Η ΑΝΑΒΑΣΗ
ΣΤΟ
ΟΡΟΣ
ΒΕΝΤΟΥ
ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Περί της άρχαίας έλληνικης ζωγραφικής - 35ο βιβλίο της « Φυσικής 'Ιστορίας » Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Τ Σ Α Ρ Ο Τ Χ Η Σ : 'Ανάμεσα σέ 'Ανατολή και Δύση - Πέντε κείμενα Ν Ι Κ Ο Λ Α Σ Κ Α Λ Α Σ : Ή τέχνη την εποχή τής διακύβευσης FRANCIS BACON - DAVID SYLVESTER: Ή ωμότητα των πραγμάτων. Συζητήσεις MARCEL DUCHAMP - PIERRE CABANNE : Ό μηχανικός του χαμένου χρόνου. Συζητήσεις (με κείμενα των Α. Breton, Ν. Κάλας, Octavio Paz, Jasper Johns, John Cage, R. Hamilton, R. Lehel, R. Rauschenherg, κ.à.) Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Κ Ο Τ Ν Ε Λ Λ Η Σ : Λιμναία 'Οδύσσεια - Κείμενα και συνεντεύξεις (με nQokyyo τοϋ ΠΛΊΝΙΟς Ο Π Ρ Ε Σ Β Τ Τ Ε Ρ Ο Σ :
RudiFuchs)
JUNICHIRO ΤΑΝΕΑΚΙ : To έγκώμιο της σκιάς BENVENUTO CELLINI : Ή ζωή του Μπενβενοΰτο Τσελλίνι, Φλωρεντινού, ιστορημένη από τον ιδιο GUSTAVE COURBET : 'Επιστολή προς τον 'Υπουργό Καλών Τεχνών, 23 'Ιουνίου 1870 PIERRE CABANNE : Ποιός σκότωσε τον Βαν Γκόγκ ; Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Χ Α Τ Ζ Η Μ Ι Χ Α Λ Η Σ : Σταυροδρόμια - 1 4 κείμενα άπό τα Άρχεϊα τοί) 'Εργαστηρίου σχεδίων και εικόνων σέ κρίση (κείμενα γιά τη ζωγραφική και την τέχνη ) Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Κ Α Π Ρ Α Λ Ο Σ : Αυτοβιογραφία (επιμέλεια-συμπληρωματικά Σονλης Καπράλου) 57 κείμενα για τή Ν Ι Κ Η Κ Α Ρ Α Γ Α Τ Σ Η (Α "Εμπειρίκος, Γ. Τσαρούχης, Ε. Βακαλό, Γ. Π. Σαββίδης, Α Φασιανός, Γ. Μανσυσάκης, Α Ξνδης, Μ. Καλλιγάς, Τ. Σπητερης, Α Αεληβορριας, Α Καρακατσάνη, Α Λεβίδης, Σ. Πασχάλης, Θ. XaτζόπσυL·ς, Μ Μουντές κ. α.) Μ Α Ρ Ι Ν Ο Σ Κ Α Λ Λ Ι Γ Α Σ : Τεχνοκριτικά 1937-1982 (εισαγ. Α Δεληβορρια - συνεκδ. με Μουσείο Μπενάκη ) ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ : Ό καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείμενο άπό τόν 19ο στον 21ο αιώνα RODIN, AUGUSTE : Διαθήκη Α Ν Δ Ρ Ε Α Σ Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ι Δ Η Σ : Άρχαιοκαπηλία και εμπόριο άρχαιοτήτων - Μουσεία, έμποροι τέχνης, οίκοι δημοπρασιών, ιδιωτικές συλλογές Μ. HEIDEGGER - Μ. SCHAPIRO - J. DERRIDA : Τά παπούτσια του Βάν Γκόγκ LUN PEARS : To πορτρέτο HENRI MICHAUX : 'Ονειροπολώντας με άφετηρία αινιγματικές εικόνες ΣΕΙΡΑ «ΔΙΑΡΚΗΣ ΕΙΚΟΝΑ» Ν. SEROTA : 'Εμπειρία ή ερμηνεία - Τό δίλημμα των μουσείων μοντέρνας τέχνης Ε. Η. GOMBRICH: Σκιαί Έρριμμέναι - Ή σκιά στή ζωγραφική της 'Αναγέννησης JOHN BOARDMAN : Ό Μέγας Θεός Πάν - Ή επιβίωση μιας εικόνας Α Γ Α Π Η Κ Α Ρ Α Κ Α Τ Σ Α Ν Η : Παλινωδία για τή Μονη Δαφνίου WANG WEL : Κείμενα περι ζωγραφικής: Ή δωρεά τοϋ τοπίου - Το μυστικό της ζωγραφικής Ε Ι Κ Ω Ν Κ Α Ι Λ Ο Γ Ο Σ : "Εξι βυζαντινές περιγραφές έργων τέχνης σε πεζό και ποιητικό λόγο Π Ε Τ Ρ Α Ρ Χ Η Σ : Ή ανάβαση στο ορος Βεντού ΑΓΑΠΗ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ : Μία τυχαία συνάντηση με τον Διονύσιο εκ Φονρνά που καταλήγει σε περιδιάβαση στον 13ο αιώνα και τον Μανουηλ Πανσέλψο
Ετοιμάζονται DAVID BATCHELOR : Χρωμοφοβία ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΑΛΑΣ : Υπερρεαλισμός και ιστορικό γίγνεσθαι JOHN RUSKIN : Ό χαρακτήρας τοϋ γοτθικοϋ
ΠΕΤΡΑΡΧΗς
Η
ΑΝΑΒΑΣΗ
ΣΤΟ ΟΡΟΣ
ΒΕΝΤΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ
JÉRÔME VÉRAIN ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ΑΓΡΑ
Τίτλος πρωτοτύπου : « La lettera del Ventos » άπο τα Familianim Rerum Libri, IV, 1 ISBN 978 - 960 - 325 - 728 - 8 > Jérôme Vérain: Εισαγωγή και « Ή ζωή του Πετράρχη» Mille et une nuits, département de la Librairie Arthème Fayard, 2001 για την ελληνική
^δοση
' 2008, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ Α.Ε. Ζωοδόχου Πηγης 99, 114 73 'Αθήνα Τηλ. 210.7011.461 - FAX 210.7018.649 http : // www.agra.gr - e-mail :
[email protected]
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
Σημείωμα
της
μεταφράστριας 9
JÉRÔME VÉRAIN Εισαγωγή Στον ανάλαφρο άερα των κορυφών 13
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
Ή ανάβαση στο δρος Βεντού 2 7
ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΝΊΚΟς ΔΑςΚΑΛΟΘΑΝΑςΗς Πετράρχης καΐ
Posteritati
47 JÉRÔME VÉRAIN Ή ζωή του Πετράρχη 63
ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Σ
ΤΗΣ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ
ΤΗΝ ΠΕΡΊΦΗΜΗ ΕΠΙΣΤΟΛΉ ΤΟΥ ΠΕΤΡΑΡΧΗ πον άποπειραθήκαμε
ναγνωρίζουμε θεολογικού μυητικό
νά αποδώσουμε
δυο απο τα πλέον σημαντικά φαντασιακοϋ,
τήν άναζήτηση
της αιωνιότητας, τήν άναζήτηση
παράδοση,
θρησκειών,
της ευτυχίας,
δπως
το ταξίδι
ποχών και εξυφαίνονται
μέσα απο εννοιες
και
συμβολίζει
της θείας χάρης, Στή λογοτεχνία άπό τους ποιητές
και συμ-
της αλήθειας
ενώ ή άνάβαση στο δρος
ματα αυτά άγαπήθηκαν άντιθετικά
του
αλληγορικό,
και την άνάβαση στο δ-
την ίουδαιοχριστιανική
γι' αυτήν άλλων ανατολικών βολίζει
θέματα
με χαρακτήρα
και ηθικό : το ταξίδι
ρος, Γιά
ατά ελληνικά, Α-
τά θέ-
δλων τών εαρθρωμένες
: τά νψηλά δρη και οι κορυφές τους ορθώ-
νουν τδ θεόρατο
και θεϊκδ
ϋψος τους πάνω άπό βά-
ραθρα, γκρεμούς,
χαράδρες,
δηλαδή « κοιλάδες
ων»,
δπου ελλοχεύει
άλλα θεοβάδιστοι στή σωτηρία, γεμάτη
δακρύ-
ή καταστροφτή, ενώ οι
δύσβατοι
δρόμοι φέρνουν τδν πιστό πιο κοντά
^Η δυτική
λογοτεχνική
παράδοση
άπό δρόμους « σκολισνς », στενωπούς,
ριές και κατηφοριές, βληματικούς
μυστικούς
μονόδρομους,
ψωση ή τήν κατάρρευση
είναι ανηφο-
λαβύρινθους
και προ-
πού συμβολίζουν
τήν ανύ-
σε επίπεδο
ηθικό, κι
ακόμη,
σε πιο πρόσφατους καιρούς, σε επίπεδο ψυχολογικό κοινωνικό.
και
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ
Ό Nicholas Mann^, ενας άπό τους σύγχρονους μελετητές
του Πετράρχη,
ανάλυση της επιστολής υπογραμμίζει μασία του ταξιδιού
στο εργο του: δ πολυταξιδεμένος ταξίδι
ενα μείζον
γοτεχνική
σε μια
διεξοδική
την πολλαπλή ση-
τόσο στη ζωή του ποιητή,
τις πλούσιες ταξιδιωτικές τικές ανησυχίες
σημαντικότερους
Πετράρχης,
εμπειρίες
δσο και πέρα άπό
του, είχε βρει στο
θέμχχ γιά νά εκφράσει
τις
πνευμα-
του, και γνώριζε καλά τη σχετική λο-
παράδοση,
τήν οποία μάλιστα
εμπλούτισε
γράφοντας το 1358 ενα Όδοιπορι,κό ( Itinerarium) στήν 'Ιερουσαλήμ
τήν οποία δμως δέν είχε επισκεφθεί.
'Άλ-
λωστε προς το τέλος τής ζωής τσν τον ενδιέφεραν ρισσότερο
τά ταξίδια
«μέσα
άπό τά βιβλία
φαντασία », όπως γράφει σε μιά επιστολή
του. Φαίνε-
ται ωστόσο πώς ενα άπό τά αγαπημένα τικά » του θέματα ήταν το σταυροδρόμι, -πού σύμφωνα με τον Πυθαγόρα
πε-
καΐ τή «ταξιδιω-
το « bivium »
συμβόλιζε
με το δι-
χαλωτό σχήμα του τό γράμμα Υ-, θέμα σχετικό μέ το μύθο του ''Ηρακλή πού δ Πετράρχης
γνώριζε άπό τον
Κικέρωνα. Σύμφωνα πιστολής
μέ τον Νικόλας
τής ε-
γιά τήν άνάβαση στο δρος Βεντού είναι
imitatio του μυητικού πού επιχειρεί
ταξιδιού προς τήν άληθινή
δ "Αγιος Αυγουστίνος
σεις, άλλά και μιά άλληγορία Ρώμη,
Μάνν, τό κείμενο
μιά πίστη
στις Έξομολογ-ή-
γιά τό ταξίδι
του στή
τό Πάσχα του 1341, δπου πήγε γιά νά παραλά-
βει τό δάφνινο στεφάνι
του, δηλαδή τήν ύψιστη
τιμη-
1. Nicholas Mann, Pétrarque ou la connaissance de soi, Arnaud Tripet, Champion, ϋοαρίσι 2004.
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ
ηκη διάκριση
για εναν ποιητή που ο ΐδίος είχε
ξει, ίσως δχι χωρίς αλληλοσυγκρουόμενα τα. Είναι
χαρακτηριστικό
επιδίώ-
συναισθήμα-
δτι στο σώμα των
επιστο-
λών του προς τους οικείους, τών Familiares, ο Πετράρχης ενέταξε
τήν επιστολή
γιά τήν ανάβαση στο δρος
Βεντού κοντά σ^εκείνην γιά τήν άπονομή του δάφνινου στεφάνου του στή Στήν επιστολή Πετράρχης
Ρώμη, γιά τήν άνάβαση στο δρος Βεντου δ
ενορχηστρώνει
σμένες συμβολικά άπεικονίζουν
ενα υλικό άπό λέξεις
γιά άντίθετες
τή βαθύτερη
εννοιες του χώρου, που
άνησυχία
του καΐ τους δι-
χασμούς του. Μιά Ιδεώδης μετάφραση του Πετράρχη
φορτι-
της
επιστολής
γιά τήν άνάβαση στο δρος Βεντού
θά
επρεπε νά λάβει ύπόχρη άνάλογα κείμενα και λέξεις πού χρησιμοποιήθηκαν,
σε επίπεδο συμβολικά και άλληγο-
ρικό, άπο νεοέλληνες ποιητές, ευφάνταστους πού άναζήτησαν τά ύψη -αναπόσπαστα και τά βάραθρα-,
οδοιπόρους
άπο τά βάθη
και τήν άνάλαφρη, « άραιή » άτμύ-
σφαιρα τών βουνών, τον « ιερό αέρα » κατά τον Σολωμό, στή μετάφρασή «αιθέρια
μαγεμένα»
άλλο μεταφραστή βληματική
του μιάς ώδής του Πετράρχη,
ή τά
κατά τον Μαρίνο Σίγουρο,
εναν
του στά ελληνικά.^
Πολύ πιο προ-
είναι ή άπόδοση στά ελληνικά
κών παιχνιδιών
του Πετράρχη
τών
ρητορι-
με τήν πολυσημία
λέξεων : ή ίδια ή ονομασία του δρους Βεντού,
τών
Ventosum,
είναι πολλαπλή και σημαίνει τή φυσική κατάσταση
της
1. Γιά τΙς μεταφράσεις του Πετράρχη στά ελληνικά βλ. Ζώζη Ζωγραφιδου, Ή παρουσία της Ιταλικής λογοτεχνίας στην 'Ελλάδα, 1900-1997, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1999.
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ
Εκθεσης στον άνεμο, αλλά καΐ το ηθικό παράπτωμα έπαρσης, καθώς και το λογοτεχνικό
ελάττωμα
της
της κα-
τάχρησης τον νφονς. Φ Ρ Α Γ Κ Ι Σ Κ Η
Α Μ Π Α Τ Ζ Ο Π Ο Υ Α Ο Τ
J É R Ô M E VÉRAIN Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η
Στον άνάλαφρο άέρα των κορυφών
Ο
Π Ε Τ Ρ Α Ρ Χ Η Σ σ υ ν έ λ α β ε τ η ν ι δ έ α να σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ -
σει την αλληλογραφία του σε ενα ομοιογενές o p u s
δ τ α ν α ν α κ ά λ υ ψ ε ε ν α χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο τ ω ν "Επιστολών
του
Κ ι κ έ ρ ω ν α σ τ ή Βερόνα τό 1345. Ή
ε ρ γ α σ ί α α ύ τ η τον
απασχόλησε
τό
πολλά
χρόνια,
από
1359
εως
τό
1366. Τ ό τ ε τ ό σύνολο π η ρ ε τ η σ χ ε δ ό ν ό ρ ι σ τ ι κ ή μ ο ρ φ ή του.^
Ή επιθυμία του ποιητη, όπως παρατηρεί ό Nicholas Mann δεν ήταν τόσο να βάλει τάξη σε ενα διάσπαρτο αύτοβιογραφικό ύλικό, όσο νά κατασκευάσει μια εικόνα του έαυτοΰ του «εναρμονισμένη με τις προθέσεις του ». 'Όμως ή επιχείρηση αύτή ήταν σχεδόν αδύνατη, κι ό λόγος βρίσκεται στις αντιφάσεις 1. 'Όπως ομολογεί ό ίδιος 6 Πετράρχης {Familiares,
I, 1),
κατά την επεξεργασία της έκδοσης πολλές άπό τΙς επιστολές πού είχαν αποσταλεί παραλείφθηκαν, άλλες τροποποιήθηκαν και άλλες, τέλος, γράφτηκαν και μτυηκαν στο σύνολο αργότερα. Το σύνολο άποτελεϊται άπο 24 βιβλία με ^Επιστολές προς τους οικείους, άπο δπου προέρχεται το παρόν κείμενο (IV, 1 ), 17 βιβλία μέ ^Επιστολές τον γήρατος {Seniles),
3 βιβλία ^Έμμετρων (Metricae)
στίχους και 4 βιβλία Χωρίς παραλήπτη {Sine
nomine).
2. Nicholas Mann, Pétrarque, Actes Sud, 1995.
σε
14
JEROME VERAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ
καΐ τον βαθύτερο διχασμό του Πετράρχη : από τή μια ήταν ή άγάττη του για τα βιβλία και τους ήρωες της κλασικής αρχαιότητας, ό θαυμασμός του μπροστά στο θέαμα της φύσης και ή λατρεία του για τή Γυναίκα \ κι από τήν άλλη ή απόφαση του να άφοσιωθεΐ στις αληθινές χριστιανικές άρετές δηλαδή να πάρει άποστάσεις άπό τήν ειδωλολατρική κουλτούρα, τις γήινες ματαιότητες και τις χάρες της σάρκας. Πώς λοιπόν μπορούσε να ελπίζει δτι θα κατόρθωνε να δώσει συγκρότηση κι ενότητα σ' αύτό τό τόσο (( σύνθετο εγώ » ετσι καθώς ήταν μοιρασμένο ανάμεσα στό άνθρώπινο και τό θειο, τόν ούμανισμό και τόν σχολαστικισμό, τήν περισυλλογή και τήν άσκηση, τα (( υλικά » και τα (( άυλα », τό (( εδώ κάτω » και τό (( εκεί ψηλά » ; 'Όμως, σύμφωνα με τόν Νίκολας Μάνν, αύτή ακριβώς ή προσπάθειά του να ανασυγκροτήσει μια διασπασμένη προσωπικότητα, ενα (( εγώ διάχυτο και σε συνεχή εξέλιξη [ . . . ] , κοιταγμένο μέσα άπό τόσα πρίσματα ώστε να είναι σχεδόν καλειδοσκοπικό », είναι πού καθίστα τόσο ενδιαφέρουσες τις "Επιστολές του Πετράρχη : στα εργα του Triorifi και Secretum
meum^ άλλα δχι λιγότερο και
1. Ή λατρεία αύτή, πού εκφράζεται στο πρόσωπο της Λάουρας, μας κάνει να άναρωτιόμαστε αν ή ίδια ή Λάουρα ήταν πράγματι ενας μεγάλος έρωτας ή απλώς ενα λογοτεχνικά πρότυπο, ή και τα δύο. 2. 'Ιδιαίτερα αισθητή μετά τό 1343, χρονιά της εισόδου του αδελφού του Γεράρδου σε μοναστήρι, και κυρίως μετά τό 1348, χρονιά του θανάτου της Λάουρας. 3. Nicholas Mann, Pétrarque, ο.π.
ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ
15
στα άλλα, δεν παύει να εκθέτει τό πρόβλημα της δυαδικότητας των επιθυμιών του, και μάλιστα ώς πρόβλημα χωρίς επίλυση : (( Μια μάχη λυσσασμένη και με αβέβαιη έκβαση δίνεται άκόμη στο πεδίο των λογισμών μου, κι άγνωστο ποιός άπ' τους δυο εαυτούς μου θά 'ναι νικητής ». Ή επιστολή πού δημοσιεύουμε εδώ, μια άπο τις πιο φημισμένες της συλλογής z&vFamiliares^ πού καθόλου δεν γράφτηκε (( μονομιάς και άπροσχεδίαστα », δπως ισχυρίζεται ό συγγραφέας, ξαναδουλεύτηκε ή γράφτηκε εξ ολοκλήρου με μεγάλη προσοχή, δπως και άλλες επιστολές, πολύ μετά την ήμερομηνία πού φέρει. "Αλλωστε ή άνάβαση στην όποια αναφέρεται ισως ποτε δεν πραγματοποιήθηκε. ^ Δεν θά επρεπε να υποκύψουμε στον πειρασμό και να θεωρήσουμε δτι ή άνάβαση του Πετράρχη στο « Άνεμόεν » δρος τον καθίστα πρόδρομο του Rousseau, κι αργότερα του Chateaubriand, του Musset ή του Dumas και δλων εκείνων πού επεχείρησαν εκδρομές στις 'Άλπεις, ή άκόμη του Vigny πού διέσχισε τα Πυρηναία, του Gautier ^
1. Χωρίς νά μπαίνουμε σέ λεπτομέρειες, μπορούμε να σημειώσουμε οτι για να πάει κάνεις άπο τή Μαλωσεν στην κορφή του ορούς Βεντού και να επιστρέψει πρέπει συνολικά νά διανύσει περίπου σαράντα χιλιόμετρα, μεγάλο μέρος των οποίων είναι σέ δρόμο άνώμαλο στο βουνό. Ά κ ό μ η κι ενας ασκημένος ορειβάτης θά 'ταν υπερήφανος αν τό κατάφερνε αύτο σέ μια μέρα. 2. Les vacances de lundi, Champ Vallon, 1994. Ή εισαγωγή του Sylvain Jouty δίνει χρήσιμες άναφορές σχετικά με τή μόδα των ταξιδιωτικών άφηγήσεων, κυρίως από αναβάσεις στα βουνά, μετά τό 1750.
6
JEROME VERAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ
πού ανέβηκε το Μον Μπλάν ή το Σερβέν : μια τέτοια ερμηνεία είναι εύκολη άλλα δεν μας οδηγεί πουθενά, και έλάχιστη σχέση εχει με την εικόνα των μάταιων περιπλανήσεων του ήρωα στο επεισόδιο. Διότι εδώ, σε αντίθεση με τις ταξιδιωτικές αφηγήσεις της ρομαντικής εποχής, δεν εχουμε καμιά πραγματική περιγραφή της περιοχής : αν εξαιρέσουμε κάποιες σύντομες αναφορές στο « άνεμοδαρμένο )) δρος, στους βάτους και στις πέτρες πού είχαν άλλοτε ξεσκίσει το σώμα και τα ροΰχα του γερο-βοσκοΰ, καμιά παρατήρηση άπτικής, ακουστικής ή όσφραντικής τάξης δεν ερχεται νά προσδώσει εστω και ελάχιστη διάσταση πραγματικότητας σ' αύτή τή « μάζα, τόσο πετρώδη και άπόκρημνη πού είναι σχεδόν αδιάβατη ». Τό δρος Βεντού εδώ είναι ενας πίνακας πού άπευθύνεται καθαρά στο μάτι, τό όποιο δμως καλείται άποκλειστικά να μας κάνει να αισθανθούμε τή μεγαλοπρέπεια τών βουνοκορφών και τών υψωμάτων. Πρόσθετη ένδειξη : ο αδελφός του Πετράρχη, ό Γεράρδος, πού δεν θά γίνει μοναχός παρά επτά χρόνια μετά τήν ύποτιθέμενη ήμερομηνία τής άνάβασης, εμφανίζεται εδώ ως άπόλυτα αφοσιωμένος χριστιανός, πρόθυμος να ανεβεί τό (( απόκρημνο » μονοπάτι πού θα τον οδηγήσει στήν αληθινή εύτυχία : εδώ ό Πετράρχης του άποδίδει μια (( πρωτιά » καθαρά πλασματική, άσχετη με τή χρονολογική σειρά τών γεγονότων. Αύτό τό τέχνασμα της χρονολογικής πύκνωσης και του ήθελημένου αναχρονισμού μας δείχνει δτι δεν θά βρούμε τήν άλήθεια του κειμένου αν διαβάσουμε κατά γράμμα τήν αφήγηση : τό επεισόδιο της άνάβασης είναι ζωγραφισμένο με τα
ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ 18
χρώματα ενος ονείρου, ενος οραματος έκτος χρονου, καΐ εν τέλει άποδεικνύεται μυθοπλασία. ^ Ό Πετράρχης στην επιστολή εγκαταλείπει ό ίδιος πολύ γρήγορα το πεδίο του αύστηρα ανεκδοτολογικού και του αύτοβιογραφικοΰ - ή παιδική ήλικία στήν εξορία, ή νοσταλγία για τήν πατρική γη είναι σημεία φορτισμένα με συγκίνηση, άλλα εξαιρετικά σύντομα για ν' αναζητήσει σε τούτη τήν περιπέτεια της ανάβασης σημασίες ενός άλλου πεδίου, πού δεν είναι άλλο από εκείνο της άλληγορίας : ό "Αγιος Αύγουστίνος, ό δάσκαλος του, είχε δανειστεί από τόν Κοϊντιλιανό μια εξαιρετικά ολοκληρωμένη θεωρία της άλληγορίας, σύμφωνα με τήν οποία κάθε άφήγηση πρέπει νά διαβάζεται και νά ερμηνεύεται σε τέσσερα επίπεδα : 1. τό «κυριολεκτικό» ή ((ιστορικό» επίπεδο, σίγουρα τό λιγότερο σημαντικό* 2. τό (( άλληγορικό » ή (( τυπολογικό » επίπεδο, πού κατεξοχήν επιτρέπει νά συσχετίζουμε μια άφήγηση με μιαν άλλη : ετσι ή προδοσία του 'Ιούδα στήν Καινή Διαθήκη άναπαριστα εκείνην του 'Ιούδα στήν Παλαιά. Σύμφωνα με αύτό τό επίπεδο ερμηνείας, θεωρούμε ώς προϋπόθεση ότι ή ιστορία επαναλαμβάνει . Τό δνειρο είναι ενας συνήθης τόπος στήν αρχαία λογοτεχνία, άρα γνωστός στον Πετράρχη. Ό "Αγιος Βερνάρδος αναγνώριζε σ' αύτό, μαζί με τα (( οράματα » καί τήν (( καθαρή σκέψη », μιαν απο τΙς αξιόπιστες οδούς της θείας αποκάλυψης. 2. Σ ε ένα περίφημο άπόσπασμα από τις 'Έμμετρες επιστολές^ ο Πετράρχης εκφράζει πάλι τή νοσταλγία του για τήν 'Ιταλία, τούτη τή φορά άπό τήν κορφή του Μονζενέβρ ( Montgenèvre ).
8
JEROME VERAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ
τοίΐ : εκείνο πού συμβαίνει εχει ηδη συμβεί. Στο επίπεδο αύτό εύνοεϊται ιδιαίτερα ή λειτουργία του μεταφορικού και του συμβολικοΰ, σύμφωνα με την οποία τα δντα και τά άντικείμενα άναπαριστοΰν κάτι περισσότερο άπο τον εαυτό τους : τά μέρη μιας πανοπλίας μας παραπέμπουν στις χριστιανικές αρετές, τά ζώα είναι εμβλήματα προτερημάτων η ελαττωμάτων, κλπ.· 3. τό (( ηθικό » ή (( μεταφορικό » έ π ί π ε δ ο , πού θά τό αναζητήσουμε περισσότερο στα αφηγηματικά στοιχ ε ί α . Τ ό επεισόδιο ενός άγώνα, γ ι α π α ρ ά δ ε ι γ μ α , σύμφωνα μ ε αύτό τό ερμηνευτικό κ λ ε ι δ ί θα απεικονίζει την ψυχή πού καταδιώκεται "άπό τ ι ς ανταγωνιστικές δυνάμεις του Καλοΰ και του Κακοΰ : πρόκειται γ ι α ενα π α ρ ά δ ε ι γ μ α πού επανέρχεται τόσο συχνά σ τ η μ ε σαιωνική λογοτεχνία, ώστε να καταντα π ρ α γ μ α τ ι κ ό στερεότυπο* 4. τό (( εσχατολογικό » ή (( αναγωγικό » έ π ί π ε δ ο : ή αφήγηση άποκτα χαρακτήρα προφητικό και παρέχει έ ν δ ε ί ξ ε ι ς γ ι α τ ή μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή τ ύ χ η τ η ς ψυχής.
Επιχειρώντας μια τέτοια πολυεπίπεδη ανάγνωση θα διαπιστώσουμε ότι οι αποστροφές πού ό Πετράρχης άπευθύνει κατ' εξακολούθηση στόν εαυτό του, στή διάρκεια της ανάβασης, άκολουθοΰν σέ εκπληκτικό βαθμό αύτήν ακριβώς τήν ερμηνευτική ιεραρχία. Τα καθαρά αφηγηματικά στοιχεία, σέ μια ανάγνωση σύμφωνα μέ τό Ιο έπίπεδο, δέν άπουσιάζουν : ό γερο-βοσκός, ή νωθρότητα του ίδιου κατά τήν ανάβαση... 'Όμως ό Πετράρχης περνά πολύ γρήγορα (( άπό τά ύλικά στά άυλα )) : ή άνάβαση έξομοιώνεται
ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ
20
με την αιώνια αναζήτηση του ύψιστου Άγαθοΰ, πού συλλαμβάνεται ώς άυλη κατηγορία. Και, σύμφωνα με την ανάγνωση στο 2ο επίπεδο, διαπιστώνουμε οτι ή εμπειρία αύτη δεν είναι κάτι πού συμβαίνει για πρώτη φορά : (( Αύτο πού δοκίμασες σήμερα τόσες φορές δσο σκαρφάλωνες ετούτο το βουνό, να ξέρεις δτι θα σου ξανασυμβεί, κι δχι μόνο σε σένα άλλα και σε άλλους πολλούς, δσο θα προσπαθείς να φτάσεις την άληθινή εύτυχία ». Μετά από μια σύντομη επιστροφή στήν πραγματικότητα (ή πανοραμική θέα, ή νοσταλγία για τήν Ιταλία), 6 ποιητής στρέφεται πλέον προς τδ ((χρόνο » και δχι πια προς τδ (( χώρο » : αύτα τα δέκα χρόνια πού κύλησαν άπδ τότε πού εγκατέλειψε τις σπουδές του στήν Μπολόνια, πώς πέρασαν ; Οι περιπλανήσεις του στις πλάγιες του Βεντού, ό δισταγμός του να διαλέξει τον πιδ εύθύ άλλα πιδ δύσκολο δρόμο, συμβολίζουν αύτή τή φορά, σύμφωνα με τήν άνάγνωση στο 3ο επίπεδο, τήν άτολμία της ψυχής του : (( Μια μάχη λυσσασμένη και με άβέβαιη έκβαση δίνεται άκόμη στο πεδίο τών λογισμών μου, κι άγνωστο ποιός άπ' τούς δυο εαυτούς μου θά 'ναι νικητής ». Τέλος, σύμφωνα με τδ 4ο επίπεδο άνάγνωσης, ό Πετράρχης στρέφεται πρδς τδ μέλλον και προοιωνίζεται τδν καλύτερο τρόπο για να άντιμετωπίσει τδν θάνατο και νά εξασφαλίσει τή σωτηρία του. Ω σ τ ό σ ο , γ ι α νά ή ρ ε μ ή σ ε ι τήν άνήσυχη καρδιά του θα χ ρ ε ι α σ τ ε ί νά βάλει σ τ ή συνέχεια Ινα καθαρά θεατρικό επεισόδιο, πού ύποδηλώνει δτι ή πρόοδος γ ι α τήν οποία μ ι λ α ό άφηγητής δεν ήταν άρκετά ίκανο-
JEROME VERAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ποιητική ( « χαιρόμουν για την πρόοδο μου, έκλαιγα για την άδυναμία μου, θλιβόμουν για τό άβέβαιο των ανθρώπινων πράξεων...»). 'Ώς εδώ ό Πετράρχης γράφει για γεγονότα πού ανήκουν στη σφαίρα του πραγματικού, άκόμη κι δταν μιλα για την ψυχική του κατάσταση ( (( είχα ξεχάσει, κατά κάποιον τρόπο, που βρισκόμουν...»)· δμως ξαφνικά στρέφεται στον κόσμο των λέξεων στη λογοτεχνία, και ανοίγει στην τύχη τό αντίτυπο των ^Εξομολογήσεων του Αύγουστίνου πού είχε μαζί του. ^ Έκεϊ πέφτει τυχαία σε μια φράση, ή οποία θα τον αποσπάσει οριστικά από τό θέαμα του τοπίου, πού τον είχε για λίγο απορροφήσει. Και τότε, ή κορυφή του βουνοΰ, πού είχε καταβάλει τόσες προσπάθειες για νά την ανεβεί, του φαίνεται ξαφνικά άσήμαντη, «μόλις ίσαμε εναν πήχυ υψηλή », σε σύγκριση με τη ζωή του « εσώτερου έαυτοΰ » του, στήν οποία έχει τώρα βυθιστεί. Στήν (( κάθοδο » από το όρος έχουμε σε συντομευ1. Ό 'Άγιος Αύγουστινος διέκρινε την αλληγορία in fcLCtis, μ έ τα τέσσερα επίπεδα πού αναφέρουμε εδώ, άπο την άλληγορια ώς ρητορικο σχήμα, in verbis, πού τη θεωρούσε λιγότερο σαφή. Ό Πετράρχης, δάσκαλος της αμφισημίας και του λογοπαίγνιου, προτιμούσε σίγουρα τ η δεύτερη... 2. Έ δ ώ μπορεί κάνεις να παρατηρήσει σε ποιο βαθμό ό Πετράρχης ήταν (( άνθρωπος των βιβλίων » : ενώ λέει δτι είχε απαλλαγεί άπο δ,τι θά τον βάραινε στην ανάβαση, κράτησε μαζί του, άκόμη κι αν λέει δτι ήταν μικρού σχήματος, ενα αντίτυπο τών ^Εξομολογήσεων ι Λένε δτι ο Πετράρχης, στά πολυάριθμα ταξίδια του, ποτε δεν αποχωριζόταν τήν πολύτιμη - κ α ι ογκώδη- βιβλιοθήκη του. Τέλος τ η δώρισε στούς Βενετούς, δμως άμέσως εφτιαξε μιάν άλλη.
ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ 22
μένη μορφή την Ι'δια διαδοχή επιπέδων ερμηνείας πού προηγήθηκε κατά τήν ανάβαση : τή θαυματουργή σύμπτωση για τήν όποια γράφει, τήν είχαν γνωρίσει πριν άπο αύτόν ό "Αγιος 'Αντώνιος και ό "Αγιος Αύγουστίνος ( 2ο επίπεδο ) ή πραγματική ήθική προσταγή είναι ((να γνωρίσουμε τή φύση των πραγμάτων », σύμφωνα με τις συμβουλές του Βιργίλιου (3ο επίπεδο). 'Όσο γιά το μέλλον του ττνεύματός του (4ο επίπεδο ), θα λέγαμε πώς βρίσκεται στο να ξαναβρεί δσο γίνεται πιο γρήγορα το otium^ πού πραγματώνεται με τήν πράξη της περισυλλογής και της συγγραφής, και αποτελεί τή μόνη σωτηρία του. Πρόκειται για τήν ιερή μοναξιά πού ό Πετράρχης αναζητούσε παντού, σε όλόκληρη τή ζωή του, άπο τή Φονταιν ντε Βωκλύζ στήν Πάρμα, από τό Αιντέρνο στήν Άρκά' αύτήν ύποδηλώνει και ή συνεχής ανταλλαγή επιστολών με αναρίθμητους φίλους, εντεύθεν και εκείθεν των "Αλπεων. 'Όμως εδώ, για τήν περίσταση, θα απομονωθεί προσωρινά στήν καμαρούλα ενός πανδοχείου... Ωστόσο, γιά να όλοκληρώσουμε, θα διακινδυνεύσουμε τήν υπόθεση ότι ό πατέρας Διονύσιος Ρομπέρτι, αν ελαβε ποτε τήν επιστολή, δεν θα πρέπει να 1. Ό Νικόλας Μάνν {δ.π. ) παρατηρεί οτι 6 "Αγιος Αύγουστινος ήταν τριανταδύο χρόνων δταν εγινε ή μεταστροφή του, ήλικια πού είχε ό Πετράρχης τή χρονιά της άνάβασης στο ορος Βεντού. Στο εργο του Τό μυστικό μου, 6 ποιητής άκολουθεΐ ρητά τον παραλληλισμό ανάμεσα στή ζωή του ττνευματικοϋ του δασκάλου και στή δική του : 6 συγγραφέας των ^Εξομολογήσεων είχε δεχθεί τήν αποφασιστική φώτιση κάτω άπο μια συκιά, συμβολικό αντίστοιχο της δάφνης του Πετράρχη.
JÉRÔME VÉRAIN : ΕΙΣΑΓΩΓΗ
εμεινε ιδιαιτέρως ικανοποιημένος άπο τις ττνευματικές προόδους του μαθητη του. Ό άρκετα προσβλητικός τρόπος μέ τον όποιο ό ποιητής ζήτησε απ' τον μικρότερο αδελφό του, αύτόν τον υποδειγματικό πιστό, να τον (( άφήσει ήσυχο », ή σιωττή πού τήρησε στή συνέχεια και ή ιδια ή θέση του επεισοδίου στήν άφήγηση (κατά τήν επιστροφή στήν πεδιάδα) άφήνουν να μαντέψουμε αρκετά καθαρά τήν άρνηση του ^ νά θυσιάσει στον χριστιανικό άσκητισμό τις άξιες πού άρχικά είχε χαρακτηρίσει (( ένοχες » : στο τέλος φαίνεται πώς ή ασυνήθιστη έλαφράδα του αέρα κι ή έξαϋλωμένη ατμόσφαιρα των υψηλών βουνών δεν άξιζε και τόσο πολλά. 'Έτσι, κατεβαίνοντας στήν πεδιάδα, μοιάζει να ξαναβρίσκει, δχι χωρίς κάποια άνακούφιση, τα σκοτάδια και τό άστρο τους, αύτήν τή θηλυκιά και είδωλολάτρισσα σελήνη πού οδηγεί τα βήματά του. Με άλλα λόγια ό Πετράρχης επιστρέφει, κατεβαίνοντας επιτροχάδην σ' αύτήν τήν (( κοιλάδα τών αμαρτιών », πού ισχυριζόταν δτι θέλει νά αποφύγει, και σ' αύτόν τον κόσμο τών βιβλίων και τών γραμμάτων ^ πού ελεγε δτι θέλει νά απαρνηθεί. 'Άλ1. Mtà άνάλογη άρνηση χρησιμεύει ώς κατάληξη στά Βσνκολικά ποιήματα, ΈκεΤ πάλι άρνεΐται τη μεταστροφή του. Ή στάση αύτη μοιάζει σχεδόν μέ ενα είδος ένστασης πού άπευθύνει φιλικά στον ττνευματικό του πατέρα, άπο τον οποίο δεν θα μπορούσε να προσδοκά παρά « άγιοσύνη και εύλάβεια ». 2. Στο τέλος της ζωης του ό Πετράρχης δέχθηκε μια επίθεση άπο τους νέους Βενετούς φιλόσοφους, οπαδούς του 'Αριστοτέλη και της «παράδοσης», πού χλεύαζαν τον «άπλοϊκο άνθρωπο χωρίς κουλτούρα ». Αύτος τούς άπάντησε άμέσως με ενα φυλλάδιο, Περί
ΣΤΟΝ ΑΝΑΛΑΦΡΟ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ
23
λωστε καΐ την ίδια την ιδέα της ανάβασης άπο ενα βιβλίο την έμττνεύστηκε : (( Διάβαζα τη Ρωμαϊκή ιστορία του Τίτου Λίβιου...» γράφει στην αρχή της επιστολής, δίνοντας μόνος του ένα κλειδί στήν ερμηνεία μας. JÉRÔME VÉRAIN
της άγνοιας, της δικής μου και πολλών άλλων {De sui ipsius et midtomm ignorarUia ), δπου βεβαίωνε οτι ή γνώση δεν είναι τίποτε αν τ/) διαχωρίσουμε άπό την αναζήτηση του Άγαθοΰ : πρόκειται ήδη για τ η « science sans conscience » ( επιστήμη χωρίς συνείδηση ) του Rabelais.
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ
Ό Φραγκίσκος Πετράρχης στον Διονύσιο ντά Μποργκο Σαν Σ ε π ό λ κ ρ ο * ^
σε τοΰτα τα μέρη, πού αντάξια τ'ονομάζουν Βεντού.^ Σήμερα, κινημένος άπο μιά και μόνη επιθυμία, να ιδώ ενα μέρος τόσο ξακουστό γιά τό ύψος του, τό άνέβηκα. Χρόνια τώρα τό 'χα στο μυαλό μου. 'Ήμουν παιδί, καθώς γνωρίζεις, δταν με εφερε εδώ τό πεπρωμένο πού ορίζει τις τύχες τών άνθρώπων. Και τό βουνό, πού ή δψη του δεσπόζει από μακριά, τό 'χα σχεδόν πάντα μπροστά στα μάτια μου. "Ωσπου
Υ
Π Α Ρ Χ Ε Ι ΕΝΑ ΠΑΝΤΨΗΑΟ ΒΟΥΝΟ
* Οι υποσημειώσεις είναι της μεταφράστριας. 1. Το κείμενο είναι άπόσπασμα άπο τις ^Επιστολές προς τους οίκείσυς {Familiamm Renan Libri, IV, 1). Ό πατέρας Διονύσιος Ρομπέρτι ήταν συμπατριώτης του Πετράρχη, και τό Μποργκο Σαν Σεπόλκρο βρίσκεται κοντά στη Φλορεντία. Ό θεολόγος αύτός (άλλα επίσης λόγιος, φιλόσοφος έττηρεασμένος από τους στωικούς, καθώς και αστρολόγος ), πού ό Πετράρχης τόν είχε γνωρίσει στό Παρίσι τρία χρόνια νωρίτερα, και πού εγινε ενας από τούς στενότερους φίλους του, τόν είχε μυήσει στό εργο του Ά γ ι ο υ Αύγουστίνου. 2. Ventosum : Σήμερα λέγεται Ventoux. Στα λατινικά τό επίθετο ventosus σημαίνει άνεμώδης, άνεμοδαρμένος, εκτεθειμένος στόν αέρα, χρησιμοποιείται δμως και με τη σημασία του κενόδοξου· τό επίθετο συνανταται και ώς λογοτεχνική ιδιότητα και σημαίνει τό τυνευματώδες, στομφώδες ύφος.
28
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
ξάφνου, μ^,α μέρα, ένιωσα μια λαχτάρα να κάνω αύτο πού μελετούσα καθημερινά. ΚαΙ νά πώς εγινε : διάβαζα τη Ρωμαϊκή ιστορία του Τίτου Λίβιου, και ή τύχη τό 'φερε να πέσω στο σημείο δπου ό Φίλιττπος, ο βασιλιάς εκείνος της Μακεδονίας πού πολέμησε το λαό της Ρώμης, ανέβηκε στο ορος Αίμος της Θεσσαλίας, κι άπ'την κορυφή του, καθώς λένε, είδε ταυτόχρονα δυο θάλασσες, τήν 'Αδριατική και τον Εύξεινο Πόντο, αν βεβαίως πιστέψουμε στή φήμη. Τώρα, αν πρόκειται γιά φήμη αληθινή ή λαθεμένη, δεν τό γνωρίζω, γιατί τό βουνό αύτό βρίσκεται πολύ μακριά, κι επιπλέον ή διαφωνία των συγγραφέων ενισχύει τήν αμφιβολία μας. Πάντως, για ν' αναφέρω κάποιους, ό κοσμογράφος Πομπόνιος Μέλα ^ βεβαιώνει ανεπιφύλακτα τό γεγονός, ενώ εσφαλμένη θεωρεί τή φήμη ό Τίτος Αίβιος. Έ γ ώ προσωπικά, αν είχα κατορθώσει να εξερευνήσω εκείνο τό βουνό τόσο εύκολα όσο αύτό, δεν θ' άφηνα τό ζήτημα αδιευκρίνιστο για πολύ. Κατά τα άλλα, για να κλείσω με τό ζήτημα αύτό και να επανέλθω στό βουνό πού μας άπασχολεϊ, μου φαίνεται πώς πρέπει να δείξουμε κατανόηση για τόν νεαρό ιδιώτη πού τόλμησε να κάνει ό,τι ενας ήλικιωμένος βασιλιάς, πού είναι ύπεράνω κριτικής. "Αρχισα λοιπόν νά ψάχνω για σύντροφο, τότε 1. Λατίνος γεωγράφος του 1ου αιώνα μ.Χ., συγγραφέας μιας χρονογραφίας.
Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ
29
δμως ανακάλυψα, δσο χι αν αύτο ακούγεται απίστευτο, οτι ανάμεσα στους φίλους σχεδόν κανείς δεν μου φαινόταν κατάλληλος γι αύτη την επιχείρηση : άκόμη κι ανάμεσα στους πιο άγαττημένους, οί καλές προθέσεις σπάνια συνάδουν με τους χαρακτήρες. Πολύ άπρόσεκτο έβρισκα τον εναν, πολύ σχολαστικό τον άλλο* τον εναν πολύ αργοκίνητο, τον άλλο πολύ βιαστικό' του ενός ό τύπος ήταν μελαγχολικός, του άλλου ύπερ τό δέον εύθυμος* ό ενας μου φαινόταν επιπόλαιος, ό άλλος πιο συνετός από δ,τι χρειάζεται. Σ ' έτοΰτον μ' ενοχλούσε ή σιωττή, στον άλλο ή φλυαρία* πολύ παχύ έβρισκα αύτόν, πολύ καχεκτικό εκείνον με προβλημάτιζε ή ψυχρότητα του ενός, μα δχι λιγότερο ή θερμή ιδιοσυγκρασία του άλλου. Τα ελαττώματα αύτα δεν είναι ασφαλώς αμελητέα, ωστόσο στήν καθημερινή ζωή είναι υποφερτά, γιατί ή άγάττη δλα τα ύπομένει και ή φιλία δεν άρνεΐται τό όποιο βάρος τους. Γίνονται όμως σοβαρά σ' ενα ταξίδι. Κ ι εγώ, εύαισθητοποιημένος καθώς ήμουν κι αναζητώντας μιαν ολωσδιόλου ξεχωριστή απόλαυση, ήμουν πολύ προσεκτικός και όλα τα λεπτολογούσα και τα ζύγιαζα' καί, χωρίς να προσβάλω τούς φίλους μου, άπέφυγα διακριτικά ό,τι μου φαινόταν επιζήμιο για τό σχέδιό μου. Πώς να τή βρίσκεις, άραγε, τούτη τή στάση μου ; Τελικά στράφηκα για βοήθεια στό οικογενειακό μου περιβάλλον ανακοίνωσα τό σχέδιό μου στόν μονάκριβο αδελφό μου, τόν μικρότερό μου σε ήλικία, πού
30
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
γνωρίζεις καλά. ^ Στο άκουσμα της πρότασης μου ενθουσιάστηκε καΐ χάρηκε διπλά γιατί θα κρατούσε στο πλάι μου τό ρόλο του συντρόφου και συνάμα του αδελφού. Την ορισμένη μέρα ξεκινήσαμε απ' τό σπίτι και τό σούρουπο φτάσαμε στη Μαλωσέν χωριό πού είναι χτισμένο στούς βόρειους πρόποδες του βουνοΰ. Έ κ ε ϊ χασομερήσαμε μια μέρα και σήμερα, επιτέλους, πραγματοποιήσαμε την άνάβαση. Γιά μόνη συνοδεία μας είχαμε δυο ύτυηρέτες. Ή επιχείρηση δεν ήταν εύκολη : τό βουνό είναι μια μάζα τόσο πετρώδης και απόκρημνη πού γίνεται σχεδόν άδιάβατη. 'Όμως, όπως τό είπε τόσο ώραϊα ό ποιητής, (( ή τρομερή προσπάθεια όλα τά νικα Ή μέρα πού αργούσε να νυχτώσει, τό εύχάριστο αεράκι, ό ενθουσιασμός πού φτέρωνε την ψυχή, ή άσκηση πού εδινε σφρίγος στά σώματα, κι άλλα παρόμοια, διευκόλυναν την πορεία μας. Μονάχα ή φύση του εδάφους μας δυσκόλευε. Στην πλαγιά του βουνοΰ συναντήσαμε εναν γεροβοσκό, πού προσπάθησε με χίλια λόγια να μας άποτρέψει από την άνάβαση. Μας είπε ότι, πενήντα χρόνια πρίν, είχε φτάσει κι αύτός στην κορυφή πα1. Πρόκειται για τον Γεράρδο Πετράρχη. 2. Malausana, σήμερα Malaucène. 3. ((Labor omnia vincit improbus», Βψγέλίος, Γεωργικά 146).
(I,
Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ 32
ρασυρμένος άπο νεανικό ενθουσιασμό, δμοιο με τον δικό μας, δμως το μόνο πού κέρδισε ήταν ιδρώτας και κούραση, και γύρισε μετανιωμένος κι εξουθενωμένος, με σώμα και ροΰχα ξεσκισμένα απ' τα βράχια και τους βάτους. Μας είπε ακόμη πώς κανένας άλλος, απ' δσο γνώριζε, δεν είχε τολμήσει τό ίδιο πράγμα πριν ή μετά άπό εκείνη τή φορά. 'Όμως οι νέοι δεν παίρνουν άπό συμβουλές κι ετσι, δσο κι αν αύτός μας φώναζε, ή έπιθυμία μέσα μας μεγάλωνε. Ό γέρος, δταν πια κατάλαβε δτι οί προσπάθειές του ήσαν μάταιες, προχώρησε λίγο ανάμεσα στα βράχια και μας εδειξε με τό δάχτυλο ενα απότομο μονοπάτι* μα κι δταν είχαμε πια ξεμακρύνει πολύ, αύτός συνέχιζε να επαναλαμβάνει τις ίδιες συμβουλές. Έ μ ε ΐ ς , άφοΰ του αφήσαμε δ,τι θα μπορούσε να μας βαρύνει, ροΰχα ή άποσκευές, κρατήσαμε μόνο τα απολύτως απαραίτητα κι ετοιμαστήκαμε για την ανάβαση. Κινήσαμε με βήμα ζωηρό* δμως, δπως συμβαίνει συχνά, μετά την έντονη προσπάθεια ερχεται ή κούραση. Κ ι ενώ δεν είχαμε προχωρήσει πολύ, κάναμε στάση πάνω σ' ενα βράχο. Κινήσαμε και πάλι, αλλά ετούτη τη φορά με πιο αργό ρυθμό : κι ήμουν κυρίως εγώ πού βράδαινα τό βήμα, ενώ ό αδελφός μου, πού βάδιζε κατευθείαν προς τη ράχη του βουνοΰ, κέρδιζε δρόμο κι εφτανε δλο και ψηλότερα. Έ γ ώ , χωρίς ίκμάδα, εμενα στα χαμηλά, κι δταν με φώναζε για νά μου δείξει τον συντομότερο δρόμο του απαντούσα δτι έλπιζα νά βρώ πιο εύκολο
32
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
δρόμο άπο την άλλη πλευρά, καΐ πώς δεν μ' ένοιαζε αν θα 'ταν μακρύτερος, φτάνει νά 'ναι πιο ομαλός. Με κάτι τέτοια δικαιολογούσα τη δειλία μου, κι ενώ οι άλλοι πλησιάζαν ήδη στην κορυφή, εγώ πλανιόμουν κάτω, στα λαγκάδια, κι ούτε μονοπάτι πιο στρωτό έβρισκα ούτε και προχωρούσα : τό μόνο πού κατόρθωνα ήταν νά κάνω τό δρόμο μου πιο μακρύ και τό μόχθο μου πιο άχρηστο. 'Ώσπου, κατάκοπος πια από τούτη τήν άσκοττη περιπλάνηση, αποφάσισα να πάρω τό δρόμο πού οδηγεί ίσια στήν κορυφή. Συνάντησα τόν αδελφό μου, πού είχε σταθεί να με περιμένει και στό μεταξύ είχε αναλάβει δυνάμεις κι ήταν ξεκούραστος, ενώ εγώ ξέττνοος. Συνεχίσαμε για λίγο, συνταιριάζοντας τό βήμα. Δεν είχαμε καν περάσει εκείνο τό λόφο, κι εγώ, λησμονώντας τα προηγούμενα λοξοδρομήματά μου, ξαναττήρα τό δρόμο προς τα κάτω, και πάλι βρέθηκα να διασχίζω ρεματιές : αναζητούσα εναν δρόμο λιγότερο κακοτράχαλο, μα επεφτα σε μεγαλύτερες δυσκολίες. 'Ήθελα ν' αποφύγω τήν κούραση τής ανάβασης, δμως ή φύση δεν άνέχεται τήν άνθρώπινη πονηριά, κι ενα υλικό σώμα ποτε δεν μπόρεσε να άνέβει κατεβαίνοντας. Τί άλλο να προσθέσω ; Ήταν ή τρίτη φορά πού έκανα τό ίδιο λάθος μέσα σε λίγες ώρες, κι ό αδελφός μου γελούσε μαζί μου, δμως εγώ ένιωθα ντροττή. 'Απελπισμένος, κάθισα κάπου εκεί στά χαμηλά, κι ή σκέψη μου άρχισε να γυρίζει γρήγορα από τα
Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ
33
υλικά στα άυλα. 'Έλεγα στον εαυτό μου : (( Αύτο πού δοκίμασες σήμερα τόσες φορές δσο σκαρφάλωνες ετούτο τό βουνό, να ξέρεις οτι θα σου ξανασυμβεί, χι οχι μόνο σε σένα άλλα καΐ σέ άλλους πολλούς, δσο θα προσπαθείς νά φτάσεις την άληθί,νή εύτυχία. ^ Ό λόγος πού οί άνθρωποι δέν τό άντιλαμβάνονται εύκολα, είναι γιατί οί κινήσεις του σώματος γίνονται στα φανερά, ένώ του ττνεύματος είναι κρυφές και μένουν άθέατες. Αύτό πού ονομάζουμε εύτυχία βρίσκεται μοναχά στά υψηλότερα καί, καθώς λένε, στενή είναι ή οδός ^ πού οδηγεί έκεϊ. Πολλές στενοποριές πρέπει νά προσπεράσεις, και πολλά μεγάλα σκαλοπάτια ν' άνέβεις άπό άρετή σέ άρετή. Στην κορυφή είναι τό τέλος των άγώνων μας, κι έκεϊ τελειώνει ό δρόμος του μακρινού ταξιδιού μας. 'Όλοι έκει θέλουν νά φτάσουν δμως, δπως λέει ό Όβίδιος, " Δέν άρκεΐ να θέλεις κάτι : για νά τό κερδίσεις, πρέπει νά τό λαχταρας ^ » 'Όσο για σένα, δέν υπάρχει αμφιβολία -έκτός 1. Beata vita: Σ ε κατά λέξη μετάφραση ή ((μακάρια ζωή»· είναι ενα κεντρικό θέμα πού το συνανταμε στο εργο του στωικού φιλοσόφου Σενέκα (De vita beata) και αναφέρεται στο ιδεώδες των στωικών, την εύτυχία πού μπορεί κάνεις να κατακτήσει μέ την ενάρετη ζωή. Το θέμα πραγματεύεται εκτενώς ό δάσκαλος του πατέρα Διονύσιου και του Πετράρχη, ό 'Άγιος Αύγουστίνος, στον φιλοσοφικό του διάλογο De beata vita, άλλα καί στις 'Εξομολογήσεις, ως ιδανικό του χριστιανού. 2. Ματθαίος, 8, 14. 3. (( Velle pamm est : cupias, ut re potiaris, opertet ».
34
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
κι αν πέφτεις εξω ακόμη μιά φορά- δτι δεν εχεις μόνο τη θέληση, άλλά καΐ τη βαθιά λαχτάρα. Τι είναι λοιπόν αύτό πού σε κρατάει ; Τίποτε άλλο, παρεκτός εκείνος ό άλλος δρόμος, πού περνάει από τις επίγειες και εφήμερες απολαύσεις και πού εκ πρώτης όψεως μοιάζει πιό εύκολος. 'Όμως, μετά τις ατέλειωτες περιπλανήσεις σου, θα πρέπει εν τέλει ν' ανέβεις την ιδια ετούτη κορυφή της εύτυχίας κουβαλώντας ολόκληρο τό βάρος του μόχθου πού κακώς αναβάλλεις* αλλιώς θα πρέπει να γκρεμιστείς στό βάραθρο της άσέβειάς σου. Και αν σε βρουν έκεϊ τα σκοτάδια και ή σκιά του θανάτου θά 'χεις να περάσεις -τρέμω σ' αύτη τήν πρόβλεψη- μιά νύχτα με άτέλειωτα μαρτύρια πού θα διαρκεί αιώνια ». Αύτες οι σκέψεις όρθωσαν μέσα μου μια απίστευτη δύναμη, στό ττνεΰμα και στό σώμα, πού με κράτησε στόν ύπόλοιπο δρόμο. 'Ώ, ας μπορούσε ή ψυχή μου να φτάσει αύτό πού ποθώ μέρα και νύχτα, όπως τό κορμί μου σήμερα κατόρθωσε να νικήσει τόσες δυσκολίες. Και δεν ξέρω γιατί ή ψυχή δεν τό κάνει αύτό πιό εύκολα, αύτη πού μπορεί, αιώνια κι εύκίνητη καθώς είναι, να φτάνει τό στόχο της μέσα σ' ενα κλείσιμο ματιού και χωρίς νά άλλάζει θέση, από δ,τι τό σώμα, τό θνητό και εύθραυστο, πού εχει νά διασχίσει δρόμο μακρύ κάτω απ' τό βάρος του σάρκινου φορτίου του. 1. ΨαλμηΙ Δαβίδ, CVI, 10, 14.
Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ
36
Είναι ενα ύψωμα στο βουνό, το υψηλότερο άπο δλα, πού οί βουνίσιοι, τ' ονομάζουν « Παιδί Δεν ξέρω γιατί, δμως υποθέτω πώς τ' ονομάζουν ετσι κατ' εύφημισμόν γιατί, στην πραγματικότητα, μοιάζει περισσότερο με τον (( πατέρα » ολων των γύρω λόφων. Στην κορυφή του βρίσκεται ενα μικρό πλάτωμα, δπου επιτέλους μπορέσαμε ν' άναπαυθοΰμε. Και τώρα, πατέρα μου, άφου άκουσες τί αγωνία πέρασα στην ανάβαση, άκου και τα ύπόλοιπα καί, σε παρακαλώ, δώσε μιαν ώρα άπ'τό χρόνο σου για να διαβάσεις δσα εγώ έκανα σε μιαν ολόκληρη μέρα. Τό πρώτο πού μου συνέβη ήταν δτι ή ασυνήθιστη έλαφράδα του αέρα μου εφερε ζάλη, και μπροστά σ' εκείνη τη μεγαλειώδη θέα στεκόμουν σαν αποσβολωμένος. Κοίταξα γύρω μου : τα σύνννεφα ήσαν κάτω από τα πόδια μου ! 'Όσα είχα ακούσει και διαβάσει για τον "Αθω και τον 'Όλυμπο, τώρα πού μπορούσα να τα συγκρίνω με τοΰτο τό λιγότερο φημισμένο βουνό, μου φάνηκαν πιο πιστευτά. 'Έπειτα εστρεψα τό βλέμμα μου προς τήν 'Ιταλία, γιατί αύτήν έχω πάνω απ' δλα στή σκέψη μου : οι παγωμένες "Αλπεις, χιονοσκέπαστες, πού ό άγριος εχθρός της Ρώμης ^ τις διέσχισε, αν πιστέψουμε στο θρύλο, ραντίζοντας τον πάγο με ξίδι, έμοιαζαν νά 1. Filiolus, στα λατινικά. 2. Μνεία της διάβασης των "Αλπεων από τους Καρχηδόνιους, με αρχηγό τόν 'Αννίβα, στόν δεύτερο καρχηδονιακό πόλεμο (217 π.Χ.).
36
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
'ναι δίπλα μου, ενώ μας χώριζε τεράστια απόσταση. 'Αναστέναξα, τ ομολογώ, μπροστά στον ούρανό της 'Ιταλίας, πού ξανοιγόταν μάλλον στην ψυχή παρά στα μάτια μου* ένιωθα ν' ανεβαίνει μέσα μου μια άσυγκράτητη επιθυμία νά ξαναδώ τους φίλους ^ και την πατρίδα. Την ίδια στιγμή κατηγορούσα τον εαυτό μου γιά λιποψυχία μπροστά σε τούτο το διπλό ξέσπασμα, τό οχι και τόσο ταιριαστό για εναν άνδρα, αν και δεν θα μου ήταν δύσκολο να βρώ δικαιολογία και για τα δυο σε παραδείγματα από τή ζωή διάσημων άνδρών. Μια νέα σκέψη κυρίεψε τό τυνευμα μου, πού ετούτη τή φορά δεν είχε σχέση με τό χώρο, άλλα με τό χρόνο. Μονολογούσα κι ελεγα : α Πανε δέκα ολόκληρα χρόνια από τότε πού παράτησες τις σπουδές σου κι εφυγες απ' τήν Μπολόνια. Κ ι , ώ Θεέ μου 'Αθάνατε ! 'Ω 'Αθάνατη Σοφία ! Σ ' όλο τοΰτο τό διάστημα, πόσα και πόσα δεν άλλαξαν στόν τρόπο πού ζεις. Τά παραλείπω γιατί δεν έχουν τελειωμό* κι ούτε εχω φτάσει σ' ενα σίγουρο λιμάνι, γιά να μιλώ για περασμένες θύελλες εκ του ασφαλούς. 'Ίσως θά 'ρθει ενας καιρός πού να μπορώ νά διηγηθώ 1. Έ δ ώ 6 συγγραφέας αναφέρεται μέ λεπτότητα στόν ÎSio τον παραλήπτη της επιστολής. Ό πατέρας Διονύσιος βρίσκεται στη Νάπολη, δπου θα μεσολαβήσει αποτελεσματικά στόν βασιλιά Ροβέρτο ώστε να δοθεί στόν Πετράρχη τό περίφημο δάφνινο στεφάνι πού θά του απονεμηθεί την επόμενη χρονιά άπό τούς Ρωμαίους συγκλητικούς.
Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ
37
δσα έκανα στη ζωή μου ενα προς ενα, χι άντί προλόγου να βάλω τούτη τη φράση, άπ' τον άγαττημένο σου Αύγουστίνο : " Θέλω να θυμηθώ τΙς παλιές άμαρτιες μου καΐ τΙς σαρκικές άσωτίες μου, οχι από αγάπη yi αύτές, άλλα άπό άγάττη για σένα, Θεέ μου, άπό άγάττη για την άγάττη σου..." ^ » Οί πράξεις πού γεννούν λύττη κι άμφιβολία περισσεύουν μέσα μου. Δεν άγαπώ δσα άγαπουσα άλλοτε. Κ ι όμως, πάλι λέω ψέματα : τ άγαπώ, άλλα τώρα μ' ενα αίσθημα ντροττης και θλίψης. Τούτη τη φορά λέω την άλήθεια. Ναι, άγαπώ αύτά πού θά 'θελα να μην άγαπώ. Άγαπώ αύτά πού θά εύχόμουν να μισώ, όμως τ άγαπώ άθέλητα και βιασμένα, με βαριά την καρδιά και μαύρες σκέψεις. Και την άλήθεια τούτου του περίφημου στίχου τη νιώθω, ό άθλιος, μέσα μου : " Ά ν τό μπορέσω, θά σε μισήσω' άλλιώς, άθέλητα θά σ' άγαπώ » Κοντά τρία χρόνια είχαν περάσει άπό τότε πού είχε άρχίσει ό εσωτερικός μου άγώνας άνάμεσα σε τούτη τη διάστροφη κι όλέθρια βούληση, πού μόνη κι άνεμπόδιστη εξουσίαζε την καρδιά μου, και σέ μιάν άλλη, πού ξεσηκωνόταν και δυσανασχετούσε. Μιά μάχη λυσσασμένη, με άβέβαιη έκβαση, δίνεται άκόμη στο πεδίο τών λογισμών μου, κι ά-
1. Άγιου Αύγουστινου, ^EξoμJoL·γήσείς, II, 1. 2. (( Odero si potero ; si non, invitus amabo », Όβιδιος, Amores, m , xi, 35.
38
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
γνωστό ποιος άπ' τους δυο εαυτούς μου θά \OLI νικητής ». Αύτα κι άλλα παρόμοια σκεφτόμουν για τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωης μου, κι έπειτα αναλογιζόμουν τό μέλλον μου κι άναρωτιόμουν : « 'Άς υποθέσουμε πώς εχεις να ζήσεις σε τούτη την πρόσκαιρη ζωή ακόμη δυο πενταετίες : άραγε στο διάστημα αύτό θά μπορέσεις νά πλησιάσεις τήν άρετή δσο της άπομακρύνθηκες τούτα τά δυο χρόνια ; Θα καταφέρεις να ορθώσεις τή νέα σου βούληση ενάντια στήν παλιά, νά βάλεις τέλος στις παλιές σου πλάνες ; 'Άν συμβοϋν αύτά, μήπως τότε, πού θά 'σαι στα σαράντα σου, θά μπορείς να εχεις, αν οχι τή βεβαιότητα, τουλάχιστον τήν ελπίδα, δτι θά μπορέσεις ν' αντιμετωπίσεις γαλήνιος και άτάραχος τό θάνατο και τα γηρατειά πού έρχονται ; » Τέτοιες σκέψεις, πατέρα μου, κι άλλες παρόμοιες στριφογύριζαν στήν καρδιά μου. Χαιρόμουν γιά τήν πρόοδό μου, έκλαιγα για τήν αδυναμία μου, θλιβόμουν γιά τό άβέβαιο των άνθρώπινων πράξεων. Κ ι ήταν σαν νά είχα ξεχάσει που βρισκόμουν και γιατί είχα ερθει εκεί. Είπα, ώστόσο, ν' άφήσω τούτες τις σκέψεις για άλλο τόπο πιο κατάλληλο, και νά κοιτάξω γύρω γιά νά ιδώ αύτό πού είχα ερθει να ιδώ. Τότε, σαν νά 'βγαινα άπ' τον ύττνο, κατάλαβα πώς είχε φτάσει πια ή ώρα της επιστροφής : ό ήλιος
Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ
39
εγερνε ήδη προς τη δύση, καΐ ή σκι,ά απλωνόταν στο βουνό. Στράφηκα καΐ κοίταξα προς τά δυτικά. Ά π ό έκεϊ είναι αδύνατο να ιδείς τα σύνορα πού χωρίζουν τη Γαλατία άπό την 'Ισπανία, δηλαδή τήν οροσειρά των Πυρηναίων, δχι γιατί μεσολαβεί, άπ' δσο ξέρω, κάποιο εμπόδιο : μόνη αιτία είναι ή άδυναμία των θνητών ματιών μας. Μπορούσες δμως νά διακρίνεις καθαρά τα δρη της Λυών στα δεξιά, τή θάλασσα της Μασσαλίας και τών Α ΐ γ κ Μόρτ ^ στ' άριστερά. Κ ι άκόμη, μπροστά στα μάτια μας είχαμε τον Ροδανό ποταμό. Στεκόμουνα λοιπόν και άποθαύμαζα τό τοπίο, και ή ψυχή μου τή μια στιγμή γύριζε στή γη και τήν άλλη στρεφόταν προς τά επάνω, σε πράγματα υψηλότερα, σαν ν' άκολουθουσε τήν πορεία πού είχε κάνει τό κορμί μου. Τότε σκέφτηκα πώς ταίριαζε να διαβάσω κάτι άπό τις "Εξομολογήσεις του Αύγουστίνου : ενα άντίτυπό τους, πού τό χρωστώ στή γενναιοδωρία σου, ποτέ δεν τό άποχωρίζομαι, κι έτσι τιμώ τον συγγραφέα και συνάμα τον δωρητή -- το βιβλίο είναι τόσο μικρό δσο μια παλάμη, κι δμως χαρίζει άπέραντο βάλσαμο. Τό άνοίγω λοιπόν, κι άποφασίζω νά διαβάσω στήν τύχη. Και πέφτω σε μια σελίδα πού είναι γεμάτη με - τ ί άλλο ; - με αγιοσύνη κι εύσέ-
1. Aquae mortuae (Νεκρά ύδατα): Κάστρο καΐ λιμάνι πού έχτισε ό Λουδοβίκος Ι Γ ' στις εκβολές του Ροδανοΰ, στήν περιοχή της Καμάργκ, γιά νά εχει ή Γαλλία λιμάνι στή Μεσόγειο.
^
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
βεια. ~Ηταν άπό το δέκατο βφλιο των ^Εξομολογήσεων. Ό άδελφός μου, πού περίμενε ν' άκούσει από το στόμα μου τα λόγια του Αύγουστίνου, στεκόταν δίπλα μου με αυτιά ορθάνοιχτα. Μάρτυς μου ό Θεός, κι ό άδελφός μου πού ήταν δίπλα μου, πώς οι πρώτες γραμμές δπου σταμάτησε τό βλέμμα μου ήσαν ετούτες : (( Οι άνθρωποι δεν παύουν νά θαυμάζουν τις κορυφές των βουνών, τα πελώρια κύματα της θάλασσας, τά πλατιά ποτάμια, τις άκτές τών ώκεανών, τις περιφορές τών ούρανίων σωμάτων, όμως παραμελούν τον εσώτερο εαυτό τους 'Άφωνος εμεινα, τό ομολογώ. Παρακάλεσα τον αδελφό μου, πού ήθελε ν' ακούσει τή συνέχεια, να μή μ ' ενοχλήσει, κι έκλεισα τό βιβλίο. Βρισκόμουν σέ διχογνωμία μέ τον εαυτό μου : συνέχιζα νά θαυμάζω πράγματα γήινα, ενώ θά 'πρεπε ήδη νά γνωρίζω καλά, κι άπ'τούς αρχαίους ακόμη φιλοσόφους, δτι τό μόνο άξιο θαυμασμοΰ είναι τό ττνευμα, και ότι όλα τ άλλα είναι μικρά μπροστά στο μεγαλείο του ! Τότε, κι ενώ στ' άλήθεια ένιωθα πώς είχα πια χορτάσει μέ τό παραπάνω τό θέαμα του βουνοΰ, έστρεψα τά μάτια της ψυχής μου στόν εσώτερο εαυτό μου, κι άπό αύτή τή στιγμή και σέ όλη τή διάρκεια της καθόδου δέν μέ άκουσαν νά προφέρω λέξη. Γιατί χρειαζόμουν άλλη τόση σιωττή για νά 1. Άγιου Αύγουστινου, Εξομολογήσεις, Χ, viii, 15.
Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ
41
σκεφτώ τά λόγια αύτά. Δεν μπορούσε να χωρέσει τό μυαλό μου οτι τυχαία είχα πέσει στο χωρίο πού διάβασα : πίστευα δτι είχε γραφτεί για μένα τον ιδιο και για κανέναν άλλο. Θυμόμουν δτι τό ί'διο είχε υποθέσει κι ό Αύγουστίνος, δταν, δπως αφηγείται, άνοιξε τις Πράξεις των ''Αποστολών κι επεσε σε τοϋτο τό εδάφιο : (( Μή κώμοις και μέθαις, μή κοίταις και άσελγείαις, μή εριδι και ζήλω* άλλ' ένδύσασθε τον Κύριον Ίησοΰν Χριστόν και της σαρκός πρόνοιαν μή ποιεϊσθε εις επιθυμίας Τό ιδιο πράγμα είχε συμβεί παλιά και στόν 'Αντώνιο, δταν άκουσε τό εδάφιο άπό τά Εύαγγέλια, πού γράφει : (( Ε ι θέλεις τέλειος είναι, ύπαγε πώλησόν σου τά υπάρχοντα και δός τοις πτωχοΐς, και εξεις θησαυρόν εν ούρανοΐς, και δεΰρο άκολούθει μοι Τότε, δπως μας λέει ό βιογράφος του 'Αθανάσιος πίστεψε πώς τά λόγια αύτά είχαν γραφτεί 1. 'Αγίου Αύγουστίνου, ^Εξομολογήσεις, VIII, χϋ, 29. Το εδάφιο είναι άπό την Προς Ρωμαίους επιστολή, 13, 13 : (( 'Όχι σε γλέντια και μεθύσια, οχι σέ κρεβάτια και ασέλγειες, δχι σέ φιλονικίες και φθόνους· ένδύσου τον Κύριο Ίησοΰ Χριστό, και μην ασχολείσαι με τις επιθυμίες της σάρκας ». 2. (( 'Άν θέλεις να είσαι τέλειος, ττήγαινε, πούλησε ολα σου τα υπάρχοντα, δώσε τα χρήματα στους φτωχούς κι ελα κι άκολούθησέ με' ενας θησαυρός σέ περιμένει στους ούρανούς ». Ματθαίος, 19, 21. 3. "Αγιος 'Αθανάσιος ( 295-373 ) : Πατέρας της Εκκλησίας, πατριάρχης στη γενέτειρά του 'Αλεξάνδρεια. Πολέμησε τον αρειανισμό και γι' αύτό εξορίστηκε πολλές φορές στη Γαλατία. 'Ανάμεσα στα άλλα εργα του είναι ό Βίος τον ^Αγίου ^Αντωνίου : πρό-
43
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
γί,α εκείνον, χι ετσι κέρδισε τη βασιλεία του Θεου. 'Όπως ό 'Αντώνιος πού δεν ήθελε άλλο να άκούσει, χι δπως ό Αύγουστίνος πού δεν ήθελε άλλο να διαβάσει, ετσι κι εγώ σταμάτησα την ανάγνωση σ' αύτές τις λίγες γραμμές πού ανέφερα, κι εμεινα να στοχάζομαι σιωττηλά την ενδεια της κρίσης των ανθρώπων, πού παραμελούν το σπουδαιότερο κομμάτι τους και σκορπίζονται στούς τέσσερις άνέμους, αναζητώντας σε θεάματα μάταια και κούφια αύτο πού θα μπορούσαν να ανακαλύψουν μέσα τους. Κ ι έκεϊ, μέσα στην περισυλλογή μου, άναλογιζόμουν πόσο σπουδαίο θά 'ταν τό ττνεΰμα μας αν δεν είχε την αρρωστημένη τάση ν' απομακρύνεται από τις πρωταρχικές του ρίζες και νά διαστρέφει εκείνο πού ό Θεός του εδωσε για να τό τιμήσει. Πόσες φορές σήμερα, στό δρόμο της επιστροφής, δέν γύρισα ν' αντικρίσω την κορυφή του βουνοΰ ! 'Έ, λοιπόν, μου φαινόταν μόλις ίσαμε εναν ττήχυ ύψηλή, μπροστά στα ύψη πού μπορεί να φτάσει ό άνθρώπινος στοχασμός, αν δέν βυθιζόταν στη λάστυη της άθλιότητας των επίγειων. Και σχεδόν σέ κάθε βήμα έκανα τούτη τή σκέψη : (( Έ γ ώ δέν δίστασα να βάλω τόση προσπάθεια και τόσο ιδρώτα γιά να πλησιάσω έστω και ελάχιστα τον ούρανό μ έ τό κορμί μου* κείται, για μια επιστολή στούς επισκόπους, στην όποια υποδείκνυε ώς παράδειγμα τή ζωή αύτοΰ του άναχωρητη τον όποιο, δπως γράφει ό ίδιος, είχε γνωρίσει προσωπικά. Τό θέμα θα ένέττνεε αργότερα στον Φλωμπέρ τον Πειρασμό τον "Αγίσν ^Αντωνίου.
Η ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΕΝΤΟΥ
44
ποιος σταυρός, ποιά φυλακή, ποια μαρτύρια θα μπορούσαν να φοβίσουν την ψυχή μου να συντρίψει τά ύψη της αλαζονείας καΐ τη θνητή μοίρα μας, καθώς οδεύει προς τον Θεό ; » Και τοϋτο άκόμη : (( Πόσοι να 'ναι άραγε εκείνοι πού ακολούθησαν τον άλλο δρόμο, άπό φόβο για τις δυσκολίες και άπό δίψα για τις ήδονές ; 'Ώ, τρισευτυχισμένος είναι ό άνθρωπος εκείνος -αν μπορεί νά υπάρξει ενας τέτοιος άνθρωπος-, πού είχε στο νου του ό ποιητής δταν εγραφε: Ευτυχής των
αυτός πού μπόρεσε
να γνωρίσει
τή φύση
τό φόβο του θανάτου καΐ το
αμείλικτο
πραγμάτων.
Και νίκησε
πεπρωμένο. Και τό βουητό
του άπληστου
'Αχέροντα
». ^
'Ώ, πόσος μόχθος χρειάζεται για να κυριέψουμε δχι τήν κορυφή ενός θεόρατου βουνοΰ, άλλα τις ορέξεις πού γεννούν οι κατώτερες, γήινες ανάγκες μας ! 'Έτσι, μέ τήν καρδιά ξεσηκωμένη άπό συγκίνηση και με πόδια πού δεν ένιωθαν του δρόμου τις κακοτοπιές, έφτασα άργά τή νύχτα στο άγροτόσπιτο άπ' δπου είχα ξεκινήσει τα χαράματα. Τό φως της 1. (( Felix qui potuit rerum cognoscere causas Atque metus mortis, et inexorabile fatum Subjecit pedibus, strepitumque Acheronis avari » ( Β ψ γ ι λ ι ο ς , Γεωργικά, II, 489 κ.έ. ).
44
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ
σελήνης συνόδευε παρήγορα τα βήματα μας. 'Έπειτα, χι ενώ οί ύττηρέτες μας καταγίνονταν μέ την ετοιμασία του δειττνου, άποτραβήχτηκα μονάχος μου σε μια απόμερη γωνιά του σπιτιού για να σου γράψω μονομιάς, άπροσχεδίαστα. Δεν ήθελα να τό αναβάλω, από φόβο πώς αν σου έγραφα από άλλου, ίσως ν' άλλαζε και ή ψυχική μου διάθεση. Βλέπεις, πολυαγαττημένε μου πατέρα, πώς τίποτε δεν θέλω να σου κρύψω, και πώς προσπαθώ ν' άνοίξω μπρος στα μάτια σου δχι μόνο τη ζωή μου ολόκληρη, άλλα και τις μύχιες σκέψεις μου. Σ ε ικετεύω, προσευχήσου γι' αύτές, για ν' άντέξουν δλη ετούτη την άβεβαιότητα και την άνασφάλεια, κι επειτα άπό τόσους άνώφελους κλυδωνισμούς να άφιερωθοΰν στο μόνο άγαθό, στη μόνη άλήθεια, στο μόνο ασφαλές στήριγμα. Σ τ η Μαλωσέν, την 6η τών καλενδών του Μαίου ^
1. "Η, αλλιώς, στίς 26 'Απριλίου (1336). Στην πραγματικότητα, τό γράμμα γράφτηκε λίγα χρόνια αργότερα.
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
ΝΊΚΟς
ΔΑςΚΑΛΟΘΑΝΑςΗς
Πετράρχης καΐ Posteritati ^
ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΟΙΑΖΕΙ ΑΠΛΗ. Έ ν α ς 'Ιταλός λόγιος πού ζει στη Γαλλία αποφασίζει να ανεβεί, παρέα μ ε τον μικρό του αδελφό, στο βουνό πού βλέπει χρόνια να ορθώνεται μπροστά στα μάτια του μέ σκοπό να ατενίσει από ψηλά τό τοπίο. 'Όταν, μετά από πολύ κόπο, φτάνει στην κορυφή και ατενίζει πράγματι τη θέα, ξυττνα μέσα του ή αμφιβολία: αναγνωρίζοντας, με αφορμή τήν ανάγνωση ενός χωρίου του ττνευματικοΰ του μέντορα, τήν έπαρση πού κρύβει ή αναζήτηση των έγκόσμιων απολαύσεων, αποφασίζει να στραφεί πλέον αποκλειστικά και μόνο στήν απόπειρα πραγμάτωσης της εσωτερικής του τελείωσης. Ή ιστορία λοιπόν, πράγματι, μοιάζει απλή. 'Όμως δεν είναι, κι αύτό, γιά δύο, κυρίως, λόγους.
Η
Κατά πρώτον, πρωταγωνιστής της είναι ό Φραγκίσκος Πετράρχης (Francesco Petrarca, 1304-1374), ενας άνθρωπος του οποίου οι απόψεις, δπως άποτυπώνονται στα γραπτά του, έχουν σημασία για τήν ίδια τή συγκρότηση του νεότερου δυτικοΰ πολιτισμού. Ή μεταβατική περίοδος των (( Γάλλων Παπών » ( 1309-1377 ), πού στήν εκκλησιαστική ιστορία του καθολικισμού είναι γνωστή ώς « βαβυλώνιος αιχμαλωσία », και πού ταυτίζεται μ έ τή μεταφορά του κέντρου της δυτικής χριστιανοσύνης άπό τή Ρ ώ μ η
1. Τίτλος αύτοβιογραφικης επιστολής του Πετράρχη «προς τους μεταγενέστερους ».
(Ki
ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ
στην Avignon, θά αποτελέσει το ιστορικό περιβάλλον στο πλαίσιο του όποιου θα διαμορφωθεί ό Πετράρχης. Κατά δεύτερον, τό να θέλει κάνεις νά ατενίσει τό τοπίο άπο την κορυφή ενός βουνοΰ είναι, για τόν 14ο αιώνα, μια μάλλον παράδοξη -αν δχι εντελώς ακατανόητη- επιθυμία. Κάνεις από τους συγχρόνους του Πετράρχη δεν φαίνεται να την εξέφρασε πριν από αύτόν. Τί γύρευε λοιπόν ό ποιητής στήν κορυφή του όρους Ventoux στις 26 'Απριλίου του σωτηρίου έτους 1336 και γιατί οι συνθήκες υπό τις όποιες κατέληξε στήν άπόφαση αύτης της άνάβασης, έχουν σημασία για τους μεταγενέστερους ; 'Ένα πράγμα είναι σίγουρο : στό κείμενο του Πετράρχη καταγράφεται ή όριακή στιγμή κατά τήν όποία άντιπαρατίθενται απ' τή μια τα χαρακτηριστικά μιας φθίνουσας μεσαιωνικής φιλολογικής παράδοσης πού εδράζεται αποκλειστικά στό λόγο και από τήν άλλη τα ψήγματα ενός νέου, πρωτοαναγεννησιακοΰ αόπτικοΰ πολιτισμού» πού αναδύεται με δλο και μεγαλύτερη όρμή. Ή κρίση πού προκύπτει από αύτή τήν αντιπαράθεση εχει σημασία γιατί, αν και εμφανίζεται, στήν αφήγηση του Πετράρχη, με υπαρξιακό προσωπείο, είναι κατά βάση ιστορική. Ό Πετράρχης ενσαρκώνει κατ' αρχήν παραδειγματικά τόν μεσαιωνικό homo litteratus^ δηλαδή τόν άνθρωπο πού « τ ρ έ φ ε τ α ι » από τα κείμενα. Ή ανάγνωση της Ρωμαϊκής ιστορίας του Τίτου Λίβιου άποτελεΐ τό έναυσμα της ίδιας της ιδέας μιας ανόδου στό Άνεμοδαρμένο 'Όρος.^
1. Mont Ventoux στα γαλλικά από τη λατινική του ονομασία (Ventosus) πού συνανταται ήδη σέ κείμενα του 10ου αιώνα. Ή ονομασία έτυμολογεΐται επίσης με βάση τήν προβηγκιανή διάλεκτο, δπου το συγκεκριμένο ορος άποτελοΰσε τόπο λατρείας της τοπικής προϊνδοευρωπαϊκης θεότητας Ventour πού λατρευόταν σε
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI
49
Μά καί ή ιδέα της σύνταξης, ύπο μορφή επιστολής, των εντυπώσεων πού ό Πετράρχης αποκόμισε άπ' αύτη την άνάβαση, εχει επίσης σαφή φιλολογική προέλευση. Ό Πετράρχης ύττηρξε μανιώδης αναζητητής αρχαίων χειρογράφων.^ Ή άνακάλυψη, γύρω στα 1345, στή Βερόνα, ένος αντιτύπου των Επιστολών του Κικέρωνα τον ώθησε στήν καλλιέργεια του λογοτεχνικού είδους της επιστολογραφίας με αποτέλεσμα την παραγωγή ένος δγκου επιστολών, μεταξύ των ετών 1359-1366, ταξινομημένων σε εικοσιτέσσερα βιβλία. ^ Ή συγκεκριμένη επιστολή, ή πρώτη του τέταρτου βιβλίου ( IV, 1 ), απευθύνεται στον μοναχό Dionigi Roberti ή Διονύσιο του Boigo San Sepolcro, της πόλης πού θα γίνει στο μέλλον γνωστή ώς γενέτειρα ενός άλλου λογίου και καλλιτέχνη, του Piero délia Francesca. Ά λ λ α και ή σχέση του Πετράρχη με τον Διονύσιο εχει κι αύτή μια φιλολογική παράμετρο. Ό Διονύσιος είναι έκεΐνος ό όποιος χάρισε στον μαθητή του, κατά τή συνάντηση τους στο Παρίσι, τό μικρών διαστάσεων άντί-
ίερα κορυφής. Αύτα τα στοιχεία αντλούνται, άπό τον ιστορικό καΐ φιλολογικό σχολιασμό του κειμένου του Πετράρχη πού περιλαμβάνεται στό Ernst Cassirer et alii ( έ π ι μ . ) , The Renaissance Philosophy of Man, University of Chicago Press, Σικάγο 1948, σσ. 3646. 1. «../Ο Πετράρχης ήταν 6 πρώτος που με ζήλο άσχολήθηκε με τή συλλογή λατινικών χειρογράφων, κυρίως του Κικερωνα, και τα σχολίασε από φιλολογική άποψη» γράφει ό Frederick Antal, Florentine Painting and its Social Background. The Bourgeois Republic before Cosimo de^ Medici s Advent to Power: XIV and Early XV Centuries, Kegan Paul, Λονδίνο 1947, σ. 103. 2. Familiarum rerum libri XXIV ( στό έξης Fam. ). Ό Πετράρχης, εκτός αύτών των επιστολών (( πρός τους οικείους » ( είναι εύρύτερα γνωστές ώς Familiares ), συνέταξε και δεκάδες άλλες.
(Ki
ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ
τυπο των "ΕξομΌλογησεων ^ του ίεροΰ Αύγουστίνου πού θά λειτουργήσει ώς καταλύτης στη στροφή του Πετράρχη άπο τον εξωτερικό στον εσωτερικό του κόσμο και, τελικά, στήν απώθηση της ιδέας της ενατένισης του τοπίου. Οι 'Εξομολογήσεις αποτελούν μία επιπλέον φιλολογική ττηγή μέσω της οποίας 6 Πετράρχης επικοινωνεί μ ε άλλα κείμενα, και κυρίως με τήν Α προς Κορινθίσνς επιστολή του 'Αποστόλου Παύλου ή το Κατά Ματθαίον Εύαγγέλιο. 'Άν εδώ προστεθούν οι παραπομπές στον Βίο τον ^Αγίου 'Αντωνίου, τον όποιο 6 'Άγιος 'Αθανάσιος συνέγραψε γύρω στο 370, στον Ό β ί δ ι ο , τον Βιργίλιο, άγαττημένο ποιητή του Πετράρχη, τον Σενέκα και τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο -πού στή Φυσική ^Ιστορία του άναφέρει τό επεισόδιο της διάβασης των "Αλπεων άπό τον 'Αννίβα τον όποιο θα νικήσει ό Σκιπίων ό 'Αφρικανός, ο ήρωας του επικού ποιήματος 'Αφρική {Africa) του ίδιου του Πετράρχη-, αύτή ή έπιστολή δχι μόνο εγκλείει δλη τή δυτική φιλολογική παράδοση άλλά αποτελεί και Ινα, λαβυρινθώδες, υπόδειγμα διακειμενικότητας. Ή άφήγηση της ανάβασης στο Mont Ventoux άπό τον (( βιβλιοφάγο » Πετράρχη χτίζεται κυριολεκτικά πάνω σε βιβλία. Ωστόσο, στους νεότερους χρόνους, τοΰτο τό κείμενο θα ξαναδιαβαστεί υπό τό φως μιας άλλης παράδοσης πού θα ανιχνεύσει εδώ τήν αφετηρία της ίδιας της της συγκρότησης. Πράγματι, για πολλούς νεότερους στοχαστές, στήν πρώιμη 'Αναγέννηση τό ενδιαφέρον μοιάζει να μετατοπίζεται άπό τήν άναστοχαστική λειτουργία του λόγου στήν άνάδυση του βλέμματος ώς κυρίαρχου τρόπου πρόσληψης
1. Confessiones (397-400), μτφρ.-είσ.-σχ. Φραγκισκη Ά μ π α τζοπούλου, Αγίου Αυγουστίνου, ^Εξομολογήσεις^ εκδόσεις Πατάκη ( Ναυτίλος-Άναγνώσματα ), 'Αθήνα 1997, τ. 1-2.
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI 52
του φυσικοϋ κόσμου. Αύτη ή παράδοση θα έντοπίσει στην αφήγηση του Πετράρχη ενα από τα εναρκτήρια σημεία τούτης της σημαίνουσας μετατόπισης. Γιατί, δσο κι αν ορισμένα κείμενα της αρχαιότητας πραγματοποιούν αναφορές στο τοπίο, ό στόχος τους είναι καθαρά περιγραφικός. Τό πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αύτοΰ του τύπου της περιγραφής αποτελούν οι έπιστολες του Πλίνιου του Νεότερου (π. 6 2 - π . 113 μ . Χ . ) , ανιψιού και υιοθετημένου γιου του ομώνυμου συγγραφέα της Φυσικής Ιστορίας, Στην Προς Γάλλο έπιστολή του γράφει 6 Πλίνιος : ..,Το τοπίο παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία, ή θεα ορισμένες φορές φράζεται άπό δάση, άλλοτε πάλι ξανοίγεται σε λιβάδια δπον βόσκουν κοπάδια άπο πρόβατα και αγέλες άπο βόδια που 6 βαρύς χειμώνας κατέβασε απ' τά βουνά, τροφαντά άπό τη ζέστη της άνοιξης και την παχιά χλόη, ^Η έπαυλη μου είναι μεγαλουτσικη χωρίς νά άπαιτεΐ πολλά έξοδα συντήρησης, ^Η μπροστινή αυλή είναι άπλή μα όχι και ευτελής και οδηγεί σε στοά στο σχήμα του γράμματος D που ορίζει ενα μικρό άλλά χαριτωμένο αίθριο,,, ^ 'Ακόμη και ή πλέον μνημονευμένη σχετική Προς τον Δομίτιο ^Απολλινάριο έπιστολή δεν εχει διαφορετικό περιεχόμενο : 1. (( Διάφορες επιστολές », μέρος III, έπιστολή XIII. Οι επιστολές του Πλίνιου έχουν ταξινομηθεί από τον ίδιο. Ή παρούσα απόδοση στα ελληνικά βασίζεται στην ηλεκτρονική έκδοση, Pliny the Younger, Letters, άγγλ. μτφρ. William Melmoth, έπιμ. F. C. T. Bosanquet, P. F. Collier & Son ( The Harvard Classics ), Νέα Τ ό ρ κ η 1909-1914, τ. IX, 4, Bartleby.com, 2001. www.bartleby.com/9/4 (πρόσβαση στις 30.5.2005).
(Ki
ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ
,,.Θά σου περιγράψω το κλίμα, την κατάσταση της περιοχής, την ομορφιά της έπαυλης μην,.. ^Η χώρα είναι πανέμορφη. Φαντάσου ενα τεράστιο φυσικό άμφιΟέατρο. Μπροστά σσν ξανοίγεται μια μεγάλη, πλατιά πεδιάδα που την κυκλώνουν οροσειρες των οποίων οι κορυφές καλύπτονται άπο ψηλά, πανάρχαια δάση.,. Θα σου άρεσε νά δεις την περιοχή άπο την κορυφτη ενός απ τά γειτονικά βσυνά κι ίσως νά νόμιζες τότε πώς δεν πρόκειται γιά πραγματικό αλλά γιά φανταστικό τοπίο, ζωγραφισμένο από τό ικανότερο πινέλο τόσο άρμονικη είναι ή ποικιλία των όμορφων πραγμάτων που συναντά τό μάτι, δπου κι αν στραφεί... Στην άκρη της στοάς υπάρχει μιά μεγάλη τραπεζαρία που απ' τη μιά της πλευρά οδηγεί σε ανοιχτό ανδηρο ενώ από τά παράθυρα βλέπεις τη θέα στην πεδιάδα αλλά και τό ανδηρο και την άλλη πτέρυγα του σπιτιού μη και τά δέντρα που ορίζουν τό γειτονικό ιπποδρόμιο... ^ Είναι φανερό δτι παρόμοιες περίγραφες -δείγματα της αξιοθαύμαστης ακριβολογίας και της εύζωίας ένος εύπορου εύπατρίδη της πρώιμης αύτοκρατορικης περιόδουπαρότι αναμφίβολα συνδέονται μ ε τις ρωμαϊκές τοιχογραφίες των τεσσάρων πομτυηιανών ρυθμών, δύσκολα μπορεί κάνεις να υποστηρίξει πώς εμπεριέχουν κάτι πού να μπορεί να παραλληλιστεί μ ε τα σύνθετα χαρακτηριστικά της αφήγησης του Πετράρχη : την ιστορικοποίηση της πρόθε-
1. Σ τ η συγκεκριμένη διατύπωση συνανταμε επίσης, avant la lettre, μια άπο τις πρωιμότερες αναφορές στί^ν έννοια του « γραφικού » {picturesque ) πού θα καλλιεργηθεί συστηματικά στα τέλη του 18ου αιώνα ιδίως στη Μεγάλη Βρετανία. 2. Πλίνιος ο Νεότερος, ό.π., μέρος ΥΠ, επιστολή LII.
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI
53
σης ( ή αναφορά στον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο), την άπόπειρα άποτροττης της υπέρβασης ( ή συνάντηση μ ε τον βοσκό ), την αγωνία της ανάβασης ( ή εξιστόρηση της δύσκολης πορείας), τ/]ν ταλάντευση της ένοχης ( ή απόλαυση της θέας ), την υπαρξιακή σύγκρουση ( ή ανάγνωση των "Εξομολογήσεων ), την αλληγορία της ήθικης ( ή απόρριψη του πειρασμού ). 'Άν και πολλά από αύτα τα στοιχεία πρέπει να συσχετισθούν με την (( τεχνική » της ρητορικης δσων, στο trecento, αποκαλούσαν τον εαυτό τους orator ή rhetoricus - μ ι α και ό δρος humanista δεν εμφανίζεται πριν άπό τό τέλος του 15ου αιώνα δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πώς τό κείμενο του Πετράρχη εχει δικαίως θεωρηθεί ή γενέθλια πράξη μιας νέας, διαφορετικής, νεωτερικης (( γενεαλογίας του βλέμματος ». ^ 'Ένας άπό τους πρώτους πού θα τό επισημάνουν είναι ό Alexander von Humboldt πού στόν δεύτερο τόμο του φιλόδοξου έργου του Κόσμος ^ -τούτης της κολοσσιαίας
1. Βλ. Michael Baxandall, Giotto and the Orators. Humanistic Observers of Painting in Italy and the Discovery of Pictorial Composition. 1350-1450, Όξφόρδη, Oxford University Press, 1971, γαλ. μτφρ. Maurice Brock, Les humanistes à la découverte de la composition en peinture. 1340-1450, éditions du Seuil (Des Travaux), Παρίσι 1989, σ. 15 κ.έ. 2. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου τό γεγονός πώς τήν προσοχή προς τΙς επιστολές του Πλίνιου επέστησε πρώτος ό μαθητής του Μανουήλ Χρυσολωρα, ό Guarino Guarini Veronese, μόλις τό 1419, δηλαδή περίπου εναν αιώνα μετά τ ψ άφήγηση του Πετράρχη, βλ. Malcolm Andrews, Landscape and Western Art, Oxford University Press (Oxford History of Art), Όξφόρδη 1999, σ. 59. 3. Alexander von Humboldt, Kosmos. Entwuif einer physikalischen Wekbeschreibung (1845-1862). Ό τελευταίος τόμος του πεντάτομου έργου εκδόθηκε μετά τό θάνατο του Humboldt.
(Ki
ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ
απόπειρας να συμπεριληφθεί σε μια παγκόσμια εγκυκλοπαίδεια τό σύνολο των γνώσεων της εποχής του συγγραφέα- μνημονεύει την επιστολή του Πετράρχη. Πιο γνωστή είναι ωστόσο ή μνεία της ίδιας επιστολής άπό τον Jacob Burckhardt, μια και ο Ε λ β ε τ ό ς ίστορικος στήν περίφημη πολιτιστική ιστορία της 'Αναγέννησης στήν 'Ιταλία \ μια άπο τις πρώτες του είδους, μοιάζει, σε άντίθεση με τον Χοΰμπολντ να δίνει στο κείμενο του Πετράρχη σημαίνουσα θέση στή διαδικασία ανάδυσης της ϊδιας της έννοιας του τοπίου. Τούτη τή γερμανόφωνη παράδοση τή συνεχίζει στον 20ο αιώνα 6 Joachim Ritter, πού στο κείμενό του γιά τήν αισθητική διάσταση του τοπίου, εκκινεί άπό τήν αφήγηση του Πετράρχη. ^ Κοινός τόπος δλων αύτών των αναφορών, ή διαπίστωση πώς ή (( άνακάλυψη » του τοπίου στον 14ο αιώνα θα πρέπει να θεωρηθεί ένδειξη μιας νέας, γεννώμενης (( οπτικής εύαισθησίας » πού
1. Jacob Burckhardt, Die KuJtur der Renaissance in Italien ( 1860 ), μτφρ. Μαρία Τοπάλη, Ό πολιτισμος της ^Αναγέννησης στήν ^Ιταλία, 'Αθήνα, εκδόσεις Νεφέλη ( Ό νεότερος εύρωπαϊκος πολιτισμός 1 ), 'Αθήνα 1997, μέρος τέταρτο, III. 2. Ό Μπούρκχαρντ σημειώνει χαρακτηριστικά δτι 6 Χοΰμπολντ δεν υπήρξε εντελώς δίκαιος » άπέναντι στον Πετράρχη, Jacob Burckhardt, ο.π., σ. 206. 3. Joachim Ritter, (( Landschaft. Zur Funktion des Àsthetischen in der Modemen Gesellschaft » ( 1963 ), μτφρ. Αευτέρης Άναγνώστου, « Τ ο τοπίο. Ή λειτουργία του αισθητικού στη νεωτερική κοινωνία» στο Διονύσης Καββαθάς ( έ π ι μ . ) , Georg Simmel-Joachim Ritter-Ernst H. Gombrich: To Τοπίο^ εκδόσεις ποταμός (Aesthetica), 'Αθήνα 2004, σσ. 33-97. Ή πρώτη εύρέως γνωστή αγγλόφωνη μελέτη για τή σχέση τοπίου-τοπιογραφίας μνιτ)μονεύει φυσικά τό κείμενο του Πετράρχη, βλ. Kenneth Clark, Landscape into Art, Αονδίνο, John Murray, 1949, σ. 23 κ.έ.
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI
56
στο έξης θα καθορίσει τον δυτικό πολιτισμό. Και άκριβώς στο κείμενο του Πετράρχη άνιχνεύεται ή πιο πρώιμη καταγραφή αύτης της ((ανακάλυψης». Και άπό τη στιγμή κατά τήν οποία οι εικαστικές τέχνες άναδύονται πλέον ώς ό κατεξοχήν ορίζοντας καλλιέργειας δλων των ζητημάτων πού άπτονται της οπτικής άναπαράστασης, τό ενδιαφέρον του Πετράρχη για τή ζωγραφική άλλα και για τή γλυπτική δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί άναμενόμενο. Πράγματι, στά γραπτά του Πετράρχη συναντώνται άρκετές αναφορές στήν τέχνη της εποχής του. Το εκτενέστερο παράθεμα άφορα μια άνάγλυφη προσωπογραφία του 'Αγίου 'Αμβροσίου του 12ου αιώνα άπό τήν ομώνυμη ρομανική βασιλική του Μιλάνου. ^ Ό θαυμασμός του ποιητή γ ι ' αύτή τήν προσωπογραφία « πον σχεδόν ζει και ανασαίνει » άποτελεΐτή μια παράμετρο του τρόπου με τόν όποιο ό ίδιος άντιμετωπίζει τήν τέχνη. Ή άλλη παράμετρος σχετίζεται με μια σχεδόν μόνιμη άνάγκη άναστολής του αισθήματος άπόλαυσης πού του παρέχει ή θέαση των καλλιτεχνικών έργων, μέσω μιας άσκητικής (( ενδοσκοπικής » αναγωγής. Δεν είναι τυχαίο τό γεγονός πώς στήν (( Περι μακαρίας ζωής » πραγματεία πού ό Πετράρχης γράφει υπό μορφή διαλόγου μεταξύ τών ετών 1354 και 1. Fam., XVI, 11. Τό παράθεμα άναδημοσιεύει ό Michael Baxandall, ό'.π., σημ. 1, σ. 181. Τό μέρος Π του δεύτερου κεφαλαίου του βιβλίου του Μπάξανταλ καθούς καί τα μέρη III και FV του βιβλίου του Erwin Panofsky, Renaissance and Renaissances in Western Art, Almcjvist & Wiksells, Στοκχόλμη 1960, γαλ. μτφρ. Laure Verron, La Renaissance et ses avant-courriers dans Fart d'Occident, Flammarion ( Champs ), Παρίσι 1993, συγκεντρώνουν και εξετάζουν κριτικά τό σύνολο τών πληροφοριών πού αφορούν τη σχέση του Πετράρχη με τις εικαστικές τέχνες.
(Ki
ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ
1366, στις σελίδες πού αφορούν τά εργα τέχνης άντιπαρατίθενται. ή 'Απόλαυση ( Gaudium ) καΐ ή Λογική {Ratio ). ^ Θα μπορούσε λοιπόν νά πει κάνεις πώς και έδώ συνανταται μ là κατάσταση σύγκρουσης άνάλογη με εκείνη πού κυριαρχεί στην περι τοπίου επιστολή. Σ ε μια αναδυόμενη (( πρωτοαισθητική » στάση - ή οποία ριζώνει σιγά σιγά στο εκκοσμικευόμενο περιβάλλον των ιταλικών πόλεων αναδεικνύοντας εναν θεατή ικανό να απολαύσει τήν εικόνα της φύσης πού στέκεται άπέναντί του (( έτοιμη » νά αναπαρασταθεί άπό τόν καλλιτέχνη, νά ερευνηθεί από τόν επιστήμονα άλλα και να μετατραπεί σε (( αγαθό » άπό τόν έμπορο- άντιτίθεται μια ένοχική χριστιανική ήθική συγκρότηση ή οποία άπαγορεύει οποιαδήποτε προσέγγιση του κόσμου εξω άπό τη θεία τάξη μιας « άντανάκλασης )) της « civitate dei», δπως ό ιερός Αύγουστίνος τήν περιγράφει - ή δ η στις άρχες 5ου αιώνα- και δπως ό φεουδάρχης του Μεσαίωνα τήν έγγυαται. Ό Πετράρχης δχι μόνο διατυπώνει - μ ε δση καθαρότητα του επιτρέπει ή εποχή του- τήν ύπαρξη αύτης της σύγκρουσης άλλά, εκών άκων, τείνει να τ ψ επιλύσει (ή, τουλάχιστον, συμβάλλει στό να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις ώστε να επιλυθεί ), πρός δφελος αύτοϋ πού, άργότερα, ό Vasaii, ό συντοπίτης του, θα περιγράψει ώς dnascita, δηλαδή υπέρ μιας (( άναγεννημένης )) ενεργοποίησης δλων των δρων ύπαρξης του άνθρώπου πού ή άρχαιότητα είχε προβάλει και ό Μεσαίωνας είχε άπορρίψει. Ό Πετράρχης, πράγματι, μοιάζει να άντιλαμβάνεται με σαφήνεια αύτή τή διάκριση. Έ ν ώ ή δψιμη μεσαιωνική σκέψη συλλαμβάνει τήν ιστορία ώς ενα άδιατάρακτο con1. De remediis utriusque fortunae, I, XL·XLI. To παράθεμα στον Michael BaxandaQ, ο.π., σσ. 205-208.
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΚΑΙ POSTERITATI
58
tinuum μέσα από προκαθορισμένα β φ λ ι κ ά σχήματα
ο
Πετράρχης χαράζει μια τομή : ό καταποντισμος του αρχαίου κόσμου σήμανε τό τέλος μιας εποχής φωτός και την έναρξη μιας εποχής σκότους : "Οταν τα σκοτάδια θα διαλνθοϋν, τα εγγόνια μας θα μπορέσουν ϊσως να επιστρέψουν στην καθάρια λαμπρότητα του παρελθόντος σημειώνει ό Πετράρχης στό περίφημο ποίημα "Αφρική πού άρχισε νά τό γράφει στα λατινικά γύρω στό 1338, μετά τό ταξίδι του στη Ρώμη. ^ 'Όσο κι αν σήμερα μια τέτοια διατύπωση δεν εχει αξία παρά μόνο ως ποιητική μεταφορά, δεν πρέπει νά λησμονούμε πώς αύτη ή νεοπλατωνικής προέλευσης συμβολική αντίθεση σκότους-φωτός δχι μόνο επέτρεψε τ ή διαμόρφωση της ίδιας της ιδέας μιας (( αναγέννησης » άλλα και έττηρέασε ώς καταλύτης ολόκληρη τ ή δυτική παράδοση. Βεβαίως, ή « ε π ι σ τ ρ ο φ ή » στους άρχαίους θα προταθεί ώς συλλογικό αίτημα στήν 'Ιταλία μόνο στις άρχες του 15ου αιώνα, κυρίως μέσα από τα παραδείγματα της γλυπτικής και τής αρχιτεκτονικής. Ή προτροττή για μια επανασύνδεση μ ε τα επιτεύγματα του άρχαίου κόσμου (και ό κόσμος αύτός είναι, πρός τό παρόν, άποκλειστικά και μόνο ρωμαϊκός) μεταφράζεται στήν εποχή του Πετράρχη ώς αναγωγή σε εναν εικαστικό νατουραλισμό πού ή ζωγραφική του Giotto ενσαρκώνει μ ε
1. Ό Πανόφσκυ παραθέτει ενδεικτικά τΙς (( τέσσερις μοναρχίες » του προφήτη Δανιήλ, τις περιόδους ante lege, sub lege και sub gratia K.OL,, βλ. Erwin Panofsky, όΐπ., σ. 25. 2. Βλ. Erwin Panofsky, 6'.π., σ. 25 (τό παράθεμα στη σημ. 26, σ. 64).
(Ki ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1 : ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΘΑΝΑΣΗΣ
τον πλέον υποδειγματικό τρόπο. Αύτός 6 άκόμη συγκεχυμένος συσχετισμός του παρόντος με τό παρελθόν βρίσκεται στή βάση των επίσης συγκεχυμένων καλλιτεχνικών άντιλήψεων του Πετράρχη. Ό Πετράρχης, παρότι εχει στην κατοχή του ενα εργο του Τζόττο \ στην ούσία έκδηλώνει την προτίμηση του γιά την ((κομψή)) ζωγραφική του Simone Martini, που προεκτείνει τις παραδόσεις της αύλικής τέχνης του διεθνούς γοτθικού ύφους :
