμάς να καταταγεί αντάρτης μέσα στην καλύβα του. Φέρ­ νει και τρεις άλλους από την πρωτεύουσα· ο ένας είναι ο Μανόλης Τσάφος, εκ των ακροατών του Άρη στο δάσος της Καισαριανής στις 15 Μάίου, πριν από έναν χρόνο. Στο διάστημα που μένουν στου Σαφάκα, ο αρχηγός θα αποκτήσει το πλήρες αγωνιστικό όνομά του. Η λατρεία που νιώθει για τους ήρωες του ’21 και το δέος από την επιβλητική εικόνα του Βελουχιού, του θρυλικού βουνού των Κλεφτών και του Κατσαντώνη, που δεσπόζει πά­ νω από το Καρπενήσι, θα συγκεραστούν ιδανικά. - Από σήμερα, πλάι στο Άρης βάλτε και το Βελουχιώτης, λέει στους άνδρες του. Τέσσερις νέοι εθελοντές από τη Αάσπη και άλλοι τόσοι από τη γύ­ ρω περιοχή ανεβάζουν ξανά την ομάδα στην αρχική της δύναμη. Όμως το επισιτιστικό δεν έχει λυθεί* οι ρίζες και οι χελώνες συνεχίζουν να αποτελούν το βασικό τους γεύμα. Ένας από τους καινούργιους αντάρτες, ο νεαρός Ιωσήφ, και εκκο­ λαπτόμενος ποιητής με το ψευδώνυμο Δώρος Άνθης, είναι γιος του πα­ πά της Τατάρνας (Τριπόταμου) και απόφοιτος του Γυμνασίου Καρ­ πενησιού. Είχε βρεθεί καταζητούμενος γιατί, ευαίσθητος και οξύθυ­ μος μαζί, ζήτησε από τον ηγούμενο του μοναστηριού της Τατάρνας να διαθέσει λίγο λάδι για τον κόσμο του ορεινού χωριού, που υπέφερε. 0 ηγούμενος τον απέπεμψε σκαιότατα και ο Ιωσήφ, θυμωμένος, πήρε από το σπίτι του το οικογενειακό τουφέκι να τον σκοτώσει. Όμως ει~ δοποιήθηκε η Χωροφυλακή και έκτοτε τον καταδίωκε ως «επικίνδυνο κομουνιστή» κατά την καλογερίστικη καταγγελία. Τώρα ο Ιωσήφ ανα­ λαμβάνει ξανά να συντρέξει τους «μηδέ εσθίοντες». Στέλνει μήνυμα στο Καρπενήσι, σε έναν κάπως εύπορο πρώην συμμαθητή του, τον Δή­ μο Τσακνιά, να φέρει τρόφιμα για το «τά γμα » που ήρθε στην περιο­ χή, υπερβάλλοντας αισθητά από την εντολή του Άρη να προσπαθούν πάντοτε να φαίνονται περισσότεροι από όσοι είναι. 0 Τσακνιάς συγκινημένος μαζεύει όσα τρόφιμα μπορεί, τα φορτώ­ νεται και τα φέρνει. Στο συμφωνημένο σημείο συνάντησης εμφανίζε­ ται μόνο ο Ιωσήφ και μετά τις αγκαλιές και τα σταυροφιλήματα ο Τσακνιάς τον ρωτάει: - Τι κάνετε εδώ, μωρέ Νίκο;

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

65

- Άσε, πανστρατιά! Νέο ’21 σου λέω. Θα ελευθερώσουμε την πα­ τρίδα. Πίσω από τα δέντρα αχούγεται φασαρία, φωνές, παραγγέλματα, ποδοβολητά. - Τι ?ναι, μωρέ Νίκο;, τον ξαναρωτάει εκείνος. - Α, τίποτα... Γυμνάζεται το τάγμα. Πνίγηκε από τη συγκίνηση ο άνθρωπος. 0 παλιός του συμμαθητής με φισεκλίκια. Ολόκληρο τάγμα. Τον πήραν τα δάκρυα. Και η φασα­ ρία πίσω από τα δέντρα συνεχιζόταν για να πειστεί για το πολυπλη­ θές του αντάρτικου.

Ταγματάρχης Η ομάδα φεύγει από τη Λάσπη, ανηφορίζει πάλι προς τις Ράχες, και από τα Κοκάλια ακολουθεί δεξιά την κορυφογραμμή του Τυμφρηστού. Λίγο πριν το Κρίκελλο τους παραλαμβάνει ο μυημένος ντόπιος δά­ σκαλος Βασίλης Παπανικολάου και τους κρύβει σε μια καλύβα που έχει έξω από το χωριό. Εκεί θα τους επισκεφθεί ο εαμίτης μόνιμος αξιωματικός Αθανά­ σιος Τραχήλης για να δει με τα μάτια του τους αντάρτες- όπως διη­ γείται: «Εγώ φοβόμουν toc πάντα κι έλεγα, πού πάμε; Τι κάνουμε; Τι όπλα έχουμε; Πώς θα ξεκινήσουμε; Τρεις είμαστε. Πού πάμε; Τα πά­ ντα με φόβιζαν». Όμως ο αρχηγός τον εγκαρδιώνει- «ήταν πιστευτός, γλυκός ομιλητής. Το μάτι του έπαιζε και έβαλε τα πράγματα στη θέ­ ση τους. Μ’ έκανε να πιστέψω ότι τα πάντα είναι ρόδινα. [...] Υπο­ στήριζε πως ήρθε ο καιρός να γίνει η πρώτη εμφάνιση της ομάδας. Το επίσημο ξεκίνημα του ένοπλου αγώνα κατά των κατακτητών».2 0 Άρης δεν έμεινε στα λόγια. Έκανε κάτι έως τότε αδιανόητο. Ζήτησε από τον δάσκαλο Παπανικολάου να τους δώσει τη σημαία του σχολείου και να οδηγήσει την ομάδα, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί, μέχρι τη Δομνίστα· ένα χωριό ακό­ μη πιο βαθιά στο βουνό, όπου σκοπεύει να κάνει την πρώτη του εμ­ φάνιση. Η περιπέτεια της αυτοδιάλυσης που έζησε τον έχει πείσει ότι το αντάρτικο δεν μπορεί ακόμη να στηριχτεί στις εαμικές οργανώσεις· ούτε για εφοδιασμό ούτε για νέους μαχητές. Αν ο ένοπλος αγώνας δεν αγκαλιαστεί και δεν ενισχυθεί από τους χωρικούς, θα σβήσει. «Άνευ της υποστηρίξεως του πληθυσμού, η αντίστασις θα περιορι2. Από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Η Εθνική Αντίσταση στην Ευρυτανία».

66

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

σθεί εις ενεργείας μικράς και κεκαλυμμένης μορφής και συν τω χρόνω θα εκφυλισθεί». (ΓΕΣ, Ανταρτοπόλεμος) Η Δομνίστα είναι ένα τυπικό χωριό της Ευρυτανίας· φτωχό, πανέ­ μορφο, απομονωμένο, με σκληραγωγημένους κατοίκους και παράδοση στους αγώνες της πατρίδας. Στον πρόσφατο Ελληνοϊταλικό Πόλεμο το χωριό είχε 10 νεκρούς· και, αφού η λογοκρισία του Μετώπου δεν επέ­ τρεπε την αναφορά απωλειών στις επιστολές, οι πανέξυπνοι Δομνιστιάνοι πληροφορούσαν τους δικούς του για τον θάνατο κάποιου συγ­ χωριανού γράφοντας ότι πήρε μετάθεση π.χ. για τον λόχο του Μπούρα, κάποιου που ήταν γνωστό στο χωριό ότι είναι πεθαμένος από χρόνια. Το απόγευμα της Κυριακής 7 Ιουνίου 1942 όσοι κάτοικοι της Δομνίστας βρίσκονταν στην πλατεία του χωριού το πρώτο που ακούνε εί­ ναι ένα ομαδικό και βροντώδες: Μαύρη είν ’ η νύχτα στα βουνά... Μετά βλέπουν να μπαίνει ορμητικά, τραγουδώντας, ένα τμήμα οπλοφόρων, συντεταγμένο κατ’ άνδρα, με την ελληνική σημαία μπρο­ στά. Επικεφαλής είναι ο Άρης, και ο Θάνος εκτός γραμμής δίνει το βή­ μα. Οι κάτοικοι μάλλον δεν αιφνιδιάζονται, έχουν δει πολλούς τα μά­ τια τους· το ζήτημα είναι τι σκοπούς έχουν αυτοί οι καινούργιοι. Ο Άρης είναι καλά προετοιμασμένος. - Γεια σας, πατριώτες, τους χαιρετάει εγκάρδια. Δίνει εντολή σε έναν αντάρτη να επιτηρεί το κοινοτικό τη?νέφωνο και αναζητάει τον πρόεδρο της κοινότητας. - Είμαστε αντάρτες, ένα τμήμα του Ελληνικού Ααϊκού Απελευθε­ ρωτικού Στρατού, του δηλώνει, μόλις έρχεται, και του ζητάει με σο­ βαρότητα την άδεια να μιλήσει στους κατοίκους. Ο σεβασμός που δείχνει στην τοπική αρχή τού δίνει μερικούς πό­ ντους. Ο πρόεδρος Χαράλαμπος Παπακωνσταντίνου στέλνει αμέσως να χτυπήσουν την καμπάνα για να μαζευτεί το χωριό. Με την εμφά­ νιση του παπά ο Άρης κερδίζει μερικούς πόντους ακόμη· στέκεται προσοχή, τον χαιρετάει στρατιωτικά και στη συνέχεια σκύβει και του φιλάει το χέρι. Ο παπάς, και όχι μόνο αυτός, γοητεύεται μαζί του. Του καφετζή Χαράλαμπου Λιάκου, που φέρνει τσίπουρο να τους κεράσει, ° αρχηγός του υπόσχεται εύθυμα: - Όταν λευτερωθούμε, αυτή την παράγκα που έχεις θα σ’ την κά­ νω μέγαρο γιατί θα περάσει στην ιστορία. - Αμήν, καπετάνιε, ακούγεται από αρκετούς.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

67

Όταν απευθύνεται στους χωρικούς που έχουν σιγά σιγά συγκε­ ντρωθεί, συστήνεται λέγοντας: - Πατριώτες, είμαι ο ταγματάρχης του Πυροβολικού Άρης Βελουχιώτης. Το αδίκημα της αντιποίησης αρχής που διαπράττει είναι απλώς ένα εφεύρημα του αρχηγού για να καθησυχάσει τον κόσμο και να δηλώ­ σει τη σοβαρότητα του εγχειρήματος. Τι άλλη εγγύηση σε τέτοιες πε­ ριστάσεις από έναν αξιωματικό του Ελληνικού Στρατού· σε λίγο και­ ρό, όταν οι άνθρωποι της υπαίθρου θα έχουν πλέον εμπιστευτεί τον ΕΛΑΣ και τον ίδιο, θα «παραιτηθεί» του βαθμού του. Η πρώτη ομιλία του Άρη έχει την ίδια στερεότυπη δομή με εκείνες που θα ακολουθήσουν. Με κοφτό και επίσημο τρόπο δηλώνει, για πρώ­ τη φορά δημοσίως, τον λόγο της παρουσίας του στο Βουνό: - Κηρύσσω την επανάσταση κατά των κατακτητών και των ντό­ πιων συνεργατών τους. Από εκεί και πέρα «τα πάθη που καλούνται να αναφλεγούν στον πόλεμο πρέπει να προϋπάρχουν». (Clausewitz) Σκιαγραφεί αρχικά το ιστορικό πλαίσιο, από τον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα του 1821 και τις λαϊκές διαψεύσεις που ακολούθησαν επισημαίνει τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων και την υποτέλεια των εκάστοτε κυβερνήσεων για να φτάσει στα νέα δεινά της πατρίδας -υπό τους νέους καταχτη­ τές. Όσοι δέχονται την ορθότητα αυτών των στοιχείων και των εκτι­ μήσεων είναι αναμενόμενο να συμφωνήσουν και με αυτά που τους προτείνει. Πρώτον, απελευθερωτικός αγώνας· νέο ’21, όπως δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει. Δεύτερον, κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας και της λαϊκής κυ­ ριαρχίας για να μην επαναληφθούν τα παθήματα. Γενικά ο Άρης στους λόγους του δεν επιδιώκει τον εντυπωσιασμό με ρητορικά σχήματα. Μιλάει αργά, σαν να κουβεντιάζει, και θέτει ο ίδιος ερωτήματα, στα οποία και δίνει απαντήσεις. Όντας αδιόρθωτα ασεβής και περιπαικτικός, δεν αποφεύγει ακόμη και στις πιο σοβαρές στιγμές να πετάξει τον πόντο του, που θα προκαλέσει από πονηρά χαμόγελα έως τρανταχτά γέλια. Επιπλέον αυτό που κατορθώνει εί­ ναι, τελειώνοντας τον λόγο του σε κάθε χωριό που μιλάει, να έχει εφο­ διάσει με επιχειρήματα τους ακροατές του, που θα τα χρησιμοποιή­ σουν αργότερα σε συζητήσεις με άλλους. Στη Δομνίστα το αποτέλεσμα της ομιλίας του είναι παραπάνω από ενθαρρυντικό. Οι κάτοικοι δείχνουν μεγάλη συμμετοχή και οι πιο εν­ θουσιώδεις θεωρούν προσβλητικό για το χωριό τους να φύγουν οι

68

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

αντάρτες χωρίς να φάνε πρώτα μαζί τους. Το στομάχι των ανδρών διαμαρτύρεται, αλλά η αντάρτικη αξιοπρέπεια ανθίσταται. Η μέση λύ­ ση βρίσκεται· δέχονται μόνο μερικά φιλέματα για τον δρόμο. Έτσι, για να μην τους προσβάλουν.

Παρέλαση Η παρέλαση που ξεκίνησε ο Άρης στη Δομνίστα θα συνεχιστεί από χωριό σε χωριό τής περιτυμφρήστιας περιοχής μέχρι το τέλος Ιουνίου και χτυπάει φλέβα. «Παντού εγένετο δεκτός με απερίγραπτον ενθουσιασμόν ως ηγέτης ενός αγνού πατριωτικού κινήματος κατά των κατακτητών. Οι κάτοι­ κοι των ορεινών εκείνων περιοχών, διατηρούντες ζώσαν την παράδοσιν της λεβεντιάς των Κλεφτών - Αρματωλών, έσπευδον να ταχθούν υπό την σημαίαν του, παρέχοντες άμα εις αυτόν πάσαν ηθικήν και υλικήν ενίσχυσιν», θα γράψει ακόμη και ένας θανάσιμος εχθρός του, ο Στυλιανός Χούτας, παραλείποντας βέβαια να αναφερθεί στις αφά­ νταστες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν αυτοί οι πρωτοπόροι. 0 αρχηγός τούς εξοντοονει έναν έναν στις πορείες. Περπατάνε οχτώ με δέκα ώρες ημερησίως για να περνάνε συνεχούς από νέα μέρη και να δίνουν την εντύπωση πολλών ομάδων. Μερικοί δεν αντέχουν αυτόν τον ακραίο συνδυασμό πείνας και ποδαρόδρομου και εγκαταλείπουν. Φεύγουν δύο Αθηναίοι, φεύγουν και οι δύο από τους τέσσερις της Λάσπης. Όπο^ς λέει ο Γ. Καραδημήτρης. ένας από τους πρώτους άνδρες του Άρη, «τόσο σκληραγωγημένο άνθρωπο δεν θα ξανακάνει ο κόσμος. Στις πορείες εμείς παιδιά τώρα και κουρα­ ζόμαστε και κείνος άντεχε πιο πολύ απ' όλους μας, στην πείνα τα ίδια, στη δίψα και στην κακοπέραση. Πολλές φορές έμεινε νηστικός για να δώσει σε μας. Κι ένα τσιγάρο ακόμα να ’χε, θα το "δίνε σε μας. Ήταν τόσο σκληρός με τον εαυτό του που πολλές φορές μας τρόμα­ ζε». (Μελετζής) Από τα πέριξ του Τυμφρηστού χωριά σπεύδουν κοντά τους και άλ­ λα ψυχωμένα παλικάρια, έμπειροι πολεμιστές του Μετώπου η πλειο­ νότητα, και η ομάδα ενισχύεται σημαντικά. «Έτσι, περνο^ντας από τα χωριά όλης της περιοχής, ξυπνούσαμε την ύπαιθρο, δυναμώναμε το εθνικό αίσθημα και θέσαμε τις πρώτες βάσεις για την οργάνωση της πανεθνικής εξέγερσης, που αγκάλιασε σε λίγο όλη τη Ρούμελη και απλώθηκε σ' όλη την Ελλάδα», αφηγείται ο Θάνος. Το τελετουργικό είναι σταθερό.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

69

Η σημαία προηγείται, ο Άρης φιλάει το χέρι του παπά και ζητάει την άδεια του προέδρου για να μιλήσει στους κατοίκους των χωριών. Δεν θίγει ποτέ τις παραδόσεις και το θρησκευτικό αίσθημα των χωρι­ κών, σέβεται την τιμή και την ιδιοκτησία τους, και στους λόγους του έχει τη διορατικότητα να απορρίψει τον νεωτερισμό της αριστερής γλώσσας παραμένοντας εξαίσια αναχρονιστικός. Με συνέπεια να κατηγορηθεί ως λαϊκιστής από τους κομματικούς, που αδυνατούν να επι­ κοινωνήσουν με τους απλούς ανθρώπους της υπαίθρου στη γλώσσα τους, να κατανοήσουν τους τρόπους τους, να δεχτούν ένα τσιγάρο, ένα τσίπουρο, ένα καλαμπούρι. Εκπληκτική αδυναμία δείχνει από την αρχή ο Άρης στους γέρους και τους παπάδες* «τους παπάδες της Ρούμελης, που ο Βελουχιώτης έδειχνε μια παθολογική αδυναμία απέναντι τους, που γινόταν σαν άτακτο παιδί μπροστά τους». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντάρτικο) Αν δει κάποιον ρακένδυτο ή σκελετωμένο παπά, θυμώνει* μαλώνει τους χωρικούς: - Να πληρώνετε τον παπά σας. Πώς θέλετε να ’χετε παπά χωρίς πληρωμή; Δεν είναι διακονιάρης ο παπάς... Είναι παπάς! Οι πληροφορίες για την εμφάνιση ανταρτών σε συνδυασμό με μια αποτυχημένη προσπάθεια ρίψης εφοδίων από συμμαχικό αεροπλάνο έχουν κινητοποιήσει τους Ιταλούς* τρομοκρατούν και ανακρίνουν τον πληθυσμό, για να αποσπάσουν πληροφορίες, αλλά χοορίς αποτέλεσμα. Το όνομα του Άρη ταξιδεύει από στόμα σε στόμα σε όλη τη Ρούμελη* κάθε ασυνήθιστη κίνηση τις νύχτες, κάθε ξαφνικό γάβγισμα σκυλιού το άλλο πρωί εξετάζεται από τους χωρικούς μην έχει σχέση με πέρασμα ανταρτών. Οι φήμες και οι υπερβολές οργιάζουν: - Χτες μπήκε στο Παλιόκαστρο. - Στα Πιτσιωτά ήταν άλλοι. - Σαν ποιον μοιάζει; - Είν9 αυτός... μάνα καημένη. -Έ χ ε ι ένα στόμα!... - Φοράει γαλόνια; - Είναι πιότεροι από εκατό. - Διακόσοι λένε. Οι μόνιμοι αξιωματικοί της περιοχής αχούνε και πασχίζουν να ανακαλύψουν τον συνάδελφό τους ταγματάρχη που κρύβεται πίσω από το όνομα Άρης Βελουχιώτης. Το τραγούδι, με τον πανάρχαιο τρόπο των Ελλήνων, δεν αργεί να συνοψίσει τη νέα κατάσταση:

70

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

Βγήκαν αντάρτες στα βουνά τα Ρουμελιώτικα παιδιά, και το πρώτο παλικάρι όλοι το φωνάζουν Άρη. Αντάρτης είναι ο ύψιστος τίτλος τιμής του Έλληνα πατριώτη- η έμπρακτη απόδειξη αγάπης και θυσίας για την πατρίδα. Κακούργημα έγινε αργότερα.

Οι Ιταλοί και τα αποσπάσματα της Χωροφυλακής χτενίζουν την περιοχή για να ανακαλύψουν την ανταρτοομάδα. Ο αρχηγός θεωρεί ότι οι άνδρες του δεν είναι ακόμη έτοιμοι για συγκρούσεις. Για να τους προφυλάξει και ταυτόχρονα να αναρρώσουν από τις κακουχίες, πα­ ραβαίνει την εντολή του Κόμματος να περιοριστεί στη Ρούμελη και περνάει στην πλευρά του Δομοκού. Έτσι κι αλλιώς με τους τοπικούς πολιτικούς οι σχέσεις του έχουν κλονιστεί. Εκείνοι επιμένουν φορτικά να έχουν τον πρώτο λόγο σε ό,τι κάνει, και ο Άρης τους αγνοεί επιδεικτικά λέγοντας: Άμα περιμένουμε κάθε φορά άδεια για να ξυστούμε, χαθήκαμε... Δε γίνεται έτσι αντάρτικο. Ένας από τους κομματικούς επικριτές του, που τότε αγανακτούσε, επειδή ο αρχηγός δεν τους ενημέρωνε προκαταβολικά για τις κινήσεις του, θα παραδεχτεί αργότερα ότι « κ ι από στρατιωτική άποψη κι από την πλευρά της ασφάλειας των τμημάτων ήτανε απαράδεχτη μια τέ­ τοια αξίωση των οργανώσεων. Κι η ζωή την απόρριψε, δεν τηρήθηκε, δεν εφαρμόστηκε. Κι ανεξάρτητα από την όλη διάθεση του Άρη προς τις πολιτικές οργανώσεις, σαν στρατιωτικός ηγέτης είχε δίκιο». (Μπέικος) Στα χωριά του Δομοκού, που μπαίνει η ομάδα, τα τρόφιμα είναι περισσότερα και μένει να αναλάβει. Ο Θωμάς τους συναντάει στο αγροτόσπιτο που φιλοξενούνται και σαστίζει: «Νόμισα πως βρέθηκα σε πρόχειρο αναρρωτήριο. Μερικοί είχαν συνέρθει από την κούραση των αδιάκοπων μετακινήσεων. Οι περισσότεροι όμως γιάτρευαν τα πληγιασμένα πόδια τους, που τα είχε φάει η ξυπολυσιά. Πολλούς τους βασάνιζε πυρετός και ούτε κουκούτσι κινίνο δεν υπήρχε. [...] Και όλοι μαζί είχαν επιδοθεί στην “ψειροκομία” όπως έλεγαν την απασχόλησή τους ν’ απαλλαγούν από τις ψείρες». (Λαγδάς)

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

71

Εκείνες τις ημέρες στο χωριό Τσόμπα (Νέο Μοναστήρι) κάποιοι πεινασμένοι χωρικοί ανοίγουν μια αποθήκη του κτηματία Μαραθέα και παίρνουν τρόφιμα για τις οικογένειές τους. 0 Μαραθέας, που δια­ τηρεί στενές σχέσεις με τους Ιταλούς, τους καλεί να πατάξουν την απειλούμενη αναρχία. Οι κατακτητές σε μια επίδειξη σκληρότητας καίνε σπίτια, βασανίζουν και εκτελούν 11 χωρικούς. Οι αντάρτες αποφασίζουν να εκδικηθούν. Μετά από αναγνώριση κυκλώνουν μια νύχτα το υποστατικό του Μαραθέα και συλλαμβάνουν τον κτηματία στον ύπνο. 0 Άρης δεν έχει ενδοιασμούς. Κοντά του έχει τον Θεσσαλό αντάρτη Κωσταρά, πρώην εργάτη του Μαραθέα, ψηλό και δυνατό σαν ταύρο, που σέρνει μια τε­ ράστια χαντζάρα πάνω από 10 πόντους φάρδος και 50 μήκος. Παρά το τρομαχτικό παρουσιαστικό του είναι αφάνταστα τρυφερός και θεο­ φοβούμενος άνθρωπος. Σκότωσ’ τον!, διατάζει ο αρχηγός τον Κωσταρά, και εκείνος, πι­ στεύοντας ακράδαντα ότι επιτελεί θεάρεστη πράξη, κατεβάζει τη φο­ βερή του ρομφαία στον κτηματία. Η εκτέλεση του Μαραθέα είναι το πρώτο αίμα και ο πρώτος ισχυ­ ρός συνδετικός κρίκος των ανταρτών με τον αρχηγό τους. Και οι χω­ ρικοί των γύρω περιοχών δεν την είδαν με κακό μάτι· «η τιμωρία του προδότη και η τάξη που απαιτούσε ο αρχηγός του ΕΛΑΣ δημιούργη­ σαν άλλο κλίμα. [...] Αυτό που καταλάβαιναν οι χωρικοί ήταν η δι­ καιοσύνη. Και ο Βελουχιώτης στην κάθε πράξη του 'ήταν δίκαιος, με την αίσθηση της δικαιοσύνης που είχαν οι χωρικοί».3 Μα ο Άρης κάνει και κάτι που θα αποτελέσει τη θρυαλλίδα για τις ήδη κακές σχέσεις του με τις οργανώσεις. Προκειμένου να αποτρέψει νέα ιταλικά αντίποινα εναντίον των χωρικών της περιοχής, δίνει εντο­ λή και παίρνουν μαζί τους τον γιο του Μαραθέα και τον γιο του επι­ στάτη Τράκα. Ένα σημείωμα που αφήνουν απαιτεί από τη μητέρα Μαραθέα την αποζημίωση των οικογενειών των 11 εκτελεσθέντων χω­ ρικών απειλώντας με τη ζωή των δύο εφήβων. Η ομηρία και κυρίως τα «λύτρα», όπως διέδωσαν οι έχοντες λόγους παραποίησης, ξεσηκώνουν θύελλα στην εαμική οργάνωση της Ρούμελης, που απαιτεί την άμεση απελευθέρωση των δύο νεαρών. Ο Άρης δεν υποχωρεί. Ο Φράγκος έρχεται από τη Λαμία, για να τον μεταπείσει, χωρίς αποτέλεσμα· παρά τη σφοδρή λογομαχία τους και τις απειλές του κομ­ ματικού, ο αρχηγός επιμένει στους όρους του. Με την υπόθεση Μα3. Περ. Ροδάκης, Τότε.

72

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

ραθέα εκρήγνυται και το εαμικό κέντρο στην Αθήνα· ο «Νταβέλης», ο «κατσαπλιάς», όπως τον αποκαλούν, τους εκθέτει στον κόσμο. Ο Ηλίας Τσιριμώκος της ΕΛΔ και συναρχηγός του ΕΑΜ, που πολιτευόταν στη Λαμία, απαιτεί από τον Σιάντο την απελευθέρωση των παιδιών* θόρυβο προκαλεί και ο Γεώργιος Καφαντάρης, Ευρυτάνας πολιτικός με φήμη και ισχύ στην Αθήνα. 0 Τζήμας υφίσταται ουκ ολίγα από τους συντρόφους του για την επιλογή του αρχηγού. Λίγο πριν το επεισόδιο Μαραθέα είχαν εγκαταλείψει τον Άρη οι δύο από τους τέσσερις που έστειλε το Κόμμα από την Αθήνα. Την αδυναμία τους να προσαρμοστούν στην αντάρτικη ζωή την εκθέτουν στην πολιτική ηγεσία αντίστροφα* καταλογίζουν τα πάντα στον Άρη και στην «αρειοφοβία» που έχει εμπνεύσει ακόμη και στους αντάρτες του, τους οποίους ισχυρίζονται πως κρατάει διά της βίας μαζί του. Ενώ είναι γνωστό ότι πλην του λιποτάκτη και κλέφτη Προβιά όσοι αντάρτες έφυγαν δεν υπέστησαν καμιά τιμωρία. Η ιδέα αντικατάστασης του αρχηγού συζητείται ήδη στο ΚΚΕ και είναι απλώς θέμα χρόνου. Στο μεταξύ με εντολή του Σιάντου ο Τζήμας στέλνει επείγον μή­ νυμα στον Γιαταγάνα να ελευθερώσει αμέσως τα παιδιά και να προ­ σπαθήσει να ποδηγετήσει τον «λήσταρχο».

Μορφές (1) Η ομάδα του Άρη έχει ενισχυθεί σημαντικά. Έχει υπερβεί τους 30 αντάρτες, μεταξύ το^ν οποίων βρίσκονται και ορισμένοι ξεχωριστοί άνδρες, μορφές του αγώνα. Προτού μπουν στον Δομοκό, τους ακολούθησε ο Άθως Ρουμελιώ­ της (έφεδρος ανθυπολοχαγός Σωκράτης Γκέκας) από το Παλιόκαστρο Φθιώτιδας. Από καιρό ο Άθο^ς ήθελε να φτιάξει ένοπλη ομάδα για να χτυπήσει τους λεγεωνάριους, που, υποστηριζόμενοι από τους Ιταλούς, διεκδικούσαν το «Πριγκιπάτο της Πίνδου». Τώρα τη βρήκε έτοιμη, και ως έφεδρος αξιωματικός αναλαμβάνει στρατιωτικός του τμήμα­ τος στη θέση του Θάνου, αλλά δεν θα αργήσει να συγκρουστεί με τον αρχηγό. Από το Δεμερλί (Σταυρό) κατατάσσονται τρεις άνδρες. Ο πενηντάχρονος Αχιλλέας (Αναστάσιος Ελευθερίου), αδίστακτος, ακραίος και σαδίζων, πραγματικό «άνθος του κακού». Ο λάτρης των τύπων Μενέλαος (Αναστάσιος Σαρίσαμπλης) και ο γερο-Δυσσέας, ένας καλότατος πρόωρα γερασμένος άνδρας, που φροντίζει τους συντρόφους

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

73

του σαν παιδιά. Ήρθε κοντά τους ο Αγησίλαος (Αντώνης Τσιαπούρας) από το Καρπενήσι, ένας αλλόκοτος άνθρωπος, με πλήρη περιφρόνηση προς όλους και όλα και ιδιαίτερα στον κίνδυνο. Εκπληκτικός σκοπευ­ τής, παράλογα άφοβος και εντελώς άναρχος. 0 Κίμων (Κώστας Τσιλέκας) από το Μεσοχώρι Υπάτης, αλβανομάχος του 42ου Συντάγματος Ευζώνων. Ο Πελοπίδας (Παντελής Λάσκος), ένας βαρύς, γιγαντόσωμος και λιγομίλητος άνδρας, από τη διαλυθείσα ανταρτοομάδα Λουτρακίου Περαχ πολιτική, πες μου «φεύ­ γω». - Και τι θα είμαι; - Αντάρτης του Άρη. - «Αρειανός». Μ 5 αρέσει. Δέχομαι. 0 Άρης θα δείξει μεγάλη εμπιστοσύνη στον νεαρό, που πήρε το όνομα Γαρδικιώτης, και θα τον έχει μαζί του σε κρίσιμες στιγμές. Αλ­ λά εκείνος δεν τήρησε τη συμφωνία- δεν πήγε να του πει «φεύγω » όταν άλλαξε γνώμη. Ο πιο γραφικός «Αρειανός» είναι πάντως ένας σκελετωμένος φου­ στανελοφόρος από την Υπάτη, σχεδόν 80 ετών, ο Γ. Καρβέλης ή γε3. Πασίγνωστος «τύπος» της Αθήνας, που εκφωνούσε λόγους στις πλατείες και υφίστατο τη σχετική καζούρα από τους συγκεντρωμένους.

152

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

ρο-Τσεκούρας όπως τον φωνάζουν οι αντάρτες. Μεταξύ των εκτελεσθέντων από τους Ιταλούς στα αντίποινα για τον Γοργοπόταμο ήσαν και δύο γαμπροί του. 0 γερο-Τσεκούρας έχει αγριέψει και θέλει να καταταγεί στο αντάρ­ τικο. - Μ ? αρφάνεψαν δυο Θράκες αγγόνια οι αντίχριστοι!, λέει οργι­ σμένος. Όσο και αν τον διαβεβαιώνουν οι αντάρτες ότι Θα εκδικηθούν α υ­ τοί, όσο και αν προσπαθούν να τον πείσουν ότι δεν θα αντέξει στις κα­ κουχίες, αυτός είναι ανένδοτος. - Θα φάω πρώ τα εκατό και μετά θα γυρίσω στ' αγγόνια μου, επ ι­ μένει. Η γνωστή ευαισθησία του Άρη απέναντι σε γέρους και π α π ά δ ε ς δεν του επιτρέπει να τον απογοητεύσει- του δίνουν ένα τουφέκι, χω ­ ρίς να τον ορκίσουν, για να μπορεί να φύγει όποτε το θελήσει, και ο αρχηγός τον τοποθετεί μάλιστα σημαιοφόρο της δύναμης. Στο Σμόκοβο κατά παράβαση των κανονισμών που ο ίδιος είχε θε­ σπίσει δίνει και στον ερωτοχτυπημένο Νικηφόρο μια «σαρανταοκτάωρη» άδεια να επισκεφθεί την καλή του* εκείνος ξυρίζει τα γένια του, δανείζεται χωριάτικα ρούχα και φεύγει δρομαίος για τη Λαμία. Έ τσι αγνώριστος θα μπει στην πόλη και θα ακούσει τα κατορθώματα των ανταρτών να διογκώνονται από στόμα σε στόμα- και το όνομά του να έχει πάρει κοντά στο όνομα του αρχηγού ε ξ ω π ρ α γ μ α τ ι κ έ ς δ ια σ τά ­ σεις. Είναι τόσοι οι νέοι της Ρούμελης που κατατάσσονται καθημερινά στον ΕΛΑΣ ώστε δεν προλαβαίνουν να γνωριστούν μεταξύ τους. Ό πω ς διηγείται ένας παλιός αντάρτης, ένα πρωί ξύπνησε εν μέσω αγνώστων: «Έτριψα τα μάτια μου. Κοίταξα καλά μην έκαμα λάθος. Κανένας γνωστός. Βγήκα τότε στο προαύλιο του σπιτιού αφού πήρα το ντου­ φέκι στα χέρια μου και το ετοίμασα γ ια καλό και για κακό. [...] Οι αντάρτες που κοιμόντουσαν δίπλα μου είχαν έρθει τη νύχτα. Δυο τρεις παλιοί που είχαν μείνει εκεί μαζί μου για να κοιμηθούνε είχαν π α ρ α ­ χωρήσει τη θέση τους στους καινουργιοφερμένους. [...] Έτσι, όταν ξύ­ πνησα, νόμιζα ότι βρισκόμουν σε ξένο τμήμα». (Λαγδάς) Ας μη νομιστεί ότι η κατάταξη στον ΕΛΑΣ πραγματοποιείται αμέ­ σως μόλις εκφράσει την επιθυμία ο προσερχόμενος. «Κανέναν ποτέ α π ’ αυτούς τους εθελοντές από την αρχή ως το τέ­ λος δεν εντάξαμε σε ομάδες πριν ακούσει 3-4 φορές τις δημόσιες ομι­ λίες που κάναμε στα χωριά αναλύοντας το πρόγραμμα του ΕΑΜ και

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

153

πριν ακούσει σε σύσκεψη υποψηφίων ανταρτών την ανάλυση του όρ­ κου που τους κάναμε πριν τους ορκίσουμε. Κι α π 5 ό,τι θυμάμαι -ό ρ ­ κισα την πρώτη εποχή τους περισσότερους αντάρτες στη Ρούμελη-, κανένας ποτέ υποψήφιος αντάρτης μαχητής ή αξιωματικός δεν αμφι­ σβήτησε το πρόγραμμα του ΕΑΜ ή τον όρκο του ΕΛΑΣ». (Χουλιάρας). Καθώς η αντάρτικη δύναμη, συνεχίζοντας την περιοδεία της, κατευθύνεται προς τη Φουρνά, σε μια ευθεία του δρόμου ο Άρης, έχοντας προφανώς κατά νου και τη δόλια πρόσκληση στην Αθήνα, λέει του Πε­ ρικλή δείχνοντας τη μεγάλη φάλαγγα των ανταρτών: - Κοίταξε μπροστά να δεις αυτό που έλεγα από την αρχή, ότι γρή­ γορα θα γεμίσουν τα βουνά αντάρτες και θα φτιάξουμε στρατό. Ποιος με πίστευε τότε;

Μαύρο καλπάκι Στις 9 Δεκεμβρίου στην Παλιά Γιαννιτσού τους περιμένει ο Μπελής με το τμήμα του Δομοκού. Αυτός ο καπετάνιος με το ρωμαλέο παρουσιαστικό, το πηγαίο χιούμορ και τις θυμόσοφες προσεγγίσεις κα­ τόρθωσε να δημιουργήσει ένα ισχυρό αντάρτικο τμήμα και να ξεκα­ θαρίσει οριστικά την περιοχή του από τους εφιαλτικούς λεγεωνάριους. Κόντεψε όμως στην αρχή με την υπερβολική ανοχή του στους εξτρεμισμούς του Αχιλλέα να κηλιδώσει τον ένοπλο αγώνα και να τον απο­ ξενώσει από τον κόσμο. Με τον Άρη έχουν τρεις μήνες να συναντηθούν και η συγκίνησή τους δεν κρύβεται* αγκαλιάζονται και φιλιούνται σταυρωτά. 0 Μπελής έχει αλλάξει πολύ, δεν φοράει πια τους λερούς ντουλαμάδες, αλλά πεντακάθαρα στρατιωτικά ρούχα* και, χωρίς να έχει εγκαταλείψει διόλου τα καλαμπούρια του, έχει την υπευθυνότητα ηγέ­ τη 100 περίπου ανδρών. Οι στριφτές μουστάκες του δείχνουν τον ου­ ρανό και φοράει ένα μαύρο γούνινο καλπάκι που έχει πάρει από τον αρχηγό των λεγεωνάριων μαζί με το κεφάλι του. Οι ειδήμονες της άλλης όχθης θα κατηγορήσουν τον μαύρο σκούφο για κοζάκικη μίμηση. Και ο Λευτεριάς δείχνει ενοχλημένος με την εμφάνιση του Μπελή* δεν του έκανε καθόλου καλή εντύπωση ούτε το καλπάκι ούτε οι μουστά­ κες του. -Έ τσ ι, μοιάζεις με αταμάνο, του λέει. Είναι κι αυτά τα μουστάκια σου... Σαν τον Μπουντιένι είσαι. - Τι είν’ αυτός;, απορεί ο Μπελής. - Σοβιετικός στρατάρχης.

154

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

- Στρατάρχης!, θαύμασε ο καπετάνιος απτόητος. Κι αλήθεια του μοιάζω; Τι λες, ωρέ παιδί μου!, καμάρωσε. Ο Άρης παίρνει το μέρος του: - Μπράβο, ωρέ Νάκο, μπράβο για όλα! Παρά την απαρέσκεια του Λευτεριά και τα παραμύθια της άλλης όχθης, ο αγράμματος καπετάνιος, ανίδεος στις «σοβιετολόγιες», πήρε ένα σύμβολο προδοσίας από τους ιταλοκίνητους λεγεωνάριους και το έκανε σύμβολο αντίστασης. Και δεν δίνει δεκάρα στις παρατηρήσεις, τις ξεπερνάει με χιούμορ, όπως και την αγραμματοσύνη του. - Άμαν ήξερα γράμματα, λέει συχνά, δε θα ’μουνα καπετάνιος. Νε­ κροθάφτης στον Πειραιά θα 5μουνα. Και εξηγούσε πως κάποιος συγχωριανός του δεν κατάφερε να διο­ ριστεί στο νεκροτο:φείο του Πειραιά επειδή δεν είχε απολυτήριο του Δημοτικού. Για αυτό αναγκάστηκε και δούλεψε φούρναρης, έκανε δι­ κό του φούρνο, πλούτισε και βγήκε και βουλευτής. Έτσι, συμπέρανε πο^ς, αν είχε πάει σχολείο, νεκροθάφτης θα είχε διοριστεί. 0 Μπελής έχει μαζί του κατά διαστήματα τα τέσσερα παιδιά του, τα «τσακαλόπουλα», και τη γυναίκα του, την περίφημη Αφροδίτη, που δεν παύει κάθε τόσο να την επικαλείται όπως άλλοι επικαλούνται τα θεία: - Πού ’σαι, Αφροδίτη μ ?, να μ ? ιδείς! Πλάι στον απλοϊκό Μπελή έχουν βρει πρόσφορο έδαφος μερικά από τα ζιζάνια του αντάρτικου. Πρώτος ο Αχιλλέας, πάντα αναιδής και πάντα αντιπαθής στους περισσότερους. Δεύτερος ο Δράκος (Σωτήρης Δράκος), που μαζί με τον σύντροφό του Διάκο (Ηλία Παπαγεωργίου) είχαν ρημάξει την περιοχή Ευρυτανίας· πραγματικοί λύκοι και οι δύο, δεν υπολόγιζαν ούτε τη Χωροφυλακή ούτε την οργή των χωρικών. Μό­ νο μπροστά στο στερεότυπο δίλημμα που έθετε ο ΕΛΑΣ «ή μαζί μας εναντίον του κατακτητή ή παραδώ στε τα όπλα και αποσυρθείτε» δεν μπόρεσαν να αντιδράσουν. Προσχώρησαν στο αντάρτικο, αλλά κ α ­ λού κακού οι ελασίτες τους χώρισαν· έστειλαν τον Δράκο στο Αρχηγείο Δομοκού και τον Διάκο στο Αρχηγείο Ευρυτανίας. Σε λίγο θα εμφανιστεί ένα νέο πρόσωπο, με εντελώς απροσδόκητη συμπεριφορά σε όλα του, που θα συμπληρώσει την «τρόικα»· ο α π ί­ στευτος Βασιλειάδης, λοχαγός του Μηχανικού όπως ισχυρίζεται. Στο Επιτελείο εξαντλούν την επετηρίδα, αλλά λοχαγός με αυτό το όνομα δεν υπάρχει· όμως από εκρηκτικά ξέρει, είναι τολμηρός, ασύχαστος, κοιμάται το πολύ τρεις τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο, ευ φ ά ντα ­ στος και κάθε τόσο θα τινάζει τους κατακτητές στον αέρα. Τη δ ια ­ βολική αυτήν τριάδα θα την τινάξει αργότερα ο Άρης σκορπίζοντάς τους όσο πιο μακριά γίνεται τον έναν από τον άλλον.

155

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

Εδώ, στην Παλιά Γιαννιτσού, έρχεται να καταταγεί στο αντάρτικο και ο πρώτος ιερωμένος που σήκωσε τα όπλα, ο παπα-Κ ώστας Τζεβελέκης από την Κολοκυθιά Φθιοάτιδας. Οι αντάρτες τον καμαρώνουν και τον βαφτίζουν αμέσως Παπακουμπούρα· αυτός διόλου δεν ενο­ χλείται, αντίθετα παρομοιάζει την κοντόκαννη αραβίδα του με θυ­ μιατήρι για τους «Φρατέλους». Εδώ και ο Άρης θα «παραιτηθεί» οριστικά από τον βαθμό του. Στο κεφάλι του αρχηγού το δίκοχο με το χρυσό άστρο του ταγματάρχη αντικαταστάθηκε με το μαύρο καλπάκι που του δώρισε ο Μπε­ λής και έκτοτε δεν θα το βγάλει.

Κλέφτικο Η ενωμένη αντάρτικη δύναμη κατευθύνεται στη Νέα Γιαννιτσού για μια προγραμματισμένη σύσκεψη μεταξύ πολιτικών οργανώσεων και ανταρτών. Στο χωριό έχουν φτάσει για τη σύσκεψη, εκ μέρους των οργανώσεο^ν, ο νέος Γραμματέας Μανιάτης, ο τέως Γιαταγάνας, οι γραμμα­ τείς των αχτιδικοόν επιτροπών Μπακόλας της Ευρυτανίας, Φράγκος του Δομοκού, Άιάσκας της Φθιώτιδας και ορισμένοι άλλοι· το αντάρ­ τικο θα το εκπροσωπήσουν ο Άρης, ο Περικλής, ο Θάνος, ο Μπελής και ο Αευτεριάς. 0 Κεντρικός Επίτροπος του Κόμματος Μανιάτης αντικρίζει για πρώτη φορά αντάρτες και φρίττει· όπο^ς διαπιστώνει με τα μάτια του, και η πιο κακεντρεχής περιγραφή των κομματικοί ωχριά μπροστά στο ζωντανό θέαμα. Αυτοί δεν είναι κομουνιστές· δεν είναι κομματικός στρατός. Ένας συρφετός αλλοπαρμένων είναι, με γένια, χαντζάρες, ντουλαμάδες, τσα­ ρούχια, φισεκλίκια, σάλπιγγες, σημαίες, παπάδες, σταυρούς, φυλαχτά· ακόμη και ο Άρης έχει κρεμασμένο ένα σταυρουδάκι πάνω του. Όσο για τους άνδρες του, κάθε καρυδιάς καρύδι· εκτός από λίγους παλιούς κομουνιστές, μετρημένους στα δάχτυλα, οι υπόλοιποι είναι χωρικοί, χω­ ροφύλακες, προάην ληστές, αμούστακα παιδιά, αλαφροΐσκιωτοι και αγρίμια. Η αποστροφή του Μανιάτη θα αποτυπο^θεί σε μια έκθεση-καταπέλτη για τον αρχηγό, στην οποία προειδοποιεί το ΠΓ του ΚΚΕ ακό­ μη και για πιθανότητα ανταρσίας: «Δεν είναι Λαϊκός Στρατός ούτε κομουνιστικό κίνημα, είναι κλέφτικο παλιάς σχολής, χωρίς καμιά προ­ σπάθεια συνειδητοποίησης του κόσμου. Οι κομουνιστικές οργανώσεις

156

ΔΙΟ ΝΥ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π ΟΥ Λ Ο Σ

φυτοζωούν. 0 Άρης στηρίζεται σε αντιδραστικά στοιχεία, χωροφύλα­ κες και π απάδες. Φτιάχνει δικό του προσωπικό καπετανάτο κι όχι κομματικό στρατό». (Τριανταφυλλίδης) Από τη μεριά του δεν έχει άδικο. Ο Άρης έχει φτιάξει στρατό με αυτούς που το Κόμμα παραδοσια­ κά δεν θέλει επ' ουδενί στις τάξεις του γιατί δεν τους εμπιστεύεται· τους χωρικούς. Όμως οι Έλληνες χωρικοί δεν είναι σκυφτοί μουζίκοι· έχουν πλούσιες πατριωτικές παραδόσεις και ιστορία αγώνων. Ακόμη και ο πιο φτωχός «είχε έντονο το αίσθημα της ανεξαρτησίας και δεν αποκαλούσε κανέναν “αφέντη” ». (Mazower) Πρώτος ομιλητής στη σύσκεψη είναι ο συγχυσμένος Μανιάτης. Μετά τους τυπικούς χαιρετισμούς εκ μέρους του Κόμματος κάνει μια ανάλυση της πολιτικής και στρατιωτικής κατάστασης και το σύνηθες ευχολόγιο για καλύτερες σχέσεις ανταρτών - λαού, με αφορμή τις διαπραχθείσες ακρότητες των πρώτων ημερών. Μετά περνάει στο πραγματικό αντικείμενο της αποστολής του, που είναι να θέσει υπό έλεγχο τον ένοπλο αγώνα. «Νομίζανε, όσο ανέβαινε το αντάρτικο, πο^ς χάνουνε την εξουσία. Θα τους παραμερίσουν, δεν θα εισακούγονται». (Συνέντευξη Χουλιάρα) 0 Μανιάτης τονίζει ωμά πως το αντάρ­ τικο είναι έργο και κτήμα του Κόμματος και οφείλει να λογοδοτεί και να υπακούει στις πολιτικές οργανώσεις. Στο ίδιο πνεύμα μίλησαν και οι άλλοι πολιτικοί και τελευταίος πήρε τον λόγο ο Άρης εξαπολύοντας τις πρώτες ανοιχτές ριπές κατά της ηγεσίας, που θα φτάσουν στην Αθήνα πολλαπλασιασμένες από τον ζήλο του Κεντρικού Επιτρόπου. 0 αρχηγός απάντησε στον Μανιάτη λέγοντας εν ολίγοις ότι, αν έφτασε ο ΕΛΑΣ να έχει σήμερα περί τους 500 αντάρτες, μαζί με το απουσιάζον Αρχηγείο Ευρυτανίας, αυτό οφείλεται στην αυτοθυσία και την επιμονή των πρώτοον λίγων ανταρτών και στην υποστήριξη κά­ ποιων λίγων οργανωμένων. Όταν ξεκίνησε τον Μάιο του 1942, κανείς δεν πίστευε, ούτε το Κόμμα, ότι ένας πεινασμένος και εξαθλιωμένος λαός ήταν δυνατόν να δημιουργήσει αυτόν τον στρατό. Για αυτό οι κομματικές οργανώσεις δεν έστειλαν τους άνδρες που είχαν δεσμευ­ τεί να στείλουν. Αφού απαριθμ,ήσει τις αντιδράσεις που συνάντησε από το ξεκίνη­ μα, και συναντάει ακόμη, και ξεθυμάνει, θα ανακοινώσει το σχέδιό του για την κατανομή της αντάρτικης δύναμης σε τοπικά αρχηγεία. Θα συμφωνήσουν όλοι, και το πρώτο Τριμελές Αρχηγείο του ΕΛΑΣ αλ­ λάζει κατά το ένα τρίτο με την επίσημη ανάληψη του ρόλου του π ο ­ λιτικού από τον Λευτεριά· ο Περικλής θα του παραδώσει ένα σακίδιο

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

157

με χάποια χαρτιά και την ξύλινη σφραγίδα του ΕΛΑΣ, που τους σκά­ λισαν στη Λάσπη. Στη Νέα Γιαννιτσού εμφανίστηκε και ένας ταγματάρχης Τολιό­ πουλος από τη Σπερχειάδα* δήλωσε απεσταλμένος της οργάνωσης ΕΕΕ (Ενο^σεως Ελευθέρων Ελλήνων) της Αθήνας για να εξετάσει τις δυνατότητες δημιουργίας δικού τους αντάρτικου. Μετά την ενημέρω­ ση που του έγινε, συμφώνησε ότι δεν χρειάζεται ξεχωριστό αντάρτικο και πρέπει αυτός και οι συνάδελφοί του αξιωματικοί να ενταχθούν στον ΕΛΑΣ. 0 Άρης δεν πείθεται από τις ενωτικές διαβεβαιώσεις του «κ. Τολιόπουλου». Το βράδυ, που έτρωγαν μαζί με τους Περικλή, Μπελή, Νικηφόρο. Χρυσιώτη, Θάνο, Κωστούλα, Διαμαντή, τον παρουσίαζε λέ­ γοντας με τον δικό του χαρακτηριστικό τρόπο: - Ο κύριος ταγματάρχης! Θα έρθει... μαζί μας! - Ναι, ναι, συμφο^νούσε εκείνος. Πριν ξαναφύγει ο Τολιόπουλος για την Αθήνα, να συνεννοηθεί με την οργάνωσή του, ζήτησε από τον Άρη και τον Περικλή από μία σφαί­ ρα· τις χάραξε σταυρωτά μπροστά τους και τις έβαλε στην τσέπη του λέγοντας πως η σφαίρα με τον σταυρό είναι ο όρκος αγάπης και αδερ­ φοσύνης που έδιναν μεταξύ τους οι κλέφτες του 1821. 0 Τολιόπουλος όμως είχε «περάσει» και από τον ΕΔΕΣ. Αφού πήρε, σύμφωνα με επ ι­ στολή του Ζέρβα, κάποιες λίρες και έδωσε μάλλον τις ίδιες υποσχέ­ σεις, φαίνεται πο3ς χάθηκαν τα ίχνη του και ο στρατηγός αγανακτισμένος γράφει: «Τι διάβολο, τόσο αδιάντροπος είναι;». (Πετιμεζάς) "Υστερα από καιρό έγινε γνωστό πως ο ταγματάρχης είχε αναλάβει διοικητής του εξοπλισμένου από τους Γερμανούς Τάγματος Ασφαλεί­ ας Αγρίνιου και παρήλαυνε στην πόλη πάνω σε τανκ των κατακτητών. Στην απελευθέρωση το γερμανοκίνητο τά γμ α του Τολιόπουλου αφοπλίστηκε από το 42ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με καπετάνιο τον Πε­ ρικλή και στρατιο^τικό τον Βερμαίο (λοχαγό Φοίβο Γρηγοριάδη). Πρώ­ τος συνάντησε τον αιχμάλωτο Τολιόπουλο ο Βερμαίος στο γραφείο του διευθυντή της Εθνικής Τράπεζας Αγρίνιου χωρίς να γνωρίζει το παρελθόν του. Σε λίγο εμφανίστηκε ο Περικλής αναζητώντας τον λο­ χαγό του. Μόλις ο καπετάνιος είδε τον Τολιόπουλο, τον θυμήθηκε. - Βρε, ο κύριος Τολιόπουλος!... κάνει περιπαιχτικά, και ο άλλος πανικοβλήθηκε. Μη βρίσκοντας άλλη διέξοδο, κρύφτηκε πίσω από τον Βερμαίο και τον αγκάλιασε από τις πλάτες τρέμοντας. Όμα>ς κανένας απολύτως

158

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

ταγματασφαλίτης δεν έπαθε τίπο τα στο Αγρίνιο· ούτε ο Τολιόπουλος ξεχρέωσε τη σφαίρα. Αφέθη ελεύθερος και εμφανίστηκε ξανά στον Εμφύλιο επικεφαλής παρακρατικών ομάδων .

Λ ιπ ο τά κ τες Αυτές τις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου η εαμική οργάνωση της Υπάτης θα φέρει στους αντάρτες τρεις συνεργάτες των Ιτα λ ώ ν ενέ­ χονται στην προδοσία των Ελλήνων που συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν σε αντίποινα για τον Γοργοπόταμο. Θα έχουν ακριβώς την ίδια τύχη από το αντάρτικο εκτελεστικό απόσπασμα. Στη Φτέρη οι αντάρτες πληροφορούνται ότι σε ένα διπλανό χωριό, τη Λευκάδα, βρίσκεται κάποιος που αναζητούσαν από καιρό· ο Τουρκοχρήστος. ο πιο αδίστακτος μαζί με τον Πατακιά συνεργάτης των Ιταλών στη Φθιώτιδα. 0 Θάνος, χωρίς να περιμένει εντολή του αρχη­ γού, πηδάει σε ένα άλογο και ξεκινάει· δυο τρεις αντάρτες κάνουν το ίδιο και τον ακολουθούν. Μετά από λίγες ώρες, σαν σκηνή από γουέστερν, ο Θάνος επιστρέφει με τον Τουρκοχρήστο δεμένο με ένα σκοι­ νί πίσω από το άλογό του. Το τέλος του είναι αυτονόητο και έρχεται με κάθε επισημότητα: - Επί σκοπόν! Στο όνομα του ελληνικού λαού... Πυρ! Για δύο κοπέλες που είχαν σχέσεις με Ιταλούς στρατιώτες η τιμω ­ ρία ήταν κούρεμα με την ψιλή και χάραγμα ενός «Π» στο μέτο3πο· το «Π» διαβάζεται κατά βούληση, πόρνη ή προδότις. Στο Λιάσκοβο και σε άλλα χωριά, με αφορμή διάφορες κατηγορίες ενάντιον ανθροί>πων που μετά από ανακρίσεις αποδείχτηκαν αθώοι, ο Άρης αγριεύει. Δηλώνει πω ς όσοι κάνουν αβάσιμες καταγγελίες θα υποστούν τις συνέπειες. Θέλει να προλάβει τη διαφαινόμενη ροπή κά­ ποιων να επιδιώκουν τη λύση των προσωπικών τους διαφορο^ν μέσω του ΕΛΑΣ πριν εξελιχθεί σε επιδημία (κάτι που έγινε αργότερα, στον Εμφύλιο, και από τις δύο πλευρές). Στις 12 Δεκεμβρίου το πρωί μπαίνουν στην Τσούκκα και μένουν στο χωριό ολόκληρη την ημέρα· τη νύχτα, που ετοιμάζονται να φύγουν, κάποιοι δεν είναι π ια μαζί τους. Είκοσι πέντε αντάρτες με επικεφαλής τους Γκέκα, Βάρδα, Καραφωτιά, Νικηταρά και Κονδύλη έχουν χαθεί στο σκοτάδι εξαπατώ ντας τους σκοπούς ότι δήθεν πάνε σε αποστολή κατά διαταγήν του αρχη­ γού. Οι περισσότεροι είναι χωροφύλακες που προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

159

μετά τη διάλυση των κατά τόπους σταθμο3ν· η αντικομουνιστική υστε­ ρία τόσων χρόνων δεν έχει πάει στράφι. Μεταξύ τους είναι και καμιά δεκαριά αντάρτες που ακολούθησαν τους υποκινητές της λιποταξίας πιστεύοντας ότι πράγματι πάνε σε κάποια αποστολή· όταν πληροφορήθηκαν την αλήθεια, δεν τόλμησαν να γυρίσουν πίσω. Άλλωστε οι υποσχέσεις του Γκέκα, αν και δεν τους αποκαλύπτει τον τελικό τους προορισμό, είναι καθησυχαστικές· ισχυρίζεται ότι κινείται βάσει εντο­ λών υψηλών προσοιπων από την Αθήνα. 0 Γκέκας λέει την αλήθεια. Στη διάρκεια της παραμονής τους στο Μαυρολιθάρι είχε έρθει σε συνεννόηση με τον απόστρατο ταγματάρχη Χρήστο Παπανικολάου, που κατοικεί στη Στρρες. Στο τέλος τούς ρωτάει: - Συμφωνείτε με αυτά που είπα; Καμιά απάντηση. Ξαναρωτάει, αλλά οι Ρουμελιώτες τον κοιτάνε σιωπηλοί. - Μήπως δεν καταλάβατε; -Ό χ ι, είναι η απάντηση κάποιου. Να μας τα εξηγήσει ο καπετάνιος. - Τι είπε, καπετάνιε;, ρωτούν και άλλοι. - Είπε να σφιχτούμε, λέει χαμογε?νώντας με νόημα ο αρχηγός. - Αυτό έλεγε τόσες ώρες; - Ναι. - Έ χετε δίκιο, λέει ο Τζήμας. Άλλη φορά θα προσπαθήσο^ να μην τα μπλέξω. - Να μας τα λες όπως τα λέει ο καπετάνιος. - Δηλαδή; - Στα ίσια. Δεν θα χρειαστεί πολύ καιρό ο χαρισματικός Τζήμας για να εννοή­ σει τι έκανε τον Σεφέρη να γράψει ότι μόνο στη Ρούμελη αισθάνθηκε τόση γλωσσική σιγουριά.

214

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΪΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Ιεραπόστολος Το κυρίως μήνυμα που κομίζει στους αντάρτες ο Τζήμας (Βασίλης Σαμαρινιώτης πλέον ή σκέτο Σαμαρινιώτης) είναι απελευθερωτικός αγώνας και μόνο. Τίποτα άλλο. Το δεύτερο στο οποίο επιμένει παθια­ σμένα είναι η ενότητα με τις άλλες οργανώσεις. Έχει συντάξει και έχει μαζί του ένα «σχέδιο ενοποίησης», που δεν θα αργήσει να το χρησιμο­ ποιήσει. Ούτε καν υποψιάζεται ότι το Κόμμα είχε δώσει εντολή στον Καραγιώργη να διαλύσει τα άλλα αντάρτικα τμήματα της περιοχής του. Την πρώτη σύγκρουση θα την έχει με τον Τζαβέλα. Όσο εκείνοι συνεδρίαζαν στην Αθήνα, αυτός απέδιδε δικαιοσύνη κατά τα αρχηγικά πρότυπα· κρέμασε τρεις κοπέλες από το χωριό Σπαΐδες που είχαν εκπέσει σε πόρνες των Ιταλών. Στις αυστηρότατες επιπλήξεις του Τζήμα, ο Τζαβέλας δυσφόρησε φανερά, μα ο αρχηγός τον υπερασπίστηκε στους νεοφερμένους: - Τι θέλατε να τις κάνει... Να τις προικίσει; Ενθαρρυμένος, ο Τζαβέλας δεν εννοούσε να παραδεχτεί σαν λαν­ θασμένη την ενέργειά του. Αντέταξε μάλιστα στις επικρίσεις του Τζήμα τη στάση του αδερφού της μιας κοπέλας· έμεινε τόσο ικανοποιη­ μένος για τη λύση που δόθηκε στο θέμα τιμής που τον τυραννούσε ο5στε κατετάγη αντάρτης. Ο Τζήμας αδύνατον να το χωνέψει· είναι πολύ νωρίς ακόμη για αυτόν να κατανοήσει τους νόμους του Βουνού. Στα χωριά της Βοιωτίας μπαίνουν κατά τα ειωθότα του Άρη με σάλπιγγες και σημαίες όπως στη Ρούμελη, προκαλώντας ανησυχία στον Ορέστη για το θορυβώδες πέρασμα. Δεν μπορεί όμως να αντιδράσει γιατί τώρα πια υπάγεται και αυτός στο πενταμελές Αρχηγείο. Στο χωριό Καραντά (Ελλοπία) κάποιοι τους ζητούν εγγυήσεις για να συναντηθούν με μια νέα ομάδα που έχει εμφανιστεί στην περιοχή υπό κάποιον υπολοχαγό Βαρδουλάκη ή καπετάν Βάρδα, όπως τον ξέρουν, παλιό Μακεδονομάχο. Ο Τζήμας σπεύδει να συμφωνήσει· σε λίγο η ομάδα εμφανίζεται και ο κομματικός σαστίζει. Μπροστά πάει ο αρχηγός με επωμίδες υπολοχαγού και πίσω οι 10 άνδρες του φορτωμένοι με 11 αρνιά, περασμένα σε σούβλες, σημαία και σύμβολο λεβεντιάς, κατάλοιπο των Μακεδονικών Αγώνων. Ο Βάρδας μιλάει με όλους, αλλά εμπιστοσύνη δείχνει μόνο στον Βέρμαιο λό­ γο.) στολής. Όσο και αν του λένε ότι και ο Ζούλας είναι ταγματάρχης του στρατού, δεν πολυπείθεται· παρόλο που είχαν προσπαθήσει να τον στρατιωτικοποιήσουν και αυτόν για τη συνάντηση κολλώντας άστρα στην μπλούζα που φόραγε.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

215

0 Τζήμας, τον οποίο ο «έγκυρος» Βερμαίος συστήνει ως βουλευτή Κοζάνης, αποφεύγοντας να αναφέρει ποιου κόμματος, δράττεται της ευκαιρίας· ανασύρει το σχέδιο ενοποίησης που έχει συντάξει και αρ­ χίζει ακούραστος να εξηγεί στον Βάρδα τα πλεονεκτήματα της ένωσης τ63ν αντάρτικων τμημάτων. Εκείνος δεν έχει αντίρρηση· το παίρνει και ζητάει λίγες ώρες προθεσμία για να το μελετήσει. Ο Άρης κοροϊδεύει τον «ιεραπόστολο» πολιτικό, όπως δεν άργησε να τον βαφτίσει: - Τώρα, μάλιστα, πέτυχες από σβέρκο. Όλα θα βαδίσουν επί της «εθνικής οδού». - Είναι μια αρχή, διαμαρτύρεται ο Τζήμας. Πρέπει να καταλάβεις ότι σ ’ αυτόν τον δρόμο θα βαδίσουμε. Ο Βάρδας υπογράφει το σχέδιο και τους ακολουθεί. Εμπιστευτικά στον Βερμαίο εξηγεί πως δεν είναι μόνιμος, αλλά έφε­ δρος υπολοχαγός· επίσης έχει χρηματίσει, όπως τονίζει, «λαϊκό μέλος» της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου. Έ νας από τους άνδρες του Βάρ­ δα, που είχε υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία υπό τον Βερμαίο, του αποκαλύπτει και άλλα. Όλοι οι άνδρες μισθοδοτούνται κανονικά από τον αρχηγό τους με μεροκάματο, που όλο αναπροσαρμόζεται λό­ γο) πληθωρισμού. Και ο λοχίας τους παίρνει ένα γενναίο «έξτρα» για να περνάει τον Βάρδα στην πλάτη του όποτε συναντούν ρέμα. Επόμενο είναι ο λοχίας να τους πηγαίνει συνεχώς από τα ρέματα.

Από τον Καραντά η αντάρτικη δύναμη θα περάσει στην Παλιοπαναγιά, στον Ζαγαρά και μετά στο Ζερίκι.. Σε αυτό το χωριό θα τους ζητή­ σει να συναντηθούν ο Γιάννης Αβορίτης με την ομάδα του. Είναι περί­ που 30 άνδρες σε πρωτόγονη κατάσταση· ληστοφυγόδικοι, πλιατσικολόγοι, ερωτύλοι και εν πολλαίς και ποικίλαις αμαρτίαις περιπεσόντες. Παλαιότερα είχε προσπαθήσει να τους προσεταιριστεί ο Ορέστης, μα την πιο κρίσιμη στιγμή τον εγκατέλειψαν. Τελευταία πήγαν στο Αρχηγείο Παρνασσίδας, κουβέντιασαν με τον Νικηφόρο και τον Δια­ μαντή, συμφώνησαν, α?νλά την άλλη ημέρα φοβισμένοι από την πολυ­ πληθή δύναμη του αρχηγείου, το έσκασαν. Τ ’ έγιναν τόσα π α λ ’κάρια στου Μαυρολιθάρ';, δικαιολογείτο ο Αβορίτης, υπαινισσόμενος την τύχη των Αγοριδαίων. Ο Νικηφόρος δεν εγκατέλειψε τις προσπάθειες προσεταιρισμού και τους ακολούθησε προς τα κάτω. Η ταυτόχρονη άνοδος του Άρη θοού-

216

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

βησε τον Αβορίτη· και, προκειμένου να βρεθεί μεταξύ δύο πυρών, όπως φαντάστηκε, παράγγειλε στον απόστρατο ταγματάρχη Κοτσαδάμ, που ζούσε στο Ζερίκι: - Κάνε τι θα κάνεις, χο^ρίς να φανεί πω ς το ζητάω εγώ, να αντα­ μώσω με τους καπεταναίους. 0 Κοτσαδάμ συναντήθηκε με τον Τζήμα και τον Άρη στο σπίτι που τους φιλοξενούσαν. Μεταξύ άλλων ο «ιεραπόστολος» πολιτικός δεν παρέλειψε να του εκθέσει τη γραμμή της ενότητας, δίνοντάς του έτσι την ευκαιρία που ζητούσε. - Ποιος εξαιρείται από αυτήν την ενότητα;, ρώτησε. - Κανείς. - Κανείς; - Απολύτως κανείς!, υπογράμμισε ο Τζήμας. 0 ταγματάρχης φέρνει το θέμα του Αβορίτη, αλλά, επειδή ξέρει τις αμαρτίες τους, κομπιάζει. - Πρέπει να του εγγυηθώ εγώ ότι δε θα πάθει τίποτα και θα μπο­ ρεί να αποχωρήσει αν δεν καταλήξετε σε συμφωνία, είπε απευθυνό­ μενος περισσότερο στον Άρη, που άκουγε αμίλητος. Εκείνος κατάλαβε: - Μπέσα θέλει ο Γιάννης; Την έχει. Φώναξε τους γερόντους α π ’ το χωριό, φώναξε τον π απά... - Δε χρειάζεται άλλος, καπετάνιε, άμα το υπόσχεσαι εσύ. - Πήγαινε φ έρ ’ τον. Μπέσα! Για να πειστεί ο Αβορίτης, ο αρχηγός στέλνει μαζί με τον Κοτσα­ δάμ και τον Ορέστη· μισή ώρα έξω από το χωριό μες στο χιόνι συνά­ ντησαν το τμήμα. - Γιάννη, τα παλιά τα ξεχνάω, του λέει ο Ορέστης. Αλλά δε θα ξαναγίνουν. - Όχι, Ορέστη, μπέσα για μπέσα. Να κατέβουν τα παλικάρια στο χωριό, ξύλιασαν εδώ πάνω. Το θέαμα της εισόδου τους στο Ζερίκι είναι εξωπραγματικό και αποσβολώνει τον Τζήμα: Τριάντα άνδρες, Ρουμελιώτες και Βοιωτοί, διαλεγμένοι ένας ένας, θηρία πραγματικά. Προ^τος πάει ο Αβορίτης, γίγαντας με ντουλαμά, τσαρούχια και ένα τρίπατο φέσι στο κεφάλι του με κεντημένο « Αρχηγός Αντάρτικου Σώματος». Πλάι ο γραμματικός του ο Καραλής, με ιδίων διαστάσεων φεσάρα και ένα κυλινδρικό καλαμάρι περασμένο στην ειδική θήκη που είχε το σελάχι του* αυθεντικό σελάχι και καλα­ μάρι του 1821. Πίσοο ακολουθούν οι Ζούφης, Φορτώσης, Σουλτανόγιαννος, Καλιακούδας, Τσαγκαρογιώργος, Μαργαρίτης και οι υπόλοι­

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

217

ποι, ιδίων διαστάσεων και εμφάνισης. Άλλος φοράει μεγάλη στολή αξιωματικού, άλλος επωμίδες συνταγματάρχη, άλλος μία μόνο επωμίδα πλωτάρχη και όλοι, μα όλοι συναγωνίζονται ποιος θα έχει κρε­ μασμένα πάνω του τα περισσότερα στολίδια, γαλόνια, αστέρια και χαϊμαλιά. Πέρα από αυτά, είναι οπλισμένοι έως τα δόντια και φαίνο­ νται άνθρωποι που δεν έχουν για γούστο τα άρματά τους. 0 Τζήμας έχει πάθει σοκ· μέχρι και ο Άρης έχει μείνει έκθαμβος: - Δεν πρέπει να τους χάσουμε αυτούς!, λέει. Τέτοια θεριά δε βρί­ σκονται εύκολα. Αναλαμβάνει ο ίδιος τον προσηλυτισμό τους λέγοντας στον πολιτικό: - Άσε με μένα να κουβεντιάσω μ' αυτά τα ζουλάπια. Εσύ καλά τα κατάφερες μ' αυτόν του Πατριαρχείου. Στο σχολείο του χωριού, έβαλε τον Αβορίτη και τους άνδρες του στα θρανία, και αυτός με τον Τζήμα κάθισαν στην έδρα του δασκά­ λου. Πλάι τους βολεύτηκαν σε πάγκους ελασίτες αντάρτες ισάριθμοι με τους αντάρτες του Αβορίτη. 0 Άρης άρχισε να μιλάει, και ο Ορέστης, παρόλο τον ανταγωνισμό του προς τον αρχηγό, θα γράψει: «όχι μόνον ο Τζήμας θα ήταν ακατάλληλος να συνεννοηθεί μ' εκείνους τους “ημιάγριους”, όπως τους είπε, αλλά ομολογώ πως κι εγώ, μ ’ όλη την παλιά και πρόσφατη τριβή μου [...] δύσκολα θα τα κατάφερνα και π ο ­ τέ δεν θα τον έφθανα τον Άρη σε εκείνην την προσπάθειά του. Ήταν ακαταγώνιστος».4 Όσο μιλάει, ο αρχηγός δεν παίρνει απάντηση. Βουβοί τον ακούνε ο Αβορίτης και ο γραμματικός του. Μόνο κάποια γρυλίσματα από τα πίσω θρανία τού δείχνουν πως βρίσκεται στον σωστό δρόμο. Έχει απαριθμήσει τα πλεονεκτήματα της ενότητας και συνεχίζει: - Χαραμίζεστε έτσι μόνοι. Καθένας από σας είναι κι ένας κα πετά­ νιος άξιος να κουμαντάρει πολλούς άλλους. Τριάντα είστε, τρακόσιοι θα γίνετε μαζί μας. Αλλιώς, θα σας φάνε ξεμοναχιασμένους τα απο­ σπάσματα κι οι Ιταλοί. Κάποια στιγμή ο Αβορίτης καταλαβαίνει πως κάτι πρέπει να πει και λέει το αναπάντεχο: - Ξέρεις, είμαστε κι εμείς σε οργάνοοση. Έτσι δεν είναι, γραμματικέ; - Βέβαια, είμαστε στην οργάνωση του Ψαρρού, κουνάει τη φεσάρα του εκείνος. 0 Άρης δεν τα χάνει. - Ακόμα καλύτερα, να 'ρθει κι ο Ψαρρός, να τον κάνουμε στρατη4. Αντρ. Μουντριχας (Ορέστης), Απογευματινή , 23.1.1958.

218

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟ Π ΟΥ Λ Ο Σ

γό της Ρούμελης. Αλλά Ψαρρό ακούω και Ψαρρό δε βλέπω. Ώσπου να έρθει, εσείς τι θα κάνετε; Κι αν δεν τ ’ αποφασίσει; - Έ δω κα λόγο, αρχηγέ, πήρα και δυο εκατομμύρια. Πρέπει να τον αρωτήσω. 0 Άρης δεν φανερώνει τη νέα του έκπληξη για τα χρήματα: - Τι αξία έχουν σήμερα τα λεφτά; Καπνός γίνονται. Θα σας ζώσουν οι προδότες και θα σας πιάσουν ζωντανούς. Ποιος θα σας φυλάξει, καπετάν Γιάννη; Ποιος θα σας φέρει ψωμί; Εμάς μας φυλάει η οργάνωση. Ο Αβορίτης είναι εκ φύσεως χοντροκέφαλος, έμπλεξε και με τον Άρη, τα μπέρδεψε τελείως. Ζητάει συνεχώς τη βοήθεια του γραμματι­ κού του, που όλο κουνάει τη φεσάρα του καταφατικά σε ό,τι πει ο αρχηγός του. 0 Άρης όμως διακρίνει κάποια αναταραχή στα πίσω θρανία και συνεχίζει πιο εμφατικά για τους κινδύνους που διατρέχουν εκτός της εαμικής οργάνωσης. Αναφέρεται στους δύο μεταμφιεσμέ­ νους σε γανωτζήδες κατασκόπους των Ιταλών που σκότωσε ο Αβορί­ της· αναφέρεται στον κλαρίτη της περιοχής Καραθανάση που σκότω­ σε τους δύο συντρόφους του και πήγε τα κεφάλια τους «στον ντορβά» στους Ιταλούς για να εξασφαλίσει αμνηστία. - Εμάς μας φυλάει η οργάνωση. Εσάς ποιος θα σας φυλάξει, καπετάν Γιάννη;, επαναλαμβάνει. Τότε επιτυγχάνει το προ^το ρήγμα. 0 Μαργαρίτης από τη Δεσφίνα, ένας άνθρωπος-βουνό, σηκώνεται από το θρανίο του και πάει και κάθεται με τους ελασίτες στους π ά ­ γκους. 0 Άρης συνεχίζει πιο έντονα και ένας ένας τα θηρία αλλάζουν θέση και βρίσκονται πλάι με τους αντάρτες του. 0 Αβορίτης ρωτάει τον μοναδικό που έχει μείνει μαζί του: - Να πάμε κι εμείς, γραμματικέ; Η φεσάρα του γραμματικού συμφωνεί πάλι. 0 Άρης γυρνάει στον Τζήμα, που κρατάει το ενοποιητικό σχέδιο και αδημονεί για το αποτέλεσμα αυτής της ακατανόητης στον ίδιο συ­ νομιλίας. - Άντε, φέρε τώρα το προικοσύμφωνο, του λέει.

Εφεδρικοί 0 Άρης δεν υπερβάλλει όταν υπόσχεται στον Αβορίτη την προστα­ σία των οργανώσεων. Εκτός του πολύτιμου εαμικού δικτύου, που αναπτύσσεται ραγδαία από χωριό σε χωριό, ελέγχοντας κάθε εχθρική ή άλλη κίνηση, υπάρχουν

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

219

και οι εφεδρικοί ελασίτες* αυτοί αναλαμβάνουν να βγάλουν φυλάκια όταν ένα αντάρτικο τμήμα μπει στο χωριό τους ή να το ενισχύσουν σε περίπτωση εμπλοκής. 0 εφεδρικός ΕΛΑΣ γεννήθηκε χωρίς να το προγραμματίσει κανείς και εξελίχθηκε σε πανελλήνια υπολογίσιμη δύναμη. Αρχικά σε κάθε χωριό υπήρχε ένας υπεύθυνος για το αντάρτικο* αυτός ερχόταν σε επαφή με τα τμήματα και φρόντιζε να καλύπτει τις ανάγκες τους. Γύρω από τον υπεύθυνο και από εκείνους που τον βοη­ θούσαν, σχηματίστηκε μια ένοπλη ομάδα, η «μαχητική» όπως λεγό­ ταν. Από τους πρώτους μήνες του 1943 δόθηκε μεγαλύτερη προσοχή στις μαχητικές ομάδες και στον εξοπλισμό τους, με αποτέλεσμα να προκόψει σιγά σιγά ο εφεδρικός ΕΛΑΣ. Συνήθως οι «διστακτικοί» μό­ νιμοι αξιωματικοί δίνουν τις προχτές τους μάχες με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ της περιοχής τους ή θα διοικήσουν πρώτα εφεδρικούς ώσπου να περάσουν οι περισσότεροι στον μόνιμο ΕΛΑΣ. Οι μαχητές του εφεδρικού ήσαν συνήθως άνδρες που λόγο3 υπο­ χρεώσεων δεν μπορούσαν να εγκαταλείψουν το χωριό τους και να ακολουθήσουν τα συνεχώς μετακινούμενα τμήματα. Όμως πρόσφεραν πολλά κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του εχθρού ή σε τοπικές μάχες, όπου έσπευδαν να βοηθήσουν τους μόνιμους αντάρτες. Σε ορισμένες περιπτώσεις έδωσαν και μάχες μόνοι τους, όπως στο τέλος Μαρτίου του 1943 στη Μαριολάτα. Έ να ολόκληρο ιταλικό τά γ ­ μα, πλήρους και εμπολέμου συνθέσεως, ξεκίνησε από τη Γραβιά, όπου στρατωνιζόταν, για να καταλάβει αυτό το άσημο χωριουδάκι. Απο^τερος στόχος, ο εκφοβισμός των χωρικών της περιοχής και η επίδειξη κάποιας αντιανταρτικής δράσης στους ανωτέρους του διοικητή και κ α τ’ επέκταση στους Γερμανούς συμμάχους τους. Ήταν μια εκστρα­ τεία κανονική, με όλμους, πολυβόλα και σχηματισμούς προσπέλασης. Έ να πλήθος αγγελιαφόρων, έφιππων και σε μοτοσικλέτες, πήγαινε και ερχόταν μεταφέροντας πληροφορίες για τον « εχθρό ». Οι κάτοικοι του χωριού, βλέποντας όλο αυτό το πλήθος να κατευθύνεται με πυκνά προπαρασκευαστικά πυρά εναντίον τους, αντί να τραπούν σε φυγή, αποφασίζουν να υπερασπιστούν τα σπίτια τους. Το Αρχηγείο Παρνασσίδας απουσιάζει* έχει μετακινηθεί από την περιοχή τους προς τον Ελικώνα ακολουθώντας τον Αβορίτη. Οι εφεδρικοί δια­ θέτουν το πολύ οχτώ ή εννέα παλιούς γκράδες και ένα οπλοπολυβό­ λο του 1915, από τα πρώτα εφευρεθέντα, που ρίχνει μία μία τις σφαί­ ρες γιατί δεν έχουν γεμιστήρες. Έχουν όμως κουράγιο. Ειδοποιούν τα κοντινά χωριά, Σουβάλα, Αγόριανη και Κάτω Αγό-

220

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

ριανη και παίρνουν τη διαβεβαίωση, «βαστάτε, αδέρφια, κι ερχόμα­ στε». Χτυπάνε οι καμπάνες στα τρία χωριά, οι εφεδρικοί παίρνουν τα όπλα τους, οι χωρικοί παρατάνε τις δουλειές τους, αρπάζουν ό,τι βρί­ σκει ο καθένας και τρέχουν με άγριες κραυγές προς τη Μαριολάτα. Οι Ιταλοί δέχονται τα πρώτα αραιά πυρά από τους υπερασπιστές του χωριού και σταματάνε για να προετοιμάσουν το επόμενο «άλμα» τους. Όμως βλέπουν πίσω και πλάι από τους αμυνομένους να κατρα­ κυλάει ένα αλλόκοτο πλήθος ενισχύσεων. Είναι οι άνδρες των τριών χωριών, άοπλοι οι περισσότεροι· ανεμίζουν κάπες, κραδαίνουν τσάπες και γκλίτσες, ακούγονται αγριοφωνάρες «Αέρα» και άλλες τρομερές ιαχές, που μπερδεύονται εφιαλτικά με κωδωνοκρουσίες, γαβγίσματα σκυλιών και σαλπίσματα. Οι Ιταλοί σαστίζουν· δεν μπορούν να φα­ νταστούν ότι όλοι αυτοί που τους απειλούν με κάθε τρόπο στερούνται του κυριότερου, των όπλων. Αρχίζουν να οπισθοχωρούν, συγκρατημένοι στην αρχή και πανικόβλητοι στη συνέχεια, καθώς ο « εχθρός » δεί­ χνει διαθέσεις αντεπίθεσης. Το τρέξιμο το^ν Ιταλών σταμάτησε στη Γραβιά, όταν μπήκαν και οχυρώθηκαν πάλι στο στρατόπεδό τους. «Τέτοια περίπτο^ση μάχης, τέτοια ήττα πάνοπλου σχηματισμού σε αναπεπταμένο πεδίο συγκρούσεως από αόπλους χο^ρικούς, είναι ζήτη­ μα αν έχει να επιδείξει άλλην η σύγχρονος πολεμική ιστορία». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντάρτικο) Και ένας στρατηγός της ΕΚΚΑ, ο Γ. Καϊμάρας: «Όλη η περιοχή βούιζεν εκείνο τον καιρό για το πάθημα του Τάγ­ ματος της Γραβιάς, που εξεστράτευσεν εναντίον της Μαριολάτας, όπου το καθήλωσαν επί 13 ώρες εφεδρικοί ελασίτες του χωριού, ώσπου το τάγμα ετράπη εις επαίσχυντον φυγήν με την εμφάνιση ενισχύσεων του ΕΛΑΣ. Ήσαν δε οι ενισχύσεις αυτές άοπλος πανστρατιά των γειτονι­ κών χωριών -Πάνω και Κάτω Αγόριανης και Σουβάλας- που ξεχύθη­ καν προς πλευροκόπησιν με αλαλαγμούς και χουγιατά, αφού δεν εί­ χαν κανένα άλλο όπλο».

Αν ο Τζήμας διατηρεί ακόμη κάποιες επιφυλάξεις για τον ενδεδειγμένο αρχηγό της Ρούμελης, οι ίδιοι οι αντάρτες δεν έχουν καμία. Ο φυ­ σικός ηγέτης τους είναι ο Άρης και η υποδοχή του στο Κυριάκι από το Αρχηγείο Παρνασσίδας με τα υπαρχηγεία του είναι αποθεωτική. Η απουσία του αρχηγού στην Αθήνα έχει ανησυχήσει τους Ρουμε­ λιώτες: «Και χωρίς τον Άρη Βελουχιώτη παρόντα, η Ιστορία γραφό­

ΑΡΗ Σ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

221

τανε. Συνεπώς δεν ήτανε αντικειμενικό το κενό από τη μη παρουσία του.Ή τανε μ ’ όλα ταύτα ψυχολογικό . Κι ανάμεσα στους αντάρτες και στον λαό είχε κιόλας δημιουργηθεί το λιγότερο μια νοσταλν, θα γίνει η μεγάλη αποχαιρετιστήρια στρατιωτική π α ­ ράταξη στο Μαυρολιθάρι. Αυτό που έγραψε ο τυπικός Σαράφης, αντικρίζοντας το θέαμα των υπερχιλίων παρατεταγμένων ανταρτο^ν, «η εν γένει εντύπωσή μου από την εμφάνιση και το παράστημα των τμημάτων πολύ καλή», πρέπει να είναι αποτέλεσμα ή μεγάλης συγκίνησης ή μεγάλης ψυχραιμίας. Υπάρχει πιο ακριβής περιγραφή: «Έβλεπε κανείς ανακατεμένους φανταχτερούς αρειμάνιους οπλο­ φόρους με σεμνούς και αφανείς ανθρώπους, που άφησαν προσωρινά την τσάπα. [...] Αξιωματικούς και χωροφύλακες που προσχώρησαν στο αντάρτικο. Φουστανελάδες με ντουλαμάδες, συντζίρια και τζοβαϊρι­ κά, απλούς χωριάτες με τα τα γά ρ ια τους, άλλους με μπότες, πολλούς με τσαρούχια από λάστιχο και όχι λίγους ξυπόλυτους. »Από τη μικρή εκείνη λαϊκή στρατιά, δε λείπανε και δυο αρμ ατω ­ μένοι π α π ά δ ε ς κι ένας καλόγερος, ο Σαμουήλ, που άφησε το μονα­ στήρι. »Όσο από οπλισμό, η ίδια ανομοιομορφία χτυπούσε στο μάτι! Αρκετά μάνλιχερ, κάμποσα ιταλικά τουφέκια, λίγα αυτόματα, μερικά γερμανικά μάουζερ και πολλοί, π άρ α πολλοί γκράδες. Από κοντά εκεί­ νοι που ξαναζωντάνευαν το αρματολίκι με τους ντουλαμάδες, τα φ έ­ σια και τα σελάχια των παππούδω ν τους φρόντιζαν να συμπληροονουν τον οπλισμό τους με μια πάλα της ηρωικής εποχής, ένα τούρκικο γ ια ­ ταγάνι, μια σπαθάρα του παλαιού οθωνικού Ιππικού! »Από βαρύτερο οπλισμό, μερικές ομάδες είχαν οπλοπολυβόλα ιτα­ λικά, οι περισσότερες όμως όχι. Οι εφεδρικοί του Δαδιού είχαν ένα π ο ­ λυβόλο αεροπλάνου [...] που με διάφορα μαστορέματα μπορούσε να κάνει βολή όταν... ήθελε. Και οι εφεδρικοί των Κομποτάδων [...] είχαν περί πολλού ένα αυτόματο Τόμσον, χωρίς γεμιστήρα όμως, που έκανε βολή κατά βολή. Τέλος οι εφεδρικές ομάδες Λοκρίδος ήσαν εξοπλι­ σμένες και με τρία αντιαρματικά τουφέκια, αμφιβόλου χρησιμότητος».4 Οι βροντώδεις αναφορές των επικεφαλής από τμήμα σε τμήμα για την καταμέτρηση των ανδρών ποικίλλουν από αυστηρώς στρατιωτικές έως του τύπου: —Όλοι παρόντες, αλλά... μου λάκισαν δύο. Αυτή είναι η αντάρτικη στρατιά η οποία θα αντιμετωπίσει τις σι4. Ιστορία της Εθνικής Αντιστάσεως 1941-1944.

272

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

δερόφρακτες μονάδες της 11ης Ιταλικής Στρατιάς του Τζελόζο. 0 Άρης έφ ιππος παρουσιάζει στους άνδρες τον Σαράφη και τον Τζήμα με τις νέες τους ιδιότητες και μετά τις σχετικές ομιλίες πολιτικού και στρα­ τιωτικού «εκλαϊκεύει» ο ίδιος τις επίσημες οδηγίες καταλήγοντας: Κι όπως είπαμε, αν πάνε να σας κυκλώσουν, μόνο τότε θα υπο­ χωρήσετε, μ· ένα κοψίδι γίδα παραμάσχαλα ο καθένας.

Αυτού Μ εγαλειότης Οι κινήσεις των ανταρτών στη Ρούμελη δεν έχουν διαφύγει της γερ­ μανικής κατασκοπείας· όπως καταγράφονται σε έκθεση της 19ης Ιου­ νίου 1943: «Αι καλούμεναι κομουνιστικαί συμμορίαι υπό τον Άρην Βέ­ λο υχιώτην απεσύρθησαν από την οροσειράν Παρνασσού - Ελικώνος προς Δυσμάς, έχουσαι σήμερον την κυριαρχίαν εις τον χώρον από της οροσειράς της Γκιώνας μέχρι του Αχελώου. Το Γενικόν Στρατηγείον του Άρη λέγεται ότι ευρίσκεται εις το σχολείον του Καρπενησιού». (Ενεπεκίδης) Πράγματι ο Άρης διέταξε μερική εκκένωση της ανατολικής Στερεάς, αφήνοντας στον άξονα Καρπενησιού - Άμφισσας σαν προφυλακή ορισμένα τμήματα με αρχηγό τον Βερμαίο, και μετακίνησε τον κύριο όγκο των ανταρτών δυτικά του Καρπενησιού, προς τα Άγραφα. Το Γενικό Στρατηγείο μεταφέρθηκε γ ια λόγους ασφαλείας στο χωριό Αγία Τριάδα, πίσω από το Βελούχι, σε μικρή απόσταση από το Καρ­ πενήσι, όπου το τοποθετεί η γερμανική κατασκοπεία. Ο Ψαρρός καλείται από τον Σαράφη στη νέα έδρα του ΓΣ και μέ­ νει μαζί τους τρεις ημέρες. Ο στρατηγός προσπαθεί να πείσει τον π α ­ λιό του φίλο να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ ως επιτελάρχης του Γενικού Στρατηγείου ή ως στρατιωτικός αρχηγός της Ρούμελης. Αυτός δεν π εί­ θεται· παραμένει προσκολλημένος στο άρμα της ΒΣΑ και ακολουθεί την προτροπή του Μάγερς να ανασυγκροτήσει το 5/42. Το ΓΣ του ΕΛΑΣ στέλνει γραπτή διαταγή προς το Αρχηγείο Ρούμελης να επι­ στρέφει στον Ψαρρό όλο τον υλικό εξοπλισμό που είχε κατασχεθεί· επίσης να επιτρέψει στους αντάρτες που είχαν προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ, αν το θέλουν, να ξαναγυρίσουν στο 5/42. Στην Αγία Τριάδα έρχεται και ο Μάγερς, εμφανώς αλλαγμένος από την τελευταία τους συνάντηση. Το Κάιρο του έχει απαγορεύσει ρητώς την υπογραφή του συμφωνητικού όπως αυτό τροποποιήθηκε στην Αθή­ να· επιμένει στον έλεγχο του ελληνικού αντάρτικου μέσω των Βρετα­ νών αξιωματικών-συνδέσμων. 0 ταξίαρχος συναντάει τα τρία μέλη του

ΑΡΗ Σ, Ο ΑΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

273

στρατηγείου στο σπίτι που χρησιμοποιούν σαν αρχηγείο και με πολύ σοβαρό ύφος τούς ζητάει να σηκωθούν για να τους διαβάσει μια επ ί­ σημη νότα της αγγλικής κυβέρνησης. Εκείνη τη στιγμή δεν είναι ο «σύμμαχος» αξιωματικός, μα ο εντε­ ταλμένος της Κυβέρνησης Της Αυτού Μεγαλειότητος για να επιδώσει την απειλή της στους Έλληνες. Ό πω ς γράφει αυτάρεσκα: «Στάθηκα προσοχή. [...] Οι τρεις Έλληνες, εντυπωσιασμένοι, με μιμήθηκαν». Αφού τους διαβάζει ένα κατηγορητήριο εναντίον του ΕΑΜ, σύμφω­ να με το οποίο προσπαθεί να επιβάλει στη χώρα κυβέρνηση της αρεσκείας του, και τονίζει με έμφαση ότι «η βρετανική κυβέρνηση δεν θα επιτρέψει ποτέ καμιά αλλαγή των προπολεμικών σχέσεων με την Ελλάδα», καταλήγει σε ένα εξίσου εντυπωσιακό φινάλε: «Μόλις τελείωσα το λόγο μου, εγκατέλειψα αμέσως το δωμάτιο». (Myers) Δεν έγινε έτσι. Ο Τζήμας αναπαριστά τη σκηνή: «Σηκώθηκα εγώ και ο Σαράφης. Ο Άρης έβγαλε την ταμπακιέρα του και άρχισε να στρίβει τσιγάρο, έχοντας το ένα πόδι πάνω στο άλλο».5 0 αρχηγός μένει απαθής και για το απειλητικό διάβημα της «Κ υ­ βέρνησης Της Αυτού Μεγαλειότητος» και για την απόρριψη του εαμικού αντισχεδίου. Έτσι κι αλλιώς απεχθάνεται κάθε είδους συμφωνία με τους Βρετανούς. Για την επιμονή τους να είναι το αντάρτικο της Ελλάδας υποδιαιρεμένο κατά περιφέρειες με επικεφαλής Βρετανούς αξιωματικούς, συνόψιζε πικρά: Υποδιαίρεση, διαίρεση, εμφύλιος πόλεμος, αφαίρεση Γερμανών, πρόσθεση Βρετανο^ν. Αυτή η κυβερνητική νότα που διάβασε στα μέλη του ΓΣ ο ταξίαρχος Μάγερς θα απορριφθεί από το ΕΑΜ ως απαράδεκτη επέμβαση ξέ­ νων στα εσωτερικά ζητήματα της χώρας. Μα η εαμική ηγεσία δεν προσμέτρησε στις εν συνεχεία επιλογές της τη σοβαρότητα της φράσης «η βρετανική κυβέρνηση δεν θα επιτρέψει ποτέ». Αντιθέτους, για να μη διαρρηχθούν οι σχέσεις του ΕΑΜ με τη Βρετανική Αποστολή, ο διαλ­ λακτικός Τζήμας, αφού συνεννοηθεί με την Αθήνα, προτείνει μια μέση λύση και την ανακοινώνει ο ίδιος στον Άγγλο ταξίαρχο, που την ανα­ φέρει στο βιβλίο του: 5.

Επιστολή Ανδρ. Τζήμα (Σαμαρινιώτη), από το βιβλίο του Κ. Παπακόγκου Γράμματα

για τον Άρη.

274

ΔΙΟ ΝΥ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π ΟΥ Λ Ο Σ

«Με πληροφόρησε ότι, ανεξάρτητα από το αν ήμουν εξουσιοδοτη­ μένος ή όχι να το υπογράψω εγώ, το ΓΣ του ΕΛΑΣ, από τη μεριά του, θα έδινε διαταγή στις ομάδες ολόκληρης της Ελλάδας να τηρούν το τροποποιημένο κείμενο του συμφωνητικού, σαν να είχε υπογράφει κι από τις δυο πλευρές. Η δήλωση αυτή με ευχαρίστησε ιδιαίτερα, γ ια ­ τί το λιγότερο που σήμαινε ήταν ότι ο ΕΛΑΣ δεν θα ξαναχτυπούσε τις άλλες εθνικές ομάδες, που θα μπορούσαν έτσι να σχηματισθούν οπου­ δήποτε και οποτεδήποτε θα ήθελαν αυτές ή εμείς». (Myers) Η διαταγή που εκδίδεται στις 28.5.1943 προς όλα τα τμήματα του ΕΛΑΣ επισημοποιεί αυτήν την αυτοδέσμευση του Γενικού Στρατηγεί­ ου: «Του λοιπού ουδεμία ενέργεια εχθρική εναντίον ομάδων άλλων οργανώσεων λαμβάνει χώραν. [...] Του λοιπού η συμπεριφορά υμούν απέναντι των ομάδων άλλων οργανώσεων θέλει διέπεται από το αποστελλόμενον αντισχέδιον συμφωνητικού. [...] Και εν περιπτώσει μη υπογραφής του συμφωνητικού τούτου θέλομεν εξακολουθήση ενερ­ γού ντε ς συμφώνους προς το πνεύμα αυτού. [...] Διά πάσαν παράβασιν ή αντίθεσιν προς το πνεύμα του συμφωνητικού θέλουσι ληφθή αυ­ στηρά μέτρα». Δύο ημέρες μετά, με ημερομηνία 30.5.1943, ακολουθεί και μια ση­ μαντικότατη συμπληρωματική παράγραφος από το ΓΣ προκειμένου να τεθεί τέλος στις αδερφοκτόνες συγκρούσεις: «Οι Έλληνες υπήρξαν και είναι ελεύθεροι να κατατάσσονται ως αντάρται εις ομάδας της απολύτου προσωπικής εκλογής των». Μία από τις πρώτες διαταγές που εξέδωσε το ΓΣ στην Αγία Τριά­ δα έχει μόνο την υπογραφή του Άρη και το συγκινητικό περιεχόμενό της διαβάστηκε σε όλα τα αντάρτικα τμήματα. Είναι ένας αποχαιρε­ τισμός στους παλιούς του συντρόφους αφού ανέλαβε νέα καθήκοντα στο Γενικό Στρατηγείο- αναφέρει ονομαστικά έναν έναν όλους τους παλιούς του αντάρτικου και τους ευχαριστεί. Έκτοτε καθιερώθηκε ως τίτλος τιμής να ανήκεις στους πρωτοπόρους. Μετά την απελευθέρωση το ΓΣ εδρεύει στη Λαμία, και ένας από τους πρώτους αντάρτες επισκέπτεται τον Άρη αφού πρώτα τον έχει ει­ δοποιήσει. Ο αντάρτης σκοπός στην είσοδο του στρατηγείου τού π α ­ ρουσιάζει όπλα, και αυτός το εκλαμβάνει σαν πείραγμα του αρχηγού. - Ποιος είμαι εγώ και μου κάνει «παρουσιάστε»;, του λέει μάλλον ενοχλημένος. Ο Άρης παραξενεύεται. - Ποιος έπρεπε να 'σαι;, του απαντάει. Είσαι από τους πρώτους εί­ κοσι αντάρτες του ΕΛΑΣ. Δε φτάνει αυτό;

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

275

Το τοπίο στην Ελεύθερη Ελλάδα είναι ξεκάθαρο. 0 ΕΛΑΣ είναι παντού και παντοδύναμος· ακόμη και στην Ήπειρο, περιοχή του Ζέρβα, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ ξεπερνούν τους 1.000 άν­ δρες. Η μόνη περιοχή που χρειάζεται ενίσχυση είναι η Πελοπόννησος. Είχαν έρθει στη Ρούμελη δυο τρεις φορές έως τότε σύνδεσμοι από τον Μόριά ζητώντας ενίσχυση. Την 1η Ιουνίου ο Άρης συγκροτεί ένα τμήμα 80 επιλεγμένων ανταρ­ τών της Ρούμελης με επικεφαλής τον έμπιστο Πελοπίδα, τον Παπούα (Νίκο Διένη) και τον Ωρίωνα (Γιάννη Μιχαλόπουλο). Τη νύχτα της 19ης Ιουνίου οι αντάρτες περνάνε με εφτά βάρκες από το μικρό λιμανάκι του Μαραθιά στην παραλία Λαμπίρι δυτικά του Αίγιου. Μαζί τους και ο μόνιμος λοχαγός Ησάίας, που αργότερα η καρδιά του δεν θα αντέξει σε έναν κοπιαστικό ανήφορο. Δεν είναι λίγοι οι αντάρτες που δεν χάθηκαν από σφαίρα, αλλά από τις κακουχίες. Εκείνες τις ημέρες εμφανίζεται και ένας ασυνήθιστος ιερωμένος. Είναι ο αρχιμανδρίτης Γερμανός, κατά κόσμον Γερμανός Δημάκος, ηγούμενος της Μονής Αγάθωνος, κοντά στην Υπάτη, και ταυτόχρονα επόπτης της Μονής Δαδιού και πρόεδρος της ίδιας κοινότητας. Από την αρχή του ένοπλου αγώνα είχε προσφέρει μεγάλη στήριξη στους αντάρτες της περιοχής του· για αυτό τον Απρίλιο είναι πια καταζη­ τούμενος και αναγκάζεται να φύγει στο Βουνό. Και άλλοι ιεράρχες προσχώρησαν στην εαμική αντίσταση, με πιο γνωστούς τους μητροπο­ λίτες Κοζάνης Ιωακείμ και Ηλείας Αντώνιο. Ο αρχιμανδρίτης Γερμανός όμως προσχώρησε στον μόνιμο ΕΛΑΣ και πιο συγκεκριμένα κατευθεί­ αν στον Άρη. Είναι το πρόσοοπο -τ ο τελευταίο- που έρχεται να συμπληρο^σει τον κύκλο το^ν στενών συντρόφων του αρχηγού και θα γ ί­ νει γνωστός ως «ο π α π ά ς του Άρη». Ο Άρης ήταν μάλλον διστακτικός με τον αρχιμανδρίτη που θέλει να κρατήσει τουφέκι· του προτείνει διάφορες άλλες θέσεις, μα εκείνος εί­ ναι ανένδοτος. - Θα αντέξεις να μας ακολουθήσεις;, τον ρωτάει. - Ε, όσο αντέξω, λέει ο καπάτσος ιερωμένος, μην του δώσει και την εντύπωση πως θα του γίνει βάρος. Αλλά, βλέποντας τον αρχηγό να εξαιρεί από την κατάταξη τους άο­ πλους, φοβάται ότι δεν θα τον κρατήσει· πάει κατευθείαν στη γραμ­ μή που κάποιοι ένοπλοι εφεδρικοί γράφονται στον μόνιμο ΕΛΑΣ. - Γράψε με κι εμένα, λέει στον Λευτέρη Χρυσιώτη, που κάνει χρέη στρατολόγου.

276

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

- Θα σε γράψω, παππούλη. - Τώρα!, επιμένει εκείνος. - Τι έχεις και βιάζεσαι; - Γράψε με που σου λέω. - Πολύ ανυπόμονος είσαι, κάνει ο Λευτέρης. - Γράψ’ τον «Ανυπόμονο», του λέει ο Άρης, που έχει πλησιάσει και παρακολουθεί τη σκηνή. (Συνέντευξη αρχιμανδρίτη Γερμανού) Είναι η αρχή μιας μεγάλης φιλίας. Ο πάτερ Ανυπόμονος θα ακολουθήσει τον αρχηγό παντού όπου π ά ­ ει* στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο, στην Πελοπόννησο. Η επίσημη θέση του είναι στρατιωτικός ιερέας του ΓΣ, αλλά στις μάχες βρίσκεται με το όπλο στο χέρι και σταυρωτά φισεκλίκια. Όταν μπαίνουν σε χωριό, ξεζώνεται τα άρματα, φοράει το καλημαύχι του και ανοίγει την εκ­ κλησία να λειτουργήσει. Αυτός ο απίστευτης ζωντάνιας, ωριμότητας και πατριωτικής φλόγας ιερωμένος πολύ γρήγορα θα κερδίσει την εκτίμηση και τον θαυμασμό του αρχηγού. Συχνά θα τον πειράζει για τις ικανότητές του: - Παπάς είσαι εσύ ή κατσικοκλέφτης, να τρέχεις έτσι με το άλογο και να μην πέφτεις; Και άλλοτε θα αναρωτιέται σκεπτικός: - Τι σ’ έκανε εσένα να π α ς να γίνεις καλόγερος... Να π α ς να αδι­ κηθείς μέσα στα ράσα; Κάποια στιγμή ο πάτερ Ανυπόμονος, στενοχωρημένος από κάποιους ανερμάτιστους κομματικούς που έλεγαν διάφορα για τη θρησκεία, ρώ­ τησε τον αρχηγό τη γνώμη του ενοί>πιον και άλλων. Ο Άρης διαολίζεται με αυτές τις αριστερίστικες πομφόλυγες: - Τι χαζά είν’ αυτά; Κ αταργείται με διαταγές η θρησκεία; Δεν π α να απαγορέψεις εσύ... Ο ανθρωπάκος, το βράδυ που θα πέσει στο κρε­ βάτι, θα τρυπώσει κάτω α π ’ τη βελέντζα και θα κάνει το σταυρό του.

Προμαχούντες Η τύχη των Ιταλών δεν αλλάζει από τα βουνά της Αλβανίας στα βουνά της Ρούμελης. Νικημένοι παντού, έχουν παραιτηθεί των μεγαλεπήβολων σχεδίων τους σε λιγότερο από έναν μήνα εκκαθαριστικών επιχειρήσεο^ν. Ενδεικτικά κάποιες από αυτές: Στις 26 Μαΐου ένα ιταλικό τάγμα που κατευθύνεται προς την Άμ­ φισσα δέχεται αιφνιδιαστική επίθεση στο σημαδιακό 51ο χιλιόμετρο,

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

277

όπου συναντάται ο Παρνασσός με την Γκιώνα, από αντάρτικη δύναμη λόχου υπό τον Κρόνο (μόνιμο ανθυπασ πιστή Κ. Αντωνόπουλο) και οπισθοχωρεί με τεράστιες απόκλειες. Οι αντάρτες έχουν μόνο πέντε τραυματίες, μεταξύ των οποίων και ο μόνιμος υπαξιωματικός Παύλος Γυπαράκης από την Κρήτη, που έμεινε ανάπηρος διά βίου. (Το άθλιο μετακατοχικό κράτος δεν του αναγνώρισε δικαίωμα σύ­ νταξης -α ν και η μάχη ήταν μεταξύ Ελλήνων και Ιταλώ ν- με το αιτιολογικό ότι τραυματίστηκε «ιδία υπαιτιότητι».) Στις Ί Ιουνίου με μια καλοστημένη επιχείρηση ανατινάζεται η σή­ ρ αγγα στο Κούρνοβο, την ώρα που τη διασχίζει μια ιταλική αμαξο­ στοιχία γεμάτη στρατό. Το σ αμποτάζ που υποσχέθηκε το ΓΣ του ΕΛΑΣ στον Μάγερς σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε από τον Λά­ μπρο, με τη βοήθεια του μόνιμου υπολοχαγού του Μηχανικού Ν. Κ α­ ραγκούνη, που προσέτρεξε για βοήθεια, και με την κάλυψη αντάρτι­ κης δύναμης υπό τους Περικλή - Μπελή. Το πλήγμα για τους Ιταλούς είναι μεγάλο· οι νεκροί στα ερείπια είναι εκατοντάδες και η σιδηρο­ δρομική γραμμή αχρηστεύεται επί πολλές ημέρες. Σε αντίποινα θα εκτελέσουν 118 κρατούμενους κομουνιστές, μεταξύ των οποίων και τον Παντελή Πουλιόπουλο, μία από τις ευγενέστερες μορφές της Αριστεράς· διανοούμενο, γλωσσομαθή, πρώην Γραμματέα του ΚΚΕ, ο οποί­ ος, αν και είχε αποχωρήσει από το Κόμμα προ πολλών ετών, δεν κα­ ταδέχτηκε να το δηλώσει στους κατακτητές γ ια να σωθεί. Στις 3 Ιουνίου τέσσερα ιταλικά τά γμ α τα κατευθύνονται στα ανταρτοχοορια Παύλιανη, Κουκουβίστα, Μαυρολιθάρι υπό την κάλυψη όλ­ μων, πυροβόλοον και αεροπλάνων, που θερίζουν στα τυφλά δάση και ρεματιές. Το ένα τάγμα, ενισχυμένο με τμήμα Πυροβολικού, αποκλί­ νει προς την Παύλιανη* εκεί αναμένουν τους Ιταλούς 80 αντάρτες και όσοι χωρικοί έχουν όπλο, με επικεφαλής τον αρχαγγελικό Καλλία (μό­ νιμο ανθυπολοχαγό Χ αράλαμπο Μώκο), τον ατρόμητο Δήμο Μαλούκο και τον Παναγιώτη Τζιβάρα, «ένα μελαχρινό ηλιοκαμένο Άδωνη του Παρνασσού μέσα σε ντουλαμάδες».6 Η μάχη είναι άγρια και πολύωρη π α ρ ά τη συντριπτική αριθμητική διαφ ορά δυνάμεων και την τερά στια ανισότητα πυρός και μέσων. Έ να ς από τους χωρικούς, με πολύ μικρότερου διαμετρήματος σφαίρες απ ό αυτές που δέχεται το απαρχαιω μένο τουφέκι του, τυλίγει κάθε σφαίρα με τουλουπάνι, που έως τότε τύλιγε το τυρί, τη σφηνώνει κ α ­ λά στη θαλάμη του όπλου, «τουφ εκάει» και μετά τυλίγει και σφηνώ­ νει την επόμενη. 6. Ιστορία της Εθνικής Αντιστάσεως 1941-1944.

278

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

Όμως οι αμυνόμενοι δεν έχουν εγκαταλειφθεί στην τύχη τους. «Αποκάτω, μπροστά από τη ράχη, ακούγονται άγριες ιαχές. Το “Αέρα, αέρα” και το “νικηφοραίικο” πολεμικό σύνθημα “Αά, αχά από κοντά” σμίγουν σ’ ένα, σ' ό,τι σκεπάζει και τον πάταγο της μάχης». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντίστασίς) Είναι οι ενισχύσεις που οδηγεί ο ικανό­ τατος Βερμαίος και καταφθάνουν αλαλάζοντας. «Μ προστά βαδίζει μ ’ ανοιχτές δρασκελιές ένας πελώριος Αγοριανίτης, ο Κομνάς, με τον ντουλαμά του στολισμένο όλο καδένες και χαϊμαλιά, με μια πελώρια πατρογονική πάλα του 1821 στο χέρι». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντίστασίς) Οι ασυγκράτητοι αντάρτες του Βερμαίου, του Νικηφόρου και του Διαμαντή ρίχνονται αμέσως στη μάχη: «Ο Νικηταράς από τη Σουβάλα, [...] στριφογυρίζοντας δαιμονι­ σμένα μια θεόρατη χαντζάρα πάνω από το κεφάλι του, αναπηδάει π ά ­ νω από το ταμπούρι του με φοβερά ουρλιαχτά και ομηρικές πολεμι­ κές βλαστήμιες “Αά, ρεζίληδες, αά ...”. Κι άλλοι ατρόμητοι αναπηδούν στα ταμπούρια τους δαιμονικά. Έντρομοι οι προ^τοι ακροβολιστές του εχθρού, που από το πρωί τώρα μόνο πλησίασαν τις θέσεις των αμυνομένων, σαστίζουν, κοντοστέκονται, πέφτουν όπου βρούνε να καλυ­ φθούν, πισωπατούν. [...] Οι πρώτοι πανικόβλητοι το βάζουν στα πόδια, γ ια να τους ακολουθήσουν όλοι, σκόρπιοι, λαχανιασμένοι, αλαφιασμέ­ νοι, σε άτακτη, ακατάσχετη, φρενήρη φυγή». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντί­

στασις) Τρέχουν έντρομοι οι κατακτητές, για να σωθούν, και καμιά πενηνταριά έχουν την έμπνευση να πετάνε τα χιτώνιά τους με την ελπίδα να καθυστερήσουν τους ρακένδυτους αντάρτες. Όμως δεν τους βγαί­ νει σε καλό· φορώντας μόνο τα πουκάμισα, η γερμανική φρουρά των σιδηροδρόμων τους υποδέχεται με πυρά* για να γλιτώσουν, τρυπώ ­ νουν στις γαλαρίες, όπου τους ανακαλύπτουν εξουθενωμένους το άλ­ λο πρωί οι εργάτες. Οι απώλειες των Ιταλών σε άνδρες και υλικά είναι μεγάλες· των ανταρτών, σύμφωνα με τον επικεφαλής Βερμαίο, είναι έξι νεκροί και 23 τραυματίες. (Οι ήρωες της Παύλιανης Καλλίας, Τζιβάρας, Μαλούκος και ένα τμήμα τους, σύνολο 32 άνδρες, θα φονευθούν στην Κουκουβίστα στις 5 Ιανουαρίου 1944 σε γερμανική ενέδρα. Στα άγρια μετακατοχικά χρό­ νια οι τάφοι των ηρώων επανειλημμένως ανασκάφηκαν και μολύνθηκαν από την παρακρατική μανία.) Στις 26 Ιουνίου ένα μηχανοκίνητο ιταλικό τάγμα, προερχόμενο από τη Λαμία, πραγματοποιεί έναν επιδέξιο ελιγμό. Δίνοντας την εντύπω ­ ση ότι κατευθύνεται προς το Καρπενήσι, παραπλανά τους αντάρτες,

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

279

που οργανώνουν την άμυνά τους στις Ράχες Τυμφρηστού. Εκείνο στρί­ βει αιφνιδίως αριστερά πάνω από τη Μακρακώμη προς τα αφύλαχτα χωριά της Οίτης. Σε αυτήν την περιοχή βρίσκεται μόνο το μετακινηθέν υπαρχηγείο Αττικής υπό τον Θεοχάρη. 0 κίνδυνος καταστροφής το^ν χωριών είναι άμεσος. 0 Θεοχάρης και οι λιγοστοί άνδρες του υπερασπίζονται επί ώρες το Δίλοφο ελπίζοντας, μάταια, σε κάποιες ενισχύσεις. 0 ιαθείς Καραλίβανος ξεκινάει με μια μικρή δύναμη να βοηθήσει τον ανιψιό του, αλ­ λά απέχει πολύ. Πιο κοντά είναι ο Λευτεριάς, καπετάνιος πλέον του Αρχηγείου Στερεάς, μετά την προαγωγή του Αρη, αλλά χωρίς κάποια μάχιμη δύναμη· είναι όμως σκληρός και δεν παραιτείται εύκολα. Μα­ ζεύει όσους βρίσκει μπροστά του στο αρχηγείο, γραφιάδες, περαστι­ κούς, ασθενείς, βοηθητικούς, σχεδόν 40 άνδρες, και σπεύδει να τους συνδράμει. Μαζί του τρέχει και ο δικηγόρος Σεφεριάδης, που είχε ορ­ γανώσει τις πρώτες αγγλικές αεροπορικές ρίψεις στη Ρούμελη. Εναντίον των Ιταλών συμπράττουν και οι συμπτο^σεις. Έ να σμήνος της αγγλικής αεροπορίας εμφανίζεται ξαφνικά - γ ια πρώτη φορά στη Ρούμελη- και αρχίζει να βομβαρδίζει εχθρικές εγκα­ ταστάσεις στο Λειανοκλάδι. Σείεται και μουγκρίζει ο τόπος από τις απανωτές εκρήξεις και, εκεί που οι Ιταλοί έχουν πλησιάσει στα πρώ ­ τα σπίτια του Δίλοφου, ο διοικητής τους διατάσσει σύμπτυξη μη γνω ­ ρίζοντας τι αντιμετωπίζει. Η ιταλική σύμπτυξη εξελίσσεται σε πανι­ κόβλητη οπισθοχώρηση και ο Θεοχάρης την αποδίδει γελώντας στις ενισχύσεις που ήρθαν: - Αχά, α π ’ το πρωί πολεμάμε εμείς κι οι Ιταλοί δε μας φοβήθηκαν. Μόλις είδαν το Λευτεριά με τους καλαμαράδες και το δικηγόρο, έγι­ ναν λαγοί. Οι χωρικοί έχουν άλλη ερμηνεία. Επειδή εκείνη την ώρα κατέφθασε και ο Άρης με τους έφιππους μαυροσκούφηδες στο Γαρδίκι, σηκώνοντας φοβερό αχολογητό, συμπε­ ραίνουν ότι αυτόν είδαν οι Ιταλοί και «το ’βαλαν στα πόδια». Οι Γαρδικιώτες δεν δέχονται άλλη εξήγηση· ο θρύλος του πανταχού παρό­ ντος και ανίκητου αρχηγού έχει αποτυπω θεί ανεξίτηλα στις ψυχές τους. Δεν μπορεί πλέον να γίνεται λόγος για ιταλική απειλή· κανείς δεν τους παίρνει στα σοβαρά. Στο εξής οι Ιταλοί θα απειλούνται και θα καταδιώκονται από τους αντάρτες. Μόνο τα αεροπλάνα τους θα συνεχίσουν να πολυβολούν τα βουνά και να ρίχνουν βόμβες στα φ αράγ­ για με την ελπίδα κάποιας επιτυχίας, για να χλευάζουν οι χωρικοί: - Μας βομβάρδισαν τις πετρελαιοπηγές της Άνω Μουσουνίτσας.

280

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

Ήταν τέτοιο το κλίμα πολεμικής μέθης που συμπαρέσυρε τους πάντες σε άμιλλα παράτολμων εγχειρημάτων. Ένας νεαρός δάσκαλος του Αρχηγείου Παρνασσίδας, ο Λαοκράτης, αισθάνθηκε πως υστερούσε σε ανδρεία έναντι των άλλων ανταρτών. Ζήτησε να μιλήσει στον Διαμα­ ντή και τον Νικηφόρο ιδιαιτέρως. Είμαι δειλός, τους εξομολογείται με συντριβή. Όταν είναι να π ά ­ με για μάχη, φοβάμαι, κόβονται τα πόδια μου. Κάντε με ό,τι θέλετε. Αυτοί προσπάθησαν να τον εμψυχώσουν. Ο Διαμαντής του είπε ότι θα ήταν παράλογο να μη φοβάται· και εκείνου ιδρώνουν τα χέρια του πριν από τη μάχη. Ανάλογα του μίλη­ σε και ο Νικηφόρος και αποφάσισαν από κοινού να μετατεθεί για ένα διάστημα στην επιμελητεία του αρχηγείου ώσπου να συνηθίσει. Μετά από τρεις ημέρες ο Λαοκράτης έκανε την πιο θαρραλέα π ρ ά ­ ξη που μπορεί να αποφασίσει άνθρωπος· στερέωσε το τουφέκι στο σαγόνι του και πάτησε τη σκανδάλη.

Φρούραρχος Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Ιταλο5ν δεν αποτυγχάνουν μό­ νο στη Στερεά, αλλά και στη Θεσσαλία και στη Δυτική Μακεδονία και στην Ήπειρο, όπου είχε επιτευχθεί μάλιστα και συμπαράταξη των δυ­ νάμεων ΕΛΑΣ - ΕΔΕΣ. Μία επιτυχία έχουν αρχικά οι Ιταλοί στην ανατολική Θεσσαλία, λόγω Καραγιώργη· ο κομματικός άρχων της Θεσσαλίας παραλίγο να συμπαρασύρει και τις μακεδονικές δυνάμεις. Ο γραμματέας Μακεδο­ νίας Λεωνίδας Στρίγγος αναγνωρίζει με υπερβολικό, είναι η αλήθεια, τρόπο το λάθος του γράφοντας στο ΠΓ, που ζητάει εξηγήσεις, ότι «η ενέργεια ήταν όχι μόνο εσφαλμένη, αλλά καθαυτό προδοτική». (Χα­ τζής, Επανάσταση) Αντίθετα, ο υπαίτιος Καραγιο^ργης ονομάζει τη σύμπτυξη «άθλο» και, παρόλο που το ΓΣ του ΕΛΑΣ τον κρίνει ανεπαρκή και ζητάει την απομάκρυνσή του από τη Θεσσαλία, εκείνος στέλνει έκθεση στο ΠΓ για τους «κατάπληκτους» με τη δεινότητά του Άγγλους και αναφέρει ότι ήδη έχει περάσει «σε ανώτατη μορφή δράσης, εντελώς στρατιωτι­ κή». (Χατζής, Επανάσταση) Αυτήν τη μοναδική επιτυχία τους στη Θεσσαλία οι Ιταλοί θα την πληρώσουν πανάκριβα στις 8 Ιουνίου. Με πρωτοβουλία των τοπικών καπετάνιων Μπουκουβάλα, Πηλιορεέτη, Καβαλάρη, Φασούλα, γίνεται προσπάθεια να πειστεί ο Καραγιώργης, που αποσύρεται με το επιτε­

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

2S1

λείο του στην Πίνδο, να τους επιτρέψει να αμυνθούν στα στενά Πόρ­ τας - Μουζακίου. - Μ5 αυτές τις τιποτένιες δυνάμεις; - Μ’ αυτές. - Όχι. Θα ρίξετε λίγες ντουφεκιές, μια παρενόχληση. Οι καπετάνιοι επιμένουν, και ο ταγματάρχης Δ. Μπαλής, που συ­ νοδεύει τον Καραγιούργη, παρεμβαίνει υπέρ τους: Εμείς φεύγουμε, αυτούς τους αφήνουμε εδώ να πολεμήσουν. Αντί να καθόμαστε και να τους δίνουμε εντολές, ας τους αφήσουμε να κά­ μουν όπως τους κόβει. Θα ’χουν ύστερα και τις ευθύνες. (Σεβαστάκης) Τα χαράματα της 8ης Ιουνίου η άνιση μάχη αρχίζει. Στην αμυντική διάταξη το^ν μόλις 250 ανταρτών επιτίθενται ένα σύ­ νταγμα Πεζικού, μια μοίρα Πυροβολικού και το Σύνταγμα Ιππικού της Αόστης -συνολικά 4.000 άνδρες- με διαρκή αεροπορική υποστήριξη. Ούτε ο πιο ευφάνταστος άνθρωπος δεν μπορεί να προσδοκά κάτι π ε ­ ρισσότερο από μια θυσία. Ό πω ς φαίνεται, «η φύση έχει θέσει όρια στις προσδοκίες των άλλων ανθρώπο:>ν, όχι όμως και των Ελλήνων. Οι Έλληνες ούτε στο παρελθόν ούτε τώ ρα υπόκεινται στους νόμους της φύσης». (Clogg) Όσο και αν ηχεί υπερβολικό ή και κάποτε κωμικό να παρουσιάζο­ νται σχεδόν μονίμως οι Έλληνες νικητές πο λλα πλά σ ιο ν δυνάμεων, υπάρχει ερμηνεία ανάλογων φαινομένων: «Στην πραγματικότητα, οι υλικές σχέσεις είναι πολύ απλές. Το δύσκολο είναι να κατανοηθούν οι ηθικές δυνάμεις που εμπλέκονται». (Clausewitz) Την επίθεση αρχίζει το ιταλικό ιππικό με μια επιλαρχία που επελαύνει ανεπτυγμένη· και μόνο οι ιπ πείς είναι τέσσερις φορές περισ ­ σότεροι από τους αντάρτες. - Αυτοί θα μας πατήσουν με τ ’ άλογα, λένε οι άνδρες στα τ α ­ μπούρια ανήσυχοι, καθώς έχουν αυστηρή διαταγή να τους αφήσουν να πλησιάσουν. Σε απόσταση αναπνοής, τα πυκνά αντάρτικα πυρά ξεσπούν, μετα­ βάλλοντας την ιταλική επέλαση σε κόλαση: «Άλογα, ιππείς ανατρέπονται, Όσοι γλιτώνουν, στρέφουν, ρίχνονται πίσα). [...] Το αφηνια­ σμένο ιππικό πέφ τει πάνω στο πεζικό που ακολουθούσε, το π α ρ α ­ σέρνει κι αυτό, φεύγουν πηλάλα μέσα στον κάμπο. Μπροστά μας άλο­ γ α σφαδάζουν, οι τραυματίες σέρνονται μέσα στα στάρια. Τα οπλο­ πολυβόλα μας βάζουν συνέχεια. Όλη η νευρικότητα κι η αγωνία των ανταρτών ξεσπάει. » - Αέραα! Αέραα! » - Ούαα! Χέστες!

282

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

» - Ουστ! Κρεμανταλάδες! »ΓΙετάγονται από τα χαρακώματα, ποιος τους βαστάει;». (Σεβαστάκης) Δύο ημέρες οι Ιταλοί προσπαθούν να διασπάσουν την αντάρτικη άμυνα, φέρνοντας και άλλες ενισχύσεις, χωρίς να το κατορθώσουν. Οι αντάρτες θα αποσυρθούν σε πιο ορεινές θέσεις μόνο όταν κινδυνεύ­ σουν από έλλειψη πυρομαχικών. Οι κατακτητές δεν τόλμησαν να τους ακολουθήσουν και επιδόθηκαν σε εμπρησμούς και βανδαλισμούς των κοντινών χωριών προτού επιστρέψουν νικημένοι στις βάσεις τους. 0 διοικητής της ιταλικής μεραρχίας στρατηγός Αλφόνσο Ινφάντε επιθεώρησε ο ίδιος τις θέσεις μάχης των αμυνομένων για να εκτιμή­ σει τον αριθμό τους· το συμπέρασμά του: - Ή ταν ήρωες! Μόνη παρηγοριά των Ιταλών είναι ένα ανάλογο πάθημα των Γερ­ μανών στις 8 Ιουλίου στη δυτική Στερεά, στη Γουρίτσα, κοντά στο Αγρίνιο. Μια φ άλαγγα αυτοκινήτων με 120 καθαρόαιμους Τεύτονες πέφ τει σε ενέδρα που τους έχει στήσει τμήμα του Αρχηγείου δυτικής Στερεάς του ΕΑΑΣ υπό τον άφοβο Επαμεινώντα (έφεδρο υπίλαρχο Β. Σκιαδά). Ούτε ένας Γερμανός από τους 120 δεν παραδόθηκε· ούτε ένας Γερμανός δεν επέζησε. Τέσσερις αντάρτες έδωσαν τη ζωή τους για τη νίκη: X. Χαμαμτζής, Σ. Παπουτσής, Σ. Γαρδέλης, Μ. Υφαντής. Οι Ιταλοί της φρουράς Αγρίνιου πανηγύριζαν επί ημέρες και κο­ ροΐδευαν τους συμμάχους τους: - Από τη δική σας φ άλαγγα δεν έμεινε ούτε ένας! Η οπτική και των πιο δύσπιστων Ελλήνων για τον ΕΛΑΣ αρχίζει να διαφοροποιείται. Οι στρατιωτικές επιτυχίες και το ήθος των πολεμι­ στών αλλάζουν τις διαθέσεις και παραμερίζουν τους δισταγμούς. Δύο π αραδείγμ ατα ενδεικτικά της μεταβολής. Συμπαραστάτης των ανταρτών στη μάχη της Πόρτας έχει σπεύσει, με επιτόπου παρουσία και πολύτιμες οδηγίες, ο ακραιφνής βασιλόφρων επιτελικός αξιωματικός και πρώην πρώτος υπασπιστής του βα­ σιλέα Γεωργίου Β' συνταγματάρχης Β. Πετρουλάκης* στη συνέχεια θα προσχο^ρήσει στον ΕΛΑΣ και θα αναλάβει επιτελάρχης στο Γενικό Στρατηγείο. Μετά από λίγες ημέρες εμφανίζεται στην Πόρτα ένας σοβαρός κύ­ ριος προχωρημένης ηλικίας. - Ανδροβιτσανέας, συνταγματάρχης της Χωροφυλακής, δηλώνει. - Καλώς ήρθατε, του λένε αμήχανα. - Ή ρ θ α να καταταγώ. Αφού «ήρθε», τον κρατάνε· αλλά δεν ξέρουν τι να τον κάνουν. Ο Μπουκουβάλας έχει μια ιδέα:

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

- Κύριε συνταγματάρχου επειδή δεν έχουμε θέση ανάλογη του βαθ­ μού σας ακόμα, θέλετε να αναλάβετε προσωρινά φρούραρχος Τύρνης; - Μετά χαράς, απαντάει αυτός και πραγματικά χαίρεται, γιατί λά­ μπει ολόκληρος, και ας είναι η Τύρνα ένα μικρό χωριουδάκι. Σε λίγο διάστημα ο Ανδροβιτσανέας γίνεται απαραίτητος σε όλα. «Η φυσιογνωμία της περιοχής», όπως λέει ο Μπουκουβάλας. Οργανώνει και κινητοποιεί τους πάντες. Τίποτα δεν γίνεται αν δεν περάσει από τον Ανδροβιτσανέα. Όταν όμως ο Μπουκουβάλας πληροφο­ ρείται πως θα τους επισκεφθεί ο Άρης, ανησυχεί: «Περιμέναμε τον Άρη. Καλώ κοντά μου τον φρούραρχο α π ’ την Τύρνα. Φοβόμουν πως ο Άρης θα με κατσάδιαζε βλέποντας ολόκληρο συνταγματάρχη φρού­ ραρχο Τύρνης. Σ ’ αυτά ο Άρης ήταν σχολαστικός. Δεν τ ’ άφηνε έτσι. [...] Έρχεται ο Άρης. Τον δεχτήκαμε με χαρά και συγκίνηση. Καθίσα­ με να φάμε φρέσκο τυρί. Συστήνω στον Άρη τον φρούραρχο. [...] 0 Άρης μίλαγε καλά, είχε αίσθημα. Άλλωστε, όλοι το ξέρουν πως, γενι­ κά, ήταν δεινός ρήτορας. Μπορούσε να μιλάει ώρες, έτσι, χωρίς χει­ ρόγραφο. Κι όχι κοτσάνες και τέτοια του καφενείου. 0 Ανδροβιτσανέας ακούει... ενθουσιάζεται. Κι α π ’ τον ενθουσιασμό του, λέει: » - Αρχηγέ Άρη, έχω χρηματίσει υποδιοικητής της Σχολής Χωροφυ­ λακής. Σε παρακαλώ να δοάσεις διαταγή να συστήσω μια σχολή Χω­ ροφυλακής. Γνωρίζω ότι είσαι παλαιός και πιστός κομουνιστής. Σου υπόσχομαι πως ό,τι τραβήξατε εσείς οι κομουνισταί θα το υποστούν τώρα οι διώκτες σας. »0 Άρης του απαντάει με εκείνο το θυμόσοφο ρουμελίίότικο ύφος: » - Με συγκινεί η προσφορά σας. Αλλά το Απελευθερωτικό Μέτω­ πο δε σκέφτεται να οργανο^σει τα σώματα ασφαλείας κατά το πρό­ τυπο που τα οργανο^νατε τότε». (Σεβαστάκης) Τότε δεν μπορούσε να φανταστεί τα έκτροπα που θα ακολουθού­ σαν.

Γείτονες Η συμμαχική ηγεσία μετά τις καθοριστικές για την εξέλιξη του Πο­ λέμου νίκες στη Βόρεια Αφρική θεωρεί πως ήρθε η α>ρα της Ευρώπης. 0 Ρούζβελτ προσανατολίζεται στο άνοιγμα του Δεύτερου Μετώπου στη Δυτική Ευρώπη, που ζητάει επίμονα ο Στάλιν για να ανασάνει· αντίθετα, τα βρετανικά συμφέροντα στρέφουν τον Τσόρτσιλ προς την Ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια. 0 αναπόφευκτος συγκερασμός τοον απόψεων οδηγεί τους Συμμάχους στην απόφαση απόβασης στη

284

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

Σικελία, σαν γενική πρόβα της απόβασης στη Νορμανδία, η οποία θα γίνει τον επόμενο χρόνο. Για την παραπλάνηση τοον Γερμανών ως προς το σημείο της π ρώ ­ της συμμαχικής απόβασης στην κατεχόμενη Ευρώπη έχει εκπονηθεί ένα περίτεχνο σχέδιο, που αρχίζει από τα ελληνικά βουνά και τελειώ­ νει στα παράλια της Ισπανίας. Το τμήμα του σχεδίου που αφορά την Ελλάδα έχει την κωδική ονομασία «Animals» και απαιτεί από τους Έλληνες αντάρτες μια σειρά εκτεταμένων σαμποτάζ αντιπερισπασμού σε όλο τον κορμό της ηπειρωτικής χώρας. Οι συμμαχικές ανάγκες του σχεδίου «Animals» θα ωθήσουν τον Μά­ γερς να επιχειρήσει προσέγγιση των ΕΛΑΣ - ΕΔΕΣ υπό την εποπτεία του. Στις 5 Ιουνίου προετοιμάζει κοινή σύσκεψη μεταξύ ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και ΒΣΑ στο χοοριό Λιάσκοβο (Πετροοτό) Θεσσαλίας, λίγο έξω από τα σύνορα της επικράτειας του Ζέρβα. Τον ΕΛΑΣ τον αντιπροσωπεύουν ο Τζήμας και ο Σαράφης· ο Άρης παρέμεινε στην έδρα του στρατη­ γείου για να επιβλέπει την πορεία των επιχειρήσεων αφού οι ιταλικές εκκαθαριστικές βρίσκονται σε εξέλιξη. Η απουσία του Άρη δυσαρέστησε τον Μάγερς, που δεν έχει αντιληφθεί ότι ο αρχηγός περνάει σι­ γ ά σιγά σε δεύτερο πλάνο σε ό,τι αφορά τις πολιτικές αποφάσεις. Αυτήν την εποχή στο Βουνό πρωταγωνιστεί ο Τζήμας. Τον ΕΔΕΣ τον εκπροσωπεί ο ίδιος ο Ζέρβας με τον Πυρομάγλου. Ο στρατηγός δεν είναι Ψαρρός· φτάνει στο Λιάσκοβο με 200 αντάρτες και παίρνει δρακόντεια μέτρα ασφαλείας. Στο τραπέζι των συσκέψε­ ων έχει αναγκαστεί να έρθει κάτω από την έντονη πίεση του Μάγερς, αλλά ακολουθεί κατά γράμμα τις μυστικές παραινέσεις του Γούντχα­ ουζ και φέρνει συνεχώς προσκόμματα στην επιδιωκόμενη συνεργασία. Εκτός του ΕΑΜ, που το πρότεινε, και του Μάγερς, ο οποίος το «συ­ ζητάει», όλοι οι άλλοι εμπλεκόμενοι, Κάιρο, Ζέρβας και Γούντχαουζ, ούτε να ακούσουν θέλουν για ενοποίηση των οργανώσεων και Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών. Στη Σύσκεψη του Λιάσκοβου ο ταξίαρχος υποτιμά τη νοημοσύνη των εαμικών: «Υπέδειξα την ίδρυση ενός “Ενωμένου Γενικού Σ τρα­ τηγείου” πάνω στη γραμμή που είχε προτείνει το ΕΑΜ, αλλά με ανά­ θεση του τελικού ελέγχου στο Αρχηγείο Μέσης Ανατολής». Δηλαδή, από άλλο δρόμο, την ολοκληρωτική βρετανική κηδεμονία του αντάρ­ τικου. «Διώχνεις τον κλέφτη από την πόρτα κι αυτός πάει να ξαναμπεί απ'1 το παράθυρο», όπως είπε ο Τζήμας σχολιάζοντας το νέο σχέδιο. Οι ηγέτες του ΕΛΑΣ αντιπροτείνουν το αυτοκέφαλο του Κοινού Γενι­ κού Στρατηγείου και συνεργασία μ.ε το ΣΜΑ. Ο Ζέρβας δεν δέχεται τί­ π ο τα από όλα αυτά. Οι απώτερες βλέψεις του αποσκοπούν στη μονο­

285

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

πώληση της αγγλικής εύνοιας και στον εξοβελισμό του ΕΛΑΣ. Δεν θέ­ λει με κανέναν τρόπο την εξομοίωση των δύο οργανώσεων έναντι των Συμμάχων. 0 στρατηγός απέρριπτε το ένα μετά το άλλο κάθε άρθρο του συζητούμενου συμφωνητικού και, κατά τον αγανακτισμένο Μά­ γερς, «κωλυσιεργούσε θορυβωδώς». Η αποτυχία της σύσκεψης είναι δεδομένη. Αφού εκδίδουν ένα κοινό ανακοινωθέν περί «πλήρους συμπτώσεως απόψεων», για να καθησυχάσουν τον κόσμο της υπαίθρου, ο Ζέρβας επι­ στρέφει στην Ήπειρο και ο Τζήμας με τον Σαράφη κατευθύνονται στο θεσσαλικό στρατηγείο του ΕΛΑΣ στην Αβδέλα. Εκεί θα τοποθετήσουν τον στρατηγό Δημήτριο Φλούλη στρατιωτικό αρχηγό Θεσσαλίας και τον στρα­ τηγό Βασίλειο Τζιότζιο στρατιωτικό αρχηγό Μακεδονίας. Στη συνέχεια ο Τζήμας αναχωρεί για μια σπουδαία συνάντηση στα σύνορα, όπου έχουν εμφανιστεί αντιπρόσωποι Γιουγκοσλάβο^ν και Αλβανοον ανταρτών. 0 Μάγερς τους ακολουθεί ανήσυχος. Φτάνει μετά από λίγες ημέρες στην Αβδέλα, όπου αναγκάζεται επ ι­ τέλους να αποκαλύψει στον Σαράφη την επικείμενη συμμαχική επ ι­ χείρηση «Animals» και επιμένει φορτικά στον στρατηγό να διατάξει τη συμμετοχή του ΕΛΑΣ. Ο Σαράφης μετά από τηλεφωνική επικοινω­ νία με τον Τζήμα υπογράφει μια δήλωση ότι ο ΕΛΑΣ αποτελεί στρα­ τιωτικό τμήμα του ΣΜΑ και διαβεβαιώνει τον Άγγλο ταξίαρχο ότι οι ελασίτες θα συμμετάσχουν στην εκτέλεση του σχεδίου κατά μόνας ή, όπου χρειάζεται, σε συνεργασία με τους Βρετανούς σαμποτέρ. Ώσπου να επιστρέψει ο Τζήμας στην Αβδέλα, ο ταξίαρχος έχει κατορθο^σει να κάμψει τις αντιρρήσεις του Κάιρου και να πάρει την άδεια υπογραφής του εαμικού αντισχεδίου, το οποίο έως τότε εθεωρείτο απαράδεκτο. Αποφασιστικό ρόλο σε αυτό έπαιξε ο κίνδυνος συ­ νεργασίας του ΕΛΑΣ με τα γειτονικά βαλκανικά κινήματα Αντίστασης εξαιτίας της αδιαλλαξίας του Κάιρου. 0 Τζήμας έχει τον Μάγερς στο χέρι και δεν βιάζεται. Δεν ξέρει ακόμη όσα συμβαίνουν στην Αθήνα και πόση σημασία απόκτησε ξαφνικά για το ΚΚΕ η τυπική βρετανική αναγνουριση του Αντάρτικου, δηλαδή η υπογραφή του περίφημου συμφωνητικού.

Πάση θυσία Τον Μάιο του 1943 αναγγέλλεται ξαφνικά από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας και αναμεταδίδεται σε όλο τον κόσμο η αυτοδιά­ λυση της Κομουνιστικής Διεθνούς.

286

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Είναι μια ευφυέστατη διπλωματική κίνηση του Στάλιν προκειμένου να διασκεδάσει τις υποψίες των Δυτικών συμμάχοον του για τις επεκτατικές βλέψεις της Σοβιετικής Ένωσης και παράλληλα να αφαιρέσει κάθε πρόσχημα από μια πιθανή εναντίον του συσπείρωση των έως τότε εμπόλεμων Αμερικανο-Βρετανών και Γερμανών. [Όσο απίθανη και αν φαντάζει τώ ρα αυτή η εκδοχή, εξετάστηκε επανειλημμένως από βρετανικής πλευρ ά ς και παράλληλα υπήρξε άσβεστη ελπίδα του Χίτλερ έως το τέλος του. Αυτή η πιθανότητα α π ο ­ μακρύνθηκε οριστικά στη Διάσκεψη των Ρουζβελτ - Στάλιν - Τσόρτσιλ στην Τεχεράνη, όπου επικράτησε η ιδέα της παγκόσμιας συγκυριαρ­ χίας. Και για την ΕΣΣΔ σήμαινε ότι «η παγκόσμια επανάσταση δεν αποτελεί πλέον μέρος του προγράμματος της». (Hobsbawm)] Στην Αθήνα, σε ολονύχτια συνεδρίαση στις 2 Ιουνίου, τα εντός Αττι­ κής μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ εξετάζουν τις νέες συνθήκες που διαμορ­ φώνονται μετά την αυτοδιάλυση της Κομιντέρν. Ο Ιωαννίδης, ως «ειδικός» στην ερμηνεία των διεθνών συσχετισμών και των ελιγμών της σοβιετικής πολιτικής, εκλαμβάνει το μήνυμα περί­ που σαν σύνθημα ενδοτικότητας έναντι των Βρετανών. Το ελληνικό Κο­ μουνιστικό Κόμμα δεν πρέπει ε π ’ ουδενί να διαταράξει την Αμερικανο-Βρετανο-Σοβιετική συμμαχία. Ούτε θα επιτραπεί πλέον στο ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ να αντιλέγουν στους συμμάχους της Σοβιετικής Ένωσης. Το μέλος της ΚΕ Παντελής Καραγκίτσης εξουσιοδοτείται να φύγει αμέσως για το Βουνό με εντολή προς τον Τζήμα να σπεύσει να υπογράψει «πάση θυσία» το περίφημο συμφωνητικό με τους Βρετανούς. Στην ουσία το ΚΚΕ παραιτείται από κάθε επαναστατική προ ο π τι­ κή, και για μετά την απελευθέρωση της χώρας επιλέγει τον δρόμο της πολιτικής πάλης. Με αυτήν την προοπτική η καθοδήγηση ανοίγει τις πύλες του ΚΚΕ σε μαζική στρατολογία ώστε «να μετατραπεί σε πλατύ μαζικό κόμμα του εργαζόμενου λαού, κόμμα μυριάδων μελών, το Κόμμα της ελληνι­ κής λαοκρατίας». (Χατζής, Επανάσταση) Πριν από τον Πόλεμο τα μέ­ λη του Κ όμματος ήσαν μερικές χιλιάδες. «Μ έσα σε λίγους μήνες η απόφαση πραγματοποιήθηκε και ο αριθμός το^ν μελών του ΚΚΕ έφτασε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες». (Μ παρτζιώτας, Δεκέμβρης) γ ρ ά ­ φει ικανοποιημένος ο γραμμ ατέας της Κομματικής Οργάνωσης Αθή­ νας. Τα αποτελέσματα της περίφημης μαζικοποίησης ήσαν πιο ανά­ γλυφ α στην ύπαιθρο. Ανίδεοι αντάρτες και χωρικοί χρίονται άνωθεν μέλη του Κόμματος με μεγάλη ευκολία· με την ίδια που θα φύγουν σε χαλεπούς καιρούς. Τα π α λιά μέλη του Κ όμματος ειρωνεύονται την ξαφνική πλημμυρίδα νέων «κομουνιστών»:

287

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

- Τους γράφουμε στο Κόμμα με την καμπάνα. Σε ένα απομονωμένο χωριουδάκι μπαίνουν έφιπποι ο Άρης με τους μαυροσκούφηδες και βλέπουν, μόλις εμφανίζονται, μια ξαφνική π α ­ ράσταση δραστηριότητας από τρεις τέσσερις σαστισμένους χωρικούς. Εκείνες τις ημέρες οι κομματικοί υπεύθυνοι τους είχαν «κατανείμει» σε οργανώσεις: ΚΚΕ, ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων), ΕΑ (Εθνική Αλληλεγγύη) κ.λπ. 0 Άρης τους παρακολουθεί για λίγο σκε­ πτικός, που πάνε κι έρχονται χωρίς λόγο, και λέει σε έναν, τον πιο δυ­ στυχή και ταλαίπωρο από όλους: - Για έλα δω, πατριώτη... Πες μου τι είσαι συ. Τι κάνεις εδώ; Και εκείνος αθώα: - Ιμένα, κ α π ’τάνιο μ ’, μου 'λαχε τ ’ Κόμμα. - Τώρα σωθήκαμε, μονολόγησε ο αρχηγός.

Εν βρασμώ Στο μεταξύ ο συνταγματάρχης Ψαρρός έχει επιστρέφει στην Γκιώνα. Μετά τη συμφωνία του με το ΓΣ του ΕΛΑΣ απαιτεί από τον στρατιωτικό διοικητή Στερεάς λοχαγό Βερμαίο την επιστροφή των όπλων και των εφοδίων που του κατασχέθηκαν στη Στρώμη. Με τα εφόδια κάτι γίνεται, αλλά είναι αδύνατον να ζητήσεις και να πάρεις πίσω από τους αντάρτες το όπλο που ορισμένοι περίμεναν ακόμη και επί μήνες να αποκτήσουν ακολουθώντας άοπλοι τα τμή­ ματα. «Πρώτο και αγχώδες πρόβλημα για τον ΕΛΑΣ παραμένει ο οπλι­ σμός», γράφει ο Φ. Γρηγοριάδης και δεν είναι δικαιολογία. 0 Ψο:ρρός κατανοεί τη δυσκολία και δεν επιμένει* αρκείται στην ανοχή ανασυ­ γκρότησης που έχει εξασφαλίσει. Ορίζει Σταθμό Διοίκησης την Ταρά­ τσα της Γκιώνας, ειδοποιεί τους πιστούς του αξιωματικούς να τον συ­ ναντήσουν και οι Άγγλοι αναλαμβάνουν τα υπόλοιπα. «Άρχισαν αμέσως οι ρίψεις στην Ταράτσα, κάθε είδους εφόδια. Κυ­ κλοφόρησαν μεμιάς τα νέα, πόσο πλούσια ήσαν όλα, κι άρχισε πάλι ένας εκνευρισμός στα χο^ριά και στα τμήματά μας. [...] Οι δικοί μας τσιτώθηκαν μ Λαυτή την προτίμηση των Άγγλων προς το 5/42. Οι άν­ θρωποι από την άλλη μεριά του 5/42 τη διατυμπάνιζαν αυτή την προ­ τίμηση. Οι περισσότεροι ήσαν γεροί νοικοκυραίοι κι άρχισαν να πιάνουν φτωχούς εαμίτες και τους υπόσχονταν το ένα και τ ’ άλλο να φύγουν τα παιδιά τους από μας, να πάνε στο 5/42. Κακό μπλέξιμο έμοιαζαν όλα αυτά». (Δημητρίου, Αντάρτης )

288

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

Οι Άγγλοι υφαίνουν με υπομονή τον ιστό τους και οι Έλληνες μπερ­ δεύονται πάνω του. Λίγο μετά τη μάχη της Παύλιανης με τους Ιταλούς και αφού τα ελασίτικα τμήματα έχουν επιστρέφει στις θέσεις τους, ο Βερμαίος παίρνει ένα απροσδόκητο μήνυμα από τον επιτελάρχη του Αρχηγείου Στερεάς ταγματάρχη Ζούλα, που δίνει ξανά τέλος στην ειρηνική συ­ νύπαρξη με το 5/42: «Γνωστής ούσης της θέσεο^ς ημών απέναντι των μη υπογραψασών το συμφωνητικό μας οργανώσεων, δύνασθε να δια ­ λύσετε 5/42 στοπ. Προσοχή από ενέδρες Ιταλών και Ψαρριανών στοπ». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντίστασις) Πρόκειται για πλήρη ανατροπή της προηγούμενης αυστηρότατης διαταγής του Γενικού Στρατηγείου, που απαγόρευε ρητώς κάθε εχθρι­ κή ενέργεια εναντίον άλλων ομάδων ή οργανώσεων. Αυτά όμως είναι ψιλά γράμματα για τους τοπικούς ηγέτες και τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Ακόμη η ανάσα τους μυρίζει μάχη, έχουν νεκρούς και τραυματίες από τους Ιταλούς και δίπλα τους, χάρη στις δικές τους θυσίες, κάποιο «ξένο κατασκεύασμα» συγκροτείται μέσα στη «δική τους» περιοχή με άνεση και ασφάλεια ως αυριανός αντίπαλος. Ε π ι­ πλέον μια καθόλου αμελητέα, αν όχι η κύρια αιτία εχθρότητας των ελασιτών για τους «Ψαρριανούς» είναι ότι εκείνοι έχουν τα πάντα και αυτοί τίποτα. Η προκλητική ευμάρεια του 5/42 διογκώνεται από τις διαδόσεις των κατοίκων της περιοχής και την ανέχεια των ανταρτών του ΕΛΑΣ. 0 Βερμαίος είναι σύμφωνος με το πνεύμα του σήματος. 0 ήπιος Διαμαντής απουσιάζει. 0 Νικηφόρος είναι διστακτικός σε μια νέα πρό­ βα εμφυλίου. Κάποιοι άλλοι υπερθεματίζουν σε επιθετικότητα και ρι­ ζοσπαστικές λύσεις. Πιο ώριμος, ο Καραλίβανος, που ειδοποιείται, αρνείται με κάποιο πρόσχημα να συμμετάσχει σε εμφύλια σύγκρουση. Τελικά επικρατεί η γνώμη των σκληρών. Στις 23 Ιουνίου τα χαράματα ο Ψαρρός δέχεται για άλλη μία φο­ ρά το μάθημα ότι η δύναμη δεν παραχωρείται, κερδίζεται. Έ να τελε­ σίγραφο του Βερμαίου, γραμμένο πρόχειρα σε ένα χαρτί, του ζητάει να παραδοθεί εκ νέου στον ΕΛΑΣ. Ο αναίμακτος αφοπλισμός της Στρώμης δεν μπορεί να επαναληφθεί στην Ταράτσα. Οι «Ψ αρριανοί» υπερτερούν αριθμητικά των ελασιτών και είναι σε πλεονεκτικότερες θέσεις μάχης· όμως οι περισσότεροι είναι νεοσύλλεκτοι και όχι εμπει­ ροπόλεμοι. Περίπου 10 ώρες μάχης είναι αρκετές για να δει ο συ­ νταγματάρχης τη μονάδα του να διαλύεται για δεύτερη φορά. Οι π ε ­ ρισσότεροι άνδρες του εγκαταλείπουν την αδερφοκτόνα σύρραξη και φεύγουν για τα χωριά τους. Ο Ψαρρός δίνει διαταγή σύμπτυξης των

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

289

πιστών που του απόμειναν και εγκαταλείπει τελευταίος την Ταράτσα και τη Ρούμελη. Θα περάσει στο Αίγιο της Πελοποννήσου αποφασισμένος να α π ο ­ συρθεί οριστικά από το Αντάρτικο. Η αντίδραση του Μάγερς, όταν πληροφορείται τη νέα διάλυση του συγκροτήματος που τόσο υποστήριξε και τόσα επένδυσε στην πα ρ ου­ σία του είναι μάλλον χλιαρή. Αυτήν την εποχή δεν θέλει διαταραχή των σχέσεων με τον ΕΑΑΣ, στον οποίο στηρίζεται για τη μεγάλη συμ­ μαχική επιχείρηση αντιπερισπασμού. Η έντονη αντίθεση στη διάλυση του 5/42 εκδηλώνεται περιέργω ς από την εαμική πλευρά. 0 Βερμαίος, ο Νικηφόρος και ο Διαμαντής καλούνται να παρουσιαστούν στο Γαρδίκι, όπου εδρεύει το Αρχηγείο Στερεάς. Χωρίς να υποψιάζονται τον λόγο, πηγαίνουν. Στον Νικηφόρο και στον Διαμαντή γίνεται μια ήπια ανάλυση του «λάθους» τους και επιστρέφουν στο Μαυρολιθάρι· για τον επικεφαλής Βερμαίο συγκροτείται δικαστήριο. Στο Γαρδίκι έχει αφιχθεί από την πρωτεύουσα ο απεσταλμένος του ΠΓ Παντελής Καραγκίτσης, με τελικό προορισμό την Ήπειρο, όπου θα αναλάβει υπεύθυνος της περιοχής. Παραμένει στο Αρχηγείο Στερεάς μέχρι να επιστρέψει από τη Μακεδονία ο Τζήμας, στον οποίο μετα­ φέρει την επείγουσα εντολή της Αθήνας για υπογραφή του συμφωνη­ τικού με τους Βρετανούς. Η απρόσμενη διάλυση του 5/42 είναι τερά ­ στια ζημιά* ενισχύει τις αντιεαμικές κατηγορίες, απομακρύνει το εν­ δεχόμενο της υπογραφής και έχει κάνει έξαλλο τον Καραγκίτση, τον πιο ενωτικό ίσως της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ. Έ λεγαν για αυτόν κάποιοι σύντροφοί του: - Αυτός είναι σοσιαλδημοκράτης, δεν είναι μπολσεβίκος. Ταυτόχρονα έχουν φτάσει στο Γαρδίκι ο Σαράφης και ο Άρης με τους μαυροσκούφηδες. Έτσι, θα πάρουν και αυτοί οι δύο μέρος στη συνεδρίαση μαζί με τον Καραγκίτση, τον Ζούλα, τον Μανιάτη και τον Λευτεριά. Έκπληκτος, ο Βερμαίος ακούει προ^τα τον Καραγκίτση να κα τα δικά ζει δρ ιμ ύ τα τα τη διάλυση του 5/42 και στη συνέχεια τον Αευτεριά να προτείνει αμείλικτος την παραδειγματική τιμωρία του λοχαγού. Και οι δύο συμπεριφέρονται σαν να ενήργησε ο Βερμαίος αυτοβούλως. Εκείνος ανοίγει το καπάκι του ρολογιού του, βγάζει την π ρ ο ­ σεχτικά διπλωμένη διαταγή του Ζούλα και αιφνιδιάζει τους πάντες. Η συνεδρίαση διακόπτεται. Οι εξηγήσεις που δίνει ο εκδότης της δ ια τα ­ γής ταγματάρχης Ζούλας είναι ότι, αγανακτισμένος από τη στάση του Ψαρρού, πρώην συμμαθητή του στη Σχολή Ευελπίδων και φίλου του. έκανε ό,τι έκανε εν βρασμώ ψυχής.

290

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΧΤΟΠΟΥΛΟΣ

Πολύ απλοϊκό για να γίνει πιστευτό. «Τι εμεσολάβησεν; 0 ταγματάρχης Ζούλας ενήργει από ιδίαν π ρω ­ τοβουλίαν ή κατόπιν διαταγής, προερχομένης εκ των άνω, και από ποι­ ον;» (Πυρομάγλου, Καρτάλης ) Το πιθανότερο είναι ότι ο ταγματάρχης κάποιον καλύπτει* κάποιον, όπως εύστοχα σημειώνει ο Πυρομάγλου, «ιστάμενον υψηλότερα από τον Καραγκίτση στην ιεραρχία του ΚΚΕ». Η περίεργη σιωπή του Μανιάτη, πιθανού κομιστή της εντολής, σε όλη τη διάρκεια της συνεδρίασης είναι ενισχυτική αυτής της άποψης. Οι υποψίες είναι πολλές. «Υπήρχε “αόρατη αρχή” μέσα στο ΚΚΕ, που πίσω από τις α π ο φ ά ­ σεις του Πολιτικού Γραφείου έκανε ό,τι ήθελε;» (Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία) Αν όντως συνέβαινε αυτό, τότε ο Ζούλας καλύπτει τον έναν εκ των δύο ηγετών του Κόμματος και συγκεκριμένα τον Σιάντο* ο Ιωαννίδης είναι πάντοτε εξαιρετικά προσεχτικός σε όσα άπτονται των σχέσεων με τους Βρετανούς και τους συνεργάτες τους. Άλλωστε για τη διάλυση της Φιλικής Εταιρείας στη Θεσσαλία, για τον αφοπλισμό της ομάδας Κωστόπουλου και για την πρώτη διάλυση του Ψαρρού οι ενδείξεις και πάλι στον Σιάντο οδηγούν. Τελικά πάλι ο Άρης θα βρεθεί χρεωμένος. Την επομένη του δικαστηρίου γ ια τον Βερμαίο ο Καραγκίτσης συγκαλεί τα μέλη του αρχηγείου σε νέα σύσκεψη, στην οποία εντελώς π α ρ ά λ ο γ α ο νέος κατηγορούμενος είναι ο Άρης. Το μέλος της ΚΕ, αδυνατώ ντας να ερμηνεύσει τα όσα π ερίερ γα συμβαίνουν, αποδίδει τις π αρεκτροπ ές στη «νοοτροπία καπεταναίω ν», που μπόλιασε στο αντάρτικο ο αρχικαπετάνιος. Ο Μανιάτης και ο Λευτεριάς έχουν τη σπάνια ευχαρίστηση να ακούσουν από τον Κ αραγκίτση έναν φ ιλ ιπ ­ πικό εναντίον του αρχηγού και εναντίον της «σχολής» που δημιούρ­ γησε. Ο έντιμος αυτός πολιτικός δεν εμφορείται από τα ίδια αισθήματα με τους άλλους εναντίον του αρχηγού* μόνο που θα αργήσει πολύ να εντοπίσει τις αιτίες του κακού. Και. επειδή είναι καλόπιστος άνθρω­ πος. αρκετές φορές μεταπολεμικά θα τον δικαιώνει επαναλαμβάνο­ ντας: «Αν ακούγαμε τον Άρη...»,

Θέατρο πολέμ ου Μετά την απόκρουση το:>ν ιταλικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, ο ΕΛΑΣ τηρεί τα συμφωνηθέντα με τον Μάγερς για το σχέδιο αντιπε­ ρισπασμού «Animals» και περνάει στην αντεπίθεση.

ΑΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩ Ν ΑΤΑΚΤΩ Ν

291

Από το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουνίου οι αντάρτες χτυπάνε τους καταχτητές παντού με τέτοια σφοδρότητα που στο Βερολίνο ο στρα­ τάρχης Κάιτελ ανακοινώνει στις 3 Ιουλίου ότι «ο ελληνικός χώρος σή­ μερα π ρ έπ ει να χαρακτηρισθεί σαν θέατρο πολέμου πρώτης γ ρ α μ ­ μής». (Sekendorf) Και στις 5 Ιουλίου ο αντιστράτηγος Κρίγκερ α π α ι­ τεί από τις γερμανικές δυνάμεις στην Ελλάδα: «Να επανορθωθεί η ζημιά που έχει προκληθεί στο κύρος της γερμανικής Βέρμαχτ. 0 φύρερ περιμένει ότι τα μέτρα αυτά θα εφαρμοσθούν με άκρα αυστηρό­ τητα». (Sekendorf) 0 Άγγλος ταξίαρχος γράφει πανευτυχής: «Άρχισαν να φτάνουν απανω τά νέα για μια σειρά πετυχημένα σαμποτάζ σε ολόκληρη την Ελλάδα. Τα χαρμόσυνα σήματα ακολουθού­ σαν το ένα το άλλο για αρκετές μέρες». Και πιο κάτω: «Εκτός από τις μεγάλες ενέδρες, τη διακοπή των τηλεφωνικών επικοινωνιών και πολλών μικροτέρων εγχειρημάτων, πριν να δοθεί το σήμα για το σταμάτημα των σαμποτάζ, στην ηπειρωτική Ελλάδα είχαν συντελεσθεί σαράντα τέσσερις ανατινάξεις συγκοινωνιακών αγωγών, δεκαέξι από τους οποίους ανήκαν στους σιδηροδρόμους». Χαιρετίζει μια πανωλεθρία των Γερμανών στο Σαραντάπορο, με­ ταξύ Ελασσόνας και Κοζάνης, με 73 νεκρούς και 82 αιχμαλώτους, που εκτελέστηκαν όλοι. «Μ ια μεγάλη ομάδα του ΕΛΑΣ έστησε ενέδρα σε μια εχθρική μηχανοκίνητη φ ά λα γγα στον δρόμο προς το Σ α ρ αντάπ ο ­ ρο. Αφού μπλοκάρισαν με εμπόδια το δρόμο, οι αντάρτες έπιασαν θέ­ σεις στο πέρασμα. [...] Χρειάστηκε δύναμη δύο γερμανικών τ α γ μ ά ­ των, με όλμους και ελαφρύ πυροβολικό, για ν ’ ανοίξει πάλι ο δρόμος δυο βδομάδες αργότερα». Κ αταγράφει τις προοτες γερμανικές αντιδράσεις: « 0 εχθρός έστειλε ενισχύσεις από την Αθήνα [...] και διέταξε δυο ταξιαρχίες του να κινηθούν προς την Ελλάδα από τη Γιουγκοσλαβία». Και συμπεραίνει: « 0 Άξονας είχε πιστέψει ότι οι Σύμμαχοι ήταν έτοιμοι να εισβά­ λουν στα Βαλκάνια και οι ενισχύσεις που προορίζονταν για την Ιτα ­ λία είχαν σταλεί στην Ελλάδα». (Myers) Οι Γερμανοί δεν είναι αφελείς. Περιμένουν τη συμμαχική απόβαση στην Ευρώπη και έχουν σωστά προβλέψει τα πιθανά σημεία. Αυτή η αιφνίδια ένταση των σαμποτάζ και των επιθέσεων σοοστά ερμηνεύεται από το Βερολίνο ως επιχείρη­ ση αντιπερισπασμού. Μόνο από τις επιτόπιες γερμανικές διοικήσεις εκφράζονται φόβοι γ ια μια π ρα γμ ατική συμμαχική απόβαση στην Ελλάδα. Το γερμανικό στρατηγείο ΝΑ Ευρώπης (Σ τρατιά Ε). αφού

292

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

αναλύσει τη δημιουργηθείσα πολεμική έξαρση, συμπεραίνει: «Όλοι οι ανωτέρω λόγοι καθιστούν δυνατήν (ως επικείμενην), μίαν αποβατικήν επιχείρησιν των Συμμάχο3ν εις τας δυτικάς ακτάς της Ελλάδος τη υπο­ στηρίξει των συμμοριών». (Ενεπεκίδης) Τελικά οι διιστάμενες γερμανικές απόψεις συγκλίνουν ότι είναι π ι­ θανό ένα διπλό συμμαχικό άλμα προς Σικελία και Ελλάδα. Στις 25 Ιουλίου ο στρατάρχης Κάιτελ, διατάζει τον διοικητή του Νοτιοανατο­ λικού Τομέα της Βέρμαχτ: «Οι πράξεις σαμποτάζ το)ν τελευταίων ημερών απαιτούν εξαιρετικά αυστηρά αντίποινα. Η τιμωρία των δραστών που θα συλλαμβάνονται π ρέπ ει να γίνεται με τέτοιο τρόπο που να τρομοκρατεί. [...] Ο φύρερ εξουσιοδοτεί την Ανωτάτη Διοίκηση να π α ­ ρεμβαίνει, αν χρειαστεί, και στην ιταλική ζώνη κατοχής». (Κέδρος) Και όταν ακόμη εκδηλωθεί η απόβαση στη Σικελία, οι Γερμανοί εξακολουθούν να πιστεύουν ότι πρόκειται περί διπλού συμμαχικού άλματος, που περιλαμβάνει και την Ελλάδα· για αυτό δεν ανακαλούν τις ενισχύσεις που κατευθύνονται προς τη χώρα. Οι Βρετανοί ιστορι­ κοί διογκώνουν υπέρμετρα τη γερμανική παραπλάνηση που πέτυχαν, και τους μιμούνται πρόθυμα και κάποιοι Έλληνες ιστοριογράφοι αναφέροντας μετακινήσεις μεραρχιών από το ένα μέτωπο στο άλλο. Πρόκειται για υπερβολή. Υπήρξαν όντως μετακινήσεις μονάδων, αλλά προαποφ ασ ισμένες εξαιτίας του ογκούμενου ένοπλου αγώ να στην Ελλάδα και του διαρ­ κούς φόβου της απόβασης. Για αυτό, όταν οι Σύμμαχοι αποβιβάστη­ καν στη Σικελία, οι γερμανικές δυνάμεις δεν αποσύρθηκαν από την Ελλάδα, αλλά έφτασαν και νέα τμήματα ορειν(ύν καταδρομών εκ π α ι­ δευμένα στον αντιανταρτικό πόλεμο. Τη νύχτα προς τα χαράματα της 10ης Ιουλίου ο ουρανός έγινε κατακόκκινος από τις φλόγες και την έκρηξη που κατέστρεψε τη γ έφ υ ­ ρα του Δερελή την ώρα που περνούσε μια αμαξοστοιχία με δύο μη­ χανές και 40 περίπου βαγόνια. Μερικά από αυτά ήσαν πετρελαιοφό­ ρα και άλλα φορτωμένα με πυρομαχικά. Μια πύρινη στήλη υψώθηκε έως τα σύννεφα και ήταν ορατή επί ώρες από πολλά χωριά. Στο Γαρδίκι, που αγωνιούσαν, περιμένοντας το αποτέλεσμα του σαμποτάζ, το οποίο είχε αναλάβει το Αρχηγείο Φθιώτιδας με τους Θάνο, Αίαντα, Παρνασσιώτη, έμειναν ξάγρυπνοι σχολιάζοντας στην π λ α ­ τεία τη μεγάλη επιτυχία. Προς το μεσημέρι εμφανίζεται τρεχάτος στην πλατεία ο Βρετανός λοχαγός Τζον Κουκ, ανεμίζοντας το χαρτί ενός σήματος, και πίσω του ο δικηγόρος Σεφεριάδης. Αμέσως περικυκλώνονται από αντάρτες και χωρικούς· ο Βρετανός διαβάζει και ο Σεφ ε­ ριάδης μεταφράζει μέσα σε πανηγυρισμούς του ακροατηρίου:

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

293

«Εις τας ακτάς της Σικελίας πανίσχυροι συμμαχικαί δυνάμεις ήρχισαν αποβιβαζόμενοι. [...] Ελληνικά πολεμικά συμμετέχουν της συμ­ μαχικής αρμάδας, η οποία υποστηρίζει την απόβασιν». - Και στα δικά μας!, ενώνονται οι φωνές όλων. Ο αρχιστράτηγος Μέσης Ανατολής στρατηγός Ουίλσον και ο αρχι­ στράτηγος Μεσογείου στρατάρχης Αλεξάντερ στις 18 Ιουλίου 1943 απο­ νέμουν εύσημα στους αντάρτες: «Χάρις εις τας λαμπράς επιχειρήσεις ανταρτών εν Ελλάδι η προ­ σοχή του Άξονος απεστράφη από μεγάλας νηοπομπάς και συγκε­ ντρώσεις στρατευμάτων Μεσογείου. Ενισχύσεις Άξονος ήσαν υποχρεωμέναι και είναι ακόμη να κινηθούν προς τα Βαλκάνια επιτρεπομένοον ούτω των επιχειρήσεων εν Σικελία να προχωρούν συμφώνως τα σχέ­ δια. Αρχιστράτηγος εξέφρασε ειλικρινείς ευχαριστίας προς όλους τους ελευθέρους Έλληνας». (Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία) Και δεύτερο τηλεγράφημα του Ουίλσον με την ίδια ημερομηνία και ανάλογο περιεχόμενο: «Επιθυμώ να μεταβιβάσω εις όλους τους βαθμούς του ανταρτικού στρατού της Ελλάδος τα ειλικρινή μου ευχαριστήρια και συγχαρητή­ ρια διά τας προσφάτους μεγάλας επιτυχίας εις ολόκληρον την Ελλά­ δα. [...] 0 Άξων παρασυρθείς υπέθεσεν μίαν επίθεσιν εις τα Βαλκά­ νια. Αι ενισχύσεις εις άνδρας και αεροπλάνα, τα οποία ήσαν διατε­ θειμένα διά την Ιταλίαν, απησχολήθησαν εις τα Βαλκάνια. Η προσοχή του εστράφη προς την Ελλάδα και μία μεγάλη νηοπομπή επέρασε ανε­ νόχλητη μέσα εις την Μεσόγειον». (Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία) Αυτά τα τηλεγραφήματα επισείονται από την ηγεσία του ΕΑΜ προς κάθε κατεύθυνση ως αποδείξεις συμμαχικής «νομιμοποίησης» του αντάρτικου αγώνα. Οι πατριώτες που ρισκάρουν τη ζωή τους ζητούν την αναγνώριση αυτών που παραμένουν κρυμμένοι στην Αθήνα. 0 ΕΛΑΣ δεν έχει ανάγκη βρετανικοί αποδείξεο^ν για την πατριο)τική του δράση. Η μόνη πραγματική αξία αυτών των τηλεγραφημάτων θα ήταν να χρησιμοποιηθούν από την ελληνική πολιτική ηγεσία μαζί με άλλα στοιχεία στο τραπέζι της ειρήνης για τις εθνικές διεκδικήσεις. Αλλά τότε κυβερνούσαν οι απόντες και όλα αυτά αποσιωπήθηκαν. Οι Βρετανοί αξιωματικοί στο ελληνικό αντάρτικο, η αξιοπιστία των οποίο^ν έχει καίρια πληγεί ακόμη και από συμπατριώτες τους ιστορι­ κούς. υποτιμούν συστηματικά τη δράση των Ελλήνων και υπερτιμούν τη δική τους. Για αυτό ήταν πάντοτε σημείο αναφοράς των μεταπο­ λεμικών κυβερνήσεων που επιδίωκαν να σπιλώσουν τον αγώνα. «Στην Ελλάδα οι μαρτυρίες των Βρετανών αξιωματικοί κατά του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης για πολιτικούς λόγους. Οι μαρτυ-

294

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

ρίες αυτές αποτέλεσαν πολύτιμη βοήθεια στις μετεμφυλιακές κυβερ­ νήσεις, στο πλαίσιο της προσπάθειας τους να πλαστογραφήσουν την ελληνική ιστορία. Τώρα μπορούμε ευτυχώς να βάλουμε τα π ρά γμ ατα στη θέση τους».7 Για παράδειγμα, σε ό,τι αφορά την επιχείρηση «Animals», ο α π ε ­ σταλμένος του Φόρεΐν Όφις ταγματάρχης Ντέιβιντ Ουάλας γράφει: «Ομολογουμένως το 95% των ανταρτών ήταν δειλοί, απρόθυμοι και ατελέσφοροι και “όλη η δουλειά” έγινε από Βρετανούς αξιωματικούς». (Φλάισερ)

Ροκαμβόλ

Έχουν και οι Βρετανοί ένα αποκλειστικά δικό τους μεγάλο σα­ μποτάζ. Ο ταξίαρχος Μάγερς δεν έχει ξεχάσει την επιχείρηση «Ασωπός». Ανέθεσε το σαμποτάζ σε δύο Βρετανούς αξιωματικούς το:>ν καταδρο­ μών, τον λοχαγό Ντόναλντ Στοτ (ή Ντοτ Στοτ, όπως εν συντομία αναφερόταν σε έναν άλλον, μεταγενέστερο «άθλο» του) και τον αντισυνταγματάρχη Τζέφρι Γκόρντον-Κριντ ή Τζεφ, όπως τον ξέρουν οι αντάρτες ως σύνδεσμο του Ψαρρού. Οι δύο παράτολμοι Βρετανοί αξιωματικοί μετά από αναγνώριση του στόχου αποφασίζουν να τον καταστρέψουν με δολιοφθορά. Ό πω ς είχε δασκαλέψει τον Μάγερς πριν από λίγες ημέρες ο Νάκος Μπελής ότι πρέπει να γίνει αυτή η «δουλειά», με σκοινιά: - Να, όπως είδα μια φορά στον κινηματογράφο έναν Ροκαμβόλ. Μετά από αρκετές ημέρες προετοιμασίας, μεταφοράς εκρηκτικοί και συνεχών αναρριχήσεων και καταρριχήσεων στα φ αράγγια εν μέ­ σω μυρίων κινδύνο^ν, ως νέοι Ροκαμβόλ οι δύο καταδρομείς, επικουρούμενοι από έναν ταγματάρχη, έναν λοχαγό του Μηχανικού και τρεις ακόμη βοηθούς, στις 21 Ιουνίου τινάζουν στον αέρα και καταστρέφουν ολοκληρωτικά τη γέφυρα του Ασωπού. Το κατόρθωμα είναι μεγάλο. Η αγγλική αεροπορία πετάει πάνω από την κατεστραμμένη γέφ υ ­ ρα, φωτογραφίζει τα ερείπια και ενημερώνεται προσωπικά ο Τσόρτσιλ. 0 Χίτλερ εκφράζει τη δυσαρέσκειά του και η γερμανική διοίκηση στην Ελλάδα εκτελεί ολόκληρη τη φρουρά της γέφυρας επειδή προέκυψαν υπόνοιες χρηματισμού τους από τους Βρετανούς αξιωματικούς. Οι 7. 0. Smith, από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Η Ελλάδα 1936-1944».

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

295

αντάρτες εκδηλώνουν ανυπόκριτο θαυμασμό για τους παράτολμους καταδρομείς: - Ωρέ, τα θηρία, το ρίξανε! Πρέπει να επισημανθεί όμως ότι οι Βρετανοί δεν δρουν μόνοι και ακάλυπτοι σε μια κατεχόμενη χώρα, αλλά έχουν την προστασία ένο­ πλων τμημάτων και κινούνται ελεύθερα ανάμεσα σε «φίλιο» πληθυ­ σμό* ο φόβος άλλωστε από την παρουσία των ανταρτών είναι αρκετός για να αποτρέψει κάθε διάθεση προδοσίας οποιουδήποτε. «Αν και δεν πήραν μέρος δυνάμεις του ΕΛΑΣ στην επίθεση κατά της γέφυρας του Ασωπού, η επιχείρηση δεν θα μπορούσε να γίνει αν δεν υπήρχαν δυ­ νάμεις του ΕΛΑΣ εκεί κοντά». (Woodhou.se) Απόδειξη ότι πριν από μερικές ημέρες ο Άρης είχε αποπέμψει άγρια μια ομάδα «νοικοκυραίων» οι οποίοι με επικεφαλής έναν σχολάζοντα στο χωριό του υπαξιωματικό της Αεροπορίας τον επισκέφθηκαν παραπονούμενοι πως οι Άγγλοι με τις ύποπτες κινήσεις τους -έκαναν την αναγνώριση στον Α σωπό- θέτουν σε κίνδυνο το χωριό τους. Ο άνθρωπος που εχθρεύεται περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον κάθε ξένο που βρίσκεται στην Ελλάδα εμφορείται από υψηλό αίσθη­ μα δικαιοσύνης. - Αλίμονο σ5 εκείνον που θα τους πειράξει!, τους προειδοποιεί. Αυ­ τοί ήρθαν από πέντε χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, από την πατρίδα τους, να πολεμήσουν για τη δίκιά μας πατρίδα. Κι εμείς θα τους βά­ λουμε εμπόδια; Και, επειδή στα λεγόμενά τους υπέβοσκε η απειλή πως, αν δεν κά­ νει κάτι ο ίδιος, αυτοί θα καταφύγουν στους Γερμανούς, ο αρχηγός το ξεκαθαρίζει: - Όχι μόνο θα σας κάψω το χωριό, σε τέτοια περίπτωση... Πέτρα πάνω στην πέτρα δε θ ’ αφήσω! Δεν χρειαζόταν να επαναλάβει τα λόγια του. Και όσοι ανησυχούσαν λούφαξαν και η ανατίναξη έγινε και το χω ­ ριό έμεινε απείραχτο. Τα αντίποινα των κατακτητών, εκτελέσεις και πυρπολήσεις χωριών, δεν συνδέονταν πάντα με κάποια αντιστασιακή ενέργεια που έγινε στην ίδια περιοχή. Η συνηθέστερη μάσκα των υποκριτών είναι η ευαισθησία. Το κόστος της Αντίστασης για τον άμαχο πληθυσμό είναι το α γ α ­ πημένο θέμα των απόντων από την εθνεγερσία πολιτικών και στρα­ τιωτικών. Οι θάνατοι από πείνα, οι φόνοι, οι ληστείες, οι βιασμοί και τα άλλα δεινά από τους στρατιώτες του κατακτητή είναι, φαίνεται, για αυτούς λογικό κόστος της ξένης κατοχής. Μόνο που δεν το υοί-

296

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

σταντο οι ίδιοι. Και, αν η πελώρια ηθική πλευρά του ζητήματος, ενός δηλαδή υποταγμένου και έρποντος έθνους, δεν τους αγγίζει, θα πρέ­ πει να δώσουν μια ικανοποιητική εξήγηση στο ερώτημα πόσα θύματα θα είχε η χώρα αν χιλιάδες Έλληνες οδηγούντο αδιαμαρτύρητα για εργασία στη Γερμανία ή ως συμπολεμιστές των χιτλερικών στο Ανα­ τολικό Μέτωπο, όπως σχέδιαζαν ορισμένοι εκ των διαμαρτυρομένων για τα αντίποινα. Στο ίδιο θέμα η θέση του Άρη ήταν ξεκάθαρη από την αρχή του αγώνα· για να σπάσει τη φοβία και τους δισταγμούς, ήταν φορές φο­ ρές αδυσώπητος. Θα κάψουν τη Μακρακώμη;, έλεγε. Να την κάψουν. Όταν ελευ­ θερωθούμε, θα βάλουμε μια ταμπέλα που θα λέει «Εδώ ήταν κάποτε η Μακρακώμη» και θα πάμε να τη φτιάξουμε σε καλύτερο μέρος, κα­ λύτερη.

7. Ο ΕΓΚΛΩΒΙΣΜΟΣ

Σ ύμ μα χοι (1) Η Αγγλίδα ιστορικός Ελίζαμπεθ Μπάρκερ γράφει ότι η βρετανική κυβέρνηση κατά τη διάρκεια του Πολέμου «εξακολούθησε να συμπεριφέρεται σαν να ήταν η Ελλάδα καμιά ειδική βρετανική ευθύνη ή τσι­ φλίκι».1 0 αρχηγός της ΒΣΑ ταξίαρχος Έντι Μάγερς είναι τυπικός Άγγλος στρατιωτικός που εργάζεται με συνέπεια για τα συμφέροντα της π α ­ τρίδας του. Η Ελλάδα είναι το τελευταίο μέρος του κόσμου που φ α ­ νταζόταν ότι θα βρεθεί, και μάλιστα υπό αυτές τις συνθήκες, να προ­ σπαθεί να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα. Στις επαφές του με τους Έ λ ­ ληνες αντάρτες, στο βιβλίο με τις αναμνήσεις του, όπως και στις μετέπειτα συνεντεύξεις του επιδιώκει να εμφανίζεται αυστηρά υπηρε­ σιακός, χωρίς καμιά πολιτική ανάμειξη. Στα σημεία που αποκαλύπτεται η εμπλοκή του, αυτό συμβαίνει, όπως ισχυρίζεται, «όχι γιατί επιθυμούσα να αναμειχθώ στις πολιτικές υποθέσεις, αλλά γιατί η διατήρηση του στρατιωτικού ελέγχου με έφερ­ νε συνεχώς αντιμέτωπο με αυτά». Με αυτήν την τακτική και τότε και μεταπολεμικά ο Μάγερς μετέθεσε όλο το βάρος των βρετανικών πολι­ τικών μεθοδεύσεων επί ελληνικού εδάφους στον υπαρχηγο του Γού­ ντχαουζ. «Δεν διέθετα καμιά προηγούμενη πολιτική αγωγή και ο μόνος πολιτικός μου σύμβουλος, θαυμάσιος πράγματι, ήταν ο Κρις». (Myers) 0 Κρις Μόνταγκιου Γούντχαουζ από τα φοιτητικά του χρόνια ανή­ κει στις μυστικές υπηρεσίες της πατρίδας του και πάντα ο προσανα­ τολισμός της σκέψης του είναι πολιτικός· όπως και η καριέρα του. Δεν 1. Από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο».

298

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΓΙΟΥΛΟΣ

σκέφτεται μόνο τον πόλεμο, προετοιμάζει και τη μετέπειτα βρετανική επικυριαρχία. Έ χει λάβει κλασική π α ιδεία και, παρότι ο ίδιος αρέσκεται να δηλώνει φιλέλληνας, η σχέση του με την Ελλάδα έχει π ε ­ ρισσότερο τον χαρακτήρα της ειδίκευσης στο «αντικείμενο» λόγω σπουδών, γλώσσας και συχνής παρουσίας στη χώρα. Για τον Γούντχαουζ καλό για την Ελλάδα είναι το καλό της Αγγλίας. Ο υπαρχηγός του ΕΔΕΣ, που συνεργάστηκε μαζί του επί μακρόν, εί­ ναι αποκαλυπτικός: «Η βρετανική κυβέρνησις, κ α τ? εντολήν της οποίας ενήργει, δεν έπαυε και στις χαλεπές στιγμές που διήρχετο η χώρα μας, να αναμειγνύεται στα εσωτερικά μας ζητήματα, κατά τον πιο σκανδαλώδη και αυταρχικό τρόπο, παραγνοορίζοντας τις θεμελιώδεις δημοκρατικές αρχές, για την υπεράσπιση και κατοχύρωση των οποί­ ων εκήρυξε, ως διεδήλωνε, τον πόλεμο εναντίον του φασισμού». (Πυ­ ρομάγλου, Δούρειος Ίπ π ο ς ) Ο Γούντχαουζ, για να είναι αποτελεσματικός στη δική του α π ο ­ στολή, λειτουργεί αρκετές φορές αυτόνομα από τον προϊστάμενό του Μάγερς, και ορισμένες φορές, ενώ φανερά συμφωνεί με τους χειρι­ σμούς του, εν κρυπτώ τούς υπονομεύει. Για τους Βρετανούς στρα­ τιωτικούς του Κάιρου ο Μάγερς κάνει θαυμάσια δουλειά στην Ελλά­ δα, για τους πολιτικούς όχι. Οι ρεαλιστικές αναφορές του για το αντιμοναρχικό πνεύμα ανταρτοον και λαού και οι μετριοπαθείς πολιτικές του προτάσεις δεν τους εμπνέουν εμπιστοσύνη. Έτσι, η βρετανική κυβέρνηση, για να εκτιμήσει την κατάσταση στην Ελλάδα, αποφασίζει να στείλει το καλοκαίρι του 1943 έναν τρίτο π ο ­ λιτικό παρατηρητή. «Στις αρχές Ιουνίου [...] το Κάιρο με ροοτούσε αν θα δεχόμουν στο επιτελείο μου έναν ειδικά εκπαιδευμένο αξιωματικό που θα δρούσε σαν εκπρόσωπος του Φόρεϊν Όφις. [...] Το σήμα ήταν συνταγμένο διστακτικά, θαρρείς κι εγοί) δεν θα ήμουν διατεθειμένος να δεχτοο έναν τέτοιο αξιωματικό». (Myers) Η ευγένεια υποχρεοονει. 0 απεσταλμένος του Φόρεϊν Όφις είναι ένας τριαντάχρονος κ α τ ’ απονομήν ταγματάρχης, ο Ντέιβιντ Ουάλας, ο οποίος πέφτει με αλε­ ξίπτωτο στις 11 Ιουλίου στο στρατηγείο του Ζέρβα και αμέσως συ­ μπλέει με τον Γούντχαουζ, ο οποίος είναι συγγενής του και μάλλον συνήργησε στην άφιξή του. 0 Ουάλας αποδοκιμάζει τη συμφιλιοοτική προς το ΕΑΜ «γραμμή Μάγερς» και κυρίως τη συγκρότηση Κοινού Γενικού Στρατηγείου των αντάρτικων οργανώσεων. «Την ίδρυση και λειτουργία του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών [ΚΓΣΑ] ο ταγ/ρχης Ουάλας την έβλεπε σαν βασικό εμπόδιο έναντι της ελευθερίας που ήθελε να κρατήσει το Αονδίνο ως προς τις

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

299

βλέψεις και ενέργειές του στην Ελλάδα». (Πυρομάγλου, Δούρειος Ι π ­ πος ) Ο Ουάλας δηλώνει στον Ζέρβα ότι η βρετανική κυβέρνηση είναι ανήσυχη με την εξάπλωση που έχει στην Ελλάδα το ΕΑΜ, και ο στρα­ τηγός θεωρεί ότι έφτασε η ώρα της ανεπιφύλακτης αναγνώρισής του. - Επιτέλους, λέει στον Πυρομάγλου, το Λονδίνο αρχίζει να αντι­ λαμβάνεται ότι η πραγματική Εθνική Αντίστασις βρίσκεται εδώ. Και στους αξιωματικούς του επιτελείου του ανακοινώνει περιχαρής: - Το Λονδίνο έστειλε έναν διπλωμάτη για να έλθει σε απευθείας επαφή μαζί μου και να έχει τις απόψεις μου επί της καταστάσεως. Πο­ λύ σύντομα η πλάστιγγα θα κλίνει υπέρ ημών. Αλλά οι μακροσκελείς αναφορές του Ουάλας προς την κυβέρνησή του δεν είναι καθόλου κολακευτικές όχι μόνο για τον ΕΛΑΣ, μα και για το σύνολο των Ελ?^ήνων: «Είναι ένας βασικά αδιόρθωτος και άχρηστος λαός χωρίς μέλλον. [...] Δεν είναι σε θέση να σωθούν από τον ίδιο τους τον εαυτό και ού­ τε το αξίζουν. [...] Αυτή είναι η γνώμη όλούν των Βρετανών συνδέσμου αξιωματικών που έχουν μείνει για καιρό στη χώ ρα».2

Οι πολιτικοί ανταγωνιστές των Βρετανών θα εμφανιστούν στα βό­ ρεια σύνορα της Ελλάδας και η παρουσία τους θα άρει αυτομάτως τις αντιρρήσεις του Κάιρου για το συμφωνητικό και το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών. Το διαλυμένο από τη μεταξική δικτατορία ΚΚΕ είχε χάσει από το καλοκαίρι του 1939 κάθε επαφή με την Κομιντέρν, όπως και με τη Σο­ βιετική Ένωση. Οι διάφορες προσπάθειες επικοινωνίας που έγιναν έκτοτε είχαν αποτύχει. Μόλις τον Απρίλιο του 1943 ο απεσταλμένος του ΚΚΕ Τηλέμαχος Βερβέρης συναντιέται έξω από τα ελληνικά σύ­ νορα με τον αρχηγό των κομουνιστών Αλβανών ανταρτών Ταράς (αρ­ γότερα πρόεδρο Εμβέρ Χότζα) και τον Γιουγκοσλάβο Τέμπο (Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς, μετέπειτα αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Τίτο και αρχηγό του γιουγκοσλαβικού στρατού). Οι Βερβέρης, Τέμπο και ο Κότσι Τζότζι, ως εκπρόσωπος του Εμβέρ Χότζα, περνάνε στο ελληνικό έδαφος* ειδοποιημένος, πάει να τους συ­ ναντήσει στο τέλος Ιουνίου ο Τζήμας, που γράφει: «Εκεί για πρώτη φορά ανταλλάσσουμε, μετά τη διάλυση της ΚΔ, την πείρα μας. Δια2. 0. Smith, από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Η Ελλάδα 1936-1944».

300

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

φωνούμε σε πολλά σημεία. Έ να από αυτά: Αλβανοί και Γιουγκοσλά­ βοι μου κάνουν τρομερή κριτική για τη συμφωνία που ετοιμάζομαι να υπογράψω με τους Άγγλους. Τη θεωρούν έγκλημα».3 Αντ’ αυτής οι γείτονες αντάρτες προτείνουν στον Τζήμα τη σύστα­ ση Κοινού Βαλκανικού Στρατηγείου, που θα αναλάμβανε αμέσως την ηγεσία των αντάρτικων κινημάτων Γιουγκοσλαβίας, Ελλάδας, Βουλ­ γαρ ίας και Αλβανίας* έτσι, θα εξασφάλιζαν και τη μεταπολεμική κυ­ ριαρχία των κομμάτων τους. Ο Τζήμας είναι άκαμπτος στο θέμα του συμφώνου με τους Βρετανούς· θα υπογράφει οπωσδήποτε. Δέχεται όμως να συνυπογράψει ένα προσύμφωνο για την παράλληλη ίδρυση και του Βαλκανικού Στρατηγείου υπό τον όρο να εγκριθεί από το ελ­ ληνικό Κομουνιστικό Κόμμα. Το προσύμφωνο αυτό δεν θα υλοποιηθεί ποτέ. Το αντίτιμο που επιδίω καν οι Γιουγκοσλάβοι ήταν απαράδεκτο· άκρως απόρρητο έγγραφο των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιο^ν ανα­ φέρει: «Το 1943 ο Τέμπο ζήτησε από τον Τζήμα να υπογράψει, γ ια λογαριασμό του ελληνικού Κομουνιστικού Κόμματος, μια συμφωνία με το Κομουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας για τη δημιουργία μιας ενωμένης Μακεδονίας, που θα έμπαινε στην ανανεωμένη ομο­ σπονδιακή Γιουγκοσλαβία μετά τον Πόλεμο».4 Ο Τζήμας κόβει αμέσως κάθε συζήτηση για αυτό το ζήτημα. (Μετά τον Πόλεμο ο Τίτο θα δημιουργήσει στους κόλπους της ενι­ αίας Γιουγκοσλαβίας τη «Δημοκρατία της Μ ακεδονίας» με πρω τεύ­ ουσα τα Σκόπια και θα κρατήσει το ζήτημα ανοιχτό επί 50 χρόνια έως τη σύγχρονη αναζωπύρωσή του. Σ τα Σκόπια θα βρουν γόνιμο έδαφος και θα επωαστούν θεωρίες όχι μόνο για τον Φίλιππο και τον Αλέξαν­ δρο, αλλά και για τον Μάρκο Μπότσαρη, τον Όμηρο κ.ά., που υποτί­ θεται ότι ήσαν Σλάβοι.) Η εθνική στάση του Τζήμα έχει πολύ μικρή σημασία για τους κάθε λογής πατριδαμύντορες, που ανακαλύπτουν ακόμη μία «προδοσία» του ΚΚΕ. Ξαφνικά στις εφημερίδες της Αθήνας δημοσιεύεται στις 12.7/1943 η είδηση υπογραφής από τον Ιωαννίδη και κάποιον Βούλγα­ ρο Ντούσαν Δασκάλοφ, και μάλιστα στο Πετρίτσι, ενός συμφώνου με στόχο τη «Βαλκανική Ένωση Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας». Η πλαστότητα του εγγράφου είναι ολοφάνερη· ακόμη και οι Άγγλοι το χαρακτηρίζουν «εντελώς πλαστό». (Woodhouse)

3. Επιστολή Ανδρ, Τζήμα (Σαμαρινιώτη). από το βιβλίο του Κ. Παπακόγκου Γράμματα για τον Άρη. 4. Τα αρχεία των μυστικών σοβιετικών υπηρεσιών. 1931-1944. Φάκελος Ελλάς.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

301

Όμως τότε τη δουλειά του την έκανε ως έναν βαθμό. Ο Ιωαννίδης, που φέρεται να υπέγραψε αυτό το σύμφωνο με τους Βουλγάρους, δεν έχει μετακινηθεί διόλου από την Αθήνα από τότε που δραπέτευσε* είναι εξαιρετικά δυσκίνητος από κατασκευή, ασθένειες και ψυχολογία. Την ημέρα που κυκλοφόρησαν οι εφημερίδες με το Σύμφωνο Ιωαννίδη - Δασκάλοφ, το οποίο υποτίθεται ότι είχε υπογρά­ φει την προηγουμένη στο Πετρίτσι, ο ηγέτης του ΚΚΕ έχει προγραμ­ ματισμένη συνάντηση με τον σοσιαλιστή καθηγητή Αλέξανδρο Σβώλο. - Διάβασες τις εφημερίδες;, του λέει ο Ιωαννίδης. - Φυσικά τις διάβασα, απαντάει ο Σβώλος. - Είδες τι κερατάδες είναι, τι ψέματα σκαρο^νουν; - Ψέματα, ψέματα, αλλά στον κόσμο μπορεί να πιάσουν. - Ε, τι να κάνω, φαίνεται ότι μπορεί να πιάνουν ακόμα και σ ’ εσέ­ να που χθες ήμασταν μαζί εδώ και με είδες. Χθες δεν ήμασταν μαζί; Δε χωρίσαμε χθες το βράδυ; - Ε, του απαντάει ο Σβώλος, χθες το βράδυ ήσουν εδώ. Αλλά π α ίρ ­ νεις το αεροπλάνο, σε μια ώρα βρίσκεσαι εκεί, υπογράφεις τη συμ­ φωνία και γυρίζεις αμέσως πίσω. Σε είδα μεν εγώ, αλλά μετά που χωρίσαμε δεν ξέρω τι έκανες. Κόκαλο ο Ιο^αννίδης. Ο Σβώλος του υποδείκνυε ξεκάθαρα να μη βασίζεται στη δική του μαρτυρία ότι ήσαν μαζί την ημέρα που παρουσιάστηκε ως ημερομη­ νία υπογραφής. Το φάντασμα της παλιάς αμαρτίας του ΚΚΕ στο Μα­ κεδονικό θα κυνηγάει για πολλά χρόνια ακόμη ολόκληρο το αριστε­ ρό κίνημα. Η δυσπιστία δεν εξαλείφεται ούτε με αποδείξεις αίματος. Εκείνες τις ημέρες το ΕΑΜ οργανώνει μια σειρά κινητοποιήσεων σε όλη τη χώρα για τη ματαίωση της επέκτασης της βουλγαρικής ζώνης κατοχής από την Ανατολική σε ολόκληρη την ελληνική Μακεδονία, που σχέδιαζαν οι Γερμανοί προκειμένου να εξοικονομήσουν στρατιωτικές δυνάμεις. Οι εαμικές κινητοποιήσεις κορυφώνονται στις 22 Ιουλίου 1943 με τη συγκλονιστική μαχητική διαδήλωση στην Αθήνα. Μια λαο­ θάλασσα 300.000 διαδηλωτών πλημμυρίζει το κέντρο της πρωτεύουσας με κεντρικό σύνθημα: «Έξω οι Βούλγαροι α π ’ τη Μακεδονία». Οι διαδηλωτές επιτίθενται στη βουλγαρική πρεσβεία και δέχονται επίθεση τανκς το^ν κατακτητών, αλλά δεν υποχωρούν* γίνονται α π α ­ ράμιλλοι ηρωισμοί. Μια νεαρή επονίτισσα, η Κούλα Λίλη, σκαρφάλο:»σε σε ένα τανκ και επιτέθηκε στον οδηγό με το παπούτσι της στο χέ­ ρι* ένας πυροβολισμός θα ανακόψει για πάντα την ηρωική της έφοδο. Μια άλλη επονίτισσα, η Παναγιώτα Σταθοπούλου, συντρίβεται κάτω

302

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α Ρ ΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

από τις ερπύστριες. Σκοτώνονται συνολικά 30 διαδηλωτές και τραυ­ ματίζονται 200* εκατοντάδες συλλαμβάνονται και θα γνωρίσουν τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Όμως η επέκταση τοτν Βουλγάρων περιορίστηκε. «Στη μεγάλη αυτή εθνική επιτυχία οφείλεται άραγε ο χαρακτηρι­ σμός “εαμοβούλγαροι” που φιλοδώρησαν στους εαμίτες οι διώκτες τους μετά τον πόλεμο;»5

Επιλογή

Είναι προφανές ότι και οι δύο προτεινόμενες «συμμαχίες» στους Έλληνες από τους Άγγλους και από τους Βαλκάνιους γείτονες έχουν βαρύτατο κόστος. Αλλά οι Έλληνες δεν είναι υποχρεωμένοι να επιλέξουν μεταξύ των δύο, είτε υπονομεύοντας τη μεταπολεμική ανεξαρ­ τησία της χώρας είτε παραχωρώντας ολόκληρο τμήμα της. Π αρ’ όλα αυτά το απόγευμ α της 5ης Ιουλίου 1943 στο χωριό Κ α­ στανιά Θεσσαλίας επισημοποιείται η επιλογή «συμμάχου». Η στρα­ τιωτική υπαγω γή του ΕΛΑΣ στο ΣΜΑ θα υπογράφει από τον Μάγερς και το τριμελές ΓΣ του ΕΛΑΣ. Βέβαια το σύμφωνο δεν υπεγράφη από τον ΕΛΑΣ. Δεν εξυπηρετούσε σε τίποτα τους στρατιωτικούς σχεδιασμούς του· ούτε τους πολιτικούς στόχους του ΕΑΜ εξυπηρετούσε. Υπαγορεύθηκε και επιβλήθηκε στο ΓΣ του ΕΛΑΣ από την καθοδήγηση του ΚΚΕ. Η ριζοσπαστικοποίηση του ελληνικού λαού έπρεπε να διοχετευτεί προς μία και μόνη κατεύθυνση· την άκριτη σύμπλευση με την πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης. «Έπρεπε να τους δείξουμε ότι είμαστε ειλικρι­ νείς σύμμαχοι, όπως είναι η Σοβιετική Ένωση». (Ιωαννίδης) Τότε ο «δύστροπος» Άρης θα λάβει ένα γράμμα του Σιάντου, στο οποίο ο Γραμματέας του ΚΚΕ προσπαθεί να εξωράίσει τον αγγλικό ρόλο και να τον πείσει ότι οι Άγγλοι δεν είναι μόνο αυτοί που ξέρει* υπάρχουν και τα αγγλικά εργατικά συνδικάτα, που θα αντιδράσουν σε περίπτωση αννα εναντίον των δολοφόνων του. Για λίγο απειλείται η ζωή των αιχμάλο^των εδεσιτο^ν· αλλά το ΓΣ του ΕΛΑΣ με αυστηρότατη διαταγή προς τις κατά τόπους μονάδες απαγορεύει τις πράξεις αντεκδίκησης και καθιστά υπεύθυνους τους διοικητές τους. «Ήταν καλός άνθρωπος ο ρασοφόρος εαμίτης. Λυπήθηκα όταν οι αντάρτες οι δικοί μου τον σκότωσαν», λέει ο Ζέρβας9 αποδοκιμάζοντας το έγκλημα* όμως ο δολοφόνος έκανε καριέρα στον Ελληνικό Στρατό και επαιρόταν για το «ανδραγάθημά» του. Οι εναπομείνασες δυνάμεις του Χούτα, περίπου 700 άνδρες, με επ ι­ κεφαλής τον ίδιο και τον συνταγματάρχη Παντελίδη, σκορπίζονται σχε­ δόν χωρίς μάχη. Ο συνταγματάρχης Παντελίδης συλλαμβάνεται, αφή­ νεται ελεύθερος λίγο αργότερα και αναχωρεί για την Αθήνα. Τον Δε­ κέμβριο του επόμενου χρόνου θα πάρει την προσωπική του εκδίκηση πολεμώντας εναντίον του ΕΛΑΣ στο πλευρό των Βρετανών. Ο Χούτας διασώζεται με 200 άνδρες του* πολύ σύντομα όμως θα αυτοδιαλυθεί καθώς λόγω συνέχουν λιποταξιών δεν του απομένουν π ε ­ ρισσότεροι από 30 πιστοί. Προηγουμένως έχει επιχειρήσει βίαιες επ ι­ στρατεύσεις χωρικών και οι μη πειθαρχούντες τιμωρούνται αγρίως* αντάρτης όμως με το ζόρι δεν γίνεσαι. Ως φινάλε τηλεγραφεί στον αρχηγό του: «Το παν απώλετο. Χούτας». Εξοργισμένος, εκείνος του απαντά: «Το παν δεν απώλετο. αλλά συ απόλλυσο. Ζέρβας». (Παπαδόπουλος)

Υποψίες Ο ΕΔΕΣ καταρρέει παντού. Ό,τι έγινε στη Στερεά επαναλαμβάνεται στη Θεσσαλία* ο συνταγ­ ματάρχης Θ. Πετζόπουλος «με δύναμιν 500 περίπου ανδρών, χωρίς να δεχθεί καμιά πίεσι από τους Γερμανούς ή τον ΕΛΑΣ, έκρινεν ως κα9. Ακρόπολις, 5.5.1982.

ΑΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

431

λύτερη λύσι να διατάξει τη διάλυσι των τμημάτων του και να ε π ι­ στρέφει στας Αθήνας». (Πυρομάγλου, Αούρειος Ίππος) Προηγουμένως, τη νύχτα της 9ης Οκτωβρίου, έχουν συλληφθεί τα μέλη της αντιπροσωπείας του ΕΔΕΣ στο Κοινό Γενικό Στρατηγείο· ο υπαρχηγός της αντιπροσωπείας αντισυνταγματάρχης Κ.Β. Γκικόπουλος θα προσχωρήσει μετά τη λήξη των συγκρούσεων στον ΕΛΑΣ, στον οποίο έκτοτε και θα παραμείνει. Στη Θεσσαλία όμως το κύριο μέλημα του Άρη είναι η εξουδετέρωση της ζωντανής βόμβας ανάμεσα στα τμήματα του ΕΛΑΣ: των 7.000 πάνοπλων Ιταλών. Δικαιολογία δεν χρειάζεται να εφεύρει* η α π ροθυ­ μία των Ιταλών να πολεμήσουν, ως «συμμαχικής» δύναμης, εναντίον των Γερμανών είναι αποδεδειγμένη. Στη μία και μόνη αποστολή που τους ανατέθηκε, από τον Γούντχαουζ, εναντίον του αεροδρομίου της Λάρισας, εγκατέλειψαν τον στόχο τους και «τράπηκαν σε φυγή με την πρώτη αντίδραση της φρουράς». Στις 14 Οκτο^βρίου τα θεσσαλικά τμήματα του ΕΛΑΣ που έχει κι­ νητοποιήσει ο αρχηγός κυκλώνουν αιφνιδιαστικά και αφοπλίζουν χω ­ ρίς ιδιαίτερη δυσκολία τις ιταλικές μονάδες. Τα λάφυρα είναι π λο ύ­ σια* μόνο τα άλογα υπερβαίνουν τα 700 και θα διατεθούν αμέσως για τη συγκρότηση της θεσσαλικής Ταξιαρχίας Ιππικού. «Η κεραυνοβόλα επίθεση του Άρη κατά της ιταλικής μεραρχίας και ιδιαίτερα το γεγ ο ­ νός ότι όλη αυτή η υπόθεση τελείωσε ουσιαστικά μέσα σε ένα α π ό ­ γευμα και χωρίς να χυθεί αίμα ήταν μια μεγάλη επιτυχία του ΕΛΑΣ».10 Με προσωπική παρέμβαση του Γούντχαουζ, ο Ινφάντε και ορισμέ­ νοι επιτελείς του αφήνονται ελεύθεροι. Σε λίγο φεύγουν με βρετανικό αεροπλάνο για την Ιταλία, όπου ο στρατηγός θα αναλάβει κυβερνητι­ κή θέση. Μεταπολεμικά, για λόγους που μόνο οι Άγγλοι γνωρίζουν, θα τον τιμήσουν με το ανώτερο αγγλικό παράσημο DSO. Μ εταπολεμικά επίσης, σε μια συνομιλία του Ινφάντε με τον πολιτικό Ευ. Αβέρωφ, ο στρατηγός θα θυμηθεί τον Έλληνα που αφόπλισε τη μεραρχία του και τον συνέλαβε: «Από όλους τους αρχηγούς του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ που γνώρισα, και γνώ­ ρισα πολλούς, μόνον ο Άρης μου έκαμε εντύπωση. Ήταν δυνατός, στο­ χαστικός, είχε λεπτότητα». (Αβέρωφ-Τοσίτσας) Στην Ή πειρο ο Ζέρβας περιμένει τη σειρά του. Για να αποκρούσει τον ΕΛΑΣ, επιδιώκει από την πρώτη ημέρα να δημιουργήσει κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Με προκήρυξή του προ­ 10. Ν. Καρκάνης, Εθνική Αντίσταση . Φεβρ. 1988. / Στ. Βαμβέτσος, Εθνική Αντίστασή. Α­ γουστος 1978.

432

ΔΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

σπαθεί να συνεγείρει τους αντάρτες και τον λαό της Ηπείρου. Ε π ι­ σείει για πολλοστή φορά το γνωστό φόβητρο γράφοντας ότι το ΕΑΜ από της 9ης Οκτωβρίου κήρυξε τη «δικτατορία του προλεταριάτου». Το έχει χρησιμοποιήσει όμως τόσες φορές και άλλες τόσες η π ρ α γ μ α ­ τικότητα τον έχει διαψεύσει που τώρα πια δεν πείθει. Η αλήθεια είναι πως ο στρατηγός δεν έχει κατορθώσει να αποκτή­ σει ουσιαστική σχέση με τους άνδρες του· πόσο μάλλον με τους χωρι­ κούς της περιοχής. Το σταθερά επαναλαμβανόμενο αξίωμα «πίστις εις τον αρχηγόν» δεν αρκεί για να δημιουργήσει γύρω του την απαιτούμενη ψυχική συσπείρωση. Οι συνέπειες είναι σοβαρές. «Αι προκηρύξεις και αι διαταγαί μας δεν εύρισκον την δέουσαν απήχησιν εις τον λαόν και τα ένοπλα τμήματα. [...] Δι ο και από της πρώτης στιγμής ήρχισαν να σημειούνται λιποταξίαι ανταρτών και αξιωματικών, διά να καταστούν εντός ολίγου αθρόαι». (Χούτας) Ούτε καν στους Σκιαδάδες, όπου εδρεύει το στρατηγείο του, βρί­ σκει ο Ζέρβας την ανταπόκριση που περιμένει από τον κόσμο* τη δ ια ­ πίστωση κάνει έκπληκτος ο συγγρα φ έας Γιάννης Μπεράτης, π ο λιτι­ κός διαφωτιστής στο εδεσίτικο επιτελείο: «Οι Σ κιαδάδες αδειάζανε. Αδειάζανε κι α π ' τους ίδιους τους κατοίκους τους, γιατί το περίεργο είναι πω ς κι εδώ ακόμη, στην ίδια την έδρα του στρατηγείου, οι π ε ­ ρισσότεροι ντόπιοι, και γενικά οι πιο μορφωμένοι, ήταν όλοι τους εαμίτες». Οι πάντες σήμερα γνο^ρίζουν ότι ο Ζέρβας δεν είναι «αθώος του αίματος» όπως επιχειρήθηκε να παρουσιαστεί. 0 στρατηγός έχει πολ­ λά να κρύψει τόσο από τους Έλληνες όσο και από τους Βρετανούς συ­ νεργάτες του. Για παράδειγμα, όταν βρίσκεται σε δύσκολη θέση με τον ΕΛΑΣ και ζητάει απεγνωσμένα ενισχύσεις από το ισχυρότατο συγκρότημα του ΕΔΕΣ της περιοχής Λάκκα-Σούλι εκ 3.000 ανδρών, οι εκκλήσεις του πέφτουν στο κενό. Οι Έλληνες αξιωματικοί που ηγούνται της μονάδας, με τη συμπαράσταση και του Άγγλου ταγματάρχη Πολ Μπάθγκεϊτ, αρνούνται να υπακούσουν στις διαταγές του. Οι μεν Έλληνες αξιω­ ματικοί «επειδή τον θεωρούν προσωπικά υπεύθυνο για τον εμφύλιο», ο δε Άγγλος ταγματάρχης «επειδή τρέφει συγκεκριμένες υποψίες για συνεργασία του Ζέρβα με τους καταχτητές». (Φλάισερ) Πόσο άδικη, απρόκλητη και αναπάντεχη είναι η ενδοελληνική σύ­ γκρουση για τον στρατηγό αποδεικνύεται πάλι από τα γρ α π τά του συγγραφέα Μπεράτη: «Μας τη διαβάσανε την προκήρυξη μέσα σ' ένα γραφείο του επ ι­

433

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

τελείου. Πάγωσα ολόκληρος όταν είδα το φανατισμό που ξέσπασε με­ τά κι όταν άκουσα τις κραυγές και τα ουρλιαχτά του μίσους που γ ε ­ μίσανε όλο το δωμάτιο - και ιδίως τη χαρά, το κέφι, τ 5 αλληλοαγκαλιάσματα και τα φιλιά που επακολουθήσανε, σα να ?χε αναγγελθεί τούτη τη στιγμή το πιο ευφρόσυνο γεγονός για τη δύστυχη σκλαβω­ μένη πατρίδα μας. [...] »Όλοι μ ’ ένα παράξενο ξέσπασμα ανακούφισης φωνάζαν: » - Επιτέλους! »Καταράστηκα την ώρα και τη στιγμή που βρέθηκα εδώ πάνω - κι όχι επειδή ήμανε στη μια ή στην άλλη μερίδα». (Μπεράτης) Μεταξύ αυτών που πανηγυρίζουν, υπάρχουν αρκετοί του στενού περιβάλλοντος του στρατηγού, οι οποίοι επιζητούσαν μανιασμένα να εξωθήσουν τις σχέσεις των δύο οργανώσεων έως τη σύγκρουση. Αυτοί είναι οι πρώτοι που θα τον εγκαταλείψουν.

Κ αψόνι

Προτού ακόμη κοπάσουν οι πολεμόχαρες κραυγές στο επιτελείο του Ζέρβα, η αποσύνθεση του στρατού του έχει αρχίσει. Αποτελεί κοινή διαπίστωση των Βρετανών αξιωματικών «η αδια­ φορία του Ζέρβα για έστω στοιχειώδη οργάνωση, στην οποία απο­ τυγχάνει πλήρως», καθώς και ότι «χρησιμοποιεί ένα πλήθος άχρη­ στους αξιωματικούς». (Ανδρικόπουλος) Τώρα ο στρατηγός θα υποστεί τις συνέπειες. «Το μεγαλύτερον μέρος των αξιωματικών οι οποίοι παρουσιάσθησαν εις το Γενικόν Αρχηγείον των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών (ΕΔΕΣ) από του Ιουνίου μέχρι τέλους Σεπτεμβρίου 1943 εγκατέλειψαν τον αγώνα μόλις εξεδηλώθησαν αι επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον μας». (Πυρομάγλου, Δούρειος Ίππος) Τον Ζέρβα τον εγκατέλειψαν ακριβώς αυτοί στους οποίους βασιζό­ ταν για να χτυπήσει τον ΕΛΑΣ και για τους οποίους στις 4 Οκτωβρί­ ου έγραφε υπερήφανος: «Έχω πλέον φανατισμένα, συντεταγμένα και πειθαρχημένα στρατιωτικά τμήματα, που είναι ικανά να τους τσακί­ σουν σε οποιαδήποτε στιγμή». (Πετιμεζάς) Ασφαλώς είναι το μεγαλύτερο καψόνι που έχει υποστεί ο Ζέρβας στην πολυκύμαντη στρατιωτική του καριέρα. Η καταστροφή αποτυπώνεται στην αλληλογραφία με δύο πιστούς συνεργάτες του. Ανακοινώνει ήττες: «Άπαντα τα τμήματα βορείου συγκροτήματος [...] διελύθησαν. διε-

434

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

σκορπίσθησαν ή αιχμαλωτίσθησαν. Τα τμήματα Ζαγορίου υπό Αυγεράκην, Τσουμάνην, Πανταζήν αφοπλίσθησαν». Καταγγέλλει προδοσίες: «Το Αρχηγείον Νταούλη εις Περιστέρι διελύθη. Ούτος, παραλαβών τον κορβανάν με όσα χρήματα είχε διά την διατροφήν των ανδρών και εγκαταλείψας τους άνδρας του, ανεχώρησε δ ι9 Αθήνας. 0 Ζέρβας εξέδωσεν διαταγήν συλλήψεως και εκτελέσεώς του». Στιγματίζει δειλούς: «Το τμήμα εμπέδων και Χωρ/κής Τετρακώμου υπό Αντ/ρχην Χωρ/κής Πετρούλιαν εις το πρώτο βλήμα: όλμου [...] εσκόρπισεν εγκαταλειφθέν υπό του Δ/τού του. Ούτος κατεδικάσθη ερήμην εις θάνατον υπό Ζέρβα». Τον εν λόγω αξιωματικό τον ανακάλυψαν άνδρες του ΕΔΕΣ να κρύ­ βεται μεταξύ των καλογήρων σε ένα μοναστήρι πάνω από το Βουργαρέλι. «Μ ετ’ ολίγον τον έφερον συνοδεία και τον παρουσίασαν εις τον Ζέρβα, όστις, άμα τη θέα του, εξετράπη εις ύβρεις και απειλάς ενα­ ντίον του. Ο Κομνηνός δε τον έδειρε ανηλεώς με το μαστίγιον. »Αντελήφθην όμως αμέσως ότι πρόκειται περί του Αντ/ρχου Χωρ/κής Πετρούλια, του εγκαταλείψαντος το τμήμα του εις Συρράκον-Καλαρύτες. Διέταξε τότε ο Ζέρβας την αφαίρεσιν της στρατιωτι­ κής του στολής και την φυλάκισίν του. Καθ' ον χρόνον απεγυμνούτο ούτος της στολής, ευρέθησαν στις μπότες του εις δύο μασούρια 350 λίραι περίπου». Ανακοινώνει λιποταξίες: «Οι λοχαγοί Μεσσήνης, Ντενίσης, υπολ. Αντωνόπουλος και Δέτσικας [...] ελιποτάκτησαν σαν οι έσχατοι αλήτες, συμπαραλαβόντες ένα μου­ λάρι με τρία μεγάλα τσουβάλια ιματισμού αξίας πλέον του σημερινού δισεκατομμυρίου. [...] Διέταξα την σύλληψιν κλεπτών - λιποτακτών και την στηλίτευσίν των και γενικώς παραπομπήν τους εις δίκην ίνα δικασθούν ερήμην». Εξευτελισμούς: « Κ αθ’ οδόν ο Πυρομάγλου έδειρε με το μαστίγιον του έναν αξιω­ ματικό Μπριασούλην δ ι’ ηττοπαθή εκδήλωσιν». Τηλεγραφικός σαρκασμός προς κρυπτομένους: «Συντ/ρχην Καρατζένην - Αντ/ρχην Πολίτην. Όπου. Εξέλθετε των σπηλαίων και γίνετε άνθρωποι. Ζέρβας». (Παπαδόπουλος) Φυγάδες στην Αθήνα: «Όλοι οι καταφθάσαντες αυτού είναι κοινοί φυγάδες και δειλοί». (Πετιμεζάς)

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

435

Αποκήρυξη των 2/3 του ΕΔΕΣ: . «Ουδείς εκ των καταφυγόντων αυτού [...] ή οπωσδήποτε κατελθόντων εις Αθήνας από την Ελευθέραν Ορεινήν Ελλάδα είναι δικαιολο­ γημένος. [...] Δυστυχώς εκατοντάδες έδειξαν πως είναι ταπεινοί και ευτελείς τομαρόφιλοι. Δειλία, προστυχιά, κλεψιά και γενικώς μια απο­ καρδιωτική μικρότης διέκρινε τα 2/3». (Πετιμεζάς) Το μέγεθος της διάλυσης δύσκολα γίνεται πιστευτό. Οι αριθμοί όμως δεν αφήνουν περιθώρια. Από 1.200 αξιωματικούς που διαθέτει ο ΕΔΕΣ στις 7 Οκτωβρίου, στις 30 του ίδιου μήνα του έχουν απομείνει μόνο 250 πιστοί. (Πυρομάγλου, Δούρειος Ίππο ς ) Οι περισσότεροι των φυγάδων θα επανεμφανιστούν μετά την α π ε­ λευθέρωση σαν αντιστασιακοί, και στον πυρετό του Εμφυλίου 19461949 θα ανέλθουν στους ανο5τατους βαθμούς του Ελληνικού Στρατού καθώς ποτέ δεν κλήθηκαν σε απολογία για εγκατάλειψη θέσης. Πιστοί στον ΕΔΕΣ παραμένουν εκείνοι οι αξιωματικοί που βγήκαν στο Βουνό όχι ελπίζοντας σε πρόσκαιρα οφέλη, αλλά με μοναδικό σκο­ πό να πολεμήσουν τους κατακτητές· όπως οι μετέπειτα στρατηγοί του Ελληνικού Στρατού Β. Καμάρας. Γ. Αγόρος, Χρ. Παπαδάτος, Π. Νικολόπουλος, Γ. Περίδης κ.ά. Την ολοσχερή διάλυση του ΕΔΕΣ θα την αποτρέψουν οι Γερμανοί.

I L Η Ε ρημ η Χ ωρα

Μ εσαίω νας Μετά την ιταλική συνθηκολόγηση οι Έλληνες αντάρτες έχουν να αντιμετωπίσουν τους Γερμανούς· τον τρομερότερο στρατό που γνώρι­ σε μέχρι τότε ο κόσμος. Το ελληνοϊταλικό ειδύλλιο έχει λήξει. Οι Έλληνες είχαν πάρει κυριολεκτικά τον « α έρ α » των Ιταλών και τους είχαν φέρει σε κατάσταση αδυναμίας. Ό πω ς παραδέχτηκε σε με­ ταπολεμική συνέντευξή του ο διοικητής των εν Ελλάδι ιταλικο^ν δυ­ νάμεων στρατηγός Κάρλο Τζελόζο, «ήταν αδύνατον να καταστείλουμε την ένοπλον αντίστασιν των βουνών». Αναντίρρητα οι Ιταλοί αντιμετώπιζαν με κάποια μετριοπάθεια τους αμάχους της υπαίθρου. Οι διαταγές του Τζελόζο επέμεναν σε αντί­ ποινα με «άκρα σύνεση και προσοχή», άλλο εάν δεν ετηρούντο από κάποιους μελανοχίτωνες φασίστες αξιωματικούς. Η διαρκής πίεση των Γερμανών στις ιταλικές διοικήσεις, για να δείξουν στους Έλληνες με «σιδερένιο τρόπο» ποιος είναι ο κυρίαρχος της χώρας, δεν έστρεψαν τους Ιταλούς σε ειδεχθείς μεθόδους γερμανικού τύπου. Τώρα αναλαμβάνουν οι ίδιοι να συνετίσουν τους Έλληνες. Οι Γερμανοί, με προσωπική διαταγή του Χίτλερ, έχουν κηρύξει ολο­ κληρωτικό πόλεμο στους ατάκτους: «Αν ο αγώ νας αυτός κατά των συμμοριών δεν διεξαχθεί με τα πιο ωμά μέσα, τότε σε σύντομο δ ιά ­ στημα δεν θα επαρκούν πια οι διαθέσιμες δυνάμεις για να αντιμετω­ πίσουμε αυτή την πανούκλα. Γ ι’ αυτό ο στρατός έχει το δικαίωμα και την υποχρέωση σ ’ αυτόν τον αγώνα να χρησιμοποιεί χωρίς περιορι­ σμό, επίσης και κατά γυναικών και παιδιών, κάθε μέσο, αρκεί μόνο αυτό να οδηγεί σε επιτυχία». (Sekendorf)

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧ Η ΓΌ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

Η γερμανική αντιανταρτική εκστρατεία στην Ελλάδα τα έτη 19431944 εκτός των μεμονωμένων τοπικών επιχειρήσεων περιελάμβανε τις ακόλουθες οργανωμένες επιτελικές επιχειρήσεις εγκλωβισμού και κα­ ταστροφής των αντάρτικων δυνάμεων: 1. Επιχείρηση Augustus (Αύγουστος 1943). 2. Επιχειρήσεις Panther - Tiger - Puma - Huberts (Οκτώβριος - Νο­ έμβριος 1943). 3. Επιχείρηση Maigewitter (Απρίλιος 1944). 4. Επιχείρηση Steinadler (Ιούλιος 1944). 5. Επιχείρηση Kreuzotter (Αύγουστος 1944). Τον Οκτώβριο του 1943 μεγάλες γερμανικές δυνάμεις εξορμούν αποφασισμένες να τελειώνουν με τους ατάκτους. Στις επιχειρήσεις παίρνουν μέρος δύο μεραρχίες της Βέρμαχτ, μο­ νάδες SS, άρματα, πυροβολικό και αεροπορία. Μεταξύ των γερμανικών μονάδοον που συμμετέχουν στην αντιανταρτική εκστρατεία είναι και ειδικά τμήματα που έχουν μεταφερθεί στην Ελλάδα από τη Σοβιετι­ κή Ένωση και τη Γιουγκοσλαβία. Έμπειροι στον ανταρτοπόλεμο και εξαγριωμένοι από τη φρίκη των μετώπων όπου πολέμησαν, οι Γερμα­ νοί μεταφέρουν το ίδιο μένος στην Ελλάδα. «Για πρώτη φορά η Ελλάδα έγινε θέατρο μιας συστηματικής αντιανταρτικής εκστρατείας και υπέφερε το είδος των καταστροφών που εί­ χαν ήδη ρημάξει κομμάτια της Βοσνίας, της Σερβίας και της Ουκρα­ νίας». (Mazower) 0 πόλεμος ανέβηκε «σε επ ίπεδα εντάσεως, εκτάσεως και βιαιότητος άγνωστα έως τότε. Η θυελλώδης γερμανική εξόρμησις αιφνιδίασε τις αντάρτικες δυνάμεις με τη διάρκεια και τη σκληρότητά της». (Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία) Οι Γερμανοί είναι τρομεροί, αλύγιστοι πολεμιστές, φανατισμένοι* καμία σχέση με τους πρώην συμμάχους τους. Στις ενέδρες των ανταρτών, την πιο επικίνδυνη εμπλοκή για ένα τμή­ μα, ποτέ δεν χάνουν την ψυχραιμία τους. Πηδάνε σαν αυτοματισμένοι από τα αυτοκίνητα, μπαίνουν κάτω από τις καρότσες και οχυρώνονται πίσω από τους τροχούς· τα χοντρά λάστιχα και η καρότσα αποπάνω είναι η ιδεώδης κάλυψη για έναν πολεμιστή. Μάλλον έκαναν συχνά σχε­ τικά μαθήματα γιατί σε κάθε ενέδρα εκδηλώνεται η ίδια αυτόματη αντί­ δραση και μάχη έως την τελευταία σφαίρα τους· συχνά έως τον θάνα­ το. Σπανίως οι Γερμανοί παραδίδονται, όσο δυσχερής και αν είναι η θέ­ ση τους· καθώς η προπαγάνδα τους μιλάει για αγριότητες των ανταρ­ τών, προτιμούν να πεθάνουν παρά να συλληφθούν αιχμάλωτοι. Η πραγματικότητα τους διαψεύδει: «Οι αντάρτες συνδέονται περισσότερο με την παράδοση της χώρας.

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π ΟΥ Λ Ο Σ

438

δηλαδή με την κλεφτουριά της Τουρκοκρατίας. [...] Ο τυφλός φανατι­ σμός με κάποιες ακραίες παραφυάδες (ακρωτηριασμούς κ.λπ.) α π ο­ τελεί φαινόμενο ξένο προς το ποιόν του αντάρτικου». (Φλάισερ) Ωστόσο η χιτλερική προπαγάνδα τρομάζει τους Γερμανούς στρα­ τιώτες και τους κάνει να εξαγριώνονται· μερικά από τα συνθήματα είναι: «Απαγορεύεται οποιαδήποτε επαφή με τους Έλληνες», «Όλοι οι πολίτες πρέπει να θεωρούνται εχθροί», «Καλύτερα να πυροβολήσεις έναν παραπάνω παρά έναν λιγότερο» κ.ο.κ. Όλες οι αναφορές των γερμανικών μονάδων σε όλα τα μέτωπα χτε­ νίζονται από ειδικό τμήμα προπαγάνδας· για το ελληνικό τμήμα αρ­ μόδιος είναι ο Αυστριακός υπολοχαγός Κουρτ Βάλντχαϊμ.1Έ ργο του είναι να εξωραΐζει την κτηνωδία και να μεγιστοποιεί την επιτυχία των αντιανταρτικών επιχειρήσεων- π.χ. οι 10 εκτελεσθέντες «ύποπτοι χω­ ρικοί» της αναφοράς μετατρέπονται σε «10 ένοπλους συμμορίτες». Για τους Γερμανούς δεν υπάρχουν άμαχοι. Εφαρμόζουν τα χιτλερικά μέτρα συλλογικής ευθύνης. Από τον Αύ­ γουστο του 1943 οι διαταγές είναι: «Όλοι οι οπλισμένοι άνδρες π ρέ­ πει κατά βάση να εκτελούνται επιτόπου. Χωριά α π ' όπου έχουν π έ ­ σει πυροβολισμοί ή όπου έχουν απαντηθεί ένοπλοι άνδρες πρέπει να καταστρέφονται και ο αρσενικός πληθυσμός αυτών των χο^ριών να τουφεκίζεται». (Κέδρος) (Εκτέλεσαν περί τους 50.000 αμάχους και ομήρους.) «Χρησιμοποιώντας φλογοβόλα, εμπρηστικές χειροβομβίδες ή μερι­ κές φορές μόνο πετρέλαιο, οι γερμανικές δυνάμεις κατάκαιγαν μεθο­ δικά ολόκληρα χωριά. Τον Ιούλιο του 1944 είχαν ήδη καταστραφεί 879 χωριά ολοκληρωτικά και 460 μερικώς». (Mazower) (Δηλαδή επί 10 μήνες κατέστρεφαν 9-10 χωριά την ημέρα.) Η γερμανική αγριότητα δεν έχει όρια· σαδίζουν με τους χωρικούς, που βρίσκονται στο έλεός τους. Δεν ξεχωρίζουν γέρους, γυναίκες και παιδιά* βιάζουν τις κοπέλες και μετά τις σκοτώνουν, βάζουν βαμβάκι ποτισμένο βενζίνη στο στόμα βρεφών και το ανάβουν, καίνε τα σπίτια ρίχνοντας στο πάτωμα μια λευκή σκόνη που ανάβει με έναν πυροβολισμό. 0 ειδικός πολιτικός απεσταλμένος του Χίτλερ στην Ελλάδα Χέρμαν Νόιμπαχερ με τηλεγράφημα προς το γερμανικό Γενικό Στρατηγείο στο Βερολίνο διαμαρτύρεται για όσα διαπράττονται στη χώρα: «Είναι καθαρή τρέλα να κατασφάζουν νεογέννητα, παιδιά, γυναί­ κες και γέρους. [...] Το λαμπρό αποτέλεσμα α π ’ αυτή την ανδρεία πράξη είναι πως πεθαίνουν νεογέννητα, αλλά οι αντάρτες μένουν ζω­ 1. 0 γνωστός πρώην Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ.

439

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

ντανοί. [...] Προκύπτει έτσι πως είναι πιο εύκολο να τουφεκίζει κανείς ανυπεράσπιστες γυναίκες, παιδιά και γέρους παρά να καταδιώκει με πνεύμα ανδρείας εκδικητικότητας μια ένοπλη συμμορία». (Κέδρος) Αιώνες είχαν να συμβούν τέτοιες θηριωδίες. «Η λεηλασία κι η ερήμωση της εχθρικής χώρας, που έπαιζε τόσο με­ γάλο ρόλο στους Τατάρους, στους ασιατικούς λαούς κι ακόμη στον Μεσαίωνα, δε συμφωνούσε πλέον με το πνεύμα της εποχής· τις θεω­ ρούσαν δίκαια σαν μια άχρηστη βαρβαρότητα. [...] Όλη η Ευροοπη απολάμβανε αυτή την εξέλιξη και τη θεωρούσε σαν τη συνέπεια του πνεύματος της προόδου». (Clausewitz) Οι χιτλερικοί γύρισαν την Ευρώπη αιώνες πίσω.

Βιετνάμ Το κόστος πληρώνει σκληρότερα από κάθε άλλη φορά ο πληθυσμός της υπαίθρου. Οι χωρικοί, όταν βλέπουν Γερμανούς, δεν ξέρουν εάν πρέπει να μείνουν ή να φύγουν. Εάν κάποιοι έφευγαν, αυτό εκλαμβάνετο ως απόδειξη ενοχής και οι Γερμανοί τουφέκιζαν τους υπόλοι­ πους· εάν έμεναν, κινδύνευαν να συλληφθούν ως ύποπτοι και μόνο από την εμφάνισή τους ή να εκτελεστούν επιτόπου. «Οι κατακτητές δεν δίσταζαν να δίνουν ακόμα και απατηλές “εγ­ γυήσεις” για να τις αθετήσουν στη δεδομένη στιγμή. Στα Καλάβρυτα οι περισσότεροι κάτοικοι πίστεψαν τις διαβεβαιώσεις τοον υπεύθυνων αξιωματικό) ν της 117ης Μεραρχίας ότι δεν διέτρεχαν κανέναν κίνδυνο. [...] Έτσι, λίγοι μόνο Καλαβρυτινοί έφυγαν, ορισμένοι μάλιστα από αυτούς γύρισαν πάλι στα σπίτια τους. Τότε οι Γερμανοί έκλεισαν την πα γίδα και εξόντωσαν στις 13 Δεκεμβρίου 1943 όλο τον αντρικό πλη­ θυσμό της πόλης - το νεότερο θύμα ήταν μόλις δώδεκα ετοον».2 Οι Γερμανοί, όταν μπαίνουν σε χωριό από το οποίο οι κάτοικοι έχουν φύγει, δεν καίνε απλώς σαν τους Ιταλούς τα σπίτια και ό,τι άλλο έχουν εγκαταλείψει οι χωρικοί. Επειδή ξέρουν ότι είναι αδύνατον οι φυγάδες να μεταφέρουν όλο τους το βιος μαζί τους, αρχίζουν να αναζητούν τις κρύπτες. Οι στρατιώτες είναι εφοδιασμένοι με κάτι μεγάλα σιδερένια κοντάρια και αρχίζουν με υπομονή και μεθοδικότητα να τα βυθίζουν στο χώμα των κήπων και των αυλών γύρω από τα σπίτια. Βαθομετρούν μεθοδικά: το έδαφος, αφιερν γερμανικών δυνάμεο^ν εις τα περίχωρα της Μακρακώμης». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντίστασίς)

Αγύμναστος Λαμπίρι, 1 Οκτωβρίου 1943. Έ να γερμανικό τά γ μ α βγαίνει από το Αγρίνιο με κατεύθυνση προς τα χωριά Μπροστοβά - Λαμπίρι - Προυσό. Στο Λαμπίρι βρί­ σκεται μόνο η ομάδα διοίκησης του 2/39 Συντάγματος του ΕΛΑΣ: ο συνταγματάρχης Αναργύρου, ο καπετάνιος Γεροδήμος και λιγοστοί αντάρτες. 10. Ιστορία της Εθνικής Αντιστάσεως 1941-1944.

452

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Η ελασίτικη διοίκηση αποφασίζει να δώσει ένα χτύπημα στους Γερ­ μανούς προτού αποτραβηχτεί στα υψώματα. Μια ολιγομελής ομάδα υπό τον ασυγκράτητο μόνιμο υπολοχαγό Κατσίμπα πιάνει θέσεις έξω από τη Μακριά Λογγά* οι χωρικοί φεύγουν έντρομοι στα βουνά με τα υπάρχοντά τους. Οι περισσότεροι μαχητές του Κατσίμπα είναι νεαροί και άψητοι* όπως ο μετέπειτα δημοσιογράφος Βούλτεψης, που, μόλις αποφοίτησε από το γυμνάσιο, βγήκε στο Βουνό και τοποθετήθηκε σε γραφείο του συντάγματος. Δεν έχει προλάβει ακόμη να ρίξει πυροβολισμό και βρέ­ θηκε ανάμεσα στους 17 απόκοτους, με επικεφαλής τον αρχιαπόκοτο Κατσίμπα, να αντιμετωπίζουν ολόκληρο γερμανικό τάγμα. Τη μάχη την αφηγείται ο ίδιος με υπέροχη αντιηρωική διάθεση: «Δεν αισθάνομαι καλά. Μήπως φοβάμαι; Δεν είναι αυτό, λέω στον εαυτό μου. Είναι που είσαι αγύμναστος. Που δεν έχεις πάει στρατιώ-

τγις· »Φάνηκαν στο ξέφωτο δυο ανιχνευτές με μαρσίπ. Ύστερα ένας αξιωματικός, ίσως ταγματάρχης, μεσόκοπος και σωματώδης, με τα κιάλια κρεμασμένα στο λαιμό του. Βλέπω κάτω από το κράνος τα χα­ ρακτηριστικά του. Είμαστε τόσο κοντά! Να κι άλλα κράνη, πάνω από γυάλινα μάτια που ψάχνουν. »Σύγκρυο. »Λίγα μέτρα μπροστά μου ο τρομερός στρατός του Χίτλερ. Σφίγ­ γω την αραβίδα μου και βλέπω την κάννη να πηγαίνει πέρα δώθε. Ναι, τρέμω. Και... αυτή τη στιγμή... πριν πάρω το βάπτισμα του πυρός... κατουρήθηκα. Κι ένιωσα σαν να χωρίζεται η ψυχή από το σώμα μου. [...] Ένας χωρικός έτρεξε για να κρυφτεί, ένας Γερμανός γύρισε και τον πυροβόλησε, ο ταγματάρχης σταμάτησε κι έβαλε τα κιάλια στα μάτια του. 0 Κατσίμπας σηκώθηκε όρθιος στον βράχο του, σημάδεψε, τον πέτυχε “στο σταυρό”. Έπεσαν κι άλλοι. »Χαλασμός στην πράσινη ρεματιά. »Έριξα την πρώτη σφαίρα, αλλά τώρα δεν ανοίγει το κινητό ου­ ραίο. Σφήνωσε ή φταίνε τα χέρια μου; Γεμάτος θυμό, το χτυπάω π ά ­ νω στην πέτρα που προστατεύει το κεφάλι μου. Άνοιξε, όπλισα. [...] »Κάποιος φωνάζει δυνατά από το ύψωμα: » - Βαράτε τους, παιδιά! Καμιά πεντακοσαριά είναι! »Φωνάζει ο μυλωνάς που αγναντεύει προς τη ρεματιά και λέει, ο αθεόφοβος, σ’ εμάς τους δεκαεφτά, πως οι Γερμανοί είναι μονάχα π ε­ ντακόσιοι. [...] »0ι Γερμανοί σκούζουν σαν μικρά παιδιά. Νομίζουμε πως φωνά­ ζουν “μαμά, μαμά”!

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

453

»Κάποιος ουρλιάζει: »~ Γαμώ τη μαμά σας και γαμώ τη Γερμανία σας! »Παροξυσμός. » - Θα τους φάμε!». (Βούλτεψης, Ακέλας) Και τους φάγανε κανονικά. Το σούρουπο ο Κατσίμπας υπακούει εντέλει στις διαταγές του συ­ νταγματάρχη Αναργύρου και αποσύρει σώους τους 17 άνδρες του· οι Γερμανοί επιστρέφουν πάλι στο Αγρίνιο με δεκάδες νεκρούς και τραυ­ ματίες. 0 Κατσίμπας διηγείται απλά την ανταμοιβή των πολεμιστών: «Το πρωί πάνω από τα Κορακοβούνια αγναντεύαμε. Μας έμαθαν από τα γύρω χωριά. Μας κουβάλησαν ούζο, καρύδια, νερό». Εννοείται πως οι αγώνες των ανταρτών του ΕΛΑΣ συνεχίζουν να παραμένουν άγνωστοι πέραν του ελληνικού χώρου· η λογοκρισία που έχουν επιβάλει οι Βρετανοί κρατάει στο σκοτάδι τη δράση τους. Μόνο με την παρέμβαση του στρατηγού Πέιτζετ στον Τσόρτσιλ έγι­ νε κάποια μνεία των πολεμικών επιτυχιών των Ελλήνων. Αναφέρθηκε η ανατίναξη νοτίους του Ολύμπου ενός γερμανικού τρένου και ο θά­ νατος από την έκρηξη ενός Γερμανού στρατηγού και πολυάριθμων αξιωματικών ανάμεσα στους 500 νεκρούς και τους 250 τραυματίες· αριθμοί που επιβεβαιώθηκαν από τη γερμανική διοίκηση. (Ανδρικόπουλος) Μετά ξανάπεσε το πέπλο της σιωπής.

Πόλη, 16 Οκτωβρίου 1943. Στα σύνορα τοον νομών Αττικής και Βοιωτίας στα πέντε Αρβανιτο­ χώρια ή Δερβενοχώρια (Πύλη, Σκούρτα, Κρώρα, Πάνακτο, Καβάσιλα) είναι οι θέσεις του 34ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ (αργότερα νη Τα­ ξιαρχία και προς το τέλος ΙΙη Μεραρχία). Αμέσως μετά την ιταλική συνθηκολόγηση έχει αρχίσει μαζική έξο­ δος των Εβραίων από την Αθήνα προς την Ελεύθερη Ελλάδα. Όσο είχαν την ευθύνη κατοχής οι Ιταλοί, ο στρατηγός Τζελόζο είχε αντισταθεί πεισματικά στη γερμανική απαίτηση για «λύση» του εβραϊκού ζητήματος και στην ελληνική προ^τεύουσα. Στη Θεσσαλονί­ κη είχε ήδη «λυθεί» με τη συνδρομή του αρχιραβίνου της εβραϊκής κοινότητας Σεβί Κόρετς και ορισμένων εξωνημένων Εβραίων. «Στην Αθήνα οι προσπάθειες των Γερμανών να υποθάλψουν ένα αντισημιτικό κίνημα έπεσαν στο κενό. [...] Σε μια εποχή γενικού αντι-

454

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

σημιτισμού ο θεμελιώδης ανθρωπισμός του ελληνικού πολιτισμού βγή­ κε μπροστά μόλις οι Ναζί άρχισαν το γενοκτόνο έργο τους». (Mazower) Στους τοίχους της πρωτεύουσας οι εαμίτες ρίχνουν το σύνθημα: «Έλληνες, κρύψτε τους Εβραίους». Η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Αθή­ να με άμεση προτροπή του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού εκδίδει χ ι­ λιάδες πιστοποιητικά βάφτισης Εβραίων με προκατοχικές ημερομη­ νίες. Το ίδιο και η Ελληνική Αστυνομία, με τον αρχηγό τηςΈ βερτ, τους αστυνόμους Δ. Βρανόπουλο και Μ. Γλύκα, εκδίδει χιλιάδες πλαστές ταυτότητες και σωτήρια πιστοποιητικά. Ο μηχανισμός αποδράσεων του ΕΑΜ τίθεται αμέσως στη διάθεσή τους* από τις ακτές της Εύβοιας, της μεγάλης πύλης προς την ελευ­ θερία, φεύγουν με απόλυτη προτεραιότητα οι Εβραίοι. Από εκεί θα φύγει και ο πρόεδρος του ΚΙΣ (Κεντρικού ϊσραηλιτικού Συμβουλίου) Ιωσήφ Λόβιγγερ με την οικογένειά του και άλλοι 1.500 Εβραίοι. «Οι διωκόμενοι Εβραίοι έγιναν δεκτοί από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ως αδέλ­ φια σε κατάσταση ανάγκης. [...] Οι περισσότερες διασώσεις οφείλονται στο ΕΑΜ».11 Από τους πρώτους φτάνει στα Δερβενοχώρια -μ ε ξυρισμένη τη γ ε ­ νειάδα και μεταμφιεσμένος- ο αρχιραβίνος της πρωτεύουσας Ηλίας Μπαρτζιλάι με τη γυναίκα του και την κόρη του. Έ χει απαχθεί από το ΕΑΜ κατά παράκληση κάποιων δυναμικών στελεχών της εβραϊκής κοι­ νότητας της Αθήνας για να αποτρέψουν ενδεχόμενη επανάληψη του δράματος της Θεσσαλονίκης. (Mazower) Στα Δερβενοχώρια η οικογένεια Μπαρτζιλάι παρέμεινε τρεις ημέ­ ρες γιατί το υπερβολικό πάχος του ζεύγους όχι μόνο απέκλειε κάθε σκέψη για ποδαρόδρομο στα ενδότερα, μα και γονάτιζε κάθε υποζύ­ γιο στο οποίο δοκίμαζαν οι αντάρτες να τους ανεβάσουν. Φιλοξενήθηκαν στο σπίτι του παπα-Ν ικόλα των Σκούρτοον ώσπου έφεραν από την ορεινή Ρούμελη δύο θηριώδη ιταλικά μουλάρια, λάφυρα από τη μάχη της Παύλιανης, τα οποία οι αντάρτες είχαν ονομάσει «Τσιάνο» και «Έντα». Έτσι, ο αρχιραβίνος κατόρθωσε να φτάσει στην έδρα του ΓΣ του ΕΛΑΣ, όπου και παρέμεινε ασφαλής μέχρι το τέλος του Πολέ­ μου τόσο αυτός όσο και οι χιλιάδες Εβραίοι που βρήκαν καταφύγιο στον ΕΛΑΣ. (Μ εταπολεμικά, όταν άρχισαν οι διο^γμοί των αντιστασιακών, ού­ τε ο αρχιραβίνος ούτε κάποιοι άλλοι επιφανείς και ισχυροί Εβραίοι έμποροι και επιχειρηματίες της Αθήνας θυμήθηκαν τους σωτήρες 11. Μ π ά ρ μ π α ρ α Σ π έ ν γ χ λ ερ , α π ό το βιβλίο Οι Εβραίοι της Ε?ν?ιάδας στην Κατοχή.

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

455

τους. Ούτε μία επιστολή συμπαράστασης ούτε μία κουβέντα συμπά­ θειας από την εβραϊκή κοινότητα για τους φυλακισμένους και διο^κόμενους ελασίτες.) Στις 17 Ιουλίου ένα τηλεγράφημα του αρχιραβίνου της Αθήνας προς διάφορες κυβερνήσεις του εξωτερικού καταγγέλλει την προδοτική κυ­ βέρνηση Ράλλη και εξαιρεί τη βοήθεια των εαμιτών: «Από τας 100.000 (Εβραίων) μόνο 10-20 χιλιάδες έχουν σωθεί από τη γερμανική κόλαση και αυτοί χρωστούν τη σωτηρία τους στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και την αλλη­ λεγγύην του ελληνικού λαού». (Ανδρικόπουλος) Αυτό δεν αρέσει καθόλου στους Βρετανούς· ο υπουργός Εξωτερι­ κών Ίντεν δίνει εντολή στον πρεσβευτή της Βρετανίας στις ΗΠΑ να παρέμβει προς αλλοίωση της πραγματικότητας: «Οποιαδήποτε δημο­ σιότητα στις ΗΠΑ υπέρ του ΕΑΜ σχετικά με αποδράσεις Ελλήνοον Εβραίων πρέπει να εμποδιστεί ή να υποτιμηθεί». (Ανδρικόπουλος) Κάποιες εκατοντάδες Εβραίων που συνωστίζονται πίσω από τις γραμμές το^ν ανταρτών του 34ου Συντάγματος αισθάνονται ασφαλείς και δεν θέλουν να προωθηθούν στο εσωτερικό της Ελεύθερης Ελλάδας· νομίζουν ότι θα μπορέσουν να μείνουν κοντά στην πρωτεύουσα μέχρι το τέλος του εφιάλτη. Ο Θεοχάρης προσπαθεί να τους συνεφέρει και κακοποιεί την ονο­ μασία της διάσημης αμυντικής γραμμής Ζίγκφριντ, από το όνομα του μυθικού ήρωα των Γερμανών: Βρε κακόμοιροι, τι σας πέρασε η ιδέα, ότι είστε πίσω από τη γραμμή Ζιγκ-Φρινγκ; Ώρε και κατά πού θα κουτρουβαλάτε καμιά μέ­ ρα! /

Στέφας Μαλιάτσης Τη νύχτα της 15ης προς τη Ιοη Οκτωβρίου ένας λόχος Γερμανών από το αεροδρόμιο της Ελευσίνας με οδηγό κάποιον σύγχρονο Εφιάλ­ τη περνάει μέσα από δύσβατα μονοπάτια πίσω από τη γραμμή επ ι­ τήρησης των ανταρτών του 34ου Συντάγματος και βαδίζει εναντίον της Πύλης. Οι αντάρτες αιφνιδιάζονται. Πιστεύουν ότι ο γερμανικός λόχος είναι εμπροσθοφυλακή κάποιας μεγαλύτερης δύναμης. Την εντύπωση την ενισχύουν τα άρματα που κινούνται στον δρόμο Ελευσίνας - Θηβών και τα αεροπλάνα που πετάνε πάνο^ από την περιοχή. Ώσπου να φτάσουν στο απειλούμενο χω­ ριό οι αιφνιδιασμένοι αντάρτες, αναλαμβάνουν την άμυνα της Πύλης

456

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

οι κάτοικοι της. Με ό,τι όπλο έχει ο καθένας και εμψυχωτή τον τσο­ πάνο Στέφανο Μαλιάτση ταμπουρώνονται μπροστά από τα πρώτα σπίτια του χωριού. Προς το ξημέρωμα διακρίνουν τους Γερμανούς να ανηφορίζουν, αλ­ λά βλέπουν και κάτι που τους παγώνει: μπροστά τους σαν ασπίδα οι «γενναίοι» στρατιώτες του V Ράιχ κρατάνε τρία μικρά παιδιά· το ένα είναι ο γιος του Στέφανου Μαλιάτση. Κανένας Πυλιώτης δεν διανοεί­ ται να κάνει την αρχή· όλοι περιμένουν την αντίδραση του πατέρα. Οι Γερμανοί όλο και πλησιάζουν. - Λέγε, Στέφα, τον ρωτάνε από γύρο.) οι ταμπουρωμένοι συγχω­ ριανοί του. «Τη ζωή του τη διαθέτει και μια και δέκα φορές κανείς. Και χι­ λιάδες, εκατομμύρια άνθρωποι την έχουν διαθέσει εθελοντικά. [...] Πό­ σοι όμως, σ’ όλων των χωρών την ιστορία, πόσοι πατέρες βρέθηκαν σε αυτές τις τραγικές στιγμές. [...] Στιγμές όμως μόνο, ούτε ολόκληρο λεπτό δισταγμός του Στέφα». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντίστασις) - Πυρ, βόγκηξε. Τα τουφέκια πήραν φωτιά γύρω του· μαζί με τους πρώτους Γερ­ μανούς έπεσαν και τα παιδιά. «Πιάνουν οι Γερμανοί θέσεις, και τα φοβερά τους μυδράλια κατα­ κλύζουν με πύρινο χαλάζι τις θέσεις των Πυλιωτών. Είναι πάντα φοβε­ ροί στον πόλεμο οι Γερμανοί, στην έφοδο και στην άμυνα, και ο λόχος εκείνος πιστεύει πως γρήγορα θα λυγίσουν οι θρασείς χωριάτες που τολμούν να τους αντισταθούν. [...] Εκατόν είκοσι άνδρες, ορμητικά π α ι­ διά όλοι τους, α π 9 αυτά τα παιδιά που διήλασαν, διέσχισαν όλη την Ευ­ ρώπη, από τη Μάγχη ως τον Καύκασο, χυμούν να ποδοπατήσουν τους λίγους ένοπλους χωρικούς που βρέθηκαν εμπόδιο στον δρόμο τους».1'2 Αλλά δεν πέρασαν. Οι χωρικοί της Πύλης τούς κράτησαν καθηλωμένους τρεις ολόκλη­ ρες ώρες, μέχρι να φανεί, τρέχοντας πρώτος μπροστά, ο Καλλίας με τον λόχο του και να βάλουν τους επιδρομείς στη μέση. Η άγρια μάχη τερματίστηκε το σούρουπο. 0 απολογισμός για τους επιδρομείς είναι βαρύς· πάνω από 80 νε­ κροί ανάμεσα στις πέτρες και στα αγριόχορτα και 43 αιχμάλωτοι· αντάρτης νεκρός ένας. Ο ιερωμένος του ελασίτικου συντάγματος, αρχιμανδρίτης Χρυσό­ στομος Πέπας κατεβαίνει στο πεδίο της μάχης: «Προχωρώντας μέσα από τους 80 σκοτωμένους Γερμανούς, βρέθη­ 12. Αντρ. Μουντριχας (Ορέστης), Α πογευματινή, 26.2.1958.

Α ΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

457

κα στην πιο συγκλονιστική σκηνή. Χάμω κείτονταν νεκρά τα Πυλιώτικα τσοπανόπουλα, ανάσκελα καθώς τα κορμιά τους ήταν ζεστά ακό­ μα. [...] Σκύβω και τα χαϊδεύω λέγοντας συγχρόνως επικήδειες ευχές. Καθώς σηκώνομαι, αντικρίζω λίγο πιο πέρα τον Στέφα να στέκεται με τ ’ όπλο στο χέρι πάνω α π ’ το νεκρό παιδί του. [...] »0 Στέφας, μόλις φτάνω κοντά του, με σπαραγμό ψυχής μου λέει: » - ΓΤαπα-Χρυσόστομε, από βόλια γερμανικά σκοτώθηκε ο γιος μου και τ ’ άλλα μας παιδιά ή από δικά μας βόλια; » - Στέφα, του απαντώ, για την πατρίδα, για την πατρίδα έγιναν όλα α υ τά » .13 (Το μεταπολεμικό ευχαριστώ της πατρίδας στον Στέφανο Μαλιάτση ήταν να βαλθούν τα σαΐνια της εθνικοφροσύνης να αποδείξουν ότι ο απλός τσοπάνος ήταν κομουνιστής· ο άνθρωπος δεν είχε ιδέα από πολιτική. Τελικά ένας θρασύτατος αξιοοματικός της Αστυνομίας τον μέμφθηκε αποπάνω για τις πολλαπλές ταλαιπω ρίες που τον υπέβαλαν: - Ποιος σου είπε, ρε, να πολεμήσεις τους Γερμανούς;) Οι 43 Γερμανοί αιχμάλωτοι κλείστηκαν στην εκκλησία των Σκούρτων προηγουμένως συνυπέγραψαν πρόθυμα μια επιστολή προς τον φρού­ ραρχο Ελευσίνας: εάν σεβόταν το Διεθνές Δίκαιο και δεν υπήρχαν αντί­ ποινα κατά των αμάχων, το 34ο Σύνταγμα θα άφηνε αμέσους ελεύθερους τους τραυματίες και εγγυάτο για τη ζωή των υπόλοιπων. Η γερμανική απάντηση ήταν η αναμενόμενη· μεγάλες δυνάμεις περικυκλώνουν τα Δερβενοχώρια και, όπου μπαίνουν, καίνε και καταστρέφουν. Επί τρεις ολόκληρες ημέρες οι αντάρτες έδωσαν άγριες, ανηλεείς μάχες· προκάλεσαν μεγάλες απόκλειες στον εχθρό και υποχώρησαν μό­ νο όταν χάθηκε και η τελευταία ελπίδα αντίστασης. Τη νύχτα της υπο­ χώρησης, αφού είχαν στο μεταξύ προωθήσει στο εσωτερικό τους Εβραίους, ήρθε η ώρα των Γερμανών αιχμαλώτων· η διοίκηση του συ­ ντάγματος ανέθεσε την εκτέλεση στον Θεοχάρη. Ο Λύκος της Γκιώνας έχει αντιρρήσεις: « - Σαράντα τρεις άνθρωποι και νύχτα, ξέρετε πόσες τουφεκιές χρει­ άζονται;, ήταν η απάντησή του. Θα ακουστούν στο Κακοσάλεσι [Αυλώ­ να], θα χαλάσει ο τόπος. Θέλετε να ξεκινήσουν από κει οι Γερμανοί τον ανήφορο; »Τα ερωτήματα του Θεοχάρη δεν ήσαν καθόλου παράλογα και η μόνη απάντηση που χωρούσε ήταν: » - Κάνε ό,τι καταλαβαίνεις. 13. Εθνική Αντίσταση (της ΠΕΑΕΑ), Νοέμβριος 1983.

458

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

»Δυο μέρες αργότερα κάτι γυναίκες στο Κακοσάλεσι είδαν έναν ολόγυμνο αιμόφυρτο άνθρωπο να τις πλησιάζει π α ρ α π α τώ ντα ς και μουγγρίζοντας». Αυτό που κατόρθωσε να αρθρώσει, λίγο πριν πεθάνει, ήταν για έναν «ξανθογένη με καταγάλανα μάτια... το λαδολύχναρο τον φώτιζε απαίσια... σφιγμένα δόντια... πλατιά σαγόνια... Έ μ π η ­ γε και ξανάμπηγε το φοβερό του μαχαίρι στους λαιμούς».14 Οι Γερμανοί αιχμάλωτοι που πέρασαν ένας ένας από το αθόρυβο μαχαίρι του Θεοχάρη θάφτηκαν σε ομαδικό τάφο πάνω από το Κακοσάλεσι, στο Βούντιμα. Οι κατακτητές μπήκαν γ ια αντίποινα στα Δερβενοχώρια και έκαψαν τέσσερα χωριά, μα αυτό που έμεινε είναι η ικανοποίηση των χωρικών για τη γερμανική καταστροφή:

Στο Βούντιμα στη ρεματιά είν ? ένα. πηγαδάκι , οι αντάρτες πίνουνε νερό κι οι Γερμανοί φαρμάκι. Γεια σου, Ορέστη, γεια σου , εσύ και τα παιδιά σου ... Και εδώ επαναλήφθηκε η αυθόρμητη υποστήριξη του κόσμου· χω­ ρίς να τους το ζητήσουν, εμφανίστηκε μια ομάδα χωρικών από τα Κ α­ λύβια με τρόφιμα για τους υποχωρούντες αντάρτες. - Είπαμε πως θα 'χετε ανάγκη και κάτι σας φέραμε, λένε απλά. Κ άπως αργά το πήρε απόφαση για την Ελλάδα και ο διοικητής της Ομάδας Στρατιών Ε στρατάρχης Αλ. Αέερ, γράφοντας για τον ΕΑΑΣ, «δεν θα κατορθωθεί ποτέ να συντρίβει ολοκληρωτικά και να ειρηνεύσει ο τόπος». (Sekendorf) Εννοούσε να υποταχθεί ο τόπος.

Ύβρεις Εάν δεν υπήρχε ο ΕΛΑΣ στη Μακεδονία, θα έπρεπε επειγόντως να δημιουργηθεί· έστοο μόνο εκεί. Στη Μακεδονία δεν είναι μόνο οι Γερμανοί κατακτητές, είναι και οι Βούλγαροι που επιδιώκουν τον εξανδραποδισμό του πληθυσμού, είναι και οι «σύμμαχοι» Γιουγκοσλάβοι που υποδαυλίζουν αποσχιστικές τάσεις στους σλαβόφωνους της περιοχής. 14. Αντρ. Μ οόντριχας (Ορέστης), Απογευματινή , 1.3.1958.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

459

Όμως ο ΕΛΑΣ υπάρχει. Με μεγάλες δυνάμεις, τις μεγαλύτερες από κάθε άλλο διαμέρισμα της χώρας. «Από την Αρχαιότητα, σ’ όλες τις εκδηλώσεις του, ο Βορ­ ράς αντιπροσωπεύει τον ελληνικόν όγκον. Δεν έγινε εξαίρεσις και με τους αγώνες της Κατοχής. Οι μακεδονικές μεραρχίες υπήρξαν οι ογκό­ λιθοι του ΕΛΑΣ, οι πιο βαριές μαζικές του μονάδες».15 Οι εθνικοί κίνδυνοι, η παράδοση των Μακεδονικών Αγώνων και το αρματολίκι έβγαλαν στο Βουνό αξιωματικούς, κλαρίτες, καπετάνιους, παλιούς και νέους πολεμιστές των μακεδονικών οχυρών και της Αλ­ βανίας. Σπουδαίοι πολέμαρχοι αξιωματικοί και καπετάνιοι οδηγούν τις βαριές μακεδονικές μεραρχίες: Στρατηγός Βασίλειος Τζιότζιος, Πέτρος (δάσκαλος Χριστόδουλος Μόσχος), Παππούς (ταγματάρχης Φώτης Ζησόπουλος), στρατηγός Ευ. Καλαμπαλίκης, ταγματάρχης Γ. Καστανάς, Μάρκος Βαφειάδης, Υψηλάντης (φιλόλογος και έφεδρος ανθυπολοχαγός Αλέξανδρος Ρόσσιος), Κατσαντώνης (υπολοχαγός Γιάννης Στάθης), Κικίτσας (έφεδρος αν­ θυπολοχαγός Σαράντης Πρωτόπαπας), Λασσάνης (δάσκαλος και έφε­ δρος ανθυπολοχαγός Αθανάσιος Γκένιος), Φωτεινός (έφεδρος υπολο­ χαγός Δ. Κυρατζόπουλος), Σκοτίδας (έφεδρος ανθυπολοχαγός Νίκος Θεοχαρόπουλος) κ.ά. Οι ελασίτες της Μακεδονίας χτυπάνε τους Γερμανούς αδιάκοπα. Οι απώλειες είναι τεράστιες, μα δεν πτοούνται, στο Βουνό βγήκαν για πόλεμο. 0 Γερμανός στρατηγός Έ ριχ Σμιτ-Ρίχμπεργκ στις εκθέσεις του εκφράζει σεβασμό για την «αντοχή των κατά την διάρκεια των μαχών» και για την περιφρόνηση των κατοίκων της Μακεδονίας στα εφαρμοζόμενα αντίποινα και προβλέπει: «Οι ενισχυμένες ηθικά α π ’ τις επιτυχίες τους αντάρτικες δυνάμεις προβλέπεται πως θα πολλα­ πλασιάσουν τις εναντίον των τμημάτων μας επιθέσεις τους». (Μαθιόπουλος, Αντίσταση) Έτσι και έγινε. «Το αντάρτικο κίνημα προσέλαβε τνή του αρχηγού: «Αυτό είναι το σφάλμα το δικό μας. [...] Πήγαμε να κάνουμε μια συμφωνία, το αρνί με το λύκο. [...] Αυ­ ταπάτη. Κάναμε κάτι που δεν επρόκειτο να πραγματοποιηθεί γιατί ήταν αυταπάτη». (Ιωαννίδης) Ο Ζέβγος ομολογεί στο ημερολόγιό του: «Αφήσαμε ανόητα τον Ζέρβα, φωλιά αντίδρασης και συνεργασίας με τον εχθρό. Η πολιτική της εθνικής ενότητας παρατραβήχτηκε και στο όνομά της υποσκελίστηκαν τα ιστορικά συμφέροντα του έθνους και του λαού». (Παρτσαλίδης)

501

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

Και ο Καραγκίτσης κατόπιν εορτής συμφωνεί με τον Άρη και επ ι­ τίθεται στο δίδυμο του ΓΣ: «Σήμερα η π είρ α η ακριβοπληρωμένη μάς διδάσκει ότι έπρεπε να συνεχίσουμε τις μάχες με τον ΕΔΕΣ. [...] Έ π ρ ε ­ πε να οργανώναμε ένα αποφασιστικό κτύπημα και μέσα στο ορμητή­ ριό του στη Αάκκα-Σούλι. Η στρατιωτική άποψη (Σιάντος, Σαράφης) ότι το εγχείρημα αυτό δεν ήταν κατορθωτό, γιατί οι Γερμανοί θα μας εγκλωβίζανε, απεδείχθη ότι δεν ήταν ορθή».10 Ο Άρης επιστρέφει περίλυπος στο Βουργαρέλι. Ο ίλαρχος Ζαρογιάννης πά ει ανήσυχος να τον συναντήσει για να ενημερωθεί. Ο αρχηγός δεν μασάει τα λόγια του: Μετά την απελευθέρωση οι Άγγλοι θα φέρουν το βασιλιά και η Εθνική Αντίσταση θα τεθεί υπό διωγμό. Εγώ, εσύ, ο Καρτσιώτης κι οι άλλοι είμαστε καταδικασμένοι να σκοτωθούμε σαν ληστές με την κάπ α στον ώμο. Και πάλι η ίδια προφητεία· και πάλι αναφερόταν μόνο στους αντάρτες του ΕΛΑΣ αφήνοντας έξω την πολιτική ηγεσία. Θυμάται ο ίλαρχος: «Εκ των υστέρων κρίνοντας τα προφητικά λόγια του, πολλές φορές τον κατηγόρησα γιατί δεν έκανε ένα πραξικόπημα ενάντια στην κα­ θοδήγηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ώστε να αλλάξει η όλη ερμαφρόδιτη κ α τά ­ σταση που επικρατούσε τότε. Αλλά και πάλι τον δικαιολόγησα γιατί με το δογματισμό που είχαμε τότε, “το είπε το Κ όμμα5’, και βλέπαμε την καθοδήγηση σα Θεό, είναι ζήτημα αν θα δεχόμαστε μια τέτοια ενέργεια».

Κ εραυνός Η Ελεύθερη Ελλάδα εκτείνεται στα 3/4 της χώρας και τα έχει όλα: στρατό, τοπική αυτοδιοίκηση, κώδικα Δικαιοσύνης. Το μόνο που λεί­ πει είναι η κεντρική πολιτική εξουσία που θα διοικεί τις ελευθερωμέ­ νες περιοχές. Αλλά ο ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ αρνήθηκαν να συνεργαστούν με το ΕΑΜ για τη σύσταση μιας πολιτικής επιτροπής που θα συντονί­ ζει τον ένοπλο αγώνα. Την Κυριακή 10 Μαρτίου 1944 μια είδηση πέφτει σαν κεραυνός από το Βουνό και πανικοβάλλει το αντιεαμικό στρατόπεδο σε Αθήνα και Κάιρο: 10. Π. Καραγκίτσης (Ορφέας Βλαχόπουλος), Βιογραφικές αναμνήσεις.

502

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Α Ο Σ

Σχηματίστηκε Κυβέρνηση του Βουνού. Όπως όλοι υποθέτουν, μετά από τόσες αρνήσεις και διαψεύσεις το ΕΑΜ αποφάσισε να δείξει την πυγμή του. Σχημάτισε μια επαναστα­ τική κυβέρνηση που αναλαμβάνει την εξουσία στη χώρα βάζοντας στο περιθώριο τον παλαιοκομματισμό της Αθήνας και τη βασιλική κυβέρ­ νηση των εμιγκρέδων. Την επόμενη ημέρα η Βίνιανη περνάει στην ιστορία. Ο ιερέας του ευρυτανικού χωριού, παρουσία του μητροπολίτη Κο­ ζάνης Ιωακείμ, ορκίζει τα μέλη της νεοσύστατης ΠΕΕΑ (Πολιτικής Επι­ τροπής Εθνικής Απελευθέρωσης). Πρόεδρος ο Μπακιρτζής της ΕΚΚΑ και γραμματείς (όπως ονομάζονταν οι υπουργοί το 1821) ο Σιάντος του ΚΚΕ, ο στρατηγός Μάντακας, που ήρθε επιτέλους από την Κρήτη, ο Τσιριμώκος της ΕΑΔ και ο Κώστας Γαβριηλίδης του Αγροτικού Κόμ­ ματος. Η ΣΣΑ αρνείται να παραστεί στην ορκωμοσία της ΠΕΕΑ δείχνοντας πως δεν την αναγνωρίζει. Μικρό το κακό. Δυστυχώς την ίδια α πό ­ σταση τηρούν ο ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ μιμούμενοι τους Άγγλους. Όμως ο αντίκτυπος από τη σύσταση της ΠΕΕΑ είναι τεράστιος στην Αθήνα, σε όλη την Ελλάδα και στη Μέση Ανατολή. Από το περιθώριο της πολιτικής ζωής οι αρχηγοί της Αθήνας με τη­ λεγράφημα στο Κάιρο απαιτούν να καταδικαστεί η σύσταση της ΠΕΕΑ. Οι θώκοι τους κινδυνεύουν. Περισσότερο ακραία και ιδιοτελής ακούγεται η φωνή του Σοφούλη, που δεν αναγνωρίζει δικαιώματα στους αγωνιζόμενους Έλληνες: «Η αυθαίρετος και παράνομος αύτη ενέργεια [...] αποβλέπει αποκλειστικώς και μόνον εις την πραγματοποίησιν αναρχικών επιδιώξεων. [...] Η μονομερής και άνομος κυβέρνησις του ΕΑΜ θα αποβή ολέθρια και καταστρεπτική διά τα πράγματα της πα~ τρίδος [...] μετατρέπεται εις γενικωτέραν κίνησιν, την οποίαν δεν δι­ στάζω να ονομάσω αντεθνικήν». (Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία) Αυτό που κανένας από όσους διαμαρτύρονται δεν αρθρώνει είναι πως ο κεραυνός της ΠΕΕΑ δεν έπεσε εν αιθρία· οι συνεχείς υποχωρή­ σεις του ΕΑΜ στο Μυρόφυλλο και στην Πλάκα και όλες οι εκκλήσεις που είχαν προηγηθεί προς τα κόμματα στόχο είχαν να είναι η ΠΕΕΑ όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτική του πολιτικού φάσματος. Πρώτος ο Γληνός είχε επισημάνει από το καλοκαίρι του 1943 την ανάγκη σχηματισμού μιας κεντρικής εξουσίας στο Βουνό, που θα δι­ οικούσε την Ελεύθερη Ελλάδα· οραματιζόταν μια κανονική Βουλή των Ελλήνων, πανεθνική, με συμμετοχή όλων των κομμάτων και των αντι­ στασιακών οργανώσεων. Οι ζυμώσεις προς την κατεύθυνση αυτήν εί­ χαν αρχίσει στην Αθήνα από τις αρχές Δεκεμβρίου του 1943, πριν από

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

503

τον απροσδόκητο θάνατο του μεγάλου διανοητή στις 26.12.1943. Και πάλι η πολιτική ηγεσία του αγώνα απευθύνθηκε διαδοχικά στους π ο ­ λιτικούς αρχηγούς για συνεργασία· μάλιστα στους Παπανδρέου και Σοφιανόπουλο πρόσφερε την ηγεσία του πολιτικού οργάνου που θα σχηματιζόταν, αλλά αυτοί αρνήθηκαν. «Ήταν φανερό ότι οι πολιτικοί της Αθήνας ζούσαν ακόμα σ ’ έναν κόσμο δικό τους. Ωστόσο η εντύπωσή τους, ότι αυτοί ακόμα εκπρο­ σωπούσαν τον ελληνικό λαό, είχε ενισχυθεί από παρασκηνιακές ενέρ­ γειες προς το μέρος τους από την ηγεσία της Αριστεράς». (Ζαούσης) Το ΕΑΜ στράφηκε τότε σε μια προσωπικότητα γενικής αποδοχής, τον κορυφαίο Έλληνα συνταγματολόγο Αλέξανδρο Σβώλο· είναι σο­ σιαλιστής, συνεργάζεται με την ΕΛΔ του Τσιριμώκου και συγκεντρώνει γύρω του αξιόλογους διανοουμένους και πολιτευτές. Η ομάδα Σβώλου ανταποκρίνεται θετικά στην εαμική πρόταση- είναι της γνώμης πως αυ­ τό που χρειάζεται η χώρα είναι «η ύπαρξη μιας υπέρτατης αρχής, που θα κατηύθυνε τους πάντες στο εσωτερικό». (Αγγελόπουλος) Μόνο που ο Σβώλος διστάζει. Το ίδιο διάστημα δέχεται πιέσεις από παράγοντες της πρωτεύου­ σας να συμμετάσχει στην εξόριστη κυβέρνηση του Κάιρου για να της προοδώσουν ένα πιο ελκυστικό πρόσωπο. 0 καθηγητής έχει γίνει ξαφ­ νικά μήλον της Έριδος· μετεωρίζεται μεταξύ Κάιρου, στο οποίο τον σπρώχνει ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, και Βουνού, το οποίο προτι­ μά η σύζυγός του Μαρία. Το ΕΑΜ αφήνει την πόρτα ανοιχτή, μα δεν καθυστερεί άλλο.

θεοί Ενόψει του σχηματισμού αντιστασιακής κυβέρνησης, από το τέλος Ιανουαρίου του 1944 με εντολή της πολιτικής ηγεσίας του αγώνα είχαν αρχίσει με μύριους κινδύνους και ταλαιπωρίες να βγαίνουν στο Βου­ νό τα στελέχη της πρωτεύουσας. Κάτω από τα μάτια των Γερμανών και των Ελλήνων συνεργατών τους που φρουρούν τις εξόδους της Αθήνας, περνάνε εκατοντάδες άν­ θρωποι χωρίς να συμβεί το παραμικρό* μια πραγματική μετοικεσία πολιτικών , στρατιωτικών, καλλιτεχνών, δημοσιογράφων, καθηγητών, δημοσίων υπάλληλων. Από τα μυστικά μονοπάτια της Πάρνηθας και τους εαμικούς δρό­ μους του Βουνού οδεύουν προς την Ευρυτανία η ΚΕ του ΕΑΜ, οι ΚΕ των κομμάτων που το απαρτίζουν, η ΚΕ του ΕΛΑΣ, οι ΚΕ της ΕΠΟΝ,

504

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

του ΕΕΑΜ, το ΠΓ του ΚΚΕ και πλήθος προσωπικότητες . Στην Ευρυ­ τανία και οι συγγραφείς Βασίλης Ρώτας, Γεράσιμος Σταύρου, Δημήτρης Χατζής, Νικόλαος Καρβούνης, ο ποιητής Γιώργος Κοτζιούλας, οι ζωγράφοι Ηλίας Φερτής, Βάλιας Σεμερτζίδης, Μίνως Αργυράκης, Δημήτρης Γιολδάσης, Δημήτρης Μεγαλίδης, οι φωτογράφοι Σπόρος Μελετζής, Γ. Νισυρίου, ο μουσικός Αλέξανδρος Ξένος κ.ά. Τελευταίος και πλέον απαιτητικός και δυσκίνητος, εγκαταλείπει την Αθήνα ο Ιωαννίδης μαζί με τον Μακρίδη στις αρχές Μαρτίου. Επι­ τέλους η ηγεσία του ΚΚΕ καταλαβαίνει ότι το κέντρο του αγώνα δεν είναι η Αθήνα. Το Βουνό και η πρωτεύουσα συναντιούνται. Οι αντάρτες με τα γένια, τα φισεκλίκια και τις ανάριχτες κάπες, με τους κουστουμαρισμένους πολιτικούς και τους μποέμ καλλιτέχνες. Οι μεν περιεργάζονται τους δε σαν κάτι αξιοπερίεργο. Ο ζωγράφος Αργυ­ ράκης περνάει νύχτα από τον Παρνασσό και συναντιέται με μια αντάρ­ τικη φάλαγγα* ρωτάει ποιος είναι ο επικεφαλής και, όταν του λένε ο Νι­ κηφόρος, θαμπώνεται. Αρχίζει να διατρέχει πάνω κάτω τη φάλαγγα μέ­ σα στη νύχτα για να γνωρίσει τον θρυλικό ανθυπίλαρχο. «Πόσο ταρα­ ζόμασταν μέσα μας όταν ακούγαμε τα ονόματα: Άρης, Νικηφόρος, Ορέστης... Ήταν οι θεοί μας, ήταν οι μύθοι στους οποίους πιστεύαμε».11 Στη Βίνιανη, ο Μπελής, με τις μουστάκες όρθιες σαν αντένες, τρι­ γυρίζει ανάμεσα στους νεοφερμένους* αυτός που του χτυπάει στο μά­ τι είναι ο ασκητικός και καλοσυνάτος ζωγράφος Φέρτης με το μπλοκ και τα μολύβια του. Τι ’σαι συ, δε σ’ έχω ξαναδεί εδώ, του λέει. - Είμαι καλλιτέχνης. - Δηλαδή, τι κάν’ς; Κ αμ’σάρ’ς [πουκαμισάς] είσαι; - Όχι, ζωγράφος. - Δηλαδή; - Φτιάχνω πορτρέτα, πρόσωπα. - Πού το ’χεις το μηχάν'μα; - Δεν είμαι φωτογράφος. Με το μολύβι δουλεύω. - Γίνετ5 αυτό; - Κάτσε να σε φτιάξω, θα δεις. Ο Μπελής ποζάρισε πρόθυμα στον Φέρτη με ύφος στρατάρχη και το ένα χέρι χωμένο στο αμπέχονο όπως φαίνεται στο διασωθέν σκίτσοποιος ξέρει από πού είχε ξεσηκώσει ο τετραπέρατος ορεσίβιος τη να­ πολεόντεια πόζα. 11. Μ. Αργυράκης, Α πογευματινή, 13.11.1976.

505

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

Πάντως το έργο του ζωγράφου το εκτίμησε: - Ωρέ, φτυστόνε μ ? έκανες. - Θα μου το υπογράψεις; - Α... Άμαν ήξερα γράμματα, καλά θα ’τανε. Στη Βίνιανη βγαίνουν οι πρώτες φωτογραφίες του Μελετζή, γίνο­ νται τα σκίτσα αγωνιστών του Μεγαλίδη και οι «Αθηναίοι» γνωρίζουν από κοντά τον μεγαλύτερο μύθο της Αντίστασης, τον αρχηγό του ΕΛΑΣ, ο οποίος μόλις έχει επιστρέψει από την Ήπειρο. Όλοι θέλουν να του μιλήσουν, να τον ακούσουν και όλοι οι καλλι­ τέχνες να τον σκιτσάρουν ή να τον φωτογραφίσουν. Αυτές οι εκδηλώσεις λατρείας μόνο για καλό του δεν είναι.

Εκδίωξη Με την ίδρυση της ΠΕΕΑ η πολιτική καθοδήγηση επιδιώκει να π α ­ ρουσιάσει προς τα έξω ένα άλλο πρόσωπο· ενωτικό, συμφιλιωτικό. Ένας γενικός εξωραϊσμός αρχίζει και οι πολιτικοί διαφωτιστές εξα­ πολύονται σε πόλεις και χωριά να επουλώσουν την τραυματισμένη από τον εμφύλιο εικόνα του ΕΑΜ. Οι χωρικοί είναι αγράμματοι, όχι αφελείς· δεν χαμπαρίζουν εύκολα από λόγια όταν στην πράξη έχουν δει άλλα. Στην Ευρυτανία ο διαφωτιστής Αργύρης, συνοδευόμενος από τον ντόπιο καπετάνιο του εφεδρικού ΕΛΑΣ της περιοχής Δημήτρη Δέρ­ ματά κάνουν περιοδεία στα ορεινά «Βαλκάνια», όπως αποκαλούν σκωπτικά οι Ευρυτάνες τα τέσσερα πιο φτωχά χωριά του νομού τους: «Σελά, Μηλιά και Γόλιανη, πρωτεύ’σα τα Φιδάκια» κατά το τοπικό χωρατό. Εδώ ζουν οι πιο φτωχοί των φτωχών της χώρας. Πρώτα επισκέπτονται τα Σελά, όπου οι φτωχοδιάβολοι για μία λίρα ο καθένας είχαν εγκαταλείψει το ΕΑΜ και είχαν «γραφτεί» όλοι στον ΕΔΕΣ. Ο φλογερός Αργύρης δεν συνειδητοποιεί πού βρίσκεται· οι κά­ τοικοι, βυθισμένοι στην απόλυτη ένδεια, αμύνονται με τον τρόπο τους. Όπως αφηγείται ο Δερματάς: «Βρήκαμε όλους τους Σελιώτες συγκεντρωμένους στο μαγαζί του χωριού στην πλατεία. Μας υποδέχτηκαν με ύφος δήθεν στενοχωρημέ­ νο και περίλυπο. Οι πονηροί Σελιώτες, μαθαίνοντας, φαίνεται, ότι που­ θενά δεν έγινε κανένα κακό σε όσους είχανε φύγει από το ΕΑΜ και πή­ γανε στον ΕΔΕΣ και όντες πάντοτε πονηροί και χιουμορίστες, πήρανε αυτό το ύφος της απελπισίας και της μετάνοιας περισσότερο για να σπάσουνε πλάκα με τα λεγόμενά μας παρά να πεισθούν από αυτά.

506

ΔΙΟ ΝΥ ΣΗ Σ ΧΑΡΙΤΟΙΊΟΥΛΟΣ

»Άρχισε λοιπόν ο Αργυρής να αναπτύσσει τους σκοπούς του ΕΑΜ, τις επιτυχίες του στον αγώνα του λαού για τη λευτεριά του. Μιλούσε για την προδοσία και τη στάση του Ζέρβα, που συνεργάζεται ακόμα και με τον εχθρό να χτυπήσει το ΕΑΜ και πολλά τέτοια. Οι Σελιώτες κοίταζαν ο ένας τον άλλον. Κούναγαν το κεφάλι δήθεν ντροπιασμένοι και έλεγαν μεταξύ τους: » - Γλέπετ’ ουρέ τι πάθαμι; Ιμείς δεν ηξίραμι τίπουτις α π 5 αυτά. Πώς θα ξεντρουπιαστούμε τώρα; »Αυτά λέγανε και όσο που δεν έκλαιγαν. »0 Αργύρης, βλέποντάς τους έτσι και μη φανταζόμενος ότι αυτοί μας δουλεύουν, άρχισε να φανατίζεται περισσότερο και να μιλάει ακατάπαυστα χωρίς τελειωμό». (Συνέντευξη Δέρματά) Τον μάζεψε με τρόπο ο ντόπιος καπετάνιος και άφησαν τα «Βαλ­ κάνια» στη φτώχεια τους. Για χάρη της νέας συμφιλιωτικής εικόνας ο Ιωαννίδης με το ΠΓ του ΚΚΕ και τις κομματικές οργανουσεις δεν εγκαταστάθηκαν στη Βίνιανη, την έδρα της ΠΕΕΑ, αλλά σε ένα κοντινό χωριουδάκι, το Στένωμα. Ο λόγος ήταν, κατά τον Ιωαννίδη, ότι δεν έπρεπε να δίνεται η εντύ­ πωση πως η κυβέρνηση κηδεμονεύεται. Ο δεύτερος λόγος, ο κρυμμένος, ήταν ο φόβος των Άγγλων: «Εμείς πάντα είχαμε το νου μας πως μπορεί να ’ρθει καμιά μέρα ένα αεροπλάνο και να μας κάνει στάχτη. Γιατί να μην έρθουν; Στη Βίνιανη ήμασταν όλοι». (Ιωαννίδης) Το μεγάλο αγκάθι είναι η παρουσία του Άρη στην έδρα του στρα­ τηγείου. Ο Σιάντος και ο Ιωαννίδης δεν τον θέλουν στα πόδια τους, ψάχνουν τρόπο να απαλλαγούν το συντομότερο από αυτόν. Ο λόγος που επικαλούνται είναι για να μην «τρομάζει» δήθεν τους εξωεαμικούς με την παρουσία του μια και του έχουν σκοπίμως φορτωθεί όλες οι ευθύνες του εμφυλίου και όλα τα στραβά του ΕΛΑΣ. Ο πραγματικός λόγος είναι τα αισθήματα φθόνου και φόβου που εμπνέει ο αρχηγός στους ίδιους* πρέπει να φύγει όσο πιο μακριά γ ί­ νεται. «Ο Άρης είναι η ψυχή του ΕΛΑΣ. »Η ηγεσία του ΚΚΕ τον φοβάται* φοβάται ότι κάποια στιγμή μπο­ ρεί να πάψει να πειθαρχεί. Γι' αυτό πρέπει ουσιαστικά ν ’ απ ο μ α­ κρυνθεί από την ηγεσία. Δεν τολμούν όμως να τον καθαιρέσουν γιατί φοβούνται την αντίδραση του στρατού του ΕΛΑΣ. Έτσι βρήκαν τη λύ­ ση της αποστολής του Άρη στην Πελοπόννησο».12 12. Περ. Ροδάκης, Τότε.

507

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

Τέλος Μαρτίου τον αρχηγό τον παραλαμβάνουν οι Σιάντος - Ιωαννίδης προσωπικά και του παρουσιάζουν την κατάσταση στην Πελο­ πόννησο δραματική. Το ΕΑΜ βρίσκεται παντού σε υποχώρηση, π ρ ά ­ κτορες έχουν παρεισφρήσει στις οργανώσεις, η αντίδραση και οι συ­ νεργάτες των Γερμανών έχουν πάρει το πάνω χέρι. Η Πελοπόννησος χάνεται, επαναλαμβάνουν. Εσύ που τα κατάφερες τόσο καλά στην Ήπειρο, μόνο εσύ μπορείς να τα βγάλεις πέρα εκεί. Μόνο να εμφανιστείς εκεί, τα πράγματα θ' αλλάξουν. Ο αρχηγός τούς διαβάζει και τους δύο προτού μιλήσουν δεν τον θέ­ λουν και τον διώχνουν όσο πιο μακριά γίνεται. Μα δεν έχει περιθώ­ ρια άρνησης και δέχεται χολωμένος τη «δυσμενή μετάθεση». Πού να φανταστεί ότι του έδιναν παράταση ζωής.

Εκκαθαρίσεις Ο Άρης φεύγει και πίσω του ανοίγουν οι πύλες της κόλασης. Οι Σιάντος - Ιωαννίδης, με τη δύναμη που έχουν αποκτήσει από το λαϊκό κίνημα, ανοίγουν τα κομματικά τους κιτάπια για να εξοφλήσουν παλιούς και νέους λογαριασμούς. Από τον Δεκέμβριο του 1942, στη Β' Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της Αθήνας που είχε κληθεί και ο Άρης, «όχι για καλό» (Χατζής, Επανά­ σταση ), ο Σιάντος είχε δώσει το σύνθημα για τις φονικές διώξεις ενα­ ντίον τροτσκιστών, αρχειομαρξιστών και άλλων διαφωνούντων: «Η θέ­ ση μας σ' αυτά τα καθάρματα είναι θέση που αρμόζει σε προβοκάτο­ ρες και σεσημασμένους εχθρούς του ελληνικού λαού».13 Το3ρα, επειδή είναι η εποχή των όπλων, η «διαγραφή» για πρώην συ­ ντρόφους δεν αφορά μόνο την ιδιότητα του μέλους του Κόμματος, αλλά και τη ζοοή τους. Σιάντος και Ιο^αννίδης ξεκινούν το θύσαι και απολέσαι κατά το σταλινικό πρότυπο. Η πρόσκληση στο Καρπενήσι ισοδυναμεί με πρόσκληση για τον άλλον κόσμο. Όσοι μαρξιστές δεν ανήκαν στο Κόμμα δεν είχαν δικαίωμα να ζήσουν επίσης όσοι εαμίτες, ακόμη και ελασίτες, δεν ενέπνεαν εμπιστοσύνη ούτε αυτοί έπρεπε να μείνουν ζωντανοί, και φυσικά δεν εδικαιούντο να αναπνέουν οι κάθε είδους «αντιδραστικοί». Σε μια ευνομούμενη πολιτεία, σοσιαλιστική ή μη, το αδίστακτο ηγε­ τικό δίδυμο, μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της ηγεσίας που συμμετείχαν στις αποφάσεις ή συγκάλυπταν με τη σιωπή τους τις αγριότητες θα δι­ κάζονταν ως εγκληματίες του Κοινού Ποινικού Δικαίου. 13. Κομουνιστική Επιθεώρηση (1941-1944).

508

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟΠ ΟΥ Λ Ο Σ

Δεκάδες άνθρωποι που έδιναν τη ζωή τους στον αγώνα ή υπήρξαν κά­ ποτε μέλη του ΚΚΕ, καλούνται στην πρωτεύουσα της Ευρυτανίας και εξοντώνονται. Και, αν αρνηθούν την πρόσκληση ή προσπαθήσουν να δια­ φύγουν, το Κόμμα θα τους ανακαλύψει όπου και αν κρύβονται. Ο Σκαφίδας είναι πρώην μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ, που έκανε δήλωση επί δι­ κτατορίας Μεταξά· έκτοτε ζούσε στο χωριό του στη Μεσσηνία, αλλά θα εκτελεστεί σαν προδότης. Ο δάσκαλος Τζινιέρης ή Σκυτάλης, προοην στέ­ λεχος του ΚΚΕ, που ζει αποτραβηγμένος με την οικογένεια του στα Κουνινά Αχαΐας, καλείται στο Καρπενήσι και βρίσκει εφιαλτικό θάνατο. Ο Δαμασκόπουλος, αφού πέρασε ένα μαρτυρικό διάστημα απομόνωσης, δολοφονείται με μια σφαίρα στο πίσω μέρος του κεφαλιού λίγο έξω από το Καρπενήσι. Ο Καπένης και ο Γάκης, παλιά στελέχη με προσφορά στο ΚΚΕ, έχουν περάσει από τους πρώτους στην Αντίσταση· εαμίτης στο Αγρίνιο ο πρώτος και αντάρτης στο Πήλιο ο δεύτερος. Αλλά, επειδή βρί­ σκονται στο στόχαστρο του Ιωαννίδη από τις φυλακές της Ακροναυπλίας, εκτελούνται εν ψυχρώ από τους μπράβους της ηγεσίας. (Ο Άρης, για να τιμήσει τον αδικοχαμένο Γάκη, θα πάρει κοντά του στους μαυροσκούφηδες τον μικρότερο αδερφό του Σπύρο Γάκη. Θα σώσει τον Αγρινιώτη τροτσκιστή Πάνο Αναστασίου, που είχε κληθεί στο Καρπενήσι, αλλά, μόλις φύγει, ο Αναστασίου θα συλληφθεί ξανά και θα εκτελεστεί.) Από τη δολοφονική μανία της κομματικής καθοδήγησης «δεν γλί­ τωσαν ούτε και αντιστασιακοί αντιπολιτευόμενοι, τους οποίους στρα­ τολόγησε και προστάτευσε ως την τελευταία του στιγμή ο Άρης». (Ρά­ πτης) Υπάρχουν καταγραμμένα τα ονόματα δεκάδων μαρξιστών αγω ­ νιστών που δολοφονήθηκαν «για τον απλό λόγο ότι είχαν διαφορετι­ κές ιδεολογικές και πολιτικές τοποθετήσεις». (Β. Νεφελούδης) Το αιματηρό πογκρόμ εναντίον καθενός που έχει προηγούμενα με την καθοδήγηση ή απλώς δεν εμπνέει εμπιστοσύνη γίνεται αδυσώπη­ το και θα κορυφωθεί τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου. «Σκοτώσανε ανθρώπους γιατί πριν από πολλά χρόνια είχαν διαφωνήσει με το ΚΚΕ». (Στίνας) Εκατοντάδες αγωνιστές του λαϊκού κινήματος θα θυ­ σιαστούν στον βωμό της «ιδεολογικής καθαρότητας» και οι ακραίοι που έχουν αναλάβει το φρικιαστικό έργο αμιλλώνται μεταξύ τους: «Έπνιξα έξι με την τριχιά στο ρέμα», καμαρώνει ένα ηγετικό στέλε­ χος του ΚΚΕ στην Υπάτη. (Συνέντευξη Χουλιάρα) Ακόμη και από την έδρα του Γενικού Στρατηγείου και του ΠΓ του Κόμματος αρχίζουν να εξαφανίζονται άνθρωποι που πρόσφεραν τις υπη­ ρεσίες τους. Η επίσημη δικαιολογία σε αυτούς που ρωτάνε για την τύ­ χη τους είναι ότι έχουν σταλεί σε αποστολές· αλλά δεν γυρίζουν ποτέ.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

509

Ο δημοσιογράφος Βάσος Γεωργίου, που ως έμπιστο κομματικό στέ­ λεχος ασκεί χρέη γραμματέα του Σιάντου, δεν μπορεί να το εξηγήσει* έχουν χαθεί ξαφνικά εφτά οχτώ άνθρωποι που δούλευαν μαζί. Και κά­ νει το λάθος να ρωτήσει τον Ιωαννίδη τι συμβαίνει, πού χάνονται όλοι αυτοί οι σύντροφοί τους. Όποιος ρωτάει είναι ύποπτος, κατά τον γκουρού του Κόμματος, για αυτό ο Γεωργίου δέχεται απειλές και κατά της δικής του ζωής αν δεν σταματήσει τις ερωτήσεις. (Γεωργίου) Ένας μόνο γλίτωσε από το κομματικό σφαγείο, ο πρώτος στον κα­ τάλογο για εξόντωση αρχηγός του ΕΛΑΣ. Σιάντος και Ιωαννίδης δεν τολμάνε να τον αγγίξουν, για αυτό τον έδιωξαν* ελπίζουν όμως ότι η κοχλάζουσα Πελοπόννησος θα γίνει ο τάφος του.

Αγγλοαριστεροί Η ΠΕΕΑ ανασχηματίζεται. Ο καθηγητής Σβώλος εγκατέλειψε τους δισταγμούς του και στις 18 Απριλίου η Κυβέρνηση του Βουνού παίρνει την οριστική της μορφή. Νέος πρόεδρος ορκίζεται ο Σβώλος, αντιπρόεδρος ο Μπακιρτζής, γραμματείς οι Σιάντος, Μάντακας, Τσιριμώκος, Γαβριηλίδης, Κόκκαλης και οι σβωλικοί Χατζήμπεης, Αγγελόπουλος, Ασκούτσης. Τον Σβώλο τον ακολούθησαν στο Βουνό, εκτός από τις προσωπι­ κότητες που συμμετείχαν στην ΠΕΕΑ, και ένας ολόκληρος συρφετός φιλόδοξων και καιροσκόπων, οι οποίοι επιζητούν να εξασφαλίσουν κά­ ποιο ψιχίο από τη νέα εξουσία που εδραιώνεται ερήμην τους. Το έναυσμα της αιφνίδιας «εαμοφιλίας» τούς έδωσε άθελά του ο Άγγλος υπουργός Εξωτερικών Ίντεν, εξού και ονομάστηκαν σκωπτικά «οι αριστεροί του Ίντεν». Σε μια εντονότατη συζήτηση για το Ελληνι­ κό Ζήτημα στη Βουλή των Κοινοτήτων ο Ιντεν παραδέχτηκε για πρώ­ τη και τελευταία φορά ότι το ΕΑΜ, αντίθετα με τον ΕΔΕΣ, «αποτελεί έναν σημαντικό πολιτικό παράγοντα, γιατί ελέγχει τα 3/4 της Ελλά­ δας», (Κέδρος) άρα η Μεγάλη Βρετανία οφείλει να διαπραγματευτεί μαζί του. Αυτό ήταν. Στην πρόσκληση του ΕΑΜ τα κοράκια μυρίστηκαν ψοφίμι* μια νέα εξουσία, που είναι ανίκανη να διαχειριστεί τη δύναμή της και μοιρά­ ζει καρέκλες για να καρπωθεί τα φώτα και το όποιο κύρος τους. Ένας στενός συνεργάτης του Σβώλου, ο διαπρεπής οικονομολόγος και πρώ­ ην διοικητής της Αγροτικής Τράπεζας Σταύρος Μακράκης, γράφει σχε­ τικά με τους «αγγλοαριστερούς» που ενέσκηψαν:

510

ΔΙΟ ΝΥ ΣΗ Σ ΧΑΡΙΤΟ Π ΟΥΛ ΟΣ

«Άλλος μέγας σοσιαλιστής εδώ: ο Ααμπρινόπουλος. Τι ήταν ως χτες; Γεν. Γραμματέας του Δήμου Αθηναίων επί Κοτζιά - Μεταξά. »Άλλος αυτός στο Καρπενήσι ή μάλλον στις Κορυσχάδες: ο Σημί­ της, καθηγητής δυνάμει της βασιλικής οικογένειας. Στο Εθνικό Συμ­ βούλιο ο αδιαλλακτότερος των αδιαλλάκτων. Φωτιά και τσεκούρι. [...] Αλλά ποιος αγώνας και ποια επανάσταση δεν έχει τους αριβίστες, τους χαμαιλέοντες, τους αδιάλλαχτούς της; Ποια δεν έχει τις κηλίδες της; Δυστυχώς βρίσκομαι πολύ κοντά και τις βλέπω και τους βλέπω». Ο πάντα καχύποπτος Ιωαννίδης περιφρονεί ή φοβάται τους περισ­ σότερους και μουρμουρίζει στον Σιάντο: Γιώργη, αυτοί είναι άνθρωποι της Ιντέλιτζενς Σέρβις οι περισσό­ τεροι ή παίρνουν οδηγίες μέσω ανθρώπων της Ιντέλιτζενς Σέρβις. Και αυτοί θέλουν να είναι κοντά μας, μαζί μας, να μην κάνουμε εμείς ό,τι θέλουμε. Το μυστήριο της συμμετοχής του στρατηγού Μπακιρτζή και στην πρώτη και στη δεύτερη σύνθεση της ΠΕΕΑ θα παραμείνει ένα από τα «αινίγματα» του αγώνα. Ο Ιωαννίδης τον αποκαλεί πράκτορα των Άγ­ γλων, ο Γούντχαουζ τον θεωρεί έναν από τους τρεις καλύτερους π ρ ά ­ κτορες της Βρετανίας στην Ελλάδα και ο Σιάντος στις 25 Απριλίου 1944 στέλνει το ακόλουθο τηλεγράφημα στον Τίτο: «Αντιπρόεδρος: στρατηγός Μπακιρτζής, παλιός φίλος του αριστερού κινήματος, τε­ λευταία μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος».14 Έ νας μόνο έχει κερδίσει τους πάντες με το ήθος και την ανιδιοτε­ λή προσφορά του: «Ο Κόκκαλης δεν ήταν μέλος του Κόμματος, αλλά ήταν πιο τίμιος άνθρωπος α π ’ όλους». (Ιωαννίδης) Μετά από κάποιο διάστημα συνεργασίας το ΠΓ του ΚΚΕ ανακήρυξε τον καθηγητή της Ιατρικής αριστίνδην μέλος του Κόμματος. Κάποιος τον οποίο υπολόγιζε ο Σβώλος να έχει μαζί του είναι ο νέος πολιτικός Κωνσταντίνος Καραμανλής. Έχει εκτιμήσει τα προσό­ ντα του από τη συνεργασία τους στην Επιτροπή Μακεδόνων - Θρακών, έχουν συχνές πολιτικές συζητήσεις και συμφωνούν σε πολλά. Προτού όμως ο Σβώλος αποφασίσει να βγει στο Βουνό, ο Καραμανλής τον ενη­ μέρωσε πως φεύγει στη Μέση Ανατολή και οι δρόμοι τους χώρισαν. Μετά την ορκωμοσία της ΠΕΕΑ με την οριστική της σύνθεση διενεργείται στις 23 Απριλίου ένα είδος μυστικών εκλογοιν για την ανά­ δειξη το:>ν μελών του Εθνικού Συμβουλίου σε όλη την Ελλάδα, ελεύ­ θερη και κατεχόμενη, με δικαίωμα ψήφου σε γυναίκες και άνδρες άνω των 18 ετών. Όπως ανακοινώθηκε από τον Γραμματέα Εσωτερικών 14. Τα αρχεία των μυστικών σοβιετικών υπηρεσιοιν. 1931-1944. Φάκελοζ Ε λλάς.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

511

Σίάντο, στην ψηφοφορία πήραν μέρος πάνω από 1.000.000 εκλογείς και εξελέγησαν 180 εθνοσύμβουλοι, στους οποίους προστέθηκαν αυ­ τοδικαίως και 22 βουλευτές της Βουλής του 1936. Έ δρα του Εθνικού Συμβουλίου ορίζονται οι Κορυσχάδες. Έ να χωριουδάκι-αϊτοφωλιά, μόλις πέντε χιλιόμετρα από το Καρ­ πενήσι και με ευρεία εποπτεία της περιοχής. Στο άνετο πέτρινο σχο­ λείο του χο:>ριού εγκαταστάθηκε η Βουλή της Κατοχής. Οι τοίχοι της αίθουσας διακοσμήθηκαν από τους καλλιτέχνες με μορφές ηρώων του ’21, φιγούρες ανταρτών, ένα δάσος από γαλανόλευκες και αναρτήθηκαν οι σημαίες όλων των συμμάχων: ΗΠΑ, Μεγάλης Βρετανίας, Σο­ βιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας. Στην είσοδο του σχολείου τοποθετήθηκε μια επιγραφή με πολύ καί­ ρια σύνδεση: «ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ 1821 - ΚΟΡΥΣΧΑΔΕΣ 1944».

Στις Κορυσχάδες της Ευρυτανίας συνέρχεται για πρώτη φορά το Εθνικό Συμβούλιο της μαχόμενης χώρας. Οι εργασίες αρχίζουν στις 14 Μαΐου και διαρκούν έως τις 28 του ίδιου μήνα. Ανακρούεται ο ελληνικός Εθνικός Ύμνος κατά την προσέ­ λευση των επισήμων, αντάρτικο τμήμα παρουσιάζει όπλα και γίνεται δοξολογία, παρόντων των μητροπολιτών Κοζάνης Ιωακείμ και Ηλείας Αντωνίου, οι οποίοι έχουν εκλεγεί εθνοσύμβουλοι. Ό,τι ευγενέστερο διαθέτει η χώρα είναι εδώ. «Οι βουλευτές του συμβουλίου που πήγαν στη σύνοδό του στο χω­ ριό Κορυσχάδες τον Μάιο αποτελούσαν ένα πολύ ευρύτερο δείγμα της ελληνικής κοινωνίας από εκείνο που έβρισκε κανείς στα προπολε­ μικά κοινοβούλια. Ο πατροπαράδοτος ασφυκτικός κλοιός των δικηγό­ ρων και των γιατρών είχε σπάσει: οι ομιλητές στις εντελώς ασυνήθι­ στες και αναμφίβολα συγκινητικές συνεδριάσεις του συμβουλίου π ε ­ ριλάμβαναν γυναίκες, αγρότες με τις βράκες της δουλειάς, μαστόρους, βιοτέχνες, π απά δες και δημοσιογράφους». (Mazower) Αυτό που κραυγάζει δυσάρεστα είναι η απουσία των άλλων δύο αντιστασιακών οργανώσεων και φυσικά των πολιτικών κομμάτων. «Το σύνολο σχεδόν της ηγεσίας του προπολεμικού αστικού κόσμου είδε με φόβο τις νέες πολιτικές δυνάμεις που αναδείχνονταν μέσα στον αντιστασιακό αγώνα και τις καταπολέμησε. Η στάση του εξέφραζε όχι μόνο τη δυσπιστία, το φόβο για την απομόνωσή του από το λαό,

512

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

αλλά επιπλέον τον καιροσκοπισμό του. Η πολιτική του μείωνε, χάριν μιας πολιτικής σκοπιμότητος, τις θυσίες που πρόσφεραν κατά χιλιά­ δες οι νέοι της Ελλάδας και υπονόμευε την αποτελεσματικότητα του μεγάλου λαϊκού αγώνα». (Ανδρικόπουλος) Στη χώρα υπάρχουν εν ζοοή άνω των 800 πολιτικών, οι οποίοι κα­ τά καιρούς τιμήθηκαν με την ψήφο του ελληνικού λαού και εξελέγησαν βουλευτές, έγιναν υπουργοί και πρωθυπουργοί. Μόνο 22 πρώην βουλευτές δήλωσαν παρόντες, συμπαρατάχθηκαν στον ένοπλο αγώνα των Ελλήνων και πήραν δικαιωματικά θέση ανάμεσα στους εκλεγέντες εθνοσυμβούλους των Κορυσχάδο^ν. Ας αναγραφούν κάποτε στην ελληνική Βουλή τιμητικά τα ονόματα των 22 αυτών βουλευτών που αποδείχτηκαν άξιοι της εμπιστοσύνης του ελληνικού λαού* η παρου­ σία τους αποτελεί για τον πολιτικό κόσμο της χώρας το μόνο εύσημο της Κατοχής. Από κάποιους λουφάζοντες επιχειρήθηκε να παρουσιαστούν οι εξωεαμικοί που συμμετείχαν στην ΠΕΕΑ σαν απλοί κομπάρσοι, όργανα μιας προαποφασισμένης πολιτικής· θα επαναληφθεί το ίδιο τροπάριο του εξαναγκασμού που χρησιμοποιείται και για τον ΕΛΑΣ: «Μερικοί από τους πολιτικούς, μέλη της ΠΕΕΑ, δέχθηκαν να περάσουν τη γραμ­ μή, στα βουνά, με υπαινιγμούς για τους κινδύνους όπου ήταν εκτε­ θειμένες οι οικογένειές τους στην Αθήνα». (Woodhouse) Ουδείς ήταν δυνατόν να ανέβει στο Βουνό παρά τη θέλησή του. Κά­ θε εθνοσύμβουλος είναι απολύτως ελεύθερος να προτείνει ή να ζητή­ σει αυτά που η ιδεολογία του υπαγορεύει. Για παράδειγμα, ο πρώην δήμαρχος Πατρών και βασιλόφρων πολιτευτής Π. Ρούφος ζήτησε από το βήμα του συνεδρίου κάτι ανήκουστο για όλους τους υπόλοιπους: την επιστροφή του βασιλέα χωρίς δημοψήφισμα. Καμία αποδοκιμασία, κανένας χλευασμός· μετά την πρώτη αμηχα­ νία των συνέδρων χειροκροτήθηκε για την παρρησία του από όλους τους εθνοσυμβούλους. Κατεβαίνοντας από το βήμα. δήλωσε: - Αληθώς, εδώ υπάρχει ελευθερία λόγου. Τα εξωεαμικά μέλη του Εθνικού Συμβουλίου έχουν δικό τους πολι­ τικό λόγο και ένα άκρως αποτελεσματικό μέσο πίεσης: την ομαδική τους παραίτηση. Αλλά δεν χρειάστηκε γιατί, οπούς εξηγεί ο αμέσως με­ τά τον Σβώλο καθηγητής Άγγελος Aγγελόπουλος, «η συνεργασία μας με τις άλλες τάσεις στην ΠΕΕΑ ήταν αρμονική, παρά τις διαφορές από­ ψεων και εκτιμήσεων, που, όπως είναι φυσικό, μερικές φορές είχαμε». Πρέπει να τονιστεί ότι ο Σβώλος δεν προσφέρθηκε ως αχυράνθρω­ πος του ΕΑΜ· η φιλοδοξία του είναι να γίνει η γέφυρα όπου θα συνα-

513

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

ντηθούν οι αντιστασιακοί με τα παλαιά πολιτικά κόμματα. Για αυτό, πριν ορκιστεί πρόεδρος, είχε θέσει απροσδόκητα σκληρούς όρους και πήρε όσες εγγυήσεις είχε απαιτήσει. Στις 14 ημέρες των εργασιών του Εθνικού Συμβουλίου οι αλλαγές που αποφασίζονται είναι πολλές. Μεταξύ άλλων: 0 ΕΛΑΣ περνάει υπό τον έλεγχο της ΠΕΕΑ. Η ΚΕ του ΕΛΑΣ στην Αθήνα διαλύεται και ο επικεφαλής στρατηγός Νεόκοσμος Γρηγοριάδης εκλέγεται εθνοσύμβουλος και πρόεδρος της Βουλής του Βουνού. 0 ΕΛΑΣ απαλλάσσεται από διάφορες ευθύνες και περιορίζεται στο αυστηρούς πολεμικό του έργο. Καταργείται ο πολιτικός από την τριαν­ δρία διοίκησης των ένοπλων τμημάτων και διατηρούνται μόνο στρα­ τιωτικός και καπετάνιος. Το πολιτικό έργο το αναλαμβάνει η ΕΔΑ (Επιτροπή Διαφώτισης Ανταρτών), μια υπηρεσία που δημιουργείται μόνο στις μεγάλες μονάδες του ΕΛΑΣ. Καθιερώνεται ως επίσημη γλώσσα η δημοτική. Η διεφθαρμένη Χω­ ροφυλακή αντικαθίσταται με τη σύσταση Εθνικής Πολιτοφυλακής. Ενισχύονται τα μέτρα για την Παιδεία. Απαλλάσσεται από κάθε φορο­ λογία το απαραίτητο εισόδημα διαβίωσης των πολιτών κ.ο.κ. Απόδειξη της επιρροής των νέων συμμάχων του ΕΑΜ είναι ότι η ΠΕΕΑ έθιξε ακόμη και λαϊκές κατακτήσεις που είχαν δικαιωθεί στην πράξη, όπως τον ρόλο των Λαϊκών Συνελεύσεων και τον κώδικα Δι­ καιοσύνης· η νομοθεσία επέστρεψε σχεδόν στα προπολεμικά ισχύοντα. Αυτό δεν διαφεύγει από τους ευφυείς χωρικούς· οι πρώτες αλ­ λαγές αντιμετωπίζονται κάπως ειρωνικά: «Λαοκρατία και λίγο Βασι­ λιά» λένε με νόημα. Σημασία έχει πως «για πρώτη φορά από την ίδρυση του νεοελλη­ νικού κράτους το κέντρο αποφάσεων της χώρας είχε μετατοπιστεί στις πιο απομακρυσμένες ορεινές περιοχές. Στο χωριό Κορυσχάδες της Ευ­ ρυτανίας».15 Η ιστορία γράφεται παντού.

Μπλόφα Η ΠΕΕΑ όμως δεν είναι αυτό που δείχνει. Εκτός από τους ενθουσιώδεις που πανηγυρίζουν για την κυβέρνη­ σή τους, δεν λείπουν τα στελέχη του αγώνα, όπως ο Νικηφόρος, που 15. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.

514

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

προβληματίζονται: «Δεν είχε η ενέργεια μας εκείνον τον αέρα που έπρεπε να μας δίνει η δύναμή μας και το δίκιο μας, ότι “κύριοι, αν δε θέλετε, εμείς προχωρούμε κι ελάτε σεις κοντά τώρα, γυρεύοντας!”. Εί­ χε κάτι, σα να τρομάξαμε και οι ίδιοι με το τόλμημά μας κι έβλεπες τους πανηγυρισμούς μας τους ανακατεύαμε με περίεργες εξηγήσεις, ότι τέλος πάντων, ας φκιάσαμε αυτή την κυβέρνηση, δεν είχαμε σκο­ πό και να το παρατραβήξουμε. Μια αποδυναμωμένη προκαταβολικά ενέργεια - αυτή ακριβώς την εντύπωση διατηρώ από την ίδρυση της ΠΕΕΑ. Στις συνελεύσεις ωστόσο επαναλάβαινα κι εγώ τους πανηγυ­ ρισμούς». (Δημητρίου, Αντάρτης) Δεν λαθεύει ο ανθυπίλαρχος. Πολύ σύντομα η ΠΕΕΑ θα αποδειχτεί μια ανεπίτρεπτη φάρσα της πολιτικής ηγεσίας στους επαναστατημένους χωρικούς και αντάρτες που πίστεψαν και αγκάλιασαν μια κυβέρνηση βγαλμένη επιτέλους από τα σπλάχνα τους. «Το Εθνικό Συμβούλιο, αντί να είναι το θεμέλιο ενός μόνιμου νέου πολιτικού συστήματος, όπως σίγουρα είχαν ελπίσει με­ ρικοί από τους πιο ριζοσπάστες αγωνιστές του ΕΑΜ, αποδείχτηκε τε­ λικά ότι ήταν ένα εργαλείο στα χέρια των ηγετών του ΕΑΜ στις παρατεταμένες διαπραγματεύσεις τους με τους πολιτικούς στην Αίγυ­ πτο». (Mazower) Στις 15 Μαρτίου, πέντε ημέρες μετά την ορκωμοσία της πρώτης ΠΕΕΑ, ο προοθυπουργός της κυβέρνησης του Κάιρου λάμβανε ένα καθησυχαστικό τηλεγράφημα από το Βουνό: «Η επιτροπή αποβλέπει πρωτίστως εις τον σχηματισμόν Κυβερνήσεως Γενικής Εθνικής Ενότη­ τας». (Γασπαρινάτος) Που σήμαινε, μην ανησυχείτε, προσωρινή είναι η ΠΕΕΑ, μέχρι να μας φωνάξετε στο Κάιρο- «σκοπός δεν ήταν να έρ­ θει σε ρήξη με την εξόριστη κυβέρνηση, αλλά να γίνει αποδεκτή α π ’ αυτήν». (Κέδρος) Αυτό το τηλεγράφημα, πίσω από την πλάτη των αγωνιστών, που καθιστούσε την Κυβέρνηση του Βουνού ένα προσωρινό δ ια π ρ α γμ α ­ τευτικό σχήμα, μια πολιτική μπλόφα, πρέπει να χρεωθεί εξ ολοκλήρου στην ηγεσία του ΚΚΕ. Δημιούργησε την ΠΕΕΑ όχι για να απαλλάξει τη χώρα από τον παλαιοκομματισμό και την ξενοκρατία* οι μικρόνοες του Κόμματος δεν έχουν αυτό το σθένος. Παρά τις μεγαλόστομες δια­ κηρύξεις και τις δημόσιες δεσμεύσεις χρησιμοποιούν την ΠΕΕΑ απλώς σαν προθάλαμο για να εισέλθουν στο άντρο της πολιτικής καμαρίλας και της συναλλαγής, την κυβέρνηση του Κάιρου. Η ηγεσία του ΚΚΕ αποφάσισε την ίδρυση της ΠΕΕΑ με την «άκρη των χειλέων», δίχως τη σιγουριά που έπρεπε να της δίνει η θέληση και η δύναμη του εξεγερμένου εαμικού κόσμου· η de facto εξουσία που κα­

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩ Ν

515

τείχε. Η δική της σιγουριά βρίσκεται στη Μόσχα, από όπου τα «σήμα­ τα καπνού» δείχνουν αποδοκιμασία: «Οι επίμονες προσπάθειες του ΚΚΕ και της ΠΕΕΑ να αποχτήσουν απευθείας σχέσεις με το ΚΚΣΕ και τη σοβιετική κυβέρνηση δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα». (Π. Δημητρίου) Η Σοβιετική Ένωση δεν αναγνώρισε την ΠΕΕΑ ούτε καν απάντησε στο τηλεγράφημα του πρώτου προέδρου της Μπακιρτζή, που ανήγ­ γειλε στους Συμμάχους την ίδρυσή της. Αντιθέτως, η ΣΕ είχε χαιρετί­ σει θερμά την αντίστοιχη Επιτροπή Απελευθέρωσης της Γιουγκοσλα­ βίας και ακόμη θερμότερα την Επιτροπή της Πολωνίας. Το χειρότερο, 15 ημέρες μετά τον σχηματισμό της ΠΕΕΑ, στην εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου, ο Στάλιν αγνόησε επιδεικτικά την Κυβέρνηση του Βου­ νού και έστειλε ευχετήριο τηλεγράφημα για την εθνική εορτή στον βα­ σιλέα Γεώργιο- κάτι που δεν είχε κάνει τα δύο προηγούμενα χρόνια, όταν δεν υπήρχε η ΠΕΕΑ. Του Ιωαννίδη δεν του ξεφεύγουν αυτά: «Αναγνώριζε εκείνη την κυβέρνηση, δείγμα καθαρότατο ότι δεν επ ι­ δοκίμαζε τη δική μας, την ΠΕΕΑ. [...] Ούτε καν το φανταζόμασταν. Ούτε στην καλή εποχή δεν του έστειλε τηλεγραφήματα και του στέλ­ νει αμέσως μόλις κάνουμε εμείς την κυβέρνηση. Άρα του δίνει να κα­ ταλάβει ότι εγο) δεν έχω καμιά απολύτως ανάμειξη με την υπόθεση αυτής της ΠΕΕΑ. [...] Αν μας αναγνώριζε εμάς ή αν ήθελε να υ π ά ρ ­ χουμε εμείς, θα ’κανε μόκο προς εκείνη την κατεύθυνση. Αλλά αυτός όχι». Το ηγετικό δίδυμο του ΚΚΕ παραλύει και αποφασίζουν να α π ο ­ σιωπήσουν το γεγονός γιατί φοβούνται τις αντιδράσεις του Άρη και τοον κ α π ετά ν ιω ν «τσιμουδιά σε κανέναν. [...] Αν το μάθαιναν οι άλ­ λοι κατσαπλιάδες, ξέρο) γω». (Ιωαννίδης) Και, μόλις έρχεται η πρόσκληση από τη βασιλική κυβέρνηση, η αντι­ στασιακή αντιπροσω πεία με επικεφαλής τον Σβώλο ξεκινάει αμέσως για το Κάιρο* όμως ο καθηγητής έχει ακόμη τους ενδοιασμούς του, δεν μπορεί, φαίνεται, να χωνέψει τόση διαλλακτικότητα και επ α να ­ λαμβάνει στον Σιάντο: Γιώργη, αν σκοπεύετε να καταλάβετε την Αθήνα και την εξουσία, να μου το πεις. Μη με αναγκάσεις την τελευταία στιγμή να διαχω ρί­ σω τις ευθύνες μου. Θα είναι μεγάλη ζημιά για σας. Πού μυαλό για τέτοιες σκέψεις: -Ό χ ι, όχι, Αλέκο. Θα δεις... Πήγαινε και έχε εμπιστοσύνη στο Κόμμα. Οι αντιπρόσωποι ξεκινάνε, αλλά μια τρομακτική είδηση απειλεί να τινάξει στον αέρα κάθε σχέδιο συνεννόησης: Σκοτοόθηκε ο Ψαρρός.

516

ΔΙΟ ΝΥ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π ΟΥ Λ Ο Σ

Ο συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός είναι ο πρώτος ανώτερος αξιωματικός που στράφηκε στην ένοπλη Αντίσταση. Όμως η πρώτη αποτυχημένη του προσπάθεια στη Μακεδονία του ψαλίδισε τα φτερά με συνέπεια να καθυστερήσει πολύ τη δεύτερη· όταν το αποφάσισε, στην ίδια περιοχή κυριαρχούσε ήδη ο ΕΛΑΣ. Και το χειρότερο, υπερτίμησε την ανάγκη της ξένης βοήθειας, στηρίχτηκε ολοκληρωτικά στους Βρετανούς και κατέληξε υποχείριό τους. Το αργοπορημένο και αγγλοδίαιτο αντάρτικο τμήμα του Ψαρρού θα αντιμετωπιστεί στο Βουνό σαν παρείσακτο. Κανείς δεν το θέλει. Οι εγκατεστημένοι ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ θα προσπαθούν με διάφορους τρό­ πους να το απορροφήσουν, οι πολιτικοί της Αθήνας έτσι κι αλλιώς θε­ ωρούν το αντάρτικο καταστροφικό και οι βασιλόφρονες μισούν το 5/42 αφού στο καταστατικό του διακηρύσσει: «Πρώτος σκοπός όλων των δημοκρατικών είναι να αποτρέψουν την παλιννόστηση του Γεο^ργίου. [...] 0 Γεώργιος δεν έχει πια θέση στην Ελλάδα μας. Κατέλυσε τις ελευθερίες μας, τον υπέρτατο μας νόμο δηλαδή, μας εξανδραπό­ δισε». 0 Ψαρρός, παρά τη γενική εχθρότητα που αντιμετωπίζει, επιμένει και «μ' ευελιξία κι υποχωρητικότητα πολλές φορές διέσωσε την εθνι­ κή ενότητα και θα τη διέσωζε ίσως μέχρι τέλους αν δεν την υπονό­ μευαν σκοτεινές δυνάμεις ψηλά ιστάμενες κι έξωθι κατευθυνόμενες». (Κούτρας) Τρεις είναι οι δαίμονες που καθόρισαν την τύχη του συνταγματάρ­ χη και του 5/42: Πρώτος ο Σιάντος. Ο Γραμματέας του ΚΚΕ δεν διανοείται ένα «ξένο» αντάρτικο τμή­ μα μέσα στις απελευθερωμένες από τον ΕΛΑΣ περιοχές· πρέπει να εν­ σωματωθεί ή να διαλυθεί, άλλη λύση δεν συζητάει. Την προ^τη φορά με προσωπική εντολή του Σιάντου -π ο υ τη μετέδωσε ο Ορέστης- το διέλυσε αναίμακτα ο πανούργος Άρης. Μετά τις έντονες αντιδράσεις, ακόμη και εσωκομματικές, το 5/42 Σύνταγμα του Ψαρρού ανασυγκροτήθηκε και τα «άκουσε» ο αρχηγός. Τη δεύτερη φορά, όπως εί­ ναι πια φανερό, πάλι με μυστική εντολή του Σιάντου -μέσω Ζούλατο διέλυσαν με λιγοστά θύματα ο Βερμαίος και ο Νικηφόρος· ξανά ο «εξτρεμιστής» Άρης βρέθηκε κατηγορούμενος, αν και ήταν χιλιόμετρα μακριά, για τη νοοτροπία που είχε εμφυσήσει στους καπετάνιους. Προτού το 5/42 ανασυγκροτηθεί για τρίτη φορά, έχει αφιχθεί στο Βουνό ο Σιάντος και άσκησε προσωπική πίεση στον Ψαρρό να προ-

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

517

σχωρήσει στον ΕΛΑΣ. 0 συνταγματάρχης, είτε γιατί το σκεπτόταν εί­ τε για άλλους λόγους, δεν του το ξέκοψε· άφησε στον Γραμματέα μια εντύπωση κατάφασης. Μοιραία, όταν με βρετανική εντολή άρχι­ σε ξανά την ανασυγκρότηση του 5/42, ο Σιάντος εξέλαβε αυτήν την απόφαση ως προδοσία και η προσάρτηση του 5/42 του έγινε « πά­

θος». Νέα προδοσία θα θεωρήσει ο Γραμματέας του ΚΚΕ τη στάση Ψαρρού - Καρτάλη στη Σύσκεψη Μυρόφυλλου - Πλάκας. Παρά τη συμ­ φωνία μαζί του να κρατήσει η ΕΚΚΑ με το ΕΑΜ κοινή γραμμή αντάρ­ τικης και πολιτικής ενότητας, υπό την καθοδήγηση του Γούντχαουζ μεταστράφηκαν πλήρως. Μετά και από αυτό ο Ψαρρός δεν είχε αμφι­ βολία για την εξέλιξη· μόλις επέστρεψε στην έδρα του Συντάγματος, είπε στους αξιωματικούς του 5/42 να προετοιμαστούν για σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ. «Οι προστριβές είχαν ξαναρχίσει όσο διαρκούσαν οι συσκέψεις σε Μυρόφυλλο και Πλάκα. Η προσωπική βεντέτα μεταξύ Σιάντου και Ψαρρού (τον είχε γελάσει δύο φορές) και η απροσδόκητη στάση του Καρτάλη στη σύσκεψη εξόργιζε την εαμική ηγεσία σε βαθμό να μην παρέμβει στη ραγδαία όξυνση των σχέσεων του ΕΛΑΣ Φωκίδας και του 5/42».16 Πλάι στον Ψαρρό εδρεύει ο δεύτερος δαίμονας του συνταγματάρ­ χη, που θα του κάνει τον βίο αβίωτο. Στον χο^ρο που κινείται το 5/42 είναι ανεπτυγμένο το 36ο Σύνταγ­ μα του ΕΛΑΣ με δύναμη τριών ταγμάτων και διοικητή τον παλιό συμ­ μαθητή και φίλο του Ψαρρού ταγματάρχη Ζούλα. Η παλιά φιλία τους όμως είχε μεταβληθεί σε θανάσιμη έχθρα και ο Ζούλας δεν εννοεί να δεχτεί τη συνύπαρξη με τον Ψαρρό. Τα αίτια δεν είναι μόνο πολιτικά, εμπεριέχουν και προσωπικά στοιχεία, τα οποία απορρέουν μάλλον από τον προβληματικό ψυχικό κόσμο του Ζούλα (θα τελειώσει τη ζωή του σε ψυχιατρείο). Ο Ζούλας θα μεταβληθεί σε εφιάλτη του Ψαρρού. Δημιουργεί συνεχώς προστριβές και προβλήματα και σε μια περί­ πτωση απείλησε να του κόψει ακόμη και το νερό. Ματαίο^ς η ΧΙΙΙη Μεραρχία του ΕΛΑΣ, στην οποία υπάγεται το 36ο Σύνταγμα, κάνει συστάσεις στον ταγματάρχη για τη συμπεριφορά του. Ο Ζούλας δεν ακούει κανέναν* ούτε διανοείται κανείς να τον μεταθέσει σε άλλη, πιο μακρινή, μονάδα. Πίσω από τη δική του «τρέλα» βρίσκεται ο Γραμ­ ματέας του Κόμματος· όπως γράφει ο ταγματάρχης σε κομματική έκ­ 16. Ιστορία του Ελ?\ηνικού Έθνους.

518

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

θεσή του για τον Σιάντο, «με καθοδηγούσε κατευθείαν αυτός στις σχέ­ σεις μου με την ΕΚΚΑ - Ψαρρό - Καρτάλη».17 Η «κατευθείαν» καθοδήγηση που αποκαλύπτει ο Ζούλας δεν είναι κάτι απλό· σημαίνει μια ορισμένη «μυστική γραμμή» ερήμην της στρα­ τιωτικής και πολιτικής ιεραρχίας για κάποιον σοβαρό λόγο.

Δαίμονες (2) 0 τρίτος και χειρότερος δαίμονας του Ψαρρού είναι ο βασιλόφρων λοχαγός Ευθύμιος Δεδούσης, που ήρθε τον Αύγουστο του 1943 από την Αθήνα και κατετάγη στο 5/42 μαζί με άλλους 20 ομοϊδεάτες του μόνι­ μους αξιωματικούς. Ο Δεδούσης είναι γενναίος, άξεστος και λιγόμυαλος αξιωματικός, που καθοδηγείται και αυτός από φιλοβασιλικούς πολιτικούς και στρα­ τιωτικούς της Αθήνας* η παρουσία του στο αντάρτικο έχει μοναδικό σκοπό την άλωση του 5/42 εν ονόματι του βασιλέα Γεωργίου. Ο έντι­ μος συνεργάτης του Ψαρρού, λοχαγός τότε και μετέπειτα ταξίαρχος Αθανάσιος Κούτρας, αποκαλύπτει το όλο εγχείρημα: «Τότε μόλις, ύστερα από δύο ολόκληρα χρόνια χειμερίας και εαρινής νάρκης, είχαν ξυπνήσει τα παλαιά πολιτικά κόμματα και οι ανωτέρω αρμόδιοι στρα­ τιωτικοί ηγέτες για να πολεμήσουν δήθεν τους κατακτητές. [...] Τις εντολές που πήρε ο Δεδούσης α π ' τη Στρατιωτική Ιεραρχία μπορεί να τις μαντεύσει κανείς α π ’ την όλη μετέπειτα διαγωγή και δράση του μέσα στο 5/42 Σύνταγμα». Τον Οκτώβριο του 1943, όταν ξέσπασε ο αντάρτικος εμφύλιος ΕΛΑΣ - ΕΔΕΣ, είχε συγκληθεί πολιτικοστρατιωτική σύσκεψη της ΕΚΚΑ στο Κάστρο Σαλώνων για να καθορίσει τη στάση της. Παρόντες ήσαν ο Καρτάλης, ο Μπακιρτζής, ο Ψαρρός, ο υποδιοικητής του Λαγγουράνης, ο ταγματάρχης Βλάχος και αρκετοί άλλοι. Ο παρευρισκόμενος Δεδού­ σης διαφώνησε με την προτεινόμενη φιλοεαμική πολιτική του Σ υ ­ ντάγματος και απαίτησε με εντελώς απαράδεκτο τρόπο άμεση επίθε­ ση εναντίον του ΕΛΑΣ. «Ηγέρθη με το αυτόματο σε θέση βολής και το δάκτυλο στη σκανδάλη και εξύβρισε όχι μόνον τον Καρτάλη, Μπακιρ­ τζή, Βλάχο, αλλά και τον Ψαρρό, και τους υπολοίπους, ως προδότας του βασιλέως κ.τ.λ.». (Κούτρας) Το παράπτω μα στο οποίο υπέπεσε είναι βαρύτατο. Επισύρει -τ ο λιγότερο- άμεσο αφοπλισμό και αποπομπή από τις 17. Θ. Ζούλας, συμπληρωματική έκθεση προς το ΚΚΕ, 2.3.1951. (ΑΣΚΙ)

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

519

τάξεις του Συντάγματος. Δυστυχώς για τον Ψαρρό, αυτό δεν έγινε* ο συνταγματάρχης είναι άνθρωπος μετριοπαθής και υπέρ των συμβιβα­ σ τικ ο ί λύσεων. 0 ήπιος χαρακτήρας του έδωσε το δικαίωμα στους Βρετανούς αξιωματικούς να λένε ότι ήταν καλός για παρέα και είχε θάρρος, αλλά «δεν μπορούσε να διοικήσει ούτε μία ομάδα από δέκα αντάρτες, όχι ένα ολόκληρο σύνταγμα». (Mazower) Για όσους διερωτώνται τι θα έκαναν οι αδίστακτοι Άρης και Ζέρ­ βας με έναν Δεδούση στα πόδια τους, το ερώτημα έχει απαντηθεί εμπράκτως και από τους δύο σε ανάλογες περιπτώσεις* το Βουνό δεν σηκώνει αβρότητες. Δεν είναι τυχαίο αυτό που έγραψε ο αυτόπτης μάρτυς κάποιου παρόμοιου επεισοδίου με τον Ζέρβα: «Να βγεις να φτιάξεις αντάρτικο! Μεγάλη υπόθεση. Έ χει άγραφους νόμους. Έ χει δική του δεοντολογία. Δική του ατμόσφαιρα. Διέπεται από δικούς του κανονισμούς. [...] Όποιος δεν ήταν τότε εκεί, όποιος δεν είδε από κο­ ντά, όποιος δεν τα έζησε δεν μπορεί να καταλάβει πόσο δύσκολο πράγμα ήταν να σταθείς αρχηγός ανταρτών, να επιβληθείς σε ένο­ πλους εθελοντές». (Πετιμεζάς) Ακόμη και στα στρατιωτικά εγχειρίδια γίνεται σαφές ότι «ο ιδανι­ κός διοικητής συνδυάζει ταυτόχρονα την καλλιέργεια με το φιλοπόλε­ μο πνεύμα. Το επάγγελμα των όπλων απαιτεί έναν συνδυασμό σκλη­ ρότητας και τρυφερότητας». (Σουν Τσου) Όπως πάντα συμβαίνει, η ανοχή αποχαλινώνει. 0 βασιλόφρων λοχαγός γίνεται γρήγορα κράτος εν κράτει στο 5/42 και φυσικά κόκκινο πανί για τον ΕΛΑΣ. « 0 Δεδούσης, περιοδεύοντας στα χωριά Χρυσό, Δεσφίνα, Ιτέα, Γαλαξίδι κ.α., με την υπερφίαλη, αγέρωχη, δυναμική εμφάνιση του λόχου του, ήταν προκλητικότατος έναντι των οπαδών του ΕΑΜ. [...] Αν δεν δίνονταν στον ΕΛΑΣ οι ανω­ τέρω σοβαρές αφορμές, νομίζω, μπορεί να πει κανείς ότι δε θα συνέβαιναν, τουλάχιστο την άνοιξη του 1944, τα αιματηρά γεγονότα και η διάλυση του 5/42». (Κούτρας) 0 Δεδούσης δεν είναι ο μόνος υποκινούμενος από την Αθήνα. «Μεταξύ των αξιωματικών του 5/42 Συντάγματος υπήρχαν πολλοί που παίρναν ιδιαίτερες εντολές από την “Στρατιωτική Ιεραρχία”, την οργάνωσι του στρατηγού Παπάγου». (Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία) Όσο απούσιαζε ο Ψαρρός στη Διάσκεψη Μυρόφυλλου - Πλάκας, στο 5/42 συνέβησαν πρωτοφανή γεγονότα. 0 λοχαγός οργάνωσε κίνη­ μα εντός του 5/42 για να το μετατρέψει σε φιλοβασιλική μονάδα. Πε­ ριέφερε προς υπογραφή ένα υπόμνημα που στρεφόταν κατά της διοί­ κησης, το οποίο υπέγραψαν 68 αξιωματικοί του Συντάγματος. Κ ατ’ αυτό, «αποκηρύσσουν την λεγομένην οργάνωσιν ΕΚΚΑ» και δηλοί>νουν

520

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

την αφοσίωσή τους «εις το Στρατηγείον Μέσης Ανατολής, τον βασιλέα και την κυβέρνησίν του». Το πραξικόπημα το υποστηρίζουν ενυπογράφως οι αξιωματικοί Γ. Καϊμάρας, Γ. Καπετζώνης, Γ. Ντούρος, Β. Παξινός, Π. Παπαδημητρίου κ.ά. Αρνούνται να το υπογράψουν οι πρω­ τοπόροι του 5/42 λοχαγός Κούτρας και υπολοχαγός Μήταλας, οι τα γ­ ματάρχες Βλάχος, Μαναίος, Δούκας, Φαρμάκης, Παπαϊωάννου κ.ά. Αυτό το υπόμνημα με ημερομηνία 28.2.1944 ουσιαστικώς καταρ­ γούσε τον συνταγματάρχη Ψαρρό.

Δέσμιος Η κατάσταση στο Σύνταγμα γίνεται ανεξέλεγκτη. Καθένας ό,τι θέλει κάνει. Ο Ψαρρός είναι σχεδόν θεατής. Ούτε να επιβληθεί μπορεί ούτε να προσχωρήσει στο ΕΑΜ αποφασίζει. Κάποιοι λένε ότι είναι δέσμιος των συμφωνιών του με τους Βρετανούς και κά­ ποιοι ότι φοβάται πως θα χάσει το Σύνταγμα. Ο Κούτρας αφηγείται μια σκηνή τον Φεβρουάριο στο Κροκύλιο, στην οποία είναι παρών, και δείχνει τα αδιέξοδα του συνταγματάρχη· σε παρότρυνση του Μ πα­ κιρτζή «ν’ αφήσει τις επιφυλάξεις και να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ, ο Ψαρρός, με σκυμμένο το κεφάλι, απάντησε: » - Και ποιοι θα μ ’ ακολουθήσουν;». Τον επόμενο μήνα ο Μπακιρτζής εγκαταλείπει το 5/42 και ορκίζε­ ται πρόεδρος της ΠΕΕΑ. Οι τελευταίες 40 ημέρες ζωής του Ψαρρού είναι μαρτυρικές· από τις 4 Μαρτίου έως τις 17 Απριλίου θα βαδίσει προς τον θάνατο αμφισβητούμενος και λοιδορούμενος από φίλους και αντιπάλους. Στις 4 Μαρτίου μια αυθαιρεσία του Νικηφόρου στο Σερνικάκι, όπου αφαίρεσε στρατιωτικά είδη αδειούχων ανταρτών του 5/42 (ο ίδιος ισχυρίζεται πως ήσαν πολίτες που κατείχαν παρανόμως στρατιωτικά είδη), θα ανοίξει την αυλαία της τραγωδίας. Σε ανταπόδοση ο Δεδούσης, χωρίς προηγουμένως να συνεννοηθεί με τον Ψαρρό, τον οποίο θε­ ωρεί και αποκαλεί ανοιχτά «ανίκανο», αρχίζει τον πόλεμο εναντίον του ΕΛΑΣ. Δίνει την εντύπωση ότι έχει καταληφθεί από αμόκ. «Εκήρυξε την περιοχή Β. Δωρίδος εις κατάστασιν πολιορκίας, συνέλαβε τα μέλη της πολιτικής επιτροπής του ΕΑΜ Φωκίδος, αφόπλισε το αρχηγείον του εφεδρικού ΕΛΑΣ Δωρίδος, τας μαχητικάς ομάδας Πενταγιο^ν, Κροκυλίου και των άλλων γειτονικών χωρίων, έκοψε τας τηλεφο^νικάς γραμμάς και, παραλαβών τους συλληφθέντας ομήρους

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

521

(περί τους 100), τον οπλισμόν και τους εφοδιασμούς του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, εκινήθη διά νυκτός προς την περιοχήν Ν. Μόρνου, ένθα ευρίσκετο το τάγμα Καπετζώνη». [...] Κατά κακήν μοίραν αντάρται του Δεδούση, προσπαθούντες να αφοπλίσουν την μαχητικήν ομάδα Κροκυλίου (του ΕΛΑΣ), εφόνευσαν τον υπεύθυνον του ΕΛΑΣ του χωρίου τούτου, ονόματι Βάρσον. [...] Ο φόνος ούτος ήναψε τα μίση και τα πάθη μεταξύ των οργανώσεων και εβάρυνε σημαντικούς εις την τραγικήν ζωήν του 5/42». (Καϊμάρας) Το αίμα ζητάει αίμα. Ο φόνος του Βάρσου και η ομηρία των εαμιτών ξεσηκώνει τους ελα­ σίτες, που απαιτούν από τον Ψαρρό τη σύλληψη του λοχαγού και την παραπομπή του σε δίκη. Είναι μια απαίτηση πέραν των δυνάμεων του συνταγματάρχη, που δεν ασκεί πλέον πραγματική διοίκηση στη μονά­ δα του. Ακολουθούν συνεχή επεισόδια και από τις δύο πλευρές· τα τηλε­ γραφήματα μεταξύ ΕΛΑΣ και Ψαρρού πάνε και έρχονται. Τότε π α ­ ρεμβαίνει το ΓΣ του ΕΛΑΣ και με αίτημά του προς τη Συμμαχική Απο­ στολή επιτυγχάνει τη σύγκληση μιας συνάντησης μεταξύ των δύο πλευρών στο Μαυρολιθάρι για να αποφευχθούν τα χειρότερα. Ο Ζούλας και ο Ψαρρός συσκέπτονται με την κατευναστική παρουσία του Βρετανού ταγματάρχη Τζεφ, καταλήγουν σε συμφωνία και υπογρά­ φουν ένα πρωτόκολλο. Ο Ψαρρός δεσμεύεται να αφαιρέσει τη διοίκη­ ση από τον ταγματάρχη Καπετζώνη και τον λοχαγό Δεδούση και να παραπέμψει τον δεύτερο στο στρατοδικείο του Συντάγματος για τον φόνο του Βάρσου. Τίποτα από αυτά δεν θα γίνει. «Την εποχήν εκείνην ο Δεδούσης είχε τη δύναμη κι ήταν ενδεχόμε­ νο να συλλάβει τον Ψαρρό κι όχι ο Ψαρρός να συλλάβει τον Δεδούση». (Κούτρας) Τα επεισόδια εξακολουθούν να διαδέχονται το ένα το άλλο ακόμη πιο άγρια* στο Ευπάλιο γίνεται κανονική μάχη. Στα γύρω χωριά οι εφεδροελασίτες αφοπλίζονται και ένας ακόμη νεκρός του εφεδρικού ΕΛΑΣ, ο Θύμιος Κομκο)τός, κάνει το χάσμα αγεφύρο)το. Σαν να γίνε­ ται επί τη βάσει κάποιου συγκεκριμένου σχεδίου, ο Δεδούσης και οι δικοί του, παρά την επερχόμενη καταστροφή, δεν εννοούν να συνδιαλλαγούν στο παραμικρό. «Εις την περίπτωσιν αυτήν, την συγκεκριμένην αυτήν περίπτωσιν, ο ασθενέστερος και εις δυνάμεις ενόπλους και εις οργάνωσιν και εις “στηρίγματα” είναι και ο προκλητικότερος». (Πυρομάγλου, Καρτάλης) Σε μια ύστατη προσπάθεια συνεννόησης οι παλιοί φίλοι του Ψαρ-

522

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟ ΓΙΟ Υ Λ Ο Σ

ρού Μπακιρτζής και Σαράφης τον καλούν στο Καρπενήσι για να ανιχνεύσουν κάποια λύση, μα αυτός δηλο^νει αδυναμία να προσέλθει. Δεν τολμάει να απομακρυνθεί από την έδρα του.

Συγκάλοψη 0 υποδιοικητής του 5/42 και προσωπικός φίλος του Ψαρρού αντισυνταγματάρχης Λαγγουράνης διαπιστώνει ότι κινδυνεύουν πλέον και οι δύο από τους έξαλλους βασιλόφρονες. Καταβάλλει μεγάλες προσ πά­ θειες να πείσει τον συνταγματάρχη να ανταποκριθούν στην επίσημη πρόσκληση του Μπακιρτζή και να προσχωρήσουν στην ΠΕΕΑ, μα προ­ σκρούει σε αυτήν την περίεργη αναβλητικότητα, που τον καθηλώνει. Στις 4 Απριλίου ο Λαγγουράνης αποχωρεί στέλνοντας μια επιστο­ λή προς τους άνδρες του Συντάγματος, στην οποία εξηγεί τους λό­ γους, και τους καλεί να τον ακολουθήσουν: «Απείλησαν να πιάσουν και να δέσουν τον Ψαρρό και Λαγγουράνη για να μην είναι πρόσκομ­ μα στο κίνημά των. [...] Πήρα την αμετάτρεπτη απόφαση να προσχω­ ρήσω στην Εθνική αυτή κυβέρνηση και να ενταχθώ στον Εθνικό Λαϊ­ κό Στρατό». (ΔΙΣ/ΓΕΣ) Οι συνωμότες αξιωματικοί τον κατηγορούν για προδοσία και εξανα­ γκασμό από τους ελασίτες· οι πάντες όμως ξέρουν ότι «ο Λαγγουράνης οικειοθελοός προσχώρησε στον ΕΛΑΣ». Τον Λαγγουράνη τον ακολουθεί και ο ταγματάρχης I. Παπαϊωάννου, που γράφει ότι «προ της αθλίας αυτής καταστάσεως» αποφάσισε να τεθεί στη διάθεση της ΠΕΕΑ. Οι προσπάθειες διευθέτησης της κρίσης από τους Βρετανούς συν­ δέσμους, σκόπιμα ή όχι, παραείναι αναιμικές για να αποσοβήσουν τη σύγκρουση που διαγράφεται. 0 πολυπράγμων Γούντχαουζ κρατιέται επιμελώς μακριά από τη διένεξη ενισχύοντας τις μεταγενέστερες υ π ο ­ ψίες για αγγλική σκοπιμότητα· το 5/42 με τους 500 μόνο άνδρες τούς είναι πλέον άχρηστο. Ο σύνδεσμος ταγματάρχης Τζεφ φτάνει να π α ­ ροτρύνει τους ελασίτες: - Διαλύστε το επιτέλους να ησυχάσουμε κι εμείς κι εσείς. Αυτό θα γίνει με όλους τους τύπους από την ΠΕΕΑ. Ο στρατηγός Σαράφης καταγράφει τη διαδικασία: πρώ τα η ΠΕΕΑ (Σιάντος, Μπακιρτζής, Μάντακας) στις 7 Απριλίου «διέταξε το Γενι­ κό Στρατηγείο να στείλει στον Ψαρρό ένα τελεσίγραφο και να ζητεί την άμεση εκτέλεση εκείνων που συμφωνήθηκαν στο προ^τόκολλο, τη σύλληψη του ταγματάρχη Καπετζώνη και των λοχαγών Δεδούση και Ψιλογιάννη. [...] Σε περίπτωση που ο Ψαρρός δε δέχονταν τους όρους,

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

523

το Γενικό στρατηγείο του ΕΛΑΣ διατάσσονταν να χτυπήσει και δια­ λύσει τα τμήματα της ΕΚΚΑ». Με τη σειρά του το ΓΣ του ΕΛΑΣ: «Ύστερα από τη διαταγή αυτή της ΠΕΕΑ διέταξε την νη Ταξιαρχία να στείλει το τελεσίγραφο με τους όρους που αναφέρονται παραπάνω και να ενεργήσει ανάλογα με τη στάση της ΕΚΚΑ. Σε περίπτωση που η ΕΚΚΑ δε δέχονταν τους όρους του τελεσίγραφου, ύστερα από την πάροδο της προθεσμίας που θα έβαζε, η ταξιαρχία εξουσιοδοτούνταν να προβεί στη διάλυση της ΕΚΚΑ διά της βίας». (Σαράφης, ΕΑΑΣ) Όλα έγιναν σύμφωνα με τις διαταγές. Και συνεχίζει ο Σαράφης: «Στάλθηκε το τελεσίγραφο στο συνταγ­ ματάρχη Ψαρρό και, αφού απορρίφθηκε, τα τμήματα του ΕΛΑΣ επι­ τέθηκαν κατά των τμημάτων της ΕΚΚΑ για να επιτύχουν τη διάλυσή της. Στη σύγκρουση αυτή (17 Απριλίου 1944) σκοτώθηκε ο συνταγμα­ τάρχης Ψαρρός και άλλοι αξιωματικοί και οπλίτες της ΕΚΚΑ, καθώς και του ΕΛΑΣ». Η στρατιωτική γλώσσα που χρησιμοποιεί ο στρατηγός συγκα?νύπτει την αλήθεια. Και το παράδοξο είναι πως το μόνο που βρίσκει να κα­ ταδικάσει στην εξέλιξη του δράματος είναι η πρωτοβουλία του Άρη, ο οποίος βρέθηκε εντελώς συμπτωματικά στον τόπο των γεγονότων, «να κινητοποιήσει αυτοβούλως ένα απόσπασμα 100 ανδρών». Δεν είναι τυχαίο.

Ακόμη και σήμερα η εντύπωση που επικρατεί είναι ότι υπεύθυνος για τον φόνο του Ψαρρού ή έστω για τη διάλυση του 5/42 Συντάγμα­ τος είναι ο αρχηγός του ΕΛΑΣ. Είναι μια εκδοχή που εξυπηρετεί τους πάντες και καλλιεργήθηκε σχεδόν από την επαύριον των γεγονότων. Το σίγουρο είναι, όπως λέ­ ει ο μόνιμος υπολοχαγός Γιαννακουλόπουλος, που πρωταγωνίστησε στη σύγκρουση, ότι η τυχαία παρουσία του Άρη στην περιοχή χρησι­ μέυσε «σαν ασπίδα σε άλλους πιο “αδιάλλακτους’’». (Πυρομάγλου, Καρτάλης) Ο αρχηγός του ΕΛΑΣ δεν είχε γνμένη αρένα της Αθήνας έχουν σχη­ ματιστεί δύο αντίπαλα στρατόπεδα ενόπλων. Στο ένα ο αντιστασια­ κός ΕΛΑΣ και η μισητή ΟΠΛΑ και στο άλλο οι Γερμανοί με τις ετερό­ κλητες εγκληματικές ομάδες τους: Ειδική Ασφάλεια της Χωροφυλακής, Μηχανοκίνητο Τμήμα της Αστυνομίας Πόλεων, Τάγματα Ασφαλείας, μέλη της X, εδεσίτες και άλλους. Η Αθήνα γίνεται κόλαση. «Κανείς Έλλην δεν εγνώριζε εάν το βράδυ θα επέστρεφε εκ της ερ­ γασίας του στο σπίτι του και κανείς δεν εγνώριζε αν την επομένη θα εξήρχετο από αυτό ζωντανός να μεταβεί εις την εργασίαν του. Η ζωή και ο θάνατος υπέκειντο σε καθαρή τύχη, στα καπρίτσια το3ν απειθάρχητων Τσολιάδων και των φοβερών μασκοφόρων καταδοτών τους. Τα Τάγματα Ασφαλείας απέκλειαν και ερευνούσαν τις “κόκκινες συ­ νοικίες”, συλλαμβάνοντας εκατοντάδες ανθρο^πους και εκτελώντας άλ­ λους επιτόπου». (Mazower) Το προδοτικό τμήμα του ΕΔΕΣ στην Αθήνα αλο^νίζει τις γειτονιές «σε συνεργασία με τις γερμανικές υπηρεσίες» και τα μεγάφο^νά του δηλητηριάζουν την όποια προσπάθεια ομαλότητας: «Εδώ ο ΕΔΕΣ, σας μιλάει ο ΕΔΕΣ. Όποιοι κρύβουν στα σπίτια τους εαμίτες να τους παραδοόοουν αμέσως. Ποινή θανάτου αναμένει τους αποκρύπτοντες εαμοκομουνιστό^ς». (Φλάισερ) Την τρομερή Ειδική Ασφάλεια της Χωρο­ φυλακής την έχει οργανώσει ο στρατηγός των SS Βάλτερ Σιμάνα· δι­ οικητής της ανέλαβε ο απόστρατος μοίραρχος Αλ. Λάμπου, που ονο­ μάζεται για τις περιστάσεις υποστράτηγος, με άμεσο βοηθό τον μοί­ ραρχο Ευσέβιο Παρθενίου και εκτελεστικά όργανα ό,τι ευτελέστερο διαθέτει το Σώμα. Ακολουθώντας τους Γερμανούς ή τα Τάγματα, «έκανε θραύση συλλαμβάνοντας και βασανίζοντας αγωνιστές, χωρίς πολλές ιδεολογικές διακρίσεις». (Ζαούσης)

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

543

Εξαίρεση στον προδοτικό κρατικό μηχανισμό αποτελεί η Αστυνο­ μία Πόλεων με την εκπληκτική της συμμετοχή στην Αντίσταση* ίσως τη μεγαλύτερη από κάθε άλλη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Πλήρως συνεργαζόμενο με τους κατακτητές είναι μόνο το διαβόητο Μηχανοκίνητο του αστυνόμου Μπουραντά. Η μισή δύναμη της Αστυνομίας, πάνοο από 2.000 αξιωματικοί και απλοί αστυφύλακες, είναι οργανωμένοι στο ΕΑΜ και αρκετοί αστυνομικοί σε άλλες αντιστασιακές οργανώσεις. Αντιθέτως, η Χωροφυλο:κή στην πλειοψηφία της υπηρετεί τον κατακτητή και στιγματίζεται για αυτό από την εξόριστη κυβέρνηση. Βέ­ βαια δεν λείπουν οι άνδρες που ακολούθησαν τον δρόμο της τιμής* εκατοντάδες άνδρες της Χωροφυλακής πολεμάνε στο Βουνό σε κάποια από τις τρεις αντάρτικες οργανώσεις ή βρίσκονται εθελοντές στον στρατό της Μέσης Ανατολής. Όμως η αθλιότερη όλων οργάνωση της προοτεύουσας είναι η X, την οποία έχει ιδρύσει ο σκληρός βασιλόφρων συνταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας. «Αυτή η οργάνωση [...] έχει ισχυρισθεί ότι ήταν αντιστασιακό κίνημα κατά την Κατοχή. Αν ο ισχυρισμός αυτός αλήθευε, θα μπο­ ρούσε να θεωρηθεί σαν η μοναδική οργάνωση της Δεξιάς που δρούσε τότε στην Αθήνα* στην πραγματικότητα όμως το όνομά της ήταν άγνο> στο, ακόμα και λίγο πριν φύγουν οι Γερμανοί. [...] Μόνο στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια απόκτησε μια ορισμένη σημασία: την απαίσια σημασία μιας Κου Κλουξ Κλαν». (Woodhouse) Προς το τέλος της Κατοχής οι δολοφόνοι της X επιδίδονται στο κυ­ νήγι και στην εξόντωση κάθε αντιστασιακού στην περιοχή της προοτεύουσας. Έκτοτε κάθε ασύδοτος εγκληματίας αποκαλείτο «Χίτης». Τις δυναμικές ενέργειες των «εθνικοφρόνων» τις χρηματοδοτούν από το παρασκήνιο οικονομικοί κύκλοι που δεν είχαν διαθέσει ποτέ δραχμή για το αντάρτικο του ΕΔΕΣ ή της ΕΚΚΑ - πόσο μάλλον του ΕΑΜ. Μα, προκειμένου να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους στην Ελ­ λάδα, είναι ικανοί να χρυσώσουν και τον διάβολο. Αυτήν την εποχή η ανθροοπινη ζωή δεν αξίζει και πολλά* ένας αστυνόμος της πρωτεύου­ σας υπεράνο.) φιλοεαμικής υποψίας αποκαλύπτει: «Κάθε τόσο, μέρα παρά μέρα κάποτε, κάθε μέρα καμιά φορά, έφθανε στο γραφείο ένα απόβρασμα της κοινωνίας. Έ παιρνε έναν αριθμό στο τηλέφωνο και άρχιζε ο διάλογος: » - Κύριε Κώστα, θα έρθω για την πληρωμή. Τρία “κομμάτια” δι­ καιούμαι σήμερα. » - Έ φαγες τρεις, βρε θηρίο; » - Πάρε τον κυρ αστυνόμο να σ’ το βεβαιώσει.

544

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

»Η ερώτηση απευθύνεται τώρα στον αστυνόμο: »—Καθάρισε τρεις αυτό το κάθαρμα απόψε; » - Εξηκριβώθη ο φόνος τριών πράγματι. » - Και είναι κομούνες όπως λέει το κάθαρμα; » - Φέρονται αριστερών φρονημάτων». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντίστασις) 0 αθλοθέτης κεφαλών, σύμφωνα πάντα με τον αστυνόμο, είναι γνω­ στός Έλληνας επιχειρηματίας· γ ια κάθε δολοφονούμενο κομουνιστή προσφέρει ένα «κομμάτι» (μία λίρα) αρκεί να έχει την επίσημη δ ια ­ βεβαίωση της Αστυνομίας ότι όντως ο δολοφονηθείς ήταν κομουνιστής. Βέβαια σε τέτοιους καιρούς είναι πολυτέλεια να γίνει διάκριση με­ ταξύ κομουνιστών, εαμιτών και γενικώς αντιστασιακών· όλοι θεωρού­ νται το ίδιο. Ό πω ς και στην αντίπαλη πλευρά δεν γίνεται διαχωρισμός μεταξύ αγωνιστικού ΕΔΕΣ του Βουνού και προδοτικού ΕΔΕΣ της Αθή­ νας, με τραγικές συνέπειες. Οι Έλληνες κομματιάζονται μεταξύ τους. Το αίμα του αλληλοσκοτωμού σχηματίζει τα πρώ τα ρυάκια στην πρωτεύουσα, έο^ς τον Δεκέμβριο του 1944, που θα γίνει ποτάμι.

Τα Τάγματα Ασφαλείας πρωτοεμφανίζονται στην Αθήνα. Αρχικά περιορίζονται στις καταδόσεις και συλλήψεις αντιστασια­ κών, ενώ συχνά συμμετέχουν στους τουφεκισμούς πατριωτών και ομήpojv. Όταν ενισχυθούν και εφοδιαστούν με καλύτερο οπλισμό από τους Γερμανούς, αρχίζουν δειλά δειλά μικρές επιδρομές στην ύπαιθρο ή ακολουθούν σαν ύαινες τους χιτλερικούς λύκους. 0 Σουηδός πρέσβης δίνει μια εικόνα της δράσης τους: «Η συνηθισμένη τους τακτική είναι να κρύβονται πίσω από τους κατακτητές. Πρώτα χτυπάνε οι Γερμανοί τις εστίες της αντίστασης των Ελλήνων. Όταν ο κατακτητής κορέσει τη μανία του, [...] τότε εμ­ φανίζονται τα Τάγματα Α σφαλείας/Ε ρχεται η δική τους σειρά. [...] 0 γερμανικός στρατός, η Βέρμαχτ, τους προστατεύει όταν καίνε χωριά, όταν δολοφονούν, όταν εξοντώνουν. Όσα χωριά άφησαν άθικτα οι Γερ­ μανοί, οι Ιταλοί και οι Βούλγαροι τα καίνε τα Τάγματα Ασφαλείας». (Μαθιόπουλος, Δεκέμβριος) Ως γηγενείς είναι πιο αποτελεσματικοί. «Σ τα περισσότερα χωριά γρήγορα γινόταν γνωστό ποιες οικογέ­ νειες είχαν δεσμούς με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Οι γυναίκες που είχαν συγγε­ νείς στον ΕΛΑΣ ξυλοκοπούνταν και μερικές φορές βιάζονταν από τους

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

545

ταγματασφαλίτες, και τα πρώτα σπίτια που καίγονταν ήταν τα δικά τους». (Mazower) Εκτός της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης δύο είναι οι περιοχές της υπαίθρου που δεινοπάθησαν κυριολεκτικά από τη δράση των Ταγμά­ των· η Εύβοια και η Πελοπόννησος. Στην Εύβοια από οργανωτικές αστοχίες του ΕΑΜ βρίσκουν χώρο και κατορθώνουν να δημιουργήσουν γερές βάσεις. Με προκήρυξη προς τον τοπικό πληθυσμό στις 24.2.1944 ο στρατηγός των Ταγμάτων Δ. Αιάκος εξαπολύει ολοκληρωτικό πόλεμο εναντίον του ΕΑΜ: «Πας εις το εξής συλλαμβανόμενος εαμίτης εφόσον μεν δεν ενέχεται διά βαρεί­ ας πράξεις θα εγκλείεται εις τας φυλακάς ε π 5 αόριστον, εφόσον δε ενέχεται διά βαρείας τοιαύτας θα εκτελείται επιτόπου. Κινητή και ακίνητη περιουσία ανήκουσα εις εκτελουμένους εαμίτας θα κατάσχε­ ται». (Παπαστρατής) Δεν πρόκειται για απειλές. Οι εκτελέσεις αρχίζουν μαζικές, όπως των κατακτητών: 24 εαμίτες στις 23 Μαρτίου, 48 στις 5 Μαΐου, 24 στις 2 Αυγούστου. Οι κάτοικοι της Εύ­ βοιας θερίζονται από τους γερμανόδουλους συντοπίτες τους. Στην ίδια περιοχή ο συνταγματάρχης X. Παπαθανασόπουλος συναγωνίζεται τον στρατηγό σε ωμότητα. Σε μια τοπική σύγκρουση με ελασίτες διασώζεται χάρη σε γερμανική επέμβαση· αυτός, «συγκινημένος», σπέρνει τον θάνα­ το στους Έλληνες: «Η συγκίνησίς μου ήταν απερίγραπτος διά την προ­ θυμίαν των Γερμανών συναδέλφων οίτινες έσπευσαν μετά πραγματικής ταχύτητος εις ενίσχυσίν μου. Ετυφέκισα εις Ιστιαίαν 22, εξ ων 8 αντάρτας. Επίσης ετυφέκισα εις Γούβες 18 και εις Χαλκίδα 24. Απέστειλα εις φυλακάς Αθηνών και Χαϊδαρίου 350 άνδρας και 20 γυναίκας. Ενέκλεισα εις φυλακάς Χαλκίδος 430 άνδρας και 135 γυναίκας». (Παπαστρατής) Ωστόσο, «αν και οι χωρικοί βρίσκονταν μέσα σε διασταυρωμένα πυρά, εκείνο που τους έκανε να αντιπαθούν τα Τάγματα ήταν, ακόμη περισσότερο κι από την επαίσχυντη συνεργασία τους με τους Γερμα­ νούς, η απόλυτη σχεδόν έλλειψη πειθαρχίας. Για παράδειγμα, μετά από μια μάχη στο χωριουδάκι Αττάλη (της Εύβοιας), οι ταγματασφ α­ λίτες πλιατσικολόγησαν τα σπίτια του χωριού, παίρνοντας μαζί τους 1.000 οκάδες λάδι, 5 ραπτομηχανές, 200 οκάδες τυρί και 30 σειρές προικιά. Χρειάστηκαν εξήντα μουλάρια για να κουβαλήσουν το φορ­ τίο. [...] Στο τέλος της Κατοχής το όνομά τους είχε γίνει συνώνυμο της αυθαίρετης βίας και της φρικαλέας ωμότητας. Αποτελούσαν αντικεί­ μενο “ανυπόκριτου μίσους” και συμπεριφέρονταν σαν να βρίσκονταν σε “εχθρική χώρα”». (Mazower) Χάνεται κάθε όριο.

546

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟΠ ΟΥ Λ Ο Σ

0 συνταγματάρχης X. Γερακίνης σε αναφορά του προς τη γερμα­ νική Ανώτερα Στρατιωτική Διοίκηση Χαλκίδας μετά από μάχη ενα­ ντίον του ΕΛΑΣ στις 4.6.1944 γράφει το κατάπτυστο: «Εκ των ημετέρων, εις Γερμανός στρατιώτης βαρέως τραυματίας». Μεταπολεμικά ο εν λόγω «ημέτερος» των Γερμανών συνέχισε την ένδοξη καριέρα του και έγινε στρατηγός του Ελληνικού Στρατού· προ­ φανώς από τον ίδιο τύπο φιλοπατρίας εμφορούντο και αυτοί που υπέ­ γραφαν τις προαγωγές του.

Τζάκια 0 μεγάλος λειμώνας των Ταγμάτο^ν είναι η Πελοπόννησος. Εδώ η κατάσταση είναι ιδιάζουσα· ο ΕΛΑΣ αγωνίζεται να υπάρξει στις πλέον αντίξοες συνθήκες. Η Πελοπόννησος δεν προσφέρεται για αντάρτικο καθο^ς δεν έχει τους συνεχόμενους ορεινούς όγκους της ηπει­ ρωτικής Ελλάδας και διαθέτει πολύ πυκνότερο συγκοινωνιακό δίκτυο. Επίσης η προσοχή των Γερμανών στην περιοχή είναι ιδιαιτέρως αυξη­ μένη καθώς εδώ αναμένεται -α νά πάσα στιγμή- απόβαση των Συμ­ μάχων· για αυτό η πυκνότητα των ξένων στρατευμάτων είναι η μεγα­ λύτερη στην Ελλάδα, με εξαίρεση την Κρήτη, το «πλωτό φρούριο». Όμως η πιο σοβαρή ανάσχεση για ένοπλο αγώνα είναι ότι παρά την τοπική αγωνιστική παράδοση του 1821 υπάρχει ένας βαθύτατος συ­ ντηρητισμός των κατοίκων, που τους κάνει επιφυλακτικούς σε κάθε επαναστατική πρωτοβουλία. Εδώ είναι «ο Μοριάς του Κώτσου». Η περιοχή με το μεγαλύτερο ποσοστό βασιλοφρόνων σε όλη την Ελ­ λάδα. Εδώ δημιουργήθηκαν τα πρώτα «τζάκια» μετά την Επανάστα­ ση του 1821 -η μετάλλαξη του κοτζαμπασισμού-, από εδώ βγαίνουν οι περισσότερες κρατικές κεφαλές, πρωθυπουργοί, υπουργοί, στελέχη της Δημόσιας Διοίκησης, αξιοοματικοί του στρατού και των Σο^μάτων Ασφαλείας. Ενδεικτικό είναι ότι στην Πελοπόννησο αδρανούν 1.000 περίπου μόνιμοι αξιωματικοί του στρατού. Οι κεφαλές δεν ξεκινάνε. Οι ντόπιοι πολιτικοί και στρατιωτικοί παρακολουθούν τις εξελίξεις στα μέτωπα του Πολέμου, συστήνουν διαρκώς αυτοσυγκράτηση και αποδοκιμάζουν κάθε κίνηση αντίστασης. Οι προσπάθειες του ΕΔΕΣ να δημιουργήσει ανταρτοομάδες στην Πελοπόννησο, με τον συνταγμα­ τάρχη Κ. Γεωργίου και τις αγγλικές ευλογίες, απέτυχαν- την ίδια τύ ­ χη είχαν και οι προσπάθειες της ΕΚΚΑ.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

547

Φυσικά η ζωή δεν περιμένει. Το πρώτο χτύπημα στους κατακτητές δόθηκε -π ο ύ αλλού- στη Μά­ νη. Στις 24 Μαρτίου 1942 κάποιοι Μανιάτες σκότωσαν στη Σαΐδόνα της μεσσηνιακής Μάνης τον Έλληνα προδότη Στρουμπούλη, που κα­ τέδιδε τους καταζητούμενους Άγγλους. Σε δύο ημέρες ένα ιταλικό απόσπασμα από την Καλαμάτα επέδραμε στο χωριό για να τιμωρή­ σει τους εκδικητές. Η πάτριά το^ν Ξυδέηδων, 18 πρώτα ξαδέρφια, με αρχηγό τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Ηλία Νοέα, χτυπάνε το απόσπα­ σμα, σκοτώνουν έναν Ιταλό και τρέπουν σε φυγή τους υπόλοιπους. Σε μια δεύτερη σύγκρουση οι Ιταλοί πάλι το βάζουν στα πόδια εγκαταλείποντας οπλοπολυβόλα και ατομικό οπλισμό στην ομάδα, η οποία βγαίνει πλέον στο κλαρί. Η ιταλική διοίκηση της Καλαμάτας απειλεί να κάψει το χωριό. Πα­ ρεμβαίνουν κατευναστικά οι «τοπικές αρχές», οι Ιταλοί καταλαβαί­ νουν ότι δεν προσφέρεται να ανοίξουν μέτωπο -εδώ βρίσκονται οι γεν­ νήτορες των δικών τους Σικελο5ν- και επέρχεται συμβιβασμός. Αν π α ­ ραδοθούν οι επαναστάτες, ο Ιταλός διοικητής υπόσχεται να τους δώ­ σει αμνηστία και όλα θα επανέλθουν στον παλιό τους ρυθμό. Οι αντάρ­ τες παραδίδονται, για να σωθεί το χωριό, μα οι Ιταλοί αθετούν τη συμφωνία· εκτελούν τον Ηλία Νοέα και φυλακίζουν τους υπόλοιπους, 0 Νοέας είναι ο πρώτος νεκρός αντάρτης του Μόριά. Οι κατακτητές, για να προλάβουν ανάλογα επεισόδια, υποχρεώνουν τους εξέχοντες πολίτες της περιοχής να συγκεντρωθούν στον κινηματο­ γράφο «Τριανόν» της Καλαμάτας. Στη βαριά ατμόσφαιρα που επικρα­ τεί, ο διοικητής των ιταλικών δυνάμεων μιλάει σκληρά στους 600 περί­ που συγκεντρωμένους και προσπαθεί να τους τρομοκρατήσει. Είναι υπε­ ρόπτης, υβριστικός και εκτοξεύει σωρεία απειλούν σε οποιαδήποτε νέα απείθεια στις δυνάμεις κατοχής· οι παριστάμενοι έχουν μουδιάσει. Τότε σηκώνεται όρθιος και ζητάει τον λόγο ο μητροπολίτης Πολύ­ καρπος· ένας μικροσκοπικός αποστεωμένος ιερωμένος 80 χρονών. Απαιτεί από τον διερμηνέα να μεταφράζει ακριβώς τα λόγια του και απευθύνεται προς τον Ιταλό διοικητή: Και ποιοι είσαστε εσείς που μας βρίζετε και μας απειλείτε; Το αίμα σας αχνίζει ακόμη στα αλβανικά βουνά. Σας σώσανε οι Γερμα­ νοί, αλλιώς θα σας είχαμε πετάξει στη θάλασσα. Κι έρχεστε εδώ τώ ­ ρα να μας απειλήσετε; (Σχινάς) Είπε και άλλα στους αποσβολωμένους Ιταλούς· μετά πήρε την ποιμαντορική του ράβδο και αποχώρησε χωρίς να τολμήσουν να τον πει­ ράξουν. Η αίθουσα ανάσανε· οι απειλές το^ν Ιταλών δεν φαίνονταν πια τόσο τρομερές.

548

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

Ξυπολήδες Παρά τις δυσμενέστατες συνθήκες στην Πελοπόννησο, φωτισμένοι πατριώ τες όπως οι Κώστας Γαμβέτας, Πολύβιος Ισαριώτης, Χρίστος Μπρούσαλης, Νίκος Δεληβοριάς, Θανάσης Κούτρης, Γιάννης Φράγκος κ.ά. διατρέχουν από την αρχή της Κατοχής τις πόλεις και την ύπαιθρο ως απόστολοι του ΕΑΜ και προετοιμάζουν τον ξεσηκωμό. Το έργο τους δύσκολο, μα θα αποδώσει. Η πρώτη επίσημη ανταρτοομάδα του ΕΛΑΣ Πελοποννήσου βγαίνει στον Πάρνωνα στις 18 Δεκεμβρίου 1942, αφού χτύπησε στην Αράχωβα (Καρυές) Λακωνίας τους Γερμανούς που άρπαζαν τη σοδειά των χωρι­ κών. Επικεφαλής είναι ο Λάκωνας μόνιμος ανθυπολοχαγός Γιώργος Κονταλώνης και ο παρασημοφορημένος στην Αλβανία έφεδρος ανθυπολο­ χαγός Παρασκευάς Λεβεντάκης. Ανάμεσα στους πρώτους, ο έφεδρος ανθυπίλαρχος Θεόδωρος Πρεκεζές και ο θρυλικός αντάρτης Νον Πάουρα (Νίκος Πανούσης) με φοβερή φυσική δύναμη και φωνή τηλεβόα. Σιγά σιγά τοπικές ανταρτοομάδες του ΕΛΑΣ αρχίζουν να δημιουργούνται σε κάθε περιοχή- ο αέρας μυρίζει μπαρούτι. Οι «Ξυπολήδες», όπως αποκαλούν περιφρονητικά οι Πελοποννήσιοι προεστοί τους ρα­ κένδυτους ελασίτες, ολοένα και πληθαίνουν. Με ελλείψεις τεράστιες όχι μόνο σε οπλισμό και πολεμικό υλικό, αλλά ακόμη και στα στοι­ χειώδη. 0 ταγματάρχης Βαζαίος γράφει πως «καθ' όλον τον χειμώνα του 1943-1944 το 50% των ανταρτών ήσαν τελείως ανυπόδητοι, πλείστοι δε έφερον θερινήν στολήν χωρίς χλαίνην». Στις 25 Μαρτίου 1943, με την εμφάνιση στο Βουνό και του σμή­ ναρχου Δ. Μίχου, η ένοπλη αντίσταση αρχίζει πλέον να αναπτύσσε­ ται. Τότε εμφανίζονται και οι Βρετανοί με πρώτο τον λοχαγό Ρινταποκτούν επαφή με τον Μίχου, και προς το καλοκαίρι εξασφαλίζουν στο τμήμα του κάποιες ρίψεις πολεμικού υλικού. Τέλος Ιουλίου κα­ ταφθάνουν και οι 80 εμπειροπόλεμοι Ρουμελιώτες που στέλνει ο Άρης από το ΓΣ με επικεφαλής τους Πελοπίδα, Ωρίωνα, Παπούα, οι οποίοι βοηθούν σημαντικά. Τον Σεπτέμβριο του 1943 οι διάφορες ομάδες και τα αρχηγεία του ΕΛΑΣ σχηματίζουν την ΙΙΙη Μεραρχία με στρατιωτικό τον σμήναρχο Μίχου, καπετάνιο τον Πελοπίδα και πολιτικό τον Αχιλλέα (Κώστα Ζησιάδη). Αργότερα η διοίκηση άλλαξε- στρατιωτικός ανέλαβε ο συ­ νταγματάρχης Ιππικού Αλέξανδρος Κασσάνδρας, καπετάνιος ο Μίχου και πολιτικός ο Πολύδωρος Δανιηλίδης. Η βρετανική βοήθεια σε όπλα και πυρομαχικά είναι ασήμαντη- οι ελασίτες εξοπλίζονται με τον ίδιο τρόπο όπο^ς στην υπόλοιπη Ελλάδα.

549

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

«Κατά τα τέλη Μαΐου 1944 αποφασίζομεν να συγκροτήσωμεν τον 7ον λόχον του συν/τος με 120 άνδρας οι οποίοι απετέλουν το άνθος της νεότητος των δήμων Φενεού και Στυμφαλίας». Η διοίκηση του λόχου ανατίθεται από τον διοικητή του Συντάγματος στον μόνιμο ανθυπολοχαγό Στ. Αρχο. Ο νεαρός ανθυπολοχαγός «παρέλαβε τους άνδρας, δέκα γκράδες, δύο Μάουζερ, ελάχιστα φυσίγγια, μίαν σάλπιγγα» και έφυγε να εκπαιδεύσει τον λόχο του. Μετά από είκοσι ημέρες, όταν ο ανθυπολοχαγός ζήτησε συμπλή­ ρωση οπλισμού, έλαβε τη γνωστή στερεότυπη απάντηση: - Μόνον οι Γερμανοί έχουν όπλα. Δεν πτοήθηκε. «Μέχρι τέλους Ιουνίου 1944 ο λόχος ούτος εις τας σκληράς συ­ γκρούσεις του με τους Γερμανούς κατόρθωσε να εξοπλισθεί πλήρως και να αποκτήσει τον καλύτερον οπλισμόν του συν/τος». (Βαζαίος) Μέσα από άπειρες στερήσεις και διαρκή αγώνα οι «Ξυπολήδες» συγκροτούν τη δική τους ηθική υπεροχή έναντι των αμέτοχων και των συνεργατών του κατακτητή. Ένας από τους προοτοπόρους ελασίτες στην Πελοπόννησο, ο Γιανναράς, συλλαμβάνεται με προδοσία· καθώς οι Γερμανοί τον περνάνε δεμένο από τους δρόμους, λέει έμπλεος αη­ δίας και περιφρόνησης στους συνεργάτες των κατακτητών: - Προδότες, σκύφτε, περνάει ένας αντάρτης του ΕΛΑΣ!

Τ αξικά Όπου αντάρτικο και αντίδραση. Στην Πελοπόννησο αναβιώνει η διαμάχη του 1821 μεταξύ κοτζα­ μπάσηδων και Κλεφτών, καθώς θα αναπτυχθούν οι πολυπληθέστερες αντιεαμικές οργανώσεις , βασιλικές, ακροδεξιές: ΕΟΒ (Εθνική Οργάνοοσις Βασιλοφρόνων), Εθνική Κίνηση, Εθνική Φάλαγξ, ΒΑΜ (Βασιλι­ κό Απελευθερωτικό Μέτωπο), ΕΑΜΕ (Εθνικόν Αντικομουνιστικόν Μέτωπον Ελλάδος), ΠΑΟΚ (Πατριωτική Απελευθερωτική Οργάνωσις Κο­ ρινθίας) και πλήθος άλλες, οι οποίες θα συγκλίνουν τελικώς στα Τάγ­ ματα Ασφαλείας. Ούτε μία σφαίρα δεν θα ρίξουν έως το τέλος της Κατοχής εναντίον των κατακτητών. Ούτε μία. Τα κίνητρα όλων αυτών των οργανώσεων είναι καθαρώς ταξικά· όπως ακριβώς διατυπώνονται στις διακηρύξεις τους: «Μην ακολουθείτε τους ανυπόδητους αλήτας! Σκοπός των είναι ν ’ αρπάξωσι τας περιουσίας». (Μπρούσαλης) Εχθρός είναι μόνο ο ΕΛΑΣ.

550

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Ο αντικομουνιστής συγγραφέας Κ. Καλαντζής στιγματίζει με π α ρ ­ ρησία το φαινόμενο: «Έχω πει κι αλλού την γνώμην μου για την ολι­ γω ρία που έδειξε η Δεξιά κατά τους χρόνους της Κατοχής. Θα την πω κι εδώ, με το ίδιο θάρρος. Θα πω λοιπόν ξανά πω ς η Δεξιά ξύπνησε αργά. Και ξύπνησε όχι για να σώσει το έθνος, αλλά τα συμφέροντα της ολιγαρχίας». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντίστασίς) Όλα τα άλλα περιττεύουν. Η πιο ελπιδοφόρα εξωεαμική οργάνωση της Πελοποννήσου είναι ο Ελληνικός Στρατός (ΕΣ). Προήλθε από μια κίνηση κατώτερων αξιω ­ ματικών στη νότια περιοχή, με πρωτεργάτη τον λοχαγό Σταύρο Νικολόπουλο. Οι αξιωματικοί του ΕΣ διατηρούν επαφή με το ΕΑΜ, και με πυκνές βρετανικές ρίψεις δημιουργούν τον Μάιο του 1943 ένα δι­ κό τους ένοπλο τμήμα περίπου 300 ανδρών. Από το Βουνό προσφ έ­ ρουν την αρχηγία σε έναν ανώτερο αξιωματικό, τον συνταγματάρχη Αθ. Γιαννακόπουλο, που κατοικεί στην Κ αλαμάτα. Εκείνος ανταποκρίνεται κολακευμένος· μαζί του προσχωρεί στον ΕΣ και ο καθοδη­ γούμενος από τους Βρετανούς ίλαρχος Τηλέμαχος Βρεττάκος με την ομάδα του. Ατυχώς τον Ιούλιο στέλνονται από την Αθήνα 48 επιλεγμένοι βασιλόφρονες αξιωματικοί για να ενταχθούν στον ΕΣ και να τον ποδηγετήσουν. Ο στόχος του ΕΣ αλλάζει. Στις 17 Ιουλίου 1943 ο Γιαννακόπουλος υπό την καθοδήγηση του Π απαδόγκω να κηρύσσει με προκήρυξή του τον πόλεμο όχι εναντίον των κατακτητών, για τους οποίους δεν κάνει την παραμικρή νύξη, μα εναντίον του ΕΛΑΣ. Απαιτεί όλες οι ένοπλες δυνάμεις της περιοχής (μόνο ο ΕΛΑΣ υπάρχει) να τεθούν υπό τις διαταγές του, άλλως «θα κτυπηθούν και θα διαλυθούν διά της βίας». Οι συγκρούσεις αρχίζουν, αλλά στις 20 Ιουλίου, μόλις τρεις ημέρες μετά την προκήρυξη, ένα άλλο γεγονός θα τινάξει εκ θεμελίων την αντιστασιακή υπόσταση του ΕΣ. «Ο μοιραίος άνθρωπος για τον ΕΣ ήταν κορυφαίο στέλεχος του, ο συνταγματάρχης Δ. Παπαδόγκωνας, που, μετά τις προοτες εντάσεις με το ΕΑΜ, προσέγγισε τους κατακτη­ τές με στόχο την αντικομουνιστική συνεργασία. Όταν ξέσπασε σάλος γ ι ’ αυτό, η οργάνωσή του πρώ τα διέψευσε την εγκυρότητα των σχετι­ κών πληροφοριών και έπειτα αποκήρυξε τον Π απαδόγκω να».4 Το περιβόητο σύμφωνο του συνταγματάρχη Π απαδόγκω να με τον Ιταλό συνταγματάρχη Ντόρια Ντομένικο υπογράφηκε στην Κ αλαμά­ τα στις 20 Ιουλίου 1943. Βάσει αυτού οι Ιταλοί δεσμεύονται για «την 4. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.

551

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

παροχή οιασδήποτε βοήθειας εις τον συνταγματάρχην Παπαδόγκωνα Διονύσιον, ήτις κατά την αντίληψίν του θα ήτο αναγκαία υ π ? αυτού». 0 Παπαδόγκωνας αναλαμβάνει να «οργανώσει αποσπάσματα εθνικι­ στικά, υπό την διοίκησιν του συνταγματάρχου Γιαννακόπουλου Αθα­ νασίου, με τον αποκλειστικόν σκοπόν να διαλύσει τας κομουνιστικάς οργανώσεις ΕΑΜ, ΕΛΑΣ κ.λπ. συνεργαζόμενος μετά πλήρους συναδελφοσύνης μετά των στρατευμάτων κατοχής». Το αντίγραφο της προδοτικής συμφωνίας το υπεξαίρεσε από το ιταλικό γραφείο αντικατασκοπείας στη Μεσσηνία ο δικηγόρος Γάιος Μαράκας, γιος του διευθυντή της εφημερίδας Σημαία της Καλαμάτας. (Σχινάς) Η αποκάλυψη της προδοσίας συγκ?νονίζει τον Γιαννακόπουλο* δεν μπορεί να πιστέψει ότι τέθηκε εν αγνοία του στην υπηρεσία των κα~ τακτητών. Αποκηρύσσει τον Παπαδόγκωνα και μετά από κάποιες π α ­ λινδρομήσεις εγκαταλείπει άδοξα το αντάρτικο και επιστρέφει στο σπίτι του. Ο Παπαδόγκωνας καταφεύγει στην Αθήνα, μα θα εμφανι­ στεί ξανά τον Απρίλιο του επόμενου χρόνου στο πλευρό των Γερμα­ νών για να βάλει φωτιά στην Πελοπόννησο. Τραγική είναι η τύχη του μπλεγμένου στις αγγλικές δολοπ?νοκίες ίλαρχου Βρεττάκου· όταν τραυματίζεται θανάσιμα σε συμπλοκή με τον ΕΛΑΣ, δεν καταριέται τους ελασίτες· αυτό που επαναλαμβάνει στο επιθανάτιο αγκομαχητό του είναι: - Άτιμη Αγγλία... Άτιμοι Άγγλοι, όποιος σας δώσει πίστη χάνεται.

Φονικό Όταν το 1944 τα Τάγματα Ασφαλείας πληθύνουν στην Πελοπόννη­ σο, με διαταγή του στρατηγού των SS Σιμάνα δημιουργούνται δύο αρ­ χηγεία: στη Βόρεια Πελοπόννησο, με αρχηγό τον συνταγματάρχη Κουρκουλάκο και μονάδες σε Πάτρα, Πύργο και Κόρινθο, και στη Νό­ τια Πελοπόννησο, με αρχηγό τον συνταγματάρχη Παπαδόγκωνα και μονάδες σε Τρίπολη, Καλαμάτα, Γύθειο, Γαργαλιάνους, Μελιγαλά, Σπάρτη. Η Πελοπόννησος παίρνει φωτιά. «Η δράση όλων αυτών των προδοτικών συγκροτημάτων ήταν εγκλη­ ματική στην κυριολεξία: δολοφονίες, βασανισμοί, βιασμοί, λεηλασίες, πυρπολήσεις χωριών και κάθε λογής βαρβαρότητες και ατιμίες. Τρο­ μοκρατούσαν τις πόλεις και τα χωριά που κατείχαν, έκαναν συλλή­ ψεις εαμιτών, τους οποίους παρέδιδαν στους Γερμανούς ή τους εκτε-

552

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

λούσαν με δική τους πρωτοβουλία, άρπαζαν ό,τι ήθελαν και περίμεναν με ανυπομονησία να γίνουν από τους Γερμανούς εκκαθαριστικές επ ι­ χειρήσεις, για να συμμετάσχουν και να οργιάσουν σε βάρος των χω ­ ριών της υπαίθρου». (Μαχαίρας) 0 Κανελλόπουλος αποτιμά το ποιόν των ταγματασφαλιτώ ν και της ηγεσίας τους: « 0 Π απαδόγκωνας εσκότωσεν, εκρέμασεν, εδήωσεν. [...] 0 Κουρκουλάκος και ο Π απαδόγκω νας είχον επιστρατεύσει μερικούς αλήτας. [...] Η στάσις του Π απαδόγκω να υπήρξεν σκληρά, βίαιος, εντόνως φιλογερμανική». 0 πόλεμος προσλαμβάνει διαστάσεις που δεν μοιάζουν με καμιάς άλλης περιοχής· τέτοιας αγριότητας εμφύλια σύγκρουση δεν παρατηρήθηκε πουθενά αλλού. 0 τόπος είναι σκληρός. Υπάρχουν ταξικές και προσωπικές διαφορές, πατριές εχθρικές, συμ­ φέροντα που χωρίζουν. Η αντιπαλότητα μεταξύ δύο προσώπων ποτέ δεν μένει «προσωπική»· αφορά οικογένειες, σόγια και ορισμένες φο­ ρές περιοχές ολόκληρες. Τα μίση διατηρούνται άσβεστα και η αντεκ­ δίκηση, η «βεντέτα», ιδίως στις νότιες περιοχές, είναι νόμος. Η αυτο­ δικία, πράξη εθιμικά επιβεβλημένη. Με το αντάρτικο δίνεται η ευκαι­ ρία επίλυσης διαφορών που χρονίζουν· αρκεί να καταταγεί κάποιος στον ΕΛΑΣ για να πάει ο εχθρός του στα Τάγματα ή αντιστρόφους. Τα μίση κοχλάζουν. Αυτό που γίνεται δεν έχει όμοιο του σε ολόκληρη την ελληνική ε π ι­ κράτεια. Σκύβει ανύποπτος κάποιος ελασίτης να πιει νερό και η κα ­ λοσυνάτη νοικοκυρά τού παίρνει με το δρεπάνι το κεφάλι. Εαμίτες σύνδεσμοι τεμαχίζονται με τσεκούρια από χωρικούς· οι αντάρτες δέ­ χονται πυροβολισμούς από τα παράθυρα των σπιτιών· τα καμπαναριά των εκκλησιών γίνονται φωλιές πολυβόλων. Όλοι σκοτώνουν και σκο­ τώνονται χωρίς διακρίσεις· ένα φονικό χωρίς όρια. Έ ν α μανιάτικο μοιρολόι της αδερφής του ελασίτη Κυριακούλη Μπαξιβάνη (Μπούφου) πάνο:> από το νεκρό σώμα του δίνει τις δια ­ στάσεις του ανθρωποκυνηγητού:

Άλλες τους κλαίτε φανερά χι άλλες τους χλαίμε στα κ ρ υ φ ά , σκιάζομαι να το μ α ρ τυ ρ ο ύ , όμως εγώ θε να το π ο υ , το ’χου για δόξα και τιμή τ ? είχ’ αδερφό κομουνιστή...

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

553

Οι εκθέσεις της αγγλικής υπηρεσίας πληροφοριών αναφέρουν φρικιαστική δράση των Ταγμάτων· αρκεί μία από αυτές, στις 18.7.1944, για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος της σφαγής: «Στις 26 Φεβρουάριου του ’44 διεξήχθη από τους Γερμανούς στην Αχάία επιδρομή μεγάλης κλίμακας με την υποστήριξη το^ν στρατευ­ μάτων του Ράλλη. [...] Την επιδρομή αυτή ακολούθησε τον Μάρτιο μια απόπειρα επαναφοράς της τάξης στη Λακωνία και στη Μεσσηνία, κα­ τά την οποία τα Τάγματα συμπεριφέρθηκαν χωρίς οίκτο προς τον ντό­ πιο πληθυσμό. [...] »Στις 15 Μαρτίου του ’44 οι Γερμανοί ανακοίνωσαν στον πατρινό Τύπο ότι το Τάγμα Εθελοντών "Λεωνίδας” επρόκειτο να εκτελέσει 200 κομουνιστές υπό γερμανική επιτήρηση. Στις 25 Απριλίου του 1944 ανα­ φέρθηκε ότι 110 Έλληνες είχαν τουφεκιστεί από τον ανώτατο διοικη­ τή των Ταγμάτων Ασφαλείας και την Ελληνική Αστυνομία σε αντί­ ποινα για το φόνο δύο Γερμανών αξιωματικών. Από τις 12 έως τις 20 Απριλίου μια νέα και πολύ καλά οργανωμένη επίθεση των Γερμανών και των Ταγμάτων Ασφαλείας κατά του ΕΛΑΣ άρχισε στην Αχάία και επεκτάθηκε στην Ηλεία. Και σε αυτή την περίπτωση τα Τάγματα, υπό τον συνταγματάρχη Κουρκουλάκο, φέρθηκαν με μεγάλη βαρβαρότη­ τα. [...] Την 1η Μάίου και υπό γερμανική επιτήρηση, το Τάγμα της Καλαμάτας εκτέλεσε 40 Έλληνες, γυναικών συμπεριλαμβανομένων». (ΔΙΣ/ΓΕΣ) Αυτά επισήμους. Γιατί οι Αγγλοι είναι Άγγλοι· έχουν διασυνδέσεις με όλους και ιδίως με τα Τάγματα. «Όταν ένας νέος Βρετανός αξιωματικός σύνδεσμος προσγειώθηκε στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 1944, το πρώτο π ρ ά γ ­ μα που του είπε ο άνθρωπος με τον οποίο συναντήθηκε ήταν ότι "τα καλύτερα φιλαράκια μας είναι στα Τ άγματα”». (Mazower) Ο ΕΛΑΣ αντιδρά ανάλογα. Οι αντάρτες χτυπάνε τα Τάγματα αλύπητα, όπου τα βρουν. Ομά­ δες μπαίνουν κρυφά στις πόλεις και εκτελούν στελέχη τους· τα σπίτια των προδοτών στα χωριά τους καίγονται και οι ύποπτοι προδοσίας συλλαμβάνονται. Το ΕΑΜ προσπαθεί να κρατηθεί στην περιοχή με νύ­ χια και με δόντια. Ακροδεξιοί, βασιλόφρονες και Άγγλοι έχουν ριχτεί να το ξεριζώσουν από την Πελοπόννησο ενισχύοντας διαρκώς τα το ­ πικά Τάγματα. Ό πω ς σωστά έχουν υπολογίσει, η Πελοπόννησος είναι το ιδανικό προγεφύρωμα για τις βασιλικές και βρετανικές δυνάμεις που θα έρ­ θουν από τη Μέση Ανατολή. Δεν υπολόγισαν τον Άρη.

554

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

Πέρασμα Σε αυτήν τη στήθος με στήθος αιματηρή παλαίστρα τη διαφορά υπέρ του ΕΛΑΣ θα την χάνει η άφιξη του Άρη, Ό πως γράφει ο ντόπιος ελασίτης καπετάνιος Ηρακλής Τζάθας, «όταν ήλθε στην Πελοπόννησο, ο Άρης έφερε την πνοή του σίφουνα. Η ορμητικότητά του μεταδίδονταν σαν αστραπή στα τμήματα του ΕΛΑΣ και τους καθόριζε μια μόνιμη τακτική, το πάντα εμπρός. Είχε το χά­ ρισμα του γεννημένου αρχηγού, που ενέπνεε εμπιστοσύνη, που υλο­ ποιούσε το ιδανικό, που σ 5 έκανε να ζεις την κάθε μεγάλη στιγμή σαν στιγμή δικής σου δημιουργίας». (Α,αγδάς) Τη νύχτα της 22ας Απριλίου 1944 ο αρχηγός του ΕΛΑΣ και η συνο­ δεία του, ως κλιμάκιο του ΓΣ, αποβιβάζονται σε μια έρημη ακτή της Αιγιαλείας. Δεν είναι ο Άρης για τους χωρικούς που συναντάνε. - Καπετάν Γιάννης, λέει. Βρήκε ανθρώπους να γελάσει· οι Μοράίτες δεν καταπίνουν αμάσητα. - Καπετάν Γιάννης, επιμένουν και οι δασκαλεμένοι μαυροσκούφηδες. Άδικος κόπος, όπως γράφει και ο ίδιος: «Ο κόσμος α π' την πρώτη βραδιά, παρόλο που είχαμε αποφασίσει να το κρύψουμε ώσπου να συναντήσουμε την Ταξ/ρχία, το ’χε μάθει. Δημιουργήθηκε η εντύπωσις και την καλλιεργήσαμε σκόπιμα και εμείς ότι περάσαμε με 3.000 στρατό, πυροβόλα κλπ.». (ΑΣΚΙ) Το πέρασμα του Κορινθιακού από τον αρχηγό του ΕΛΑΣ θα γίνει πέρασμα στον μύθο. «Πριν ακόμα λήξουν οι εκκαθαριστικές επιχει­ ρήσεις, μια συγκλονιστική και χαρμόσυνη είδηση διαδόθηκε σαν αστραπή σ’ ολόκληρο το Μωριά. »0 Άρης Βελουχιώτης πέρασε στην Πελοπόννησο!... »Η φήμη τον πέρασε στο Μωριά επικεφαλής χιλιάδων στρατού, τα ­ ξιαρχιών Ιππικού και τανκς! Και τι δεν ειπώθηκε τις πρώτες μέρες από το λαό μας και τους αντάρτες για τον ερχομό του Άρη. Τον άνθρο3πο-θρύλο, όπου κι αν βάδιζε, τον ακολουθούσε η σκιά της ακατα­ νίκητης αίγλης, που εξασκούσε πάνω στην ένοπλη μάζα. Η απόβαση έγινε νύχτα σε έναν ερημότοπο της Αιγιαλείας στις 22.4.44. Τηρήθηκε μυστική για λίγες μέρες. Κι ύστερα την πήρε ο θρύλος και την έκανε τραγούδι». (Παπαστεριόπουλος) Οι πρώτες ημέρες του αρχηγού στην Πελοπόννησο είναι περίπου στα τυφλά· οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών, που άρχι­ σαν στις 12 Απριλίου και συνεχίζονται, έχουν αναστατώσει τον τόπο.

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

555

Η σύνδεση με τις τοπικές μονάδες του ΕΛΑΣ είναι σχεδόν αδύνατη* οι φήμες για μεγάλες, καταστροφικές κυκλώσεις των ανταρτών και χι­ λιάδες συλλήψεις εαμιτών έχουν πανικοβάλει τον κόσμο. 0 Άρης δεν επηρεάζεται από το φοβικό κλίμα: «Για να ’μαι ειλι­ κρινής, δεν επίστεψα τίποτα α π ’ αυτά. Όσο για τις δυνάμεις των Γερ­ μανών και Τσολιάδων, περίμενα δικές μου πληροφορίες. Αλλού με το καλό και αλλού με το ζόρι, ενθουσιάζοντας και υποσχόμενος κινούσα ανθρώπους προς όλας τας κατευθύνσεις. [...] Στις 23.IV το βράδυ έστειλα δυο μαυροσκούφηδες συνδέσμους, έναν προς την πιθανή κα ­ τεύθυνση του 12ου ΣΠ και άλλον του 6ου ΣΠ». (ΑΣΚΙ) Καταλύει μία ημέρα στο χωριό Αρραβωνίτσα, μετά για δύο ημέρες στρατοπεδεύει στο Βουνό και έπειτα έως τις 5 Μάίου στην Αράχωβα. Στις 6 Μάίου φτάνει στην Κέρτεζη, έδρα της ταξιαρχίας, και την επ ο ­ μένη το βράδυ στη Στρέζοβα (Δάφνη), έδρα της ΙΙΙης Μεραρχίας. Η θερμή υποδοχή του Άρη και η τυφλή εκτέλεση των εντολών του είναι δεδομένη. Δεν είναι απλώς ο αρχηγός του ΕΛΑΣ. Ό πω ς λέει ο σημα­ ντικός Πελοποννήσιος καπετάνιος Ωρίων, «ο Άρης είναι ο ίδιος ο ΕΛΑΣ. [...] Αυτός ο στρατός ήταν δικό του, σχεδόν αποκλειστικό δη­ μιούργημα, σαν ξεκίνημα, σαν ιδέα και ανάπτυξη στην πορεία, σαν έκφραση ουσιαστική». (Μούτουλας) Οι πρώ τες γρ α π τές εντυπώσεις του αρχηγού από την έδρα του πελοποννησιακού αντάρτικου, δεν είναι οι καλύτερες: «Οι άνδρες και οι αξ/κοί όσοι δεν ήσαν γυμνοί και ξυπόλυτοι περιεφέροντο ασκεπείς, άνευ εξαρτύσεως και οπλισμού κ.λπ. [...] Πειθαρχία εντός του χώρου επισταθμίας της μεραρχίας ίση με το μηδέν. Οι άνδρες έτρωγαν επί (4) τέσσερις μήνες μόνο χαρόνια. [_...] Τοπικισμός και καπετανάτο». Στις εαμικές οργανώσεις ακόμη χειρότερα: «Από μέρους των ορ­ γανώσεων παρεμβατισμοί εντελώς άσκοποι και αψυχολόγητοι και ε π ι­ ζήμιοι πολλάκις. [...] Εις πολλάς περιπτώ σεις δεν εξετελούντο διαταγαί ανωτέρων στρατιωτικών διοικήσεων από κατωτέρας περί κινήσες τμημάτων ή άλλαι επειδή οι τοπικοί υπεύθυνοι διεφώνουν και διέτασσον άλλως τα στρατιοτακά τμήματα». (ΑΣΚΙ) Το εαμικό κεφάλι μυρίζει. Μετά την εκτέλεση του εξαίρετου Γαμβέτα από τους Γερμανούς, Γραμματέας του ΕΑΜ Πελοποννήσου ανέλαβε το ακραίο στέλεχος του ΚΚΕ Αχιλλέας Μπλάνας. Παντελώς λανθασμένη επιλογή για μια τόσο κρίσιμη θέση* ένας άνθρο^πος αγράμματος, εμπαθής και μικρόνους. Αν πιστέψουμε τους συγκρατουμένους του, τόσα χρόνια στη φυλακή δεν είχε κατορθώσει να μάθει διψήφια διαίρεση* έμεινε στη μονοψήφια. Δεν ξεχώριζε το ρήμα από το ουσιαστικό.

556

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

0 Μπλάνας τα έχει θαλασσώσει. Οι συνεργάτες των Γερμανών έχουν εισχωρήσει στον αντάρτικο χώ­ ρο* τα χτυπήματα που καταφέρουν στον ΕΛΑΣ είναι φοβερά, μα ο Μπλάνας, όπως διαπιστώνει ο Άρης, είναι «όλο φωνές και άγονη κρι­ τική στους κάτω, χωρίς να βλέπει πως οι ευθύνες βαρύνουν τον ίδιο». (ΑΣΚΙ) Αδυνατεί να χαράξει γραμμή και να ελέγξει τη διάλυση. Ασχο­ λείται με χαφιεδοφοβίες, αναζητάει τροτσκιστές, συλλαμβάνει κόσμο και ο εχθρός αλωνίζει. Εξημμένες κεφαλές διαφωτιστών «θέλουν σώνει και καλά να κάνουν κομουνιστική προπαγάνδα στους αξιωματι­ κούς μ ? εντελώς αντίθετα αποτελέσματα». (Παπαστεριόπουλος) 0 αρχηγός δεν συμμερίζεται τις εξαλλοσύνες του Γραμματέα και των συνεργατών του· ο Άρης παραμένει Άρης παντού. Θα συγκρουστεί αρκετές φορές με τον Μπλάνα, θα εναντιωθεί στις αλόγιστες διώξεις και συλλήψεις και θα σώσει αρκετούς που προορίζονταν για το εκτε­ λεστικό απόσπασμα. Ακραιφνείς εθνικόφρονες της Γορτυνίας καταθέ­ τουν τη μαρτυρία τους για τη διάσωση από τον Άρη πολλών συγγενών και φίλων των οικογενειών Τουρκοβασίλη, Αποσκίτη και Βαχλιώτη. « Α φ ? ης έφθασεν ο Άρης εις την Πελοπόννησον, τα έκτροπα και αι υπερβασίαι εμειώθησαν κατά πολύ». (Βαζαίος) 0 αρχηγός βάζει το νυστέρι βαθιά. Συλλαμβάνει έναν εαμίτη αποθηκάριο της επιμελητείας για κατα­ χρήσεις και τον στέλνει στρατοδικείο, που τον καταδικάζει σε θάνα­ το. Συλλαμβάνει τρεις άλλους εαμίτες και τους παραπέμπει να δικα­ στούν στη μεραρχία. Ανάλογη τύχη έχουν ο βαρυνόμενος με εγκλημα­ τικές πράξεις πολιτικός της μεραρχίας Αχιλλέας (Κ. Ζησιάδης), ο οποί­ ος μεταπολεμικά θα αλλάξει στρατόπεδο και θα εξελιχθεί σε κατήγο­ ρο των ανταρτών, ο πολιτικός τύραννος της Κορινθίας Τριαντάφυλλος ή Στάθης (Θεόδωρος Ζέγκος) και άλλα εγκληματικά στοιχεία που εί­ χαν καταλάβει σημαντικές θέσεις. 0 Άρης δεν ανέχεται τυραννίσκους. «Με διαταγές του, δίνονται αυστηρές οδηγίες για τις σχέσεις του αντάρτικου με το λαό και τις πολιτικές οργανώσεις». (Μπρούσαλης) Η κατάσταση αλλάζει. « 0 αγρότης παρακολουθούσε προσεκτικά την ατομική συμπεριφορά των διακεκριμένοι στελεχών της Αντίστασης και τη λάμβανε πολύ σοβαρά υπόψη του προκειμένου να καθορίσει τη στάση του απέναντι στο κίνημα». (Μούτουλας) Σε λίγο καιρό στην Πελοπόννησο οι τσοπάνηδες χαρτοπαίζουν στα καφενεία και τα πρόβατα είναι μόνα στο Βουνό. Τα φυλάει ο Άρης, λένε οι Μοράί'τες, που έχουν αντιληφθεί την αλλαγή που έφερε η παρουσία του στον τόπο τους.

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

557

0 αρχηγός του ΕΛΑΣ βάζει νυστέρι και στις διοικήσεις των αντάρ­ τικων μονάδων αδιαφορώντας για την κλασική «μοραΐτικη διπλω μα­ τία», που απαιτεί να τηρούνται οι ισορροπίες- δεν πρέπει να στενο­ χωρήσουμε τον έναν, δεν πρέπει να παραμερίσουμε τον άλλον, να προ­ σέξουμε αυτούς κ.λπ. Πήγαν να τον πρήξουν με αυτά. - Βρε, τι είσαστε εσείς οι Μοραΐτες, λέει. Ίδιοι κι απαράλλαχται... Ντελιγιανναίικα και Μαυρομιχαλαίικα τερτίπια και σήμερα. Οι προοτοι που παίρνουν φύσημα είναι ο μαλθακός μέραρχος, στη συνέχεια ο ανάξιος πολιτικός και ορισμένοι διοικητές συνταγμάτων. «Η παρουσία του Άρη Βελουχιώτη στην Πελοπόννησο ανέτρεψε την άσχημη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην περιοχή. Τοποθέτησε καπεταναίους έμπειρους και αναδιοργάνωσε στρατιωτικά τις μονά­ δες του ΕΛΑΣ». (Ροδάκης, Κ αλάβρυτα ) Στις τοποθετήσεις των στελεχών σε μονάδες είχε πάψ ει να θεωρεί­ ται προσόν η εντοπιότητα στρατιωτικών και καπετάνιων* άλλα κριτή­ ρια επικρατούσαν. Στη Χώρα της Μεσσηνίας σκοτώνεται σε μάχη με τους Γερμανούς ο ταγματάρχης Ηλίας Σφακιανάκης και τοποθετείται στη θέση του ο λοχαγός Παντελής Σταθάκης, που απευθύνεται αμέσως στον Άρη για να ματαιοοσει τη μετάθεση. - Για ποιο λόγο;, τον ρωτάει εκείνος. - Είναι άγνωστος ο τόπος που με στέλνουν. - Αοχαγός είσαι, θα έχεις χάρτη. - Χάρτες έχουν κι οι Γερμανοί. Αλλά εμείς από το χάρτη θα τους πολεμάμε; Εδώ ξέρω κάθε ράχη και ρεματιά στα τυφλά και τη νύχτα, ξέρω το πού θα πάω και ξέρω πού πρέπει να πάω... - Δίκιο έχεις. Με τις μεγάλες διαταγές και τις στρατιωτικές διατα­ γές, κοντεύουμε να ξεχάσουμε πως είμαστε αντάρτες. Με χάρτες ξε­ κίνησα εγώ στη Ρούμελη; Εδώ θα μείνεις, που ξέρεις κάθε μονοπάτι. 0 αρχηγός αφιερώνεται με πάθος στην οργάνωση των τμημάτων* είναι π ρ α γμ α τικ ά άξιος θαυμασμού ο αγωνιστικός πυρετός που ενέ­ πνευσε και ο οποίος θα δώσει γρήγορα αποτελέσματα. Με σπάνια διορατικότητα και ορθολογισμό αξιοποίησε με τον επο)φελέστερο τρόπο το καταπληκτικό έμψυχο δυναμικό που διαθέτει η Πελοπόν­ νησος: Συνταγματάρχης Βλάσης Ανδρικόπουλος, μόνιμος ανθυπολοχαγός Μ. Στεριόπουλος, μόνιμος ανθυπολοχαγός Κ. Στεριόπουλος, λοχαγός Βασίλειος Τσεκούρας, λοχαγός Χρήστος Στασινόπουλος, λοχαγός Τέ-

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

558

λης Καπιτσόπουλος, Γιώργος Καμπουρλώνης, λοχαγός Παντ. Σταθάκης, λοχαγός Μανόλης Σταθάκης, αντισυνταγματάρχης Σπ. Τσικλητήρας, λοχαγός Δ. Π απαδάκος (Βοριάς), Ηρακλής Τζάθας, εύελπις Να­ πολέων Παπαγιαννόπουλος, ταγματάρχης Βασίλης Στρατίκης, μόνιμος υπολοχαγός Κο^στας Κανελλόπουλος, Ηλίας Γιαννακούρας (Πέρδικας), υπίλαρχος Ηλίας Καραμούζης, συνταγματάρχης Παν. Παπαδόπουλος, σμήναρχος Βασταρδής (Μαλεβός), αντισυνταγματάρχης Χρήστος Ρουμπέας, επίλαρχος Ηλίας Κονδύλης, Γιάννης Πετρόπουλος (Μαυρόγιαννης), λοχαγός Σταύρος Νικολόπουλος κ.ά. Πολύτιμοι συμπαραστάτες του αρχηγού αποδεικνύονται ο αφοσιωμένος και συνετός Πελοπίδας, που ως ντόπιος γνωρίζει πρόσωπα και νοοτροπίες- ο δισυπόστατος πάτερ Ανυπόμονος, σκληρός πολεμιστής με σταυρω τά φισεκλίκια στη μάχη και κατανυκτικός ιερέας όταν μπαίνουν σε χωριό· η πρώτη του φροντίδα είναι να ανοίξει αμέσως την εκκλησία και να τελέσει λειτουργία. 0 Άρης κέρδισε πολλούς π ό ­ ντους στα μάτια των χωρικών από την παρουσία του πανέξυπνου και ευφραδή αρχιμανδρίτη στο πλευρό του. Πολύτιμοι και οι μαυροσκούφηδες σε διττό ρόλο· να εμπνέουν φό­ βο στους αντίθετους και να σπάνε τη φοβία των προσκείμενων καθώς κινούνται αλογάριαστα μόνοι από χωριό σε χωριό, σταλμένοι επίτη­ δες από τον πανούργο αρχηγό. «Φοβόμοίσταν α π ’ όλους, μας φοβό­ ντουσαν όλοι. Στην Πελοπόννησο δεν ήξερες από πού θα σου ’ρθει. Μας βαράγανε από παντού. Μας χτυπάγανε από τα σπίτια, α π ’ τα π α ρ ά θ υ ρ α » .5 0 αρχηγός δεν αφήνει τίποτα στην τύχη, επειδή έτσι το βρήκε ή έτσι συνηθίζεται. « 0 ερχομός του Άρη έδωσε ζωή στο αντάρτικο του Μωριά, που την εποχή εκείνη περνούσε δύσκολες μέρες. Οι μισοί άντρες πορεύο­ νταν και μάχονταν εντελώς ξυπόλυτοι και γδυτοί. Το θεωρούσαν ευ­ τύχημα να εξοικονομήσουν ένα τομάρι αρνιού ή κατσικιού για να δι­ πλώσουν μέσα σ ’ αυτό τα ματωμένα πόδια τους στις δύσκολες π ο ­ ρείες. Οι άλλοι μισοί ήσαν ντυμένοι και ποδεμένοι με ράκη που συγκρατιόντουσαν με χονδρά σύρματα ή καλώδια τηλεφοόνου... ένας στρατός πεινασμένων “ξυπολήδων”, έτσι τους κόλλησε τελικά το π α ­ ρατσούκλι. Και στην κατάσταση αυτή έβαλε τέλος ο Άρης. Μετά ένα μήνα αφότου ήλθε, το αντάρτικο του Μωριά ντύθηκε και ποδέθηκε». (Παπαστεριόπουλος) 0 φειδωλός στους επαίνους του Μακρίδης εκτιμά για την παρου5. Συνεντεύξεις μαυροσκούφηδων.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

559

αία του Άρη στην Πελοπόννησο ότι «επετελέσθη υ π ’ αυτού προσωπι­ κός τεράστιον οργανωτικόν και πολεμικόν έργον».6 Η μόνη διάκριση που αξιώθηκε ο αρχηγός για τη συνολική προ­ σφορά του στον αγώνα ήταν να ονομαστεί από την ΠΕΕΑ στις 20 Ιου­ λίου 1944 υποστράτηγος στην ιεραρχία των καπετάνιω ν ο Άρης δεν φόρεσε ποτέ τα διακριτικά του βαθμού του και απαγόρευσε ρητώς κάθε σχετική προσφώνηση· ήθελε να είναι ο Άρης και τίποτα άλλο. Η γερμανική αντικατασκοπεία δεν αργεί να τον εντοπίσει: «Στην Πελοπόννησο η παρουσία του κομουνιστή αρχηγού Άρη Βελουχιώτη οδηγεί σε παραπέρα ένταση της δραστηριότητας των ανταρτών. Κά­ τω α π ’ την καθοδήγησή του διεξήχθησαν πολλές επιθέσεις -π ο υ στοί­ χισαν σοβαρές απώλειες στους αντάρτες- εναντίον δικών μας εμπρο­ σθοφυλακών, συνεχείς ανατινάξεις πάνω στην κύρια σιδηροδρομική γραμμή κι αιματηρές συμπλοκές με δικούς μας καταδιωκτικούς κο­ μάντο και τάγματα ασφαλείας». (Sekendorf) Και άλλη γερμανική έκθεση: «Κάτω α π ’ την καθοδήγηση του αρ­ χηγού των ανταρτών Άρη Βελουχιώτη σαν “ηγέτη του γενικού επιτε­ λείου Πελοποννήσου” παρατηρήθηκε πως έγινε σ' όλη την περιοχή της Πελοποννήσου μια ουσιαστική βελτίωση της εσωτερικής οργανώσεως και της όλης εκπαιδεύσεως των αντάρτικων μονάδων». (Μαθιόπουλος. Αντίσταση) Ξεχο^ριστή μεταχείριση επιφύλαξε ο αρχηγός στους ασύδοτους Βρε­ τανούς αξιωματικούς οι οποίοι κυκλοφορούσαν ανάμεσα στα ελασίτικα τμήματα, ανέπτυσσαν ύποπτες δοσοληψίες, έκαναν αυθαίρετες συ­ γκεντρώσεις στα χωριά και γενικώς συμπεριφέρονταν, όπως γράφει ο αγγλόφιλος σμήναρχος Μίχου, «σαν η Ελλάδα να ήταν προορισμένη από πάντα να γίνει αγγλική αποικία». Με το No 24 έγγραφο προς τη ΣΣΑ Πελοποννήσου ο Άρης απαγο­ ρεύει τις έως τότε ανεξέλεγκτες μετακινήσεις των Βρετανών αξιωμα­ τικών γράφοντας διπλωματικά: «Αναμένομεν τον κατάλογον των πρακτόρο^ν σας με τα στοιχεία των και τας μικράς περιοχάς εις ας θα κινηθώσι ίνα τοις χορηγήσωμεν αδείας ελευθέρας κυκλοφορίας κατά μι­ κρούς τομείς. Προκειμένου διά πράκτοράς σας κινουμένους κατά μεγαλυτέρας περιοχάς θα παρουσιάζονται ημίν οι ίδιοι δ ι’ εγγράφου σας καθορίζοντος συγκεκριμένως πού θα κινηθώσιν ίνα τοις χορηγούμεν αναλόγους αδείας δ ι’ ορισμένον χρονικόν διάστημα». Όπως ακριβώς ανέμενε, οι Βρετανοί αξιωματικοί δεν συμμορφώθηκαν

6. Έκθεση Θ. Μακρίδη προς το ΠΓ του ΚΚΕ, 16.8.1946.

560

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

αγνόησαν τη διαταγή και συνέχισαν να μετακινούνται κατά βούληση. Όχι όμως για πολύ. Ο Άρης δεν εκδίδει διαταγές για να μην εφαρμο­ στούν. Κάθε Βρετανός που συλλαμβάνεται να «τριγυρνάει» χωρίς άδεια τρώει στα μουγγά και χωρίς μάρτυρες τέτοιο ξύλο ώστε σε λίγο οι Βρε­ τανοί αξιωματικοί άρχισαν να συρρέουν επιμένοντας μόνοι τους να εφο­ διαστούν με άδειες μετακίνησης, έστω από το ένα χωριό στο άλλο. Οι ελασίτες πολεμάνε τώρα με άλλον αέρα και πείσμα. «Από τον Απρίλιο του 1944 μέχρι την απελευθέρωση, οι συγκρού­ σεις μεταξύ ΕΛΑΣ και ταγματασφαλιτώ ν ήταν σχεδόν καθημερινές. Από τη Λακωνία μέχρι την Αχάία και από τη Μεσσηνία μέχρι την Κο­ ρινθία, κάθε μέρα κάποιο τμήμα του ΕΛΑΣ θα έκανε επίθεση κατά βάσης ταγματασφαλιτών ή οι ταγματασφαλίτες θα έκαναν επιδρομές σε εαμίτικα χωριά για να πλιατσικολογήσουν». (Μαχαίρας) Ο Άρης δεν αφήνει κανέναν ηγέτη ελασίτικου τμήματος να ησυχά­ σει · για να υπενθυμίσει την ανάγκη συνεχούς δράσης, τους π α ρ α γγέλλει συνήθως με κάποιον: - Πες του ότι τελευταία δεν ακούγεται. Χάθηκε... Στις 19 Μαΐου 1944 η γερμανική στρατιωτική διοίκηση, για να αντι­ μετωπίσει τους Έλληνες αντάρτες, αναγκάζεται να κηρύξει την Πελο­ πόννησο «πεδίο επιχειρήσεων». Δηλαδή περιοχή που συνεχίζονται οι μάχες, ο τακτικός πόλεμος, το εχθρικό μέτωπο. Η τιμή είναι μεγάλη. Ο ΕΛΑΣ της Πελοποννήσου εξισώνεται από άποψη επικινδυνότητας για το Γ' Ράιχ με τους πάνοπλους συμμαχικούς στρατούς των με­ τώπων. Η ειρωνεία είναι πω ς την επόμενη ακριβώς ημέρα της γερ μ α ­ νικής «διάκρισης» για τον αντάρτικο στρατό, στις 20 Μαΐου, η αντι­ στασιακή αποστολή υπό τον Σβώλο, που βρίσκεται στη Μέση Ανατο­ λή (Λίβανο) για το Εθνικό Συνέδριο, υπογράφει ουσιαστικά την κα­ ταδίκη του αγώνα. Ο Άρης αποκαλεί ανοιχτά προδοτική τη συμφωνία, μα αδυνατεί να αντιδράσει* ξέρει πω ς η ευθύνη βαρύνει αποκλειστικά την πολιτική ηγεσία και τους αντιπροσώπους που έστειλε εκεί. - Να φτύσεις πάνω, φτύνεις τα μούτρα σου, λέει. Να φτύσεις κά­ τω, φτύνεις τα γένια σου.

Α φεντικά Στα ιστορικά λήμματα της ελληνικής Αντίστασης «Λίβανος» ση­ μαίνει ήττα, προδοσία, καταστροφή, υποταγή.

ΑΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

561

Στην αντιστασιακή αποστολή που έλαβε μέρος στο Εθνικό Συνέδριο του Λιβάνου καταλογίζονται βαρύτατες ευθύνες. Τα μέλη της κατηγορούνται ότι, αν και είχαν σαφείς οδηγίες από την πολιτική ηγεσία του αγώνα για τα όρια των υποχωρήσεων στις διαπραγματεύσεις, αγνόη­ σαν τις εντολές και κατέληξαν να «υπογράφουν ό,τι τους έδιναν». Αυ­ τή η σοβαρή υποχώρηση θα μπορούσε ως έναν βαθμό να γίνει κατα­ νοητή για τους νεοανελθόντες στο Βουνό (Σβώλο, Αγγελόπουλο, Ασκούτση, Στρατή). Είναι όμως ακατανόητη για τον Μ. Πορφυρογέννη (μέ­ λος της ΚΕ του ΚΚΕ) και τελείως παράλογη για τον Π. Ρούσο (μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ), επίσημο εκπρόσωπο του Κόμματος στον Λίβανο. Πιο συγκεκριμένα, ο αθόρυβος Ρούσος δεν είναι μόνο ανώτατο στέ­ λεχος του ελληνικού Κόμματος· όπως έχει ήδη αναφερθεί, είναι π α ­ λαιό, δοκιμασμένο στέλεχος της ΚΔ και ο εκλεκτός του σοβιετικού Κόμματος στην Ελλάδα. Είναι έως και απίθανο ένας κομουνιστής του δικού του διαμετρήματος, με πολύπλευρη εκπαίδευση στη Μόσχα και σιδηρά πειθαρχία στο Κόμμα, να αγνοήσει τις εντολές που πήρε και να έρθει σε ανοιχτή σύγκρουση με την ηγεσία του. Επομένους κάτι άλ­ λο συνέβη στον Λίβανο, κάτι για το οποίο ακόμη και σήμερα οι υπο­ θέσεις συνεχίζονται. Πολύ σύντομα, τα γεγονότα που οδήγησαν τον ελληνικό αγώνα σε ναυάγιο: Το δεύτερο ταξίδι των εκπροσώπων της Αντίστασης στη Μέση Ανα­ τολή για διαπραγματεύσεις με τη βασιλική κυβέρνηση του Κάί'ρου δεν μοιάζει με το προηγούμενο. Η κατάσταση στα πολεμικά μέτωπα έχει ξεκαθαρίσει· η τελική ήττα των Γερμανών είναι βέβαιη και η απελευ­ θέρωση της Ελλάδας απλώς θέμα χρόνου. « 0 σοβιετικός στρατός πλη­ σιάζει με μεγάλα βήματα στα Βαλκάνια. Οι Γερμανοί, για να μην π α ­ γιδευτούν πάνω σ' αυτό το ακρωτήρι της Ευρώπης, προετοιμάζουν κιόλας, διακριτικά, την αποχώρησή τους». (Κέδρος) Τίόρα η προσοχή του Τσόρτσιλ επικεντρώνεται πλέον στη μεταπο­ λεμική κατάσταση της Ευρο^πης και ιδίως στην Ελλάδα, τον «ακρο­ γωνιαίο λίθο της βρετανικής επιρροής στα Βαλκάνια». Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ είναι το τελευταίο εμπόδιο που απομένει για να επανακάμψουν οι Βρετανοί στη χώρα. Έ να αναπάντεχο δώρο στα βρετανικά σχέδια εί­ ναι το Κίνημα των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων της Μέσης Ανατολής στις 31 Μαρτίου 1944, οι οποίες απαιτούσαν αναγνώριση της ΠΕΕΑ. 0 Τσόρτσιλ απέρριψε κάθε ιδέα διαπραγμάτευσης με τους κινηματίες ή μεσολάβησης τρίτων και έδωσε εντολή να καταπνίγει το Κίνημα διά της βίας «ώστε να μην αμφιβάλλει κανένας για το ποιος είναι το αφ ε­ ντικό». (Ανδρικόπουλος)

562

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Η εκκαθάριση των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων από κάθε δημο­ κρατικό στοιχείο ήταν μια επιβεβλημένη κίνηση για να καταστούν ο βραχίων επαναφοράς του βασιλέα στην Ελλάδα. Την αποστολή ανα­ λαμβάνει ο Σοφοκλής Βενιζέλος, που έχει διοριστεί νέος πρω θυπουρ­ γός της βασιλικής κυβέρνησης στη θέση του εξαναγκασθέντος σε π α ­ ραίτηση Τσουδερού. Το Κίνημα καταστέλλεται εν τη γενέσει του, με 11 νεκρούς και 30 τραυματίες* όσοι Έλληνες αξιωματικοί, οπλίτες και ναύτες δεν εμπνέουν εμπιστοσύνη στους Βρετανούς -π ε ρ ί τους 20.000 ά νδρες- κλείνονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Λιβύης και της Ερυθραίας. Οι πρωταίτιοι προσάγονται στο στρατοδικείο με κατηγο­ ρίες που επισύρουν ποινές θανάτου. Ο Αμερικανός πρέσβης Μακβί, που γνωρίζει τον παρασκηνιακό ρόλο των Βρετανών και κάποιων Ελλήνων υπουργών στην εξώθηση του Κινή­ ματος, παρεμβαίνει με έντονες συστάσεις προς τους Βρετανούς να μην εκτελεστεί κανένας. (Ιατρίδης) Ενώ ο σύμβουλος της σοβιετικής πρεσβεί­ ας Σόλοντ δηλώνει για τους Έλληνες κινηματίες ότι «δεν πρέπει αυτοί να συλληφθούν, αλλά η ελληνική κυβέρνηση του Κάιρου». (Οικονομίδης) Όμως τα αφεντικά είναι οι Βρετανοί. «Πρέπει να καταγράψει κανείς την σκληρή όσο και αηδή π ρ α γ μ α ­ τικότητα της ώρας εκείνης. [...] Ο βασιλεύς δεν ήτο βασιλεύς και η κυ­ βέρνηση δεν ήταν κυβέρνηση, η Ελλάς είχε καταστεί προτεκτοράτο». (Μαρκεζίνης) Ο Σ. Βενιζέλος θα μείνει πρω θυπουργός για 12 μόλις ημέρες* όσο χρειάζεται για να εξουδετερωθούν οι στασιαστές. Αμέσως μετά οι Βρετανοί τον αποπέμπουν και διορίζουν πρωθυπουργό στις 24 Απριλίου έναν νέο εκλεκτό τους. Τον άρτι αφιχθέντα από την Ελλάδα πρώην αριστερό Φιλελεύθερο και πρώην αντιμοναρχικό Παπανδρέου, ο οποίος θα αποδειχτεί άνθρωπος για όλες τις δουλειές. Όσο και αν προσπαθούν οι προσκείμενοι να απαλλάξουν τον μετέπειτα «Γέρο της Δημοκρατίας» από την ετικέτα του βασιλικού ευνοουμένου, είναι γεγονός αναμφισβήτητο πω ς αποτελεί κοινή επιλογή Γε­ ωργίου και Βρετανών. Το αντίτιμο της πρω θυπουργίας είναι η δ έ­ σμευση του Παπανδρέου να επαναφέρει τον Γεώργιο στον ελληνικό θρόνο. «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Παπανδρέου είχε συμφωνήσει εκ των προτέρων να επαναφέρει το βασιλιά».7 Στο πρώτο του μήνυμα στις 15 Απριλίου ο νέος πρωθυπουργός δηλώνει μεγαλοπρεπούς ότι ήρ­ θε στο Κάιρο ως σταυροφόρος της ενότητας των Ελλήνων. Το πρώτο χονδροειδές ψέμα* «δεν επιδίωκε κυβέρνηση εθνικής ενότητας, αλλά κυβέρνηση του δεξιού συνασπισμού ενάντια στην Αντίσταση». (Richter) 7. Η. Richter, από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο».

563

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

Και αμέσως μετά, στις 17 Απριλίου, δίνει δείγμα γραφής προς τους Άγγλους, με το οποίο γοητεύει και κερδίζει τον Τσόρτσιλ· ξεκαθαρίζει ωμά πως μετά την απελευθέρωση «η Ελλάς θα καταληφθεί υπό συμ­ μαχικών στρατευμάτων». (Ανδρικόπουλος) Το χειροκρότημα είναι αγγλικό.

Πριμαντόνα Μπροστά στον νέο «δοτό» πρωθυπουργό Παπανδρέου οι δύο προκάτοχοί του Τσουδερός και Βενιζέλος φαντάζουν μειράκια. Αυτός δια­ θέτει το τάλαντο να εκστομίζει ανενδοίαστα με το πιο περίτεχνο και στομφώδες ύφος τα μεγαλύτερα ψεύδη και συκοφαντίες. Παρότι ο ίδιος δεν εκπροσωπεί κανέναν (είχε εκλεγεί βουλευτής πριν από οχτώ χρόνια), καταγγέλλει το ΕΑΜ με τα 2.000.000 μέλη σαν «μίαν μικράν ωργανωμένην και ένοπλον μειοψηφίαν», η οποία στο επικείμενο συνέδριο εθνικής ενότητας πρέπει «να αντιληφθεί ότι είναι υπό κατηγορίαν». Αναπόφευκτος ο σαρκασμός του βρετανικού Observer στις 30 Απριλίου μετά τις δηλώσεις του: «Σε ό,τι αφορά τον Παπανδρέου, είναι αμφίβολο αν αντιπροσο^πεύει οποιονδήποτε άλλον εκτός από τον εαυτό του. Αλλά δείχνει ότι είναι βασιλικός άνδρας». (Γ ασπαρινάτος) Ο νέος πρωθυπουργός περιφέρεται «ματαιόδοξος σαν πριμαντό­ να» και καταφέρεται με σκληρά λόγια εναντίον της «βρομάς του ΕΑΜ», αναγκάζοντας τον Τσόρτσιλ στις 5 Μάίου να τον χειροκροτή­ σει ξανά: «Αυτή είναι μια πραγματικά περίφημη δήλωση», γράφει και συμπληρώνει ο ίδιος για τους Έλληνες αντιστασιακούς πως «είναι τα πιο προδοτικά, βρομερά κτήνη». (Ανδρικόπουλος) Το επικείμενο Εθνικό Συνέδριο που θα βάλει το ΕΑΜ στη γωνία προετοιμάζεται από τους Βρετανούς με σοβαρότητα ανάλογη του εγ­ χειρήματος. Την ευθύνη οργάνωσής του έχει αναλάβει ο έμπειρος Βρε­ τανός πρέσβης Λίπερ, προ^ην πολιτικός αρχηγός της SIS, ο οποίος ελέγ­ χει ακόμη και την ανάσα του Έλληνα πρωθυπουργού: «Προειδοποίη­ σα τον κ. Παπανδρέου ότι αναμένω να συνεννοείται μαζί μου εκ των προτέρων δ ι’ οιανδήποτε ενέργειαν του».8 Η εικόνα που σχηματίζει ο Σεφέρης για τον νέο Έλληνα πρωθυ­ πουργό είναι ελάχιστα τιμητική: «Δεν καταλαβαίνει τίποτε, ακούει ό,τι 8. Πρ. Παπαστράτης. από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Η Ελλάδα στη δεκαετία 19401950. Ένα έθνος σε κρίση».

564

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

του πει ο Λίπερ, σα να ήταν η Αγια Γραφή, ρητορεύει και κάνει μα­ λαγανιές βλαχοδήμαρχου». (Σεφέρης, Ημερολόγιο ) Δυστυχώς η π α ­ ρουσία του δημοκρατικού Παπανδρέου στο πλευρό βασιλικών και ακροδεξιών εγκαινιάζει την τακτική του «φιλελεύθερου άλλοθι», που ακολούθησαν έκτοτε η μοναρχία και η Άκρα Δεξιά επί δεκαετίες στην Ελλάδα για να διατηρούν το ανελεύθερο καθεστώς τους. Ώσπου να φτάσουν στον Αίβανο οι εκπρόσωποι των αντιστασια­ κών οργανώσεων, το σκηνικό έχει στηθεί σαν ένα μεγάλο δόκανο που τους περιμένει να βάλουν το κεφάλι τους. 0 βιογράφος του Παπανδρέου εξαιρεί την περίτεχνη προετοιμασία αποδυνάμωσης των αντιστασιακών: «Η προπαρασκευή -ψυχολογική και άλλη- του Συνεδρίου του Λιβάνου απετέλεσε το αντικείμενο ολό­ κληρου (και άριστα μελετημένου) επιτελικού σχεδίου, που καταστρώ­ θηκε και εφαρμόσθηκε, από κοινού, από τον πρωθυπουργό Γ. Π απαν­ δρέου και τους Άγγλους, που έθεσαν σε εφαρμογή και ολόκληρον ψυ­ χοτεχνικό μηχανισμό, αφενός για τη δημιουργία γενικοτέρου κλίματος υφέσεως και συνδιαλλαγής, αφετέρου δε για τη χαλιναγώγηση και το “ξεδόντιασμα” του ΕΑΜ». (Κομνηνός) Τίποτα από αυτά δεν θα είχε την παραμικρή αξία αν δεν είχε προηγηθεί ένα εργώδες παρασκήνιο Τσόρτσιλ και Στάλιν με την επίνευση Ρούζβελτ. Ό πως τον Ιανουάριο, έτσι και τώρα, οι Βρετανοί ζητάνε επίμονα από τη Μόσχα να πιέσει το ΕΑΜ να συμμετάσχει στην κυβέρνηση Πα­ πανδρέου με τους δικούς τους όρους. Το βασικό επιχείρημα του Τσόρ­ τσιλ προς τον Στάλιν είναι ότι «εμείς αφήνουμε τους Ρώσους να προη­ γούνται στη Ρουμανία». (Ανδρικόπουλος) 0 ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης, αφού προότα τους λαχταρίσει με ευφυείς κινήσεις μέσω του πρακτορείου TASS, θα συγκατατεθεί τελικώς σε ένα gentlemen’s agree­ ment για την Ελλάδα και τη Ρουμανία, το οποίο θα επισημοποιηθεί λί­ γο αργότερα.9 «Οι βάσεις για τη δημιουργία “ζωνών επιρροής'5 στη Βαλκανική χερσόνησο συμφωνήθηκαν μεταξύ το3ν κυβερνήσεων της Βρετανίας και της Σοβιετικής Ενώσεο^ς, σύμφωνα με τις οποίες η Μόσχα αναγνα>ρίζει ότι η Ελλάδα βρίσκεται στη βρετανική στρατιωτική σφαίρα επιρ­ ροής και το Λονδίνο αναγνοορισε ότι η Ρουμανία βρίσκεται στη σοβιε­ τική στρατιωτική σφαίρα επιρροής».10 Το Ελληνικό Ζήτημα έχει διευθετηθεί. 9. Ιστορία του Ε?\.ληνικού Έθνους. 10. Σ. Σούλτσμπεργκερ, 1937-1977. Σαράντα χρόνια γεγονότα , από Τα Νέα , 12.9.1977.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

565

Το λεγόμενο «Εθνικό Συνέδριο» θα διεξαχθεί από τις 17 έως τις 20 Μαΐου στο ξενοδοχείο «Bois de Boulogne» του Λιβάνου. Υπό τις συν­ θήκες που πραγματοποιείται, δεν είναι διόλου υπερβολική η εντύπω­ ση του Πυρομάγλου ότι «συνεκλήθημεν διά να ελληνοποιήσωμεν τις αποφάσεις των Άγγλων διά την Ελλάδα». Την ΠΕΕΑ εκπροσωπούν οι Σβώλος, Αγγελόπουλος, Ασκούτσης, το ΕΑΜ οι Πορφυρογέννης, Στρατής και το ΚΚΕ ο Ρούσος, ενώ τους συ­ νοδεύει ο Σαράφης ως τεχνικός σύμβουλος. Τον ΕΔΕΣ τον εκπροσωπεί ο Πυρομάγλου με δύο αξιωματικούς-συμβούλους και τη διαλυθείσα ΕΚΚΑ ο Καρτάλης. Οι αντιστασιακοί βρίσκονται τεχνηέντως μειοψηφία. Εκτός του Παπανδρέου έχει κληθεί και συμμετέχει στο συνέδριο ένα συνονθύλευμα ανθρώπων που δεν εκπροσωπούν κανέναν ούτε έχουν να παρουσιάσουν τίποτα πλην της ηχηρής απουσίας τους από τους αντιστασιακούς αγώνες: Σ. Βενιζέλος, Κ. Ρέντης, Γ. Εξηντάρης, Γ. Βασιλειάδης, Δ. Λόντος, Σ. Θεοτόκης, Γ. Σακαλής, Α. Μυλωνάς, I. Σοφιανόπουλος, Π. Κανελλόπουλος, Φ. Δραγούμης, στρατηγός Κ. Βεντήρης, συνταγματάρχης Α. Σταθάτος. Στο στόχαστρο όλων αυτών είναι η Αντίσταση. Την πρώτη ημέρα ο βιρτουόζος Παπανδρέου δίνει το σύνθημα της γενικευμένης επίθεσης εναντίον των ανταρτών με το πομπο3δες και άκρως συκοφαντικό: Κόλασις είναι σήμερον η κατάστασις της πατρίδος μας. Σφάζουν οι Γερμανοί, σφάζουν τα Τάγματα Ασφαλείας, σφάζουν και οι αντάρται. Σφάζουν και καίνε. Η προκλητική εξίσο:>ση των ανταρτών με τους κατακτητές και τους ταγματασφαλίτες παγώνει τις αποστολές του Βουνού* και είναι μόνο η αρχή. Το ΕΑΜ ειδικά θα βρεθεί στο εδώλιο σαν ηθικός αυτουργός για το Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων της Μέσης Ανατολής (για το οποίο δεν έχει ευθύνη και μάλιστα οι εαμικοί αντιπρόσωποι το έχουν αποκηρύξει με ασυγχώρητο τρόπο) και θα πληρώσει πανάκριβα τον φόνο του Ψαρρού. «Στη διάρκεια της διάσκεψης το πτώμα του Ψαρρού όλο και μεγάλωνε, απέραντα, όπως σ' ένα θεατρικό έργο του Ιονέσκο». (Κέδρος) Μόνο ο Κανελλόπουλος, πριν αρχίσει την επιθετική κριτική του στο ΕΑΜ, είχε την εντιμότητα να παραδεχτεί στον λόγο του την ανεπάρ­ κεια της ελληνικής ηγεσίας: « 0 πολιτικός κόσμος ή μάλλον οι περισ­ σότεροι από τους πολιτικούς και στρατιοοτικούς ηγέτες έδειξαν μιαν

566

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

απόλυτη παθητικότητα και απούσιασαν από το προσκήνιο της επικίν­ δυνης ευθύνης». Το ζέον θέμα στον Λίβανο αποδεικνύεται ο άμεσος αφοπλισμός και η διάλυση του ΕΛΑΣ. Ό πω ς ομολογεί ο Πυρομάγλου, «ολίγας ημέρας πριν αρχίσει το συνέδριον, με εκάλεσεν ο κ. Παπανδρέου και μου εζήτησεν, εν συνεργασία μετά του στρατηγού Βεντήρη, του συνταγμα­ τάρχου Σταθόπουλου Σ. και του Γ. Καρτάλη, να εξετάσωμεν κατά ποιον τρόπον θα διαλυθεί ο ΕΛΑΣ». Όλοι το ίδιο τον ρωτάνε: «Δεκάκις της ημέρας ηρωτώμην εάν ο ΕΔΕΣ είναι εις θέσιν να δ ιά ­ λυση τον ΕΛΑΣ. [...] Ήμην πλέον πεπεισμένος ότι βαίνωμεν προς νέον εμφύλιον». (Πυρομάγλου, Αντίστασις) Οι σύνεδροι της αντιεαμικής πτέρυγας αφρίζουν, χτυπιούνται ενα­ ντίον των ανταρτοον· θέλουν, ει δυνατόν, να τους εξαφανίσουν από προσώπου γης. 0 Σαράφης αντιμετωπίζεται λυσσασμένα, προσβλητι­ κά· εκείνος απαντά ως στρατιωτικός με ξερή γλώσσα και κλείνει τον λόγο του με την υπόμνηση: «Τώρα που μιλάμε εμείς εδώ, η Χη με­ ραρχία του ΕΛΑΣ στο Βέρμιο αγωνίζεται κατά των Γερμανών, που επιτίθενται εναντίον της από επτά σημεία, όπως αναγγέλλει και το ράδιο». Ουδείς εκ των συνέδρων δείχνει να συγκινείται, το μίσος τούς τυφλώνει· «δεν έβλεπαν τίποτε άλλο μπροστά τους π αρ ά τον ΕΛΑΣ, που ήταν εμπόδιο στους σκοπούς τους, που τους φώναζε “εμείς π ο ­ λεμήσαμε, ενώ εσείς δεν κάνατε το καθήκον σας”, που τον μισούσαν, ήθελαν να τον διαλύσουν». (Σαράφης, ΕΛΑΣ) Ορισμένοι χάνουν κάθε ίχνος σοβαρότητας, όπω ς ο ακροδεξιός στρατηγός Κ. Βεντήρης, ο οποίος αυτοσυστήνεται σαν εκπρόσωπος κάποιων «Εθνικών Δυναμικών Οργανώσεων» της Αθήνας. Δηλώνει σο­ βαρά ότι διαθέτει 150.000 ενόπλους, οι οποίοι είναι ικανοί να εξουδε­ τερώσουν και τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ. Πού κρύβεται όλος αυτός ο στρατός και γιατί δεν μάχεται κατά των Γερμανών αδυνατεί να εξη­ γήσει. Αυτό που πρα γματικά συμβαίνει είναι ότι οι αγγλικές μεθοδεύσεις και τα σφάλματα των αντιστασιακών οργανώσεων έδωσαν φωνή και ρόλο στους επιλήσμονες του καθήκοντος. Τα απολιθωμένα σκέλεθρα του παρελθόντος βγήκαν από τις κρυψώνες τους και μεταβλήθηκαν σε κήνσορες των αγωνιστών της χώρας. Κατηγορούν το ΕΑΜ ότι π ρ ο ­ σπαθεί να μονοπωλήσει τον αγώνα, χωρίς να λένε πού ήσαν κρυμμέ­ νοι οι ίδιοι και άφησαν το πεδίο ελεύθερο. Σε τέσσερις ημέρες όλα έχουν τελειώσει. Η ενδοτικότητα του προέδρου της ΠΕΕΑ Σβώλου και του εκπρο­

567

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

σώπου του ΚΚΕ Ρούσου είναι απερίγραπτη- ο πρώτος συντάσσεται σχεδόν με τον Παπανδρέου και ο δεύτερος είναι σαν να μην υπάρχει. Το μόνο που κατορθώνουν είναι να αποτρέψουν την άμεση διάλυση του ΕΛΑΣ. Όμως στο σύμφωνο που υπογράφεται στις 20 Μαΐου η διά­ λυση του αντάρτικου στρατού αφήνεται στην ευχέρεια της κυβέρνησης Παπανδρέου, δηλαδή του βασιλέα και των Άγγλων. Ο Παπανδρέου είναι πανευτυχής, μα η ύπαρξη του ΕΛΑΣ εξακο­ λουθεί να τον βασανίζει. Επιδιώκει τη διάλυσή του έστω και με νέο εμφύλιο στα ελληνικά βουνά. Γράφει ο Πυρομάγλου: «Την τελευταίαν, προ της αναχωρήσεώς μου διά το βουνό, Κυριακήν, εκλήθην εις γεύμα παρά το.) κ. Πρωθυπουργώ. [...] » - Εκείνο το οποίον, κύριε Πυρομάγλου, θέλω να σας ρωτήσω και σας παρακαλώ να μου απαντήσετε απεριφράστως και ειλικρινώς εί­ ναι τούτο: είσθε εις θέσιν να διαλύσετε τον ΕΛΑΣ;». Ο Πυρομάγλου προσπαθεί να του εξηγήσει, μα αυτός δεν καταλα­ βαίνει: «—Τότε, τον ΕΛΑΣ θα τον διαλύσω με τους Άγγλους, είπεν απο­ φασιστικά ο κ. Πρόεδρος. » - Προ ή μετά την απελευθέρωσιν, κύριε Πρόεδρε; » - Μετά την απελευθέρωσιν. » - Μα τότε, κύριε Πρόεδρε, δεν θα είναι ζήτημα πλέον Στρατηγεί­ ου Μέσης Ανατολής, αλλά συμμαχικόν. Και ενδέχεται να είναι αφορ­ μή διεθνών περιπλοκών. »-Ό χι, όχι, έχετε εμπιστοσύνην εις εμέ». (Πυρομάγλου, Αντίστασίς) Στον Λίβανο καμία από τις εύλογες απαιτήσεις του ΕΑΜ (δημοψή­ φισμα για τον βασιλέα, τα μισά σε αριθμό υπουργεία, κλιμάκιο της Κυβέρνησης στο Βουνό, ενίσχυση το^ν ανταρτών κ.ο.κ.) δεν έγινε δε­ κτή. Οι εκπρόσωποι της Αντίστασης αρκούνται στα λιγοστά και ασή­ μαντα υπουργεία που τους εκχωρεί ο πρωθυπουργός και βάζουν την υπογραφή τους στο παπανδρεϊκό σχέδιο, το οποίο τιτλοφόρησε ο ίδιος «Σύμφο^νο του Λιβάνου». Πρόκειται για βρετανικό θρίαμβο. Αν υπάρχουν κάποιες ερμηνείες για τις υπογραφές του Σβο^λου και των περί αυτόν, για τους Πορφυρογέννη και Ρούσο δεν υπάρχει καμία.

Μ ηχανισμοί

Είναι γνωστός ο σάλος που ξέσπασε στα ελληνικά βουνά μόλις έγι­ ναν γνωστοί οι όροι της συμφωνίας στον Λίβανο.

568

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

Τα στελέχη του ΠΓ του ΚΚΕ κοντεύουν να πάθουν παράκρουση. Στο σπίτι που χρησιμοποιούν για γραφείο διαδραματίζονται σκηνές χωρίς ειρμό και νόημα· χειρονομούν, ωρύονται όλοι μαζί, χωρίς να ακούει ο ένας τον άλλον. 0 Σιάντος και ο Ζέβγος μιλάνε για «εθνική προδοσία» και απειλούν με εκτέλεση τα δύο μέλη του Κόμματος Πορφυρογέννη και Ρούσο· μόνο ο Ιωαννίδης κρατάει αξιοπρόσεκτη α π ό ­ σταση από τη γενική κατακραυγή. Η αντιστασιακή αντιπροσωπεία ανακαλείται στην Ελλάδα και επί 90 ολόκληρες ημέρες η πολιτική ηγεσία του αγώνα ανθίσταται· αρνείται να στείλει υπουργούς στην κυβέρνηση Παπανδρέου, όπως προβλέπεται από τη συμφωνία. Στις θυελλώδεις συνεδριάσεις του ΠΓ του ΚΚΕ δημιουργούνται άγρια φραστικά επεισόδια, αποδίδονται βαρύτατοι χαρακτηρισμοί, μόνο ξύλο δεν παίζουν μεταξύ τους. Είναι φανερό πως η πολιτική ηγε­ σία του Κόμματος δεν έχει το ανάστημα που απαιτούν οι περιστά­ σεις. Το δίδυμο Σιάντος - Ιωαννίδης έχει αγγίξει τα όριά του· από εδώ και μπρος μόνο ζημιά μπορούν να κάνουν. Είναι δύο άνθρωποι χωρίς πνευματικά εφόδια και ευφυΐα· «συνδικαλιστής» ο πρώτος και «ορ­ γανωτικός» ο δεύτερος, τους οποίους η ιστορική συγκυρία έβγαλε στα βαθιά. «Από τη στιγμή που οι απαιτήσεις της επαναστατικής διαδι­ κασίας ξεπερνούν τις ικανότητες, τη θέληση και τη νοημοσύνη της ηγε­ τικής ομάδας, οι ηγέτες γίνονται άχρηστοι».11 Προ^τος επιστρέφει στο Βουνό ο Σαράφης και υποβάλλει αμέσους την παραίτησή του από τη διοίκηση του ΕΛΑΣ, η οποία δεν γίνεται δεκτή* το αιτιολογικό είναι πως δεν ευθύνεται αφού συμμετείχε στην αποστολή μόνο ως τεχνικός σύμβουλος. Δεύτερος επιστρέφει ο Πορφυρογέννης, που τρο^ει όλη την μπόρα, μα προβάλλει ένα επιχείρημα που προβληματίζει τους κατηγόρους του: η σοβιετική πρεσβεία του Κάιρου, στην οποία απευθύνθηκαν με τον Ρούσο μετά το συνέδριο, επιδοκίμασε πλήρους τη στάση τους και σύστησε τη συμμετοχή τους στην κυβέρνηση Παπανδρέου. Τελευταίος, στις 17 Ιουλίου, μαζί με τον Σβώλο και τους υπόλοι­ πους, γυρίζει ο Ρούσος* το μένος εναντίον του έχει κάπως κοπάσει και στο πρόσωπο του Ιωαννίδη θα βρει έναν σθεναρό υπερασπιστή. Οι εξηγήσεις που δίνει στο ΠΓ είναι και αυτές λίγο πολύ γνωστές. Ε π ι­ καλέστηκε το εχθρικό κλίμα που αντιμετώπισαν στον Λίβανο, τον κίν­ δυνο διάσπασης από τη σύμπλευση του Σβώλου με τον Παπανδρέου 11. Ηλ. Θερμός, από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Η προσωπικότητα του Άρη Βελουχιώτη και η Εθνική Αντίσταση».

569

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

και κυρίως ότι ο «χρησμός» που πήρε από τη σοβιετική πρεσβεία στο Κάιρο είναι απολύτως θετικός για τη συμφωνία που υπέγραψε. Αυτό που δεν έγινε γνωστό είναι τι είπαν κα τ’ ιδίαν ο Ρούσος με τον Ιωαννίδη για να προκόψει τέτοια σύμπνοια μεταξύ των δύο μελα>ν της Κομιντέρν στο ελληνικό ΚΚ. Ίσως το απλούστερο είναι ότι εξαρ­ χής ο Ρούσος «είχε ευρεία εξουσιοδότηση υπογραφής συμφωνίας, ακό­ μη και σαν κι αυτήν».12 Μια βάσιμη εκδοχή είναι ότι η «γνώμη» της Σοβιετικής Ένωσης μέ­ σω της πρεσβείας στο Κάιρο δόθηκε όχι μετά τη διάσκεψη, αλλά πριν από αυτή. Όχι βέβαια σε οποιονδήποτε Έλληνα κομουνιστή, αλλά προ­ σωπικά στον Ρούσο, το έμπιστο στέλεχος της Κομιντέρν. Αν έτσι συνέβη, είναι αυτονόητο πως η σοβιετική υπόδειξη δεν θα έπρεπε επ' ουδενί να κοινοποιηθεί στα υπόλοιπα μέλη της ηγεσίας ΕΑΜ και ΚΚΕ* η πάγια θέση της ΣΕ είναι ότι δεν επεμβαίνει στα εσω­ τερικά των άλλων κρατών. Δεδομένου μάλιστα ότι, για να αποδείξει τη μη ανάμειξή της, οδηγήθηκε στην αυτοδιάλυση της Κομιντέρν, κά­ θε ακριτομυθία θα ήταν καταστροφική. Και ο Ρούσος, παρά τις επι­ θέσεις που δέχτηκε τότε και αργότερα, παρά τις κατηγορίες, κράτησε ως συνεπής διεθνιστής το στόμα του κλειστό. Όλα αυτά τα περίεργα αδυνατεί να τα εξηγήσει ακόμη και ο γνώ­ στης των υπόγειων κομματικών μηχανισμών Χατζής, που γράφει με νόημα: «Δεν είμαι καθόλου σίγουρος, και σήμερα ακόμα, αν ο Ρούσος ήταν βοηθός του Ιωαννίδη ή το αντίθετο. Είναι τόσο μπερδεμένα τα π ρ ά γ­ ματα, και τέτοιες σχέσεις και επιρροές επικρατούσαν στον στενό εκεί­ νο ηγετικό κύκλο». (Χατζής, Επανάσταση)

Πρόβα Ανυπολόγιστη ζημιά στο κίνημα είχε προκαλέσει μια απόφαση του Σιάντου, τον Ιανουάριο του 1944, να οργανωθούν στρατόπεδα συγκέ­ ντρωσης «αντιδραστικών» κατά τα πρότυπα της άλλης πλευράς. Η κομματική εντολή αποκρούστηκε από εαμίτες και ελασίτες, με κίνδυνο της δικής τους ζωής· για όποιον αντιστεκόταν στις αποφάσεις της καθοδήγησης, οι κατηγορίες ήσαν έτοιμες: λούμπεν στοιχείο, φρα­ ξιονιστής, προβοκάτορας, ύποπτος, χαφιές. Έτσι κι αλλιώς, οι σχέσεις του ΕΛΑΣ με τις πολιτικές οργανώσεις δεν ήσαν οι καλύτερες δυνα12. Εκθέσεις Ανδρ. Τζήμα (Σαμαρινιώτη).

570

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

τές. Ιδίως οι απλοί αντάρτες, απεχθάνονταν -κυριολεκτικά- τους άκα­ πνους πολιτικούς με το τουπέ και το ύφος του παντογνώστη, που, όταν δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τα ανεξήγητα, είχαν πρόχειρη τη φούσκα της Πολιτικής Σκοπιμότητας. Η εντολή Σιάντου στη Μακεδονία σχεδόν δεν εφαρμόστηκε, στην Ή πειρο και στη Θεσσαλία περιορισμένα, όπως και στη Ρούμελη. Σε ένα στρατόπεδο που στήθηκε στον Προυσό Ευρυτανίας, βρήκαν να το ­ ποθετήσουν διοικητή τον Αγησίλαο, που μπαινόβγαινε στον ΕΛΑΣ. Εκείνος δεν φάνηκε να εκτίμησε τα προνόμια της νέας του θέσης· μάλ­ λον έπληξε. Και, καθώς του φαινόταν ακατανόητο το μέτρο κράτησης «υπόπτω ν», μια ημέρα συγκέντρωσε τους κρατουμένους, τους έβγα­ λε ένα λογύδριο, που κανένας δεν κατάλαβε τι ήθελε να πει, και τους άφησε όλους ελεύθερους. Αυτός ξαναπήρε πάλι τα βουνά σαν μοναχόλυκος, καταζητούμενος πάλι από τους πρώην συντρόφους του. Όμως δεν είχαν όλοι οι κρατούμενοι την ίδια τύχη. Ειδικά στην Πελοπόννησο, όπου είχαν γίνει τα περισσότερα στρα­ τόπεδα και συγκεντρώθηκαν σε αυτά χιλιάδες ψυχές. Δεν ήσαν μόνο γονείς και συγγενείς ταγματασφαλιτών, αλλά και εκατοντάδες αμέ­ τοχοι άνθρωποι, που οι ανεξέλεγκτοι τοπικοί κομματικοί τούς θεω­ ρούσαν για κάποιους απροσδιόριστους λόγους «υπόπτους». Ορισμέ­ να από αυτά τα στρατόπεδα τα βρήκε ο Άρης και τα διέλυσε, αφήνο­ ντας ελεύθερους εκατοντάδες χωρικούς που εκρατούντο με θολές κ α ­ τηγορίες. Μα το κακό δεν σταμάτησε εδώ. Τον Ιούνιο του 1944, και ενώ οι αντιπρόσωποι της Αντίστασης μό­ λις έχουν υπογράψ ει το Σύμφωνο του Λιβάνου και η απελευθέρωση πλησιάζει, στις τοπικές οργανώσεις του ΚΚΕ φτάνει μία απόρρητη δια­ ταγή του Σιάντου για «εκκαθάριση των μετόπισθεν». Από τη μία η καθοδήγηση του ΚΚΕ επιλέγει επισήμως την οδό των συνομιλιών και της ομαλότητας και από την άλλη ο Γραμματέας του Κόμματος εξαπολύει υπογείω ς ομάδες δολοφόνων εναντίον άοπλων «αντιφρονούντων». Μάλλον συνέβη γ ια μια ακόμη φορά αυτό που υποστηρίζεται επίμονα από κάποιους ιστοριογράφους: «Ο Σιάντος επεδίωκεν την επικράτησιν μιας γραμμής αδιαλλαξίας, η οποία, κατά πάσαν πιθανότητα, υπεστηρίζετο από ορισμένα μέλη του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ και η οποία διωχετεύετο απευθείας, χωρίς να π ερ ­ νά από το ΕΑΜ, και την ηγεσίαν του ΕΛΑΣ». (Πυρομάγλου, Καρτάλης ) Η δολοφονική διαταγή ξεσηκώνει θύελλες. Αν για τις κομματικές εκκαθαρίσεις μπορούσε να επικαλεστεί κ ά ­ ποιος ότι επρόκειτο γ ια «εσωτερική» υπόθεση - π ο υ δεν πρόκειται,

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

571

αφορά ανθρώπινες ζω ές- και για τα στρατόπεδα ότι ήταν ένα μέτρο άμυνας, τώρα δεν υπάρχει, δεν μπορεί να σταθεί καμία δικαιολογία και Πολιτική Σκοπιμότητα. Είναι πρόβα γενικευμένου εμφυλίου. Αυτήν τη φορά αντιδρούν όχι μόνο εαμίτες και ελασίτες, αλλά και τα μετριοπαθή μέλη του Κόμματος. Στη Δαύλεια ο τοπικός γραμμα­ τέας Γιώργος Πανάγου εντέλλεται να εκτελέσει εφτά «αντίθετους» νοικοκυραίους και φρίττει. Τα παρατάει και βγαίνει αντάρτης στο Βουνό ο^ς Διογένης, ευτυχώς κοντά στον Διαμαντή. Αν πήγαινε σε άλ­ λον, ίσως δεν επιζούσε μέχρι τον Εμφύλιο, όπου σκοτώθηκε. Στη Μα­ κεδονία, αυτοί οι προληπτικοί φόνοι «νοικοκύρηδων» απορρίπτονται* στη Θήβα σηκώνεται θύελλα από τον ίδιο τον γραμματέα της περιο­ χής. Παντού, σχεδόν, η ίδια αποστροφή στο μέτρο* οι οργανωμένοι στο Κόμμα ειδοποιούν τους προγραμμένους συγχωριανούς τους να κρυ­ φτούν. Σε όποια όμο^ς στρατόπεδα συγκέντρωσης και χωριά φτάνει το δο­ λοφονικό χέρι της ΟΠΛΑ, η τύχη των «αντιφρονούντων» θα είναι τρα­ γική. Μόνο στην Κορινθία και την Αιγιαλεία -ό π ω ς καταθέτει το το­ πικό στέλεχος του Κόμματος Περικλής Ροδάκης- η διαταγή της Με­ γάλης Σφαγής είχε πολλές εκατοντάδες θύματα. Στα χωριά απλώθηκε τρόμος. Κανείς δεν ήξερε πότε θα έρθει η σειρά του. Και από εκεί που, όταν εμφανιζόταν αντάρτικο τμήμα, έτρεχε όλο το χωριό να τους υπο­ δεχτεί και να τους περιποιηθεί, τώρα οι άνθρωποι κρύβονταν. Οι ιδε­ ολογικές αντιθέσεις έγιναν τοπικό ζήτημα μίσους* οι συγγενείς εκτελεσμένων προσδοκούσαν την ευκαιρία για να εκδικηθούν τους αδικο­ χαμένους δικούς τους. Στην ουσία το ΚΚΕ πίσω από την πλάτη των αγωνιστών του ΕΛΑΣ υποθήκευε τη ζωή τους. Οι οικογένειες και οι φίλοι των εκτελεσμένων δεν μπορούσαν να ξέρουν τι συνέβαινε στα ενδότερα του κινήματος και ποιοι ήσαν οι δο­ λοφόνοι των ανθρώπων τους. Απέδιδαν το έγκλημα συλλήβδην στους «αντάρτες», στους «ελασίτες», δηλαδή σε αυτούς που έφεραν όπλα* άσχετα αν «αυτοί» ήσαν μπράβοι του ΚΚΕ ή δολοφόνοι της ΟΠΛΑ. Έτσι, η δυσφήμηση του ΕΛΑΣ έπιασε τόπο, η κατάταξη στα Τάγ­ ματα Ασφαλείας φαινόταν σωτήρια, και μετά την απελευθέρωση άρ­ χισαν οι άγριες πράξεις αντεκδίκησης εναντίον των απλών αγωνιστών. 0 Εμφύλιος ρίζωνε στις ψυχές.

572

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο ΥΛΟΣ

Σχίσμα Στο μεταξύ ο Παπανδρέου συνεχίζει το σόου στο Κάιρο. Αερολογεί συνεχώς. Στις 7 Ιουνίου παρουσία Βρετανών επισήμων καλεί σαν τουριστικό φυλλάδιο τα βρετανικά στρατεύματα να αποβιβαστούν στην Ελλάδα: «Οι στρατιώτες σας, όταν έφευγαν, έδωκαν εις τον λαόν μας τον λό­ γον των ότι θα επανέλθουν ελευθερωταί. Τους αναμένουν αι καρδίαι παλλόμεναι. Και η αύρα του Φαλήρου πνέει εις την Ακρόπολιν, διά να αδελφώσει τας δύο σημαίας μας». (Κομνηνός) Επιζητεί να εκθέσει διεθνώς την ελληνική Αντίσταση με ραδιοφω ­ νικές συνεντεύξεις και μηνύματα: «Δεν έχουν δικαίωμα να παραβούν τον λόγον των και να αθετήσουν τας υπογραφ άς των». Οι ξένοι ρα­ διοφωνικοί σταθμοί τον σιγοντάρουν αναφερόμενοι στους « αναρ χι­ κούς» του Βουνού, που θέλουν να υποδουλοόσουν την Ελλάδα. 0 σκη­ νοθέτης των μεγάλων του επιτυχιών, πρέσβης Λίπερ, τον καμαρώνει και λέει πω ς συμπεριφέρεται «όπως ένας διάσημος ηθοποιός». Το παπανδρεϊκό ρεπερτόριο είναι ανεξάντλητο σε εμπνεύσεις* αλ­ λά, φρονίμως ποιών, ο πρωθυπουργός εξακολουθεί να κρατάει κενές τις έξι θέσεις υπουργοόν που έχει υποσχεθεί στο ΕΑΜ. Όχι από μ εγα ­ λοψυχία, μα από επίγνωση πω ς χωρίς τους αντιστασιακούς στην κυ­ βέρνηση δεν μπορεί να επιστρέψει στην Ελλάδα. Και λέει, λέει, συνε­ χώς ξεφουρνίζει δεξιά και αριστερά καινούργια λεκτικά σχήματα. «Η αλήθεια είναι πω ς βρίσκεται σε μια κατάσταση μέθης ή υπνοβασίας. [...] 0 Θεός να βάλει το χέρι του». (Σεφέρης, Ημερολόγιο ) 0 Τσόρτσιλ, που περιφρονεί βαθύτατα τους μετριότατους Έλληνες πολιτικούς Αθήνας και Κάιρου, πιστεύει ότι ο Παπανδρέου είναι ο συ­ νομιλητής που χρειαζόταν. Για αυτό τον έχει θέσει υπό την προστα­ σία του και δίνει συνεχείς μάχες στην αγγλική Βουλή υπέρ αυτού και του Γεωργίου εισπράττοντας λοιδορίες και επιθέσεις από τους Άγ­ γλους βουλευτές. Τον κατηγορούν ότι με την πολιτική του πάει ενα­ ντίον του «95% του λαού» και κοντεύει να βγάλει με τους πανηγυρι­ κούς του έναν ξένο προς την Ελλάδα βασιλέα «σαν κατευθείαν α π ό ­ γονο του Λεωνίδα». Εκείνος είναι αμετάπειστος: «Ή υποστηρίζομεν τον Παπανδρέου, χρησιμοποιούντες εν ανάγκη και βίαν, ως έχομεν συμφωνήσει, ή παύομεν να ενδιαφερόμεθα εξ ολο­ κλήρου διά την Ελλάδα». (Τσόρτσιλ) Η στάση του Βουνού παραείναι ανεκτική. « 0 Παπανδρέου μένει ακλόνητος στις θέσεις του, ραπίζει συνεχώς

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

573

το ΕΑΜ, [...] απορρίπτει με αναίδεια, κυνισμό και θρασύτητα όχι πια Έλληνα πολιτικού, αλλά ανθρώπου των Άγγλων, ακόμα και το αίτημα για άμεση αποκήρυξη των Ταγμάτων Ασφαλείας, μολονότι η αποκή­ ρυξή τους είχε συμφωνηθεί και σ' αυτόν ακόμα τον Αίβανο. Όλα αυ­ τά το ΠΓ του ΚΚΕ τα καταπίνει και συνεχίζει να συζητά. Γιατί;»13 Εκτός της ασφυκτικής πίεσης Άγγλων και Παπανδρέου, το ΠΓ του ΚΚΕ αντιμετωπίζει και εσωτερική πίεση από την ομάδα Σβώλου. Ο πρόεδρος της ΠΕΕΑ επέστρεψε χολωμένος από τη Μέση Ανατολή και μένει άκαμπτος στο σύμφωνο που υπέγραψε. Τρέφει την ψευδαίσθη­ ση ότι, αν εισέλθουν στην κυβέρνηση και «κερδίσουν την εμπιστοσύνη των Άγγλων», σύντομα εκείνοι θα αντικαταστήσουν την κυβέρνηση Πα­ πανδρέου με μια «κυβέρνηση Σβώλου». Οι γνώμες στην κορυφή του Κόμματος διχάζονται. 0 Σιάντος είναι αντίθετος σε κάθε μορφής συμβιβασμό· υποστηρί­ ζει πως πρέπει να απορρίψουν τη συγκεκριμένη συμφοονία και να πιέ­ σουν για νέες συνομιλίες. Παράλληλα πρέπει να ετοιμάζονται να κα­ ταλάβουν την Αθήνα, μόλις φύγουν οι Γερμανοί, ώστε να φέρουν τους Άγγλους προ τετελεσμένων. 0 Ιωαννίδης, με το μυαλό στον Σβώλο και στη Μόσχα, θεωρεί την είσοδο στην κυβέρνηση Παπανδρέου μονόδρο­ μο· υποστηρίζει πως δεν μπορούν να τα βάλουν με τους Άγγλους χω­ ρίς εξωτερική βοήθεια· μόνο μέσα από την κυβέρνηση θα έχουν τη δυ­ νατότητα να προωθήσουν συμφέρουσες μεταπολεμικές λύσεις για τον ελληνικό λαό. Και συμβαίνει πάλι το περίεργο. Ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των μελών του ΠΓ συντάσσεται ολό­ ψυχα με τη θέση του Σιάντου, ο Ιωαννίδης, περιβεβλημένος το κύρος του εκπροσώπου της ΚΔ, κατορθώνει να επιβάλει την άποψή του. Οι Ζέβγος, Παρτσαλίδης και φυσικά ο Ρούσος στοιχίζονται πλάι του· ο Γραμματέας του Κόμματος μένει μόνος. Όσοι επιμένουν να τον υπο­ στηρίζουν αναγκάζονται να σιωπήσουν ή καρατομούνται αθόρυβα, όπως ο Χατζής, που καθαιρείται από Γραμματέας του ΕΑΜ και τη θέ­ ση του αναλαμβάνει ο Μήτσος Παρτσαλίδης.14 0 Σιάντος ουσιαστικά παροπλίζεται· κάποιες φήμες τον θέλουν πό­ τε να απειλείται με πιστόλι, για να μην αντιδράσει, πότε να είναι υπό περιορισμό στο σπίτι που μένει. Ανεξάρτητα όμως από τις φήμες, γ ε ­ γονός είναι πως οι προσωπικές σχέσεις μεταξύ των δύο ηγετοον είναι

13. Αντί; 24.1.1976. 14. 0 Δημήτρης Παρτσαλίδης είναι ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, που μόλις είχε δραπε­ τεύσει από το στρατόπεδο Χαϊδαρίου και μπήκε αμέσως στο ΠΓ.

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

574

εξαιρετικά τεταμένες- «είχαν φτάσει σε σημείο να μη συναντιώνται καν και, όταν δεν μπορούσαν να αποφύγουν κάποια συνάντηση, χώ ­ ριζαν, σχεδόν πάντα, με καβγάδες». (Χατζής, Επανάσταση) Ωστόσο, αν και η γραμμή Ιωαννίδη έχει επιβληθεί και τα χρονικά όρια έχουν στενέψει απελπιστικά, καθώς οι Γερμανοί ετοιμάζονται να εγκαταλείψουν την Ελλάδα, τα μέλη του ΠΓ δεν τολμούν να κάνουν το τελευταίο βήμα προς την κυβέρνηση Παπανδρέου. Οι όροι είναι πολύ δυσμενείς για το λαϊκό κίνημα, δεν τολμούν να ανακοινώσουν στον κόσμο την αποδοχή τους. Θα σήμαινε ότι οι διακηρύξεις του ΕΑΜ, που ενέπνευσαν και κινητοποίησαν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, ακυ­ ρώνονται και ο ελληνικός λαός σύρεται στην προγενέστερη κα τά σ τα­ σή του σαν να μην πολέμησε, σαν να μη μάτωσε, σαν να μην ονειρεύ­ τηκε ποτέ. Στο αδιέξοδο που έχουν περιέλθει, έρχεται να βάλει τέλος ένα απροσδόκητο γεγονός.

Κλοτσιά Τη νύχτα της 25ης προς την 26η Ιουλίου ένα συμμαχικό αεροπλά­ νο προσγειώνεται στο αντάρτικο αεροδρόμιο. Οι ένστολοι που κατεβαίνουν δεν είναι κάποιοι Βρετανοί ή Αμερι­ κανοί στρατιωτικοί από αυτούς που πηγαινοέρχονται συνήθως. Στα ελληνικά βουνά φτάνει για πρώτη φορά μια σοβιετική στρατιωτική αποστολή. Αποτελείται από 12 αξιωματικούς και στρατιώτες του Κόκ­ κινου Στρατού με επικεφαλής τον αντισυνταγματάρχη Γκριγκόρι Ποπόφ, ο οποίος μιλάει άπταιστα αγγλικά. Τους υψηλούς επισκέπτες υποδέχεται στο αεροδρόμιο ο στρατηγός Τσαμάκος και τους συνο­ δεύει στα Πετρίλια, τη νέα έδρα της ΠΕΕΑ. Οι Σοβιετικοί γίνονται παντού δεκτοί σαν ήρωες. Η εμφάνισή τους ενθουσιάζει πολιτικούς και αντάρτες. Είναι αντι­ πρόσωποι της Μεγάλης Δύναμης του Βορρά και μέλη του θρυλικού Κόκκινου Στρατού* της αρκούδας που τσακίζει κυριολεκτικά τους χι­ τλερικούς λύκους. Πέρα από τις προπαγανδιστικές διαστρεβλώσεις, είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι «μόνο ο Κόκκινος Στρατός μ π ο ­ ρούσε στην πραγματικότητα να νικήσει τη Γερμανία». (Hobsbawm) Η παρουσία των Σοβιετικών στην Ελλάδα εκλαμβάνεται σαν έν­ δειξη τιμής και υποστήριξης των αγωνιστών* κάποιοι, όπως ο μητρο­ πολίτης Ιωακείμ, βιάζονται να συμπεράνουν ότι η μονοκρατορία των Βρετανών παίρνει τέλος.

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

575

- Τώρα τα π ρά γμ ατα είναι διαφορετικά. Δε θα μας κάνουν τον κό­ κορα οι Τζόνηδες, αποφαίνεται. Στο ΚΚΕ ξανακάνουν όνειρα. Επιτέλους δεν είναι μόνοι εναντίον όλω ν η ιδεολογική πατρίδα δεν τους έχει ξεχάσει. Τώρα όλα θα τακτοποιηθούν. Ο Σαράφης με δια ­ ταγή της πολιτικής ηγεσίας συντάσσει πυρετωδώς καταστάσεις οπλι­ σμού και εφοδίων, που θα ζητήσουν από τους Σοβιετικούς γ ια ενίσχυση του ΕΛΑΣ. Η ηγεσία παρουσιάζει δημοσίως τους Σοβιετικούς στις 6 Αυγού­ στου στο Καρπενήσι με την ευκαιρία μιας γιορτής της ΧΙΙΙης Μεραρ­ χίας. Οι πονηροί πολιτικοί της περιοχής, για να εξασφαλίσουν μεγάλη προσέλευση χωρικών στην εορταστική εκδήλωση, τους ψιθύριζαν εμπιστευτικά ότι έτσι θα πετύχουν μεγαλύτερες ποσότητες τροφίμων για τα χωριά. Το κόλπο πιάνει και η συγκέντρωση είναι η μεγαλύτερη που έχει γ ί­ νει ποτέ στην πόλη. Κατέβηκαν όλα τα ορεινά χωριά της Ευρυτανίας στο Καρπενήσι· «εννιά χιλιάδες κόσμος από 42 χω ριά» γράφει ένα σήμα της αμερικανικής υπηρεσίας πληροφοριο3ν. Στην κεντρική π λ α ­ τεία της πόλης παρελαύνουν τμήματα της ΧΙΙΙης Μεραρχίας, γίνονται ομιλίες και φυσικά έχουν προβλεφθεί τα απαραίτητα όργανα για τους χορούς. Το γλέντι κρατάει έως το άλλο πρωί, με χιλιάδες κόσμου να γιορτάζει γ ια την παρουσία των Σοβιετικών και την απελευθέρωση που πλησιάζει. Στους λόγους που εκφωνούνται είχε προβλεφθεί, όπως στις προε­ κλογικές συγκεντρώσεις, η απαραίτητη κλάκα που έδινε τα συνθήμα­ τα. Ορισμένες φορές αυτά δεν πέρναγαν σωστά στους άμαθους από τέτοιες πρακτικές ορεσίβιους, με αποτέλεσμα, όπως θυμούνται οι πα~ ρευρεθέντες, να γίνουν και πολλά ευτράπελα. Όταν μιλούσε ο Ποπόφ, η πολιτική κλάκα έριχνε το σύνθημα: - Όπλα, όπλα. Και οι μερακλωμένοι χωρικοί από γύρω: - Όπα, όπα. Η κλάκα φοί)ναζε: - Στάλιν, Στάλιν. Και οι πεινασμένοι χωρικοί: - Στάρι, στάρι. Οπότε πετάχτηκε αλλόφρων και ένας ηλικιωμένος θεριακλής και, καβαλώντας πάνοο σε δυο άλλους, πρόσθεσε τον δικό του καημό στα αιτήματα: - Κι λίγου καπνό, ρι πιδιά.

576

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Είχε κατακάψει τη γλώσσα του με τη φούντα του καλαμποκιού και τα κληματόφυλλα. (Συνέντευξη Δέρματά) Οι ψευδαισθήσεις που καλλιεργεί η παρουσία των Σοβιετικών δ ια ­ τρέχουν όλη την κλίμακα. Στη γενική ευφορία που επικρατεί σε πολι­ τικές οργανώσεις και αντάρτικα τμήματα για τη σοβιετική σ υμ πα ρά­ σταση, μόνη παραφ ω νία είναι ο αρχηγός του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννη­ σο. Μόλις ο πάτερ Ανυπόμονος άκουσε στον ασύρματο την είδηση για την άφιξη των Σοβιετικών, έτρεξε λαχανιασμένος να τον ενημερώσει, βέβαιος πω ς θα χαρεί. Ο Άρης τον κοίταξε ασυγκίνητος. Μη χαίρεσαι, π απά , του λέει κυνικά, Όλα τα γουρούνια την ίδια μύτη έχουνε. Το πολιτικό αισθητήριο του αρχηγού αποδεικνύεται για άλλη μία φορά αλάθητο. Δεν πέρασαν πολλές ημέρες από τα πανηγύρια και τις χαρές και οι υπουργοί του ΕΑΜ βρέθηκαν εκόντες άκοντες στην α γκ α ­ λιά της κυβέρνησης Παπανδρέου, σαν να τους έστειλε εκεί μια μεγα­ λειώδης κλοτσιά στα πισινά. Στις 17 Αυγούστου μια σπαρακτική εγκύκλιος του ΠΓ του ΚΚΕ προς όλες τις οργανώσεις του Κόμματος ανακοινώνει τον συμβιβασμό και προσπαθεί να προλάβει τις τυχόν αντιδράσεις των μελών του: « Μ π α ί­ νοντας σήμερα στην κυβέρνηση υπό τον Παπανδρέου, οφείλουμε να εξηγήσουμε ότι προβαίνουμε σ? αυτό ύστερα από εξαναγκασμό».15 Μόνο που δεν εξηγεί ποιοι τους εξανάγκασαν.

Καλοί Η διατεταγμένη κομματική συσκότιση γ ια τα αίτια της παρουσίας των Σοβιετικών στην Ελλάδα και τις δραστηριότητες που ανέπτυξαν έχει τις ρίζες της στο θεμελιώδες δόγμα της ΣΕ ότι δεν αναμειγνύεται στις υποθέσεις t g j v άλλων χωρούν. Η ΣΕ στο μανιχα’ι στικό δίπολο του κόσμου έχει τον ρόλο του καλού· του υπερασπιστή των λαών και των ελευθεριών τους. Όταν ο Σαράφης ζήτησε τις πρώτες ημέρες από τον Ποπόφ να πληροφορηθεί την αποστολή τους, εκείνος «χωρίς περιστροφές δήλωσε ότι είναι στρατιωτική αποστολή ανεξάρτητου συμμαχικού κράτους στον ΕΛΑΣ απο­ κλειστικά και θα εργάζεται με τις οδηγίες του Γενικού Στρο:τηγείου του ΕΛΑΣ, ότι δε στάλθηκε στην ΠΕΕΑ, αλλά στον ΕΛΑΣ». (Σαράφης, ΕΛΑΣ) 15. ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα.

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

577

Μόνο που ο στρατηγός δεν τους ξαναείδε. Αντί να συνεργάζονται με την ηγεσία του ΕΛΑΣ (Σαράφη, Άρη, στρατιωτικούς), θα βρίσκονται διαρκώς κοντά στο ΠΓ του ΚΚΕ, το οποίο χειραγωγούν με τέτοιον τρόπο ώστε ο Πορφυρογέννης θα ομο­ λογήσει αργότερα ότι «όλη η ασχολία του Ποπόφ και του Τσερνίτσεφ ήταν να συγκρατεί την ηγεσία του ΚΚΕ και να την υποχρεώνει να δ έ­ χεται τους όρους των Άγγλων». (Βοντίτσος) Η Σοβιετική Ένωση, αφού είχε σπρώξει την αντιστασιακή αντιπρο­ σωπεία να υπογράψει με τον Παπανδρέου το Σύμφωνο του Λιβάνου, ανέλαβε να πείσει και τους δύστροπους του Βουνού να το εφαρμόσουν στέλνοντας υπουργούς. Διαφορετικά, διακυβευόταν η δική της συμ­ φωνία με τους Βρετανούς, οι οποίοι θα μπορούσαν να προβάλουν απαιτήσεις στη Ρουμανία, την Πολωνία ή οπουδήποτε αλλού. Έτσι, «ο Στάλιν έστειλε μια στρατιωτική αποστολή να πείσει το ΚΚΕ» (Mazower) να θάψει τις ελπίδες των Ελλήνων αγωνιστών γ ια το καλό της ΕΣΣΔ. Η καθοδήγηση του ΚΚΕ συμμορφώθηκε. «Σαν να είχε κινηθεί μια μαγική ράβδος, η θυμωμένη, ανήσυχη και συγχυσμένη ισχυρογνωμοσύνη που επικρατούσε στις αρχές του καλο­ καιριού μεταμορφώθηκε σε καλή θέληση». (Ανδρικόπουλος) Φυσικά ούτε λόγος να γίνεται γ ια οπο ια δή πο τε ενίσχυση του ΕΛΑΣ. Όσο είδε εκείνος ο θεριακλής χωρικός καπνό από τη ΣΕ, άλλο τό­ σο είδαν όπλα και οι ελασίτες. Τον Απρίλιο του 1975 το σοβιετικό π ε ­ ριοδικό Κομουνίστ , όργανο της ΚΕ του ΚΚΣΕ, δημοσίευσε με στοιχεία και αριθμούς τη βοήθεια σε όπλα και εφόδια που έδωσε η ΣΕ στα αντιστασιακά κινήματα της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Πολέμου: «Στις ένοπλες δυνάμεις της Πολωνίας, Τσεχοσλοβακίας, Γιουγκοσλα­ βίας και κατά την τελική φάση του Πολέμου στα στρατεύματα της Ρουμανίας, Βουλγαρίας, Ουγγαρίας, [...] επίσης στις αλβανικές δυνά­ μεις». (Ρούσος) Η Ελλάδα δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο γιατί η Ελλάδα ανή­ κε στην επικυριαρχία των Βρετανών. Άλλωστε και ο Τσόρτσιλ, μιλώντας στην αγγλική Βουλή για το συ­ γκεκριμένο ζήτημα λίγες ημέρες μετά την άφιξη των Σοβιετικών, υπαινίχθηκε σαφώς την αγγλοσοβιετική σύμπραξη. Οι ραδιοφωνικοί σταθ­ μοί Αονδίνου και Κάιρου, καθώς και οι ξένες εφημερίδες αποδίδουν την ξαφνική απόφαση της ΠΕΕΑ να συμμετάσχει στην κυβέρνηση Πα­ πανδρέου στην επέμβαση της ΕΣΣΔ και της Σοβιετικής Στρατιωτικής Αποστολής.

578

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

Ενώ η Σοβιετική Αποστολή θα παραμείνει στην Ελλάδα για να δ α ­ σκαλεύει τους αντιστασιακούς, ένα βρετανικό αεροπλάνο θα πάρει στο Κάιρο τους Σβώλο, Ζέβγο, Πορφυρογέννη, Τσιριμώκο, Ασκούτση, Αγγελόπουλο για να ορκιστούν υπουργοί στην Εθνική Κυβέρνηση. Είναι πια καιρός. Από το Γενικό Επιτελείο της Βέρμαχτ στο Βερολίνο έχει εκδοθεί στις 26 Αυγούστου διαταγή προς τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής να εγκαταλείψουν την Ελλάδα.

Γερμανικοί Από τις αρχές Σεπτεμβρίου του 1944 οι προετοιμασίες της γερ μ α ­ νικής αποχώρησης γίνονται αντιληπτές σε όλους. Στην Πελοπόννησο αποβιβάζονται διαρκώ ς γερμ ανικά τμήματα από τα νησιά και προωθούνται προς τα πάνω. Φεύγουν οι περισσό­ τερες δυνάμεις από την Κρήτη και τη Ρόδο, αδειάζουν Λέσβος, Σ ά ­ μος, Χίος και Λήμνος. Στα γραφ εία των διοικήσεοον σε όλη τη χώρα οι Γερμανοί καίνε και καταστρέφουν επιμελώς όλα τα ενοχοποιητι­ κά έγγραφα. Στην Αθήνα τη νύχτα της 11ης Σεπτεμβρίου στο άντρο της γερμανικής Ασφάλειας, στην οδό Μέρλιν, εκτελούν όλους τους Έλληνες διερμηνείς τους. (Rampe) Αυτή η προνοητικότητα των Γερ­ μανών α ξ ιω μ α τικ ο ί που υπηρέτησαν στην Ελλάδα θα τους εξασφα­ λίσει την ατιμωρησία στις Δίκες της Νιρεμβέργης ελλείψει α π ο δ ει­ κτικών στοιχείων και μαρτύρων. Επίσης θα διαφυλαχτεί η ανωνυμία κάποιων υψηλά ιστάμενων Ελλήνων για τις σχέσεις τους με τις γ ε ρ ­ μανικές αρχές. Το πρόβλημα της ασφαλούς απαγκίστρωσης των γερμανικών στρα­ τευμάτων από τον ελληνικό χώρο θα κληθούν να το λύσουν οι εθελό­ δουλοι των Ταγμάτων Ασφαλείας. Η δικαιολογία που πρόβαλαν όσοι είχαν εξοπλιστεί από τους Γερ­ μανούς ήταν πω ς κατά την αποχώρησή τους θα έστρεφαν τα όπλα εναντίον τους* θα τους χτυπούσαν, θα τους συνέτριβαν. Πουθενά δεν κα τα γρά φ ετα ι ούτε μια τουφέκια . Πουθενά δεν αντιδρούν όταν οι αποχω ρούντες κατακτητές ανατινάζουν λιμάνια, γέφυρες, σιδηρο­ δρομικές αρτηρίες, κτίρια και δημόσια έργα ζωτικής σημασίας. Αντιθέτως, τα Τ άγματα παίζουν με επιτυχία τον ρόλο των αφοσιωμένων οπισθοφύλακαν, καθο^ς εμπλέκονται σε μάχες με τον ΕΛΑΣ για να δι­ ευκολυνθεί η αναίμακτη αποχώρηση το^ν κυρίων τους. «Οι συγκρού­ σεις απέβησαν εις βάρος t g j v Ελλήνων και διευκόλυναν, κοιτά την κρί­

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩ Ν ΑΤΑ ΚΤΩ Ν

579

σιμη ώρα, την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα». (Μαρκεζίνης) Ο ΕΛΑΣ και αρχικά η ΣΣΑ προσπαθούν έστω και την ύστατη στιγ­ μή να μεταπείσουν τους ταγματασφαλίτες να μη βοηθήσουν τους κατακτητές. 0 ταγματάρχης Τζον Μάλγκαν, ως επίσημος εκπρόσωπος της Συμμαχικής Αποστο?;ής στην Ελλάδα, στις 26 Αυγούστου στέλνει γ ρ α ­ πτό μήνυμα προς τους συνεργάτες του καταχτητή: «Σ α ς δηλώνω εξ ονόματος της ΣΣΑ, η οποία συνεργάζεται με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ, ότι καμιά προστασία δεν θα δοθεί σε εκείνους που εξακολουθούν να βοηθούν τους Γερμανούς. Η μόνη σωτηρία σας είναι να εγκαταλείψετε τους Γερμανούς τώ ρα και να καταθέσετε τα όπλα με τους εξής όρους: δυνάμεθα να σας υποσχεθούμε ότι θα ζήσετε, αλλά εκείνοι που θα εξακολουθήσουν να μό:χονται κατά της Ελλάδος και τοον συμμάχοον της δεν έχουν καμιά ελπίδα σωτηρίας». (ΑΣΚΙ) Για να αποτρα πεί το εμφύλιο φονικό, την έκκληση επαναλαμβάνει και ο Σαράφης στις 3 Σεπτεμβρίου· δεσμεύεται δημοσίως έναντι των Ταγμάτων ότι, εφόσον παραδοθούν χωρίς αντίσταση, «ο ΕΛΑΣ εγγυά τα ι εις όλους ανεξαιρέτως ασφάλειαν ζωής, ελευθερίαν επανόδου εστίας». (ΑΣΚΙ) Πράγματι, όπου οι ένοπλοι των Ταγμάτων υπάκουσαν και παραδόθηκαν στον ΕΛΑΣ, είναι πασίγνο^στο ότι δεν εθίγησαν στο παραμικρό· όποος στο Αγρίνιο (1.000 ένοπλοι), στη Ναύπακτο (650 ένο­ πλοι) κ.α. Ο ΕΛΑΣ τήρησε απολύτως τις συμφο^νίες- δεν σημειώθηκαν αυτοδικίες και τα μέλη των Ταγμάτων πέρασαν στη δικαιοδοσία της Εθνικής Κυβέρνησης. «Μύτη δεν άνοιξε! Και ο υποδιοικητής των τσολιάδων του Αγρίνι­ ου, ο ταγματάρχης Αριστείδης Αρσένης, είχε να το λέει χρόνια: » - Αα, δεν μπορο3 να πω! Οι ελασίτες κρατούσαν το λόγο τους. Αν δεν τον κρατούσαν, ούτε θο: με βλέπατε ούτε θα με ακούγατε από τό ­ τε». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντίστασις) Διαφορετικές είναι οι εξελίξεις στην Πελοπόννησο. Ο Κανελλόπουλος εξηγεί τι ακριβοός έγινε: «Τα Τάγματα Ασφαλεί­ ας Καλαμών και Πύργου έκαμαν την αφροσύνη να προβάλουν αντί­ σταση στους αντάρτες του ΕΛΑΣ. [...] Ο στρατός του ΕΛΑΣ είχε χαρακτηρισθεί τμήμα του συμμαχικού στρατού και ο Άρης Βελουχιώτης ως διοικητής της Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησον δεχόταν εντολές από τον αρχιστράτηγον Ουίλσον. Τα Τάγματα Ασφαλείας εί­ χαν κηρυχθεί α π ό τους Συμμάχους σχηματισμοί εχθρικοί». (Π απαστεριόπουλος) Στην Πελοπόννησο οι Γερμανικοί είναι πολυπληθείς και συγκριτικά με τους ελασίτες άριστα εξοπλισμένοι· οι αρχηγοί τους περιφρονούν

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

580

τις ειρηνευτικές προτάσεις του ΕΛΑΣ και συνεχίζουν το προδοτικό έρ­ γο τους. Έ ν α τηλεγράφημα του φον Γκρέβενιτς στις 9 Σεπτεμβρίου π ε ­ ριγράφει επακριβώς τη στάση τους: «Για την ασφάλεια των γερμανι­ κών κινήσεων απαγκίστρωσης από τις κομουνιστικές συμμορίες χρησι­ μοποιούνται ελληνικοί σύνδεσμοι, δηλαδή Τάγματα Ευζοονων στον Πύρ­ γο και το Ναύπλιο, στο οποίο παραμένει ακόμα Γερμανός αξιωματι­ κός σύνδεσμος με το 68ο Σο^μα Στρατού, με τμήματα στις παράκτιες πόλεις Γύθειο, Κ αλαμάτα και Κυπαρισσία και στις πόλεις στην ενδοχώρα Σπάρτη και Μελιγαλά. 0 αστυνομικός αρχηγός [εννοεί τον στρα­ τηγό των SS Σιμάνα] είναι θετικά εντυπωσιασμένος από την πίστη τους και την αγωνιστική τους θέληση. [...] Εκπληρώνουν τα καθήκοντά τους για την προστασία της γερμανικής Βέρμαχτ». (Sekendorf) Αυτή η ελεεινή συμπεριφορά: των προδοτικών σχηματισμών στην Πελοπόννησο θα οδηγήσει σε ένα χωρίς προηγούμενο αιματοκύλισμα* εκατοντάδες ταγματασφαλίτες, αντάρτες του ΕΛΑΣ, καθώς και χωρι­ κοί που βρέθηκαν στο πεδίο των συγκρούσεων θα χάσουν τη ζωή τους σε άγριες, φονικές μάχες και αλόγιστες πράξεις αντεκδίκησης. Η εξέλιξη ήταν αναμενόμενη. Αφού τα Τάγματα με τις πλάτες των Γερμανών είχαν αναγορευτεί σε δικαστές και δημίους, ήταν βέβαιο πως θα ερχόταν η σειρά τους μό­ λις η κατάσταση άλλαζε εις βάρος τους. Οι ταγματασφαλίτες δεν ήσαν οι ανώνυμοι Γερμανοί στρατιώτες που γύρισαν στην πατρίδα τους* ήσαν συγκεκριμένα πρόσωπα, συντοπίτες των χωρικών, που είχαν κά­ ψει το σπίτι τους, είχαν σκοτώσει το παιδί τους, είχαν βιάσει την κό­ ρη ή την αδερφή τους. «Σύμφωνα με το γερμανικό σχέδιο, οι ένοπλοι δωσίλογοι εξωθούνταν σε μια πορεία μη αναστρέψιμη. Όλο και περισσότερο αναλάμ­ βαναν την εκτέλεση “αντιποίνων5’, ενώ, σύμφωνα ακόμη και με ουδέ­ τερες πηγές, ξεπερνούσαν σε σκληρότητα συχνά και αυτούς τους κα­ τακτητές. Οι γερμανικές αρχές διαπίστωναν με ευχαρίστηση, ότι το μίσος του πληθυσμού κατευθυνόταν κυρίως κατά των εκτελεστικών οργάνων».16 Για λόγους δικαιοσύνης πρέπει να σημειωθεί ότι οι αντάρτες του ΕΛΑΣ μικρή μόνο σχέση έχουν με τις ανεξέλεγκτες εκτελέσεις* τον π ε ­ ρισσότερο καιρό βρίσκονταν στα βουνά και λίγοι είχαν ζήσει από πρώ ­ το χέρι τις ωμότητες των ταγματασφαλιτών. Μάλιστα κάποιοι αξιω­ ματικοί και καπετάνιοι ήρθαν σε σύγκρουση με το πλήθος, το οποίο απαιτούσε να εκτελεστούν επιτόπου οι δωσίλογοι που συλλαμβάνο16. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.

581

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

νταν. Τις αυτοδικίες τις διέπραξαν, συχνά με την υποκίνηση πολιτικών από τις τοπικές οργανώσεις, οι εφεδρικοί και οι παθόντες χωρικοί. Αυτοί είχαν παραμείνει όλο αυτό το διάστημα στα σπίτια τους, είχαν υποστεί τις φρικαλεότητες, κράτησαν τον λογαριασμό ανοιχτό και τον ξεπλήρωσαν με τον τρόπο τους. Κυρίως οι κάτοικοι της Λακωνίας και της Μεσσηνίας, όπου έγιναν οι περισσότερες πράξεις αυτοδικίας, μι­ σούσαν θανάσιμα τους δημίους τους. Και οι δημόσιες καταγγελίες της Εθνικής Κυβέρνησης εναντίον των Ταγμάτων τούς εξαγρίωναν ακόμη περισσότερο, αφού τους παρείχαν τη διαβεβαίωση ότι και ο νόμος εί­ ναι με το μέρος τους. Αυτοί που επί χρόνια τελούν μνημόσυνα των «σφαγιασθέντων από τον ΕΛΑΣ», για να συντηρήσουν το εμφύλιο μίσος, εξαπατούν συστη­ ματικά τους οικείους των νεκροον. Οι ταγματασφαλίτες δεν έπεσαν θύ­ ματα του ΕΛΑΣ, που είχε και αυτός τεράστιες αποολειες στις συ­ γκρούσεις. Την ευθύνη γ ια το μακελειό στην Πελοπόννησο την έχουν οι Βρετανοί και ο πρωθυπουργός της «αναίμακτης απελευθέρωσης» Παπανδρέου. Αρκούσε μια λέξη, μια εντολή για να α π οτρα πεί το κακό και στην Πελοπόννησο, μα δεν την είπαν.

Υ ποκρισία Όσο η απελευθέρωση πλησιάζει, τόσο μεγαλοονει η ανησυχία αυτών που πρόκειται να έρθουν απέξω για την ισχύ και τις προθέσεις του ΕΛΑΣ. 0 αρχηγός της ΣΣΑ συνταγματάρχης Χάμοντ (ο Γούντχαουζ έχει εγκαταλείψει την Ελλάδα από τον Ιούνιο) προτείνει στο Κάιρο για λόγους αντιπερισπασμού στον ΕΛΑΣ να αιματοκυλίσει πάλι τη χώρα· «ένας πόλεμος μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ την παραμονή της απελευθέ­ ρωσης θα ήταν μακροπρόθεσμα λιγότερο καταστρεπτικός από το να μείνει ο ΕΛΑΣ με τα χέρια ελεύθερα μετά την αποχώρηση των Γερ­ μανών». (Χάμοντ) Το Κάιρο επιλέγει πιο πρόσφορη λύση, στην ίδια ανατριχιαστική λογική· δίνει εντολή στους Βρετανούς αξιωματικούς της Πελοποννή­ σου, χωρίς να λερωθούν και να εκτεθούν οι ίδιοι, να διατηρήσουν συ­ ντεταγμένα τα μισθοφόρα όργανα των Γερμανών. Στο Σύμφωνο του Λιβάνου προβλέπονται αυστηρές κυρώσεις για τους προδότες της π α ­ τρίδας. «Όμως μέλη της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, που σχηματί­ ζεται αμέσως μετά, έχουν διαφορετική άποψη, με προεξάρχοντα τον Γ.

582

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ ΧΑ ΡΙΤΟΓΙΟ ΥΛΟ Σ

Παπανδρέου, για τη χρησιμότητα αυτών των εξοπλισμένων από τους καταχτητές στρατιωτικών τμημάτω ν».17 0 Παπανδρέου παίζει με ανθρώπινες ζωές. Παρά τις πατριωτικές μεγαλοστομίες του σκοπεύει να αντιπαρατάξει στον ΕΛΑΣ τα «συμμαχικώς απαράδεκτα» Τάγματα. Ύστερα από δικές του ενέργειες οι Σύμμαχοι σταμάτησαν να ρίχνουν φυλλάδια στην Ελλάδα εναντίον τους. Επίσης το Φόρεϊν Όφις έδωσε εντολή στο BBC να σταματήσει τις απευθείας επιθέσεις στα Τάγματα, λογόκρινε μάλι­ στα και ορισμένες εκπομπές του ελληνικού υπουργείου Πληροφοριών για τον ίδιο λόγο. (Mazower) Συγχρόνως, για να μην περάσει ο οπλι­ σμός των ταγματασφαλιτών στα χέρια του ΕΛΑΣ, Βρετανοί και Έλλη­ νες πράκτορες παροτρύνουν εν κρυπτώ τους αρχηγούς τους να μην π α ­ ραδοθούν μέχρι να αφιχθούν δυνάμεις από τη Μέση Ανατολή. Όλη η προσοχή του Παπανδρέου και αυτών που πρόκειται να έρ­ θουν απέξω επικεντρώνεται στην Πελοπόννησο* εδώ που τα Τάγματα φαίνονται ικανά να νικήσουν τον ΕΛΑΣ και να κρατήσουν το πεδίο ελεύθερο. Μάλιστα γίνονται σκέψεις η Εθνική Κυβέρνηση να αποβι­ βαστεί αρχικά για λόγους ασφαλείας σε κάποια πελοποννησιακή π ό ­ λη, όπου θα έχει την κάλυψη των Ταγμάτων, και όχι στην πρω τεύου­ σα. 0 Βρετανός αξιωματικός Λάιλ Ουίλκς εξηγεί τις προσδοκίες του Κάιρου: «Αν κατέληγαν σε σύγκρουση, θα νικούσαν τον ΕΛΑΣ, και έτσι θα αποτελούσαν τις μόνες δυνάμεις που θα υπήρχαν στην Ελλά­ δα όταν θα φτάναμε εμείς».18 Πολύ λίγο ενδιαφέρονται όλοι αυτοί για την αιματοχυσία που θα προκαλέσουν με την τακτική τους* το μόνο που τους απασχολεί είναι να μεταβληθούν τα Τ άγματα από οπισθοφυλακή των γερμανικών στρατευμάτων σε εμπροσθοφυλακή των βρετανικών που θα αποβιβα­ στούν στη χτη να κατεβεί αμέσως στην Καλαμάτα για να αναστείλω έτσι με την απουσία του την άμεση επιθετική ενέργεια που θα ’καίγε την Τρίπολη. Πριν φτάσει η ειδοποίησή μου, ο Άρης Βελουχιώτης με π ρω ­ τοβουλία δική του, μαθαίνοντας ότι είχα φτάσει στην Καλαμάτα, ξε­ κίνησε για να με βρει. Στις 28 Σεπτεμβρίου, τα ξημερώματα, έφτασε κοντά μου, συνοδευόμενος από αξιωματούχους του ΕΑΜ Πελοποννήσου και από κάμποσους μαυροσκούφηδες σωματοφύλακες. »Του είπα ότι η μάχη στην Τρίπολη δε θα γίνει. Μου απάντησε, αφού μου δήλωσε ότι υπακούει στην Εθνική Κυβέρνηση, ότι το καλύ­ τερο είναι να πάω αμέσως μαζί του έξω από την Τρίπολη για να ιδώ μόνος μου αν μπορεί να αποφευχθεί η μάχη. »Του είπα ότι οι εκτελέσεις εκείνων που τα στρατοδικεία του εί­ χαν καταδικάσει σε θάνατο πρέπει να σταματήσουν. Μου απάντησε ότι, μόλις άκουσε ότι φτάνω στην Πελοπόννησο, έδωσε μόνος του την εντολή για το σταμάτημα. »Του είπα ότι τα στρατοδικεία του και τα Λαϊκά Δικαστήρια θα

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

597

πάψουν να δικάζουν πολίτες για πολιτικά αδικήματα. Μου είπε ότι θα συμμορφωθεί στην επιθυμία μου. Τι άλλο μπορούσα να κάνω;». Το μεσημέρι της ίδιας ημέρας Άρης και Κανελλόπουλος με τη συ­ νοδεία τους φεύγουν μαζί για την Τρίπολη και το ίδιο βράδυ είναι στην Μπολέτα. 0 Κανελλόπουλος στέλνει μια επιστολή στον Παπαδόγκωνα με εντολή να έχει παραδοθεί μέχρι το άλλο πρωί. Εκείνος του ζητάει προσωπική συνάντηση, μα ο Κανελλόπουλος με την ενθάρρυν­ ση του Άρη και του αντισυνταγματάρχη Τσικλητήρα αρνείται και κά­ νει σκληρές διαπραγματεύσεις, οι οποίες τελικώς αποδίδουν. 0 Παπαδόγκωνας παραδίδεται. Στις 30 Σεπτεμβρίου στις 11 το πρωί τα τμήματα του ΕΛΑΣ μπαί­ νουν στην Τρίπολη. «Η είσοδος των τμημάτων του ΕΛΑΣ στην Τρίπο­ λη έγινε με τάξη και πειθαρχία. Κανένα επεισόδιο δεν έγινε και ο πλη­ θυσμός ανάσανε». (Θ. Τσάτσος) «Ούτε μύτη δε λύθηκε, κανένας δεν έπαθε τίποτα». (Κανελλόπουλος) Από τους 2.000 ταγματασφαλίτες, οι 500 ακολουθούν τον Παπαδόγκωνα και περιορίζονται στις Σπέτσες, όπως έχει συμφωνηθεί* οι υπόλοιποι είναι ελεύθεροι να γυρίσουν στα σπίτια τους. Την 1η Οκτωβρίου στην πλατεία της ελεύθερης Τρίπολης ενώπιον των κατοίκων της πόλης ο υπουργός της Εθνικής Κυβέρνησης αποδί­ δει δικαιοσύνη: «Καταρώμαι τόσον εγοό όσον και η κυβέρνησις του εξωτερικού κάθε έναν ο οποίος πρόσφερε τας δυνάμεις του εις τας χιτλερικάς ομάδας αι οποίαι τόσας καταστροφάς επεσώρευσαν εις τον δύστυχον τούτον τόπον. Αι οργανώσεις Αντιστάσεως και η πολυπληθεστέρα τούτων ο ΕΛΑΣ αποτέλεσαν τους απηνείς τιμωρούς τόσον των κατακτητοον όσον και των συνεργατών των. [...] ΔΓ αυτό, όταν ησυ­ χάσουμε, η πρώτη φροντίς θα είναι η αναστήλωσις των ερειπίων και η δ ι’ ηθικών αμοιβών αναγνώρισις των θυσιών και του αγώνος του α π ε ­ λευθερωτικού τούτου στρατού, ο οποίος αναμφισβητήτως θα αποτελέσει τον πυρήνα του ιδρυθησομένου Ελληνικού Στρατού».26 Σε λίγο ολόκληρη η Πελοπόννησος είναι ελεύθερη. Στο Κατάκολο αποβιβάζονται περί τους 600 Βρετανούς καταδρο­ μείς υπό τον ταγματάρχη Τζέλικο· μαζί τους επιστρέφει στην Ελλάδα και ο Γούντχαουζ. Την ίδια νύχτα παραδίδεται στην Πάτρα σε Άγ­ γλους και αντάρτες ο ομόλογος του Παπαδόγκωνα συνταγματάρχης Κουρκουλάκος. Η παρουσία του αρχηγού του ΕΛΑΣ στον Μόριά θα πάρει τέλος με αγγλική εντολή. Ο Βρετανός στρατηγός Σκόμπι δηλοονει στον Σαράφη 26. Σ τ' άρματα, σ τ ’ άρματα.

ΔΙΟΝΥΣΗΣ Χ ΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

598

ότι ο Άρης δεν είναι ανεκτός από τη βρετανική κυβέρνηση και δίνει εντολή να απομακρυνθεί το ταχύτερο από την Πελοπόννησο. Η εαμική ηγεσία υπακούει και στις 5 Οκτωβρίου στέλνει τον συνταγματάρ­ χη Παπασταματιάδη στην Πελοπόννησο για να αντικαταστήσει τον αρχηγό. 0 Άρης πρέπει να φύγει όπως ήρθε· από τον Κορινθιακό. Του απαγορεύεται ακόμη και το πέρασμα από την Αθήνα. Αυτός δεν βιάζεται να συμμορφοοθεί. Προτού εγκαταλείψει την Πελοπόννη­ σο, κάνει μια θεαματική περιοδεία στις μεγάλες πόλεις και μιλάει στους κατοίκους, που τον υποδέχονται με έξαλλο ενθουσιασμό. «Μυριάδες συγκεντρώνονται στην πλατεία της κάθε πόλης οι άν­ θρωποι για να δουν και να ακούσουν από το στόμα του την υπόσχε­ ση για μια καλύτερη ζωή. Ξέρουν ότι, όταν το πει αυτός, δε μπορεί παρά θα γίνει. Κι αυτός είναι βαθιά συγκινημένος. [...] Μιλούσε, όπως εκείνος συνήθιζε να μιλάει, απλά, σταράτα, για τους αγώνες που έγι­ ναν, για το αίμα που χύθηκε, για τις θυσίες όλου του λαού. Και σε κά­ θε ομιλία του άφηνε αρκετά καθαρά να καταλάβουν οι ακροατές του ότι ο αγώνας δεν τέλειωσε, ότι θα χρειάζονταν κι άλλες θυσίες». (Λαγδάς) Σε ορισμένες πόλεις τον συνοδεύει και ο Κανελλόπουλος, ο οποίος μετά από 40 χρόνια διατηρεί την ακριβή εικόνα του αρχηγού: - Ο Άρης ήταν ένας αγνός ιδεολόγος.27 Ο αρχηγός του ΕΛΑΣ αποχαιρέτησε συγκινημένος τους Μοράίτες αξιωματικούς, καπετάνιους και συνεργάτες του- είπε δυο λόγια με τον καθένα ξεχωριστά και έφυγε με το σημαδιακό: - Καλή αντάμωση στα γουναράδικα.

27. Π. Κ ανελλόπουλος, Πρώτη , 16.9.1986.

14. Τ α Π α ι δ ι α τ η ς Γ α λ α ρ ί α ς

Κοράκι 0 Τσόρτσιλ είναι αποφασισμένος να διαλύσει την ελληνική Αντί­ σταση προκειμένου να θέσει ξανά τη χώρα υπό βρετανική κυριαρχία. Όπως αναφέρει η Μπάρκερ στην επίσημη βρετανική ιστορία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου για το Ελληνικό Ζήτημα, «ο σερ 0 υίνστον Τσόρ­ τσιλ κατά την μακρά σταδιοδρομία του ήσκησεν ισχυράν επιρροήν επί πολλών ιστορικών γεγονότων, αλλά εις ολίγα ίσως με τόσον άμεσον, αποφασιστικόν και προσωπικόν τρόπον». Είχε κυριολεκτικά καταληφθεί από «μονομανία». (Clogg) Αν και στον Λίβανο επικράτησαν πλήρως οι αγγλικές επιδιώξεις, ο Τσόρτσιλ δεν ικανοποιείται· δίνει εντολή στο Βρετανικό Επιτελείο να ετοιμάσει σχέδιο απόβασης στρατιωτικών δυνάμεων στην Ελλάδα, στο οποίο θα δοθεί η συνθηματική ονομασία «Manna». Οι οδηγίες που τη­ λεγραφεί ο Βρετανός πρωθυπουργός στις 29 Αυγούστου στον Ίντεν και τον στρατηγό Ισμέι αποτελούν μνημείο κυνισμού: «Είναι εξαιρε­ τικά σημαντικό να κτυπήσουμε απροειδοποίητα, χωρίς να προηγηθεί καμιά φανερή κρίση. Αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να προκαταλάβουμε το ΕΑΜ. Η ελληνική κυβέρνηση δεν ξέρει τίποτα γ ι9 αυτό το σχέδιο και δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να μάθει τίποτα». (Ανδρικόπουλος) 0 ίδιος μεθοδεύει το πολιτικό σκέλος. Αφού προϊδεάσει τους Αμερικανούς για τις προθέσεις του, προς το τέλος Σεπτεμβρίου ενημερώνει και τους Σοβιετικούς ότι θα στείλει στρατεύματα στη χώρα. Δεν χρειάζεται να δώσει περισσότερες εξη­ γήσεις· αυτοί ξέρουν. «Οι Σοβιετικοί όχι μόνο δεν πρόβαλαν αντίρρη­ ση, αλλά επιπλέον επικύρωσαν την άτυπη συμφωνία του Μαΐου του

600

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

1944 και δήλωσαν ότι δεν είχαν καμιά πρόθεση να στείλουν δυνάμεις στην Ελλάδα. Η εξέλιξη αυτή ήταν καταλυτικής σημασίας, καθώς τα σοβιετικά στρατεύματα είχαν φθάσει ήδη στη Β ουλγαρία».1 Ο Τσόρτσιλ δεν επαναπαύεται. Ανησυχεί πάντα μήπως τα λόγια μείνουν λόγια και ο ΕΛΑΣ μετά τη γερμανική αποχώρηση καταλάβει την Αθήνα. Στις αρχές Οκτωβρίου εγκαταλείπει τα πολεμικά του καθήκοντα στο Λονδίνο και, συνοδευόμενος από τον Ίντεν, αιφνιδιάζει τον Σ τά ­ λιν με μια επίσκεψη-αστραπή στη Μόσχα. «Δεν μου είναι γνωστό με ποια ζητήματα έρχονται στη Μόσχα ο Τσόρτσιλ και ο Ίντεν», γράφει ο Σοβιετικός ηγέτης στις 8 Οκτωβρίου στον Ρούζβελτ· την επομένη, στις 9 Οκτωβρίου, στις 10 το βράδυ, που θα έχει την πρώτη συνάντη­ ση στο Κρεμλίνο με τον Βρετανό πρωθυπουργό, θα μάθει. Λίγο προτού οι Γερμανοί εγκαταλείψουν την Αθήνα, ο Τσόρτσιλ θέλει να επαναβεβαιώσει, ακόμη μία φορά, τις συμφωνίες για την Ελ­ λάδα. «Αυτή η ανάγκη ώθησε τους Τσόρτσιλ και Ίντεν στην α π ό φ α ­ ση να επισκεφθούν τη Μόσχα. [...] Κ ατά τις αγγλοσοβιετικές συνομι­ λίες στις 9-11 Οκτωβρίου 1944 η διμερής άτυπη συνεννόηση του π ε ­ ρασμένου Μαΐου διευρύνθηκε και συγκεκριμενοποιήθηκε ακόμη π ε ­ ρισσότερο».2 Α πόσπασμα των επίσημων πρακτικών της συνεδρίασης στο Κρεμ­ λίνο: «Ο πρω θυπουργός [Τσόρτσιλ] ελπίζει ότι ο στρατάρχης Στάλιν θα τον αφήσει να έχει τον πρώ το λόγο στην Ελλάδα, ακριβώς όπως ο στρατάρχης Στάλιν στη Ρουμανία. Ο στρατάρχης [Στάλιν] συμφώνησε με τον πρω θυπουργό ότι η Βρετανία πρέπει να έχει τον πρώτο λόγο στην Ελλάδα». (Ανδρικόπουλος) Το συμπέρασμα είναι αναμενόμενο: «Όπως τόσο συχνά είχε συμβεί στην ιστορία της, η κατεύθυνση των εξελίξεων στην Ελλάδα θα καθοριζόταν με γνώμονα περισσότερο τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων π α ρ ά αυτό που π ρα γμ ατικά συνέβαινε στη χώρα». (Clogg) Το ίδιο βράδυ της 9ης Οκτωβρίου έγινε στο Κρεμλίνο και η δ ια ­ βόητη σκηνή που περιγράφ ει ο πρω θυπουργός της Μεγάλης Βρετα­ νίας για την ποσοστιαία κατανομή του ελέγχου στα Βαλκάνια· έγρα­ ψε στο χαρτάκι: Ρουμανία 90% ΣΕ, Ελ?^άδα 90% MB, Βουλγαρία 75% ΣΕ, Ουγγαρία από 50%, Γιουγκοσλαβία από 50%. «Η Σοβιετική Ένωση θα οριοθετήσει το εθνικό της συμφέρον και 1. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Ί. Ό.π.

601

ΑΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

την ασφάλεια της, με τον μεταπολεμικό έλεγχο της Ανατολικής Ευρώ­ πης και των Βαλκανίων πλην της Ελλάδας, που θα παραχωρηθεί στη Δύση ασυζητητί».3 Βέβαια οι Σοβιετικοί ιστορικοί, υπερασπιζόμενοι το άμωμο του σο­ σιαλισμού τους, αρνούνται τη ληστρική διανομή της πολεμικής λείας και γράφουν ότι η ΣΕ «εφάρμοζε απαρέγκλιτα την πολιτική της μη ανάμειξης στα εσωτερικά των άλλων λαών και του σεβασμού της εθνι­ κής τους κυριαρχίας». Το μόνο που αποδέχεται η επίσημη σοβιετική ιστορία είναι ότι «κατά την παραμονή του στη Μόσχα ο Τσόρτσιλ μπό­ ρεσε να πεισθεί πο)ς η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης δεν προτίθεται να στείλει στρατεύματά της στην Ελλάδα και στην Αδριατική ακτή». (Ρούσος) Παρά την τριπλοεπικυρωμένη συμφωνία με τον Στάλιν, ο Βρετανός πρωθυπουργός δεν εγκαταλείπει τη σοβιετική πρωτεύουσα. Όσο και αν γνωρίζει την πειθαρχία τα)ν π εριφ ερ εια κ ο ί κομουνιστικών κομμά­ των στο σοβιετικό κέντρο, δεν είναι καθόλου σίγουρος ότι οι Έλληνες κομουνιστές θα φτάσουν στο σημείο να του παραδώσουν τη χώρα τους. Παραμένει στη Μόσχα για να παρακολουθήσει από εκεί σαν κο­ ράκι την εφαρμογή του σχεδίου «M anna» στην Ελλάδα. Υπολόγιζε πως, αν κάτι πήγαινε στραβά, το χέρι του Στάλιν θα μπορούσε να το διορθώσει.

Τ ετέλεσται Αυτό που παρακολούθησε ο Τσόρτσιλ από τη Μόσχα δεν πρέπει να έχει ιστορικό προηγούμενο ούτε και επόμενο. Το ΕΑΜ κυριαρχεί σε όλη τη χο^ρα* από την Πελοπόννησο έως τη Θράκη δεν υπάρχει δύναμη ικανή να αμφισβητήσει την εξουσία του. Και στις αρχές Οκτωβρίου ούτε οι τελευταίες γερμανικές δυνάμεις που έχουν απομείνει στην Αθήνα θα ήσαν σε θέση να του προβάλουν σοβαρή αντίσταση. Εντός ολίγων ωρών ο ΕΛΑΣ θα μπορούσε να κα­ ταλάβει την πρωτεύουσα και να αλλάξει την πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας. Όμως το ΚΚΕ του φράζει τον δρόμο. Τα σχέδια κατάληψης της Αθήνας από τις ελασίτικες μεραρχίες της Στερεάς έχουν ως διά μαγείας ακυρωθεί· το Κόμμα σε μια επίδειξη 3. Ηλ. Θερμός, από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Η προσωπικότητα του Άρη Βελουχιώτη και η Εθνική Αντίσταση».

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

602

συμμαχικής νομιμοφροσύνης δημοσιεύει μια προκήρυξη την οποία θα υπέγραφε ευχαρίστως και ο Βρετανός πρωθυπουργός: «Να ολοκλη­ ρώσουμε, μαζί με τον ΕΛΑΣ και τους συμμάχους μας, την απελευθέ­ ρωση της Ελλάδας κάτω από την ενιαία κυβέρνηση».4 Η Πη Μεραρχία του ΕΛΑΣ (Ρήγος, Ορέστης) βρίσκεται σε απόστα­ ση αναπνοής από την πρωτεύουσα και ματαίως περιμένει διαταγές. Ο Ορέστης αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει σοβαρή δέσμευση και εκλιπαρεί να του επιτρέψουν να καταλάβει την Αθήνα- μετά ας τον εκτελέσουν επειδή παραβίασε τις διαταγές. Ο πολύς Ιωαννίδης δεν θέλει κουβέντα. - Όλα θα γίνουν όπως είπαμε!, λέει σκληρά. Λίγο πιο πάνω, στη διοίκηση της ΟΜΣ, τα ίδια λέει και ο Σιάντος κα­ τεβαίνοντας, για να μπει στην πρωτεύουσα, με τον στρατηγό Μάντακα και τον Ρώσο αντισυνταγματάρχη Ποπόφ. Παρόμοιες είναι και οι νουθε­ σίες του στον Λευτεριά, που τον ρωτάει για την κατάληψη της Αθήνας: —Τάσο, μου φαίνεται ότι έχεις παρεξηγήσει ή μάλλον δεν έχεις νιώ­ σει το περιεχόμενο το^ν συμφωνιών που έχουμε κλείσει, δεν έχεις κα­ ταλάβει περί τίνος πρόκειται. Ο πόλεμος για μας έχει ήδη τελειώσει, τα όπλα μας, αν τα κρατάμε, θα τα κρατάμε με τις μπούκες προς τα κάτω και θα παίρνουμε μέρος πια τώρα στις εκδηλώσεις που θα κάνει ο λαός για την κατοχύρωση των συμφωνιών. (Συνέντευξη Παπαδάκη) Η καθοδήγηση του ΚΚΕ σε προφανή διάσταση με εαμίτες, ελασίτες, και με το σύνολο των δικών της οπαδών θυσιάζει τα όνειρά τους «στα άμεσα συμφέροντα της Σοβιετικής Ένωσης στην Ανατολική Ευρώπη», (Στ. Μακράκης) Ξημερώνει η 12η Οκτωβρίου. Στις 8 το πρωί οι Γερμανοί καταθέτουν στεφάνι στον Άγνωστο Στρατιώτη για να δηλώσουν ότι δεν είχαν έρθει στη χοί>ρα σαν εχθροί. Στις 9.15 υποστέλλουν τη σβάστικα από την Ακρόπολη, παραδίδουν πάλι τα κλειδιά της πόλης και φεύγουν. Δεν προλαβαίνουν να απο­ μακρυνθούν και το στεφάνι ποδοπατιέται από έξαλλα πλήθη, που βγαίνουν κατά χιλιάδες στους δρόμους κρατώντας ελληνικές σημαίες για να πανηγυρίσουν την ελευθερία τους. Ούτε αντάρτες εμφανίζονται ούτε Άγγλοι. Στις 14 Οκτωβρίου γίνεται δοξολογία στη Μητρόπολη παρουσία των τριών υπουργών Ζέβγου, Τσάτσου, Μανουηλίδη, οι οποίοι είχαν εισέλθει στην πρωτεύουσα ως κλιμάκιο της Εθνικής Κυβέρνησης, προ­ τού ακόμη φύγουν οι Γερμανοί, για να τηρήσουν την τάξη. Ο αρχιεπί­ 4. ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα.

ΑΡΗΣ. Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

603

σκοπος Δαμασκηνός ψάλλει βροντερά τον δοξαστικό ύμνο για την π ε ­ ρίσταση: «Ελογίσθημεν πρόβατα σφαγής, μερίς του λαού περιεβλήθη σχοινί ω». Μια λαοθάλασσα έξω φωνάζει συνθήματα: - ΕΑΜ. - Λαοκρατία. Όπως και αλλού σημειώνεται, το εαμικό σύνθημα «Λαοκρατία» δεν εξέφραζε κατά κανέναν τρόπο επιθυμία για σοβιετικό καθεστώς. «Ήταν η μη επιστροφή του βασιλιά χωρίς δημοψήφισμα· ήταν η κα­ τοχύρωση των λαϊκοον ελευθεριών και των ατομικών δικαιωμάτων· ήταν ελεύθερες εκλογές· ήταν κοινωνική δικαιοσύνη, συνδικαλιστικές ελευθερίες, συμμετοχικές διαδικασίες, κοινωνική πρόνοια· το κατά το δυνατό κλείσιμο της ψαλίδας μεταξύ των κοινωνικών τάξεων». (Γασπαρινάτος) Μικρές ομάδες εθνικοφρόνων απαντάνε με τα δικά τους ακραία αντικομουνιστικά: - Σόφια - Μόσχα - Κατοχή. Ο ταγματάρχης του ΕΛΑΣ Αθήνας Αθανάσιος Αθηνέλης, που προ­ σέρχεται στη Μητρόπολη για τη δοξολογία, τους ακούει και μουρμου­ ρίζει θυμόσοφα: - Να πάτε, παιδιά. Κι ο Χίτλερ πήγε. Να πάτε... Στις 15 Οκτωβρίου εμφανίζονται στην προοτεύουσα οι πρώτοι Αγ­ γλοι* είναι το απόσπασμα κομάντο του ταγματάρχη Τζέλικο, που έρ­ χεται από την Πελοπόννησο. Την ίδια ημέρα χύνεται το πρώτο αίμα μεταξύ αντίπαλων διαδηλωτών. Μια σκηνή που θα επαναληφθεί έκτοτε αρκετές φορές είναι οι ταγματασφαλίτες οχυρωμένοι στα ξενοδο­ χεία της Ομόνοιας να πυροβολούν στο ψαχνό το πλήθος. Οι νεκροί δια­ δηλωτές είναι 10 και οι τραυματίες περισσότεροι· χάρη στην πυρο­ σβεστική επέμβαση του Ζέβγου, που απαγόρευσε αντεπίθεση των εαμιτοον, τα επεισόδια σταματάνε εκεί. Στις 16 Οκτωβρίου στο Κρεμλίνο ο Ίντεν πληροφορεί τον Μολότοφ «ότι το μεγαλύτερο μέρος της μεραρχίας αλεξιπτωτιστών έχει προ­ σγειωθεί στην Αθήνα». Ο Μολότοφ «καλωσόρισε αυτήν τη σημαντική βρετανική επιτυχία». (Ανδρικόπουλος) Ομοίως το ΚΚΕ στην Ελλάδα καλωσορίζει θερμά τους Βρετανούς στρατιώτες: «Τα γενναία τέκνα της φιλελεύθερης και συμμάχου Μεγάλης Βρετανίας θα βρουν την πιο θερμή υποδοχή και υποστήριξη».5 Στις 18 Οκτοοβρίου η Αθήνα είναι ξανά υπό κατοχή. 5. ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα.

604

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Τη θέση των γερμανικοον στρατευμάτων την παίρνουν τα βρετανι­ κά, που μπαίνουν σαν φίλοι στην πρωτεύουσα* μα τα τανκς δεν είναι ποτέ φιλικά. Για «κατοχή με πολιτικοστρατιωτικούς σκοπούς» γρ ά ­ φουν οι New York Times. (Σταυριανός) Ο Γούντχαουζ, πίσω από τα χα­ μόγελα και τους φιλόφρονες λόγους, διακρίνει τη νέα πραγματικότη­ τα: «Η κατάσταση στην Αθήνα όχι και πολύ καλύτερη υπό βρετανική κατοχή α π ’ ό,τι επί Γερμανών».6 Η αλλαγή φρουράς έχει γίνει ομαλά. Ο Τσόρτσιλ από τη Μόσχα, ο Γεώργιος και οι οπαδοί του, οι δωσί­ λογοι, οι ταγματασφαλίτες, τα αμαρτωλά Σώματα Ασφαλείας και οι παλιοί πολιτικοί έχουν κάθε λόγο να είναι ευχαριστημένοι. Ο Παπαν­ δρέου αποβιβάζεται στον Πειραιά από το θωρηκτό «Αβέρωφ» ως πρωθυπουργός της Εθνικής Κυβέρνησης, με τον στρατηγό Σκόμπι διαρκώς πλάι του σαν δεσμοφύλακα. Μαζί τους η υπόλοιπη αγγλική κουστωδία, πολιτικών και στρατιωτικών, ως προπομπή του βασιλέα, που, σύμφοονα με τις οδηγίες του Τσόρτσιλ, πείστηκε να περιμένει στο Λονδίνο ενόψει «δημιουργίας των καταλλήλων συνθηκών». Ο Μπρεχτ σαρκάζει τους απο^τερους λόγους της βρετανικής π α ­ ρουσίας:

Κρατήστε τους γιους σας στο σπίτι , μανάδες της Αθήνας . Ή ανάψτε γ ι9 αυτούς τις λαμπάδες απόψε τη νύχτα: ο γέρος της Ντάουνινγκ Στριτ φέρνει πίσω το βασιλιά σας? Ο Παπανδρέου, όπως θα κομπάσει αργότερα, «ήνοιγε τας πύλας της Ελλάδος». Στο άρμα του προσωπικού του θριάμβου σέρνει και τους υπουρ­ γούς του ΕΑΜ. Σαν ειρωνεία, διαπιστώνοντας την τάξη που επικρατεί στην πρωτεύουσα, αγκαλιάζει και συγχαίρει τον σκληρό Ζέβγο: - Μπράβο, Γιάννη, καλά τα κατάφερες. Στο ανοιχτό αυτοκίνητο ο πρωθυπουργός μπαίνει με τον Σκόμπι. Πί­ σω ακολουθούν σε άλλο αυτοκίνητο οι Μακμίλαν - Λίπερ. Στη διαδρο­ μή ο συγκεντρωμένος κόσμος τους αποθεώνει* ο έμπειρος Μακμίλαν διακρίνει το πνεύμα του πλήθους και κάνει πρώτος τη διαπίστωση: 6. Ακρόπολις , 5.6.1965. 7. Μετάφραση του Β. Μαθιόπουλου, από το βιβλίο του Ο Δεκέμβριος του 1944.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

605

- Το ΕΑΜ θα κερδίσει τις εκλογές. Στην επίσημη τελετή για την απελευθέρωση, οι αντιστασιακές ορ­ γανώσεις δεν παρίστανται. Έχουν αποκλειστεί. Δεν υπάρχουν. Η ελ­ ληνική σημαία υψώνεται και πάλι στην Ακρόπολη, ακολουθεί δοξολο­ γία στη Μητρόπολη και στη συνέχεια ο Παπανδρέου εκφωνεί λόγο στην πλατεία Συντάγματος. Αρχίζει με το πασιφανές: - Κατά την σκοτεινήν περίοδον της δουλείας του έθνους, ο λαός μας υπήρξεν αξιοθαύμαστος. Έδωκεν απαράμιλλα δείγματα ιδεαλι­ σμού και αυτοθυσίας. Αλλά υπήρξε κρίσις ηγεσίας. Η ηγέτις τάξις, κατά μέγα μέρος, δεν απεδείχθη αξία του λαού. Το πλήθος φωνάζει: - Εθνική Νέμεση. - Λαοκρατία και όχι Βασιλιά. Στη συνέχεια ο πρωθυπουργός πλαστογραφεί ανενδοίαστα την ιστο­ ρία, παραβλέποντας ότι ο ΕΛΑΣ είχε ελευθερώσει τα 3/4 της χώρας: - Όταν οι στρατιώται της Μεγάλης Βρετανίας εγκατέλειπαν την Ελλάδα, μας υπεσχέθησαν ότι θα επανέλθουν ελευθερωταί. Και σήμε­ ρον τηρούν τον λόγον των. Τους εκφράζομεν την βαθυτάτην ευγνωμο­ σύνη του έθνους. Το πλήθος τον διακόπτει: - ΕΑΜ... ΕΛΑΣ... - Λαοκρατία. Στο μπαλκόνι ο Παπανδρέου ελίσσεται με εξεζητημένες ρητορικές αποστροφές, οι οποίες φτάνουν έως το αλησμόνητο: - Πιστεύομεν και εις την Λαοκρατίαν. Πήγαινε γυρεύοντας για το προσωνύμιο «παπατζής», που θα τον ακολουθεί στην υπόλοιπη ζωή του. Την επόμενη ημέρα, στις 19 Οκτω­ βρίου, ο Τσόρτσιλ εγκαταλείπει ικανοποιημένος τη Μόσχα* ο στρατός του μπήκε στην Αθήνα. Τετέλεσται.

Έχει ειπωθεί και έχει γραφτεί άπειρες φορές: «Αν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν αποφασισμένο να καταλάβει την εξουσία με τη βία αμέσως με την απελευθέρωση της Ελλάδας, η πρωτεύουσα ήταν απόλυτα στη διάθεσή του την ίδια μέρα που έφυγαν οι Γερμα­ νοί. Αν το αποφάσιζε, μόνο με μια εισβολή που θα στοίχιζε ακριβά θα

606

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΪΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

ήταν δυνατό να εκδιωχθεί - την οποία η συμμαχική πίεση και η κοινή γνώμη θα την έκαναν αδύνατη». (Woodhouse) Παρά τις καυχησιολογίες και τους παλικαρισμούς διαφόρων δυνα­ μικών ακροδεξιών ο καθ' ύλην αρμόδιος Στρατιωτικός Διοικητής της Αθήνας στρατηγός Σπηλιωτόπουλος δεν είχε αυταπάτες: «Εάν ε π ι­ χειρούσε ο ΕΑΑΣ να καταλάβει την εξουσίαν, και αν ακόμη έδιδα δια ­ ταγήν αντιστάσεως εις την εισβολήν, η απόκρουσίς της θα ήτο αδύνα­ τος». (Γασπαρινάτος) Ο στενός συνεργάτης του Παπανδρέου στρατηγός Παυσανίας Κα~ τσώτας είναι αφοπλιστικός: — Δεν είχαμ,ε τίποτα στη διάθεσή μας! Εγώ, φτάνοντας από την Ιτα­ λία, ήρθα μόνο με τη... λεβεντιά μου! Δεν υπάρχει Έλληνας ή ξένος ιστορικός που να αμφιβάλλει ότι το ΕΑΜ «είχε αποφασίσει να μην καταλάβει την εξουσία, σε μια στιγμή που θα μπορούσε εύκολα να το κάνει». (Mazower). Το εροοτημα που επιχειρήθηκε να απαντηθεί εκ των υστέρων είναι τι θα γινόταν αν ο ΕΛΑΣ καταλάμβανε την Αθήνα. Οι διάφορες υποθέσεις που έγιναν γ ια την τύχη της Ελλάδας εύ­ λογα στηρίχτηκαν σε όσα συνέβησαν στα γειτονικά κράτη της Βαλ­ κανικής. Η υπόθεση που έχει αποκτήσει σχεδόν χαρακτήρα βεβαιό­ τητας είναι πω ς ο ΕΛΑΣ θα εγκαθιστούσε κομουνιστική κυβέρνηση και η Ελλάδα θα γινόταν ένα ακόμη σ τρατόπεδο του ανατολικού μπλοκ· ένα φτωχό, καθυστερημένο κράτος με καταπιεστικό καθεστώς σαν του Χότζα και του Τσαουσέσκου. Ακόμη και άνθρωποι που υ π έ ­ φεραν από τα ανελεύθερα κυβερνητικά σχήματα μέχρι το 1974 συμ­ φωνούν πω ς η ελληνική κατάσταση ήταν καλύτερη από των Ανατολι­ κών Χωρών. Σε αυτήν την υπόθεση, που προεξοφλεί τη σοβιετοποίηση της χώ­ ρας, μπορεί βάσιμα να αντιταχθεί ότι -α ν τιθ έτω ς- ήταν μέγα πλήγμα για την Ελλάδα η αγγλοσοβιετική συμπαιγνία που εμπόδισε τον ΕΛΑΣ να καταλάβει την Αθήνα. Αν γινόταν αυτό, η θέση της Ελλάδας δεν θα άλλαζε* θα παρέμενε ούτως ή άλλως στο συμμαχικό μπλοκ. Στον καθορισμό των μεταπολε­ μικών ζωνών επιρροής οι Μεγάλες Δυνάμεις υπολόγισαν μόνο τα δικά τους συμφέροντα και αδιαφόρησαν σκανδαλώδους γ ια τον κυρίαρχο ιδεολογικό προσανατολισμό των μικρότερων κρατών. Χαρακτηριστικό π αράδειγμ α -κ α ι όχι το μ,όνο- η Ρουμανία, στην οποία επικρατούσαν οι συντηρητικές, αντικομουνιστικές δυνάμεις* παρότι το Κομουνιστικό Κόμμα ήταν σχεδόν ανύπαρκτο, επειδή η Ρουμανία ήταν πολύτιμη για τη ΣΕ, δεν πέρασε στο δυτικό, αλλά στο ανατολικό μπλοκ.

Α ΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

607

Αντιστοίχως, η Ελλάδα από το 1830 ήταν για τους Δυτικούς κυριο­ λεκτικά αδιαπραγμάτευτη· δεν επρόκειτο σε καμία περίπτωση να της επιτρέψουν να περάσει στον ανατολικό συνασπισμό. Ο Στάλιν με τη Συμφωνία της Μόσχας παραχώρησε ευχαρίστως κά­ τι που δεν είχε και ούτε ποτέ διανοήθηκε να αποκτήσει. Αν λοιπόν ο ΕΛΑΣ καταλάμβανε την εξουσία, ήταν αδύνατον να εγκαταστήσει κυ­ βέρνηση σοβιετικού τύπου - ακόμη και στην απίθανη περίπτωση που θα το επιδίο^κε. Το ΕΑΜ θα ερχόταν οπωσδήποτε σε συμβιβασμό με τους Βρετανούς, οι οποίοι ο^ς έμπειροι παίχτες είχαν έτοιμα εναλλα­ κτικά σενάρια για την Ελλάδα. Ήδη από το 1943 ο Ίντεν είχε δηλώσει στον Τσουδερό πως, «εάν στην Ελλάδα κατά την ώρα της απελευθερώσεως θα είναι στην εξουσία εαμική κυβέρνηση, θα την αναγνωρί­ σουν και θα συνεργασθούν μαζί της». (Τσουδερός) Η βρετανική ηγεσία ήταν προετοιμασμένη για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. «Με την ευλυγισία αίλουρου που διέκρινε τον Τσόρτσιλ στην πολι­ τική του, η οποία συναγο^νιζόταν την ορμητικότητά του, δεν θα δυσκο­ λευόταν να εγκαταλείψει τον βασιλέα αν η υποστήριξίς του δημιουρ­ γούσε επικίνδυνες αντιδράσεις». (Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία) Άλλωστε, όταν οι Βρετανοί βεβαιώνονται στη Μόσχα ότι οι Σοβιετικοί δεν πρό­ κειται να τους δημιουργήσουν προβλήματα στην Ελλάδα, το θέμα της μοναρχίας γίνεται από την επόμενη κιόλα ημέρα συζητήσιμο. Το σημειώνει ο Ίντεν προς τον Τσόρτσιλ στις 10 Οκτωβρίου: «Μου φαίνεται ότι είτε με μοναρχία είτε με δημοκρατία εμείς πρέ­ πει να διατηρήσουμε και να ενισχύσουμε τις σχέσεις μας με την Ελ­ λάδα». Ο Βρετανός πρωθυπουργός δεν έχει αγκυλώσεις, το μυαλό του τρέ­ χει: «Ναι. Η πολιτική μας δεν πρέπει να κρέμεται σε μια κλωστή». Στην ανάγκη μπορεί να θυσιαστεί ένας βασιλέας που δεν τον θέλει το «95% του λαού». (Ανδρικόπουλος) Μια ένδειξη της πολιτικής ευελι­ ξίας του Τσόρτσιλ ήταν η άρση της εμμονής του να επιστρέφει αμέ­ σως ο Γεώργιος στην Ελλάδα με την κυβέρνηση Παπανδρέου. Αν ο ΕΛΑΣ είχε μπει τον Οκτώβριο στην Αθήνα, θα δρομολογούσε μια εντελώς διαφορετική εξέλιξη της χώρας. Με δημοκρατική κυβέρ­ νηση και αδιάβλητο δημοψήφισμα επί του πολιτειακού, η μοναρχία θα ήταν καταδικασμένη· δεν θα υπήρχε λόγος για το αιματοκύλισμα στα Δεκεμβριανά και στον Εμφύλιο που ακολούθησε ούτε θα πρωταγωνι­ στούσαν μεταπολεμικά οι ακραίες δυνάμεις που οδήγησαν στη δικτα­ τορία του 1967 και την προδοσία της Κύπρου το 1974. Ήδη τις λίγες ημέρες ηρεμίας μετά την απελευθέρωση είχαν αρχί­ σει ελπιδοφόρες πολιτικές ζυμώσεις, και νέες πολιτικές συμμαχίες

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

608

κυοφορούνταν. Παράγοντες της Δεξιάς, εθνικούς αδιάβλητοι, συνομι­ λούν με το δυτικόφιλο εαμικό κόμμα της ΕΛΔ των Σβώλου - Τσιριμώκου και προσωπικότητες της Αντίστασης* οι έντιμοι δεξιοί δεν θέλουν τη συνύπαρξη με τους προδότες και τους νεόπλουτους εκμεταλλευτές της κατοχικής δυστυχίας. Την ανεξαρτησία της Ελλάδας και τις ομα­ λές μεταπολεμικές εξελίξεις τις υπέσκαψαν οι Βρετανοί, σε αγαστή συνεργασία με τους Σοβιετικούς. Ο Πορφυρογέννης, που έζησε τις σοβιετικές παρεμβάσεις εκ των έσω, καταλογίζει στη ΣΕ τις ευθύνες που της αναλογούν: «Αν οι Σο­ βιετικοί δεν επεμβαίναν και μας αφήναν ήσυχους, εμείς μπορούσαμε να εξασφαλίσουμε μια κατάσταση εσωτερικά το λιγότερο σαν της Γαλλίας. Θα εξασφαλίζαμε τις δημοκρατικές ελευθερίες, θα αναγνω­ ριζόταν η Εθνική Αντίσταση, δεν θα είχαμε αγγλική κατοχή, δεν θα εί­ χαμε το Δεκέμβρη κι όλο το κακό που έγινε». (Βοντίτσος) Υπάρχει λοιπόν και αυτή η εκδοχή, εξίσου βάσιμη με την επικρα­ τούσα. Αν έμπαινε ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα, η Ελλάδα θα απολάμβανε από τό­ τε μια κοινοβουλευτική δημοκρατία δυτικού τύπου, δεν θα έχανε π ο­ λύτιμα χρόνια αυτοκαταστρεφόμενη, και οι αριστεροί δεν θα κατέλη­ γαν οι νέγροι της πολιτικής ζωής. Υποθέσεις.

Μ αχαιριά

Οι Γερμανοί αποχώρησαν από την ελληνική πρωτεύουσα ανενόχλη­ τοι. Ο Τσόρτσιλ δεν ήθελε ανεξέλεγκτες εμπλοκές· αν άρχιζαν μάχες, δεν θα ήταν δυνατόν να μην μπει ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα. Για αυτό το μή­ νυμα Παπανδρέου προς τους αντάρτες απαγόρευε κάθε «επιθετική πρωτοβουλία» εναντίον των αποχωρούντων Γερμανών. Ο ΕΛΑΣ υπακούει. Δέχεται και τη μικρόψυχη απαγόρευση παρέλασης ενός τάγματος ή λόχου ενώπιον των Αθηναίων, που επί τόσα χρόνια άκουγαν για τους αντάρτες του Βουνού χωρίς να τους έχουν αντικρίσει. Μόνο σε ένα άγημα 25 ελασιτών υπό τον λοχαγό Απόστολο Κοκμάδη επέτρεψαν να εισέλθει στην Αθήνα για να αποδώσει τιμές κατά την υποδοχή της Εθνικής Κυβέρνησης. Οι Βρετανοί δεν έχουν σκοπό να καταδιώξουν τους συμπτυσσόμε­ νους Γερμανούς.

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

609

Το σχέδιο «M anna» δεν είναι πολεμική επιχείρηση εναντίον των Γερμανών· είναι αστυνομικής φύσης επιχείρηση των Βρετανών ενα­ ντίον των επαναστατημένων Ελλήνο^ν. Το είχε αποσαφηνίσει ο Τσόρ­ τσιλ: «Δεν πάμε για να πολεμήσουμε τους Γερμανούς, αλλά μόνο για να βοηθήσουμε να διατηρηθεί η τάξη». (Ανδρικόπουλος) Πίσω από αυτήν την απόφαση κρύβεται η βρετανική δολιότητα· ο αδίστακτος Τσόρτσιλ συνεργάστηκε με τον Χίτλερ προκειμένου να ελέγξει τον ελληνικό χώρο. Ο αρχηγός του V Ράιχ είχε αρχή να αρνείται οποία δήποτε συμφωνία με τον εχθρό, ακόμη και τοπική, ακόμη και για ανθρωπιστικούς λόγους, όπως περισυλλογή τραυματιών, νε­ κρών κ.ο.κ. Η μόνη παραβίαση αυτής της αρχής έγινε στην Ελλάδα μεταξύ των αγγλικών και των γερμανικοί στρατευμάτων. Σύμφωνα με τον χιτλερικό υπουργό Σπέερ, ειδικά για την Ελλάδα έγινε μια συμ­ φωνία μη επίθεσης «μοναδική σ? όλο το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο». Η συμφωνία κλείστηκε μάλλον στη Λισαβόνα, σε επίπεδο πολύ υψη­ λότερο από το διπλωματικό για να μην υπάρξουν ακριτομυθίες. Ο φον Όβεν, διευθυντής του υπουργείου Τύπου και Προπαγάνδας του V Ράιχ, την αναφέρει σε σχετικό βιβλίο του. Οι Άγγλοι ουδέποτε τη δημοσιο­ ποίησαν, για ευνόητους λόγους, όμως υπάρχει η μαρτυρία του Γκέμπελς, που μετείχε ο ίδιος στις διαπραγματεύσεις, και του στρατηγού Γιοντλ, αρχηγού του Γερμανικού Επιτελείου.8 Κάποιοι ιστορικοί δεν δέχονται την εκδοχή της ρητής συμφοονίας και εκτιμούν ότι τα αίτια της βρετανικής αδράνειας «βρίσκονται π ι­ θανότατα στην πρόσκαιρη σιωπηρή σύμπτωση βρετανικών και γερμα­ νικών συμφερόντίον ενόψει της σοβιετικής προέλασης, η οποία ανησυ­ χούσε τον Τσόρτσιλ πολύ περισσότερο α π 5 ό,τι η ήδη ξεγραμμένη Βέρμαχτ».9 Είτε υπήρξε διμερής συμφωνία είτε μονομερής βρετανική σκο­ πιμότητα, πρόκειται για μια ύπουλη μαχαιριά στους Σοβιετικούς συμ­ μάχους τους, οι οποίοι θα βρουν μπροστά τους άθικτες τις γερμανικές μεραρχίες από την Ελλάδα. Οι Γερμανοί που εγκαταλείπουν τη χώρα μόνο σε όνειρο θα μπο­ ρούσαν να φανταστούν αυτό που συμβαίνει. Τα βρετανικά αεροπλά­ να που κυριαρχούν στο Αιγαίο αφήνουν ανενόχλητα τα γερμανικά πλοία να μεταφέρουν τους Γερμανούς στρατιώτες από τα νησιά στην ηπειρωτική χώρα. «Στρατιώτες που συμμετείχαν σε κάποια θαλάσσια μεταφορά ανέ­ φεραν ότι βρετανικά καταδιωκτικά πετούσαν δίπλα τους, χωρίς όμως 8. Το Βήμα, 16.9.1977. / Μ. Sekendorf. Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλ^ωτό σταυρό. 9. ιστορία του Ελληνικού Έθνους.

610

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ X Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

να επιτίθενται. Αεροπορικά σμήνη, αποτελούμενα από Ju52, προστατευμένα ανεπαρκώς μόνο από ένα έως δύο υδροπλάνα τύπου Αράντο, έπεσαν σε κλοιό από Βρετανούς Beaufighters, χωρίς να δεχθούν ε π ί­ θεση». Το ίδιο επαναλαμ βάνεται και κατά τη χερσ αία αποχώρησή τους. «Πολλές φορές πέρασαν βρετανικά αεροπλάνα πάνω από τη φ ά ­ λαγγα. Καλυφθήκαμε. Εξαφανίζονταν όμως, χωρίς να επιτεθούν. [...] Έ να και μόνο αεροπλάνο των Συμμάχων θα μπορούσε να φέρει την καταστροφή». (Rampe) Μόνο οι σοβιετικές διαμαρτυρίες για τη βρετανική αδράνεια προκάλεσαν κάποιες αεροπορικές επιδρομές στα ελληνικά αεροδρόμια της ενδοχώρας. Πάντοος έξω από την Αθήνα οι κατακτητές πλήρωσαν βαρύ τίμημα στον ΕΛΑΣ: «Δεν απεχώρησαν αμαχητί οι Γερμανοί από την Ελλάδα. Ό ποιος είδε την κεντρική αρτηρία της Ελλάδος στην υποχώρησή τους, “σπαρμένη” με κατεστραμμένα αυτοκίνητα, πυροβόλα, όπλα παντός είδους, κράνη και κουφάρια δεν θα ξεχάσει το θέαμα. Εκατοντάδες εί­ ναι οι συγκρούσεις και οι μάχες του ΕΛΑΣ ολόκληρον τον Οκτώβριο, οι μάχες και οι νεκροί του, οι τελευταίοι νεκροί του Πολέμ,ου». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντάρτικο) Οι αντάρτες, πολεμώντας τους Γερμανούς, μπαίνουν στις πόλεις και ο κόσμος τούς υποδέχεται όπως. αξίζει σε ελευθερωτές. Σχεδόν πάντα ένα δύο εικοσιτετράωρα μετά την είσοδο των ανταρτών επαναλαμβά­ νεται η ίδια κωμ,ωδία· για να εγγράψουν οι Βρετανοί υποθήκη ελευθε­ ρωτοον στα μάτια της διεθνούς κοινότητας, εμφανίζεται το Απόσπασμα «Τζέλικο», και το BBC ανακοινώνει πανηγυρικά το όνομα της ελληνι­ κής πόλης που «ελευθέρωσαν» τα αγγλικά στρατεύματα. Αγγλοι.

Παρουσιάστε Το πρώτο δεκαπενθήμερο του Οκτωβρίου μετά τις τελευταίες σκλη­ ρές μάχες στην περιοχή η Ρούμελη είναι ελεύθερη. Στη Λαμία μ π α ί­ νουν τα ρουμελιώτικα τμήματα, και χιλιάδες κάτοικοι της πόλης βγαί­ νουν στους δρόμους να υποδεχτούν τους αντάρτες. Τους προσφέρουν λουλούδια, φοονάζουν συνθήματα, τραγουδάνε, αγωνίζονται όλοι να τους δουν από κοντά και, ει δυνατόν, όλοι να τους αγγίξουν, να τους ευχαριστήσουν για τον αγώνα τους. Την παράσταση κλέβει η είσοδος του Περικλή πάνω στο άλογο. Είναι γνωστός στους περισσότερους κατοίκους της πόλης και τον

Α ΡΗ Σ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

611

υποδέχονται με απίστευτες εκδηλώσεις αγάπης. «Απλώθηκε μεγάλος ενθουσιασμός μόλις μαθεύτηκε ποιος μπαίνει καπετάνιος στη Λαμία με το σύνταγμά του. Θες δεν το περίμενε, θες δεν ήταν κι ο τύπος του για τέτοια, μια το ’ρίχνε στο καλαμπούρι, μια γελούσε αμήχανος με τα φουντωτά μαλλιά του και τα άτσαλα γένια του. Το μεγαλύτερο γού­ στο είχαν μαζί του οι Γύφτοι από τα γύφτικα. “ΑφεντικόοοΓ, φώνα­ ζαν μερικοί, καμπάνα η φωνή τους με τη γύφτικη προφορά τους. Άλ­ λοι πάλι σπρώχναν το πλήθος ν’ ανοίξουν δρόμο. » - Κάντε πίσω! Δεν τον έφαγαν οι Γερμανοί θα τον φάτε εσείς. »Αυτός γελούσε ταραγμένος κι όλο σφούγγιζε τα μάτια του». (Δημητρίου, Αντάρτης) Η συνέχεια των αντάρτικων αφίξεων στη Λαμία είναι ακόμη πιο συ­ γκλονιστική. «Πέφτει σαν βόμβα η είδηση “έρχεται ο Άρης”. Κουνήθηκε η πόλη όλη. Από τη στιγμή αυτή όλα τ ? άλλα μείνανε για ύστε­ ρα. Ξεκίνησαν τα πλήθη, αμέτρητος λαός, και κατέβαιναν ώρες νωρί­ τερα στο κέντρο και στην είσοδο της πόλης. Διαδόθηκε και σ ’ όλη την επαρχία το νέο και ξεσηκώθηκαν φάλαγγες ολόκληρες από κάθε χω­ ριό με όλα τα μέσα και έσπευδαν στη Λαμία». (Δημητρίου, Αντάρτης ) Οι παλιοί του σύντροφοι δεν κρατιούνται. 0 Περικλής και ο Βερμαίος φεύγουν καλπάζοντας να τον π ροϋπα­ ντήσουν* ο Νικηφόρος, ο Λοκρός, ο Μπελής, ο Καραλίβανος και οι άλ­ λοι μένουν στη Λαμία να προετοιμάσουν την υποδοχή του Άρη στη γ ε­ νέτειρά του. Ο αρχηγός του ΕΛΑΣ έχει διαπεραιωθεί στη Ρούμελη στις 16 Οκτω­ βρίου, μετά από απουσία έξι μηνών. Θα καθυστερήσει στην Ιτέα δύο ημέρες περιμένοντας να περάσουν τον Κορινθιακό και τα άλογα. Στην Ιτέα θα σμίξει με τον Περικλή και τον Βερμαίο* οι στιγμές είναι συ­ γκινητικές. 0 αρχηγός αναφέρεται στις δύο συμφωνίες, του Λιβάνου και της Καζέρτας, που υπέγραψε η πολιτική ηγεσία όσο αυτός ήταν στην Πε­ λοπόννησο. - Με τα λάθη που έγιναν και με το στραβό δρόμο που πήραμε, με μια κουραμάνα και μια κονσέρβα θα μας σκοτώσουν. Και, αφού οι Άγγλοι αποβιβάστηκαν στην Ελλάδα, θεωρεί το κίνη­ μα της Αντίστασης οριστικά καταδικασμένο. - Παραδώσαμε την Ελλάδα δεμένη στους Άγγλους, λέει. 0 Άρης με τη συνοδεία του σταματάνε για λίγο στην Άμφισσα* τον υποδέχεται πλήθος κόσμου, που απαιτεί πιεστικά να τον ακούσει. - Να μιλήσει ο Άρης!, φωνάζουν έξαλλοι από χαρά που είναι πάλι κοντά τους.

612

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

0 αρχηγός μιλάει στους συγκεντρωμένους στην κεντρική πλατεία της πόλης· το πλήθος τον αποθεώνει, μα η απαισιοδοξία του δεν με­ τριάζεται: - Αυτός ο κόσμος που μας χειροκροτεί, λέει, του χρόνου τέτοιον καιρό θα ψηφίζει μονοκούκι Τσαλδάρη [βασιλόφρονες]. Κ άποιος από τους παρισταμένους κάνει την πρόβλεψη πω ς του χρόνου τέτοιον καιρό ο Άρης θα μπαίνει στη Βουλή με τα φισεκλίκια και τη γενειάδα του. - Όνειρα θερινής νύχτας, τον κόβει ο αρχηγός. Όσο για τα βουλευ­ τιλίκια, το κεφάλι μου μπορεί να πάει στη Βουλή, όχι όμως με τα δι­ κά μου πόδια. Μετά την Άμφισσα, θα σταματήσουν για λίγο στα Τοπόλια, το χω ­ ριό του πιστού Τζαβέλα* ο Άρης είχε ζητήσει του Περικλή να τον αναλάβει: - Θα τον προετοιμάσεις. Θα κάνουμε μια στάση στα Τοπόλια να μι­ λήσει στους χωριανούς του. Αυτό που πρέπει να τονίσει ιδιαίτερα εί­ ναι αυτό που λέγαμε α π ’ την αρχή και το έχεις πει κι εσύ εκατοντά­ δες φορές. Πως σε καμία περίπτωση δεν θα παραδώσουμε τα όπλα αν δεν πραγματοποιηθούν πέρα για πέρα οι σκοποί του ΕΑΜ. Θα τα κρα­ τήσουμε και θα πολεμήσουμε μέχρι να κληθεί ο λαός μπροστά στις κάλπες, να αποφανθεί ο ίδιος πώς και ποιοι θέλει να τον κυβερνή­ σουν. Τότε μόνο κι εμείς στους εκλεκτούς του λαού θα καταθέσουμε τα όπλα μας. Κι αν θέλουν ας τα σπάσουν ή αν θέλουν ας τα βάλουν στο μουσείο για την ιστορία. Τη νύχτα ο Άρης με τη συνοδεία του θα καταλύσουν στη Γραβιά και την άλλη ημέρα το προ^ί, στις 20 Οκτωβρίου, κατευθύνονται προς τη Λαμία. «Η υποδοχή του εκεί ήταν ένα ασυγκράτητο ξέσπασμα ενθουσια­ σμού και πρωτόγονης λατρείας, ένα ομαδικό παραλήρημα». (Τριανταφυλλίδης) 0 κόσμος έχει ξεχυθεί έξω από την πόλη να π ρ ο ϋ π α ­ ντήσει τον αρχηγό· ζητωκραυγάζουν, πέφτουν πάνω στην έφιππη ομά­ δα και τρομάζουν τα άλογα. Αδύνατον να συνεχίσουν έτσι· α φ ιπ π εύ ­ ουν όλοι και από το Ελασσώνειο και πάνω συνεχίζουν με τα πόδια. Προπορεύεται ο Άρης ανάμεσα στον πάτερ Ανυπόμονο και τον Περι­ κλή, πίσω έρχονται οι μαυροσκούφηδες και παραπίσω ανακατεμένοι αντάρτες και λαός ολόκληρος που τους ακολουθεί καταπόδας. Στην είσοδο της Λαμίας η συγκίνηση κορυφώνεται. Ο ατσάλινος άνδρας που έφυγε κλεφτά μια νύχτα πριν τρία χρόνια από τη σκλαβωμένη πόλη του, για να βγει στο Βουνό, επιστρέφει ελευ­ θερωτής, αρχηγός ενός ολόκληρου στρατού. Χιλιάδες συμπατριώτες

ΑΡΗ Σ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

613

του περιμένουν να τον καλωσορίσουν και τμήματα ανταρτών είναι παρατεταγμένα για να του αποδοόσουν τιμές. Καθώς πλησιάζει, οι σάλ­ πιγγες σκίζουν τον αέρα, άγρια στρατιωτικά παραγγέλματα ακούγονται, τα όπλα των ανταρτοόν σε θέση «παρουσιάστε» και ο συνταγ­ ματάρχης Σπάθής με τον ταγματάρχη Ζούλα στέκονται μπροστά του «προσοχή» και του δίνουν αναφορά. 0 κόσμος αρχίζει με μια φο^νή να τραγουδάει το «Εμπρός, ΕΛΑΣ, για την Ελλάδα»· ο επιστήθιος φίλος του Φίτσιος τον καμαρώνει μην μποροόντας να συγκρατήσει τους λυγ­ μούς που τον τραντάζουν. Ο Άρης μπαίνει στη Λαμία. Τμήματα ανταρτοόν είναι ακροβολισμένα σε όλο το μήκος της δια­ δρομής και αγωνίζονται να κρατήσουν τον κόσμο έως την πλατεία Ελευθερίας, όπου οι τοπικές αρχές περιμένουν τον αρχηγό για να του παραδώσουν το κλειδί της πόλης. Οι κάτοικοι τον ραίνουν διαρκώς με λουλούδια, γυναίκες έχουν στρώσει τον δρόμο με τα χαλιά του σ πι­ τιού τους για να πατήσει, κορίτσια και μικρά παιδιά του περνάνε στεφάνια στον λαιμό. 0 αρχηγός, για να σπάσει τον κόμπο που τον πνίγει, πειράζει τον Περικλή δίπλα του για τα στεφάνια που έχει πάνω του: - Μ’ έφαγες, έχεις περισσότερα. Καθώς η πομπή περνάει ανάμεσα στους παρατεταγμένους αντάρ­ τες, οι επικεφαλής τούς δίνουν «παρουσιάστε» και αναφέρονται με στεντόρεια φωνή. Τα παραγγέλματα και οι ήχοι από τις σάλπιγγες σκορπίζουν ρίγη και ξεσηκώνουν τον κόσμο, που παραληρεί. Τελευ­ ταίος, στην πλατεία Ελευθερίας, περιμένει τον Άρη, που πλησιάζει, ο Νικηφόρος με το τμήμα του. Περιγράφει ο ίδιος τις αξέχαστες στιγμές: «Ακούστηκαν οι σάλπιγγες στα δικαστήρια -αναταράχτηκε το πλή­ θος- ακούσαμε και τον Λοκρό -κραύγαζε π α ρ αγγέλμ ατα- και κατό­ πιν οι σάλπιγγες άρχισαν το σάλπισμα του στρατηγού. Είδαμε και τους δικούς μας σαλπιγκτές - ετοιμάστηκαν ταραγμένοι. Τεντωνόταν ο κόσμος να δει, ας ήταν πρόθ3ρα ακόμα. »Μια στιγμή, είδαμε στην κάτω πλατεία, ξεμπουκάρισε πυκνό πλή­ θος άνθρωποι και στη μέση τους ο Άρης, βαδίζοντας ζωηρά, με κινή­ σεις κοφτές αριστερά και δεξιά να χαιρετάει τον κόσμο που παραλη­ ρούσε. Μαύριζε η πλούσια γενειάδα του. Και ο κεντρικός δρόμος πλαισιωμένος από τους αντάρτες που παρουσίαζαν όπλα. Άρχισαν τό­ τε να αλαλάζουν ξέφρενα όλα τα πλήθη γύρω μας και γινόταν ένα άγριο μεγαλείο. Έβαλα όλη τη δύναμή μου και κραύγασα κι εγώ “προ­ σοχή’'. Σάλπισαν και οι σάλπιγγες “προσοχή". 0 Άρης κι η συνοδεία

614

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

του πλησίαζαν, [...] δονιόταν ο τόπος από τις στεντόρειες ζητωκραυ­ γές, φώναξα ξανά με όλη μου τη δύναμη: » - Συναγωνιστές! Προς τον καπετάνιο του Ελληνικού Λαϊκού Α πε­ λευθερωτικού Στρατού! Παρουσιάστεεε, Ααρμ! »Οι σάλπιγγες σάλπιζαν το σάλπισμα του στρατηγού και ο Αρης έμπαινε σβέλτος στην πλατεία. Δίπλα του κατάχλομος από τη συγκί­ νηση ο απλός Τάκης Φίτσιος. Τα πλήθη ωρύονταν μ ’ έξαλλο ενθου­ σιασμό. »Πήγα τρέχοντας μπροστά στον καπετάνιο. Με είδε και γέλασε το πρόσωπό του. Στάθηκα προσοχή και λέω δυνατά: » - Λαμβάνω την τιμή, συναγωνιστή καπετάνιε, να αναφέρω: 2ο Σ ύ ­ νταγμα του ΕΛΑΣ! Παρόντες δύναμη ενός τάγματος. Εισήλθαμε στην πόλη καταδιώκοντας τον εχθρό. Οι άντρες σάς εύχονται καλώς ήρθα­ τε στην ελεύθερη π α τρ ίδα σας! Στις διαταγές σας! » 0 Άρης είχε σταθεί προσοχή κι αυτός και χαιρετούσε. Γέμισαν τα μάτια του δάκρυα. (Δίπλα του ο Φίτσιος έκλαιγε για καλά.) Με α γκ ά ­ λιασε κατόπιν δυνατά και με φίλησε». (Δημητρίου, Αντάρτης) Ο αρχηγός κατέθεσε στεφάνι στον ανδριάντα του παιδικού του ήρωα Αθανασίου Διάκου και μετά κατέλυσε στο σπίτι του Μακρόπουλου. Ο κόσμος που είχε συγκεντρωθεί αποκάτω αδύνατον να τον αφήσει σε ησυχία· άλλοι σκαρφάλωσαν σε ταράτσες και μπαλκόνια και φώναζαν να τον δουν και να τους μιλήσει. - Δε βγαίνεις να πεις δυο λόγια;, του λέει ο Περικλής. - Όχι, εγώ θα τους μιλήσω μια και καλή μεθαύριο, βγες εσύ τώρα, χαιρέτησέ τους και πες τους να κάνουν υπομονή μέχρι την Κυριακή. Έ τσι και έγινε.

Υπόσχεση Ξημέρωσε η Κυριακή στη Λαμία. «Η πόλη ντυμένη σ τ 5 ασπρογάλαζα α π ' τις χιλιάδες σημαίες ετοι­ μάζονταν για τη μεγάλη στιγμή της γιορτής της. Οι καμπάνες της Μη­ τρόπολης χτυπούσαν χαρμόσυνα και ο λαός συγκεντρώνονταν να π α ­ ρακολουθήσει τη δοξολογία. »Κατά τις δέκα η ώρα η πλατεία και οι γύρω δρόμοι είχαν γεμίσει από κόσμο, Ομάδες ανταρτών και φουστανελοφόρων είχαν π α ρ α τ α ­ χθεί α π ’ τη Μητρόπολη ως το κτίριο που από τον εξνίζει μόνος του. Έτσι, άβουλοι και ανίσχυροι, επέτρεψαν στον προ^θυπουργό της Μεγάλης Βρετανίας να επιβάλει τη σύγκρουση, σε συνεργασία με ό,τι αντιδραστικότερο υπάρχει στην ελληνική κοινωνία. Τον διευκολύνουν και με το δημοκρατικό προσωπείο της κυβέρνησης Παπανδρέου: «Ε ί­ ναι σίγουρα ευτύχημα το ότι η επικείμ.ενη σύγκρουση με το ΕΑΜ στην

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

641

Ελλάδα γίνεται χωρίς να βρίσκεται ο βασιλεύς στη χώρα. Μπορούμε να παίξουμε πολύ καλύτερα το παιχνίδι μας υπέρ του Παπανδρέου α π ’ ό,τι θα το μπορούσαμε αν θα εμφανιζόμασταν να επιβάλλουμε ένα μοναρχικό καθεστώς στην Ελλάδα». (Τσόρτσιλ) Ο Αμερικανός δημοσιογράφος Μ. Φόντορ, αυθεντία επί των βαλ­ κανικών θεμάτων, παρακολούθησε από κοντά την έναρξη των συ­ γκρούσεων: «Μέσα σε 25 χρόνια έχω δει σχεδόν όλες τις επαναστά­ σεις της Ευρώπης. Αυτή εδώ ήταν η πιο ήρεμη και πολιτισμένη επ α ­ νάσταση που έχω δει ποτέ, μέχρι τη στιγμή που η Αστυνομία άρχισε να πυροβολεί και οι Άγγλοι επενέβησαν».36 Εκ των υστέρων οι νικητές θα προσπαθήσουν και ως έναν βαθμό θα κατορθώσουν -χάρη στη μονοπώληση του δημόσιου λόγου που διέθε­ ταν επί δεκαετίες- να πλαστογραφήσουν την ιστορία, παρουσιάζοντας την εκβιαστική σύγκρουση σαν ακόμη μία απόπειρα των κομουνιστών να καταλάβουν την εξουσία: τον «δεύτερο γύρο». Υπάρχει όμως και η αξιοπρεπής Δεξιά του Μάνου Χατζιδάκι, που δεν αρέσκεται σε ψευδολογίες και απεχθάνεται προδότες και επαγγελματίες εθνικόφρονες: «Τα Δεκεμβριανά δεν ήταν αντίδραση κο­ μουνιστών. [...] Ήταν η αγανάκτηση το^ν παιδιών της γαλαρίας που βλέπαν τους συντρόφους τους και τα όνειρά τους στα φέρετρα, από σφαίρες που ρίξαν δωσίλογοι και φασίστες, φοροόντας γαλάζιους μαν­ δύες εθνικοφροσύνης. Και όλα αυτά τα ελληνικά αποβράσματα με την επίσημη στήριξη του νεαρού τότε κράτους είχανε έναν εχθρό: την ψυ­ χή των παιδιών της γαλαρίας. »Εκατομμύρια ελληνικά παιδιά που πίστεψαν στην απελευθέρο^ση, αλλά βρέθηκαν ευθύς αμέσως απέναντι στον ίδιο χωροφύλακα, στον ίδιο δικαστή, στα ίδια ανάλγητα αρμόδια πρόσωπα που αντιμετώπι­ ζαν πριν λίγο κιόλας χρόνο, όταν ακόμη υπήρχαν Γερμανοί. Και θέλη­ σαν, πριν αποκλειστούν στη γαλαρία τους, να διαμαρτυρηθούν κραυ­ γάζοντας για τελευταία φορά. Κι ύστερα να σωπάσουν - σαράντα χρόνια τώρα (σαράντα χρόνια τα περιέχο^ μέσα μου και τα δουλεύω για να τα πω κάποια φορά)».37 Για τους περισσότερους ξένους ιστορικούς η ερμηνεία των συ­ γκρούσεων είναι σχεδόν ταυτόσημη: «Τα Δεκεμβριανά δεν ήταν σε κα­ μιά περίπτωση η προετοιμασμένη από πριν κομουνιστική επανάστα­ ση. Το Δεκέμβριο του 1944 η εναλλακτική λύση δεν ήταν είτε δικτα-

36. Αντί.> 11.12.1976. 37. Μ. Χατζιδάκις, «Toc παιδιά της γαλαρίας» (ο τίτλος από την ομότιτλη ταινία του Καρνέ), από το βιβλίο 0 καθρέφτης και το μαχαίρι.

642

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

τορία του προλεταριάτου είτε η φιλελεύθερη δημοκρατία, αλλά είτε εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία και κοινωνική δημοκρατία, είτε ξένη κηδεμονία και ολιγαρχική διακυβέρνηση».38 Και: «Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να δείχνει ότι η εξέγερση της Αθήνας ήταν κάτι άλλο από ένα αυθόρμητο λαϊκό κίνημα, τελείους ανα­ πάντεχο για την ηγεσία του Κόμματος. Αν είχε θελήσει το Κόμμα να καταλάβει την εξουσία, θα μπορούσε να το είχε κάνει εύκολα δύο μή­ νες νωρίτερα». (Mazower) Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουν και οι σοβαροί Έλληνες ιστορικοί που δεν γράφουν την ιστορία για να δικαιώσουν τη μία ή την άλλη πλευ­ ρά: «Η όλη εξέλιξη της πολιτικής του ΕΑΜ και του ΚΚΕ με πείθει ότι ού­ τε το ΕΑΜ ούτε το ΚΚΕ -που λόγω του δυναμικού του αγο^να κυριαρ­ χούσε στο ΕΑΜ- σχέδιασαν ποτέ να καταλάβουν την αρχή με στρατιω­ τική επέμβαση. Έχοντας επιτύχει στο να εξασφαλίσουν λαϊκή ενότητα και υποστήριξη, ήταν πεπεισμένοι πως θα μπορούσαν να επιβάλουν το πολιτικό και κοινωνικό πρόγραμμα με δημοκρατικά μέσα». (Σβορώνος) Τέλος, ποια ελληνική παράταξη ήθελε τη σύγκρουση το ομολογεί ο ίδιος ο Παπανδρέου, πριν προσκυνήσει πανικόβλητος τη Δεξιά για να εκλεγεί βουλευτής του Παπάγου. Στις 27 Νοεμβρίου 1944, ως υπεύθυ­ νος πρωθυπουργός της χώρας, καταδικάζει με όντως ιστορικές δηλώ­ σεις του τις αδερφοκτόνες διαθέσεις της ιθύνουσας τάξης: «Διαμαρτυρόμεθα και καταγγέλλομεν εκείνους οι οποίοι με ανεξήγητον ελαφρότητα εξωθούν κάθε ημέρα προς εμφύλιον πόλεμον. Διό­ τι υπάρχουν δυστυχώς και όργανα του Τύπου και μέρος της ιθυνούσης τάξεως η οποία μας επικρίνει διότι βραδύνομεν να τον πραγματοποιήσωμεν. [...] Παραμένωμεν αδιάφοροι προς την ομαδικήν παράκρουσιν μιας μερίδος της ιθυνούσης τάξεως και θα εξακολουθήσο^μεν τας προσπάθειάς μας διά να υπηρετήσωμεν τα διαρκή συμφέροντα του έθνους και του λαού μας». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντίστασις) Είναι μια κραυγή αγο^νίας καθώς σπρώχνεται η χώρα και ο ίδιος κατά κρημνών.

Μύλος Όπως διηύθυνε το ΚΚΕ τις μάχες των Δεκεμβριανών, θα ήταν προ­ τιμότερο να είχε υποκύψει εξαρχής σε ό,τι του επέβαλλαν οι αντίπα38. Η. Richter, α π ό τ α Π ρ α κ τικ ά το υ Σ υ νεδρ ίο υ « Α π ό τ ψ Αντίσταση στον Ε μ φ ύ λ ιο » .

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

643

λοί του, οπότε οι συνέπειες της πολιτικής ήττας θα ήσαν μικρότερες από αυτές της στρατιωτικής. «Δεν υπήρξε ουσιαστικά από την πλευρά μας προετοιμασία της ένοπλης λαϊκής αντίστασης του Δεκέμβρη - αυτό είναι το ιστορικό γ ε ­ γονός». (Ρούσος) Σε οποιεσδήποτε σκοπιμότητες και αν αποδοθούν οι αποφάσεις της καθοδήγησης, η ανικανότητά της είναι αδύνατον να καλυφθεί. Σύρθη­ κε στην ένοπλη σύγκρουση χωρίς προετοιμασία και σχέδιο, στέλνοντας τον εαμικό κόσμο τροφή στα βρετανικά κανόνια και κατόρθωσε να γ ί­ νει ο νεκροθάφτης του μαζικότερου λαϊκού κινήματος της Ευρώπης. «Κανένας πόλεμος δεν αρχίζει, ή τουλάχιστον δε θα έπρεπε ν ’ αρ­ χίζει, αν δρα κανείς συνετά, χωρίς να έχει βρεθεί μια απάντηση στο ερώτημα: τι επιδιώκουμε να επιτύχουμε μέσω του πολέμου και μέσα σ’ αυτόν; Το πρώτο είναι ο αντικειμενικός στόχος, το άλλο είναι ο εν­ διάμεσος στόχος». (Clausewitz) Τίποτα από αυτά δεν υπάρχει. Η Χρύσα κυριολεκτούσε απολύτως όταν έλεγε στο ΠΓ: «Το Δεκέμ­ βρη αρχίσαμε τον αγώνα χωρίς να ξέρουμε πώς και πότε θα τον τε­ λειώσουμε». Ή, κατά το ανθρωπάκι που βρέθηκε στην ηγεσία του ΚΚΕ, «α π ό στρατιωτική άποψη δεν είχαμε επίγνωση της κα τά στα­ σης ». (Ιωαννίδης) Οι παράμετροι του δράματος: Μετά τους φόνους των αόπλων στο συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμ­ βρίου οι Ιωαννίδης - Σιάντος ευνουχίζουν τις εκρηκτικές λαϊκές δια­ θέσεις, καθώς απορρίπτουν την εισήγηση στελεχών για γενικευμένη εξέγερση του λαού με στόχο να καταλάβει την εξουσία* ούτε εφαρμό­ ζουν το υπάρχον στρατιωτικό σχέδιο Μακρίδη για την κατάληψη της πρωτεύουσας από τον ΕΛΑΣ του Βουνού. Ξεκαθαρίζουν στους θερμό­ αιμους πως το ΚΚΕ δεν βαδίζει για την εξουσία* και επιπλέον δεν πρέ­ πει να προκαλέσει αγγλική επέμβαση. Η καινοφανής για τα στρατιω­ τικά δεδομένα «ένοπλη διαμαρτυρία» που επελέγη ως απάντηση στην αντίπαλη βία θα έπρεπε να περιοριστεί αυστηρώς εναντίον των κυ­ βερνητικών δυνάμεων και να μη λάβει τον χαρακτήρα καθολικής σύ­ γκρουσης. Ματαίως το ΓΣ του ΕΛΑΣ στέλνει από τη Λαμία τηλεγραφήματα που καταλήγουν στο αγωνιώδες «παρακαλούμεν γνωρίσατε προθέ­ σεις σας». Η καθοδήγηση του ΚΚΕ είναι αποφασισμένη να χειριστεί το ζήτη­ μα σε κομματικό επίπεδο και ιδίως να κρατήσει τον Άρη μακριά από την Αθήνα* κανείς δεν εγγυάται ότι ο αρχηγός του ΕΛΑΣ θα υπακού-

644

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

σει στους περιορισμούς. 0 Σιάντος αυτοσχεδιάζει ανεπίτρεπτα και υπονομεύει τη συνοχή και τη μαχητικότητα του αντάρτικου στρατού. Με διαταγή της 5ης Δεκεμβρίου στερεί τον ΕΛΑΣ από τη φυσική του ηγεσία και τον τεμαχίζει* στέλνει το ΓΣ (Άρη, Σαράφη, Μακρίδη) και τις μεγάλες μεραρχίες να διαλύσουν τον Ζέρβα στην Ή πειρο και τον Τσαούς Αντοόν στη Μακεδονία. Και αρχίζει τη μάχη της Αθήνας με δυ­ νάμεις απολύτως ανεπαρκείς για τέτοιο εγχείρημα. «Η ηγεσία άρχισε τη μάχη της Αθήνας με το 34ο Σύνταγμα, ένα τάγμ α του 42ου Συντάγματος, ένα τάγμ α του 7ου της Εύβοιας και ένα τά γμ α του 6ου της Πελοποννήσου». (Χουλιάρας) Οι υπόλοιπες μονάδες του ΕΛΑΣ που θα προλάβουν να μπουν στην πρωτεύουσα, κατά τά γμ α και όχι ως συγκεντρωμένη δύναμη, κα τα­ κερματίζονται εκ νέου κάτω από διαφορετικές διοικήσεις και χρησι­ μοποιούνται πυροσβεστικά πότε στον έναν τομέα και πότε στον άλ­ λον. Το ΚΚΕ τα έχει αναλάβει όλα· οι αντάρτικες διοικήσεις ουσια­ στικά καταργούνται. Οι ορεσίβιοι αντάρτες καθοδηγούνται από άγνω­ στες ηγεσίες σαν «κολόνες απεργώ ν» σε συλλαλητήριο και αποδεκατίζονται σε ασήμαντους περιφερειακούς στόχους. Οι βασικές αρχές της πολεμικής τέχνης γίνονται θρύψαλα· οι διαταγές αναιρούν η μία την άλλη. Όλοι ευκαιριακά διατάζουν επιχειρήσεις, συχνά ακατανόητες. Ο Περικλής, καπετάνιος του 42ου Συντάγματος, που έχει εισέλθει στην Αθήνα κατά το ήμισυ -τ ο άλλο του τά γμ α είναι ακόμη στην Άμ­ φισσα-, παίρνει εντολή να τοποθετήσει ένα τμήμα κατά μήκος της ακτής Σ κ αρ αμ α γκά γ ια να αποκρούσει τυχόν αγγλική απόβαση. Η αποστολή είναι επιεικώ ς αστεία* τι θα μπορούσαν να κάνουν τα αντάρτικα τουφέκια αν εμφανίζονταν οι βρετανικές κανονιοφόροι. Κ α­ θώς ο Περικλής ορίζει στους άνδρες τις θέσεις τους, ο επικεφαλής του τμήματος Κ. Αμπλιανίτης του λέει σαρκαστικά: Δε μας έφερνες και μερικές πινακίδες να γράφουνε «Απαγορεύ­ εται αυστηρώς η απόβαση» να τις βάλουμε σ' όλη την ακτή; «Διαθέσαντα κ α τ 9 αυτόν τον τρόπον τας δυνάμεις του ΕΛΑΣ τα υποδυόμενα τον αρχιστράτηγον μέλη της ΚΕ και με την κοινοτέραν ακόμη λογικήν έπρεπε το λιγότερον να αναμένωσι αποτυχίαν».39 Με τους Άγγλους άλλος παραλογισμός. Μόλις εκδηλώθηκε η κρίση, οι διάσπαρτες αγγλικές μονάδες αρχί­ ζουν να συρρέουν προς την Αθήνα. «Το ΓΣ ζήτησε την άδεια να χτυ­ πήσει όλες τις αγγλικές δυνάμεις που ήταν σκορπισμένες σ' ολόκλη39. Έκθεση 0. Μακρίδη προς το ΠΓ του ΚΚΕ, 16.8.1946.

ΑΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ Α ΤΑΚΤΩΝ

645

ρη την Ελλάδα. Έ τσι οι δυνάμεις αυτές θα αφοπλίζονταν και δεν θα χρησιμοποιούνταν στην Αθήνα. Στην πρόταση αυτή η ΚΕ απάντησε αρνητικά». (Σαράφης, ΕΛΑΣ) Παρότι οι Άγγλοι έχουν αρχίσει δυναμικά τον πόλεμο (στις 3 Δε­ κεμβρίου τη νύχτα αφόπλισαν με προδοσία το 2ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ στην Κηφισιά, στις 4 Δεκεμβρίου τα αγγλικά αεροπλάνα πολυβολούν όποια αντάρτικη μονάδα εντοπίζουν κινούμενη στην ύπαιθρο, στις 6 και 7 Δεκεμβρίου τα αεροπλάνα θερίζουν τους ελασίτες στο Γουδί και τα τανκς τους λιώνουν στου Μακρυγιάννη), ο Σιάντος εξακολουθεί να εθελοτυφλεί ότι δεν θα αναμειχθούν στο «εσωτερικό ζήτημα». Στις 7 Δεκεμβρίου η ΚΕ του ΕΛΑΣ (Σιάντος) απευθύνεται στον λαό της Αθή­ νας με παραλήπτες τους Άγγλους: « 0 αγώνας μας είναι καθαρά εσω­ τερικός. Οι σύμμαχοι Άγγλοι π ρέπ ει να μείνουν ουδέτεροι και τους βεβαιούμεν πως δεν διατρέχουν κανένα κίνδυνο». (Οικονομίδης) Οι διαταγές προς τους ελασίτες είναι σκληρές: - Όποιος δημιουργήσει προβλήματα με τους Άγγλους θα αντιμετω­ πιστεί σαν προβοκάτορας και σαν προδότης. Και άλλες, ανάλογης σοβαρότητας: - Θα τους βλέπετε σαν κούτσουρα. Σαν να μην υπάρχουν. Ενώ έχουν αρχίσει οι μάχες στην Αθήνα, μετά από πέντε ολόκληρες ημέρες, στον Μαραθ(ύνα οι άνδρες του ΕΛΑΣ παίζουν ποδόσφαιρο με Βρετανούς στρατιώτες. Και, το απίστευτο, με τη μεγα?α3τερη βρετανι­ κή μονάδα στην πρωτεύουσα, την 23η Ταξιαρχία Τεθωρακισμένων. Το μεγαλύτερο μέρος των εφοδίων της είναι σε περιοχή που ελέγχεται από τον ΕΛΑΣ της Αθήνας. «Τα καμιόνια που έστειλαν δεν υπέστησαν επίθεση στο δρόμο, αλλά οι οπαδοί του ΕΛΑΣ βοήθησαν κιόλα τους Βρετανούς στρατιώτες να φορτώσουν τα εφόδια». (Mazower) Μόνο στις 9 Δεκεμβρίου ο Σιάντος θα παραδεχτεί ανοιχτά, με την ΑΠ 132 διαταγή, ότι ο ΕΛΑΣ βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση και με τους Άγγλους. Μα οι ευκαιρίες έχουν χαθεί. 0 Αμάρμπεης που κατέβαινε στην προ^τεύουσα με Ρουμελιώτες αντάρτες βλέπει ένα αγγλικό σύνταγμα να προπορεύεται και ενημε­ ρώνει πο^ς θα το αφοπλίσει. 0 Σιάντος το απαγορεύει: - Να το αφήσετε να περάσει. Ο Αμάρμπεης αγαναχτεί: - Αύριο αυτό το σύνταγμα θα μας πολεμάει στην Αθήνα. - Να το αφήσετε να περάσει! Σε παρόμοια θέση θα βρεθεί ο Ερμής, που οδηγεί Πελοποννήσιους αντάρτες στην πρωτεύουσα, και σε λίγο ο Μ πουκουβάλας με Θεσσα-

646

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

λούς ιππείς· αυτός μάλιστα έχει ήδη αφοπλίσει αναίμακτα μια α γγλι­ κή μονάδα με θωρακισμένα. Όταν ζητάει οδηγίες από την ΚΕ του ΕΛΑΣ, βγαίνει στο τηλέφωνο ο στρατηγός Μ άντακας που ακολουθεί τις εντολές Σιάντου: - Αφήστε τους να τους λιντσάρει ο λαός της Αθήνας. 0 Μπουκουβάλας τα χάνει: - Πώς είπατε, στρατηγέ; - Αφήστε τους, ξανακούει, και ο Μάντακας του κλείνει το τηλέφωνο. Δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Ακόμη και ο κομματικά υπάκουος Λ ευτεριάς δυσανασχετεί και π ά ει από τη Θήβα στη Χασιά να διαμαρτυρηθεί προσ ω πικά στον Γραμματέα: - Θα τους βρούμε μπροστά μας στην Αθήνα. 0 Σιάντος: - Να πάνε, Τάσο, στην Αθήνα, να τους αλέσει ο μύλος της Αθήνας. Ξέρεις τι θα πει μύλος της Αθήνας; Μύλος.

Μ ακελειό Το βάρος των Δεκεμβριανών το σηκώνει αναγκαστικά ο ελεγχόμε­ νος κομματικός στρατός της πρω τεύουσας - κ α τ ’ ευφημισμόν ΕΛΑΣ Α θήνας- με τη βοήθεια το^ν κατοίκων, ιδίως των συνοικιών. Η μόνη ομοιότητα του αθηναϊκού ΕΛΑΣ με τον ΕΛΑΣ του Βουνού είναι το όνομα. 0 ΕΛΑΣ της Αθήνας άρχισε με μικρές ευέλικτες ομα­ δούλες «εγγύς άμυνας», με καμουφλαρισμένο οπλισμό, πιστόλια και χειροβομβίδες. Η αποστολή τους ήταν να προστατεύουν αυτούς που τις μαύρες νύχτες της Κατοχής γέμιζαν τους τοίχους με ελπιδοφόρα συνθήματα, εκείνους που φώναζαν από τα χοονιά για ελευθερία, να περιφρουρούν τους ομιλητές των διαδηλώσεων, να απελευθερώνουν όσους συλλαμβάνονταν πριν οδηγηθούν στις φυλακές, να σπάνε κλοι­ ούς αστυνομικών, να ανοίγουν δρόμο στους διαδηλωτές κ.ο.κ. Όταν οι ομάδες πλήθυνοίν, συγκροτήθηκαν σε έναν μυστικό «κόκκι­ νο στρατό», που δεν υπάγεται στο ΓΣ του Βουνού, αλλά καθοδηγείται κατευθείαν από την ΚΟΑ (Κομματική Οργάνωση Αθήνας) του ΚΚΕ. Η διοίκησή του είναι εξαρχής διμελής: στρατιωτικός και καπετάνιος* όλοι σχεδόν οι καπετάνιοι και οι στρατιωτικοί είναι μέλη του ΚΚΕ. Ο αθηναϊκός ΕΛΑΣ είναι ένας ρευστός στρατός χωρίς τη σιδερένια πειθαρχία των ανταρτών του Βουνού, με συνεχείς αυξομειώσεις δύ­

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

647

ναμης* εγγεγραμμένοι είναι πάνω από 20.000, μα οι οπλισμένοι τις παραμονές των Δεκεμβριανών είναι περί τους 5.500. Δεν υπάρχουν στρατόπεδα ούτε ασκήσεις και συσσίτιο* κάθε μαχητής κοιμάται και τρώει στο σπίτι του. Και, σε αντίθεση με τους αντάρτες του Βουνού, οι ελασίτες της Αθήνας είναι πλησιέστερα στο μοντέλο του κοινοτικού επαναστάτη. Αυτοί οι ιδιότυποι «πελταστές της ασφάλτου» είχαν αποκτήσει με­ γάλη πείρα στις κατοχικές συγκρούσεις με τους Γερμανούς, τους τ α γ ­ ματασφαλίτες και τις συμμορίες των δωσίλογων. Αλλά είναι ανθρωπίνως αδύνατον με τα πιστόλια και τα τουφέκια του 1912, δίχως βα­ ριά όπλα, να διεξάγουν οργανωμένες επιχειρήσεις εναντίον αντιπάλων με υπερσύγχρονο βαρύ οπλισμό, που επιπλέον διαθέτουν θωρακισμέ­ να οχήματα, τανκς, πυροβολικό, αεροπλάνα και τα κανόνια του α γ ­ γλικού στόλου. Ο αγώνας είναι εξαρχής άνισος. Ο Σκόμπι με την απόλυτη υπεροχή που διαθέτει θεωρεί πολύ εύ­ κολο να διαλύσει σε μια δυο ημέρες τους «τρα μπούκους» και τα «κοινωνικά αποβράσματα» που τολμούν να δημιουργούν προβλήμα­ τα. Η πραγματικότητα θα τον τρομάξει. Ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα πολε­ μούσε με αυτοσχέδια μέσα και τρομακτικό πείσμα. Για να σταματή­ σει τα τανκς, στήνει οδοφράγματα στους δρόμους, τα ακινητοποιεί με κουβέρτες στις ερπύστριες και τα καταστρέφει με αυτοσχέδιες βόμβες από μπουκάλια και κονσερβοκούτια γεμά τα βενζίνη. Οι Άγγλοι χτυπάνε ανελέητα. Μόνο τα κανόνια των π ο λ εμ ικ ο ί πλοίων που έχουν πλημμυρίσει τον Πειραιά και το Φάληρο εξαπολύουν περί τα 2.500 βλήματα την ημέρα, με θύματα κυρίως αμάχους. Η πρωτεύουσα ισοπεδώνεται. Σ π ί­ τια, πολυκατοικίες, ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα μετατρέπονται σε ερείπια. Μεγάλες καταστροφές προκαλούν τα αεροπλάνα που ανε­ νόχλητα πετάνε χαμηλά και χτυπάνε ό,τι κινείται, ενώ τα θηριώδη άρ­ ματα Σέρμαν με τα πυροβόλα τους τρυπάνε τοίχους, εισβάλλουν σε κτίρια και τα σωριάζουν. Ο Αίπερ προειδοποιεί τον Σβώλο, που επιχείρησε να μεσολαβήσει μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρο^ν: Συνεννοηθείτε με το στρατηγό Σκόμπι, άλλως θα παραλάβετε την Ελλάδα ερείπια. Ο πρώτος και κύριος στόχος των Άγγλων, όπο^ς ορίζεται από τον ίδιο τον Τσόρτσιλ με απανω τά τηλεγραφήματα στις 8 και 9 Δεκεμ­ βρίου, είναι η καταστροφή τα)ν εξεγερμένων και η εκμηδένιση του ΕΑΜ. Δεν δέχεται τίποτα λιγότερο: «Σαφής αντικειμενικός μας στόχος

648

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

είναι η συντριβή του ΕΑΜ. 0 τερματισμός των εχθροπραξιών είναι δεύ­ τε ρεύω ν εν σχέσει με αυτό το θέμα». Το βρετανικό σύνθημα είναι: «Όχι ειρήνη χωρίς νίκη». (Τσόρτσιλ) Δεν είναι εύκολο. Οι ελασίτες από δρόμο σε δρόμο, από σπίτι σε σπίτι, από τις στέγες, τα παράθυρα, τα πρόχειρα οδοφράγματα χτυ­ πάνε στα ίσια τις υπέρτερες αγγλικές και κυβερνητικές δυνάμεις. Για κάθε νεκρό μαχητή υπάρχουν δύο και τρία χέρια που διεκδικούν το τουφέκι του. Οι παράτολμοι ελεύθεροι σκοπευτές γίνονται το π ρ ο ­ σφιλές θέμα των ξένων ειδησεογραφικνεται να αποσυρθεί στη γραμμή Άμφισ­ σας - Ααμίας - Δομοκού - Φαρσάλων, να εκκενώσει τη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα και να ανακαλέσει από την Πελοπόννησο όλους τους μη γηγενείς. «Οι όροι αυτοί δεν ήταν μόνο σκληροί γ ια τον ΕΛΑΣ, αλλά για πρώτη φορά από την απελευθέρωση ανέτρεπαν άρδην, έστω και στα χαρτιά, τον έλεγχο του ΕΛΑΣ σε μια τεράστια έκταση της χώρας». (Ζαούσης) Τα πεινασμένα πλήθη και οι ο:πείθαρχοι μαχητές του αθηναϊκού ΕΛΑΣ, βγαίνοντας στην ύπαιθρο, πέφτουν σαν ακρίδες στα χωριά και δημιουργούν σοβαρά προβλήματα. Κυνηγημένοι και νηστικοί οι «Αθη­ ναίοι» κοιτάνε να πάρουν περισσότερα από α υ τά που μπορούν να τους προσφέρουν- καίνε φράχτες και σανίδια καλυβιών, για να ζεστα­ θούν, ρημάζουν καλλιέργειες και κοτέτσια. Οι Οπλατζήδες συμπεριφέρονται σαν κατακτητές, αλλά βρίσκουν τον μάστορά τους από τους χωρικούς, που δεν σηκώνουν τέτοια. «Πολ­ λά αλήτικα στοιχεία προβαίνουν ήδη εις την κοιλάδα του Σπερχειού εις διαρπαγάς και βιαιοπραγίας, τινά των οποίων ήδη είχον τυφεκισθεί υπό των οργανωμένων εις το ΕΑΜ κατοίκων της περιοχής μη εθισμέ­ νων να υφίστανται τα τοιαύτα από τα τμήματα του ΕΛΑΣ υπαίθρου». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντάρτικο) 0 Άρης βλέπει το γόητρο του ΕΛΑΣ να καταρρακο^νεται από τους «Αθηναίους» στα μάτια των χωρικών και αφρίζει: - Μ’ αυτούς θα έκανε πόλεμο ο Σιάντος, εμείς δεν του αρέσαμε. Ακούγοντας δε τα χοντροκομμένα στιχουργήματα «Μας ήρθαν οι Εγγλέζοι, μα ο λαός τους χέζει», γινόταν έξαλλος. - Επαναστατικά τραγούδια είν’ αυτά! Η ανακωχή είναι και το τέλος του ΕΛΑΣ. Οι τελευταίες αντάρτικες σφαίρες ρίχτηκαν από μια ομάδα εφεδρικοον της Υπάτης, που πήραν εντολή να καθυστερήσουν, όσο μπο­

657

Α ΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

ρούν, την αγγλική προέλαση προς την ουδέτερη ζοόνη ώστε να υ π ά ρ ­ ξει ο χρόνος να μεταφερθούν στα βουνά τα εφόδια από τις αποθήκες της Λαμίας. Οι εφεδρικοί είχαν πιάσει τη νύχτα θέσεις στην πλαγιά Ντούνο του χιονισμένου Καλλίδρομου για να σταματήσουν με τα του­ φέκια τα αγγλικά θωρακισμένα. Δεν χρειάστηκε να γίνει μάχη· με τους πρώτους πυροβολισμούς που δέχτηκαν οι Άγγλοι, μη γνωρίζοντας τι δυνάμεις αντιμετωπίζουν, γ ύ ­ ρισαν προς τα πίσω και έφυγαν. Έκτοτε τα όπλα του ΕΛΑΣ σίγησαν για πάντα. Ξημέρωνε η 17η Ιανουαρίου 1945.

Κ οπετός Το ΕΑΜ έχασε στην Αθήνα μια μάχη την οποία θα μπορούσε να κερδίσει και δέχτηκε δύο ηθικά πλήγματα. Το πρώτο είναι η ομηρία. Οι συλλήψεις αμάχων άρχισαν και από τις δύο πλευρές με την έναρξη των συγκρούσεων. « 0 αγώνας πήρε ιδιαίτερα αποτρόπαιη μορφή όταν οι Βρετανοί έκαναν μπλόκο και φυλάκισαν 15.000 ύπο­ πτους συμπαθούντες της Αριστερός, από τους οποίους οι 8.000 εκτο­ πίστηκαν, μετά από υποτυπώδεις έρευνες, σε στρατόπεδα στη Μέση Ανατολή». (Mazower) Ο Σκόμπι σαρώνει συστηματικά τις συνοικίες, συλλαμβάνοντας όσους κρίνονταν ύποπτοι φιλοεαμισμού, για να στερήσει τους μαχητές από εφεδρείες και βοήθεια και να εκφοβίσει τους υπόλοιπους. Τα κρι­ τήρια των συλλήψεων είναι μάλλον ασαφή· αρκεί κάποιος να βρισκό­ ταν κοντά στη ζώνη των μαχών ή να γύριζε το βράδυ στον δρόμο. Οι μισοί όμηροι κλείνονται σε στρατόπεδα και οι άλλοι μισοί φορτώνο­ νται σε καράβια για την έρημο Ελ Ντάμπα στα σύνορα της Λιβύης, σε στρατόπεδα όπου κρατούνται Γερμανοί αιχμάλωτοι. Και τότε, κατά στις 13-14 Δεκεμβρίου, ο πολύς Ιωαννίδης δίνει εντο­ λή για αντίμετρα. Το ΚΚΕ θα κάνει το σφάλμα να μιμηθεί τους Άγ­ γλους, χωρίς να έχει καμία υποδομή για να φυλάξει, να θρέψει και να περιθάλψει κάποιες χιλιάδες αιχμαλώτους. Η αψυχολόγητη απόφαση παρέβλεπε την κυνική αλήθεια πως οι όμηροι είναι χρήσιμοι μόνο ζω­ ντανοί· αναμφίβολα θα ταλαιπωρηθούν, όπως ταλαιπωρήθηκαν οι όμη­ ροι των Άγγλων, όμο^ς θα ζήσουν. Οι κομματικοί υπεύθυνοι στις γειτονιές και τις συνοικίες συλλαμβά­ νουν όσους κατά την προσωπική τους εκτίμηση θεωρούν αντιδραστι­

658

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Α Ο Σ

κούς και τους οδηγούν, πότε από την Κηφισιά πότε από τον Ασπρόπυργο, έξω από την Αθήνα, στους χιονισμένους δρόμους και στα βου­ νά, προς άγνωστη κατεύθυνση. Χιλιάδες άνθρωποι ταλαιπωρήθηκαν, υπέφεραν ή χάθηκαν, χωρίς να έχουν φταίξει σε τίποτα, επειδή έτσι έκρινε ο κομματικός υπεύθυνος της συνοικίας. 0 Μανούσακας περιέρ­ χεται μια φάλαγγα ομήρων, προσπαθώντας να ανακαλύψει τους λόγους της ομηρίας, και σαστίζει. Η πιο βαριά περίπτωση που συναντάει είναι μιας ντελικάτης κοπέλας που «αρνήθηκε να φτιάξει οδοφράγματα». Δύσκολα ξεχνιούνται οι φάλαγγες των ομήρων από όσους τις αντί­ κρισαν: «Παρουσίαζαν ένα φοβερό θέαμα με τον μεγάλο τους αριθμό, κρατώντας κουβέρτες πάνω α π ’ τα κεφάλια τους, χωρίς ρούχα και παπούτσια. Όταν τους πλησίαζες, έκαναν έξαλλες χειρονομίες ότι π ε ι­ νούσαν, κρύωναν, ικέτευαν να τους σώσεις. Οι ςοωνές, τα βογκητά και τα παρακαλεστικά τους μάτια ήταν μια κατηγορία ενάντια σε κάθε πολιτισμό. Υπήρχαν μικρά αγόρια και κορίτσια, γέροι και γριές, κι ό,τι είχε μείνει από διανοούμενους και επιχειρηματίες». (Mazower) Προς τιμήν τους αρκετά στελέχη του Κόμματος αντιδρούν και στιγ­ ματίζουν το «τερατώδες» μέτρο της ηγεσίας. Μάρτυρες του γόου και κοπετού που σήκωσε η ομηρία γίνονται δύο γυναίκες στελέχη του Κόμματος. Η Καίτη Ζέβγου με τη Χρύσα Χατζηβασιλείου αντικρίζουν μια ομάδα εξαθλιωμένων ομήρων και π α ­ θαίνουν σοκ. Δεν μπορούν να πιστέψουν ότι το δράμα αυτών των αν­ θρώπων έχει προκληθεί από το Κόμμα τους. Όσοι όμηροι κατορθώ­ νουν να φτάσουν στην έδρα του ΓΣ του ΕΛΑΣ στα Τρίκαλα σώζουν τη ζωή τους. Οι αντάρτες έχουν άλλη ευαισθησία· οι ταλαιπωρημένοι άν­ θρωποι περιθάλπονται, ντύνονται, τρέφονται και σε λίγο θα επιστρέψουν σώοι στις εστίες τους· αλλά δεν έφτασαν όλοι στα Τρίκαλα. Σοβαρή αντίδραση προήλθε από τον ΕΛΑΣ του Βουνού. Οι αντάρτες ξενίζονται και δυσφορούν με την απάνθρωπη α π ό φ α ­ ση* διοικητές μονάδων του ΕΛΑΣ υποβάλλουν αναφορές κρίνοντας το μέτρο ασυμβίβαστο με τους αγώνες και το ήθος των ανταρτών. Αν δεν πήρε ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις η ομηρία, σε αυτές τις αντιδρά­ σεις οφείλεται· κατά τις 25-27 Δεκεμβρίου, χωρίς τυπικά να ανακληθεί η διαταγή, έγινε ένα ξεδιάλεγμα στα καραβάνια των ομήρων και πολλοί επέστρεψαν στο σπίτι τους. Έ νας κομματικός γραμμ ατέας της πρωτεύουσας επισκέπτεται το 42ο Σύνταγμα για να πείσει τον Περικλή και τον Βερμαίο για την ορ­ θότητα του μέτρου. Όταν άρχισε να μιλάει για επικίνδυνους εχθρούς του κινήματος, οι δύο ελασίτες μέλη του ΚΚΕ, μα πασίγνωστοι για την ανεξαρτησία γνώμης που διέθεταν, τον πήραν από τα μούτρα* είχαν

Α ΡΗΣ, Ο Α ΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

659

δει με τα μάτια τους μια φάλαγγα δύστυχων πολιτών και δεν πείθο­ νται: - Οι μανάβηδες; - Οι πλύστρες; - Τα τσουλάκια; - Οι μπακαλόγατοι; Το λάθος του κομματικού ήταν πως, αφού εξάντλησε τα επιχειρή­ ματα του, πήγε να αφήσει κάποια απειλητικά υπονοούμενα. Τι το ήθε­ λε* τον λούσανε. 0 κομματικός βιάστηκε να απομακρυνθεί γιατί ένας άλλος είχε δεχτεί στο κεφάλι το πιάτο με τα φασόλια που έτρωγε ο αψίθυμος Περικλής. Ο εμπνευστής της ομηρίας Ιωαννίδης, καθώς βγαίνει από την Αθήνα με τον Ρούσο, πέφτει σε ομάδες ταλαιπωρημένων ομήρων και πανικοβάλλεται. «Βγαίνουμε έξω και βλέπουμε εκεί πέρα καταλημμένα όλα τα καφενεία από γυναίκες και άνδρες ξυπόλυτους μέσα στα χιόνια, με μικρά παιδιά, μυστήρια κ.λπ. Τρέμανε από το κρύο. Λέω του Πετρή: » - Πάμε να φύγουμε, μη μας πάρουνε χαμπάρι ποιοι είμαστε και μας λιντσάρουνε εδώ πέρα». (Ιωαννίδης) Αργότερα, στην 11η Ολομέλεια, το ΚΚΕ παραδέχτηκε ότι «η σύλ­ ληψη αμάχων, έστω και σαν μέτρο άμυνας κατά του άγριου διωγμού και της ομηρίας από μέρους των Παπανδρέου - Σκόμπι, ήταν σοβαρό πολιτικό λάθος».47 Το στίγμα έμεινε.

Γκραν γκινιόλ Το δεύτερο και σοβαρότερο πλήγμα το δέχτηκε το ΕΑΜ από μια ομάδα Άγγλων ειδικών. «Για να ουδετεροποιηθεί η εξαγριωμένη π α ­ γκόσμια κοινή γνώμη, στάλθηκαν στην Αθήνα Βρετανοί ειδικοί “επί των δημοσίων σχέσεων’’, οι οποίοι άρχισαν αμέσως να παράγουν ιστο­ ρίες για τη βαρβαρότητα των μαχητών του ΕΑΜ». (Σταυριανός) Στην εποχή μας είναι κοινός τόπος οι μέθοδοι χειραγώγησης της κοινής γνώμης* ακόμη και αν παρουσιάζονται φωτογραφίες ή τηλεο­ πτικές εικόνες, είναι πολύ πιθανόν να μην αντιστοιχούν σε π ρα γμ α τι­ κά γεγονότα. Τότε όμως μια τέτοια επιχείρηση παραπλάνησης ήταν πρωτόγνωρη, για αυτό έγινε αμέσως πιστευτή και έκανε βαθιά εντύ­ πωση. Στα Δεκεμβριανά εκτός από τους νεκρούς των συγκρούσεων 47. ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα.

660

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

υπήρξαν και χιλιάδες θύματα των αγριοτήτων που διεπράχθησαν εκα­ τέρωθεν. Σκοτοοθηκαν αθώοι από βόμβες, ρουκέτες και αδέσποτες σφαίρες, συνελήφθησαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν άνθρωποι που τους βάραιναν μόνο υποψίες, έγιναν αντεκδικήσεις και ξεκαθαρίσματα πολιτικών και προσωπικών διαφορών. Στην κυβερνητική πλευρά, οι αφιονισμένοι χωροφύλακες και τα γ ­ ματασφαλίτες εκτελούν εν ψυχρώ τους ελασίτες που αιχμαλωτίζονται ή τους υπόπτους που συλλαμβάνουν μπροστά στα αδιάφορα μάτια των Άγγλων. Εισβάλλουν στα νοσοκομεία και εξολοθρεύουν μέχρις ενός τους τραυματίες ελασίτες. Μαζικές εκτελέσεις πολιτών και μα­ χητών γίνονται στα Παλιά Ανάκτορα και στον Εθνικό Κήπο. Από όπου αποσύρεται ο ΕΛΑΣ, «στους τομείς που εκκενώνει, Βρετανοί, χωρο­ φύλακες, αστυνομικοί και Εθνοφυλακή κάνουν μαζικές συλλήψεις και συνοπτικές εκτελέσεις», (Κέδρος) Οι Άγγλοι δεν υστερούν· μπορεί να μην επιδόθηκαν σε μεμονωμέ­ νες πράξεις αυτοδικίας, αλλά τα θύματα των συνεχών βομβαρδισμών από τα αεροπλάνα και τα πλοία τους ήσαν κυρίως άμαχοι των συνοι­ κιών. Και δεν υπολείπονται σε βαρβαρότητα· για παράδειγμα, όλοι ξέρουν τι έγινε στο νοσοκομείο «Σωτηρία», που πήρε φωτιά: «Οι φυματικοί βγαίνουν ανεμίζοντας τα σεντόνια τους για λευκές σημαίες, αλλά οι Άγγλοι, που δεν καταλάβαιναν α π ’ αυτά, τους θερίζουν σαν πράσα». (Χουλιάρας) Βέβαια αυτά καλύφθηκαν από την κυβέρνηση και τους Άγγλους εμπειρογνώμονες· το θέμα τους ήταν οι άλλοι, οι στασιαστές· τα εγκλήματα εκείνων έπρεπε να διογκωθούν και να προ­ βληθούν. «Ούτε μία λέξη δεν γράφτηκε για τις ακρότητες της Δεξιάς, για τους χιλιάδες νεκρούς που σκοτώθηκαν α π ’ το βρετανικό πυρο­ βολικό, τις βόμβες και τις ρουκέτες που έριχναν τα αγγλικά αεροπλά­ να στις λαϊκές συνοικίες της Αθήνας». (Richter) Στην εαμική πλευρά η δικαιοσύνη απαιτεί μια διάκριση. Οι ορεσί­ βιοι αντάρτες του ΕΛΑΣ που μπήκαν στην πρωτεύουσα δεν ανακα­ τεύτηκαν στις βαρβαρότητες τις οποίες διέπραξε η παράταξή τους. Οι αγαθές ψυχές των ελασιτών του Βουνού σεβάστηκαν αμάχους και αιχ­ μαλώτους, δεν επιδόθηκαν στο πλιάτσικο και δεν πυροβολούσαν οτι­ δήποτε εκινείτο. Τις κυβερνητικές δυνάμεις τις συναγωνίστηκαν σε αδικοπραγίες όχι λίγοι μαχητές του ΕΛΑΣ Αθήνας και οι εφεδρικοί που πήραν όπλα. Και τον τρόμο έσπειραν κυριολεκτικά οι ασύδοτοι εκτελεστές της ΟΠΛΑ. Οι Άγγλοι ειδικοί βρίσκουν γόνιμο έδαφος να δουλέψουν, Μια επιτυχημένη καμπάνια επηρεασμού της κοινής γνώμης ποτέ δεν καταστρώνεται χωρίς ορισμένα πραγματικά στοιχεία· και η δράση της

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

661

ΟΠΛΑ προσφέρει στους Άγγλους αυτό που χρειάζονται: ικανοποιητικό αριθμό εκτελεσθέντων και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα αγανάκτησης που έχουν δημιουργήσει οι άδικοι φόνοι. Το πρώτο που κάνουν είναι να αποδώσουν όχι στην ΟΠΛΑ ή στο ΚΚΕ, μα γενικώς στο ΕΑΜ πολ­ λαπλάσιους φόνους από όσους διεπράχθησαν· κάθε νεκρός, όπως και αν σκοτώθηκε, όπου και αν ανήκε, παρουσιάζεται σαν θύμα του ΕΑΜ. Περισσότεροι από 1.500 ελασίτες σκοτώθηκαν στις μάχες και θάφτηκαν πρόχειρα, αλλά ούτε ένας τάφος αντάρτη δεν «ανακαλύφθηκε»· λογα­ ριάστηκαν και αυτοί στους «σφαγιασθέντες» από τον ΕΛΑΣ. Όμως αυτό δεν είναι αρκετό. Οι μεγάλοι αριθμοί θυμάτων δημιουργούν εντύπωση, αλλά χρειά­ ζεται κάτι πιο εντυπωσιακό, κάτι που να συγκλονίσει την ελληνική και τη διεθνή κοινή γνώμη. Κεντρική ιδέα της εκστρατείας θα γίνει η μα­ κάβρια «πτω ματολογία». Κατά τη διάρκεια των μαχών το Α' Νεκρο­ ταφείο ήταν πεδίο μάχης, για αυτό περίπου 2.500 νεκροί, είτε από φ υ­ σικό είτε από βίαιο θάνατο, αριστεροί και δεξιοί, ενταφιάζονται στον Εθνικό Κήπο, όπου ποτέ δεν πλησίασε ο ΕΛΑΣ. Τις νύχτες συνεργεία ξεθάβουν από τον Εθνικό Κήπο πτοόματα δεξιών και αριστερών και με φορτηγά τα μεταφέρουν σε επιλεγμένα σημεία· εκεί άλλα φρικιαστικά συνεργεία πιάνουν δουλειά. «Κατεργάζονται τους νεκρούς: τεμαχίζουν τα άψυχα σώματα και “στήνουν” τα θύματα των κόκκινων βασανιστών. Έ νας κουβάς με βγαλμένα μάτια βγαίνει από τούτο το εφιαλτικό εργαστήριο. Την επομένη, φωτογραφίζεται και σχολιάζεται άφθονα από τον διεθνή Τύπο». (Eudes) Ο Βρετανός στρατιωτικός Κόλιν Ράιτ επιβεβαιώνει το ανοσιούργη­ μα: «Άνθρωποι που πέθαναν από φυσικό θάνατο ξεθάφτηκαν. Τους έκοψαν μύτες και αυτιά, τους έβγαλαν τα μάτια, τους ξερίζωσαν τα γεννητικά όργανα. Ύστερα τους παρουσίαζαν σαν πτώ μα τα θυμάτων του ΕΛΑΣ. Παρουσιάστηκαν άτομα που δήλωσαν ενόρκως ότι έγινε σύληση των τάφων των συγγενών τους». (Richter) Οι κάτοικοι της Αθήνας τρέχουν παντού για τους δικούς τους. Ψάχνουν για συγγενείς και φίλους. Σε μια γυναίκα δείχνουν τον άντρα της στο νεκροτομείο, πλάι σε άλλα πτώ ματα, με τη μαύρη τρύ­ π α από σφαίρα στον κρόταφο· όμως δεν της επιτρέπουν ακόμη να τον πάρει. Τη μεθεπομένη την ειδοποιούν από την Αστυνομία πω ς ο άντρας της βρέθηκε· την οδηγούν σε ένα άλλο πρόχειρο νεκροτομείο, «όπου της ξεσκεπάζουν ένα πτώ μα φριχτά ξεσκισμένο και κομματια­ σμένο. Αφού υποστεί αυτό το θέαμα, διαμαρτύρεται. Δηλώνει πω ς αναγνώρισε το πτώ μα του άντρα της δύο μέρες νωρίτερα και πως ήταν ανέπαφο. Οι αντεροβγάλτες έχουν τόσο φόρτο εργασίας που δεν τους

662

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

μένει κα ψ ός να ξεχωρίζουν και να βάζουν στην πάντα τ ’ αναγνωρι­ σμένα πτώ ματα». (Eudes) Όταν το γκραν γκινιόλ ετοιμάστηκε, ήρθε στις 22 Ιανουαρίου από τη Μεγάλη Βρετανία η κατάλληλη επιτροπή υπό τον σερ Ουόλτερ Σίτριν να ερευνήσει τις καταγγελίες για εγκλήματα του ΕΑΜ. 0 Άγγλος σερ δεν κουράστηκε πολύ για να ανακαλύψει τους αιμοβόρους δολο­ φόνους. Τον οδήγησαν στο Περιστέρι, όπου είχαν μεταφερθεί π τώ μ α ­ τα από άλλες περιοχές σε ομαδικούς τάφους αφού προηγουμένως εί­ χαν υποστεί τη φρικιαστική επεξεργασία διαμελισμού για να τραβη­ χτούν οι απαραίτητες φωτογραφίες. Η έκθεση Σίτριν θα κάνει τον γύρο του κόσμου. Στη Μεγάλη Βρετανία, στις ΗΠΑ, στον Κ αναδά κ.α. οι δημοκρατι­ κοί πολίτες σαστίζουν* τα χάνουν μπρος στις φωτογραφίες του ζόφου που τους σερβίρουν και μεταστρέφονται ή σιωπούν. «Η “καπηλεία των πτω μά τω ν” που έγινε μετά την αποχο5ρηση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα προκαλεί την αγανάκτηση κάθε τίμιου ανθρώπου. Η αστυνομι­ κή σκηνοθεσία της εκταφής ακρωτηριασμένων πτωμάτων ανθρώπων που είχαν πεθάνει πολύ φυσιολογικά και είχαν ταφεί απολύτως αρτι­ μελείς αλλού από εκεί όπου έγινε η “εκταφή” τους [...] είναι πράγματα πασίγνω στα κι αποτελούν σήμερα κοινή συνείδηση». (Λεονταρίτης) Στην Ελλάδα ξεκινάει μια τεράστια αντιεαμική καμπάνια που θα συντηρηθεί επί δεκαετίες με όλα τα δυνατά μέσα. Οι νικητές χάραζαν μια γραμμή από τους νικημένους, που έπρεπε να βαθαίνει ολοένα. Έ π ρ ε π ε να πειστούν όλοι ότι το ζήτημα δεν ήταν πολιτικό· δεν πολέμησαν Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ή ταν η μάχη του «καλού» με το «κακό». Οι νικημένοι αντίπαλοι ήσαν τα «τέρα τα » και οι νικητές οι «καλοί»· τα «τέρα τα » έσφαξαν πολλούς και οι «καλοί» έσωσαν τους άλλους. Σε πλήρη εφαρμογή το παλιό βρετανικό π ρ ο π α ­ γανδιστικό δόγμα: «Ο στόχος είναι να εμφανιστεί ο εχθρός όσο πιο τ ε­ ρατώδης γίνεται ώστε να μπορούμε να του στερήσουμε τα δικαιώ μα­ τα ως ανθρώπινης ύπαρξης». Αλλά, επειδή οι Οπλατζήδες ήσαν εγκληματίες και όχι ηλίθιοι, εί­ ναι πολύ δύσκολο να δεχτεί κάποιος σήμερα ότι κάθονταν να βγάζουν κουβάδες μάτια, να κόβουν και να μαζεύουν μύτες και αυτιά, γλώσ­ σες και γεννητικά όργανα. Μόνο όποιος έχει χειροπιαστό, άμεσα εξαργυρώσιμο όφελος μπορεί να το κάνει· και οι Οπλατζήδες δεν είχαν κανέναν λόγο να αφήσουν πίσω τους τέτοια εγκληματικά πειστήρια ως όπλο στους αντιπάλους τους. Επί των διαμελισμένων πτω μάτω ν χτίστηκαν πολιτικές καριέρες και τρανταχτές περιουσίες.

663

Α ΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

Εντολή Τα Τρίκαλα γίνονται η προσωρινή πρωτεύουσα του συρρικνωμένου εαμικού κράτους. Εκεί συγκεντρώνονται τα ηγετικά στελέχη του ΕΑΜ, του ΚΚΕ, του ΓΣ, που μετά την οικτρή αποτυχία του αρχιστρατήγου Σιάντου έχει πάλι τη διοίκηση ολόκληρου του ΕΛΑΣ, επίσης αξιωμα­ τικοί, καπετάνιοι, αντάρτες και χιλιάδες πολίτες από την Αθήνα και τον Πειραιά. Στα Τρίκαλα πάει και ο Άρης. Τον υποδέχεται μια λαοθάλασσα, που μαζεύτηκε αυθόρμητα για να του εκφράσει τη λατρεία της. 0 προ­ σωπικός μύθος του αρχηγού όχι μόνο έχει μείνει αλώβητος από την καταστροφή στην αθηναϊκή άσφαλτο, αλλά έχει γιγαντωθεί. Οι αντάρ­ τες και οι απλοί άνθρωποι πίστευαν ότι μόνο αυτός μπορούσε να επ α ­ νορθώσει την καταστροφή που έγινε· είχαν την πεποίθηση πως, αν ήταν ο Άρης στην Αθήνα, ο ΕΛΑΣ, όπως και στο παρελθόν, θα είχε βγει νικητής. Η Ολυμπία Παπαδούκα, που βρέθηκε με άλλους καλλιτέχνες στα Τρίκαλα, φιλοξενήθηκε σε σπίτι ενός κοντινού χωριού: «Εκεί είδα στο εικονοστάσι του μαζί με τις εικόνες και τη φωτογραφία του Άρη Βε­ λουχιώτη. Πήγα σε πολλά άλλα σπίτια και πρόσεχα το εικονοστάσι τους. Όλα είχανε μαζί με τις εικόνες και τον Άρη. Κανείς από τους αρ­ χηγούς της Αντίστασης δεν αγαπήθηκε όσο ο Άρης. Στην καρδιά μας και στο αίμα μας είναι χαραγμένος ο Άρης!».48 Η παρουσία του αρχηγού του ΕΛΑΣ δίνει κουράγιο ακόμη και σε σκληρούς πολεμιστές. Μετά την ανακωχή ο ΕΛΑΣ παρέδωσε 1.100 Άγ­ γλους αιχμαλώτους και πήρε 1.000 δικούς του, μεταξύ των οποίων και ο μπαρουτοκαπνισμένος διοικητής τάγματος μόνιμος υπολοχαγός Γ. Γεωργιάδης, που είχε συλληφθεί στην Αθήνα. Καθώς είναι γιγαντόσω­ μος, πολύ μελαχρινός και με μούσι, τον έσερναν ημίγυμνο οι ταγμ ατα­ σφαλίτες στους δρόμους της πρωτεύουσας φωνάζοντας στον κόσμο: - Έ νας Βούλγαρος ταγματάρχης. Αδίκως διαμαρτυρόταν εκείνος: - Στου Ψυρρή γεννήθηκα, ρε παιδιά. Αν ο Γεωργιάδης γλίτωσε το λιντσάρισμα, το οφείλει στον συμμα­ θητή του από τη Σχολή Ευελπίδων Τ. Τζουβελέκη, που πρόφτασε και τον αγκάλιασε για να τον προστατεύσει. Με την ανταλλαγή αιχμαλώ­ των έφτασε ξυπόλυτος και ψυχικό ερείπιο στο τάγμα του· είχε πάρει πολύ βαριά την αιχμαλωσία. 48. ΕΑΜ-Αντίσταση, τεόχ. 7.

664

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

«Ήταν απαρηγόρητος και εξουθενωμένος για την αιχμαλωσία του. Μόνο όταν συνάντησε τον Άρη στα Τρίκαλα, μόνο τότε ξαναπόκτησε το ηθικό του. Του το ξανάδωσε εκείνος, ο πάντα επιγραμματικός, με δυο απλές κουβέντες του: » - Τι κάνεις έτσι, καημένε... Επειδή συνελήφθης αιχμάλωτος; Και ποιος ήθελες να συλληφθεί; Αχούσες ποτέ σου, διάβασες σε κανένα ανακοινωθέν ότι συνελήφθησαν τόσοι φαρμακοποιοί και τόσοι συμβο­ λαιογράφοι; Μόνο πολεμιστές συλλαμβάνονται αιχμάλωτοι».49 Στις απανωτές συζητήσεις μεταξύ καπετάνιων και αξιωματικών για τα αίτια της ήττας ο Άρης δεν μπορεί να χωνέψει ότι η ΣΕ είναι άμοι­ ρη ευθυνών για όσα συνέβησαν* Πλάκα, Λίβανος, Καζέρτα, Δεκεμ­ βριανά είναι πολλά για να τα δεχτεί απλώς σαν λάθη. Κάτι άλλο π ρ έ ­ πει να υπάρχει πίσω από αυτά. «Νιώθει ότι κάτι έχει “στραβώσει’' στην όλη ιστορία και, δίχως να γνωρίζει καθόλου τα διπλωματικά π α ­ ρασκήνια που εκτυλίσσονταν για την τύχη της Ελλάδας, κατευθύνει τις υποψίες του πάνω στην ηγεσία του ΚΚΕ». (Οικονομίδης) Σε μια φορτισμένη συζήτηση στην πλατεία των Τρικάλων με πολύ κόσμο γύρω, ο αρχηγός έβγαλε θυμωμένος τον σκούφο του και τον χτύπησε κάτω: - Να έρθουν εδώ να μου πουν: αν η Σοβιετική Ένωση μας είπε να το κάνουμε, γιατί δε μας βόηθησε! Κι αν δε μας είπε, γιατί το κάναμε; Είναι γνωστή η διαφωνία του Άρη για τις συμφωνίες που υ π έγρ α ­ ψε η πολιτική ηγεσία, αλλά όχι τόσο γνωστή η επιμονή του να τηρη­ θούν· όπως έλεγε: - Αφού βάλαμε την υπογραφή μας, έπρεπε να την τιμήσουμε μέχρι τέλους ό,τι κι αν συνέβαινε. Ή ταν διαμετρικά αντίθετος στην απόφαση να παραιτηθούν οι υπουργοί του ΕΑΜ από την κυβέρνηση Παπανδρέου και βέβαια στην απόπειρα ένοπλης ανατροπής της που είχε κατάληξη το δεκεμβριανό φιάσκο. Στις συνεδριάσεις της πολιτικής καθοδήγησης —πότε με τη συμμετοχή της ηγεσίας του ΕΛΑΣ, πότε όχι- το δίλημμα που τίθεται είναι αν θα π ρέπ ει να αναζητήσουν πολιτική λύση -π ο υ πρωτίστως σημαίνει αφοπλισμό του ΕΛΑΣ- ή πρέπει να συνεχίσουν τον πόλεμο με τους Άγγλους. Τα μέλη του ΓΣ διαβεβαιο^νουν τους πολιτικούς ότι τίποτα δεν έχει χαθεί, και ο αγώ νας μπορεί και πρέπει να συνεχιστεί στα βουνά. Εκεί είναι η δύναμη του ΕΛΑΣ, όχι στην πόλη* ο Σιάντος π α ­ ρασύρθηκε σε έδαφος που εξυπηρετούσε τους Άγγλους και στρίμωξε 49. Αντρ. Μουντρίχας (Ορέστης), Α πογευματινή.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

665

απροετοίμαστους τους ορεσίβιους στους δρόμους της πρωτεύουσας για να τους εξοντώσουν τα αγγλικά άρματα και αεροπλάνα. Είχε δίχιο όταν αγανακτούσε ο Μπελής: - Ωρέ, μυαλοφυγόδικοι, εμάς κι έτσι, του καλού καιρού, να μας αφήνατε σ’ ένα δρόμο της Αθήνας θα σαστίζαμε με τ αυτοκίνητά σας. Τι θέλατε να κάνουμε τώρα με τα τανκς και τα όρνια [αεροπλάνα]; Τι μας κατεβάσατε, μωρέ, εμάς από τις τσακαλότρυπες; 0 Άρης είναι κατηγορηματικός: - Χάσαμε μία μάχη, όχι τον πόλεμο. 0 Μακρίδης είναι ένθερμος υποστηρικτής του νέου ανταρτοπόλε­ μου: - Δύο χρόνια αντάρτικο με μεγάλη επιτυχία. Το εγγυώμαι με το κεφάλι μου. Αρκεί να μην αρχίσουμε πάλι τα ίδια. Οι ηγέτες του ΕΛΑΣ δεν υπερβάλλουν. Η Μεγάλη Βρετανία ποτέ στην ιστορία της δεν είχε εξαιρετικό σ τρ α τό ξηράς· β α σ ιζό τα ν π ά ν τ α στη θηριώ δη ν α υ τικ ή της δύνα μη, κα ι

σε αυτόν τον τελευταίο πόλεμο στην υπέροχη αεροπορία της. 0 α γ ­ γλικός στρατός δεν συγκρίνεται με τη φοβερή γερμανική μηχανή· οι αγγλικές μονάδες ήσαν κατά πολύ υποδεέστερες από τις γερμανικές. Τον Δεκέμβριο ήταν θέμα ημερών για τον ΕΛΑΣ του Βουνού, με σχε­ διασμένη συγκέντρωση δυνάμεων κατάλληλα προετοιμασμένων και υπό τη φυσική του ηγεσία, να εξοστρακίσει τις αντίπαλες αγγλοελληνικές δυνάμεις και να καταλάβει την Αθήνα. Το αναγνωρίζει και η άλλη πλευρά: «Αν η ηγεσία του ΚΚΕ δεν εφοβείτο τον Βελουχιώτη και τον είχε καλέσει εξαρχής ως υπεύθυνο για τη Μάχη της Αθήνας, ο αναμφισβή­ τητα ικανότατος όσο και αδίστακτος συναρχηγός του ΕΛΑΣ θα είχε επιτύχει, πιθανότατα, να καταλάβει εντός λίγων ημερών την Πρωτεύ­ ουσα». (Μαρκεζίνης) Τον ανταρτοπόλεμο φοβούνται και οι Άγγλοι. Ήδη από τις 21 Δεκεμβρίου ο Αλεξάντερ είχε ζητήσει από τον Τσόρ­ τσιλ να βρει πολιτική λύση γιατί ακόμη και με νίκη στην Αθήνα ο ΕΛΑΣ δεν θα καταβληθεί και -ό π ω ς και επί Γερμανών- είναι αδύνα­ τον να γίνει κάτι τέτοιο σε ευρύτερες επιχειρήσεις στην ύπαιθρο. Ωστόσο η εαμική καθοδήγηση δεν είναι υπέρ της συνέχισης του αγώνα. Μπορεί κάποιοι να επιμένουν ότι δεν πρέπει να διαλυθεί ο ΕΛΑΣ πριν φύγουν από τη χώρα οι Άγγλοι, μα οι περισσότεροι, που από την αρχή υποτιμούσαν το αντάρτικο, βιάζονται να απεμπλακούν. Τι δου­ λειά έχουν αυτοί στα βουνά, οι πόλεις μετράνε: «Με το να συνεχίσεις,

666

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

δε γινόταν τίποτα. Θα γινόμασταν δηλαδή κατσαπλιάδες, σε λίγον και­ ρό θα μας καθάριζαν». (Ιωαννίδης) Αυτή η άποψη στηρίζεται και στις τηλεγραφικές νουθεσίες του Δημητρόφ (Παππού): «Το τηλεγράφημα του Π αππού ήταν καθαρό. Και οι γνώμες αλλωνών ήτανε καθαρές. Ότι η διεθνής κατάσταση δεν είναι υπέρ της δικής μας υπόθεσης. Άρα φροντίστε να βρείτε πολιτικά μέσα για να σταματήσει ο πόλεμος εκεί πέρα». (Ιωαννίδης) Η εαμική αντιπροσωπεία, που τελικώς σχηματίζεται για να δια ­ πραγματευτεί την πολιτική λύση και φεύγει στις 2 Φεβρουάριου για την Αθήνα, αποτελείται από τους Σιάντο, Παρτσαλίδη και Τσιριμώκο, με στρατιωτικό σύμβουλο τον Σαράφη. Ο Άρης εξορκίζει τους αντιπροσώπους να παρατείνουν, όσο μπο­ ρούν, τις συνομιλίες για να δώσουν χρόνο στον ΕΛΑΣ να ετοιμαστεί· και στους αντάρτες λέει: - Όταν διακοπούν οι συνομιλίες, γιατί δε γίνεται να μην τα σ π ά ­ σουν, και επιστρέψει η αντιπροσωπεία μας, εμείς... παλιά μας τέχνη κόσκινο. Καταλάβατε; - Δηλαδή, αρχηγέ, δε βλέπεις πιθανότητα συμφωνίας; - Δεν το αποκλείω ολωσδιόλου. Αλλά ας μη γελιόμαστε... Οι Άγγλοι δεν ήρθαν στην Ελλάδα να σκοτωθούν για το συμφέρον του ελληνικού λαού. Αυτοί ήρθαν και θυσίασαν Εγγλεζάκια για τα δικά τους συμ­ φέροντα. Για να έχουν την Ελλάδα αποικία τους. Και, επειδή η δική μας αντιπροσωπεία θα προτείνει όρους που να κατοχυρώνουν τα συμ­ φέροντα του ελληνικού λαού, καταλαβαίνετε ότι συμφωνία δεν μπορεί να γίνει. Κι εκεί θα τα σπάσουν. Η πρόβλεψή του είναι: - Τους Γερμανούς τους διώξαμε, αλλά τούτους θα ιδρώσουμε να τους ξεφορτωθούμε.

Άρθρο 3 Οι αντιπρόσωποι των δύο παρατάξεων συναντιούνται στη Βάρκιζα στην έπαυλη Κανελλόπουλου, όπου ορίστηκε για λόγους ασφαλείας να γίνουν οι διαπραγματεύσεις. Η κυβερνητική αντιπροσωπεία απαρτίζεται από τους συντηρητι­ κούς πολιτικούς Π. Ράλλη και Ιω. Μακρόπουλο, με επικεφαλής τον Ιω. Σοφιανόπουλο, αριστερίζοντα πολιτικό αρχηγό άνευ κόμματος. Οι Άγγλοι δεν επιτρέπουν στους Έλληνες να προσπαθήσουν να τα βρουν μόνοι μεταξύ τους· οι αντιπρόσωποι της κυβέρνησης παπαγαλίζουν

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

667

απλώς τις αγγλικές εντολές. 0 επικεφαλής Σοφιανόπουλος «κάθισε πριν από την έναρξη της Διασκέψεως της Βάρκιζας με τους Βρετα­ νούς και άκουσε ένα σεμινάριο για το τι θα έλεγε στην εναρκτήρια ομιλία του. Ταυτόχρονα του δόθηκε ένα σημείωμα για το ποιες π ρ έ­ πει να είναι οι προτάσεις της κυβερνήσεως. [...] Μετά την “κατήχησή” της από τους Βρετανούς, η κυβερνητική αντιπροσωπεία ξεκίνησε για τη Βάρκιζα». (Ζαούσης) Οι διαπραγματεύσεις θα διαρκέσουν σχεδόν 10 ημέρες. Όλα τα προβλήματα μεταξύ κυβέρνησης και ΕΑΜ βρίσκουν τη λύ­ ση τους· και ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ και ο αριθμός των όπλων που θα παραδοθούν, εκτός από το θεμελιώδες: τη γενική αμνηστία για τα αδικήματα που έγιναν -κ α ι από τις δύο πλευρ ές- στην Κατοχή και στα Δεκεμβριανά. Καθώς οι ευρισκόμενοι στην κυβερνητική πλευρά έχουν εξασφαλισμένο το ακαταδίωκτο, σε αυτό το σημείο κρίνεται η τύχη των αγωνιστών του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ. Η κυβερνητική αντιπροσωπεία, με τον αέρα του νικητή και τις α γ ­ γλικές πλάτες, δέχεται μόνο περιορισμένη αμνηστία -δηλαδή για τα αδικήματα που έγιναν από τις 3 Δεκεμβρίου 1944 και μετά-, και α υ ­ τήν υπό προϋποθέσεις. Η εαμική πλευρά α παιτεί γενική αμνηστία, από την αρχή της Κατοχής, γνωρίζοντας τις εαμοφαγικές διαθέσεις του κρατικού μηχανισμού. Μοιραία πρόσωπα της διάσκεψης είναι δύο «φωτισμένοι» αριστε­ ροί, από εκείνο το είδος που την κρίσιμη στιγμή εξυπηρετεί και τις πιο ακροδεξιές επιδιώξεις: ο Σοφιανόπουλος στην κυβερνητική αντιπρο­ σωπεία και ο Τσιριμώκος στην εαμική. Ο πρώτος γίνεται σημαιοφόρος της κυβερνητικής αδιαλλαξίας για περιορισμένη αμνηστία, με την π ε ­ ποίθηση πως με τις διώξεις, που σίγουρα θα ακολουθήσουν, θα κα­ τορθώσει ο ίδιος να σχηματίσει επιτέλους ένα υπαρκτό αριστερό κόμ­ μα από τους εαμίτες που θα κατέφευγαν σε αυτόν για να σωθούν. Ο Τσιριμώκος, που διατηρεί πάντα ανοιχτούς διαύλους με τους Άγ­ γλους, σε συνεννόηση με τον Ιωάννη Γεωργάκη, νομικό σύμβουλο του αρχιεπισκόπου-αντιβασιλέα Δαμασκηνού, περνάει υπογείως στην κυ­ βερνητική πλευρά. Σε μια διακοπή των διαπραγματεύσεων προφασίζε­ ται στους Σιάντο - Παρτσαλίδη ότι πρέπει να επισκεφθεί την άρρωστη μητέρα του. Φεύγει από τη Βάρκιζα και μέσα στην ημέρα έχει δύο μυ­ στικές συναντήσεις προκειμένου να κανονιστούν οι λεπτομέρειες· τη μία με τον Δαμασκηνό και την άλλη με τον Βρετανό υπουργό Μακμίλαν. Η εαμική συνοχή έχει υπονομευθεί· ή, κατά τον Γεωργάκη, «ο μονολιθισμός της κομουνιστικής παράταξης, που μέχρι τότε παρετηρείτο, έσπασε». (Οικονομίδης)

668

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

Μόνοι και παγιδευμένοι, οι Σιάντος - Παρτσαλίδης, που έτσι κι αλ­ λιώς δεν έχουν το ανάστημα να επιβάλουν όρους, στις 12 Φεβρουάρι­ ου σύρονται στην υπογραφή μιας συμφωνίας με το κατάπτυστο άρθρο 3, που καθιστούσε και αυτήν την περιορισμένη αμνηστία περίγελο των χωροφυλάκων: «Αμνηστεύονται τα πολιτικά αδικήματα τα τελεσθέντα από της 3ης Δεκεμβρίου 1944 μέχρι της υπογραφής του παρόντος. Εξαιρούνται της αμνηστίας τα συναφή κοινά αδικήματα κατά της ζω­ ής και της περιουσίας, τα οποία δεν ήσαν απαραιτήτως αναγκαία διά την επιτυχίαν του πολιτικού αδικήματος». Η Συμφωνία της Βάρκιζας είναι η μέγιστη προδοσία των ανθρώπων που εμπιστεύτηκαν τη ζωή τους και το μέλλον της χώρας σε ανίκανη πολιτική καθοδήγηση, η οποία δεν συμβιβάστηκε έστω, όταν μπορού­ σε, αλλά σύρθηκε μυωπικά σε μια συνθηκολόγηση που προοιωνιζόταν τα χειρότερα. Η Εθνική Αντίσταση έμεινε εντελώς ακάλυπτη, έκθετη σε διούγμούς με οποιαδήποτε δικαιολογία* οι ελασίτες και οι εαμίτες της Κατοχής εγκαταλείφθηκαν από την πολιτική ηγεσία τους στη διά­ θεση του πρώτου χωροφύλακα ή παρακρατικού. Έναντι της άθλιας υπογραφής στη Βάρκιζα έγινε κάτι αθλιότερο. Παραδόθηκε στην εαμική αντιπροσωπεία ένα μυστικό έγγραφο-παράρτημα της συμφωνίας, με υπογραφή της ελληνικής κυβέρνησης και βρετανική εγγύηση, ότι για 50 ηγετικά πρόσωπα του ΚΚΕ (τα οποία θα καθόριζε το ίδιο) εξασφαλιζόταν το ακαταδίωκτο* έτσι, όταν οι απλοί αγωνιστές βασανίζονταν, σέρνονταν στις φυλακές και εκτελούνταν από το εκδικητικό κράτος της Άκρας Δεξιάς, οι ηγέτες του ΚΚΕ έμειναν στο απυρόβλητο. Αυτός ο φιλοτομαρισμός της κομματικής ηγεσίας «δημιούργησε ένα σοβαρό ηθικό ζήτημα και μια διάσταση ανάμεσα στην ηγεσία και τους αγωνιστές που έμειναν ακάλυπτοι και ανυπεράσπιστοι». (Χατζής, Επανάσταση) Ένα κείμενο του Γ.Α. Βλάχου στην Καθημερινή ξεσκεπάζει την ανέ­ ντιμη συναλλαγή: «Συνεζήτησαν, υπέκυψαν, υπήρξαν πρόθυμοι εις υποχο^ρήσεις, οι μεγάλοι μας ιδεολόγοι - αλλά διά τους άλλους. Τους επιάσατε με τα όπλα στα χέρια; Να τους σκοτώσετε . Εμείς είμεθα εις τα σπίτια μας* δεν είχαμε ούτε σουγιά. Τους ευρήκατε με την δυναμίτιδα να τινάζουν σπίτια εις τον αέρα; Να τους δικάσετε. Εμείς είμαστε στα βουνά. Τους συνελάβατε οδηγούς και βασανιστάς ομήρων; Φανείτε αμείλικτοι. »Εμείς σ' αυτάς τας πράξεις είμαστε ξένοι. Ξένοι παντού, παντού ανεύθυνοι, παντού ασύλληπτοι, παντού ιδεολόγοι. »Ανεύθυνο το χέρι που επήρε το όπλον. Τπεύθυνος η σκανδάλη. Ανεύθυνος ο νους που ετύφλωσε τους ανθρώπους. Υπεύθυνοι οι τυ­

669

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΌ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩ Ν

φλοί. Ανεύθυνοι οι αρχηγοί, οι καθοδηγηταί, οι κατά νόμον ηθικοί αυ­ τουργοί, οι ιδεολόγοι, Υπεύθυνοι οι αγράμματοι, οι μικροί, ο λαός».50 0 λαός που πλήρωνε.

Υ πογραφή 0 εαμικός κόσμος που ήταν συγκεντρωμένος στα Τρίκαλα περίμενε με αγωνία να μάθει νέα για την πορεία των διαπραγματεύσεων. Όταν έφτασαν οι πρώ τες πληροφορίες, έπεσε παγω μάρα. 0 Άρης καταγγέλλει τη συμφωνία ως αποδοχή της αγγλικής κατοχής και το τε­ λειωτικό χτύπημα εναντίον των αγωνιστών του ΕΛΑΣ. - Μας πούλησε ο Σιάντος, λέει στους μαυροσκούφηδες. Τώρα θα πουληθούνε τα κεφάλια σας. Λίρα και κεφάλι. «Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε χάσει μια μάχη, όχι όμως και τον πόλεμο. Αλ­ λά για άλλη μία φορά η ηγεσία συνθηκολόγησε αδιάντροπα. Όταν υ π έ­ γραψαν τη Συμφοονία της Βάρκιζας, όχι μόνο παρέδωσαν στους Βρε­ τανούς χοορίς κανένα απολύτω ς αντιστάθμισμα τα όπλα που είχαν κερδίσει ηρωικά οι αντάρτες από τις δυνάμεις κατοχής, αλλά εγκατέλειψαν κι αυτούς που τους είχαν ακολουθήσει. Αφοπλισμένοι και χω ­ ρίς να μπορούν να αμυνθούν, οι αντάρτες έπεσαν θύματα ενός “ξεκαθαρίσματος λογαριασμών” ».51 Ο Άρης προσπαθεί να αφυπνίσει τα μέλη του ΕΑΜ και του ΚΚΕ για να αντιδράσουν: - Αυτή η συμφωνία είναι η θανατική μας καταδίκη. Μόλις αφ οπλι­ στεί ο ΕΛΑΣ, θ ’ αρχίσει το κυνηγητό μας. Θα μας σκοτώνουν σαν τα σκυλιά στους δρόμους κι ο κόσμος ο ίδιος που χτες μας προσκυνούσε αύριο θα βαράει παλαμάκια. Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ δυσανασχετούν: «Αφού δεν νικηθήκαμε. Οι μονάδες του ΕΛΑΣ δεν πολέμησαν στην Αθήνα. Και ΕΛΑΣ είμαστε μό­ νο εμείς, οι αντάρτες του Βουνού, ο στρατός του Βουνού. [...] Πού νικήθηκε αυτός ο στρατός; Κι εμείς θα παραδώσουμε τα όπλα μας. [...] Θα τρίζουν τα κόκαλα των νεκροον μας!». (Βούλτεψης, Ακέλας) 0 Μπεγνής εξεγείρεται από τους πρώτους· όπου βρεθεί και όπου σταθεί, βρίζει την «κομματική κλίκα» και τα «τσιράκια» του Σιάντου, που τους πούλησαν στους Άγγλους. Ο Μπελής έχει χτυπήσει και κου­ τσαίνει από το ένα πόδι· ο Μπεγνής τον πειράζει: 50. Από το βιβλίο του Ν. Ψυρούκη Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. 51. Αντρ. Κέδρος, από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο».

670

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

- Το^ρα βρήκες να σακατευτείς, κακόμοψεί Τώρα που θα σε π ά ­ ρουν κυνηγητό οι χωροφύλακες! Εκείνος, που καταλαβαίνει τι τον περιμένει, αναλογίζεται πάλι τη γυναίκα του: - Άι, καημένη Αφροδίτη, πάλι στις τσακαλότρυπες θα με ψάχνεις να μου φέρεις ψωμί. Στις 14 Φεβρουάριου ο Γραμματέας του ΚΚΕ επιστρέφει στα Τρί­ καλα με τους άλλους αντιπροσώπους και υπεραμύνεται της συμφο3νίας: «Είναι συμφωνία ίσου προς ίσον», δηλώνει, μα ούτε και ο ίδιος το πιστεύει. Ο Άρης ρίχνεται να μεταπείσει το ηγετικό δίδυμο. - Θα μαζεύουμε κάθε μέρα τους δολοφονημένους αγο^νιστές, τους προειδοποιεί. Ο Γραμματέας του ΚΚΕ οχυρώνεται πίσω από την εντιμότητα που πρέπει να επιδείξει. - Ναι, λέει, αλλά την υπογραφή μου δεν μπορώ να την ατιμάσω. Ο Άρης προτείνει να παρουσιάσουν τον ΕΛΑΣ ως στασιάσαντα και μη αποδεχόμενο τα συμφωνηθέντα. - Έτσι, τιμάς την υπογραφή σου και βοηθάς να σωθεί το λαϊκό κί­ νημα. Ούτε να το ακούσουν. Με εντολή του Ιωαννίδη οι κομματικοί δ ια ­ φωτιστές σε όλη τη χώρα αναλαμβάνουν να παρουσιάσουν την ολο­ φάνερη συνθηκολόγηση σαν επίτευγμα της ηγεσίας: «Το κίνημα βγαί­ νει πιο δυνατό», «μεγάλη νίκη του λαού» και τέτοια, αλλά ουδείς π ε ί­ θεται. Ο στρατιωτικός διοικητής ενός συντάγματος του ΕΛΑΣ στη Μα­ κεδονία τους κατσαδιάζει: - Τι είναι αυτά που λέτε στον κόσμο; Για ποια νίκη του λαού μιλά­ τε; Βρε, ξέρετε τι είναι να σου πάρει ο εχθρός τα όπλα; Τη δύναμή σου! - Αφού υπάρχει συμφωνία, αντιδρούν ένας δυο. - Τη συμφωνία την έκαναν για να σας βάλουν στο τσουβάλι. Βρε, εγώ θα σας δίνω μαθήματα τι σημαίνει αγγλική πολιτική; Δεν χρειάζονται μ α θ ή μ α τ α , ό π ω ς γ ρ ά φ ε ι έ ν α ς κ ο μ μ α τ ικ ό ς δ ι α φ ω ­ τιστής της εποχής: «Η αλήθεια ήταν ότι ντρεπόταν ο καθένας μας να λέει π ρά γμ α τα τα οποία καθόλου δεν πίστευε και πάντοτε διερωτιόμασταν αν στεκόμασταν καλά στο μυαλό μας ή όχι, αφού οι απόψεις μας ήταν εντελώς αντίθετες προς ό,τι διοχετεύονταν προς τα κάτω, ως γραμμή της “αλάθητης” ηγεσίας! Για χάρη όμως της κομματικής π ε ι­ θαρχίας αναγκαζόμασταν». (Γιαννάκος) Μια γριά Πόντια με γιο αντάρτη, ακούγοντας τι έγινε και μη πειθόμενη από τα κομματικά φληναφήματα, λέει ξερά αυτό που σκέφτο­ νται οι περισσότεροι:

Α ΡΗ Σ, Ο ΑΡΧ ΗΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

671

- Να τσαχούνταν τα χέρια εκείνων που υπόγραψαν αοίκον χαρτίν. Το ΠΓ απορρίπτει την πρόταση του Άρη και του Μακρίδη να περάσουν οι ίδιοι με μια επίλεκτη μεραρχία στη Γιουγκοσλαβία ως εφε­ δρεία για κάθε ενδεχόμενο. Τον Άρη τον θέλουν μαζί τους στην Αθή­ να· δεν του επιτρέπουν να φύγει έξω ούτε να μείνει, όπως ζήτησε, με τρεις τέσσερις δικούς του σε κάποιο απομακρυσμένο χωριό της Ελ­ λάδας. Του ανακοινώνουν πως σκοπεύουν να τον κάνουν πρόεδρο του Συνδέσμου των Πρώην Αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης του ΕΛΑΣ. Εκείνος δεν έχει καμία όρεξη για προεδριλίκια. - Με φαντάζεστε εμένα, λέει θυμωμένος στους δικούς του, ενώ γύρο:) μου θα φυλακίζουν και θα σκοτώνουν τους αγωνιστές, εγώ να γυρνάω ασφαλισμένος με μια τσάντα στο χέρι σαν πρόεδρος του σωματείου; Στη Βάρκιζα, λίγο μετά την υπογραφή της συμφωνίας, ένας ξένος δημοσιογράφος είχε υποβο:λει στον Παρτσαλίδη το ερώτημα που α π α ­ σχολούσε τους Άγγλους και την κυβερνητική παράταξη: - Τι θα κάνει ο Άρης Βελουχιού της; Ο Παρτσαλίδης έδειξε παραξενεμένος: - Τι θέλετε να κάνει; Θα πειθαρχήσει. Όταν όμως ετοιμάστηκε η διαταγή αποστράτευσης του ΕΛΑΣ και ο Σαράφης κάλεσε τον Άρη να τη συνυπογράψουν, εκείνος αρνείται. 0 στρατηγός πήρε αμέσως τις αποστάσεις του: - Δεν πρόκειται να υπογράψω εγώ τη διάλυση ενός στρατού που δημιούργησες εσύ. Ο αρχηγός στάθμισε πιο ψύχραιμα την κατάσταση και την ίδια ημέ­ ρα επανήλθε αλλαγμένος. Αν επέμενε στην άρνησή του, τίποτα δεν θα άλλαζε. Οι Σιάντος και Ιωαννίδης δεν το είχαν σε τίποτα να βάλουν εκείνοι την υπογραφή του και μετά να τον καταγγείλουν ότι υπ ανα­ χώρησε ή να αντιδράσουν δυναμικά· αφορμή έψαχναν για να τον δέ­ σουν. Με μισή καρδιά βάζει την υπογραφή του στη διαταγή διάλυσης του ΕΛΑΣ.

Η αποστράτευση του ΕΛΑΣ εξελίσσεται με σπουδή που ξαφνιάζει· βάσει της συμφωνίας, τα όπλα πρέπει να έχουν παραδοθεί έως τα με­ σάνυχτα της 28ης Φεβρουάριου. Οι νικητές επείγονται να αφοπλιστεί ο αντάρτικος στρατός, να ησυ­ χάσουν· και οι κομματικοί να επιστρέψουν στην Αθήνα και στον γνω-

672

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

στο ορθόδοξο αγώνα των πόλεων: πολιτικές συγκεντρώσεις, απεργίες, συλλαλητήρια. Αλλά δεν είναι εύκολο να ζητήσεις από εθελοντές να παραδώσουν τα όπλα που πήραν από τους κατακτητές. Και μάλιστα όταν τίποτα από όσα ονειρεύτηκαν δεν έχει γίνει. Οι αξιωματικοί και οι καπετάνιοι που έχουν επωμιστεί το άχαρο έργο δεν έχουν μάτια να αντικρίσουν τους άνδρες τους. «Η κατάθεση των όπλων ήταν η πιο σκληρή τελετή από όσες μπο­ ρούσε να ζήσει ποτέ ένας αντάρτης. Από την αρχή του αντάρτικου η πρόσκαιρη στέρηση του όπλου είχε καθιερωθεί σαν ποινή για τα πιο βαριά π α ρ α π τώ μ α τα και η λέξη “αφοπλισμός” έγινε συνώνυμη με την ατίμωση. Αντάρτες που τιμωρήθηκαν με τριήμερο ή πενθήμερο αφο­ πλισμό δεν το άντεξαν και αυτοκτόνησαν. »Τώρα σ ’ αυτή την τελετή ο λόχος έχει παραταχθεί για τελευταία φορά, μέσα σε απόλυτη σιωπή. »Μια μια οι ομάδες περνούν μπροστά από το λοχαγό και ο κάθε αντάρτης σταματάει, αγκαλιάζει το όπλο του, το φιλάει και το αποθέτει με τα δυο του χέρια. Όλοι κλαίνε. Αδάκρυτος δεν είναι κανείς... Εκείνη την ημέρα, για τελευταία φορά, ακούστηκαν τ ’ αντάρτικα τρ α ­ γούδια. Ή ταν ο αποχαιρετισμός». (Βούλτεψης, Ακέλας) 0 ανταρτογιατρός Θ. Παπαθεοδώρου γράφει πω ς ένας νοσοκόμος αρνήθηκε να δώσει το όπλο του και αυτοκτόνησε με αυτό· το είχε π ά ­ ρει σκοτώνοντας κάποιον Γερμανό με ένα ξύλο. Κάποιοι άλλοι δεν λο­ γαριάζουν τις διαταγές και, αντί να παραδώσουν τα όπλα, χάνονται αρματωμένοι. Από το ημερολόγιο ενός ελασίτη στην Ήπειρο: «Κυριακή 18.2.45 »Άρχισε η διάλυση να παίρνει διαστάσεις... Πολλοί ελασίτες και πολιτοφύλακες εγκαταλείπουν τις μονάδες τους, χωρίς να μπορούν να αντιδράσουν οι διάφοροι στρατιωτικοί και πολιτικοί παράγοντες. »Σχεδόν όλοι παίρνουν μαζί τους τον ατομικό οπλισμό τους. »Πάνω από εκατό άτομα έχουν ήδη φύγει προς Αλβανία. [...] Σ υ ­ νεχίζεται και ογκώνεται το κύμα φυγής των αγωνιστών του ΕΑΜ, που νιώθουν κυριολεκτικώς προδομένοι από την ηγεσία τους». (Κρέμος) Οι άλλοι όμως, οι πολλοί, υπακούνε στη διαταγή αποστράτευσης, που έχει και την υπογραφή του Άρη. «Μ ετά το διάβασμα της διαταγής ένας ένας οι μαχητές περνούσαν μπροστά από τη διοίκηση με τα δάκρυα στα μάτια, φιλούσαν το όπλο, όπως φιλάει ο νέος την αγαπημένη του, και το ακουμπούσανε κ α τα ­ γής γονατίζοντας με ευλάβεια. [...] Αφήνοντας το όπλο καταγής, ξέρει ότι όλες του π ια οι ελπίδες και προσδοκίες σβήνουν για πάντα.

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩ Ν

673

Δεν μπορώ να αντέξω να βλέπω τον καθένα που έρχεται μπροστά μας κι αφήνει το όπλο του να γυρίζει και να μας κοιτάζει με τα δακρυσμένα μάτια του· η ματιά του από ζεστή και στοργική γίνεται μεμιάς σκληρή, σαν μας κοιτάζει, σάμπως να ’μαστέ αντίπαλοι. »ΓΥ αυτόν εμείς είμαστε οι φταίχτες. »“Σας πίστεψα, σας ακολούθησα και τώρα μ ’ αφήνετε στο έλεος αυτωνών που τους πολέμησα και τους είχα νικήσει’’. »Δεν μπορούσα να αντέξω αυτές τις ματιές. Γύρισα απότομα και έφυγα από το μέρος εκείνο. Πήρα το δρόμο και περπατούσα χωρίς να ξέρω πού πηγαίνω». (Αργυρόπουλος) 0 Μπουκουβάλας συγκεντρώνει τους άνδρες της Ταξιαρχίας Ιπ π ι­ κού σε έναν κινηματογράφο στην Καρδίτσα για να τους αποχαιρετήσει. «Ανέβηκα στο βήμα. Δε θυμάμαι ποτέ άλλοτε, ούτε και στα πολύ παιδικά μου χρόνια, όταν ένοχος στεκόμουν μπροστά στο θυμωμένο πατέρα μου, να έτρεμαν τόσο η φωνή μου και τα πόδια μου». (Σεβαστάκης) Και δεν κρατιέται ο αλύγιστος πολεμιστής να μην κλάψει· και στην παράδοση των όπλων δεν πάει, δεν το αντέχει. «Ποτέ τα κουρεία της Ααμίας δεν είχαν τέτοια κίνηση, όπως τις τ ε­ λευταίες εκείνες μέρες του Φεβρουάριου 1945. Από το πρωί ως το βρά­ δυ, ουρά περίμεναν οι γενειοφόροι καπεταναίοι της Ρούμελης - αυτοί που δεν είχαν δεχτεί ποτέ, π α ρ ά τις συστάσεις των κομματικών χαρ­ τογιακάδων για “στρατιωτικότερη εμφάνιση”, να βάλουν ξυράφι στο πρόσωπο και να θυσιάσουν το σήμα της πολεμικότητάς τους. Τούφες ξανθές, τούφες μαύρες, τούφες ψαρές, οι κομμένες γενειάδες τους έστρωναν τώρα το π άτω μ α και ξεχύνονταν ως το δρόμο, σύμβολα τρε­ λών ονείρων που είχαν διαψευστεί». (Κόκκινος) Οι παλιοί σύντροφοι του αρχηγού φεύγουν ένας ένας για τον τόπο τους. Έ χει έρθει η ώρα των αποχαιρετισμών. Ο σμήναρχος Μίχου βιά­ ζεται να επιστρέψει στο σπίτι του στην Αθήνα να ησυχάσει. - Τι βιάζεσαι να ησυχάσεις;, του λέει πικρόχολα ο Αρης. Θαρρείς πω ς θα σου λείψει η ησυχία; Όχι, μην αμφιβάλλεις καθόλου, θα ησυ­ χάσεις για πολύ καιρό. Με μια μικρή διαφορά: αντί για το σπιτάκι σου, που ονειρεύεσαι, στη φυλακή. Αν τη γλιτώσεις. Με τον πάτερ Ανυπόμονο, που επιστρέφει στη Μονή Αγάθωνος της Υπάτης, η συγκίνηση είναι μεγάλη. - Παπά, πριν από λίγο μιλάγαμε για σένα. λέει ο αρχηγός στον αρ­ χιμανδρίτη, που τον επισκέπτεται στο σπίτι που μένει, και λέγαμε ότι σε λίγο θα χωρίσουμε και δεν είπαμε τι είναι ο καθένας μας... Όλοι μας εδώ όμως είπαμε ο καλύτερος είναι ο π α πά ς.

674

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

- Εγώ γυρνάω στο μοναστήρι. Όποτε με χρειαστείς, αρχηγέ, στεί­ λε μήνυμα κι έφτασα. Η πολιτική ηγεσία έχει εκδώσει αυστηρότατες διαταγές για την π α ­ ράδοση οπλισμού και εφοδίων· θέλει να δείξει στην κυβερνητική πλευ­ ρά πω ς είναι αποφασισμένη να τηρήσει κατά γράμμ α τα συμφωνηθέντα στη Βάρκιζα. «Π αραδίδονται και τα πετρελαιοκίνητα του ΕΛΑΝ και δύο μεγάλα ποταμόπλοια, άλογα, μουλάρια, αυτοκίνητα. Ακόμη και οι κρατούμενοι εγκληματίες πολέμου σαν τον Ιταλό συνταγματάρχη Μπέρτι, τον διαβόητο Κάλτσεφ και οι άλλοι Βούλγαροι της Ανα­ τολικής Μακεδονίας με τις δικογραφίες τους». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντί­

στασις) 0 ΕΛΑΣ έχει πολύ περισσότερα όπλα από όσα υποχρεούται να παραδώσει· η καθοδήγηση αποφασίζει να κρύψει σε ασφαλή σημεία τον πλεονάζοντα οπλισμό όχι για κάποια νέα δυναμική επανεμφάνιση, όπως κατηγορήθηκε, αλλά από στοιχειώδεις λόγους προνοίας για κά­ θε απρόβλεπτη εξέλιξη. Ο Ιωαννίδης οργανώνει προσωπικά το σχέδιο απόκρυψης 30.000 όπλων από τα καλύτερα που διέθετε ο αντάρτικος στρατός. Οι δύο υπεύθυνοι από κάθε μονάδα που πήραν μέρος σε αυτήν τη μυστική επιχείρηση φυγαδεύτηκαν στη Γιουγκοσλαβία «ώστε να μην πιαστούν και πει κανένας ότι κρύψαμε και πού οπλι­ σμό». (Ιωαννίδης) Κατά την παράδοση των όπλων και των στρατιωτικών ειδών, ένας γέρος τσοπάνος στη Μακεδονία πάει στη μονάδα που είχε επιτάξει τα καζάνια της περιοχής και παρακαλεί να τους επιστραφούν ορι­ σμένα. 0 στενοκέφαλος κομματικός υπεύθυνος τα θεωρεί στρατιωτικά εί­ δη και, παρόλο που θέλει να του τα δώσει, αρνείται: - Δεν μπορούμε, έχουμε εντολή να τα παραδώσουμε όλα. - Βρε, τα καζάνια μας;, απορεί ο τσοπάνος. - Δυστυχώς... - Θα αφήσετε το χωριό μας χωρίς καζάνια; Τσοπάνος χοορίς καζά­ νι πώ ς θα κουμανταριστεί; - Δε γίνεται, μπάρμπα... Και ο γέρος προφητικά: - Βρε, δώ σ’ μου τα καζάνια! Βρε, πάλι για σας τα ζητάω. Κ ατά που τα καταφέρατε, πάλι θα τα ζητήσετε! Ο θρυλικός αντάρτης Νον Πάουρα στην Πελοπόννησο δεν χαμπαρίζει από πολιτικές σκοπιμότητες* εξαναγκάζει τη διοίκηση να ανοίξει τις αποθήκες και να μοιράσει τουλάχιστον τον ρουχισμό στους ελασί­ τες που φεύγουν γ ια τα σπίτια τους:

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ ΗΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

675

Πάρτε, ρε κοκαλόπουτσοι!, φωνάζει δακρυσμένος, γεμάτος κα­ μάρι για τους συντρόφους του. Στις 28 Φεβρουάριου ο Σαράφης παραδίδει επισήμως στον Άγγλο ταξίαρχο Άικενχεντ, που επιβλέπει την τήρηση της συμφωνίας, το πρω­ τόκολλο για τον οπλισμό που παραδόθηκε· «έπαυε να λειτουργεί και ο τελευταίος ασύρματος του ΕΛΑΣ». (Βερνάρδος) 0 μεγαλύτερος εθελοντικός στρατός της ελληνικής ιστορίας δεν υπάρχει πια. Οι άνδρες του, άοπλοι και σκυφτοί παίρνουν τον δρόμο για τα χω ­ ριά τους, με ένα απολυτήριο και μια κονσέρβα στην τσέπη, με την α ί­ σθηση ποος πάλι τους μεταχειρίστηκαν, πάλι κάποιοι έπαιξαν την εμπι­ στοσύνη τους σε πολιτικά παιχνίδια. Πάλι τους γέλασαν.

15 . Ο Δ ρ ο μ ο ς γ ϊ α τ η Μ ε ς ο τ ν τ α

Α νυ πό τα κτο ς Με το τέλος του ΕΓ Παγκοσμίου Πολέμου πήραν τέλος και τα όνει­ ρα των λαών της Ευρώπης. 0 νέος πολιτικός χάρτης που σχηματίστη­ κε την επαύριον της γερμανικής παράδοσης χώριζε την Ευρώπη σε δύο μπλοκ, Δυτικό και Ανατολικό, υπό την κυριαρχία το)ν ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ αντίστοιχα. Το ρήγμα που δημιούργησε ο Πόλεμος στα παλιά καθεστώτα κα ­ λύφθηκε άρον άρον· αλλού με υποσχέσεις που μετέθεταν τις κοινωνι­ κές αλλαγές στο μέλλον και αλλού με τα κορμιά των αντιστασιακών. Σε άλλους καρφίτσωσαν ένα παράσημο και τους στείλανε σπίτι τους και σε άλλους φύτεψαν μια σφαίρα. Το σκληρό δεκεμβριανό μάθημα στους Έλληνες αντιστασιακούς ήταν μια σαφής προειδοποίηση για τα υπόλοιπα ευρω παϊκά αντιστασιακά κινήματα· «μια αποφασιστική στιγμή στον αφανισμό του ριζοσπαστισμού της πολεμικής περιόδου». (Mazower) Το πνεύμα της Αντίστασης πρέπει να θαφτεί. Αμέσους μετά τον Πόλεμο διάφοροι αργυρώνητοι της Δύσης ανέλαβαν να μηδενίσουν τη στρατιωτική και πολιτική σημασία των ευρω­ παϊκών αντιστασιακών κινημάτων. Ειδικά για την Ελλάδα ειπώθηκαν και γράφτηκαν πλήθος ανυπόστατα, ενώ στην επίσημη σοβιετική ιστο­ ρία, για λόγους προφανείς, δεν υπάρχει καμία αναφορά στην ελληνι­ κή Αντίσταση. Στην Ελλάδα είχαν έρθει τα πάνω κάτω. Οι πολίτες αντιστάθηκαν, οι πολιτικοί όχι. Οι απλοί άνθρωποι είχαν πολεμήσει, η στρατιωτική ηγεσία όχι. Οι π αρίες επαναστάτησαν, οι προνομιούχοι συνεργάστηκαν. Οι νέοι που κλήθηκαν μεταπολεμικά

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

677

στα κέντρα νεοσυλλέκτων ήσαν πρώην αντάρτες, οι αξιωματικοί ήσαν κρυμμένοι στους φούρνους και στις επιμελητείες. Οι εγχώριοι πλαστογράφοι πιάσανε δουλειά προς χάριν των επιόρκων και το^ν απά­ ντων: «Αμέσως σχεδόν άρχισε μια επίσημη προσπάθεια να ξαναγραφεί η ιστορία εκείνων των χρόνων. [...] Ολόκληρα κομμάτια της κατο­ χικής εμπειρίας άρχισαν να παραβλέπονται και να ξεχνιούνται όσο γ ι­ νόταν πιο γρήγορα». (Mazower) Έ π ρ επ ε να αποκατασταθεί η προπολεμική ιεραρχία. 0 χρόνος υπηρεσίας των μόνιμων αξιωματικών του ΕΛΑΣ στα βου­ νά θεωρήθηκε «χρόνος άγνοιας» και μπήκαν όλοι στον περιβόητο Πί­ νακα Β' για αποστράτευση- στον Εθνικό Στρατό παρέμειναν και κυ­ ριάρχησαν οι αξιωματικοί των Ταγμάτων Ασφαλείας. Στις άλλες ευ­ ρωπαϊκές χώρες οι συνεργάτες των κατακτητών καταδικάζονται και εκτελούνται· η Γαλλία καταδίκασε σε θάνατο 6.763 δωσίλογους, κα­ τόρθωσε να συλλάβει και να εκτελέσει τους 4.167, το Βέλγιο καταδί­ κασε σε θάνατο 2.895.1 «Η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα στην Ευροοπη όπου οι δωσίλογοι ου­ σιαστικά απέφυγαν την τιμω ρία».2 Πλημμύρισαν τα στρατιωτικά γραφεία από πιστοποιητικά «εξαιρέτων πράξεων» ελληνικής και αγγλικής προέλευσης για τους πειθήνιους στρατιωτικούς που δεν βγήκαν στο Βουνό. «Παρασημοφορίες και προ­ αγωγές, που η κυβέρνηση τις είχε αρνηθεί σε Έλληνες αξιωματικούς που είχαν υπηρετήσει στις οργανώσεις Αντιστάσεως προσφέρθηκαν σε όσους είχαν υπηρετήσει στα Τάγματα Ασφαλείας». (Woodhouse) Η ολέθρια δεκεμβριανή σύγκρουση στάθηκε η χρυσή ευκαιρία για να θαφτεί το έπος του ελληνικού λαού. Η Αντίσταση ήταν πράξη π οι­ νικά κολάσιμη. «Ενώ οι φορείς της διώχτηκαν κι έγιναν απόβλητοι π ο ­ λίτες δεύτερης τάξεοος, αναρριχήθηκαν στα ύπ α τα αξιώματα της με­ ταπολεμικής μονοδιάστατης πολιτείας όσοι απούσιασαν, όσοι δείλια­ σαν, όσοι συνεργάστηκαν πολιτικά και οικονομικά με τον κατακτητή». (Μαθιόπουλος, Δεκέμβριος) Το μέλλον της χώρας έγινε πάλι υπόθεση των λίγο^ν· μιας ομάδας ιδιοτελών πολιτικών που συνδέονταν άρρηκτα με ισχυρούς οικονομι­ κούς παράγοντες. Οι χωρικοί επέστρεψαν στην προεαμική εσωστρέ­ φεια και η πλειοψηφία του πληθυσμού τρύπωσε τρομαγμένη στο κ α ­ βούκι της.

1. Από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο 1945-’49». 2. Η. Richter, από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Έ να έθνος σε κρίση».

678

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

Το σπαραχτικό κείμενο του Μάνου Χατζιδάκι περιγράφει το βύθι­ σμα του τόπου: «Εάν μας λέγανε τότε μερικά από τα ονόματα που κυβερνήσανε κατόπιν ότι θα ξαναβγαίναν στην πολιτική σκηνή να δια­ φεντέψουνε τη χώρα μας, θα γελούσαμε δίχως τελειωμό, με την καρ­ διά μας. Γιατί πιστέψαμε βαθιά μέσα μας πως όλα αυτά τα ονόματα ήσαν φαντάσματα του παρελθόντος, απόντα στα δύσκολα χρόνια που περνούσαμε, για πάντα απόντα από τον τόπο. »Κι όμως συνέβη αυτό. »Ξανάρθαν τα φαντάσματα κι άρχισαν να πλαστογραφούν γΓ άλ­ λη μια φορά την ελληνική ιστορία. Και τα παιδιά που πολεμήσαν κι ονειρεύτηκαν γίνανε παιδιά της γαλαρίας, όσα δεν διώχτηκαν και δεν εξαφανίστηκαν στις φυλακές και στα ξερά νησιά του Α ιγαίου».3 Έ νας μόνο δεν υπέκυψε, ο σπουδαιότερος αντάρτης της Ευροοπης.

Ό σοι πιστοί Μια φάλαγγα αυτοκινήτων ετοιμάζεται να ξεκινήσει από τα Τρί­ καλα για να μεταφέρει στην Αθήνα την πολιτική και στρατιωτική ηγε­ σία του κινήματος. Οι πληροφορίες από την πρωτεύουσα είναι ανη­ συχητικές· τους πολίτες που είχαν φύγει και επιστρέφουν, όταν α π ο ­ βιβάζονται από τα λεωφορεία στην Ομόνοια, τους περιμένουν ομάδες ροπαλοφόρων και τους κακοποιούν στην ύπαιθρο έχει ήδη αρχίσει το κυνηγητό των εαμιτών και τα πρώτα εγκλήματα. Για αυτό την εαμική φ άλαγγα τη συνοδεύει αγγλική δύναμη σε δύο φορτηγά και ένα θωρακισμένο. Ο Άρης δεν είναι μαζί τους. Ο αρχηγός του ΕΛΑΣ δεν πρόκειται να ζήσει την αισχύνη της προ­ στασίας από τον νέο κατακτητή· η ηγεσία έχει αποδεχτεί την αγγλική κατοχή, αυτός όχι. Αφού ματαίως χρησιμοποίησε κάθε επιχείρημα για να μεταπείσει τους Σιάντο - Ιωαννίδη, κατά τις 20 Φεβρουάριου προ­ φασίστηκε πως θα πάει στη Λαμία, να αποχαιρετήσει τη μητέρα του, και θα τους περιμένει εκεί για να κατέβουν μαζί στην πρωτεύουσα. Για να μην κινήσει υποψίες, παίρνει μαζί του μια μικρή έφιππη συνο­ δεία και φεύγει. Αφού η Ελλάδα είναι ξανά υπό κατοχή, ο τόπος του πρώτου ξεκι­ νήματος, η Σπερχειάδα, τον περιμένει πάλι. 3. Μ. Χατζιδάκις, «Τα πα ιδιά της γαλαρίας» (ο τίτλος από την ομότιτλη ταινία του Καρνέ), από το βιβλίο Ο καθρέφτης και το μαχαίρι.

ΑΡΗ Σ, Ο Α ΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

679

Ό πως δηλώνει: - Από τη στιγμή που τα αγγλικά στρατεύματα πολέμησαν εναντίον μας και εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, έπαψαν να είναι σύμμαχοι και έγιναν κατακτητές. Στη Λαμία θα μείνει πολύ λίγο, ίσα να δει τη μητέρα του και να μι­ λήσει με τον φίλο του Φίτσιο, που θα τον ακολουθήσει αμέσως. Έξω από το χωριό Λευκάδα, στο κτήμα του θείου του Γάκη Μηνογιάννη, γνωστού ως «μπάρμπα του ΕΑΜ», οι άνδρες του Άρη θα θάψουν κρυ­ φά τη νύχτα ένα μεγάλο σιδερένιο κιβώτιο με έγγραφα του Γενικού Στρατηγείου, την πρώτη σημαία του ΕΛΑΣ, λίγα όπλα και φωτογραφίες. Στη συνέχεια ο αρχηγός με τους λιγοστούς άνδρες του εγκαθίστα­ ται στο Πλατύστομο και με πυρετώδεις ρυθμούς ετοιμάζει τις επόμε­ νες κινήσεις του. Θεωρεί πως το ΕΑΜ προδόθηκε από την ηγεσία του και δεν κατόρθωσε να πραγματοποιήσει τους στόχους του· έτσι, ιδρύ­ ει μια νέα πολιτική κίνηση, το ΜΕΑ (Μέτωπο Εθνικής Ανεξαρτησίας), και επανιδρύει τον αντάρτικο στρατό με την ονομασία «ΕΛΑΣ-Ν» (Νέ­ ος) για να συνεχίσει τον πόλεμο εναντίον των Άγγλων. 0 αδερφός του Μ πάμπης Κλάρας και ο Φίτσιος ετοιμάζουν το καταστατικό του ΜΕΑ, προκηρύξεις κ.ο.κ. 0 Άρης στέλνει μηνύματα σε παλιούς δοκιμασμέ­ νους καπετάνιους και αντάρτες να έρθουν να τον συναντήσουν. Ούτε ανταποκρίνονται όλοι αυτοί που ειδοποίησε ούτε κρατάει όλους α υ­ τούς που έρχονται από μόνοι τους· επιλέγει με πολλή προσοχή τους νέ­ ους πρωτοπόρους. Στέλνει μήνυμα και σε δύο αγαπημένους του καπετάνιους, τον Μπελή και τον Μπεγνή. 0 πρώτος κουτσαίνει ακόμη και δεν μπορεί να ακολουθήσει· ο δεύτερος, του οποίου ο Άρης είχε βαφτίσει ένα π α ι­ δί, του αντιμήνυσε απογοητευμένος: - Δε γίνεται αντάρτικο τώρα... Πες του κουμπάρου μου να κάνει αυ­ τό που κάνω κι εγώ. Να 'ρθει εδώ να πάμε να μπούμε στις φυλακές. Αρνείται όμως να πάει να τον συναντήσει· φοβάται μήπως η α γ ά ­ πη του για τον αρχηγό υπερισχύσει της λογικής του: - Αν πάω, μπορεί να με τουμπάρει. Κάλλιο να μην τον δω. Έ να απόγευμα ο Άρης συναντιέται με τον Περικλή πάνω από τη Σπερχειάδα στον δρόμο προς την Μπρούφλιανη (Δίλοφο). Ξέσπασε ο αρχηγός: - Είμαστε επίορκοι, Περικλή. Εσύ όρκισες τους περισσότερους αντάρτες στη Ρούμελη και ξέρεις καλά τον όρκο που δώσαμε. Τίποτα από αυτά δεν πραγματοποιήσαμε, κι αποπάνω παραδώσαμε τα όπλα. Θυμάσαι τι ζητήσαμε από τον ελληνικό λαό και τι μας έδωσε... Αίμα ζητήσαμε α π ’ τους νέους· τρόφιμα, ρούχα και πληροφορίες από τους

680

Δ ΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

άλλους. Κι όλος ο ελληνικός λαός απάντησε μ 5 ενθουσιασμό στο κά­ λεσμά μας. Κι εμείς τι κάναμε; Διαλύσαμε το στρατό που δημιούργη­ σε ο λαός με το αίμα των παιδιών του και τον παραδώ σαμε ανυπε­ ράσπιστο στα συμφέροντα των Εγγλέζων. Ξέρεις τι θα γίνει τώρα; Όλοι οι δωσίλογοι θα κυνηγάνε τους ελασίτες μέχρι δεκάτου βαθμού συγγενείς. Τι θα γίνουν οι ελασίτες, οι εαμίτες και οι κομουνιστές; Η ηγεσία, λέει, πήρε μέτρα. Είχαμε εκατό χιλιάδες όπλα και γίνανε α υ ­ τά που γίνανε. Τι θα γίνει τώρα που κρατάμε στα χέρια μας μια συμ­ φωνία, ένα χαρτί, τίποτα; Δηλώνει κατηγορηματικά πω ς υπεύθυνη για όλα είναι η ηγεσία του Κόμματος: - Η ηγεσία δεν έκανε λάθη, δεν έκανε σφάλματα, διέπραξε εγκλή­ ματα και γΓ αυτό πρέπει να εκτελεστεί ολόκληρο το ΠΓ με τον Σιάντο επικεφαλής. Μετά ξεκαθάρισε τη δική του στάση: - Η Συμφωνία της Βάρκιζας είναι προδοσία. Εγώ πήρα την α π ό ­ φαση. Επίορκος δε γίνομαι. Θα κρατήσω την υπόσχεση που α π ’ την αρχή δώσαμε στον ελληνικό λαό. Θα συνεχίσου τον αγώνα, άλλος δρό­ μος δεν υπάρχει, κι όσοι πιστοί προσέλθετε! Η συζήτηση κράτησε ώρες. Ο Περικλής συμφωνεί σε όλα με τον αρχηγό εκτός από το νέο αντάρτικο. Πιστεύει πως, τώρα που διαλύθηκε και ο τελευταίος λόχος του ΕΛΑΣ και με το Κόμμα εχθρικά διακείμενο, αντάρτικο δεν ξανα­ γίνεται. Αντίθετα ο Άρης είναι αισιόδοξος πω ς θα τον ακολουθήσουν όλοι* δίνει εντολή στον καπετάνιο να πάει την άλλη ημέρα στην α π ο ­ χαιρετιστήρια συγκέντρωση που έχει η ΧΙΙΙη Μεραρχία στις Μεξιάτες να μιλήσει και να καλέσει τα στελέχη να τον ακολουθήσουν. - Πάρτε γραφομηχανή, πολύγραφο και χαρτί κι ελάτε να με βρεί­ τε, καταλήγει. Χώρισαν περασμένα μεσάνυχτα. Ο Περικλής παίρνει τον δρόμο της επιστροφής μπερδεμένος· π α ρ ά την α γά πη του για τον αρχηγό δεν έχει αποφασίσει να τον ακολου­ θήσει: «Έ φ υγα και π ε ρ π ά τ α γ α στο δρόμο χωρίς να ξέρω πού πα τά ω και πού τραβούσα. [...] Γυρνώντας στο σύνταγμα, είδα στο δρόμο από μακριά μεγάλες ομάδες από αφοπλισμένους αντάρτες κι άλλαξα δρό­ μο. Ντρεπόμουν να τους συναντήσω, ένιωθα ένοχος απέναντι τους». (Χουλιάρας) Όταν το μετανιώσει, θα είναι αργά.

681

Α ΡΗ Σ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

Ιστορία Το πρωί της 4ης Μαρτίου 1945 στο σχολείο της Καλλιθέας είναι συ­ γκεντρωμένες οι κομματικές επιτροπές των γύρω περιοχών -Σ π ερ χειάδας, Μακρακώμης, Υπάτης, Αγίου Γεωργίου κ .λ π .- σε ένα μεγάλο κομματικό αχτίφ. Θα αναλύσουν το περιεχόμενο της Συμφωνίας της Βάρκιζας για να περάσουν τη γραμμή του Κόμματος προς τα μέλη και τους κατοίκους. Οι τοίχοι είναι γεμάτοι συνθήματα και απέναντι από τη διδασκα­ λική έδρα υπάρχει μια μεγάλη φωτογραφία του Σιάντου και αποκάτω το σύνθημα: «Θα νικήσουμε γιατί κρατάμε τον παλμό του Λαού». Την εισήγηση στους 60 παρευρισκόμενους κάνει από την έδρα ένας μορφο^μένος και έξυπνος νεαρός της ΕΠΟΝ, που μετά τη διάλυση έχει περάσει στο Κόμμα. Η ερμηνεία για τη Συμφωνία της Βάρκιζας είναι ότι αποτελεί νίκη του λαού, νίκη του Κόμματος. Οι κομματικοί ακρο­ ατές από τα θρανία τον ακούνε, χωρίς να μιλάνε, καθώς προσπαθεί να κάνει το ξίδι γλυκάδι. Προτού ολοκληρωθεί η σύσκεψη, κατά τις 11 η ώρα, ανοίγει ξα φ ­ νικά η πόρτα της σχολικής αίθουσας και μπαίνει μέσα ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ Λευτέρης Χρυσιώτης με έναν μαυροσκούφη* λέει στους συ­ νέδρους να μη διαλυθούν γιατί δύο γνωστοί τους σύντροφοι θα έρθουν να τους μιλήσουν. Όσα ακολούθησαν τα αφηγούνται δύο από τους μετέχοντες στη σύσκεψη, οι οποίοι, συναισθανόμενοι το ιστορικό βά­ ρος του γεγονότος, κράτησαν αμέσως μετά σημειώσεις για όσα ελέχθησαν, οι οποίες συμπίπτουν εντυπωσιακά* είναι ο αχτιδικός Ντίνος Τσόνης και ο δάσκαλος που παραχώρησε το σχολείο Γιώργος Καραγιάννης. Στην πόρτα της σχολικής αίθουσας εμφανίζονται σε λίγο ο Αρης με τον Φίτσιο, συνοδευόμενοι από μια ομάδα μαυροσκούφηδων* όλοι οι σύνεδροι σηκώνονται όρθιοι και υποδέχονται τον αρχηγό με χειρο­ κροτήματα. Ο δάσκαλος της Καλλιθέας τον παρατηρεί προσεχτικά σαν να θέλει να συγκρατήσει για πάντα την εικόνα του: «Μ πήκαν στην αίθουσα, χαιρέτησαν ευγενικά και ο Άρης κάθισε στο μπροστινό θρανίο προς το παράθυρο, που ήταν αδειανό και κ α ­ θόμουν μόνο εγού. [...] Εγώ αμέσως σηκώθηκα από το θρανίο, αλλά εκείνος μου είπε να καθίσω, δεν τον ενοχλώ. »Φορούσε μαύρο σκούφο, στρατιωτική στολή σε χρώμα βαθύ π ρ ά ­ σινο, στο λαιμό του ένα μεγάλο σταυρό σαν αυτόν που φοράνε οι ανώ­ τατοι αξιωματικοί, ωρολόγιο τσέπης στο επάνω τσεπάκι του με αστραφτερή καδένα, φαρδιά ζωστήρα και κρεμασμένη μια χειροβομ-

ΔΙΟ ΝΥ ΣΗ Σ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

682

βίδα, πίσω του ένα πιστόλι και στα γόνατά του ακούμπησε ένα ολό­ λαμπρο όπλο χωρίς φυσιγγιοθήκες. Στο χέρι του μαστίγιο και οι μπό­ τες του φρεσκογυαλισμένες με σπιρούνια. Ή ταν πολύ καθαρός και φρεσκοπλυμένος με βλέμμα διαπεραστικό και κάπνιζε συνεχώς».4 Όταν ο νεο:ρός επονίτης ολοκλήρωσε την ομιλία του, ζήτησε τον λό­ γο ο Φίτσιος· ανεβαίνει στην έδρα και εμβρόντητοι οι 60 σύνεδροι ακούνε τον παλαίμαχο κομουνιστή να καταγγέλλει την ηγεσία του ΚΚΕ ως προδοτική. Πρώτη φορά ασκείται κριτική εναντίον του Κόμματος. Ο Φίτσιος αναφέρεται κυρίως στη Συμφωνία της Βάρκιζας και στο Άρ­ θρο 3, που αφήνει απροστάτευτους τους αγωνιστές. Ο νεαρός επονίτης δεν μπορούσε να αφήσει αναπάντητο ένα τόσο δριμύ κατηγορώ· ση­ κώθηκε από τη θέση του και, αφού έκανε τις επανορθ είμαι στρα­ τιωτικός και προχώρησα, αλλά μετά μπήκανε στη μέση οι Εγγλέζοι, τους τουμπάρανε με υποσχέσεις και με τραβήξανε πίσω. Και τη ζημιά την κάναμε και τίποτα δεν ολοκληρώσαμε. Πάντα αυτό κάναμε. Αποκάτω οι σύνεδροι τα είχανε χαμένα. 4. Γ. Κ αραγιάννης. ΕΑΜ-Αντίσταση.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

683

0 Άρης μιλάει για τις απαράδεχτες πολιτικές συμφωνίες Λιβάνου και Καζέρτας και την ανικανότητα του ηγετικού διδύμου* δείχνοντας τη φωτογραφία του Σιάντου στον τοίχο με το σύνθημα «Θα νικήσου­ με» αποκάτω, λέει: - Με αυτόν στην ηγεσία αποκλειόταν να νικήσουμε. Είναι ο χασά­ πης του λαϊκού κινήματος. Όσο για τον κομματικό εγκέφαλο Ιωαννίδη: - Και όταν ήταν στην παρανομία και όταν ήταν στην ελευθερία, δε βγήκε ποτέ από τα υπόγεια και δεν είδε ποτέ ήλιο για να μπορεί να έχει καθαρό μυαλό και ορθή κρίση. Στο μεταξύ έξω από το σχολείο, από την ώρα που ήρθε ο Άρης, έχει μαζευτεί όλο το χωριό και παρακολουθεί τον λόγο του αρχηγού. Εκεί­ νος συνεχίζει και φτάνει στη Σύσκεψη των Καπεταναίων στη Ααμία: - Αρχές του Νοέμβρη παίρνω ένα γράμμα από το ΠΓ που μου έλε­ γε πως, σε περίπτωση που επιμένουνε οι άλλοι στα δικά τους, θα έρ­ θουμε σε σύγκρουση. Όταν το πήραμε στο στρατηγείο, το κοινοποιή­ σαμε στις μεγάλες μονάδες κι εγώ, ως υπεύθυνος για τα στρατιωτι­ κά, καλώ σε σύσκεψη τους καπεταναίους των μεραρχιο^ν. Τους είπα: εμείς έχουμε υποχρέωση να προετοιμαστούμε για να διεξαγάγουμε επιχειρήσεις. Όπως καταλαβαίνετε, εχθρός δεν είναι η Ορεινή Ταξιαρ­ χία, σίγουρα θα ’ρθούμε σε σύγκρουση με τους Εγγλέζους. Εκεί π ε ­ τάγεται το μουσκίδι [μοσχάρι] ο Μάρκος και λέει «το γράμμα του ΠΓ δεν γράφει για τους Εγγλέζους». Για τα Δεκεμβριανά: - Η ηγεσία του Κόμματος, και ιδιαίτερα ο Ιωαννίδης, ήταν ανίκα­ νη και ταλαντευόμενη. Αλλά, αφού υπέγραψαν αυτές τις συμφωνίες στον Λίβανο και στην Καζέρτα, έπρεπε να τις τηρήσουν χωρίς δια­ μαρτυρίες ή αθετήσεις της υπογραφής. Ό,τι κι αν γινόταν, έπρεπε να δείξουμε ότι τηρούμε τις συμφωνίες. Πώς θα μας εμπιστευτεί ο λαός; Αν ήταν έτσι, να μην τηρούμε αυτά που λέμε, θα μπορούσα κι εγώ από την Πελοπόννησο να μπω και να καταλάβω την Αθήνα. Αυτά όμως τα τεράστια σφάλμο:τά της η ηγεσία θέλησε να τα διορθώσει με άλλο σφάλμα, το μεγαλύτερο: αποχώρησαν από την κυβέρνηση και άρχισαν να προετοιμάζονται για την ένοπλη ανατροπή της. Οι σύνεδροι παρακολουθούσαν αποσβολωμένοι. - Κι ανέλαβε ο Σιάντος τη Μάχη της Αθήνας κι έκοψε τον ΕΛΑΣ στη μέση. Λένε ότι ήταν λοχίας στο στρατό. Είδατε τι έκανε... Και ο τελευταίος δεκανέας του στρατού ξέρει τέσσερα πράγματα στον πό­ λεμο, δεν χρειάζεται να έχει διαβάσει Κλαούζεβιτς: εχθρός, μέσα, έδα­ φος, αποστολή. Αυτά είναι. Και δεν έλαβε τίποτα υπόψη του.

684

ΔΙΟ ΝΥ ΣΗ Σ Χ ΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ

Για τις πιθανότητες νίκης στα Δεκεμβριανά είναι σίγουρος: - Αν την κάναμε εμείς την επιχείρηση; Μία μέρα στο Γουδί, δεύτε­ ρη μέρα στη «Μεγάλη Βρεταννία», τρίτη μέρα στον Πειραιά και μία για τον Καραγκιόζη τέσσερις, οι Εγγλέζοι στη θάλασσα. Και τι θα γ ι­ νότανε, θα μου πείτε... Πρώτον, είχαμε τον οπλισμό που πήραμε από τους Γερμανούς, θα είχαμε και τα όπλα των Εγγλέζων. Να κάνανε απόβαση οι Εγγλέζοι θα το σκέφτονταν πολύ. Είχανε το παλούκι του φον Ρούστεντ... Και εν πάση περιπτώσει θα καταλήγαμε σε συμφω­ νία από θέσεως ισχύος κι όχι σαν αυτή στη Βάρκιζα. Για τη Συμφο^νία της Βάρκιζας: - Είναι πέρα για πέρα προδοτική, πρόδωσε τον αγώνα, πρόδωσε το λαό. Με τη Βάρκιζα αμνηστεύεται η ηγεσία, Σιάντος, Ιωαννίδης και όλοι οι άλλοι, και μένει υπόδικος ο λαός, ο εαμίτης, ο ελασίτης, ο κο­ μουνιστής, ακόμα και ο υπεύθυνος των ζώων. Γιατί υπέγραψε τη διαταγή αφοπλισμού του ΕΛΑΣ: - Να υπογράψω ή να μην υπογράψω; Πρέπει να σας ομολογήσω ότι αυτή η σκέψη με βασάνιζε επί μερόνυχτα κι είπα, τελικά, δεν έχω δι­ καίωμα να κρατήσω υποχρεωτικά τον κόσμο σε αυτή τη νέα κα τά­ σταση. Είπα θα αναλύσω μετά στον κόσμο και όποιος βούλεται οπίσω μου ελθείν.5 Τέλος, κηρύσσει τον νέο αγώνα: - Πρέπει να αντισταθούμε. Το ΕΑΜ προδόθηκε και σε λίγο θα δια­ λυθεί. Το νέο ΕΑΜ, που σας καλώ να ενταχθείτε, θα το πούμε ΜΕΑ για να μην το μπερδεύουμε: Μέτο^πο Εθνικής Ανεξαρτησίας. Και θα αγω ­ νιστούμε μέσα από τον Νέο ΕΛΑΣ, που θα φτιάξουμε γρήγορα, για να έρθει μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας που μέσα σε τρεις τέσσερις μή­ νες θα κάνει δημοψήφισμα, τελείως ελεύθερο, για το πολιτειακό και έπειτα από έξι μήνες ελεύθερες εκλογές. Όσο μιλάει ο αρχηγός, έχει φτάσει από τη Λαμία ειδοποιημένος ο παλιός κομουνιστής και γραμματέας της Περιφερειακής με το ψευδο> νυμο Λάμπρος Δάφνης. Πίσω του μπαίνει στην αίθουσα και ένα πρό­ σωπο που κινητοποιεί αμέσως τα ανακλαστικά του αρχηγού* είναι ο γνωστός πιστολέρο της ηγεσίας Θησέας (Τάκης Σαρρής).6 Σε ένα νεύ­

5. Συνέντευξη και γραπτά Ντ. Τσόνη. / Γ. Καραγιάννης, ΕΑΜ-Αντίσταση. 6. Δύο πασίγνοοστες δολοφονίες με κομματική εντολή και δράστη τον Θησέα είναι του μό­ νιμου υπολοχαγού Γ. Γεωργιάδη και του ταξίαρχου του ΔΣΕ Γ. Γιαννούλη. κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Τον προότο τον πλησίασε από πίσω σε μια πορεία στη Μικρολίμνη των Πρεσπών και τον πυροβόλησε εν ψυχρώ στον αυχένα. Τον δεύτερο, μετά από κομματική ανάκριση στον Γράμμο, τον συνόδευσε δήθεν στο κρατητήριο και τον πυροβόλησε πισώπλατα.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

685

μα του αρχηγού, ο Τζαβέλας, που γνωρίζει καλά τον νεοεισελθόντα από τη δράση του στη Ρούμελη, και δύο ακόμη μαυροσκούφηδες τον βάζουν στη μέση. Η αποστολή του Θησέα ματαιώνεται· όπως παραδέχτηκε και ο ίδιος αργότερα, είχε σταλθεί να πυροβολήσει «αγανακτισμένος» τον αρχηγό για την προδοσία του στο Κόμ,μα. (Συνέντευξη Παπαδάκη) Μόλις τελείωσε τον λόγο του ο Άρης, ο περιφερειακός ανέβηκε στην έδρα και προσπάθησε να ανασκευάσει τις κατηγορίες εναντίον της ηγεσίας. Με τον Φίτσιο είναι σκληρός, αδυσώπητος* τον Άρη τον αποκαλούσε με σεβασμό «ο αρχηγός», αλλά τόνιζε πως πάνω από το Κόμ­ μα δεν είναι κανένας. Τότε ο Άρης πρότεινε να μιλήσουν και οι σύνεδροι· να πουν τη γνώ­ μη τους για αυτά που άκουσαν. Ο Δάφνης διαφωνεί γιατί, όπως είπε, είναι κομματικό αχτίφ και δεν επιτρέπεται να πάρουν τον λόγο. 0 αρ­ χηγός του λέει να μην πνίγεται στους τύπους- άλλωστε, όπως τους εξηγεί, το αχτίφ παράγεται από το γαλλικό ρήμα «aciiver» και ση­ μαίνει «δράση» και όχι «αδράνεια»· δεν έχουν μεν δικαίωμα να π ά ­ ρουν αποφάσεις, αλλά έχουν δικαίωμα να ανταλλάξουν απόψεις. - Να αποφασίσει το σώμα, προτείνει ο περιφερειακός, σίγουρος για την πειθαρχία των συνέδρων. Όντως γίνεται ψηφοφορία με ανάταση του χεριού, με το ερώτημα αν θα μιλήσουν ή όχι, και σηκώνουν το χέρι μόνο 11· η πρόταση του αρ­ χηγού απορρίφθηκε. Σηκο^νεται ξανά ο Άρης και λάβρος, πριν αποχωρήσει, δηλώνει: - Προσέξτε, γιατί τα κεφάλια σας δεν στέκουν καλά! Γρήγορα θα με θυμηθείτε... Εγ(ύ με τρεις ξεκίνησα και έφτασε ο ΕΛΑΣ σε χιλιάδες. Τώρα, που έχω 13, όχι μόνο δε θα παραιτηθώ, αλλά θα συνεχίσω με την πεποίθηση πως ο αγώνας θα φέρει τη νίκη του λαού. Όποιος βού­ λεται οπίσω μου ελθείν. Καθώς φεύγει, στην πόρτα του σχολείου τρέχει και τον προλαβαί­ νει ο νεαρός επονίτης. - Αρχηγέ, του λέει, σε ακολουθώ κι εγώ α π ' αυτή τη στιγμή. 0 Άρης χαμογέλασε ικανοποιημένος: -Ό χ ι, παιδί μου, σήμερα, όταν σε χρειαστώ.

Τελεσίγραφο Οι κινήσεις του αρχηγού γίνονται αμέσως γνωστές. Η ηγεσία του ΚΚΕ στα Τρίκαλα ενημερώνεται πως ο Άρης αρνείται να συμμορφωθεί με τη Συμφωνία της Βάρκιζας, τους κατηγορεί

686

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

για προδοσία, ζητάει τιμωρία των υπευθύνων της ήττας και ετοιμάζε­ ται να ξεκινήσει νέο αντάρτικο. - Να κάτσει καλά γιατί το Κόμμα θα τον τσακίσει, απειλεί ο Σιάντος. Όταν ο Περικλής πηγαίνει στην έδρα της ΧΙΙΙης Μεραρχίας, η α π ο ­ χαιρετιστήρια συγκέντρωση που ετοιμαζόταν έχει ματαιωθεί από τον φόβο μήπως εμφανιστεί ο Άρης να μιλήσει στους άνδρες. Οι προχτές σκέψεις στα ηγετικά κλιμάκια είναι να καταγγελθεί ο Άρης και να χτυπηθεί στρατιωτικά προτού σχηματίσει σοβαρή δύναμη γύρω του· μα οι μονάδες του ΕΛΑΣ έχουν διαλυθεί και δεν υπάρχει δύναμη ικα­ νή για τέτοια αποστολή· και ειδικά στη Ρούμελη, όπου βρίσκεται, δεν είναι καθόλου βέβαιο πω ς οι αντάρτες θα υπακούσουν. Έτσι, αποφασίστηκε μια πρώτη απόπειρα να. τον μεταπείσουν. Την προηγούμενη ημέρα της ομιλίας του αρχηγού στο αχτίφ της Καλλιθέας, στις 3 Μαρτίου, η φ άλαγγα των αυτοκινήτων με την πολι­ τική ηγεσία και τα στελέχη που κατευθύνονται στην Αθήνα σ τα μ α τά ­ νε γ ια λίγο έξω από τη Λαμία· ο Άγγλος επικεφαλής είχε αρνηθεί να περάσουν από την πόλη, όπως του είχαν ζητήσει. Εκεί κατεβαίνουν πολιτικοί και καπετάνιοι της περιοχής να πάρουν οδηγίες γ ια το ζή­ τημα που προέκυψε με τον αρχηγό του ΕΛΑΣ. Είναι μια φ άλαγγα εξουθενο^μένων ανθρώπων. Ο Σιάντος κάθεται μέσα σε ένα αυτοκίνητο πλάι στη γυναίκα του Βαγγελιώ με μια κουβέρτα στα πόδια· αδύναμος, κατακίτρινος, ίσα που τους ανταποδίδει τον χαιρετισμό. Στο ίδιο αυτοκίνητο είναι και ο νομικός του σύμβουλος Δεσποτόπουλος, άχρωμος και καταπονημένος και αυτός. Από τους κατερχόμενους στην πρωτεύουσα κομματικούς ρίχνεται η πρώτη λάσπη: - 0 Άρης φοβάται. Από σκέτη δειλία δεν αποδέχεται τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Η νέα θεωρία περί δειλίας του αρχηγού συνεχίστηκε και από άλ­ λους, αλλά φυσικά δεν έπεισε κανέναν» Πιο ψύχραιμος από όλους, ο Ιωαννίδης κατεβαίνει από το αυτοκίνητο, ενημερώνεται από τον γρ α μ ­ ματέα της περιοχής Αρίστο Βασιλειάδη και αναλαμβάνει τον χειρισμό του αντάρτη. Δίνει ένα σημείωμα-τελεσίγραφο του Κόμματος στον Βασιλειάδη, να το πάει στον Άρη, και συγκροτεί επιτόπου μια ομάδα φ ί­ λων του αρχηγού (Περικλή, Βερμαίο και Ερμή), οι οποίοι θα τον συ­ νοδεύσουν και θα προσπαθήσουν να του αλλάξουν το μυαλό. - Θα του πείτε, τους δασκαλεύει ο Ιωαννίδης, πω ς είναι αξίωση του Κόμματος να κατέβει στην Αθήνα και να αναλάβει πρόεδρος των παλιών πολεμιστών του ΕΛΑΣ. Το Κόμμα έχει τη δύναμη να τον π ρ ο ­ στατεύσει. Έχουμε τώρα πολιτικούς αγώνες μπροστά μας. Διάφορε-

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

687

τικά το Κόμμα θα τον πολεμήσει δίχως οίκτο. Τ ίποτ’ άλλο. Εσείς που είστε φίλοι του προσπαθήστε να τον πείσετε. Στις 5 Μαρτίου το πρωί οι απεσταλμένοι του Κόμματος ξεκινάνε με ένα αυτοκίνητο να βρουν τον Άρη στο Πλατύστομο. Είναι κάπως νευρικοί, δεν ξέρουν πο5ς θα τους αντιμετωπίσει. 0 Λευτεριάς, που θέλει σε όλα να ανακατεύεται, σταματάει τον Περικλή: - Πού πας εσύ; Εσένα θα σε σκοτώσει ο Άρης. - Δε μου κάνει τίποτα, απαντάει ο καπετάνιος. Έλα, πάμε μαζί. - Εγώ; Δε γλιτώνω όπως είναι τώρα. Το χιόνι πέφτει πυκνό και ο δρόμος είναι δύσβατος. Περνάνε από αλλεπάλληλα μπλόκα Άγγλων και Εθνοφρουράς και φτάνουν με το αυτοκίνητο έως το Πλατύστομο. 0 Άρης δεν βρίσκεται στο χωριό* έχει αποτραβηχτεί με τους δικούς του ψηλότερα στην Μπρούφλιανη, που δεν πατιέται από ρόδα. Οι τέσσερις απεσταλμένοι συνεχίζουν με τα πόδια στον χιονισμένο μουλαρόδρομο και φτάνουν στο χωριό προς το μεσημέρι. Όλα είναι σκεπασμένα με χιόνι* ρωτώ­ ντας, βρίσκουν το δίπατο σπίτι που έχει εγκατασταθεί ο αρχηγός με τους πιστούς του. Πρώτοι τους βλέπουν από το χαγιάτι του σπιτιού δύο μαυροσκούφηδες και τους καλούν με φωνές. Ανέβηκαν πάνω και πιάσανε την κουβέντα. Τον αρχηγό τον έχουν ήδη ακολουθήσει αρκετοί: οι πρωτοπόροι κα­ πετάνιοι Πελοπίδας, Θάνος και Λευτέρης Χρυσιώτης. ο Τζαβέλας, ο ιπποκόμος του Λέων, οι μαυροσκούφηδες Έκτορας, Κατσαντώνης, Δράκος, Κόρακας, Καραϊσκάκης, ο πρωταντάρτης από την Καισαριανή Μανόλης Τσάφος (Αθηναίος), ο εξάδελφος του Άρη δικηγόρος Δη­ μοσθένης Ζαγκλάρας, οι ντόπιοι ελασίτες Παντελής Κοτσιανάς, Νίκος Τσιτσίας, Ηλίας Σίβος (Κίτσος) και μερικοί ακόμη. Σε λίγο ήρθε και ο Άρης από την εκκλησία του χωριού, όπου είχε μιλήσει στους χωρικούς. Τον πρώτο που βλέπει είναι ο Βερμαίος και, νομίζοντας πως ήρθε να ενταχθεί στην ομάδα, τον αγκάλιασε με θέρ­ μη και τον φίλησε. Μόλις όμως είδε τον Βασιλειάδη και τους άλλους, κατάλαβε ότι πρόκειται για «πρεσβεία» και άλλαξε αμέσως ύφος* ού­ τε καν τους μίλησε. Είναι όλο πίκρα και θυμό. Του έχει κοστίσει ότι άνθρωποι που θεοιρούσε δικούς του, προσω­ πικούς του φίλους, δεν τάχθηκαν αμέσως στο πλευρό του, αλλά ακο­ λουθούν τις εντολές του Κόμματος. 0 Βασιλειάδης, φανερά τα ρ α γ­ μένος, σχεδόν τρέμοντας, του είπε πως έρχεται εκ μέρους του ΠΓ και θέλει να του μιλήσει ιδιαιτέρως. Μπήκαν σε μια αποθηκούλα του σπι­ τιού, από αυτές που φυλάνε οι χωρικοί τα αλεύρια και τα τρόφιμα.

688

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Έξω στο χαγιάτι ο Περικλής, ο Βερμαίος και ο Ερμής ανέλυαν τα κα­ θέκαστα με τον Πελοπίδα, τον Θάνο, τον Χρυσιώτη και τους άλλους. «Το πρόβλημα δεν ήταν αν ο Άρης είχε δίκαιο ή όχι γι' αυτά που έλεγε για την ηγεσία, σ’ αυτά όλοι ήμασταν σύμφωνοι εκ των προτέρων, αλλά αν το καινούργιο Αντάρτικο μέσα στις καινούργιες συνθήκες που διαμορφώθη­ καν, μετά την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ, θα μπορούσε να ξαναγίνει στρατός να πολεμήσει, να τα βγάλει πέρα όχι μόνο με τους Άγγλους και την αντίδραση, αλλά και με το Κόμμα». (Συνέντευξη Χουλιάρα) Ο βαρύς και λιγομίλητος Πελοπίδας, που φοβάται τυχόν όξυνση των πνευμάτούν, ιδίως με την παρουσία του Περικλή, τον πήρε κατά μέρος: Άκουσε, Περικλή... Εμείς θ ’ ακολουθήσουμε τον Άρη, όπως και την πρώτη φορά, δε θα τον αφήσουμε μόνο. Θέλεις το λες συναισθη­ ματισμό αυτό, θέλεις το λες οτιδήποτε άλλο. Εσύ 0' ακολουθήσεις το Κόμμα. Πάντως κι εμείς κακό χερόβολο κι εσείς κακό δεμάτι. Του έδωσε το χέρι και του είπε με νόημα: - Φύγε τώρα και καλή αντάμο^ση στα γουναράδικα. Ο Περικλής, που κατάλαβε τι εννοούσε, τους αποχαιρέτησε και έφυ­ γε, πριν ξαναβγεί ο Άρης, να περιμένει τα άλλα μέλη της αντιπροσο^π εία ς έξω από το χωριό. Μετά από λίγη ώρα τέλειωσε η κουβέντα που είχαν ο Άρης με τον Βασιλειάδη· ο κομματικός έχει τώρα μια νέα αποστολή: να παραδώ σει στην ηγεσία ένα γράμμα του Άρη, απάντη­ ση στο τελεσίγραφο που του πήγε. Ο Βερμαίος με τον Ερμή αποπειράθηκαν δειλά να μεταφέρουν στον σκοτεινιασμένο αρχηγό τα λόγια του Ιωαννίδη και ιδιαίτερα πως, αν κατέβει στην Αθήνα, το Κόμμα εγγυάται για την ασφάλειά του. Ο αρχηγός σκοτείνιασε περισσότερο: - Ξέρω τι αξίζουν αυτές οι εγγυήσεις... Μεγάλο και ωραίο μνήμα μού ετοιμάζει ο Ιωαννίδης. Ό,τι δεν κατάφεραν να κάνουν τρία χρό­ νια στο Βουνό θα τους δώσου τν ανταρτών να τον ακολουθήσουν. Του επιτίθενται με μίσος, προσβλητικά· δεν είναι π ια δικός τους, δεν ανήκει στο Κόμ­ μα. Είναι ανεπιθύμητος. Αλλού) του το λένε καθαρά και αλλού του το δείχνουν με τον τρόπο τους πως δεν τον θέλουν. 0 Άρης δεν αντέχει την απόρριψη. Άλλοτε αφαιρείται και χάνεται στις σκέψεις του και άλλοτε π ε ι­ σμώνει και δηλώνει στους άνδρες του πω ς θα μείνουν μέχρι να « ξε­ καθαρίσει την κατάσταση»· δεν εννοεί να φύγει διωγμένος από αν­ θρώπους που άλλοτε τον προσκυνούσαν. Αναλώνεται σε ασήμαντα π ε ­ ριστατικά· πότε στο χωριό Στουρναρέικα να συλλάβουν και να εκτελέσουν κάποιον ασύδοτο χωροφύλακα και πότε στα Πράμαντα δύο παρακρατικούς. Σαν να έχει επωμιστεί ρόλο εκδικητή και τιμωρού ή σαν να θέλει επιδεικτικά να υπονρααμίσει o t o u c διωκόμενους την αδυναμία του Κόμματος να τους προστατεύσει. Και τους το λέει: - Ό τ α ν θα χτυπάτε τα κεφάλια σας, θα είναι αργά. Δεν θα είμαι πια εγώ στο Βουνό για να σας προστατέψω. Ή ταν αρκετή μια πληροφορία πίος στους Μελισσουργούς της Η πεί­ ρου υπάρχουν κάποιοι εθελοντές για να ξεσηκώσει το τμήμα και να φύγουν αμέσως για τα Τζουμέρκα. Αλλά οι κομματικοί της περιοχής τον έχουν προλάβει. Ματαίως ο αρχηγός προσπαθεί να αποδείξει στους συγκεντρωμένους κατοίκους των Μελισσουργών ότι η γραμμή της πολιτικής ηγεσίας είναι λανθασμένη* ματαίως προσπαθεί να υπ ερ­ νικήσει τους δισταγμούς τους. Οι συγκεντρωμένοι τον δικαιώνουν, αλ­ λά δεν τον ακολουθούν. Επιστρέφει τσακισμένος στη Θεσσαλία. « Α π ’ εδώ και πέρα πολλές αποφ άσεις κι ενέργειες του Άρη π α ­ ραμένουν ανεξήγητες ακόμη και γ ια τους “βαθμοφόρους” του τμήμα­ τος. Δεν καταλαβαίνουν για τί βραδυπορούν και εμπλέκονται σε τέ­ τοιες “επιχειρήσεις”, αφού σκοπός τους είναι να φθάσουν στα γνο^ριμα -κ α ι ασφαλή από τη γνω ρ ιμ ία - ορμητήρια της Ρούμελης. Δεν κ α ­ ταλαβαίνουν ακόμη γιατί παίρνουν και λοξό δρομολόγιο με κατεύ­ θυνση προς τους Μ ελισσουργούς και Άγναντα». (Φ. Γρηγοριάδης.

Αντάρτικο)

ΑΡΗΣ, Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

715

Έ χει ειπωθεί ότι ο Άρης στριφογυρίζει και καθυστερεί στην περιο­ χή γιατί είναι σε επικοινωνία με τις κομματικές οργανώσεις προκειμένου να κανονιστεί μια συνάντηση με τον Ζαχαριάδη. Δεν είναι μόνο αυτό. « 0 Άρης κάνει κινήσεις που η σκοπιμότητα τους δεν εξηγείται με την απλή υπόθεση ότι προσπαθούσε να έρθει σε επαφή με την κομ­ ματική οργάνωση της περιφέρειας Τρικάλων. [...] Γ ι’ αυτό ο Θάνος και ο Λευτέρης εκδήλωσαν τις επιφυλάξεις τους, ενώ ο Πελοπίδας αντέδρασε με έμφαση: » - Γιατί αφήνουμε το σκοπό μας και κλωθογυρίζουμε εδώ, σ ’ αυ­ τά τα χωριά, αρχηγέ;» (Καραθάνος) Στις 4 Ιουνίου στη Μεσοχώρα, ο Άρης θα δεχτεί την πρώτη βολή από τον άνθρωπο στον οποίο έχει εναποθέσει τις ελπίδες του. Έ να σκισμένο κομμάτι από τον Ριζοσπάστη με ολόκληρο το κύριο άρθρο φτάνει στα χέρια του: «Η Συμφωνία της Βάρκιζας να εκτελεστεί γρή­ γορα και 100%. Αν κάποιος μέσα α π ’ τις γραμμές μας, στις πόλεις εί­ τε στα βουνά, αντιδρά ακόμα, εμείς θα τον χτυπήσουμε ανοιχτά και θα τον διοοξουμε».18 Το μήνυμα είναι σαφές. Ο Ν.Ζ., που το υπογράφει, δηλαδή ο Νίκος Ζαχαριάδης, έχει συ­ ν ταχθεί πλήρως με τους Σιάντο - Ιωαννίδη και απειλεί ανοιχτά τον αρχηγό με διαγραφή. Εκείνος το αντιμετωπίζει με φαινομενική ψυ­ χραιμία· σαν να μην τον αφορά: Αυτά τα λέει για μας ο Νίκος. Είναι μονόπλευρα πληροφορημένος από τους Σιάντο - Ιωαννίδη. Γι’ αυτό πρέπει οπο^σδήποτε να συ­ ναντηθούμε για να του πω τις απόψεις μου. Ο Άρης μόνο αφελής δεν είναι. Καταλαβαίνει πω ς ουδείς στο Κόμμα ενδιαφέρεται για τις απόψεις του* έχουν απορριφθεί προ πολλού και τώ ρα απορρίπτονται και από τον Ζαχαριάδη. Άλλωστε το λέει καθαρά εκείνος· όποιος διαφωνεί διαγράφεται. Δεν υπάρχει ελπίδα· πίνει συνεχώς, και τις νύχτες δεν του κολλάει ύπνος, βρικολακιάζει βηματίζοντας πέρα δώθε με ένα τσιγάρο στο χέρι. Μέσα του ξέρει το τέλος.

18. Ριζοσπάστης . 31.5.1945.

716

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Τον Άρη δεν τον καταδιώκουν μόνο τα Τ ά γμ ατα Εθνοφυλακής υπό την επ ο πτεία των Άγγλων- επικηρυγμένος από την κυβέρνηση και από την ηγεσία του ΚΚΕ, βρίσκεται στο στόχαστρο όλων. Δ ιάσπαρτες π α ρακρατικές ομάδες πρώην εδεσιτών που μαζί με ακραία στοιχεία της περιοχής επιδίδονταν στο κυνήγι εαμιτών τώρα νιώθουν ότι απειλούνται από την επανεμφάνισή του και συνενώνονται. Από την άλλη οι κατά τόπους πολιτικοί του Κόμματος δεν τον αφή­ νουν σε χλωρό κλαρί* τον υποσκάπτουν, τον συκοφαντούν, ματαιοί)νουν κάθε του προσπάθεια στρατολόγησης και κάθε αυθόρμητη κίνηση των εαμιτών να του συμπαρασταθούν. «Εχθρός και ηγεσία συμπλέουν σιωπηρά για την εξόντωσή μας». (Γκονέζος) Οι στρατιωτικές διοικήσεις Ηπειρο?) και Θεσσαλίας αναλαμβάνουν συνδυασμένες επιχειρήσεις κατά των «Αρειανών»: η ΣΔ Ηπείρου με το 266 TP] αρχίζει εκκαθαριστικές στα Τζουμέρκα κατεβαίνοντας προς τα Οεσσαλικά σύνορα. II ΣΔ Λαρίσης συγκροτεί τρία απο σ π ά σ μ α τα καταδίωξης, κυρίως από το 1ί8 ΤΕ, συνολικής δύναμης περίπου 250 ανδρα>ν. με στόχο: το πρώτο απόσπασμα να αποκόψει τις διαβάσεις διαφ υγής του Άρη προς την Πίνδο* το δεύτερο α π ό σ π α σ μ α να τον εγκλωβίσει και το τρίτο, υπό τη διοίκηση του υπολοχαγού Λσημάκη λΊουρελάτου. να παρεμποδίσει τη διαφυγή του Άρη προς τα Άγραφα. (ΔΙΣ/ΓΕΣ) «Επίσης επί της οδού Κ αλαμπάκας - Μετσόβου εκινούντο τρία α γ ­ γλικά άρματα μάχης και απόσπασμα Άγγλων ανιχνευτών βορείως του υ π ’ αριθ. 1 αποσπάσματος». (ΔΙΣ/ΓΕΣ) Αυτή η ομάδα των Άγγλων ανι­ χνευτών, αναζητώντας τον Άρη, διείσδυσε έως τα Περτουλιώτικα Λι­ βάδια. αλλά αυτός είχε ήδη φύγει προς την Ή πειρο. Οι εποπτεύοντες Άγγλοι εφοδιάζουν τους εθνοφύλακες με όλα τα απαραίτητα για τις επιχειρήσεις εναντίον του αρχηγού του ΕΑΛΣ. και αυτοί με τη σειρά τους εξοπλίζουν μυστικά με οπλοπολυβόλα και πυρομαχικά τις π α ­ ρακρατικές ομάδες που παίρνουν μέρος στην καταδίωξή του. Οι παρακρατικοί είναι και οι πλέον επίφοβοι* γνωρίζουν τον τόπο με κλειστά μάτια και έχουν πληροφοριοδότες ανάμεσα στους χω ρι­ κούς που προσδοκούν τις χρυσές λίρες της επικήρυξης. Οι αξιω ματι­ κοί των Ταγμάτων Εθνοφυλακής, αντιλαμβανόμενοι τη χρησιμότητα αυτών των ομάδων, τις ενισχύουν, δίνοντας αφ ειδώ ς «αναρρονυικές άδειες» σε πρώην εδεσίτες που υπηρετούν 6)ς εθνοφύλακες. Στην καταδίω ξη του Άρη παίρνουν μέρος άνο> των 120 ένοπλων

ΑΡΗΣ. Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ' ΑΤΑΚΤΩΝ

717

Θεσσαλών, με επικεφαλής των ετερόκλητων ομάδων τούς Λάμπρο Κωνσταντέλλο. Κο')στα Μόκκα. Σταθαίους (Βενιζέλο. Χριστόδουλο και Γιοί>ργο), Χασιώτες (Αριστείδη. Πέτρο. Λάμπρο). Νίκο Κοντογιάννη κ.ά. Οι Ιίπειρώτες είναι άνω των 80. με αρχηγό τον Κώστα Βόιδαρο και επικεφαλής των ομάδων τούς Καραμπίνα (Σπύρο Καλονίκη), Ευάγγελο Μαρέτη, Γιώργο Τορβά, Κώστα Κομπόγιαννο, Νίκο Κοιλία, Λάμπρο Κουρκούτα κ.ά. Ένας απειλητικός κλοιός αρχίζει να σχηματίζεται γύρω από τον αρ­ χηγό και τους άνδρες του. Κάθε κίνηση του Άρη παρακολουθείται βήμα προς βήμα από τους διώκτες του. Σιγά σιγά τον κλείνουν από παντού. Εκείνος δεν λέει να απομακρυνθεί. Και. όσο καθυστερεί, τόσο η λαβίδα γύρω του σφίγγει και όλες οι υποχρεωτικές διαβάσεις για τη Ρούμελη πιάνονται από τους παρακρατικούς. Είναι βέβαιο πο^ς. αν το αποφάσιζε ο αριστοτέ­ χνης των στρατιωτικών ελιγμών. Οα κατόρθωνε να διαφύγει από την παγίδα, που κλείνει γύρω του. Όποτε χρειάστηκε στο παρελθόν και με αντιπάλους απείρως ισχυρότερους, οι απρόβλεπτες κινήσεις απαγκί­ στρωσης που εκτελούσε μετέτρεπαν τους διώκτες του σε κυνηγούς φαντασμάτων. Αλλά τώρα δείχνει να αδιαφορεί. Όλες του οι προσπάθειες να αναπτύξει αριθμητικά το τμήμα έχουν ναυαγήσει* οι μόνοι που προστέθηκαν όλο αυτό το διάστημα συνεχούς προσπάθειας είναι οι αδερφοί Θωμάς και Θύμιος Αρχιμανδρίτης από το Ανθηρό. Στο ίδιο του το τμήμα συμβαίνουν πράγματα που παλιά θα ήσαν αδιανόητα. Οι άνδρες δεν εμφορούνται από το πάθος και την αγωνιστικότητα που έδινε το κοινό όραμα του ΕΛΑΣ* τώρα βαδίζουν στο πουθενά. Το μόνο που τους κρατάει ενωμένους -κ α ι ιδίως τον σκληρό πυρήνα των δοκιμασμένων συντρόφων του- είναι η αγάπη και η πίστη στον Άρη, Η εσωτερική σιδερένια πειθαρχία των ελασίτικων τμημάτων και η άμα τη εμφανίσει επιβολή προς τους έξω δεν υφίστανται πλέον. Εδώ κι εκεί κάποιοι άνδρες εγκαταλείπουν ξαφνικά την ομάδα και χάνο­ νται· κάποιοι ντόπιοι οδηγοί τους παρατάνε και εξαφανίζονται. Σε άλλες εποχές αυτά τα φαινόμενα θα είχαν παταχτεί άγρια· ο λιπο­ τάκτης ή ο χωρικός που θα τολμούσε να γελάσει τον αρχηγό δεν Οα έβρισκε τόπο να σταθεί μέχρι να τον βρει και να τον τιμωρήσει ανά­ λογα. Τώρα σαν να μην τον ενδιαφέρει τίποτα. Ούτε να ζήσει.

718

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Ημέρες (1) Οι τελευταίες ημέρες του Άρη είναι ένα ανεξήγητο δρομολόγιο θα­ νάτου, ακόμη και για αυτούς που ήσαν μαζί του. Κυριακή 10 Ιουνίου. Το τμήμα του Άρη, προερχόμενο από το Ανθηρό, φτάνει στην Κ α­ λή Κώμη, έχοντας μαζί του τέσσερις ομήρους: Λουκά Κλάρα, Ε υ α γ ­ γελία Κλάρα, Τιμολέοντα Κλάρα και Κο^νσταντίνο Τσιώνο. Ο Άρης έχει δηλώσει στους κατοίκους του Ανθηρού πως οι όμηροι θα αφε~ θούν ελεύθεροι μόνο αν του παραδώ σ ουν τα κρυμμένα όπλα που έχουν. Αργά το α π ό γ ευ μ α θα π ρα γμ ατοποιήσ ει την υπόσχεσή του αφού μια επιτροπή Ανθηριωτών έφερε στην Καλή Κώμη, όπου έχει μετακινηθεί, περί τα 25 όπλα και τα πυρομαχικά που είχαν στο χω ­ ριό τους. Τη νύχτα εμφανίζεται αλαφιασμένος ο σύνδεσμος που είχε στείλει ο Άρης στις 4 Ιουνίου από τη Μεσοχώρα στο Γοργογύρι με έναν φ ά ­ κελο για τον τοπικό αχτιδικό Αγρότη. - Τι έχεις κι είσαι έτσι;, τον ρωτάει ο αρχηγός. - Ό λ ο ς ο τόπος από την ΓΙύλη μέχρι τα Στουρναρέικα γέμισε στρα­ τό και αντίδραση. Γι’ αυτό άργησα να περάσο3 προς τα δω. 'Εψαχναν όλο τον κόσμο... Ο Άρης δεν δείχνει ανησυχία. Άνοιξε τον φάκελο που του έφερε ο σύνδεσμος και διάβασε το ση­ μείωμα του Αγρότη με ημερομηνία αποστολής 8 Ιουνίου. Τον ενημέ­ ρωνε πω ς το γράμμα του για τον Ζαχαριάδη έχει ήδη προωθηθεί και κατέληγε: «Σου στέλνουμε ένα Ρίζο. Έ χει άρθρο του Ν. και. αν π α ­ ρακολούθησες και τις άλλες προηγούμενες δηλώσεις του, θα έχεις ολο­ κληρωμένη γνώμη σχετικά με τις απόψεις του». (Οικονομίδης) Ο Ριζοσπάστης είναι λίγων ημερών και περιέχει το άρθρο του Ζα­ χαριάδη «Ελλάδα και Αγγλία», στο οποίο ο ηγέτης του ΚΚΕ δίνει δη­ μοσίως τα «διαπιστευτήριά του» στον Βρετανό πρέσβη Λίπερ, με τον οποίο είχνε συναντηθεί στις 4 Ιουνίου και τον είχε διαβεβαιώσει ότι «δεν θα προκαλέσει αναταραχές». Στο άρθρο ο Ζαχαριάδης, συμπλέοντας απολύτως με τη γραμμή Στάλιν για την Ελλάδα, τόνιζε την ανά­ γκη να αναγνωριστούν και τα στρατηγικά συμφέροντα της Μεγάλης Βρετανίας στη χώ ρα.19 Ούτε λέξη για αγγλική κατοχή. Το άρθρο δεν επιτρέπει παρερμηνείες* ο Άρης απόμεινε ο μόνος 19. Ριζοσπάστης. 5.6.1945.

ΛΡΙΙΣ, Ο Α ΡΧ ΙΙΓΟ Σ ΤΩΝ Α ΤΑΚΤΩΝ

719

που αντιτίθεται στην παρουσία των αγγλικών στρατευμάτων στη χώ ­ ρα. Για κάποιον άγνωστο λόγο ο αρχηγός κράτησε το σημείωμα του Αγρότη επάνο^ του και δεν το έβαλε μαζί με τα άλλα χαρτιά που φ υ­ λάει επιμελώς στη δερμάτινη τσάντα του. Οι πληροφορίες του συνδέσμου δεν προμηνύουν τίπ ο τα καλό· βρί­ σκονται κυριολεκτικά σε διακεκαυμένη ζώνη. ΙΙαρόλο που η Θεσσαλία υπήρξε από τους πυλώνες του Εαμικού Κράτους, σε αυτά τα ορεινά χωριά της Αργιθέας το ΕΑΜ δεν είχε ποτέ πολλές συμπάθειες. Όσοι άνδρες βγήκαν αντάρτες κατατάχθηκαν στον ΕΔΕΣ ή σε άλλες μικρό­ τερες αντιεαμικές οργανώσεις· και τώρα ξαναπήραν τα όπλα εναντίον τους στο πλευρό της Εθνοφυλακής. 0 Τζαβέλας, ο Θάνος, ο Πελοπίδας και ο Λευτέρης πιέζουν τον Άρη να απομακρυνθούν αμέσως είτε προς τη Ρούμελη είτε προς τα μέρη των Γρεβενριό. Τρίτη 12 Ιουνίου. Εθελοντές δεν θα βρουν στο Λιάσκοβο. Αντίθετα, οι κάτοικοι έχουν συγκροτήσει δική τους ομάδα 15 ενό­ πλων με επικεφαλής τον εδεσίτη ανθυπολοχαγό Νίκο Κοντογιάννη, Επειδή είναι λίγοι για να αντιμετωπίσουν τους «Αρειανούς». αποσύρονται στο κοντινό ύψωμα Πέντε Αδέλφια, όπου συναντιούνται με τον Λάμπρο Κωνσταντέλλο και τους δικούς του. Αυτός στέλνει μήνυμα σε Μόκκα, Σταθαίους και Χασκύτες να σπεύσουν να εγκλωβίσουν τον Άρη μέσα στο χωριό. Κατά το μεσημέρι τους χτυπάνε με καταιγισμό πυρών από τα γύρω υψώματα* τους έχουν ακάλυπτους, σχεδόν στο ταψί. Οι θέσεις μέσα στο χωριό είναι παντελώς απρόσφορες για ά μ υ­ να. Οι αντάρτες καλύπτονται πρόχειρα πίσω από τη μάντρα του σχο­ λείου και μόνο προς το ηλιοβασίλεμα θα κατορθο^σουν να α π α γ κ ι­ στρωθούν παίρνοντας μαζί τους 17 ομήρους. Εκτός από τις εδεσίτικες ομάδες στη συμπλοκή πρόλαβαν κατά την υποχώρηση των ανταρτών να πάρουν μέρος και οι εθνοφύλακες του Μουρελάτου. που αντάλλαξαν π υ ρ ά με την οπισθοφυλακή του τμήματος. «Κ ατόπιν των δοθεισών οδηγιών το απόσ πασμ α Μουρελάτου λαμ­ βάνει την 19ην ώραν της 12ης Ιουνίου επαφήν με την συμμορίαν Άρη εις Πετρωτόν (Λιάσκοβον)». (ΔΙΣ/ΓΕΣ) Οι «Αρειανοί» υποχωρούν προς την Καλή Κώμη και τη νύχτα μέ­ νουν έξω από τα Ελληνικά, στο Μαυροβούνι. Στη συμπλοκή τρα υμ α ­ τίστηκε ελαφρά στο μεγάλο δάχτυλο του χεριού του ο Θάνος και έχα­ σαν δύο αντάρτες που είχαν πάει γ ια τρόφιμα σε έναν κοντινό μύλο* συνελήφθησαν από τους παρακρατικούς, κακοποιήθηκαν και τον έναν τον γκρέμισαν σε μια χαράδρα. Την ίδια ημέρα στην Αθήνα ο Ριζοσπάστης με εντολή του Ζ αχα­ ριάδη επιτίθεται σκληρά στον Άρη με αήθεις χαρακτηρισμούς: «Το ΚΚΕ καταγγέλλει ανοιχτά τον Άρη Βελουχιώτη. » 0 σ. Ζαχαριάδης μάς ανακοίνωσε ότι η ΚΕ του ΚΚΕ, αφού συζή­ τησε πάνω σε εκθέσεις που ήρθαν από διάφορες κομματικές οργανώ­ σεις, αποφάσισε να καταγγείλει ανοιχτά την ύποπτη και τυχοδιωκτι­ κή δράση του Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια). » 0 Βελουχιώτης και ύστερα από τη σύναψη της Συμφω νίας της Βάρκιζας συνέχισε τη δράση του. Η δράση αυτή, που μονάχα την αντί­ δραση μπορούσε να εξυπηρετήσει, για τί της έδινε όπλα για να κτυπά

721

Λ PI ΪΣ. Ο Α ΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

το ΚΚΕ. να παραβιάζει τη Συμφωνία της Βάρκιζας και να δικαιολογεί τα εγκλήματά της. δεν επιτρέπει πια καμιά καθυστέρηση για την ανοι­ κτή καταγγελία του Άρη Βελουχιώτη. Ό πω ς είναι γνωστό, ο Βελου­ χιώτης (Θανάσης Κλάρας) στον καιρό της δικτατορίας είχε πιαστεί και είχε κάνει δήλο)ση μετανοίας και αποκήρυξης του ΚΚΕ».'20 Ο Ζαχαριάδης έχει απορρίψει περιφρονητικά την έκκληση του Άρη να συναντηθούν, όπω ς και κάθε προσπάθεια διαμεσολάβησης από τρί­ τους για να βρεθεί μια λύση. Τον Γενικό Γραμματέα του ΚΚΕ τον έχουν ανησυχήσει κάποιες πλη­ ροφορίες από τοπικούς κομματικούς της Θεσσαλίας ότι κρατάνε με μεγάλη δυσκολία τους κρυπτόμενους ελασίτες να μην προσχωρήσουν στο τμήμα του Άρη. Ό πω ς και ότι πρώην εαμίτες και ελασίτες. που υπηρετούν τώ ρα τη θητεία τους στην Εθνοφυλακή, είναι έτοιμοι νο: λιποταχτήσουν ομαδικά για να ενωθούν μαζί του. Για να ανακοπεί α υ ­ τό το θρυλούμενο ρεύμα εθελοντών προς τον Άρη, δόθηκε εντολή από τον Ζαχαριάδη να καταγγελθεί ο αρχηγός δημοσίως· και, επειδή δεν μπορούσε να ανεχτεί την τεράστια ακτινοβολία του αρχηγού του ΕΛΑΣ. προσπάθησε να τον μειώσει χρησιμοποιώντας υποτιμητικά το ψευδώνυμο και την παλιά του δήλο^ση0 Παρά τα όσοι λέγονται, είναι πρακτικώς αδύνατον να, διάβασε π ο ­ τέ ο Άρης αυτόν τον λίβελο εναντίον του· ούτε χρειαζόταν. Οι διάφορες εκδοχές για τον τρόπο που δήθεν έφτασε η εφημερίδα στα χέρια του ανήκουν μάλλον στη σφαίρα του μύθου. Μετά το άρθρο του Ζαχαριάδη που διάβασε στη Μεσοχώρα, ήταν αρκετά ευφυής για να ξέρει πω ς η διαγραφή του, αν δεν είχε ήδη πραγματοποιηθεί, ήταν απλώς θέμα χρόνου.

Ημέρες (2) Τετάρτη 13 Ιουνίου. Το τμήμα, αφού διανυκτέρευσε στο Μαυροβούνι. το προ.)ί κατευΟύνεται στο χ(οριό Κοθώνι (ΙΙολυνέρι). Γύρα) τα υψώ ματα έχουν γεμίσει παρατηρητήρια. Κάθε τους κίνηση παρακολουθείται και μεταδίδεται· αυτό που εμποδίζει τους δκύκτες τους να τους επιτεθούν είναι οι 17 όμηροι από το Λιάσκοβο. Χωρίς αυτούς οι «Λ ρειανοί» θα ήταν αδύνατον να κινηθούν. 20. Ρ ι ζ ο σ π ά σ τ η ς . 12.0.1945.

722

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ ΧΑΡΓΓΟΠΟΥΛΟΣ

0 τόπος έχει γεμίσει ενόπλους* κάθε σύδεντρο, κάθε ξερολιθιά, κάθε στροφή του δρόμου, κάθε αντέρεισμα, κάθε ήχος παράταιρος, κάθε κίνηση αδικαιολόγητη μπορεί να κρύβει θανάσιμη απειλή. Πατάνε πλέον σε αναμμένα κάρβουνα. Στο Κοθώνι φτάνουν νωρίς το α πόγευμα και διαπιστώ νεται πω ς κάποιοι άνδρες έχουν εγκαταλείψει το τμήμα. 0 Άρης απομακρύνει μερικούς ακόμη, κρύβουν τα βαριά αντικείμενα και τα πλεονάζοντα πυρομαχικά, για να είναι πιο ευκίνητοι, και -ε π ιτ έ λ ο υ ς - αποφασίζεται να επιχειρήσουν έξοδο από την περιοχή. Έ ν α ς αχτιδικός π αρουσ ιάζετα ι πρόθυμος να τους οδηγήσει έξω από τον κλοιό, προς Μυρόφυλλο. Παράλληλα ενημερώνει τον αρχη­ γό, μπροσ τά στους Τζαβέλα, Θάνο και Γκονέζο, γ ια τη διαγραφ ή και την αποκήρυξή του από το ΚΚΕ. Εκείνος το ακούει στενοχωρημένος, αλλά σαν αναμενόμενο. Αμέσως μετά έρχεται ένας χωρικός και τους ενημερώνει ότι στο κοντινό χωριό Βαλκάνο έφτασε μια διλοχία στρα­ τού. Πρέπει να φύγουν. Κλειδώνουν τους 17 ομήρους στο σχολείο και αργά τη νύχτα ξεκι­ νάνε. Το καθορισμένο δρομολόγιο είναι από Κοθώνι προς Μυρόφυλ­ λο, Μεσούντα, γέφ υρα Κοράκου, Άγραφα, Ρούμελη. Επικεφαλής της εμπροσθοφυλακής από δύο διμοιρίες είναι ο έμπειρος Λευτέρης Χρυσιώτης* πίσω, σε απόσταση 200-300 μέτρων, ακολουθεί σαν γενικός δι­ οικητής ο Πελοπίδας με το κυρίως τμήμα 40-45 ανδρών και επικεφ α­ λής τους Νέστορα και Γερούκη. Πιο πίσω, σε μικρή απόσταση, είναι ο Άρης με 20 αντάρτες και στο τέλος, οπισθοφυλακή, ο Μακρυγιάννης με μια διμοιρία. Π ερπατάνε με προσοχή στο σκοτάδι πάνω στο μονοπάτι στο επ ι­ κίνδυνο αντέρεισμα Χοιρόλακκος, που χωρίζει τα δυο χωριά Κοθώνι και Μυρόφυλλο. Το μέρος είναι δύσβατο· αριστερά τους πέφτει σχε­ δόν κάθετα ένας γκρεμός, που βγάζει στην κοίτη του Αχελίοου, και δε­ ξιά η πλα γιά ανεβαίνει απότομα. Λίγο πριν τα μεσάνυχτα ο οδηγός τους ο αχτιδικός εξαφανίζεται. Έ χουν φτάσει ακριβώς στο σημείο που ο δρόμος από το Κοθώνι στρίβει για Μιλογόζι και Μυρόφυλλο. «Το μέρος αυτό ήταν κατάλλη­ λο για ενέδρα. Είχε μόνο μια υποχρεωτική διάβαση, η οποία θεριζό­ ταν σε πλάτος και βάθος». (Γκονέζος) Εκεί ακριβούς, στα δεξιά της αρειανής φάλαγγας, είναι ξαπλωμένοι ανάμεσα στα χορτάρια ενός παλιού χωραφιού ή καλυμμένοι πίσω από παλιές ξερολιθιές οι διώκτες τους· οι εθνοφύλακες του Μουρελάτου, ενισχυμένοι με δυνάμεις του Μόκκα και των Σταθαίων, τους περιμ έ­

ΑΡΙΙΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

723

νουν βουβοί στο σκοτάδι με τις χειροβομβίδες στα χέρια και το δά ­ χτυλο στη σκανδάλη. Οι «Αρειανοί» μπαίνουν ανυποψίαστοι στην ενέδρα. 0 Λεύτερης με την εμπροσθοφυλακή περνάει χωρίς κανένα κώλυ­ μα και απομακρύνεται* περνάει και το μεγαλύτερο μέρος της κύριας δύναμης όταν ξαφνικά η νύχτα γίνεται κόλαση από τους ήχους των οπλοπολυβόλων και τις λάμψεις των χειροβομβίδων. Μαθημένοι σε τέ­ τοια απρόοπτα, πέφτουν όλοι κάτω και μένουν κάμποσο ακίνητοι περιμένοντας την αντίδραση της εμπροσθοφυλακής. Σε λίγο ο Άρης δίνει την εντολή. Στο ποτάμι, λέει ψύχραιμα στην ομάδα του και χύνονται όλοι μες στο σκοτάδι στο επικίνδυνο βάραθρο. Οι 20 αντάρτες που ήσαν μαζί του -Λέων, Τζαβέλας, Θάνος, Έκτορας, Δράκος, Καραΐσχάκης, Ζαγκλάρας, Γκονέζος, Δέσπω κ.λπ.- κου­ τρουβαλάνε στον γκρεμό και φτάνουν χαμηλά στο ποτάμι. Κανένας δεν έχει χτυπηθεί από σφαίρα ούτε έπαθε τίποτα στην απότομη π τώ ­ ση. Ο Άρης αποφασίζει να πάνε προς τη Μεσούντα· με το φως του φεγγαριού και το μικρό φαναράκι του αρχηγού, που λειτουργούσε με μανιατό, μπαίνουν έως τον λαιμό στο νερό και περνάνε με δυσκολία απέναντι, πιασμένοι ο ένας από τον άλλον. Ο μικρόσωμος εκπαιδευ­ τής των μαυροσκούφηδων στην ιππασία Καραϊσκάκης δεν το αποτολμά* ακολουθεί πλάι το ποτάμι για να ανακαλύψει κάποιο γεφυράκι. Οι υπόλοιποι φτάνουν στην άλλη όχθη του Αχελώου και, καθώς π α ίρ ­ νει να φωτίζει, κρύβονται στη χαράδρα του Φάγκου. Ο υπολοχαγός Μουρελάτος θα γράψει στην αναφορά του για τη νυ­ χτερινή ενέδρα με τα φτωχά αποτελέσματα: «Συνάπτεται συμπλοκή 13ην Ιουνίου και ώραν 24 εις θέσιν Χοιρόλακκος, με αποτέλεσμα την αιχμαλωσίαν δύο συμμοριτών και την κατάληψιν ενός οπλοπολυβό­ λου». (ΔΙΣ/ΓΕΣ) Πέμπτη 14 Ιουνίου. Από το φώτισμα, ώσπου να νυχτώσει, ο Άρης με τους 25 δικούς του θα μείνουν καλυμμένοι ανάμεσα στα έλατα και στους θάμνους του Φάγκου* κάθε τους κίνηση στη χαράδρα θα ήταν καταδικασμένη. Ο Άρης αγωνιά για την τύχη του κυρίως τμήματος* πού βρίσκονται ο Πε­ λοπίδας και ο Λευτέρης με τους άνδρες τους, γιατί δεν εμφανίζονται, γιατί δεν δίνουν κάποιο σημείο ζωής. Δεν ξέρει αν γλίτωσαν καθώς οι ώρες περνάνε και δεν επιχειρούν να ξανασυνδεθούν μαζί του. Όταν πέφτει ξανά το σκοτάδι, κινούνται μέσα στο φαράγγι προς τη Μεσούντα. «Ταλαιπωρηθήκαμε όλη τη νύχτα. Οδηγό δεν είχαμε. Δρο­

724

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

μολόγιο. για να περάσουμε από τους πυκνούς θάμνους και τους γκρε­ μούς, δεν γνωρίζαμε και πολλές φορές γυρίζαμε στο ίδιο μέρος. Χρει­ άστηκαν δέκα ώρες για να περάσουμε μια απόσταση τεσσάρων π ερί­ που χιλιομέτρων». (Γκονέζος)

Τέλος Παρασκευή 15 Ιουνίου. Προς το χάραμα οι «Αρειανοί» συναντάνε τους τσοπάνους Γιάννη Καλογιάννη με τον γιο του και τον Σωτήρη Καλογιάννη με τη γυναί­ κα του. που τους κρατάνε μαζί τους για να μην προδώσουν την π α ­ ρουσία τους. Έναν άλλο τσοπάνο, τον Χρήστο Τζουβάρα. περιέργω ς ο Άρης τον εμπιστεύεται και τον στέλνει να ειδοποιήσει κάποιον από τους αδερ­ φούς Τσουμάνη (Απόστολο, Κο3στα, ΓΙλία), εαμίτες κτηνοτρόφους της περιοχής, για να τον συνδέσουν με την υπόλοιπη δύναμη, του Πελοπί­ δα και του Λευτέρη* ή να τους βρει ο ίδιος και να τους φέρει εκεί που βρίσκεται. Πιο πάνω, στη θέση Μούκα ενός αντερείσματος του Φάγκου. π έ ­ φτουν στη στάνη του Μιχάλη Σπύρου από το Τετράκωμο. Εκεί είναι και οι δύο νεαροί γιοι του. που αναγνωρίζουν αμέσως τον Άρη και τον υποδέχονται θερμά. 0 αρχηγός τούς αναθέτει την ίδια αποστολή* να τον συνδέσουν με το τμήμα του ή τους Τσουμάνηδες. Αυτοί φεύγουν πρόθυμα, αλλά δεν ξαναγυρίζουν. Οι «Αρειανοί» τραβιούνται πιο πέρα, στο ύψωμα Γκορτσούλα. και σκορπίζονται ανάμεσα στα έλατα για να περάσει η ημέρα. Υπεύθυνη στρατοπέδευσης είναι η Δέσπω. που φροντίζει να ετοιμαστεί κάτι για να φάνε. Την ασφάλεια της ομάδας την έχει αναλάβει ο Δράκος, που έστησε 300 μέτρα πιο ψηλά, στο ύψο^μα Αντές. ένα παρατηρητήριο και. εφοδιασμένος με τα κιάλια του Τζαβέλα. παρακολουθεί την κίνη­ ση στον δρόμο που περνάει από τη Μεσούντα και τα γύρω υψώματα. Ο Δράκος έχει οπτική επαφή με την ομάδα, αλλά για λόγους ασ φ α­ λείας είναι μαζί του ως σύνδεσμος με τους υπόλοιπους ο νεαρός Νί­ κος Κρεμμύδας* πιο ψηλά από τη θέση του Δράκου είχε εγκα τα σ τα ­ θεί ακόμη ένα παρατηρητήριο με δύο ανταρτόπουλα, που κάποια στιγ­ μή εγκατέλειψαν και χάθηκαν. Εκεί που κάθεται ο Άρης. έχουν μαζευτεί γύρω του πέντε έξι άν­ δρες του στενού πυρήνα της ομάδας. Ο Θάνος υποστηρίζει πω ς π ρ έ­ πει να φύγουν αμέσως, να ξαναπεράσουν το ποτάμι προς τη Ρούμελη

ΑΡΗΣ. Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

725

προτού κυκλωθούν σε αυτήν τη «χούνη», Ο Έ κτορας πάντα λιγόλσγος και ο Τζαβέλας σε υπερένταση, να γκρινιάζει ότι ήδη έπρεπε να έχουν φύγει, από την προηγούμενη νύχτα. 0 Λέων τους παρακολουθεί φοβι­ σμένος. δεν έχει συνέλθει από το σοκ της ενέδρας. 0 Αρης δεν απαντάει καθόλου. Έ χει μισογείρει αμίλητος πάνω σε κάτι κομμένα ελάτινα κλαδιά, καπνίζει, πίνει τσίπουρο από το παγούρι του και παιδεύεται με τις σκέψεις του* λέξη δεν βγαίνει από το στόμα του. 0 Λέων δίνει τη δι­ κή του ερμηνεία: «Η γνώμη μ,ου είναι πως αδιαφορούσε πια για όλα... Κάπνιζε κι έπινε. Δυο μέρες είχε να βάλει μπουκιά στο στόμα του. Δεν ήθελε, δεν μπορούσε να φάει». (Τριανταφυλλίδης) Λργά το απόγευμα από το παρατηρητήριο του Δράκου έρχεται τρέχοντας ο νεαρός Κρεμμύδας και ειδοποιεί τον αρχηγό πως από το Μυ­ ρόφυλλο βγαίνει κόσμος, πολύς κόσμος που έρχεται προς το μέρος τους. Εκείνος δεν κινητοποιείται· ο εχθρός πλησιάζει και δεν ξεσηκώ­ νει το τμήμα, δεν δίνει καμία εντολή ή τουλάχιστον δεν δείχνει να βιά­ ζεται να κάνει κάτι. Ξαφνικά, και ενώ έχουν σηκωθεί όλοι όρθιοι και κοιτάνε τον Άρη περιμένοντας διαταγές, από το παρατηρητήριο του Δράκου ακούγονται πυροβολισμοί. Οι διώκτες τους είναι πολύ πιο κοντά από όσο νό­ μιζαν· δυο τρεις άνδρες με αυτόματα εμφανίζονται ανάμεσα στα έλα­ τα της κορυφής και οι ριπές τους σαρώνουν τον τόπο. Από την κάτω μεριά του Φάγκου ακούγεται ένα οπλοπολυβόλο που βάλλει και αμ έ­ σως από το πάνω μέρος δύο άλλα. Είναι κυκλωμένοι. - Φύγετε!, φωνάζει ο Άρης. Στο ποτάμι! Οι περισσότεροι κατρακυλάνε στον κατήφορο. 0 Άρης ακολουθεί όρθιος, χωρίς να βιάζεται, σαν κάτι να τον α π α ­ σχολεί ακόμη· κάτι που χρειάζεται να το διευκρινίσει. Κάνει στους άλ­ λους νοήματα να απομακρυνθούν, αλλά αυτός σταματάει, και με το π ι­ στόλι στο χέρι ακουμπάει σε κάτι πελώριους επίπεδους βράχους σαν πλάκες. Πιο μπροστά ο Τζαβέλας με την πλάτη στο ποτάμι ρίχνει μα­ νιασμένος με το αυτόματο προς τα πάνω και βρίζει. « 0 Άρης κάθεται σαν να μη γίνεται μάχη». (Σεβαστάκης) Οι σφαίρες σφυρίζουν γύρω του, μα δεν δίνει σημασία· η μάχη που τον ενδιαφέρει, η δική του μάχη, έχει οριστικά χαθεί. Δεν στρέφεται να ανταποδώσει τα πυρά στους διώκτες του ούτε προσπαθεί να φύγει. Ξέρει πω ς είναι μάταιο. Και να σωθεί και να φτάσει στη Ρούμελη, τ ί­ ποτα δεν θα αλλάξει. Αντάρτικο πια δεν ξαναγίνεται.

726

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Ο Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Α Ο Σ

Τότε ο κόσμος μισούσε τους Γερμανούς. Τώρα βλέπει τους Άγγλους σαν συμμάχους και σωτήρες από την πείνα. Τότε επιβαλλόταν στις ασήμαντες πολιτικές οργανώσεις. Τώρα είναι πολυάριθμες και πανίσχυρες. Τότε, όπου στεκόταν, ήταν «φίλιο πεδίο». Τώρα του επιτίθε­ νται από παντού. Η ιστορία δεν μπορεί να επαναληφθεί. Το οπλοπολυβόλο από απέναντι χτυπά ει τον γερο-Κόζιακα, που πέφτει σαν πουλί στο νερό. Μια σφαίρα εξοστρακίζεται σε έναν βρά­ χο και κάποια θραύσματα πληγώνουν ελαφρά τον πανικόβλητο Λέο­ ντα πάνω από το φρύδι· αυτός στρέφεται στον αρχηγό: «Γύρισα να ιδώ τι έκανε ο Άρης, να τον παρακαλέσω να μας σώσει. Όσο κι αν ήξερα πώ ς ήτανε, εξακολουθούσα να πιστεύω πω ς έφτανε να τ ’ α π ο ­ φάσιζε εκείνος γ ια να γλιτώσουμε. »Γυρίζοντας, τον αντίκρισα. »Ούτε δέκα βήματα μας χώριζαν. Στεκόταν ακίνητος. Κρατούσε το περίστροφό του, με την κάννη ακουμπισμένη πίσω από το δεξί του αυτί». (Τριανταφυλλίδης) Έ χει πάρει τη μεγάλη απόφαση. II Ελεύθερη Ελλάδα δεν υπάρχει πια. Η κρατική εξουσία π ρ ο σ π α ­ θεί με κάθε τρόπο να σβήσει το αντάρτικο έπος που δημιούργησε, και η κομματική εξουσία να σβήσει τον ίδιο. Πάλι δεν χωράει πουθενά. Δεν υπάρχει τόπος για αυτόν. Το ηλιοβασίλεμα της 15ης Ιουνίου 1945 το άστρο του Άρη εκρήγνυται μόνο του. 0 άνθρωπος που ξανάδωσε την περηφάνια σε έναν ολό­ κληρο λαό έκανε αυτό που ήξερε από την πρώτη ημέρα που βγήκε στο Βουνό ότι θα κάνει. Πυροβόλησε τον εαυτό του.

16. Ε ι ς Μ ν η μ η ν

Κ τηνω δία Στις 18 Ιουνίου ένα κλειστό στρατιωτικό αυτοκίνητο περνάει μέσα από τα Τρίκαλα μεταφέροντας σιδηροδέσμιους αντάρτες του ΕΛΑΣ από τη μία φυλακή στην άλλη. Λνάμεσά τους είναι οι Θεσσαλοί κ α ­ πετάνιοι Κόζιακας και Μπουκουβάλας σακατεμένοι από το ξύλο και τα βασανιστήρια. Στον δρόμο επικρατεί αναστάτωση· ακούγονται φωνές, φασαρία και νταούλια να χτυπάνε. Κάτι συμβαίνει. Το μυαλό των δέσμιων ελασιτών πάει με ελπίδα στον Άρη, που ξέρουν πω ς γυρνάει σε εκείνα τα βουνά. 0 Κόζιακας σκύβει λίγο και, όπως είναι δεμένος χέρι χέρι με τον Μπουκουβάλα. του ψιθυρίζει: - Αες να ’ναι τος εδώ; Είναι εκεί. Στην πλατεία Ρήγα Φεραίου των Τρικάλων οι οπλισμένοι φρουροί κατεβαίνουν από το αυτοκίνητο και σε λίγο καλούν με φωνές τους αλυσοδεμένους ελασίτες να αντικρίσουν το αποτρόπαιο θέαμα. Στο ίδιο σημείο που η εαμική ηγεσία πριν λίγους μήνες είχε αναγγείλει στο παγωμένο πλήθος τη Συμφωνία της Βάρκιζας, κρέμονται από έναν στύλο τα κεφάλια του Άρη και του Τζαβέλα. Την κτηνωδία τη χρεώνονται απευθείας η κυβέρνηση και κυρίως ο κα θ’ ύλην αρμόδιος υπουργός Εσωτερικών Κωνσταντίνος Τσάτσος, οι οποίοι έδωσαν την άδεια για αυτήν την αποκρουστική έκθεση κεφαλών. Η πρώτη έκθεση της Στρατιωτικής Διοικήσεως Λαρίσης που έφ τα­ σε στην Αθήνα έδινε το περίγραμμα: του δράματος: «Την 15-6-45 υπήρχεν η πληροφορία ότι ο Άρης ευρίσκεται εις θέσιν Φάγκο. Αμέσως η Διμοιρία Μουρελάτου ετέθη εις καταδίωξιν και ούτω επετεύχθη η κύ-

ΔΙ Ο Ν Υ Σ Η Σ Χ Α Ρ Π Ό Π Ο Υ Δ Ο Σ

728

κλωσις της συμμορίας, όπου έλαβεν χώραν συμπλοκή διαρκέσασα επί δίωρον με αποτέλεσμα την διάλυσιν της συμμορίας και τον φόνον 6. μεταξύ το3ν οποίων και ο Άρης Βελουχιώτης και Τζαβέλας. και την αιχμαλο.)σίαν 8, μεταξύ των οποί(ον ο καπετάνιος Δράκος. Επίσης την επαύριον συνελήφθησαν έτεροι δύο, μεταξύ t c o v οποίΐον και η ερωμέ­ νη του Άρη. Επίσης εις (1) ερρίφθη εις Αχελώον κι επνίγη. Αι κεφαλαί του Άρη και Τζαβέλα απεκόπησαν και μετεφέρθησαν εις Τρίκαλα, όπου εξετέθησαν εις κοινήν θέαν εις την πλατείαν της πόλεως». (Δ1Σ/ΓΕΣ) ÌI Ελλάδα έχει πληροφορηθεί τον θάνατο του Άρη από το πρωί της 16ης Ιουνίου· ο ραδιοφα)νικός σταθμός διέκοψε το πρόγραμμά του για να μεταδώσει πανηγυρικά ανακοίνωση του υπουργείου Ασφαλείας: «Πληροφορίαι εκ Τρικάλων, μόλις ληφθείσαι. αναφέρουν ότι εφονεύθη κατόπιν συμπλοκής, υπό δυνάμεων Εθνοφυλακής, ο αρχισυμμορίτης καπετάνιος του προδοτικού ΕΑΑΣ Άρης Βελουχιο3της. Η κεφαλή του, ως επίσης και του αιμοσταγούς συντρόφου του Τζαβέλα θα εκτε­ θούν εις κοινήν θέα». ΙΙολλοί το ακούνε, λίγοι το πιστεύουν. Ο Άρης δεν πεθαίνει.

Δ ιαπόμ πευσ η Την ίδια ημέρα της ραδιοφο^νικής ανακοίνο.)σης, στις 16 Ιουνίου, ο Ριζοσπάστης δημοσιεύει την επίσημη διαγραφή του Άρη. 0 τίτλος είναι «Η προδοσία του Βελουχιώτη» και το κατάπτυστο κείμενο που ακολουθούσε έγραφε κατά λέξη: «Το ΠΓ ενέκρίνε τη δη­ μοσίευση στον Ριζοσπάστη της απόφασης της 11ης Ολομέλειας της ΚΕ για τον Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια). » 0 Κλάρας, αφού μία φορά πρόδωσε και αποκήρυξε το ΚΚΕ. γ ια ­ τί λύγισε μπροστά στην τρομοκρατία του Μανιαδάκη, ξαναζήτησε στον καιρό του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, να εξαγοράσει με το αίμα του την προδοσία του εκείνη που αναγνώρισε και καταδίκασε. Το ΚΚΕ του έδωσε τη δυνατότητα: αυτή. Σήμερα όμως. σε μια δύσκολη και κρίσιμη στιγμή, από δειλία και φόβο. παρά τις υποσχέσεις και τη συμφο^νία που στα λόγια έδειξε, απειθαρχεί πάλι, ξαναπροδίνει το ΚΚΕ με την τυχοδιωκτική και ύποπτη δράση του που μονάχα τον εχθρό ωφελεί. »Στο ΚΚΕ δεν έχει κανένας θέση. οσοδήποτε ψηλά κι αν στέκει και οσοδήποτε μεγάλος κι αν είναι, όταν οι πράξεις του δεν συμβιβάζονται

ΑΡΗΣ, Ο Α Ρ Χ ΙΙΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

729

με το κοινό συμφέρον και όταν παραβιάζεται η δημοκρατική εσωκομ­ ματική πειθαρχία». Το ΚΚΕ έχει εισέλθει στη δεύτερη εποχή παντοδυναμίας Ζαχαριάδη. Ουδείς από τα στελέχη του Κόμματος έχει το σθένος να υπ ερ α σ π ι­ στεί τον αυτόχειρα της Μεσούντας- η επιβολή του Γενικού Γραμματέα είναι απόλυτη. Πολλά χρόνια αργότερα ο μοιραίος Παρτσαλίδης, ευ­ νοούμενος τότε του Ζαχαριάδη, θα κάνει την αυτοκριτική του: «Μόνο η κατάσταση ενός είδους αλλοτρίωσης των στελεχών και μελών του Κόμματος εξηγεί πώς ανέχτηκαν τους χαρακτηρισμούς εκείνους σε βά­ ρος του καπετάνιου του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ». Αν η ακροδεξιά κυβέρνηση και η ηγεσία του ΚΚΕ τον εξόντωσαν και τον διαπομπεύουν μετά θάνατον, ο λαός θρηνεί τον θρυλικό αρχηγό. Οι ανταποκρίσεις των δημοσιογράφων από την ύπαιθρο είναι συνταρακτι­ κές: «Είδα με τα μάτια μου ανθρώπους να κλαίνε για τον Αρη. Είδα φωτογραφίες του βαλμένες στα εικονίσματα. Άκουσα γυναίκες και γρι­ ούλες να καταριούνται τους φονείς του και να τον αποκαλούν Άγιο. Άκουσα πολλούς να ελπίζουνε ότι ο Άρης δεν πέθανε». (Λαγδάς) Από τις εφημερίδες της εποχής μόνο η εαμική Ε/ιεύΟερη Ελλάδα εξεγείρεται: «Το κεφάλι του Άρη δεν είναι για να στέκει κρεμασμένο στο φανοστάτη των Τρικάλων σαν κεφάλι ληστή. Να το κατεβάσουν αμέσως. Και να το μεταφέρουν στο Γοργοπόταμο. Και. εκεί που ο Άρης δόξασε την Ελλάδα, χέρια ευλαβικά να το ενταφιάσουν με μια σεμνή τελετή. [...] Σταματήστε το αίσχος». Ούτε οι ελασίτες υποτάσσονται σε άνωθεν εντολές. «Με τον θάνατο του Άρη σημειώνεται η πρώτη σιωπηρά αποδοκι­ μασία του Ζαχαριάδη κι ας είναι πανίσχυρος ο νεοφερμένος αρχηγός του ΚΚΕ. Στις φυλακές, όπου βρίσκονται χιλιάδες και χιλιάδες αγωνι­ στών του ΕΛΑΣ αυτόν τον καιρό, χιλιάδες αναρτημένες φωτογραφίες από εφημερίδες και άλλες πολλές ακόμη δείχνουν τα αισθήματα των συμπολεμιστών του για τον “αποκηρυχθέντα'\ που τίποτα δεν μπορεί να κλονίσει τους θρύλους γΓ αυτόν». (Φ. Γρηγοριάδης, Αντάρτικο) Τα στελέχη του Κόμματος που βρίσκονται στις φυλακές τα χάνουν οι μπαρουτοκαπνισμένοι ελασίτες αποσύρονταν μόνοι στα απόμερα σημεία των φυλακών, για να μην τους βλέπουν, και έκλαιγαν σαν μι­ κρά παιδιά. Το ίδιο θα επαναληφθεί και αλλού, όπω ς καταθέτει ο Μάρκος Αυγέρης: «Βρισκόμουν σε μια συνεδρίαση της ΕΠΟΝ. Όταν άρχισαν ν ’ ακούονται οι αποδοκιμασίες και οι βρισιές για τον Άρη Βελουχιώτη, οι χυδαίοι χαρακτηρισμοί εναντίον του από τον Ζαχαριάδη, ήταν συ­ γκλονιστική η εντύπωση στους νέους, έμειναν εμβρόντητοι γ ια μια

730

ΔΙΟ Ν Υ ΣΗ Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

στιγμή και σε λίγο ξέσπασε ένας θρήνος ανάμεσα τους, γοερός και με λυγμούς κι άρχισαν ορμητικά να σηκώνονται και να φεύγουν ο ένας μετά τον άλλο, γιατί ντρέπονταν για τα ίδια τους τα κλάματα». (Λαγδάς) Όμως εκείνες τις πρώτες ημέρες κανείς δεν ξέρει ακόμη τι ακριβώς συνέβη στη χαράδρα της Μεσούντας. Οι ανταποκρίσεις των εφημερίδων από τον τόπο του δράματος εί­ ναι γεμάτες ανακρίβειες και οι φήμες πολλές και αντικρουόμενες. Μό­ νο όταν συλληφΟούν κάποιοι τελευταίοι ελασίτες που ήσαν μαζί με τον Άρη, αρχίζει κάπω ς να ξεκαθαρίζει η αλήθεια.

Μετά την ενέδρα στον Χοιρόλακκο, τα μεσάνυχτα της 13ης προς τη 14η Ιουνίου, η καταδίωξη του αρχηγού είχε φτάσει σε νεκρό σημείο. Οι διώκτες του τον είχαν χάσει. Σύμφωνα με πληροφορίες τους, οι περισσότεροι αντάρτες (ομάδες Χρυσιώτη και Πελοπίδα) είχαν διαφύγει από την ενέδρα και πέρασαν προς ΚαταβόΟρα, Βελανιδιά, Αυλάκι. Ο Άρης με την ομάδα του δεν ήσαν μαζί τους. Τα ίχνη του είχαν χαθεί* κανείς δεν ήξερε πού βρί­ σκεται. Αν ξέφυγε προς τη Ρούμελη, όπως υπέθεταν, άλλοι 0α τον κα­ ταδίωκαν εκεί. Όμως ο τόπος που είχε κρυφτεί ο Άρης ήταν γεμάτος βοσκούς και σκηνίτες· αδύνατον να μην τον εντοπίσουν. Το πρωί της επόμενης ημέρας, 15 Ιουνίου, στις ηπειρώτικες ομάδες του Βόιδαρου, που ήσαν από την πάνω μεριά του Φάγκου, παρουσιά­ στηκαν ο ένας μετά τον άλλον οι Σταύρος Γαλαζούλας, Βελισσάρης Μπαλατσούκας, Αντρέας Μπαρκονίκος και Αντώνης Καλόγηρος για να του υποδείξουν την ακριβή θέση στο Μιλογόζι που βρισκόταν ο αρ­ χηγός του ΕΛΑΣ. (Τριανταφυλλίδης) Ο Βόιδαρος δυσκολεύτηκε αρχι­ κά να πιστέψει πως ο έμπειρος αρχιαντάρτης θα κλεινόταν εκεί που. αν τον εντόπιζαν, δεν θα μπορούσε να διαφύγει. Όμως οι πληροφο­ ριοδότες του επέμεναν* ήξεραν ακόμη και το καραούλι του Δράκου, που είχε στήσει στην κορυφή του αντερείσματος. Ο Βόιδαρος αποφασίζει να δράσει. Έστειλε στη θέση που του υπέδειξαν οι πληροφοριοδότες το μισό τμήμα του, περίπου 40 πρώην εδεσίτες και εθνοφύλακες του 266 ΤΕ, που επισήμως «τελούσαν εν αδεία», με επικεφαλής τον επιλοχία της Εθνοφυλακής και προ^ην εδεσίτη Νίκο Κοίλια και τους Ευάγγελο Μα-

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧ ΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

731

ρέτη και Λάμπρο Κουρκούτα, Παράλληλα ειδοποίησε στο Μυρόφυλλο τις θεσσαλικές ομάδες, περί τους 120 ενόπλους, με τους Κωνσταντέλλο, Μόκκα, Σταθαίους και Χασιώτες. Οι ίδιες πληροφορίες είχαν μόλις φτάσει και σε αυτούς από άλλον δρόμο* από τους ανθρώπους που έστειλε ο Άρης για να τον συνδέσουν με τους εαμίτες αδερφούς Τσουμάνη ή τους Πελοπίδα και Λεύτερη. Οι αγγελιαφόροι του αρχη­ γού, γ ι α να τα έχουν καλά με όλους, ειδοποίησαν και τους Τσουμάνηδες και τους «Αρειανούς» και τους παρακρατικούς. Πρώτοι έφτασαν στον Φάγκο οι ένοπλοι του Βόιδαρου, και οι δύο πιο τολμηροί, σκαρφαλώνοντας αθόρυβα από έναν απότομο όχθο, βγή­ καν πίσω από τον βαρήκοο Δράκο και τον αιφνιδίασαν: - Μη σαλέψεις!, τον διέταξαν. Όσο στέκονται τα αγρίμια ασάλευτα στις διαταγές, άλλο τόσο στά­ θηκε και ο γερο-κλέφτης* πέταξε όπλα, κιάλια και ό,τι άλλο βαστούσε και ρίχτηκε τυφλά σε ένα νεροφάγωμα προς τη μεριά της Μεσούντας. Οι σφαίρες τον κυνήγησαν πίσω του, αλλά δεν τον βρήκαν. Έτρεξε σαν παλαβός και κρύφτηκε στο σπίτι του κουμπάρου του Γιαννακούλια Τζουβάρα έξο.) από τη Μεσούντα* το ίδιο απόγευμα προδόθηκε και πιάστηκε από ενόπλους του Βόιδαρου. Οι παρακρατικοί που κατέλαβαν το παρατηρητήριο του Δράκου εί­ δαν πιο χαμηλά τους άνδρες του Άρη και άρχισαν να τους βάλλουν με τα αυτόματα, αλλά φοβόντουσαν να προχωρήσουν. Σε λίγο έφτασε το υπόλοιπο τμήμα με τον Βόιδαρο και σχεδόν ταυτόχρονα ακούστηκαν πυρά από την κάτω μεριά, όπου είχαν πιάσει θέσεις οι θεσσαλικές ομάδες. Η π α γίδ α είχε κλείσει. Αλλά οι διώκτες του αρχηγού δεν τόλμησαν να προχωρήσουν ενα­ ντίον του* και μόνο η σκέψη ότι απέναντι τους έχουν τον Άρη τούς γ ε ­ μίζει δέος. Αντί να διενεργήσουν επίθεση, προτίμησαν να πιάσουν θέ­ σεις στα περάσματα και να θερίζουν στα τυφλά τη χαράδρα με οπλο­ πολυβόλα και αυτόματα. Αυτή η τακτική έδινε αρκετά περιθώρια δια­ φυγής στους εγκλωβισμένους. Ο Άρης μπορούσε να σωθεί, αν ήθελε, όπως σώθηκαν οι αντάρτες του, περνώντας το ποτάμι* αλλά δεν ήθε­ λε. Σε δύο μήνες θα έκλεινε τα 40 και έδειχνε ήδη γερασμένος* γύρω από τα λυπημένα μάτια του είχαν εμφανιστεί βαθιές ρυτίδες και τα γένια του είχαν γεμίσει άσπρες τρίχες. Ο Άρης ήξερε από την αρχή το τέλος του. Τις παλιές καλές ημέρες στο Βουνό έκανε καμιά φορά παρέα με τον μόνιμο λοχαγό Κουταλίδη, που έπαιζε στο βιολί κάποια κλασικά κομμάτια. Μια ημέρα ο λοχαγός τού είπε με θαυμασμό ότι μοιάζει με

732

Δ Ι Ο Ν Υ Σ Η Σ Χ Λ Ρ ΪΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

τον επαναστάτη Πουγκατσέφ, που έφτιαξε δικό του στρατό και κυ­ ριάρχησε σε μεγάλο τμήμα της τσαρικής Ρωσίας. Ο αρχηγός τον ρώτησε με νόημα: - Θυμάσαι το τέλος του; - Ναι, απάντησε ο λοχαγός. Κυκλώθηκε από τα τσαρικά στρατεύ­ ματα, πιάστηκε αιχμάλο^τος και το κεφάλι του έμεινε κρεμασμένο για ημέρες σε κοινή θέα. - Εμένα όμως δε θα με πιάσουν ποτέ αιχμάλωτο. Κι αυτό έκανε. «Λυτοπυροβολήθηκε κι έπεσε στα πόδια μας». (Συνέντευξη Γκονέζου) Αμέσως μετά τον μοιραίο πυροβολισμό οι τέσσερις πέντε άνδρες που είδαν τι έγινε έτρεξαν κοντά στον πεσμένο αρχηγό τους. Ο Τζαβέλας ρίχτηκε πάνω στο άψυχο σώμα του, το αγκάλιασε και τον μοι­ ρολογούσε: - Τι έκανες! Τι έκανες! Οι άλλοι κοίταζαν αμίλητοι. Τότε ο Τζαβέλας, που όλη του η ζωή ήταν ο Άρης, πρότεινε στους υπόλοιπους, αφού ο αρχηγός διάλεξε τον θάνατο, να αυτοκτονήσουν και αυτοί ομαδικά. Ο Θάνος αντέδρασε: - Ο Άρης δεν ήταν στα καλά του τελευταία. Γπάρχει ακόμη τρόπος να φύγουμε. Όσο κρατάο^ το όπλο κι έχω σφαίρες, εμένα δεν πρόκει­ ται να με πιάσουν. Ο Τζαβέλας τον αποπήρε θυμωμένος. Ο Θάνος με τον Έ κτορα έφυγαν προς το ποτάμι και σώθηκαν, όπως και όλοι οι άλλοι, πλην του Ζαγκλάρα, που δεν τα κατάφερε, τον π α ­ ρέσυρε το ρεύμα και πνίγηκε. 0 Γκονέζος απομακρύνθηκε μέσα στα έλατα και ο Λέων έτρεξε πίσω του. - Πού πας, ρε Λέων;, του φώναξε ο Τζαβέλας. Δε θέλεις να πεθάνεις σαν άντρας; Εκείνος δεν απάντησε* σύμφωνα με τον Γκονέζο, «έπαθε ψυχικό κλονισμό. Σε κάθε κίνηση έπρεπε να τον βοηθάω». 0 Τζαβέλας έσ π α ­ σε το πιστόλι του, τον αγαπημένο του «Ελβετό» όπως το έλεγε, έσκι­ σε όσες φωτογραφίες και χαρτιά είχε πάνω του. τράβηξε την περόνη μιας χειροβομβίδας και αγκάλιασε τον Άρη. Η έκρηξη της χειροβομβίδας ακούστηκε τρομερή στη χαράδρα. Την άκουσαν οι διώκτες τους και ήταν ακόμη ένας λόγος να μην πλησιάσουν- έμειναν στις θέσεις τους περιμένοντας το ξημέρωμα.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗ ΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

733

Το άλλο προ.)', στις 16 Ιουνίου, οι διώκτες του Άρη άρχισαν να χτε­ νίζουν τη χαράδρα της Μεσούντας. Πρώτα ανακάλυψαν νεκρό από τα πυρά τους τον Θωμά Αρχιμαν­ δρίτη· το προηγούμενο σούρουπο είχε επιχειρήσει απονενοημένη έξο­ δο πυροβολώντας, αλλά τον σκότωσαν αμέσως. Στο σημείο της διπλής αυτοκτονίας έφτασαν πρώτοι οι παρακρα­ τικοί Σταθαίοι και Χασιώτες. αλλά δεν γνώρισαν τους νεκρούς* είδαν δύο με στολή, μα το μυαλό τους δεν πήγε στον Άρη, και έναν πιο π έ ­ ρα στο νερό με καραγκούνικα ρούχα. - Πάλι ξέφυγε το σκυλί, λέγανε. Πήραν να ληστεύουν τα υπάρχοντα των νεκρών· τους έβγαλαν τις μπότες, μάζεψαν τους μαύρους σκούφους και τα όπλα τους, άρπαξαν το ρολόι με την αλυσίδα του Άρη και την ασημένια ταμπακιέρα του και ένας ξεκόλλησε με το μαχαίρι μια γέφυρα χρυσά δόντια από το στόμα του. Σε λίγο φάνηκαν να κατεβαίνουν αποπάνω και οι π α ρ α ­ κρατικοί του Βόιδαρου σέρνοντας μαζί τους τον Δράκο αιχμάλωτο και κακοποιημένο· ένα κομμάτι από το αυτί του έλειπε. Ούτε εκείνοι γνώρισαν τον αρχηγό· ο Δράκος τους άνοιξε τα μάτια. - 0 Άρης, είπε. Κι ο Τζαβέλας. Κι ο γέρος α π ’ τον Πρόδρομο. Βούιξε η χαράδρα από τις ιαχές θριάμβου. Στα πόδια τους είχαν νεκρό τον τρομερό αρχηγό του ΒΑΛΣ. Έ π ρ ε ­ πε να τον δείξουν σε όλους, να γίνει γνωστό το κατόρθωμά τους. Με διαταγή του Βόιδαρου κόψανε τα κεφάλια του Άρη και του Τζαβέλα και τα πήραν μαζί τους. Η έκρηξη της χειροβομβίδας του Τζαβέλα δημιούργησε αρχικά κάποια σύγχυση για τα αίτια θανάτου του αρχηγού, μα «η εξέτασις της κεφαλής του Άρη, που έγινε ύστερα από μερικές μέρες στα Τρίκαλα, διαπίστωσε την ύπαρξι θανάσιμου τραύματος από σφαίρα στο δεξιό αυτί». (Τριανταφυλλίδης) Αργότερα ήρθαν και άλλοι να δουν τους σκοτωμένους και διαμέλι­ σαν με μανία τα νεκρά σώματα. 0 Αέο^ν παρακολουθεί από την κρυψώνα που τρύπωσε με τον Γκονέζο: «Μείναμε 53 ώρες μέσα εκεί. Την άλλη μέρα ακούσαμε φωνές κάποια στιγμή. Από μια χαραμάδα έβλεπα. Κάποιος φώναξε "‘εδώ έχει αίμ ατα”. ΙΙέρασαν ένα μέτρο από δίπλα μας. Μπροστά ήταν ο Δρά­ κος ξυπόλυτος. Αναγνώρισε τα πτώ ματα του Άρη και του Τζαβέλα. »Το άλλο βράδυ αποφασίσαμε να φύγουμε.

734

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α Ρ Π Ό Π Ο Υ Λ Ο Σ

»Όταν βγήκαμε, είδαμε τα π τώ μ α τα του Άρη και του Τζαβέλα. Τους είχαν κόψει τα κεφάλια, τα χέρια και τα πόδια και τους είχαν αφήσει γυμνούς. Τα χέρια του Άρη κομμένα από τους ώ μους».1 Τα ίδια αφηγείται και ο Γκονέζος: «Τον Άρη. αφού τον ξεγύμνωσαν και του πήραν τη στολή του και τον οπλισμό του. του κόψανε το κεφάλι, τα χέρια από τους ώμους και τα πόδια από τα γόνατα και κάτοχ Του Τζαβέλα του κόψανε το κε­ φάλι και το δεξί χέρι». Στη Μεσούντα οι παρακρατικοί με τους εθνοφύλακες πάστωσαν με ρίγανη και αλάτι τα δυο κεφάλια, για να μη μυρίσουν, και τα π ερ ιέ­ φεραν στα χωριά συνοδεία οργάνων. 0 κόσμος βουβάθηκε. Έ να ς φόβος είχε απλωθεί στις ψυχές των ανθρώπων. Σαν να είχε συμβεί ένα κακό ανεπανόρθωτο, όχι σε άλλον, μα στους ίδιους. «Ήταν μουντή μέρα και ο κόσμος δεν ήξερε τι να κάμει. Με το σκοτωμό του Άρη πίστευαν πω ς κάτι πολύ κακό είχε γίνει γ ια κείνα τα χωριά». (Λαγδάς) Τα κεφάλια μετά την κανιβαλική περιφορά τους μεταφέρθηκαν στα Τρίκαλα, και στις 18 Ιουνίου το πρωί τα κρέμασαν σε δημόσια θέα από έναν στύλο της πλατείας. Έ να βουβό μουδιασμένο προσκύνημα άρχισε. Από τα γύρω χωριά κατέβαιναν επιφυλακτικοί εκατοντάδες δήθεν περίεργοι, να δουν τα κεφάλια, αλλά, μόλις τα αντίκριζαν, με κόπο έκρυβαν τα δάκρυά τους και βιάζονταν να τραβηχτούν π α ρ α π έρ α να κλάψουν. Μερικοί δεν ήθελαν να το παραδεχτούν: - Μπα! Δεν είν” αυτός. Κάποιοι που τον γνώριζαν καλύτερα είδαν πω ς λείπουν τα χρυσά δόντια από το στόμα του και βρήκαν αφορμή να ελπίζουν: - Δεν είναι! Δεν είναι! Γύρω από τα κρεμασμένα κεφάλια οι παρακρατικοί βάραγαν ντα­ ούλια και κέρναγαν από νταμιζάνες κρασί. Ας μην επιχαίρουν οι εχθροί του. Κανείς δεν δικαιούται να υπερηφανευτεί ότι έπιασε ζωντανό, ότι νί­ κησε ή ότι σκότωσε τον αρχηγό του ΕΛΑΣ. 0 Άρης αποχώρησε μόνος του. Η αυτοκτονία είναι μια πράξη οριστική και τελεσίδικη, που ουδείς δικαιούται να κρίνει, να εξάρει ή να καταδικάσει. Είναι απολύτω ς 1. Ελευθεροτυπία. 8.1.1982.

ΑΡΗΣ, Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΙΏΝ ATAKTQN

735

προσωπική και μυστηριώδης. Και, επειδή ποτέ δεν στερείται νοήμα­ τος, ήταν το ύστατο διάβημα του αυτόχειρα προς τους Έλληνες. Τα τρία χρόνια ελευθερίας στα βουνά δεν ήσαν όνειρο, αλλά μια υποθήκη για το μέλλον.

Σ τίγμ α Οι δύο μεγάλοι πυλώνες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας είναι η Επανάσταση του 1821 και η Εθνική Αντίσταση. 0 Τόινμπι γράφει ότι οι Έλληνες «στον πόλεμο για την ανεξαρτη­ σία τους και στα πρόσφατα κινήματα Αντίστασης κατά το^ν ξένων ει­ σβολέων πραγματοποίησαν πράξεις ηρωισμού τόσο υψηλές όσο τα κα­ τορθώματα των προγόνων τους στον Μαραθώνα και στις Θερμοπύλες». Όμως η επίσημη Ελλάδα προτίμησε επί χρόνια να κρύβει ή να συ­ κοφαντεί το μαζικότερο αντιστασιακό κίνημα της Ευρώπης. Μετά τον Πόλεμο οι επικυρίαρχοι της χώρας και ο Ψυχρός Πόλεμος μεταξύ H11A και ΕΣΣΔ ευνόησαν «την ανάπτυξη ενός ανεξάρτητου μηχανισμού εξουσίας της Ακρας Δεξιάς που ανταγωνιζόταν με επιτυχία την ίδια την κρατική εξουσία».2 0 πατριωτισμός κατάντησε στίγμα. 0 πρώην ελασίτης, ζωντανός ή νεκρός, κληροδότησε στην οικογέ­ νεια του, στα παιδιά του και στα εγγόνια του ακόμη, το στίγμα που καταργούσε κάθε ισότιμη αντιμετώπιση του πολίτη από το κράτος. Η πίκρα ενός μόνιμου αξιωματικού του ΕΑΑΣ δεν κρύβεται: «Οι μαχηταί τους οποίους ημείς οδηγήσαμεν εις τας μάχας εναντίον των κατα­ κτητών και νεκροί ακόμη υβρίζονται». (Βαζαίος) Η ακροδεξιά προπαγάνδα κυριαρχούσε. Επί 30 χρόνια (1945-1974) ραδιόφωνα, τηλεοράσεις, σχολικά βιβλία, ιστορικές εκδόσεις, επιγραφές στα βουνά, μνημεία πεσόντων, Αστυ­ νομία. Χο^ροφυλακή, κρατικά ιδρύματα, λόγοι επισήμων, μνημόσυνα, επέτειοι, μια τερατώδης ενορχήστρωση παραχάραξης t g j v γεγονότων προσπαθεί να αλλάξει την πραγματικότητα. Βοηθούντος και του Εμ­ φυλίου 1946-1949, που μεσολάβησε, έπρεπε να πειστούν οι Έλληνες για τους αιμοχαρείς ελασίτες, τους προδότες της πατρίδας, που δεν πολέμησαν τους κατακτητές, αλλά προσπάθησαν να επιβάλουν στη χώρα το καθεστώς της αρεσκείας τους. 2. Η. Richter, α π ό τα Π ρακτικά του Σ υ νεδρ ίο υ «Η Ε λ λ ά δ α στη δ ε κ α ε τ ία 1940-1950. Έ ν α έθνος σε κρίση».

736

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Σ Χ Α ΡΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

Αλλά τα γεγονότα δεν αλλάζουν. «Σε πείσμα όλης της μεταπολεμικής πλύσης εγκεφάλου, π α ρ α μ έ­ νει γεγονός πο^ς το ΕΑΜ είναι το μεγαλύτερο έπος της νεότερης ελλη­ νικής ιστορίας». (Σταυριανός) Και ο ένοπλος αγώνας του ΕΛΑΣ ήταν εθνικός. «Η αντίσταση των Ελλήνων γίνεται εναντίον ξένων δυνάμεων κατοχής και ο βασικός της χαρακτήρας, κ α θ ’ όλη την περίοδο της Κ ατο­ χής, είναι εθνικός».3 Το αναγνωρίζουν και πολιτικοί ηγέτες της Δεξιάς όπως ο Κανελ­ λόπουλος: «Η Αντίσταση ήταν. από εθνική και ηθική άποψη, κάτι το αυτονόητο για τον Έλληνα. Αν είχε λείψει, θα μιλούσαμε για υποδού­ λωση του λαού μας, και όχι μόνο για Κατοχή της χώρας μας. 0 ελλη­ νικός λαός δεν υποδουλώθηκε». (Μαθιόπουλος, Αντίσταση) Οι αντάρτες των βουνών έσο^σαν την τιμή της χώρας. «Ο Έ λλην αντάρτης υπό οιονδήποτε σήμα οργανώσεων και αν π ο ­ λέμησε τους Γερμανούς, προβάλλεται άξιος των γενναιοτέρων πολε­ μιστών της Ιστορίας μας. »Υπήρξεν αυτός ο φορεύς του πνεύματος Αντιστάσεως, του πνεύ­ ματος της ελευθερίας που κατείχε ολόκληρον το έθνος. Με την δράσιν του αυτήν εισήλθεν εις την Ιστορίαν. »Και διά την δράσιν του αυτήν δεν υπόκειται εις κριτικήν». (Βαζαίος) Όσο για τον θρυλικό δημιουργό και αρχηγό του ΕΛΑΣ, πολλά χρό­ νια μετά την τραγω δία της Μεσούντας οι άνθρωποι που τον λάτρεψαν δεν πιστεύουν ότι σκοτώθηκε* πιστεύουν ότι είναι κυριολεκτικά ζω­ ντανός και θα εμφανιστεί ξανά όποτε το κρίνει ο ίδιος. Κάθε τόσο π α ­ ρουσιαζόταν κάποιος παλιός ελασίτης που τον είδε μυστικά και μίλη­ σε μαζί του. 'Ενας κουρέας τον ξύρισε* μια γυναίκα του πήγε «ψ ω μί» στο λημέρι του και κάποιοι αλαφρόίσκιοοτοι χοορικοί τον βλέπουν συ­ χνά να περνάει καβαλάρης στις πλαγιές της Ρούμελης. Το παρηγορητικό τραγούδι της ελασίτισσας Δέσπως ακούγεται χρό­ νια στα βουνά να απαλαίνει τον πόνο της απουσίας του:

- Δέσπω μ \ τον Άρη σκότωσαν , Δέσπω μ \ καί τον Τζαβέλα. - Μήδε τον Άρη σκότωσαν μήδε και τον Τζαβέλα . κάτι παιδιά τούς είδανε που παν για τη Σερβία. 3. Ν. Σβορώ νος. α π ό τα Π ρ α κ τικ ά του Σ υ ν ε δ ρ ίο υ «II Ε λ λ ά δ α 1£Κ36~1944»,

ΑΡ11Σ, Ο ΑΡΧ Η ΓΟ Σ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ

737

II μυθοποίηση του Άρη είναι η προσπάθεια ενός ολόκληρου λαού να αντιπαλέψει την επίσημη εκδοχή που προσπαθούν να του επιβάλουν. «Οι μύθοι δημιουργούνται σαν τους κρυστάλλους ακολουθώντας το δικό τους παλινδρομικό τύπο. Τους χρειάζεται όμως ο κατάλληλος π υ ­ ρήνας. Οι μετριότητες και οι απατεώνες δεν έχουν μυθογεννητική ισχύ. Δημιουργούν μόδες που πολύ γρήγορα ξεπερνιούνται»/4 Η ετυμηγορία των ανταρτών και το)ν ανθρώπων που τον έζησαν εί­ ναι λιτή και αμετάκλητη, όπως του αρμόζει: - Δεν ξανακάνει μάνα τέτοιο γιο.

4. ΆρΟ. Κέσλερ. Υπνοβάτες.

Φ ω το γρα φ ίες Χ άρτες ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ

ay. ηημηιριος

UJS

§ ©

Ρεντίνα Λογγιές

I

&

Χόχλια

Βίνιανη

Πιτσιωτά Περίβλεπτο Παλαιόκαστρο Δ(καστρ0 Άγ.Χαράλαμπος Λιτόσελο

Ν·ΒίνιανΠ ί ^ α

^

Μαραθώ Μοναστηράκι ργιος Παππαρούσι

ΠΛ

Δομι^νοί ετράλωνα Παππαδιά Λ Τ Αγ.Τριαδα

^ακκας Α.Φραγκίστα γκιστα

Παππ

Δάφνη

Κερασοχώρι ma

Βράχα Φουρνά

100 Σέλο Χρύσω Κρένιης

η.

νμψ(}1ίσ*ο'ε

··■ ■ Καλεσμένο

Pnm/nrm Ά-ΚΟλεΟμένΟ

ΚΑΡΠΕΝΗΣΙ

□

Νεοχώρι

Άγ. Γεώργιος

Μερκάδα

Νεοχωράκι

Μ.Κάψη

Βίτολη Φτελιά

Φτέρη Λευκάδα π, Κ.Καμπιά Παλι Πιτσι° ΆΦτε_. Κανάλια Α-ΨίΝεοχωρι Ά.Καμπιά -j Πουγκακια > πβ^αιοχώρι Νικολίπ Γαρδίκι Κυριακοχωί

Τυμφρηστός Άγ. Νικόλαος Βλάχικος

■ΜΠΜΤ Κορυσχάδες Κεφαλόβρυσο 1 ‘ Φιδάκια Νόστιμο Βούτυρο όβραχος Σέλλα Μηλιά Καλλιθέα Αγαλιανος Ν.Δερμάτι Κλαυσι Μουζίλο Αγ. Βλαχέρνα Ν Μικρό χωριό Συγκρέλλος Μικρό Χωριό Μέγ. Χωρίο ,/ηηίΎηη \εστια ιρκίνη Χελιδων ΚαΡιτσα Ανιάδα Άγ. θεόδωροι Πλάτανος Δερμάτι Βελωτά $ Α ργύριί Κρίκελο σπρόπυργος IL· α λ 0 ϋ § )χώρια Κούλι jToupvàpa Ψιανά \ Προυσός Καστανια Τόρνος Καστανούλα Μαρίνος Στάβλοι 'Αμπλιανη Γραμμένη Οξιά Ροσκά (Σταυροπήγι) ν ^Γσικναίικα Πρόδρομος Σκοπιά Δομνίστα Λεύκα Η πορεία

Tc1

των τμημάτων ΕΛΑΣ - ΕΔΕΣ γ ια την επιχείρηση «Γοργοπόταμος».

Μ|

Δα

Μακρυρράχη

Παναγία

Λ.Ξυνιάς (Αποξηρααμένη)

Περιβόλι

Ν. Μακριση Καρυές .. ,, . Μεταλλείο Μακρολίβαδο Φυλιαδώνας Μελιταία

Κορομηλιά - υνιά(ί Ασβέστι ■νιτσού

Άγ. Στέφανος

Αρχανιο Πλατύστομο Μάκρη

Τρίλοφο

Νεοχώρι

Παλαμάς

·Αγ Γεώργιος Καλαμάκι Μοσχοκαρυά

Λογγίτσι Δίβρη

Γραμμένη Κπατοί Καστρί

Ν Παλαιοχώρι Λιμογάρδι

Στίρψακα Λυγαριά

Αγριλιά ρακώ μη Παλιούρι Ζηλευτό Ταράτσα • Μεσοποταμία ροδων(ά «Λειανοκλάδι Αγραδούλα Αυλάκι , Λαδικού - t/fo. .Σταυρός Βασιλικά . Αμουρι D ΛΑΜΙΑ Αγ. Μαρίνα Σωστής Λ. Υ πάτης Μεξιάτες Συκάς A|ìqàiwtq χ ®ΡοδίτοΌ Εαογώοιχνό νττήτ^ΡΥυΡοχώΡ1 Κομποτάδες Κόμμα X Ρ u'nm/ov/.'xniYnaTri κ'/ΛΓΓτπΤιόΡηο Υδρόμυλος Καπνοχώρι1 Κωσταλέξης *Α νθήλη Καστανιά Φραντζης Μ οσ χοχώ ρι ΔυοΒδυνα Καστριώτισσα

sfr/

Αλεπόσπιτα Ηρακ Α.Δαμάοτα Α.Βαρδατες Λουτρά Δελφίνο

0 ερμοπι y l·

Ν.Παυλιανή Μαυρολιθάρι

^ Ρ

Σκαμνός

Ελευθεροχωρι Κ a λ X ( “εν

ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τοΰ Δημ. Ν. Δημητρίου (Νικηφόρου), Αρχηγού της Εφεδρείας κατά τήν έπιχείρησιν. Κλίμαξ 1:30.000 περίπου

V\ \ν\ Γ Ο

Ρ Γ Ο Τ Τ Ο Τ Α Μ Ο Ι

Σ.xic>ià jj'pcxp.^a c5^ιcc ζ^ιν 7Τ\X^i‘^>v-t^ιν/ Tipòs cxvocrivocjiv Ζ.*}S S(Jnp. y^vpocS τοΰ TTotcc^oO, à tió 'c à T |lv J p .c x ro c X ^ s '££>vtu/C ' Ενεν^ revvrxào^TT\>po^aj'^ou) iViK^^t}p< >j). @)TjAί).

C§) Oiuvlj^arcx Jici^ovqs '/raA»uS$ ^>£ον>ράϊ (ίοΤ· ΰ