Andrzejowski Przeworsk Culture-libre
February 14, 2017 | Author: Ivo Yonovski | Category: N/A
Short Description
Download Andrzejowski Przeworsk Culture-libre...
Description
WORLDS APART? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age Network Denmark-Poland 2005-2008
Edited by Ulla Lund Hansen & Anna Bitner-Wróblewska
DET KONGELIGE NORDISKE OLDSKRIFTSELSKAB PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE KØBENHAVN - WARSZAWA 2010
Jacek Andrzejowski
e Przeworsk Culture. A Brief Story (for the Foreigners)1
The Background (or the Day Before) During the Early Pre-Roman Period, generally correlated with phases LT B-C1 in the La Tène Culture area, much of Poland was settled by the people of two related culture units, namely, the Pomeranian and the Cloche Grave Cultures; the older Lusatian Culture tradition was continued by lingering pockets of ‘Lusatian’ population. Starting from phase LT B1, in areas of southern Poland we find enclaves of a Celtic population whose presence in the region has been linked to control exerted by the Celts over the long-distance trade in Baltic amber. We have little material evidence to document and date more closely the final phases of either the Pomeranian Culture or the Cloche Grave Culture; it is also rather difficult to correlate the decline of settlement by these peoples with the emergence of the Przeworsk Culture. This applies particularly to the Cloche Grave Culture and the southern area of the Pomeranian Culture which correspond in territorial range to the area of Przeworsk Culture settlement in Included in Appendix 1 is a list of key publications on the Przeworsk Culture, Appendix 2, provides a list of the most important published cemeteries of the Przeworsk Culture.
1
its earlier phase; both are known almost entirely from numerous cremation cemeteries, all furnished with a distinctive remarkably uniform and long-lived assortment of ceramic vessels, widely different from the pottery of Przeworsk Culture. The people who created the Przeworsk Culture must have been the descendants of Pomeranian and Cloche Grave populations but the archaeological record does not supply any convincing proof in this respect. Just the opposite – there is a striking absence of legible continuity; only very exceptionally we find cemeteries which carry over from the PomeranianCloche to the Przeworsk phase; and the cremation rite is essentially different. It must be noted also that some areas ‘inside’ the Przeworsk Culture territory were occupied by the Przeworsk folk only during phase A2 or even later; this suggests that older,‘Cloche’ communities, survived well into the ‘Przeworsk’ age. Another indirect proof is provided by some features of the funerary practice and ceramics which are registered for the first time in Przeworsk Culture material during phase A2 and appear to be the legacy of the Cloche Grave tradition. At the same time, the hypothesis that the Przeworsk tribes had migrated to the region of phase A1-A2 settlement from the outside is not supported by the archaeological record.
1
JACEK ANDRZEJOWSKI
The Big Bang The Przeworsk Culture2 developed as a result of a rapid – in archaeological terms – adoption and adaptation of La Tène culture models by the local population. Possibly, with some participation from an outside catalysing agent – passage of the Bastarnae and Scirae tribes in late 3rd c. BC through the territory of Poland, on to Moldavia, where the people settled and developed the Poieneşti-Lukaševka Culture. Unrest associated with this passage would have weakened the existing social structure and assisted processes of culture transformation. In recent years archaeologists have been identifying archaeological material (mainly pottery) definitely attributable to the Jastorf Culture which has an evident distribution along the northern and the north-eastern border of the early Przeworsk Culture, and also, along its southern range in western Małopolska3. ‘Jastorf ’ material is recorded in the period predating the emergence of the Przeworsk Culture, but also during a later period, as late as phase A2 (or even A3); frequently it occurs side by side with strictly Przeworsk Culture material. Similar assemblages are referred to as type Werbkowice, type Brześć Kujawski, or, in eastern Poland, as the ‘Czerniczyn Group’; recently, there was a suggestion to separate similar finds from the Kujawy region, northcentral Poland, as ‘Pre-Przeworsk assemblages’
e name ‘Przeworsk Culture’ was introduced in 1910 by a Czech scholar L. Niederle (see: Buchtela & Niederle 1910) basing on a large gravefield at village Gać, close to the district town of Przeworsk, excavated in 1904 and 1905 and only just published (Hadaczek 1909). In Polish literature this name was set up by R. Jamka (1933) to define an archaeological unit represented ia, by gravefields from Kopki and from Gać. 3 Małopolska (Lesser Poland), Wielkopolska (Greater Poland), Kujawy (Kuyavia vel Cuyavia), Mazowsze (Masovia), Podlasie (Podlachia), Pomorze (Pomerania) and Śląsk (Silesia) are the historical regions of Poland. Except for Silesia and Pomerania, their English names are not in common use. 2
2
but this term may apply only to the earliest Jastorf finds. The developments which eventually led to the emergence of the Przeworsk Culture were associated with the mastering of the mass production of iron by the local tribes; the new skills were adopted from the Celts. Local easily available bog ores were smelted in primitive furnaces. Remains of furnaces and iron slag are recorded in all the Przeworsk settlements dating from the period. At the end of the Late PreRoman Period and during the Roman Period some areas – the Błonie Plain to the west of Warsaw, and the Świętokrzyskie Mountains in south-central Poland – developed centres of metallurgy where the production of iron assumed a truly industrial scale. Each of the largest iron-smelting settlements to the west of Warsaw contained several thousand furnaces. Until the time of its decline the Przeworsk Culture continued to be the most ‘iron-rich’ civilisation among the local barbarian peoples. Apparently, smiths were held in high esteem and belonged to the upper ranks of the society; this is suggested by graves of warrior-smiths, who were buried with weapons and sets of tools. New settlements were established; their economic mainstay was animal husbandry and farming pursued with implements produced according to the Celtic model. Warriors were equipped with weapons imitating Celtic war gear; metal, mostly iron ornaments and dress accessories, in common use, were also modelled on Celtic styles. During older phases of the Przeworsk Culture most ornaments tended to be made of iron. Many elements of the Przeworsk ideology were taken over from the Celts as well. The main form of burial was cremation.Ashes of the dead were buried in cemeteries, in flat pit graves or, more seldom, deposited in urns. In Silesia and Kujawy – areas of especially strong Celtic influence – we find a small number of inhumation graves. Some cemeteries have produced the remains of small-scale buildings, which are
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS) interpreted as small temples or altars. Cemeteries which continued in use throughout the entire Przeworsk age contain several hundred graves4, some of them holding the remains of more than one individual. Many burials contain burnt animal bone, frequently, bird bones. In keeping with the Celtic custom, the dead were richly fitted out with weapons, ornaments and pottery; frequently, and in case of weapons, almost always, the grave goods were deliberately ‘destroyed’ – bent out of shape or broken, a practice known from Celtic burials. Basing on the funerary practice it was possible to develop an accurate chronological system for the early phases of the Przeworsk Culture; the Celtic style of the grave goods helps correlate this system with the interregional chronology of the La Tène Culture.
On the Outer Edge of the Celtic World (Figs 1-8) During the Late Pre-Roman Period (phases A1-A3) the territorial extent of the Przeworsk Culture included central and Lower Silesia, parts of Upper Silesia, Wielkopolska, Kujawy, central Poland, as well as some areas of Mazowsze, Podlasie, Lublin Region and Małopolska. The chronological relationship of Przeworsk and Celtic settlement in southern Poland is not entirely clear but it is quite likely that in Lower Silesia Celtic settlement continued well into phase A1 (in Przeworsk Culture chronology). In the area around Kraków we see a co-existence of the Przeworsk Culture and Celtic Culture; this is evidenced by the culturally mixed Tyniec Group which survived until the onset of the
e largest of these gravefields was excavated fully at Zadowice in Wielkopolska, where over 700 graves had been recovered. More than 700 graves were recorded at Opatów in Upper Silesia but all of them dated from the Late Roman Period and early phase of the Migration Period. 4
Early Roman Period, when the Celtic element finally disappears from the archaeological record. During the younger stage of phase A2 some areas of Wielkopolska and Lower Silesia became depopulated. This is interpreted in general as the result of participation of a part of the Przeworsk population in the alliance of the Swebian tribes led by Ariovist. Finds characteristic for the Przeworsk Culture, phase A2, mainly pottery, have been recorded in Thuringia, Anhalt and Wetterau – at the gateway to Gaul. Smaller ‘Przeworsk’ enclaves are recorded in the same region even earlier, during phase A1. During phase A3 Przeworsk settlement became firmly established on the upper Bug River and in the upper reaches of the Dnestr River. Archaeological material from this period suggests substantial cultural unity of extensive areas of Przeworsk Culture settlement. Pottery, in particular, is highly distinctive – vessel forms imitate directly the shapes of Celtic metal and wheel-thrown vessels while the typically thick and sharply modelled (facetted) rims emulate the rim forms of bronze vessels. The pottery from the first two Przeworsk phases (A1-A2) is a relatively uniform set; only during the next phase (A3) we note more serious change, for instance, the sharp and pronounced faceting of vessel rims is no longer in evidence. The oldest phase of the Przeworsk Culture is documented by a relatively modest number of assemblages, but this may be the result of the limited number of chronologically reliable indicators; these include, first of all, long brooches type A, B and C, swords type I with related scabbards (all in the typology of Kostrzewski from 1919), and strip shield-bosses. Forms correlated with phase A2 include brooches, type D, E, G/H, J and K, and Nauheim forms. Diagnostic forms during phase A3 include late La Tène brooches with an arched bow, types M, N and O (socalled geschweifte Fibeln); at the close of the same phase we record the first brooch forms which herald the advent of a new, Early Roman style.
3
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 1. Extreme range of the Przeworsk Culture in the Late Pre-Roman Period. 1 – influences of the Przeworsk Culture; 2 – distinct traces of Przeworsk Culture settlement. Aer T. Dąbrowska (2003b).
4
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 2. Przeworsk Culture (dots) and La Tène Culture (circles) sites with a reliable dating, phases A1-A2. Aer K. Godłowski (1992a) & J. Andrzejowski (2005).
Fig. 3. Przeworsk Culture (dots) and La Tène Culture (circles) sites with a reliable dating, phase A3.Aer K. Godłowski (1992a).
5
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 4. Finds from phase A1. Aer T. Dąbrowska (1988a).
6
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 5. Finds from phase A2. Aer T. Dąbrowska (1988a).
7
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 6. Finds from phase A2. Aer T. Dąbrowska (1988a).
8
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 7. Finds from late phase A2 and early phase A3. Aer T. Dąbrowska (1988a).
9
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 8. Finds from phase A3. Aer T. Dąbrowska (1988a).
10
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
By the Borders of the Empire (Figs 9-18) The beginning of the 1st c. BC was a period of stabilised trade and culture exchange with the Roman state and adoption of ‘Roman’ styles; ornaments and dress accessories were produced increasingly from copper alloys – bronze and brass – but many continued to be in iron. Expert Przeworsk smiths were able to work iron into quite often elaborate and technically sophisticated pieces, such as for example, spring
cover brooches, early strongly profiled trumpet brooches, or S-shaped fibulae with a fine finish, which in other culture areas were produced from non-ferrous metals. By the turn of the era Przeworsk Culture settlement had spread over a wide region, from Lower Silesia, northern Wielkopolska, Kujawy, northern Mazowsze and western Podlasie to the Lublin Region and eastern Małopolska. Across this territory the dominant form of burial continued to be cremation, with urned graves now more numerous than pit deposits.
Fig. 9. Extreme range of the Przeworsk Culture in the Early Roman Period. Aer T. Dąbrowska (2003b).
11
JACEK ANDRZEJOWSKI Large elongated grave pits filled with deep black earth and a large quantity of pyre remains, typical during phase A1 to A3, have all but disappeared; much more common are graves containing only the cremated bone remains, virtually with no pyre remains. Skeleton graves continue to be quite rare. The situation in the region of Kraków is somewhat different; from this area we know only of a single larger cemetery, at Kryspinów, and a handful of smaller burial grounds or isolated graves; this in spite of the fact that the area was relatively densely populated. Perhaps, this is the effect of the lingering of La Tène Culture of the Tyniec Group. It is interesting that the earliest Przeworsk ‘princely’ grave dated to the stage B1a was recorded in the same region (at Szarbia); its inventory shows evident correspondence to the finds from the Bohemian Basin. Basing on evidence from interregional studies the Early Roman Period chronology of the Przeworsk Culture has been divided into three sub-stages within phase B1, and two substages within phase B2. In the eastern Przeworsk zone, similarly as in the Wielbark Culture, it is possible to distinguish three stages within phase B, but only for the female graves; grave goods in male burials apparently correspond to two observable horizons only. Another problem is that of phase B2/C1a. Actually, it is the earliest phase of the Late Roman Period which reflects differences between female and male costume during the late 2nd c. AD. In female dress the Early Roman Period style is still predominant – in grave assemblages a number of fibulae Almgren groups II, IV and V occur next to early ‘Late Roman Period’ brooches mostly forms with a high catch plate Almgren group VII (phase B2/C1a). At the same time, male dress fully introduces new, and much simpler Late Roman Period style which increasingly features the first tendril brooch forms (phase C1a). The Early Roman Period female dress accessories tend to be modest. In graves from this period we find brooches (two or three) used for fastening the clothes, decorated quite often with
12
delicate silver filigree; metal belt fittings, of which the most common are buckles, in iron or bronze; also frequent are profiled strap-ends, more seldom we see assorted appliqué items; other frequent items include pins with an ornate head, in antler or bronze. A special attribute of the woman-housekeeper are keys to chests and small caskets; other common items from female deposits include fired clay spindlewhorls, iron spindle-hooks, needles and knives for working leather. It appears from current studies of weapons discovered in Przeworsk grave deposits that a very important weapon was the Roman twoedged sword, mostly, the short gladius; these forms are widespread in graves dated to phase B2 and the earliest phase of the Late Roman period. During phases B1 to B2 we find also oneedged swords, a form derived from an older local tradition. Spears and lances, some with barbed spear heads, also were placed in graves. Because cremation was dominant we can reconstruct the shape of the Przeworsk shield only from indirect evidence. From the shape of amulet-pendants which have the form of a miniature shield it appears that during this period shields were either sub-oval or elongated hexagonal. Starting from phase B1 spurs also are recorded in weapon graves. An important element of a warrior’s outfit was the leather belt; fastened with an iron buckle it had attached to it a fire-steel and flint-stone, a knife, with a wooden or an antler haft, shears, a pouch holding a single-layer comb of red deer antler, and an iron razor; clothes were usually fastened with a single brooch made in iron or bronze. During phases B2b-B2/C1a a typical and almost ‘obligatory’ items of a Przeworsk male belt set are a large rectangular buckle with a double pin, type Madyda-Legutko AG, and a broad strapend, type Raddatz J.IV or J.II. In ceramics, funerary pottery in particular, the dominant vessel form during phase B1 is round-bodied, often with a distinct neck; during phase B2 it is replaced by biconical and eggshaped vessels; towards the close of phase B2
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 10. Przeworsk Culture sites with a reliable dating, phase B1.Aer K. Godłowski (1992a) & J.Andrzejowski (2005).
Fig. 11. Przeworsk Culture sites with a reliable dating, phase B2.Aer K. Godłowski (1992a) & J. Andrzejowski (2005).
13
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 12. Pottery from phase B1. Aer K. Godłowski (1992a).
Fig. 13. Finds from phase B1. Aer K. Godłowski (1992a).
14
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 14. Finds from phase B1. Aer K. Godłowski (1992a).
S-shaped vessels are recorded for the first time. Funerary pottery falls into two main groups. The first includes thin-walled vessels with a smooth, usually glossy black surface; frequently, the vessel is ornamented at shoulder with engraved geometric designs. The second group are thick-walled vessels with a smooth or roughened tan surface. The most common ornament is finger-impressed or, one of irregularly engraved hatched lines; in general, vessels in this group are without decoration.
Starting from phase B1, and better still, during phase B2, the material culture of the Przeworsk people apparently becomes less unified internally. This is indicated especially by finds from the eastern zone of the Przeworsk Culture – in the area of Mazowsze and Podlasie, to the east of the Vistula, and to the north of the Wieprz River. Female dress fittings appear to be much more elaborate and varied than elsewhere on Przeworsk territory. A new item in female graves – next to brooches, belt fittings
15
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 15. Pottery from phase B2. Aer K. Godłowski (1992a).
and pins – are necklaces, made of imported multicoloured glass beads; originally they may have included amber beads too; another new form are paired bracelets, in bronze or, more seldom, in iron; some are of a type characteristic for the Wielbark Culture in Pomerania. Also fairly numerous are assorted metal pendants and S-shaped clasps, also well known in Pomerania. We find a great number of eye brooches of the Prussian series, which are much less common in the western and southern areas of the Przeworsk Culture; also frequent are two local brooch types: so-called derivatives of
16
strongly profiled brooches type 5, and the Mazowsze variant; also, brooches which combine attributes of spring cover brooches and of strongly profiled brooches. Male dress accessories continue to be mostly the same as elsewhere in the Przeworsk Culture but there is a larger number of bronze items in the weapon kit; we also see distinctive forms of spear heads and spurs. A special form in the group of funerary ceramics are large three-handled vases with an elaborate ornament of three separate designs. By the onset of phase B1, in northern Mazowsze, in the so-called Nidzica Group of
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 16. Finds from phase B2a. Aer K. Godłowski (1992a).
the Przeworsk Culture, weapons have disappeared from grave deposits; another new development is the coming on record of various stone structures in cemetery sites. These developments may be interpreted as the effect of a close exchange of the Przeworsk people in this part of eastern Poland with tribes of the Wielbark Culture settled in Pomerania. Some attempts have been made to distinguish a number of other local sub-units of the Przeworsk Culture, for example, the Krusza Zamkowa group in Kujawy. However, so far
arguments of this sort find little support in the archaeological record. An interesting phenomenon is the presence of a local grouping on the upper Bug and the upper Dnestr rivers which definitely includes a ‘Przeworsk’ element, perhaps even a dominant one. However, without a full publication of relevant archaeological material it is impossible to analyse this unit more closely. On the other hand, it is absurd to distinguish a ‘Danubian’ group of the Przeworsk Culture basing only on a casual analysis of a handful of characteristic but stray finds.
17
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 17. Finds from phase B2b. Aer K. Godłowski (1992a).
Face to Face with the Romans Rome had taken over the older ‘Celtic’ trade routes running north, including also the celebrated Amber Route, and Roman imports started flowing into the Przeworsk area. Some items came in great number – coins, glass beads, brooches, during a later period, also Samian ware. During phase B1, military and commercial contacts with Rome and associated economic exchange led to the emergence of a local barbarian ‘upper class’ whose social standing is still not entirely clear. This evolutionary process is reflected by the rise of ‘princely graves’. In contrast to the cremation rite prevalent in the Przeworsk Culture, the princely burials are
18
mostly inhumations, with the body usually deposited within a wooden or stone chamber, under a barrow, richly outfitted with valuable Roman vessels, the finest local pottery, and gold and silver ornaments. It is interesting that with all this finery items of war gear in princely graves are exceedingly rare and only the presence of richly ornamented spurs helps to identify the buried individual as a male. Princely graves in the Przeworsk Culture have been assigned to two chronological horizons – older horizon, corresponding to phases B1-B2, which may be correlated with rich graves from Lubieszewo/Lübsow in western Pomerania, and a younger Zakrzów/Sakrau horizon, datable to phase C2.
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 18. Finds from phase B2, typical for the eastern Przeworsk zone.
The Later Barbarians (Figs 19-33) The beginning of the Late Roman Period was a time of a major shift on the territory of the Przeworsk Culture. During phase B2/C1-C1a we see the decline of settlement in the ‘eastern Przeworsk zone’, east of the Vistula and north of
the Wieprz rivers. The youngest of the reliably dated Przeworsk burials in this area belong to the ‘pure’ stage C1a – dated by early crossbow tendril brooches, type Almgren 162. It appears that a part of the Przeworsk population from the eastern zone joined the southward Przeworsk wave to E Slovakia, NE Hungary and N Romania.
19
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 19. Extreme range of the Przeworsk Culture in the beginning of the Late Roman Period. 1 – distribution of metal finds typical for the Przeworsk Culture; 2 – settlement zone in the up-per Tisza region. Aer M. Mączyńska (2003b).
This expansion started already in phase B2 but reached its peak at the beginning of the Late Roman Period. Until phase C1b the Przeworsk population remained in place in the eastern part of the Lublin Region, between the Wieprz, Vistula and San rivers, and in a densely settled pocket around present-day Lviv. A part of the early eastern Przeworsk people stayed in their area and underwent a quite rapid acculturation. This is indicated by some features of the Wielbark Culture archaeological
20
record from Mazowsze and Podlasie, such as the presence of a relatively large number of typically ‘Wielbark’ crossbow brooches type Almgren 162, but made in iron, the presence of burnt pottery in the graves, possibly also, the presence of burnt human bones in pits of the inhumation graves. Many older Przeworsk Culture cemeteries and – imaginably – also settlements – also continued in use. During phase C2 the Przeworsk Culture expanded into northern Wielkopolska, an area
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 20. Przeworsk Culture sites with a reliable dating, phases B2/C1-C1a. Aer K. Godłowski (1992a) & J. Andrzejowski (2005).
vacated by the people of the Wielbark Culture. Even earlier, we see a gradual expansion of the Przeworsk Culture to areas in south-western Poland, occupied previously, during the Early Roman Period, by the Puchov Culture from Slovakia. During phase D, northernmost areas of the Przeworsk Culture, in Wielkopolska and central Poland, gradually became less densely settled. During the Late Roman Period the main diagnostic form are tendril brooches and their derivatives. These brooches are stylistically a rather uniform group and as such, lack a comprehensive typological system. This makes it difficult at present to refine the system of relative dating for the Late Roman Period in the Przeworsk Culture (and the Wielbark Culture too) which is still far from accurate and largely based on subjective criteria. During the early phase of the Late Roman Period diagnostic forms include ‘simple’ unipartite tendril brooches, Almgren 158, mostly
made in iron, and, much less common, bronze and iron crossbow brooches,Almgren 162; next to them continue early brooch forms with a high catch plate, Almgren group VII. Phase C1a was a time of an intensive inflow to the Przeworsk area of terra sigillata – the northern and eastern range of this culture overlaps with the extreme range of mass occurrence of terra sigillata in this part of the Barbaricum. Phase C1a is associated also with mass occurrence of wheelthrown pottery which, with time, in southern Poland especially, started to be produced on a scale which was ‘industrial’ for the age. In adopting the skill of throwing pottery on the wheel and of firing in technically sophisticated kilns the Przeworsk people relied mainly on influence from the Dacians. Also during phase C1b-C2 we note a gradual increase in the number of brooches decorated with coils of notched wire; this form derives from the early Roman Period style and is encountered on a more limited scale also during phase C1a. The Late Roman
21
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 21. Przeworsk-Wielbark sites east of the Vistula River. 1 – cemeteries used continuously; 2 – cemeteries with a chronological gap; 3 – settlements; 4 – neighbouring contemporary cemeteries and/or settlements; 5 – Przeworsk Culture sites abandoned during phases B2 or B2/C1a.
22
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 22. Przeworsk Culture sites with a reliable dating, phases C1b-C2, and sites dated by wheel-thrown pottery. Aer K. Godłowski (1992a).
Period was a time also of an important change in the weapon inventory – new forms of spear heads and lance heads are introduced, grave deposits are furnished with a single spear head only; the one-edged sword has gone out of fashion. During phase C2 the most common brooch form is the derivative of Almgren 158; brooches with a closed catch plate are recorded for the first time, also but less frequently, brooches with a sheet catch plate, similar to type Almgren 172, and rich brooches of so-called Zakrzów style; other new forms include younger variants of shield-bosses derived from spiked and domed forms. Phase C3 on the Przeworsk territory is poorly documented, unlike during the next phase D, the early phase of the Migration Period. Moreover, a large part of finds from this period are datable only broadly within the framework of phases C3-D; forms characteristic for this phase include caterpillar brooches, late brooch forms
derived from tendril brooches type Almgren 158, and late brooches with a closed catch plate; belt buckles with a thickened frame, tongueand beak-shaped strap ends, tri-layer combs with a bell-shaped handle, and certain distinctive items of war gear; in settlements we find a great number of distinctive storage vessels of type Krausengefäße. The Late Roman Period was also a time of change in the burial rite. Urned graves decline visibly in number and with time disappear from the record altogether; in pit graves the pits have become smaller and contain a much smaller amount of the pyre remains. During the younger phase of the same period a new phenomenon is registered for the first time, mostly in the south of Poland – so-called ‘stratified’ cemeteries in which the cremated remains were spread across the entire surface of the burial ground.
23
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 23. Finds from phases B2/C1, C1a and C1b. Aer K. Godłowski (1992a) & M. Mączyńska (2003b).
24
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 24. War gear from phases B2/C1-C1a and C1b. Aer K. Godłowski (1992a) & M. Mączyńska (2003b).
25
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 25. Załubice, distr. Wołomin, grave 55. Fibula from phase C1a discovered inside an urn with war gear typical for phase B2. Aer J. Andrzejowski (2001).
26
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 26. Hand-made pottery from phases B2/C1-C1a. Aer K. Godłowski (1992a).
27
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 27. Hand-made pottery from phases C1b-C2. Aer K. Godłowski (1992a).
28
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 28. Finds from phases C1b-C2. Aer K. Godłowski (1992a).
29
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 29. Wheel-thrown pottery from phases C1b-D. Aer K. Godłowski (1992a).
30
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 30. Wheel-thrown pottery from phases C1b-D. Aer K. Godłowski (1992a).
31
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 31. Przeworsk Culture sites with a reliable dating, phases C3-D, and sites dated by wheel-thrown pottery. Aer K. Godłowski (1992a).
Fig. 32. Finds from phases C3-D. Aer K. Godłowski (1992a).
32
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 33. Large wheel-thrown pot, so-called Krausengefäss (A), and hand-made pottery from phases C3-D. Aer K. Godłowski (1992a).
The Twilight (Figs 34, 35) The youngest horizon of the Przeworsk settlement can be dated reliably to the onset of the 5th c. and its first decades, although by this time some regions (like Silesia) seem to have lost all settlement. In general the youngest reliably dated Przeworsk Culture finds do not pass the dividing line of mid-5th c. One of the most striking assemblages associated with this youngest phase of the Przeworsk Culture is the ‘princely’ grave from Jakuszowice, dating from the 5th c.
This deposit was discovered near a multiple phase settlement which yielded an uncommonly rich archaeological record (for instance, more than a hundred Roman coins) and, apparently, was still in use during the first half of the 5th c. The grave from Jakuszowice confirms the accounts found in the written sources according to which some part of the Przeworsk population in southern Poland had come under domination of the Huns. Exchange with the nomads is documented by other finds from southern Poland, for instance, distinctive golden earrings
33
JACEK ANDRZEJOWSKI
Fig. 34. Extreme range of the Przeworsk Culture in the Early Migration Period. 1 – post-Przeworsk finds from 2nd half of 5th c. and early 6th c. Aer M. Mączyńska (2003b).
from Przemęczany and a hoard discovered inside a burnt down timber hut at Świlcza, near Rzeszów, dendrodated to about AD 433; it is interesting that a similar earring, only in bronze, was discovered a few years ago in a Przeworsk settlement near Warsaw. A very modest body of evidence, mostly from central Poland, suggests that during the latter half of the 5th and on the turn of the 6th c. the area settled in the past by the Przeworsk
34
people was settled by groups, presumably small, associated with the culture tradition of Central European barbarians of the Roman Period. However, these groups may not be associated with their ‘Przeworsk’ predecessors.When they too departed from the region, the Przeworsk domain lay deserted for a time. Only starting from the 6th c. new settlers started to filter in from the east; these were the Slavs – but they are a part of an altogether different story.
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS)
Fig. 35. Post-Przeworsk finds: glass beaker from Piwonice, pow. Kalisz, from 2nd half of 5th c. (A), grave 1 from Oszczywilk, pow. Radziejów Kujawski, from 2nd half of 5th c. or 5th/6th c. (B). Aer Mączyńska (1993).
Appendix 1
General works
The list given below reflects my personal selection of the key publications on the Przeworsk Culture (= Przeworsk C.). It includes only the most recently published books and papers (less recent are listed only if they are still valid) some of which give a comprehensive list of references. I tended to select publications in German or English (or with a summary in one of these languages).
Several textbooks offer a general picture of the Przeworsk C. Although most are in Polish only, they do contain maps and figures which can be understood easily. Volume V of ‘Prehistory of Polish Lands’ (Prahistoria ziem polskich) published by the Polish Academy of Sciences includes the ‘official’ view on the Przeworsk C., cf K. Godłowski (1981). In 1998 P. Kaczanowski described the Przeworsk C. in volume I of
35
JACEK ANDRZEJOWSKI ‘Ancient History of Polish Lands’ (Najdawniejsze dzieje ziem polskich; see Kaczanowski & Kozłowski 1998), and more recently, A. Kokowski (2005) introduced his personal point of view. A large exhibition of the Przeworsk C. was displayed in 2003 at Bevern (Lower Saxony), its extended version in Warsaw, in 2004. Both exhibitions were accompanied by extensive and richly illustrated catalogues (Kokowski & Leiber eds 2003; Andrzejowski, Kokowski & Leiber eds 2004). The general perspective on the Przeworsk C. introduced by K. Godłowski (1981; 1985; 1992a) and, for its Late Pre-Roman phases, by T. Dąbrowska (1988a; 2001) is still valid (cf entry Przeworsk-Kultur in Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, by T. Dąbrowska and M. Mączyńska; see Dąbrowska 2003b; Mączyńska 2003b). In 1984 progress of research on the Przeworsk C. was discussed in Stan i potrzeby... (see Godłowski & Madyda-Legutko 1999). For Lower Silesia there is a regional monograph by S. Pazda (1980) but also the much less recent studies by E. Petersen (1925) and Ch. Pescheck (1939) continue in use since much of the evidence was lost during WW II. A large and comprehensive monograph on the Przeworsk C. in Upper Silesia by K. Godłowski (1973; 1977a) contains data also from outside that region; on the local Dobrodzień Group of the youngest phases of the Przeworsk C., see J. Szydłowski (1977). For Wielkopolska we have nothing but an old study by J. Kostrzewski (1923), cf H. Machajewski (1986); on the Kuyavian ‘variant’ of the Przeworsk C., defined as the ‘Krusza Zamkowa Group’ (grupa kruszańska), see A. Cofta-Broniewska (1979), cf A. Kokowski (1991b). Przeworsk C. in central Poland is discussed by E. Kaszewska (1975a); for the adjacent area of western Mazowsze, see B. Balke (1991), more recently, J. Skowron (2006). J. Andrzejowski (2001; 2005) defined the ‘eastern zone of the Przeworsk C.’ of the Early Roman Period, while A. Kokowski (1991a; 2001) discussed the Przeworsk C. in the Lublin Region and eastern Małopolska. The eastern reaches of
36
the Przeworsk C. in Ukraine were studied by D. N. Kozak, who defined a local Volhynia-Podolia (vel Zubritska) Group, recently separated as a distinct culture unit (Kozak 1984; 1991; 1993; see also Kokowski 1999); however, an older study by M. Śmiszko (1932) remains in use. Complex structure of archaeological units in the Polish Carpathians was analysed by R. Madyda-Legutko (1995; 1996). I.V. Kobal’ (1997) presented Przeworsk C. from Transcarpathian Ukraine, while M. Olędzki (1999) discussed Przeworsk C. finds from the upper Tisza region. Finally, M. Olędzki (1996) made an attempt to distinguish a ‘Danubian’ group of Przeworsk C. but the existence of this unit has not been substantiated. Finds. Description of artefacts from Przeworsk C. sites is based on some crucial classifications; of these the most general and ones which include the most common forms are listed below. FIBULAE: Late Pre-Roman – J. Kostrzewski (1919), T. Völling (1995); Roman Period – O. Almgren (1923), and T. Liana (1970, for trumpet-shaped fibulae), T. Dąbrowska (1995, for derivatives of trumpet-shaped fibulae), J.Andrzejowski (1994, for mixed forms of Almgren groups II and IV), H. Machajewski (1998, for Almgren group V, series 8), M. Mączyńska (2003a, study on a‘Sarmatian’ variant with a high catch plate). WEAPONS: Late Pre-Roman – J. Kostrzewski (1919), and D. Bohnsack (1938, for shield-bosses); recently T. Bochnak (2005) and P. Łuczkiewicz (2006); Roman Period – M. Jahn (1916, for shield-bosses and shieldgrips), with T. Liana (1970, for shield-bosses), M. Biborski (1978, for swords; cf Biborski 2004), P. Kaczanowski (1995, for spear and lance heads; cf also Kaczanowski 1998), G. Kieferling (1994, for axes), N. Zieling (1989, for shield fittings). SPURS: M. Jahn (1921), more recently, K. Godłowski (1970) and J. Ginalski (1991). BEADS: M. Tempelmann-Mączyńska (1985). BELT FITTINGS: R. Madyda (1977), R. Madyda-Legutko (1987; 1990). METAL PINS: B. Beckmann (1966). BUCKET-SHAPED PENDANTS: P. Kaczanowski (1987) and I. Beilke-Voigt (1998). COMBS:
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS) S. Thomas (1960). FIRE-STEELS: A. Kokowski (1985). KEYS AND LOCK FITTINGS: A. Kokowski (1997). DRINKING-HORN MOUNTINGS: J.Andrzejowski (1991). POTTERY: there is no general classification of Late Pre-Roman Period pottery, regardless of its high degree of unification – see T. Dąbrowska (1988a), and local typologies, introduced mostly in monographs of cemeteries, may be essentially different – cf recently, T. Dąbrowska (1997) and K. Czarnecka (2007). Actually the same applies to the hand-made pottery from the Late Roman Period, although the study by K. Godłowski is still valid (1977a); wheel-thrown pottery was classified by H. Dobrzańska (1980). A general study on the pottery from the Early Roman Period is by T. Liana (1970) and local features are highlighted in several monographs – e.g. M. Stasiak (1994), T. Dąbrowska (1997), J.Andrzejowski (1998), or regional studies – e.g. K. Godłowski (1977a). The recent state of discussion on hand-made and wheel-thrown pottery from the Roman Period and Early Migration Period is presented by J. RodzińskaNowak (2006) in a comprehensive study on the pottery from Jakuszowice. M. TempelmannMączyńska (1989) gives a concise discussion on female costume. Chronology. The chronology of the Late PreRoman phases of Przeworsk C., introduced by T. Dąbrowska (1988a) and the Early Roman phasing by T. Liana (1970), is still accepted in general although in regional studies or monographs of cemeteries attempts were made to refine these systems; a basic chronology for the Late Roman and Early Migration Periods was introduced by K. Godłowski (1970; 1988). Burials. Funeral rites of the Late Pre-Roman and Early Roman period is discussed exhaustively by A. Niewęgłowski (1981), for the Late Roman Period there is only a general discussion by K. Godłowski (1981), cf K. Czarnecka (2003); more recently, A. Błażejewski (1998) discussed the Przeworsk C. funeral rites in Silesia. Some special grave forms were studied separately, as e.g.‘layer’ cemeteries – see J. Szydłowski (1977)
and groove-like features – see M. Gedl (1985a; 1985b). For a discussion of social structure in the Przeworsk C., see K. Czarnecka (1990a; 1990b). My personal selection of the most useful publications of Przeworsk C. cemeteries is given at the end of the Appendix. Settlements. Studies on settlements of the Przeworsk C. are summarized by I. Jadczykowa (1983) and recently by A. Michałowski (2003) whose study, due to some lapses, needs to be compared against chronological maps of K. Godłowski (1985; 1992a) and J. Andrzejowski (2005). Only a small number of settlements was excavated and published in a more comprehensively manner, e.g., Igołomia in Małopolska, see H. Dobrzańska (1990a; 1990b), or e.g. Mysłowice -Imielin in Upper Silesia (Osada… 1993). The results of extensive excavation associated with motorway and gas pipeline construction of the last two decades have been published to a very limited extent. Economy. The economic background of the Przeworsk C. communities is discussed in outline in volume V of the ‘Prehistory of Polish Lands’, see K. Godłowski (1981). One of the most important factors of Przeworsk C. economy, i.e. the large scale iron production in Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains centre was discussed by K. Bielenin (1992; cf also Bielenin 2006), and more recently, by Sz. Orzechowski (2007), while another well investigated centre of iron production in the Błonie Plain west of Warsaw is still very poorly known, cf S. Woyda (2002). J. Rodzińska-Nowak (2006) gives a thorough review of publications on organized production of wheel-thrown pottery. P.Wielowiejski (1990; 1996) discusses amber finds and amber workshops. For a study of antler and bone working see W. Brzeziński (1980). Weaponry. Recently, two analyses of Late PreRoman weapons were published by T. Bochnak (2005) and P. Łuczkiewicz (2006).Weapons and weapon sets from the Roman Period were discussed by K. Godłowski (1992b) and B. Kontny (2002). For a more detailed discussion I recommend the study of inlaid spear heads by
37
JACEK ANDRZEJOWSKI P. Kaczanowski (1992) and studies on sword technology (recently, see Biborski & Kaczanowski 2003).
The Background (or the Day Before) For an overview of archaeological groupings in central and southern Poland of the Early Iron Age (or the ‘Early Pre-Roman Period’) see relevant chapters in textbooks of archaeology of Poland, all of them in Polish, e.g. Prahistoria ziem polskich (Prehistory of Polish Lands), vol. IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (eds. J. Dąbrowski & Z. Rajewski), Wrocław 1979 (chapters V,VI,VII and X in vol. IV), and V.2J-L, V.7 Pradzieje ziem polskich (Prehistory of Polish Lands), vol. I: Od paleolitu do środkowego okresu lateńskiego, part 2: Epoka brązu i początki epoki żelaza, WarszawaŁódź 1988 (chapters V.2J-L and V.7). The proceedings from 1993 Conference on Pomeranian and Cloche Grave C. offer insight on new studies on both cultures (Węgrzynowicz et al. 1995) but more up-to-date monographs have yet to be published. Celtic settlement in Poland was studied comprehensively by Z. Woźniak (1970; 1981), who recently revisited the problem of its chronology (Woźniak 1992); for Upper Silesia, see also M. Bednarek (2005). M. Olędzki (2005) presents a general summary of research.
The Big Bang On the most recent state of research on the origins of the Przeworsk C., see T. Dąbrowska and Z.Woźniak (2005) (also: Dąbrowska 1988a; 1988b). T. Dąbrowska (1988c; 1994) discussed in general the relationship between the Przeworsk and Jastorf C., Z. Woźniak and P. Poleska (1999) studied the Jastorf C. finds from the area of the later Tyniec Group; a report on the more recent results of archaeological investigation on the Jastorf C. in Wielkopolska is in H. Machajewski (2004).
On the Outer Edge of the Celtic World The most comprehensive view on the Late Pre-Roman Przeworsk C. is in T. Dąbrowska
38
(1988a; see also eadem 2001), who also traced and studied the La Tène (Celtic) influences in the early Przeworsk C. (Dąbrowska 1988a; 1996); Celtic-Przeworsk relationships were discussed also by R. Bockius and P. Łuczkiewicz (2004). The mixed Celtic-Przeworsk Group (so-called Tyniec Group) was studied by Z. Woźniak (1970; 1981), more recently, by P. Poleska (2006). On the Przeworsk C. presence outside the borders of its home territory see M. Seidel (1999; 2000) and M. Meyer (1994; 2000).
By the Borders of the Empire The earliest Roman influences in the Przeworsk C. are revisited by T. Dąbrowska (2003a). K. Godłowski (1995a) examined the Early Roman Period finds from the Kraków region. Phase B2/C1 was discussed thoroughly by K. Godłowski (1970; 1988; 1992a). For Przeworsk C. weapons during the Early Roman Period, see B. Kontny (2003; 2005).
Face to Face with the Romans Of several studies on Roman influence in Przeworsk C. published by J. Wielowiejski, I recommend two of his more general discussions (1970; 1980). The fundamental but now rather outdated catalogue of Roman imports of H. J. Eggers (1951) needs supplement – for metal vessels, J. Wielowiejski (1986; 1990), for Samian ware, L. Tyszler (1999), for glass vessels, T. Stawiarska (1999), for glass beads, M. Tempelmann-Mączyńska (1985), for weapons, P. Kaczanowski (1992). There is no general catalogue of imported brooches and other ‘small finds’, except for southern Poland, see P. Kaczanowski and U. Margos (2002); some of the finds were published recently in special volumes of CRFB Polen (Corpus der Römische Funde in Barbaricum, Polen). The same applies to Roman coin finds – cf A. Bursche (1986). For a discussion of Roman written sources concerned with the territory settled by the Przeworsk C. tribes, see several papers by J. Kolendo (recently 2005). References to the ‘princely’ graves are listed by K. Czarnecka (2004); see
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS) also entries Sakrau (= Wrocław-Zakrzów) and Wichulla (= Opole-Gosławice) by M. Mączyńska (2004; 2006), and Łęg Piekarski, by W. Nowakowski (2001), all of them in Reallexikon der Germanischen Altertumskunde.
The Later Barbarians The decline of settlement in the eastern Przeworsk zone was studied by J. Andrzejowski (1989; 2005),A. Kokowski (1991a; 2001) discussed the late Przeworsk C. in the Lublin Region; D. N. Kozak (1984; 1993) and M. Olędzki (1999) studied the south-eastern reaches of this culture. For a discussion of Przeworsk-Wielbark relationship in Wielkopolska see H. Machajewski (1980; 1986).
The Twilight The Early Migration Period phase of the Przeworsk C. and its twilight is discussed comprehensively by K. Godłowski (1979; 1989), and more recently, by M. Mączyńska (1998; 2005). The grave of a ‘prince’ from Jakuszowice was re-examined by K. Godłowski (1995b), while A. Gruszczyńska (1999) discussed the settlement at Świlcza, site of discovery of a wellknown hoard. For more recent studies on the earliest phase of the Slavic settlement in Poland see e.g., M. Parczewski (1993), also P. Kaczanowski and M. Parczewski (2005).
Appendix 2 Listed below is my personal selection of the most important cemeteries which offer abundant material representative for the Przeworsk C. Most have been published in full, however, I also include some key sites published in part or only in several reports only, or important for a special reason. Wielkopolska and Kujawy Bodzanowo, pow. Aleksandrów Kujawski (Zielonka 1958; 1961) Domaradzice, pow. Rawicz (Kostrzewski 1954) Inowrocław-Szymborze, pow. Inowrocław (Bednarczyk & Łaszkiewicz 1990) Inowrocław 58, pow. Inowrocław (Cofta-Broniewska & Bednarczyk 1998) Konin, pow. Konin (Kostrzewski 1947; Pieczyński 1967; Kóčka-Krenz 1974) Konopnica, pow. Wieluń (Abramek 1987; 1988; 1990) Krusza Zamkowa, pow. Inowrocław (Kokowski 1989) Lachmirowice, pow. Inowrocław (Zielonka 1951; 1953) Młodzikowo, pow. Środa Wielkopolska (Dymaczewski 1958) Piotrków Kujawski, pow. Radziejów (Kaszewska 1962) Siemianice, pow. Kępno (J. Szembekówna 1902; Z. Szembekówna 1905; 1910; 1915 – oldfashioned, but probably the first full publication of a Przeworsk C. cemetery) Spicymierz (vel Spycimierz), pow. Turek (Kietlińska & Dąbrowska 1963; Kenk 1977) Wesółki 1, pow. Kalisz (Dąbrowscy 1967) Wesółki 5, pow. Kalisz (Kozłowska 1972) Wymysłowo, pow. Gostyń (Jasnosz 1952) Zadowice, pow. Kalisz (Abramowicz 1956; 1960; Abramowicz & Lepówna 1957; Jasnosz 1960; Kaszewska 1961; 1975b; 1982; 1984; 1988; Piontek & Rycel 1988 – one of the largest and most longlived Przeworsk C. cemeteries, but still not published in full) Zagorzyn, pow. Kalisz (Dąbrowski 1970)
39
JACEK ANDRZEJOWSKI Silesia Chorula, pow. Krapkowice (Szydłowski 1964; Kenk 1977) Ciecierzyn, pow. Kluczbork (Martyniak, Pastwiński & Pazda 1997) Dobrodzień, pow. Olesno (Szydłowski 1974) Drochlin, pow. Częstochowa (Kaczanowski 1987) Izbicko, pow. Strzelce Opolskie (fomer Stubendorf, Kr. Groß Strehlitz; Szydłowski 1963) Kietrz 1, pow. Głubczyce (Gedl 1988) Mokra, pow. Kłobuck (a large and fully excavated cemetery not far from the cemetery at Opatów; all excavation reports and papers were recently listed in Biborski 2006) Nosocice (Głogów-Nosocice, pow. Głogów, former Noßwitz, Kr. Glogau; Tackenberg 1925, 8-16, 28-50) Nowa Wieś, pow. Wrocław (former Neudorf, Kr. Breslau; Pescheck 1939, 328-352) Opatów, pow. Kłobuck (Godłowski 1959; Gedl, Ginter & Godłowski 1970, 108-111; 1971, 71-117; see Zagórska-Telega 2000, where all the excavation reports and papers are listed – the largest known cemetery of the Przeworsk C., recently prepared for publication) Szczedrzyk, pow. Opole (Szydłowski 1974) Tarnów, pow. Opole (Godłowski & Szadkowska 1972) Żerniki Wielkie, pow. Wrocław (former Gross Sürding, Kr. Breslau; Zotz 1935; Mączyńska 1993) Małopolska Błonie, pow. Sandomierz (Mycielska & Woźniak 1988) Chmielów Piaskowy, pow. Ostrowiec Świętokrzyski (Godłowski & Wichman 1998) Gać, pow. Przeworsk (Hadaczek 1909 – an abundant collection of finds, but the figures are not linked with the grave descriptions) Grzybów, pow. Staszów (Garbacz 2000) Kryspinów, pow. Kraków (Godłowski 1972; 1977b; excavation reports in Recherches Archéologiques 1968 [1969], 1969 [1970], 1970 [1971], 1971 [1972], 1972 [1973], 1973 [1974], 1974 [1976], 1975 [1976], 1977 [1978], 1979 [1980] and 1984 [1986]) Kopki, pow. Nisko (Jamka 1936) Starachowice, pow. Starachowice (Jamka 1959) Stradów, pow. Kazimierza Wielka (Gajewski & Woźniak 2000) Wąchock, pow. Starachowice (Balke & Bender 1991 – a collection of finds only, nevertheless, important for the region) Central Poland and western Mazowsze Biała, pow. Zgierz (Makiewicz 1970) Brzeźce 1, pow. Białobrzegi (Balke 1976) Brzeźce 2, pow. Białobrzegi (Balke 1977) Ciebłowice Duże, pow. Tomaszów Mazowiecki (Dzięgielewska & Kulczyńska 2007) Ciosny, pow. Zgierz (Jamka 1962) Gledzianówek, pow. Łęczyca (Kaszewska 1978) Grodzisk Mazowiecki, pow. Grodzisk Mazowiecki (Barankiewicz 1959) Korzeń, pow. Płock (Kempisty 1968) Kuców, pow. Bełchatów (Olędzki 1985) Łęgonice Małe I, pow. Przysucha (Liana 1977) Łęgonice Małe II, pow. Przysucha (Liana 1973; 1976) Łódź, Szczecińska str., pow. Łódź (Łaszczewska & Kurylak 1989) Piaski, pow. Bełchatów (Skowron 1997) Suchodół, pow. Sochaczew (Maciałowicz 2006)
40
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS) Wólka Domaniowska, pow. Radom (Olędzki 2000) Żdżarów, pow. Sochaczew (Z. Nowakowski 2003) Eastern Mazowsze and Podlasie Drohiczyn, pow. Siemiatycze (Szmit 1921; 1923; Dąbrowska 1978) Garwolin, pow. Garwolin (Niewęgłowski 1991) Gródki 3, pow. Działdowo (Okulicz 1983) Kamieńczyk, pow. Wyszków (Dąbrowska 1997) Karczewiec, pow. Węgrów (Dąbrowska 1973) Krupice, pow. Siemiatycze (Jaskanis 2005) Nadkole 2, pow. Węgrów (Andrzejowski 1998) Niedanowo, pow. Nidzica (Ziemlińska-Odojowa 1999) Oblin, pow. Garwolin (Czarnecka 2007) Pajewo-Szwelice, pow. Szwelice (Dłubakowski 2005) Wilanów (Warszawa-Wilanów; Marciniak 1957) Lublin Region Gościeradów, pow. Kraśnik (Niewęgłowski 1982) Kraśnik-Piaski, pow. Kraśnik (Kokowski 1991a, 88-92; a large cemetery known only from brief reports in Archeologia Polski Środkowowschodniej II [1997], III [1998], IV [1999] and V [2000]) Opoka, pow. Puławy (Moskała 1963; Szarek-Waszkowska 1973; Kokowski 1991a, 96-116; Stasiak 1994)
References Abramek, B. 1987. Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy na stanowisku 7 w województwie sieradzkim (część 1). Sieradzki Rocznik Muzealny 4, 45-96. – 1988. Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy na stanowisku 7 w województwie sieradzkim (część II). Sieradzki Rocznik Muzealny 5, 77-134. – 1990. Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy na stanowisku 7 w województwie sieradzkim (cześć III). Sieradzki Rocznik Muzealny 6 (1989), 81-131. Abramowicz, A. 1956. Materiały z cmentarzyska w Zadowicach, pow. Kalisz. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 1, 61-95. – 1960. Zadowice 1, distr. de Kalisz, dép. de Poznań. Inventaria Archaeologica. Pologne IV, 25.
Abramowicz, A. & B. Lepówna 1957. Materiały z cmentarzyska w Zadowicach, pow. Kalisz (część II). Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 2, 25-52. Almgren, O. 1923. Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen. Mannus-Bibliothek 32. Leipzig2 (Stockholm1 1897). Andrzejowski, J. 1989. Zagadnienie kontynuacji cmentarzysk we wschodniej strefie kultury przeworskiej. In: J. Gurba & A. Kokow-ski (eds), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, materiały z konferencji II, 103125. Lublin. – 1991. Okucia rogów do picia z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w Europie Środkowej i Północnej. Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne VI, 7-119.
41
JACEK ANDRZEJOWSKI – 1994. Zapinki o cechach mieszanych II i IV grupy Almgrena. Barbaricum 3, 87-129. Warszawa. – 1998. Nadkole 2. A Cemetery of the Przeworsk Culture in Eastern Poland. Monumenta Archaeologica Barbarica V. Kraków. – 2001. Wschodnia strefa kultury przeworskiej – próba definicji. Wiadomości Archeologiczne LIV (1995-1998), 59-87. – 2005. Kultura przeworska i wielbarska na prawobrzeżnym Mazowszu i Podlasiu. In: M. Dulinicz (ed.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, 109-128. Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały III (2004). Warszawa. Andrzejowski, J., Kokowski, A. & Ch. Leiber (eds) 2004. Wandalowie – strażnicy bursztynowego szlaku. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 8 marca – 16 czerwca 2004. Katalog wystawy. Lublin-Warszawa. Balke, B. 1991. Kultura przeworska w międzyrzeczu Wisły, Pilicy i Iłżanki. Warszawa. – 1976. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Brzeźcach, pow. Białobrzegi, st. 1. Wiadomości Archeologiczne XLI/1, 37-63. – 1977. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Brzeźcach, pow. Białobrzegi (stanowisko 2) Wiadomości Archeologiczne XLI/2 (1976), 155-207. Balke, B. & W. Bender 1991. Cmentarzysko kultury przeworskiej w Wąchocku, woj. kieleckie. Studium krytyczne materiałów. Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne VI, 121-190. Barankiewicz, B. 1959. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Grodzisku Mazowieckim. Materiały Starożytne V, 191-231. Beckmann, B. 1966. Studien über die Metallnadeln der römischen Kaiserzeit im freien Germanien. Saalburg Jahrbuch XXIII, 5-100. Bednarczyk, J. & T. Łaszkiewicz 1990. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Inowrocławiu-Szymborzu, woj. bydgoskie, stanowisko 1. Inowrocław. Bednarek, M. 2005. La Tène settlement in Upper Silesia: An Outline. In: H. Dobrzańska,
42
V. Megaw & P. Poleska (eds), Celts on the Margin. Studies in European Cultural Interaction 7th Century BC – 1st Century AD Dedicated to Zenon Woźniak, 179-185. Kraków. Beilke-Voigt, I. 1998. Frühgeschichtliche Miniaturobjekte mit Amulettcharakter zwischen Britischen Inseln und Schwarzem Meer. Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie 51, Bonn. Biborski, M. 1978. Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej. Materiały Archeologiczne XVIII, 53-162. – 2004. Schwert. Römische Kaiserzeit. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 27, 549-562. Berlin-New York. – 2006. Die Fortsetzung der Ausgrabungen auf dem Gräberfeld der Przeworsk-Kultur der jüngeren römischen Kaiserzeit und den frühen Völkerwanderungszeit in Mokra, Kr. Kłobuck,Woiw. Śląskie, Fst. 8. Forschungen von 1999-2003. Recherches Archéologiques de 1999-2003, 169-189. Biborski, M. & P. Kaczanowski 2003. Uwagi o technologii mieczy jako kryterium identyfikacji importów broni rzymskiej. In: A. Bursche & R. Ciołek (eds), Antyk i barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, 109-144. Warszawa. Bielenin, K. 1992. Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich. Kielce. – 2006. Podsumowanie 50-lecia badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim. In: Sz. Orzechowski & I. Suliga (eds), 50 lat badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim. Archeologia – metalurgia – edukacja, 13-31. Kielce. Błażejewski,A. 1998. Obrządek pogrzebowy kultury przeworskiej na Śląsku. Wrocław. Bochnak, T. 2005. Uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim. Rzeszów. Bockius, R. & P. Łuczkiewicz 2004. Kelten und Germanen im 2.-1. Jahrhundert vor Christus. Archäologische Bausteine zu einer historischen
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS) Frage. Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Monographien 38. Mainz. Bohnsack, D. 1938. Die Burgunden in Ostdeutschland und Polen während des letzten Jahrhunderts v. Chr. Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 4, Leipzig. Brzeziński, W. 1980. Przyczynek do badań nad rogownictwem na ziemiach polskich u schyłku starożytności. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej XXVIII, 29-39. Buchtela, K. & L. Niederle 1910. Rukověť české archaeologie. Praha. Bursche, A. 1986. Stan i potrzeby badań nad źródłami numizmatycznymi do okresu rzymskiego w Polsce. In: Godłowski, K. & R. Madyda-Legutko (eds), 395-407. Cofta-Broniewska, A. 1979. Grupa kruszańska kultury przeworskiej. Ze studiów nad rozwojem regionalizmu społeczeństw Kujaw. Poznań. Cofta-Broniewska, A. & J. Bednarczyk 1998. Miejsce obrzędowe z doby neolitu i schyłku starożytności w Inowrocławiu, st. 58. Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 9. Poznań. Czarnecka, K. 1990a. Struktura społeczna ludności kultury przeworskiej. Próba rekonstrukcji na podstawie źródeł archeologicznych i analizy danych antropologicznych z cmentarzysk. Warszawa. – 1990b. Age-Related Changes of Social Status. An Attempt at Reconstruction Based on the Przeworsk Culture Cemeteries with Anthropological Determinants. Archaeologia Polona XXVIII (1988), 124-148. – 2003. Zum Totenritual der Bevölkerung der Przeworsk-Kultur. In: A. Kokowski & Ch. Leiber (eds), 273-294. – 2004. Obrządek pogrzebowy ludności kultury przeworskiej. In: J. Andrzejowski, A. Kokowski & Ch. Leiber (eds), 97-106. – 2007. Oblin. Ein Gräberfeld der PrzeworskKultur in Südmasowien. Monumenta Archeologica Barbarica XIII. Warszawa. Dąbrowscy, I. & K. 1967. Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i wpływów rzymskich w Wesółkach, pow. Kalisz. Wrocław.
Dąbrowska, T. 1973. Cmentarzysko kultury przeworskiej w Karczewcu, pow. Węgrów. Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne II, 383-531. – 1978. Cmentarzyska kultury przeworskiej i wielbarskiej na stanowisku „Kozarówka” w Drohiczynie, woj. białostockie. Wiadomości Archeologiczne XLIII/1, 62-81. – 1988a. Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania. Warszawa. – 1988b. Bemerkungen zur Entstehung der Przeworsk-Kultur. Praehistorische Zeitschrift 63/1, 53-80. – 1988c. Frühe Einflüsse der PrzeworskKultur auf die Jastorfkultur. Zeitschrift für Archäologie 23, 191-210. – 1994. Wpływy jastorfskie na kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim. In: J. Gurba & A. Kokowski (eds), Kultura przeworska: materiały z konferencji I, 71-88. Lubelskie Materiały Archeologiczne 8. Lublin. – 1995. Późne odmiany fibul silnie profilowanych w Polsce. Wiadomości Archeologiczne LIII/1 (1993-1994), 3-34. – 1996. Frühe Stufen der Przeworsk-Kultur. Bemerkungen zu den Kontakten mit Südeuropa. In: Z.Woźniak (ed.), Kontakte längs der Bernsteinstraße (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der Zeit um Christi Geburt, 127-142. Kraków. – 1997. Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien. Monumenta Archaeologica Barbarica III. Kraków. – 2001. Wschodnie tereny kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim. Wiadomości Archeologiczne LIV (1995-1998), 25-36. – 2003a. Jeszcze raz o najwcześniejszych wpływach rzymskich na ziemiach polskich. In: A. Bursche & R. Ciołek (eds), Antyk i barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, 153-160. Warszawa. – 2003b. Przeworsk-Kultur. Jüngere vorrömische Eisenzeit. Frühe Römische Kaiserzeit.
43
JACEK ANDRZEJOWSKI Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 23, 540-553. Berlin-New York. Dąbrowska, T. & Z. Woźniak 2005. Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej. In: P. Kaczanowski & M. Parczewski (eds), 87-101. Dąbrowski, K. 1970. Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego w Zagorzynie, pow. Kalisz. Sprawozdania Archeologiczne XXII, 331-397. Dłubakowski, Z. 2005. Stanowisko wielokulturowe w miejscowości Pajewo-Szwelice, woj. mazowieckie. Warszawskie Materiały Archeologiczne 9, 9-218. Warszawa. Dobrzańska, H. 1980. Zagadnienie datowania ceramiki toczonej w kulturze przeworskiej. Archeologia Polski XXIV, 87-152. – 1990a. Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomi, woj. krakowskie, część I. Materiały. Wrocław. – 1990b. Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomi, woj. krakowskie, część II. Kraków. Dymaczewski, A. 1958. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Młodzikowie, pow. Środa. Fontes Archaeologici Posnanienses VIII-IX (1957-58), 179-442. Dzięgielewska, M. & M. Kulczyńska 2007. Ciebłowice Duże. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im südwestlichen Masowien. Monumenta Archaeologica Barbarica XIV. Warszawa. Eggers, H. J. 1951. Der römische Import im freien Germanien, Atlas der Urgeschichte 1. Hamburg. Gajewski, L. & Z. Woźniak 2000. Cmentarzysko wczesnoprzeworskie ze Stradowa, pow. Kazimierza Wielka. Sprawozdania Archeologiczne 52, 231-327. Garbacz, K. 2000. Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Grzybowie, gm. Staszów, woj. świętokrzyskie. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego XXI, 5-170. Gedl, M. 1985a. Obiekty rowkowe na cmentarzyskach z okresu lateńskiego i wczesnego okresu wpływów rzymskich w południowej
44
Polsce. I. Przegląd Archeologiczny 32 (1984), 157-186. – 1985b. Obiekty rowkowe na cmentarzyskach z okresu lateńskiego i wczesnego okresu wpływów rzymskich w południowej Polsce. II. Przegląd Archeologiczny 33 (1985), 159-190. – 1988. Obiekty z okresu wpływów rzymskich na cmentarzysku w Kietrzu, woj. Opole. In: M. Gedl (ed.), Scripta Archaeologica, 119-198. Uniwersytet Jagielloński, Varia CCXXXI. Warszawa-Kraków. Gedl, M., Ginter, B. & K. Godłowski 1970. Pradzieje i wczesne średniowiecze dorzecza Liswarty, cz. I. Katowice. – 1971. Pradzieje i wczesne średniowiecze dorzecza Liswarty, cz. II. Katowice. Ginalski, J. 1991. Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna. Przegląd Archeologiczny 38, 53-84. Godłowski, K. 1959. Materiały z cmentarzyska z późnego okresu wpływów rzymskich w Opatowie, pow. Kłobuck. Materiały Archeologiczne I, 173-276. – 1970. The Chronology of the Late Roman and Early Migration Periods in Central Europe. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCXVII, Prace Archeologiczne 11, Kraków. – 1972. Badania na cmentarzysku z okresu rzymskiego w Kryspinowie, pow. Kraków. Sprawozdania Archeologiczne XXIV, 129148. – 1973. Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku – część I. Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne II, 255-382. – 1977a. Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II). Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 7-234. – 1977b. Das Gräberfeld in Kryspinów bei Kraków und seine Bedeutung für den Übergang zwischen der Latène- und der römischen Kaiserzeit in Kleinpolen. In: Symposium. Ausklang der Latène-Zivilization und
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS) Anfänge der germanischen Besiedlung im mittleren Donaugebiet, 123-142. Bratislava. – 1979. Z badań nad rozprzestrzenieniem Słowian w V-VII w. n.e. Kraków. (Reed.: Godłowski, K. 2000. Pierwotne siedziby Słowian. Wybór pism pod redakcją M. Parczewskiego, 107-169. Kraków). (Edition in German: J. Bemmann & M. Parczewski [eds] 2005. Frühe Slawen in Mitteleuropa. Schriften von Kazimierz Godłowski. Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 6. Neumünster). – 1981. Kultura przeworska. In: J. Wielowiejski (ed.), Późny okres lateński i okres rzymski, 57-135. Prahistoria Ziem Polskich V. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. – 1985. Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie wpływów rzymskich. Wrocław-WarszawaKraków-Gdańsk-Łódź. – 1988. Problemy chronologii okresu rzymskiego. In: M. Gedl (ed.), Scripta Archaeologica, 27-47. Uniwersytet Jagielloński, Varia CCXXXI. Warszawa-Kraków. – 1989. Ziemie polskie w okresie wędrówek ludów. Problem pierwotnych siedzib Słowian. Barbaricum I, 12-63. Warszawa. (Reed.: Godłowski, K. 2000. Pierwotne siedziby Słowian. Wybór pism pod redakcją M. Parczewskiego, 309-344. Kraków.) (Edition in German: J. Bemmann & M. Parczewski [eds] 2005. Frühe Slawen in Mitteleuropa. Schriften von Kazimierz Godłowski. Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 6. Neumünster). – 1992a. Die Przeworsk-Kultur. In: Beiträge zum Verständniss der Germania des Tacitus, Teil II. Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Phil.Hist. Klasse, Dritte Folge, Nr. 195, 9-90. Göttingen. – 1992b. Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich. In: M. Głosek et al. (eds), Arma et ollae. Studia dedykowane Profesorowi
Andrzejowi Nadolskiemu w 70 rocznicę urodzin i 45 rocznicę pracy naukowej, Sesja naukowa, Łódź, 7-8 maja 1992, 71-88. Łódź. – 1995a. Die ältere Kaiserzeit in der Umgebung von Kraków. In: J. Tejral, K. Pieta & J. Rajtár (eds), Kelten, Germanen, Römer im Mitteldonaugebiet vom Ausklang der LatèneZivilisation bis zum 2. Jahrhundert, 83-102. Spisy Archeologického ústavu AV ČR 3, Brno-Nitra. – 1995b. Das „Fürstengrab“ des 5. Jhs. und der „Fürstensitz“ in Jakuszowice in Südpolen. In: F. Vallet & M. Kazanski (eds), La noblesse romaine et les chefs barbares du IIIe au VIIe siècle, p. 155-179. Mémoires A.F.A.M. IX, Condé-sur-Noireau. Godłowski, K. & R. Madyda-Legutko (eds) 1986. Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce. Materiały z konferencji, Kraków, 14-16 listopad 1984. Kraków. Godłowski, K. & L. Szadkowska 1972. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Tarnowie, powiat Opole. Opolski Rocznik Muzealny V/2, Kraków. Godłowski, K. & T. Wichman 1998. Chmielów Piaskowy. Ein Gräberfeld der PrzeworskKultur im Świętokrzyskie-Gebirge. Monumenta Archaeologica Barbarica VI, Kraków. Gruszczyńska, A. 1999. Osada z V wieku w Świlczy na tle osadnictwa w regionie rzeszowskim. In: S. Czopek & A. Kokowski (eds), Na granicach antycznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, 285-302. Rzeszów. Hadaczek, K. 1909. Album przedmiotów wydobytych w grobach cmentarzyska ciałopalnego koło Przeworska (z epoki Cesarstwa Rzymskiego). Teka Konserwatorska. Rocznik Grona C. i K. Konserwatorów Starożytnych Pomników Galicji Wschodniej 3/2. Lwów. Jadczykowa, I. 1983. Budownictwo mieszkalne ludności kultury przeworskiej na terenie
45
JACEK ANDRZEJOWSKI Polski. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 28, 109-247. Jahn, M. 1916. Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisenzeit etwa von 700 v. Chr. bis 200 n. Chr. Mannus-Bibliothek 16. Würzburg. – 1921. Der Reitersporn, seine Entstehung und früheste Entwicklung. Mannus-Bibliothek 21. Würzburg. Jamka, R. 1933. Cmentarzysko w Kopkach (pow. niski) na tle okresu rzymskiego w Małopolsce Zachodniej. Przegląd Archeologiczny V, 1933-1936 (1936), 23-62. – 1959. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Starachowicach. Przegląd Archeologiczny XI, 32-61. – 1962. Ciałopalne cmentarzyska kultury przeworskiej w Ciosnach, pow. Łódź. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 46, Prace Archeologiczne 3, 59-163. Kraków. Jaskanis, J. 2005. Krupice. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wielbark-Kultur in Ostpolen. Monumenta Archaeologica Barbarica X, Warszawa. Jasnosz, S. 1952. Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Wymysłowie, pow. Gostyń. Fontes Praehistorici (= Fontes Archaeologici Posnanienses) II (1951), 1284. – 1960. Z badań cmentarzyska w Zadowicach, pow. Kalisz, w czasie drugiej wojny światowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 5, 125-141. Kaczanowski, P. 1987. Drochlin, ciałopalne cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego DCCCXXVIII, Prace Archeologiczne 40. Kraków. – 1988. Chronologia inkrustowanych grotów broni drzewcowej z okresu wpływów rzymskich z obszaru europejskiego Barbaricum. In: M. Gedl (ed.), Scripta Archaeologica, 5177. Uniwersytet Jagielloński, Varia CCXXXI, Warszawa-Kraków.
46
– 1992. Importy broni rzymskiej na obszarze europejskiego Barbaricum. Uniwersytet Jagielloński. Rozprawy habilitacyjne 244. Kraków. – 1995. Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego. Klasyfikacje zabytków archeologicznych I, Kraków. Kaczanowski, P. & J. K. Kozłowski 1998. Najdawniejsze dzieje ziem polskich. Wielka Historia Polski 1. Kraków. Kaczanowski, P. & U. Margos (eds) 2002. Tabula Imperii Romani M 34 – Kraków. Kraków. Kaczanowski, P. & M. Parczewski (eds) 2005. Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19-21 listopada 2001. Kraków. Kaszewska, E. 1961. Materiały z cmentarzyska w Zadowicach, pow. Kalisz (część III). Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 6, 191-290. – 1962. Cmentarzysko kultury wenedzkiej w Piotrkowie Kujawskim powiat Radziejów. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 8, 5-86. – 1975a. Kultura przeworska w Polsce Środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 22, 195-253. – 1975b. Wielookresowe cmentarzysko ciałopalne w Zadowicach, pow. Kalisz. Sprawozdania Archeologiczne XXVII, 141-164. – 1978. Cmentarzysko kultury przeworskiej w Gledzianówku (st. 1), woj. płockie. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 24 (1977), 63-232. – 1982. Zadowice 1, comm. de Godziesze Wielkie, dép. de Kalisz. Inventaria Archaeologica. Pologne XLVII, 287. – 1984. Zadowice, tysiącletnie cmentarzysko na bursztynowym szlaku. Łódź. – 1988. Wstępne wyniki badań cmentarzyska z okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Za-
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS) dowicach pod Kaliszem. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 32 (1985), 45-69. Kempisty, A. 1968. Ciałopalne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości Korzeń, pow. Gostynin. Materiały Starożytne XI, 303-415. Kenk, R. 1977. Studien zum Beginn der jüngeren römischen Kaiserzeit in der PrzeworskKultur, dargestellt im Beispiel der Gräberfelder von Chorula und Spicymierz. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 58/I, 161-446. Kieferling, G. 1994. Bemerkungen zu Äxten der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum. In: C. von Carnap-Bornheim (ed.), Beiträge zur römischer und barbarischer Bewaffnung in der ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Akten des 2. Internationalen Kolloquiums in Marburg a.d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994, 335-356. Veröffentlichungen des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg. Lublin-Marburg. Kietlińska, A. & T. Dąbrowska 1963. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Spicymierz, powiat Turek. Materiały Starożytne IX, 143-254. Kobal’, I.V. 1997. Kultura przeworska na Ukrainie Zakarpackiej. Wiadomości Archeologiczne LIII/2, 1993-1994, 31-56. Kóčka-Krenz, H. 1974. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na cmentarzysku z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza w Koninie, stan. B. Fontes Archaeologici Posnanienses XXIV (1973), 244-246. Kokowski, A. 1985. Die Feuerstahlwerkzeuge der Przeworsk-Kultur. In: A. Kokowski (ed.), Mémoires Archéologiques, p. 109-127. Lublin. – 1989. Strefa sepulkralna cmentarzyska z późnego podokresu lateńskiego. In: Miejsce pradziejowych i średniowiecznych praktyk kultowych w Kruszy Zamkowej, woj. bydgoskie, stanowisko 13, 65-124. Studia do Dziejów Kujaw 3. Bydgoszcz-Poznań.
– 1991a. Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim. Lubelskie Materiały Archeologiczne IV. Lublin. – 1991b. Udział elementów celtyckich w strukturze cmentarzyska birytualnego w Kruszy Zamkowej, woj. Bydgoszcz, st. 13 (próba falsyfikacji pojęcia grupy kruszańskiej). Archeologia Polski XXXVI/1-2, 115149. – 1997. Die Schloßbeschläge und die Schlüssel aus dem nördlichen Barbaricum in der römischen Kaiserzeit und frühen Völkerwanderungszeit. Klasyfikacje zabytków archeologicznych II. Lublin. – 1999. Strefy kulturowe w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie wpływów rzymskich na łuku Karpat. Część I – od młodszego okresu przedrzymskiego do młodszego okresu rzymskiego. In: S. Czopek & A. Kokowski (eds), Na granicach antycznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, 25-44. Rzeszów. – 2001. Ramy chronologiczne osadnictwa kultury przeworskiej w południowo-wschodniej Polsce. Wiadomości Archeologiczne LIV, 1999-2001, 109-128. – 2005. Starożytna Polska. Od trzeciego stulecia przed narodzeniem Chrystusa do schyłku starożytności. Warszawa. Kokowski, A. & Ch. Leiber (eds) 2003. Die Vandalen. Die Könige – Die Eliten – Die Krieger – Die Handwerker. Nordstemmen. Kolendo, J. 2005. Mapa etniczna środkowoeuropejskiego Barbaricum. Swebia i Lugiowie w Germanii Tacyta. In: P. Kaczanowski & M. Parczewski (eds), Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19-21 listopada 2001, 103-118. Kraków. Kontny, B. 2002. Broń jako wyraz zmian w obrządku pogrzebowym. Analiza zestawów uzbrojenia w kulturze przeworskiej od młodszego okresu wpływów rzymskich do początków okresu wędrówek ludów. Światowit XLV, fasc. B, 101-144.
47
JACEK ANDRZEJOWSKI – 2003. Przekaz z zaświatów. Analiza zestawów uzbrojenia z grobów w kulturze przeworskiej z okresu wczesnorzymskiego i początków młodszego okresu rzymskiego. Światowit XLIV, fasc. B, 111-178. – 2005. Time of war or well-being? Changes in weapon sets in the Przeworsk culture burials from the late stage of phase B2. In: P. Łuczkiewicz, M. Gładysz-Juścińska, M. Juściński, B. Niezabitowska & P. Sadowski (eds), Europa Barbarica. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu, 215-232. Monumenta Studia Gothica IV. Lublin. Kostrzewski, B. 1947. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Koninie (woj. poznańskie). Przegląd Archeologiczny VII, 192-294. – 1954. Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Domaradzicach, pow. Rawicz. Fontes Archaeologici Posnanienses IV, 153-274. Kostrzewski, J. 1919. Die ostgermanische Kultur der Spätlatènezeit. Mannus-Bibliothek 1819. Würzburg. – 1923. Wielkopolska w czasach przedhistorycznych. Poznań. Kozak, D. N. 1984. Pshevorskaya kul’tura u verkhn’omu Podnistrov’ï i zakhidnomu Pobuzhzhi. Kiïv. – 1991. Etnokul’turna istoriya Volini (I st. do n.e. – IV st. n.e.). Kiïv. – 1993. Pshevorskaya kul’tura. In: Slavyane i ikh sosedi v konce I tysyacheletiya do n.e. – pervoj polovine I tysyacheletiya n.e., Arkheologiya SSSR, 53-66. Moskva. Kozłowska, R. 1972. Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i wpływów rzymskich w Wesółkach, pow. Kalisz (stan. 5). Sprawozdania Archeologiczne XXIV, 349-390. Liana, T. 1970. Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim. Wiadomości Archeologiczne XXXV/4, 429-492. – 1973. Wykopaliska Kaliksta Jagmina w Łęgonicach, pow. Opoczno. Wiadomości Archeologiczne XXXVIII/2, 309-329.
48
– 1976. Kurhan i cmentarzysko płaskie kultury przeworskiej na stan. II w Łęgonicach Małych, pow. Opoczno, Wiadomości Archeologiczne XLI/1, 64-127. – 1977. Cmentarzysko kultury przeworskiej w Łęgonicach Małych, gm. Odrzywół, woj. radomskie, na stanowisku I, Wiadomości Archeologiczne XLI/4, 1976, 461-487. Łaszczewska, T. & E. Kurylak 1989. Cmentarzysko z II-III wieku naszej ery odkryte na terenie cmentarza rzymsko-katolickiego, przy ul. Szczecińskiej 96/100, stanowisko 1. In: A. Mikołajczyk (ed.), Najnowsze odkrycia archeologiczne na terenie Łodzi, 19-68. Biblioteka Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi 24. Łódź. Łuczkiewicz, P. 2006. Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim. Archaeologia Militaria II. Lublin. Machajewski, H. 1980. Kultura wielbarska a kultura przeworska w Wielkopolsce. Fontes Archaeologici Posnanienses XXIX (1978), 49-64. – 1986. Stan badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Wielkopolsce. In: Godłowski, K. & R. MadydaLegutko (eds), 269-298. – 1998. Die Fibeln der Gruppe V, Serie 8, im östlichen Teil Mitteleuropas. In: 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.-28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, 187-196. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf. Machajewski, H. (ed.) 2004. Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej. Poznań. Maciałowicz, A. 2006. Cmentarzysko kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego w Suchodole, pow. sochaczewski. Wiadomości Archeologiczne LVIII, 238-370. Madyda, R. 1977. Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie rzymskim. Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 351-411. Madyda-Legutko, R. 1987. Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS) Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum. BAR International Series 360, 1986. Oxford. – 1990. Gürtelhaken der frührömischen Kaiserzeit im Gebiet des mitteleuropäischen Barbaricum. Przegląd Archeologiczny 37, 157-180. – 1995. Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim. Katalog stanowisk. Kraków. – 1996. Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim. Kraków. Makiewicz, T. 1970. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Białej, pow. Łódź. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 17, 173-255. Marciniak, J. 1957. Cmentarzysko ciałopalne z okresu późnolateńskiego w Wilanowie koło Warszawy. Materiały Starożytne II, 7-174. Martyniak, G., Pastwiński, R. & S. Pazda 1997. Cmentarzysko kultury przeworskiej w Ciecierzynie, gmina Byczyna, woj. opolskie. Wrocław. Mączyńska, M. 1993. Niektóre niepublikowane plany późnorzymskich grobów szkieletowych z Żernik Wielkich, woj. Wrocław. In: F. Rożnowski (ed.), Miscellanea archaeologica Thaddaeo Malinowski dedicata, 109117. Słupsk-Poznań. – 1998. Die Endphase der Przeworsk-Kultur. Etnographisch-Archäologische Zeitschrift 39, 66-99. – 2003a. Die sogennanten „sarmatischen” Fibeln in Mittel- und Osteuropa. In: C. von Carnap-Bornheim (ed.), Kontakt – Kooperation – Konflikt. Germanen und Sarmaten zwischen dem 1. und dem 4. Jahrhundert nach Christus, 303-332. Neumünster. – 2003b. Przeworsk-Kultur. Jüngere und späte Römische Kaiserzeit. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 23, 553-567. Berlin-New York. – 2004. Sakrau. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 26, 320-325, BerlinNew York.
– 2005. Zanik kultury przeworskiej. In: P. Kaczanowski & M. Parczewski (eds), 157-163. – 2006. Wichulla, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 33, 568-571, BerlinNew York. Meyer, M. 1994. Fundstellen vom Charakter der Przeworsk-Kultur in Hessen. In: J. Gurba & A. Kokowski, Kultura przeworska: materiały z konferencji I, 183-193. Lublin. – 2006. Migration und Adaptation – ein differenziertes Modell zur Erklärung der latènezeitlichen Przeworsk-Funde in Deutschland. In: Festschrift für 75 Jahre Steinsburgsmuseum. Alt-Thüringen 38 (2005), 203-212. Michałowski, A. 2003. Osady kultury przeworskiej z terenów ziem polskich. Poznań. Moskała,W. 1963. Cmentarzysko z okresu rzymskiego z Opoki, pow. Puławy. Wiadomości Archeologiczne XXIX/1, 74-77. Mycielska, R. & Z. Woźniak 1988. Cmentarzysko wielokulturowe w Błoniu, część I. Materiały Archeologiczne XXIV, 5-326. Niewęgłowski, A. 1981. Obrządek pogrzebowy ludności kultury przeworskiej na przełomie er (II wiek p.n.e. – II wiek n.e.). Wrocław. – 1982. Cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Gościeradowie, gm. loco, woj. Tarnobrzeg. Sprawozdania Archeologiczne XXXIII (1981), 61-98. – 1991. Cmentarzysko kultury przeworskiej w Garwolinie, woj. siedleckie. Warszawa. Nowakowski, W. 2001. Łęg Piekarski. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 19, 75-77, Berlin-New York. Nowakowski, Z. 2003. Cmentarzysko kultury przeworskiej w Żdżarowie, pow. sochaczewski. Wiadomości Archeologiczne LVI (20022003), 283-379. Okulicz, J. 1983. Cmentarzyska z okresu rzymskiego na „Łysej Górze” i „Zwierzyńcu” w Gródkach w województwie ciechanowskim. Rocznik Olsztyński XIV/XV, 73-189. Olędzki, M. 1985. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Kucowie, gm. Kleszczów, woj. łódzkie. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 7, 33-125. Łódź.
49
JACEK ANDRZEJOWSKI – 1996. Naddunajska grupa kultury przeworskiej w świetle analizy materiałów archeologicznych. Acta Universitatis Lodziendzia, Folia Archaeologica 20, 49-67. Łódź. – 1999. The Upper Tisza Basin in the Roman period. Remarks on settlement and cultural changes. In: J. Tejral (ed.), Das mitteleuropäische Barbaricum und die Krise des römischen Weltreiches im 3. Jahrhundert, 105-136. Spisy Archeologického Ústavu AV ČR Brno 12. Brno. – 2000. Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Wólce Domaniowskiej koło Radomia. Biblioteka “Eastern Review” 1:2000. Łódź. – 2005. A few remarks Concerning Celtic Settlement in Poland. In: W. Gillies & D. W. Harding (eds), Archaeology, Numismatics, Historical Linguistics, 137-165. Celtic Connections. Papers from the Tenth International Congress of Celtic Studies 2. Edinburgh. Orzechowski, Sz. 2007. Zaplecze osadnicze i podstawy surowcowe starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego. Kielce. Osada… 1993. Osada produkcyjna kultury przeworskiej z późnego okresu rzymskiego w Mysłowicach-Imielinie, woj. Katowice. Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Archeologia 13. Bytom. Parczewski, M. 1993. Die Anfänge der frühslawischen Kultur in Polen. Veröffentlichungen der Österreichischen Gesellschaft für Urund Frühgeschichte XVII. Wien.Pazda, S. 1980. Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku. Studia Archeologiczne 10. Wrocław. Pescheck, Ch. 1939. Die frühwandalische Kultur in Mittelschlesien (100 vor bis 200 nach Christus). Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 5. Leipzig. Petersen, E. 1925. Die Wandalen im Niederschlesien. Vorgeschichtliche Forschungen 1/2. Berlin. Pieczyński, Z. 1967. Cmentarzysko z okresu wędrówek ludów i z wczesnego średniowiecza
50
z Konina. Fontes Archaeologici Posnanienses XVIII, 54-67. Piontek, J. & G. Rycel 1988. Wstępne wyniki badań antropologicznych i archeologicznych nad populacją użytkującą cmentarzysko w Zadowicach, województwo kaliskie, stanowisko 1. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 32 (1985), 71-85. Poleska, P. 2006. Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim. Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie II. Kraków. Rodzińska-Nowak, J. 2006. Jakuszowice, stanowisko 2. Ceramika z osady kultury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Archeologiczne 61. Kraków. Seidel, M. 1999. Siedlungsfunde der PrzeworskKultur aus Hanau-Mittelbuchen, Main-Kinzig-Kreis (Hessen). Ein Beitrag zu den spätlatènezeitlichen Kultur- und Bevölkerungsverhältnissen in der Wetterau. AltThüringen 33, 180-230. – 2000. Die jüngere Latènezeit und ältere Römische Kaiserzeit in der Wetterau. Fundberichte aus Hessen 34/35 (1994/95), 1-355. Skowron, J. 1997. Cmentarzysko kultury przeworskiej z późnego okresu wpływów rzymskich w miejscowości Piaski, gm. Kleszczów, woj. piotrkowskie – st. 1. Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza II/97, 11-154. – 2006. Kultura przeworska w dorzeczu środkowej i dolnej Bzury. Monografia osadnictwa. Poznań. Stasiak, M. 1994. Ceramika z cmentarzyska kultury przeworskiej w Opoce. Kultura przeworska II, Lublin. Stawiarska, T. 1999. Naczynia szklane okresu rzymskiego z terenu Polski. Studium archeologiczno-technologiczne. Warszawa. Szarek-Waszkowska, E. 1973. Cmentarzysko kultury przeworskiej w miejscowości Opoka, pow. Puławy. Studia i Materiały Lubelskie 5 (1971), 79-187. Lublin.
THE PRZEWORSK CULTURE. A BRIEF STORY (FOR THE FOREIGNERS) Szembekówna, J. 1902. Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych w odbytych ostatniemi latami w Siemianicach (powiat kępiński). Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego XXIX, 57-77. Szembekówna, Z. 1905. Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych w Siemianicach (powiat kępiński), odbytych w latach 1902 i 1903. Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego XXXI, 3-19. – 1910. Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych w Siemianicach (powiat kępiński), odbytych w r. 1904. Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego XXXV, 3-29. – 1915. Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych odbytych w r. 1905 i 1906 na cmentarzysku z epoki rzymskiej w Siemianicach (Część IV). Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego XLIII, 167-189. Szmit, Z. 1921. Groby z okresu lateńskiego i rzymskiego na cm.„Kozarówka” w Drohiczynie nad Bugiem. Wiadomości Archeologiczne VI, 60-70. – 1923. Cmentarz lateńsko-rzymski „Kozarówka” w Drohiczynie nad Bugiem. Wiadomości Archeologiczne VI, 152-175. Szydłowski, J. 1963. Cmentarzysko późnorzymskie w Izbicku, pow. Strzelce Opolskie. Silesia Antiqua V, 108-142. – 1964. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Choruli, pow. Krapkowice. Wrocław. – 1974. Trzy cmentarzyska typu dobrodzieńskiego. Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Archeologia 11. Bytom. – 1977. Grupa dobrodzieńska jako wyraz lokalnych przemian w schyłkowej fazie kultury przeworskiej. Katowice. Śmiszko, M. 1932. Kultury wczesnego okresu epoki cesarstwa rzymskiego w Małopolsce. Lwów. Tackenberg, K. 1925. Die Wandalen in Niederschlesien. Vorgeschichtliche Forschungen 1/2. Berlin.
Tempelmann-Mączyńska, M. 1985. Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum. Römisch Germanische Forschungen 43. Mainz am Rhein. – 1989. Das Frauentrachtzubehör des mittelund osteuropäischen Barbaricums in der römischen Kaiserzeit. Uniwersytet Jagielloński, Varia CCLXIV. Kraków. Thomas, S. 1960. Studien zu den germanischen Kämmen der römischen Kaiserzeit. Arbeitsund Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege 8, 54-215. Tyszler, L. 1999. Terra sigillata na ziemiach Polski, part I: Tekst, part II: Katalog i tablice. Acta Archaeologica Lodziensia 43 & 44, Łódź. Völling, Th. 1995. Studien zu Fibelformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 75 (1994), 147-282. Węgrzynowicz, T., Andrzejowska, M., Andrzejowski, J. & E. Radziszewska (eds) 1995. Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24-26 listopada 1993. Warszawa. Wielowiejski, J. 1970. Kontakty Noricum i Pannonii z ludami północnymi. Wrocław. – 1980. Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego, Wrocław. – 1986. Die spätkeltischen und römischen Bronzegefäße in Polen. Bericht der RömischGermanischen Kommission 66 (1985), 123320. – 1990. Die römischen Silbergefässe in Polen. Importe und Nachahmungen. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 70 (1989), 191-241. Wielowiejski, P. 1990. Pracownie obróbki bursztynu z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 3/91, 317-361. – 1996. Bernstein in der Przeworsk-Kultur. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 77, 215-342.
51
JACEK ANDRZEJOWSKI Woyda, S. 2002. Mazowieckie centrum metalurgiczne z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich. In: Sz. Orzechowski (ed.), Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnej metalurgii żelaza na ziemiach polskich, 121-154. Kielce. Woźniak, Z. 1970. Osadnictwo celtyckie w Polsce. Wrocław. – 1981. Młodsza faza kultury lateńskiej (celtyckiej) i grupa tyniecka. In: J.Wielowiejski (ed.), Późny okres lateński i okres rzymski, 248-263. Prahistoria ziem polskich V. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. – 1992. Zur Chronologie der keltischen Siedlungsmaterialien aus Schlesien und Kleinpolen. In: K. Godłowski & R. MadydaLegutko (eds), Probleme der Relativen und Absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter. Materialien des III. Internationalen Symposiums: Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im nördlichen Mitteldonaugebiet, Kraków-Karniowice 3.-7. Dezember 1990, 9-17. Kraków. Woźniak, Z. & P. Poleska 1999. Zabytki typu jastorfskiego z zachodniej Małopolski. In: J. Andrzejowski et al. (eds), Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, 395-399. Warszawa. Zagórska-Telega, J. 2000. Bogaty pochówek kobiecy na cmentarzysku kultury przeworskiej
52
w Opatowie, stanowisko 1, woj. śląskie.In: R. Madyda-Legutko & T. Bochnak (eds), SVPERIORES BARBARI. Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, 313-326. Kraków. Zieling, N. 1989. Studien zu germanischen Schilden der Spätlatène- und der römischen Kaiserzeit im freien Germanien I-III. BAR International Series 505. Oxford. Zielonka, B. 1951. Groby ludności kultury przeworskiej w Lachmirowicach, pow. Inowrocław. Z otchłani wieków XX/7-8, 120-128. – 1953. Cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego w Lachmirowicach w pow. inowrocławskim. Przegląd Archeologiczny IX/ 2-3 (1951-1952), 353-386. – 1958. Cmentarzysko w Bodzanowie w pow. aleksandrowskim. Przegląd Archeologiczny X (1954-1956), 331-382. – 1961. Końcowe sprawozdanie z badań w Bodzanowie w pow. aleksandrowskim. Przegląd Archeologiczny XIII (1960), 190-196. Ziemlińska-Odojowa, W. 1999. Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und WielbarkKultur in Nordmasowien. Monumenta Archaeologica Barbarica VII. Kraków. Zotz, L. 1935. Die spätgermanische Kultur Schlesiens im Gräberfeld von Groß-Sürding. Quellenschriften zur ostdeutschen Vorund Frühgeschichte 4, Leipzig.
View more...
Comments
