Ama Hangi Atatürk - Taha Akyol

I

I

I

Ama Hangi Atatürk

DOÓAN KITAP TARAFINDAN ŸAYlMLANAN TAHA AKYOL KiTAPLARl Bilim ve Yanilgi Hayat Yolunda Gençler

\çin Anilar ve Öneriler Mezhep ve Devlet, Osmanli'da ve iran'da Hariciler ve Hizbullah, islam Toplumlarinda Terärün

Käkieri

Kitaplar Arasinda Medine'den Lozan'a

AMA HANGi ATATÛRK

Yazan:

Taha Akyol

Yaym haklari:

© Dogan Egmont Yayincilikve YapimalikTic. A.§. bütun haklan saklidir. Yayinevinden yazili izin almmadan kismen veya camamen almti yapidamaz, hiçbir gekilde kopya edilemer, çogaltilamaz ve yayimlanamar Bu eserin

I. baski / ocak 2008 3. baski / marc 2008 / ISBN 978-975-991-586-5 Kapak

tasanmi:

YavuxKorkut

Baski: Akan Basim LEd. / YüzyilMahallesi Marbaaalar

Dogan

Sitest 222/A 34200 Bagalar ISTANBUL -

Egmont Yaymc:lik ve Yapimcilik Tic. A.S. 19 Magis Cad. Golden Plaza No, 1 Kat 10, 34360 Sigti-ISTANBUL Tel. (212)246 52 07 | 542 Faks (212)246 44 44 www.dogankitap.com.tr / [email protected] I [email protected]

i

I

Ama Hangi Atatürk Taha Akyol

Attilâ llhan'm aziz ruhuna sayg1 ile...

1çindekiler

...---......---11

IÖnsöz .........

..

...

Istanbul'danAnadolu'ya..

.....

......

............

Erzurum'da Bolgevizm ve utanda Sivas'tamandaveiçpolitika Kongre'den lhtilal Meclisi'ne

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..

.

.

.

.

.

13

....

.

.

.

.

.

39

.............71

.............

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

...............137

[slanarnücahich

...

.......

...

.

.................214

Bolgevizm'lekolkola............ Garp Cephesi'ndezafervar Lozan'daBatihlagma Musul...BirKaybmHikâyesi Bat1'yayönelmiçTürkiye

.................299 ........... .................348

............

.

.........437

.............

....

..............494 ..........

.

..............541

Sonsöz/AmahangiAtatürk?!............ Bibliyograba.............. Dizha ..............

..........

.

..............553

.... .....................565

.

.

.

.

.

.

103

Önsöz

kitap bir Atatürk biyografisi, onun hayatt üzerine yap11mig bir aragtirma dešildir Bu gekilde yap11mig aragtirmalar çoktur zaten. Elinizdeki kitap onun görügleri üzerine yap11mig bir aragttrma da deildir. Onun degigik dönemlerde uyguladigi politikalar ve bu politikalan izah ettnek için geligtirdigi görügler üzerine yap11mig bir aragtirmad1r. Politikaci ve diplomat yönü, bu kitabm temel konusudur. Agirhgi, dig politikadir. Yeri geldikçe ve dig politikayla iligkisi nispetinde iç politikast da ele almruptir. Milli Mücadele'de "Dogu ideali"ni Mazlum Milletler'in kurtulugunu, Bolgevik ve Islami terimleri esas alan antiemperyalist bir dig politika... Lozan'da baglayan Batihlagma sürecinden itibaren "Bati ideali"ni esas alan, Türkiye'nin dünyadaki yerini Batill dengeler içinde inga etmeyi amaçlayan bir dig politika... Buna göre geligtirdigi söylem, ideoloji, diplomasi ve taktikler... Atatürk'ün iç politikasi, politika anlay1;1, taktikleri, siyasi prensipleri, iktidar ve yönetim felsefesi, uygulamalari ayri bir çahqmamizm konusunu teykil ediyor. Elinizdeki kitap Mondros Mütarekesi ile yola ç11ayor. Mustafa Kemal Paga'nm Mütareke kargismdaki tavn, Îstanbul'daki siyasi çahymalari ve Anadolu'ya geçig:. Erzurum Kongresi'nde Bolgevizm ve manda konulan... Sivas Kongresi'nde manda tartigmalan... Mustafa Kemal'in manda tartigmalan sürecindeki siyasi taktikleri... 1stanbul hükümetiyle iligkiler... Türkiye Büyük Millet Meclisi... Ve Milli Mücadele sirasmda Bolgevizm ve Îslam siyasetleri... Zaferle baglayan Batihlaÿma'nm Lozan'da kurumlagmas1... Günümüz için de hayati derecede önemli olan Kürt ve Kuzey Irak sorunlan, Musul-Kerkük meselesi... Kitabm sonuncu ve onuncu bölümü 1930'larm ortasmdan itibaren Atatürk'ün ingiltere ile ittifak yapma çabalanm anlattyor. Aragtirma sirasmda kaynak eserlerin temini konusunda yardimlarim gördügüm TBMM Bagkanlan Bülent Armç ve Köksal Toptan'a, Türk Elinizdeki

12

Tarih Kurumu Bagkam Prof. Yusuf Halaçoglu'na, Milli Kütüphane Bagyararlandigim akademiskam Tuncer Acar'a, görüg ve yorumlanndan Metin Hülagü ve yen tarihçiler Mete Tunçay, Oemil Koçak, Hakla Uyar, Necip Günaydm'a tegekkür ederim. Asistanuit Nuray Kurtuldu'nun da gözlerine kan otururcasma, losa sürede bütün metni okuyarak kitabm redaksiyonuna yardun ettigini tegekkürle belirtmeliyim. beni tegvik eden ve özen Aragttrmanm kitap olarak yaymlanmasma gösteren Dogan Kitap Genel Müdürü Saym Gülgün Çarkoglu'nategekkürlerimi ifade etmeyi borç biliyorum. ÖzellikleMerhum Attilâ llhan agabeyime gükran borçluyum. Milli Mücadele'mn unutulmaya yüz tutmug "Dogu ideali"ne dikkatleri ve benim dikkatimi çektigi için... Ama Atatürk'ün zaferden sonra yöneldigi "Bati ideali"ni görmezlikten geldigini dügünmegn beni aragtirmaya yöneltti ve bu kitap meydana geldi... Büyük gair, gerçek bir dügünür olan Attilâ Îlhan'i sayg1 ve rahmetle bir kere daha amyorum. Taha Akyol

Kasim 2007, Mecidiyekäy

Üçüncübasklya

önsöz

On bin adet basilan kitabimm bir ayda ikinci basleya geçmesi, üçüncü ayda üçüncü baslayla toplam baski adedinin 22 000'i bulmasi hem Atatürk'e eksilmeden devam eden ilgiyi hem yeni balog aç11arma hissedilen ihtiyac1 yansittyor. Kitabi kamuoyuna tamtan yazarlarm, benimle mülakat yapan gazetelerin ve TV kanallarmm elbette katlosi çok büyüktür, mütegekkirim. Basildiktan sonra kitab1 tekrar okudugumda gözüme çarpan, ayrica Ilber Ortayli, Alev Cogkun, Ahmet Yagar Ocak, Mete Tunçay, Yavuz demir, Turgut Ermumcu ve Hasip Sayg111gibi degerli akademisyen aragtirmac11arm uyarilanyla kitabm özünü ve temel tezlerini etkilemeyecek Iñtelikteki dizgi yanhglarlyla kigi ve yer adi tarih-gün gibi az sayidaki maddi hatalan düzelttim. Bunlar kitaptaki ana fikir ve olaylarm alagmi etkilemeyen baglantismi etkilemeyen düzeltmelerdir. katlasmi esirgemeyen herkese tegekkür ediyorum. Okurlanma ve -

.

'teknik'

Taha Akyol Mart 2008

Îstanbul'dan Anadolu'ya

Sulh partlan ilan edi1ince zaten Türklerin deliliklerinden, kötülüldeden, cinayetlerinden (dolayi)ne kadar agir cezalara çarptmlacaklan gärülecektir... Cezalar, onlarm en büyük dügmanlarnu bile kâfi derecede tatmin edecek kadar müthigtir.1 Lloyd George,

Üç milyon

IngilixBagbakani,Agustos 1919

ölü!

Tarihimizin üç büyük faciasi bizi yere serdi: 1877 Rus Sava.91,Avrupa'da Plevne'yle birlikte bütün Tuna vilayetini ve Rumeli'nin önemli bir kism1m kaybettik, milyonlarca aç ç1plak "Balkan göçmeni" istanbufa temizlik" yapildi. ve civar illere yigildi... Balkanlar'da tam bir Yahya Kemal'in kaybettigimiz Harbi... Balkan Rumeli'yi 1912, tüm Kemal'in gehri SeMustafa gehri Üsküp'ü,Mehmed Âkif'ingehri Ipek'i, etnik yine temizlik... lanik'i, bütün Rumeli'yi kaybedigimiz. Yme göç, Ama tarihimizde hiçbir facia Birinci Dünya Harbi kadar büyük olmadi. Osmanh Tip Merkezi'nin kayitlarma göre Kafkasya'da, Sankanug 101bin gehit, Filistin cepheharekâti dahil, 219 bin gehit! Çanakkale'de sinde 80 bin gehit... List¢ uzaylp gidiyor. Harp esnasmda 3 milyon insan ölmüg, yaralammy, sakatlannug, kaybolmuqtu. Silahaltma abnan üç kigiden sadece biri tekrar köyüne dönebilmigti. Elbette aym cografyada Ermeniler ve onlar kadat olmasa da Rumlar da facialar yagadi. Ama bizim ya.yadigmuz facia anlatilabilir gibi degil.2 "etnik

Ölmedenmezara koydular beni Ooof... Genç1igim eyvah... Türkiye ve Îstanbul 1st1rap ve karanhklar içinde... Bir milyona yakm gehit ve kay1p vermig, yorgun, umutsuz... Sokaklarda iggal kuvvetlerinin ve yandaglarmm ha-

Çanakkalegeçilmig, Îstanbul iggal altmda...

I. Tarik Zafer Tunaya, Tûrkiye'de Siyasi Geligmeler, 2002, sf. 255. versitesi Yayinlari, Istanbul, 2. Bkr. Prof. Akdes Nimet Kurat, Türkiye sf. 576-577.

ve Rusya,

1876-1938,.lstanbul

Bilgl Üni-

Kûltur Bakanligi Yayinlari, 1990,

14

karetleri... Halide Edip, baskive ayanilamalara kargi gösterilen bireysel tepkilerin "Türk'ü guuralti bir kuvvetle Kurtulug Savagi'na iten etkenlerden biri" oldugunu belirtir.3 Millet olarak da hakaretlere maruz kahyoruz. Mondros Mütarekesi'nden sonra Paris'te topIanan "Barig Konferans1"nda Damat Ferid Paga'ya cevaben Fransiz Bagbakam Clemenceau, Türklerin yönetimde kabiliyetsiz bir millet oldugunu söylüyor; Hiristiyanlari asip kesmig, izin vermemig hâkim oldugu hiçbir yerde medeniyetin 1rktir: bir .yegermesine

.

Türk kavmi, idarî iglerde gimdiye kadar maharet gösterememig ve bagasaglayamamigttr... Avrupa'da, Asya'da, Afrika'da Türk'ün fethettigi hiçbir n yer yoktur ki, orada maddi mamuriyet durumunun eksildigi, medeni seviyenin dügtügü görülmesin... Türk fethettigi arazîde mamuriyet sebeplerini geligtirememigtir...Hiristlyanlar eski Türk hükümetinin emriyle katledilmigtir. Türk kavminin idare kabiliyeti yoktur...

ÖyleyseAnadolu galip devletler tarafmdan paylagilmah, Türklere birakilacak

yerler

de Avrupa denetimi altma almmahdir! ClemenceSevr Antlagmasi'm hazirlayan ideolojik belge-

au'nun bu uzun nutku, lerden biridir.4

En agir ceza Türklere! Ingiliz Bagbakani Lloyd George da artik "Ingiliz Imparatorlugu"nu güçte bir "Asyah ulus"un varhgmm hiçe indirilmesi gerek-

sarsabilecek

tigini söylüyor!. Birinci Dünya Savagi'nda sonuçta maglup dügse de Türkler muazzam kahramanhklanyla Islam dünyasmda, özellikle de Ingiliz sömürgeciliginin gözbebegi Hindistan'da büyük.heyecan yaratruglar, kitleleri hareketlendirmiglerdi. Savasta oransal olarak en az sayida esir veren, Osmanli ordusuydu; direncin, azmm, kahramanhšm göstergesiydi bu. Aynca Osmanh orduordularmdan 1,5 milyon kadar askeri dört yll lan Ingiliz-Fransiz-Rus süreyle cephelere

ruhlanugti!S

3. Halide Edip Adivar, Tûrkun

Ategle

imtihani, Atlas

Kitabevi, istanbul, 1975, sf. 19.

4. Clemenceau'nun konugmasinin tam metni ve ele§tirlsi için bkz: Cemil Bilsel, Lozan, I, SosyalYayinlari, Istanbul,1933, sf. 233-237. Sormak lazim: Fransiziar Afrika'yi, mesela Cezayir'l, ingilizierde mesela Çinve Hindistan'i nasil idare etmigti, hem de sanayi medeniyetinin hayli geligtigi bir çagdan Osmanli'nin gerileme, maglublyet, yoksulluk çaginda Türkler de çok sikinti çekti. Kurulug ve gell§me döneminde ise, mesela Balkanli tarihçi Michel Balilyi biçimde yönetilrñig" oldugunu belirvet, Balkanli Hiristlyanlarin Türkler tarafindan Beyligi, tir. Örnekleri çogaltmak mumkündur. (Elizabeth A. Zachariadou, Osmanh 1300-1389, Tarih Vakfi Yayinlari, 1997, sf. 1.) "en

5. Akdes Nimet Kurat, a.g.e., sf. 579.

15

"En agir ceza Türklere verilmeliydi!" Böyle diyordu Ingiltere'nin Türkiye dügmam bagbakam Lloyd George! Lloyd George'a göre, Türkiye'nin parçalanmas1, Ingiliz Împaratorlugu'nungelecegi için partti. 18 Agustos 1919'da Avam Kamarasi'nda yapt1g1 konugmada Türkiye ile yap11acak bang (Sevr) konusunda göyle konuquyor: Türkiye ile olan bang kadar Îngiltere'ninyakmdan ilgisi bulunan ba.¶Ita hiçbir konu yoktur. Imparatorlugun gelecegi, Türkiye konusunda vanlacak çõzüme baghdir.6 "çözüm",

nasil bir bang antlagmasi Peki, nasil bir Lloyd George cevap veriyor

dügünülüyordu?

Sulh gartlan ilan edilince zaten Türklerin deliliklerinden, kötülüklecinayetlerinden (dolay1) ne kadar agir cezalara çarptinlacaklan görülecektir... Cezalar, onlann en büyü dügmanlarmi bile kâfi derecede tatmin edecek kadar müthigtir? rinden,

Iqte Sevr'in bütün özeti, bütün ruhu Lloyd George'un bu sözlerinde özetlenmigtir. Plan bellidir: Îngiliz Imparatorlugu'nun can daman olan Hindistan-Misir yolunu elde tutmak için Yunanistan't bekçi yapmak, bekçilik ücreti olarak da Yunanistan'1 Ege'nin iki yakasma mak, aynca Karadeniz'de de bir köprübagi tutmak... Lloyd George plannu kendisi anlatiyor:

hâkim kil-

Rumlar Dogu Akdeniz'de gelecegin ulusudur. Türk barbarhgi kargismda Hiristiyan uygarhšm; temsil etmektedir... Büyük bir Yunanistan Britanya Împaratorluguiçitt deger biçilmez bir kazanç olacaktir... Bugün 56 milyondurlar. Eger onlara aynlan topraklan elde tutarlarsa elli yil sonra 20 milyon olurlar. Îyi geniscidirler...

Ingiliz Bagbakam bu "Büyük Yunanistan" projesinin Ingiliz imparatorlugu için neden hayati bir dava olduguttu da anlatiyor: Dogn Akdeniz'in en önemli adalan ellerindedir... Bunlar Süveyg yoluyla Hindistan, Avustralya ve Uzak Dogu ile ulagun yollarmuzm üzerinde bulunan dogal denizalti üsleridir..B 6. Prof. ÖrnerKurkçüoglu, Türk-ingiliz 7. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de

liigkileri,SBFyayinlan, Ankara,

Siyasi Geligmeler,

1978, sf. 63.

1876-1938, sf. 255.

8. Hikrnet Bayur, XX. Yüzyilda Türklügün Tarih ve Acun Siyasasi kileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989, sf. |56-157.

Üzerindeki Et-

16

Evet, Süveyg, Hmdistan, Avustralya, Uzakdogu, deniz yoBarmm güvenligi! Bunun için Lloyd George, Yunanhlari Ege'nin iki yakasma hâkim hale getirerek onlari ÎngilizÎmparatorlegu'nun ç1karlari için bekçi olarak kullanmak istiyor. Yunánistan da Lloyd George'un bu iflah olFranmaz Türk dügmanhšm1 kullamyor. Çegitlibang konferanslannda sa'y1temsil eden Paul Cambon yaz1yor bunu: Venizelos, Lloyd George'u diledigi gibi ve kolayca kullamyor..

Ashnda ikisi de kendi yaydmac1 emelleri için öbürünü kullamyor. Plan, Ingiliz Împaratorlugu'nun bekçiligini daha lyi yapsm diye Yunanistan'm Ege bölgemizden de bir pay alarak gü¢lenmesidir. Bira2 sonra izmir'e ç11ap,Ankara'ya dogru yürüyeceklerdir. Ingilizkabinesinde Bagbakan Lloyd George böyle dügünüyor, bu politikay1 uyguluyor. Ama aym kabinede Harbiye Nazin (Savunma Bakam) olan kurt politikaci Churchill "Türklere yumugak davranmanm" Îngiliz Imparatorlugu'nun ç1karlan için daha akühca olacagim dügünüyordu. Dost bir Türkiye Dogu Akdeniz güvenligi için daha faydah olabilirdi. Bundan bagka, Türkleri Istanbul'dan ç1karmaya kalloymak gibi politikalar, Hint Müslümanlarmm sert tepkilerme yol açarak Îngiliz Împaratorlugu için tehlikeler yaratabilirdi. ÜstelikTürkleri fazla s1Ingt1rmak onlan Bolgeviklerle igbirligine itebilirdi. Bu arada Ingiltere'nin Hindistan igleri Bakam Ernest S. Montagu da, Türkiye'ye sert davranmanm Hint Müslümanlannm büyük tepkisini çekerek oradaki Îngiliz egemenligini tehlikeLondra'y1uyanyordu.10 ye sokabilecegi konusunda sürekli Türkiye'nin yararlanabileceëi faktörleri! Dikkat, Islam ve Bolgevizm iki önemli etken! Fakat Bagbakan

Lloyd George bildigini okumaya devam ediyort Lloyd George'un bagka bir plam da, Trabzon dahil, dogu illerimizi içine alan bir Ermenistan kurmaktir. Böylece Türkiye hem Bolgevik Rusya ile hem Îslam dünyast ile irtibatim da kaybedecektir! daBu konuda Ingiliz Digigleri Bakam Lord Curzon, bagbakanmdan çogunlugu yerinde büyük Türklerin Anadolu'nun her gerçekçidir. ha dolu, k a olugturdugunu, Ermenilerin de pek masum olmay1p anlatlyor.E susamig hücumlarda bulunduklanm" Bagbakan Lloyd George, "Asyah millet"i, Türkleri Îngiliz Împarator) kadar ufalama konusunda o kadar kararhlugu'na zarar veremeyecek yllmda Londra'da Bolgevik Rusya.ile ticaret anla.¶mas1 imdir ki, 1920 "vahget

9. Dr. Salahi Sonyel,.Türk Kurtulug Savags ve Dig Politika, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1986, cilt II, sf. 88. 10. Bülent Gökay, Emperyalizm

Ile Bolgevizm

Arasmda

istanbul,2006, sf. 50-5 I. l I.

Ömer Kürkçüoglu,

Türk

ingiliziligkileri,sf. 67.

Türkiye,

Agora Kitapilgi

17 zalayacagi zaman bir çart kogacaktir: Sovyetler, Kemalist harekete yardun etmemelidir! Ve Asyahlar, Hint Müslümanlan, mazlum milletler... Türkiye bir Ulusal Kurtulug savagi baglatabilirse, dünyada destek alacagi güçler olarak bunlar görüküyor. Ama henüz bu hareketler dünyada pek güçlü olmadigi gibi. Türkiy¢'de de bir Kurtulug Savagi yok, daha çok siyasi çözüm dügünülüyor.

Mustafa Kemal siyasi çözüm anyor artik felaket kapida! Mondros Mütarekesi henüz imzalanmamig ama belli ki savag kaybediliyor, ülke istila edilebilir! 1918 ja sonbahan,

Bütün komutanlar bunu görüyor. 7. Ordu Kumandam Mustafa Kemal Papa, 20 Eylül 1918'de Halep'ten Sadrazam Talat Paga'ya çektigi uzun telgrafta, devletin, ordunun ve idarenin nasil çöktügünü, Almanlarm nasil kendi ç1karlan için "Türk kamm" döktüklerini anlatiyor· Ordu birliklerinin yarls1 ayakta durmaya mecalsiz, güçsüz kimselerden, öbür yansi 17-20 yagmdaki delikanhlardan veya 45-55 yagmdaki yaghlardan oluguyor! Kâgit üzerinde gözüken asker meveudunun yansi fiilen yoktur! "Art1k her iy bitmigtir ve bulunacak çare kalmanugtir" diyor, Almanlara kar§1 olmazsa Bulgarlar kadar bagimstz" hareket edilmesini istiyor, uzak cephelerde zayiat verharicinmenin nas11 bir facia olduguna dikkat çekerek, vurguluyor.12 de bir tek Osmanh neferinin kalmamasi" gerektigini Almart-Türk-Ayusturya saflannda savaga girmig olan Bulgaristan, müttefiklerini b1rakip kendi bagma Itilaf Devletleri'yle mütareke yaparak savastan çekileceginin igaretini vermigti. Ön görügmelerden sonra Bulgaristan'm 29 Eylül'de savagtan çekilmesi üzerine Almanya ile ulagim bagikesilen Türkiye çokammüftüsüne bildirerek gehitler için mevlit ve dua okunmas1m istemesi tipik bir örnektir. Zafer m¾desini müftünün ilan etmesi üzerine Ç>am'da genlikler yap1hyor, camilerde mevlit okutuluyor, Mustafa Kemal'e "Seyfü'l Îslam" (Islam'm kihc1) deniliyor ve Salaheddin Eyyubi ile birlikte resmedilmig posterleri dagitihyor. Îslam dünyasmm hemen her yerinde çegitli gazeteler Mustafa Kemal'in ve TBMM'nin bildirilerini yaymhyor, zaferlerini duyuruyor.162 Uceymi Paga'nm bilhassa etkili oldugù Irak'ta Arap milliyetçilerinden bir kismi ulemanm katlasiyla Îslamci nitelikte "Cemiyet-i Hilaliye" adiyla örgütleniyorlar ve Îngilizlerin Çekilmesi için mücadele ediyorlar, tekrar Osmanh yönetiminin gelmesini istlyorlar, Ingilizlere kargi ayaklanmalar düzenliyorlar. "Siyaseten ve diyaneten" yani siyasi olarak da dinî olarak da Türklye'ye bagh olduklaom bildiren ve Ingilizlerekargi mücadele etmek için askerî yardim isteyen bir dilekçeyi Ankara'ya gönderiyorlar. Dilekçede çok say1da imzavar. Fakat Ankara'nm bu çapta askerî yardim yapacak gücü yok. Sadece, gördügümüz gibi, Uceymi Paga'ya bir mi .

"ortak

161. Kâzim Karabekir, istiklal Harbimir, sf. 444-446. (Kâzim Karabekir, Suriye'deki Heyet'e gönderilen telgrafin Fransizlann eline gaçmesinin büyük ihtimal oldugunu, bunun Heyet-i Temsiliye'ye zarar verecegini, ayrica Arap ulkelerinin ängörülen milli sinirlarin diginda oldugunu, oralarda bu tür faaliyetler yapmamak gerektigini söylüyor. Mustafa Kemal ise Karabekir's gönderdigi 23 §ubattarihli yazida "Misak-i Milli'ninArap topraklanni diglamadigini" askerî durumun da bunu gerektirdigini söylüyor, Bkr., a.g.e., sf. 447-449.) 162. Bkr. Metin Hülag0, "Muvahhidin Cemiyet!", Ankara ÜniversitesiTürk inkilap Ta(Atayolu), Kasim 1993, yll 6, sayi 12; Metin Hülagu, "Milli Mücadele Dänemi Türkiye IslamÜlkeleriMünasebetleri", Atatürk Aragtarma Merkezi Dergisi, citt XV, Kasim l999, sf. 90|-938; Dr. Mustafa Biyildi,a.g.e., sf. 195-196. rihi Dergisi

207 yardnu edebiliyor. Öte yandan Kuzey Irak'ta Kerkük, Revanduz, Zebar, Akra ve Süleymaniye'de Ingilizlerekargi ayaklanmalar çilayor, silah yardimi yapamayan Mustafa Kemal bazi subaylari gönderiyor. Bu olaylar Îngiltere'ye karg1 Türkiye'nin elini güçlendiriyortabii.163 Bu dönemde Yunus Nadi'nin Ankara'da çikan Anadotu'da Yeni Gün gazetesi 31 Mayis 1921 günlü sayismda "Arap-Türk ittifalo meydana gelebilecegi korkusu Ingiltere'yi sarmigtir" diye yaz1yor 164

Mustafa Kemal Paga; Meclis'teki konugmasmda Irak ve Suriye'de gegikâyetçi" ligen hareketleri anlatlyor, Osmanh idatesinden olduklarmi, Dünya Savagi'nda bagunsizhklarmi kazanmak için dügyaptiklanm hatirlatiyor. Fakat gimdi Ingiliz ve Fransiz igbirlini manla idaresini gördükten sonra tekrar camia-i Osmaniye'ye kat11mak için" haber gönderiyorlar! Mustafa Kemal onlara kendi ülkelerinde kendi kuvvetleriyle kendi bag1msizhklan için çahymalanm tavsiye ediyor. Meclis'teki uzun konugmasmm devanu göyle: "fevkalade

'

Biz her geyden evvel bizim istiklâlimiz için çatglyoruz... Ondan sonra birlegmemiz için bir engel kalmaz... Bizi imha etmeye çahgan dügmanlar Suriye ve Irak'taki milli faallyetlerle, bize yänelttikleri kuvvetleri azaltmaya mecbur olmuglardir. Ve bugün dahi görüntüsü ne olursa alsun gerek Irakhlarm, gerek Suriyelilerin, bu iki bölgedeki dindaylarmuzm ka]bi bizimle beraberdir. Eger bundan sonra geregi yapibrsa bunlardan azami istifade etmek mümkündür.165 "azami

istifade"yi de gerçeklestiriyor Gerçekten Hint Müslümanlan ve milliyetçileri oradan hlgiltere'yi s11agtmrken, Kemalist hareketle igbirligi yapan Irak'taki hareketler Ingilizleri, Suriye'deki hareketler burada Fransizlari tedirgin ediyor; Irak ve Suriye'deki askerlerini Türkiye'yè sevk edemiyorlar. Antep, Urfa, Marag ve Adana'mn kurtulugunda bunun önemi vardir. Türk ve Arap milliyetçilerinin Irak'ta yürüttügü ortak eylem, Musul'dan Kerkük ve SüleymaniOsmaniye'den bagka hükümet ye'ye kadar nzamyor. Irak'ta kabul etmeyiz" fikri yay11maya baghyor. Kemalist hareketin etkisiyle Suriye'de de Fransizlara kargi hareketler güçlenirken, Antakya ve Halep'té Fransizlara kargi Türkler ve Araplar ottak direnig eylemleri yapiyorlar. Halep duvarlarmda Türkçe ve Arapça atigler halki Fransizlara davet ediyor. Kuva-y1 MiHiye Arap direnigçilerine kargi mücadeleye elinden geldigi kadar silah ve tegkilatçilar gönderiyor. Suriyeli isyanc1lar Fransiz kuvvetlerinin büyük bir losmmt oyahyorlar. Bu durum Çu"hükümet-i

I 63. Selahattin Tansel, a.g.e., IV, sf. 27-30. 164. Nurettin Gulmez,a.g.e., sf. 644. 165. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, clit 8, sf. 80-81.

208 kurova'da

Milli Hareket'in elini güçlendiriyor, Ankara'ya siyasi güç kaBu arada Kâzim Karabekir Sark Zaferi'ni kazanm14, Arahk tiyor. 1920'de Gümrü Antlagmas1'yla dogu suurmuz çizilmig, 10 Ocak 1921'de Înönü mevkiindeki savagta dügman geri çekilmigtir. Îqte bütün bu haller, Fransizlari ve Ingilizleri "Türklerle bir uzlagmaya varilmas1 zorunlulugu"na itiyor. 21 Subat1921'de Londra Konferansi'nm toplanmasma karar veriyorlar; hem de Îstanbul'la birlikte Ankara'yl da diplomasi masasma çag1rarak!166 Ankara'mn Batih ülkeler kargismda o ana kadar kazandigi en büyük diplomatik zafer, Londra Konferansi'na davet edilmesidir: Milli Hareket Bati'ya kabul ettirmigtir ki, Ankara'nm imzasuu tagunayacak bir bang olamaz! Artik Milli Hareket keitdisini Ban'ya siyasi ve diplomatik balomdan tamttirmigt1r. Londra Konferanst'nm amaci Sevr'i riuhafaza ederek sadece bazi lyilegtirmeler yapmaktir. Ankara tabii bunu reddediyor. Arkasmdan Yunan taarruzu, Sakarya'nm dogusuna kadar çekiliyoruz. Eylül 1921 Sakarya Zaferi, tarihin dönüm âm! Alman dogubilimci Dagobert von Mikusch'un Gazi Mustafa Kemal, Adam adh eserinde belirttigi gibi, SakarAvrupa ile Asya Arastudaki gösteriyor. ya Zaferi Dogu milletlerinin Avrupa'yla boy ölçügebilecegini Ankara'nm yaktig1 bu umut igigi, bütün mazlum milletlere yol gösteriyor. Çin'denKafkaslara, Hindistan'dan Arabistan'a, Misir ve Fas'a kadar yayihyor.167 Islam dünyasmdan gelen bu destek Lozan'da da devam edecektit

Hilafet ve Îslam siyaseti baçarih m1? "diyanetpervera-

Mustafa Kemal'in Îslam ve Hilafet siyasetini, çok ne" yani dindarca bir görünümle uygulamasmm içeride Milli Mücadele'ye genig halk destegini kazanmada çok büyük bir imkân sagladigi tartigmas1z bir gerçektir. Digarida da özellikle Îngiltere'ye kargi Milli Hareket'i siyaseten güçlendiren bir etken oldugu da muhakkaktir. Prof. Kürkçüoglu'nun belirttigi gibi, Ankara'nm Islam etkenini kullanmasi, Ingiltere üzerinde istenen sonucu saglaruqtir, Ingilizler Higdistan'da, Afganistan'da, Irak ve Suriye'de Türk hareketini destekleyek alomlarm geligmesinden büyük endigeye kap11ruglar, Mustafa Kemal'in yolundaki haberlerden büyük tedirIrak Xrali Faysal'la gizlice anlagtiŠl ginlik duymuglardir. Mustafa Kemal'in gördügümüz konugmalarmdan bagka, Ali Fuat Paga'nm gu sozleri de Milli ve uygulanan politikalardan 166. Kemalist hareketin etkisiyle Irak ve 5uriye'deki Arap milliyetçi, Íslamcive Osmanlici direniglerin Milli Mücadele'ye güç kazandirmasi konusunda bkt. Selahattin Tansel, a.g.e., IV, sf. 23-30; Dr. Mustafa Biyikli,a.g.e., sf. 183-201. 167. Salahi Sonye], a.g.e.,

II, sf. 230.

209

Hareket'in elindeki Hilafet ve Islam kozlarmi Ankara'nm nasil bilinç1i bir gekilde kullandigmi gösteriyor: sarih olan hakkim1zi tammak istemezlerse, Sarkve Îslam Garphlar âlemiyle Îngilizve Fransiz emperyalizmini fazlaca tazyik ederek bu hakkim1z1onlara tamttirmaya ça11gacag1z, il

hedef, genig Müslüman sömürgeleri olan Ingiltere'dir tabii.168

Prof. Kürkçüoglu, 1921 baglarmdan sonra ingiltere'nin tutumunda nispi bir yutnugama görüldügünü, bunun sebeplerinden birinin, "Islam etkeni" oldugunu yazlyor; bagta Hindistan olmak üzere, Îngiltere'nin Müslüman sämürgelerinde geligen Türkiye yanhs1 hareketlerin etkisiyle, Londra'da Lloyd George'un Türk dügmam siyasetine karg1 itirazlar giderek artmigttr. Sava.y yorgunu Ingiltere bir noktadan itibaren, 14 Nisan 1921'de Türk-Yunan savagmda kesin tarafsizhgim belirten bir notayöneltilen bir soruya, y1 Atina'ya vermigtir. Lloyd George parlamentoda "Türkiye ile teknik yönden savag halinde ve Türk-Yunan savagmda tarafsiz" oldugunu söylemek zorunda kalm1ptir.169

Îngilizlerdeki bu Îslam kaygismm ne gibi siyasi sonuçlar dogurduguna dair tipik bir örnek, daha 1919'da Îngilizlerin "Türkleri Istanbul'dan vazgeçmek zorunda kalmalartdir. 1stanbul'daki atma" politikasmdan Kongresi günlerinde Londra'da Robeck Sivas Komiseri ingiliz Yüksek "Panislamizm'in Avrupa tahakkümünü üzerinden atip kendi kaderlerini çözmeye yönelik bir milliyetçilik akmu geklinde" geligtigine dikkat çekiyor, Ingilizlerin Hindistan Îçleri Bakam Montague, "Türkler Îstanbul'dan çikarihrsa Hindistan'da patlak verecek olaylar" konusunda Londra'y1 uyariyordu. Uzun tartigmalar sonunda Sevr Antlagmasi'nda "Türklerin Istanbul'dan ç1karilmasi" degil, Istanbul'un milletlerarast bir komisyonun denetim ve yönetimine verilmesi öngörülüyor ve Îngilizler bunu Hint Müslümanlarma "Balan Türkleri Istanbul'dan çikarmiyoruz, artik ayaklanmalari b1rakm" diye anlatlyOr.170 Elbette Milliyetçiler bunu kabul etmeyecekti, ama Lloyd George'a Istanbul konusunda geri adim attmImiett. Mustafa Kemal'in yürüttügü 1slamve Hilafet siygsetinm diger somut ndra'ya gönderdibir sonucu, Îngilizlerin Hmdistan Genel Valisi'nin yaygmlagt1šl Hindisi 11 Ekim 1921 tarihli uyaridir. Ayaklanmalarm tan'daki Ingiliz Genel Valisi, "Ingiltere õzellikle Trakya ve Izmir'e iligTürkiye'ye yardnu edebilirse, kin bang gartlarmm yumuçatilmasmda görülecektir" diyor! Genel Vali'nin bunun sonucu Hindistan'da hemen 168.

Ömer Kürkçüoglu,

Türk-ingilix

ÌIigkileri, 1919-l926, sf.83-84.

169. a.g.e., sf. I38-140. 170. Mim. Kemal

Öke,Güney

Asya Muslumanlarmm...

sf. 70-74.

210

Îngiltere'nin Türkiye'ye

olumlu yaklagmasimn Afganistan'da bile Orta Asya'da Ingiltere'ye olumlu etkiler yaratacagnu, özellikle, kary1 Müsliiman kaynagmasuu yatigtiracag1m" vurguluyor. Ingiliz Hindistan igleri Bakam Montague, bir adun daha atarak Îngiltere'nin "Ankara'da temsil edilmesini" yani Büyükelçilik açmasmi istlyordu ki, o sirada Ankara'da sadece Sovyet, Îran ve Afgan büyükelçilerivardi. Bütün bu geligmeler, Londra'da "Milliyetçilerle anlagahm" dügüncesini "bütün

güçlendiriyOT

171

Bilhassa Türk ve dünya tarihinde bir dönüm noktasi tegkil edecek kadar önemli olan Sakarya Zaferi, Ingilizleri son derece ürkütmügtür. Bu zaferle Mustafa Kemal, Îslam dünyasmda "Islam'm kurtar1c1yolladigi k1hci" olarak görüldü ve Îslam dünyas1, Hz. Muhammed'in ilgi odan1 haline gelen Ankara, Alman tarihçi Von Mikusch'un smm "bu yeni Mekke hac görevini ifa etmek için kogup gelen deyimiyle, hac11arla dolup tagti." Mustafa Kemal yalmz kendi ülkesini degil, bütün Asya'yi Bolgevik Rusya ile birleptirerek Bat1'ya kargt ayaklandirabilirdi! Bu kaygi, Lloyd George'un siyasetinin itibardan dügmesindeki en önemli etkenlerden biridir. Mustafa Kemal, Hilafet ve Islam siyasetlerini kullanarak Ingiltere üzerinde agir bir siyasi baskt kurarken, Ingiliz siyasetindeki bu nispi yumugamay1 görmüg, karg1hksiz da birakmamigtir. Londra Konferansi bu diplomasinin önemli adim-

larmdan biridir.172 Tarihçi Salahi Sonyel de Milli Mücadele'deki Hilafet ve Islam siyasetlerinin Îslam dünyasmda uyandirdigi hareketleri anlatirken, "Türk ulusal akmu ve Panislamizm, IngilizImparatorlugu'nu tehdit ediyordu" diyor, "Kemalistlerin, Türk yurdunu kurtarmak amac1yla Dogu dünyasmda dügmanlarma kargi uyguladiklan dig siyasette büyük ölçüde bagari" saglad11daruu

Ümmetve

belirtiyOT.173

Bolgevizm

Milli Mücadele'mn iki temel ideolojfsi var; biri milli kartulug, milli bagimsizhk... Öbürü Dogu ideali... Bu Dogu ideali ya da o zaman1d terimle $arkmefkûresi hem Islam ãlemine hem Bolgevizm'e sesleniy ; bu ikisini Bati'ya kargi Milli Mücadele yanlisi bir durugta birlegtiriyor. Islami ve Bolgevik hareketlerin aym siyasi safta birlegmesi... Ama bu birlegme elbette Islam'm amentüsü ile diyalektik materyalizmin birlegmesi denil... Sadece ikisinin siyasi duruglarmm birlegmesidir. Bu siyasi durug birligini yansitan tipik bir olay Ikin.ci inönü Zafe17 I. 172.

Ömer Kürkçüoglu, Ömer Kurkçüoglu,

a.g.e.,

sf. 208 vd.

a.g.e., sf. 150-151.

173. Salahi Sonyel, a.g.e., II, sf. 66-67.

211 kutlayan Bolgevik ve Müslüman büyükelçilerin telgraflandir. 30 Mart 1922 günü Meclis'te okunan ve cogkuyla alloglaElçisi Aranan bu telgraflardan Rusya Sûralar(Sovyetler) Cumhuriyeti ri'nin

yildönümünü

lov diyor ki: Kahraman Türkiye inlolap ordusunu tebrik ederim. Türkiye ordusuagir yumrugu er geç dügmamve onu himaye eden emperyalist ve kastleri ezecektir.

Azerbaycan

SûralarCumhuriyeti

EIçisi Abilov'un telgraf1:

bütün hile, desise ve tezvirlerine kargi bütün Bati emperyalistlerinin mazlum milletler kahraman Türk ordusuna yardimcidir.

Afganistan Elçisi Sultan Ahmed Han'm telgrafi ise göyle: Islam ordularmm Baykumandam Mustafa Kemal Paga'ya! Bugün ganh Îslam ordularmm son salip (haçh)sürüsünü yerlere serdigi tarihi bir gündür, Bugün hakkm zulme galebe çaldigi, dört yüz milyon Müslü-

milletleman'm kalplerini ümitlerle, sevinçlerle dolduran, Sark'mbütün sahifelerin lar11digi, kara rine azim ve cesaret veren, esaret zincirlerinin kapandig1... bir gündür, Yalanda Müslüman bayraklarmm Adalar Denizi sahilinde dalgalanmasim Cenâb-1Hakk'tan dilerim.174

Ruslar Bolgevism sebebiyle, Afganhlar ve diger Müslümanlar Îslami sebeplerle Milli Mücadele'yi destekliyor. Ortak nokta "Dogu ideali"dir, Bati tahakkümüne, istilac1hšma kargi mücadeledir. Mustafa Kemal her ikisinin de destenini sürdürmek için onlarin diliyle cevaplar veriyor. Sakarya Zaferi'ni kutlayan Sovyet DigiçIeri Komiseri Çiçerin'eGazi Mustafa Kemal'in 29 Eylül 1921 tarihli tegekkür telgrafi: En zor anlarda davamizm hakhhg1m ve Türk halkmm hürriyet ve ismegrulugunu tammakta tereddüt etmeyen Sovyet tiklâl mücadelesinin Rusya hallomn emekçileri adma olan tebrikiniz beni çok mütehassis etti.

Tebrikinizi ordumuza ilettim. Tebrikinizin istila ve kölecilik hayalleribüyük bir maneviyat ne kapilnug emperyalizmin yllolmasmda ordumuza sagladigmdan

katiyen eminim...175

Afgan Elçisi Sultan Ahmed Han'm tebrik telgrafma gönderdigi tegek'islam ordusu" terimini kullamyor: kür yazismda ise Mustafa Kemal, 174. Zeki Sanhan, a.g.e., ciit IV,sf. 350. 175. Atatürk"ün

Bütün Eserleri,

cilt I I, sf. 428.

212

Îslam ordusu tarafmdan dügmanlarmuza kargi kazamlan büyük muzafferiyetten dogan memauniyet ve tebriklerinizi bize ulagtiran telgrafimzi aldik Kahraman askerlerimizin, zulüm ve melanet kuvveti olan Yunanlilara kargi kazandigi muvaffakiyet ne kadar has sebebimiz olmugsa, din-i mübîn-i islam'm kuvvetli dostluk bag1yla kendisine bagladigi Afganistan'm selam ve muhabbeti... de o kadar iftihar Ye memnuniyet sebebimiz olmugtur. Cenâb-1 Hakk'tan tazarru ve niyaz ederiz ki... memleketlerimizin gelecegi için daimi bir hay1r ve saadet sebebi olsun...176 Îslam âlemine ve Bolgeviklere ayri dillerden seslenmek bir ölçüye kadar normal. Ama genel ve toplu bir izah, bir tamm da getirmek, adeta teorisini yapmak da gereklyor tabii. "Dogu ideali" bunu saghyor. Böylece bir yandan Islam âlemine Îslami dille,. Bolgevik âlemine Bolgevik terimleriyle seslenmig ohnak bir çeligki yaratmlyor, bunlar "Dogu ideali"nin adeta çegitli yönleri oluyor. Îslam ve Bo½evizm'in siyaseten Bat1'ya kary aym safta konumlandirilmasi Mustafa Kemal'in konugmalarmdaki önemli temalardan biridir. Burada Mustafa Kemal'in entelektüel yetenegi, uyguladigi pratik siyasetleri teorik bir dille izah edebilme kabiliyeti bilhassa dikkat çekicidir Diger Milli Mücadele liderlerine göre onun dehasmm en belirgin oldugu taraf, siyasetçi entelektüel vasfidir 14 Agustos 1920'de Meclis'te yaptigi konogmada, Bolgevizm'in sanhšm emperyalist ve kapitalist idarelerin zalimane tahakküm ve zorbahimdan kurtanlmasmi" hedef aldigim vurguluyor, "Dogu âleminin olmak emelini magrur kafalarina kay1tsiz partsiz sahibi, mutasarnfi sokmug olan Îtilaf Devletleri'ni" eleytiriyor ve diyor ki: "in-

Bolgeviklerin bilhassa son günlerde Lehistan (Polonya) dahilinde süren muvaffakiyetleri ve zaferleri cidden inlolaplarmm pek mesut, pek parlak ve mühim neticesidir. Îslamiyet'inen yüce kaide ve kanunlarm1 içeren Bolgevizm'in, bizim dahi mevcudiyetimize kastetmig ortak dügman aleyhinde bugün kazammy bulundugu zafer pek tegekküre deger ir neticedir.

Îlkelerinin "Halkç1hk" oldugunu, bunun Bolgevizm'le çeligmedigini söyleyen Mustafa Kemal, savunduklan milliyetçiligin de Bolgevizm'deki enternasyonalizmle çeligmedigini göyle anlatiyor: 176. a.g.e., cilt I i, sf. 132. 177. Inänü'ye göre, "Atatürk'On politikacilik mrafi çok kuvvetti idi. Entelektüel bir komitaDemokrasiye, a idi..." (Faik Ahmet Barutçu, Siyasi Hatiralar, Milli Mücadele'den citt 2, Yuzyil Yayinlari, 200 I, sf. 918.

213 Bizim milliyetperverligimiz herhalde bencilee ve magrurâne bir milliyetperverlik degildir ve bilhassa biz 1slamoldugumuz için, Islamiyetaçismdan bizim ümmetçiligimiz vardir ki, milliyetperverligin çizmig oldugu smirh daireyi sonsuz bir sahaya nakleder ve bu itibarla da bu balomdan bizim istikametimizde

Bolgevik istikameti görülebilir...

Mustafa Kemal, bu gekilde, izledigi Islam ve Bolgevizm siyasetlermi planda bandagtiriyor; eklektik de olsa... te "Dogu ideali"nin Islam ayagun ayetlerle, dualarla, fetvalarla, Hilafet yürüten Mustafa propagandas1yla, cihad ve mücahede kavramlanyla izIedigi politikaya ayagmda bakahm. Kemal'in gimdi Bolgevizm

178. Atatürk'ün

Bütün Eserieri, cilt 9, sf. 170-176.

Bolgevizm'le kol kola...

$ahsenben ve yoldaglanmdan birçogu komünizmin taraftarly1z ama hâl ve partlar, bizim bu konuda susmamizi gerektiriyor. Eger ben yarm komünist oldugumu açiklarsam benim tesirimden eser kalmaz... Anlamak gerekir ki, komünizm bile Türkiye'de bizim igimizdir!1 Mustafa Kemal Paga, Ocak 1921

Kafkasya'da ay y11diz! 1917 Bolgevik ihtilaliyle Kafkasya'daki Rus Çarhkordusu çözülüyor, Enver Pa.pa'nm emriyle, Nuri (Killigil) Papa komutasmdaki Osmanh-

Türk ordusu, Rus iggali altmdaki topraklari kurtarmak üzere ileri harekâta geçiyor. 187Tden beri Rus iggali altmda bulunan vilayet"i, Kars, Ardahan ve Batum'u kurtarlyor, 3 Mart 1918'de Bolgeviklerle imzalan Brest-Litovsk Antlagmasi bunu onayhyor. Rus hâkimiyetinin çökmesinin bir sonucu da Azerbaycan'da Mehmed Emin Resulzade liderligindeliberal-milliyetçi Azerbaycan devletinin kurulmasidir. Aym süreçte Gürcistan'da Mengevik hükümeti, Ermenistan'da Tagnak hükümeti kuruluyor. Bunlarm üçü de Bati yanbsidir. Azerbaycan Milli Konseyi'nin kabul ettigi "Misak-1 Milli" ile 28 May1s'ta ilan edilen bag1msiz Azerbaycan, tarihte ilk Müslüman cumhuriyettir; Bagkenti Bakü degil Gence'dir, çünkü Bakü Bolgeviklerin elindedir. Azerbaycan Misak-1 Milli'sinde Azerbaycan'm bagimsiz ve demokrat bir cumhuriyet oldugu, bagta kompulan olmak üzere bütün milletlerle dostluga önem verdigi yaz1hd1r.2 Bagunsiz Azerbaycan'm lideri Mehmed Emin Resulzade'dir. Bayra 1, larmizi, mavi ve yegil zemin üzerine beyaz ay ve sekiz kögeli y11d1zair, bugünkü bayrak yani... Nuri Papa kumandasmdaki Osmanh Kafkas Islam Ordusu, Ermeni saldmlarma kargi Azerbaycan'1 korumak íçin harekât yap1yor ve Bakü'ye girerek Bolgevik yönetimini deviriyor, bagunsiz Azerbaycan hükümeti Gence'den Bakü'ye tagm1yor. "üç

I. Mehmet Perinçek, Atatürk'ün

Sovyetlerle

Göri.igmeleri,

2. Tadeusz Swietachowski, Müslüman Cemaatten Baglam Yayinlari, 1988, sf. 177 vd.

ni 1905-1920,

sf. 272, 273.

Ulusal Kimlige Rus Azerbayca-

|

215

Fakat 30 Ekim 1918'de imzaÏananMondros Mütarekesi, Brest-Litovsk Antlagmasm1 geçersiz say1yor, Kafkasya'daki Türk ordusu mecvilayet", Kars, Ardahan ve Batum Ingilizler tarafmburen çekiliyor, gönderilen iki tümen Ingiliz askerî gücü, Kafkasya'ya iggal ediliyor. dan Kars'I Batum'u Gürcistan'a veriyor. Ermenistan'a, ve Ardahan'i sadece bazi askerî Azerbaycan'dan çekilen Osmanh ordusundan, olarak orada kahyor. birlikler Türkçülük heyecamyla Ermenistan ve Gürcistan'1 Azerbaycan, kargt Bolgeviklere Ingilizler bu üç Kafkas ülkesinin badevletler 1920'de Batih destekliyor. 15 Ocak Imsizligru resmen tamyor. Böylece, Kemalist Türkiye ile Bolgevik Rusya.arasmda Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan'dan olugan Bati yanhst bir "Kafkas seddi" kurulmug oluyor! Ruslar isteseler de artik Anadolu'ya yardim gönderemezler! Mustafa Kemal'in ve Kâzun Karabekir'in temel siyasetlerinden biri yllolmas1, Kafkaslarm Bolgevikleptirilmesidir. bu Mustafa Kemal, 24 Nisan 1920'de Meclis'in gizli oturumunda Bolgeviklerle iligkileri anlatirken gu ilkeyi ortaya koyuyor: "Her kaynaktan istifade etmek..." Mustafa Kemal Paga'mn temel balog açasi, Bolgeviklerin o korijonkdü mam" olmas1dar3 tiirde Îslam dünyasmda Îngilizlere kargi geligen alomlara, Hindistan'daki "Hilafet Hareketi"ne balogi da böyledir. Sonradan icat edilecek "Bolgevizan Gazi Paga" resminin aksine, Mustafa Kemal Bolgevizm'in felsefesine ilgi duymuyor, tamamen politik praginatizm açasmdan balayor: "üç

"illegal"

"seddin"

.

"dügmanlarmuzm

Bolgeviklerin kendilerine mahsus birtalam esaslari, bakig açilan vardir. Ben gahsen bütürr.vuzuh ve teferruatlyla bunlara vâlaf degilim... Yalon zamanlara kadar Bolgevikler nereye temas ederse, nereye gelirse daima kendi görüglerini kabul ettirme azminde idiler. Bu görügler her ne olursa olsun, bizim milletimizin de kendine mahsus birtalum görügleri vardir... Milletimizin âdetleri, dinî gerekleri ve memleketimizin icaplan vardir ki, biz her ne yapsak kendimizi, kendi âdetimizi, kendi gereklerimizi göz önünde tutmak, ona göre kendimize mahsus esaslar koymak mecburiyetindeyiz...

Mustafa Kemal'in Bolgeviklerden yardim alma konusunda bile ihtiyath bir dil kullandigi açiktir. Bunun sebebi, Bolgeviklerin girdikleri "...

Blz 3. M. Kemal Pa.ya'nin3 Temmuz 1920'de TBMM gizli oturumunda yaptigi konugma vardir, prensibimiz vardir ve biz bunlarin sadikiyiz. bir milletiz, kendimize mahsus adetlerimiz Biz Bolgeviklerden bahsettigimiz zaman bir Bolgevik Rusyasi, Sovyet Cumburiyeti var ve onlarin vasitalari var, kaynaklan var ve bi2im dügmanlarimizin dugmanidir. Bizkandi maksadimimaksadimlZI biralop da onlara kole olazi kurtarmak lçin bunlarla birle§ebiliriz. Yoksa kendi Eserieri, cilt 8, sf. 390. Ataturk'ün Bûtûn lim meselesi säz konusu degildir..."

216 "her

yerde daima kendi görüglerini kabul ettirmek azminde" olmalandir. Onun için bir yandan Bolgevizm'e övgüler dizerek Moskova ile diplomasi yürütecek, õbür yandan komünistleri tutuklattiracakt1r.

Bolgevizm'e ve Îslam'a bitigik olmak 24 Nisan 1920'de Meclis'in gizli oturumunda bu konugmay1 yapan Mustafa Kemal Papa 26 Nisan'da Lenin'e bir mektup yaziyor. Mustafa Kemal'in ilk diplomatik mektubudur bu. Ankara hükümeti ilk diplomatik heyeti de Moskova'ya gönderecektir. Mektup, resmi olarak "Türkiye Büyük Mill_etMeclisi'nin Moskova hükümetine birinci teklifnamesidir" bagligim tagiyor. Üç maddedir. Ozetle göyledir: • Emi)eryalist hükümetler aleyhine ve bunlarin tahakkümü altmdaki mazlum insanlarm kurtanlmasi gayesini güden Bolgevik Ruslarla iq ve harekât birligi yapmayt kabul ediyoruz; • Bolgevik kuvvetleri Gürcistan üzerine harekât yaparak Ingiliz kuvvetlerini çikanp Gürcistan'i Bolgevik ittifakma katarsa, Türkiye hükümeti de emperyalist Ermeni hükümeti üzerine askerî harekât yapmay1 ve Azerbaycan hükümetini Bolgevik devletler zümresine sokmay1 taahhüt eder. Bunlarm karg1hginda Mustafa Kemal istedigi yardmu belirtlyor: Evvela milli topraklanmiz1 iggal altmda tutan emperyalist kuvvetleri kovmak, sonra da emperyalizm aleyhine yapilacak ortak mücadelelerimiz için dahiE kuvvetlerimizi güçlendirmek üzere gimdilik ilk taksit olarak beg milyon altmm ve kararlagtinlacak miktarda cephane ve diger fenni harp araçlari ve sihhi malzemenin ve yalmz doguda harekât yapacak kuvvetlerimiz için erzakm Rus Sovyet hükümetince temini rica olunur. Ustün sayg11armuzm ve samimi hissiyatumzm kabulünü rica eyleriz. Îmza: Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal.4 Dikkat: Mustafa Kemal sadece iggalci emperyalistleri vatanmuzdan kovmak için degil, kovduktan sonra emperyalizme karg kuvvetlerimizi güçlendirmek için" de Lenin'den yardim istiyof. Bu sonuncusunun siyaset oldugu ve Lenin'e güven telkin etmek için söyledi •

"dahilî

açiktir.

Bolgevik ittifalana bu kadar önem vermesi sebepsiz degildir. Bolgevikler 1917 devrimiyle iktidari ele aldiktan hemen sonra, 3 Arahk 1917de "Dogulu Müslüman milletlere" hitaben bir bildiri yaymlayarak, Çarhkhükümetinin Osmanh aleyhine Batihlarla yaptigi bütün gizli anlagmalan iptal ettiklerini ilan etmigler, bu durum Türkiye'de büyük umut

ve sevinçle

karyllanmigti. Anadolu hareketi

O konjonktürde

4. ATTB, sf. 310, Atatürk'ün

ile Bolgevik hareketi

Bûtün Eserleri, cilt8, sf. I 14.

arasmda

2 17 stratejik menfaat örtügmesi vardir· Evvela ikisi de o dönemde Îngi1tere ile çatig1yor... Bölgede siyasi dengelerin Îngilizler aleyhine degigmesi ikisinin de lehine... Bolgevikler açismdan, Bogazlar ve Kafkaslar'da Ingilizlerin bulunmasi büyük tehlikedir; çünkü Ingilizler iç sava-yta Lenin'e kary1 Beyaz Ordulari destekliyor. Îngilizleri Bogazlar'dan ve Kafkasya'dan çikaracak güç, Anadolu ihtilalidir. ustafa Kemal açismdan, Anadolu'yu istila eden Batih dügmanlara ka141silah yardum alabilecegi tek güç, Bolgevik Rusya'dir. Bolgeviklerle antla.gma yapmak Ankara'ya elbette siyasi güç de kazandiracaktir.

Öbürgüç kaynag1, Islam dünyasidir. Haziran 1920'de Mustafa Kemal'in söylediklerini hatirlayahm: Devlet ve milletimizin kurtulu.g ve selameti hakkmda Bati devletlerinden hakiki bir yardim ve insaf ümidi kalmadigmda herkes görüg birligi (Bolgevik) halindedit. Memleketimizin gelecegi Dogu hudutlarmuzm baghdit..E muttäsil âlemine olmasma Ruslara ve Islam (bitigmig) "bitigik"

Fakat dogu hudutlarmuzm Bolgeviklere ve Islam dünyasma olmasmi engelleyen bir "Kafkas Seddi" var: Batihlarm destekledigi Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan! Bu sed sayesinde Îngiltere Bakü petrollerini, Bakü-Batum demiryolunu kontrol ediyor, Trabzon'un Kafkasya ve Hazar havzasi ile irtibatmi kesiyor! Bu noktada, Türkiye menfaatleri çatig1yor! Türkiye'nin ç1karlan Azerbayile Azerbaycan'm can'm Bolgeviklegmesini, bu gekilde Kafkas Seddi'ain açilmasm1 gerektiriyor! Azerbaycan'm ç1kari ise Bolgevik Rus yayllmasma kargi Ingiltere ile ittifak yapmasm1 gerektiriyor! Bu sirada Kafkasya'daki Beyaz Ordu Bolgevikler kargismda geriledevanu açismdan da son derece övemmeye baghyor ve Lenin li" oldugunu belirttigi Bakü petrolleriyle ve Kafkasya meselesiyle bizzat ilgileniyor!6 "Halklarm kurtulugu ve özgür1ügü" için bildiri yaymlamig olan Lenin, gimdi "Bakü, Rusya'nm aynlmaz bir parçasid1r, buraum her ne pahasina olursa olsun Rusya'nm elinde ve kontrolünde olmasi bulundugu Bakü'de gerekir" diye emir veriyor! Petrol proletaryasmm güçlü bir Bolgevik hareket zaten var. 24 Nisan'da Kizil Ordu Azerbaycan smirlarmdan içeriye giriyor, Bakü'ye dogru ilerliyor; egzamanh ola27 Nisan'da rak Bakü'deki Azeri komünistler bir darbe planhyorlar! iktidari çekilmesini, Bolgeviklere teslim Mehmed Emin Resulzade'nin etmesim, aksi halde parlamentoyu basarak iktidari zorla ele alacaklan"rejimin

5. "I5. Kolordu Kumandani Kâzim Karabekir Paµ Hazretierine" telgraf Kâzim Karabekir, sf 732; All Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatiralari'nda bu telgrafi 30 Mayis tarlhi itibariyle verlyor. (sf.526.)

istiklal Harbimiz,

6. Tadeusz Swletochowski, a.g.e., sf. 183.

218

m ilan ediyorlar. Milli Hükümet mecburen istifa ediyor. 28 Nisan'da Kiz11 Ordu Bakü'ye giriyor ve "milliyetçi-komünist" Neriman Nerimanof'un bagkanhgmda "Sovyet Sosyalist Azerbaycan Cumuriyeti"ni ilan ediyorlar!7 Güney Urallar'daki Türk-Tatar bölgesi Orenburg'da da aym gekilde Sovyet hükümeti kuruluyor Ye Türkiye Büyük Millet Meclisi, yeni kurulan Orenburg Sovyet "Türk" hükümetine, Sovyet Azerbaycan hükümetine ve "Türklere" bu Sovyet hükümetlerini kurma hakkuu tamyan (!)Bolgevik Rus hükümetine tegekkür telgraflan gönderiyor!B ÇünküKafkasya'da bu gekilde "Kafkas Seddi"nde bir gedik açiluugtir! Fakat hâlâ Bolgevik Rusya ile Kemalist Türkiye degildir, arada Batt yanhs1 Taynak yönetimindeki Ermenistan vardir! "Kafkas Seddi" artik Ermenistan'dir, üstelikgars ve Ardahan'1iggali "bitigik"

altmda

tutmaktadir.

Kafkas Seddi'ni ylkmak Bolgeviklerle ittifak imkânlanm Amasya günlerinden beri dügünen Mustafa Kemal, Büyük Millet Meclisi'nin açilmasmdan yaklagik üç ay önce, 5 Subat1920'de Ankara'dan Kâzim Karabekir dahil güvendigi kumandanlara ve Îstanbul Meclisi'ndeki Rauf Bey'e gizli telgrafla bir yasi durum degerlendirmesi" gönderiyor. Asil amaci, Türktyehin Batih devletlerce kugatildigmi anlatarak Bolgeviklerle ittifak gerektigini, ancak bunu Ankara'da kendi bagkanhšmda kurulacak bir hüküama metin bagarabilecegine onlan ikna etmektir. Yazdiklarmm özeti göyle: • Milli direnig imkânlanm yok etmek için dügmanlar Türkiye'yi bir çember içine alnuglardir. Kilikya, Urfa ve Marag hattmm iggali, Bati bölgemizde Îzmir'in iggali, Ege Denizihe ve Karadeniz'e Ingilizlerinhâkim bulunmasi, 1stanbul'un ingilizlere b1rakumasmi öngören planlann varh L.. ÎSkenderun'dan Hicaz'a kadar cehaletle veya zorla itaat altma ahnnug halklar... Türkiye böyle bir çember içine almnugtir. • Tek ç1kly yolu Kafkas Cephesi'dir. Türkiye Kafkasya'da Bolgevikl rin yay11masuu kolaylagtmr ve Bolgeviklerle harekât birligine girers Suriye, Irak, Iran, Afganistan ve Hindistan kap11arm1da dehgetIi bir biçimde açnug olacaktir! Bunu engellemek için Itilaf Devletleri, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan'm bagunsizhšmt onaylayarak onlan kendi taraflanna çektiler, Türklerle Bolgeviklerin irtibat kurmasma imkân vermeyen bir Kafkas Seddi olugturuyorlar. Böylece, Türkiye'nin ve Milli Hareket'in kugatilmasi tamamlammg olacakt1r... "si-

-

,

7. Harun Bodur, 20. Yuzyil Siyasi Tarihi, BaglamYayinlari,Ankara, 2005, sf. 188. 8. Zeki Sarihan, a.g.e., ill, sf. 13.

219

Bu tablo içeride bize dügen vazifeleri gösteriyor: Dogu Cephemizde seferberlik ilan ederek, Kafkas Seddi'ni arkadan yikacak askexî hazirhklari yapmak, bu arada Kafkas milletleriyle özellikle Azerbaycan ve Dagistan Îslam hükümetleriyle görügüp onlari tarafmuza çekmek!.. Aksine, bize kargi sed olmaya karar verirlerse Bolgeviklerle anlagarak taarruz harekâtumzi Bolgeviklerle birlegtirmek... Itilaf Devletleri'nin zaman kazaamasina firsat vermemek íçin süratli davranmak... Bunu önlemek için Îngilizler "Türkiye'yi dahilden oyarak" çökertdestekleyip Kuva-yi Milliye'yi bogmek için teslimiyetçi politikacilan bir milli hükümak istiyorlar. Demek ki, mutlaka ve süratle •

"kuvvetli

met" kurulmahdir...9

Yani... istanbul'dald Ali Riza Papa hükümeti birakilmah, Ankara'da bir milli hükümet" kurulmah... kendisinin liderlininde Bu dügünceyi kumandanlara ve milliyetçi siyasilere kabul ettirmek için bagta Karabekir olmak üzere kumandanlara, Istanbul Meclisi'nde degerlende milliyetçilerin bagi durumundaki Rauf Bey'e bir hükümet için Ankara'da kurmak harekete bir dirmesi" gönderiyor. geçmelerini istiyor. degerlendirmesi"ne Neden? Çünkü5 Subat 1920 tarihli bu yazdigi konjonktürde Mebusan Meclisi ve Ali Riza Papa hükümeti son derece güçlenmig, Milli Hareket zayiflamietir Mebusan Meclisi'nde Felah-1 Vatan Grubu kurulmakta ve bagkanhga Mustafa Kemal'i seçmeirade" namma söz söyleme yetkisinin samektedir! Ali Riza Paga, oldugunu ilan ediyor! Mebuslar arasmda artik hükümetinde dece kendi Heyet-i Temsiliye'nm lüzumsuz hale geldigi görügü yaygmhk kazamyor! SevketSüreyya'nm yazdigi gibi, bu, düpedüz Mustafa Kemal'in bir kenara itilmesi demekti lo Istanbul'da Mebusan.Meclisi açildiktan sonra Mustafa Kemal Ankara'da adeta siyasetin digmda kalmigt1.11 Hatta Karabekir gibi, Milli Hareket'in temel birkaç direginden biri olan bir kumandan bile,-o kogonktürde, Mustafa Kemal'in sorumlulugunu ve durumun takdirini" Meclis-i Milli'nin (Mebusan Meclisi'nin) namus ve hamiyetine b1rakmasnu, Heyet-i Temsiliye'nin dagilmasuu dügünmektedir!12 "kuvvetli

"durum

"durum

"milli

"iglerin

"askerî

durum muhakemesi"nin tam metni 9. Mustafa Kemal bu fevkalade änemli urun için bkr ATTB, sf. 192-196; Karabekir, istiklal Harbimix, sf. 433-435; sadelestirilmig liigkileri,sf. 134-137; metin: Stefanos Yerasimos, Kurtulug Savagl'nda Türk-Sovyet Rasih Nuri lleri,Atatürk ve Komunizm, Kurtulug Savagi Stratejisi, lleriYaymlari, 2000, sf. 48-52. 10.

SevketSureyya Aydemir,

Tek Adam, If, sf. 208-209.

I I. Emek Akal, Milli Mucadele'nin ve Bolgevizm, sf. 26 I. 12. Nutuk, Vesika 238.

Baglangicinda

Mustafa Kemal

ittihat

Terakki

220

Mustafa Kemal ise, tam tersine, Türkiye'nin her taraftan kugatddigim, ancak doguda Kafkasya üzerine askerî harekât yaparak Bolgeviklerle ittifala gerçeklegtirecek bir milli hükümetin", tabii Ankara'da, kurulmasuu istiyor... Mustafa Kemal'in Subatay1 gibi dogunun sert iklimi bakumndan son derece elverigsiz bir mevsímde askerî harekâttan bahsetmesini Karabekir mazimizde bir Sankamig felaketi varken, hemen harekete geçmek için yazip duruyordu" diye elegtirmigtir.13 Karabekir Mustafa Kemal'e gönderdigi cevapta da $ubataymda doguda iklim gartlarmm bir askexî harekâta imkân vermedigini belirtlyor: "güçlü

"ivedilikle"

"yakm

Bölgede özellikle Erzurum ve Sankanug arasmda kar pek çok oldugundan,Nisan baglarmdan, hatta ortalanndan önce büyük bir harekât yapmak güçtür... Bu yil karm çoklugu ve Trabzõn'dan yiyecek maddeleri ikmalinin güçlügü gibi sebepler dolayis1yla, 15 Nisan'dan änce harekâta baglamak mümkün olamayacaktir...

Karabekir'in bir gerekçesi daha vardir; Kafkasya'da Îngiliz kuvvetleri bulunurken ve ittifak yapmak istedigimiz Bolgevilder daha Kafkasya'yi ele geçirememigken Türkiye'nin bir askexî harekâta girigmesi yanhy olur, Türldye Kafkasya meselelerinde bir süre tarafsiz davranmahdir.14 Mustafa Kemal Paga'mn 5 Subat'taki bu önerisine karyl çikan Karabekir'in diger bir gerekçesi de gudur: Evet, Kafkas Seddi'ni y1kmak gerekir, ama henüz Bolgevilderin gücü belli degildir, erken hareketle onlara yardunc1 olmaya kalkmatmz yetersiz kalabilecegi gibi, Itilaf Devletleri'nin süratle üstümüze yürümelerine de sebep olabilir. Böyle bir harekâtta bu agamada kadar kâr olmay1p imha edilmemiz muhakkaktir." Sivas Kongresihden beri Karabekir qu görügtedir: Türkiye Kafkasya'da Itilaf Devletleri ve onlarm destekledigi Kafkas ülkeleri ile Bolgevikler arasmda kalmah, zaman kazanmah, gidigatt görerek sonra karar vermelidir.15 Mustafa Kemal gibi askerî bir dâhinin lag partlarmda doguda askerî harek t önermesi, gerçekten, ancak iç politika partlanyla izah edilebilir: Istanbul'un birakihp bir an önce Ankara'da kendi bagkanhšmda bi milli hükümet kurulmasuu saglamaya çahymaktadir... Nitekim 23 Nisan'da Ankara'da Mustafa Kemal Paga'mn bagkanhšmda Milli Meclis ve Milli Hükümet kurulduktan sonra bu iç politika gerekçesi ortadan kalkacak, Karabekir'in bahar ve yaz aylarmda israrh harekât taleplerini bu defa Mustafa Kemal erken bulacak ve sonbahara "zerre

"tarafsiz"

13. Karabekir,

istiklal Harbimir,

sf. 700.

14. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Resmi Yaymlari, Türk Ankara 1965, sf. 58.

istiklal Harbi,

gu Cephesi,

15. Tam metin için bkz. Kâzim Karabekir,

istiklal Harbimir,

sf 435-436.

III. cilt, Do-

\ 221

kadar erteleyecektir; Ruslarm tavrmm henüz belli olmadigt gibi dig politika gerekçeleriyle... Böyle iç ve dig politikada taktikler degigse de, kahc1 gündem Kafkas Seddi ve Bolgeviklerle igbirligidir

Karabekir harekât istiyor Azerbaycan'm Bolgevik yönetimine geçmesinden iki hafta sonra, 6 May1s'ta, bu defa Karabekir Kafkas Seddi'ni y1kmak ve Bolgeviklerle için harekâta geçmenin zamam geldigini düsminm1zi günüyor. Üstelik artik Kafkasya'da Ingiliz kuvvetleri de kalmaungtir. Karabekir, Mustafa Kemal'e çektigi telgrafta, bu firsat kaç1r11madan hemen askerî harekâta geçmek için izin istiyor. "Bu f1rsati kaçinrsak, Ermenilerin ve bütün Kafkas kavimlerinin Bolgeviklerle anla.ymast ihdiyerek timali kargismda, var olan hukukumuzu bile kaybedebiliriz" harekâtsiz beklemenin riskini belirtiyor. Bat1'nm büyük bir tepkisini çekmemek için de, yap11acak harekâtm-"Kuva-yi Milliye (milis)tarde genig kapsamh olmayacagim" zmda gösterilecegini, seferberligin bildiriyor.16 Mustafa Kemal aym gün Karabekir'e cevap yazlyor. "Bolgeviklerle ittifak kurmak için, emperyalizm siyasetine alet olan Ermeni hükümetinin aradan kaldirdmas1" konusunu Bakanlar Kurulu'nda görügtüklerini belirtiyor; uluslararas1 ortamm müsait olmadigna anlatiyor· Evvela, 20 Nisan'da San Remo'da toplanan bang konferansi devam ediyor, ltilaf Devletleri bizimle anlagmak isteyebilirler, Ermenistan üzerine gimdi yapacagimiz bir harekât buna engel olabilir... Îkincisi, Sovyetlerle igbirliginin ve bize saglayacaklan yardmun nasil olacag1 henüz belli olmamigtir. Üçüncüsü, Ermeni olaylan bütün H1ristlyan biridir. âlemini aleyhimize sevk eden etkenlerin en mühimlerinden ordumuzun ettigimiz Varhgru önce bizim tasdik Ermeni hükümetini bir Ermeni kitali demek olan bu kuvvetiyle mahvetmek-ve Bat1'da az çok lehiharekete bizim tarafumzdan sebebiyet verilmek" mize olan egilimlere de zarar verir. Bilhassa Amerikan kamuoyunu aleyhimize çevirir, Ingiltere'nin Türkiye karpti siyasetine destek vermelerine yol açabilir... Onun için ordumuz ve alenen bir taarruzdan uzak durmah" mümkün oldugu kadar gizli bir gekilde, Kars, Ardahan ve Batum'daki Müslüman milisler desteklenmelidir... Ermenilere karp bir harekât yapilacaksa, bu, Azeri-Islam Bolgevikleri vast"bitigtirmek"

"yeniden

"resmen

tastyla olmalidir.17 Kemal Papa, bu siyasi ve diplomatik gerekçelerle Karabekir'in doguda harekât yapmasma izin vermiyor. 16. Tam metin lçin bkz. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 675-676. 17. Telgrafin tam metni için bkr. Khm Karabekir, a.g.e., sf. 675-676.

222

Bolgeviklerle anlagmak Atatürk'ün Nutuk'ta belirttigi gibi, TBMM hükümetinin digigleri konusunda verdigi ilk karar, Moskova'ya bir heyetin gönderilmesidir. Digigleri Bakam Bekir Sami Bey'in bagkanhšmda 11 Mayis'ta Ankara'dan

hareket eden heyetin görevi Rusya ile iligki.kurmaktir Yapilan antlagmanm bazi hükümleri 24 Agustos 1920'de parafe edilmekle beraber, uzlagmaya baglanamayan bazi noktalardan dolayi, Moskova Antlagmasi diye amlan diplomatik belgenin imzas1 ancak 16 Mart 1921'de htümkün olabilecektir18 Türk-Sovyet iligkileri ve Moskova Antlagmas1'na Atatürk'ün Nutuk'ta verdigi yer sadece bu kadardir. ÇünküNatuk iç olitikave Bati cephesi agirhkh oldugu gibi, Türk-Sovyet iligkileri 192Tde artik 1920'lerdeki kadar degildir Hâlbuki 1920 y11mda Bolgeviklerle ittifak yapmak íçin Türkiye hayat memat meselesi olarak Dogu'da Bolgevizm ve Îslam, Bat1'da kapitalizm ve emperyalizm... Birinci Cihan Harbi sonlarmdan itibaren dünya siyasi tablosu böyledir. Bu tabloda Bolgevizm'in antiemperyalist söylemi Türkiye'de birçok kimseyi, eski Ittihatçilari, yazarlart, milletvekillerini, askerleri gu veya bu ölçüde etkiliyor. 3 Mayis'ta Mustafa Kemal Papa, Kâzim Karabekir Paga'ya telgraf çe"hararetli"

dügünüÏüyordu.

kiyor: Elde beg para bulunmadig1 malum-1devletleridir. Simdilik dahilde bir haynak da bulunmuyor. Ba.yka taraftan temin edilinceye kadar Azerbaydügünülüp can hükümetinden azami miktarda borç anlagmasiimkâmnm temin buyurulmasim rica ederim...19

O sirada Azerbaycan artik Bolgeviklegtírilmigtir. Batida Yunan harekâtmm baglamas1yla doguda Ermenistan ordu1920'nin Mart'mdan su da hareketleniyor! Batida Yunart ilerlerken, ta Eylül ayma kadar Kâzim Karabekir ve Mustafa Kemal pagalarm Ermenistan ordusunun saldmlarma dair birçok yaz1emasi vardir: Ermenistan askerleri bagta Kars, Ardahan ve Batum olmak üzere dogu da katliam yap1yor, bilinen ahalisi Müslüman k1rk köy" Ermeniler tarafmdan tamamen tahrip Ve imha ediliyor, Orduâbad, Ahur, Civa, Çivi,Vedi ve Oltu mmtikalarma saldirarak iggal altmda tuttuklar1 topraklar1genigletiyorlar, taarruz hazirhklari yaptiklar1 gö"isimleri

rülüyor...

Hem Karabekir hem Mustafa Kemal, Itilaf Devletleri'ni Ermeni mezalimi için protesto ediyorlar, Îngiliz Albay Rawlmson'un ve bölgedeki 18. Nutuk, sf. 308. 19. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 671.

223

Amerikan Yardim Heyeti'nin de bu mezalime tamk oldugunu ve belgeledigini belirtiyorlar 20 Dogu'da Ermenistan'a harekât yaparak Kars, Ardahan ve çevresini, ardmdan Gürcülerin elindeki Batum'u kurtarmak suretiyle bu mezalimi durdurmak, aym zamanda, Kafkas Seddi'ni yikarak yardun kanallarun açmak yeniden acil bir ihtiyaç olarak gündemde! Karabekir Papa 9 Mayis'ta "Büyük Millet Meclisi Risayet-i Celilesi"ne um n bir telgraf çekerek Dogu'da askerî harekât için izin istiyor, gerekçel'erini anlattyor: Îçte, 26 Nisan'da Bolgeviklere gönderdiginiz name"de belirtildigi gibi Azerbaycan "Bolgevik devletler zümresine" katilnugttr, bu durum Gürcistan ve Ermenistan'1 zaylflatmigtir, dahasi Kizil Ordu kuzeyden Ermenistan ve Gürcistan suurma dayannugt1r, askexî durum çok lehimizedir... Batihlarm sulh partlari belli olmasa da (kötü) niyetleri bellidir; iyte Istanbul'u iggal ettiler, Meclis'i bastilar... Bolgevikler Ermenistan engeli yüzünden bize yardim edemezlerse bu durum Bati'nm ileri sürecegi barig gartlarnu hafifletmez! Biz Ermenistan'a harekât yaparak Bolgeviklerden yardun almanm yolunu açmahy1z, o zaman daha güçIü oluruz. Gerçi Ermenistan'a yapacagmuz harekât Bati ülkelerinde aleyhimize bir cereyan yaratir, ama Ermeniler Bolgevik ve Ta.pnak diye ikiye bälündügü gibi, Bati kamuoyunun Bolgevik yanhsi (sosyalist)bölümünden de istifa edebiliriz. Biz esasen Brest-Litovsk Antlagmasi'na gäre bize ait olan yerleri istiyoruz, Ermeni devlet varhäma saldirruyoruz. Askerî bakimdan ise, emrinizle, kolordumuz olan Erzurum, Erzincan ve Van'dan nzaklagarak Dolojistik merkezleri guBeyazit suurlarmda toplannugtir, kolorduyu tekrar21 geri çekmek maneviyat balammdan elîm ve felaketli bir hãl yaratir.. Karabekir bu gerekçelerle harekât için i,zinistiyor. Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal, Bakanlar Kurolu'nda görligerek, üç gün sonra, 1ÈMayis'ta Karabekir'in harekât talebini reddediyor. Gerekeeleri özetle göyle: Kizil Ordu Ermenistamve Gürcistan smirlarma geldini halde bizden henüz yardim istememigtir... Ermenistan'a taarruz harekâtimizi Ïtilaf Devletleri ve Amerika savag ilam kabul edecek ve ihtimal ki, memleketin bati losimlarmdan, büyük bir ihtimalle de Trabzon'dan bize kargi taarruza geçeceklerdir. Böyle bir umumi iggale kargi dogudaki ordumuz ne yapabilir?L Aranuzda henüz bir antlayma olmayan Bolgeviklérin yardimmdan emin olabilir miyiz? Trabzon'da birakacagmuz kuvvetin bir Ingiliz çikarmasma direnmek için yeterli olmamasi halinde, bütün memleket dahilindeki tereddüt aleyhimize geligebilir. Bakaular Kurulu'nun hatta Büyük Millet Meclisi'nin kararmi almadan harekât yapma "teklif-

20. Prot Ya§ar Akblyik," MilliMucadele'de Dogu Cephesi", Türkler, Iari, cllt 15, sf. 15I-167. 2 I. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 684-688.

Yeni Türklye Yayin-

224

sorumlulugunu saloncah buluyorum, böyle bir karan almak için (Ruslarla) bir ittifakname

yapmak

gerekli gözüküyor...

Mustafa Kemal, San Remo'daki toplantida Batih devletlerin milli mevcudiyetimizi tehlikeye atacak nitelikte kararlar alacaklanmn bilindigini, Meclis'in bu konuda yakmda bir karar verecegini de belirtiyor.22

Karabekir

israr

ediyor

Karabekir 30 Mayis'ta tekrar Büyük Millet Meclisi Bagkanhgi'na acele telgraf gönderiyor, "Kafkasya'da siyasi ve askerî vaziyetin açikhk kazandigru" belirterek askerî harekât için izin istiyor. 100 bin kipilik bir Bolgevik ordusu Azerbaycan'a, iki Azeri-Bolgevik süvari ordusunun da Ermenistan'a girdigini, Ermenilerin anlagmak için Moskova'ya heyet gönderdigini anlatan Karabekir, askerî harekarja "Ermenileri tehdit ile dogu yolunun serbestisini temin etmek mecburiyetindeyiz" diyor. Böyle bir askexî harekât, Sivas havalisinde bag gästeren isyanlara kargi da Milli Hareket'i güçlendirecektir. Doguda askerî durumumuz güçlü oldugu ve Kizil Ordu Azerbaycan'a girdigi halde niye harekât yapuuyoruz diye askerler içinde dedikodular ç1kmigte. Henüz Mart aymm maaglari bile tümüyle verilemedi... Ve: San Remo'da kararlagtinlan sulh partlan Avrupave Amerika'dan artik hiçbir ümit kalmadignu ve kurtulugumuzu doguda arayacagmuzi zannedersem tamamen göstermigtir... Yüksek cevaplanm makine bagmdabeklemekte oldugumuzu arz eylerim. Imza 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kåzim Karabekir.E

Mustafa Kemal Karabekir'e 1 Haziran'da cevap veriyor. Daha dogrusu, cevap olarak, "Bakanlar Kurulu karanm teblig".ediyor; yani kesin, baglay1c1 bir emir... Mustafa Kemal'in, stratejik kararlari verirken dünyadaki siyasi dengeleri nasil dikkate aldignu gösteren bu telgraimda "Ermenistan seferinin açilmas1 için henüz vaktin gelmedigini" bildiriyor. Son derece önemli olan bu telgrafm özeti göyle: • Evvela Devlet ve milletimizin kurtulugu ve selameti hakkmda B ti devletlerinden hakiki bir yardim ve insaf ümidi kalmadig1 konusunda gdrüy birlini vardir. Memleketimizin gelecegi dogu hudutlarmuzm Ruslara olmasma bagh oldugu muhakkaktir. ve Islam âlemine muttasil (bitigmig) Bu ittisalin (bitigmenin) herhalde saglanmasma eidden çaligilacaktir. • Ikincisi: Bolgeviklerle siyaseten anlagip kary1hkh harekât ve münasebetleri belirlemeden önce kesin bir harekâta geçmeyecegiz. Böyle bir 22. Tam Metin: Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 698; kismen sadelestirilmig metin: Atatürk'Un Bütün Eserleri, ciit 8, sf. 214 vd. 23. Kâzrm Karabekir, a.g.e., sf. 730-73 l.

225

harekâti Bolgeviklerin nasd kargilayacag1 bugün meçhulümüzdür Bati yanhsi Ermenistan'a kar 1 yapilacak bir askerî harekât Bolgeviklere ciddi yarar saglayacaktir, kargihšmda ne alacagmuzi tespit etmeden bu yaihtiyarmuzla Bolgeviklere bahgetmek" yanlig olacakt1r. ran • Üçüncüsü: Sirf askerî açidan baksak bile, Ermenistan'a karg1 bir askerî harekâtumzm baçan11 olmasi için diger bir taraftan (Azerbaycan veya Gürcistan'dan) fiilen askerî yardim almanuz gerektigi kanaatindeuygulamadigi y1 Azeri ve Gürcüler Ermeniler üzerine askerî baski kesin degildir... taRdirde bizim üç tümenle Ermenileri yenecegimiz da degildir. Bi"Kafkasya'da siyasi ve askerî vaziyet açikhk kazannu "kendi

"

ze gelen bilgilere göre, Bolgevikler ilerlemiyor, bilakis, Kafkasya'dan uzakla.ptiklarm1 hissediyoruz. Son zamanlarla Polonyahlara maglup oldular, 15 bin esir verdiler... Lenin'in yerine Brasilov'un geçmesi havadianlagilamadi... sinin manasihenüz • aceleye getirilmemelidir. Eraltmda, dahilî vaziyetimiz Bu gartlar vilayetlerimizi müdafaa etmek için hazir menilere vaat edilmig dogu

bùlunmak son derece etkilidir, ama Sankanug'a gidip orada beklemeye mahkûm kalmak dogru bir karar olmaz... Mustafa Kemal, Azerbaycan'dan Nuri Paga'nm Kafkasya hakkmda, Lahey'den de Tarbay Nuri Bey'in Avrupa hakkmda getirecegi bilgileri beklediklerini, bir malumat aldiklarmda hemen bildireceklerini anlatiyor.24 Hâlbuki 5 Subat 1920'de, daha Azerbaycan bile Bolgevik olmarugken, Kafkasya'da Îngiliz birlikleri bulunurken, kig mevsiminde Mustafa Kemal Pa.ya askerî harekât istiyordu! Bundaki amaci aslmda Îstanbul hükümetini çäkertip Ankara'da milli bir hükümet kurulmasm1 saglamakti. Mustafa Kemal, gimdi 1 Haziran'da degigen siyasi ve askerî çartlan anlatarak Dogu Harekât1'm ertelettiriyor! Bu tablo onun siyasi dehasmm bir göstergesidir. Mustafa Kemal'in Erzitenistan'a harekât yap11masim erteleyen 1 Haziran tarihli telgrafma Karabekir 4 Haziran'da cevap veriyor ve harekât için israr ediyor Bu, Ermenistan'a kargi genel bir taarruz degil. masi ile saglanamazsa, cebir ve tazyik ile Sankamig'a kadar olan mmtikay1" almaya yönelik bir askerî harekât olacakttr... Azerilerle çarpigan ve iç durumlan da saglam olmayan Ermeniler bu smirh harekâtimizla "Kafkas yolu"nu açmak zorunda kalacaklardir. Kald1 ki, elimizdeki üç tümenle, Allah'm yardmu ile Ermenistan't imhanuz bile imkân dahilinde dogru degildedir. Bolgevik ordusunun çekildigi yolundakihaberler Erzurum'daki Azerbaycan'a girdigi kesinlegmigtir... Yalmz aksine, dir, odun yakiyor,, Soganh orayda lirahk iki lark bin müesseseler ve tabur çözer...25 manlanm almamiz bile bu s11antlyi "diplo-

24. Tam metin için bkz. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 732-734; ATTB, sf. 349-352; krsmen tam metin için bkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 8, sf. 271-273.

sadelagtirilml;

25. Uzun

tam

metin için bkz. KSzim Karabekir,

istildal Harbimiz,

sf. 738-741.

226

"bu

Karabekir kitabmda bu belgeyi verdikten sonra, son görüglerizannmdayan, çünkü ret gelmeyecegi cevabi dayanacak bir tek me madde bulunamayacaktir" diye yaziyor. Gerçekten 6 Haziran'da Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal, konuyu Bakanlar Kurulu'nda görligtüklerini, vaziyetimizi Islah maksadiyla Soganh geçitlerini iggal etmek için askerî kitalar ile ilerlemek" önerisini uygun bulduklarmi belirtiyor. Burada Mustafa Kemal'ín hukuki megruiyete dikkatinin bir örnegini daha görüyoruz: Bu harekât izni "Kars, Ardahan ve Batum illerinin iggali hakkuun samanmda kullam1masi" íçin TBMM'nin hükümete verdigi yetkiye dayamlarak "müdafaa

verilmigtir.26 "bütün

Karabekir doguda degil sadece üç vilayette", Erzurum, Van ve Erzincan'da seferberlik ilan ederek harekât hazirligma ba.pladigim "Büyük Millet Meclisi Bagkanhšma" bildiriyor. Rakat...

Çiçerindevreye

giriyor

15 Haziran'da Moskova'dan dönen kurye subay1 Îbrahim Efendi, Sovyet DigiqIeri Bakam Çiçerin'inMustafa Kemal'e yazdigi mektubu Erzurum'da Karabekir'e getiriyor, o da hemen telgrafla Ankara'ya iletiyor. Çiçerin'inmektubu 3 Haziran tarihlidir Mustafa Kemal'in Lenin'e 26 Nisan'da yazdigi mektuba cevaptir. Hatirlayacaksm1z o mektupta Mustafa Kemal, emperyalizme kary1 igbirligi ve Kafkasya'nm Bolgeviklegtirilmesi, bunun kargihšmda da Türkiye'ye para ve silah yardmu yapilmasm1 istemigti. Çiçerin,o mektupla Ankara'nm dig politika esaslaögrendiklerini söylüyor. Çiçerinbu esaslari 8 madruu memnuniyetle dede topluyor: 1- Türkiye'nin bagnnsizhšmm (kabuledildiginin) ilam. 2- itirazi mümkün olmayan Türk arazisinin Türkiye'ye verilmesi. 3- Arabistan ve Suriye'nin bagunsiz devletler olarak ilam. 4- Türkiye Ermenistam'nda, Kürdistam'ada, Batum arazisinde, Dogu Trakya'da, Türk ve Araplarm mügtereken bulunduklan bütün arazide milletlerin kendi kaderini tayininin kendilerine birakilmasi. Mültecilerin referanduma katilmak için serbestçe danmeleri. 5- Türkiye'deki azmhklara, Avrupa'nm en serbest hükümetlerind bulunan azmhk hukukunun tanmmast ß- Bogazlar meselesinin, Karadeniz'de sahili bulunan.hükümetlerin katilacag1 bir konferansa tevdi edilmesi. 7- Kapitülasyonlarm ilgasi. ve eenebi nüfuz nuntikalarmm nevi ecnebi Her nüfuz mmt1kalarmm 8ilgasi. Çiçerinmektubunun bundan sonraki bölümünde emperyalizme 26. ATTB, sf. 352-353, .Atatürk'ün si. 744-745.

a.g.e.,

Bütün

Eserleri,

kar-

cllt 8, sf 287| Kâzim Karabekir,

I

227

gi olduklarini söylüyor ve Ermenilerle olan hududun siyasi görügmelerle tespitini istiyor, yani Türklerin askerî harekât yapmasina kargi çikiyor! Ve önemli bir kayit olarak, Türklye ile Ermenistan arasmdaki bu görügmelerde arabulucu olmak istediklerini belirtiyor.27 Karabekir kitabinda Çiçerin'inmektubunu analiz ederken "Dost eli

uzattigmuz Bolgeviklerin... Türkiye Ermenistam'nda, Kürdistam'nda, Lazistam'nda, buniar yetmiyormuy gibi Trakya'da diyerek ora halkm1 bi den ayr1 Ve aylori istikametlere sürecekler ve kendileri mi yutacaklar?!" diye tepki gösteriyor. "Ah Mustafa Kemal, vaktiyle kabul ettigin u Ermeni hareketine mâni olmasaydm gimdiye kadar bu efendilerle Gümrü'den, Erivan'dan konuqur, Sovyetler de her istedigimizi yapardt..." diye yaziyor? Bolgevikler üçlü bir oyun içindedir: Birincisi, Bolgevikler Ingiltere ile o s1rada bir ticaret antlagmas1 yapmak için görügmeler yürütüyorlard1! Türkiye ile anlagmak, higiltere ile görügmelerine zarar verebilirdi. Zaten Lloyd George 31 Mayis'ta Londra'da Sovyet Ticaret Kurulu Bagkam Krassin'e, "Türk milliyetçilerini lagkutmaym" diye ç11agmigt1! Ikincisi, Bolgevikler Türkiye ile yalonhšm Londra'ya kargi bir koz ve Kafkasya'da bir güven unsuru oldugunu biliyorlar, bu sebeple hem Înile hem Türkiye ile müzakereleri sürdürmek için böyle zikzaklar giÏtere

yap1yorlardi.

yanhsi Taynak Ermenistam'm da tamaileride Bolgeviklegtirmeyi planhyoralmak istemiyor, kargilarma men pimdiden bir ölçüde sahipbir Ermenistan'i du. Ileride Bolgeviklegecek

Üçüncüsü, Moskova, Bati

leniyordu?129 Bolgeviklerin

hesabi böyleydi. Ankara'nm

acil hesabi ise, Bolgevik-

onlardan yardim almakt1. Çiçerinbu lerle harekât yapmak Moskova ile askerî mektubu iligkileri bozabilirdi. Bunu diRkate alan Mustafa Kemal askerî harekâti bir kere daha erteliyor ve 20 Haziran'da "Rusya Sovyet Cumhuriyeti D1gigleri Ahali Komiseri Efendiye" hitablyla Qiçerin'e cevap yaz1yor: prensiplerimizprensipler bizim samimi 1- Sekiz maddede bildirilen dir. Bu prensiplere engel olan Bati devletleri aleyhine de bunun için mücadele ediyoruz. 2- Érmenistan smmmn tayini için Rus Sovyet Cumhuriyeti'nin arac1memnuniyetle kabul ve sorunun müzakerelerle çözülmesi yolunu hgm1 "bitigik"

bir smir yaratarak yazmca, artiksdoguda

tercih ederiz. 3- Kompulanmiz (Ermeniler) kesinlikle Türk olan araziyi tahrip ve usulleriyle katahaliyi katliam ettiklerinden ve Batt emperyalistlerinin 27. Kazim Karabekir, a.g.e., sf. 75 I-753. 28. KâzimKarabekir, a.g.e., sf. 752, 765. 29. Bkr. Salahi Sonyel, a.g.e., II, sf. 6-7.

228

liam yaparak nüfus çoguniugu yaratm.ak istemelerinden giddetle mustarip ve gikâyetçiyiz. Bunu äniemek için Kars, Ardahan ve Batum'a yapacagmuz askerî harekâti mektobanuz üzerine tehir ettik. Ermeni tecavüzlerinin durdurulmasuu ve aracahk için teklifinizi süratle ortaya koymamz1rica ederiz. 4- Rusya'ya fevkalade yetki ile gönderdigimiz heyet yoldadir, komgulannuzm engellemesiyüzünden Moskova'ya ulasmalan gecikiyor. 5- Biz Bati emperyalistlerine karg1 yalmz kurtulug ve istildâlimizi zamanda yetinmiyotuz. Aym korumakla Batt emperyalistlerinin kuvvetlerine vasita yapmak istemelerine ve Türk milletini emperyalizme de mâni oluyoruz. Bu suretle bûtiin insamliga hizmet ettigimize kaniyiz. Rus ve Türk milletlerini biriegtirecek saglam dostluk esaslarmm pratik gösterebileceginden ümitli olmakla ve maddi bir surette semerelerini bahtlyar1m... "DLÿigleri

Komiseri Efendi"ye Türk-Rus dostlugunun öne"içinde mini vurgulayan bulundugumuz mücadelelere gösterilen have yirhah alakaya" tegekkürle sona eriyor.30 Dikkat: Mustafa Kemal, Çiçerin'in bahsettigi Trakya, Kürdistan, Batum arazisi (Lazistan) ve Bogazlar meselesine hiç temas etmiyor! Mektup,

Bu konularda Çiçerin'lebir tartigmaya girmiyor! Konu basma da.intikal etmiyor, kimse de sormuyor! Mustafa Kemal biliyor ki, bu konularda Çiçerin'infazla bir rolü olamaz, bu konulan resmî yazigmaya alip gündeme yerlegtirmenin manas1 da yok! Mustafa Kemal, Ruslardan yardim almaya odaklannugttr ve Çiçerin'e yazdiál mektubun hedefi budur, degigik konularda tartigma çikararak hedefini ga.91rnuyor! Ermenistan'dan da diye bahsetmiyor, Türk-Sovyet irtibatim engelleyen unsur olarak uiteliyor! Dogu Harekâti bu gekilde bir kere daha erteleniyor... 22 Haziran'da Yunan genel taarruzu baghyor, eldeki kuvvetleri kirdirmamak için Mustafa Kemal, Albay Bekir Sami Bey'e Bursa'nm bogaltilmasuu emrediyor! Yunanhlar, Osman Gazi'nin türbesinin bulunduguBursa'y18 Temmuz'da iggal ediyor, ardmdan milli direnig merkezleri olan illerden Bahkesir ve Denizli'ye giriyorlar! Rusya tarafmdan da kötü haberler geliyor Bolgevikler bir ticaret tlagmas1 yapmak için Îngilizlerlegörügüyor! Ali Fuat Papa, "Ruslar In ler anla.pacak, elinizi çabuk tutun" diye Mustafa Kemal'iuyanyor!31 Azerbaycan'da Türkçü Türkleri ve Azerileri örgütleyerek Kizil Ordu'ya direnen Halil Paga'ya Kâzim Karabekir 24 Haziran'da telgraf çekiyor, bu direnigini eleytiriyor, doguda Bolgeviklik ve Müslümanhk yolu aç11mahdir, paraya ve silaha olan ihtiyacimizi biliyorsunuz" diyor. "dügman"

-

"milletimize

30. ATTB, sf. 353-354, Atatürk'ün 3 I. Zeki Sarihan, a.g.e., II, sf. 496.

Bütün Eserleri, clk 8, sf. 344-345.

:

229

Yunan ilerleyigi devam ediyor. Mustafa Kemal, gerilla sava.gmdan bahsediyor. Îç isyanlar geligiyor! 6 Temmuz'da toplanan Meclis'te mebuslar "Hilafet ve saltanatm ve vatan ve milletm kurtulugundan ve istiklâlinden bagka bir gaye gütmeyeceklerine" yemin etmeye karar veriyor, yemin töreni 10 Temmuz'da bayhyor. Genelkurmay Ba karu Albay Îsmet Bey, Meclis'e bilgi veriyor, erbaycan'dan yardruci bir kuvvetin Türkiye'ye gelmek için yola çiktigm1 söylüyor! Bir yamigidir bu; ama büyük sevinç ve heyecan NIustafa Kemal "Amerika da içinde olmak üzere, bütün yaratiyor. ettigini" bunlara kargi kendi kuvGarp âleminin" Türkiye'ye vetimizi kuvvetlerden yararlanilacag1almakla beraber esas ni" säylüyor. Evet kuvvetlerden yararlanmakL." Bu konugmasmda Mustafa Kemal'in bir vurgusu, izlenen politikayi belirtmek bakimmdan önemlidir. Küçük ve güçsûz Azerbaycan'dan bize askerî kuvvet yardum gelse bile neye yarar diye dügünenlere hitaben gunu "tasallut

"bütün

"bütün

söylüyor: Gelecegi säylenen bu kuvvet bizim kuvvetimizi çok artirmaz. Fakat yalmz, Sarkve Islam âleminin bizim mukadderatimizla ne kadar yakmdan ilgili oldugunu gösterecegiiçin, bizce laymetlidir..?

Sark ve Islam âleminin bizim

yanmuzda

görümnesinin saglayacag1

siyasi kuvvet! Peki, öyleyse, Karabekir'in Nisan aymdan beri istedigi harekât iznini gimdi vererek neden Dogu Harekâtt'm yaptmmyoruz? Üstelik Dogu Cephesi'nde askerlerimiz bekleyip duruyor, ama 1920'nin yaz aylarmda Batt bölgesinde Yunan taarruzu Ugak'a dayaluyor! Belki bundan cesaret alarak, doguda da Ermenistan kuvvetleri hareketleniyor; 14 Temmuz'dan itibaren harekâta geçiyor, Nahçivan'daki Dehne Bogazi ve §ahtahtiyörelerini iggal ederek Türkiye ile Bolgevik arasmdaki baglantry1 kopanyor, Kafkas Seddi daha bir Azerbaycan agilmaz hale geliyor! Aym zamanda, Ermenistan eski Cumhurbagkam Hatissiyan, Londra'da siyasi destek arlyor, Türkiye'ye kargi girigecekleri genel bir harekât için mali destek topluyor. Ermenistan Digigleri Bakanhgi Ankara'ya nota vererek, artik Brest-Litovsk Antlagmasi'nm ken-

dilerini baglamadiguu, vermesiniistlyor

Türkiye'nín Olta'yu bogaltarak Ermenistan'a

33

Erzurum milletvekilleri bu Ermeni hareketleri kargismda bizim ordumuzun niye hareketsiz bekleyip durdugunu soruyortar. Belki de Karabekir soruyor! 32. Fahri Çoker,Türk Parlamento

Tarari, cik I, sf.422.

33. Zeki Sanhan, a.g.e., III,sf, [26,128, 142, 146.

230

Umudumuz Bolgevi2m Mustafa Kemal Paya Meclis'in 14 Agustos 1920 günlü oturumunda Ìlginç bir gekilde Karabekir'in admdan bahsetmiyor, cevap veriyor. Cephesi Kumandam" tarafmdan yapilan harekât önerilerini ve kendisinin neden bunu erken gördügünü anlat1yor: Çiçerinarabuluculuk teklifi yapmigttr, Moskova ile iligkilerimiz henüz kesinlik kazanmanugtir, o ayamada Batt'y1 tahrik etmemek gerekir... Mustafa Kemal kürsüße devam ediyor: '¶ark

Rusya dahilinde infilak eden inlolap, insanlarm mutlak çogunlugunu tegkil eden fakir halk içinde, bilhassa bu hallan en çok mihnet ve megakkat ve istiraba maruz kalnug olan amele suuft içinde eskiden beri mevcut olan hakiki sosyalistlik maksatlanm ve gayelerini ilan etti. Daha açik, daha belirgin ve daha giddetli bir surette ilan etti. Ve umum begeriyetin emperyalist ve kapitalist idarelerin zalim tahakkümve tagallübünden kurtardmasim bir hedef ittihaz etti... Memleketlerinin gayet genig olmasma ve birçok faktörlere ve dogal gartlara sahip bulunmasma dayanarak bütün dünyanm emperyalistlerine karg1hnsumet ve harp ilan etmekten çekinmediler...

Mustafa Kemal, konugmasmm devammda "Garp emperyalistlerinin" bütün güçleriyle Bolgeviklere kargi ç1ktiguu, ama Bolgeviklerin lap hareketini" tam bir baçanyla yagattildarmi anlatiyor, övgüyle balisediyor, Ïslamiyet'ede atifta bulunmayi da ihmal etmiyor: "inla-

Bolgeviklerin bilhassa son günlerde Lehistan (Polonya) dahilinde deve zaferleri cidden inkilaplarmm pek mesut, pek parlak ve pek mühim bir neticesidir Îslamiyet'inen yüce kaide ve kanunlarmi içeren Bolgevizm'in, bizim dahi varhšmuza kastetmig olan mügterek dügman aleyhinde, bugün ortaya koydugu zafer, bizim için tegekkür etmeye deger bir neticedir! vam eden muvaffakiyetleri

Mustafa Kemal en önemli siyasi açiklamalarmdan biri olan bu konugmasmda, bir tarafta, Ingilizler olmak üzere" bütün Dogu â mine hâkim olmak ve bizi ezmek isteyen emperyalist devletlerin balundugunu, äbür tarafta mazlum begeriyeti kurtarmak için çahmazlum milletimize" yardim elini uzattigim anlatigan Bolgeviklerin çah tigmi belirtiyor. yor... Îtilaf Devletleri'nin bunu da engellemeye Kafkas sorunlarma bu aç1dan baktigmi söylüyor.34 Mustafa Kemal'in Bolgevizm'i ye Bolgevik dostlugunu öven bu tür kosesleri, giddetli alloglar" ile karg1Iamyor.35 nugmalan Meclis'te "bapta

-

"bütün

"bravo

34. Bu çok önemli konugmanin tam metni için bkz. ASD, I, sf. 93-103. 35. Fabri Çoker,a.g.e., sf. 422.

231

Kâzim Karabekir de 4 Agustos'ta, kendisine bagh askerî birliklere "Fedakâr Arkadaglarun" hitablyla baglayan bir genelge yaymhyor; aym gekilde, ikili dünya tablosu çiziyor: Bir taraf masum ve mazlum milletleri esaret zinciri ile baglamak, bu milletlerin serveti ile hazineler doldurmak ve yine onlarl zorla, kalurla kullanarak, kendilerine saraylar, saltanatlar kurmak istiyor. Bu tarafm baymda Ingiltere ile Fransa ve ayarttiklarmm içinde bize en çok zaran dokunan Yunanistan ve Ermenistan vardir. Diger taraf, zulüm ve esaret altinda inleyen milletleri kurtarmak, dünsulh ve rayamn bütün insanlarm1bir tutmak ve herkesi kendi yurdunda hat içinde insanca yagatmak istiyor. Bu tarafm ba.ymda da Rusya vardir. O Rusya ki, kendisini zulme boganMoskof Çarhgi'my1knug ve kavugtugu hürriyeti, zulüm altmda inleyen insanlara da kazandirmak için bütün istilaci devletleri kendisine dügman tamnugtir...

Karabekir genelgesinm devammda, Birinci Cihan Harbi'nden gerefimizle çikmak íçin Mondros Mütarekesi'ni imzaladigmuzi, ama dügmanlarm Mütareke hükümlerine aylori olarak ülkemizde iggallere girigtiklerini, anlatiyor, sözü Bolgevik dostluguna getiriyor: Milletimizi zulme, esarete ve hatta neticede mahva çahyan Îngiltere ile hempalati ve bizi hayattan, rahattan mahrum eden emelleri Bolgevik Ruslarm da dügmam oldugundan, bütün Islamlar gibi milletimiz de Bolgeviklerle el ele verdi... "göklere

yükselen Islam figan ve Karabekir, silah arkadaglarma, elemlerini dindirmek için" Bolgeviklerle igbirlini yaparak Kafkas Seddi'ni yikmak istediklerini anlatiyor. 23 .Temmuz'da Dogu Cephesi Kumandam Kâzim Karabekir Papa, Moskova'dan Bakü'ye gelen Halil Paga'ya mektup yaziyor. Enver Paga'nm amcasi Halil Paya Pantürkist egilimlidir. Osmanh'mn son dönem Kafkas Îslam Ordusu kumandam olarak Bakü'yü kurtarmigt1. Azerbaycan'da güçlü iligkileri vardir. Azerbaycan'm Bolgeviklegtirilmesine kargidir. Önce Azerbaycan'da, ardindan Karabag'da K1zil Ordu'ya kargi silahh direnig yapmig, yenilerek fran'a çekilmig, Ankara'nm istegiyle tekrar Bolgeviklerle görügmek íçin Bakü'ye geçmigtir. bir unsur olmaktan ç1kmaBolgevikler de Halil Paga'mn artik "kargi"

sma sevinmig olmahlar. Karabekir'in, silah ve dava arkadagma yazdiál

Paga'ya" hitablyla baghyor: 36. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 797-798,

mektup, "Yolda.yHalil

232

Gün geçtikçe vatanmuzm hâli daima elîmdir. Her köy son figegini, son digini, son tirnagnu ve son akçesk sarf ediyor... Namussuz Îngiliz emperyalizmi Yunan'i memleketimizin bagma musallat etti. Bursa'yi dahi iggal etiler. Belki de hedefleri can evimiz olan Ankara'dir... "mel'un

Ruslardan yardim ahuak garttir. Fakat Tagnaklar vaktiyle kendilerine yapt1gimiz lyiligin qükram olarak bize yol açm1yorlar ve bizimle anlagmaya da yanagmayorlar." Bu engeli kaldinp Anadolu'ya yardim gelmesi için Bolgeviklerin bize güvenmesi Iazim: Müttefikimiz olan Ruslara kargr bütün kalplerde samimiyet ve hürmet sonsuzdur. Ittifakmuz ve Türk-Rus kardegligi ebedi oIacaktir. Binaenaleyh, Sovyetlerin bizden pek2iyade emin olmalan ve dügüncemizín Türk ittihadi degil, Rus-Türk ittihadi oldugunu bilmeÎerilazundir... Rus Sovyet hükümeti bizi artik öz kardepi gibi tanimahdir... Rus Sovyetlerine ebedi muhabbetimizi ve kardegligimizi her yerde ve her geyde göstererek onlarm bize kargi tereddüdünün tamamiyle giderilmesini ve Ermeni Tagnaklarm bagma bir yumruk indirilmesiyle dogrudan dogruya irtibatmuzi temin buyurunuz...

Halil PMa'y1 yardun konusunu Bolgeviklerle görügmesi için görevlendiren Mustafa Kemal'dir. Bakü'de lgeviklerle görügmeler yapan Halil Papa, Ruslarm arac1hgiyla Ermenilerle konuyarak Nahçivan'dan saghyor. Çiçerin'in Anadolu'ya ufak bir koridor aç11masuu Mustafa Kemal'e yazdigt bir mektup ve Anadolu hareketine ilk yardim olarak verilen 500 kilo altm bu yoldan Türkiye'ye gelecektir. Fazla bir para degil, ama niyet belirtisi olarak memnunluk vericidir. Çiçerin Mustafa Kemal'e mektubunda emekçi Türk hallona" destek vereceklerini, deger verdigimiz saym dostumuz Halil Paga" ile birlikte Sovyet Elçilik Müstegan'nm Ankara'ya gelecegini, bunu Sovyet -gimdilik--

"kahraman

"üstün

büyükelçisinin izleyecegini bildiriyor.E Demek ki Bolgeviklerden yardim beklemek öyle hayal degil. 28 Temmuz'da umut verici bir haber daha yaylhyor. Politbüro

"Ítilaf-

çilarla mücadelesinde Türklere yarduna hazir olduklanm" açikhyo ; ama hepsi bu kadar genel, soyut, politik aç1klama... Bir de Rus Genelkurmay Akademisi'nin Dogu Bölümü'nde "Türkiye, Îran, Afganistan, Hindistan ve Uzakdogu için özel kadro" hazirlanmasuu karara baghyor Politbüro! 18 Agustos 1920; gece yansi... Ankara'da Genelkurnay Bagkani Al37. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf.786. 38. Yarasimos, a.g.e., sf. 150-156, 234. 39. Bülent Gökay, a.g.e.,

sf. I I l.

i

233

bay Îsmet Bey, Sark Cephesi Kumandam rafla soruyor 11 Agustos tarihli -

Islam Garcistam

berligini yaziyor. Gürcülerle aleyhimize evvel harekâta geçsek nasil olur?!

Kâzim Karabekir Paga'ya telg-

adh gazete Ermenilerin seferharekât yapacaklar. Biz daha

Aym gece, K1211Ordu'nun Ermenistan'a yürüyecegi haberi de gelibüyük tehlike Bolgeviklerin Ermenilere karyl y r. Karabekir'e göre, h eketlerinde pek çabuk baçan elde edip Ermenistan'da da Bolgevik idaresi kurarak bunlan da toparlay1p hudadumuzda görülmeleridir..." olur, Çünkü öyle bir durumda hudutlarmuz Bolgeviklerle istedigimiz Saniggalinden Kars, Ardahan, Ermenistan kurtarmak ama "en

"bitigmig"

kamig, Dogu Beyazit bölgesini Sovyetler Birligi ele geçirebilir!

ÖyleyseTürkiye hemen harekâta geçmeli! Karabekir kitabmda göyle yaz1yor: Bir daha karardan geri dänmemek partlyla Ankara'mn harekåt için beni serbest birakmasi lazundir. Aksi halde zaten en geç Eylül sonuna kadar Ankara'nm emrine bagh kalmak ve bundan sonra behemehal emri vaki yapmaktan bagka çarem yoktur...

Yme harekât izni isteyen Karabekir'e Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey 22 Agustos'ta cevap verlyor, Reis Paya (Mustafa Kemal) ve Milli Müdafaa Karabekir'in harekâtt gerekli görmesinden Vekili Papa (Fevzi Çakmak), gim¿li degil! Kizil Ordu harekâtinm kesinlik kazançok memnunlar, ama masmdan sonra bizim Aras ve Novoselim'e kadar bir harekât yapmamiz mümkündür.. Ve Ismet Bey Karabekir'i uyartyor. "Siyasi ve askerî emrisalamlmasim bilhassa rica ederim."40 vâkiler yapilmasadan Harekât yine ertelenlyor. Ankara, hem Kizil Ordu'nun Ermemstan üzerine ne yapacagmi, hem Moskova'ya ulagmig olan Digigleri Bakatu Bekir Sami Bey'in temaslarrun nasil geçecegini görmek istiyor,

Moskova'da görügmeler Ankara hükümetinin Digigleri Bakam Bekir Sami Bey ve arkadaylan, 11 Mayis'ta Ankara'dan yola ç11mug, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasya üzerinden, o günün gartlarmda 69 günlük mihnetli bir yolculuktan sonra 19 Agustos'ta Moskova'ya gelmiglerdir! Bekir Sami Bey'in heyetinde

Îktisat Vekili Yusuf Kemal (Tengirgek), Mustafa Kemal'le beraber Samçok iyi Rusça bilen Lasun'a ç1kan ekipten Dr. Îbrahim Tali (Öngören), Mebusu Osman ve Kurmay Yarbay Seyfi (Düzgören) beyler var. Evvela Moskova'ya geldiklerinde üst düzey hiebir Sovyet yetkilisi onlan garda kargilannyor; bahane, Petersburg'daki IIL Enternasyonal

zistan

40. Karabekir, a.g.e., sf. 817-819.

234

toplantisma gitmig olmalandir. Türk heyetinin cam s1kilmigtir. Îki hafta geçiyor, Sovyet Digigleri Komiseri Çiçerin'le görügemiyorlar! Yalmz bir defa Komiser Yardimcisi Karahan'la görügme oluyor! Karahan, Bolgevik bir Ermeni'dir. Görügme hiç iyi geçmemigtir! Karahan, Türklerin "Bolgeviklerle iligki için yol açmak" amaclyla da olsa Ermenistan'a bir harekât yapmasma kargi ç1klyor, bunun Avrupa kamuoyunda kötü izlenim birakacagm1, ama kendflerinin Ermenistan'la görügerek bir yol bulmaya çahgacaklarau söylüyor!41 Bekir Sami Bey 31 Temmuz'da Çiçerin'ebir mektup yazarak "Emperyalistlere kargi sürdürdügümüz bu mücadelede" Sovyet taahhütlerine güvendiklerini, ama hâlâ görügemedigini, Anadolu'da durum çok kötü oldugu için bir an önce görügmek istedigini bildiriyor.42 Bu arada 10 Agustos 1920 günü 1stanbul hükümeti, "Türkiye'nin imzallyor! Moskova tedirgin idam fermam" olan Sevr Antlagmasi'm oluyor! Ingiliz Bagbakam Lloyd George'un Türk olmayan unsurlari Türk hâkimiyetinden kurtarma politikasi olarak" takdim ettigi Sevr, Bolgevikler için de ciddi bir tehdittir çünkü Sevr'e göre Bat1hlar Kafkasya üserinden Rusya'ya müdahale edebilirdi!*3 Bogazlar'i ve Karadeniz'i açan Sevr, Bolgevikler için de ciddi bir tehditti. Yaklay1k bir ay bekletilen Bekir Sami Bey, Sevr'in ilanmdan üç gün görügüyor. sonra, 13 Agustos'ta Çiçerin'le Çiçerinve Bolgevikler, Ermenistan üzerinden "Kafkas Seddi"ni açmanm kargillgmda Türkiye'nin Van ve Bitlis illerini Ermenistan'a vermesini istiyor! Bazen listeye Mufu da kattyorlar!44 Ankara bunu kesinlikle reddediyor, dahasi Sovyetler'in bu talebinden kugkulamyor! Buna karg1hk Bolgevikler de Kemalistlere güvenmiyor; Kemalistlerin Sovyet yönetimi altmda bulunan Türk olan veya olmayan Müslüman halklar üzerinde Panturanc1 veya Panislamci amaçlar.güttügünü samyorlar. Kemalistlerin 1920 Mayis'mda Kilikya bölgesinde Fransizlarla 20 günlük bir ateykes imzalamasi da Bolgevikleri iskillendirmigtir! Türkler Bat1'ya nu dönecek? Karahan'la görü meden bir gey ç1kmadigi gibi, Çiçerinde Türklerin Ermenistan üzerine harekât yaparak "Kafkas Seddi"nde bir yol açmal rma karg1! Saginpkalan Türk heyeti Lenin'le görligmeye gidiyor. Stratejik bir dehaya sahip olan Lenin de Mustafa Kemal gibi bütünü"nü görüyor ve durumu düzeltmeye söz veriyor, biz düzeltemezsek siz düzeltirsiniz" diyor, Anadolu'ya yardun edeceklerini kesin "bütün

"emperyalizme"

-

"resmin

"durumu

4 I. Salahi Sonyel, a.g.e., ll, sf. I I-I 3. 42. Bekir Sami'nin mektubu

için bkz. Yerasimos, a.g.e., sf. 235.

43. Bülent Gäkay, a.g.e., sf. 107, I I I. 44. All Fuat Cebesoy,

MoskOYa

Hatiralari,

Vatan Negriyat, 1955, sf. 70, 83.

235

bir dille ifade ediyor. Demek ki, Ermenistan'm engelledigi Kafkas yolunu Bolgevikler açamazsa, Türkiye açacak! Bekir Sami Bey Lenin'i sevimli bir çehrede, pek açik yürekli bir zat bulduk. Bize ve Islam âlemine kargi hayirhah gördük" diyor.45 Türk heyetindeki Îktisat Vekili Yusuf Kemal Bey amlarmda Lenin'i gäyle anlatlyor: "pek

Lenin sarayda oturmuyor..Kapismda kapici ve nöbetçi görünmüyor. Ilmiile Karl Marx'i geçen, 1)agkamilletleri Rus yapmak siyasetinin iki büyük uygulayicisi Çarligive Ortodoks kilisesini y1kan Lenin. Pantolonu ütüsüz. Bize iltifatlarda bulundu. Dünyanm en tath ve sevimli adamlarmdan biri.*

Lenin böyle diyor, ama Sovyetler yapacaklari yardum ve Kafkas yodayandmlunun açilmasmi Van ve Bitlis'in Ermenistan'a verilmesine yorlar!* Çiçerinaç1kça, "Türkiye'ye yapilacak Sovyet yardimmm Ermenilere toprak verilmesi koguluna dayandigmi" söylüyor! Mustafa Kemal, böyle bir toprak talebinin "Sovyetler'den gelse bile emperyalist" nitelikte oldugunu belirterek kesinlikle reddediyor! Bekir Sami'ye telgraf çekiyor, böyle bir geyin Anadolu'da Kuva-y1Milliye'ye halkm güsarsacagmi, Ankara ile Istanbul'un farkmm kalmayacagmi, buamaçlar güden ingiltere"nin igine yarayacagm1 belirtlyor; nun da toprak vermeyecegimizi, ama Tehcir'de yurtdigina giden Ermenilerin edebilecegimizi bildiriyor. Neticede Moskova Ermenidönügünü kabul yaptig1 toprak talebinden vazgeçiyor ve Ankara'nm kabul ettiler adma gi gekilde bir anlagmaya raz1 oluyor. 24 Agustos 1920'de "Türk-Sovyet Dostluk ve Yardun Antlagmasi" parafe ediliyor.48 Imza degil, paraft. Imza, tâ 16 Mart 1921'de mümkün olacaktir. Bekir Sami Bey 30 Agustós'ta Ankara'ya gönderdigi raporda, Sovyetlerin yardim verecegini, Ermenistan yolunu diplomatik çabalarla açacaklarmi, bunu yapama larsa kuvvet yoluyla açacaklarmi, Misak-1Milli smmm kabul ettiklerini, iki tarafm da Ingilizlerle bir görügmesi olursa Italya'dan satm ahnacak silahlar için 1 birbirlerine haber verecegini, milyon liranin Ruslardan teslim almdtgim bildiriyor. Ruslar Ankara'nm bir talebini daha kabul etmiglerdir: Türkiye adma, Ankara'nm resmî yetkililerinin d1ymda kimse ile görügmeyeceklerdir." Bu sonuncu gartla Mustafa Kemal hem dig politikada yönetim disipvenini

"hain

45. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savasi ve Dig Politika, ll, sf. |2-15. 46..Zeki Sanhan, a.g.e., 47. Ali Fuat Cebesoy,

Ill, sf. 173-l74.

MoskOYa

Hatiralari,

48. Salahi Sonyel, a.g.e., II, sf. 17-19. 49. Zeki Sarihan, a.g.e., III, sf. l9I-l92.

sf. 84.

236

lini saghyor, hem iç politikada lttihatçilan, mesela Cemal ve Enver pagalan ve komünistleri diglayarak Moskova ile iligkileri hükümetten-hükümete iligkiler haline getirerek kendi eline ahyor.

Nihayet Dogu Harekâti Ermeniler Bolgevik Ruslarm ikircikli tavnndan cesaret ahyor. Bat1'ya da bir ölçüde güveniyorlar. Ankara'ya bir nota vererek, Brest-Litovsk Antlagmast'nin çizdigi simrlan tammadiklarmi, Oltu bölgesinin Ermenistan'a verilmesi gerektigim,çünkü o antlagmanm Osmanh ile yapild m, Ankara'da yeni bir hükümet oldugunu söylüyorlar! Ankara'mn sert notasma cevap veren Ermenistan Digigleri Bakam M. Terakopiyan, "Ermenistan hükümeti Türkiye'deki Ermeni topraklarmdan vazgeçmeyecektir" diye kargi nota veriyor! Türkiye bunlan kargi notalarla reddediyor, Ermenilerin Oltu'dan çekilmesini istiyor. Bütün bunIar Bakir Sami Bey Moskova'da Ruslarla görügürken oluyor. Ermenistan ordusu 12 Agustos 1920'de Oltu bölgesine girerek bazi köyleri iggal ediyor. 20 Agustos'ta bir Ermeni birlini Türk kuvvetlerine saldmyor, Eylül aymda iki Ermeni uçaël Türk mevzilerini bombahyor. Dogu Beyaz1t'taki Türk kuvvetlerine saldmyorlar. 10 Agustos'ta Ruslar Ermenilgrle bir anlagma imzalayarak, Türkiye'ye yardun getirebilecek tek demiryolu olan $ahtahtihattuu Tagnak Ermenistam'na veriyorlar!50 Gerçi 24 Agustos'ta Türk-Sovyet Dostluk Antlagmasi Moskova'da parafe edilmigtir, ama Bolgevikler hâlâ ikili, üç1ü oynuyorlar. Ankara hükümetinin 2 Eylül 1920tarihli ve karan"nda açikça belirtildigi gibi: "görüg

Bolgevik Rusya Türkiye davasm1üstlenecek kuvveti kendisinde görememekte, Bolgevik Rusya'mn dahi kalbinde, kaybedilenleri geri almak, Îslam ve Türk memleketlerinde mutlak hâkimiyet arzulart hükümran olmakta ve Türkiye'nin kurtulugunu ve bilhassa Islam ülkeleri ile cografi kaçmmaktadr. -Bir de harp fen ve ve siyasi irtibatmi kolaylagtirmaktan vasitalarmca pek ziyade fakirlegmig oldugundan, bu hususta büyük kisnu Müslüman olmak üzere dünyamn her tarafmdan vuku bulan mürac atlari yerine getiremeyecek bir halde bulunmaktadir...

Aym metinde, Rusya'nm aslmda Türkiye ve Îslam âlemíyle müttefik gärünerek Bati kargismda kendini güçlendirmeye çahytigt belirtiliyor; bilhassa ingiltere'ye karg1 nüfuz ve kudretini hissettirmek için Türkiye'nin tegvik ediyor görünmek istiyor ve kendisinden talep olunan araçIarm verilmesini bugün, yarm diye geçigtiriyor, bu araç1ari vermeye gücü de yetmiyor zaten. Bolgevikler dügünüyor ki, "mücahedelerini"

50. Selahattin Tansel, a.g.e., III, sf. 236-237.

237

ve Kuzey Kafkasyahlaria irtibat kurarak güçlü bir vaziyete gelirse, bu; hem Bati hem Bolgevik çikarlarma hayati bir darbe vurabilir ve güçlenen Türkler (Bati'ya karq1) mücadeleden vazgeçebilirler! Igte bu dügüncelerle Bolgevikler, Türkiye'ye ciddi bir yarbir müdim yapmadan, Irgilizlerle yürüttükleri pazarhklarda eger Türkler, Azerilerle

"k1ymetli

metal" olarak kullamyorlar. Üstelik Bolgevikler Türkiye'de bir kgmünist ihtilali yapmak istiyorlar.51 \Bu karmagik siyasi taktikler sebebiyle Sovyet yardum daima hem Ankara'mn hem Moskova'nm gündeminde... Kâzun Karabekir'den bir not:

badele

8 Eylül'de Moskova'dan gelen altm külçelerini hastanede tarttirdik. Diger bu kadanm Ankara'ya Sovyet seErzuruntda iki yüz kilo biralaldL (Angarski) ile gönderdim. 9 Eylül: Ermeniler iki bagkâtibi Upmal faret baglad11ar...52 gündür Kulp bölgesini iggale Türkiye Bati Cephesi'nde de sikigik durumdadir, Ïstanbul hükümeti 10 Agustos'ta Sevr Antlagmasi'm imzalamig, ilerleyen Tunan111ar29 Agustos'ta Ugak'a girmigtirl Bu durumda Ermenistan'a kargi artik harekât gart! Ermenistan'a yapilacak askerî harekâti bugüne kadar siyasi sebeplerle ve özellikle Moskova ile iligkileri dikkate alarak ertelettiren Mus: O sirada

tafa Kemal Pa.ya, 16 Eylül'de "Garp Cephesi Kumandam Ali Fuat Papa gönderdigi yazida, Bolgeviklerin niyetleri hakkmda duydugu güpheleri anlatlyor ve "Ermenilerle müsait bir muharebe vermekten" bahsediyor, hatta Bolgevik yönetimindeki Azerbaycan'la yani ulagmu saglamak için "Ruslarm muvafakatma bagh hareket etmemek kararlarim ve talimatlarm1verdik" diyor.53 Salahi Sonyel'in deyigiyle, "Türk ulusal änderlerinin de bu kez anladiklari gibi, Ermeni sorunu ancak Tagnak yönetimini ba.y egici duruma getirecek askerî bir harekâtla çözümlenebilirlerdi. Ama böyle bir hareilk davramêm Ermenikâti baglatmakla suçlamhay1 istemediklerinden, Hazretlerine"

"ittisal"i

lerden gelmesini bekliyorlard1..."S4

Selahattin Tausel'in deyimiyle, "Ankara hükümetinin çekingen hareartik sona ermig, nihayet, 20 Eylül'de Mustafa Kemal'in ve Bakanlar Kurulu'nun imzalarnu tay1yan talimat Katabekir'e ulagmigtir:

keti"SS

Bütün Eserieri, cilt 9, sf. 282-285. Mustafa Kemal 5 f. Tam metin için bkz. Ataturk'un Papa [6 Eylul'de "Bati Cephesi Kumandani All Fuat Papa Hazretlerine" gönderdigi yazida da Rusya ve Bolgevizm hakkmda ayni rahatsizlik ve lüipheleri anlatir. a.g,e., sf 347-349. 52. Kazim Karabekir, a.g.e., sf. 842. 53. Atatürk'ün

Butün Eserleri, cik 9, sf. 348.

54. Salahi Sonyel, Türk Kudulug 55. Selabattin Tansel, Mondros'tan

Savagi ve Olg Politika, li, sf. 27. Mudanya'ya,

ill, sf. 236.

23 8 Kars genel istikametinde taarruz hareketi icra edilecektir... Asli maksat Ermeni silahh kuvvetlerini imha etmektir... Silahsiz Ermenilere katiyen dokunulmayacaktir... Gürcistan'm tarafsizligi için gereken temaslaDogu Kumandam Karabekir Papa yetkilidir... Cephesi ra

Karabekir son hazirhklari yaparken, 24 Eylül'de, Ruslarm hoggörüsünden yararlanan Ermeniler Kötek ve Bardiz ilçelerine saldiriyor!S7 Karabekir Papa, 25 Eylül'de askerlerme "cephe emri" yaymhyor, Türk taar28 Eylül'de baglayacagmi bildiriyor. Ermenilerle sorunu bangçi ruzunun yollardan çözmenin mümkün olmarbimi, Ermeni ordusunun sürekli olarak Türk birliklerine saldirilar düzenledigini, Milslüman halka zulümler yaptiguu, askerî harekâttan bagka çare kalmadigm1 anlatiyor. Bu emri"nde Karabekir siyaseten önemli bir konuyu vurguluyor "cephe

Bu hareketin icrasi lüzumuna Rus Sovyet hükümeti dahi kani olmugtur...

Karabekir'in

"cephe

emri"ndeki

qu madde de ilginçtir

Bilhassa az zayiat vermek ve cephane israf etmemek ve Tagnak Ermenilerin beyaz bayrak göstererek teslim olacaklan veya "Allah Allah" diyerek bagirmalan, Türkçe seslenmeleri gibi hilelerine aldirmamak lazimdir...

Tagnak Ermenistani'na kargi baglayacak olan askerî harekât, Kagizman-Novoselim-Merdenik (bugünküGöle) hattma kadar genigleyecektir. Karabekir zaten askerî harekât için hazirhklan yapmly, ordusunu mevzilendirmigti. Gerekli askexî talimatlan birliklere göndererek Karabekir

taarruz emrini veriyor.

Îlk taarruz Ve 28 Eylül 1920 sabaha kargi saat 03.00'te, Milli Mücadele'mn ilk taarruzu baghyor. Ermeniler bu ilk harekâta kang ciddi bir direnig gösteremiyor; Türk ordusu 29 Eylül akgann Sankanug'a giriyor. Bu arada Ankara, harekât hakkmda Sovyet liderlerine bilgi veriyo hatta Moskova'dan yard1m istiyor. Gerekçe olarak Ankara, Bati'daki Yunanhlar gibi Dogu'da da Tagnak Ermenilermin "Îtilaf Devletleri'nin entrikalarma alet olduklaruu" Türkiye'nin dogu vilayetlerini istila etmek için f1rsat kolladiklarmi ve "Basra Körfezi'nden Karadeniz'e kadar" itilaf Devletleri'nin nüfuzu altmda bir kitle olugturarak Türkiye'yi Dogu dünyasmdan koparmak istediklerini anlatiyor. Dahasi, Ankara, Tagnaklann yenilgiye ugrat11masmdan sonra Ermenistan'da "Türkiye 56. Atatürk'ün

Bütün

Eserleri, cilt 9, sf 364.

57. Salahi Sonyel, a.g.e., ll, sf. 27.

:

i

239

ve Sovyet Rusya arasmdaki iligkilerin bilincinde bir hükümetin igbagina gelecegini ümit" ettigini bildiriyor? Yani, milliyetçi Ankara, Bolgeviklerin Ermenistan'i ele geçirmesine yegil ig1k yak1yor, hatta.tegvik ediyor! Ankara, Ermenistan'i tecrit etmek için 9 Ekim'de Gürcistan'a da bir dostluk anlagmasi teklif ediyor. Bolgeviklerin Türk taarruzuna kargi sert tepki göstermesini de önlemeye çahq1yor. Bu sirada Mustafa Kem Hâkimiget-i Milliye gazetesinde Bolgevizm'i öven yazilar yaymlattiriyor: Hâkimiyet-i Millige, 5 Ekim 1920, "Türk Bolgevik Ittifalo" baghkh makale: "Türklerle Bolgevikler yahut Türk milleti ile Rus milleti aym Dogu'nun milletleridir; birinin bagmdaki dert digerinin de bagmda vardir... Yeni Rusya, yeni Türkiye el ele, dünyay1 emperyalist zulmünden kurtaracak olan hareketin öncüleridir..." Hâkimiyet-i Milliye, 9 Ekim 1920, "Cereyanlar" baghkh makale: "Komünizm hareketi gibi bir inlglap yahut genel manastyla qu Anadolu halkma dahili ve harici, az olsuxi sükûn ve rahat verecek herhangi bir degigim, Hâkimiyet-i Milliye'nin aziz ve kutsi tamdigi bir hadisedir... biri komünizmdir..." Bu gayeyi en iyi temin edecek vasitalardan 12 1920, Ekim "Iki Komünizm" baghkh makaHdkimiyet-i Millige, le: "Anadolu, Rusya'daki manasiyla havin ve kanh bir amele diktatörlüseri süratli bir olgungünemuhtaç olmaksizm komünist olacak, lagma ile kapitalist âlemden uzaklagarak ve onunla muzafferâne mücadele ederek, komünizm gayelerine kadar uzayip giden yollarm egigmden atlayacakt1r..." .gayet

-

Hâkimiyet-i

Milliye, 16 Ekim 1920, "Rus Bolgevizmi, Türk Komü-

nizmi" baghkh makale: "Rusya'da kanh bir inkdap, BoLyevizm namm1 taylyan koskoca bir komünizm inkilabi oldu. Türkiye de aym yola paralel olarak ayni istikamete dogru gidiyor... (Ancak iki ülkenin toplumsal yapdarl çok farkhdir.) Dolay1slyla Rusya'da Bolgevizm'in kullandigi etmek istemek kadar inkilapç1hktan inlolap usullerini buradä-tatbik olmayLS edilemez. Bolgevizm inlalabi, bütün komühaberdar tasavvur model degil pek laymetli, pek cannizm hareketleri için bir örnek,.bir h, pek muazzam bir rehberdir. Bu rehberden istifade etmeyi, onun gösterdigi yollardan gitmeyi ne kadar candan arzu edersek, onun usullerini gekil itibariyle aynen taklit etmekten de o derece sakmmz. Her geyde körü körüne taklitçilik fenadir; bilhassa inkdapçihkta!"S9 çahg1yor, Mustafa O sirada Bolgevikler Anadolu'da örgütlenmeye Kemal komünist örgütlerini yasaklaylp mensuplanm tutuklattinyor. "Komünizm lazrnsa biz getiririz, burada Bo14evik örgütlere gerek yok" 58. Ali Fuat Cebesay, Moskova Hatiralari,

sf. 92-93.

59. Bu makalelerin tam metinieri için bkz. Latin harflerine çeviren Hadlye Bolluk, Kurtulug Savagi'nm ideolojisi, Hakimiyet-i Milliye Yazilari, sf. 90-102.

240

bir politika izliyor, mesela 18 Ekim 1920 günü diye özetleyebilecegimiz "resmî" Türkiye Komünist Partisi kurdurukendi denetimi altmda bit yor... Aym zamanda dig politikada, dünya stratejik dengesinde Bolgeviklerle aym safta oldugunu belirterek Rusya'dan yardun almaya, siyasi destek saglamaya çahqiyor. 1920'nin sonbaharmda Bolgevikler de Türk destegine muhtaç, çünkü çok silogik durumdalar: Kizil Ordu Polonya'da Beyazlarla, Xinm'da Wrangel ordusu ile çarpigma halinde. Güney Kafkasya'da Karabekir'in ordusunun önünde duracak bir askerî kuvvet yok! Lenin telagh, "Türkler Batum'u, Bakü'yü alabilir, Ermenistan süratle Bolgeviklegtirilmelidir" diyor!60 Azeri petrollerini ele geêirmek isteyen Lenin yedi ay önce 17 Mart'ta

Kafkas Cephesi Harbî Înlulap SûrasinmBagkam Orjenikidae'ye çektigi telgrafta "Bakü'nün almmasmm zaruri oldugugu, Gürcistan'm da aym öneme sahip bulunduguou" bildirmigti.61 Fakat o sirada Kizil Ordu Polonya cephesinde ve Rusya içinde de Beyaz Ordularla çarpigtigi için Kafkasya'ya büyük bir agirhk verememigti. 1920 Ekim ve Kasim'mda Ermeniler Îngiltere'den yardim istiyor, ama lasa sürede yapilabilecek bir gey yok. Bolgeviklerden de yardim istiyorlar, Türklerin Pantürkizm.peginde olduguna Bolgevikleri inandinyorlar. Kemalistlerin Pantürkist olabileceginden zaten güphelenen Bol evikler "Türk saldirganhš1yla" bir iligkilermin olmadiguu, "Ermenistan halkma dostça duygular beslediklerini" açikhyorlar! Bu, Türk harekâtma kargi siyasi bir tavirdir! 9 Kasun'da ilk resmî Sovyet heyeti Ankara'ya vanyor, heyet bagkam Upmal Angarski'nin ayagmm tozuyla yaptigi ilk ig, Ankara ile Ermenistan arasmda yine önermek oluyor! Daha önce de arabuluculuk önererek Türk harekâtmi durdurmuglardi; gimdi aym geyi yapmak istiyorlar. Türk-Rus ißgkileri o kadar bunalunh bir evreye girmigtir ki, Bolgevik liderleri "Her an savaga girmeye zorlanabiliriz" diye aç1klamalar yaplyor!62 Ortak çikarlann ittifaka yönelttigi Kemalist-Bolgevik ili.ykilerinde, çatigan ç1karlardan dolay1 ciddi bir gerginlik yagamyor. Bati buuu gözden kaç1rmlyor tabii... Gürcistan'daki Ingiliz temsilcisi Albay Stokes, 6 Kasim'da Ingiliz Digigleri Bakam Curzon'a gizli bir telgraf gönderiy r: Bolgevik Ruslara karei Türklerle dost olahm, Mustafa Kemal'le görü lim, Yunanh1an birakahm, böylece tüm Islam dünyasmm da sempatisini kazamnzi Fakat bu keskin dönügü Curzon reddediyor.E Ashnda Türkiye'de Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy ve Digi leri Bakam "arabuluculuk"

-

60. Zeki Sarihan, a.g.e.,

Ill, sf. 238-239.

6 I. Dr. 1skender Yilmaz, Gümrü 2001, sf. 12l. 62. Salahi Sonyel. a.g.e., II, sf 30. 63..Salahi Sonyel, ay.y.

Antiagmasi,

Atatürk Arastirma Merkezl, Ankara,

241

Bekir Sami Bey'in de tercihi, partlarmuzi kabul ederlerse, Bolgeviklere kargi Ingilizlerleanlagmaktir... Mustafa Kemal ve Karabekir, Ingilizlere kargi Bolgeviklerle anlagma Bolgevikyanl1sidir; Bolgeviklerden yardim almak için Azerbaycan'm legtirilmesini bile kabul etmiglerdir. Ama ihtiyathdirlar. Hem Bolgevik1erle flört ediyorlar, hem yurtiçindeki Bolgevik faaliyetleri yasakhyorlar. Mustafa Kemal, Ruslarla anlagma bozulabilir diye, Ìngiltere ile an1 ma seçenegini de cebinde tutuyor; Ali Fuat Paga'ya yazdigi mektupkadar Ingiltere ile hafif temas" siyata, "Rus meselesi sonuçlanmcaya seti güttügünü bildiriyor." Mustafa Kemal Batl ile en keskin gekilde çatigtini, Dogu'ya en kararh gekilde yaklagtig1 s1rada bile Bati ile en azmdan temas" hesabim elden birakmamigtir. Bol§evik Rusya ile siyasi durumda böyle gerilimler yagamyor, ama K1xilOrdu'nun Kafkasya'da Karabeldr'in ordusuna kargi askerî bir çatigmaya girmesi imkâns12dir. Çünküböyle bir gey, Kafkasya'daki bütün Bolgevik stratejisinin çökmesi, Türkiye'nin Bati ile ittifaka itilmesi, ve kapitalizm"in Kafkasya'ya gelmesi demek olur! Kaldi ki Kizil Ordu, Beyaz Ordularla iç savag halindedir zaten! Ankara Rus tepkilerini yat1gt1rmaya çahylyor, ama geri adim atmiönerisini kabul etmlyor. yor, Bolgeviklerin Ve Meclis Bolgeviklere ateg püskürüyor Mademki Bolgevikler peryalist Ermeni isteklerini" destekliyordu, öyleyse Bolgevikler gerçek komünist degillerdi!65 Bu inig çilaglara ragmen Kemalist-Bolgevik igbirligi sürüyor. 24 Agustos'ta Bekir Sami Bey'in paraf ettigi Dostluk ve Yardun Antlagmasi geregince 21 Eylül'de Rusya'dan yola çikanlan ilk parti askerî yardim, 2 815 tüfek ve 1 885 sandik cephane 15 Ekim'de Trabzon Limam'nda teslim ahmyor.66 "hafif

"emperyalizm

"arabuluculuk"

"em-

Ve Dogu'da zafer! çektigi 16 Ekim'de Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey, Karabekir'e telgrafta "Bolgeviklerin Van ve Bitlis hakkmdaki teklifme ne dersiniz?" diye soruyor; Karabekir de "Kars, Ardahan ve Batum'u iggal etmemiz en iyi cevap olur" diyor!67 Genelkurmay Moskova'dakt Digigleri Bakam Bekir Sami Bey'e, 21 Ekim'de Ruslann Van, Bitlis ve Mug'un Ermenilere verilmesi yolundaki 64. Zeki Sarihan, a.g.e., IIL,sf. 213. .65.

Zeki Sarihan, a.gee., III,sf. 245. 66. Zeki Sarihan, ay.y. 67. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf 564

242

talebinin reddedilmesiiçin talimat gönderiyor. 22 Ekim'de Mustafa Kemal Paga, Sovyet Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'e mektup yazlyor. Bu, 2 Temmuz tarihli mektubuna cevapÇiçerin'in tlL Mustafa Kemal, mektubunda Türk-Sovyet dostlugunu vurguluyor: Rus milletinin insanhšm kurtulugu için gösterdigi yüce fedakârliga milletimiz büyük deger vermektedir Aym gekilde milletimiz de yüzy1llar boyunca savagarak Müslüman ülkeleri müdataa etmig ve Avrupah emperyalistlerin giddetli hedefi haline gelmigtir. Kesin olarak inanmaktada paylaymaktadir ki, bir taraftan Batih yim ve inancimi vatanda.91arim emekçiler, diger taraftan kölelestirilen Asya ve Afrika halklar1, bugün milletleraras1 sermayenin, onlari birbirine lordirmak, köleleptirmek ve efendilerinin azami kân için onlari kullandigru anladiklar1 ve sömürge politikalarmm bir cinayet oldugu bilinci dünygemekçi kitlelerinin kalbine yerleptigi gün burjuvazinin iktidan son bulacakt1r. "stratejik"

Mustafa Kemal bunlan yazdiktan sonra bir yaklaç1m ortaya koyuyor Bolgeviklerin Bati proletaryasi, Türkiye'nin de Islam dünyasi üzerindeki etkilerinin Batt'ya karç1 el ele vermesi: üzerindeki Sovyet .Hükümetinin Avrupa emekçileri yüksek manevi nüfuzu ve Müslüman âleminin Türk hallona sevgisi bize ki, sabir ve cehaletten ileri gelen bir kadercilikle Bagüven vermektedir emperyalistlerin iktidarlarmi destekleyenlerin, siki iqbirligimiz sayetill sinde Bati emperyalizmine kargi birlegeceklerine inamyoruz¾

Rus Federatif

Mustafa Kemal bu mektubu yazarken Dogu Cephesi'nde Ermenilerle yer yer çatigmalar oluyor. 28 Ekim'de, Ermenilerin elindeki Kars'1 kurtarmak üzere Türk taarruzu ba.pliyor.' Kars ve Ardahan 1877 savagmda Ruslarm eline geçmig, 1918 bagmda Kafkas harekâti ile kurtarilrug, fakat 1918 sonunda Mondros Mütarekesi ile Ingilizlere birakilrug, Îngilizler de Ermenilere vermiglerdi. 68. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt IO, sf. 64-65.

*

Sarikamig'in kurtanimasiyla Kars taarruzunun baglamast arasinda bir aylik bir dönem vardir. Atatürk'e göre Celaleddin Arif olayi yuzûnden harekât Celaleddin Arif Ermenilerin ekmegine yag sürmü§tu. Celaleddin Arif, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'le Erzurum'a gitmig, orduda yolsuziuklar oldugu, silahlann çalinip satildrgi gibi dedikodular içinde Mustafa Kemal'e kargi çakan 50 imzali bir telgraf çektirml§ti Atatürk buna çok büyük tepki gästerir. Celaleddin Arif kendisinin eyalet valisi, Huseyin Avni'nin de Erzurum il valisi yapilmasini istlyordu. Karabekir'in anlaami biraz farklidir. Büyütülecek bir olay degildi, 50 imzanin sahiplerinin çogunlugunun haberi yoktu. Bir haftaligina cepheden gelerek meseleyi hallettigini, Mustafa Kemal'e telgrafla durumu bildirdiginianlatir. Aradaki blr ay \çlnde Ermeni kuvvetleriyle meydana gelen çatigmalar hakkinda bilgi verir. Ikianlatimi mukayeseli okumak gerekir. Atatürk, Nutuk ve Kâzim Karabekir, istiklal Harbimiz, sf. 837, 849-854, 893-895; Kâzim Karabekir, Nutukve Karabekir'den Cevaplar, cilt4, sf. 982-1012. "durmug"

243

30 Ekim'de Kars, 7 Kasim'da Gümrü almarak, Arpa Çay1'nmdogusundaki topraklar Ermeniiggalinden kurtan11yor. Kâzim Karabekir Türklerin aldiklan yerlerdeki Ermeni halkm ve Erkorunmasi ve bakimi için tedbirler ahyor, olameni yetim çocuklanum ganüstübir çaba gösteriyor. Bölgedeki Amerikan heyeti, Karabekir'in Ermenileri korumak için aldiklan önlemleri övgüyle Washington'a bildiriyor? ustafa Kemal, Dogu harekâtmdan dolay1 4 Ekim, 8 Ekim ve iki defa da 30 Ekim tarihlerinde gönderdigi telgraflarla Karabekir'i ve silah arkadaylanm kutluyor. 30 Ekim tarihli telgrafta, Kars için harekâtm günden beri arazinin engelleri ve dügmamn bütün vasitalanyla mukavemeti ve mevsimin giddetli gartlan içinde" yapildignu belirtiyor ve "Kars gibi bir kalenin zapt1 her milletin tarihinde nadir olan fevkalade bir askerî baçandir" diyerek kutluyor: "dört

Zat-i devletlerini ve kumandan ve asker bütün ganh arkadaylanmizi kemâl-i iftihar ve itimat ile takdir ve tebrik ediyoruz.70 192Tnin iç politika partlannda Atatürk Natuk'ta daki övücü sözlerinden bahsetmeyecektir.

Karabekir hakkm-

Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey de Karabekir'i kutluyor Pek sevgili kardegim Kâzimcigun, $arkharekâti bizive davamizi ihya etti. O kadar s11alnug idik, o kadar dalmig idik ki, vaziyetin nefes alacak bir menfeze kesin ihtiyac1vardi. Allah'm inayetiyle bunu sen tam bir muvañakiyet ve intizam ile açtm... Bilhassa Mustafa Kemal gükramm ifade ve izhar için ne yapacagim bilmiyordu. Herkes böyle idi... Garp'ta sikmtiday1z Kâzim. Malzeme, anargi, entrika s1kmtdan, en mühimi tabii malzemedir.71

Înönü, 1960'larda anlattigt hatiralarmda da Karabekir'den ve Dogu harekâtmdan takdirle, övgüyle bahsedecektir.72 Gümrü'nün almmasmdan sonra Ermenilerin istegi ile ateykes yapihdevam ediyor. Ermenilerle 26 Kasim'da baglayan bang müzakereleri Karabekir'e hükümetinin Ermenistan Sevr temsileisi Hatissiyan, yor, Antlagmasi'ndan imzalarm1 geri çektiklerini bildiriyor. Milli Hareket'in Sevr'de açtig1 bu ilk gedigi Karabekir Ankara'ya miijdeliyor. 69. Käzim Karabekir,

istiklal Harbimiz,

70. ATTB, sf. 369, 370, 375, 376. 71. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 862. 72. Ismet inöna, Hatiralar,

sf. 2l0-2l5.

sf. 857-858, 870-876.

244

,

27 Kasun'da Lenin ve Stalin .Kafkasya'daki Kizil Ordu Komutam Orjenikidze'ye, Ermenistan'm Belgeviklegtirilmesi emrini veriyor. Çünkü K1zil Ordu Kafkasya ve Kiriin bölgesinde Beyaz General Wrangel'in ordulanm yenmig, Ermenistan'1 içgal edecek duruma gelmigtir. Bu arada Tagnak .hükümeti Tüfkiye ile bang görügmelerini sürdürüyor ve Karabekir bagkaahimdäki Türk heyeti ile Hatissiyan bagkanhšmdaki Ermeni hükûmeti aras.mda 2-3 Arahk gecesi Gümrü AntlagInast imzalamyor, 1877 savagmda kaybettigimiz topraklan 43 yd sonra geri aliyoruz, Sevr Ardddgmasi'nm dogu ayagl, Ermenistan projesi tamamen çöküyor, bugünkü suunmiz (büyük çapta aymsi) çiziliyor. Ertesi gün KizilOrdu Erivan'a girerek Ermeni Bolgeviklerle birlikte Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti'ni ilan ediyor! Ve yeni Bolgevik Ermenistan hükümeti 10 Arahk 1920'de Ankara'ya nota veretek Gümrü Antlagmasuu feshettigini bildiriyor! "Emperyalist Tagnaklar" devrildigine göre, gimdi karde; halkm" yeni bir antlagma yapmasm1 istiyorlar!73 Bu yüzden Gümrü Antlagmasi yürürlüge girmiyor. Artik dogu suuri m1z1 tespit etmede muhatabmuz Tagnak Ermenistan'i degil, Polonya'da zafer kazammy, Beyaz Ordulan maglup etmig, Kafkasya'y1 ele geçirmig Sovyetler'dir! "iki

Harekât erken yap11saydi? "bazi

Burada bir soru akla geliyor: Karabekir'in ve Türk kumandanlanmn"74 savundugu gibi, Ermenistan'a kargi Dogu harekâti Haziran aymda yapilsa, Eylül sonuna kadar ertelenmeseydi, Türkiye íçin daha iyi olmaz ruydi? Mehmet Gönlübol ve Cem Sar, harekâti ertelemekle Atatürk'ün isabetli davrandigim savunuyorlar: Gerçekten o sirada Türkiye'nin askerî ve siyasi çikarlari bunu gerektiriyordu. Ermenistan'a kargi o sirada,girigilecek mukabil hareket iç ve dig tehlikeler dogurabilecekti. Nitekim dig dügmanlarla sava.yan Ankara hükümeti,

Milli Hareket'e kargi direnen iç kuvvetlerle de savagmak durumundayd1. Diger taraftan o strada Ermenistan'a kargi girigilec bir harekât, Îngiltere'nin fiili bir müdahalesini de tegvik edebilirdi. Bt sebeplerden, ancak Eylül ayi sonunda mukabil saldinya geçen Türk ordulan 30 Eylül 1920'de Sankanuq'i, 30 Ekim'de Kars'1 ve 7 Kasim'da Gümrü dahil olmak üzere Arpaçay'm dogusundaki bölgeleri Ermenilerden almigt1.75 73. Tam metin için bkz. Yerasimos, a.g.e.,, sf. 244-256. 74. Mehmet Gänlübol, Cem Sar, a.g.e., 73. Mehmet Gänlübol ve Cem Sar, ay.y.

sf 18.

245

Atatürk Natuk'ta harekâti Nisan'dan Eylül sonuna kadar erteledigine deginmiyor. Karabekir ise dogal olarak, kendi tezini, yani harekâtm Haziran'da ya da yaz aylarinda yapilmasi gerektigini, sonbahara ertelemenin yanhq oldugunu savunur. Karabekir'e göre, Ekim aymdaki harekâta müdahale edemeyen ingiltere, Mustafa Kemal'in kayg11andigigibi Trabzon'a asker ç1karamayan Amerika, Haziran'da da bir gey yapamazlard1. ÜstelikKizil O du Haziran aymda Polonya ve Kirim cephelerinde Beyaz Ordu'yla savagtigi için Dogu Cephesi'ndeki Türk harekâti çok daha avantajh olurdu. Dahasi, Haziran'da Yunanhlar Ugak'a kadar ilerlemig de degildi! Karabekir'e göre, Dogu harekâti kendisinin talep etdgi gibi erken yap11saydi, Bati Cephesi'nde Türk ordusu Eskigehir'de yenilip Sakarya'nm dogusunaçekilmek zorunda kalmayacakti, çünkü Dogu zaferinden sonra Bati Cephesi'ne asker ve cephane gönderip takviye ettnek ve böylece Yunan ilerleyigini erken durdurmak mümkün olacakti.¾ Ingilizlerin Temmuz aymda Batum'u bogaltarak Gürcülere birakmas1 da gösteriyor ki, Türklerin Errienistan'a yapacag1 bir harekâta kargi askerî müdahalede bulunmalari mümkün degildiF Bu da Karabekir'in öngörüsünü dogrulayan bir geligmedir. Ali Fuat Papa da bu konuda Karabekir gibi dügünüyor: Mustafa Kemal Paga'mn Dogu harekâtuu hangi gerekçelerle ertelettirdigini anlatan Fuat Papa, harekât ertelenmeseydi Dogu Cephesi'nde askerî zaferin Haziran aymda kazamlabílecegini, Îngiltere'nin hiçbir gekilde müdahale edemeyecegini, Rusya ile de dostlugun ve ulagunm daha kolay kurulabilecegini, o sirada Yunan taarruzunun da beklenemeyecegini yazlyor: 1920 ylh Mayis aymda Ermeni ordusu, içeride Bol.gevik isyamm bastirmak ve kuzeyde Azerbaycanhlan durdurmakla meggul bulunuyordu. Mengevik Gürcistan ona yardim edecek durumda degildi... 16. kolordumuz Ermenileri süratle Alaglup edebilecek bir durumdaydi... Ermenistan hareketini daha fazla ertelemek Batt Cephemizi aylarca zaylf bir halde birakilmaktan bagka bir geyle tevil edilemezdi.

Dogu harekâti böyle erken yap11sayd1, en az iki tümeni Batt Cephesi'ne kaydinp iç isyanlar ve Yunan ordusu kargismda çok daha kuvvetli hale gelebilirdik. Türk tarihçilerinden Salahi Sonyel'in harekâtm bu kadar ertelenme76. Kazim Karabekir, Nutuk ve Karabekir'den sf. I393.

Cevaplar, cilt4, sf. 1013-1134, cilt 6.

77. Skz. Genelkurmay BagkanligiHarp Tarihi Dairesi, Türk Cephesi, Ankara .1965, sf. 145. 78. Ali Fuat Cebesoy, Milli Macadele

istiklal Harbi,

Natiralari, sf. 524-529.

III. cilt, Dogu

246

sine eleptirel baktigmi,"

Selahattin Tansel'in de ertelemeleri "Ankara hareketi"80 hükümetinin çekingen diye niteledigini görmügtük. Dogu'da zaferi.kazamp eldeki kuvvetlerden bir kismmi Bati Cephesi'ne göndermek çok önemliydi. Çünküiç isyanlar ve Sakarya'ya kadar dayanan Yunan ordusu kargismda Bati Cephesi'nin asker, silah ve cephaneye çok acil ihtlyac1 vardi. Harekâtm sonbahara kadar ertelenmesi yüzünden, Bati Cephesi'ne bu sevkiyat ancak.1921 yllmm ilk aylarmda baglayabilecek, 16 Mart 1921'de Moskova ile Dostluk ve Tardun Antlayesevkiyat imzalandiktan luzlanacak, ama ulagtirma partmas1 sonra bu zorlugu sebebiyle ciddi larmm gecikmeler olacaktir. Batt Cephesi'nde Îkinci Inönü'de ve Ashhanlpr'da savaÿ sürerken, Genelkurmay Dogu Cephesi'ndeki 3. Kafkas tümeninin, tüfek, top ve cephane ile birlikte kademeli olarak Bati Cephesi'ne gönderilmesini istedi. Yunan ilerleyigi kary1smda ordumuzun Sakarya Nèhri'nií1dogusuna kadar geri çeldlmesi üzerine dogudan bir tümenin daha battya gönderilmesi gerekti. 1901 dogumlular silahaltma ahndigi halde birliklerde gerekli asker sayisma ulay1lanuyor, büyük çapta subay s11antis1 çekiliyordu. Ilk gelen birlilder Sakarya Savagi'na katilmig, ama son yola ç1kanlan tümen savaga yetigememigti. Çünküsevkiyat yaya yoluyla Batum'a, oradan deniz yoluyla Trabzon'a oradan cepheye gönderiliyordu. Dogu suurmi korumak için bir miktar asker gerektigi gibi, Trabzon'da 7 bin silahli Rum'a kargi, bölgedeki agiret isyanlarma kargi da kuvvet bulundurmak gerekiyordu.8 1 Karabekir'in 1921-1922 döneminde Bati Cephesi'ne gönderdigi silah ve malzeme göyle: piyade tüfegi: 9 326, süngü: 14 455, hafif inakineli tüfek: 101. Çegitli Çegitlitop: 74, bomba topu: 36. El bombasi: 162 540 adet, piyade cephanesi: 23 636 sandik, topçu cephanesi: 163 022 sandik. • 1stihkâm modeli kürek: 15 928, istihkâm modeli kazma 1 750. Karabekir, Ermenilerden sava.g tazminati olarak aldigi 1 000'er tane mermisiyle birlikte 2 bin adet piyade tüfegini ve bir miktar topla cephaneyi de Bati Cephesi'ne göndermigtir.82 Dogu harekâtmm zamanlamasi hakkmdaki tartigmalar bir kenara, Türkiye bu harekât sayesinde 187Tde kaybettigi topraklanm kurtar •

•

•

-

79. Salahi Sonyel, Türk Kurtulug Savagi ve Dig Politika, II, sf. 27. (Salahi Sonyel. Ankara'nin Eyiül'de harekât karari armasmr anlatirken, "Tûrk ulusal önderlerinin de bu kez anladiklari gibi, Ermeni sorununu ancak Tagnak yönetimini.bag egici duruma getirecek askert bir harekâtla çözümfeyebillrierdi. Ama bäyle bir harekati baglatmakta suçlanmayi istemediklerinden, ilk davranr¡m Ermenilerden gelmesini bekliyorlardi..." diyor.) 80. Selahatt.in Tansel, a.g.e.,

Ill, sf. 236.

81. Genelkurmay Bagkanilgi Harp Tarihi, Dairesi, Turk Cephesi, Ankara, 1965, sf. 250, 256, 263.

istiklal

Harbi,

III. cilt, Dogu

82. Doç.Dr. Muhammet Erat, "Mllli Mücadele'de Kåzim Karabekir Paga", Türkler, l6, Yeni Türkiye Yayinlari, Ankara, 2002, sf. 993-994.

cilt

i

I

i

247

i

rak Tagnak Ermenilerlyle Gümrü Antlagmasi'm imzalamig, fakat yeni kurulan Bolgevik Ermenistan'm buna itiraz etmesiyle s1kmtil1 bir siyasi durum ortaya ç1kmigti. 1921 yllma sikmtih bir ortamda giriliyordu. 1921 Ocak aymda Yunanhlar Eskigehir'e dogru ilerliyor. Doguda zafer kazanan Türkiye bir an önce Moskova ile anlagmay1 imzalayarak dogu s1mrim saglama baglamak ve Rusya'dan alacagi yardimla Bati Cephesi'ni takviye etmek istiyor. Fakat Ruslar bir yandan Ermenistan ko usunda yeniden pazarhk pegindeler! Öbüryandan Ingilizlerle bir ticaret anlagmasi yapmaya çaligiyor! Îngiltere Ruslarla bir ticaret anlagmasi yapmak için Moskova'nm Ankara'ya yardim etmemesini gart koguyor! Ankara, Ruslarm "Bati devletleriyle anlagma kargihimda Türkiye'nin terk ve feda edilmesi imkânmi elde tutmak için bir taahhüde girmedigini" ve Türkiye'de komünist faaliyetlerle yönetimi ele geçirmek istedigini

dügünüyor! Ingiliz-Rus iligkileri Ankara'yi kayg11andinyor. Çiçerin9 Ocak "Rusya, ve bang iligile ticaret Lord Büyük Britanya Curzon'a 1921'de istemektedir" diye telgraf çekiyor. kileri kurmayi en içten bir gekilde Stalin 22 Subat'ta,Ankara'nm Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Paga'ya "Ittifak yapamayiz. Çünküingili21erleticaret anlagmasi yapacagiz" diittifak anlagmasi" yapabileceklerini, yor, Türkiye ile ancak söylüyor. Büanla.ymasi olmaksizm para ve silah gönderebileceklerini tün bunlar Ankara'nm kugkularmi büsbütün artiran faktörlerdir? Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti'nin Digigleri Bakam Behzadyan, 10 Subat1921'de Ankara'ya gönderdigi notada Gümrli Antla.ymas1'm tammadiklarmi bildiriyor! Behzadyan, ancak Kemalist liderlik de Gümrü kargi açt1g1 ulusal Antla.ymasi'ndan vazgeçerse, "Bati emperyalizmine söylüyor! kurtulug mücadelesinde" Ankara'ya yardim edeceklerini Behzadyan'in agziy1a Belgevikler aba altmdan sopa gösteriyor! Behzadyan Ankara'ya Moskova'da yeni bir konferans yap11arak sorunlarm orada görügülmesini, Gümrii'deki Türk ordusunun çekilmesini, Ermeni savag esirlerinin serbest birakilmas1m istiyor. Türk Digigleri Bakan Vekili Ahmet Muhtar Bey cevabmda, Türk askerî harekâtmm "Ingiliz emperyalizminin uçaklari. olan Tagnaklar"a karg1 yapildigun, Gümrii Antlagmas1'mn iptalini istemenin anlagihr tarafi olmadigmi bildiriyor." Belli ki, Ingilizlerle'ticaret antlagmasi yapmak i in görügmeler sürerken Bolgevikler Ankara'ya mesafe koyuyor! ÇünküPolonya cephesinde Kizil Ordu zafer kazanmigtir, Bolgevikler artik kendilerini hayli güç"kardeglik

lü hissediyorl Tabii, Ankara, Gumrü Antlagmasi'm Bolpevik Ermenistan'm feshetmesinin arkasmda Moskova'nm oldugunu biliyor! Digigleri Bakan Vekili Ahmet Muhtar Bey bunu Meclis'te göyle anlatacakt1r: 83. Bkz. Ömer Kürkçüoglu, a.g.e., sf. 151-159. 84. Salahi Sonyel, a.g.e.,

ll, sf. 35-36.

248 Biz Ermenilerle bir zaman harp ettik, sonra sulh yaptik... Bu sulh hükümlerinin yürürlüge girmesine mâni olan, Sovyet hükümeti oldu. Biz Ermenilerle onlann mezaliminden ve facialarmdan memleketi ve Îslam ahaliyi kurtarmak ve onlar bizim gibi medeni bir hükümet kuramadiklan için, orada münasip bir kuvvet b1rakarak Dogu hududumuzda asayigi muhafaza emeliyle muharebe yaptik. Ve sulh yaptik. Fakat bu gayenin isti sali esnasmda kargmuza bir engel kuvvet çikti. O da Rusya Sovyet hükümeti... "akidelerini"

Ahmet Muhtar Bey, Rus Bolgevik rejiminin kendi siyasi yani ideolojisini insanlara, milletlere lçabul ettirmek için tecavüz uyguladigim" vurguluyor! "Mustafa Suphi Efendi"nin bu amaçla Türkiye'ye gönderildigini söylüyor: "Biz biliyoruz ki, Ruslarm bir gayesi var: O¾a ittifak ve ittihat edecekleri milletlere mutlaka kendi akidelerini kabul ettirmektirL." Ve Ahmet Muhtar Bey bir endigesini dile getiriyor: Türkiye ile Azerbaycan arasma Ermenistan'm konulmast "bütun

Benim korktugum ingilizlerle Bolgevikler, Azerbaycan Türk âlemi ile bize, aramiza bir Ermenistan dikmek istiyorlar! Bolgevikler Van'i, kabul Bitlis'i bilmem nereyi onlara veriyorlar. 1stanbul hükümetinin bahgetmek oldugu üzeSevr antlagmasmm karatlanm etmig tamamen re...85

Bolgeviklere güvensizlik Ankara'mn

Sovyetler'e

güvensigligini

artiran

bir husus,

Subat

1921'de Kizil Ordu'nun Gürcistan'a saldyrmasidir. Mustafa Kemal 21 yapt1g1 Meclis'te güvenmedigmi açikBolgeviklere konugmada Subat'ta

ça belirtlyor· Evvela... Ruslar Kirnuzi kitalanyla Gürcistan'a taarruz ederken, bize malumat dahi vermemiglerdir. Ikincisi,Ruslar, bu defa da bizi ortak hakaldirdigm" z rekete davet etmemiglerdir. Dün gece yans1 yatagmdan Rus Elçisi Medivani'nin bana söyledigi de smirlarruz dardir, oturundz yerinizde...

leyse

ittifak yapmaya neden bu kadar önem veriyoruz? Bolgeviklerle ittifak politikasuu sert bir gekilde elegtiren Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'e verdigi cevapta Mustafa Kemal "Ruslar mi, Ingilizlermi?" diye soruyor: Peki,

Bolgeviklerle dostluk

veya

85. TBMM Gizli Celse, 18 Mart l92\, Moskova Antlqmas!'nin imzalanmasindan sonral Bkz. Dr.iskender Yilmaz, Gümrü Antlagmasi, sf. L64-l65,

iki gün

249

ingilizler galebe çalabilirse biçim için daha tehlikeli olabilir... Kafkasya'da Ruslar nu yoksa Îngilizlermi galibiyet kazansm? Bunu da ince bir muhakemeden geçirmek gerekir. En nihayet hangisi? Mustafa Kemal'in deyimiyle, Türkiye açismdan iggalci Ingilialere kargi Bolgevik Ruslar, Bolgevikler açismdan da emperyalist Îngilialere ger"dir.86 kargi milliyetçi Türkiye çok aralarmda için de, ciddi ideolojik görüg ayriliklan, siyasi Onun anlagmazhklari çiksa bile, her iki taraf da ihtilafiar ve bazen toprak stratejik iligkilerini sürdürilyor. Moskova'da Türk-Sovyet görügmeleri devam ederken, Kizil Ordu'nun Gürcistan'a girip Tiflis'i iggal etmesinden bir gün önce 23 $ubat'ta Bati yanhs1 Gürcistan hükümeti Ardahan ve Artvin'i Türkiye'ye bulunan Türk birakiyor ve Kâzim Karabekir'in emriyle Ardahan'da kuvvetlerini temsilen yedek subay Hilmi Bey Ardahan'a Türk bayragm1 dikiyor. Karabekir Paya Ardahan ve Artvin'in anavatana katildigim genelge ile müjdeliyor? Ve 18 Mart 1921'de, aym gün içinde, Moskova'da iki antlayma imzalamyor: Îngiltere ile Ticaret Antlagmas1... Türkiye ile de Dostluk ve Yar"ehveni

dun Antlagmasi... Türkiye ile yapilan antlagmanm imzalan 18 Mart'ta atildigi halde, resmi tarih 16 Mart'tir. Taraflar bu antlagmay1 emperyalist devletlerin Istanbul'u iggal yildönümü olan 16 Mart'ta imzalamig olmada hakh bir sembolik deger görmüglerdit Antlaymanm girig bölümünde de, Arikara dayanigmalan" kargi mücadeledeki ve Moskova'nm zorla kabul ettirilmig vurgulamyor, Misak-i Milli simrlan teyit ediliyor, antlagmalan geçersiz saydiklan belirtiliyor. Iki taraf birbirlerine kargi kendi topraklarmda propaganda yaptirmamayi taahhüt ediyor. Ermenilerin ve Ruslann talep etigi Van ve BitIis asla söz konusu olmuyor, Kars, Ardahan ve Artvin Türkiye'de, buna karq1hk Batum Sovyet Gürhimayesi altmda özerk cistan'mda kaliyor. Nahç1van, Azerbaycan'm "Sovyet cumhuriyeti" oluyor. Bogazlar tüm milletlerin ticari gemilerinin geçigine aç1k tutuluyor. Karadeniz ülkelerinin katdacagi uluslararasi bir konferansta Bogazlar rejiminin ve Istanbul'un güvenliginin karara baglanmasi, ama bu kararm Türkiye'nin egemenligine uygun olmasi kararlagtinliyor... Çiçerinaynca Îktisat Vekili Yusuf Kemal Bey'e gönderdigi resmî mektupta, Türkiye'nin kalkmmasi için her yll 10 milyon bildiriyor. Antla.yma 7 Temruble tutarmda mali yardim yapacaklanm muz 1921'de Meclis'e sunulayor, Batum'un kaybmdan dolay1 beg mil"emperyalizme

86. Bkr. Atatürk'ün

Bütün Eserleri, cilt i I, sf 52-53. "Ehveni ger" terimi Mustafa Ke-

mal'e aittir.

87.

IskenderYilmaz, a.g.e.,

sf. 174-175.

250

letvekilinin ret oyuna karq1hk 201 oyla onaylamyor.88 Mustafa Kemal Meclis'te ya tigi konugmada yine emperyalizmden bahsediyor, "Bu antlaÿma ile emperyalizmin ihtirash saldinsma hedef olan iki devlet arasmda dogal sebeplerle ortaya çikan dayamgmanm, hukukî bir gekille tespit edilmig oldugunu" söylüyor.89 Moskova Antlagmast ile Türkiye'nin Dogu Cephesi ve smirlan garantiye ahmyor. Misak-i Milli'ye dahil olan Batum'un Gürcistan'a biralalmasi antlagmanm yapilabilmesi için Ankara'nm verdigi tek ödündür 90 Yeni Türkiye'nin ilk uluslararas1 antlaymas1... Böylece "Kafkas Seddi" de kaldinldigi için Sovyet yardimium önünde engel kalmayacaktir. Ama Bolgevik Rusya, yardun göndermek için sürekli antikapitalist" hatta "Bolgevizan" bir Türkiye görmek isteyecek, Mustafa Kemal da bunu gösterecektir! Bu arada Türkiye Bati Cephesfnde sikmtih ]>irdönem yap1yor. Yunanhlar Bursa'dan hareketle 6 Ocak 1921'de Bilecik-Eskigehir arasmdaki Inönü mevkiine kadar geliyorlar. Fevkalade sikmtik anlar yagayan Genelkurmay Bagkam Ismet Bey, 9 Arahk'ta bir mektup daha yazarak tarihimize hediye ettigin muzafferiyetle istikbalimizi açkadar malzeme gändereceksin?" diye soruyordu_91 tm" diyor ve Malzeme! Silah! Para... Bunlartsaglayacag1mis önemli yerlerden biri Rusyal Onun için Mustafa Kemal, Bolgevizm'le flörtü devam ettirecektir. Bolgeviklerin düzenledigi "Bakü Dogu Halklan Kurultayr" hem bu ihtiyathhgin hem Bolgevizm'le flörtün Ankara aç1smdan önemli bir smavidir "antiemperyalist,

,

"milletimize,

"ne

"ihtiyath"

Dogu Halklan Kurultay1 Türkiye Dogu Harekâtina hazirlamrken, 1 Eylül 1920'de Sovyet Azerbaycam'mn ba.ykenti Bakü'de Bolgevikler "Birinci Dogu Halklan Kurultay1"m topluyor. Kurultay, ashnda, Baslart ve Türkistanh "Müslü-

man komünistler" tarafmdan kendi sorunlarim görûçmek için dügünülmügtü. Ama onlara bu inisiyatifi vermek istemeyen Moskova ve Komünist Enternasyonal, bu kurultay1 kendi güdümüne alarak sadece Müslüman degil Dogu milletleri"ni içerecek gekilde topluyor.9 Kongrede konugan Rus Bolgevik liderlerden Zinovyev'in ve Radek'in "bütün

88. Bkr. Salahl Sonyel, Türk Kurtulus Savagi ve Dig Politika, ll, sf. 51-58, antiagmanin Sovyet yorumu lçin bkz. A. M. $amsutdinov, Türkiye Ulusal Kurtulug Savagi Tarihi, 19 18- f 923, Dogan Kitap, istanbul, 1999, sf. 207-21 L .

89.

a.g.e., Samsutdinov,

90. Bkz. Baskin Oran [7\-l75.

sf. 212.

(haz.),Türk

9L Kâzim Karabekir, a.g.e.,

Dag Politikast,

llecipimYayinlari, Istanbul,2001,

sf. 863.

92. Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatiralart,

Istanbul, 1955, sf. 14.

sf.

i

25I

"Beyaz Polonya'ya kargi Rus Sovyetleri Cumhuriyeti'nin yapt1RI savag, degil, ayrica, Dogu'nun çahgkan halklarmm sadece Bati proleterlerinin da ortak dügmana kargi savagidir" diye konugmalari, bütün ezilen haklari Komünist Enternasyonal bayrail altmda birlegmeye çagirmalan, Kurutay'm hangi amaçla düzenlendigini gösterir zaten.E Bir Sovyet tegebbüsü olarak düzenlenen "Birinci Dogu Halklan Kurultay1"ndan Mustafa Kemal son derece tedirgin oldugu halde, Îbrahim Tali ( ngören) Bey'i TBMM adma gözlemci olarak gönderiyor. Kâzun KarabeCevat Ior de Ankara'nm onay1 ile Erzurum ve Trabzon vilayetlerinden Dursunoglu ve eski Îttihatçi Hafiz Mehmet ile arkadaglarmi gönderiyor Bu Hafiz Mehmet Bey, Izmir Suikasti'nden sonra idam edilecektir. Kurultay'a 1 273'ü komünist olmak üzere 1 891 delege kat1hyor. En kalabahk grup 235 delege ile Türklerdir. 192 Iranli ve Fars, 157 Ermeni, 104 Rus, 100 Gürcü, 82 Kuzey Kafkasyah, Çeçenve Kabartay, 61 Tacik, 47 Kirgiz, 41 Yahudi, 35 Türkmen, 15 Özbek14 Hintli, 8 Kürt, 8 Çinlivs. kat111yor. Tabii bunlarm toplumlarim temsil ettikleri söylenemez. Enver Papa da "Fas, Tunus, Cezayir ve Trablusgarp Înlolaplarmm Temsileisi" olarak kurultaya katihyor riesela! Aclan Say11gan'agöre, Enver Papa Müslüman delegelerin çok büyük ilgisiyle kargilamyor, elini etegini öpüyorlar, kendilerini otomobilinin önüne atiyorlar. Ruslar Enver Papa'nm Îslam dünyasmdaki itibarru biürküyorlar, Pa.ya'mn Kurultay'da bizzat koliyor, ama bu kadarmdan nugmasim engelliyorlar, onun konugma metnini Mehmet Emin Vehbi adinda biri okuyor, okurken alayc1 bir tav1r takimyor. Bu Mehmet Emin Vehbi, daha sonra Mustafa Suphi'yi ihbar etmekten çekinmeyecektir! Kurultay'da Enver Paga'ya sert tepkiler de oluyor, "Alman ajam" falan diye suçlamalar yap1hyor. Bakü Kurultayihdald bu durum, Enver Paga'mn Anadolu'ya gãçme niyetlerini zaafa agratung, Mustafa Kemal'in liderligini güçlendirmigtir94 Enver Paga'nm okunan uzun konugma metni "Yoldaglar" diye baghyor "Sarkâleminin III Enternasyonal'le müttefik oldugunu" ilan ediyor! Enver Papa, Birinci Dünya Savagi'na girmesinin emperyalizm karoldugunu söylüyor, gimdiki Rusya o zaman gismda bir mecburiyet ,

Birinci Dogu Halklan Kurultayl, Koral Yayinlari, istanbul,1975, sf 9, 93. Ali Alev (çev.), \5-24. sf. 186. (Mirza Bala, "Komintern ve Sol Hareketler, 94. Aclan Sayi1gan,Türkiye'de Azerbaycan", Kurtulug dergisi, No. IO, Agustos 1935, Berlin, sf. 280-28l'den). §evketSureyya'ya gäre, tam aksine, Enver Papa Müslüman delegelerin tepkisi yuründen kendisi ko(SevketSureyyaAydemir, Enver nugamamig, konugma metnini Mehmet Emin okumuttur Paga, cilt III, sf. 572 ). Delegeler Enver Paga'ya bu kadar topki duyuyorsa konugma metninin okunmasina ntye kargi çikmamiglar!! Sanlyorum Ruslar hem Enver'den yararianmak hem onu fazla güç\endirmemek lçin ortalama yol alarak metnin bagkasi tarafindan okunmasini uygun bulmuglardi, metinde zaten Batl kargitligi var.

252 mevcut olsaydi durumun farkh olacagim anlatiyor. Türkiye açismdan Zinovyev'in konugmas1örtemlidir: "kutsal

Mustafa Kemal Paga'nm yönettigi hareket halifenin kipiligini" dügmanlarm elinden kurtarmay1 amaçhyor. Bu komünistçe bir görüg mü? Hayir! Ama biz y1gmlarm dinî duygularma saygl duyuyoruz... Ama dinî inamg1 ne olursa olsun böyle yapmamahydi. 11eriyebakma11, geçmi§i tekrar getirmeye ugragmamahyd1...

Zinovyev, Milli Hareket'i rahatsiz eden geyler söylüyor, "Bugün gerçek ç1karlarmm nerede oldugunu anlamayan Türklerin bunu yarm anlayacagru" söyleyerek, Türkiye'de Bolgevik devrim beldediklermi ima ediyor! Îngilizemperyalizmine kargi her hareketi destekleyeceklerini vurgulayan Zinovyev Hindistan'a da sesleniyor: Kardepler! Biz sizi kutsal sava.ya çaginyoruz. mine kargi verecegimiz kutsal savayal

Once ingiliz emperyaliz-

Tutanaklara

göre, alkig firtmasi kopuyor. Karyihkh uzun hurralar, salondakiler silahlaruu öne dogru uzatarak ayaga kalkiyor, dakikalarca allaghyorlar.95

temsileisi Ibrahim Tali Bey konugmasmda dinleyicilere çok "Anadólu köylüdiye hitap ediyor. leri ve devrimcileri" deyimini kullamyor. Emperyalizme yükleniyor. Emperyalizmin Türkiye üzerine "Battda Venizelosçu usaklanm, Dogu'daise Ermenistan TagnakIartm" gönderdigini, "Anadolu köylülerinin ve devrimcilerimn" emperyalizme kargi savagtigmi, "Sovyet Rusya'mn kendisine uzattigi eli büyük bir içtenlikle kabul edecegini" belirtiyor. Konugmasuu "Yagasm Sovyet Rusya ve sadik müttefiki devrimci Dogu" slogamyla ve hep bir ag1zdan söylenen Komünist Enternasyonal marglyla bitiriyor!9 Bakü Kongresi bir de "Dogu Halklarma Bildiri" yaymhyor. 58 paragraf tutan bu çok uzun bildiride kongrenin Komünist Enternasyonal karanyla toplantiÿa çagnldig1 belirtiliyor. Bütün Bat1 emperyalizmi eleg rilmekte beraber asil hedef yansma hâkim olan galip Îngiltere"dir. "Ey Sark Milletleri" hitabmi sik sik tekrarlayan bildirinin temel tezi, Asya milletlerinin, Avrupa proletaryaslyla el ele vererek emperyalizme kargi ayaklanmasidir. Bildiride, Müslüman milletlere ismen hitap ediliyor, Batfya kargi ayaklanma çagns1 yapillyor. Peygamber'in yegil bayragt altinda yapilan cihadlànn ve fesat oldugu" söyleniyor, Ye yagmaci Îngiltere'ye karg1 Dogu milletlerinin pimdi ve büAnkara'mn

dört defa

"yoldaylar"

"millet"ten

-

"cihamn

"yalan

"cihangir

95. Birinci Dogu Halklan 96, a.g.e., sf. 124-127.

Kuruitayi,

sf. 49-56.

253

tün dünya igçilerinin cihadi" için çagn yap1hyor." Ingilizler Bakü Kurultay1hdan çok tedirgin oluyorlar. Kurultay'1 düzenleyenlerden Hintli Komünist Roy'un söyledigi gibi, "Lord Curzon uykusuz geceler geçiriyor."¾ Fakat Bakü'de toplanan "Birinci Dogu Halklan Kurultay1"nm ikincisi yap11mayacaktir! Çünkü Kurultay'1 düzenleyen Ruslarm amaglanndan biri Ingiltere'ye karç1 güç gösterisi yapmak ve iyi bir ticaret an agmasma Îngilizleri ikna etmekti! Tarihçi Carr'a göre, Sovyetler'in sebebi, 1921 Mart'mda Lenin Kurultay'm ikincisini yapmamalarmm imzaladigi rejimmin Îngiltere ile ticaret antlagmasi olabilir! Çünkübu aleyhine faaliyette buantlagmada Sovyetler ve Ingilizler lunmamak" için imza atmiglardir! "birbirleri

Eger Carr'm çözümlemesi biraz daha ileriye götürülürse, bütün bu Bakü Kurultay1 olaymm, her geyden önce, Ingiliz hükümetini Moskova'yla bir ticaret antlagmasma zorlamak üzere planlammy olabilecegini söylemek samnz pek abartih olmazd1.9

Bakü Kurultay1 bagtan Ingilizlerle pazarhk için planlannug olsa da da, Lenin rejiminin Îngiltere ile ticaret antlaymasi imzalamasi sermaye kararnamesi"ni ç1karmasi, bunlar için Ingilizlerin ve yap11mamas1 gartru de Îslam dünyasmda Ingiliz kargiti propaganda kogmasi sebebiyledir ki, Dogan Aveloglu'nun dedigi gibi, "Bakü Kurultayi'nm cogkun kararlan, daha mürekkebi kurumadan solacak, Islam olmasa

"yabanci

ihtilallerine

verilen önem azalacaktar=1oo

Bakü komünizmi

Türkiye'de!

Mustafa Kemal, Bakü Kurultayl'na ibrahim Tali Bey'i göndermekle birlikte, tedirgin olmug, Anadolu'da sivil komünist hareketlerin geligmesinden endigelenmigtir. Türkiye'de Rusya'nm Bolgevizm akmu olugturmasuu önlemek için, Anadoln'daki sol alomlan disiplin altma almayt dügünmektedir. Bunu öyle ustahkh bir gekilde yapmahdir ki, Rusya ile iligkiler bozalmamahdu Bakü Kongresi ve Türk-Rus Antlagmas1'yla gelmeye ba.playan Bolgevik yardimlan Türkiye'de Bolgevizni'in cazibesini gerçekten artirang..

97. Bakü Kongresi hakkmda bagardibir aragarma olarak bkz. Yavuz Aslan, Türkiye Komünist Firkasi'nm Kurulugu ve Mustafa Suphi, sf. 130-206. Bildirinin tam metni için bkz. sf. 185-193. 98. Bülent Gäkay, a.g.e., sf. 134. 99. Bülent Gõkay, a.g.e., sf. 136. 100. Dogan Avooglu, Milli Kurtulug Tarihi, cilt 2, sf. 519-520,

254

tir! Bakü Kongresi'nden sonra Anadolu'da ökullarda söylendigi

gu tip marglarm

görülüyor

Anadolu

Sûralarhükümeti

var olsun

Igçilerin emegi özlerine yår olsun Uyan mihnetle

çatgan ç1plak hemgehri Inlolaba katil dünyanm Itür rençberi101 Ankara'da da Bolgevizm'in terimleri bol bol kullamldig1 gibi, Mustafa Kemal dahil, Milli Mücadele liderlerinin bazen "Rus stili kalpak" giydikleri de görülüyor.102 Dogu'daki askexî birliklerin üniformalannda da Bolgevizm etkisi göze çarp1yor! Genelkurmay Bagkam Îsmet Bey'in sorusu üzerine Karabekir, 27 Agustos tarihli telgrafmda bunu anlatikor; özeti göyle: Erzurum'da apolet ve kalpak tepeligi bulunmadigmdan hudut boylarmda subaylar da nefer loyafeti giyiyor. Zaten apolet, hele de sirmah apolet yaptirmak kolay degil. §ehirlerde subaylar bazen adi boya ile apolet yapiBöyle bir üniformave apolet sorunu yagamrken, Nahçtvan'da Kizil Oryor. du birlikleriyle temas kurulduktan sonra apoletlere karg1 genel bir nefret oluguyor! Sebebi de Bakü'deki Ïslam nutuklannda ve gazetelerde hep subaylarm apolet ve yaldizlarmm hedef gösterilmesidir. Îngilizajanlan da Bolgeviklerin erleri subaylara kargi ayaklandinp apoletleri söktüreceklerini propaganda ediyor. Bu da apolet takmaya karç1 çekingenlik yaratlyor. Azerbaycan ordusunda hizmet edip ülkeye dönenlerde de bir apolet dügmanhš1var. 11. f1rka kumandam Cavit Bey'in birliklerinde subaylar Bolgevik alametleri taloverdiler! Bunlart yasakladmt. Kizil Ordu apoletlerini ka]dirttim. Serpuglardakiy11diz yerine de ayyildiz tala1masuu serbest biraktim.

Rütbe belirten yaldizh, sirmah apoletlere o kadar tepki var ki, Karabekir uzun izahatmm sonunda, yeni üniformalar haz1rlan1rken çarpacak aksamm bulunmamas1m" tavsiye ediyor.103 "göze

101. Cemal Kutay, Turkiye'de ilk Komünistler, Istanbul, 1959, sf. ITden aktaran A lan Sayilgan,Türkiye'de Sol Hareketier, HarekecYayinlari, Istanbul,1972, sf. 137. 102. Standford Shaw, a.g.e., cilt III,Bölüm 2, sf. 1463. Meclis'in fesin yerine gunlerde herkesin seve seve giymeye bagladigakalpagin milli serpug" olarak ilanana dair Op. Dr. J¯min Bey'in kanun teklifi, fesin milli olduguna dair itirazlar, tara§malar, Mustafa Kemal Paga'nin, fes ve kalpak zamani degil, herkes istedigini giysin" uyarisi üzerine bu kanun teklifinin gündemden dûgmesi hakkmda bkz. Fahri Çoker,Türk Parlamento Tarihi, citt I, sf. 666-667. Kuva-yi Milliyecilerin giydigi kalpak, bagtan yukariya dagru genigliyordu; Mustafa Kemal'in bäyle birçok fotografl Yardir. Boi§eviklerin, mesela Lenin'in giydigikalpak farklidir, yüksek degildir, kulaklik ve alinligi vardir ve bunlar baglik kismina baglanmiggekildedir. Mustafa Kemal'in bana benzeyen blr kalpakla çekilmig resmi, Lenin çagrigimayaptirmak üzere 1960'larin ortalarindan sonra bazi sol devrimci ärgütler tarafindan çok itibar görmügtül "son

"bugün

103. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 822.

255

Belli ki Türk-Bolgevik iligkileri, Mustafa Kemal'in istedigi gibi sadevasfi degildir. Bolgevizm'in ce hükümetten-hükümete dogudaki bazi baz1 Türkleri de etkiliyor, aydmlarda ve hatta bilhassa askexî birliklerde de bu görülüyor. Kafkasya'dan dönen Kurmay Binbagi Îsmail Hakki ve Aziz beyler, Karabekir ve Mustafa Kemal'e gönderdikleri uzun raporlarda ilginç geyler söylüyorlar, mesela: "antiemperyalist"

Bolgevik prensiplerinin Türkiye'ye girecegi muhakkaktir. Bolgevik prensiplerinin en çok geneltoplumla birlikte subaylara zarar verecek olmast elim sonuçlar dogùrur. Binaenaleyh, Bolgevik prensiplerini iyi inceleyerek bu fikrin ne tarzda ve nerelerden girmesi lazim gelecegini tayin ve tespit etmek Bolgeviklik prensiplerini memleketin mevcut dinî ve soskabul eylemek zaruridir.104 yal durumuna göre tadil ederek

(düzelterek)

Zor gehrmin eski mutasari·1fi ünlü "Salih Zeki yoldag" da Karabekir "mevcudiyetimizi muhafazanm ancak Bolgevik yönetim tarz1m Paga'ya kabul etmekle mümkün olacag1m" söylüyor. Salih yoldaga göre, Anavardir, bunlar dolu'da çegitli Bolgevik ya da Komünist örgütlenmeler otoritesini kabul ederler. Rusya'da emperyalizme kargidir, TBMM'nin oldugu gibi Türkiye'de de gizli komünist ihtilal teykilatlan kurup kariekmegine yag sürer. Türkiye için, mogikhk çikarmak emperyalistlerin ittihadi bir selamet yolu olamaz. O halde, dasi geçmig Türk ve Islam "bize kabil-i tatbik bir Bolgevik idare tarzim" biz kendimiz yapahm!105 Komünist ihtilalini dünyaya yaymak için Lenin'in kurdurdugu III (Komünist) Enternasyonal, lusa adiyla Komintern, 2 Mart 1919'de Kremlin'de yaptig1 kongresinde sömürgeleri ayaklanmaya" çagiran bir bildiri yaymlamigt1. Bolgeviklere göre, sömürgeler sorunu Paris'te diplomasinin yegil masalarmda çözülemezdi. Sömürgelerin kurtulugu, Bati'da proletarya ile Dogu'da mazlum milletlerin el ele vermesiyle mümkün olacakti: "bütün

Sadece Annam'm (Vietnam), Cezayir'in, Bengal'in igçi degil, aym zamanda

ve köylülerinin

Îran'm,Ermenistan'm iççi ve köylülerinin de bagimsiz

Îngiliz ve Fransiz iqçilerinin Lloyd George ile Clemenceau'yu deiktidan ele geçirmesiyle mümkündür...

varolugu, virip

Afrika ve Asya'mn sömürge köleleri! Proletatya diktatörlügünün rupa'daki zafer saati sizin de kurtolug âmmz olacaktir!.. Üçüncü Enternasyonal'in bayragi altmdahirlegin!106

Av-

104. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 793. 105. Tam metin için bkr. Kâzim Karabekir, a.g.e., sf. 794-795. Salih Zeki, Mustafa Suphi'nin Bakü'deki Turklye Komünist Partisi'nde propaganda gubesinin bagkani alacaktir. (Ridvan Akin, TBMM Devleti, iletigimYayinlari, Istanbul,2001, sf, 55.) 106. Tam metin için bkz. derleyen Herman Weber, Ill. Enternasyonal, Istanbul,1979, sf. 4- I5.

vanç, Belge Yayinlari,

çev.

ÜmitKi-

256

Bu ideolojik strateji, Bolgevik Rusya'nm siyasi stratejisine de uygun dügüyor Batt'da iççi isyanlarmm ekonomiyi çökertmesi, Dogu'da sömürgelerin Bati'ya kargi ayaklanmas1... Böyle bir tabloda dünyada tek güç Kizil Ordulariyla Bolgevikler olacakt1. Türkiye'ye gönderilen Mustafa Suphi yolda.gm da görevi Bolgevizm'i Anadolu'ya getirmektir.

Mustafa Suphi ve Komünist Partisi Mustafa Suphi, Türkiye'de komünizmin öncü isimlerden biridir. III. Enternasyonal'deki konugmasmda Azeri Türklerini Ermeni katliammdan kurtarmak için 1918'jik

Burada, Gediz Taarruzu gibi, harekât" yani orduya ve milleanlattig1 gibi, faktörü õnemli. Înönü'nän moral çok kendistnin te "küçük

I 6. Bkl. Sabahattin Selek, a.g.e., lí, sf. [85-IIB9.KemaEisttarihçi Sahhi Sonyel, l. lnänüSavaifnda "Yunan ordusuna buyuk bir darbe" indirikigini yazryor. (Türk Kurtulug Savap ve kendt anlaumt için bkz. Hattratar, sE 230 vd. Dig Politika, ll, sf. I 17). Ismet Inönü'nün I 7. Y. K..Karaosmanoglu, Politika'da *

Metinde

"eltä-i

18. A"FTB, sf. 384.

45 YA sf. 32-33. F. Rikt Atay, Çankaya,sF 296-297.

ilahlyeden tazarru"dur-

ah*mlemflarindan niyar etmek demektir.

306 çapta da olsa böyle bir muharebeyi kazanmaya mecburduk." Yeni tegkil edilmekte olan orduya güven arttigt gibi, dig siyasette de büyük tesiri olmug, Itilaf Devletleri Ankara'yi tammaya mecbur olduklarmi daha iyi hissetmig, Ankara'yi Londra Konferansina çagirmaya karar vermiglerdir Askexî balamdan "kazanam olmayan" bu savagi, siyasetçi Mustafa Kemal siyasi bayan için gerçek bir vesileye dönügtürmeyi bagarmigtir 19

Bati Cephesi Kumandam Albay Îsmet Bey, bu savag üzerine tuggenerallige yükseltilmigtir. 24 Subat'ta Batih Müttefiklere sunulan Îngiliz raporunda, Yunanistan'da Kralc11arm savapi devam ettirmeye mali gücünün olmadigi, Bati'dan da yeni kredi alamayacaklan belirtiliyor, "Yunan ordusunun sapolitikaya vag gücüne dayandir11acak bir bel baglama ne derecede güvenilir?" diye soruluyor ve Înönü mevkiindeki çarpigmada Türk ordusunun Yunan ordusunu Bursa'ya dogru geri çpkilmeye mecbur ettigi belirtiliyor. Ingiliz istihbarat raporu, artik Istanbul hükümetiyle birlikte Ankara hükümetini de Londra'da toplanacak barig konferansma çagirmak gerektigini vurguluyor.20

Londra Konferans1 L Inönü Savagi, Batihlara en azmdan Yunanhlarm kolay ilerleyemeyecegini göstermigtir. Îngilizleri "barig gartlarmda belirli iyilegtirmeler" yapmak üzere Ankara ile masaya oturmaya yönelten diger etkenler, Ankara'nm Moskova ile sicak ili kileri ve Islam dünyasmdaki geligmelerdir; bunlari görmügtük. Itilaf Devletleri adma Ingiltere,25 OcaÌ