AMARTYA SE N 1933 d o ğ u m lu H intli b ilim id a m ı, 1953 y ılın d a K a lk ü îa 'd a k i P resid e n cy C olleg e ’d a b a şlad ığ ı lisa n s eğ itim in e C am b rid g e 'd e T rinity C o lleg e’d a d e v am etuıiş, 1954 y ılm d a C am b rid g e ü n iv e rs ite si'n d e A dam S m ith , 1 9 5 5 'te W re n b u iy v e I9 5 6 'd a S tev en so n b u rsların ı alm ış, do k lo rasm ı 1959 y ılm d a tam am lam ıştır. Jad av p u r (K alküta), C a m trid g e , L o n d ra S ch o o l o f E co n o m ics, D e lh i S c h o o l o f E con o m ics, O x fo rd g ib i p e k ç o k ü n iv ersited e ö ğ retim ü y e liğ i y a p a n A m artya Sen, C ornell, H aiw ard , B erkeley, S tan fo rd v e M IT gibi p e k ç o k ü n iv e rsite d e k o n u k p ro fesö r o la ra k d e n verm iştir. B ritish A cadem y, E co n o m etric Society, A m e ric a n A cad em y o f A rts and S ciences. A m erican P h ilo so p h ical A ssociation gibi p e k ç o k d e m e k v e to plu lu ğ u n ü y e si olan,. "The E co n o m etric Society, T h e In tern atio n al E c o n o m ic A ssociation, T h e I n d ian E co n o m ic A sso ciatio n , T h e A m erican E co n o m ic A sso c ia tio n gibi p e k çok ö nem li k u ru lu şu n b a şk a n lık la rın d a b u lu n an A m arty a Sen, a y rıc a E c o n o m ic s and P hilosophy, E th ic s . F e m in ist E co n o m ics. G e n d er a n d D e ve lo p m e n t, In d ia n E c o nom ic a n d S o c ia l H isto ry R eview , In d ia n J o u rn a l o f Q u a n tita tive E co n o m ics, J o u rn a l o f P e a sa n t S tu d ies, P a k ista n D e ve lo p m e n t R eview , P a kistan J o u r n a l o f A p p lied E c o n o m ic s, P h ilo so p h y a n d P u b lic A ffa irs. S o c ia l C h o ice a n d W elfare. C om m on K n o w led g e, C ritic & R eview , T h eo ry a n d D e cisio n , B u sin e ss a n d the C ontem porary W orld gibi p e k ç o k d e rg in in d e y a y m inim in üyesidir. İ9 7 6 ’d a ’M ah alan o b is’ ö d ü lünü, 1 9 8 6 'd a R a n k E . S e id m a n 'P o litik E ko n o m i' özel ö d ü lünü, 1 9 9 0 'd a U luslararası S en ato r G iovanni A g n elli ‘E tik ' ödülünü. A lan S h a w n F e in ste en ‘W o rld H u n g e r' ö d ü lünü, 1 9 9 3 'le J e a n M a y e r ‘K ürese! V atan d aşlık 'ö d ü lü n ü , 1994'te In d ira G a n d h i ‘A siatic S o c itk y ' a ltın m adalyasını, 1 9 97 'd e 'E d in b u rg h ' m ad aly asın ı v e y in e ay n ı y ıl 9 . K a ıalo n y a u luslararası ö d ü lü n ü alm ıştır. C o llective C h o ice a n d S o c ia l W elfare (1 9 7 0 ) a d lı k ita b ıy la işlem e y e b a şlad ığ ı re fa h k o n u su n u O n E c o n o m ic In e q u a lity (1 9 7 3 ) ile e k o n o m ik re fa h te o risin e ta şıy ıp e k o n o m ik eşitsizlikle ilişk ilcn d irerek ç o k d e ğ işik yaklaşım lar önerm iştir. 1987 tarih li O n E th ic s a n d E c o n o m ic s'te in c e lik li k ritikleriyle ekono m ik re fa h an lay ışın ın m o d ern e tik çalışm alarıy la b irlik le ele a lın m asının g e re k li liğ in i o rta y a k oym uş v e tü m b u çalışm aların ın o lg u n lu k m ey v esi sayılabilecek D e ve lo p m e n t a s F reedom (1 9 9 8 ) ile N o b e l E konom i Ö d ü lü ’n e la y ık görülm üştür. U zm an lık alan ı e k o n o m in in y an ı s ıra fe lsefe v e e tik ü z erin e d e c id d i çalışm aları olan y a za rın say ısız m ak alesin in y a n ı s ıra b a şlıca k ita p la rı şu n lardır: C hoice o f Techniques (I9 6 0 ), C o llective C hoice a n d S o c ia l W elfare (1 970), G u idelines fo r P roject E va lu a tio n (P. D asg u p ta v e S. A . M arglm ile b irlik te, 1972), O n E c o n o m ic In eq u a lity (1973), E m p lo ym en t, Technology a n d D e ve lo p m e n t (1975), P o v erty a n d F a m in es: A n E s s a y o n E n titlem en t a n d D e p riv a tio n (1 981), U tilitari anism a n d B e y o n d (B ern ard W ilia m s ile b irlik le, 1982); C h o ice, W elfare a n d M e asurem ent (1 9 İ2 ), R esources, Values a n d D e v e lo p m e n t (1984), C om m odities a n d C apabilities, (1985), O n E th ic s a n d E co n o m ics, (1 987), H u n g e r a n d P u b lic A c ti on, (Jean D r iz e ile birlikte, 1989), T h e P o litic a l E co n o m y o f H u n g e r (Je an D rez e ile birlikte, 1991), In e q u a lity R e e x a m in ed (1992), T h e Q u a lity o f L ife (M arth a N u ssb au m ile birlikte, 1993), In d ia : E co n o m ic D e ve lo p m e n t a n d S o c ia l O p p o r tunity, (Je an D rb ze ile b irlik te, 1995), In d ia n D evelo p m en t: S e le c te d R e g ional P ersp ectives (Je an D riz e ile b irlik te. 1997), O n E c o n o m ic In e q u a lity (Jam es F o s ter ile b irlik te, 1997), D e ve lo p m e n t a s F reed o m (1998).
Aynnln422 İnceleme dieisi: 191 Özgürlükle Kalkınma Amacıya Sen İngilizceden çeviren Y a m A lo g a n Yayıma hazırlayan Müge Karalom Kitabın özgün adı Development as Freedom Anchor Books/1996 basanından çevrilmiştir. © Amartya Seti, 1999 & Kesim Ajans Bu çevirinin Türkçe yayan haklan Ayrıntı Yayınlan’na aittir. Kapak illüstrasyonu Sevinç Aftan Kapak diizeni Ariftin Kahraman Düzelti Sair Kızılırmak Baskı ve a li Sena Ofset (0 212) 613 38 46 Birinci basım 2004 Baskı adedi 2000 ISBN 975-539414-1
AYRINTI YAYINLARI www.ayriniiyayinlari.com.tr &
[email protected] Dizdariye Çeşmesi Sk. N o: 23/134400 Ç em berütaş-kT el: (0212) 5187619 F its: (0 212) 516 45 77
Amartya Sen
Özgürlükle Kalkınma
İ N C E L E M E O I Z İ S İ S eiU H jTO P U M /. ffcfı a VEŞİL POÜTKAU Pota a MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATİN ELEŞTİRİSİ®. 8wm a KADNLKARZULARifl. Cota/İ a FHEUD’DAN LACW A PSİKANALİZfS. M. T ın * NASL SOSYALİZM? HANGİ YEŞİL? N fck TİNSEüjKT/A flaflro a ANTROPOLOJİK AÇIDAN ŞİDDET/Dır: 0. R ö » -* ELEŞTİREL AİLE KURAMİ/M Posta a İKİBİNE DOĞRU'R. m am a DEMOKRASİ ARAYIŞHDAKBTOK Am in a YAHHİR Haramam a DEVLETE KARŞI TOPIUMIP CteBns e t RUSYADA SOVYETLER (IM5-182IVO. A iM ife r-^ BOLŞEVİKLER VE İŞÇİ DENETMW. M n o n .^ EDBİYAT KURAMIZ Engmon -a M FARKU SİYASET/L m ı a ÛZGÜH EĞRlMU Sprfnj ar EZİLENLERİN PEDAGCUSlP Frart a SANAYİ SONRASI ÜTOPYALAR®. ftataaf -M İŞKENCEYİ DURDURUNUZ A/pvo a/ ZORUNLU EĞİTME HAYW C Büst a 6ESSÎZYIĞNLAHN GÖLGESİNDE YA DATOPLLMSAUN SONUU B a ta lta al ÖZGÜR BSITOPLUMDA BlUM 'PFeynM fflf a VAHŞİ SAVAŞCNİN MUTSUZLUĞU'^ Ctotns a CEHENNEME ÛVGÜMS. Vassal a GÖSTERİ TOPLUMU VE YORUM LAR/G DtMO a AĞIR ÇBÜM/t Stgal ar CNSELŞİDDETM. Gafenzf a ALTERNATİF THWOLOJI®. D ösM a ATEŞ VE GÜNEŞ'İ Madodı al OTORİTBR Sama a TOTAÜTARİZM/S. Tam/ a İSLAMN BİLİNÇALTINI» KAOWF Afi Sabteh a MEDYA VE DBIOKRASİU K a s » a çocu k HAKLARt'Der: R FanASı a ÇÖKÜŞTBI SONRA/Oacfl. BtsObm a DÛNYANN BATIUUSMASLS. tafotaia a TURKİYETTİN BATIULAŞTIRILMASVC. A ta r a SMRLARI YIKMAK/M Msh r a KAPL TAUZM, SOSYALİZM, EKOLOJİM G « -*1AVRUPAL6RKEZCİLİK/S.Am il a AHLAKVEMOOERNLSUA frofa a GÜNDELİK HAYAT KILAVUZU/S. W ts a StvUTOPLUMVE DEVLETJOarJ. KÜM a TELEVİZYON: ÖLDÜREN EĞLENCEM Pastmsı a MODERNLİĞİN SONUÇLARLA GÜHans a OAHAAZ DEVLET DAHAÇCKTOPIUM/R Çattan a GELECEĞE BAKMAKTA! AA M rt -f l Hatıra a MEDYA DEVLET VE ULUS* Scftaslng* a MAHREMİYETİN DÛNÜŞÜMÜIA Gkttons a TARİH VE TİNU Koval a ÖZGÜRLÜĞÜN EKOLOJİSİ®. BooteUı a DBtOCflASİ VE SİVİL TOPLUMU Keane a şu HAİN KALPLERIMEJR Comte a AKLA VEDAW FoyorDorda BEYİN İĞFALŞffiB (ES W MafWaf a İKTİSADİAK IN ELEŞTlRİSl/A G o rc -’ MO DEPNIİĞİN StKKTllARVC. TifKr a GÛÇAÛ D B K K R ASlfi Satar a ÇBĞFBBB. Suds a KÖTÜLÜĞÜN ŞEFFAFLIĞIM. Banttan! a SJTELBCTOEUE Sarf a TUHAF KAW ASoss a YENİ ZAMANLARIS. HaC-U JxtfKS a TAHAKKÜM VE Dİ RBIİŞ SANATLARME Seal a SAĞLIĞIN GASFVI. 03) a SEVGWIN BİLGELİĞİA. Fm afc** a KİMUK VE FARKULKİIV C a m )/ a ANTtPOLffiKÇAĞDAPOLİT&WG Mutan a YENİ BRSOLÛZERNE TAfltlŞMAlARJH Wljmtlght ^DEM OK RASİ VE KAPtTALİZM/S. BeoUs-H. GMs a OLUMSALLIK, İRONİ VE DAYANIŞMAR Half a OTOMOBİLİ BCTX0JI8VP F » wFG. Atattı a ÖPÜŞME, GIDIKLANMA VE SKILMAÜZERİNBA PMfes a İMKANS1ZN POUTİKASIJjH. Bestar a GSVÇLERlÇİNHAYATBlLGİSİELKfTABm .WıMtaw-rf CENNETİN D W G Vassal a EKOLOJİK BlR TOPLUMA DOĞRU/M. BocKoHin a İDEÛLOJtT Eag&on a DÜZEN VE KALKNMAK6KACHDA TLIFKlYE/A İrsal a AMERkAU BsuoHtoU a PCSTMOOERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜM FtaOMsme a ERKEK AK1UÛ U0)1 a BARBARUKiM. hsuf a KAMUSAL N StNN ÇÖKÜŞÛ/fl. S m M a POPÜLER KÛLTÜRIEFVO. fla w a BELLEĞİNİ YİTİREN TOH.UM ffl.JM ta a GÜLMBH Borç sa, a ÖLÜME KARŞI HAYAT/M O. Brom a S VİL İTAATSlZLİKiDa.: Y. Coş* a AHLİK ÜZERİNE TARTIŞMALARU AMM a TÜKETİM TDPLÜUU'J, B ıtM tn) a E D ffifr LTVE KÖTÜLÜKİG fia ta k a ÖLÜMCÜL HASTALIK UUUTSUZLUKİS. Klorkraanf a ORTAK BİR ŞEYLERİ OLMAYANLARll ORTAKJĞLA Ut#S a VAKİT ÛLDOflAEİUP ft/asMm# a VATAN AŞKVM. İM İ a KAİLK MEKANLARVD. Uoıkf-K. floftns a DOSTUK ÛZERİNB& LjncA a KİŞİSEL İLlşKlLEFVH Lafrfü * a KADNLAfi NEDEN YAZDKLARI HER MEKTUBU GÖN DERMEZLER?/D. t**ta a DCKLNMMS. JosŞumb a İTİRAF EDİ LEMEYEN CBAAATIM. B tadnf -• FLÖRT ÛZSRİNEM. PhJfr a FELSEFEYİ YAŞAMAKTA. Mbçtor, a POLİTİK KAMEfWM AyanO. M w a ClUHURİYETÇllK'P PeM a POSTMODERNTEORVS. 8*3-0. KeOtor a MARKSİZM VE AHLANS. ta fta a VAHŞETİ KAVRAMAKUP. Awm&7B a SOSYOLOJİK DÜSÜNMEIOZ Saman a POSTMODERN ETİKZ Ctaman a TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDARfflIV. Cams» a ÇOKKÜLTURIÜ YURTTAŞLIKIV KjmfcAa a KARŞIDEVRİM VE İS YANIN. Marcus* a KUSURSUZ CİNAYET/J. BauoKfcnf a TOPLUMUNUcOONALDlAŞTlRIlMASVG. M zer a KUSURSUZNİHLİST/KA P tasa a HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. a 21, YÜZYILANARŞlZMlOsr.:J. P M s İ J Bono a MARKIN ÖZ GÜRLÜK ETİG/G. a arttan a MEDYAVE GAZETECİÜKTEETk SORUNLAİV ö a :A SIsoı i fl. CltaM i* a HAYATIN DEĞERİU H ata a POSTMODEFNÎZMİN YAWLSAMALARVT. Eagfaen a DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÛZERİNEM. 16*/a ÖKÜ ZÜN ASFR Sutlers a TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEKD ».: G. ftfita n t J. Pim M a TUTKULU SOSYOLOJİM. Gam* SA N n o » a EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİKTİ. Sam ta a KBTTSlZKffiTLE^ABM . Buuta»1 a YÖN TEME KARŞJP FifomPtm a HAKİCAT OYUNLARVJ. Foffsfla a TOPLLMLAH NASIL ANIMSAR7/P Com ataı a ÖLME HAKKVS itceoğkı a ANARŞİZMİN BUGÜNÜ'0a.:H*nW(r9 GÖ ZÜN VİCDANI1R. Seomt a KÜRESELİESABZ. Saunan a ETİĞE GtRİŞ/A. P ttf* a DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. MasKuvjp a EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A Netaras a İH A M R eH v a MEKANLARI TÜKETMEKU W y a YAŞAMA SANATİG. SsıtmB a ARZU ÇAĞVJ. Komi a KOLONYAlJZU POSTKOLONYALİZM/A. L ooiti a KREŞTEKİ YARAN İA P fflîS a ZAMAN IJZERİNE/IV. Ehs a TARİHİN YAPISÖKİMÛ/A Muıstoa a m BJD SAVAŞURVJ. Forstar a ÖTEYE AHWM. S tacM a POSTYAPISALCIANARŞİZMN SİYASET FELSEFESİZ Ms/ a ATEİZMİN L» Patevin -^AŞK İUSCİLERİO F Ksmtarj a POSTMODEHNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARIZ Saumv a ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z Sam ın a TOPLUM VEBLNÇOIŞVK taM ata a BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÛLEMEKIG. « s ır a KAHKAHANIN ZAFERİB. Sartara -»E D B İYA TN YARATIÜŞİF Di*k*I a PARÇALANMIŞ HAYAT/Z Saman a KÜLTÜREL BE11EKU Aasnwn a MARKSİZM VE K L FELSEFESW N » t a n » » ■*' MAfiklN HAYALETLERİ>J D an* a ERDEM PEŞNDBAMaahD:» a DEVLETİN YBIİDBIÛRETİM İU. Slarau a ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay a KATWAVALDAN ROUANA/M. Satan a ptvASAJJ. ÖNaD a ANNE: MELEK Mİ, YOSMA MTYEV. HWJon a KUTSAL İNSANfG knçsrhm a BBİNÇALTHDA DEVLET/ft Laıraıa YAŞADIĞNIZ SEFALET/A G « a YAŞAMA SANATI FRS6FESİİA. Nafnmas a KCflKU KÜLTÜFlCvF. F ıın tf a EĞİTİMDE ETİKrF Hsjnes a DUYGUSAL YAŞANTVD. tapdn a ELEŞTİREL TEORİ/fl. Gauss -*■ AKTtVİSTlN EL KtTABifl SYa» a KARAKTER AŞM JASİR SmneO a MODERNLİK VE MÜPHEMÜKIZ Baunm a NfETZSCHE: B lfl AHLİK KARŞTFNN ETİĞŞP Badiw tt a KÜLTÜR,KİMLİK VE SİYASETfNaü Te* a AYONLAMJIŞ ANARŞİMİ. Kaıfronn a MOOAVE GÜNDEMLERİD. Cısna a BİLİM ETİĞİ/O. flasntt a CERENN SU N TAR N IfAfCTm a-a ÖZGÜRLÜKLEKALKMJA'A San H A Z I R L A N A N K İ T A P L A R ADALET TUTKUSUfRC. Sabmcn a KÜRESELLEŞME VEKÜLTÜIR'J. Tarttaon a SİYASAL lKTlSADINABC'tffl.Ha!maf a ERKEN ÇÖKEN KARANUK/ff.fl. Jamtan -«T KORKÜNUN GÜÇLERİ/J. Kilsina a FOUCAULTNUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİJ.HCBamauar a
Emma’ya
TEŞEKKÜRLER H elsinki'deki, o aralarda Lal Jayawardena tarafından yönetilen D ünya K alkınm a iktisadı Araşun n alan Enstitüsü için daha nr.r? yaptığım b ir çalışm anın ardından g o çek leşen b u kitabm ge rektirdiği araştırmayı yaparken, A ngus D eaton’la ortak b ir proje için Jcfcn D. v e Catherine T. M ac Arthur Vakft’odan destek aidim. Bu çahşzna, B ideşm iş M illetler K alkınm a Program ı rn n /n sani G elijm e Raporları için, PakistanlI M ahbub u l H ak ’ın (1998'de a n i ölümü benim iç m h U i etkisinden t a n olarak kurtnl «madiğim ağır b ir darbe olan, lisans günlerime kadar uzanan yakın dostum) m üstesna yönetimi altında verdiğim U r tü r danışm anlık hizm etiyle de yakındın bağlan tılıdır 1998’m başlarına kadar ders verdiğim H ervard Üniversitesi araşOrm alanma yıllarca ola ğanüstü bir destek sağlamıştır. Harvard U luslararası K alkınm a Enstitüsü, H arvard NUhıs ve Kalksnma A raştırmaları M erkezi. Cam bridge Üniversitesi K ing’s C ollege'deki Tarih ve İktisat M er kezinden de ayn ay n lojistik destek gördüm. M ükemmel çalışm a atkadaşlanm olduğu için çok şanslıyım. Jean D rtz e 'y U yıllarca birlik te çalışm ak ve çeşitli ortak kitaplar yayımlamak gibi büyük b ir fırsatım oldu. B u kitaplar eliniz deki çalışmayı etkilem iştir (Jean’la birlikte çalışmanın, işin çoğunu kendisi yaparken itibarın bü yük bo tümünün neredeyse kesinlikle size kalm ası gibi hoş b ir yanı vardır). Sudiur A naod’la, bu kitapla yakmdan bağlaıtttb konular üzerine a t a k çalışm a yapm a şın rm a sahip olm ak d a benim için harikaydı. A ngus Deaton. Meghnad Desai. Jam es Foster ve Sıddık O sm ani’yle de çok ve rim li çalışm a üişkilerim olmuştur. M artha Nnssbanm ’la 1987-1989’d a yaptığım işbirliği, bu ki tapta kapsamlı biçimde kullanılan kapasite v e yaşam kalitesi kavram larının incelenm esi bakımın dan ço k önemliydi. İnsani G elipne R a p o rla rin t yardım cı oluşken, M ahbub u l H a k 'm yam sua, Sakiko Fukuda-Paır, Selim Jahan, M eghnad Deaai ve Paul Streelen’la ve daha sonra, M ıh b u b 'u n yerine ge çen R ichard Jolly’yle karşılıklı ve verim li üişkilerim oldu. Kendilerinden ysrdım gördüğüm öte k i çalışma arkadaşı danışman ve. eleştirmenler arasmda. Tony Atkinson’d a n (fikirlerinden sık sık yararlandım) harka K aushik Basu, Alok Bhargava, D avid Bloom. Anne Case, Lincotn Chen . M artha Chen, Stanley Fischer, C ır m Grown. S. Gnhan. Stephen K lasm . A . K . Shiva Kumar. Ro bert N o z k k , Christina P assan, B en Po lsk , Jeffrey Sachs, Tim (Thomas) Scanlon, Joe Süglitz. K oU io S uzum un ve Jcmg-U You yer almaktadır. Temel fikirler ve taslak metinlerin çeşitli versi yonları hakkında Sudhir Anand. Amiya Bagchi. Pranab Bardhan, Ashim Dasgupta. A ngus D e aton. Peter Dimock, Jean Drhze, J u n e s Foster, Sıddık Osmani, Ingrid Robeyns v e A dele Sitnm os’un ycsum lanndan yararlandnn. Aron Abraham 'in uzun b ir süre, Engrid R obeyns v e Tanni M ukhopadhyay'm yskm zaman larda «»gladıVlan çok etkin araşürma desteğinden de yararlandım. Anna M arie Svedrofsky lojis tik düzenlemelerle en faydalı eşgüdümü sağlamıştır. Ö nsöz'de belirtildiği gîhi, bü konferanslar Dünya B ankası Başkanı James W olfensohn’on daveti üzerine verildi O nunla yaptığım tartışm alar benim için çek yararlı olmuştur. Dünya Bankasin d ak i kcnferaoelar sırasıyla. lam es Wolfensohn, Caio Kochweser. la n a il Sergeldin, Callirtro Madavo v s Sven Sandstrcan’un başkanlığm da gerçekleşti ve b a kişilerin h er biri ele almaya çalıştığım so ru n lu üzerine oıdjmlı gözlem lerde butundular. Konferanslarım] izleyen tartışmalar sırasında sorulan sorular ve yapılan yorum lat da benim için ç o k u y an cı oldu. D ünya B ankası’mn kurmaylarıyla, genellikte bu kcm fenm slınn sorumluluğunu yüklenen T ank H üseyin’in kusursuz çalışmalarıyla sağlanan etkileşim hrsaondan d ı yararlandım. Sen olarak, eşim Em ma Ro&schild, çeşitli gülüşlerin faildi versiyonlarım değişik zam an larda okumak zorunda kalm ış v e tavsiyeleri benim için h e r zam an olağanüstü değerli olmuştur. Bu kitap Sm idı’in çözümlemelerinden önemli ölçüde yararlandığı için, kendisinin A dam Smith üzerine yaptığı çalışm a uygun b ir fikirler kaynağı olmuştun Önceki yazılarıma a ş n a olanlar, Emm a 'y ı tanımadan önce de A d ım Smîfh’le yakm dan ilgilendiğim i bilirler. Bu örgü E m m a'nm et kisiyle sıkrlaştı. B u nokta elinizdeki çalışm a açısmdan önemlidir.
İ ç in d e k ile r
— Ö n s ö z ........................................................................................................13 — G İRÎŞ: Ö Z G Ü R L Ü K O L A R A K K A L K I N M A ................................17 A. Ö z g ü rlü k o la r a k k a lk ın m a ...........................................................................................17 B . E lk in ik v e b a ğ l a n t ı l a r ...................................................................................................19 C . B a z ı ö rn e k le m e le r : S iy a s a l ö z g ü r lü k v e y a ş a m k a l i t e s i ..............................2 0 D . T ic a ri iş le m le r, p iy a s a la r v e ik tis a d i ö z g ü r lü k y o k s u n lu ğ u ........................ 21 E . Ö r g ü tle r v e d e ğ e r le r........................................................................................................ 2 4 F . K u r u m la r v e a ıa ç s a l ö z g ü rlü k le r............................................................................... 2 5 G . S o n u ç n ite liğ in d e b ir y o r u m .....................................................................................2 6
7
I. Ö Z G Ü R L Ü K P E R S P E K T İF İ.................................................................. 27 A Özgürlük yoksunluğu biçimleri................................................................30 B. Uygulamalar ve fırsatlar....................................................................... 32 d Özgürlüğün iki rolü....................................................................................33 D. Değeriendirici sistemler: Gelirler ve kapasiteler...................................35 E. Yoksulluk ve eşitsizlik............................................................................... 36 E Gelir ve ölümlülük oram ...........................................................................37 G. Özgürlük, kapasite ve yaşam kalitesi...................................................... 41 H. Piyasalar ve özgürlükler...........................................................................43 t Değerler ve değerlendirme süreci............................................................. 49 1 Gelenek, kültür ve dem o k rasi..................................................................50 J. Sonuç niteliğiode yorum lar...................................................................... 52 O.
K A L K IN M A N IN A M A Ç L A R I V E A R A Ç L A R I..........................54 A Özgürlüğün kurucu ve araçsal rolleri.......................................................55 B. Araçsal özgürlükler....................................................................................57 C. Bağlantılar ve tam am layıcılık..................................................................60 D- Çin-Hindistan karşıtlığının farklı yönleri................................................ 62 E Büyüme aracılığıyla sağlanan toplumsal düzenlemeler.......................... 64 E Kamusal önlemler, düşilk gelirler ve göreli maliyetler.......................... 67 H. Yirminci yüzyıl Britanyası'nda ölümlülük oranlarının düşürülmesi. . 71 L Demokrasi ve siyasal teşvikler..................................................................74 t Sonuç niteliğinde bir yorum...................................................................... 76
III. A D A LE T İN T E M E L L E R İ V E Ö Z G Ü R L Ü K .................................... 78 A Kapsanan ve dışlanan b ilg i...................................................................... 80 B. Bildirişimsel bir temel olarak fayda.........................................................83 C. Faydacı yaklaşımın y ara rla n ....................................................................85 D. Faydacı yaklaşımın handikapları............................................................. 87 E John Rawls ve özgürlüğün önceliği.........................................................90 E Robert Nozick ve liberteriik....................................................................92 G. Fayda, gerçek gelir ve kişiler arası kıyaslam alar...................................94 H. Refah: Çeşitlilikler ve ayrışıklıkla:.........................................................98 1 Gelirler, kaynaklarve özgürlükler.........................................................101 t Refah, özgürlük ve kapasite.................................................................... 106 J. Ağırlıklar, değer biçme ve toplumsal seçim ..........................................112 K. Kapasite bildirişimi: Alternatif kullanım lar......................................... 118 L- Sonuç niteliğinde yorum lar.................................................................... 123 IV. K A PA SİTE Y O K SU N L U Ğ U O L A R A K Y O K S U L L U K 126 A Gelir yoksulluğu ve kapasite yoksulluğu.............................................. 131 B. Neyin eşitsizliği?.................................................................................. 133 8
C. işsizlik ve kapasite yoksunluğu.............................................................. 136 D. Sağlık hizmeti ve ölümlülük oram: Amerikan ve Avrupa toplumsal tutumları...............................................139 E. Hindistan ve Aşağı Sahra Afrika'sında yoksulluk v e yoksunluk. . . . 142 F. Toplumsa] cinsiyet eşitsizliği ve kayıp k ad ın lar....................................150 G. Sonuç niteliğinde yorum lar.....................................................................154 V.
PİY A SA L A R , D E V L E T V E T O P L U M SA L F IR S A T ................ 158 A Piyasalar, özgürlük ve e m e k .................................................................159 B. Piyasalar ve e tk in lik ................................................................................165 C. Özgürlüklerin dezavsntajlaa ve eşitsizliği arasındaki bağlantı 170 D. Piyasalar ve çıkar gruplan....................................................................... 171 E. Piyasalann rolünü eleştirel bir tutumla inceleme g ereğ i......................176 F. Çok yanlı bir yaklaşım ihtiyacı................................................................ 179 G. Karşılıklı dayanışma ve kamu m alları...................................................182 H. Kamu imkânları ve teşvikler.................................................................. 185 I. Teşvikler, kapasiteler ve işlevler..............................................................186 t. Hedefleme ve olanakların sınanm ası..................................................... 190 J. Eyleyen ve bildirişimse! tem el................................................................ 194 K. Mali muhafazakârlık ve bütünleştirme................................................... 195 l_ Sonuç niteliğinde yo ru m lar.................................................................... 200
V L D E M O K R A S İN İN Ö N E M İ...................................................................205 A. iktisadi ihtiyaçlar ve siyasal h ak lar....................................................... 206 B. Siyasi haklann ve demokrasinin üstünlüğü..........................................207 C. Siyasi ve medeni haklara karşı görüşler................................................ 208 D. Demokrasi ve iktisadi büyüme................................................................209 E. Yoksul insanlar demokrasiyi ve siyasal haklan umursarlar im? 211 F. Siyasi haklann araçsal önem i..................................................................213 G. Siyasi haklann kurucu r o lü .................................................................... 214 H. Demokrasinin işlem esi...........................................................................215 I. Demokrasi pratiği ve muhalefetin ro lü .................................................. 216 İ. Sonuç niteliğinde bir yorum.................................................................... 219 V II. K IT L IK L A R V E D İĞ E R K R İZ L E R ................................................. 222 A Yetki ve karşılıklı bağımlılık..................................................................224 B. Kıtlık nedenleri........................................................................................228 C. Ktlhğın önlenmesi................................................................................... 233 D. Kıtlık ve yabancılaşm a...........................................................................236 E. Üretim, çeşitlendirme ve büytlme............................................................242 F. İstihdam yolu ve eyleyen sorunu........................................................... 244 G. Demokrasi ve kıtlığın önlenmesi........................................................... 246 9
H. Teşvikler, bildirişim ve ki ılıkların ünlenm esi....................................... 248 I. Demokrasinin koruyucu ro lü ..................................................................250 t Şeffaflık, güvenlik ve Asya iktisadi k rizleri......................................... 252 J. Sonuç niteliğinde yorumlar..................................................... 255 V m . KADINLARIN EYLEM LİLİĞİ V E TO PLUM SAL D EĞ İŞİM 259 A. Eylemlilik ve refah..................................................................................260 B. Ortaklık çatı« n a şı....................................................................................264 C. Kazanılmış hak a lg ıla n .............................................................. .. 26S D. Çocukların hayatla kalması ve kadın eylem liliği................................ 269 E. Eylemlilik, özgürleşme ve doğurganlığın azaltılm ası.........................273 F. if «tm lanıı siyasal, toplumsal v e iktisadi rolleri...................................275 G. Sonuç niteliğinde bir yorum ..................................................................280
IX. NÜFUS, BESİN MADDELERİ VE ÖZGÜRLÜK..................... 282 A. Dünyada bir besin ma**-»»' krizi var a tıf ..............................................283 B . tiniaadi teşvikler v e besin maddesi Üretimi............................................285 G K işi başına besin maddesi üretimi trendinin ütesi.................................288 Dl Nüfus artıp ve baskının savunulması.................................................... 289 E. Baskı ve Urezne hakla. ................................................................290 F. Malthns’çu çözümleme...........................................................................294 G, iktisadi ya da toplumsal kalkmma.........................................................297 H, Genç kadınların haklarının tanınması.....................................................299 L Dışsallık, değerler ve iletişim .................................................................. 301 L Zorlama ne '"»dar etkilidir?....................................................................302 J. Doğurganlığın azaltılmasının yan etkileri ve h ızı.................................305 K. Zorlama tecrübeleri................................................................................. 307 L. Sonuç niteliğinde bir yorum....................................................................310
X, KÜLTÜR VE İNSAN H A K LA R I................................................312 A.'Üç eleştiri................................................................................................ 313 B. Meşruluk eleştirisi................................................................................... 314 C Tutarhhk eleştirisi....................................................................................315 D. Kültürel eleştiri ve Asya’ya özgü değerler........................................317 E Çağdaş Bad ve benzersizlik iddiaları.................................................... 319 F. Konfüçyüs yorumlan..............................................................................321 G. Aşoka ve Kaınilya....................................................................................322 H. İslâmî hoşgörü..........................................................................................325 I. Küreselleşme: iktisat, kültür ve haklar.................................................. 327 L Kültürel alışveriş v e knpsayıa bir karşılıklıbağımlılık......................... 330 J. Evrenselci varsayımlar........................................................................... 332 K. Sonuç niteliğinde bir yorum ..................................................................335 10
X I. T O P L U M S A L SE Ç İM V E B İR E Y S E L D A V R A N IŞ ................... 338 A. İmkânsızlık ve bildirişimse! tem eller.....................................................340 B. Toplumsal adalet ve daha zengin bildirişim ..........................................342 C. Toplumsal etkileşim ve kısmi uyum.......................................................343 D. Amaçlanmış değişiklikler ve amaçlanmamı; sonuçlar........................345 E. Çin’den bazı örneklemeler.......................................................................349 E Toplumsal değerler ve kamusal ç ık a r.................................................... 353 G. Kapitalizmde değerlerin rolil..................................................................354 H. İş eliği, gilven ve sözleşm eler................................................................356 L Piyasa ekonomisi içinde norm ve kurumlanıl değişimi........................358 î. Kurumlar, davranış normları ve mafya.................................................. 360 J. Çevre, düzenlemeler ve değerler........................................................... 362 K. Mantıklı düşünüş, duygudaşlık ve sorumluluk..................................... 364 L. Güdüsel seçim ve evrimsel y aşam a.......................................................367 M. Etik değerler ve siyaset oluşturma.........................................................370 N. Yolsuzluk, teşvikler ve iş etiğ i............................................................... 371 O. Sonuç niteliğinde yorum lar................................................................ 376 X H T O P L U M S A L B ÎR VAAT O LA R A K B İR E Y S E L Ö Z G Ü R L Ü K .....................................................................380 A. Özgürlük ve sorumluluğun birbirine bağımlılığ ı .................................382 B. Adalet, özgürlük ve sorumluluk............................................................. 384 C. Özgürlüğün yarattığı farklılık n e d ir? .................................................... 389 D. Neden fark eder?......................................................................................391 E. İnsani birikim ve insan k ap asite si.........................................................393 E Son bir yorum .......................................................................................... 399 — D i z i n ............................................................................................................ 401
11
ŞEKİLLER: 1 Bölgelere göte erkeklerin hayada kalma oranlarındaki değişim ler................ 3$ 2 Bölgelere güre karlııtlann hayatta kalma oranlarındaki değişim ler................ 39 3 K işi başına GSMH (ABD Dolan olarak) ve doğumdan itibaren yaşam süresi beklentisi, 1994................................................................................. 69 4 Ingiltere vc GaBer'de yaşam süresi beklentisinde görülen iyileşmeler. 1901-1960............................................................................................................. 73 5 GSMH artışı (Birleşik Krallık'ta) ve yaşam süresi beklentisinde cm yılhk artışlar (Ingiltere ve Galler), 1901*1960..............................................75 6 Gerçek gelir v e aUe gelirine göre düzenlenmiş Siyahlar ile Beyazlar arasındaki ötitmliUtfk oranı karşılaştırması (35-54 yaş arası)........................ 140 7 Seçilm iş toplnhıklarda toplara nüfus içinde kadın erkek oranlan.................149
8 Bangladeş’te ta b i üretimi, 1971-1975 ........................................................ 230 9
1990 değerine göre ABD Dolan Üzerinden besin maddesi fiyattan
287
TABLOLAR: 1 2 3
Hindistan v e Aşağı Sahra Aftikası: Seçilm iş kıyaslamalar (1 9 9 1 ).............. 144 Bölgelere göte İrişi haşin» besin maddeni tirelim endeksleri......................... 285 1990 değerine göre ABD Dolan Üzerinden besm maddesi fiyattan: 1950-1952’den 1995-1997’y e ........................................................... 286
Ö n sö z
Bir ya da iki yüz yıl önce hayal bile edilemeyen, görülmemiş bir bolluk dünyasında yaşıyoruz. İktisadi alanın da ötesinde olağanüs tü değişiklikler meydana geldi. 'Yirminci yüzyılda, rakipsiz bir siya sal örgütlenme modeli olarak demokratik ve katılıma yönetim ku ruldu. İnsan haklan ve siyasal özgürlük kavranılan artık hSlrim re toriğin önem li bir parçası. İnsanlar geçmişe kıyasla ortalama olarak daha uzun yaşıyor. Aynı zamanda, yerkürenin farklı bölgeleri artık her zamankinden daha fazla birbirine bağlı. Bu sadece iş, ticaret ve iletişim alanlarında değil, birbirini etkileyen fikirler ve idealler ba tanım dan da geçerli. Ve aynı zamanda olağanüstü bir yoksunluk, yoksulluk ve basta dünyasında yaşıyoruz. Eski sonınlann yarn sıra pek çok yeni sorun 13
var. Bunlar, syıtip giden yoksulluğu ve karşılanmayan en tem el ih tiyaçları, kıtlığı ve yaygın açlığı, temel özgürlüklerin yanı sıra en basit siyasal özgürlüklerin ihlalini, kadın çıkar ve eylemlerinin yay gın biçimde göz ardı edilmesini, içinde yaşadığımız çevreye ve ge rek iktisadi gerekse toplumsal hayatlarımızın sürdürülebilirliğine yönelik gittikçe ağırlaşan tehditleri kapsıyor. Bu yoksunlukların p ek çoğu yoksul ülkelerin yanı sıra zengin ülkelerde de şu ya da bu biçimde gözlemlenebilir. Bu sorunları alt etmek kalkınma uygulamasının temel amaçla rından biridir. Bizim savımıza göre, bu sıkıntılarla mücadelede farklı türden özgürlüklerin rolünü kabul etmek zorundayız. Son tahlilde bireysel eylemlilik bu yoksunlukların ele alınmasında ger çekten önemlidir. Öte yandan, bireysel olarak sahip olduğumuz ey lem özgürlüğü, bize sağlanan toplumsal, siyasal ve iktisadi fırsatlar tarafından kaçınılmaz biçimde sınırlanır ve kısıtlanır. Bireysel ey lemlilik ile toplumsal düzenlemeler arasında birbirini tamamlayan derin bir ilişki vardır. Bireysel özgürlüğün merkeziliğini ve birey sel özgürlüğün kapsamı ve etki alanı üzerinde toplumsal etkilerin gücünü eşzamanlı olarak tanımak önemlidir. Karşı karşıya olduğu muz sonuılan çözebilmek için bireysel özgürlüğü toplumsal bir ta ahhüt olarak görmemiz gerekir. Bu çalışmanın araştırmayı ve sor gulamayı hedeflediği temel yaklaşım budur. Bu yaklaşımda, özgürlüğün genişlemesi hem kalkınmanın baş lıca asıl amacı, hem de aracı olarak görülür. Kalkınma, insanlara pek az seçenek bırakan ve makul faaliyetlerini gerçekleştirme ko nusunda pek az fırsat sağlayan çeşitli özgürlük yoksunluğu tipleri nin ortadan kaldırılmasından ibarettir. Bizim savımıza göre temel özgürlük yoksunluklarının ortadan kaldırılması, kalkınmanın kuru cu öğesidir. Ne var ki, kalkınma ile özgürlük arasındaki ilişkiye da ir daha bütünlüklü bir anlayışa ulaşmak için (kendi başına önemli olan) bu temel kabulün ötesine geçmemiz gerekir. Bireysel özgür lüğün kalkınmanın üstün hedefi olarak genelde taşıdığı kendine öz gü önem, başka türden özgürlükleri ilerletmek için belirli türden özgürlüklerin araçsal bakımdan etkili kılınmasıyla güçlü biçimde tamamlanır. Farklı özgürlük tipleri arasındaki bağlantılar kum cu ve 14
düzenleyici olm aktan çok ampirik ve nedenseldir. Örneğin, iktisadi ve siyasal özgürlüklerin, (zaman zaman ileri sürüldüğü gibi) birbi rine düşman olmaktan çok birbirini güçlendirmeye yardımcı olduk larına dair güçlü kanıtlar vardır. Aynı şekilde, kamusal etkinlik gerektirebilen eğitim ve sağlık hizmetleri alanlarındaki, toplumsal im kânlar. bireysel iktisadi ve siyasal katılım fırsatlarım tamamlar ve aynı zamanda farklı yoksunluklarımızın üstesinden gelirken kendi inisiyatiflerimizin güçlenmesine yardımcı olur. Yaklaşımın kalkış noktası özgürlüğü kalkınmanın ana hedefi olarak saptamakta yatı yorsa, siyaset çözümlemesine ulaşmanın yolu, özgürlüğün bakış açışım kalkınma sürecinin yol gösterici perspektifi olarak tutarlı ve ikııa edici hale getiren ampirik bağlantıların kurulmasında yatar. Bu çalışma, çeşitli kurumlan ve birbirini etkileyen pek çok ey lemi kapsayarak, iktisadi, toplumsal ve siyasal etkinliklerin bütün sel bir çözümlemesini yapma gereğini ana hatlarıyla ortaya koyar; özellikle, iktisadi fırsatlar, siyasal özgürlükler, toplumsal imkân lar. şeffaflık güvenceleri ve koruyucu güvenliği kapsayan bazı önemli araçsal özgürlükler arasındaki roller ve bağlantılar üzerinde yoğunlaşır. Devlet, piyasa, hukuk sistemi, siyasal partiler, medya, kamusal çıkar gruplan ve kamusal tartışma forumları gibi pek çok kurumu kapsayan toplumsal düzenlemeler, dağıtılan yararların pa sif alıcıları olmaktan çok değişimin aktif eyleyenleri olarak görülen bireylerin temel özgürlüklerinin artırılmasına ve garanti edilmesine yaptıkları katkılar bakımından incelenir. Bu kitap, 1996 güzünde Dünya Bankası'nda bir Başkanlık Ku rulu Üyesi olarak verdiğim beş konferansı temel alıyor. Kasım 1997 'de bir bütün olarak yaklaşım ve etkilerini konu alan bir kon ferans daha oldu. Bu görevin sağladığı fırsatı ve m eydan okuma imkânını değerlendirdim. Bunun, vizyonuna, yeteneğine ve insan lığına büyük hayranlık duyduğum Başkan James Wolfensohn’un daveti üzerine gerçekleşmesi beni özellikle mutlu etti. Kendisiyle daha önce Princeton’da İleri Araştırmalar Enstitüsü Mütevelli He yeti Üyesi olarak birlikte çalışma ayrıcalığı edindiğim Wolfensohn'un yakın bir zamanda da Dünya Bankası’ndaki liderliğinin kurucu etkisini büyük bir ilgiyle izledim. 15
Dünya Bankası benim değişmez biçimde favori örgütüm olma mıştır. İyi şeyler yapma gücü hemen her zaman tam aksini yapma ihtimaliyle birlikte gider ve profesyonel bir iktisatçı olarak geçmiş te Dünya Bankası'nm çok daha iyi işler yapıp yapamayacağını za man zaman sorgulamaktan da geri durmadım. Bu kuşkular ve eleş tiriler yayımlanmıştır, bu nedenle, kuşkulu düşünceler beslediğime dair bir “itir a fta bulunmam gerekmez. Bütün bunlar, kalkınmayla ve kam u siyaseti oluşturmayla ilgili görüşlerimi Dünya Bankası’na sunma fırsatı bulduğum için özellikle hoşnut olmamı sağladı. N e vaı ki bu kitap aslında Dünya Bankası’nda ya da diğer ulus lararası örgütlerde görev yapanlar ya da bu kuruluşlar adına çalışan insanlar için tasarlanmadığı gibi ulusal hükümetlerin siyaset yapı cıları ve plancıları için de tasarlanmamışım Bu daha çok, kalkınm a ve kalkınmanın temelini oluşturan pratik sebepler üzerine, özellik le kamusal tartışma yaratmayı amaçlayan genel bir çalışmadır. Hem açıklık sağlamak, hem de yazılı versiyonu uzman olmayan okurlar için daha anlaşılır kılmak için altı konferansı on iki bölüm halinde yeniden düzenledim. Aslında tartışma yaratmayı mümkün olduğu kadar teknik olmayan bir tarzda sürdüımeye çalıştım ve da ha resmi yazına -teknik yönü ağır bastığı için- sadece dipnotlarda değindim. Bu konferanslardan (1996) sonra yaşanan, Asya iktisadi krizi gibi (konferanslarda dile getirdiğim en büyük korkuların bazı larını doğrulayan) yeıii iktisadi deneyimleri de yorumladım. Toplumsal değişimin ve iktisadi ilerlemenin bir aracı olarak ka musal tartışmanın rolüne verdiğim öneme (metnin ortaya koyacağı gibi) uygun biçimde, bu çalışma, esas olarak açık müzakereye ve eleştirel incelemeye sunulmaktadır. Hayatım boyunca “y etk ilile fe tavsiyelerde bulunmaktan kaçındım. Aslında önerilerimi ve eleşti rilerimi -değerleri ne olursa olsun- kamusal alana yerleştirmeyi ter cih ettim ve herhangi bir hükümete asla danışmanlık yapmadım. Genellikle serbest bir medyası olan üç demokraside (Hindistan, Britanya ve Birleşik Devletler) yaşayacak kadar talihli olduğum için, görüşlerin kamuya sunulma fırsatının olmayışından şikâyet et m em için herhangi bir neden yok. Öne sürdüğüm görüşler ilgi uyandırır ve bu hayaü konuların daha kamusal biçimde tartışılma sına yol açarsa, bu benim için £U büyük ödül olur. 16
G iriş: Ö z g ü r lü k o la r a k k a lk ın m a
A . Ö Z G Ü R L Ü K O L A R A K K A L K IN M A
Kalkınma, bizim savımıza göre, insanların yararlandığı gerçek öz gürlükleri genişletme süreci olarak görülebilir. Özgürlüklere odak lanmak, kalkınmayı gayri safi m illi hasılanın (GSMH) büyümesiy le, bireysel gelirlerdeki artışla, sanayileşmeyle, teknolojik ilerle meyle ya da toplumsal modernleşmeyle özdeşleştiren daha dar kal kınm a anlayışlarına ters düşer. GSM H’nin ya da bireysel gelirlerin artması toplum üyelerinin yararlandığı özgürlükleri genişletme aracı olarak elbette çok önemli olabilir. Ancak özgürlükler, top lumsal ve iktisadi düzenlemelerin (örneğin eğitim ve sağlık hizmet lerinin) yarn sıra medeni ve siyasal haklar (örneğin, kamuyu ilgiR Ö N /Ö iföriükle KaBam u
17
lendiren meseleleri tartışma ve denetime kablm a özgürlüğü) gibi başka belirleyicilere de bağlıdır. Aynı şekilde sanayileşme, teknolo jik ilerleme ya da toplumsal modernleşme bireysel özgürlüklerin genişlemesine önemli ölçüde katkıda bulunabilir; ancak özgürlük başka etkilere de bağlıdır. Eğer kalkınma özgürlüğü artırıyorsa, o zaman belirli bir araç ya da özel olarak seçilmiş bir araçlar listesin den çok bu birleştirici hedef üzerinde yoğunlaşmayı gerektiren önem li bir neden var demektir. Kalkınmayı temel özgürlüklerin ge nişlemesi bakımından ele almak, dikkati, başka özelliklerinin yanı sıra bu süreçte önemli rol oynayan bazı araçlardan çok, kalkınma yı önemli kılan amaçlara yöneltir. Kalkınma, özgürlüğü ortadan kaldıran başlıca nedenlerin, zor balığın, yoksulluğun, sistematik toplumsa! yoksunlukla birlikte ye tersiz iktisadi fırsatların, baskıcı devletlerin hoşgörüsüzlüğünün ya da aşırılıklarının yarn sıra kamusal hizmetlerdeki ihmalin ortadan kaldırılmasını gerektirir. Toplam servette benzeri görülmemiş artış lara rağmen, çağdaş dünya, çok büyük sayılarda insanın -hatta bel k i de çoğunluğun- temel özgürlüklerini inkâr etmektedir. Temel öz gürlüklerden yoksunluk bazen açlığı giderme, yeterli besin madde sine erişme, iyileştirilebilir hastalıklara çare bulma, yeterli giyinme ve barınma olanağı sağlama, temiz su veya sağlığa uygun koşullar dan yararlanma karşılığında insanların özgürlüğünü çalan iktisadi yoksullukla doğrudan ilişkilidir. Özgürlük yoksunluğu, başka ör neklerde, kamusal imkânların, ve sosyal hizmetlerin yetersizliğiyle, sözgelimi salgın hastalıkları önleme programlarının, sağlık hizm et leri ve eğitim imkânları için örgütlü düzenlemelerin ya da yerel ba rış ve düzenin sürdürülmesi için gerekli etkin kunım lann yoklu ğuyla yakından bağlantılıdır. Bazı örneklerde de, özgürlüğün ihla li, doğrudan siyasal hakların ve insan haklarının otoriter rejimlerce inkârından ve toplumsal, siyasal ve iktisadi hayata katılım özgürlü ğüne getirilen kısıtlamalardan kaynaklanır.
18
FUK K A/ÖzgM lkk Kılkmmı
B . E T K İN L İK V E B A Ğ L A N T IL A R
Özgürlük iki ayrı yaklaşımdan ötürii kalkınma sürecinin merkezin de yer alır. 1) Değerlendirici yaklaşım : İlerlemenin değerlendirilmesi esas olarak insanların sahip oldukları özgürlüklerin artırılıp artırılmadı ğına göre yapılmalıdır. 2) Etkinlik yaklaşımı: Kalkınmanın başarılması tamamen insan ların özgür eylemliliğine bağımlıdır. Birinci güdülenmeye işaret etmiş bulunuyorum; özgürlük üzerinde yoğunlaşmayı gerektiren değerlendirici yaklaşım. İkinci sebebi, ya ni etkinliği izlerken, konuyla ilgili ampirik bağlantılara, özellikle farklı türden özgürlükler arasındaki, birbirini destekleyen karşılıklı bağlantılara bakmamız gerekir. Bu kitapta ayrıntılı olarak incelenen bu karşılıklı bağlantılardan dolayı, özgür ve sürdürülebilir eylemli lik büyük bir k a l k ı n m a m otoru olarak ortaya çıkar. Özgür eylemli lik k a l k ı n m a n ı n bizatihi “kurucu” bir parçası olmakla kalmaz, aynı zamanda başka türden özgür eylemliliklerin güçlenmesine de kat kıda bulunur. B u çalışmada kapsamlı biçimde incelenen ampirik bağlantılar, “özgürlük olarak kalkınma" fikrinin bu iki yönünü bir leştirir. Bireysel özgürlük ile toplumsal k a l k ı n m a n ı n başarılması arasın daki ilişki, tek başm a önemli olan kurucu bağlantının oldukça öte sine geçer, insanların olumlu kazanından, iktisadi fırsatlardan, si yasal Özgürlüklerden, toplumsal güçlerden, sağlık hizmetlerinden yararlanmayı ve temel eğitim almayı mümkün kılan koşullardan, inisiyatiflerin özendirilmesi ve geliştirilmesinden etkilenir. Bu fır satlar için gerekli olan kurumsal düzenlemeler, insanların sahip olduklan özgürlükleri, toplumsal seçime ve bu fırsatların gelişmesini zorlayan k a m u s a l kararların oluşumuna katılma özgürlüğü aracılı ğıyla kullanmalarından da etkilenir. Burada bu bağlantı da araştırıl dı.
19
C. B A ZI Ö RN EKLEM ELER: SİY A SA L Ö Z G Ü R L Ü K V E Y A ŞA M K A L İT E S İ
Özgürlüğü kalkınmanın başlıca amaçlarından biri olarak görmenin yaratacağı fark birkaç basit örnekle gösterilebilir. Bu yaklaşımın bütün etki alanı ancak çok daha kapsamlı (izleyen bölümlerde bu na çalışılan) bir çözümlemeden çıkabilecek olsa da, “özgürlük ola rak kalkınma” fikrinin radikal doğası birkaç temel örnekle kolayca açıklanabilir. Birincisi, GSMH artışı ya da sanayileşme bakımından ele alınan daha dar kalkınma görüşleri bağlamında, siyasal katılım ve m uha lefet özgürlüğü ya da temel eğitim görm e fırsatları gibi belirli siya sal ya da toplumsal özgürlüklerin "kalkınmaya yardımcı" olup ol madığı sık sorulan bir sorudur. Daha derin bir temele oturan özgür lük olarak kalkınma görüşünün ışığında, soruyu bu şekilde ortaya koymak, bu temel özgürlüklerin (yani, siyasal katılım özgürlüğü ya da temel eğitim alma veya sağlık hizmetinden yararlanma fırsatı nın) kalkınmanın bütünleyici unsurları arasında yer aldığına dair önemli anlayışın gözden kaçmasına yol açar. GSM H artışına ya da sanayileşmenin geliştirilmesine dolaylı katkılarından hareketle bu özgürlüklerin kalkınmayla hem en ilişkilendirilmesi gerekmez. As lına bakılırsa b u hak ve özgürlükler iktisadi ilerlemeye katkı bakı m ından da çok etkilidir; bu bağlantı bu kitapta kapsam lı biçimde ele alınacaktır. Ancak aradaki nedensel ilişki gerçekten önemli olsa da bu nedensel bağlantının hak ve özgürlüklere kazandırdığı haklı lık, bu özgürlüklerin kalkınmada doğrudan oynadıkları kum cu ro lün ötesindedir. İkinci bir örnekleme, (fiyat değişikliklerinin gerektirdiği düzelt meden sonra) kişi başm a düşen gelir ile bireylerin uzun ve iyi bir yaşam sürme hakları arasındaki uyumsuzlukla ilgilidir. Örneğin, Gabon ya da Güney Afrika, Namibya ya da Brezilya yurttaşları, ki şi başına GSMH bakımından, Sri Lanka, Çin ya da Hindistan'ın Kerala eyaletinin yurttaşlarından çok daha zengin olabilirler, ancak ikinci gruptakilerin uzun yaşam süresi beklentileri birinci gruptaki lerin beklentilerinden aslında çok daha yüksektir. 20
Farklı tipte bir örnek: Birleşik Devletler 'de yaşayan Afrika kö kenli Amerikalıların üçüncü dünyadaki insanlardan çok daha zen gin olmalarına karşılık beyaz Amerikalılara kıyasla görece yoksul oldukları sık sık belirtilir. Ne var ki Afrika kökenli Amerikalıların olgunluk çağımı ulaşm a şanslarının, pek çok. Üçüncü Dünya toplumunda, örneğin (sağlık hizmeti, eğitim v e topluluk ilişkileri bakı m ından farklı düzenlemeleri olan) Çin, Sri 1-anka ya da Hindis tan'ın çeşitli bölgelerinde yaşayan insanlannkinden kesinlikle daha az olduğunu kabul etm ek gerekir. Kalkınma çözümlemesi daha zengin ülkelere de uygunsa (bu çalışmada gerçekten böyle olduğu savunulmaktadır), daha zengin ülkelerde bu türden gruplar arası zıtlıkların varlığı, gelişmişlik ve azgelişmişlik anlayışının önemli bir yönü olarak görülebilir.
D . T İC A R İ İŞ L E M L E R , P İY A S A L A R V E İK T İS A D İ Ö Z G Ü R L Ü K Y O K S U N L U Ğ U
Üçüncü bir örnekleme, piyasaların kalkınma sürecinin parçası ola rak oynadığı rolle ilgilidir. Piyasa m e k a n iz m a s ın ın yüksek ik tisad i büyümeye v e kapsamlı iktisadi ilerlemeye katinda bulunm a yetene ği çağdaş kalkınma yazınında geniş çapta -ve haklı olarak- kabul edilmiştir. Ancak piyasa m e k a n iz m a s ın ın yerini sadece türev terim lerle anlamak hatalı olur. Adam Sm ith’in belirttiği gibi, mübadele ve ticari faaliyet özgürlüğü insanların mantıksal olarak değer ver dikleri temel özgürlüklerin ayrılmaz bir parçasıdır. Piyasalara genelde karşı olmak, neredeyse insanların birbiriyle konuşmasına genelde karşı olmak kadar tuhaf olur (bazı konuşma lar açıkça kural dışı olsa ve başkaları, hatta bizzat konuşanlar için sorunlara neden olsa da). Sözcük, m al ya da armağan alıp verme özgürlüğünün olumlu ancak uzak etkileri olduğunu açıklamak dahi gerekmez; onlar toplumun içindeki insanların yaşama ve birbiriyle etkileşme tarzının (kural ya da emirle durdurulmadıkça) bir parça sıdır. Piyasa mekanizmasının iktisadi büyümeye katkısı elbette önemlidir, ancak bu. m übadele -sözcükler, mallar, armağanlar- öz 21
güllüğünün taşıdığı doğrudan anlamın kabulünden sonra gelir. Aslına bakılırsa, işgücü piyasasına katılma özgürlüğünün reddi, insanları köleliğe ve tutsaklığa mahkum etme tarzlarından biridir ve bugün pek çok Üçüncü D ünya ülkesinde zorunlu çalışmaya tabi tutulmama özgürlüğünden yoksunluğa karşı verilen mücadele, Amerikan İç Savaşı sırasmda da geçerli olan nedenlerden ötürü önemlidir. Piyasalara girme özgürlüğü, piyasa mekanizmasının ik tisadi büyümeyi ya da sanayileşmeyi ilerletip ilerletemeyeceği so runundan tamamen bağımsız olarak, kalkınmaya tek başına önem li bir katkı olabilir. Aslında Karl M arx'rn kapitalizm övgüsü (genel de kapitalizmin büyük bir haytam değildi) ve Amerikan İç Savaşı'n ı “çağdaş tarihin büyük bir olayı” olarak nitelendirmesi (Das Kapital'de), köleliğe ve işgücü piyasasından zarla dışlanmaya ta mamen ters düşen, iş sözleşmesi yapma özgürlüğünün taşıdığı önemle doğrudan ilgiliydi. Tartışılacağı üzere, günümüzde geliş mekte olan ülkelerin çoğunda kalkınmanın can alıcı ve zorlayıcı ta lepleri, açık işgücü piyasasına girişi engelleyen aleni ya da gizli kö lelikten emeği özgürleştirme gereğim içerir. Aynı şekilde ürün pi yasalarına girişin engellenmesi, pek çok küçük çiftçinin ve didinip uğraşan üreticinin geleneksel düzenlemeler ve kısıtlamalar altında acısını çektiği yoksunluklar arasında yer alır. İktisadi mübadeleye katılma özgürlüğü toplumsal hayatta temel bir role sahiptir. Çoğu kez ihmal edilen bu düşünceye işaret etmek, iktisadi bü yümenin hatta pek çok durumda iktisadi adaletin sağlanmasını da içeren bütün rolleri ve etkileri bakımından piyasa mekanizmasına kapsamlı biçim de hükmetmenin önemini reddetmek anlamına gel mez. Öte yandan, topluluğun piyasa yönelimli toplumun sağladığı yararlardan dışlanmaya devam eden kesimleri arasında sürüp giden yoksunlukları ve insanların yaşam tarzlarım ve değerlerini piyasa kültürüne uydurabileceklerine dair genel yargılan, bu konudaki eleştirileri de kapsayacak şekilde incelememiz gerekir. Özgürlük olarak kalkınmayı incelerken farklı saflarca öne sürülen tezlerin uygun biçimde hesaba katılması ve değerlendirilmesi gerekir. Sağ lam bir kalkınma sürecinin, piyasalan çok kapsamlı biçimde kullanmaksızm başanlabileceğini düşünmek zordur, ancak bu durum. 22
insanları -yoksullaştıracak yerde- zenginleştirebildiği sürece, top lumsal desteğin, kamusal düzenlemenin ve devlet yönetiminin ro lünü bertaraf etmez. Buradaki yaklaşım, piyasa mekanizmasını ço ğu kez y a savunma ya da acımasızca saldırm aya kıyasla, piyasalar konusunda daha geniş ve daha kapsayıcı bir perspektif sağlar. Bu örnekler listesine kendi çocukluk anılarımdan gelen bir baş ka örnekle son veriyorum. Bir öğle sonrası -sanırım on yaşlanndaydım- Bangladeş'in şimdiki başkenti D akka’daki evimizin bahçesin de oynuyordum. Acıyla haykıran kanlar içinde bir adam bahçe ka pısından içeri girdi. Sırtından bıçaklanmıştı Hindistan’ın bölüne rek Pakistan’ın bağımsızlığını kazanmasından hemen önceki o günlerde cemaat ayaklanmaları oluyor, Hindular ve Müslümanlar birbirini öldürüyordu. Adam, Kader M ia adında M üslüman bir gün delik işçiydi. Üç kuruşluk bir iş için komşu eve giderken geniş Hin du bölgemizdeki cemaat mensubu haydutlar tarafından sokak orta sında bıçaklanmıştı. Ona su verdim. Bu arada bağırarak evdeki bü yüklerden yardım istiyordum. Babam onu hastaneye yetiştirdi. Ka der Mia yolda bize karısıyla arasında geçen konuşmayı anlattı. Ka rısı ona bu kanşık zamanlarda düşman bir bölgeye gitmemesini söylemişti. Ancak Kader Mia iş bulup biraz para kazanabilmek için dışarı çıkmak zorundaydı, çünkü ailesinin yiyeceği yoktu. Onun ik tisadi özgürlüğünün olmamasının cezası, daha sonra hastanede ger çekleşen ölüm oldu. Bu deneyim beni çok etkiledi ve sonraları, cemaatlere ve grup lara sıkıca bağlı olanlar dahil dar biçim de tanımlanmış kimliklerin dehşet verici baskısı üzerinde düşünmemi sağladı (kitapta bu konu yu yeri geldikçe tartışacağım). Ancak bu olay ilk anda dikkate de ğer bir olguyu, aşırı yoksulluk formundaki iktisadi özgürlük yok sunluğunun başka özgürlük türlerinin ihlali halinde kişiyi çaresiz bir av haline getirebileceğini de gösteriyordu. Ailesi yaşamını sür dürebilecek durumda olsaydı, Kader M ia’nın o dehşet verici gün lerde üç kuruş kazanacağı bir iş için düşman bir bölgeye gitmesi gerekmezdi. Görüldüğü gibi, iktisadi özgürlük yoksunluğu sosyal özgürlük yoksunluğunu doğurabildiği gibi, sosyal ya da siyasal öz gürlük yoksunluğu da iktisadi özgürlük yoksunluğunu besleyebilir. 23
E. Ö RG Ü TLER VE DEĞERLER
B ir kalkınma görüşünü, birbiriyle bağlantılı temel özgürlüklerin bütünleşerek genişleme süreci olarak sürdürmenin yarattığı çok önemli farkı göstermek için daha pek çok öm ek verilebilir. Bu k i tapta kalkınma sürecini, iktisadi, toplumsal ve siyasal düşünceleri bütünleştiren kapsayıcı terimlerle araştırmak için sunulan, incele nen ve yararlanılan görüş bııdur. Böylesine geniş bir yaklaşım, p i yasalar ve piyasayla ilgili örgütler, hükümetler ve yerel yetkililer, siyasal partiler ve diğer sivil kuruluşlar da dahil olm ak üzere pek çok farklı kurumun, eğitimle ilgili düzenlemelerin, açık diyalog ve tartışma fırsatlarının kalkınma süreci içinde oynadıkları hayati rol leri (medyanın ve diğer iletişim araçlarının rolü dahil) eşzamanlı değerlendirmeye izin verir. Bu yaklaşım, aynı zamanda, insanların yararlandıktan ve değer verdikleri özgürlükleri etkileyebilen toplumsal değerlerin ve hü küm süren törelerin rolünü teslim etmemizi sağlar. Paylaşılan normlar, toplumsal cinsiyet eşitliği, çocuk bakımının doğası, aile büyüklüğü ve doğurganlık örüntüleri, çevrenin iyileştirilmesi gibi toplumsal özellikleri ve diğer pek çok düzenleme ve sonuçlan etki leyebilir. Yerleşmiş d eğ eri» ve toplumsal töreler, yolsuzluğun var lığım ya da yokluğunu, iktisadi, toplumsal ya da siyasal ilişkilerde güven duygusunun rolünü de etkiler. Değerler özgürlüğün kullanıl m asına aracılık eder, ancak değerler de bizatihi katılımcı özgürlük lerden etkilenen kamusal tartışmalardan ve toplumsal etkileşimler den etkilenir. Bu bağlantıların her biri dikkatle incelenmeyi hak eder. iktisadi faaliyet özgürlüğünün belirgin biçimde iktisadi büyümenin önemli bir motoru olmaya yöneldiği, ısrarla aksini söyleyen lerin varlığına rağmen, geniş çapta kabul görmüştür. Sadece piya saların hakkını teslim etmek yeterli değildir, insanların yaşamları nın iyileştirilmesinde ve zenginleştirilmesinde diğer iktisadi, mede ni ve siyasi özgürlüklerin rolünü değerlendirmek de önemlidir. Bu yaklaşım nüfus sorunu gibi tartışmalı meseleler için de geçerlidir. Aşın yüksek doğum oranlarının düşürülmesinde özgürlüğün rolü. 24
karşıt göriişlerce uzun şiiredir tartışılmakta olan bir konudur. O n se kizinci yüzyılın büyük Fransız rasyonalisti Condorcet, doğum oranlarının “akim gelişmesi” sayesinde düşeceği, böylece daha faz la güvenliğin, daha iyi eğitimin ve daha geniş bir karar verme öz gürlüğünün nüfus artışını sınırlayacağı beklentisi içindeyken, çağ daşı Thomas Robert Malthas bu görüşe kesinlikle karşı çıkıyordu. Aslında Malthus şu görüşü savunuyordu: “H ayatın gereklerini her kese yetecek bir bolluk içinde istihsal etm enin zorluğu dışında her hangi bir şeyin, çok sayıda i n s a n ı n erken evlilik hevesini kıracağı nı ya da onlan en geniş aileleri sağlıklı biçimde geçindiremez hale getireceğini farz etmek için hiçbir neden yoktur.” Birbirinden fark lı bu iki duruşun -biri makul özgürlüğe, diğeri iktisadi zorunluluğa dayanır- mukayeseli değerleri bu çalışmanın sonraki bölümlerinde incelenecektir (bulguların daha çok Condorcet'ten yana olduğunu öne süreceğim). Ancak bu özel anlaşmazlığın, kalkınmaya özgür lük yanlısı ve özgürlük karşıü yaklaşımlar arasında yüzyıllardır sü ren tartışmanın sadece bir örneği olduğunu teslim etmek özellikle önemlidir. Bu tartışma hâlâ pek çok farklı biçimde sürmektedir.
F. K U R U M L A R V E A R A Ç S A L Ö Z G Ü R L Ü K L E R
Sonraki ampirik araştırmalarda. Özellikle, “ araçsal” bir perspektif içinde görülen beş ayrı özgürlük tipi incelenir. Bu özgürlük tipleri şunlardır: (1) siyasal özgürlükler, (2) iferısacii imkânlar, (3) toplum sal fırsatlar, (4) şeffaftık güvenceleri ve (5) koruyucu güvenlik. Bu hak ve fırsat tiplerinin her biri kişinin genel kapasitesinin gelişme sine katkıda bulunur. Bunlar aynı zamanda birbirini tamamlamaya da hizmet edebilir. İnsanın kapasitesini ve genelde temel özgürlük leri besleyen kamu siyaseti, ayn ancak birbiriyle ilişkili olan bu araçsal özgürlüklerin gelişmesiyle yürütülebilir. İlerdeki bölümler de b u farklı özgürlük tiplerinin her biri -ve ilgili kurumlar- incele necek ve aralarındaki bağlantılar tartışılacaktır. Bunların, insanları değer verdikleri yaşam tarzlarına götürecek kapsamlı özgürlüklerin geliştirilmesinde ayn ayn oynadıklan rolleri inceleme ftrsalı da 25
olacaktır. “Özgürlük olarak kalkınma" görüşünde, araçsal özgür lükler. birbiriyle ve genelde insan özgürlüğünü artırma amacıyla bağlantılıdır. Kalkınma çözümlemesi, bir yandan, bu araçsal özgürlükleri so nuçlan bakımından önemli kılan hedeflerle ve amaçlarla İlgilenir ken, ayn özgürlük tiplerini ortak etkilerini güçlendirerek birbirine bağlayan ampirik bağlantıları da dikkate almalıdır. A slında bu bağ lantılar, özgürlüğün araçsal rolüne ilişkin daha bütünlüklü bir anla yış kazanmak bakımından m erkezi bir konumdadır.
G . S O N U Ç N İT E L İĞ İN D E B İR Y O R U M
Özgürlükler sadece kalkınmanın asli amaçlan değildir, aynı zaman da onun başbca araçlan arasında yer alır. Özgürlüğün değerlendiri ci önemini tem el almanın yanı sıra, farklı özgürlük türlerini birbiri ne bağlayan olağanüstü am pirik bağlantıyı da anlamak zorundayız. Siyasal özgürlükler (ifade ve seçme Özgürlüğü biçiminde) iktisadi güvenliği geliştirmeye yardımcı olur. Toplumsal fırsatlar (eğitim ve sağlık imkânları biçiminde) iktisadi katılımı kolaylaştırır. İktisadi imkânlar (ticaret ve üretime katılma fırsatları biçiminde) kişisel re fahın yanı sıra, toplumsal imkânlar için kamusal kaynakların oluş m asına yardımcı olabilir. Farklı türden özgürlükler birbirini güçlen direbilir. Bu ampirik bağlantılar değerlendirmeyle ilgili öncelikleri des tekler. “Sabreden” ile “eyleyen” arasında ortaçağa özgü ayırım açı sından bakıldığında, özgürlüğü merkeze alan bu iktisat ve kalkın m a süreci anlayışı, fazlasıyla eyleyen merkezli bir görüştür. Yeterli toplumsal fırsatlara sahip olan bireyler kendi kaderlerini etkin bi çimde oluşturabilirler ve yardımlaşabilirler. Cezbedici kalkınma programlanılın sağladığı yararların pasif ahcılan olarak görülmele ri gerekmez. Aslında özgür ve sürdürülebilir eylemliliğin -batta ya pıcı sabırsızlığın - olumlu rolünü kabul etmenin güçlü bir gerekçe si vardır. 26
Ö z g ü r lü k p e r s p e k t i f i
Ç iftlerin daha çok p ara kazanm a im kânı üzerine tartışm aları aşina olduğum uz bir şeydir, ancak İÖ sekizinci y ü zy ılda b u konuda yapı la n b ir konuşm a ö zel b ir önem taşır. B n h a d a ra n ya ka U panishad başlıklı Sanskritçe b ir m etinde yer alan b u konuşm ada M aitreyee adında bir k ad ın ve kocası Y ajnavalkya daha zengin olm anın araç v e y ö n tem lerini tartışıyorlar, sonra birden d a h a önem li b ir m esele y e geçiyorlardı: Servet sayesinde isteklerini n e ölçüde gerçekleşti rebileceklerdi?1 M aitreyee, “yeryüzünün b ü tü n servetleri”n in sade ce ken d isine ait o lm ası halinde ölüm süzlüğü eld e e d ip edem eyece ğini m erak eder. “ H ayır” diye k arşılık v erir Y ajnavalkya, “ yaşam ın zenginlerinki gib i olabilir. A ncak servet sayesinde ölüm süzlüğü e l 1 . Bnhadaranyaka Upanishad 2 .4 , 2 *$. 27
de etmeyi ummak hayaldir.” Bunun üzerine Maitreyee şöyle der: "Bana ölümsüzlük getirmiyorsa serveti ne yapayım?” Hint din felsefesinde M aitreyee'nin retorik sorusuna, gerek in sanın yaşadığı açmazın doğasını, gerekse maddi dünyanın sınırları nı göstermek için tekrar tekrar yer verilmiştir. M aitreyee'nin uğra dığı dünyevi düş kırıklığının diğer dünyevi meselelerde yol göste rici olabileceğinden oldukça kuşkuluyum, ancak bu alışverişin eko nomiyle ve kalkınmanın doğasım anlamakla daha doğrudan ilgili olan başka bir yönü vardır. Bu yön, gelirler ile kazanımlar, metalar ile kapasiteler, iktisadi servetimiz ile istediğimiz gibi yaşama yete neğimiz arasındaki ilişkiyle ilgilidir. Refah ve kazanımlar arasında ilişki olduğu sürece bunun güçlü ya da zayıf olması yahut gerçek leşmesinin çok şüpheli şartlara bağlı olması önemsizdir. Mesele. Maitreyee 'nin -ruhu şâd olsun- üzerinde durduğu sonsuza kadar ya şama yeteneği değil, gerçekten uzun bir yaşam sürme (insanın en parlak dönemi olan genç yaşında ölmeden) ve yaşama süresi için de (sefalet ve özgürlük yoksunluğuna düşmeden) iyi bir hayat sür dürebilme kapasitesidir. Bunlar paha biçilmez ve neredeyse hepi m izin arzuladığı şeylerdir. Bu iki perspektif arasındaki (yani, sade ce iktisadi servet üzerinde yoğunlaşmak ile daha geniş bir yaşama anlayışım kılavuz edinmek arasındaki) aynlık, kalkınmanın kav ramsallaştırılmasında önemli bir meseledir. Aristoteles’in Elhika Nikomakheta'sınm (Nikomakhos'a Etik) en başında belirttiği gibi (Maitreyee ile Yajnavalkya'nın üç bin mil uzakta yaptıkları konuş madan tınılar taşıyarak) “aramakta olduğumuz iyiliğin servet olma dığı açıktır; çünkü servet sadece faydalıdır ve başka bir şey için dir.”2 Daha fazla servet istem em izin sebepleri varsa, şu som lan sor malıyız: Bu sebepler tara olarak nelerdir, nasıl işlerler, neye bağlı dırlar ve daha fazla servetle “yapabileceğimiz” şeyler nelerdir? As lında daha fazla gelir ya da servet istememizin genellikle mükem mel sebepleri vardır. Bunun nedeni gelir ve servetin kendi başına arzulanabilir olması değil, bizleri değer verdiğimiz yaşam tarzları na götürecek daha fazla özgürlüğün hayranlık uyandıran genel 2. Aristoteles, The Nıcomachean Ethics, çeviren D. Ross (O xford: O xford Univer sity Press, gözden geçirilmiş bs.. 1980), kitap I, bölüm 5, s. 7,
28
amaçlı araçları olmalarıdır. Servetin yararlılığı yapmamızı sağladığı şeylerde, kazanmamı za yardımcı olduğu temel özgürlüklerde yatar. Ancak bu ilişki ne dışlayıcı (çünkü yaşamlarımız üzerinde servetten başka önemli et kiler vardır), ne de biröm ektir (çünkü servetin yaşamlarımıza etki si diğer etkilerle birlikte değişir), Servetin yaşam koşullarının ve kalitesinin belirlenmesinde oynadığı önemli rolü kabul etinek. bu ilişkinin sınırlı ve koşullu doğasını anlamak kadar önemlidir. Yeter li bir kalkınm a anlayışı, servet birikiminin ve gayri safi m illi hası ladaki artışın ve gelirle ilgili diğer değişkenlerin çok ötesine gitmek zorundadır. Önemini göz ardı etmeksizin iktisadi büyümenin çok ötesine bakabilmeliyiz. Gelir ve serveti azami düzeye çıkarmayı tem el hedef olarak be lirlememiz yeterli olmaz, bunlar Aristoteles'in dediği gibi “ sadece faydalı ve başka bir şey içiri’dir, buna ulaşmak, kalkınma amaçlan ve araçları, kalkınm a sürecim daha bütünlüklü biçim de anlamak sorgulama ve araştırma gerektirir. Aynı sebepten öttiriL iktisadi bü yüme de m antıklı biçimde tek başına bir amaç olarak görülemez. Kalkınmanın daha çok yaşam standardımızı yükseltmek ve yarar landığımız özgürlükleri geliştirmekle ilgili olm ası gerekir. Değer verdiğimiz özgürlükleri genişletmek sadece yaşamımızı daha zen gin ve daha engelsiz hale getirmekle kalmaz, aynı zamanda kendi irademizi kullanarak ve içinde yaşadığımız dünya ile etkileşerek ve onu etkileyerek- daha bütünsel sosyal kişiler olmamızı sağlar. Bu genel yaklaşım 3. bölümde daha bütünlüklü biçimde öneriliyor ve inceleniyor ve biıbiriyle yanşan diğer yaklaşımlarla değerlendi rici biçimde kıyaslanıyor.3 3. ö zg ü rlü ğ ü m erkeze alan bir toplumsal değerlendirm e anlayışının farklı yönle rin i daha önceki yayınlarda tartıştım : bkz. “E quality of W hat?", Tanner Lectures o n H um an Values içinde, c. I, der. S. McMurrin (Cambridge: C am bridge Univer sity Press, 1980); Choice, W elfare a n d M easurem ent {O xford: Blackwell; Camb ridge. M ass.: MIT Press, 1962; yeni bs. Cam bridge, M ass.: Harvard University Press, 1997); Resources, Values a n d Developm ent (Cam bridge, M ass.: Harvard University Press, 1984); 'W ell-being, Agency and Freedom: The Dewey Lectures 1984', Jo urnal o f P hilosophy 82 (Nisan 1985); Inequality Reexam iad (Oxford: Clarendon Press; Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1992). Ayrıca bkz. der. M artha Nussbaum ve Am artya Sen, The Q uality o f Life (Oxford; Claren don Press, 1993).
29
A . Ö Z G Ü R L Ü K Y O K S U N L U Ğ U B tÇ lM L E R l
Dünyanın her yerinde pek çok insan özgürlük yoksunluğunun çe şitli biçimleri yüzünden acı çekiyor. Belirli bölgelerde milyonlarca insanın en temel özgürlüğü olan yaşama hakkını elinden alan kıt lıklar devam ediyor. Hatta kıtlığın harap etmediği ülkelerde bile ye tersiz beslenme çok büyük sayıda savunmasız insanı etkileyebili yor. Gene çok sayıda insan, sağlık hizmetlerine, sıhhi koşullara ya da temiz suya yeterince ulaşamıyor ve hayatlarım gereksiz hastalık larla savaşarak, çoğu kez erken ölümlere yenik düşerek tüketiyor. Daha zengin ülkelerde de sık sık derin bir çaresizlik içinde yaşa yan. temel sağlık hizmeti imkânlarından ya da işlevsel eğitimden ya da kazançlı bir işten ya da iktisadi ve sosyal güvenlikten yoksun insanlar görülüyor. Çok zengin ülkelerde bile oldukça varlıklı insan gruplannın hayatta kalma süresi, bazen üçüncü dünya denilen böl gelerin çok daha yoksul ekonomilerinde yaşayan insanlannkinden daha uzun olmuyor. Aynca, kadınlar ile erkekler arasındaki eşitsiz lik milyonlarca kadının hayatım çekilmez hale getiriyor -bazen de erken yaşta sona erdiriyor- ve temel özgürlükleri kadınlar açısından farklı tarzlarda ve ağır biçimde kısıtlıyor. Özgürlükten yoksunluğun diğer biçimlerine gelince, dünyanın farklı ülkelerinde yaşayan çok sayıda insan siyasi ve m edeni hakla rından sistematik biçimde yoksun bırakılıyor. Bunun iktisadi büyü meyi tetiklediği ve hızlı iktisadi kalkınma bakımından “iyi” olduğu sık sık öne sürülmüştür. Fûtta bazıları, iktisadi kalkınm a bakımın dan avantajlı olduğunu iddia ettikleri daha katı siyasal sistemleri temel medeni ve siyasi haklann tanınmadığı- var güçleriyle savun muşlardır. Singapur’un eski Başbakanı Lee Kuan Yew'e atfen ge nellikle “ Lee Tezi” olarak anılan bu tez zaman zaman oldukça gü dük ampirik bulgularla desteklenmeye çalışılmıştır. Otoriter siya setlerin iktisadi büyümeye gerçekten yardımcı olduğunu gösteren pek az bulgu vardır ve daha kapsamlı ülkeler arası kıyaslamalar bu tezi hiçbir şekilde doğrulamamıştır. Aslında ampirik bulgular, ikti sadi büyümenin, katı bir siyasal sistemdense daha dostça bir iktisa di iklim meselesi olduğunu çok güçlü biçimde ortaya koyar. Bu ko 30
nu 6. bölüm de ele alınacaktır Ayrıca iktisadi kalkınmanın, ekonom ik güvenlik gibi, başka bo yutları da vardır. Ekonomik güvensizliği demokratik haklann ve özgürlüklerin yokluğuyla ilişkileııdirmek mümkündür. Aslında de mokrasinin işlemesi ve siyasal haklann varlığı, kıtlıkların ve diğer iktisadi bunalımların önlenmesine de yardımcı olabilir. Kıtlığın (ya da diğer iktisadi bunalımların) acısmı kendi yaşamında hiç ya da nadiren çekmiş otoriter yöneticiler, önleyici tedbirleri zamanında alma dürtüsünden yoksun olma eğilimindedir. Demokratik hükü m etler ise, tam aksine, seçimleri kazanmak ve halkın eleştirileriyle yüzleşmek zorundadır ve gerek kıtlıkları gerekse diğer bunal imlan Önleyecek tedbirleri almalarına yol açan güçlü dürtülere sahiptir. Dünya tarihinde, ister iktisadi bakımdan zengin (çağdaş Batı Avru pa ya da Kuzey Amerika gibi), ister görece yoksul (bağımsızlık sonrası Hindistan, Bostvana ya da Zimbabve gibi) olsun işleyen bir demokraside asla kıtlık yaşanmaması şaşırtıcı değildir. Kıtlıklar ge nellikle, yabancıların yönettiği sömürge bölgelerinde (İngiliz Hindistanı ya e k müsadereci İngilizlerin. yönettiği bir İrlanda gibi) ya da tek parti devletlerinde (1930’larda Ukrayna’da, 1958-1961'de Ç in’de ya da 1970’lerde Kamboçya’daki gibi) ya da askeri dikta törlüklerde (yakın geçmişte Etyopya, Somali ya da bazı Sahel ülke lerinde) görülmüştür. Aslında, b u kitap baskıya verilirken, dünya “kıtlık ligi”nde birinci geldiği görülen iki ülke, her ikisi de dikta törlük yönetimlerinin ünlü örnekleri olan Kuzey Kore ve Sudan'dır.. Aslında çok daha geniş bir etki alanına sahip olan demokratik ço ğulculuğun avantajları, kıtlığın önlenmesi konusunda kendisini son derece güçlü bir şekilde ve büyük bir açıklıkla göstermektedir. Ancak -en temelde- siyasal ve kişisel özgürlüklerin önemi doğ rudan doğruya kendisinden kaynaklanır, bunu vurgulamak için ekonomi üzerindeki etkilerinin açıklanması gerekmez. Siyasal ya da kişisel hak ve özgürlükleri olmayan insanlar, yeterli ekonomik güvenliğe sahip oldukları (ve elverişli iktisadi koşullardan yarar landıkları) raman bile, yaşamlarım yönlendiren önemli özgürlük lerden ve kamusal meselelerde hayati kararların alınmasına katılma fırsatından yoksun kalırlar. Bu yoksunluklar toplumsal v e siyasal 31
yaşamı kısıtladıkları için başka sorunlara (iktisadi bunalım gibi) yol açmasalar dahi baskıcı olarak görülmeleri gerekir. Siyasi ve mede ni haklar insan özgürlüğünün kumcu unsurları olduğu için, bunla rın inkârı başlı başına bir engel oluşturur. İnsan haklarının kalkın madaki rolünü incelerken medeni ve siyasi hakların araçsa! önemi nin yanı sıra kum cu özelliğini de belirtmemiz gerekir. Bu mesele ler 6. bölümde inceleniyor.
B. U Y G U L A M A L A R V E FIR SA TLA R
Yukarıdaki tartışma, burada ele alınan özgürlük görüşünün hem ey lem ve karar özgürlüğünü sağlayan uygulamaları, hem de verili ki şisel ve toplumsal koşullan b akımından insanların sahip oldukları fiili fırsatları kapsadığını açıkça ortaya koymuş olmalı. Özgürlük yoksunluğu, ya yetersiz uygulamalardan (oy verme ayrıcalıklarının ya da diğer siyasi ve medeni hakların ihlali gibi) ya da bazı insan ların asgari düzeyde başarmak istedikleri (erken ölüm, önlenebilir hastalık ya da açlığa maruz kalmamak gibi) şeyler için sahip oldukla n fırsatların yetersizliğinden kaynaklanabilir. Özgürlüğün uygulama yönü ile fırsa t yönü arasındaki ayırım önemli bir karşıtlığı içerir. Bu karşıtlık, farklı düzeylerde izlenebi lir. Özgürlüğün uygulama yönü ile fırsat yönünün farklı rollerini ve gereklerini (aradaki karşılıklı b ağlantıların yarn sıra) bir başka yer de tartıştım.'* Burada söz konusu ayırımla ilgili karmaşık ve ince meselelere girmek gerekmese de, özgürlüğü yeterince geniş bir kapsamda görmek çok önemlidir. Dikkati sadece elverişli uygula malarla (liberter denilen kişilerin, bazı çaresiz insanların önemli fırsatlardan sistematik biçimde yoksun bırakıldıkları için acı çekip çekmedikleri konusunda asla endişelenmeksizin zaman zaman yap tıkları gibi) ya da alternatif olarak sadece yeterli fırsatlarla (sonuç4. Kennel A rrow Konferansları kapsam ında, Freedom, Rationality a n d S ocial Choice: A rrow Lectures a n d O th e r Essays içinde [(Oxford: Oxford University Press, 2000)]. Bu çözüm lem ede özgürlüğün belirlenm esi ve değerlendirilm esiy le ilgili p e k ço k teknik m esele de İncelenmektedir. 32
çu denilen kişilerin fırsatları sağlayan uygulam aların ya da in s an la , n n sahip olduktan seçme özgürlüğünün doğası hakkında bir kaygı taşımaksızın zaman zam an yaptıktan gibi) sınırlamaktan kaçınmak gerekir. Hem uygulamalar hem d e fırsatlar te n d i başlarına önem ta şalar ve bu yönlerin her biri k a lk ın m a n ın özgürlük olarak görülme siyle ilgilidir.
C . Ö Z G Ü R L Ü Ğ Ü N İK İ R O L Ü
Bu kitapta sunulan kalkınma çözümlemesi bireylerin özgürlükleri ni temel yapı taşlan olarak görür. B u nedenle dikkat, özellikle kişi lerin haklı olarak değer verdikleri yaşam tarzlarına ulaşma “kapasitelerTnin genişletilmesine yöneltilmiştir. Bu kapasiteler kamu siya setiyle artırılabilir, ama öte yandan, kamu siyasetinin yönü, toplu m un katılım cılık kapasitesinin etkitı kullanımıyla d a etkilenebilir. Bu iki yönlü ilişki burada sunulan çözümlemenin merkezinde yer ala. Kalkınma kavramında, bireysel özgürlüğün hayati önemi bakı mından. sırasıyla değerlendirme ve etkinlik ile İlişkili iki a y n yak laşım varda.5 Birincisi, burada kullanılan noım adf yaklaşımda te mel bireysel özgürlükler eleştirel olarak ele aluur. Bu görüşe göre, bir toplumun başansı esas olarak o toplum a m ensup üyelerin yarar landıkları temel özgürlüklere göre değerlendirilmektedir. Bu değer lendirici konum, fayda ya d a uygulama niteliğinde özgürlük ya da gerçek gelir gibi başka değişkenleri odağa alan daha geleneksel normatif yaklaşımların bildirişimsel (enformasyonel) odağından farklılaşa. Kişinin değer verdiği şeyleri yapması için daha çok özgürlüğe sahip olması, (1) kişinin kapsamlı özgürlüğü bakımından başlı ba şına anlamlıdır, ve (2) kişinin değerli sonuçlara ulaşma fırsatım arS. Değerlendirici v s etkinIHc yatiaşım larına ilişkin b an a art daha kapsamlı bir araş tırm a için bkz. “Rights and A gency. Ptâtosophyand Public Affairs i/ (1982). Ye ni bs Consaquentiatism and Its Critics içinde, der. Sam uel Schefüer; "Well-be ing, Agency and Freedom": On Ethicsand Economics (Oxford: Blackwell. 1997).
turnası bakımından önemlidir.6 Her ikisi de toplum üyelerinin öz gürlüklerinin değerlendirilmesiyle ilişkilidir ve bu nedenle toplum kalkınmasının değerlendirilmesi bakımından hayatidir. Bu norm a tif odağın (ve özellikle adaleti bireysel özgürlükler ve onun toplum sal bağıntıları açısından görmenin) sebepleri 3. bölümde daha bü tünlüklü olarak inceleniyor. Temel özgürlükleri böylesine hayati bir konu olarak ele almanın ikinci sebebi özgürlüğün sadece başarı ve başarısızlığın temeli ol ması değil, aynı zamanda bireysel inisiyatif ve sosyal etkinliğin önemli bir belirleyicisi olmasıdır. Artan özgürlük, insanların kendi sorunlarına çare bulma ve aynı zamanda dünyayı etkileme kapasi tesini artını ve bu meseleler kalkınma sürecinin merkezinde yer alır. Buradaki kaygı, bireyin (aşın basitleştirme riskini göze alarak) “eylemlilik yönü" diyebileceğimiz şeyle ilgilidir. “Eylemlilik” teriminin hangi anlamda kullanıldığını biraz açık lamak gerekli. “Eyleyen” ifadesi, iktisat ve oyun teorisi yazınında bazen bir başkası adına eylemde bulunan (belki de bir “sorumlu” tarafından yönlendirilen) ve başanlan bir başkasının (“sonımlu”nım) üzerinden değerlendirilen bir kişiyi anlatmak için kullanı lır. “Eyleyen” terimini bu anlamda değil, daha eski -ve “daha gör kemli”- anlamıyla, eylemde bulunan ve değişim yaratan ve başarı lan, biz bunları bazı dışsal ölçütlere göre değerlendirsek de değer lendirmesek de, kendi değerleri ve hedefleri açısından yargılanabilen kişi anlamında kullanıyorum. Bu çalışma özellikle, bireyin top lumun bir üyesi olarak, iktisadi, toplumsal ve siyasal eylemlerin bir katılımcısı olarak oynadığı eylemlilik (piyasaya katılmaktan siya sal alanda ya da diğer alanlardaki bireysel ya da ortak faaliyetlerde doğrudan ya da dolaylı olarak yer almaya kadar değişen) rolüyle il gileniyor. Bu, çok sayıda kamu siyaseti sorunuyla ilişkilidir. Bu sorunlar, siyaset patronlarında çok yaygın biçimde görülen ince ayarlı (atıl olduğu farz edilen bir nüfusa “ideal hizmet” olarak sunulan.) “he 6. Bu bileşenler, sırasıyla özgürlüğün (1) uygulam a yönüne ve (2) fırsat yönüne d enk düşer. Bunlar, Kenneth A rrow Konferanslarımda çözüm lenm ektedir; Fre edom, Rationality a n d S ocial Choice içinde. -j a
P 3A R K A jO ıgtirM kI» K a lk u m u
d e f ’kullanm a ayartısı gibi stratejik meselelerden, hükümetlerin de m okratik irdeleme ve reddetm e sürecinden (medeni ve siyasi hak latın katılımcı biçim de kullanılmasından) ayrılma girişimleri gibi temel konulara kadar çeşitlenir.7
D. D E Ğ E R L E N D İR İC İ S İS T E M L E R : G E L İR L E R V E K A P A S İT E L E R
Burada kullanılan değerlendirici yaklaşım olgusal bir temel üzerin de yoğunlaşır ve böylece, pratik ve daha geleneksel etik yaklaşım lardan; gelir ve servetin önceliği üzerinde (insanların yaşamları ve temel özgürlüklerin özelliklerinden çok) “iktisadi” yoğunlaşma, zi hinsel tatmin üzerinde (yaratıcı hoşnutsuzluk ve yapıcı tatminsiz likten çok) “faydacı” bir anlayışla odaklanma, özgürlük uygulama larıyla “liberter” bir anlayışla (bu uygulamalardan türeyen sonuç lan kasten ihmal ederek) uğraşma vb. gibi iktisadi siyaset çözüm lemelerinden ayrılır. İnsanların yararlanması gereken temel özgür lükler üzerinde odaklanan farklı bir olgusal temele ilişkin kapsayı cı bir vaka 3. bölümde inceleniyor. Bu yaklaşım, bireysel kapasite yoksunluğunun gelir düzeyinin düşüklüğüyle yakından bağlantılı olabileceğini reddetmez. Gelir düzeyinin düşüklüğü iki yönle bağlantılıdır; (1) Düşük gelir, açlık ve yetersiz beslenmenin yanı sıra düşük okuryazarlık oranının ve fiziksel sağlıksızlığın önemli bir sebebi olabilir, ve (2) tam tersine, daha iyi eğitim ve sağlık daha yüksek gelir sağlamaya yardımcı olur. Bu bağlantıların tam olarak kavranması gerekir. Ancak temel kapasiteler ve bireylerin yararlandığı etkin özgürlükler üzerinde başka etkiler ve bu iç bağlantıların doğasım ve etki alanını incele mek İçin uygun sebepler vardır. Aslında, tam da gelir yoksulluğu ve 7. “H edef' sorununu Dünya Bankası’nın 1992*de Kalkınm a İktisadı konulu yıllık konferansına sunduğum "The Political Econom y of Targeting" başlıklı tezde tar tışm aya çalıştım . Bkz. P ublic Spending a n d the Poor: Theory a n d Evidence, der. Dom inique van de W alle ve Kim verly Nead (Baltim ore: Johns Hopkins University Press, 1995), Kalkınm anın bir parçası olarak siyasal özgürlük sorunu “Freedoms and Needs" başlıklı m akalem de e le alınm aktadır; bkz. N e w Republic, 10-17 O cak 1994.
35
kapasite yoksunluğu arasında genellikle önemli nedensel bağlantı lar olduğu için, birincisinin bize İkincisi hakkında yeterince fikir verebileceği düşüncesine saplanıp kalmaktan kaçınm ak gerekir. Arada sıkı bağlar yoktur ve siyasal açıdan bakıldığında aynlm a noktalan, genellikle, bu iki değişken setinin sınırlı birlikteliğinden çok daha önemlidir. İlgimizi gelir yoksunluğu üzerine dışsal biı yo ğunlaşmadan daha içsel bir kapasite yoksulluğu fikrine yöneltecek olursak, insan hayatının yoksulluğunu ve özgürlükleri (gelir pers pektifini siyaset çözümlemesinde bir referans noktası olarak dışla m a eğilimi gösteren bir tür istatistiği devreye sokarak) farklı bir bildirişimsel temelde daha iyi anlayabiliriz. Gelir ve servetin rolü -di ğer etkiler kadar önemli olmakla birlikte- daha geniş ve daha kap samlı bir başan ve yoksunluk görünümü içinde bütünleştirilmelidir.
E. Y O K S U L L U K V E E Ş İT S İZ L İK
Yoksulluk ve eşitsizlik çözümlemesi için gerekli görülen bu bildirişim sel temelin içerimleri 4. bölümde inceleniyor. Yoksulluğu dü şük gelir düzeyinden çok tem el kapasitelerden yoksunluk olarak görmenin geçerli sebepleri vardır. Temel kapasitelerden yoksunluk erken ölümlerde, ciddi şekilde yetersiz beslenmede (özellikle ço cukların), süregiden hastalıklarda, okuryazarlık oranının düşüklü ğünde ve diğer başarısızlıklarda yansıyabilir. Sözgelimi, bazı toplumlarda, özellikle Güney v e Batı Asya, Kuzey Afrika ve Ç in’de yaşa göre saptanan kadın ölüm oranlarının olağanüstü yüksekliğin den kaynaklanan korkunç “kayıp kadınlar" fenomeninin, toplumsal cinsiyet eşitsizliği konusunda bize bazen pek az şey söyleyen gelir düşüklüğünden çok, demografik, tıbbi ve toplumsal bildirişimle çö zümlenmesi gerekir.8 Perspektifteki kayma, bize sadece gelişmekte olan ülkeler için değil, daha zengin toplumlar için de geçerli olan farklı -ve konuyla daha doğrudan ilgili- bir yoksulluk anlayışı kazandırdığı için önem 8. Bu konuyu, 'M issing W om en", British M edical Journal 303 { 1992) içinde tartış tım.
36
lidir. Belli başlı Avrupa ülkelerinin çoğunda % 10-12 gibi rakamla ra varan yüksek işsizlik oram, gelir dağılımı istatistiklerine pek yansımayan yosunluklan gösterir. Bu yoksunluklar çoğu kez, Avru pa sosyal güvenlik sisteminin (işsizlik sigortası dahil) işsizin uğra dığı gelir kaybım karşılama eğiliminde olduğu gerekçesiyle önem senmez. Ancak işsizlik sadece devlet akratımlanyla karşılanabilen bir gelir yetersizliği değil; aynı zamanda, bireysel özgürlük, inisi yatif ve beceriler üzerindeki uzun erimli zayıflatıcı etkilerin de kay nağıdır. Çeşitli e tk ile rin in yanı sıra işsizlik bazı gnıplann “toplum dan d ı ş l a n m a l ı n a ve kendi gücüne dayanma, özgüven, psikolojik ve fiziksel sağlığın kaybedilmesine yol açar. Aslında, yüksek ve k a tla n ılm a s ı güç işsizlik düzeylerini azaltacak yeterli siyasetler oluşturulmadan “kişisel gayret”in öne çıktığı bir toplumsal ortama geçmek için yapılan çağdaş Avrupa girişimlerinde bir yetersizlik duygusunun açığa çıktığım görmemek gerçekten zordur. İşsizlik düzeyleri bu türden kişisel gayreti olağanüstü zorlaştırmaktadır.
F . G E L İR V E Ö L Ü M L Ü L Ü K O R A N I
Ölümlülük oram ile gelir arasındaki bağlantı (Maitreyee’nin tut kuyla m erak ettiği konu) açısından bakıldığında bile, çok zengin ü l kelerdeki belirli gnıplann yoksunluk boyutunun üçüncü dünya de nilen ülkelerdekiyle kıyaslanabilir olması dikkate değer. Örneğin, Birleşik Devletler’de bir grup olarak ele alındığında Afrika köken li Amerikalıların ileri yaşlara ulaşma şansı, ekonomileri çok yoksul olan Çin ya da Hindistan'ın Kerala eyaletinde (ya da Sri Lanka, Ja maika ya da Kosta Rika’da) dünyaya gelen insanların ileri yaşlara ulaşma şansından daha yüksek değildir, hatta daha düşüktür. ’ Bu durum şekil 1 ve 2 'd e görülmektedir. Birleşik Devletler’de yaşayan Afrika kökenli Amerikalıların kişi başına düşen geliri be yaz nüfusunkinden önemli ölçüde düşük olsa da, Afrika kökenli 9. Bu v e bu türden d iğer kıyaslamalar, T h e Econom ics of Life and Death" baş lıklı m akalem de yer almaktadır. Bkz. Scientific Am erican 26 6 (Nisan 1993). Ayrı c a bkz. 'D em ography and W elfare Economics", Em pirica 2 2 ( 1995).
37
ŞEKİL 1: Bölgelere göre erkeklerin hayatta kalm a oranlarındaki değişim ler
Kaynaklar. Birleşik Devletler, 1991-1993: ABD Sağlık ve insani Hizm etler Ba kanlığı, Health United States 1995 (Hyattsville, M d.: Ulusal Sağlık İstatistikleri Merkezi, 1996); KeraJa, 1991: Hindistan H(iküm eli, Sample R egistration System : F ertility a n d M ortality Indicators 1991 (Yeni Delhi: Genel Nüfus Kayıt Bürosu, 1991); Çin, 1992: Dünya Sağlık Örgütü, W orld Health Statistics A nnual 1994 (Cenevre: Dünya Sağlık Örgütü, 1994).
Amerikalılar (geçim maliyeti farklılıkları dikkate alındığında bile) gelir bakımından Ç in ya da Kerala halkından birkaç kat daha zen gindir . Bu bağlamda, Afrika kökenli Amerikalıların yaşam süresi beklentilerinin çok daha yoksul Çinlilerin ya da Kerala'daki Hintlilerinkiyle kıyaslanması özellikle ilginçtir. Afrika kökenli Ameri kalılar düşük yaş gruplarında hayatta kalm a bakımından (özellikle 38
ŞEKİL 2 : Bdlgatere g ö re kadınların bayatta ka lm a oranlarındaki değişim ler
*
ABD (b ey az)
KeraJa. H in d istan ♦
ABD (A frika kökenli) • ♦ • Ç in
O
S
IS
25
35
45
55
65
75
Ya$ (y ıl)
Kaynaklar. Birleşik Devletler, 1991-1993: ABD Sağlık v e İnsani Hizmetler Ba kanlığı. Health United States 1995 (Hyattsvffle, Md.: Ulusal Sağlık İstatistikleri Merkezi, 1996): Kerala, 1991:Hndistan Hükümeti, Sample Registration System: Fertility and Mortality IneScators 1991 (Yeni Delhi: Genel Nüfus Kayıt BCkosu, 1991): Çin, 1992: Dünya Sağlık Örgütü. World Health Statistics Annual 1994 (Cenevre: Dünya Sağlık Örgütü, 1994).
bebek Öliimleri h a la m ın d a n ) Çinlilere y a da Hintlilere kıyasla daha iyi olm a eğilimindedirler, ancak bu durum yıllar içinde değişmek tedir. Gerçekte, Çin ve Keraia’daki erkeklerin daha yaşlı gruplarda yer alacak kadar hayatla kalma bakımından Afrika kökenli Ameri kalıları kesin olarak geride bıraktığı görülür. Afrika kökenli Ameri 39
kalı kadınların sergiledikleri daha yüksek yaşlara ulaşma görüntü sü çok daha yoksul Çinlilerinkine yakındır ve hayatta kalma oran lan Kerala'daki çok daha yoksul Hintlilerinkinden kesinlikle daha düşüktür. Böylece Afrika kökenli Amerikalılar, Amerikalı beyazla ra kıyasla sadece kişi başına gelir bakımından göreli yoksunluğa m aruz olmakla kalmazlar, aynı zamanda ileri yaşlara ulaşma bakı mından Kerala’daki düşük gelirli Hintlilerden (hem kadınlar hem erkekler) ve Çinlilerden (sadece erkekler) mutlak anlamda daha yoksun durumdadırlar. B u (yani, kişi başına gelirin ortaya koyduğu yaşam standartlan İle daha ileri yaşlara ulaşma kapasitesinin orta ya koyduğu yaşam standartlan arasındaki) karşıtlıklara yol açan ne densel etkiler, sağlık sigortası kapsamı, kamu sağlık hizmetleri, okul eğitimi, yasa ve düzen, şiddetin yaygınlığı ve benzeri toplum sal düzenlemeleri ve topluluk ilişkilerini içerir.10 Birleşik Devletler ’deki Afrika kökenli Amerikalıların bir bütün olarak pek çok içsel farklılık taşıdığım da belirtmek gerekir. Aslın da, özellikle ABD kentlerinde (New York City, San Francisco, St. Louis ya da Washington D.C. gibi) yaşayan siyah erkek nüfusa ba kacak olursak, çok daha erken yaşlarda hayatta kalma süresi bakı mından Çin ya da Kerala’da yaşayan insanların gerisinde oldukla rım görürüz.11 Pek çok üçüncü dünya halkının da gerisindedirler: sözgelimi, Bangladeşli erkeklerin kırk yaşın üzerine ulaşma şansı, refah içindeki New York kentinin Harlem bölgesinde yaşayan Afri ka kökenli Amerikalı erkeklerininkinden daha fazladır. Bütün bun lar, Birleşik Devletler'de yaşayan Afrika kökenli Amerikalıların Üçüncü Dünya ülkelerindeki karşılaştırma gruplarında yaşayan in sanlardan birkaç kat daha zengin o lmalarına rağmen böyledir.12 10. Bu konuda “Econom ics o f Life and O e a lh ' başlıklı makaleme ve ayrıca bura d a değinilen tıp yazınına bakınız. Ayrıca bkz. Jean Dröze ve Am artya Sen, Hun g e r a n d Public A ction (Oxford: Clarendon Press, 1989). Bu genel konuda ayrıca bkz. M. F Perutz, "Long Live the Q ueen's Subjects", Philosophical Transactions o f the Royal Society o f London 3 5 2 (1997). 11. Bu sonuca, yaşam süresi beklentisiyle ilgili hesaplam aları yapm ak için kulla nılan geriplan verilerinden hareketle ulaşılabilir. Bkz. C. J. L. Murray, C. M. Mic haud, M. T. M cKenna ve J. S. Marks, U.S. Patterns o f M ortality b y C ounty and R ace: 1965-1994 (Cambridge, M ass.: Harvard Center for Population and Deve lopment Studies, 1996), bkz. özellikle tablo 6d. 12 Bkz. Colin M cCord ve Harold P. Freeman. “Excess M ortality in Harlem '. New
40
G . Ö Z G Ü R L Ü K , K A P A S İT E Y E YAŞAM K A L İT E S İ
Yukarıdaki tartışmada çok temel bir özgürlük üzerinde durdum; er ken öliime yenik düşmeyerek hayatta kalm a kapasitesi. Bu, hiç kuş kusuz, önem li bir özgürlüktür, ancak önemli olan daha pek çok öz gürlük vardır. Aslında konumuzla ilgili özgürlüklerin kapsamı çok geniş olabilir. Özgürlüklerin geniş kapsamı zaman zaman özgürlük merkezli kalkınm aya “işlemsel” yaklaşım bakımından bir sorun olarak görülür. Bu kötümserliğin yeisiz olduğunu düşünüyorum, ancak konuyu 3. bölüme kadar erteleyeceğim. Bu bölümde temel değerlendirme yaklaş unlan bütün olarak ele alınacak. Ne var k i burada özgürlük merkezli perspektifin, kişinin geliri ve elindeki kaynaklar üzerinde değil daha çok insanın yaşam tarzı (belki de insanın sahip olduğu seçenekler) üzerinde yoğunlaşan “yaşam kalitesi"ne yönelik ortak ilgiyle türsel bir benzerlik taşıdı ğım belirtm ek gerekil.13Gelir ve servetten çok yaşam kalitesi ve te mel özgürlüklere odaklanılması yerleşik iktisat geleneklerinden bir kopuş olarak görülebilir ve (özellikle kıyaslamanın, çağdaş iktisat ta görülen ve geliri merkeze yerleştiren daha katı bazı çözümleme lerle yapılması halinde) bir bakıma böyledir de. Ancak gerçekte da ha kapsamlı olan bu yaklaşımlar başından itibaren profesyonel ik tisadın parçası olan çözümlemenin genel hatlanyla uyumludur. Aristotelesçi bağlantıların yeterli olduğu aşikârdır (Aristoteles'in üzerinde durduğu “refah” ve “kapasite,” M artha Nussbaum’un tarüştığı gibi, yaşam kalitesi ve tem el Özgürlüklerle belirgin biçimde ilişkilidir).13 Adam Smith’in “zorunluluklar” ve yaşama koşullan çözümlemesiyle de güçlü bağlantılar vardtr.15 Aslında iktisadın kökeni, önemli ölçüde, insanların iyi bir ya England Jo urnal o t Madicm e 3 2 2 (18 O ca k 1990); ayrıca bkz. M. W. Owen, S. M. Teutsch, D. F. W illiam son ve J. S. Marks, “The Effects o f Known Risk Factors on the Excess M ortality o f Black Adults in th e United S tates', Jo urnal o f the A m eri can M ed ica l Association 263, no. 6 ( 9 Şubal 1990). 13. Bkz. der. Nussbaum v e Sen, The Q uality o f Life (1993). 14. Bk2 . M artha Nussbaum, ‘ Nature, Function and Capability: Aristotle on Politi ca l Distribution", O xford Studies in Ancient P M o so p fty (1966, ekciW); ayn e ab kz. der. Nussbaum ve Sen, The Quality o f U fa (1993). 15. Bkz. Adam Sm ith, A n Inauiry into the Nature a n d Causes o f the W ealth o f Na il
şam sürmek için sahip oldukları fırsatlarla ve bunların üzerindeki nedensel etkilere ilişkin değerlendirmeyi inceleme ihtiyacıyla gü dülendi. Bu fikirlerin Aristotelesçi klasik kullanımı bir yana, ben zer anlayışlar, on yedinci yüzyılda William Petty’nin öncülüğünde, ardından Gregory King, François Quesnay, Antoine-Laurent Lavo isier. Joseph-Louis Lagrange ve diğerleri tarafından ulusal m uhase beler ve iktisadi refah üzerine yazılan yazılarda bol miktarda kulla nıldı. Bu iktisadi çözümleme önderlerinin tasarladıkları ulusal mu hasebeler m odem gelir kavramının temellerini oluştururken, ilgile ri asla bu kavramla sınırlı kalmadı. Gelirin önemini araçlara ve ko şullara bağlı olarak da değerlendirdiler.15 Sözgelimi. William Petty ulusal gelir tahminlerinde hem “gelir yöntemi"nin hem de “gider yöntem f’ıun öncülüğünü yaparken (modem gelir tahmin yöntemleri doğrudan bu öncü girişimlerden kaynaklanır), “Ortak Güvenlik” ve “her bir İnsanın özel Mutlulu ğu” gibi konularla özellikle ilgilendi. Petty’nin kendi araştırması için belirlediği hedef, insanların yaşam koşullarının değerlendiril mesiyle doğrudan ilişkiliydi. Bilimsel araştırmayı anlamlı bir doz da on yedinci yüzyıl siyasetiyle birleştirmeyi (“K ral'ın tebaasının hoşnutsuz insanların iddia ettikleri kadar kötü bir durumda” olma dığım “göstermek için”) başardı. Bu arada meta tüketiminin insan ların çeşitli işlevleri üzerinde yarattığı etki de başkalarının ilgisini çekiyordu. Örneğin, büyük matematikçi Joseph-Louis Lagrange m etalan işlevleriyle ilgili özellikleri bakımından ele alma, buğday ve diğer tahıl miktarlarım denk besinlere, bütün et miktarlarım denk sığır eti birimlerine ve bütün içki miktarlarını şarap birimleri ne (Lagrange’ın Fransız olduğunu unutmayın!) göre değerlendirme konusunda özellikle yenilikçiydi.17Sadece metalar değil, ortaya çı t/ons (1776), yeni bs., der. R. H. Campbell ve A. S. Skinner (Oxford: Clarendon 1976), c. 2, kitap 5, bölüm 2 ("Taxes upon Consumable Com m oditis”), s. 469-71. Press,
16. Bu konuda b ir tartışm a için bkz. 1935'te Cam bridge’te verdiğim Tanner Kon feransları, The Standart o t Living içinde, der. G eoffrey Hawthorn (Cambridge: Cam bridge University Press, 1987). 17. Böylece Lagrange günüm üzde “yeni tüketim görüşü" olarak bilinen şeyin m uhtem elen ilk çözüm lem esini on sekizinci yüzyılın sonlarında yapm ış oluyordu
42
kan işlevler üzerinde yoğunlaşarak profesyonel iktisadın eski bir mirasını yeniden canlandırabiliriz.
H . P İY A S A L A R V E Ö Z G Ü R L Ü K L E R
Eski m irasın canlandırılmasını gerektiren bir başka konu piyasa mekanizmasının rolüdür. Piyasa mekanizmasının özgürlükle ve do layısıyla iktisadi kalkınmayla ilişkisi, farklılığı belirgin biçimde ayırt edilmesi gereken en az iki farklı sorunu beraberinde getirir. Birincisi, keyfi denetimlerle ticari faaliyet fırsatlarının engellenme si bizatihi bir yoksunluk kaynağı olabilir. Böylece insanlar kendi haklan olarak görülebilecek bir şeyi -aksini gösteren zorunlu ne denlerin yokluğunda- yapmaktan m en edilirler. Bu nokta, piyasa mekanizmasının etkinliğine ya da bir piyasa mekanizmasına sahip olmanın veya olmamanın yarattığı sonuçlara ilişkin kapsamlı bir çözümlemeye bağlı değildir; sadece izin verilmeksizin ya da engelİenmeksizin m übadele v e ticari faaliyette bulunma özgürlüğünün Önemini ortaya koyar. Bu piyasa görüşünü, şu sıralarda hayli popüler olan ikinci bir görüşten ayırmak gerekir'. Piyasalar genellikle insanların sahip ol dukları geliri, serveti ve iktisadi fırsatları artıracak şekilde işler. Pi yasa mekanizmasına getirilen keyfi kısıtlamalar piyasaların yoklu ğundan kaynaklanan can alıcı sorunlar yüzünden özgürlüklerde bir azalmaya yol açabilir. İnsanların, piyasaların sağladığı v e destekle diği iktisadi fırsatlardan ve elverişli sonuçlardan esirgenmeleri yok sunluklara yol açabilir. Piyasa mekanizmasından yana ve her ikisi de temel özgürlükler perspektifiyle ilgili olan bu iki görüşün birbirinden ayrılması gere kir. Çağdaş iktisat yazınında, neredeyse bütün ilgiyi kendi üzerinde toplayan ikinci görüştür - piyasa mekanizmasının etkin işleyişi ve (Kevin J. Lancaster, “A N ew Approach to Consum er Theory", Journal o f Political Econom y 74 [1996] ve W. M. Gorman, "A Possible Procedure tor Analysing Q u ality D ifferentials in th e Egg M arket” , R e view o f E conom ic Studies 4 7 11980], Bu ve ilgili konular The Standart o f Living (1987) başlıklı kitabım da tartışılıyor.
43
elverişli sonuçları temelinde.” Bu görüş genel olarak ele alındığın da elbette ki güçlüdür ve piyasa sisteminin hızlı iktisadi büyümenin ve yaşam standartlarındaki gelişmenin motoru olabileceğini göste ren bol miktarda ampirik bulgu vardır. Piyasa fırsatlarını kısıtlayan siyasetler, piyasa sisteminden, esas olarak yaygın iktisadi refahtan doğacak olan temel Özgürlüklerin genişlemesini kısıtlayıcı bir etki yaratabilir. Bu göriiş, piyasaların da zaman zaman zararlı olabilece ğini (Adam Sm ith'in özellikle m ali piyasalarda denetim ihtiyacım desteklerken belirttiği gibi) reddetmek anlamına gelmez.” B azı ör neklerde piyasanın düzenlenmesini savunan ciddi görüşler vardır. Ancak günümüzde piyasa sisteminin genelde olumlu etkileri birkaç on yıl öncesine kıyasla çok daha yaygın biçimde kabul edilmekte dir. Ne var ki bu piyasa kullanımı örneği, insanların ticari faaliyette bulunma ve mübadele hakkına sahip oldukları görüşünden tama m en farklıdır. Bu türden hakların dokunulmaz -ve kendi sonuçla rından tamamen bağımsız- olduğu kabul edilmese bile, insanların ekonomik olarak birbiriyle etkileşme hakları inkâr edildiğinde top lumsal bir kaybın ortaya çıkacağı öne sürülebilir. Ticari işlemlerin başkaları üzerinde yarattığı etkilerin insanların diledikleri gibi iş lem yapabilecekleri varsayımının makul biçimde kısıtlanmasına yol açacak ölçüde kötü olması halinde bile, bu kısıtlamaların dayatılması (ticari işlemlerin başkaları üzerinde yarattığı dolaylı etkile rin alternatif kaybıyla dengelense de) bir şeylerin doğrudan kaybı na yol açar. 10. Seçkin bir istisna olarak bkz. Robert Nozick, Anarchy, State a n d Utopia (New York: Basic Books, (974). 19. Adam Smith bu görüşü esas o la ra k “tefecilik’ karşıtı yasatan desteklem e, ’ savurganlıklar ve pro|eciter’ dediği spekülatif yatırım a gösterilen aşırı hoşgörü nün yarattığı karışıklığı denetlem e ihtiyacı bağlam ında savundu. Bkz. Smith. We alth o f Nations, o. 1, kitap 2, bölüm 4, paragraflar 14-15, Cam pbell ve Skinner baskısı (1976), s. 356-7. Sm ith'in burada kullandığı ‘ projeci" terim i “proje yapan k iş i' anlam ına gelmez. 1 6 1 6 'dan itibaren pejoratif anlam da kullanılan terim (77ıs Shorter O xford English D ictionary e göre) başka şeylerin yanı sıra, “balon şirket lerin destekçisi, spekülatör, üçkâğıtçı" anlam ına gelir. G iorgio Basevi, Smith'in eleştirisi ile Jonathan Swilt'in 1726'da, Wealth o f Nations!tan yarım yüzyıl önce yayım lanan G ü live r/n Seyahafierfnde anlattığı “p ro je tile r" arasındaki ilginç para lelliğe dikkatim i çekli.
44
İktisat disiplini, özgürlüğün değeri üzerinde odaklanmaktan, fayda, gelir v e servetin değeri üzerinde odaklanmaya geçme eğili mi gösterir. Bu odak daralması, piyasa mekanizmasının bir bütün olarak oynadığı rolün yeterince değerlendirilmemesine yol açar; bununla birlikte bir meslek olarak iktisat piyasaları yeterince övme diği için suçlanamaz. Ne var ki buradaki sorun övgünün miktarı de ğil sebepleridir. İktisatta gayet iyi bilinen bir görüşü örnek olarak alalım. Bu gö rüşe göre, rekabetçi bir piyasa mekanizması, merkezi bir sistemin gerek bildirişim ekonomisi (piyasada faaliyet gösteren her bir kişi nin çok şey bilmesi gerekmez) gerekse uygun teşvikler (her bir ki şinin basiretli bir tutumla gerçekleştirdiği eylemler başkalarının ey lemiyle güzelce kaynaşır) nedeniyle normal şartlarda başaramaya cağı bir etkinlik tipini başarabilir. Şimdi genel olarak kabul edile nin tam tersi bir vaka düşünelim. Bu vakada, aynı iktisadi sonuç, üretim ve paylaşım la ilgili bütün kararların bir diktatör tarafından alındığı tamamen merkezileştirilmiş bir sistem tarafından gerçek leştirilsin. Bunu gerçek bir başarı saymak mümkün müdür? Bu senaryoda bir eksiklik olduğunu, yani insanların nerede ça lışacakları, ne üretecekleri, ne tüketecekleri ve benzerine diledikle ri gibi karar verm e özgürlüklerinin olmadığını öne sürmek zor de ğildir. Sırasıyla, serbestçe seçim yapılan ve bir diktatörlük düzeni ne boyun eğilen bu iki senaryoda, bir kişi aynı m etalan aynı tarzda ilretse ve sonunda aynı miktarda gelir sağlasa ve aynı malları satın alsa bile, düzene tabi olmaktansa serbest seçim yapma senaryosu nu tercih etmesi için gayet sağlam bir nedeni olabilir. Sadece, öz gürlüğün kullanılması dahil hiçbir süreç dikkate alınmaksızın varı lan en so n yani “nihai sonuçlar” v e nihai sonuçlara varılırken izle nen uygulamaların dikkate alındığı “kapsamlı sonuçlar” arasında konuyla ilgisini bir başka yerde daha bütünlüklü olarak çözümle meye çalıştığım bir ayınm vardır.20 Piyasa mekanizmasının fazileti 20. "Kapsamlı sonuçlar’ ila “an yüksek so n u çla r' arasındaki ayırım ın çeşitli bağ lam larda taşıdığı önem “Maximization and the Act ot C h o ice ' başlıklı m akalem d e tartışılıyor; E conom etrics 65 (Temmuz 1997). 8 u ayırım ın özgüi piyasa m eka nizması örneği ve alternatiflerine uygunluğu için bkz. “M arkets and Freedom" başlıklı m akalem : O xford Econom ic Papers 4 5 (1 9 9 3 ) ve gene bana alt ‘ M arkets
45
yalnızca daha etkin nihai sonuçlar yaratma kapasitesinde yatmaz. Piyasa yanlısı iktisadın ilgi odağının özgürlükten faydaya kay masının, özgürlüğün taşıdığı merkezi değerin ihmali gibi birtakım maliyetleri olmuştur. Yirminci yüzyılın önde giden iktisatçılarından biri, bizzat özgürlük yönelimli olmaktan çok fayda yönelimli olan John Hicks, konuya ilişkin bir pasajda sorunu hayranlık verici bir açıklıkla ortaya koydu: K lasik (Sm ith’çi ya da Ricardo’cu)ik£isatçılann liberal ya da m üdaha le etmem e ilkeleri, ilk plandaki iktisadi ilkeler değildi; bunlar, çok da ha geniş b ir alanda uygulanması düşünülen ilkelerin iktisada uygulan masıydı. İktisadi özgürlüğün iktisadi etkinliği sağladığı iddiası ikinci planda destekleyici b ir görüşten ibaretti... Ben sadece, çoğumuzun yaptığı gibi, tezin öteki yanını tamamen unutmakta haklı olup olmadı ğımızı sorguluyorum.21
Kalkınma yazınının, yüksek gelirler, daha geniş bir tüketim malla rı yelpazesi ve diğer nihai sonuçlara verdiği öncelik açısından ba kıldığında, bu nokta iktisadi kalkınma bağlamında oldukça ezoterik görülebilir. Ancak ezoterik olmaktan çok uzaktır. Pek çok ekonomi de kalkınma sürecinin en büyük değişimlerinden biri, pek çok ge leneksel tanm toplumunun oynadığı rolü niteleyen bağlı emeğin ve zorunlu çalışmanın bir serbest iş sözleşmesi ve kısıtlanmamış Fizik sel hareket sistemiyle yer değiştirmesini kapsar. Kalkınma konu sunda özgürlüğü temel alan bir perspektif ise bu konuyu sadece ni hai sonuçlar üzerinde odaklanan bir değerlendirici sistemin yapa mayacağı bir tarzda ele alır. Bu nokta, köleliğin kaldırılmasından önce Birleşik Devletler’in güneyinde kullanılan köle emeğinin doğasıyla ilgili tartışmalarla örneklenebilir. Robert Fogel ve Stanley Engerman'ın bu konuda yaptıkları klasik araştırma (Time on the Cross: The Economics o f Atnerican Negro Slavery) kölelerin görece yüksek “parasal gelirle fiy le İlgili dikkat çekici bir bulguyu içerir. Kölelerin meta tüke and Freadom to Choose". Ths E thical Foundations o f th e M arket Econom y içinde, ed. Horst Siebert (Tübingen: J. C. B. Mohr, 1994). Ayrıca bkz. bu çalışmanın 4. bölümü. 21. J. R. Hicks. Wealth a n d W elfare {Oxford: B a st Blackwell, 1981), s. 138.
45
timleri özgür tarım emekçilerinin gelirleriyle olumlu biçimde -ke sinlikle olumsuz biçimde değil- benzeşiyordu. Ve kölelerin yaşam süresi beklentisinde de, göreli olarak konuşursak, ciddi oranda bir düşüklük söz konusu değildi: “ Fransa ve Hollanda gibi ileri ülkele rin yaşam süresi beklentisiyle neredeyse aynı" ve “hem Birleşik Devletler hem de Avrupa kentlerindeki Özgür sanayi işçileri[nin] yaşam süresi beklentisinden] daha uzun” idi.23 Ve köleler gene de kaçıyorlardı v e kölelik sisteminin kölelerin çıkarma çok iyi hizmet etmediğini düşünmek için mükemmel sebepler vardı. Aslında, kö leliğin kaldırılmasından sonra, köleleri geri getirmek, onlan tıpkı köleler gibi (özellikle “ekip çalışması” biçiminde), ancak daha yük sek ücretlerle çalıştırmak için yapılan girişimler göriildüyse de ba şarılı olmadı. Köleler serbest bırakıldıktan sonra pek çok plantasyon sahibi, iicret karşılığında çalıştırmak iizere kendi iş ekiplerini oluşturmaya çalışular. Ancak bu türden girişimler, kölelikten azat edilmiş kişilere ödenen üc retlerin bu kişilerin köle olarak sağladıkları gelirin % 100'iinden fazla olmasına rağmen, genellikle başarısızlığa uğradı. Plantasyon sahipleri, bu yüksek ücretlere rağmen, z o r kullanma hakkından yoksun oldukla rı için ekip sistemini sürdürmenin imkânsız olduğunu gördüler.25
Çalışma özgürlüğünün ve bunun pratikte uygulanmasının taşıdığı önem, beraberinde getirdiği değer belirleme sorununu anlamak ba kımından büyük önem taşır." Aslında Karl M arx'in kapitalizm öncesi işgücü düzenlemelerinin getirdiği özgürlük yoksunluğuna karşı kapitalizm lehine yaptığı yo rumlar tam da bu sorunla ilgilidir. Bu sorun, aynı zamanda, Marx’m 22. Robert W . Fog el ve Stanley L Engerman Time on the Cross: The Econo m ics o f Am erican N egro Slavery [Boston: Little, Brown, 1974), s. 125-6, 23. Fogel v s Engerman, Time on the Cross (1974), s. 237-0. 24. Bu önem li konunun farklı yönlerine ilişkin bir incelem e için bkz. Fernando Henrique Cardoso, C apitalism o e Escravidâo no B ra sil M eridionel: O negro na so dadade escravocrata do R io G rande do S u ! (Rio de Janeiro: Pa2 e Terra, 1977); Robin Blackburn, The O verthrow o f Colonial Slavery, 1776-1848 (Londra v e New York. Verso, 1988); der. Tom Brass v e M arcel v a n der Linden. Free a n d Vnfree L a b ou r (Berne: European Academ ic Publishers, 1997); der. Stanley L. Engerman, Terms o f Labor: Slavery, Serfdom a n d Free Labor (Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1999).
47
Amerikan İç Savaşı’nı “çağdaş tarihin büyük olaylarından biri" ola rak nitelendirmesine yol açmıştır.15 Aslında piyasayı temel alan öz gürlük konusu, gelişmekte olan pek çok ülkede yaygın olan bağlı emek ve serbest sözleşmeye dayanan çalışma düzenlemelerine geçiş çözümlemesinin merkezinde yer alır. Aslında bu. Marksçı çözümle menin faydaya karşı çıkarak özgürlük üzerinde yoğunlaşan liberter anlayışla benzerlik taşıma eğilimi gösterdiği konulardan biridir. Örneğin. Hindistan’da bağlı emekten ücretli emeğe geçişi konu alan önemli çalışmasında V. K. Raroachandran bu sorunun çağdaş tanm ın güney Hindistan’daki durumu bakırcımdan taşıdığı ampirik önemi aydınlatır: M arx, kapitalizm altındaki işçinin (Jon Elster’in terimini kullanarak) biçim sel özgürlüğü ile kapitalizm öncesi sistemlerdeki işçilerin gerçek özgürlük yoksunluğu arasında ayırım yapar: “İşçilerin işverenlerini de ğiştirme özgürlüğü onları daha erken üretim tarzlarında görülmemiş biçim de özgür kılar.” Tarımda ücretli emeğin gelişmesini incelemek başka bir perspektiften d e önemlidir. Bir toplumda işçilerin kendi emek güçlerini satma özgürlüğünün uzantısı onlann olumlu özgürlük lerindeki artıştır, bu artış da toplumun sağladığı refahı gösteren önem li b ir ölçüdür*
Bağlı emeğin borçlulukla ilişkisi kapitalizm öncesi pek çok tarım toplumunda özellikle güçlü bir özgürlük yoksunluğu biçimine yol açar.27 Kalkınmayı özgürlük olarak görmek, bu konuya, işgücü pi yasalarının tarımın üretkenliğini de artırdığım göstermeyi amaçla yan dolaylı bir yaklaşıma değil, doğrudan bir yaklaşıma izin verir. İşgücü piyasalarının tarımın üretkenliğini artırması tek başına cid di bir konu olmakla birlikte sözleşme yapma ve çalışma özgürlüğü sorunundan tamamen farklıdır. 25. Karl Marx, Capital, c. 1 (Londra: Sonnenschein, 1887), bölüm 10, kısım 3, s. 240. A yrıca bkz. Karl Marx, G rundrisse (Harniondsworth: Penguin Books, 1973). 26. V. K. Ramachandran, Wage La b o u r a n d Unfreedom in Agriculture: A n Indian Casa Study (Oxford: Clarendon Press, 1990), s. 1-2. 27. Kölelik ve özgürlük yoksunluğunun diğer yönlerinin yanı sıra bu yönünü de ele alan önem li bir am pirik araştırm a için bkz. Sudipto Mundle, Backwardeness a n d Bondage Agrarian Relations in a South B ih a r D istrict (Yeni Delhi: Indian Ins titute o f Public Adm inistration, 1979).
48
Dehşet verici bir durum olan çocukların çalıştırılması sorunuy la ilgili bazı tartışmalar da bu seçme özgürlüğü sorunuyla ilişkili dir. Çocukların çalıştırılmamasma yönelik normların en belirgin ih lal dunım lan, genellikle çaresizlik içinde yaşayan ailelerdeki ço cukların fiili köleliğinden ve (serbest kalacak ya da mümkünse okula gidecek yerde) sömürücü işlere girmeye zorlanmalarından kaynaklanır.54 Bu doğrudan özgürlük meselesi, bu can sıkıcı soru nun bütünleyici bir parçasıdır.
I. D E Ğ E R L E R V E D E Ğ E R L E N D İR M E S Ü R E C İ
Şimdi tekrar değerlendirme sorununa geliyorum. Özgürlüklerimiz birbirinden farklı olduğu için, bireysel avantajların ve toplumsal ilerlemenin niteliği saptanırken, farklı özgürlük tiplerinin göreli ağırlıklarının belirlenmesi bakımından açık bir değerlendirme yap m a fırsatı vardır. Değerlendirmeler, genellikle dolaylı biçimde ya pılmakla birlikte, kuşkusuz, her türlü yaklaşımı (3. bölümde tartışı lacak olan faydacılık, libertarian vd.) kapsar. Hangi değerlerin ve neden kullanılmakta olduğuna dair açık olma ihtiyacı duymaksızın mekanik bir endeksi tercih edenler, özgürlüğü temel alan yaklaşı m ın değerlendirmelerin açıkça yapılmasını gerektirdiğinden şikâ yet etme eğilimindedirler. Bu türden şikâyetler sık sık dile getiril miştir. Ancak açıklık, daha sonra tartışacağım gibi, bir değerlendir me uygulaması açısından özellikle kamusal inceleme ve eleştiriye açık olması nedeniyle önemli bir niteliktir. Aslında, siyasal özgür lükten yana en güçlü tezlerden biri tam da yurttaşlara önceliklerin seçiminde (6-11. bölümlerde tartışılacak) değerleri tartışmak ve m üzakere etmek -ve değerlerin seçimine katılmak- için verilen fır satta yatar. Bireysel özgürlük en m ü k e m m el haliyle toplumsal bir üründür ve (1) bireysel Özgürlükleri genişleten toplumsal düzenlemeler ile 28. Bu konuda bkz. D ecent W ork: The Report o f the Director-G eneral o f the ILO {Cenevre: İLO, 1999). Bu konu ILO'nun yeni genel direktörü Juan Som avia’nın program ında özellikle vurgulanan noktalardan biridir. IMÖN/ÖzgMBldc K aScanu
49
(2) bireysel özgüllüklerin sadece tek tek hayatları iyileştirmek için değil, aynı zamanda toplumsal düzenlemeleri daha makul ve etkili hale getirmek için kullanımı arasında iki yönlü bir ilişki vardır. Ay nı zamanda, bireylerin kendi özgürlüklerini kullanm a tarzını etkile yen bireysel adalet ve doğruluk kavramları, toplumsal kuramlara, özellikle kamusal algıların etkileşim halinde oluşmasına, soranların ve çarelerin işbirliği halinde kavranmasına bağlıdır. Kamusal siya setlerin çözümlemesi ve değerlendirmesi yapılırken bu farklı bağ lantılara duyarlı olunması gerekir.
1. G E L E N E K , K Ü L T Ü R V E D E M O K R A S İ
Katılım sorunu, kalkınma teorisinin gücünü ve etki alanım kemiren bazı temel sorunların merkezinde yer alır. Sözgelimi bazdan, bildi ğimiz iktisadi kalkınmanın bir ulusa fiilen zarar verebileceğini, zi ra o ulusun geleneklerinin ve kültürel mirasının tasfiyesine yol aça bileceğini öne sürmüştür.29 Bu tip itirazlar, çoğu kez, zengin ve mutlu olmanın yoksul ve geleneksel olmaktan daha iyi olduğu ge rekçesiyle hem en göz ardı edilir. Bu ikna edici bir slogan olabilir, ancak tartışma konusu olan eleştiriye yeterli bir yanıt oluştuımadğı gibi, kalkınmaya kuşkuyla yaklaşan kişilerin öne sürmekte olduk ları değerlendirmeye ilişkin kritik sorunla ciddi bir bağlantıyı da yansıtamaz. Çok daha ciddi bir konu yetki ve meşruiyetin kaynağıyla ilgili dir. Kimi geleneklerin, başka sebeplerden ötürü ihtiyaç duyulan ik tisadi ya da toplumsal değişimler yüzünden muhafaza edilemeye cek olması halinde nasıl bir seçim yapılacağına karar vermek, de ğerlendirmeye ilişkin kaçınılmaz bir sorun oluşturur. Bu, insanların yüz yüze gelmek ve değerlendirmek zorunda oldukları bir seçenek tir. Bu seçenek, pek çok kalkınma savunucusunun öne sürdüğü şe 29. Bu görüş Stephen M. M arglin ve Frederique Apptel M arglin tarafından güçlü bir te z olarak geliştirilmiştir. Bkz. dar. Stephen M. M arglin ve Frederique Appfel Marglin, Dom inating Knowledge (Oxford: Clarendon Press, 1993). Konuyla ilgili antropolojik içgörOIer için ayrıca bkz. Veena Das. C ritical Events: A n Anthropolo g ic a l Perspective on Contem porary India (Delhi: O xford University Press, 1995). 50
kilde geleneğin elit “gardiyanlar”ıyla sınırlı olmadığı gibi, kalkın maya kuşkuyla bakan pek çoklannın farz ettiği gibi onlara ait de değildir. Geleneksel bir yaşam tarzını, yıpratıcı yoksulluktan ya da kısacık hayatlardan (pek çok geleneksel toplumun yüzyıllardır ya şadığı gibi) kurtulmak için feda etmek gerekiyorsa, hangisinin se çileceğine dair alınacak karara katılma fırsatına sahip olması gere kenler, bütün bunlardan doğrudan etkilenen insanlardır. Gerçek ça tışma; 1) İnsanların hangi geleneklerin sürmesini istediklerini ya da is temediklerini serbestçe kararlaştırmalarına izin veren temel de ğer ile 2) Yerleşik geleneklerin (hangisi olursa olsun) izlenmesinde ya da bunun yerine insanların gelenekleri -gerçek ya da hayaligüçlendiren dini ya da seküler yetkililerce alınan kararlara itaat lerinde diretme arasındadır. Birinci kuralın gücü insan özgürlüğünün temel öneminde yatar ve bir kez kabul edilmesi halinde bu kuralın, gelenek aduıa neyin yapılıp neyin yapılamayacağına dair güçlü içerimleri vardır. “Ö z gürlük olarak kalkınma" anlayışının yaklaşımı bu kuralı vurgular. Aslında, özgürlük yönelimli perspektifte, heıkesin hangi gele neklerin izleneceği kararına katılım serbestisi, ulusal ya da yerel “gardiyanlar" -ne Ayetullahlar (ya da diğer dini yetkililer), ne siya sal yöneticiler (ya da hükümet eden diktatörler), ne de (yerli ya da yabancı) kültür “uzman!ar”ı- tarafından göz ardı edilemez. Gelene ğin m uhafazası ile modemi tenin avantajları arasında gerçek bir ça tışmaya işaret eden kişi, m odemitenin siyasal yöneticiler, dini yet kililer ya da geçmişten kalan m irasın antropolojik hayranlan tara fından gelenek lehine tek taraflı olarak reddini değil, katılımcı bir çözüme ulaşılmasını ister. Sorun tek taraflı olarak ele alınamayaca ğı gibi, toplumun içinde yaşayan insaıılann kararların alınmasına geniş çapta katılabilmesini gerektirir. Katılımcı özgürlüğü gelenek sel (dini köktencilik, siyasal âdetler ya da sözde A sya’ya özgü) de ğerler yüzünden önleme girişimi, meşruiyet sorununu ve insanların ne istediklerine ve neyi kabul etmeleri gerektiğine dair kararların 51
oluşumuna katılma ihtiyaçlarım ıskalar. Bu temel anlayışın kabulü dikkat çekici bir etki alanına ve güç lü içerimlere sahiptir. Geleneğe işaret eden bir kişi, medya özgürlü ğünün ya da bir yurttaş ile diğeri arasındaki iletişim haklan run bas kı altına alınması için gerekçe oluşturamaz. Aslında Konfüçyüs’ün ne kadar otoriter olduğuna dair tuhaf biçimde çarpıtılmış görüş ta rihsel bir doğra olarak (bu yorumun eleştirisi 10. bölüm de yapıla cak) kabul edilse bile, herhangi birine sansür ya da siyasal kısıtla ma aracılığıyla otoriterizm uygulamak için yeterli gerekçe olamaz, çünkü 10 altıncı yüzyılda dile getirilen görüşlerin günümüzde de geçerlilik tanınıp tanınmayacağının bugün yaşayanlarca kararlaştı rılması gerekir. Aym şekilde, katılım, bilgi ve temel eğitimin kazandırdığı bece rileri gerektirdiği için, herhangi bir grubun -sözgelimi, kız çocukla rının- okula gitme fırsatının reddi, katılımcı özgürlüğün tem el ko şullarına dolaysız biçimde ters düşer. Bu haklar sık sık tartışma ko nusu olurken (yakın zamanlarda Afganistan’daki Taliban liderliğin den gelen en ağır saldırılardan biri) özgürlük yönelimli bir perspek tifte bu temel gereklilikten kaçılamaz. Özgürlük olarak kalkınma yaklaşımı, sadece kalkınmanın nihai hedefleri bakımından değil, aynı zamanda saygı gösterilmesi gereken süreçler ve uygulamalar b akımından da uzun erimli içerimlere sahiptir.
J. S O N U Ç N İT E L İĞ İN D E Y O R U M L A R
Kalkınmayı halkın temel özgürlükleri açısından görmek, kalkınma sürecini kavrayışımız ve aym zamanda bu süreci ilerletmenin yön tem ve araçları b akımından uzun erimli içerimlere sahiptir. Değer lendirme açısından ele alırsak, bu yaklaşım kalkınmanın gerekleri ni toplumun üyelerinin acı çekebileceği özgürlük yoksunluklarım ortadan kaldırma açısından ele almayı gerektirir. Bu anlayışa göre kalkınma süreci, esas olarak, bu özgürlük yoksunluklarının üstesin den gelmenin tarihinden ayrılamaz. Bu tarih, iktisadi büyüm e ile fi ziksel ve insani sennaye birikimi süreciyle asla ilgisiz değildir, an 52
cak etki alanı ve kapsamı bu değişkenlerin çok ötesine geçer. Kalkınma değerlendirmesinde özgürlükleri odağa yerleştirir ken, kalkınmanın tam ve benzersiz bir “ölçüt”ünün olduğu, farklı kalkınma deneyimlerinin bu “ölçüt’ e göre kıyaslanabileceği ve derecelendirilebileceği öne sürülemez. Farklı kişilerin ayn özgürlük lerini dikkate alma gereğinin yarn sıra özgürlüğün değişik bileşen lerinin ayrışıklığı veri alındığında, çoğu kez aksi yönlerde gelişen tezler olacaktır. “Özgürlük olarak kalkınm a" yaklaşımının temelini oluşturan güdülenme, bütün durumları -ya da bütün alternatif se naryoları- “eksiksiz bir düzenleme” içinde sıralamak değil, kalkın m a sürecinin her biri ilgiyi hak eden önemli yönlerine dikkat çek mektir. Bu dikkat sağlandıktan sonra bile, olası düzenlemelerde hiç kuşkusuz farklılıklar kalacak, ancak b u farklılıkların varlığı âmaç bakımından sıkıntı yaratmayacaktır. Zarar verecek olan, halkın özgürlüklerinin gerektirdiği ilginin eksik oluşu yüzünden konuyla yakından ilgili kaygıların ihmali -k a lkınma yazınında sık sık görüldüğü g ib i- olacaktır. Yeterince geniş bir kalkınm a anlayışı, değerlendirici incelemeyi gerçekten önem taşıyan konular üzerinde odaklanmak ve özellikle hayati önem taşıyan konuların ihmalini önlemek için araştırılır. Konuya ilişkin değişkenleri ele almanın farklı insanları alternatif senaryola rın nasıl dizileceği konusunda otomatik olarak aynı sonuçlara götü receği düşüncesi hoş olabilir, ancak yaklaşım böyle bir ittifakı ge rektirmez. Aslında bu türden meseleler üzerinde önemli siyasal tez lere yol açabilecek şekilde tartışmak, kalkınmayı nitelendiren de mokratik katılım sürecinin parçası olabilir. Bu kitabın ileriki bö lümlerinde katılım sorununu kalkınma sürecinin bir parçası olarak inceleme fırsatı bulacağız.
53
II
K a lk ın m a n ın a m a ç la rı v e a ra ç la rı
Kalkınma sürecine ilişkin gerek profesyonel iktisadi çözümlemede gerekse kamusal tartışma ve müzakerelerde görülebilen iki genel tutum arasında bir ayırım yaparak başlamak istiyorum.' B ir görüşe göre kalkınma “ kan, ter ve gözyaşı” dolu, “vahşi” bir süreçtir. Bu dünyada bilgelik, ödünsüzlüğü gerektirir. Bu yaklaşım, özellikle 1. Bu karşıtlığı daha erken bir tezde tartıştım. Bkz. 'Developm ent Thinking at the Beginning o f the 21" Century”, Econom ic a n d S o cia l Developm ent in to the X X I Century, der. Louis Em m erij (Washington D.C.: Inter-Am erican Development Bank, dağıtım : John Hopkins University Press, 1997). A ynca bkz. “Econom ic Po licy and Equity: A n O verview" başlıklı makalem , Econom ic Policy a n d E quity için de. der. Vito Tanzi, Ke-young Chu ve Sanjeev G upta (W ashington D.C.: Interna tiona] M onetary Fund, 1999).
54
“yumuşak başlı" bulunan (eleştirmenlerin bu deyişi kullanacak ka dar insaflı olm alan halinde) çeşitli kaygıların ihmalini hesaba kat mayı gerektirir. Yazarın hangi zehri tercih ettiğine bağlı olarak, direnilen ayartılar, en yoksullan konıyan sosyal güvenlik ağlarına sa hip olmayı, en geniş nüfusa sosyal hizmetler sağlamayı, saptanan zorluklara tepki olarak haşin kurumsal talimatlardan sapmayı ve si yasal ve medeni haklar ile demokrasi “lüksü”nden yana olmayı "başından itibaren”- kapsayabilir. Sert bir tutumla tartışılan bu ko nularla ilgili öneriler, daha sonra, kalkınma süreci yeterince meyve verdiği zaman desteklenebilir; şu anda ihtiyaç duyulan şey ‘‘karar lılık ve disiplin''dir. Bu genel bakışı paylaşan farklı teoriler, özellik le kaçınılması gereken faldı yumuşaklık alanlarına işaret etme, ma li yumuşaklığı siyasal gevşeklikten, bol m iktarda sosyal harcamayı ılımlı yoksulluk yardımlarından farklılaştırma konusunda birbirin den ayrılır. Bu sert tutum, kalkınmayı esas olarak “hoşgörülü” bir süreç ola rak gören alternatif bakışa ters düşer. Bu tutumun özel versiyonuna bağlı olarak, uygulamanın makullüğü, karşılıklı yardımlaşma gibi şeyler (Adam Sm ith’in belagatle söz ettiği) ya da sosyal güvenlik ağlarının, siyasal özgürlüklerin ya da toplumsal k a l k ı n m a n ı n -veya bu destekleyici etkinliklerin şu ya da bu bileşiminin- işlemesiyle örneklenerek anlaşılır.
A. Ö Z G Ü R L Ü Ğ Ü N K U R U C U V E A R A Ç S A L R O L L E R İ
Bu kitabın yaklaşımı birinci yaklaşımdan çok İkincisiyle bağdaşır.2 Esas olarak bu yaklaşım, kalkınmayı, i n s a n l a r ı n yararlandığı ger çek özgürlükleri genişletme süreci olarak görme girişimidir Bu yaklaşımda, özgürlüğün genişletilmesi, hem kalkınmanın ( l ) asıl amacı ve hem de (2) başlıca aracı olarak görülür. Bunlara, kalkın mada özgürlüğün sırasıyla “kurucu rolü” ve “araçsal rolü” denebi lir. Özgürlüğün kurucu rolü temel özgürlüklerin insan hayatının 2. Bu bölüm, 1-2 Mart 1999’da Tokyo'da yapılan Dünya Bankası Küresel Finans ve Kalkınm a Sem pozyum u'nda yapılan açılış konuşm asının tem elini oluşturdu.
55
zenginleştirilmesi bakımından taşıdığı önemle ilgilidir. Temel öz gürlükler. açlık, beslenme yetersizliği, önlenebilir hastalıklar ve er ken ölümden kaçmabilmenin yanı sıra, okuryazarlık ve hesap yapa bilme. siyasal katılımdan v e serbestçe ifade imkânından yararlan m a vb. özgürlüğü gibi temel kapasiteleri kapsar. B u kurucu pers pektif içinde kalkınma, bunların ve diğer temel özgürlüklerin ge nişletilmesini gerektirir. Bu görüşe göre kalkınma, insan özgürlük lerini genişletme sürecidir ve kalkınma değerlendirmesinin de bu düşünceyle beslenmesi gerekir. Özgürlüğün “kum cu” rolünü kabul etmenin kalkınma çözümle mesini nasıl değiştirebildiğini göstermek için giriş bölümünde kısa ca tartışılan (ve kalkınma yazınında sık sık ortaya ablan bir soruyu kapsayan) bir örneğe burada değinmek istiyorum. Dalıa dar kalkın m a (sözgelimi GSMH artışı ya da sanayileşme) görüşleri kapsa mında siyasal katılım ve muhalefet özgürlüğünün “kalkınmaya yar dımcı” olup olmadığı sık somlan bir somdur. Kalkınmayı özgürlük olarak gören temel anlayışın ışığında bu sorunun kusurlu biçimde foımüllendirildiği görülür, çünkü som, siyasal katılım ve muhale fetin bizatihi kalkınmanın kurucu parçalan olduğu şeklindeki haya ti anlayışı gözden kaçırır. Serbestçe ifade etmesi ya da kamusal m ü zakerelere ve kararlara katılması engellenen çok zengin bir kişi bi le değer vermek durumunda olduğu bir şeyden yoksun bırakılmış ta. Kalkınma süreci, insan özgürlüğünün artırılması açısından de ğerlendirildiğinde bu kişinin yaşadığı yoksunluğun ortadan kaldı rılmasını gerektirir. Bu kişinin, ifade ya da katılma özgürlüğünden yararlanmakta doğrudan bir çıkan olmasa da, bu m eselelerde ken disine hiçbir seçenek bırakılmıyorsa, bu durum gene de o kişinin kendi özgürlüklerinden yoksun olduğunu gösterir. Temel siyasi ve medeni haklardan yoksunluğun yeterli bir kalkınma anlayışıyla ilişkisinin, kalkınmanın öteki özelliklerine (GSMH artışı ya da sa nayileşmenin ilerletilmesi gibi) dolaylı katkısı aracılığıyla kurul m ası gerekmez. Bu özgürlükler kalkınma sürecini zenginleştirme nin ayrılmaz bir parçasıdır. Temel nokta, bu özgüllüklerin ve hakların iktisadi ilerlemeye katkı bakımından da çok etkin olabileceğini öne süren “araçsal 56
tez”den ayrılır. B u araçsal bağlantı da önemlidir (ve 5. v e 6. bölüm lerde tartışılacaktır), ancak siyasal özgüllüğün kalkınmanın aracı olarak oynadığı araçsal rolün anlamı, özgürlüğün k a lk ın m a n ın bir amacı olarak taşıdığı değerlendirici önemi herhangi bir biçimde azaltma?. İnsan özgürlüğünün k a lk ın m a n ın rakipsiz hedefi olarak taşıdığı asli önemi, farklı türden özgürlüklerin insan özgürlüğünü ilerlet m ek için sağlayacağı araçsal etkinlikten a y ır m a k gerekir. Son bö lüm esas olarak özgürlüğün asli önemi üzerinde odaklandığı için, burada daha çok özgürlüğün araç olarak -am aç olarak değil- etkin liği üzerinde duracağım. Özgürlüğün araçsal rolü, farklı türden hakların, fırsatların ve yetkilerin genelde insan özgürlüğünün ge nişlemesine ve böylece kalkınmanın ilerlemesine katkıda bulunma tarzıyla ilgilidir. Bu sadece her türlü özgürlüğü genişletmenin kal kınmaya katkıda bulunması gerektiğine dair açık bağlantıyla ilişki li değildir, çünkü bizatihi kalkınma genelde insan Özgürlüğünü ge nişletme süreci olarak görülebilir. Araçsal bağda bu ku raca bağlan tıdan çok daha fazlası vardır. Özgürlüğün bir araç olarak etkinliği farklı özgürlük türlerinin birbiriyle yakından ilişkili olması ve bir tipteki özgürlüğün diğer tipteki özgürlüklerin gelişmesine büyük katkıda bulunabileceği olgusunda yatar. Bu iki rol böylece, ampirik bağlarla, b ir özgürlük türünü öteki özgürlük türleriyle iüşkilendirerek birbirine bağlanır.
B . A R A Ç SA L ÖZGÜRLÜKLER
Bu çalışmadaki ampirik araştırmaları sunarken, in san!arm diledikle ri tarzda yaşamaları gereken kapsamlı özgüllüğe doğrudan ya da do laylı olarak katkıda bulunan birçok araçsa! özgürlüğü yeri geldiğin de tartışacağım. Kullanılan araçlar arasındaki farklılık oldukça de rindir. N e var k i bu araçsa! perspektif içinde özellikle vurgulamaya değer beş ayrı özgürlük tipini saptamak uygun olabilir. Bu asla ge niş kapsamlı bir liste değildir, ancak şu sırada özel ilgi gerektiren ba zı özel siyaset meseleleri üzerinde odaklanmaya yardımcı olabilir. 57
Özellikle şu araçsal özgürlük tiplerini ele alacağım: (1) siyasal özgürlükler, (2) iktisadi imkânlar, (3) toplumsal fırsatlar, (4) şef fa flık güvenceleri ve (5) koruyucu güvenlik. Bu araçsal özgürlükler bir kişinin daha özgür yaşaması için gerekli olan genel kapasiteye katkıda bulunma eğilimindedir. Kalkınma çözümlemesi bir yandan bu araçsal özgürlükleri sonuçlan bakımından önemli kılan hedefler ve amaçlarla birlikte ele almalı, aynı zamanda, farklı özgürlük tip lerini ortak önemlerini artırarak birbirine bağlayan ampirik bağlan tıları dikkate almalıdır. Aslında bu bağlantılar özgürlüğün araçsal rolünü daha bütünlüklü biçimde kavramak bakımından önemlidir. Özgürlüğün sadece k a lk ın m a n ın başlıca hedefi olmadığı, aynı za m anda onun en önemli b ir aracı olduğu iddiası özellikle bu bağlan tılarla ilişkilidir. Araçsal özgürlüklerin her biri üzerinde biraz durmak istiyorum. Siyasal özgürlükler, geniş anlamda (medeni haklar dediğimiz öz gürlükler dahil) insanların, kim in ve hangi ilkelere göre yönetmesi gerektiğini belirlemelerini sağlayan fırsatları anlatır ve aynı zaman da yetkilileri inceleme ve eleştirme imkânım, siyasal ifade özgürlü ğüne ve sansürsüz bir basına sahip olmayı, farklı partiler arasında seçim yapma özgürlüğünden yararlanmayı vb. içerir. Bunlar en ge niş anlamda demokrasilerle birlikte anılan siyasal yetkileri içerir (si yasal diyalog, muhalefet ve eleştiri fırsatlarının yanı sıra, oy verme hakkını, yasama ve yürütmenin katılım a seçimini de kapsayarak). İktisadi imkânlar, bireylerin İktisadi kaynakları tüketim ya da üretim ya da mübadele amacıyla kullanmak için ayrı ayn yararlan dıkları fırsatları anlatır. Bir kişinin sahip olduğu iktisadi haklar sa hip olıınan ya da kişinin kullanımına sunulan kaynakların yanı sıra, göreli fiyatlar ve piyasaların işleyişi gibi mübadele koşullarına bağ lı olacaktır. İktisadi kalkınma süreci bir ülkenin gelir ve servetini artırdıkça, nüfusun yararlandığı iktisadi haklar da aynı ölçüde artar. Bir yanda ulusal gelir ve servet, öte yanda bireylerin (ya da ailelelerin) kullandıkları iktisadi haklar arasındaki ilişkide, toplam kay gılara ek olarak paylaşımla ilgili kaygıların da önemli olduğu anla şılmış olmalı. Üretilen artı değerin nasıl paylaşıldığı belirgin bir farklılık yaratacaktır. 58
Finanse edebilmek ve finansmana ulaşmak, iktisadi faaliyette bulunanların pratik olarak elde edebildikleri iktisadi haklar üzerin de çok önemli bir etki yaratabilir. Bu durum, büyük şirketlerden (buralarda yüz binlerce insan çalışıyor olabilir) çok kısıtlı bir kre diyle işletilen küçük işletmelere kadar bütün girişimler için geçerlidir. B ir kredi krizi bu krediye bağlı olan iktisadi haklan ciddi bi çimde etkileyebilir. Toplumsal fırsatlar, toplumun eğitim, sağlık hizmetleri vb. için yaptığı düzenlemeleri ifade eder. Bunlar temel bir özgürlüğü, daha iyi yaşama özgürlüğünü etkiler. Bu imkânlar sadece kişisel hayatın sürdürülebilmesi için (sağlıklı bir hayat sürmek ve önlenebilir has talıklardan kaynaklanan erken ölümden sakınmak gibi) değil, aynı zamanda iktisadi ve siyasal faaliyetlere daha etkin katılım için de önemlidir. Örneğin, okuryazar olmamak, (küreselleşen ticaretin gi derek daha fazla gerektirdiği) ayrıntılı bir planlamaya göre üretimi gerektiren ve kurallara uygun kalite kontrolü isteyen iktisadi faali yetlere kanlım a büyük bir engel olabilir. Aynı şekilde, gazete okuyamamak ya da başkalarıyla siyasal faaliyetlerin gerektirdiği ölçü de yazışamamak da siyasal kanlımı engelleyebilir. Şimdi dördüncü kategoriye geliyorum. Toplumsal etkileşimler de bireyler birbiriyle, kendilerine neyin önerildiğine ve neyi alma yı umabileceklerine dair bir varsayım temelinde alışveriş yaparlar. Bu anlamda toplum temel bir güven varsayımıyla işler. Şeffaflık gü venceleri insanların umabilecekleri açıklık ihtiyacıyla ilgilenir; açıklık ve berraklık güvenceleri altında birbiriyle alışveriş etme öz gürlüğü. Bu güven ciddi biçimde ihlal edildiği zaman, pek çok in sanın hayan -hem doğrudan tarafların, hem de üçüncü taraflarınaçıklık eksikliğinden ters biçimde etkilenebilir. Böylece şeffaflık güvenceleri (açık olma hakkım kapsayarak) aıaçsal özgürlüğün Önemli bir kategorisi olabilir. Bu güvenceler, yolsuzluğu, mali so rumsuzluğu ve el altından yapılan işleri önleyen saydam bir araçsal role sahiptir. Nihayet, bir iktisadi sistem ne kadar iyi işlerse işlesin, bazı in sanlar genel olarak zor bir durumda olabilirler ve hayatlarım ters biçimde etkileyen maddi değişiklikler nedeniyle büyük bir yoksun 59
luğa fiilen yenik düşebilirler. Koruyucu güvenlik, zor durumdaki nüfusun umutsuz bir sefalete düşmesini, hatta bazı durumlarda aç lığa mahkûm olmasını ve ölmesini önleyecek bir toplumsal güven lik ağı oluşturmayı gerektirir. Koruyucu güvenlik alanı, yoksula iş sizlik ödeneği ve yasal gelir destekleri gibi sabit kurum sal düzen lemelerin yarn sıra, muhtaçlara geçim yardımı ya da gelir sağlamak için acil kamu istihdamı gibi belirli bir amaç için yapılan düzenle meleri içerir.
C . B A Ğ L A N T IL A R V E T A M A M L A Y IC IL IK
Bu araçsal özgürlükler insanların kapasitelerini doğrudan artırır, ama aynı zamanda birbirinin eksiğini giderir ve birbirini daha da güçlendirebilir Bu içsel bağlantılar kalkınma siyasetlerinin kavran ması bakımından özellikle önemlidir. İktisadi faaliyette bulunma özgürlüğünün iktisadi büyümenin ti pik bii' motoru olma eğilimi gösterdiği genellikle kabul edilmiştir. Ancak diğer pek çok bağlantı yeterince kabul edilmemiştir ve bun ların daha bütünlüklü biçimde siyasal çözümleme içinde kavran m ası gerekir. İktisadi büyüme sadece bireysel gelirlerin artması ba kımından değil, devletin sosyal güvenceleri ve aktif kam u müdaha lesini finanse etmesinin mümkün kılınması bakımından da yardım cı olabilir. Böylece iktisadi büyümenin katkısı, sadece bireysel ge lirlerdeki artış bakımından değil, aynı zamanda iktisadi büyümeyi mümkün kılabilen sosyal hizmetlerin (pek çok örnekte sosyal gü venlik ağlarını kapsayarak) genişlemesi bakımından da irdelenme lidir.3 Aynı şekilde, kamusal eğitim, sağlık hizmetleri ve özgür, ener jik bir basının gelişmesi gibi hizmetler aracılığıyla toplumsal fırsat ların yaratılması hem iktisadi kalkınmaya, hem de ölüm oranlarının önemli ölçüde düşürülmesine katkıda bulunabilir. Ölüm oranlarının azaltılması da, temel eğitimin -özellikle kadın okuryazarlığı ve eği 3. Bu konuda bkz. Jan Drâze ve Am artya S e n . H unger a n d P ublic A ction [Oxford: Clarendon Press, 1989).
60
tim i- doğurganlık davranışı üzerindeki etkisini güçlendirerek do ğum oranlarının azaltılmasına katkıda bulunabilir. Ö zellikle tem el eğitim alanında sağlanan toplumsal fırsatlar ara cılığıyla iktisadi büyümenin artırılması konusunda öncü niteliğinde U r örnek kuşkusuz Japonya'dır. Japonya'nın beniiz sanayileşm esi ni gerçekleştirmediği ancak Avrupa’nın on yıllardır sanayileşmiş olduğu on dokuzuncu yüzyılın ortalarında, Avrupa’dakinden çok daha yüksek. U r okuryazarlık oranına sahip olduğu genellikle unu tulur. İnsan kaynaklarının toplumsal fırsatlarla birlikte gelişm esi Japonya'nın iktisadi kalkınmasına çok büyük bir katkıda bulundu. Diğer Doğu Asya ülkelerini kapsayan sözde Doğu Asya m ucizesi büyük ölçüde benzer bir nedensel bağlantıyı temel aldı.4 Bu yaklaşım, pek çok siyasal çevrede hâkim olan, “insani geliş me”nin (genellikle eğitim in, sağlık hizmetlerinin ve insan hayatıy la ilgili diğer koşullan genişletm e süreci olarak tanımlanır) ancak zengin ülkelerin üstesinden gelebileceği bir tür liiks olduğu inancı na ters düşer - ve bu inancı büyük ölçüde zayıflatır. Japonya’dan başlayarak Doğu A sya ekonomilerinin kazandığı başan tipinin bel ki de en. önem li etkisi ima edilen bu önyargıyı topyekûn zayıflatma sıdır. Bu ekonomiler görece erken bir tarihte önce kitlesel eğitim i, daha sonra sağlık hizmetlerini yaygınlaştırdılar ve bunu genellikle yaygın yoksulluğun getirdiği kısıtlamaları kırmadan önce yaptılar. Vfe n e ektilerse onu biçtiler. Aslında, Hiromitsu Ishi’nin belirttiği gibi, insan kaynağının geliştirilm esine verilen öncelik Japon iktisa di kalkınmasının Meijİ dönemiyle (186S-19U )baştayan erken tari hi için özellikle geçerlidir ve İnsan kaynağına gösterilen ilgi. Ja ponya zenginleştikçe artan iktisadi refahla birlikte yoğunlaşmış de ğildir.5
4. Bu konuda bkz. Dünya Bankası. The fa s t Asian M irada: Economic Growth and P ibbc PoScy (Oxford: Oxford University Press. 1999). Ayrıca bkz. Vito Tanzi vd.. Economic Poticy and Equity 5. Bkz. tfironritsu Ishi, 'Trends in Die Allocation of Public Expendhure in Light of Human Resource Development-Overview in Japan*, çoğaltılmış metin. Asya Kal kınma 8arıkası, Manila, 1995. Aynca bkz. Carol Gluck. Japan's Modam Myths; Ideology in die Late M eiji Period (Princeton; Princeton University Press. 1985). 6!
D . Ç ÎN -H İN D İS T A N K A R Ş IT L IĞ IN IN FA RK LI Y ÖNLERİ
Kalkınma sürecinde bireysel özgürlüklerin merkezi rolü, özellikle bu özgürlüklerin belirleyicilerini incelemek bakımından önemlidir. Esas dikkat, bireysel özgürlüklerin doğasının ve etki alanının belir lenmesine yardımcı olan, devlet etkinliklerini de kapsayan toplum sal etkilere yöneltilmelidir. Toplumsal düzenlemeler bireysel öz gürlüğün güvence altına alınması ve genişletilmesi bakımından ke sinlikle önemli olabilir. Bireysel özgürlükler, bir yandan mübadele ile ticari faaliyette bulunma imkânının tanınan haklar ve gösterilen hoşgörü ile güvence altına alınmasından, öte yandan, insan kapasi telerinin oluşumu ve kullanılması bakımından hayati olan (temel sağlık hizmetlerinden yararlanma ya da temel eğitim alma gibi) im kânların geliştirilmesi için sağlanan temel kamusal destekten etki lenirler. Bireysel özgürlüklerin her iki tip belirleyicisini de dikkate almak gerekir. Hindistan ile Ç in arasındaki karşıtlık bu bağlamda örnek niteli ğinde bir öneme salıiptir. Gerek Çin, gerekse Hindistan hükümetle ri bir süredir (Çin 1979'dan, Hindistan ise 1991’den itibaren) daha açık, uluslararası alanda faaL, piyasa yönelimli bir ekonomiye geç mek için çaba göstermektedir. Hindistan’ın çabalan yavaş bir başa rıyı beraberinde getirirken, Ç in’in elde ettiği m uazzam sonuçlar Hindistan'ın durumunu başarısız göstermiştir. Bu karşıtlığın ortaya çıkmasına yol açan önemli bir etken, toplumsal hazırlık noktasında Ç in'in piyasa ekonomisini kullanma yeteneği bakımından Hindis tan'ın epeyce ilerisinde olmasıdır.6 Reform öncesi Ç in'de piyasa konusunda derin kuşkular varken, temel eğitim ve yaygın sağlık hizmeti konusunda hiçbir kuşku yoktu. Çin 1979’da piyasa ekono misine geçtiğinde, özellikle gençler arasında oldukça yüksek bir okuryazar nüfusa ve bütün ülkeye dağılmış oldukça iyi eğitim im kânlarına sahipti. Bu bakım dan Çin. Güney Kore ve Tayvan'daki 6. S u konuda bkz. Jean Drbze ve Am artya Sen, In d ia : Econom ic D evelopm ent and Social O pportunity (Delhi: Oxford University P re ss, 1995) v e A raştırm a Eki bi, Public Report on Basic Education in India (Delhi: Oxford University P ress, 1999),
62
temel eğitim koşullarının çok uzağında değildi. Bu ülkelerde de eğitimli bir nüfus, destekleyici bir piyasa sisteminin sağladığı ikti sadi fırsatların değerlendirilmesinde önemli bir rol oynamıştı. O y sa Hindistan, 1991'de piyasa ekonomisine geçtiği zaman yarı yarı ya okuryazar olmayan bir yetişkin nüfusa sahipti ve bu konuda gü nümüzde de fazla ilerleme kaydetmemiştir. Ç in'deki sağlık koşullan da, reform öncesi rejim in eğitimin ya rn sıra sağlık hizmetlerine gösterdiği toplumsal bağlılık, nedeniyle Hindistan’dakinden çok daha iyi durumdaydı. İşin tuhafı, bu bağlı lık. piyasa yönelimli iktisadi büyümede yardımcı bir rol oynama amacı taşımazken, ülkenin piyasa ekonomisine geçmesinden sonra dinamik biçimde kullanılabilen toplumsal fırsatlar sağladı. Hindis tan 'ın toplumsal geriliği, bu ülkenin elitist bir tutumla yüksek öğ renim üzerinde yoğunlaşması ve okul eğitimini neredeyse bütünüy le göz ardı etmesi ve tem el sağlık hizmetlerini önemli ölçüde ilımaliyle birlikte, ülkeyi iktisadi büyümenin geniş çapta paylaşılması konusunda oldukça hazırlıksız durumda bıraktı. Hindistan ile Çin arasındaki karşıtlığın pek çok başka yönü vardır (iki ülkenin siya sal sistemleri arasındaki farklılıklar, okuryazarlık ve sağlık hizmet leri gibi toplumsal fırsatların Hindistan’ın içlerinde çok daha fazla değişkenlik göstermesi gibi); bu konular daha sonra ele alınacaktır. Ancak Ç in ve H indistan'da piyasa yönelimli yaygın kalkınma ba tanımdan radikal biçimde farklı olan toplumsal hazırlık düzeyleri nin konuyla ilgisini, çözümlemenin bu ön evresinde bile belirtmek gerekir. Ne var ki Çin deneyimi ile Hindistan arasında yapılacak bir kı yaslamanın önünde, bu ülke demokratik özgürlüklerden yoksun ol duğu için gerçek engellerin bulunduğunu da belirtmek gerekir. Bu durum özellikle iktisadi siyasetin esnekliği, kamusal eylemin top lumsal krizlere ve beklenmedik felaketlere tepkisi bakımından geçerlidir. En bariz karşıtlık, Çin’in tarihin kaydettiği belki de en bü yük kıtlığı yaşamış (1958-1961'de Büyük İleri Atılım’m başarısız lığa uğramasından sonra otuz milyon kişi kıtlık nedeniyle öldü), oysa Hindistan'ın bağımsızlığa kavuştuğu 1947’den beri kıtlık ya şamamış olm ası olgusunda yatar. İşlet iyiye gittiği zaman, demok 63
rasinin koruyucu gücü pek fark edilmeyebilir, ancak tehlikeler ka pıda beklemektedir (bazı Orta ve Güneydoğu Asya ekonomilerinin yakınlarda yaladıkları deneyimlerin açığa çıkardığı gibi). Konunun bu kitapta daha bütünlüklü biçimde tartışılması gerekecek. Ayn araçsal özgürlükler arasında pek çok farklı bağlantı vardır. Bunların oynadıkları roller ve birbiri üzerindeki özgül etkileri kal kınm a sürecinin önemli yönleridir. İzleyen bölümlerde, bu bağlan tıların birçoğunu ve geniş etki alanını tartışma fırsatları olacak. An cak bu bağlantıların nasıl işlediğini göstermek için burada uzun ya şam süresi beklentisi -insanların neredeyse evrensel olarak değer verdikleri kapasiteler- üzerindeki farklı etkilerine biraz değinmek istiyorum.
E. B Ü Y Ü M E A R A C IL IĞ IY L A S A Ğ L A N A N TO PLU M SA L D ÜZENLEM ELER
Toplumsal düzenlemelerin yaşama hakkı üzerindeki etkisi çok güç lü olabilir ve tamamen farklı araçsal bağlantılardan etkilenebilir. Bu noktanın zaman zaman iktisadi büyümeden (kişi başına düşen gelir düzeyinin artışı biçimindeki) ayrılamayacağı düşünülür, zira kişi başına düşen gelirle uzun yaşam arasında yakın bir ilişki vardır. Aslında, karandan getirile hayatta kalma şansı arasındaki uyuşmaz lıktan endişelenmenin yanlış olduğu öne sürülmüştür, çünkü -ge nelde- bu ikisi arasındaki istatistiksel bağlantının çok yakın olduğu gözlemlenir. Ülkeler arası istatistiksel bağlantılara ilişkin bir nokta olarak tek başına ele alındığında, bu aslında doğrudur, ancak bu is tatistiksel ilişkiyi toplumsal düzenlemelerin konuyla ilgisini (gelir temelinde bolluğun ilerisine geçerek) reddetmek için ikna edici bir gerekçe olarak görmeden önce ileri düzeyde incelemek gerekir. Bu bağlamda, yakın zamanlarda Sudhir Anand ve M artin Ravallion tarafından sunulan bazı istatistiksel çözümlemelere değinmek ilginç olur,7 Bu yazarlar ülkeler arası kıyaslamalar temelinde, uzun 7. SudhiTÂnand ve Martin Ravaltion, 'H um an Development in Poor Countries: O n th e Role o f Private Incomes and Public Services’ , Jo urnal o f Econom ics Perspsctivas 7(1993).
64
yaşam Süresi heklmitisinin kişi başına GSMH ile anlamlı bir pozitif korelasyon göâerdiğim , ancak bu ilişkinin esas olarak GSMH’nin; (1) özgül olarak yoksulların gelirleri ve (2 ) özellikle sağlık hizmet leri için yapılan kamu harcamaları üzerindeki etkisiyle işlediğini bulurlar. Aslında bu iki değişken, istatistiksel uygulamaya kendi başlatma dahil edildiğinde, kişi başına GSMH’nin ek bir nedensel etki olarak kapsatmasından hareketle ekstra bir açıklama sağlana bilir. Aslında yoksulluk v e sağlık alanındaki kamu harcamaları tek başına açıklayıcı değişkenler olarak alı ndtğmda, kişi başına GSMH ve uzun yaşam süresi beklentisi arasındaki bağlantının (Anand-Ravallion çözüm lemesinde) tamamen ortadan kalktığı görülür. Şu noktayı vurgulamak gerekir ki, başka ampirik araşturnalarla kanıtlanması halinde, bu S O IU Ç , UZUD yaşam Süresi beklentisinin ki şi başına GSMH artışıyla birlikle yükselm ediğini göstermez; ancak bağlantının, özellikle sağlık hizmetleri alanmda yapılan kamu har camalar] aracıhğtyla ve yoksulluğun ortadan kaldırılmasındaki ba şarı aracılığıyla işlem e eğilim i gösterdiğini ortaya koyar. Temel nokta, iktisadi büyümenin yarattığı etkinin, bu büyümenin verdiği meyvelerin nasıl kullanılacağına bağlı olmasıdır. Bu aynı zamanda Güney Kore ve Tayvan gibi bazı ekonomilerin iktisadi kalkınma aracılığıyla 112un yaşam süresi beklentisini neden bu kadar hızlı bi çimde yükseltebildiğim açıklamaya yardım a olur. Doğu A sya ekonomilerinin başarılan, son yıllarda, kısmen “As ya iktisadi krizi” denilen olgunun doğası ve şiddeti yüzünden eleş tirel incelem e -ve biraz da ateş- altına alınmıştır. Bu aslında ciddi bir krizdir v e daha önce her bakımdan başanü görülen -yanlış bi çimde- ekonomilerin özel başarısızlıklarına işaret eder. Asya iktisa di krizindeki özel sorunları ve özgül başarısızlıklarını ele alma fır satı bulacağım, özellikle 6. ve 7. bölümlerde. Ancak Doğu ve Gü neydoğu Asya ekonomilerinin on yıllardır kazandıkları büyük ba şarıları görmemek bir hata olacaktır. Bu başanlar söz konusu ülke lerdeki halkların hayatlarım ve yaşam sürelerini dönüştürmüştür. Bu ülkelerin şim di yüz yüze geldikleri (ve uzun süredir potansiyel olarak var olan) v e ilgi gerektiren (koruyucu güvenliğin yanı sıra siyasal özgürlükler ve açık katılım İhtiyacını da kapsayacak şekilKOlQOttttflUr K ıta m
65
de) sorunlar, bu ülkelerin çok İyi şeyler yaptıkları alanlarda kazan dıkları başarılan göz ardı etmemize yol açmamalıdır. Temel eğitim ve sağlık hizmetleri üzerinde odaklanmayı ve et kin toprak reformlarının erken bir tarihte tamamlanmasını kapsa yan çeşitli tarihsel nedenlerden ötürü, geniş iktisadi katılım Doğu ve Güneydoğu Asya ekonomilerinin çoğunda daha kolay başarıldı ve bu başan, toplumsal fırsatların çok daha yavaş yaratıldığı ve bu yavaşlığın iktisadi kalkınma için bir engel oluşturduğu, sözgelimi Brezilya, Hindistan ya da Pakistan’da miimkün olm ayan bir tarzda gerçekleşti.’ Toplumsal fırsatların artması yüksek istihdamh iktisa di kalkınmanın kolaylaştırılmasını sağlamış ve aynı zamanda ölüm oranlarının düşürülmesi ve uzun yaşam süresi beklentisinin aratıl ması için elverişli koşullar yaratmıştır. Burada, kişi başına GSMH artışı bakımından kıyaslanabilir olmakla birlikte, ağır toplumsal eşitsizlik, işsizlik ve kam u sağlık hizmetlerinin ihmaliyle dolu bir tarihi olan diğer bazı yüksek büyüm e gösteren ülkelerle -Brezilya gibi- keskin bir karşıtlık söz konusudur. Bu diğer yüksek büyüme gösteren ekonomilerin uzun yaşam süresi beklentisi konusunda ka zandıkları başarılar daha yavaş bir seyir izlemiştir. Burada ilginç -ve birbiriyle bağlantılı- iki karşıtlık vardır: 1) Yüksek iktisadi büyüme gösteren ekonomiler için, 1.1) Yaşam süresi uzunluğu ve kalitesi bakımından çok başa rılı olanlar (Güney Kore ve Tayvan gibi), ile 1.2) Bu alanlarda kıyaslanabilir başarısı olmayanlar (Brezil ya gibi) arasındaki karşıtlık; 2) Yaşam süresi uzunluğu ve kalitesi bakımından yüksek düzey de başarılı olan ekonomiler için, 2.1) Yüksek iktisadi büyüme bakımından çok başarılı olanlar (Güney Kore ve Tayvan gibi), ile 2.2) Yüksek iktisadi büyüme bak urundan çok başarılı olma yanlar (Sri Lanka, reform öncesi Çin, Hindistan’ın Kerala eyaleti gibi) arasındaki karşıtlık.
8 . Bu konuda bkz. Jean Drâze'yle orta k kitabım ız: India: Econom ic D evelopm ent a n d S ocial Opportunity (1995).
66
FSARKA^üzıtidüldc K aUuditu
Birinci karşıtlığı (sözgelimi, Giiney Kore ile Brezilya arasında ki) yorumlamış bulunuyorum, ancak ikinci karşıtlık da siyasal ilgi yi hak eder. H unger and Public Action (Açlık ve Kamusal Eylem) başlıklı kitabımızda Jean Dreze ve ben, ölümlülük o ra n ın ın hızla düşürülmesinde görülen iki başarı tipi arasında ayırım yaptık ve bunlara sırasıyla “büyüm e araçlı” ve “ destek yönelimli” uygulama lar dedik.’ Birinci uygulama hızlı iktisadi büyüme aracılığıyla işler ve başarısı büyüme sürecinin geniş tabanlı ve iktisadi bakımdan yaygın olmasına (güçlü istihdam yöneliminin bununla birlikte ger çekleşmesi gerekir) ve aynı zamanda, artan iktisadi r e f a h ın sağlık hizmeti, eğitim ve sosyal güvenliği kapsayan ilgili toplumsal hiz metlerin genişletilmesi için k u lla n ılm a s ın a bağlıdır. Büyüme araçlı m ekanizmanın aksine, destek yönelimli uygulam a hızlı iktisadi bü yüme aracılığıyla etki yapmaz, ancak sağlık hizmeti, eğitim ve di ğer ilgili toplumsal düzenlemeleri kapsayan becerikli bir toplumsal destek program ı aracılığıyla işler. Bu süreç, Sri Lanka, reform ön cesi Çin, Kosta Rika ya da Kerala gibi ekonomilerin deneyimleriy le gayet iyi örneklenir. Bu ekonomiler, fazla iktisadi büyüme ol maksızın ölüm o r a n la rım çok hızlı biçim de düşürmüşler ve yaşam koşullarını yükseltmişlerdir.
F. K A M U S A L Ö N L E M L E R , D Ü Ş Ü K G E L İR L E R VE G Ö R E L İ M A L İY E T L E R
Destek yönelim li uygulam a kişi başına gerçek gelir düzeylerinde radikal artışları beklemez ve ölüm oranlarım düşüren ve yaşam kalitesini yükselten toplumsal hizm etlerin (özellikle sağlık hiz metleri ve temel e ğitim) sağlanm asına öncelik vererek işler. Bu ilişkinin bazı örnekleri şekil 2.1 'de gösteriliyor. Bu şekil, altı ülke nin (Çin, Sri Lanka, Namibya, Brezilya, Güney Afrika ve Gabon) ve Hindistan otuz milyon İnşam barındıran büyükçe bir eyaletinin. (Kerala) kişi başına GSM H'sini ve yaşam süresi beklentisini göste 9. Dröze ve Sen, H unger a n d P ublic Action ( 1989); bkz. özellikle bölüm 10.
67
rir.10 Çok düşük gelir düzeylerine rağmen, Kerala, Ç in ya da Sri Lanka halkları, Gabon bir yana, Brezilya, Güney Afrika ve Namib y a ’nın çok daha zengin olan insanlarından muazzam ölçülerde da ha uzun yaşam süresi beklentilerine sahiptirler. B ir yanda Kerala, Ç in ve Sri Lanka’yı, öte yanda Brezilya, Güney Afrika, Namibya ve G abon'u kıyasladığımızda, eşitsizliğin yönü bile karşıtlığı işaret eder. Uzun yaşam süresi beklentisindeki değişiklikler kalkınmanın merkezinde yer alan toplumsal fırsatların (bulaşıcı hastalıklarla m ü cadele programını, sağlık hizmetlerini ve eğitim imkânlarını vb. içe ren) türüyle ilişkili olduğu için, gelir merkezli bir görüşün kalkınma sürecine ilişkin daha bütünlüklü bir anlayış edinmesi ciddi bir kat kıyı gerektirir.” Bu karşıtlıklar uygulanan siyasetlerle önemli ölçü de ilişkilidir ve destek yönelimli sürecin önemini ortaya koyar. “ Sağlık hizmetlerini ve eğitimi kapsayan kamu hizmetlerini artır m ak kaynak gerektirdiği için, yoksul ülkelerde destek yönelimli uygulamaları finanse etme imkânı hayretle karşılanabilir. Aslında, kaynak ihtiyacı genellikle, ülke daha zenginleşene kadar toplumsal bakımdan önemli yatırımları ertelemek için öne sürülen bir görüş olarak sunulur. Yoksul ülkeler (o ünlü retorik sanıyla) bu hizmetle ri desteklemek için gerekli araçları nereden bulacaklardır? Bu as lında iyi bir somdur, ama iyi bir de yanıtı vardır. Bu yanıt büyük öl çüde göreli maliyetler iktisadında yer alır. Bu destek yönelimli uy gulamaların geçerliliği, ilgili toplumsal hizmetlerin (sağlık hizmet leri ve temel eğiüm gibi) çok emek yoğun, dolayısıyla yoksul -ve düşük ücretli- ekonomiler için görece ucuz olmasına bağlıdır. Yok sul bir ekonominin sağlık hizmetleri ve eğitime harcayacağı para az 10. Karala bir ülke değildir; ancak bit eyatel olmasına rağmen, o lu z m ilyonu bulan nüfusuyla dünyadaki ülkelerin çoğundan (sözgelimi Kanada’dan) daha büyüktür. 11. Bu konuda "From Incom e Inequality to Econom ic Inequality’ başlıklı m akale m e bkz., Distinguished G uest Lecture to the South Econom ic Association. S out hern Economic Journal 64 (Ekim 1997) içinde. Ayrıca bkz. U NICEF (Floransa: UNICEF, 1995) için verilen ilk Innocenti Konferansı için hazırladığım "M ortality as an Indicator of Econom ic Success and Failure* başlıklı m akalem, Economic Jo urnal 108 içinde (O cak 1998). 12. Ayrıca bkz. Richard A. Eastertin, “How Beneficent is th e M arket? A Look at the M odem H istory of Mortality", çoğaltılmış matin, University of Southern Cali fornia, 1997.
68
Şekî 3: K işi başına GSMH (ABD Dolan otorak) vs doğumdan itibaren yaşam sü
resi beklentisi. 1994
Kaynaklar. Ülke verileri, 1994, Dünya Bankası, World Development Report 1996; Kerala verileri, Hayat süresi beklentisi. 1969-1993, Hindistan HOkOmeU'nln Örneklem Kayıt Sistemi (1997) Eğitim Bölümü. Women in India; A Statisti cal Profile; Kişi başına düşen Ofce içi üretim. 1992*1993, Hindistan Hükümeti (1997). Maliye Bakanlığı, Economic Survey 1996-1997.
olabilir, ancak bu ülke daha zengin ülkelerde çok daha pahalıya mal olacak hizmetleri sağlamak için daha az paraya İhtiyaç duyar. Gö reli fiyat ve m aliyetler tur ülkenin gücünün yetebileceği şeyin be lirlenmesinde önemli parametrelerdir. Uygun bir toplumsal taahhüt veri alındığında göreli m aliyetinin değişkenliğini dikkate alma g e reği sağlık ve eğitim alanlarında verilen toplumsal hizmetler için özellik le, ön e m lid ir13
Büyüme araçlı uygulamanın destek yönelim li alternatif karşıÜM (onuya ilişkin bir tartışma için bkz. Drdz» v«S en. Hunger and Public Action
69
smda avantajlı olduğu açıktır; nihai olarak daha fazlasını sunabilir, çünkii gelir düşüklüğüyle doğrudan bağlantılı olan erken ölüm ya da yüksek hastalık oram ya da okuryazar olmamaktan başka yeter siz giyinme ve barınma gibi daha fazla yoksunluk vardır. Uzun bir yaşam sürmenin (ve diğer standart yaşam kalitesi göstergelerinin) yanı sıra yüksek gelire sahip olmanın sadece İkincisine sahip ol maktan daha iyi olduğu açıktır. Bu vurgulamaya değer bir noktadır, çünkü uzun yaşam süresi beklenüsi ve yaşam kalitesinin diğer te m el göstergelerinin “ aşırı inandırıcı" olma tehlikesi vardır. Örneğin, Hindistan’ın Kerala eyaletinin kişi başına gelirin dü şük olmasına rağmen şaşırtıcı derecede yüksek bir uzun yaşam sü resi beklentisini, düşük doğurganlığı, yüksek okuryazarlığı vb. ba şarmış olması kesinlikle kutlanması ve öğrenilmesi gereken bir ba şarıdır. Gene de Kerala‘run insani gelişme alanında kazandığı başa rıları temel alarak gelir düzeylerini neden yükseltemediği sorusu önemini konır. Bunu yapabilseydi daha bütünlüklü bir başarıya ula şırdı. Bu durum, Kerala’nın, bazılarının iddia etmeye çalıştıkları gi bi “öm ek” bir vaka olarak hizmet etmesini pek sağlayamaz. Siya sal bakış açısından bu durum, Kerala’nın uzun yaşam süresi bek lentisini ve yaşam kalitesini yükseltme bakımından kazandığı g ö rülmemiş başarıya rağmen, teşvikler ve yatırımlar (genelde “ iktisa di imkânlar") konusunda izlediği iktisadi siyasetlerin eleştirel bi çimde incelenmesini gerektirir.” Destek yönelimli başan, bu an lamda, iktisadi bolluktaki artışın ve yaşam kalitesindeki yükselme nin birlikte hareket etme eğilimi gösterdiği büyüme araçlı başarının gerisinde kalır. Öte yandan, destek yönelimli uygulamanın bir güzergâh olarak başarısı, bir ülkenin temel eğitim ve sağlık hizmetlerinde hızlı bir büyümeye geçmek için daha fazla zenginleşene (belki de uzun bir iktisadi büyüme döneminden geçerek) kadar beklemesine gerek ol madığını gösterir. Yaşam kalitesi, düşük gelirlere rağmen, yeterli bir toplumsal hizmetler programı sayesinde çok hızlı biçimde yük seltilebilir. Eğitim ve sağlık hizmetlerinin iktisadi büyüme bakı 14. Bu soruna daha sonra döneceğim ; ayrıca bKz. Dröze ve Sen, India: Econo m ic D evelopm ent a n d S o cia l O pportunity (1995).
70
m ından da üretken olması, yoksul ekonomilerde önce “zenginleşme"yi beklemeksizin bu toplumsal düzenlemelere ağırlık verilme sini savunan teze katkı sağlar.u Destek yönelimli uygulama daha yüksek bir yaşam kalitesine htzla ulaşmayı sağlayan bir yöntemdir ve btlytlk bir siyasal önemi vardır, ancak geriye buradan iktisadi büyümenin yanı sıra yaşam kalitesinin standart özelliklerinin yük seltilmesini de içeren daha kapsamlı başarılara geçmesi gereken mükemmel bir vaka kalır.
H. YİRMİNCİ YÜZYIL BRİTANYA’SINDA ÖLÜMLÜLÜK ORANLARININ DÜŞÜRÜLMESİ Bu bağlamda, ileri endüstri ekonomilerinde ölümlülük oranının düşmesi ve uzun yaşam süresi beklentisinin artmasıyla ilgili zaman örüntüsünü yeniden incelemek de öğreticidir. Son birkaç yüzyıldır Avrupa ve Birleşik Devletler’de ölüm oranlarının düşürülmesinde sağlık hizmetleri, beslenme ve genelde toplumsal düzenlemelere verilen kam u desteğinin rolü, Robert Fbgel, Samuel Preston ve di ğerleri tarafından yeterince çözümlenmiştir. '* Bu yüzyılda yaşam süresi beklentisinin yükselişiyle ilgili zaman öriintUsü bir ilgi alanı olmuş, geçen yüzyılın dönümünde Britanya 'nın bile -o sırada kapi talist piyasa ekonomisinin öncüsü- günümüzün düşük gelirli ülke lerinin ortalamasının altında b ir yaşam süresi beklentisine sahip ol içinde karar alma gücü, toplumsal konumu, bağımsız olma yetene ği, eklemleme gücü, dış dünyaya ilişkin bilgisi, grup kararlarım et kileme becerisi vb. üzerinde etki yaratmak gibi pek çok yoldan ar tırabilir. Konuya ilişkin yazında kadınların özerkliğinin okul eğitimiyle artırıldığı ve bunun doğurganlık oranlarının azalmasına katkıda bu lunduğu inancına ters düşen bazı tezlerin üretilmiş olduğunu da be lirtmem gerekir. Karşıt bulguların tamamı bazı aile içi (bölgeler arası değil) araştırmalardan gelmektedir.34 Bu araştırmaların bildirişimsel kapsamı görece dar olmakla birlikte (Murthi, Guio ve Dı£ze'nin bütün Hindistan’ı kapsayan araştırmalarından çok daha dar) karşıt olguları göz ardı etmek yanlış olacaktır. 24 Özellikte bkz. Roger Jeffrey ve Alaka M alwade Basu'nım önemli derlemesi: G irls' Schooling, Women's A utonom y a n d F ertility Change in South A sia (Yeni Delhi: Sage, 1997).
301
Ne var ki bu, neyi uygun çözümleme birimi olarak alacağımız konusunda bir farklılık yaratır. Bir bölgede genel okuryazarlık dü zeyiyle birlikte (bildirişindi toplumsal tartışma ve değer oluşumuy la) kadınların etkisinin arttığı farz edilirse, bu durumda aileler ara sı zıtlıkların incelenmesi bu etkiyi ortadan kaldırm a?. Murthi, Guio ve Dreze’nin araştırdıkları bölgeler arası karşılaştırmalar, bir bölgede farklı aileler arasındaki iletişim gibi, aileye “dışsal” ancak bir bölgeye “içsel” olan ilişkileri kapsar.25 Kamusal tartışmanın ve fikir alışverişinin önemi bu kitabın başlıca genel temalarından biridir.
1. ZORLAMA NE KADAR ETKİLİDİR?
Bu etkiler Ç in’de denenen türden baskıcı siyasetlerin sağladığı kazanımlarla nasıl kıyaslanır? “Tek çocuklu aile” gibi siyasetler 1979 reformlarından bu yana Ç in'in büyük bölümünde denenmiştir. Ge ne, hükümet, çok çocuklu ailelere konut ve çeşitli imkânlar sağla mayı sıklıkla reddetmekte, böylece kurallara uymayan yetişkinlerin yanı sıra çocukları da cezalandırmaktadır. Ç in’in toplam doğurgan lık oranı (kadın başma doğan ortalama çocuk sayısı ölçüsü) şimdi ki halde 1.9 kadardır ve bu oran H indistan'da 3,1 olan oranın önemli ölçüde altında, Çin ve Hindistan dışındaki diğer düşük ge lirli ülkelerin ağırlıklı ortalamasının ise -yaklaşık 5,0- çok daha altmdadu.M Çin örneği, “nüfus bombası” düşüncesiyle paniğe kapılan ve hızlı bir çözüm isteyen pek çok kişiyi cezbeder. Bu yolun kabul edi lebilirliğini dikkate alırken, her şeyden önce bu sürecin bazı önem li hakların ihlalini de kapsayan bir maliyet getirdiğini kaydetmek gerekir. Aile büyüklüğünün zorla sınırlandırılması bazı durumlarda 25. O kuryazar bir topluluk, başka (okuryazar olm ayan) ailelerle kuşatılm ış okur yazar bir ailenin gerçekleştirem eyeceği değer değişim lerine uğrayabilir. İstatistik se l çözüm lem e için “b irim ' seçm e sorunu son derecede önem lidir ve bu örnekte daha büyük gruplar (bölgeler ya da sem tler gibi) d aha küçük birim lere (aileler gi bi) kıyasla daha uygun olabilir. 26. Bkz. Dünya Bankası, World Development Report 1997 ve W orld Develop m ent Report 1998-1999.
302
çok ağır biçinıde cezalandırıcı olmuştur. The N ew York Times’l l ya kınlarda çıkan bir makalede şu bilgiler yer alır: A ile planlam ası görevlisi B ayan Liao evlerini havaya uçurm akla teh d it ettiği gü n T ongm uchong k öylülerini ikna etmek, için daha fazla uğ raşm ay a g erek kalm adı. Z ira g eçen yıl k om şu K iaoki k ö y ü n d e Huang Fuku adın da b ir ad am a k a n sı v e ü ç çocuğuyla b irlik te d ışa n çıkm ası em redilm iş v e insanların d eh şet dolu b ak ışları arasında ev havaya uçun ıla ra k b ir m o lo z yığını h alin e getirilm işti. H üküm et dinam itçüerinin yakınlardaki b ir duvara y azdıkları u y arı ise şöyleydi: “A ile plan lam a sı görev lilerine itaat etm ey en ler servetlerini kaybedeceklerdir.”57
İnsan haklan savunuculan ve daha çok kadın haklan örgütleri özel likle bu sürecin yol açtığı özgürlük kaybıyla ilgilenmektedirler. İkincisi, üreme ve diğer temel özgürlükler sorunu bir yana, zor la doğum kontrolünü değerlendirirken dikkate alınması gereken başka sonuçlar vardır. Bu türden zorlamanın, isteksiz nüfusun bas kıya tepki gösterme yöntemlerini de kapsayan toplumsal sonuçlan çoğu kez dehşet verici olabilir. Örneğin, “ tek çocuklu aile” için öne sürülen talepler bebeklerin ihmal edilmesine -ya da daha kötüsüneve bebek ölümlülük oranının artmasına yol açabilir. Gene, erkek çocuklardan yana güçlü bir tercihi olan bir ülkede -Ç in’in Hindis tan'la, A sya ve Kuzey Afrika’daki pek çok ülkeyle paylaştığı bir özellik- aile başına sadece tek çocuğa izin veren bir siyaset kız çocuklanna, sözgelimi kız çocuklarının ölümcül biçimde ihmal edil mesi biçiminde zararlı olabilir. Göründüğü kadarıyla Ç in'de çok büyük ölçekte yaşanan tam da budur. Üçüncüsü. üreme davranışında zorla sağlanan her değişikliğin özellikle güvenilir olması gerekmez. Ç in’de Devlet Aile Planlama sı Kom isyonu’nun bir sözcüsü bu yılın başlarında bazı gazetecilere şöyle diyordu: 27, Patrick E. Tyler, "Birth Control in China: Coercion and Evasion", New York Ti mes, 25 Ha2iran 1995. 28. Üreme özgürlüğü ve bu özgürlüğün nüfus sorunuyla İlişkisi için bkz. Gifa Sen. A drienne Germ ain ve Lincoln Chen, Population Policies Reconsidered (1994); ayrıca bkz. G ita Sen ve Carmen Barroso, "After Cairo: Challenges to W omen’s O rganizations", A Commitment to the World's Woman: Perspectives for Develop m ent lor Beijing an d Beyond, der. Noeleen Heyzer (N ew York: UNIFEM, 1995).
303
Şim diki d ü şü k d o ğ u m o ra n la n istikrarlı değildir. B unun nedeni, geniş kitlelerin ço cu k sah ib i olm a anlayışlarının tem elde değişm em iş olm a sıdır.®
Dördüncüsü, bu baskıcı yöntemlerle Ç in'de doğurganlık oranında ne kadar ek azalma sağlandığı kesin olarak bilinmemektedir. Ç in’in uyguladığı uzun vadeli toplumsal ve iktisadi programların pek ço ğunun doğurganlığın azaltılması bakımından değerli olduğunu ka bul etmek gerekir. Bu programlar, eğitimin (erkekler için olduğu kadar kadınlar için de) yaygınlaştırılmasını, sağlık hizmetlerine ulaşımın kolaylaştırılmasını, kadınlara daha fazla iş fırsatı sağlan masını ve -yakınlarda- hızlı iktisadi büyümenin gerçekleştirilmesi ne yöneliktir. Bu etkenler bizatihi doğum oranlarının azaltılmasına katkıda bulunma eğilimindedir ve baskı yoluyla Ç in'de doğurgan lık oranlarında ne kadar ekstra düşüş sağlandığı tam olarak bilin memektedir. Aslında, baskı yapılmaması halinde bile, Ç in’in eği tim. sağlık hizmetleri, kadınlara iş fırsatları ve toplumsal kalkınma nın diğer alanlarında sağladığı oldukça büyük kazanımlar dikkate alındığında, bu ülkedeki doğurganlık oranlarının Hindistan ortala m asından çok daha az olmasını bekleyebiliriz, Zorlamaya ters diişen bu toplumsal değişkenlerin etkisini “de ğerlendirmek” için, H indistan'ın Çin'den çok daha ayrışık oluşunu dikkate alabilir ve bu toplumsal alanlarda karşılaştırmalı olarak ile ri olan Hindistan eyaletlerini özgül olarak ele alabiliriz. Özellikle Kerala eyaleti Ç in’le ilginç bir kıyaslama imkânı sağlar, çünkü bu eyalet, temel eğitim, sağlık hizmetleri vb. alanlarda Çin ortalaması nın oldukça önünde olan yüksek düzeylere ulaşmıştır.” Kerala, ka dınların kazanılmış haklan ve eylemliliği bakımından da bazı elve rişli özelliklere sahiptir. Bunların arasında, kadınların topluluğun önranli ve etkin bir parçası olmalarım sağlayan mülkiyet haklarının hukuksal bir gelenekle daha fazla kabul edilmesi de yer alır.31 29. In te m a lb n e l H erald Tribune, 15 Şııbal 1995, s. 4. 30. Karala elbette bir ülke değil, bir ülkenin içinde yer alan bir eyalettir. Ne var ki, d aha önce belirttiğim gibi, bir Olke olsaydı 29 m ilyonu bulan nüfusuyla dünyanın en büyük ülkelerinden biri -Kanada'dan daha büyük- olabilirdi. Bu nedenle bura daki deneyim göz ardı edilemez. 31. Bu ve ilgili konularda bkz. A m artya Sen, 'P o p u la tio n: D elusion and R eality’ .
304
Kerala’nın binde 18 olan doğum oram Ç in'in binde 19 olan ora nından fiilen daha düşüktür ve bu oran devletin baskısı olmaksızın sağlanmıştır, Kerala’nın doğurganlık oram, 1990’lan n ortasında 1,7, Ç in’inki ise 1,9’dur. Bu sonuç, doğum oranlarında gönüllü in dirime yardımcı olan etkenlerde sağlanacak ilerlemeden kaynakla nan beklentilerimizle uyumludur.*
I. DOĞURGANLIĞIN AZALTILMASININ YAN ETKİLERİ V E HIZI
Düşük doğurganlık gönüllü olarak sağlandığı için Kerala'da, Çin örneğinde görülen yüksek kız bebek ölümlülük oram ve kız fetüslerinin yaygın biçimde aldırılması gibi ters etki belirtilerinin olmadığuu da kaydetmek gerekir. Kerala’nın bin doğumda görülen be bek ölüm lülük oranı (kızlar için 16, erkekler için 17) Ç in’dekinden (kızlar için 33, erkekler için 28) çok daha düşüktür. Oysa, Ç in’de tek çocuk siyasetinin başlatıldığı 1979'd a her iki bölgedeki bebek ölüm oranlan birbirine yakındı.33 Kerala’da, Ç in’deki gibi, fetüsün cinsiyetine göre kürtaj yönünde bir eğilim de yoktur. Doğurganlık or anlam ım baskıcı araçlarla azaltılma hızının gö nüllü azaltmadan çok daha yüksek olduğuna dair zorlayıcı doğum kontrol yöntemlerini destekleyen iddiayı da incelemek gerekir. An cak bu genelleştirme tutumu da Kerala deneyimi tarafından destek New York Review o f Books, 22 Eylül 1994. Ayrıca bkz. Robin Jeffrey. Politics, Women, and W elt-being: How karata Became a "M odel' (Cambridge: Cambrid ge University Press, 1992], ve V. K. Ramachandran. ‘ Kerala's Development Ac hievements'. Indian Developm ent Selected R egional Perspectives içinde, der. Jean Oröze ve Amartya Sen (Delhi: Oxford University Press, 1996). 62. Kerala'da kadın okuryazarlığı oranı (% 86) Çin'dekinden (% 68) daha yük sektir. Gene, Çin'de aitmiş sekiz ve yetmiş bir yıl olan erkek ve kadın yaşam sOresi beklentileriyle kıyaslandığında. Kerala'da 1991 sayılarına göre yaşam süresi beklentisi, sırayla altmış dokuz ve yetmiş dört yıldır. Kerala'ntn doğurganlık oranının azlığını beirleyen nedensel etkilere rtişldn bir çözümleme kin bk2. T. N. Krishhan. "Demographic Transition in Kerala: Facts and Factors*. Economic and P olitical W eekly 11 (1976) ve P. N. Mari B hatveS. L Rafan, "Demographic Tran sition in Kerala Revisited'. Economic and P o litica l W eekly 25 (1990). 33. Bu verierin ve diğer bazı çözümlemelerin kaynakları için. bkz. Dröze ve Sen, Indie: Economic Development and S odal O pportunity (1996). *90ÖN£ı
