Arapsko-islamska filozofija, definicija i značaj u historiji

Arapsko-islamska filozofija, definicija i značaj u historiji-Salih Hadžialić Jedna od najznačajnih karakteristika filozofije u srednjem vijeku bila je njena podređenost teologiji i prema tome i njena ograničena uloga u okviru određenih teoloških pojmova. Pored teologije postojala je u jačoj ili slabijoj formi i filozofija koja se zasnivala pretežno na razumu, ali su teologija i filozofija bile u stalnom i oštrom međusobnom sukobu sa očitom prevagom na strani teologije. Stepen podređenosti filozofije teologiji varirao je prema vremenu i razlikama u vjerskim tradicijama i idejnim previranjima. Ovakav odnos između teologije i filozofije, razuma i vjere postojao je od izumiranja klasične grčke filozofije, pa sve do pokreta prosvijećenosti i humanizma u 16-tom vijeku, kako u judaizmu i kršćanstvu, tako isto i u islamu. Ako bismo kao mjerilo uzeli način filozofiranja koji se javlja od pokreta prosvijećenosti, a naročito u 19 i 20-tom stoljeću, onda bismo na pitanje da li je filozofija u pravom smislu riječi uopšte mogla postojati pod takvom kontrolom misli i djeolvanja ljudi, morali odgovoriti negativno i poreći postojanje filozofije pod uslovima koji su preovladavali u srednjem vijeku i analogno tome poreći postojanje jevrejske, kršćanske i islamske filozofije. Međutim, danas postoje brojne, značajne i obimne studije koje obrađuju filozofiju koja se razvijala u okviru ta tri glavna religijska sistema. Islam, kao i judaizam i kršćanstvo, ima problem sukoba imeđu vjere i razuma, teologije i filozofije, autoriteta i nezavisnog, slobodnog razmišljanja, ali islam ima i svoje upadljive specifičnosti i odvojena gledanja na zajedničke probleme koja mu osiguravaju posebno i značajno mjesto u historiji filozofske misli. Ustvari, u islamu je u toku dugog niza vijekova, sve do perioda humanizma i prosvijećenosti, filozofija imala bolji prijem i bila neosporno u povoljnijem položaju nego u Evropi srednjeg vijeka. Sam naziv te filozofije kod mnogih naučnika je sporan. Već odavno se upotrebljavaju dva naziva: arapska i islamska filozofija. Ona može biti nazvana arapskom samo zato što su njena glavna djela pisana na arapskom jeziku, ali postoje i važna djela koja su pisana na perzijskom jeziku, a kasnije i drugim jezicima. Naziv arapska filozofija sa jezične strane nije adekvatan, a u nacionalnom smislu taj naziv je još sporniji jer su glavni predstavnici te filozofije bili Perzijanci, Turci i drugi, tj. ne-arapi. Najčešći naziv za ovu filozofiju je islamska, ali ako islam shvatimo kao vjeru, onda bi ovaj naziv bio sporan, jer se filozofija, na koju se ovdje misli, često se razvijala ne samo paralelno nego u mnogo slučajeva i u oštrom sukobu sa ortodoksnim učenjem. Međutim, ako pod islamom misli na širi kulturni pojam, a ne isključivo na religiju, onda se sa punim pravom može govoriti o islamskoj filozofiji, isto kao što se govori o hrišćanskoj filozofiji srednjeg vijeka na Zapadu. Ipak je

1

naziv arapsko-islamska filozofija najadekvatniji, jer je riječ o silamskoj filozofiji izraženoj uglavnom na arapskom jeziku. Islamska filozofija je imala dva izvora: Prvi je unutar same islamske tradicije kada su poslije smrti Mehammeda a.s počele da se formiraju vjersko-političke partije koje su se svaka na svoj način trudile da opravdaju svoje nazore i gledanja na uređe države i društva i sa time vezanih pitanja, dokumentacijom iz vjerskih tekstova iz života Muhammeda, Kur'ana i hadisa. Tada su se postavljala pitanja koja su se ticala lične kvalifikacije nosioca vlasti, psiohološka odgovornost pojedinaca za počinjena djela, uloga čovjeka i Boga u obavljanju konkretnih akata, slobodne volje, determinizma itd. Također su se razvile i mnogobrojne škole sa vrlo različitim, često radikalnim učenjima i teorijama o prethodno spomenutim pitanjima. Najznačajnija škola sa izrazito filozofskim osnovama i metodama bila je nauka o kelamu, dijalektička ili spekulativna teologija ili skolastička filozofija. U kelamu su došla do izražaja tri pravca i to: kaderije-zagovornici slobodne volje, džebrije-pravi deterministi, murdžije- i ešarije koji zastupaju sredinu između ove dvije škole, dakle koji ne priznaju niti potpunu slobodu volje niti determinizam nego su došli do srednjeg rješenja koje su oni filozofski razradili. Iz kaderija nastala je poznata mutezilijska škola koja je stvarni osnivač kelama a koja je dominirala i igrala odlučujuću ulogu u prvim stoljećima islama. Ovo je stvarna islamska filozofija, koja se bazira na islamskom teološkom sistemu, koji u procesu svog formiranja i konačnog formulisanja i sam bio u izvjesnoj mjeri kod pojedinih teologa prilagođava i usklađivan sistemima sa kojima je vođena žilava borba. Pripadnici kelama, mutekelimi, imali su značajan uticaj na razvitak jevrejske filozofije, a dobro su zapaženi i kod skolastika na Zapadu, gdje su bili poznati kao „Loquentes“ i koje kao takve spominje i Toma Akvinski. Drugi izvor- iz koga je prizašao i drugi pravac arapsko-islamske filozofske misli, bilo je grčko filozofsko naslijeđe, koje su Arapi svjesno i sistematski preuzimali na njemu ozbiljno radili. Dok je antičko nasljeđe ranije bilo sačuvano i njegovano na grčkom, sirijskom i perzijskom, sada jepod islamom to nasljđe bilo prevedeno na jedan jedini jezik a to je arapski, kao zajednički jezik svih narodnosti, sekti i konfesija. Prevođenje djela grčke filozofije počelo je u rano abasidsko doba u osmom stoljeću i trajalo je sve do kraja prvog milenijuma, do oko 1000. godine, a to je blizu tristo godina. Grčka filozofija, koja je na taj način dobila novu snagu života i bila spašena od potpunog zaborava, djelvala je na ovaj pravac islamske filozofije u tolikoj mejri da je ponekad postojala sklonost da se toj arapsko-islamskoj filozfiji porekne svaka orginalnost i da se na ut filozofiju gleda kao na produženje grčke filozofije u 2

arapskom ruhu. Međutim, treba istaći da ovdje nije riječ samo o grčkoj filozofiji u novom ruhu nego stvrano o islamskoj filozofiji kojoj je samo polazna tačka bila grčka filozofija, ali koja nije ostala isključivo u okviru grčkih pojmova i normi. Glavni cilj ove arpasko-islamske filozofije, kako je to Kindi izrazio, bio je:“U potpunim citatima sve sakupiti što su stari Grci izrazili, i to sredstvima našeg arapskog jezika i prema običajima našeg vremena i našoj vlastitoj sposobnosti.“Ovakav stav svakako opravdava i naziv islamska filozofija. Stav islamskih filozofa bio je da za onoga koji traži istinu nema ništa vrednije od same istine, jer ona nikad ne ponižava, ne umanjuje vrijednost onoga koji je traži, nego ga naprotiv uzdiže i oplemenjuje. Ovaj stav je bio praksa svih islamskih filozofa. Bez isticanja pojedinosti, prevedena su bila gotov sva djela Aristotela, Platonovi dijalozi, Država, Zakoni, brojni komentari aristotelovih djela, nekoliko djela stoika, neopitagorejaca, razni gnostički spisi itd. Paralelno sa prevođenjem i razradom grčkih djela, odvijalo se i samostalno mišljenje i istraživanje filozofa kako u naslijeđenim, tako i o novim problemima. Kao karakteristično za suštinu i vrijednost filozofije onog doba Kindi je npr naveo nekoliko definicija filozofije izvedenih od Grka a to su: ljubav, mudrost, postignuće moralnog savršenstva, razmišljanje o smrti i kraju života, nauka nauka, filozofija kao poznavanje vječnih univerzalnih stvari. U historiji islamske filozofije postoje dvije faze, prvo na istoku 9-11 stoljeća, u kojoj su glavni predstavnici bili Kindi, Rzi, Farabi, Ibn Sina; a druga faza je na zapadu, u arapskoj Španiji 11-12 stoljeća čiji su najpoznatiji predstavnici Ibn Tufejl i Ibn Rušd. Njihova pažnja je uglavnom bila posvećena Aristotelu i Platonu i komenatarima njiove filozofije iz neoplatonističkoih krugova. S obzirom na velike razlike između ova dva filozofa, oni su nastojali da usklade njihove filozofije jer se nije moglo vjerovati da tako dva velika duha mogu biti u stvarnoj međusobnoj suprotnosti. Prvo je to učinio Kindi, a zatim Frabi u jednoj većoj studiji pod naslovom „Harmonija između Platona i Aristotela“. Islamski filozofi preuzeli su sve filozofske probleme ranijih škola, među koje naročito spada pitanje odnosa između razuma i vjere, ili objavljene i prirodne teologije, koje je u 6. stoljeću naročito Jovan Philoponus, poznat kao Jahja en-Nehvi(Jovan Gramatičar) nastojao da riješi u prilog hrišćanske vjere, ali sa velikim koncesijama i u prilog razumu. Ovo je ostao trajni problem i kod islamskih filozofa koji su se trudili da između vjere i razuma održe ravnotežu. Glavno pitanje islamske filozofije bilo je kakva veza može da postoji između bića samog po sebi koje je jedino sposobno da samo iz sebe postoji, i pojednih bića koja svoju vremensku realnost zahvaljuju toj praosnovi svke biti? Kao ranije u doba antike, tako i u srednjem vijeku u 3

islamskoj filozofiji nije pravljena stroga razlika između prirodnih nauka i filozofije. Na području isključivo prirodnih nauka postojala je uska saradnja između naučnika svih konfesija koji su svi redom svoja djela pisali arapskim jezikom i doprinijeli tzv arapskoj nauci. Nauka koju su „Arapi“ dalje prenosili i predavali bila je živi dio njihove egzistencije i samo tako je ona mogla dalje živjeti i trajati. Posljednja faza klasične islamske filozofije i nauke bila je u Španiji koja je i najveće dostignuće u historiji filozofske misli srednjeg vijeka. Tada je Ibn Tufejl u svom romanu Hajj ibn Jakzan razvio filozofsku religiju prirode a Ibn Badždža i Ibn Rušd su uporno podržavali autonomiju filozofskog saznanja prema religiji i doveli arapsko-islamski intelektualizam Aristotelovog kova do usavršenja. Sve od početka izučavanja grčke filozofije u islamskim ortodoksnim krugovima se znalo da mnogi nazori antičke misli nisu spojivi sa islamom kao vjerom i ortodoksni teolozi su u njima vidjeli opasnot i na nju uporno ukazivali. Međutim, u širokim obrazovnim krugovima vladalo je uvjerenje da u svakom dubokm saznaju, bez obzira što potiče iz predislamskog doba, ima pak nečeg vrijednoga i da znanje i misli mudraca iz ranijih vremena mogu samo dobor doći za produbljivnaje vlastite vjere. Hrišćanski zapad je dugi niz vijekova bio u pravoj filozofskoj izolaciji i Boethius se nadao da će moći prevesti na latinski Platona i Aristotela u cjelini, ali je stigao da prevede samo dva od šest Aristotelovih spisa iz logike i Porfirijev Uvod u Aristotelove kategorije. Ovaj Boethijev prijevod je bio jedini dio Arsitotelovih djela koji je bio korišten svo do 12 vijeka. Međutim, ovdje je nastala duboka promjena u 11 i 12 stoljeću u Španiji i Italiji intenzivnim prevođenjem sa arpskog i grčkog jezika djela grčkih i arapsko-islamskih filozofa, koja su se postepeno proširila među latinskim teolozima. Ovim prijevodima u koja spadaju djela Kindija, Frabija, Avicene i Averroesa kao i svih aristotelovih djela zajedno sa njihovim arapsko-islamskim komentarima, Zapad je u velikoj mjeri po prvi put došao u posjed grčke filozofske tradcije ii naučne misli. Dokaz prodiranja grčke filozofije i arapsko-islamskih komentatora te filozofije, kao i borbe oko te filozofije jeste i osuda 219 teza koje je na zahtjev crkve precizirao biskup Tempieri u Parizu kao opasne i neprihvatljive, a te tezu su vječnost svijeta, božija providnost, slobodna volja, jedinstvo intelektualne duše i druga pitanja koja potiču od Aristotela, Farabija, Ibn Sine, Ibn Rušda ali je interesantno da među ovim tezama ima 15 ili 20 teza koje odražavaju nauku Tome Akvisnkog. Ovoj osudi su prethodile ranije zabrane koje se odnose na isti problem a to je nezavisna aristotelova filozofija i njeni arapsko-islamski komentatori. Zaslugom Renana dobro se znalo još u 19 stoljeću za ulogu averoizma u kasnom 13 stoljeću, ali je nedavno dokazana i jedna ranija faza u ulozi latinskog avecenizma. Naime, 4

Toma Akvinski je pobijajući Avicenu služio se jezikom i formulama Avveroesa. Dakle, ako je zabluda od Avicene, jezik odbrane je od Averroesa. Najveća zasluga arapsko-islamske filozofiej je u tome što je zahvaljujući njoj Evropa mogla otkriti i nanovo oživjeti antičko nasljeđe. Filozofi renesanse će biti pod uticajem te filozofije u kojoj svakako i arapsko-islamski filozofi imaju svoje vidno mjesto.

5